Тақырып 1 XX ғас Еуропа ,Азия елдері

Азиядағы дамушы елдер

Азияның жалпы аумағы 44,6 млн км2. Солтҥстіктен оңтҥстікке (Ресейді

қоспағанда) карай 8 мың км-ге, батыстан шығыска қарай 11 мың км-ге созылып жатыр.

Оның солтҥстігінде Сібір, ал оңтҥстігінде Ҥнді мҧхиты жатса, батысын Жерорта, Эгей,

Мәрмәр, Қара және Азау (Азов) теңіздері шайып жатыр. Шығысын тҥгелдей Тынық мҧхит

және оның теңіздері жайлаған. Осындай орасан аумақта жатқан Азияның жер бедері мен

ландшафтысы да әр тҥрлі. Мҧнда дҥние жҥзіндегі ең биік таулар, ойпаттар, қҧмды

алқаптар мен ҥстірттер, мыңдаған километрге созылған ормандар мен батпақты аймақтар,

т.б. орналасқан. Сонымен бірге дҥние жҥзіне белгілі климаттық белдеулер мен табиғат

зоналарының барлығы дерлік кездеседі.

Азияда бҧрынғы ТМД елдерін қосқанда ӛтпелі экономикалы 45 ел орналасқан.

Мәдени тарихи ӛзіндік ерекшелігі жағынан Еуропаны Ежелгі Грекия мен Ежелгі Рим

империясы ӛркениеті біріктірсе, Азияның ӛткен тарихы бірнеше ӛркениеттен қҧралған.

Дҥние жҥзіне белгілі тӛрт "ӛзендер ӛркениетінің" ҥшеуі осы Азияда болған. Олар дамушы

елдердің негізін қҧрайтын Ҥндістан мен Қытай, сонымен бірге Евфрат пен Тигр ӛзендері

арасындағы Месопотамия ӛркениеті. Азиядағы мемлекеттердің кӛпшілігінің шекаралары

табиғи географиялық нысандар арқылы ӛткен. Кейде бҧл табиғи шекаралар (нысандар),

елдер арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың дамуына кедергі келтіреді.

Азияны қҧрлықтағы елдердің экономикалық-географиялық жағдайларына қарай,

ӛзіндік ерекшелік сипаттары бар ҥш бӛлікке бӛліп қарастыруға болады: бірінші, ірі бес

аймағын біріктіретін кӛршілестік жағдайы; екінші, мемлекеттердің басым бӛлігінің теңізге

(мҧхитқа) шыға алатындығы, яғни дҥниежҥзілік сауда жолымен байланыстығы; ҥшінші,

кейбір мемлекеттердің теңіздерден (мҧхиттардан) ӛте алшактығы, яғни ішкі жағдайы. (Бҧл

жағдайда елдер дҥниежҥзілік теңіз-сауда жолына шыға алмайды.)

Саяси бӛлінуі және ішкі айырмашылықтары. Азияның саяси картасы соңғы

уақытта кӛп ӛзгерістерге ҧшырады. Егер Екінші дҥниежҥзілік соғыс алдында қҧрлықтағы

халықтың 90%-ы отарлық және жартылай отарлық колонияларда тҧрып келсе, XXI

ғасырдың басында аймақтағы барлық елдер тәуелсіздік алған. Алайда Азияның кейбір

аймактарында бҥгінгі кҥнге дейін аумақтық шиеленістер мен таластар толастамай отыр.

Қазіргі кезде Азия қҧрлығы геосаяси аймақтык тҧрғыдан шартты тҥрде 5 аймаққа

бӛлінген. Олар: Оңтүстік-Батыс Азия, Оңтүстік Азия, Оңтүстік-Шығыс Азия, Шығыс

Азия және Орталық Азия.

Бҧл аймақтар ӛзіндік ерекшеліктерімен айқындалады. Олар: 1) географиялық

жағдайы, оның ішінде тарихи тҧрғыдан бірінен-бірі оқшау орналасқан табиғи

шекараларының болуы; 2) табиғи жағдайлары және ресурстары; 3) ӛзіндік тарихы; 4)

ерекше әлеуметтік мәдениетінін болуы; 5) экономикалық дамуындағы стратегиясының

ӛзгешелігі.

1. Оңтүстік-Батыс Азия (Израиль, Ирак, Иордания, Кувейт, Ливан, Оман, Сауд

Арабиясы, Сирия, Тҥркия, Біріккен Араб Әмірлігі, Йемен, т.б. елдері) ҥш дҥние бӛлігі

тҥйіскен ыңғайлы экономикалық және саяси-географиялық жағдайда орналасқан.

Аймақтың батыс бӛлігін кейде "Таяу Шығыс" деп те атайды. Мҧнда дҥниежҥзілік діндер

орталығы — исламдық, христиандық, кейіннен иудаизм пайда болған. Алып аймаққа

ӛзіндік ерекше табиғи жағдайлар мен ресурстар тӛн. Аймақтың жер койнауында дҥние

жҥзіндегі мҧнайдың 2/3-і бӛлігі жатыр. Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі кезеңнен

бері бҧл аймақ планетамыздың ыстық нҥктесі аталады. Әсіресе Суэц каналы мен Бағдад

— Берлин әскери-стратегиялық темір жолының салынуына байланысты аймақтың маңызы

ӛте-мӛте кҥшейді. Мҧндағы елдің басым бӛлігі мҧнайды экепорттайды.

2. Оңтүстік – Азия (Ауғаныстан, Бангладеш, Будан, Пәкістан, Иран, Ҥндістан,

Неапль, Шри-Ланка елдері) табиғат жағдайларына биік таулы, таулы-ҥстіртті және шӛлді

ландшафтылар тән. Бҧл аймақ ӛзен аңғарларында халықтың тығыз орналасуымен

ерекшеленеді. Халықтың ӛте кӛп қоныстануына қарай (1,4 млрд адам), Азияның бҧл

аймағын субконтинент деп те атайды. Мҧнда буддизм мен индуизм (кейіннен ислам)

діндері пайда болған. Аймақ халық санының кӛпшілгі жағынан ғана емес, сонымен қатар

халықтың "жастығымен" де ерекшеленеді. Халықтың басым бӛлігінің ӛмір сҥру деңгейі

ӛте тӛмен. Миллиондаған адамдар аштықта ӛмір сҥруде. Азияның бҧл аймағы дҥние

жҥзіндегі ең кедей және аштықтың азабын кешіп отырған аумақтардың бірі саналады.

Оңтҥстік Азиянын дамушы елдері дҥниежҥзілік эмиграцияның негізгі дәстҥрлі

ошағы саналады. XX ғасырдың 80—90-жылдарындағы ішкі саяси, діни және этникалық

қайшылықтар осы кҥнге дейін шешімін таппай келеді. Мысалы: Ҥндістан мен Шри-Ланка,

Пәкстан мен Ҥндістан елдері арасындағы (Кашмир аңғары) шиеленістер.

3. Оңтүстік Шывыс Азия (Сянган, Сингапур, Мьянма, Таиланд, Камбоджа,

Вьетнам, Малайзия, Филиппин, Шығыс Тимор, Бахрейн, т.б.) Ҥндіқытай тҥбегін және

кӛптеген аралдарды (15 мыңнан астам) қамтиды. Бҧл аймақ дҥниенің қуатты және ірі

ӛркениетті екі елі—Ҥндістанмен Қытайдың аралығында орналасқан. Олармен кӛршілес

орналасуы аймаққа буддизм, конфуцийлік және даосизмнің енуіне жағдай тудырады.

Индонезия саны жағынан ислам дінін ҧстайтын ең ірі мемлекет саналады (исламға

сенушілік білдіретіндер саны жағынан). Субаймақта орналасқан дамушы елдер ӛздерінің

экономикалық-географиялық жағдайларын тиімді пайдаланады. Әсіресе жаңа

индустриялы елдер бҧл жағдайды ӛздеріне қолайлы санауда. Оңтҥстік Шығыс Азиянын

дамушы елдерінде халықтың ӛмір сҥру деңгейі ең тӛмен (Мьянма) және ең жоғары

(Сингапур) деңгейде ӛзгеруде.

4.

Шығыс Азия (ҚХДР, Корея, Қытай, Монғолия елдері) аймағы ӛте ҥлкен аумақты (Қытай

елінің аумағы нәтижесінде) алып жатыр және табиғи тҧрғыдан әрқилы болып келеді.

Шығыс Азияны, әдетте, ерекше "жанды" мәдениетінің қалыптасуына қарай "Қытай

әлемі" деп те атайды. Субаймақта даосизм және конфуцийлік, буддизм және ламаизм,

синтоизм сияқты діни ағымдар қатар ӛмір сҥреді. Осы кҥнге дейін бодандық жартылай

бодандықты бастан кешкен терең феодалдық тамырлар және Қытайдың ҧзақ жылдар бойы

оқшау дамуы байқалады.

Бҧрынғы КСРО-ның азиялық бӛлігі және Орта Азия мен Қазақстан ӛте ҥлкен

аумақты алып жатыр. Олар табиғатымен және халқының ӛртҥрлілігімен ерекше-ленеді.

Олардың ҥзақ жылдар бойы катар ӛмір сҥруі нәтижесінде жалпыға бірдей әлеуметтік-

экономикальщ даму калыптасты. Посткеңестік экономикалык мҥра, сонымен катар

бӛрінің ӛлеуметтік мәселелеріне бірдей қарай отырып, оларды біртҥтас Орталық Азия

субаймағына біріктіруге болады.

5. Орталық Азия Еуропа мен Оңтҥстік Азия, Оңтҥстік-Батыс Азия және Орал

маңы ҥстірті аралығында жатыр. Аймаққа Қазақстан, Ӛзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан,

Тҥрікменстан кіреді. Бҧл елдерге мәдени-тарихи дамудың ортақ мҥдделері тән. Аймақ

арқылы Ҧлы Жібек жолы ӛткен, сондықтан ӛте ертеден-ақ аймақта сауда және ӛнеркәсіп

орталықтары дамыған.

Кейіннен Орталық Азия аймағы халықтарының біртҧтас болуына КСРО-ның да

тигізген ҥлесі бар. КСРО тарағаннан кейін бҧрынғы Орта Азия елдері мен Қазақстан

аумағында жаңа геосаяси кеңістік — Орталық Азия қҧрылды. Бҧл геоаймақ ресми тҥрде

1993 жылы 4 қаңтарда Қазақстан, Қырғызстан, Ӛзбекстан, Тәжікстан, Тҥрікменстан

республикалары президенттерінің Ташкентте ӛткен саяси-экономикалық

ынтымақтастықты нығайту мәселелері жӛніндегі басқосуында бекітілді. Аймақтың

аумағы 4 млн км2-ден астам. Мҧнда жалпы 57 млн-дай халық тҧрады. Орталық Азияның

саяси-әлеуметтік ӛмірінде ӛзіне тән ерекше қасиет — ол ислам ӛлемінің бір бӛлігі

саналады және христиан, буддизм, индуизм, т.б. ӛркениеттердің тоғысуымен де

ерекшеленеді. Аймақ Шығыс пен Батыс елдерін жалғастырып біріктіруші "кӛпір"

қызметін атқарады. Сонымен бірге мҧндағы әрбір ел терең мәдени-тарихи ӛзіндік

ерекшелігімен ӛзгешеленеді. Қазақстан еуразиялық геосаяси кеңістікте орналасқан

славяндық Солтҥстікпен, тҥркілік Оңтҥстікпен, христиандық Солтҥстік-Батыспен,

конфуций-буддалық Оңтҥстік-Шығыспен, сондай-ақ мҧсылмандық Оңтҥстік-Батыспен

байланыстыратын "тҥркі кӛпірі" саналады. Ӛзбекстан болса, ол Орталық Азия аймағында

мемлекеттердің барлығымен шектесетін бірден-бір мемлекет және ӛзбек-тәжік

ӛркениетінің ядросы саналады. Тәжікстан ислам әлеміне кіретін тҥркі халықтарына емес,

ирандық топқа жататын халық Қырғызстан тҥркілік этнолингвистикалық халық тобына

жатқанымен, олардың ертеректегі ата-бабалары Енисейдің жоғарғы және орта ағысында

тҧрған Алтай семьясындағы монғол тобына жататын халық.

Мемлекеттік құрылысы. Әрбір елдін мемлекеттік қҧрылысы, ең алдымен,

олардың басқару формасымен сипатталады. Мемлекеттерді басқарудың дҥние жҥзіне

белгілі бірнеше тҥрі бар. Азияда республикалық мемлекеттер басым (23). Одан кейінгі

орынды монархия алады. Азияда олардың саны 14. Монархиялық басқарудың ішінде

Азияда корольдік, сҧлтандық, әтрлік басқару басым. Азияның дамушы елдерінің ішінде

монархия ӛзіндік басқару формаларына байланысты ерекшеленеді. Соның ішінде

республикаға тән элементтері кӛбірек кездесетін мемлекеттер де бар. Мысалы,

федеративтік конституциялық монархиялы ел — Малайзияда жоғарғы билеушіні

(монархты) ӛздерінің ортасынан бес жылға сҧлтандар сайлайды. Басқа Азиялық

федеративтік монархия — Біріккен Араб Әмірлігі (БАӘ) мемлекет басшысын оның

қҧрамындағы ӛмірлік билеушілері ішінен бес жылға Әмірлердің Жоғарғы Кеңесі

сайлайды.

Азия дамушы елдерінің саяси картасында, саяси-әкімшілік қҧрылымы жағынан

федеративтік мемлекеттерге — Ҥндістан Республикасы, Малайзия Федерациясы, Мьянма

Одағы, Біріккен Араб Әмірлігі және Пәкстан Ислам Республикасы жатады.

Халқы. Халқының саны жағынан Азия дҥние жҥзінің басқа аймақтарының

ешқайсысымен салыстыруға келмейді. Мҧнда жер бетіндегі халықтың 60%-дан астамы

(3,8 млрд адам) тҧрады. Азия елдерінің басым бӛлігі демографиялық ӛтпелі кезенді бастан

кешіруде. Яғни, XX ғасырдың 90-жылдарындағы демографиялық саясаттың нәтижесінде

Азияның халық саны біршама азайды. Болжам бойынша 2010 жылы Азиядағы халық саны

4,0 млдр-қа жетуі тиіс.

Азияның дамушы елдеріндегі халықтың орналасуы мен таралуының ӛзіндік

ерекшеліктері бар. Халықтың біркелкі қоныстануына табиғи және әлеуметтік-

экономикалық факторлар әсер етеді. Халықтың басым бӛлігі Азияның бірнеше ареалында

ғана таралған. Аймақтың бір бӛлігін (ӛте ҥлкен аумақтарды) теңіз жағалаулары мен ӛзен

аңғарлары, жазықтар, ал екінші бӛлігін шӛлді-шӛлейтті, биік таулы ӛңірлер мен тропиктік

ормандар алып жатыр. Бҧл ӛз кезегінде халықтың жаппай қоныстануына кедергі келтіреді.

Ганг ойпатындағы халықтың тығыздығы 1 км2-ге шаққанда 1000 адамнан келеді. Оның

кейбір аумақтарында 2000 адамға дейін жетеді (Бангладеш елінде). Азияның орта

тҧсында орналасқан, дҥние жҥзі бойынша халық ӛте сирек қоныстанған Монғолияда 1

км2-ге 1,5 адамнан ғана келеді.

Аймақтағы халықтың коныстануына халықаралық кӛші-қон да ӛз әсерін тигізбей

қоймайды. Бҧл, негізінен, Азияның мҧнайлы аймағына (Оңтҥстік-Батыс Азия) тән

қҧбылыс. Мҧнда еңбек ресурсын кӛп қажет ететін Парсы шығанағында халық біршама

тығыз коныстанған. Аймаққа Оңтҥстік және Оңтҥстік-Шығыс Азия елдерінен жҧмыс кҥші

кӛптеп тартылады. Шығанақ елдерінің ішінде Сауд Арабиясы мен Кувейттегі

иммигранттардың саны XXI ғасырдың басында 1,0 млн-нан асып кетті. Егер Сауд

Арабиясы мен Кувейттегі мҧнай ӛнеркәсібі, қҧрылыс, кӛлік және қызмет кӛрсету

шеңберіндегі жҧмысқа тартылғандардың 60%-ы шеттен ауып келгендер болса, Біріккен

Араб Әмірлігінде олардың ҥлес салмағы 85%-дан асады.

Жалпы, Азияның дамушы елдеріндегі халықтың 1 км2-ге шаққандағы орташа

тығыздығы 75 адам. Әсіресе халықтың орташа тығыздығы Сянганда ӛте жоғары. Азияның

дамушы елдерінің кейбіреулерінде (Сауд Арабиясы, Қазақстан, Тҥрікменстан, т.б.) халық

ӛте сирек орналасқан.

Этникалық және діни құрамы. Урбандалуы. Азия халқының этникалық

қҧрамын тек Африкамен ғана салыстыруға болады. Мҧнда ӛте кӛп ҧлттар мен ҧлыстар

тҧрады. Олар 9 тілдік топты қҧрайды. Бҧл топтағылар 600-ден аса тілге бӛлінеді. Саны

жӛнінен ең кӛп ҧлттарға кытайлар, хиндилер, бенгалдар, бихарлар, т.б. жатады.

Азия елдерінің діни қҧрамы ӛте кҥрделі. Оған негізгі себеп, дҥние жҥзіне белгілі ірі

6 діннің тӛртеуі осы Азияда шыққан. Оңтҥстік-Батыс Азиядан шыққан индузим мен

христиан діндері дҥние жҥзіне тараған. Ислам діні VI—VII ғасырларда Арабия тҥбегінде

қалыптасты. Қазір I дҥние жҥзінің барлық жеріне тараған. Олардың жалпы саны 1,2 млрд

адамды қҧрайды. Ислам дінін ҧстанатын елдер Африканың батысынан (Мароккодан)

Азияның Қиыр

шығысына дейінгі (Индонезия, Шығыс Тимор) аралықта созылып жатыр. Азиядағы 17

елде ислам негізгі дін болып саналады және басым бӛлігі сунниттік ағымды ҧстанады.

Азияда урбандалу процесі дҥние жҥзінің басқа қҧрлықтарымен салыстырғанда

әлдеқайда тӛмен. Сондықтан Азияны кейде "Дҥниежҥзілік ауыл" деп те атайды. Соған

қарамастан дҥние жҥзіндегі қала халқының 50%-ға жуығы Азияда орналасқан.

Қҧрлықтағы қала тҧрғындарының ҥлес салмағы бар жоғы 30% ғана. Қала тҧрғындарының

ең тӛменгі мӛлшері Бутан (15%) мен Непалда (9%) тіркелген. Урбандалу тӛмен болса да,

XXI ғасырдың басында дҥние жҥзіндегі ең ірі 23 қаланың 12-сі Азияда орналасты.

Азиялық алып қалалардың ерекшелігі, оларда халық мӛлшерден тыс кӛп тҧрады.

Қоныстану тығыздығының абсолютті рекордшысы болып Сянган (Гонконг) қаласы

саналады. Мҧнда 1 км2-ге 90 мың адамнан келеді.

Азия қалаларына тән тағы бір ерекшелік — олардың жасының ҧзақтығында. Мҧнда

б. з. б. XXII—XX ғасырларда дҥние жҥзіндегі ең ежелгі қалалар пайда болған. Олардың

ішіндегі ең әйгілісі Вавилон (Бабилон б. з. б. VII ғасыр).

Тақырып №2 Бірінші дүниежүзілік соғыс

Бірінші дүниежізілік соғыстың шығу себептері және оның сипаты

Империалистік дәуірде жеке елдердің біркелкі дамымауының нәтижесінде бірінші

дҥниежҥзілік соғыс болды. XX ғасырдың басында халықаралық жағдай кҥрт шиеленісіп,

ірі мемлекеттер арасындағы бақталастық кҥрес кҥшейді. Англия дҥниежҥзілік шеберхана

атанған дәрежесінен ӛнеркәсібі дамудағы бірінші орнынан айрылды. Елдің басын

біріктіру арқасында және Француз–прусс соғысының нәтижесінде бес миллиард марк

контрибуция алған Германия ӛз экономикасын жедел дамыту мҥмкіндігіне жетіп,

ӛнеркәсіп ӛнімдерін шығаруда Англияны ҥшінші орынға ығыстырып, дҥиие жҥзінде

АҚШ-тан кейінгі екінші орынға шықты. 1912 жылы мысалы, Германияда 17,6 миллион

тонна шойын қорытылса, Англияда 9 миллион тонна ғана болды. Экономикалық

қуатыныц шапшаң ӛсуін пайдаланған жас герман империалистері жаңа нарықтық

аймақтарды алуға, отарланған жерлерді қайта бӛлісуге, еуропалық континентте билік

жҥргізуге тырысты.

Германияның кҥшеюі Еуропадағы басқа ірі мемлекеттерді абыржытты. Әсіресе

отарлап алған жері жеткілікті әрі ӛнеркәсібі ерте дамыған, байырғы империалистік

елдерді ― Франция мен Ресейді қатты алаңдатты. Оның ҥстіне герман–австриялық одақ

шартына қол қойылды, оған Италияның қосылуы жас герман империалистерінің

Еуропадағы салмағын кҥшейтті. Осы қҧрылған ҥштік одаққа жауап ретінде орыс-француз

одағы пайда болды. Бҧл еуропалық мемлекеттерді екі антогонистік топқа бӛліп, екі жақты

шешуші шайқасқа дайындыққа кірісті.

Алайда, британиялык басқарушы топтар осы екі тогопистік одаққа деген қарым

катынасын бірден айқын ҧстаған жоқ. Ӛйткені, ағылшын империалистерінің француз және

ресейлік империалис-теріне карағанда карама кайшылықтары кҥрделі еді. Тіпті Англия

алғашқы империалистерінің Еуропадағы ықпалының ӛзінің орыс және француз

бақталастарын әлсіз деп ессптеді. Ресейді әлсірету мақсатымен британиялық басшылар

1902 жылы ағылшын-жапон одақ шартын жасады. Жапония мҧны ӛзінің Ресейге қарсы

соғысында шебер пайдаланды.

Дегенмен, германдық сауданың ӛсуі, оның жаңа нарықтарды иемденіп, одан ағылшын

бҧйымдарын ығыстыра бастауы Англия мен Германия арасындағы қатынасты қиындата

тҥсті.

Германияның қуатты әскери-теңіз флот қҧру ҥшін бағдарлама жасауы Англияның

сыртқы саясатына кҥрт ӛзгерістер енгізді. 1904 жылы бҧл елде Франциямен жақындасу

ҥшін ірі қадамдар жасалды. Бҧл Англия мен Ресей арасындағы қарым-катынастардың

жақсаруына алғы шарт жасадьі. Патша ӛкіметі Антантаға тәуелді еді. 1908 жылы оның

шет елдерге борышы 8 миллиард сомға тең болды. Оның ҥстіне Ресей Англия меи

Францияның кӛмегі арқасында бҧғаздарды пайдалануға ҥміт етті. Ал Антанта

Германиямен ҥлкен соғыс бола қалған жағдайда Ресейдің ірі -әскери кҥшін пайдаланбақ

еді. Бірақ ағылшын-орыс қатынастарын жақсарту ісі қиындыққа тҥсті. Ең алдымен олар

ӛздерінің Иран, Ауғанстан, Тибеттегі бақталасты істерін реттеді. Ақырында орыс-француз

одағы мен ағылшын–француз Антантасы бірігіп, ҥштік келісімге айналды.

Бір-біріне қарама-қарсы Ҥштік Одақ пен Ҥштік келісімнің қҧрылуы басты

империалистік мемлекеттер арасындағы кҥресті одан әрі ҥдетті. Алайда, одақ қҥрамына

кірген мемлекеттер арасындағы ӛзара қайшылықтар жойылған жоқ. Мәселен, Италия мен

Австрия–Венгрия монополистерінің ӛзара қақтығыстарының ӛршуі нәтижесінде Италия

ӛзі кірген Ҥштік Одақтан 1909 жылдан бастап іргесін аулақ сала бастады. Ал, Австрия–

Венгрия ақырында Герман империялистерінің жандайшабына айналды.

Ҥштік келісімдегі жағдай да осындай еді. Ӛзара қырқыс тоқталмаганымен, кҥш алып

келе жатқан жас герман империализмі алдында біршама жҧптарын сақтай білді. Мысалы,

Мароккадағы імпериалистік билік ҥшін таластың арты 1911 жылы герман-француз

соғысына айналу қаупі туған кезде Англия батыл тҥрде Францияны қолдады. Германия

шегінуге мәжбҥр болды, оның солтҥстік Африкада отарларға ие болу ойы іске асқаң жоқ.

Антанта Ҥштік Одаққа жік салу арқылы әлсіретуге тырысты. Оған 1911 жылғы Тҥрік–

Италия соғысын пайдаланды, Антанта Италияны қолдады. Ал Германия Тҥркияға кӛмек

кӛрсете алмады. Себебі Австрия–Венгрия, Италия және Германия одақтастар еді.

Соғыстың нәтижесінде Италия Ливияны билеу қҧкына ие болды.

Екі империалистік блоктардың арасындағы кҥрес 1912–1913 жылдары Балқан

соғыстарында жалғасып ақырында бірінші дҥниежҥзілік соғыстың басталуын тездетті.

Бірінші Балқан соғысы (9.Х.1912—30.V.1913) Балқан одағы мен Тҥркия арасында болды.

Балқан одағының қҧрамына Болгария, Сербия, Грекия және Черногория кірді. Оның

қҧрылуына Ресей мен Антанта белсене қатысты. Осы Одақ арқылы олар Германияның

Оңтҥстік және Оңтҥстік-Шығыс Еуропадағы ықпалын әлсіретуге тырысты. Алайда, бҧл

бағытта Англия екіҧшты саясат жҥргізді. Ол бҧл ауданда Германияны әлсіреткісі

келгенімен, Ресейдің ықпалының ӛсуін қаламады да, Тҥркиядан біржола қол ҥзгісі келмеді

және Ресейдің бҧғаздарды пайдалану ниетіне онша қолдау жасамады. Ірі мемлекеттерден

қолдау таппаған Тҥркия жеңілді. Лондон бітімі бойынша Тҥркия Стамбул мен Шығыс

Франциядағы шағын жерден басқа барлық еуропалық аймағынан айырылды. Германия

тағы да батылсыздық кӛрсетті. Соғыстан Балкан одағы нығайып шықты. Болгарияның

шоқтығы биіктеді. Балкан тҥбегінде Антанта бағыты кҥшейді.

Әйтсе дс Балкан одағының мемлекеттері ӛз жеңістерінің нәтижелерін бӛлісе алмады.

Оны Герман-Австрия топтары пайдаланып, болгар-серб одағын кҧлатудын бар амалын

істеді. Олар Болгарияны қолдады. Ал Сербия мея Грекия оған қарсы жасырын келісімге

келді. Екінші Балкан соғысына әкеп соқты (29.VI—10.VIII.1913). Онда Грекия, Сербия

және Черногория Болгарияға қарсы соғысты. Оларға Румыния мен Тҥркия қосылды.

Соғыс Болгарияның женілуімен аяқталды.

Бухарест бітімі бойынша Болгария Румынияға Оңтҥстік Македония және Батыс

Фракеяның бір бӛлігін, Сербияға Солтҥстік Македонияны тҧтас дерлік берді. Балкан

соғыстары жалықтарға қайғы-қасірет әкелді. Онда Черногория 11,9 мың, Грекия 68 мың,

Сербия 71 мың, Болгария 156 мың, Тҥркия 156 мың адамынан айырылды.

Бҧл соғыстың қорытындысында герман дипломатиясы жетістіктерге жетті. Балкан Одағы

жойылды. Болгария Антанта ықпалынан кетті. Оның есесіне Румыния Австрия

ықпалынан кетіп, Ресеймен жақындасты. Сӛйтіп, Балкан тҥбегіндегі бірінші топ – Сербия,

Черногория, Грекия және Румыния Антантадан қолдау тапты, екінші топ Болгария мен

Тҥркия Германиямен бірікті.Осы жагдайда 23 маусымда Сараевода австрия тағының

мҧрагері принц Франц Фердинанд ӛлтірілді. Венада қатты абыржушылық байқалды.

Австрия ҥкіметі бір айға жуық ҥн-тҥнсіз жатып алды. Тек қана Германияның

желпінтуінен ғана шілде айында Сербияға қарсы ҥзілді-кесілді талап қойылды. Ол

қойылған он шарттың тоғызын қабылдайтынын мәлімдеді. Тек тергеу ісін жҥргізу ҥшін

австриялықтарды ӛз жерлеріне жіберуге қарсы болды да, барлық даулы мәселелердің

тӛрелігін Гааглық трибунал шешсін деп сауал салды. Алайда Австрия–Венгрия 28 шілдеде

Сербияға соғыс жариялады. Оған жауап ретінде Ресей мобилизацияға кірісті. Германия

1914 жылдың 1-ші тамызында Ресейге, тамызда Францияға соғыс жариялады. 5-ші

тамызда Англия ресми тҥрде соғысқа кірісті. Осы жағдайда АҚШ бейтараптық сақтады.

Ал Тҥркия мен Болгария австро-германдық блок жағына шықты.

Бірінші дҥниежҥзілік согыстың басталуына Германия мен Англия арасындағы

антогонизм шешуші роль атқарды. Осы басты қайшылықпен қатар Германия мен

Францияның Эльзас және Лотарингия ҥшін, Германия мен Ресейдің Константинополь

және бҧғаздар ҥшін, Ресей мен Тҥркияның Армения және Константинополь ҥшін, Австрия

мен Ресейдің Балкан ҥшін, Австрия мен Италияның Албания ҥшін талас-тартыстары себеп

болды.

Бірінші дҥниежҥзілік соғыс сипаты жағынан әділетсіз, жаулаушылық, империалистік

соғыс болды. Мемлекеттер жаулау-шылық саясат жҥргізді. Соғыс ірі мемлекеттердің

империалистік катынастарынан туды. Олар отарлар мен ҧсақ елдерді қайта бӛлісу ҥшін

ҧрыс дала ҧрыс даласына шықты. Бҧл соғыста екі қақтығыс алдыңғы шепте тҧрды. Бірі

Англия мен Германия, екіншісі Герман мен Ресей арасында болды. Осы ҥш ірі мемлекет

бірінші дҥниежҥзілік соғысты бастаушылар болды. Ал қалғандары олардың одақтастары

еді. Соғыс шеңберіне біртіндеп қҧрамында бір жарым миллиардтан астам халық бар 38

мемлекет кірді. Тӛрттік одаққа Германия, Германия отарларымен, Австрия-Венгрия,

Тҥркия мен Болгария кірді. Ал Антантаға — Англия, Ресей, Франция, Бельгия, АҚШ,

Португалия, (бәрінің де отарлары бар) Сербия, Жапония, Румыния, Грекия, Черногория

және басқа елдер енді. Империалистік соғысқа байланысты армия қатарына 77 миллион

адам шақырылды. Оның ішінде Германия – 13,2 миллион, Австрия-Венгрия – 9 миллион,

Тҥркия – 1,8 миллион, Болгария – 1 миллион, Ресей – 19 миллион, Англия – 9,4 миллион,

Франция – 8,1 миллион, Италия – 5,6 миллион, АҚШ – 3,9 миллион, Румыния – 1 миллион

және тағы басқалар.s[1][2]

Тақырып №3 Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталу себептері, барысы,

қатысушы мемлекеттердің мақсаттары. Шлиффен жоспары.

1-бӛлік: Бірінші д/ж соғыстың басталуы.

Соғыстың басталуына сылтау да табылды. 1914 жылы 28 маусым кҥні Босния мен

Герцеговинаның астанасы Сараево қаласында Австро-Венгрия тағының мҧрагері Франц

Фердинанд пен оның зайыбы қастандықпен ӛлтірілді.( қастандық жасаған сербиялық

студент Гаврило Принцип ) Бҧл оқиға Австро-Венгрия мен Сербияның қарым-қатынасын

шиеленістіріп, кезекті Балқан дағдарысына апарды.

1914жылы 23 шілде кҥні Автро-Венгрия (Германияның соғысқа итермелеуімен ) Сербияға

ультиматум жолдап, 28 шілдеде оған соғыс жариялады. Сербия Ресейден кӛмек сҧрады.

Ресей дереу жҧмылдыру жҧмысын бастады. Соған жауап ретінде 1914жылы 1 тамызда

Германия Ресейге , 3 тамызда Францияға соғыс жариялады.

4 тамызда Англия ҥкіметі Германияға қарсы соғыс жариялады.

Соғыс дҥние жҥзілік сипат алды. Ҥштік Одақ жағында 4 мемлекет, ал Антанта жағында 34

ел соғысты. Сонда 38 ел қатысты. 4 жыл 3 ай 10кҥнге созылды. Соғыста 10 млн адам қаза

тауып, 20 млн адам жараланған.

Алғашқы кҥннен-ақ Европада 2 майдан қҧрылды:

-Батыс майдан – Бельгия мен Францияға қарсы

-Шығыс майдан – Ресейге қарсы.

Ресейде де 2 майдан қҧрылды:

-солтҥстік-батыс майдан – Шығыс Пруссиядан Буг ӛзеніне дейін

-оңтҥстік-батыс майдан – орыс-австро шекарасынан Прут ӛзеніне дейін.

2–бӛлік: 1914- ж соғыс қимылдары.

Соғысты бастаған Германия ең алдымен Францияны жаулап, содан кейін Ресейге шабуыл

жасауды кӛздеді. Бҧл «Шлиффен жоспары» деп аталады. Оны Басштабтың басшысы

генерал фон Шлиффен жасаған. Ол жоспар бойынша Бельгия арқылы Францияға соққы

беру кӛзделді. Яғни Бельгия Францияны жаулап алудағы плацдарм ретінде кӛрді.

(Плацдарм – француз тілінен аударғанда соғыс бастауға қолайлы аудан деген сӛз.)

Жоспар 3 тамызда іске асырылуға тиіс еді. Бірақ Бельгияның қарсылық кӛрсетуі ҧзаққа

созылды. Бҧл Францияны басып алуды кештетті. Франция да қатты қарсылық кӛрсетті.

Бір ай шайқастан кейін ғана Парижге енді. Бҧл батыс майдандағы соғыс қимылдары еді.

Осы уақытта Ресей Шығыс Пруссия операциясын бастады.Оны Гумбинян деген адам

басқарды. Енді германия Шығыс пруссиядан айырылып қалмас ҥшін кӛпшілік әскерді

кҥшті шығыс майданға ауыстырды. Орыс әскерін қуып шықты.

1914-15жж Германия екі бағытта шабуылдап, әлсіреп қалды.

1914ж ең ірі шайқас Марна ӛзеніндегі шайқас. Ол Германия мен Франция арасында

қыркҥйек айында болды. Нәтижесінде неміс әскері сәтсіздікке ҧшырады. Бҧдан кейін екі

жақ та қорғанысқа кӛшті.

1914жылғы шайқаста Антанта одағының артықшылығы байқалды.

Ҥштік Одақ жағына Осман империясы тартылып, 1914жылы 29 қазанда Ресей, Англия,

Францияға қарсы соғыс ашты. Англия флотының басымдығы арқасында Африка емн

Мҧхит аралдарындағы Герман отарлары басып алынды.

1914ж 23 тамызда Жапония Германияға соғыс жариялады.

3-бӛлік: 1915-16жж соғыс қимылдары.

1915жылы 22 сәуірде Германия алғаш рет химия қаруын Ипр ӛзеніндегі шайқаста

қолданды. Ең басты соғыс қимылдары шығыс майданда жҥрді. Орыс әскерлері

Галицияны, Буковинаны, Польшаны, Литваны, Латвияның бір бӛлігін тастап кетуге

мәжбҥр болды.

Ҥштік Одақтың мҥшесі Италияға Антанта Тирольды, Триесті, Адриатиканың шығыс

жағалауын ҧсынды. Оған келіскен Италия 1915ж мамырда Австро-Венгрияға қарсы соғыс

ашты. Ол Антанта жағына ӛтіп кетті.

1915жылы кҥзде Ҥштік Одаққа Болгария қосылды. Нәтижесінде Тӛрттік Одақ

қҧрылды.олар: Австро-Венгрия, Германия, Туркия, Болгария.

1916жылы соғыс қимылдары Батыс майданға ауысты. Ақпан айында Верден қамалы

жанында орналасқан француз қорғанысын бҧзуды жоспарлады.Бірақ қорғанысты бҧза

алмады. Бҧл «Верден қырғыны» деп аталды. Осы уақытта немістердің Верденге

шабуылын әлсірету ҥшін ағылшын-француз әскерлері Сомма ӛзені бойында шабуылға

шықты. Бҧл шілде мен қарашаның аяғына дейін жалғасты. Осы шайқаста ағылшындар

мен француздар тҧңғыш рет танктерді қолданды. Екі шайқаста да орасан зор шығынға

ҧшырады.

Және де 1916жылы 4 маусымда Шығыста Ресей армиясының Оңтҥстік-батыс майдандағы

жаңа шабуылыбасталды. Генерал Брусиловтың әскері Австро-Венгрия майданын бҧзып

ӛтіп, Буковинаны, Галицияны ӛзіне қайтарып алды. Сәтті шайқастар болды.

4-бӛлік: Гинденбург жоспары.

Жалпы, 1915-16жж шайқастар Ҥштік Одақтың кҥш-қуатын әлсіретті. Антанта одағының

басымдығы кӛріне бастады.

Барлық жерде халық соғыс кезіндегі бар қиындықты бастан кешірді. Оларда Отангды

жақтайтын патриоттық сезімдер бойкӛтеріп, жергілікті халықтар ереуілдерге,

кӛтерілістерге шыға бастады.

1916жылы 29 тамызда Германия әскері басшылығына фельдмаршал фон Гинденбург

келді. 1917жылы соғыстың жаңа жоспары жасалды. Ол бойынша барлық майдандағы

шабуылдардың бірдей жҥргізілуі тоқтатылуы тиіс болды және майдан шептері

қысқартылуы керек болды. 16-60 жас аралығындағы ер адамдар әскерге шақырылатын

болды. 1917 жылдан бастап Германия соғысушы мемлекеттермен қатар, бейтарап

елдердің сауда және жолаушы кемелерін суға батыратындығын жариялады. Бҧл әрекет

АҚШ-ң мҥддесіне тікелей қайшы келіп, оның сауда флотына қауіп тӛнді. Ресеймен

бірігемін деген жоспарын Ресейдегі ақпан тӛңкерісі жоққа шығарды. Ресей ӛз ішіндегі

жағдайларға орай соғыстан тыс қалды. Осы жағдайларға байланысты 1917 жылы 6 сәуірде

АҚШ Германияға соғыс жариялады. АҚШ-ң соғысқа қосылуы Антанта болгын кҥшейтті,

жеңіс қай жақта болатыны айқындалды.

5-бӛлік: Соғыстың аяқталуы.

Германия Шығыс майданнан Батыс майданға бар кҥшін әкелді. 1918жылы наурызда

Германия шабуылға шықты. Шілдеде соңғы шабуылы да нәтиже бермеді. Антантаның

кҥші керісінше арта берді.АҚШ әскерінің Европаға келіп жетуі француз армиясының 18

шілдеде Марна тҥбінде жаңа шабуылға шығуына мҥмкіндік берді. 8 тамыз айында

Антанта әскерлері (француз Фоштың басшылығымен) Аррас аймағындағы неміс

майданын бҧзып ӛтіп, Батыс майдан, Балқан және Таяу Шығыста жалпы шабуылын

бастады.Олар бір кҥннің ішінде немістің 16 дивизиясын қҧртып жіберген. Ол туралы

неміс генерал Людендорф «герман армиясының д/ж соғыс тарихындағы ең қаралы кҥні

болды » деп жазады.

1918жылы 28 қыркҥйекте Салоника майданында толық талқандалған Болгария бітім

туралы келісімге қол қойды. Қазан айында Туркия да тізе бҥкті. Австро-Венгрия

бӛлшектенді.Орнына жеке ҧлттық мемлекеттер –Чехословакия, Венгрия, кейін Югославия

қҧрылды.Австро-Венгрия Антантамен 1918жылы 3 қарашада бітімге қол қойды.

Сӛйтіп, Германия одақтастарынан айырылып, майданда жалғыз қалды. Ӛз ішінде

революция басталды.Герман халқы да соғысты тоқтатуды талап етті.1918жылы 11

қарашада Гремания Компьен орманында генерал Фоштың штабында бітімге қол қойды.

Бірінші д/ж соғыс аяқталды.

Мҧғалім: Енді осы бес айналым бірігіп, презентация жасайды. Ортаға осы тақырыпқа

ортақ барлық сипаттарды жинақтап жазыңыздар. Суреттерін іліп, тҥсіндіру.3-3 мин.

ІІІ. Бекіту. Тест тапсырмаларын орындау. Интерактивті тақта арқылы. (5минут)

2 минут тексеру.

10 дҧрыс – «5»

8-9 дҧрыс – «4»

6-7 дҧрыс – «3»

1-5 дҧрыс – «2»

1. І д/ж соғыстың болған уақыты:

а)1910-14жж ә)1912-16жж б)1914-18жж в)1915-19жж

2. 1916жылғы ақпан айындағы Германия мен Францияның арасындағы қанды

шайқас:

а)Верден қырғыны ә)Марна шайқасы б)Ипр шайқасы в)Сомма шайқасы

3. 1916жылғы Сомма шайқасында ағылшындар мен француздардың тарихта

тҧңғыш рет қолданған әскери техника:

а)зеңбірек ә)танк б)миномет в) ҧшақ

4. І д/ж соғысқа қатысқан мемлекеттердің саны:

а)30 ә)32 б)36 в)38

5. АҚШ-ң соғысқа кіріскен уақыты:

а)1917ж 6 сәуір ә)1917ж 6 қаңтар

б)1917ж 6 маусым в)1917ж 6 наурыз

6. Соғысты бастаған Германия ең алдымен қай мемлекетті басып алғысы келді?

а) Францияны ә)Ресейді б)Англияны в)Пруссияны

7. Шығыс майдан қай мемлекетке қарсы қҧрылды?

а)Франция ә)Англия б)Ресей в) Бельгия

8. Нешінші жылы Италия Антанта жағына ӛтіп кетті?

а)1914ж ә)1915ж б)1916ж в)1917ж

9. Ипр ӛзеніндегі шайқас қай майданда жҥрді?

а) Шығыс майдан ә)Батыс майдан

б) Солтҥстік теңізде в)оңтҥстік майдан

10. І д/ж соғыстан кейін Германия ......

а)жеңді ә)жаңа отарларға ие болды

б) уақытша бітімге қол қойды в) жеңілді

Тақырып №4 Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуы және

қорытындылары. Компьен келісімі.

Бірінші дҥние жҥзілік соғыс.

Бірінші дҥниежҥзілік соғыс 1914 жылғы 19 шілдеде (1 тамызда) басталды.Оған

38 мемлекет тартылды. Соғысқа қатысушы басты елдер (одақтар):

Ҥштік одақ (Германия, Австрия-Венгрия, Италия).

Антанта (Англия, Франция, Россия).

Соғыстың сипаты- басқыншылық, агрессиялық, империалистік соғыс болды.

Соғыстың себептері:

Империализмнің барлық қайшылықтарының кҥрт шиеленісуі.

Капиталистік ӛндіріс тәсілінің әркелкі және секірмелі болуы.

Империалистік державалардың бӛлініп қойған дҥние жҥзінің шекараларын

қайтадан бӛлуге тырысуы.

Бірінші дҥниежҥзілік соғысқа Россия дайындықсыз, әскери - ӛнеркәсіптік

әлеуеті (потенциал) тӛмен, кӛлігі нашар дамыған жағдайда кірісті, армия

әскери-техникалық жағынан нашар қамтамасыз етілген еді.

Бҧл соғыс (империалистік) барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да аса

ауыр зардаптарын тигізді. Қазақстан майданды шикізатпен қамтамасыз ететін

ірі ӛңірлердің біріне айналды. Соғыс қажетіне жергілікті халықтан алынатын

салық 3-4 есе кӛбейді. Россияның дҥниежҥзілік империалистік соғысқа кірісуі

Қазақстанды тонауды кҥшейтті. Соғыс қажетіне деп ӛлке еңбекшілеріне 10-ға

жуық салығы енгізілді:

1. 40899244 пут мақта

2. 38 мың шаршы аршын киіз

3. 3 млн. пут мақта майы

4. 229 мың пут сабын

5. 300 мың пут ет

6. 473928 пут балық

7. 70 мың жылқы

8. 12797 тҥйе алынды

9. 14 мың киіз ҥй салынды

Жетісудан 34 млн. сом мӛлшерінде мал және мал ӛнімдері 1917 жылы шаңырақ

салығы 100209 сом болды. Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал

басының азаюына әкеп соқты.

Осы жылдары (соғыс жылдары) жҧмысшылардың жағдайы ӛте ауыр болды. Бір

кҥндік орташа жалақы – 20 тиын. Жҧмыс кҥнінің ҧзақтығы – 12-14 сағат.

Қымбатшылық артты: ҧн-70%, қант-50%, сабын-200%-ға ӛсті. Кен ӛндіру,

мҧнай, кӛмір ӛндіру қҧлдырады. Ӛндірістегі мамандығы бар жҧмысшылар ҥлесі

кҥрт азайды. Елдің ӛнеркәсібіндегі жалпы кҥйзеліс пен ауыл шаруашылығының

қҧлдырап кҥйзелуі Қазақстан экономикасын қҧлдыратты, ӛндіргіш кҥштердің

даму деңгейі бірте-бірте кеми берді.

Сонымен қатар Қазақстан жеріне Ҥштік Одақтың әскери тҧтқындары

орналастырылды. Олар, негізінен, Павлодар, Семей, Ақмола қаларына

орналастырылды. Мысалы, Омбыда- 20000 әскери тҧтқын, Ақмолада 8612

тҧтқын, ал Тҥркістан ӛлкесінде 200 мың-ға жуық әскери тҧтқын болған. Соғыс

жылдары Австрия-Венгрия, Германия тҧтқындарының қазақ жеріне әкелінуі

ӛлкенің қоғамдық – саяси жағдайына әсер етті.

Қазақ ӛлкесінде ерлердің майданға шақырылуы шаруашылық жағдайы

дағдарысқа ҥшыратты. Мысалы, Семей, Ақмола облыстарында

жҧмысшылардың 50%-ы, Орынборда 40%-ы, Жетісуда-ҥштен бірі шақырылды.

Сондықтан патша ҥкіметі әскери тҧтқындарды жҧмысқа пайдалана бастады.

Қазақстан жерінде болған әскери тҧтқындардың жағдайы қиын болды. 1915

жылы Риддерде ауыр тҧрмыстық жағдайға байланысты әскери тҧтқындардың

ереуілі болды. Соғыс жылдарында әскери тҧтқындарға арналған Челябі мен

Қостанай аралығында орналасқан Троицк лагері «Ӛлілер лагері» деп атанды.

Сӛйтіп, соғыс елдегі жалпы ҧлттық дағдарысты тереңдетіп, 1916 жылғы

кӛтеріліске алып келді.

1916 жылғы ҧлт-азаттық қозғалыс.

Қазақстан мен Орта Азиядағы азаттық қозғалысын XIX ғасырдың аяғындағы -

XX ғасырдың басындағы кӛп ҧлтты Россия тарихының бҥкіл барысы әзірлеген

болатын. Мҧның ӛзі патша ӛкіметі дағдарысының нәтижесі еді.

Кӛтерілістің сипаты. Кӛтеріліс отаршылдыққа қарсы сипатта болды.

Қазақстандағы кӛтеріліс патша әкімшілігі ҥшін де, сӛндай-ақ жергілікті ҥстем

феодалдар тобы ҥшін де кҥтпеген жерден басталды.

Кӛтерілістің негізгі себептері:

1. Жердің тартып алынуы (қоныстандыру саясаты);

2. Салықтар мен алымдардың кобеюі;

3. Еңбекшілерді ҥстем феодал-байлар тобының қанауының кҥшеюі;

4. Ҧлттық араздықтың ӛршітілуі;

5. Соғысқа байланысты бҧқара жағдайының кҥрт нашарлауы;

6. Орыстандыру саясаты.

Кӛтерілістің қозғаушы кҥші - ӛлкенің жекелеген жерлерінде ғана феодалдар мен

клерикалық элементтер кӛтеріліске басшылықты ӛз қолдарына тҥсіріп алды.

Тҧтас алғанда Қазақстандағы 1916 жылғы кӛтерілістің қозғаушы кҥші ауылдың

еңбекшілер бҧқарасы жҧмысшылар, кол-онершілер болды.

Кӛтерілістің барысы. 1916 жылғы 25 маусымдағы патша ҥкіметінің «Тҥркістан

мен Дала ӛлкесінен 19-43 жас аралығындағы 500 мың адамды қара жҧмысқа алу

туралы» жарлығы халықтың шыдамын тауысып, оларды отарлау езгісі мен

ортағасырлық қанауға қарсы кӛтерілуіне тҥрткі болды.

Қазақ даласында патша жарлығына кӛзқарас әртурлі болды:

1. Феодалдық басшы топтар және жергілікті әкімшілік жарлықты қолдады.

2. Революцияшыл топ ӛкілдері - Ә.Жангелдин, Ә.Иманов, Т.Бокин, Б.Әшекеев,

Ж.Мәмбетов қара жҧмысқа барудан бас тартып, халықты кӛтеріліске шақырды.

3. Либералдық-демократиялық зиялылар - Ә.Бӛкейханов, А.Байтҧрсынов,

М.Дулатов патша ҥкіметімен келісімпаздық (компромистік) бағыт ҧстанды.

Кӛтеріліске қатысушы революцияшыл – демократияшыл зиялылар ӛкілдері:

1. Жетісуда – Т.Рысқулов, Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ҧ. Саурықов, К.Мәмбетов,

А.Қосаков.

2. Тӛрғайда - Ә. Жангельдин, А.Иманов.

3. Орал облысы мен Бӛкей Ордасында – С.Мендешев, Ә.Әйтиев.

4. Маңғыстауда – Ж.Мыңбаев.

5. Ақтӛбеде - Ә. Майкотов.

Майдан жҧмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор

наразылығын тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау, ауыл

старшындарын, қатыгез, жағымсыз байларды ӛлтеру, ірі феодалдардың

неліктеріне шабуыл жасау, жер сату жӛніндегі қҧжаттарды, алымсалық

қағаздарын жою, патша әскерімен қақтығыс сияқты ашу-ыза әрекеттері кең

орын алды. Сӛйыл, кетпен, шалғы, орақ, мылтық, қылышпен қаруланған ел

адамдары байлардың ауылдарын ӛртеп, малдарын айдап әкетуі жиілей тусті.

Жетісудағы кӛтеріліс.

1916 жылғы шілде-тамызда Жетісу облысындағы қарулы кӛтеріліс бҧқаралық

сипат алды.

Жетісу облысының генерал-губернаторы Фольбаум ҧлтаралық қақтығыстар

туғызу ҥшін арандату шараларын қолданды:

1. қоныстанушылар ауылдарындағы орыс кулактарын қаруландырды Қапал,

Лепсі, Жаркент, Пржевальск уезд бастықтарынан жергілікті халыққа ойран

салуды ҧйымдастыруды талап етті.

2. қырғыздардың топтасып, бас қосуын бҥлік деп санап, басып – жаныштады.

3. котеріліс басшыларын тҧтқындап дала сотына беріп, дереу дарға асуды

ҧйымдастырды.

Ҧлтаралық араздықты кҥшейту мақсатында Тҥркістан архиепископы

православие халқын қазақ және қырғыз еңбекшілерін жазалауға шақырды.

Осыған қарамастан котеріліс ҥдей тҥсіп, Шу озені мен Ыстық кӛлге жақын

бҥкіл аймақты қамтыды. 10 мыңнан астам қырғыз және қазақ кӛтерілісшілері

Тоқмақты қоршады.Жаркент уезінде котерілісшілер Таврия, Владислав,

Мещеры, Краснодар, Новиков қоныстарын басып алды.

Революцияның ірі ошағы-қарқара аймағы болды. 5мың кӛтерілісшілер Қарқара

жәрменкесін қоршап, Кравченконың жазалау отрядтарын талқандады. 1916

жылы 11 тамызда Лепсі уезінде Масловтың жазалаушы отрядтары 220-ға жуық

кӛтерілісшілерді оққа ҧшырды.

Жетісудағы кӛтеріліс басшыларының бірі Т. Бокин ҥгіт жҧмысына басшылық

етіп, соғыстың халыққа қарсы сипатын тҥсіндірді. Феодалдық тобының

сатқындық ролін әшкерелеп, патша жарлыған орындамауға шақырды. Ол 1916

жылғы тамызда революциялық қызметі ҥшін қамауға алынып, тҥрмеде Ақпан

тӛңкерісіне дейін отырды. Жетісудағы кӛтерілісті басуға патша ҥкіметі жазалау

экспедициясын жіберді. 14 батальон, 33 жҥздік, 42 зеңбірек, 97 пулемет

командасы. Жетісу кӛтерілісшілері патша әскеріне табандылықпен қарсылық

кӛрсетті, бірақ кҥш тең болмағандықтан жеңілді.

Кӛтеріліс жетекшілерінің бірі Бекболат Әшекеевті 1916 жылы 9 қыркҥйекте

жазаушылар Боралдай асуында дарға асты. Пржевальскіде Қытай азаматтығын

алған 400 адам қаза тапты.

Сӛйтіп, 1916 жылғы қазан айында Жетісу кӛтерілісі талқандалды.

Зардаптары: 1)Жетісу губерниясы 53 мың шаруашылыққа кеміді. 2)мал азайып,

1/3 бӛлігі ғана қалды.

Тӛрғайдағы кӛтеріліс. Тӛрғай облысындағы кӛтеріліс ең бҧқаралық, ең ҧзаққа

созылған, ең табанды және билік бір орталықтан жҥргізіліп, ҧйымдасқан

кӛтеріліс болды. Бҧл Тӛрғайдағы кӛтерілісінің ерекшелігі еді. Кӛтеріліс барлық

уездерді: Тӛрғай, Ырғыз, Ақтӛбе, Қостанай уездерін қамтыды. Облыста

кӛтеріліс қамтымаған ауыл немесе елді мекен болмады. Қӛтеріліске, сондай-ақ

Сырдария, Ақмола, Семей болыстарының кӛтерілісшілері де қатысты.

Тӛрғай облысының әскери губернаторы М.М.Эверсманға қазақ еңбекшілерінің

қару алып, жаппай кӛтерілгендігі туралы хабарлар кҥнбе-кҥн тҥсіп жатты.

Кӛтерілісшілер почтаға шабуыл жасады, темір жол табанын бҧзып, болыс

басқармаларын ойрандады, боластарды ӛлтірді. Кӛтеріліс бҥкіл облысты

қамтыды. 1916 жылы Тӛрғайда болған кӛтеріліске жҥрт арасында танымал

халық батыры Аманкелді Иманов басшылық етті. Ол 1873 жылы Тӛрғай уезінің

Қайдауыл болысындағы ауылдардың бірінде кедей шаруаның отбасында тҧған

еді. Әкесінен ерте айрылған Аманкелді байлардың есігінде жҥріп, бала кҥнінен

– ақ жоқшылық пен мҧқтаждық кӛріп ӛсті.

Аманкелді Имановтың ҧйымдастырушылық қабілеті халық кӛтерілісінің

алғашқы кҥндерінен бастап-ақ айқын кӛрінді. Оған Тӛрғай облысындағы

уездерден ғана емес, сонымен бірге Сырдары, Ақмола, Семей облыстарынан

кӛтерілісшілер ағылып келіп жатты. Егер 1916 жылы қыркҥйекте кӛтерілісшілер

саны – 20 мыңға жетсе, ал 26 қарашада – 50 мыңға жетті.

1916 жылы 22 қазанда Аманкелді басшылығымен 15 мың кӛтерілісші Тӛрғай

қаласын қоршады. Оған қарсы генерал А.Д.Лаврентьевтің 9 мың адамдық

жазалаушы тобы жіберілді. Корпустың келе жатқаны туралы деректер алғаннан

кейін кӛтерілісшілер Тӛрғайды қоршауды қойып, қарашада Тҥнқойма почта

станциясының маңында подполковник Катоминнің отрядына шабуыл жасады.

Кӛтерілісшілердің негізгі бӛлігі Амангелдінің штабына орналасқан Батысқара

жазығы мен Аққҧм қҧмының маңына шоғырланып, партизандық кҥрес әдісіне

кӛшті. 1916 жылғы қарашасы – 1917 жылғы ақпаны аралығында, Аманкелдінің

серігі, атақты мерген Кейкі батыр жасағы ерекше ерлік кӛрсетті. Тӛрғай

даласында А.Имановпен бірге кӛтеріліске басшылық етіп, оның дҥниетанымен

қалыптастыруға зор ықпал еткен большевик Әліби Жангелдин (1884-1953 жж.)

болды.

Негізгі шайқастар – Татыр, Шошқалы қопа, Кҥйік қопа, Доғал – Ҥрпек,

Ақшығын маңында болды. Татыр шайқасында 300 кӛтерілісші, 3 жазалаушы

қаза тапты. Жазушы Л.Соболев: «Бҧл аңыздар мен ертегілерден шыққандай

ғажап әскер еді...Аманкелді ортағасырлық жасақтарымен зеңбіректер мен оққа

толы винтовкалары бар жазалаушыларға қарсы шықты» деп жазды. Тӛрғай

кӛтерілісі Ақпан тӛңкерісіне дейін созылды. 1917 жылы Тӛрғай кӛтерілісі

талқандалды.

Салдары:

-3 мың адам жауапқа тартылды оның 201-і ӛлім жазасына кесілді.

-161-і каторгаға айналды.

-Жҥздеген ауылдар тоналып, ӛртелді, жазықсыз адамдар атылды.

1916 жылғы кӛтерілістің жеңілуінің себептері:

1. Кӛтеріліс бытыраңқы болды.

2. Кӛтерілістің ҧйымдастырылуы мен басқарылуы дҧрыс жҥргізілмеді.

3. Әскери қарудың жеткіліксіздігі.

4. Патша ҥкіметі жергілікті жердегі руаралық, ҧлтаралық діни тартыстар мен

қайшылықтарды шебер пайдаланды.

5. Кҥнібҧрын белгіленген жоспардың болмады.

6. Ҧлттық зиялылар арасында бірлік болмады.

7. Байлар, феодалдар кӛтерілісшілер мҥддесін сатып кетіп отырды.

Салдары: қазақтардың саны:

- Қазақ ӛлкесінде – 446 мыңға;

- Орта Азияда – 121,7 мыңға;

- Астрахань губерниясында – 51,8 мыңға;

- Россия империясында – 617,5 мыңға азайды.

Кӛтерілістің тарихи маңызы

1. Қазақ халкының революциялық таптық санасы ӛсті.

2. Қазақстан халықтары ҧлттық мҥдделерінің ортақтығын ҧғынды.

3. Қозғалыс барасында ӛкімет қҧрылымы, қарулы кҥштер, басқару аппараты

қҧрылды.

4. Россия империясындағы азаттық кҥрестің шырқау шыңы болды.

5. Қазақ халқының отарлау саясатына қарсы кҥресе алатын кҥш екенін кӛрсетті.

6. 1916 жылғы ҧлт-азаттық қозғалыс империяға қарсы кӛтерілістердің ішіндегі

ең ірісі болды. Кӛтеріліс революцияға алғышарт қалыптастырды.

Тақырып №5 Версаль-Вашингтон жүйесі

Париж конференциясы. Версаль-

Вашингтон жүйесі

Соғыстың қортындысы. 1918 жылы 11 қарашада Франциядағы Компьен орманында

Антанта мемлекеттерінің талабы- мен Германия жеңілгендігін мойындап, бітімге қол

қоюға келісті. Тӛрт жылға созылған соғыс аяқталды.

1919 жылы 18 қаңтарда соғыстың қорытындысы шығары лып, жеңген елдер мен

Германия және оның одақтастары ара- сында келісімге келу ҥшін Париж қаласында

халықаралық конференция ӛз жҧмысын бастады. Конференцияға 27 елден деле- гаттар

қатысты. Францияның премьер-министрі Жорж Клемансо, ағылшын премьер-министрі

Дэвид Ллойд-Джордж және АҚШ президенті Вудро Вильсон қатысып, басшылық жасады.

Париж конференциясының алдында соғыстан кейінгі халықаралық қатынастағы, әлемдегі

ӛзгерістерді ескере отырып, дҥниені қайта қҧру мәселесі тҧрды:

- халықаралық қатынастағы ӛзгерістерді ескере отырып, жаңа принциптерді

қалыптастыру;

- ірі капиталист! к елдер арасындағы дҥниежҥзілік ықпалды реттеу;

- Германия мен Тҥркияның отарларының тағдырын шешу.

Ірі державалық елдер бҧл мәселелерді Париж конференция-

сында ӛз мҥдделеріне ыңғайлы шешу ҥшін кҥрес жҥргізді. АҚШ-тың конференциядағы

негізгі мақсаты - дҥниежҥзілік әлемде ӛзінің ҥстемдігін қалыптастыру болды. Бірақ бҧған

Париж конференциясында Франция мен Англия басшылары қарсылық жасады. АҚШ-тың

мҧндай саясат жҥргізуіне оның бірінші дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі экономикалық

дамуы негіз болды. Соғыстан кейін Франция мен Англияның экономикасы кҥйзеліске

ҧшырап, экономикалық даму жағынан АҚШ-тан артта қалды. Соғыстың ауыртпалығын

Франция мен Англия кӛтерді. АҚШ соғысқа тек 1918 жылы ғана кірісті. Соғыста АҚШ-

тың 50 мың адамы ӛліп, 230 мың адам жара- ланған. Соғыс жылдарында АҚШ соғыс

ӛнеркәсібі 335 млрд. доллар таза пайда келтірді. 1919 жылы АҚШ дҥние жҥзінде кӛмірдің

50% ӛндірді; автомобильдің 85% шығарды.

Бірінші дҥниежҥзілік соғыстан кейін АҚШ дҥниежҥзінде қаржы саласында толық

ҥстемдік алды. Шетелдердегі инвестициясы ӛсіп, Канада мен Латын Америка елдерінде 7

млрд. Доллар, Еуропа елдерінде 18 млрд. долларға жетті. АҚШ президенті В. Вильсон:

«Дҥниежҥзіне кім кӛп ақша берсе, сол ел әлемде билік жҥргізуі қажет» - деген болатын.

Сӛйтіп, АҚШ дҥниежҥзілік ҥстемдік жасау ҥшін кҥрес жҥргізді. Бҧл саясатты іс жҥзіне

асыру ҥшін АҚШ президенті Париж конференциясына «14 пункттен» тҧратын

бағдарламасын әкелді. Бағдарламаның мазмҧны тӛмендегідей болды:

- Антанта елдерінің арасындағы жасырын келісімдерден бас тарту;

- дҥниежҥзілік мҧхиттар мен теңіздерде еркін жҥзу;

- барлық кедендік кедергілерді жойып, халықаралық «ашық есік» және «ашық қол»

принципін сақтау;

- отар елдердің мәселесін әділетті шешу;

- қару-жарақты қысқарту;

- Германиямен және оның одақтастарымен әділетті келісімдер жҥргізу;

- дҥниежҥзілік дау-жанжал мәселелерді бейбіт жолмен шешу ҥшін халықаралық ҧйым -

Ҧлттар Лигасын қҧру.

Париж конференциясында АҚШ Президенті В.Вильсонның бейбітшілік сҥйгіш саясатты

білдірген «14 пункттен» қҧрылған бағдарламасына Франция мен Англия басшылары

қарсы шықты.

«14 пункттен» тҧратын бағдарламаның мазмҧнынан АҚШ- тың экспанциялық саясаты

анық кӛрінді. Бҧл бағдарламадағы АҚШ саясатының мәні дҥниежҥзілік әлемде ҥстемдік

жҥргізу екенін тҥсініп, Франция мен Англия Париж конференциясында АҚШ саясатын

әшкерелеп, Вильсонның бағдарламасын қабылдамады. Бірақ оның Ҧлттар Лигасын қҧру

бағдарламасын Клемансо мен Ллойд-Джордж қолдап, халықаралық қатынастағы дау-

жанжал мәселелерді шешуде айтарлықтай рӛл атқаратын ҧйым қҧруға келісті.

Версаль келісімі. Соғыстың қорытындысын баянды ету ҥшін жеңген елдер Париж

конференциясында Германия және оның одақтастарымен келіссӛздер жҥргізуге кірісті.

Париж қаласындағы айналы Версаль сарайында Германия мен жеңген елдер арасында

келіссӛздер басталды.

Бҧл келіссӛздер барысында Германияның жер мәселесі қаралды. 1870-1871 жылғы

Франция-Пруссия соғысында Герма- нияға берілген Эльзас және Лотарингия Францияға

қайтарылды. Саар облысы 15 жылға Ҧлттар Лигасының қарауына берілді. Польшаның

батыс жері Померания мен Познань қайтарылды. Данциг (Гданьск) қаласы ерікті қала

ретінде Ҧлттар Лигасына басқаруға берілді. Бельгия Эйпен және Мальмеди аудандарын

қайтарып алды. Данияға Шлезвиг қайтарылды. Версаль бітімі

бойынша Германия жерінің — бӛлігінен айырылды.

Екіншіден, Рейн ӛзенінің сол жақ жағалауы тҥгелдей 15 жылға одақтастар әскерлерінің

бақылауына ӛтті. Германия Рейн ӛзені бойынан ӛз әскерлерін әкетуге келісті. Германияға

100 мың әскер ҧстауға рҧқсат берілді. Германия ӛзінің соғыс-теңіз флотынан айырылды.

Ҥшіншіден, Версаль келісімінде Германияның соғыс шығындарын ӛтеу (репарация)

мәселесі қаралды. Бҧл мәселені шешу ҥшін репарациялық комиссия қҧрылып, 1921 жылы

аталмыш комиссияның шешімімен Германия 226 млрд марка тӛлеу керек болды. 1921

жылы мамыр айында Германия 132 млрд. марка тӛлейтін болып келісті. Репарациялық

тӛлемнің 52%-ын Франция, 22%-ын Англия, Италия - 10%, Бельгия - 8%- ын алатын

болды.

Тӛртіншіден, Германияның отарлары туралы мәселе қаралды. Африкадағы Германияның

отарлары Танганьика, Тогоның батысы және Камерунның бір бӛлігі Англияға берілді.

Намибия

- Британияның доминионы Оңтҥстік-Африка Одағына ӛтті. Тогоның шығыс бӛлігі,

Камерунның кӛп бӛлігі және Руанди, Берунди Францияға берілді. Германияның Тынық

мҧхиттағы отарлары Жапония мен Англияға ӛтті. Мариан, Каролин және Маршалл

аралдары Жапонияға берілді. Қытайдағы Шаньдун тҥбегі Жапонияға қайырылды.

Австралия мен Жаңа Зеландияға Жаңа Гвинейдің шығыс бӛлігі, архипелаг Самоа берілді.

1919- 1920 жылдардағы Германия және оның одақтастары- мен болған келіссӛздер Еуропа

мен Азия картасына кӛптеген ӛзгерістер әкелді.

Біріншіден, Еуропадағы Австро-Венгрия империясы қҧлады. Париж конференциясында

Антанта елдері тәуелсіздік алған Чехословакия, Польша, СХС (Серб, Хорват және

Словен) корольдігін мойындады. Жер ӛзгерістерін бекітті. Истрия тҥбегінде Триест

қаласы, Оңтҥстік Тироль Италияға берілді. Батыс Белоруссия мен Батыс Украина

Польшаға, Трансильвания және Буковина Румынияға тиісті болды.

Екіншіден, 1919 жылы қарашаның 27 кҥні Болгария мен жеңген елдер арасында Нейя

келісімі болды. Батыс Франция Грецияға беріліп, Эгей теңізіне Болгария шыға алмайтын

болды. 2566 кв. км жер Югославия (СХС) корольдігіне қайтарылды. Болгария 2 млрд. 250

млн. марка репарация тӛлейтін болды.

1919 жылы 10 қыркҥйекте Сен-Жерменде Австриямен келісімге қол қойылды. 84 мың

км2 жері 6,7 млн халқымен Австрия Республикасы қҧрылды. Келісім бойынша

Австрияның Герма- нияға және басқа елге бірігуіне тыйым салынды. 1919 жылы наурыз

айында Венгрия мен Трианон келісімі жасалды. Бҧл келісім бойынша Венгрия Австрияны

мойындады. Румынияға Трансильвания мен Баната берілді. Хорватия - Югославияға,

Словакия және Закарпат Украинасы - Чехословакияға берілді.

1920 жылы 10 тамызда Севр қаласында Тҥрік мемлекетімен келісімге қол қойылды.

Тҥрік Республикасының жері Кіші Азия бӛлігі мен Стамбул қаласы және Фосфор

бҧғазымен шектелді. Измир қаласы Грецияға ӛтті. Шығыс Араб елдеріндегі Палестина,

Трансиордания және Ирак Англияға, Сирия мен Ливан Францияға берілді. Батыс Армения

жері тҥріктердің мандаттық билігінде қалды. Кҥрдістан - тҥріктерге берілді. Фосфор мен

Дарданелл ҧлы державалардың халықаралық комиссиясының бақылауында қалды.

Бірінші дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі Версаль және басқа бітімдер жҥйесі халықаралық

қатынастағы жаңа саясат - империалистік елдер арасындағы қатынастардың жаңа бағытта

дамуына әкелді. Жаңа халықаралық жҥйенің ерекшеліктері:

1. Империалистік елдер арасындағы қайшылықтарды келіс- сӛздер арқылы шешуге

келісті;

2. Қару-жарақты қысқарту;

3. Халықаралық ҧйым - Ҧлттар Лигасы қҧрылды;

4. Версаль бітімі империалистік елдердің агрессиялық саясатын тежеді;

5. Кеңестік Ресейге қарсы «Санитарлық кардон» саясатын ҧстады.

6. Батыс Еуропа елдері ХХ ғасырдың 20-жылдарында Кеңес Одағын елшілік негізде

мойындауға мәжбҥр болды;

7. Халықаралық қатынаста жаңа Кеңес Одағының сыртқы саясаты қалыптасып, жаңа

халықаралық қатынасқа ӛзгерістер әкелді.

Версаль келісімінің барысында АҚШ ҥкіметінің саясаты жеңіліс тапты, бірақ АҚШ ӛзінің

дҥниежҥзін билеу саясатынан бас тартпай, Вашингтон конференциясын шақырды.

Тақырып №6 Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропа мен

Америка

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы дҥниежҥзі тарихы жекелеген мемлекеттер мен бҥкіл әлемнің

ӛмірінде болған кҥрт бетбҧрыстармен сипатталады. Адамзат баласы бҧрын-соңды дҥниежҥзілік соғыс

сияқты апаттарды ешқашан басынан ӛткеріп кӛрмеген болатын. Оның қорқынышты сҧмдықтары, ҧрыс

алаңдарындағы солдаттар мен миллиондаған бебіт тҧрғындардың ӛлімі, сансыз қалалар мен

ауылдардың, ӛнеркәсіп кәсіпорындары мен мәдени игіліктердің қирап, талқандалуы – міне, осының

барлығы халықтың екі ҧрпағының басына екі мәрте ҥйірілді.

Осы соғыс барысында қайғы-қасірет пен гуманизм қағидалары бҧзылды. Соғысушы елдердің

идеологиясында қарсы елдердің халықтарын қырып-жоюға, ӛшпенділікке шақыру сарыны басым

болды.

Ғасырдың басында және орта тҧсында социализм және коммунизм мҧраттары кӛптеген адамдардың

ақыл-ойын билеп алды. Революционерлер байларды қырып, олардың байлықтарын тартып алып,

адамдарды, кез келген нәрсенің бәрін де теңестіріп, «еркіндік патшалығын» қҧруды кӛздеді. Осы

мақсаттарға орай Ресейде, Германияда, Қытайда, Кубада революциялар болды.

Шынында осы уақыт ішінде ғылым мен техника, мәдениет пен қҧрылыс, кӛлік салаларында ҥлкен

табысқа қол жетті. Әлемнің бейнесі, халықтар тағдыры, мемлекеттің және жеке адамның әлеуметтік,

саяси-экономикалық ӛмірі мейлінше ӛзгерді. Адамдар атом мен клетканың қҧпиясын білді. Гендік

инженерия ӛмірдің қалай пайда болғанын білуге мҥмкіндік берді.

Ӛндірісті индустрияландыру барысында жаңа технологиялар мен техникалар кеңінен қолданылып, ол

экономиканы дамытумен қатар, алдыңғы қатарлы елдерде индустриялды қоғамды да орнатты. Батыс

Еуропа мемлекеттерін басқару формалары ӛзгерістерге тҥсіп, ҧлттық мемлекеттер нығайды. Жҧмысшы

қозғалысының пайда болуымен байланысты оның мҥддесін қорғайтын ҧйымдар мен саяси ағымдар

қалыптасты.

Отаршыл державалардың қатал империализмі де халыққа оңай соқпады. Дҥниежҥзінің кӛптеген

халықтары отарға, ал оларды жаулап алушылар метрополияға айналды. Ол бҧрыннан Азия, Африка,

Латын Америкасы, Мҧхит аралдары халықтарының есебінен кҥн кӛрді.

Ҧлыбританияның, патшалық Ресейдің, Францияның, Испанияның, Жапонияның және басқа да

отаршыл державалардың саясаткерлері мен капиталистері ӛздерін қалай ақтағысы келсе де,

ҥнділіктерді, тҥркі халықтарын, африкалықтарды, қытайларды, арабтарды тонағаны және солардың

есебінен Еуропа елдерінің байығаны дау тудырмайтын дерек болып қалды.

Бірінші дҥниежҥзілік соғыс әлемде ҥстемдік орнату ҥшін және отарларды қайта бӛліске салу ҥшін

кҥрескен Еуропаның ірі отаршыл мемлекеттерінің арасындағы қарама-қайшылықтардан туындады.

Осы бҥкіл дҥниежҥзілік апатта бір мемлекеттер қиратылып тізе бҥксе, екіншілері әлсіреді, ал АҚШ пен

Жапония сияқты мемлекеттер, керісінше кҥшейді.

Бірінші дҥниежҥзілік соғыс ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ең ірі оқиға болды. Ауқымы мен

салдары жағынан мҧндай соғыс адамзат қоғамының ӛткен тарихында болмаған еді. Соғысқа 38

мемлекет қатысып, екі әскери одақтың әскер қатарында 74 млн. адам шақырылды. Соғыс барысында

жаңа әскери техника тҥрлері қолданылды. Танктер, ҧшақтар, дирижабль, радиобайланыс бӛлімшелері

ӛмірге келді. Орасан зор материалдық және адам шығындары болды. Соғыс тудырған революциялар

дҥмпуінен Романовтар, Габсбургтер, Гогенцоллерлер, Осман империялары қирады, отаршыл

державалардың тірегі әлсірей бастады.

Ресейдің жарым-жартылай ыдырауының нәтижесінде жаңа елдер пайда болды. Австрия-Венгрияның

орнына Чехословакия, Югославия, Венгрия, Австрия қалыптасты.

Бірінші дҥниежҥзілік соғыстың зардабын тҥсінген саясатшылар келешкте қандай да болмасын

кездесетін қайшылықтарды тек бейбіт жолдармен реттеуді ойластырып, осы мақсатта Ҧлттар Лигасын

қҧрған еді. Бірақ халықтардың арманы орындалмай қалды. Ӛйткені халықаралық сахнада әділетсіздік,

ҥстемділік жҥйе негіздері қатты тамырланған еді.

Сӛйтіп, революциядан кейінгі алғашқы жылдарда Еуропаның саяси картасы елеулі ӛзгеріске ҧшырады,

жаңа саяси-идеялық, әлеуметтік-психологиялық ахуалдар пайда болды. КСРО-да, Германияда,

Италияда, Испанияда тоталитарлық режимдер орнады.

Әділетсіз Версаль-Вашингтон жҥйесі 1929-1933 жылдардағы дҥниежҥзілік экономикалық дағдарыстың

қысымына шыдай алмай, ыдырай бастады. Еуропа аймағында монополистік топтардың қолдауымен

ӛкімет басына келген фашистік кҥштер дҥниежҥзілік қайта бӛлісуге бел байлады. Олардың қатарынан

Германия, Италия және Жапония мемлекеттері бой кӛрсетті. Сӛйтіп Берлин-Рим-Токио ҥштігі

қҧрылды. Бҧл блокты батыс елдерінің КСРО-ға айдап салу әрекетінен ештеңе шықпады.

Жаппай геноцид, тҧтқындар лагері, халықтарды кҥшпен қоныс аударту, ланкестік, мемлекеттік

деңгейдегі диктатуралар, жеке басқа табынушылық әдеттегі қҧбылыстардың біріне айналды.

Еуропаның бірқатар елдерінде аса қанқҧйлы және қатал тоталитарлық фашистік тәртіп орын алды. Бір

халықтың жағдайын жақсарту ҥшін фашизм идеологтарының ойынша басқа елдерді жаулап алу қажет,

ӛмірлік кеңістікті кеңейту керек, ӛзге нәсілдің халықтарын азайту керек, болмаса жою қажет, олардың

тілін және мәдениетін қҧрту керек болды.

Дҥниежҥзілік ҥстемдік ету идеялары мен жоспарлары ашық тҥрде жарияланып, оларды жҥзеге асыру

ҥшін іс жҥзінде әрекеттер жасала бастады. Осы жағдайдағы кҥресте басқыншылық саясат ҧстанған

державалар басқалармен қақтығысып, олардың арасында ымырасыз қарама-қайшылықтар пайда

болды.

Біртіндеп индустрияландыру бҥкіл дҥниежҥзіне тарала бастады. Отарлаушы елдер шикізат кӛздеріне

жақын жерлерде оларды бастапқы ӛндіретін кәсіпорындар ашып, ӛздері қанап отырған халықтың

арасынан тӛменгі және орта буын кадрларды даярлай бастады.

Ӛздерінің тыныс-тіршілігі мен еңбегінің қарапайым қҧқықтарын қорғау ҥшін жҧмысшы және шаруа

қозғалыстары жаппай сипат ала бастады.

ХХ ғасырдың басында империалистік елдердің отаршылдық жҥйесі біржола тҧрақтанды. Азия,

Африка, Латын Америкасы елдері ӛнеркәсібі дамыған мемлекеттердің шырмауына оралып, отарлық

тепкіге ҧшырады. Патриархалды-феодалдық қҧрылыстың ыдырауы, жаңа әлеуметтік топтардың

қалыптасуы, капиталистік шаруашылықтың пайда болуы аталған елдер халықтарының ҧл-азаттық

қозғалыстарына алғышарттар әзірледі.

Шығыс елдерінде ҧлт-азаттық қозғалыс ӛрлей тҥсіп, алғашқы тәуелсіз мемлекеттер ӛмірге келді.

Бостандыққа талпыну Азия мен Африка халықтары арасында ӛріс алып, оның сәтті қимылдары ХХ

екінші жартысында отаршылдық жҥйені кҥйретуге ықпал етті. Ал социалистік партиялар теңдік пен

азаттық туын жоғары кӛтерді. Бҧл ҧрандар езілген халықтардың жатжерлік ҥстемдікті тҥбірімен жою

талаптарымен ҥйлесе отырып, жаппай антиимпериалистік ҧлт-азаттық қозғалыстарын кҥшейтті.

Тақырып №7 Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропа мен

Американың даму ерекшеліктері

XXғ. Басындағы халықаралық жағдайдың шиеленісуі адамзатқа орасан зор зиянын тигізген қасіретті

I-дүниежүзілік соғыстың болуы, адамзат тарихындағы аса бір қатал диктаторларға билік берген

тоталитарлық тәртіптердің өмірге келуіне әкелді. Сондықтан Бірінші дүниежүзілік соғыстың қандай

мақсатпен туындауының, қандай нәтижемен аяқталуын талдап білу маңызды.

I Дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық қатынастарда айтарлықтай өзгерістер болды және бұл

өзгерістер КСРО құрамында болған Қазақстанға да әсерін тигізді. Қазіргі таңда Қазақстан нарықтық

экономикалы ел деп танылады. Біздің мемлекетіміз дүниежүзілік қауымдастықтың толық құқықты

мүшесі мен халықаралық бірігу үрдістерінің жұрт таныған жетекшісіне айналды. Мемлекетіміздің

әлемдегі халықаралық конференциялардан алатын сабағы мол

Курстық жұмыстағы басты мақсатым – Дүниежүзілік соғыс жылдарындағы халықаралық қатынастар

мен соғыс мәселесін негізгі тақырыбына айналған халықаралық конференциялар мәселесіне

сараптамалық шолу жасап, толыққанды талдап беру болмақ, яғни Париж конференциясына

қатысушы ірі мемлекеттердің әрқайсысының мақсаттары мен мүдделерін сипаттаудан және де

Версаль Вашингтон жүйесінің маңызы мен мазмұнын сипаттаудун туындайды. Бұл үшін мыналай

міндеттер алдыға қойдым:

• Конференцияға қатысушы ірі мемлекеттердің әрқайсысының өзіндік мақсат мүдделерін ашып

беру.

• Ұлыбритания мен Франция, Үштік одақ елдерінің отарларын бөлісіп алудың көздеген мақсаттарын

көрсету.

• Халықаралық конференциядағы қатынастардың негізгі мақсатын көрсету.

• Қабылданған ресми құжаттардың мазмұнын, мән маңызын анықтау.

• Версаль Вашингтон жүйесінің маңызы мен қорытындыларын талдау болып табылады.

Деректік негізі:

Осындай мақсат міндеттерді алдыға қоя отырып, курс жұмысын жазу барысында арнайы құжаттық

айғақтар және дерек көздері кеңінен қарастырылды. Тақырыпқа тікелей қатысты құжаттық

жинадым.

Дерек көзі ретінде, негізінде бірнеше рет деректер қатарына «Хрестоматия по историй

международных отношений», Табуи Женевьяның «Двадцать лет дипломатической борьбы» атты

естеліктерді пайдаландыым. Онда автор соғысаралық жиырма жылдың Европа үшін қандай ауыр

болғандығын айтады. Сонымен қатар деректер қатарына «Вопросы новой и новейшей истории

Европы: сборник статей» жатқызамыз. Олардан сол жылдардағы жасалынған келісім шарттардың

мәтіндерін көре аламыз. Ал зерттеулер қатарына, Ю.И. Рубинскийдің «Тревожные годы Франции.

Борьба классов и партии от Версаля до Мюнхена`(1919-1939)», З.С. Белоусовтың «Америка и

Европейская безопасность» атты монографиясы, Қ.А.Маласеевтің «Европейская политика в 1933-

1939гг» атты еңбектерді айтуға болады. Осы зерттеулер қатарына «Новая и новейшая история»

журналдан,1992жылғы басылымдарынан бірнеше мақалалар бар.

Зерттеу жұмысының хронологиялық мезгілі 1918-1922жж. Кезеңін қамтиды.

Тарихи оқиғаларды сараптауда, оларға объективтік көзқарас қалыптастыруда, тарихи үрдістерге

шынайы дәл баға беруде зерттеудің деректемелік негізінің ықпалы аса маңызды рөл атқарады

Тақырып №8 XIX ғ. 30-шы жж Еуропа және АҚШ елдері

Соғыстан кейінгі 1945-1970 жылдар аралығында Батыс Еуропа қоғамы британ ғалымы Джон Кейнстің

ой-пікіріне сҥйеніп, ӛзінің әлеуметтік-экономикалық тәжірибесінде шаруашылықты ҧйымдастырудың

жаңа ҥлгісін пайдаланды. Бҧл ҥлгінің ерекшелігі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму барысында

«кірісті теңестіру» саясатын іске асыруға кҥш салды. Мемлекет салық арқылы ауқатты топтардың

кірісін кедей топтармен қайта бӛлісіп, қоғамды теңестіруге талпынды. Батыстағы кӛптеген

капиталистік мемлекеттер муниципиальдық ҥй салу, білім беру және денсаулық сақтау жӛнінде

кедейлерге кӛмек кӛрсету бағдарламаларына ерекше кӛңіл бӛлді. Мемлекет органдары жалақының

тӛменгі мӛлшеріне кепілдік орнатып, жҧмыс аптасы мӛлшерін шектеп, еңбеккерлерді жҧмыстан жӛнсіз

шығару әрекеттеріне бақылау орнатты. ХХ ғасырдың 80 жылдарынан бастап АҚШ және Батыс Еуропа

қоғамы шаруашылықты ҧйымдастырудың жаңа ҥлгісіне кӛшті. Реформалардың негізгі міндеті –

экономикалық қатынастарға мемлекеттің араласуын бәсеңдетіп, барлық дамыту іс-әрекетін

жекеменшік кәсіпкерлікке тапсыру болды. Сӛйтіп, мемлекеттік кәсіпорындардың акциялары

жекеменшік иелеріне сатылды, жекеменшік кәсіпкерлікке арналған салық тӛмендетілді, баға белгілеу

және тауар шығару ісіндегі мемлекеттік бақылау тәртібі ӛзгерді, сауда-қаржы салаларында

фирмалардың еркіндігі жарияланды.

1945 жылғы 5 шілдеде ӛткен сайлау қорытындысы лейбористердің қауымдық палата шеңберінде ірі

жеңіске жеткенін кӛрсетіп берді. К.Эттли бастаған лейбористік ӛкімет алдында аса ірі саяси,

экономикалық және қаржы мәселелері тҧрды. 1946 жылы Британияда атом бомбасын жасау туралы

шешім қабылданды.

1957-1963 жылдарда жаңа ҥкіметті консерватор Г. Макмиллан басқарды. Г.Макмиллан жетекшілігі

кезінде мемлекеттік саясатты жаңарту әрекеті байқалды.

1979 жылы сайлаудағы жеңісіе дейін консерваторлар партиясы «Дҧрыс кӛзқарас» деп аталатын

дағдарыстан шығу бағдарламасын жасады, билікке партияның жаңа жетекшісі Маргарет Тэтчер (1979-

1990 жж.) келді.

Ҧлыбритания кӛп жағдайда АҚШ-тың сыртқы саясатын толық қолдаушы ел ретінде танылып отырды.

Таяу Шығыс, Иран, Орталық Америка ӛңірінде Никарагуа қайшылықтары мәселелерінде Англия АҚШ

жағында екенін жасырмады.

Ҧлыбритания Гонконг мәселесі бойынша Қытай Халық Республикасымен 1997 жылы ымыраға келді.

1982 жылы Фолкленд аралы ҥшін болған ағылшын-аргетиналық тартыста екі ел арасындағы

қайшылықтарды бейбіт реттеуден Ҧлыбритания бас тартты.

1946 жылғы жаңа Конституция бойынша Франция Парламенттік рсепублика болып жарияланды.

Франция соғыстан кейінгі конституциялық ӛзгерістерге сай кезеңдерге бӛлінген. 1946-1958 жылдар

Тӛртінші Республика кезеңіне жатады.1960 жылы Францияның 14 отарына тәуелсіздік берілді.

1968 жылдың мамыр-маусым айларында жоғары білім жҥйесін демократияландыру идеясын кӛтерген

студенттер қозғалысы Шарль де Голльдің қызметтен кетуіне себеп болды.

1946 жылы Баварияда Ф.И.Штраус бастаған Христиандық әлеуметтік одақ (ХӘО) партиясы қҧрылып,

Аденауэрдің саяси бағдарламасын жақтайтындығын мәлімдеді.

1949 жылы 7 қыркҥйекте бундестаг және бундесрат конституцияны бекітті және Германия

Федеративтік Республикасы (ГФР) қҧрылды. 20 қыркҥйекте ХДО партиясының жетекшісі К.Аденауэр

ГФР ҥкіметін қҧрды. 1963 жылы қазанында К.Аденауэр қызметтен кетті.

1983 жылғы кӛктемінде ӛткен сайлауда ӛкімет билігі ХДО/ХӘО тобына ӛтіп, оның жетекшісі Гельмут

Коль 1998 жылға дейін канцлер орнын ҧстап келді.

Шығыс Германия саяси партиялары 1949 жылы демократиялық Германияның Ҧлттық майданын

қҧрды. 1949 жылы 7 қазанда Герман Демократиялық Республикасы (ГДР) қҧрылды.

Италияда жаңа Конституция 1948 жылдың 1 қаңтарында кҥшіне енді. Конституция бойынша, мемлекет

басшысы – президент парламенттің екі палатасының біріккен отырысында сайланса, екі палата –

Депутатар Палатасы мен Сенат – барлық азаматтардың қатысуымен сайланды.

Солтҥстік-Батыс Италияда (Милан, Генуя, Турин қалалары) аса ірі ӛнеркәсіптік ӛндіріс алдынғы

қатарлы технологиямен жарақтандырылды.

ХДП-ның кӛрнекті ӛкілі Альдо Моро ҥшінші фаза идеясын ҧсынды, ол компартияны елді басқару ісіне

қатысуға шақырды. Бҧл кезде компартия тарихи ымыраласу идеясын жақтайтын еді.

Италия компаниялары Қазақстан елінің ӛндірістік салаларында да ӛзара тиімді жҧмыстар жасауда,

соның ішінде «Аджип» компаниясы Қазақстандағы мҧнай-газ қорларын игерушілердің бірі.Испанияда

1947 жылы Франко мемлекет басшысының мҧрагерлігі жӛніндегі заңы жарияланды. Оның Испания

каудилиосы, әскери кҥштердің генералиссимусы деген атақтары мәңгілік сақталатын болды.1959

жылдан бастап Испания ашық экономика бағытына кӛшті. Шетел капиталының қолдауымен Франко

жҥйесі экономиканы жаңартып, 1970 жылдардың бірінші жартысында Испанияны индустриялы-

аграрлық елдердің қатарына кӛтерді.

Баск елі аймағында «Баск елі және бостандық» атты ҧйым 1962 жылдан бері ҧлтшылдық ҧрандар

кӛтеріп, Баск елінің Испаниядан бӛлініп шығуын талап етуде.

1976-1978 және 1983-1985 жылдары Португалияда ҥкімет басшылығында социалистер болып, оның

жетекшісі – тарихшы, заңгер, философ Мариу Соареш елді басқарды. 1986 жылы ол республика

президенті болып сайланды. Бҧл жағдай диктатурадан демократиялық жҥйеге кӛшудің соңы болып

есептелді.

Грекияда ПАСОК партиясы 1993 жылғы және 1996 жылғы сайлауларда зор жеңіске жетіп, осы партия

жетекшісі Папандреу 19 жыл бойы бірпартиялық ҥкіметті басқарды.Финляндия 1953 жылы Солтҥстік

кеңеске және БҦҦ-ға қабылданды.

Финляндия Еуропа қауіпсіздігі жӛнінде мәжіліс шақыру ҧсынысын қолдады. Оны дайындаудың

ҧйымдастырушылық ісін мойнына алды. 1975 жылы Хельсинкиде ҥшінші – қорытынды кезеңі жемісті

аяқталды.

ХХ ғасырдың екінші жартысы – бҧл Еуропа мен Солтҥстік Американың неғҧрлым дамыған елдерінде

постиндустриялық қоғамның дҥниеге келуі. Оның материалдық мәдениетін сипаттайтын

ерекшеліктерінің қатарында кез келген жерде ақпараттық технологияны пайдалануға мҥмкіндік берген

– ғылыми жетістіктері бар.

Скандинавия елдері Еуропадағы экономикалық ықпалдастық ҥрдісінен шет қалмады. 1995 жылы

Швеция және Финляндия Еуропа Одағына толық қҧқылы мҥше болып қабылданды.

Кеңес армиясының неміс фашистерін Еуропа аумағында талқандауы Шығыс Еуропа елдерінің ішкі

даму ҥрдісіне шешуші әсер етті. Олар Кеңес Одағының бақылауында қалды. 1947-1948 жылдары

Шығыс Еуропа елдерінде коммунистер ҥкімет басына келді.

Польшадағы, ГДР-дегі 1953 жылығы кӛтеріліс және басқа да елдердегі ереуілдер, 1968 жылғы «Прага

кӛктем» атты қозғалыс КСРО және ГДР мен Венгрия әскерлерімен басып жаншылды.

Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейін АҚШ армиясы Германияда, Жапонияда, Италияда және басқа да

мемлекеттерде орналасты. Дҥниежҥзінің тҥрлі елдерінде АҚШ-тың 500-ден астам соғыс базалары

жайғастырылды.

АҚШ-та 1947 жылы 23 маусымда кәсіподақ қызметін шектеу және ереуілдер ҧйымдастыруда

кәіподақтардың қҧқығын реттеу туралы Тафт-Хартли заңа қабылданды. Кәсіподақ мемлекет

бақылауына алынды.

1945 жылы 12 сәірде Ф.Рузвельт қайтыс болуына байланысты АҚШ президенті орнын басқан Гарри

Трумэн «АҚШ дҥниежҥзілік жауапкершілікті мойнына алады» деп мәлімдеді. 1930 жылдардағы

бейтараптық және оқшауланушылық келмеске кетті.

1952 жылы сайлау науқанында Кореядағы соғыс мәселесіне ерекше кӛңіл аударылды. АҚШ

сайлаушылары Кореядағы халықтың мазасын кетірген сҧрапыл соғысты тоқтатып, елде бейбіт ӛмір

орнатады деп сенді және сол ҥшін Д.Эйзенхауэрге дауыс берді.

1963 жылы 22 қарашада Техас штатында АҚШ президенті Дж.Кеннедиге қастандық жасалып, оның

орнына вице-президент Линдон Джонсон отырды.

АҚШ-та 60-шы жылдары нәсілдік қысымшылдыққа қарсы қозғалыстар кең етек жайды. 1968 жылы

бҧқараның кедей топтары Вашингтонға жорыққа дайындалды. Бҧл жорықты ҧйымдастырушылардың

алдығы шебінде афроамерикалықтардың кӛпшілікке танылған жас діни қызметкер – қара тҥсті

халықтың ӛкілі Мартин Лютер Кинг болды. 1968 жылы 4 сәуір кҥні Мемфис қаласында М.Л.Кинг атып

ӛлтірілді.

1974 жылы АҚШ-та ҥлкен саяси жанжал бҧрқ ете тҥсті. Бҧдан екі жыл бҧрын президенттік сайлау

науқаны кезінде демократтар штабы «Уотергейт» қонақҥйінде орналасқан. Сол жерге Никсонның

сенімді адамдары жасырын тҥрде тыңдағыш қҧралдар қойып, қырсыластарының сырларын біліп

отырған. Осы әрекеті ашылып, Америка сенаты президентті айыптап, сенімсіздік білдіріп, соттауға

дейін бармақ болған. Соған орай Никсон ӛз еркімен орнынан кетуге мәжбҥр болды.

1991 жылы Мәскеуде екі мемлекеттің стратегиялық қару-жарағының ҥштен бір бӛлігін қысқарту

туралы келісімшартқа қол қойылды. Бҧл – стратегиялық бағыттағы қарулардың қысқартыла бастауы

екі алып мемлекеттің арасындағы бетбҧрысты кӛрсетті.

ХХ ғасырдың екінші жартысында отаршылдық жҥйе кҥйреді. Отаршылдық тәртіптің ыдырауы Азия

мен Солтҥстік Африка аймағынан басталды. Ӛткен ғасырдың 60-жылдарында азаттық қозғалысының

орталығы Африка аймағына ауысты 70-жылдардың ортасында Азия, Африка және Латын Америкасы

аймақтарында 125-тен асам ел ӛз егемендігін жариялап, мемлекеттік тәуелсіздікке ие болды.

АҚШ президенті Джон Кеннеди 1961 жылы тамызда 19 латынамерикалық мемлекеттер қабылдаған

«Даму жолындағы одақ» бағдарламасын ҧсынды. Оның мақсаты – Латын Америкасы елдерінің

экономикалық және әлеуметтік дамуын жеделдету еді.

Аргентинада перонизм қозғалысы болды. Оны, полковник, кейін генерал болған Хуан Доминго Перон

басқарды. Ол артта қалушылықты жою негізінде әділетті ӛркендеген қоғам орнату ҥшін

аргентиналықтарды бірігуге шақырды.

Мексикада ҧлттық-реформалық саясат 1940 жылдарда бекітілді. Оған Л.Карденас ҥкіметінің

ауыстырылуы жол ашты. Карденастан кейін Мексикада ҧлттық ӛнеркәсіптік буржуазиялық топтардың

мҥддесі қайта жаңарды.

ХХ ғасырдың екінші жартысында Еуропа мен Америкада экономикалық ықпалдастық ҧмтылысы

айқындалды. 1992 жылы Еуропа Одағы келісімі дҥниеге келді. Оған мҥше елдер саны ҧлғая тҥсті.

Мҧндай ықпалдастыққа Африка, Латын Америкасы, Азия елдері де ҧмтылуды.

1946 жылы наурызда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Бірінші сессиясы 1946-1950 жылдар аралығын

қамтитын халық шаруашылығын қалпына келтіру мен дамытуға арналған бесжылдық жоспар

қабылдады.

1985 жылы наурызда К.Черненконың қазасынан кейін Кеңес Одағы Коммунистік партиясы Орталық

комитетінің Бас хатшысы болып М.С.Горбачев сайланды. Қоғамның барлық жақтарын, оның

экономикалық негізін, әлеуметтік ӛмірін, саяси қҧрылымын жаңарту қажеттілігі туды. Кеңес

қоғамында кӛптеген реформалар басталды. Бҧл «қайта қҧру» деп аталды.

Қазіргі дҥниежҥзі тарихының екінші кезеңінде социалистік жҥйе ӛзінің эволюциялық даму жолында

терең дағдарысқа ҧшырады. Социалистік елдердің тірегі болған еуразиялық алып мемлекет – КСРО

ыдырап, одан бӛлініп шыққан мемлекеттер дамудың нарықтық жолына тҥсті, сондай-ақ Шығыс Еуропа

мен Еуразиядағы бір топ социалистік елдерде де дамудың осы жолын таңдады.

1991 жылы 18 тамыз айында Фороста демалып жатқан М.Горбачевке жоғары лауазымды мемлекеттік,

әскери және партиялық қҧрылым басшылары келіп, барлық КСРО аумағында тӛтенше жағдай енгізуді

талап етті. 19 тамыз кҥні Б.Ельцин ТЖМК әрекетін мемлекеттік тӛңкеріс деп бағалап, еңбекшілерді

жаппай ереуілге шақырды.

Ықпалдастық ҧмтылыстары бҧрыңғы Кеңес Одағы аумағында қҧрылған жаңа тәуелсіз мемлекеттер

арасында да жҥзеге асты. 2000 жылы 10 қазанда Қазақстан, Беларусь, Қырғызстан, Ресей Федерациясы

және Тәжікстан басшылары Еуразиялық экономикалық ынтымақтастық ҧйымын қҧрса, 2003 жылы 23

ақпанда Мәскеуде бас қосқан тӛрт мемлекет – Беларусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы, Украина

басшылары біртҧтас Экономикалық Одақ қҧру келісіміне қол қойды.

1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда бҧрыңғы КСРО қҧрамындағы Әзірбайжан, Қазақстан, Ресей

Федерациясы, Армения, Қырғызстан, Украина басшыларының кеңесінде ТМД қҧру туралы келісімнің

хаттамасына қол қойылды.

1991 жылы 25 желтоқсанда М.С.Горбачев ыдыраған мемлекеттің президенті ретінде ӛзінің қызметін

тоқтататындығы жӛнінде мәлімдеді. КСРО ӛзінің ӛмір сҥруін тоқтатты.

2008 жылы Ресей президенті Д.Медведев Ресей Федерациясының сыртқы саясаты жӛніндегі жаңа

тҧжырымдамасына қол қойды. Бҧл қҧжатта Ресей елінің халықаралық саясаттағы негізгі нысаналы

мәселелері айқындалды және Ресей елі НАТО-ның шығысқа қарай ену саясатын ашық тҥрде

қаламайтындығын атап кӛрсетіп, Украина мен Грузияның НАТО қҧрамына қабылдануына қарсылығын

білдірді.

Орталық Азия аумағындағы елдері Біртҧтас Орталық Азия кеңістігі Одағын қҧруға мҥдделі болды.

2008 жылы маусым айында Астан-Душанбе-Бишкек, Ташкент пен Ашхабадтың шешімін кҥтпей

Орталық Азиялық кеңістік Одағын қҧруға бел байлады.

Тақырып №9 Әлемдік экономикалық дағдарыс

1929-1933 жж Әлемдік экономикалық дағдарыс

Дағдарыс 1929 ж қазандағы Нью-Йорк фондылық биржасында миллиондаған

акциялардың бағасының миллиардтаған долларға кеміп кетуіне байланысты ҥрейден

басталды. Бҧл бағалы қағаздар рыногының апатқа ҧшырау еді.Акциялармен биржалық

алып- сатушылық және олардың курсын 1928-1929 жжэкономикалық серпіліс

кезіндегіндей жасанды тҥрде асыру осындай салдарға алып келетіні кҥмәнсіз еді. Бірақ

биржа апаты терен экономикалық дағдарыстың тек сыртқы кӛрінісі ғана болды.

Экономикалық циклдін міндетті кезені болып табылатын экономикалық дағдарыстардың

ең басты себептерінің бірі- ӛндіріс пен тҧтыну арасындағы тепе- теңдіктің бҧзылуы болып

табылады: шығарылған тауарлар рыногіндегі ҧсыныс оларға деген тӛлем қабілеті-

ҧраныстан асып кетеді. Тауарлар жатып қалмасын деп ӛндірушілер әдетте дағдарыс

кездерінде бағаны кемітеді, ӛндірісті азайтады, жҧмысшыларды қысқартады, капитал

салымын кемітеді.

Ӛндірісті рыноктің тарылғын кӛлеміне дейін теңестіру циклдық ағдарыстан автоматты

тҥрде шығудың алғашқы адымы болып табылады.

Бҧл бҧрын болған экономикалық дағдарыстарға тән кӛрініс болатын.

Бірақ 1929-1933 жж экономикалық дағдарыс ерекше болды.

Дағдарыстан шығудын автоматтық механизмінің «істемей қалуы» кӛп жағдайда

капиталистік шаруашылықтың қҧрылымының ӛзгерістерімен байланысты болды.

Капитал мен ӛндірістін аса ірі бірлестіктерде шоғырлануы ірі бірлестіктерге олардың

ӛндіріске монополиялықтарына байланысты бағаны тӛмендетпей, бір мезгілде ӛндірісті

қысқартуға мҥмкіндік берді. Дағдарыстың аса ҧзаққа созылуы дағдарыстан автоматтты

тҥрде шығудың дәстҥрлі рыноктік механизмінің бҧл жағдайда істемейтіндігін, сол себепті

мемлекеттік ретттеу механизмінен толықтырылуы тиіс екндігін кӛрсетті. Халықаралық

тауар алмасу процестеріне кедергі келтірген қолдаушылық саясаты да дағдарыстан

шығуды қиындатты.

XXғ. Бірінші ҥштігінде жасалған жана техника мен технологияның жаппай ӛндірісті

қамтамасыз етуге мҥмкіншіліктері бар болатын. АҚШ-та жаңа дәуірдін белгісі

автомобиль шығару болды. Жаппай ӛндірісті бастау ҥшін жаппай сатып алушы, жаппай

тҧтынушы қажет. 1929-1933 жж дағдарыста дәл осы ӛндіріс пен тҧтынудың , ҧсыныс пен

сҧранымның арасындағы сәйкессіздік кӛрініс тапты.

Ақырында, дағдарыс бҧрын болып кӛрмеген мӛлшерде тҧрақты жаппай жҧмыссыздық

туғызды, миллиондаған адамдар ҥшін аштық, бҥліктер мен кӛтерілістер қауіпін тӛндірді,

яғни әлеуметтік мәселелер шиеленісе тҥсті.

Дҥниежҥзілік экономикалық дағдарыстың аса маңызды ерекшелігі циклдік дағдарыстың

ҧзақ мерзімдік қҧрылымдық дағдарыспен тура келуіне болды.

30-жж циклдік экономикалық дағдарыс әдетте әрбір 10-15 жылда бір рет келетін

қҧрылымдық дағдарысқа тура келді. Орыс ғылымы Н.Д. Кондратьев 20-жж ӛзінде – ақ

экономикалық дамудағы «улкен циклдер», немесе «ҧзын толқындар» теориясын

тҧжырымдаған болатын. XX ғасырда аа ірі экономикалық және саяси сілкіністері

экономикадағы «ҧзын толқындар» теориясының дҧрыстығын дәлелдеп берді.

Экономикада «ҧзын толқындар» деп ҧзақтығы шамамен алғанда 48-55 жылға созылатын

экономикалық белсенділіктін оқтын-оқтын ауытқып тҧруын айтады. Мҧндай

жартығасырлық аралық келетін кезендерде индустриялық қоғамның техникалық және

технологиялық негізі жанарып, бҧл қҧбылыс капиталистік ӛркеиеттін басты- басты

экономикалық аймақтарының шаруашылықтарының барлық салаларын қамтиды.

Мҧндай циклдер XVIIIғ 80-ж соңы мен 90-шы жж басынан басталған болатын. Сол кезден

бастап батыс елдері тӛрт «ҧзын толқындарды» бастарынан ӛткізді, олардың

әрқайсысының бірінші жартысында конъюктураны арттыратын кезеңі болса, соңынан

тӛмендетін кезендердін тҥйіскен жерінің ҥлесіне әлеуметтік сілкіністердің кӛп бӛлігі

келеді.

Кейнсшілдік. Экономистер дағдарыстан байқау және қателіктер әдісі арқылы да, теория

кӛмегімен де шығу жолдарын іздестірді. Бҧл ізденістерде ең ҥлкен табыс ағылшын

экономисі Дж. М. Кейнстін ҥлесіне тиді. Ол ӛзінің теориясының негізін «Жҧмыспен

қамту, пайыз және ақша теориясы» (1936)кітабына баяндады .

Кейнсшілдік ең алдымен ҥкіметтер мен кәсіпкерлердін экономикалық стратегиясын

ӛзгертуді кӛздеді. Кейнс жағдайды дҧрыс бағалады : жаңа ӛндірушілік мҥмкіншіліктер

жаппай ӛндіріс ӛңідерін тҧтынуда қоғамның мҥмкіншіліктерінің шектелгендігіне тап

болды. Мҧндай жаппай ӛндіріс ҥйлесімді және тҧрақты даму ҥшін оған жаппай тҧтыну

мҥмкіншілігі сай келуі керек. Халықтың қайыршылығы және еңбек ақыны тӛмендету

жолымен «тер сығып алу» жағдайында, яғни сатып алушылық қабілетін тӛмендету

жолымен тауарлардың салыстырмалы артықтығы тҧйығынан шығу мҥмкін емес еді. Бҧл

тҧйықтан шығудын бір-ақ жолы болды, ол еңбек ақыны арттыру жолымен енбекшілердін

сатып- алушылық қабілетін арттыру немесе қорлардың артығын қоғамдық тҧтынуға ,

қоғамдық жҧмыстар шығындары аясына, қызметтерге, ағарту ісіне аудару жолы еді.

Екінші нҧсқа милитарландыру болды. Кейнс тҧтыну кӛлемін , жалпы сҧранысты

мемлекеттік шығындарды ҧлғайту жолымен арттыруды ҧсынды.

Мҧндай бағытты тіпті мемлекет қарыздарын ҧлғайту жолымен де жҥргізу қажет деп

санады. Бҧл ӛндірістің қҧлдырауына және тауарлардың жатып қалуына бӛгет болып, бір

мезгілде қаржыларды аса жоқшылық кӛріп отырғандардың пайдасына қайта бӛлуге,

қоғамдық жҧмыстар ҧйымдастыруға, жаңа жҧмыс орындарын қҧруға мҥмкіндік берер еді.

Осы жолмен жҧмыссыздықты азайту, тіпті толық жҧмыспен қамтамасыз ету мәселесін де

шешуге мҥмкін еді.

Кейнс экономиканыыыыыыыыыыы дағдарысқа қарсы реттеу жӛнінде бірнеше нақтылы

шаралар ҧсынды. Ол мемлекеттік шығындарды азайту немесе арттыру, экономикалық

конъюктураға байланысты салықтар мен банк пайыздарын кеміту немесе кӛбейту арқылы

экономиканы жалпы мемлекеттік реттеу механизмін жасады. Дағдарыс жағдайында

«сҧранысты қампиту» яғни ӛндірісті ынталандыру мақсатында мемлекеттік шығындарды

арттыру, салық пен банк пайызын азайту, ал экономиканың «қызып кеткен» және

инфляция жағдайында шығындарды азайту, салықтарды және банк пайзын кӛбейту

ҧсынылды. Мемлекеттік реттеудін бҧл шаралары «тоқта-жҥре бер» ҧстанымы деген ат

алды.

Тақырып №10Екі дүниежүзілік соғыс аралығындағы Шығыс елдері

Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі Шығыс Еуропа елдерінің шекараларының

қалыптасуы.

Екінші дҥниежҥзілік соғыс Шығыс Еуропа елдеріне айтарлықтай экономикалық шығын

ӛкел ді. Фашистік Германияның жаулап алуы Шығыс Еуропа елдерінің халқын кӛп қайғы-

қасіретке жӛне адам шығындарына соқтырды. Польша 6 миллион адамынан айрылды.

Польша мен Венгрия ҥлттық байлықтарының 40 %-ы қирап, бҥлінді. Екінші дҥниежҥзілік

соғыс Шығыс Еуропа елдерінің экономикасының дамуына айтарлықтай кедергі келтіріп,

артта қалуына ӛсер етті.

Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі Шығыс Еуропа елдеріне фашизмнен азат етілгенен

кейін, тӛуелсіздік алуға жағдай жасалды. Шығыс Еуропа елдерінің шекаралары

айтарлықтай ӛзгерістерге ҥшырады. Шекара мӛселелері халықаралық Қырым (Ялта)

конференциясының шешімдеріне сӛйкес шешілді.

Соғыстан кейінгі Еуропаны қайта қҥру ҥшін жеңген елдердің Сыртқы істер

министрлерінің қатысуымен Сыртқы істер минис- трлері кеңесі халықаралық ҥйымы

қҥрылды. Оған КСРО, АҚТТТ, Франция жӛне Ҥлыбритания елдерінің Сыртқы істер

министрлері кірді. 1944—1945 жылдары Шығыс Еуропа елдері мен КСРО екі- жақты

келіссӛздер жҥргізіп, шекара мӛселелерін шешуге мҥмкіндік жасалды. 1946 жылы

желтоқсанда, 1947 жылы 10 ақпанда Париж қаласына Сыртқы істер министрлері кеңесі

(СМИД) шақырылып, шекара мӛселелері тҥпкілікті шешімін тапты.

Париж конференциясының шешіміне сӛйкес, Болгария елінің ше- карасы 1941 жылғы 1

қаңтардағы қалыпта қалдырылды. Венгрия шекарасы 1938 жылғы 1 қаңтарға дейінгі

негізде белгіленді. Яғни, оңтҥстік Словакия Чехославакияға қосылса, Закарпат, Украина

КСРО-ға, солтҥстік-батыс Трансильвания Румыния қҥрамына берілді. Румыния шекарасы

1941 жылдың 1 қаңтарындағы кҥйінде қалдырылды. Бессарабия мен Солтҥстік Букавина

КСРО-ға қосылды.

Соғыстан кейінгі Польша-КСРО шекарасы мӛселесі бойынша Қырым конференциясының

шешімімен Одер-Батыс Нейсе жӛне ―Дан- цинт коридор‖ Польшаға қайтарылды. Батыс

Украина мен Батыс Белоруссия КСРО қҥрамында қалдырылды. Польша мемлекетінің жері

толық қалпына келтіріліп, ғасырлар бойына шешілмей келген мӛселе- ге нҥкте қойылды.

Чехославакия шекарасы 1938 жылғы қалпында қалдырылды. Югославияның жер кӛлемі

жӛне шекарасы 1947 жылғы Париж конференциясымен бекітілді. Италиямен талас болып

келген Ис- трия аралы жӛне Триест екі елдің иелігінде қалдырылды. Соғыс- тан кейінгі

Шығыс Еуропа елдері арасындағы шекара мӛселесі ӛділ шешімін тауып, қазіргі

Еуропалық Одаққа кірген елдердің шекара- сына айналып отыр.

Шығыс Еуропа елдеріндегі шекара мӛселелері шешілгеннен кейін Чехославакия мен

Польшаға ӛткен жерлердегі неміс халқына Германияға кӛшуге рҥқсат берілді. Батыс

Украина мен Батыс Бе- лорусия жерінен поляктардың кӛбі Польшаға, қалғандары Сталин-

нің жер аудару саясатына байланысты Қазақстан, Орта Азия жӛне Шығыс Сібір

аудандарына жіберілді.

Соғыстан кейінгі Шығыс Еуропа елдеріндегі халықтық-де- мократиялық қайта қҥрулар.

Шығыс Еуропа елдерінде фашизмге қарсы ҥлт-азаттық кҥрестің барысында саяси

партиялар халықтың қолдауына ие болды. Әсіресе, солшыл кҥштер мен коммунистер

кеңес елінің фашизмге қарсы кҥресін қолдап отырды. 1941—1944 жылдары ӛз жерін азат

етіп, Шығыс Еуропа елдерін фашизмнен азат етуге кӛмектесті. Кеңес ӛскерінің азаттық

миссиясы барысында коммунистік партиялар азат болған аудандарда халықтық-

демократиялық жолға тҥсу ҥшін, жаңа Ҥкімет қҥра бастады. Бҥл шаралар фашизмге қарсы

кҥреспен бірге, қайта қҥруларды біртіндеп жҥзеге асыра бастады. Болгарияда Отандық

майдан, Чехославакияда Ҥлттық комитет, Польшада Халықты азат ету комитеті (ПКНО)

соғыс- тың аяғында мемлекеттік қҥрылымдарға айналып, азат етілген жерлерде халық

Ҥкіметін қҥруға ӛкелді.

Халықтық демократия кӛппартиялық негізде жасақталды. Бол- гарияның Отандық майдан

Ҥкіметінің қҥрамына Болгар коммунистік партиясы (БКП) жӛне Болгарияның егіншілік

халық одағы (БЗНС) партиясы кірді. Уақытша Ҥкіметті ―Звена‖ тобының бас-ысы К.

Георгиев басқарды. Румыниядағы Ҥлттық-демократиялық майданның қҥрамына

коммунистер мен социал-демократ партиялары кірді, басшысы П. Гроза болды, Венгрия

ҥлттық майдан Ҥкіметін коммунистер, социал-демократтар, ҥлттық-шаруалар партиясы

жасақтады, уақытша Ҥкіметті З. Тильди басқарды. 1945 жылы сӛуірде қҥрылған Чех жӛне

Словак Ҥлттық майдан Ҥкіметінің қатарына коммунистер, социал-демократттар жӛне

Чехославакияның эмиграциялық Ҥкіметіндегі буржуазиялық партиялардың басшылары Э.

Бенеш, Я. Массарик кірді, уақытша Ҥкіметті коммунист К. Готвальд жӛне социал-

демократ З. Фирлингер басқарды.

Польша жерінде 1944 жылы шілде айында Польша азат ету ҥлттық комитеті (ПКНО)

Ҥкіметі қҥрылды. Ҥкімет қҥрамына Польша жҥмысшы (коммунист) партиясы жӛне елдің

эмиграциялық Ҥкіметінің қҥрамында фашизмге қарсы кҥрес жҥргізген социалистік партия

кірді. Фашизмге қарсы коммунистердің басшылығымен Людово ӛскері жӛне

эмиграциялық Ҥкімет басшылық жасаған, буржуазиялық топтар қолдаған Крайво ӛскері

кҥрес жҥргізді. Кеңес ӛскері азат еткен аудандарда Людово ӛскерімен бірігіп кҥрес

жҥргізді. Ал, Краново Әскері буржуазиялық топтардың қолдауымен Людово ӛскерімен

қақтығыстарға барды. Сӛйтіп, уақытша Ҥкімет қҥрылғаннан кейін екі ӛскер арасында

қарама-қарсылық кҥшейіп, ҥлт-азаттық соғыс қаупі тӛнді. Қырым конференциясының

шешімімен уақытша Ҥкімет қҥрамына коммунистер мен буржуазиялық партиялар кірді.

Эмиграциялық Ҥкіметті басқарған С. Миколайчик те кірді. Біріккен Ҥкіметті Э. Осубка-

Моровский басқарды.

Екінші дҥниежҥзілік соғыс жылдарында Югославия халқының антифашистік кҥресіне

басшылық жасаған коммунистер мен оның басшысы И. Б. Тито айтарлықтай ерлік жасап,

жеңіске жетті.

Эмиграциялық Ҥкіметті басқарған Шубашин мен И. Тито келісім- ге келіп, ҥлттық-

азаттық Ҥкімет қҥрды. 1945 жылы наурызда жалпыға бірдей сайлау ӛткізу мӛселесі

шешілді, Қҥрылтай жиналысы (скупщина) Парламент сайлауын ӛткізуге кірісті.

Фашизмге қарсы албан халқының кҥресіне коммунистер партиясы басшылық жасады.

Соғыстан кейін Албан коммунистік партиясы елде ӛз билігін орнатты.

Соғыстан кейінгі Шығыс Еуропа елдеріндегі фашизмге қарсы кҥресте саяси партиялар

бірігіп кҥресіп, жеңіске жетті. Таптық кӛзқарастарға қарамастан, соғыс аяқталғаннан соң

конститутциялық Ҥкімет билігі ҥшін таптық кҥрес басталды. Алғашқы кҥрес

демократиялық жолмен жҥру керек еді. Бірақ, Шығыс Еуропа елдеріндегі буржуазиялық

партиялар сайлау арқылы жеңіске жетуді кӛздеді. Кеңес ӛскері билікті Сталиндік диктат

арқылы кҥшпен ӛз қолдарына алып, коммунистік партиялар жеңіске жете бастады. Бҥл

елдерде Ҥкіметтік билік ҥшін халықтық-демократиялық революция басталды. 1945—1946

жылдары солшыл кҥштер бірігіп, халық- тық-демократиялық қоғамның бірінші кезеңінде

тап кҥресі кҥшейе тҥсті.

Шығыс Еуропа елдерінде коммунистер монархиялық билікті жою ҥшін кҥресті.

Румыниядағы 1944 жылғы тамыздағы халықтық- демократиялық революцияның

барысында монархия қҥлады. Ҥлттық мӛселе толық шешілмеді, Чехославакия мен

Югославияда фе- дерациялық мемлекет қҥрылды.

Шығыс Еуропа елдерінде коммунисттік диктатураның орнауы. Кеңес-югослав қарым-

қатынасы. Шығыс Еуропа елдерінде халықтық-демократиялық революция социалисттік

революцияға бейбіт жолмен ҥласып, коммунистік партиялар елдегі саяси билікті ӛз

қолдарына алда. Олар Сталиндік диктат арқылы кеңестік ҥлгідегі социализм қҥруға

кірісті. Саяси билікті нығайту ҥшін Шығыс Еуропа елдеріндегі коммунистер

идеологиялық қызметтерін кҥшейтіп, алғашқы жылдардағы Ҥкімет қҥрамындағы оңшыл

буржуазиялық партия ӛкілдерін Ҥкімет қҥрамынан шығарып, Сталиндік диктат арқылы

олардың кӛбін, социализм қҥруға қарсы адамдар ретінде халық жауы деп қудалай

бастады. Коммунистер ҥкіметтік билікті толық қолға алу ҥшін жоғарғы Ҥкімет жӛне

партия басшыларын қудалауға кірісті. Бҥл қуғын-сҥргін саясаты Кеңес Ҥкіметінің мемле-

кеттік органдары — КГБ (мемелекеттік қауіпсіздік) мен НКВД-ның (Ішкі істер

министрлігі) тікелей басшылығымен жҥргізілді.

Румын коммунистік партиясының басшысы Г. Георгиу-Деж Орталық комитеттің хатшысы

С. Форисуды партиядан шығарып, ешқандай сотсыз асып ӛлтіргізеді. Мӛскеудегі

информбюродағы румын компартиясының уӛкілдері А. Паукер мен В. Лукты шақыр- тып

алады. Кеңес Ҥкіметінің қолдауымен партияның жоғары бас- шыларын тазалау жҥргізілді.

Венгр шаруалар партиясының басшысы Э. Тильди, Польша ха- лық партиясының

басшысы С. Миколайчик, Болгар жер одағы пар- тиясының басшысы Н. Петков,

Румыниядағы Цэранист партиясынан

А. Александреску, Словакияда Тико, Румын королі Михай елден қуылып, кӛбі сотталды.

Саяси билікте ӛз жолдарында кездескеннің бӛрін талқандап, коммунистер елде

социалистік қоғам қҥруға мҥмкіндік алды.

Шығыс Еуропа елдерінде Сталиндік диктаттың жӛне коммунистік партиялардың жеке

ӛкімшілік-тоталитарлық билігінің орнауы Сталиннің билігін кҥшейтті. Ол халықаралық

ҥйым қҥру арқылы халықаралық коммунистік қозғалысқа басшылық жасай бастайды.

Сӛйтіп, бҥрынғы комитерндегі троцкишілер мен бухариншілерге қарсы кҥресін

жалғастырды. 1947 жылы Сталин халықаралық оппортунизмге қарсы кҥресіп, оларды

идеялық жағынан талқандау ҥшін, Шығыс Еуропа елдерінің коммунистері мен

оппозициялар арасында ашық кҥресті жандандыру ҥшін халықаралық трибуна жҥмыс

органы ретінде ақпараттық мерзімді баспасӛз шығару керектігін айтып, оны Польша

басшысы Гомулкаға тапсырды. Бҥл баспасӛз ―социализмге бейбіт жолмен ӛту‖ пікіріне

қарсы маркстік емес идеямен, ―парламентизм‖ жӛне ―ревизинаизммен‖ кҥресу ҥшін қажет

халықаралық жҥмысшы жӛне коммунистік қозғалыстың орталығы болуы керек еді.

Сонымен, Сталиннің диктаттық саясатының мӛні халықаралық жҥмысшы жӛне

коммунистік партиялардағы жауларын талқандау болды.

1947 жылы қыркҥйек айында Польшаның Шклярска-Поремба қаласында КСРО, Италия,

Франция жӛне Шығыс Еуропа елдерінің коммунистік партияларының делегеттарының

қатысуымен конференция ӛтті. Оған СОКП (Кеңес Одағының коммунисттік партиясы)

делегаты А. Жҥбанов жӛне Г. Маленков қатысты. Конференцияда қаралған мӛселелердің

бірі капиталистік елдердегі тап кҥресінің тактикасы мен стратегиясын анықтау болды. Бҥл

мӛселе бойынша Польша делегаты Гомулка сӛз сӛйлеп, халықаралық коммунистік

қозғалысқа басшылық жасау ҥшін ақпараттық ҥйым қҥру кере- ктігін айтты. Болгария

жӛне Венгрия басшылары — В. Червенко, Й. Ревай, Чехославакиядан Р. Сланский,

Румыния мен Югослави- ядан Г. Георгед-Деж, М. Джилас, Кардель сӛз сӛйлеп, жҥмысшы

жӛне коммунистік қозғалыста ―американ империализміне‖ қарсы біртҥтас майдан қҥру

қажеттігін атап ӛтті. Бҥл ҥсыныстар СОКП делегациясы жағынан қолдау таппады.

Шклярск-Поремба қаласында ӛткен халықаралық коммунистік партиялардың кеңесінде

коммунистік ақпараттық ҥйым қҥру тура- лы шешім қабылданды. И. В. Сталин бҥл

ҥйымды Шығыс Еуро- па елдеріндегі коммунистік партиялардың қызметін бақылау ҥшін

пайдаланды. Сталиндік диктат халықтық-демократиялық елдердің саяси қҥрылымына да

ҥстемдік жасай бастады. Сталиндік билік- ке қарсы шыққан компартия басшылары қуғын-

сҥргінге ҥшырап отырды. 1948 жылы коминформ ҥйымын қҥру туралы ҥсыныс жасағаны

ҥшін Польша компартиясының басшысы Гомулка орнынан тҥсіріліп, Кремльдің айтқанын

орындайтын Б. Берут тағайындалды. Сталиндік диктаттық саясатқа қарсы социалистік

елдер басшыларының арасында оппозиция қалыптасып, оған қарсы кҥрес басталды.

КСРО-ның ӛкімшілік озбырлық саясатына қарсы болғандардың бірі Югославия

коммунистер одағының (СКЮ) басшысы Иосиф Броз Тито болды. Югославия халқының

ішінде фашизмнің оккупациялық жылдарында антифашистік кҥреске басшылық жасаған

И. Б. Титоның беделі айтарлықтай болды. И. Б. Тито Югославия халқының кӛсеміне

айналды. Югославия коммунистік партиясының беделі ӛсті. Социалистік қоғам қҥруға

бағыт алып, бірпартиялық саяси жҥйе орнады. Алғашқы халықтық-демократиялық

революция жылдарында Югославия мен КСРО елдері арасында соғыс жылдарында

қалыптасқан достық қарым-қатынастар дамыды. Ел кеңестік ҥлгідегі социализм қҥруға

бағыт алды.

1946 жылдан бастап кеңес-югослав елдерінің басшылары И. В. Сталин мен И. Б. Тито

арасында қарама-қайшылық басталды. Югославия басшысы И. Б. Тито Балқан тҥбегіндегі

елдерді біріктіріп, Югославияның ықпалын нығайтуға кірісті. 1947 жылы Югославия мен

Болгария мемлекеттерінің арасында достық жӛне ӛзара кӛмек келісіміне қол қойылды.

Югославия басшысы Албания Ҥкіметінің кеңестік ықпалының кҥшейуіне қарсы шығып,

Албания Экономика министрі Н. Спирдің саясатын сынап, арандатушылық жасап, Ал-

бания Ҥкіметінің арасында жік туғызды. Сырттан жасалған қысымға шыдай алмаған Спир

ӛзін ӛзі ӛлтірді.

Болгария мен Албания И. Б. Титоның Балқан Федерациясын қҥру идеясын қолдайды. И.

Тито Балқанда жеке ӛктемдік билік жҥргізе бастады. КСРО Ҥкіметі И. Б. Титоның бҥл

саясатына қарсы кҥрес жҥргізіп, Сталин мен Титоның арасы бҥрынғыдан да алшақ- тай

тҥсті.

И. В. Сталин Болгария Ҥкіметінің басшысы Г. Дмитровты Мӛс- кеуге шақырып,

Болгарияның саясатын қатты сынға алды. Сӛйтіп, Г. Дмитровты югослав-болгар

келісімінен бас тартҥға мӛжбҥрледі. И. Б. Титоны Мӛскеуге шақырды. Бірақ, ол Мӛскеуге

Джилас пен Карделді жіберіп, Сталиннің қатал жазасынан аман қалады. Осы

кездесулерден кейін Тито Балқан Федерациясын қҥрудан бас тартуға мӛжбҥр болды.

Мӛскеудің ықпалын Югославия басшысы И. Тито қатты сынға алып, антикеңестік

саясатын жалғастыра берді.

1948 жылы 27 наурызда Сталин И. Б. Титоға жеке хат жазып, Мӛскеуге шақырды.

Сондай-ақ, коминформ басшыларына хат жолдап, Мӛскеуде жиналыс ӛткізуге, Югослав

басшысының қызметін талқылауға шақырды. И. Б. Тито Сталиннің шақыруына жауап

бермеді.

Сталин 1948 жылы мамыр айында екінші рет хат жазады. Бірақ, Тито Мӛскеу қаласында

ӛткен коминформның екінші отырысына келмеді. Коминформ жиналысында

Югославиядағы И. Титоның саясаты мен социализмдік қоғам қҥруда кеңестік ҥлгіден бас

тартуы қатты сынға алынды. Югослав-кеңестік қарым-қатынасы толық ҥзілді. Сталиннің

ӛкімшілік озбырлық саясатын басқа социалистік елдердің басшылары қарсылықсыз

орындауға мӛжбҥр болды.

Югославия Ҥкіметі социализм қҥрудың кеңестік ҥлгісінен бас тартты. Югославия

социализмі ӛзін ӛзі басқару жолына тҥсті. Ауыл шаруашылығында жҥргізілген

ҥжымдастыруды (коллективизация- лауды) тоқтатты. Жер ҥлесі еркін сатылды. Жеке

меншік ауыл ша- руашылығында ҥстем болды. Жер мӛлшері 15 га болып белгіленді.

Социализмнің ӛзін ӛзі басқару моделі ӛнеркӛсіп саласына енгізілді. Тауар-ақша қатынасы

ӛндіргіш кҥштің артуына ӛкелді. Ӛнеркӛсіп орындарында жҥмысшы кеңес ҥйымдары

қҥрылып, ӛрбір ӛнеркӛсіп ӛздерін басқарды. Югослав экономикасы тауар рыногына

тартылып, ішкі сҥраныс ӛсті. Ӛзін ӛзі басқару социализмі нарықтық социалистік қоғамға

айнала бастады. Жоспарлы шаруашылықтан бас тартты, ӛрбір республиканың жеке

бюджеттері қҥрылып, федералдық бюджетке салық тӛлеп отырды. Югослав Федеративтік

Рес- публикасының атқару органы президенттік билікті орнатты. Иосип Броз Тито

Президент болып сайланды. Авторитарлық билік жҥзеге асты. И. Б. Тито (1892—1980

жж.) 1953 жылы ӛмірлік Президент болып сайланды. Елде демократия шектеулі болды.

Ҥлт мӛселесі дҥрыс шешілмеді. Серб шовинистері басқа ҥлттарға басымдығын жҥргізді.

Федерацияны тек И. Б. Титоның жеке билігі ҥстап тҥра алды. И. Б. Тито ӛлгеннен кейін

кӛп кешікпей, Югослав Федерациясы дағдарысқа ҥшырап, 90-жылдары қҥлады.

1949—1952 жылдары Сталин социалистік елдердің партия бас- шыларына Титомен

байланыста болды деген айып тағып, кӛптеген компартия қайраткерлері қуғын-сҥргінге

ҥшырады. Сталиндік диктат заманында ―Титоның жақтастары‖ деген айып тағылып,

Венгр Еңбекшілер партиясының бас хатшысы Л. Раик, Болгар коммунистік партиясының

хатшысы Т. Костов, Чехославак коммунистік партиясының бас хатшысы Р. Сланскийге

сот процестері жҥргізіліп, олар ӛлім жазасына кесілді.

50-жылдардың екінші жартысындағы КСРО және социалистік елдер. Сталин ӛлгеннен

кейін КСРО социалистік елдер арасындағы саяси жӛне экономикалық байланыстарды

нығайту ҥшін қызмет жҥргізді. Социалистік интернационализм принциптерін

жалғастырып, ынтымақтастықты нығайтуға бағыт алды. 1955 жылы 14 мамырда Варшава

келісіміне қол қойылды. Батыс Еуропа елдерінің ӛскери-саяси ҥйымы — НАТО-ға қарсы

Варшава ҥйымы қҥрылды. Бҥл ҥйымға 8 ел мҥше болды. Олар: Албания, Болгария,

Венгрия, ГДР, Румыния, Польша, Чехославакия жӛне КСРО. Югославия бҥл ҥйымға

кірмеді.

1955жылы маусымда Н. С. Хрущев Кеңес Ҥкіметінің Югосла- виямен қарым-қатынасын

қалпына келтіру ҥшін Белград қаласына барды. Екі ел арасындағы ҥзілген қатынастарды

жаңарту ҥшін югослав-кеңес декларациясына қол қойылды. КСРО-ның Югослави- яға

қарсы жҥргізген саясаты негізсіз деп мойындалды. 50-жылдардың бас социалистік елдерде

экономикалық жӛне саяси-қоғамдық дағдарыс етек ала бастады. Сталиндік диктат

кезіндегі социализм қҥруда айтарлықтай кемшіліктер жіберілді. Социалистік елдерде

тоталитарлық билік ҥстем болды. Демократия шектелді.

Социалистік индустриализация мен ҥжымдастыру диспропорция (қарама-қайшылық)

ӛкелді. Халықты азық-тҥлікпен толық қамтамасыз ете алмады. Қалаларда шаруалар азық-

тҥлікті кезекке тҥрып, ала бастады. Жолақы саясатындағы тепе-теңдіктен, жҥмысшылар

мен шаруалардың еңбекке деген немқҥрайдылығы кҥшейді. Социалистік елдерде

Сталиндік диктатқа қарсылық, социализм қоғамы- на сенімсіздік, антисоциалистік

оппозиция ашық кӛріне бастады. Кейбір елдерде жеке адамға табыну маркстік-лениндік

идеологияға қарсы жат пиғылдағы адамдарды кӛбейтіп, коммунистік партиялар арасында

опортунизм мен ревизионаизмдік топтар ашық кҥреске шыға бастады.

1953 жылы маусымда Венгер еңбекшілер партиясының Орталық комитетінің отырысында

М. Ракушидің жеке адамға табыну қыз- меті сыналып, Ҥкіметтің басшылығынан

босатылып, оның орнына Имре Надь тағайындалды. 1953 жылы маусымда ГДР астанасы

Берлин қаласында жҥмысшылар ереуілге шығып, жалақының ӛсуін, еңбек нормаларының

сақталуын талап етті. Берлинде басталған антиҥкіметтік шерулер басқа қалаларда да

болды. ГДР Ҥкіметі КСРО-дан кӛмек сҥрауға мӛжбҥр болды. Шығыс Германия жерінде

орналасқан кеңес ӛскерлері кӛмекке келіп, халыққа қарсы танк қол- данып, шеруге

қатысқан адамдарды кҥшпен қуып, таратты.

СОКП-ның ХХ съезі 1956 жылы ӛтті. Осы съезде СОКП Орталық Комитетінің хатшысы

Н. С. Хрущев ―Сталиннің жеке басқа табынуы жӛне оның зардаптары‖ туралы баяндама

жасайды. Сталиннің қуғын-сҥргін саясаты ӛшкереленіп, кӛптеген адамдар ақталды.

Социалистік елдердегі коммунистік партия басшылары да Сталиннің диктаттық

саясатының бӛсеңдегенін байқап, кӛптеген басшылар ӛз еркімен қызметінен кететті.

Олардың орнына келген жаңа басшылар Кеңес Ҥкіметіне деген саясаттарын ӛзгертіп,

―демократиялық социализм‖ қоғамындағы дағдарыстан шығу жолдарын іздестіре бастады.

Социалистік қоғамдағы дағдарыс бҥл елдерде антикеңестік кӛтерілістерге ӛкелді. Батыс

Еуропа елдеріндегі капиталистік идеология социализмге қарсы кҥресін ашық жҥргізе

бастады. ―Қырғи- қабақ‖ соғыс саясаты социалистік қоғамдағы халықтардың арасына

іріткі салып, қолдап отырды.

1956 жылы 28—29 маусымда Польшада Познань қаласында жҥмысшылардың

қатысуымен кӛтеріліс басталды. Польша Ҥкіметі кӛтерілісшілерге қарсы қару қолданып,

74 адам жараланды. Кӛтерілісшілер жалақыны ӛсіруді жӛне тҥрмыс жағдайларын

жақсартуды талап етті. Познань қаласындағы кӛтеріліс Польшаны саяси-партиялық

дағдарысқа ӛкелді. 1956 жылы қазан айында Польша Біріккен жҥмысшы партиясының

(ПОРП) Орталық комитетінің пленумы болып, бҥрынғы басшы қызметінен алынып,

Гомулка бірінші хатшы болып тағайындалды. Н. С. Хрущев Л. Качанович пен В. Молотов

Варшава қаласына келіп, ПОРП-ның басшыларымен кездесіп, елдегі жағдайды ӛз

кҥштерімен тоқтата алмаса, кеңес ӛскерлерін пайдалануға болатынын айтты. Бірақ, елде

тыныштық орнап, кеңес ӛскерлерінің кӛмегі қажет болмады.

1956 жылы 23 қазанда Венгрияда Ҥкіметтің қуғын-сҥргін сая- сатына қарсы кӛтеріліс

басталды. 1949 жылғы жазықсыз сотталып, атылған қоғам, партия қайраткері Райканың

ақталуын талап етті. ВКП-ның репрессиялық саясатына қарсылық кӛрсетіп, кеңес

ӛскерлерінің елден шығарылуын, кӛппартиялық жҥйені қалыптастыруды жӛне

демократиялық ӛзгерістерді жҥргізуді талап етіп, Будапешт қаласының кӛшелеріне

бірнеше мың адам демонстрацияға шықты. Кӛтерілісшілер қалалық партия комитеттеріне

жӛне мемлекеттік қауіпсіздік мекемелеріне шабуыл жасады. Басқа қалаларда мемлекеттік

мекемелер мен ӛндіріс орындарын ӛз қолдарына ала бастады.

1956 жылы 24 қазанда Ҥкімет басшыларын ауыстырып, бҥрынғы Премьер-министр

Ракошидің орнына Имре Надьты қойды.

Имре Надь бҥдан бҥрын Премьер-министр жҥмысынан тҥсіріліп, ―ревизионист‖ деп айып

тағылып, сотталған болатын. Имре Надь кӛтерілісшілер жағына шығып, мемлекеттік

қауіпсіздік мекемелерін таратты. Буржуазиялық партия ӛкілдерін жҥмысқа ала бастады.

Венгрия Ҥкіметі атынан Кеңес ӛскерлерінің шығарылуын талап етіп, Варшава кемесімен

шығып, бейтараптық саясат жҥргізуге шақырды. Елдің кӛптеген қалаларында қарулы

қақтығыстар болып, кӛтерілісшілер басқару бӛліктерін ӛз қолдарына ала бастады, Біріккен

Ҥлттар Ҥйымына шағым жасады.

Антикеңестік жӛне антикоммунистік кӛтерілістің жеңіске жету қаупі жоғары болды.

Осындай жағдайда Кеңес Ҥкіметінің басшылары басқа социалистік елдердің

жетекшілерімен ақылдасып, Кеңес ӛскерлерін Венгрияға кіргізуге келісті. 24 қазанда

Будапешт қаласында тӛтенше жағдай жарияланды. Кеңес ӛскерлері Будапешт қаласының

кӛшелерінде соғыс қимылдарын жҥргізді. Имре Надь Ҥкіметі ешқандай шаралар

қолданбады. Венгр еңбекшілер партиясы марксизм-ленинизм идеясынан бас тартыпты,

оның халық арасында беделі тҥсті. Партияның жетекшілері ауыстырылып, Яном Кадар

басшылықты ӛз қолына алды. Еңбекшілер партиясы таратылып, Венгр социалистік

жҥмысшы партиясы (ВСРП) болып қҥрылды. Ҥкімет пен партияны Янан Кадар басқарды.

Имре Надь елден кетуге мӛжбҥр болды. 1958 жылы Имре Надь сотталып, оған ―халық

жауы, опасыз жӛне елде тӛңкеріс ҥйымдастырды‖ деген айып тағылып, атылды. 1956

жылы кӛтерілісшілер мен Кеңес ӛскерлерінің арасындағы соғыс 4—5 қарашаға дейін

жалғасты. Кӛтеріліс жеңіліс тауып, елде социализм қалпына келтірілді.

Венгриядағы кӛтерілістің барысында венгрлер жағынан 2600 адам ӛліп, 20 мың адам

жараланды. Кеңес ӛскерлерінен 640 адам ӛліп, 1200 адам жараланды. Кеңестер Одағы

социалистік елдердегі антикеңестік кӛтерілістерді басып, ӛз билігін сақтап қала алды.

Бірақ, Кеңес Ҥкіметінің моральдық-саяси беделі айтарлықтай ӛлсіреді.

Тақырып №11 Латын Америка елдері

Латын Америкасының ҧлғайып келе жатқан экономикалық әлеуеті мен халықаралық аренада елеулі

саяси салмағы бар. Ол жаңадан қалыптасып жатқан дҥниежҥзілік қалыптың, саяси және экономикалық

мегаблоктардың иіріміне белсенді тҥрде атсалысуда. Соңғы ҥш жылда бҧл ӛңірге АҚШ, Қытай және

Ресей секілді алпауыт елдердің, тіпті тӛңірегінен дау арылмай келе жатқан Иранның да басшысы ат

басын тіреді. Мҧның бәрі Қазақстанның сыртқы саясат басымдылықтарында аталған ӛңірге ерекше

назар аудару қажеттігін кӛрсетсе керек. Осыны қаперге алсақ, бҧл сапар еліміздің сыртқы саясаты мен

экономикалық мҥдделерін «жаңа қҧрлықта» ілгерілетудегі маңызды қадамдардың бірі болары анық.

Латын Америкасындағы ірі мемлекет – Бразилияның ҥлесіне әлемдік жалпы жиынтық ӛнімнің 8

пайызына дейін тиесілі. Ол қазіргі заманғы геосаяси жағдайларға бейімделудің жолын іздестіре

отырып, әлемнің басқа да бӛліктерінде белсенді әрекет етіп жатқан ықпалдастық қҧрылымдармен, ӛз

ӛңірлерінде кӛш басын ҧстаған мемлекеттермен тығыз қарым-қатынас орнатуға ҧмтылуда.

Бразилияның 2006 жылдың тамыз айында Астанада ӛз елшілігін ашуы, арнайы тапсырмалар жӛніндегі

елшісін жіберуі соның бір кӛрінісі болса керек.

Мҧның сыртында Бразилия мен Латын Америкасындағы ӛзге мемлекеттердің әлемдік ірі алпауыт

топтармен қарым-қатынасты оңтайлы қҧра білетін, ӛңірде дербес орталық ретінде әрекет ете алатын

экономикалық және саяси одақ қҧруға негіз қалап жатқандығы да назар аудартады. Осы ҧмтылыстың

ауанында әлемдік форумдар мен ӛңірлік, субӛңірлік халықаралық ҧйымдардың жҧмысына толыққанды

қатысатын Латын Америкасы елдерінің кӛпжақты дипломатиясының мәні мен салмағы айтарлықтай

ӛсетіндігін де болжауға болады.

Кӛпжақты форматта Бразилия мен Қазақстанның сыртқы саяси басымдықтары ҧқсас. Олардың

негізгілері мынадай болып келеді: ҧлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, аумақтық тҧтастықты сақтау

және нығайту, әлемдік қауымдастық алдында берік әрі беделді орынды иелену, ӛңірлік қауіпсіздік

жҥйесін қалыптастыру, БҦҦ Жарғысының қағидалары мен халықаралық қҧқыққа негізделген, қалыпты

және демократиялық әлемдік тәртіпті қалыптастырудың жалпы ҥдерістеріне ат салысу, сыртқы

сауданы ырықтандыру және халықаралық институттардың ауқымында әлемдік қаржы-экономикалық

жҥйе қызметінің қазіргі заманғы қағидаларын әзірлеуге қатысу. Мҧндай сәйкестік кӛпжақты

дипломатия саласындағы ынтымақтастықтың болашақ бағыттарын айқындары сӛзсіз.

Латын Америкасы бҥгінгі таңда экономикалық мегатоптардың кӛкжиегіне тартылуда. Мәселен, қазір

Латын Америкасы елдері мен АҚШ арасында осы ӛңірдегі елдердің басым кӛпшілігін

ықпалдастыратын, еркін сауда аймағын қҧру туралы ҧйғарым бар. Бҧл ниет жҥзеге асса, әрі қарай

кеден және валюта одағының да қҧрылуы әбден мҥмкін.

Дей тҧрғанымен, панамерикалық еркін сауда аймағын қҧру жобасы кейбір дуалы ауыздардың

айтуынша, Латын Америкасы елдерінің бар мҧқтажын ӛтей алмайды. Сондықтан ҧзақмерзімді

болашақта олар тӛрткҥл дҥниенің ӛзге де ӛңірлерімен ӛзара тиімді ынтымақтастықтар орнатуға

ҧмтылатын болады. Ал бҧл ҥдерістің басында қай ел тҧратынына келсек, оған кезінде айтылған АҚШ

президенті Р.Никсонның «Бразилия қайда барса, Латын Америкасы тҥгелдей сонда барады» деген

сӛзіммен жауап беруге болатын сияқты.

Жалпы, Бразилия мен сол ӛңірдегі елдер Қазақстанға экономикалық жағынан тартымды кӛрінетіні

жасырын емес. Бразилия бҥгінде ӛнеркәсібі дамыған елдердің ондығына кіреді. Оның қазіргі машина-

техникалық ӛнімдерінің жалпы ішкі ӛнімдегі ҥлесі 60 пайызды қҧрайды. Бҧл – біздің іргедегі кӛршіміз

Ресейдің дәл осындай кӛрсеткішінен артық деген сӛз. Екінші жағынан, бір-бірін толықтырушы

салаларға ие Бразилия ӛңірде ӛзгелерге қарағанда, ӛзінің экономикалық дербестігімен де ерекшеленеді.

Сыртқы экономикалық ахуал жағымсыз сипат алған жағдайда ішкі проблемаларын да ӛз кҥшімен

шешуге қауқары жетеді. Сӛйте тҧра, бҧл ел АҚШ-пен және Еуропа Одағымен, сондай-ақ Ресей және

Қытаймен байланыстарын жолға қоя отырып, ӛзінің сыртқы қарым-қатынастағы еріктілігін

(теңгерімін) де сақтауға тырысуда. Мҧның сыртында, Латын Америкасы елдерінің әлеуметтік-

экономикалық даму тәжірибесі де кӛңіл аударарлық. Мҧндағы бірқатар елдер, реформалардың екінші

кезеңін бастап, кем-кетігін тҥзеуге кіріскен. Осының бәрін жинақтай келе, Елбасының Бразилияға

сапарында мынандай мәселелер талқыланатын болады: саяси ықпалдастық (соның ішінде Латын

Америкасымен белсенді әрекеттестік, Орталық Азиядағы интеграциялық ҥрдістер, дінаралық

сҧхбаттың дамуына Қазақстанның ҥлесі), халықаралық қауіпсіздік саласындағы серіктестік (жаппай

қырып-жою қаруларын таратпау, халықаралық лаңкестікке, есірткілердің заңсыз айналымына және

басқа да бҥгінгі кҥннің қауіп-қатерлеріне қарсы кҥрес), сауда-экономикалық ынтымақтастық, отандық

ғылыми ауқымды, экспортқа бағытталған ӛнеркәсіп пен ақпараттық саланы дамыту ҥшін жаңа

технологияларды тарту.

Сапар аясында Елбасының Бразилия президенті Л.И.Лула да Силвамен, БФР Парламенті Сенатының

тӛрағасы Р.Калейроспен, Ӛкілдер палатасының тӛрағасы А.Чинаглиамен, Федералдық Жоғарғы

Сотының тӛрайымы Э.Нортфлитпен кездесулері жоспарланған.

Сонымен қатар Мемлекет Басшысының Бразилия іскер қауымымен келіссӛздерінде энергетика,

ӛндіруші ӛнеркәсіп, жаңа технологиялар салаларындағы ынтымақтастықты дамыту және ӛнеркәсіптің

тҥрлі тармақтарында бірлескен кәсіпорындар қҧру мәселелері талқыланады деп кҥтілуде.

Бҧл сапар Қазақстан мен Латын Америкасы арасындағы серіктестікті дамытып, осы болашағы зор

ӛңірдегі біздің елдің мҥдделерін ілгерілетуде маңызды мәнге ие болмақ.

Тақырып №12 Екі дүниежүзілік соғыс кезеңіндегі халықаралық

қатынастар

Екінші дүниежүзілік соғыстың саяси қорытындылары. БҰҰ-ның құрылуы. Екінші дҥниежҥзілік соғыс бҥкіл адамзат қауымына орасан қиын соққы болды. Орны

толмас шығындар, оның ішіндегі КСРО-ның шығыны 55 млн адам болды. Соғыстың саяси

зардаптары — Еуропа мен Азияда фашистік режімдердің талқандалып, мемлекеттердін

қоғамдық-саяси ӛзгерістері мен демократиялық дамуы ҥшін жағдайлар туғандығында.

Кеңес Одағының Орталық және Шығыс Еуропа елдерін азат еткені континенттегі саяси

кҥштердің арақатынасын ӛзгертті.

Ӛзінің мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтірген Шығыс Еуропа елдерінде

солшыл кҥштердің ықпалы кҥшейгені байқалды, олар КСРО-ға бағыт ҧстады.

Антигитлерлік коалиция әлеуметтік-саяси қҧрылысы бір-бірінен ӛзгеше мемлекеттердің

арасындағы қатынастарды дамытудың шынайы мҥмкіндіғі бар екендігін кӛрсетіп берді.

Екінші дҥниежҥзілік соғыс әскери-техникалық ақыл-ойдың қарыштап дамып,

қаруланудың жетілдірілуіне және ядролык қарудың жасалуына алып келді. Мҧның ӛзі

АҚШ тарапынан «ядролық ӛктемдік» жҥргізуге, КСРО-ның ядролық қару-жарақ

саласында Қҧрама Штаттармен тең тҥсуге ҧмтылушылықты туғызды. Екінші

дҥниежҥзілік соғыстың маңызды қорытындысы — КСРО-ның халықаралық беделінің

артып, оның АҚШ-тан кейінгі екінші алпауыт державаға айналуы болды.

1945 жылғы 25 сәуірде Біріккен Ҧлттар Ҧйымының қҧрылуы Екінші дҥниежҥзілік

соғыстың басты саяси қорытындыларының бірі болды. Соғыстан кейінгі алғашқы

жылдарда БҦҦ бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік жолындағы кҥрестің манызды

мінберіне айналды. БҦҦ Жарғысының бірінші бабында оның мынадай мақсаттары

тҧжырымдалды: жалпыға бірдей бейбітшілікті нығайту ҥшін ҧлттар арасында достык

қарым-қатынастарды дамыту, экономикалық-әлеуметтік және мәдени салаларда

халықаралық қатынастарды жҥзеге асырып отыру, нәсілі, жынысы, тілі және дініне

қарамастан, адам қҧқықтарын және негізгі бостандыктарын тҧжырымдау. БҦҦ-ның басты

органдары қатарына: БҦҦ-ның Бас Ассамблеясы, Қауіпсіздік кеңесі, экономикалық және

әлеуметтік кеңесі, қамқорлық жӛніндегі кеңес, халықаралық сот және секретариат жатады.

Біріккен Ҧлттар Ҧйымы шеңберінде атом энергиясын бақылайтын комиссия

қҧрылды. 1946 жылы Бас Ассамблея қарулану мен қарулы кҥштерді шектеу жӛніндегі

қарарды бірауыздан мақҧлдады. Ал 1947 жылы соғысты насихаттауды айыптайтын қарар

қабылданды.

Ынтымақтастықтан қарсы тұрушылыққа бет алу. Дүние жүзінде бір-біріне

қарсы тұрған жүйенің орнауы. КСРО мен АҚШ-тың бір-біріне қарсы шығуының

бастамасына «Герман мәселесін» реттеу амалдары себеп болды. Батыс осы мәселені

реттеуде ӛзінің кӛзқарасын қорғады, ондай кӛзқарас Кеңес Одағына ҧнамады. Герман

мәселесі таза еуропалық шеңберден шығып, еуропалық елдердің мемлекетаралық

қатынастарындағы негізгі мәселеге айналды. Кеңес ҥкіметінің жетекшісі сӛз сӛйлеп, оны

Батыс «Екі дҥниенің Кремлъдік доктринасы» деп атады.

И.В.Сталин былай деп мәлімдеді: «Ӛткен соғыстың себептері капиталистік-

империалистік монополиялардың мҥдделерінен туған. Бҧл кҥштер әлі кҥнге дейін

капиталистік елдерде ойына келгендерін істеуде. Сондықтан олармен дҥниежҥзілік

қатынастарда болу мҥмкін емес. Кеңес Одағы оқиғалардың дамуының қандайына болса да

әзір тҧруға тиіс». Сталиннің сезінде бағдарлык тҥжырымдардың болма-ғанын атап айтқан

жӛн. Ал 1946 жылғы 5 наурызда Черчилльдің Америкадағы Фултон қаласында АҚШ

Президенті Г.Трумэн қатысып отырғанда сӛйлеген сӛзі мҥлдем басқаша еді. Черчилльдің

Фултондағы сӛзінің тҥпкі мәні Батыс немістік тоталитаризмнің бір тҥріне карсы

кҥрескенде, оның екінші тҥріне — кеңестік еркіндік беру ҥшін кҥрескен жоқ дегенге

саяды. Англияның экс-премьері бҧрынғы одақтастар арасында «темір перде»

орнатылғаны туралы айтты. У.Черчилль ӛзінің сӛзін былай деп аяқтады: «Орыстар...

кҥштен басқа ешнәрсені де қадірлемейді, әскери осалдықты қҧрметтеуді бәрінен де нашар

деп санайды». Черчилльдің сӛзі дҥние жҥзінде Батысты Шығысқа қарсы тҧруға шақырған

сӛз деп қабыл алынды. КСРО-да Черчилльдің Фултондағы сӛзі тікелей жаңа дҥниежҥзілік

соғысты бастауға шақырған сӛз деп қабылданды. И.В.Сталин 1946 жылғы 14 наурызда

«Правда» газетінде жарияланған сҧхбатында мҧны айқын кӛрсетті. Ол былай деді: «Іс

жҥзінде Черчилль мырза қазір соғыс ӛртін тҧтандырушы позицияда болып отыр». «Қырғи

қабақ соғыс» 1946 жылдан 1991 жылға дейінгі уакытты қамтиды.

Трумэннің доктринасы мен Маршалл жоспарын қабылдау батыс елдері

саясатының ажырамастай бір бӛлігіне айналды. Трумэн доктринасы 1947 жылғы 12

наурызда қабылданды. Дәлірек оның мәні Грекия мен Тҥркияда коммунистердің ӛкімет

басына келуіне жол бермеу ҥшін бҧл елдердің батысшыл режімдеріне 400 млн доллар

мӛлшерінде несие берілетін болғандығында еді. Британиядағы қаржы саласындағы

киыншылықтардың орын алуы себепті ағылшын әкімшлігінің хабарынан кейін

Вашингтонда осындай шешім қабылданды. АҚШ егер Англия Шығыс Жерорта теңіз

аймағынан кететін болса, бос қалған бҧл саяси аймақты Кеңес Одағы алып қояды деп

ҧйғарды. Грекиядағы саяси ахуал Вашингтонды алаңдатты. Онда ағылшын ӛкімет

орындары кҥш қолдану әдістерін қолданып әрекет еткеніне қарамастан, халық ел ішіндегі

коммунистерге ҥлкен қолдау кӛрсетіп тҧрған еді. Ал Грекияда солшыл кҥштердің жеңісі,

Вашингтонның ойынша, коммунистік партия зор ықпалын сақтап отырған Франция мен

Италияға ҥлкен әсер ететін еді. Оқиғалардың осылайша бет алуыла жол бермеу ҥшін

шҧғыл шаралар қолдану ҧйғарылды. Конгрестен қаржылык кӛмек сҧрай отырып, Трумэн

мҧны «дҥниежҥзілік коммунизмді» тежеу қажеттігімен тҥсіндірді. Таратып айтар болсак,

бҧл доктрина іс жҥзінде «коммунизмге қарсы крест жорығын» жариялады. «Қырғи қабақ

соғыстың» екінші бір қҧрамдас бӛлімі АҚШ-тың мемлекеттік секретары Джордж

Маршаллдың 1947 жылғы 5 маусымда сӛйлеген сӛзі болды. Кеңес Одағы Мәлімдеме

жасап, онда экономикалық кӛмек кӛрсетілу қағидаларына қарсы болмаса да, мҧндай

кӛмектің «Маршалл жоспары» бойынша қаржы салымын алған мемлекеттердің ішкі

істеріне пайдаланылатынынан қауіптенеміз делінді. КСРО «Маршалл жоспарынан» бас

тартты. Шығыс Еуропа елдері КСРО-дан ҥлгі алды. «Жоспар» Батыс Еуропаның 16 елін

қамтып. 1948 жылы оған Батыс Германия қосылды. «Маршалл жоспары» 1948 жылдан

1951 жылға дейін жҥргізілумен болды. Батыс елдері оның кӛмегімен Екінші дҥниежҥзілік

соғыстың дағдарысты зардаптарын едәуір азайтқанмен, екінші жағынан, олардың барлығы

АҚШ ықпалы аясына қамтылды.

1948—1949 жылдардағы Берлин дағдарысы іс жҥзінде «қырғи қабақ соғыстың»

кӛрінісі болды. 1947 жылғы қазан айынан бастап АҚШ-та жаңа неміс маркалары басылып

шығарылып жатты. Батыс аймақтардағы қҧпия ақша реформасы және оның 1948 жылғы

23 маусымда Берлиннің батыс секторларын қамтығаны Германиядағы жағдайды

ушықтырды. Қҧнсызданған қыруар кӛп валюта кеңестік басып алу аймағына қҧйылуы

және экономиканың берекесін кетіруі ықтимал еді. Шығыс Германияның кеңестік әскери

әкімшілігі бҧған жауап шара ретінде Батыс Германияның ескі маркаларын да, жана

маркаларын да кеңестік аймаққа алып келуге тыйым салды. Германияның шығысында

шҧғыл тҥрде ӛзінің маркасы енгізілді. 1948 жылғы 23 маусымнан 24 маусымға қараған

тҥні кеңес әскерлері Батыс Берлинді қоршауға алып, Батыс Германиямен

байланыстыратын темір жол және автомобиль жолдарын ҥзіп тастады. Қаланы электрмен,

азық-тҥлікпен жабдықтау тоқтады. Батыс елдері Батыс Берлиннің тҧрғындарын қажетті

жабдықтармен жабдықтау ҥшін оларды тік ҧшақпен тасып, әуе кӛпірін енгізді. Қоршау

1949 жылғы 12 мамырда аяқталды.

Жеңімпаз екі ірі державаның арасында басталған қарама-

қарсылық 1949 жылы Германия аумағында егеменді екі мемлекеттің —

Германия Федеративтік Республикасы (ГФР) мен Герман Демократиялық

Республикасының (ГДР) қҧрылуына алып келді. Бҧл амал

Еуропаның жіктелуіне ғана емес, сонымен қатар бҥкіл дҥние жҥзінін

жіктелуіне әкеліп соқтырды.

Халықтық демократия елдерінің пайда болуы және Шығыс Еуропада Кеңес

Одағының ықпалындағы аймақтың кеңейгені олардың алдында бір-бірімен ӛзара қатынас

жасаудың белгілі бір жҥйесін жасау қажеттігін туғызды. 1949 жылғы қаңтарда

экономикалық ӛзара кӛмек кеңесінің (ЭӚКК) қҧрылғаны осы жолдағы алғашқы қадам

болды. Оны қҧрғандар — КСРО, Болгария, Венгрия, Польша, Румыния, Чехославакия.

Бҧл ҧйымның мақсаты — ӛзіне енген елдер арасында жоспарлы, тең қҧқылы және ӛзара

тиімді ынтымақтастық пен халықаралық еңбек бӛлінісін ҧйымдастыру еді. Кейіннен

мҧндай міндеттердің саны арттырылды.

Әскери-саяси блоктардың құрылуы. Осы кезде АҚШ бастаған Батыс елдері

КСРО-мен ашықтан-ашық текетіресте болу бағытын таңдап алып, «кҥш кӛрсету

тҧрғысынан» саясат жҥргізу жолына тҥсті. АҚШ 1948 жылы Америка Қҧрама Штаттары,

Канада және Батыс Еуропа елдері қатысатын кең әскери одақ қҧруды ҧсынды. 1949

жылғы 4 сәуірде 12 мемлекет Солтҥстік-атлантикалық әскери-саяси одақ (НАТО-ны) қҧру

туралы шартқа қол қойды. НАТО елдерінің ортақ әскери кҥштері қҧрылды. Американ

әскерлеріне Еуропадан базалар берілді. Канада мен Батыс Еуропа елдері, ГФР 1955 жылы

НАТО-ға кіргеннен кейін социалистік ынтымақтастык елдері НАТО-ның әскери қаупіне

жол бермеу және ӛздерінің қорғанысын нығайту ҥшін ӛз ҧйымын қҧруды ҧйғарды. 1955

жылғы 14 мамырда Варшавада сегіз елдің: КСРО-ның, Польшаның, Чехославакияның,

Румынияның, Болгарияның, ГДР-дің және Албанияның достық, ынтымактастык және

ӛзара кемек туралы шартына қол қойылды. Қҧрылған социалистік елдердің әскери-саяси

одағы ВаршаваШарты Одагы (ВШО) деп аталды. Бҧл одақ халықаралық аренада саяси

теңдік орнатуда маңызды рӛл атқарды.

Ал осы кезеңде АҚПІ пен оның Батыстағы одақтастары блоктық жҥйені Азия-

Африка аймағына таратуға ҧмтылды. 1951 жылы Аустралия, Жаңа Зеландия және АҚШ

АНЗЮС деген атпен Тынық мҧхит аймағына арналған әскери-саяси блок қҧру туралы

шартқа қол қойды. 1954 жылы қыркҥйекте Қҧрама Штаттар Филиппиннің Манила

қаласында Англия, Франция, Аустралия, Жаңа Зеландия, Филиппины, Тайланд және

Пәкстан елдері екілдерінің кеңесін шақырды. Бҥл кездесудің нәтижесінде «Оңтҥстік-

Шығыс Азияның қорғаныс туралы шартына» (СЕАТО) қол қойылды. Дҥние жҥзінің

жҧртшылығы бҧл блоктың қҧрылуын АҚШ-тың Оңтҥстік-Шығыс Азияда бақылау

орнатуға тырысқан ҧмтылысы деп бағалады. Батыс елдері «блоктық стратегияны» Таяу

және Орта Шығыста да қолдана бастады. Ӛзін ӛлі де осы аймақтағы жетекші деп санап

келген Англия, 1952 жылғы

Египеттегі революцияға және оның ықпалы кӛрші елдерге тарауына байланысты,

1955 жылы Бағдат шартына қол қою жӛнінде бастама жасады. Ол шартқа Англия, Тҥркия,

Иран, Ирак және Пәкстан енді. АҚПІ оған «бақылаушы» болып кірді. 1959 жылы осы

шарттан Ирак шыққан соң бҧл шарт «Орталық шарт ҧйымы» — СЕНТО деп аталды. АҚПІ

блоктар жҥйесін қҧрғанда дҥниежҥзілік ҥстемдік орнатуды кӛздеді. Дәл осы кезеңде

американдық дҥниежҥзілік тәртіп орнату идеясы — Рах Amerikana туды. Алайда АҚІП

бҧған қаншама кҥш салып бақса да, ӛзі жеке-дара жетекші бола алмады. Екінші алпауыт

держава Кеңес Одағының болғаны оған жол бермеді. Сӛйтіп, дҥние бір-біріне қарсы

тҧрған екі лагерьге бӛлінді.

Халықаралық қатынастар жүйесіндегі Африка-Азия аймағы. Екінші

дҥниежҥзілік соғыс Азия мен Африка елдеріне белгілі бір ӛзгерістер алып келді. Олардың

аумактарында тәуелсіз мемлекеттер орнады. Жапон басқыншылығынан қҧтылған тәуелсіз

Корея ӛмірге келді. Бірақ корей жерінде екі мемлекет — Оңтҥстік Корея және Корей

Халық Демократиялық Республикасы (КХДР) пайда болды. Оңтҥстік Корея мен КХД

арасында соғыс жанжалы туындап, АҚШ ӛзінің оңтҥстік кореялык одақтасына әскери

кӛмек кӛрсетті. Қытай Халық Республикасында Корей Халық Демократиялық

Республикасына ӛзінің еріктілерін жіберетінін мәлімдеді. Соғыс 1953 жылдың жазына

дейін созылды. 27 шілдеде уақытша Бітім туралы келісімге кол қойылып, ҥш жылға

созылған екі социалистік жҥйе арасындағы қару кҥшімен қарсыласу аяқталды. Корея

болса бҧрынғысынша екі мемлекетке бӛлінген кҥйінде калды.

Арада бір жыл ӛткенде Азиядағы тағы да бір соғыс ошағы жойылды. Францияның

билеушілері сегіз жылдай уақыт ішінде Ҥндіқытайдағы ҥстемдігін сақтап қалуға тырысып

бақты. Жеңіліске ҧшыраған Франция 1954 жылғы шілдеде Женевада уақытша бітім және

саяси принциптер туралы келісімге амалсыздан қол койды. Женева келісіміне

қатысушылар Вьетнамның, Лаостың жӛне Камбоджаның бірлігі мен аумақтык тҧтастығын

қҧрметтеуге және олардың ішкі істеріне араласпауға міндеттенді.

1952 жылы Египетте ҧлттык-демократиялық революция жеңді. Ӛкімет басына

Г.А.Насердің ӛкіметі келді. 1956 жылғы шілдеде ол ағылшын-француз компаниясы Суэц

каналын мемлекет қарамағына алды. Батыс елдері Египет ӛкіметінің істерін заңсыз деп

тауып, экономикалық қысымдар жасауға кірісті. Англия мен Франция Израилъмен ӛзара

сӛз байласып, 1956 жыл 30 қазанға қараған тҥні Израиль әскерлері Египетке шабуыл

жасады. Арада бір кҥн ӛткеннен кейін ағылшын-француз десанттары Суэц каналы

аймағына тҥсірілді. 1956 жылғы қазанның 31-інде осы әрекетке жауап ретінде КСРО

басқыншылықты айыптап, интервенттердің әскери әрекеттерін тоқтатуды және әскерді

алып кетуді талап еткен мәлімдемені жасады. Кеңес ӛкілдері БҦҦ-ны осы талаптарды

қолдауға шақырды. БҦҦ-ның Бас Ассамблеясы тиісті қарар қабылдағаннан кейін

интервенттердің әскері Египет аумағынан әкетілді. Бҧл оқиғалар Суэц кҥйзелісі деп

алатын тарихи атауға ие болды.

Тәуелсіздік алушы афроазиялык мемлекеттер халықаралық аренада ӛздері жайлы

барған сайын батылырақ мәлімдеуде. 1955 жылғы сәуірде Бандунгте (Индонезия) Азия

мен Африканың 29 елінің конференциясы шақырылды. Ол коғамдык қҧрылысы әр тҥрлі

мемлекеттердің бейбіт қатар ӛмір сҥру қағидаларын мақҧлдады. Конференцияда Ҥндістан,

Индонезия және КХР маңызды рӛл атқарды. Конференция бейбіт қатар ӛмір сҥрудің 10

қағидасын жариялады. Олардың ішінен адам қҧқығы, нәсілдер теңдігі, басқа елдердің ішкі

істеріне араласудан бас тарту, барльқ халықаралық жанжалдарды бейбіт жолмен реттеу,

БҦҦ-ның мақсаттары мен қағидаларын орындау ең маңыздылары қатарына жатады.

Конференция әскери блоктарды айыптады, ядролык қару-жараққа тыйым салуды талап

етті. Дҥние жҥзінің 100-ден астам елі дербес тәуелсіздік бағытын ҧстай отырып, әр тҥрлі

әскери-саяси блоктарға қосылмау саясатын жариялады. Блоктарға қосылмау қозғалысы

Белград конференциясында ресми тҥрде 1961 жылы дербес қозғалыс ретінде бекіді.

1962 жылғы Кариб дағдарысы және оның реттелуі. Куба революциясының 1959

жылғы 1 қаңтардағы жеңісі Кариб теңізі бассейніндегі шиеленісті ушықтырды. АҚШ-та

Кубаның саяси режіміне мейлінше жауластық кӛзқарас туды. Екі жақ бір-бірін ӛте қатал

сынайтын болды. 1961 жылғы қаңтардағы оқиғалар: Гаванадан американ дипломаттары

қуып шығарылып, АҚШ-тың бҧған жауап ретінде Кубамен арадағы дипломатиялық

қатынастардың ҥзілуі екі ел арасындағы қайшылықтық ең жоғарғы шегі болды.

АҚПІ Куба аумағына басып кірудің жоспарларын жасаумен болды. Соның бірі

АҚШ-тың арнаулы қызметтерінің ҧйымдастыруымен 1961 жылғы 17 сәуірде АҚШ

арнайы тобы ҧйымдастырған Куба жағалауындағы (Качинос шығанағының жағалауы)

Плая-Хиронда Куба эмигранттарының жҥргізген бҧзақы әрекеттері еді. Бірақ басып кіру

әрекеті іске аспады. Бҧдан кейін Кубаның басшылары КСРО-дан кӛмек сҧрады. Кеңес

Одағы «ӛнеркәсіп жабдығы» деген сылтаумен Кубаның аумағына орташа қашықтыққа

қолданатын ядролық зарядтары бар 42 зымыранды жасырын жеткізді. Оларды монтаждап

қҧрастыру басталған кезде АҚШ-тың ғарыштағы Жер серіктері оларды кӛріп, ҥлкен

жанжал туды. 22 казанда АҚПІ президенті Дж. Кеннеди ҧлттық телеарналардан сӛз

сӛйлеп, АҚІП Кубаны теңізден қоршауға алатын шара қолданатынын мәлімдеді. Флот,

армия және авиация қҧрамалары толық соғыс даярлырына келтірілді. БҦҦ-ның бас

хатшысының міндетін атқарушы У. Тан жанжалға қатысушы барлық жақтармен дамылсыз

келіссӛз жҥргізгенмен, жағдай шиеленіскен кҥйінде қала берді. 23 қазанда Дж. Кеннедидін

ағасы және оның кабинетінде Әділет министрінің қызметін атқарушы Роберт Кеннеди

Кеңес елшісі А.Ф.Добрынинге бейресми жағдайда келіп сӛйлесті. Кеңес елшісі Кеңес

ӛкіметінің позициясын баяндап, кеңес зымырандарының Кубада АҚШ-тың Кастроға

қарсы тӛндіріп отырған қатеріне және Америка зымырандарының Тҥркияға

орналастырылуы әрекетіне қарсы жауап шаралар ретінде орналастырылғанын тҥсіндірді.

Ақыр соңында ымыраға келген шешім табылды. Кеңес ӛкіметі Кубадан зымырандарды

әкетуге міндеттенді, ал АҚШ ҥкіметі тарапынан Кубаға қарсы бҧдан былай еш уақытта да

басқыншылық әрекет жасамауға уәде берілді, 20 қарашада Қҧрама Штаттардың ҥкіметі

Кубаға енгізілген «карантинді», яғни қоршауды тоқтатты. Кариб дағдарысы бейбіт

жолмен шешілді.

60-жылдардағы қарусыздану және ядролық қаруға тыйым салу. Бір-біріне

қарсы тҧрған дҥниелердің болуы және екі астам держава қатынастарының шиеленісуі

ядролық және басқа қару-жарақтарды бҧрын-соңды болмаған кӛлемде кӛбейтуге әкеліп

соқтырды. Адамзаттың мезгілі жеткен әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге

жҧмсауға болатын қаржы-қаражат қарулануға жҧмсалатын болды. Сондықтан бейбітшіл

кҥштердің баршаның жаппай қарусыздануы жолындағы кҥресі 60-жылдардағы

халықаралық саясаттың басты бағыттарының біріне айналды.

1959 жылы БҦҦ-ның Бас Ассамблеясы XIV сессиясында КСРО барлық

мемлекеттердің жаппай және толық қарусыздануы туралы Декларация ҧсынды. Бірақ

нақты жоспар қолданбастан, жаппай және толық карусыздану идеясын мақҧлдаған жалпы

қарар ғана қабылданды. БҦҦ Бас Ассамблеясының 1960 жылғы сессиясының талқысына

КСРО «Жаппай және толық қарусыздану туралы» қатаң халықаралық бақылау

жағдайында болуын ҧсынған негізгі Ережелер қҧжатын енгізді. Бірақ Батыс елдері бҧл

бастаманы қолдаған жоқ.

Белгісіз кҥштердің белсенді кӛзқарасы АҚІП пен Ҧлыбританияны Кеңес Одағымен

бірге 1963 жылғы тамызда атмосферада, ғарыш кеңістігінде және су астындағы ядролық

сынақтарға тыйым салу туралы Шартына кол қоюға мәжбҥр етті. Бҧл шарт ядролық

қауіпке қарсы толассыз кҥрес жҥргізген барлық бейбітшіл кҥштердің елеулі табысы

болды.

Кеңес-қытай қатынастары. 60-жылдардың шегінде Кеңес Одағы мен Кытай

Хальщ Республикасының катынасы кҥрт нашарлады. Оған Н.С.Хрущевтің И.В.Сталинге

табынушылықты сынағаны формалды тҥрде себеп болды. ҚКП басшылары онымен

принцшггі тҥрде келіспеді. КОКП XXII съезінен кейін екі ел арасындағы қатынастар тағы

да шиеленісті. Қытайдың басшылары ол келісімді «ревизионистік» деп сииаттады, Қытай

бҥкаралык акпарат кҥралдарында ашыктан-ашык антикоцестік насихат басталды.

Екі ел арасындағы шиеленістің ҥлғаюы сонымен катар аз ҥлттар-дың

проблемасына байланысты болды. Бҥл, ең алдымен, Шыңжаң тургындарыиа қатысты еді.

Шыңжаң-ҥйғыр автономияльщ ауданы-ның аумағында казақтардың, ҥйғырлардың,

ӛзбектердің едәуір ҥлкен диаспоралары тҥрып келген еді. 60-жылдардың басында осы

аймактан халық КСРО-ға жаппай кӛше бастады. 1962 жылғы 22 сәуірден маусымның

басына дейін 6 7 мың адам шекараны жасырын тҥрде кесіп ӛтті. Мҥндай кӛші-қонды

Қытай басшылығы «Кеңес ревизионис-терінің» «бҥлдіру» әрекеті деп тҥсіндірді.

1960 жылдың ортасында екі елдің арасында аумактык мәселе жӛніндегі шиеленіс

те болып жатты. Қытай Халык Республикасы азаматтарының кеңес-қытай шекарасын

ҥдайы бҥзу ӛрекеттері жиі қайталанып тҥрды.

КСРО-ның бастамасымен 1963 жылғы шілдеде ҚКП мен КОКП ӛкілдерінің

кездесуі ӛтті. Бірак ол нәтижесіз болып шығып, екі жак бір-бірін марксизм-ленинизмнен

шегініп кеттіңдер деп айыптады. Ал, шындығында, мҥның ӛзі екі елдің дҥниежҥзілік

коммунистік қозғалыс-тағы ҥстемдігі ҥшін кҥресуі еді.

Пекин Кеңес Одағына аумактық талаптар коюын жалғастыра берді. ҢКП Орталык

Комитетінің тӛрағасы Мао Цзэдун 1964 жылғы 10 шілдеде аумақтьщ жағынан Қытайдың

КСРО-ға елеулі талаптар коятынын білдіріп, «біз ӛлі бҥл тізім бойьшша есеп айырысатын

талаптар қойған жокпыз» деп корытындылады. Екі ел аумақтық қайшылықтар акырында

қарулы жанжалға ӛкеп соқты. Қытай армия-сының 300 адамға жуық бӛлімшесі 1969

жылғы 2 наурызда тҥнде Уссури ӛзеніндегі кеңес-кытай шекарасын бҥзып, Даман аралына

басып кірді. Кеңес шекарашылары наразылык білдіріп, Кеңес аумағынан алыс кетуді

талап ету ниетімен шекара бҥзушылапға келгенде олар кеңес шекарашыларына ок

жаудырып, кеңес әскерлерін шығынға ҥшыратты. Кеңес шекара ӛскерлерінің келіп жеткен

резерві шекара бҥзушылармен шайкаска кірісіп, оларды кеңес аймағынан қуып шыкты.

Бҥл жанжалдың салдарынан 31 кеңестік шекарашы каза тауып, 14-і жараланды.

14 наурызда Қытай отрядтары Даман аралына басып кіруге тырысқан, жаңа ӛрекеті

тағы да кҥйреумен аякталды. Кеңес басшылары Қытай Халық Республикасы ӛкіметіне

мҥндай арандату-шылықтарды дереу токтатуды талап еткен наразылык нотасын жолдады.

КСРО-ның бастамасымен 1969 жылғы 11 кыркҥйекте Пекинде КСРО Министрлер

Кеңесінің тӛрағасы А.Н.Косыгин Қытай Хальщ Республикасы Мемлекеттік кеңесінің

премьері Чжоу Эньлаймен кездесті. Шекарадағы жағдайды жақсарту, сауда жӛне

экономикалык байланыстарды одан әрі дамыту мӛселелері талкыланды. 1969 жылғы

қазанда Пекинде шекара мәселелері жӛніндегі келіссоз кайтадам басталды. 1970 жылы

КСРО мен ҚХР елшілерімен алмасып, сауда хаттамасына кол койды. Алайда екі ел

арасындағы катынастар блі де шиеленіскен кҥйінде калып отырды.

Халықаралық шиеленісті бәсеңдету үшін жасалған бетбұрыс. 70-жылдардың

басынан бастап халыкаралык катынастар ӛзініц дамуында жаңа кезеңге — екі дуниенің

бірбіріне қарсы тцруынан шиеленісті бәсеңдетуге кӛшу кезеңіне кірді. Оған 1970

жылыКСРО мен ГФР арасындағы Еуропаның шекараларын кайта карау жӛніндегі

талаптарынан Батыс Герман жағының бас тартуына негізделген шарт бастама болды.

Батыс Берлинге катысты мәселелер жӛніндегі тӛрт жакты келі-сімнің Еуропада

бейбітшілікті нығайтып, халықаралык шиеленісті одан әрі бәсеңдету ҥшін зор маңызы

болды. Ол ГДР мен ГФР арасындағы, Поляк Халык Республикасы мен ГФР арасындағы

жӛно Чехословакия мен ГФР арасындағы шарттардан тҥрды.

Бҧл кезеңде халыкаралык кауіпсіздік жолындағы кҥрес халықаралық

катынастардағы маңызды факторға айналды. Варшава шартына катысушы елдердің саяси

консультативтік комитетіне катысушылар 1972 жылы Еуропалық қауіпсіздік жҥйесін кҥру

жайында кӛпшілік елдердің қолдауына ие болған бастама кӛтерді. 1975 жылғы 30 шілде

— 1 тамызда Хельсинкиде Еуропадагы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жӛнінде кеңес

басталды. Еуропалык 33 мемлекеттің, сондай-ак АҚІП пен Канаданың басшылары

цорытыпдыактіге кол койып, онда кеңеске катысушы елдердің ӛзара катынастарыньщ

келісілген принциптері тіркелді, карулы жанжалддр туу каупін азайту шаралары,

Еуропалык мемлекеттер арасындагы ынтымактастьщтың маңызы мен формалары

белгіленді.

Кеңеске катысушылар мынадай кағидаларды басшылыкка алуға міндеттенді:

1)егемендік теңдік, егемендікке тән кҥкыктарды кҥрметтеу;

2)кҥш колданбау немесе кҥшпен қорқытпау;

3)шекаралардың бҥзылмайтындығы;

4)мемлекеттердің аумактық тҥтастығы;

5)дау-жанжалдарды бейбіт жолмен реттеу;

6)ішкі істерге араласпау;

7)адам қҧқықтары мен негізгі бостандыктарды оның ішінде ҧждан,

акыл-ой, дін жӛне сенім еркіндіктерін қҥрметтеу;

8)халықтардың ӛз тағдырын ӛзі билеуінің теңдігі мен кҥкығы;

9)мемлекеттер арасындағы ынтымактастық;

10) халықаралық қҧқық жӛніндегі міндеттемелерді адал орындау.

Кеңестің қорытындылары дҥние жҥзі хальщтарының қарусыздануға, ынтымақтастыкты

дамытуға мҥдделі екенін танытты Хельсинкиде басталған ҥдеріс барлық халықтарға

пайдалы болатын адал, ӛзара тиімді келісімдерге жетудің накты мҥмкіндігін ашып

бергендей еді.

60—70-жылдардағы кеңес-американ қатынастары. 60-жылдардың басында

кеңес-американ катынастарының жаксарғаны байкалды. Н.С.Хрущевтің 1959 жылғы

АҚШ-ка барған сапарынан кейін президент Д.Эйзенхауэрдің КСРО-ға жауап сапары

белгіленді. Алайда 1960 жылғы мамырда Свердловск тҥбінде атып тҥсірілген американ

барлаушы ҥшағының оқиғасы жоспарланған сапарды ҥзіп, окі ел арасындағы

катынастарды нашарлатты.

1960 жылғы карашада АҚШ-та ӛкімет басына демократиялык окімшіліктің келіп,

сыртқы саяси доктринаның ӛзгертілгені екі ел арасындағы катынастарды жаксарту ҥшін

жағдайлар туғызды. Ядро-лық согыс каупін сейілтуге кӛмектескен кеңес-американ

кҥжаттары-п ыц тҥгелдей бір тобына осы президент Дж. Кеннедидің тҥсында кол

қойылды.

60-жылдардың екінші жартысы кеңес-американ катынастарын-дағы дағдарыстың

кҥшейе тҥскенімен ерекшеленеді. Бҥл бӛрінен бҥрын АҚШ-тың Вьетнамдағы әскери

баскыншылығының кҥшейгендігінен туды. АҚШ-тағы ӛкімет басына Р.Никсон бастаған

республикалык ӛкіметтің келуі екі ел арасындағы қатынастардың жҥмсара тҥсетініне ҥміт

туғызды. 1972 жылы АҚШ президенті Мӛскеуге сапармен келді. Сол бағытта маңызды

кҥжаттарға кол қойылып, қазіргі жағдайда бейбіт катар ӛмір сҥруден басқа балама

жоқтығы баяндалды. Зымыранға карсы корғаныс (ЗҚҢ) жҥйесін шектеу туралы шартка

кол қоюға зор маңыз берілді және стратегиялык шабуыл каруларын шектеу (СШҚ-1)

саласындағы кейбір шаралар туралы уақытша келісім, сондай-ақ ядролык соғысқа жол

бермеу туралы кеңес-американ келісіміне де кол койылды. Ҥзақ келіссӛздерден кейін 1979

жылы ЕСРО менАДПІ екі жацтың теңдігімен бірдей қауіпсіздігі жӛніндегі б^дан бурын

қол қойылган қужаттарсияқты (ОСВ 2) стратегиялыц шабуыл қаруларын шектеу туралы

шарт жасасты. Бҥл шарттық-қҥкыктык актілер қоғамдық қҥрылысы ӛр тҥрлі

мемлекеттердің бейбіт катар ӛмір сҥруі кағидаларына сай ҧзақ мерзімді негізде екі жақты

ынтымактастықты дамытуға арналған алғышарттар туғызды. Бірақ ОСВ-2 шартынАҚШ

бекітпей қойды. Себебі кеңес-американ катынастары бҥл кезеңде киындап кеткен еді.

Тақырып №13 Екінші дүниежүзілік соғыс (1939-1945 жж)

Екінші Дүниежүзілік соғыс (қыркҥйектің 1, 1939 — қыркҥйектің 2, 1945) — дҥние

жҥзіне ҥстемдік жасау ҥшін Германия, Италия, Жапония тарапынан басталған соғыс. 1933

ж. фашистік диктатура орнағаннан кейін Германия дҥние жҥзіне ҥстемдік жҥргізу

жоспарын жҥзеге асыруға кірісті. Оны Италия және Жапония ҥкіметтері қолдады.

Соғыс алдындағы келіссӛздер мен фактілер[ӛңдеу]

1933 ж. фашистік диктатура орнағаннан кейін Нацистік Германия дҥние жҥзіне ҥстемдік

жҥргізу жоспарын жҥзеге асыруға кірісті. Оны Италия және Жапония ҥкіметтері қолдады.

1936 ж. Германия мен Жапония «антикоминтерндік пактіге» қол қойды, 1937 ж. оған

Италия қосылды. Жапония 1931 ж. Қытайда, Италия 1935-36 ж. Эфиопияда, Германия мен

Италия 1936 — 39 ж. Испанияда басқыншылық соғыстар жҥргізді. 1938 ж. Германия

Австрияны, Мюнхен келісіміне (1938 ж. 29 қыркҥйекте Мюнхен қаласында Германия,

Ҧлыбритания, Франция, Италия ҥкімет басшылары кездесіп, Чехословакияның Судет

облысын немістерге беру, Германия кӛршілерінен баска жер талап етпеуге келісім

жасасты) сәйкес Чехословакияның Судет облысын, 1939 ж. наурызда Чехословакияны,

Литваның Мемель облысын, сәуір айында Италия Албанияны басып алды. Еуропада ӛз

мҥдделерін қорғау ҥшін Ҧлыбритания мен Франция ҥкіметтері Польша, Румыния, Грекия,

Тҥркия елдерін қорғауға міндеттеме алды, сондай-ақ, КСРО-мен ҥжымдық қауіпсіздік

жӛнінде келіссӛз жҥргізді. Кеңес ҥкіметі олардың кейбір талаптарымен келіспей,

келіссӛзді тоқтатты да, керісінше, Германиямен ӛзара шабуыл жасаспау пактісіне (1939 ж.

23 тамыз) қол қойды.

Молотов-Риббентроп келісімі

Осы Молотов-Риббентроп келісімі (В.Молотов КСРО-ның, М.Ребентроп Германияның

атынан келісімге қол қойған) бойынша екі мемлекет жасырын тҥрде Шығ. Еуропадағы

ӛздерінің ықпал ету аймақтарын бӛлісіп алды. Финляндия, Латвия, Литва, Эстония,

Бессарабия және Польшаның шығыс бӛлігі (Нарва, Висла, Сен ӛзендерінің шығыс жағы)

Кеңес Одағына, ал қалған бӛліктер тҥгелімен Германияға тиесілі болды.

Соғыстың 1-кезеңі

Соғыстың 1-кезеңі (1939 ж. 1 қыркҥйек — 1941 ж. 21 маусым). КСРО-мен келісімге

келгеннен кейін 1 қыркҥйекте Германия Польшаға шабуыл жасады, ал 3 қыркҥйекте Ҧлы-

британия мен Франция Германияға соғыс жариялады. Поляк армиясы 8-28 қыркҥйекте

Варшаваны ерлікпен қорғағанымен еріксіз берілді. 17 қыркҥйекте Қызыл Армия Молотов

— Риббентроп келісімі бойынша, Польшаның шекарасынан ӛтіп, Бат. Украина мен Бат.

Белоруссияны ӛзіне қосып алды, ал қыркҥйек — казан айларында Эстония, Латвия, Литва

ҥкіметтерімен ӛзара кӛмек шарттарын жасасып, әскер кіргізді. Осыдан кейін Кеңес ҥкіметі

Финляндиядан Ленинград (казіргі Санкт-Петербург) қаласының қауіпсіздігі ҥшін

шекараны ел ішіне қарай жылжытуды талап етті. Осы талапты кҥшпен орындатқызу

мақсатымен 1939 жылдың аяғы мен 1940 жылдың бас кезінде кеңес-финн соғысы болып,

шекара солтҥстік-батысқа қарай жылжытылды. Финляндиямен ҥш айға созылған соғыс

кеңес армиясының әлсіз екенін кӛрсетті және КСРО-ның беделіне ҥлкен нҥксан келтірді.

1940 ж. 28 маусымда Румыния Бессарабия мен Солт. Буковинаны Кеңес Одағына беруге

мәжбҥр болды.

Ҧлыбритания мен Франция ҥкіметтері Германияға соғыс жариялағандарымен, 9 ай бойы

ешқандай ҧрыс кимылдарын жҥргізген жоқ. Осыны пайдаланған Германия Ҧлыбритания

теңіз флотына соқкы берді де, Бат. Еуропаны жаулап алуға кірісті. 1940 ж. сәуір — мамыр

айларында Норвегия мен Дания жаулап алынып, 10 мамырда Бельгия, Нидерланд,

Люксембургке, әрі қарай Францияға басып кірді. Петен бастаған француз ҥкіметі

қарсыласудан бас тартып, 22 маусым кҥні берілді. Оңт. Францияда Петеннің «қуыршақ

ҥкіметі» қҧрылып, елдің қалған бӛлігінде герман билігі орнады. Шарль де Голль бастаған

француз патриоттары Ҧлыбританияға кетіп, кҥресті жалғастырды. Маусым айында (1940)

Италия ҥкіметі де Франция мен Ҧлыбританияға соғыс жариялады. Енді гитлершілер

ағылшын қалаларын аяусыз бомбалауға кірісті. Бірақ Гитлер Ҧлыбританияға басып

кіруден бас тартып, Кеңес Одағымен соғыска мҧқият дайындала бастады. Жапониямен,

Италиямен достык нығайтылды. Балкан компаниясы (1941) нәтижесінде Грекия жаулап

алынып, Югославияда фашистік Сербия, Хорватия «мемлекеттері» кҥрылды. Румыния,

Венгрия, Болгария, Финляндия фашистік одақка қосылды. Басып алынған жерлерді қырып

жою, еріксіз жҥмысқа пайдалану саясаты жҥргізіліп, нәтижесінде фашистерге қарсы

карсыласу козғалысы дҥниеге келді. АҚШ ҥкіметі бейтараптык саясатынан бас тартып,

Ҧлыбритания мен баска да Еуропадағы соғысушы елдерге несиеге немесе жалға соғыс

материалдарын (лендлиз) беру туралы заң қабылдады (1941 ж. 11 наурыз).

Соғыстың екінші кезеңі ( 1941 жыл 22 маусым – 1942 жыл 18 қараша)

1941 жыл 22 маусым кҥні Германия КСРО- ға басып кірді.Ең алғаш Брест қамалы

қҧлады.Онда ҥш дивизияның казармасы бар еді. Германияға Венгрия, Румыния,

Финляндия, Италия мемлекеттері қосылды. Соғыс қиянкескі сипат алып, Германия ӛзінің

Қарулы Кҥштерінің 77% - ын осы майданда ҧстады (қ. Ҧлы Отан соғысы ). Мәскеу

шайқасында ( 1942, шілде – қараша ) кеңес армиясы ӛз отанын қорғап қалды. 1941 жылы

шілдеде КСРО ҥкіметі Ҧлыбритания және эмигоациядағы Польша, Чехославакия

ҥкіметтерімен келісімге келді. Қыркҥйектің аяғы – қазан айының бас кезінде (1941)

Мәскеуде АҚШ, Ҧлыбритания ҥкіметтері КСРО- ға қару – жарақпен кӛмек беру жӛнінде

келісімге қол қойды. Гитлерге қарсы одақтың негізі қаланды. 1941 жылы 7 желтоқсанда

Жапония Тынық мҧхиттағы АҚШ- тың Перл – Харбор базасына басып кірді. 8

желтоқсанда АҚШ, Ҧлыбритания мемлекеттері Жапонияға соғыс жариялады. 1942 жылы

1 қаңтар кҥні Вашингтонда 26 мемлекет ҥндеу қабылдап, фашистік одаққа қарсы кҥш

біріктіруге шешім қбылдады. 1941 жылы 22.12 – 1942 жылы 14.01 Черчилль мен Рузвельт

біріккен ағылшын – американ штабын және Тынық мҧхитта ағылшын – американ –

голланд – австралия бірыңғай одағын қҧруға шешім қабылдады. 1942 жылы Жапония

АҚШ- тың Тынық мҧхиттағы негізгі соғыс базаларына соққы берді, Тайланд, Сянган

(Гонконг), Бирма, Малайя, Филиппин, Индонезияның басты аралдарын басып алды да,

Австралияға қауіп тӛндірді. АҚШ Атлант теңізіндегі флотының бір бӛлігін Тынық

мҧхитына кӛшірді де, 1942 жылдың 1 жартысында жапон флотына біршеше соққы беріп,

қорғанысқа кӛшуге мәжбҥр етті. Басып алынған жерлерде жапондарға қарсы азаттық

қозғалыс кҥшеді. Америка және Ағылшын флоттары Германияның сҥңгуір қайықтарына

тойтарыс беріп, 1942 жылы жазда оларды Атлант мҧхитынан ығыстыра бастады.

Соғыстың үшінші кезеңі ( 1942 жыл 19 қараша – 1943 жыл желтоқсан)

Гитлерге одақ тізгінді ӛз қолына алып, жаппай шабуылға кӛшті. Германия Қарулы

Кҥштерінің 71% - і кеңес – герман майданында болды. Қызыл Армияның Сталинград

тубінде жеңіске жетуі партизан қозғалысы мен Польша, Югославия, Чехославакия,

Грекия, Франция, Бельгия, Нидерланд, Норвегия, т.б елдерде қарсыласу қозғалысының

кҥшеюіне алып келді. 1942 жыл 29 қазанда Солтҥстік Африкада генерал Б. Монтгомери

басқарған ағылшын армиясы шабуылға шығып, Триполитания, Киренайка, Тоубурк,

Бенгазиді азат етті. 8 қарашада ағылшын – америкалық экспедициялық корпусы ( генерал

Д. Эйзенхауер ) франциялық Солтҥстік Африка саяси - әкімшілік бірлестігіне ( Алжир,

Оран, Касабланка, т.б ) келіп тҥсті. Бірақ шaбуылға шыққан неміс армиясы одақтастарды

Тунистен ығыстырып, бҧрынғы француз иеліктерін тоығымен басып алды. Дегенмен

одақтастар 1943 жылы мамырда Солтҥстік Африканы толығымен азат етті. 1943 жылы

жазда ӛткен әйгілі Курск шайқасында жеңіске жеткен Қызыл Армия бӛлімдері жаппай

шабуылға шығып, Украина мен Беларусьті азат етуге кірісті ( қ. Курск шайқасы ).

Германияның негізгі кҥші шығыс майданда болғанын пайдаланған одақтастар 1943 жылы

жазда Сицилияны басып алып, Апеннин тҥбегіне беттеді. Одақтастардың шабуылы мен

антифашистік қозғалыстың кҥшеюі нәтижесінде шілденің аяғында Италияда Муссолини

ҥкіметі қҧлап, П. Бадольо бастаған жаңа ҥкімет 3 қыркҥйекте АҚШ- пен, Ҧлыбританиямен

уақытша бітім жасасты. Алайда гитлершілер қосымша кҥш жіберіп, Италия армиясын

қарусыздандырып, елді толығымен басып алды. 1943 жылы ӛткен Каир және Тегеран

конференцияларында ағылшын – американ ҥкіметтері 1944 жылы мамыр айында

Еуропада екінші майдан ашуға келісті, ал Кеңес Одағы Германиямен соғыс аяқталғаннан

кейін Жапониямен соғысуға міндеттенді.

Соғыстың тӛртінші кезеңі ( 1944 жыл 1 қаңтар – 1945 жыл мамыр )

Одақтастар барлық майданда жаппай шабуылға шықты. 1944 жылы қысқы және кӛктемгі

шабуыл нәтижесіде Қызыл Армия Румыния жеріне ӛтті. Жазғы және кҥзгі щабуылдардан

кейін 19 қыркҥйекте Финляндия Мәскеуде уақытша бітім жасаты. Кеңес армиясы Польша

және Шығыс Пруссияға келіп кірді. Оларға поляк армиясы кӛмектесті. АҚШ,

Ҧлыбритания ҥкіметтері 1944 жылы 6 маусымда солтҥстік – батыс Францияда екінші

майдан ашты. Одақтастар армиясы француз партизандарының кӛмегімен герман

әскерлерін Франциядан ығыстырып шығарды. 1944 жылы шілде –қараша айларында

Қызыл рмия Балтық бойын, Румынияны азат етіп, Болгария шекарасына келіп жетті.

Жаңадан қҧрылған румын және болгар укіметтері Германияға соғыс жариялады. 20

қыркҥйекте чехославак әскери бӛлімдері Кеңес армиясының кӛмегімен Чехославакияны

азат ете бастады. Қызыл Армия бӛлімдері Югославия халық – азаттық армиясының және

болгар әскерларінің кӛмегімен Югославияны, қазан айынан бастап, Венгрияны азат етуге

кірісті. 1944 жылдың аяғына дейін одақатстар Францияны, Бельгияны, Нидерландты,

Оңтҥстік Италия мен Германияның батыс аудандарын азат етті. Бірақ герман әскерлері

1944 жылы желтоқсанда Арденна тҥбінде шабуылға шығып, америкалықтарға соққы

берді. 1945 жылы 12 -14 қаңтарда Қызыл Армияның Балтықтан Карпатқа дейінгі аралықта

жаппай шабуылы немістерді Арденна тҥбіндегі шабуылды тоқтатуға мәжбҥр етті. Висла –

Одер операциясы нәтижесінде Қызыл Армия Польшаның солтҥстігі мен шығыс

Пруссияныбасып алып, солтҥстікте Венгрияны толық азат етіп, Австрияға басып кірді.

Ағылшын, америка, француз әскерлері 23 наурызда Рейннен ӛтіп, мамырдың бас кезінде

Чехословакия мен Батыс Австрияға келіп кірді, 25 сәір кҥні кеңес – американ әскерлері

Торгау қаласы тҥбінде бір – брімен алғаш рет кездесті. Кеңес армиясының Берлин

операциясы ( 16 сәуір – 2 мамыр ) нәтижесінде Берлин алынды. 8 мамыр кҥні Берлин

тҥбіндегі Карлсхорстта КСРО, АҚШ, Ҧлыбритания, Франция ӛкілдері алдында Германия

ӛзінің жеңілгендігі жӛнінде актіге қол қойды. 1944 – 1945 жылдары маусым аралығында

одақтастар жапондықтардан Ҥндістанды, Бирманы, Индонезияны, Ҥндіқытай тҥбегінің

бір бӛлігін азат етіп, Жапонияға әуе шабуылын кҥшейтті.

Соғыстың бесінші кезеңі ( 1945 жыл 9 мамыр – 2 қыркүйек )

Постдам конференциясы (1945 жыл 17 маусым – 2 тамыз ) Германияны қарусыздандыру

туралы шешім қабылдап, Жапониядан тізе бҥгуді талап етті. Жапония ҥкіметі бҧл талапты

қабылдамады. 6 және 9 тамызда АҚШ әуе кҥштері Жапонияның екі қаласы Хиросима мен

Нагасакиге атом бомбасын тастады. 9 тамызда Қызыл Армия Моңғолия Қарулы

Кҥштерімен бірге Жапонияға қарсы соғысқа араласты. Кеңес армиясы Солтҥстік шығыс

Қытайды, Солтҥстік Кореяны, Сахалин және Курил аралдарын азат етті. Оңтҥстік-Шығыс

Азияда ҧлт азаттық соғыстың басталып, 17 тамызда Индонезия Республикасы, 2

қыркҥйекте Вьетнам Демократиялық Республикасы қҧрылды. 1945 жылы 2 қыркҥйекте

жапон ҥкіметі тізе бҥгетіндігі жӛнінде актіге қол қойды.

Атлант үшін шайқас

АҚШ Атлант тӛңірегіндегі флотының бір бӛлігін Тынық мҧхитқа кӛшірді де, 1942

жылдың 1-жартысында жапон флотына бірнеше соққы беріп, корғанысқа кӛшуге мәжбҥр

етті. Басып алынған жерлерде жапондарға қарсы азаттық қозғалыс кҥшейді. Америка және

ағылшын флоттары Германияның сҥңгуір қайықтарына тойтарыс беріп, 1942 ж. жазда

оларды Атлант мҥхитынан ығыстыра бастады. Соғыстың 3-кезеңі (1942 ж. 19 қараша —

1943 ж. желтоқсан). Гитлерге қарсы одақ тізгінді ӛз қолына алып, жаппай шабуылға

кӛшті. Германия Қарулы Кҥштерінің 71%-ы кеңес-герман майданында болды. Қызыл

Армияның Сталинград тҥбінде жеңіске жетуі партизан қозгалысы мен Польша,

Югославия, Чехословакия, Грекия, Франция, Бельгия, Нидерланд, Норвегия, т.б. елдерде

Қарсыласу қозғалысының кҥшеюіне алып келді. 1942 ж. 23 қазанда Солт. Африкада ген.

Б. Монтгомери басқарған ағылшын армиясы шабуылға шығып, Триполитания, Киренаика,

Тобрук, Бенгазиді азат етті. 8 қарашада ағылшын — америкалық экспедициялық корпусы

(ген. Д.Эйзенхауэр) франциялық Солт. Африка саяси-әкімш. бірлестігіне (Алжир, Оран,

Касабланка, т.б.) келіп тҥсті. Бірақ шабуылға шыққан неміс армиясы одақтастарды

Тунистен ығыстырып, бҧрынғы француз иеліктерін толығымен басып алды. Дегенмен

одақтастар 1943 ж. мамырда Солт. Африканы толығымен азат етті.

Курск шайқасы

1943 ж. жазда ӛткен әйгілі Курск шайқасында жеңіске жеткен Қызыл Армия бӛлімдері

жаппай шабуылға шығып, Украина мен Белорусьті азат етуге кірісті (к. Курск шайқасы).

Германияның негізгі кҥші шығыс майданда болғанын пайдаланған одақтастар 1943 ж.

жазда Сицилияны басып алып, Апенин тҥбегіне беттеді. Одақтастардың шабуылы мен

антифашистік қозғалыстың кҥшеюі нәтижесінде шілденің аяғында Италияда Муссолини

ҥкіметі қҥлап, П.Бадальо бастаған жаңа ҥкімет 3 кыркҥйекте АҚШ-пен, Ҧлыбританиямен

уақытша бітім жасасты. Алайда гитлершілер қосымша кҥш жіберіп, Италия армиясын

қарусыздандырып, елді толығымен басып алды. 1943 ж. ӛткен Каир және Тегеран

конференцияларында ағылшын-американ ҥкіметтері 1944 ж. мамыр айында Бат. Еуропада

екінші майдан ашуға келісті, ал Кеңес Одагы Германиямен соғыс аяқталғаннан кейін

Жапониямен соғысуға міндеттенді. Соғыстың 4-кезеңі (1944 ж. 1 қаңтар — 1945 ж. 8

мамыр). Одақтастар барлық майданда жаппай шабуылға шықты. 1944 ж. қысқы және

кӛктемгі шабуыл нәтижесінде Қызыл Армия Румыния жеріне ӛтті. Жазғы және кҥзгі

шабуылдардан кейін 19 қыркҥйекте Финляндия Мәскеуде уақытша бітім жасасты. Кеңес

армиясы Польша және Шығ. Пруссияға келіп кірді. Оларға поляк армиясы кӛмектесті.

АҚШ, Ҧлыбритания ҥкіметтері 1944 ж. 6 маусымда солт.-батыс Францияда екінші майдан

ашты. Одақтастар армиясы француз партизандарының кӛмегімен герман әскерлерін

Франциядан ығыстырып шығарды. 1944 ж. шілде — караша айларында Қызыл армия

Балтык бойын, Румынияны азат етіп, Болгария шекарасына келіп жетті. Жаңадан

қҥрылған румын және болгар ҥкіметтері Германияға соғыс жариялады. 20 қыркҥйекте

чехословак әскери бӛлімдері кеңес армиясының кӛмегімен Чехословакияны азат ете

бастады. Қызыл Армия бӛлімдері Югославия халық-азаттық армиясының және болгар

әскерлерінің кӛмегімен Югославияны, казан айынан бастап, Венгрияны азат етуге кірісті.

Арденна шабуылдары мен Висла-Одер операциялары

1944 жылдың аяғына дейін одақтастар Францияны, Бельгияны, Нидерландты, Орт. Италия

мен Германияның батыс аудандарын азат етті. Бірақ герман әскерлері 1944 ж.

желтоқсанда Арденна тҥбінде шабуылға шығып, америкалықтарға соқкы берді. 1945 ж.

12-14 қаңтарда Қызыл Армияның Балтықтан Карпатка дейінгі аралықта жаппай шабуылы

немістерді Арденна тҥбіндегі шабуылды тоқтатуға мәжбҥр етті. Висла — Одер

операциясы нәтижесінде Қызыл Армия Польшаның солт. мен Шығ. Пруссияны басып

алып, солтҥстікте Венгрияны толық азат етіп, Австрияға басып кірді. Ағылшын, америка,

француз әскерлері 24 наурызда Рейннен ӛтіп, мамырдың бас кезінде Чехословакия мен

Бат. Австрияға келіп кірді. 25 сәуір кҥні кеңес — американ әскерлері Торгау қ. тҥбінде

бір-бірімен алғаш рет кездесті. Кеңес армиясының Берлин операциясы (16 сәуір — 2

мамыр) нәтижесінде Берлин алынды. 8 мамыр кҥні Берлин тҥбіндегі Карлсхоростта

КСРО, АҚШ, Ҧлыбритания, Франция ӛкілдері алдында Германия ӛзінің жеңілгендігі

жӛнінде актіге қол қойды.

Одақтар арасындағы соғыстар

1944 — 45 ж. маусым аралығында одақтастар жапондардан Ҥндістанды, Бирманы,

Индонезияны, Ҥндікытай тҥбегінің бір бӛлігін азат етіп, Жапонияға әуе шабуылын

кҥшейтті. Соғыстың 5-кезеңі (1945 ж. 9 мамыр — 2 кыркҥйек). Потсдам конференциясы

(1945 ж. 17 маусым — 2 тамыз) Германияны қарусыздандыру туралы шешім кабылдап,

Жапониядан тізе бҥгуді талап етті. Жапония ҥкіметі бҧл талапты кабылдамады. 6 және 9

тамызда АҚШ әуе кҥштері Жапонияның екі қаласы Хиросима мен Нагасакиге атом

бомбасын тастады. 9 тамызда Қызыл Әскер Моңғолия Қарулы Кҥштерімен бірге

Жапонияға қарсы соғысқа араласты. Кеңес армиясы Солт.- шығыс Қытайды, Солтҥстік

Кореяны, Сахалин және Куриль аралдарын азат етті. Оңт.-Шығыс Азияда ҧлтазаттық

қозғалысы басталып, 17 тамызда Индонезия Республикасы, 2 қыркҥйекте Вьетнам

Демократиялық Республикасы қҧрылды. 1945 ж. 2 кыркҥйекте жапон ҥкіметі тізе бҥгетіні

жӛнінде актіге кол койды.

Екінші Дүниежүзілік соғыс салдары

Соғысқа 61 мемлекет, дҥние жҥзі халқының 80%-ы қатысты. Соғыс қимылдары 40

мемлекет жерінде жҥріп, 110 млн адам әскерге алынды. 50 — 55 млн адам қазаға ҥшырап,

4 триллион долл. кӛлемінде шығын шықты. Соғыстың аяғында фашизм толық кҥйреп,

Батыс Еуропа елдерінде демократияның орнауына жол ашылды. Фашизмді талқандауда

шешуші рӛлді КСРО қҧрамындағы халықтар атқарды.

Тақырып №14 Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы.

Польшаны оккупацияландыру

Екінші дүниежүзілік соғыс (1938 — 45) — дүние жүзіне үстемдік жасау үшін

Германия, Италия, Жапония тарапынан басталған соғыс. 1933 ж. фашистік диктатура

орнағаннан кейін Германия дүние жүзіне үстемдік жүргізу жоспарын жүзеге

асыруға кірісті. Оны Италия және Жапония үкіметтері қолдады. 1936 ж. Германия

мен Жапония ―антикоминтерндік пактіге‖ қол қойды, 1937 ж. оған Италия қосылды.

Жапония 1931 ж. Қытайда, Италия 1935 — 36 ж. Эфиопияда, Германия мен Италия

1936 — 39 ж. Испанияда басқыншылық соғыстар жүргізді. 1938 ж. Германия

Австрияны, Мюнхен келісіміне (1938 ж. 29 қыркүйекте Мюнхен қ-нда Германия,

Ұлыбритания, Франция, Италия үкімет басшылары кездесіп, Чехословакияның

Судет облысын немістерге беруге, Германия көршілерінен басқа жер талап етпеуге

келісім жасасты) сәйкес Чехословакияның Судет обл-н, 1939 ж. наурызда

Чехословакияны, Литваның Мемель обл-н, сәуір айында Италия Албанияны басып

алды. Еуропада өз мүдделерін қорғау үшін Ұлыбритания мен Франция үкіметтері

Польша, Румыния, Грекия, Түркия елдерін қорғауға міндеттеме алды, сондай-ақ,

КСРО-мен ұжымдық қауіпсіздік жөнінде келіссөз жүргізді. Кеңес үкіметі олардың

кейбір талаптарымен келіспей, келіссөзді тоқтатты да, керісінше, Германиямен

өзара шабуыл жасаспау пактісіне (1939 ж. 23 тамыз) қол қойды. Осы Молотов —

Риббентроп келісімі (В.Молотов КСРО-ның, М.Риббентроп Германияның атынан

келісімге қол қойған) бойынша екі мемлекет жасырын түрде Шығыс Еуропадағы

өздерінің ықпал ету аймақтарын бөлісіп алды. Финляндия, Латвия, Литва, Эстония,

Бессарабия және Польшаның шығыс бөлігі (Нарва, Висла, Сен өзендерінің шығыс

жағы) Кеңес Одағына, ал қалған бөліктер түгелімен Германияға тиесілі болды.

Соғыстың 1-кезеңі (1939 ж. 1 қыркүйек — 1941 ж. 21 маусым). КСРО-мен

келісімге келгеннен кейін 1 қыркүйекте Германия Польшаға шабуыл жасады, ал 3

қыркүйекте Ұлыбритания мен Франция Германияға соғыс жариялады. Поляк

армиясы 8 — 28 қыркүйекте Варшаваны ерлікпен қорғағанымен еріксіз берілді. 17

қыркүйекте Қызыл Армия Молотов — Риббентроп келісімі бойынша, Польшаның

шекарасынан өтіп, Батыс Украина мен Батыс Белоруссияны өзіне қосып алды, ал

қыркүйек — қазан айларында Эстония, Латвия, Литва үкіметтерімен өзара көмек

шарттарын жасасып, әскер кіргізді. Осыдан кейін Кеңес үкіметі Финляндиядан

Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) қ-ның қауіпсіздігі үшін шекараны ел ішіне

қарай жылжытуды талап етті. Осы талапты күшпен орындатқызу мақсатымен 1939

жылдың аяғы мен 1940 жылдың бас кезінде кеңес-финн соғысы болып, шекара

солт.-батысқа қарай жылжытылды. Финляндиямен үш айға созылған соғыс кеңес

армиясының әлсіз екенін көрсетті және КСРО-ның беделіне үлкен нұқсан келтірді.

1940 ж. 28 маусымда Румыния Бессарабия мен Солт. Буковинаны Кеңес Одағына

беруге мәжбүр болды. Ұлыбритания мен Франция үкіметтері Германияға соғыс

жариялағандарымен, 9 ай бойы ешқандай ұрыс қимылдарын жүргізген жоқ. Осыны

пайдаланған Германия Ұлыбритания теңіз флотына соққы берді де, Бат. Еуропаны

жаулап алуға кірісті. 1940 ж. сәуір — мамыр айларында Норвегия мен Дания

жаулап алынып, 10 мамырда Бельгия, Нидерланд, Люксембургке, әрі қарай

Францияға басып кірді. Петен бастаған француз үкіметі қарсыласудан бас тартып,

22 маусым күні берілді. Оңт. Францияда Петеннің ―қуыршақ үкіметі‖ құрылып, елдің

қалған бөлігінде герман билігі орнады. Ш. де Голль бастаған француз патриоттары

Ұлыбританияға кетіп, күресті жалғастырды. Маусым айында (1940) Италия үкіметі де

Франция мен Ұлыбританияға соғыс жариялады. Енді гитлершілер ағылшын

қалаларын аяусыз бомбалауға кірісті. Бірақ Гитлер Ұлыбританияға басып кіруден

бас тартып, Кеңес Одағымен соғысқа мұқият дайындала бастады. Жапониямен

және Италиямен одақтастық нығайтылды. Балқан компаниясы (1941) нәтижесінде

Грекия жаулап алынып, Югославияда фашистік Сербия, Хорватия ―мемлекеттері‖

құрылды. Румыния, Венгрия, Болгария, Финляндия фашистік одаққа қосылды. Басып

алынған жерлерде қырып-жою, еріксіз жұмысқа пайдалану саясаты жүргізіліп,

нәтижесінде фашистерге қарсы Қарсыласу қозғалысы дүниеге келді. АҚШ үкіметі

бейтараптық саясатынан бас тартып, Ұлыбритания мен басқа да Еуропадағы

соғысушы елдерге несиеге немесе жалға соғыс материалдарын (ленд-лиз) беру

туралы заң қабылдады. (1941 ж. 11 наурыз).

Соғыстың екінші кезеңі (1941 ж. 22 маусым — 1942 ж. 18 қараша). 1941 ж. 22

маусым күні Германия КСРО-ға басып кірді. Германияға Венгрия, Румыния,

Финляндия, Италия мемлекеттері қосылды. Соғыс қиян-кескі сипат алып, Германия

өзінің Қарулы Күштерінің 77%-ін осы майданда ұстады (қ. Ұлы Отан соғысы).

Мәскеу шайқасында (30.09.1941 — 20.04. 1942) және Сталинград шайқасында

(1942, шілде — қараша) кеңес армиясы өз отанын қорғап қалды. 1941 ж. шілдеде

КСРО үкіметі Ұлыбритания және эмиграциядағы Польша, Чехословакия

үкіметтерімен келісімге келді. Қыркүйектің аяғы — қазан айының бас кезінде (1941)

Мәскеуде АҚШ, Ұлыбритания үкіметтері КСРО-ға қару-жарақпен көмек беру

жөнінде келісімге қол қойды. Гитлерге қарсы одақтың негізі қаланды. 1941 ж. 7

желтоқсанда Жапония Тынық мұхиттағы АҚШ-тың Перл-Харбор базасына басып

кірді. 8 желтоқсанда АҚШ, Ұлыбритания мемлекеттері Жапонияға соғыс жариялады.

1942 ж. 1 қаңтар күні Вашингтонда 26 мемлекет үндеу қабылдап, фашистік одаққа

қарсы күш біріктіруге шешім қабылдады (қ. Гитлерге қарсы одақ). 22.12.1941 ж. —

14.01. 1942 ж. Черчилль мен Рузвельт біріккен ағылшын-американ штабын және

Тынық мұхитта ағылшын-америка-голланд-австралия бірыңғай одағын құруға

шешім қабылдады. 1942 ж. Жапония АҚШ-тың Тынық мұхиттағы негізгі соғыс

базаларына соққы беріп, Тайланд, Сянган (Гонконг), Бирма, Малайя, Филиппин,

Индонезияның басты аралдарын басып алды да, Австралияға қауіп төндірді. АҚШ

Атлант т-ндегі флотының бір бөлігін Тынық мұхитқа көшірді де, 1942 жылдың 1-

жартысында жапон флотына бірнеше соққы беріп, қорғанысқа көшуге мәжбүр етті.

Басып алынған жерлерде жапондарға қарсы азаттық қозғалыс күшейді. Америка

және ағылшын флоттары Германияның сүңгуір қайықтарына тойтарыс беріп, 1942

ж. жазда оларды Атлант мұхитынан ығыстыра бастады.

Соғыстың үшінші кезеңі (1942 ж. 19 қараша — 1943 ж. желтоқсан). Гитлерге

қарсы одақ тізгінді өз қолына алып, жаппай шабуылға көшті. Германия Қарулы

Күштерінің 71%-і кеңес-герман майданында болды. Қызыл Армияның Сталинград

түбінде жеңіске жетуі партизан қозғалысы мен Польша, Югославия, Чехословакия,

Грекия, Франция, Бельгия, Нидерланд, Норвегия, т.б. елдерде Қарсыласу

қозғалысының күшеюіне алып келді. 1942 ж. 23 қазанда Солт. Африкада ген.

Б.Монтгомери басқарған ағылшын армиясы шабуылға шығып, Триполитания,

Киренаика, Тобрук, Бенгазиді азат етті. 8 қарашада ағылшын — америкалық

экспедициялық корпусы (ген. Д.Эйзенхауэр) франциялық Солт. Африка саяси-әкімш.

бірлестігіне (Алжир, Оран, Касабланка, т.б.) келіп түсті. Бірақ шабуылға шыққан

неміс армиясы одақтастарды Тунистен ығыстырып, бұрынғы француз иеліктерін

толығымен басып алды. Дегенмен одақтастар 1943 ж. мамырда Солт. Африканы

толығымен азат етті. 1943 ж. жазда өткен әйгілі Курск шайқасында жеңіске жеткен

Қызыл Армия бөлімдері жаппай шабуылға шығып, Украина мен Беларусьті азат

етуге кірісті (қ. Курск шайқасы). Германияның негізгі күші шығыс майданда

болғанын пайдаланған одақтастар 1943 ж. жазда Сицилияны басып алып, Апеннин

түбегіне беттеді. Одақтастардың шабуылы мен антифашистік қозғалыстың күшеюі

нәтижесінде шілденің аяғында Италияда Муссолини үкіметі құлап, П.Бадольо

бастаған жаңа үкімет 3 қыркүйекте АҚШ-пен, Ұлыбританиямен уақытша бітім

жасасты. Алайда гитлершілер қосымша күш жіберіп, Италия армиясын

қарусыздандырып, елді толығымен басып алды. 1943 ж. өткен Каир және Тегеран

конференцияларында ағылшын — американ үкіметтері 1944 ж. мамыр айында Бат.

Еуропада екінші майдан ашуға келісті, ал Кеңес Одағы Германиямен соғыс

аяқталғаннан кейін Жапониямен соғысуға міндеттенді.

Соғыстың 4-кезеңі (1944 ж. 1 қаңтар — 1945 ж. 8 мамыр). Одақтастар барлық

майданда жаппай шабуылға шықты. 1944 ж. қысқы және көктемгі шабуыл

нәтижесінде Қызыл Армия Румыния жеріне өтті. Жазғы және күзгі шабуылдардан

кейін 19 қыркүйекте Финляндия Мәскеуде уақытша бітім жасасты. Кеңес армиясы

Польша және Шығ. Пруссияға келіп кірді. Оларға поляк армиясы көмектесті. АҚШ,

Ұлыбритания үкіметтері 1944 ж. 6 маусымда солт.-батыс Францияда екінші майдан

ашты. Одақтастар армиясы француз партизандарының көмегімен герман

әскерлерін Франциядан ығыстырып шығарды. 1944 ж. шілде — қараша айларында

Қызыл Армия Балтық бойын, Румынияны азат етіп, Болгария шекарасына келіп

жетті. Жаңадан құрылған румын және болгар үкіметтері Германияға соғыс

жариялады. 20 қыркүйекте чехословак әскери бөлімдері кеңес армиясының

көмегімен Чехословакияны азат ете бастады. Қызыл Армия бөлімдері Югославия

халық-азаттық армиясының және болгар әскерлерінің көмегімен Югославияны,

қазан айынан бастап Венгрияны азат етуге кірісті. 1944 жылдың аяғына дейін

одақтастар Францияны, Бельгияны, Нидерландты, Орт. Италия мен Германияның

батыс аудандарын азат етті. Бірақ герман әскерлері 1944 ж. желтоқсанда Арденна

түбінде шабуылға шығып, америкалықтарға соққы берді. 1945 ж. 12 — 14 қаңтарда

Қызыл Армияның Балтықтан Карпатқа дейінгі аралықта жаппай шабуылы

немістерді Арденна түбіндегі шабуылды тоқтатуға мәжбүр етті. Висла — Одер

операциясы нәтижесінде Қызыл Армия Польшаның солт-і мен Шығ. Пруссияны

басып алып, солт-те Венгрияны толық азат етіп, Австрияға басып кірді. Ағылшын,

америка, француз әскерлері 24 наурызда Рейннен өтіп, мамырдың бас кезінде

Чехословакия мен Бат. Австрияға келіп кірді. 25 сәуір күні кеңес — американ

әскерлері Торгау қ. түбінде бір-бірімен алғаш рет кездесті. Кеңес армиясының

Берлин операциясы (16 сәуір — 2 мамыр) нәтижесінде Берлин алынды. 8 мамыр

күні Берлин түбіндегі Карлсхорстта КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Франция өкілдері

алдында Германия өзінің жеңілгендігі жөнінде актіге қол қойды. 1944 — 45 ж.

маусым аралығында одақтастар жапондардан Үндістанды, Бирманы, Индонезияны,

Үндіқытай түбегінің бір бөлігін азат етіп, Жапонияға әуе шабуылын күшейтті.

Соғыстың 5-кезеңі (1945 ж. 9 мамыр — 2 қыркүйек). Подстам конференциясы

(1945 ж. 17 маусым — 2 тамыз) Германияны қарусыздандыру туралы шешім

қабылдап, Жапониядан тізе бүгуді талап етті. Жапония үкіметі бұл талапты

қабылдамады. 6 және 9 тамызда АҚШ әуе күштері Жапонияның екі қаласы

Хиросима мен Нагасакиге атом бомбасын тастады. 9 тамызда Қызыл Армия

Моңғолия Қарулы Күштерімен бірге Жапонияға қарсы соғысқа араласты. Кеңес

армиясы Солт.-шығыс Қытайды, Солт. Кореяны, Сахалин және Куриль аралдарын

азат етті. Оңт.-Шығыс Азияда ұлт-азаттық қозғалысы басталып, 17 тамызда

Индонезия Республикасы, 2 қыркүйекте Вьетнам Демократиялық Республикасы

құрылды. 1945 ж. 2 қыркүйекте жапон үкіметі тізе бүгетіні жөніндегі актіге қол

қойды.

Е. д. с. салдары. Соғысқа 61 мемлекет, дүние жүзі халқының 80%-і қатысты. Соғыс

қимылдары 40 мемлекет жерінде жүріп, 110 млн. адам әскерге алынды. 50 — 55

млн. адам қазаға ұшырап, 4 триллион долл. көлемінде шығын шықты. Соғыстың

аяғында фашизм толық күйреп, Бат. Еуропа елдерінде демократияның орнауына

жол ашылды. Фашизмді талқандауда шешуші рөлді КСРО құрамындағы халықтар

атқарды.

Тақырып №15 Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жж) Фашистік

Германияның КСРО-ға басып кіруі

Ҧлы Отан соғысы (1941-1945 жж.) Германияның КСРО-ға шабуылы. 22 маусым, 1941 ж.

Ҧлы Отан соғысы (1941-1945 жж.) Германияның КСРО-ға шабуылы. 22 маусым, 1941 ж.

Гитлер Батыс Еуропа елдерінің кӛбін жаулап алғаннан кейін, КСРО-ны (Кеңес

Социалистік Республикалар Одағы) жаулап алуға дайындыққа кірісті. 1940 жылы 18

желтоқсанда КСРО-ны қысқа мерзімде басып алу мақсатында дайындалған «Барбаросса»

жоспарына қол қойды. Бҧл жоспар бойынша Германия КСРО-ға қарсы негізінен ҥш

бағытта шабуыл жасап, 8-10 апта ішінде соғысты аяқтау керек болды. Бірінші бағыт -

Ленинград,екінші бағыт - Мәскеу, ҥшіншісі - Киев қалалары. Соғыстың тҥпкі мақсаты -

социалистік ел КСРО-ны жою еді. 1941 жылы «Барбаросса жоспарын» жҥзеге асыру ҥшін

КСРО шекарасына 190 дивизия, оның 153 дивизиясы Германиядан, 5,5 млн адам, 47 мың

зеңбірек, 4300 танк және 5 мың әскери самолеттер шоғырландырылды. Мҧндай қарулы

кҥшті жинақтау адамзат баласының тарихында бҧрын-соңды болмаған. Кеңес ҥкіметі Фин

соғысынан кейін ғана әскери кҥштерді қайта қҧрып, жаңа қару-жарақтармен жабдықтауға

кірісе бастаған еді.

Соғыс қарсаңында КСРО-ның әскер қатарында 5,3 млн адам болды. Батыс шекарада 2,7

млн адам, 170 дивизия, 147 танк және 1510 самолет, 375 әр тҥрлі зеңбіректер болды. Осы

кезде Кеңес Армиясының қатарын тазарту мен репрессия кең етек алды. Кеңес

Армиясының қатарындағы 5 маршалдың ҥшеуі репрессияға ҧшырап (М.Н.Тухачевский,

В.К.Блюхер, А.И.Его- ровтар), атылды. 1937-1938 жылдардағы репрессия барысында 40

мың әскер басшылары тҧтқындалды. 1941 жылы соғыс басталарда әскери және саяси

басшылардың 70-75%-ы жаңадан келген, тәжірибелері жоқ жас адамдар болды.

Сталин Ҧлы Отан соғысы қарсаңында кӛптеген қателіктер жіберді. Біріншіден, Гитлер

КСРО-ға шабуыл жасайды деп ойламады. Екіншіден, соғыс қарсаңында шет елден келіп

жатқан ақпарат мәліметтеріне сенімсіздікпен қарады. Соғыстың баста- луына бір апта

қалғанда 1941 жылғы 14 маусымда ТАСС-тың «Германия КСРО-ға соғыс ашады деген

ӛсек ешқандай шын- дыққа жатпайды» деген мәлімдемесі жарияланды. Кеңес Армия-

сының батыс шекарадағы бӛлімдері толық әскери дайындыққа келтірілмеді. Гитлер

Сталиннің сеніміне толық кіріп алғаннан кейін, соғысты бастауға кірісті.

1941 жылы 22 маусымда таңертеңгі 3 сағат 30 минутта, Германия шабуыл жасаспау

туралы Кеңес-Герман шартын бҧзып, соғыс жарияламастан КСРО жеріне опасыздықпен

басып кірді. Баренц теңізінен Қара теңізге дейінге аралықта орасан зор шайқас басталды.

Жау соққысына бірінші болып шекарадағы 485 застава қарсы тҧрды. Бҧл застава

Белоруссияның батысында орналасқан болатын. Жау кҥштерінің басымдығына қарамай,

олардың бірде-біреуі бҧйрықсыз ӛз орындарын тастап кетпестен, соңғы қарулары

қалғанша шайқасты. Олардың бәрі қаза болды. Брест қаласының қорғанысы кеңес

жауынгерлері ерлігінің жарқын мысалы болды. Жан-жақтан тҥгел қоршауда қалған олар

азық- тҥліксіз, сусыз бір ай неміс-фашист әскерлерінің шабуылдарын тежеп тҧрды. Олар:

майор П.М.Гаврилов, капитан Зубачев, полк комиссары Е.М.Фомин, қазақстандық

Ӛ.Жҧматов пен Е.Фурсовтар еді. Кеңес әскерлері кескілескен табанды кҥрес жҥргізе

отырып, шегінуге мәжбҥр болды.

22 маусым кҥні кҥндізгі сағат 12-де еліміздің барлық радиостанциялары Кеңес ҥкіметі

атынан сӛйлеген В.М.Моло- товтың кеңес халқына ҥндеуін таратты. Ҥндеуде фашистік

Германияның тосыннан соғыс ашқанын, оның тҥпкі мақсаты кеңес халқын қҧлдыққа

кӛндіру екенін айта келіп, «Біздің ісіміз адал, жау жеңілуі керек, жеңіс біздікі» деп

аяқтады. Елдің батыс бӛлігінде соғыс жағдайы енгізілді. КСРО халық Комиссарлары

Кеңесі мен БКП(б) Орталық Комитеті 1941 жылы 29 маусым- дағы мәлімдемесінде кеңес

халқын еліміздің әрбір сҥйем жерін қорғап қалуға, майдандағы әскерлерге жан-жақты

кӛмек ҧйымдастыруға шақырып, елдің бҥкіл ӛмірін майдан мҥдделеріне бағындыру керек

екенін айтты. «Бәрі де майдан ҥшін, бәрі де жеңіс ҥшін» деген ҥндеу бҥкіл кӛпҧлтты кеңес

халқының жауынгерлік ҧранына айналды.

1941 жылы 30 маусымда КСРО-ның соғыс жылдарындағы барлық ӛкімет билігі

шоғырландырылған мемлекеттік тӛтенше жоғарғы органы - Мемлекеттік Қорғаныс

Комитеті (МҚК) қҧрылды. Бҧған И.В.Сталин (тӛрағасы), В.М.Молотов (тӛраға- сының

орынбасары), К.Е.Ворошилов, Г.М,Маленков, Л.П.Берия, Л.М.Каганович кірді. Кейін

Н.А.Булганин, Н.А.Вознесенский,

А.И.Микоян енгізілді. МҚК қарулы кҥреске стратегиялық басшылықты Жоғарғы Бас

қолбасшы Ставкасы арқылы жҥргізілді. Бас Ставканы И.В.Сталин басқарды.

1941 жылы 3 шілде кҥні И.В.Сталин радио арқылы сӛз сӛйлеп, соғыстың алғашқы

кҥндеріндегі қиындықтарды, кеңес әскерлерінің шегіну себептерін тҥсіндірді. Елдің

экономикасын соғыс жағдайына кӛшіру ҥшін 1941 жылы 24 маусымда БКП(б) Орталық

Комитеті Саяси бюросының шешімі бойынша батыс аудандардағы ӛндірісті шығыс

аудандарға кӛшіру (эвакуация) жӛніндегі Кеңес қҧрылды, оның тӛрағасы болып

Н.М.Шверник тағайындалды. 27 маусымда БКП(б) Орталық Комитеті мен КСРО Халық

Комиссарлар Кеңесі «Адам қҧрамы мен бағалы мҥлікті кӛшіру және оларды ҧйымдастыру

тәртібі туралы» қаулы қабылдады. 1942 жылдың қаңтар айында шығыс аудан- дарға 1523

ӛнеркәсіп орындары, оның ішінде 1360 соғыс ӛнер- кәсіп орындары кӛшірілді. Осы

ӛнеркәсіп орындарының кӛбі Қазақстанға да кӛшірілді. 1941 жылы желтоқсан айында Лу-

ганск қаласынан кӛшірілген ӛнеркәсіп орындарының негізінде қҧрылған Алматы ауыр

машина жасау заводы алғашқы ӛнім- дерін соғыс майданына жӛнелтті.

БКП(б) Орталық Комитеті 1941 жылы шілдеде «Жау әскерлерінің тылында кҥрес

ҧйымдастыру туралы» арнаулы қаулы қабылдады. Осы қаулы негізінде жау басып алған

барлық аймақтарда астыртын ҧйымдар мен партизан қҧрамдарының кең жҥйесін қҧру

жӛнінде ҥлкен ҧйымдастырушылық жҧмыс кең етек алды. Жау тылында бҥкілхалықтық

соғыс ӛрістеді.

Кеңес халықтарының жауға қарсы кҥресте Отан сҥйгіштік сезімін тудыратын плакаттар

мен әндер кӛптеп шығарылды. Сондай плакаттың бірі - И.Тойдзенің «Отан-ана

шақырады» («Родина-мать зовет»), композитор А.Александров пен ақын В.Лебедев-

Кумачев шығарған және халық гимніне айналған «Қасиетті соғыс» («Священная война»)

әні кеңес халықтарын жеңіске шақырып, жаңа рух беріп отырды.

Антигитлерлік бірлік. Ҧлы Отан соғысы басталғаннан кейін КСРО ӛз жағынан фашистік

Германияны жеңу ҥшін одақтастар табуға кҥш салды. АҚШ және Ҧлыбритания

басшылары егер Фашистік Германия соғыста жеңген кҥнде, ӛз елдеріне тікелей қауіп

тӛніп, Германияның жаулап алуы мҥмкін екенін тҥсінді. Сондықтан Германия мен оның

одақтастарына қарсы бірігіп, соққы беру арқылы дҥниежҥзін фашизм қаупінен сақтап

қалу керек екенін тҥсінді. Антигитлерлік бірлік қҧру алдында АҚШ және Ҧлыбритания

басшылары Ф.Рузвельт пен У.Черчилль КСРО халықтарының Германияға қарсы соғысына

«бҧл соғыс азаттық және антифашистік соғыс» деген анықтама берді. Мҧндай анықтама

беру антигитлерлік бірліктің қҧрылуына әкелді. У.Черчилль 1941 жылы 22 маусымда

радио арқылы сӛз сӛйлеп, «Коммунизмге қарсы болған адамның бірі мен болатынмын...

бірақ қазіргі соғыс менің ойымды кейінге қалдырды, Ресейге тӛніп отырған қауіп ертең

АҚШ пен Ҧлыбританияға тӛнеді. Орыс халқының батыл қарсылығы Отан ҥшін болып

жатыр. Ал Отанын қорғау әрбір адамның ерікті және азаматтық борышы, бҧл барлық

халықтардың басынан ӛтетін қасиетті іс» десе, АҚШ президенті Ф.Рузвельт 24 маусым

1941 жылы «Гитлерден қорғану біздің елдің алдындағы қасиетті міндет, тәуелсіздікті

қорғау фашизмге қарсы соғысып жатқан елдердің ғана қасиетті борышы болып қоймай,

барлығымыздың мақсатымыз болуы тиіс... » деген болатын. Олар АҚШ және

Ҧлыбритания ҥкіметтерінің атынан КСРО-ға кӛмектесуге дайын отырғандарын білдірді.

1941 жылдың 12 шілдесінде Ҧлыбритания Германияға қарсы соғысып жатқан КСРО-ға

кӛмектесу ҥшін ағылшын-кеңес ке- лісіміне қол қойды. 1941 жылы 2 тамызда АҚШ ӛз

жағынан КСРО-ға экономикалық кӛмек кӛрсетуге келісті. Сӛйтіп, антигитлерлік бірлік

қҧрылды. Бҧл бірлікке Чехословакия мен Польшаның Лондондағы эмиграциялық

ҥкіметтері қосылды. Олар КСРО жерінде Германияға қарсы бірігіп кҥресу ҥшін ӛз

әскерлерін қҧруға келісті.

Атланттық хартия. 1941 жылы тамыз айында Антлант мҧхитының Канада жағасындағы

бір қалада АҚШ президенті Рузвельт пен Ҧлыбритания премьер-министрі Черчилль

кездес- ті. Екі ел басшылары ӛз елдерінің соғысқа кӛзқарасы туралы біріккен мәлімдеме

жасады. Онда АҚШ және Ҧлыбритания «...басқа елдердің жерін басып алуға еш уақытта

бармайды, сонымен қатар басқа халықтардың егемендік қҧқықтарын сыйлайды, әр ел ӛзін-

ӛзі басқару қҧқықтарын сақтай отырып, демократиялық мемлекет қҧруға қҧқылы» -

делінген.

АҚШ және Ҧлыбритания ҥкіметтері «соғыс аяқталғаннан кейін дҥниежҥзінде бейбітшілік

орнату, фашизмді талқандау, ол ҥшін антигитлерлік бірлік қҧру мақсатында бар кҥштерін

салады» деп сендірді. Атлант жағасындағы кездесудегі АҚШ және Ҧлыбритания

басшыларының мәлімдемесін КСРО ҥкіметі қолдады. Сӛйтіп, Атланттық хартия

мәлімдемесіне ҥш ҧлы держава қосылып, антигитлерлік бірлік қҧрылды. Соғыс

жылдарындағы фашистік Германия мен оның одақтастарына қарсы кҥрестегі мәселелерді

ҥш ҧлы держава елдерінің басшылары Рузвельт, Черчилль және Сталин ақылдасып,

шешіп отырды. Кейіннен Атлантикалық хартияға, антифашистік, антигитлерлік бірлікке

басқа елдер де кірді.

1938 жылы 27 қыркҥйекте КСРО Шарль де Голль бастаған Францияның қарсылық

ҧйымын мойындады. КСРО гитлерлік Германияға және оның одақтастарына қарсы

кҥресте француздарға жан-жақты кӛмек кӛрсететінін білдірді. Францияның тәуелсіздігін

қалпына келтіру ҥшін фашистік Германияға қарсы бірігіп, кҥресті жалғастыратынына

сендірді. Шарль де Голль бҧған жауап ретінде КСРО және оның одақтастары жағында

ортақ жауды толық жеңгенге дейін кҥресіп, КСРО-ға жан-жақты кӛмек кӛрсетіп

отыратынын айтты. 1941 жылдың кҥзінде антигитлерлік бірлік жағында КСРО, АҚШ,

Ҧлыбритания және Франция фашистік Германияға қарсы кҥреске шықты. Антигитлерлік

бірліктің жалғасы ретінде және КСРО-ға нақты кӛмек кӛрсету қақында 1941 жылы

қыркҥйек-қазан айларында Мәскеу қаласында АҚШ, Ҧлыбритания және КСРО сыртқы

істер министрлерінің конференциясы ӛтті. Мәскеу конференциясында АҚШ және

Ҧлыбритания ҥкіметі лендлиз туралы заң бойынша КСРО-ға 3500 самолет, 4500 танк және

азық-тҥлік кӛмегін кӛрсетуге келісті. КСРО лендлиз туралы заң бойынша 1939 жылдың 7

қарашасынан бастап кӛмек ала бастады. АҚШ пен Ҧлыбританиядан кӛмек ҥш жолмен

жеткізілді. Біріншісі, Солтҥстік мҧзды мҧхит арқылы Мурманск және Архангельск

қаласына, екіншісі, Оңтҥстіктен Иран арқылы, ҥшінші жол Қиыр шығыстан Владивосток

қаласына жеткізілді.

Ҧлы Отан соғысы жылдарындағы ірі шайқастар. Ле- нинградты басып алуға гитлершіл

неміс әскерлерінің басшылығы айрықша саяси мән берді. Ленинград Ресей тарихында

орны ерекше қала болғандықтан, оны қорғау кеңес басшылары ҥшін де аса маңызды еді.

Жҥздеген мың ленинградтықтар қысқа мерзімде жауынгерлермен қосылып, қаланы

алынбас қамалға айналдырды. 1941 жылы 8 қыркҥйекте Шлиссельбургті басып алған жау

Ленинградты қоршап алды. Қала 900 кҥндік қоршауда қалды. Ҧзаққа созылған қоршау

қала халқын ӛте қиын жағдайда қалдырды. Қалада аштық басталды. 1941 жылы қараша-

желтоқсан айларында қалада азық-тҥлік қоры бітті. Нанның бір кҥндік мӛлшері

жҧмысшыларға 250 г болса, басқа қала халқына 125 г мӛлшерінде берілді. Нанның сапасы

адам айтқысыз болды, оған әр тҥрлі қосындылар араластырылып пісірілетін. Аштықтан,

жалаңаштықтан, жау бомбасынан, атқылаудан Ленинградтың 600 мың астам тҧрғыны қаза

болды.

Кеңес халқы қоршауда қалған ленинградтықтарды әр уақыт- та қолдап отырды. Бірақ

кӛмек беруге ешқандай мҥмкін-дік болмады. Осындай қиын жағдайда қоршаудағы қала

халқына «Ленинградтық ӛрендерім» атты ӛлеңхат жолдаған Қазақстанның халық ақыны

Жамбыл Жабаев ӛзінің қолдау ой-сезімін білдіреді. Кеңестік шығыс қыздарының ішінде

бірінші рет Кеңес Одағының Батыры атағына ие болған қазақтың аяулы қыздары Мәншҥк

Мәметова мен Әлия Молдағҧлова ерлікпен шайқасып, қаза тапты.

Неміс-фашист әскерлерінің жазғы және кҥзгі ҥш бағыттағы стратегиялық шабуылы

жҥзеге аспай қалды. Гитлердің кеңес елін тез әрі оп-оңай жеңеміз деген ойы мәресіне

жетпеді. Жау әскерлері Мәскеу қаласына жақындай тҥсті. Халық бәрі де майдан ҥшін, бәрі

де жеңіс ҥшін ҧранымен Мәскеу қаласын қорғауға шықты.

Мәскеу қаласы ҥшін болған шайқас. Смоленск шайқасынан кейін гитлершіл неміс

әскерлерінің бас штабы Мәскеуге шабуыл жасаудың жасырын «Тайфун» деп аталатын

жоспарын жасады. Фашистік Германия әскерлері Мәскеу қаласына шабуыл жасауға зор

дайындықпен келді. Олар Мәскеу тҥбіне 1 млн 800 мың солдаты мен офицерін, 1700

танкісін, 14 мың зеңбірек, 1390 самолетін шоғырландырды. Ал Кеңес әскерле- рінде 1 млн

250 мың жуық адам, 7600 зеңбірек, 990 танк, 677 самолет болды. Кҥш жағынан басымдық

жау жағында болды. Фашист армиясының шабуылы 1941 жылы 30 қыркҥйекте басталды.

Мәскеуді қорғау бҥкілхалықтық майданға айналды. «Бәріміз сҥйікті Мәскеуді қорғауға

аттанайық» деген ҥндеу- шақыру негізгі ҧранға айналды. Мәскеуді қорғау Батыс майдан

қолбасшысы Г.К.Жуковқа тапсырылды.

Жау ӛте кӛп шығынға ҧшырай отырып, қазан, қараша айларында Мәскеуге жақындай

тҥсті. Жау тым жақындап қалса да, 6 қараша кҥні Мәскеудегі Маяковский метросында

Ҧлы Қазан Социалистік революциясының 24 жылдығына арналған салтанатты жиын ӛтті.

7 қарашада Қызыл алаңда әскери парад ӛткізілді. Әскерлер алдында И.В.Сталин сӛз

сӛйледі, оның сӛзі радио арқылы берілді. Парадтан кейін оған қатысқан әскер бӛлімшелері

Мәскеуді қорғау ҥшін бірден майданға аттанды. Мәскеуге тікелей қауіп тӛнгенімен,

И.В.Сталин қаладан кеткен жоқ. Ҥкіметтің кейбір мекемелері Куйбышев қаласына

кӛшірілді.

Фашистік әскерлердің Мәскеуге шабуылы 15-18 қарашада басталды. Мәскеу ҥшін шайқас

Волокалам тҥбінде айрықша болды. Қазақстанда ҧйымдастырған генерал И.В.Панфилов

бастаған 316 дивизиясының әскерлері айтарлықтай соғыс қимылдарын жҥргізіп 28

панфиловшылдар ерлік кӛрсетті. Қазақ халқының батыр ҧлы Бауыржан Момышҧлы,

политрук В.Г.Клочковтар Дубосеково разъезі маңында ерлікпен қарсылық кӛрсетті.

Клочковтың «Ресей кең-байтақ, ал шегінерге жер жоқ, артымызда - Мәскеу» деген сӛздері

тарихта қалды. 28 батыр- панфиловшылар ерлікпен қаза тапты, бірақ жауды Мәскеуге

жіберген жоқ.

1940жылы 5-6 желтоқсанда Кеңес әскерлерінің қарсы шабуылы басталды. Қарсы

шабуылды Г.К.Жуков, И.С.Конев, маршал С.И.Тимошенколар басқарды. Кеңес

әскерлерінің қуат- ты соққыларына тойтарыс беруге неміс-фашист әскерлерінің шамасы

келмеді. Жау Мәскеуден 100-250 шақырымға дейін аласталды. Мәскеуге тӛнген қауіп

жойылды. Фашистік басқын- шыларды Мәскеу тҥбінде талқандау - соғыстың барысында

тҥбегейлі бетбҧрыс болды.

Тынық мҧхит аралдарындағы соғыс қимылдары. Мәскеу қаласын қорғау ҥшін шайқас

қызып жатқан кезде, Жапония басшылары АҚШ-қа қарсы соғыс бастауға жасырын дайын-

далып жатты. 1940-1941 жылдардағы Американ - Жапон келіссӛздері нәтиже берген жоқ

1941 жылы 7 желтоқсан кҥні Жапонияның әскери-теңіз кҥштері тосыннан, ешқандай

соғыс жарияламастан, Американың Тынық мҧхиттағы Перл Харбор әскери-теңіз базасына

шабуыл бастады. АҚШ жағы 18 ірі кемесінен, 8 линкор және 200 самолетінен айырылды.

7 желтоқсан АҚШ тарихында қаралы кҥн деп жарияланды. 1941 жылы 8 желтоқсанда

АҚШ жапондарға соғыс жариялады. 1941 жылдың желтоқсан айынан 1942 жылдың

наурыз айына дейін Жапония әскерлері Филиппин, Таиланд, Бирма, Малайзия, Сингапур,

Индонезия елдерін жаулап алды. Сӛйтіп, Жапония Тыныш мҧхит аумағындағы елдерді

жаулап алып, 3800 мың шаршы шақырым жерді, 150 млн адамды бағындырды.

Екінші дҥниежҥзілік соғыс барысында антигитлерлік бірлік нығайып, кең етек алды. 1942

жылы 1 қаңтарда Вашингтон қаласында 26 елдің қатысуымен конференция ӛтті.

Конференцияға қатысушылар «Біріккен ҧлттар декларациясын» бір ауыз- дан қабылдады.

Соғыс жылдарында бірігіп кҥрес жҥргізе отырып, жеңіске жету міндеттерін қойды. 1942

жылы 26 мамырда Лондон қаласында Кеңес-Ағылшын, 11 маусымда Вашингтон

қаласында Кеңес-Америка келісімдеріне қол қойылып, КСРО, АҚШ және Ҧлыбритания

елдері антигитлерлік бірлікті нығайтып, фашистік Германия мен Жапонияға қарсы соғыс

қимылдарын жҥргізді. 1942 жылы маусым айында КСРО, АҚШ және Ҧлыбритания елдері

Еуропада екінші майдан ашуга келісімге келді. Бірақ екінші майдан ашу туралы уәделерін

орындай алмады, КСРО халқы фашистік Германияға қарсы соғыс қимылдарын жалғыз

жҥргізіп жатты.

Тақырып №16 Екінші дүниежүзілік соғыстағы түбірлі ӛзгеріс.

Антифашистік коалицияның құрылуы

Соғыстың ауқымы. Екінші дҥниежҥзілік соғыс — адамзат тарихындағы ең ірі

жанжал, ең ірі шиеленіс. Соғысқа Жер жҥзі халқының 80%-ын қҧрайтын 61 мемлекет

қатысты. Соғыс әрекеттері Еуразия, Африка, Мҧхит аралдары елдерін және барлық

мҧхиттар алабын қамтыды. Соғысқа қатысқан елдердің армияларында 110 млн адам

есепте болды. Екінші дҥниежҥзілік соғыс 6 жылға созылды. Бҧл соғыс ең қырғын

соғыстардың қатарында. Соғыс жылдарындағы адам шығындарының саны шамамен —

65—67 млн-ға жеткен. Олардың тең жартысы азаматтық тҧрғындар (әскерде жоқтар)

болатын.

Соғыс жылдарында аса зор материалдық байлықтар және қҧнды тарихи мәдениет

ескерткіштері қиратылды.

Соғыс қимылдарының сипаты. Екінші дҥниежҥзілік соғыс Бірінші дҥниежҥзілік

соғысқа қарағанда ӛзінің жылжымалы қимыл әрекеттерімен сипатталды. Егерде Бірінші

дҥниежҥзілік соғыс кӛбінесе позициялық, қорғаныс тҥрінде сипатталса, Екінші

дҥниежҥзілік сорыс ӛзінің жылдамдығымен, кең географиялық аумағымен ерекшеленді.

Танктердің, ҧшақтардың, қаруланған әскер топтарының кең шабуылдары соғыс

пәрменділігін арттырды. Соғыстың соңында мҥлдем жаңа соғыс қҧралдары—зымыран

және сутектік қару тҥрлері пайда болды. Екінші дҥниежҥзілік соғыстың шығу себептері,

бір топ соғысқҧмар мемлекеттердің әлемді қайта бӛлісу әрекеттерімен байланысты болды.

Соғыс кезеңдері. Екінші дҥниежҥзілік соғыстың барысын ҥш ҥлкен кезеңге бӛлуге

болады.

Бірінші кезеңі — 1939 жылдың 1 қыркҥйегінен — 1942 жылдың шілдесіне дейін.

Бҧл кезеңде соғыс ауқымы барынша кеңейіп, басқыншылардың соғыс әрекеттері

басымырақ болып, сәттілгімен кӛзге тҥсті.

Екінші кезеңі—1942 жылдың маусымынан —1944 жылдың қаңтары. Бҧл кезеңде

антигитлерлік одақтағы елдердің басымдылығы айқындалып, соғыс қимылдары

басқыншы елдердің шекарасына жақындады.

Үшінші кезеңі— 1944 жылдың қаңтарынан — 1945 жылдың 2 қыркҥйегіне дейін.

Бҧл кезеңде антигитлерлік коалициядағы елдер басымдықпен жеңіске жетіп,

басқыншылар тізе бҥкті.

Германияның Польшаға шабуылы. Польшаға шабуыл жасаудың «Вайс» атты

жоспары 1939 жылдың кӛктемінде дайындалды. Халықаралық қоғамдастықты және

Германия халқын алдау мақсатында немістердің қҧпия бӛлімшелері Германия—Польша

шекараларында арандатушылық әрекеттерін жасады. Тамыздың соңында Глевиц

шекаралық қаласында «поляк әскерлеріне» қастандық жасалғандай болды, бірақ бҧл іс

жҥзінде арнайы герман қызметі дайындаған арандатушылық іс-қимылдар болатын.

Поляк әскерлері бірнеше соққы беруден кейін Германия және Шығыс Пруссия

аумағынан бӛлініп тасталды, айтарлықтай қарсылық кӛрсеткеніне қарамастан, барлык

майданда шегінуге мәжбҥр болды, себебі, әуеде неміс авиациясының кҥші басым еді.

1939 жылы 3 қыркҥйекте Германияға қойылған ультиматум мерзімі аяқталғаннан

кейін Ҧлыбритания мен Франция оған қарсы соғыс жариялады. Ҧлыбритания мен

Францияның әскерлері Германиямен шекаралас қорғаныс аймақтарына орналасты, бірақ

шабуылға шығу ҥшін ешқандай қимылдар жасамады.

1939 жылы 17 қыркҥйекте Кеңес әскерлері алдын ала келісілген жоспар бойынша

Польшаның шығыс шекарасынан ӛтіп, «азат ету жорығын» немесе Польшаның батыс

аудандарын, Батыс Украинаны және Батыс Белоруссияны әскери басып алу шараларын

бастады.

1940 жылдың кӛктеміне дейін батыс майданда әскери іс-қимылдар жҥргізілмеді.

Польша, Франция және Ҧлыбритания арасындағы әскери ӛзара кӛмек туралы шартқа

қарамастан, Батыс елдері апатқа ҧшыраған Польшаға әскери кӛмек кӛрсетпеді. Поляк

ҥкіметі Ҧлыбританияға қашты, ол жерде Ҧлыбританияның қамқорлығында қуғындағы

ҥкімет ретінде ӛзінің іс-әрекетін жалғастырды.

Кенес Одағы «Риббентроп-Молотов» пактісіне сәйкес мҥдделерді шектеу

жоспарын жҥзеге асырды және Прибалтика елдері — Латвиядан, Эстониядан, Литвадан

ӛзара кӛмек туралы шартқа қол қоюды талап етті, оған 1939 жылы қол қойылды. Осы

елдердің аумағына Қызыл Армияның бӛлімдері енгізілді.

КСРО-ның Финляндияға қарсы басқыншылығы. 1939 жылы 30 карашада

Кеңес Одағы кеңес-фин шекарасын кӛшіру туралы келісімді бір жақты негізде бҧзып,

арандату нәтижесінде Финляндияға қарсы соғыс қимылдарын бастады. Осылай кеңес-фин

соғысы басталды.

1940 жылы 12 наурызда КСРО мен Финляндия арасында бейбітшілік шартына

қол қойылды, ол шарт бойынша Финляндия ӛзінің бірқатар аудандарын Кеңес Одағына

берді. Кеңес-фин шекарасы Ленинградтан, Мурманскіден және Мурманск темір жолынан

Фин аумағына ішкері қарай жылжытылды.

Батыс майдандағы жағдай. Батыстағы «Оғаш соғыс» кезеңі 1940 жылы 9 сәуірде

неміс-фашист әскерлер Дания мен Норвегияға басып кіргенде аяқталды. Дания ешқандай

қарсылық кӛрсетпеді. Норвегия Франция мен Англиядан кӛмек сҧрады және Германияға

айтарлықтай қарсылық кӛрсетті.

1940 жылы 10 мамырда неміс-фашист әскерлері соғыс жарияламастан Бельгияны,

Голландияны, Люксембургті басып алды және олардың аумақтары арқылы Францияға

басып кірді.

Неміс-фашист әскерлері «Қауырт соғыс» («блиц-криг») жоспарын жҥзеге асыру

арқылы ағылшын-француз әскерлерінің шебін бҧзып ӛтті және екі бағытта Парижге және

Ла-Манш жағалауына қарай шабуыл жасай бастады.

Ла-Манш жағалауына шыққан кезде ағылшын-француз әскерлерінің бірталай кҥші

Дюнкерк маңайында қоршауға тҥсті, олар жартылай британ аралдарына кӛшірілді, ал

жарты бӛлігі әскери техникасымен және оқ-дәрілерімен тҧтқынға алынды. Осылай

Франция жеңіліске ҧшырады, 1940 жылы 22 маусымда Компьен орманында Франция мен

Германия арасында бітімге келу туралы шартқа қол қойылды, ол Францияны қҧлдық

жағдайға мәжбҥр етті.

Ҧлыбритания Франция тізе бҥккеннен кейін ӛте қиын жағдайда қалды. Ол

фашистік Германияның шабуылына жалғыз ӛзі тойтарыс берді. 1940 жылы мамырда

У.Черчилльдің басшылығымен әскери кабинет қҧрылып, онда ол Ҧлыбритания халқын

шапқыңшылыққа тойтарыс беру ҥшін жҧмылдырды.

Герман әуе кҥштері «Теңіз арыстаны» операциясын дайындау мақсатында

Ҧлыбританияны ҥздіксіз бомбалады.

Африка мен Балқандағы соғыс. 1940 жылы маусымда Германияның одақтасы

Италия Африкадағы ағылшын отарларына иелік етуге әрекет жасады. Итальян әскерлері

Британдық Сомалиді, Кения мен Суданның бір бӛлігін басып алды, Суәц каналына иелік

ету мақсатында Ливия аумағы арқылы Египетке басып кірді. Бірақ та 1940 жылдың 9

желтоксанында жасалған шабуылдар салдарынан ағылшын-итальян әскерлері Египеттен,

одан әрі 1940 жылы мамыр айына дейін Сомалиден, Кениядан, Суданнан, Эритреядан

шегінуге мәжбҥр болды, 1941 жылы 18 мамырда итальян армиясының қалғаны

Эфиопияда тізе бҥкті. Ҥш шапқыншы мемлекет Жапония, Италия, Германия «Болат пакт»

деп аталатын әскери-саяси одақ қҧрды. Олар дҥние жҥзіндегі ӛздерінің мҥдделерін

белгіледі және бір-біріне әскери қҧралдарды қоса алғанда, барлық қҧралдармен

кӛмектесуге міндет алды.

Осы уақытта басқыншыларға қарсы мемлекеттер коалициясы қҧрылды. 1940 жылы

2 қыркҥйекте ағылшын-американ шартына қол қойылды, шарт бойынша АҚШ

Ҧлыбританияға 50 эсминеці берді.

Италия 1940 жылы 28 қазанда Германияға хабарламастан Грекияға шабуыл

жасады, бірақ грек халқы оларға лайықты қарсылық кӛрсетті және итальян әскерлерін

1939 жылы сәуірде Италия басып алған Албания аумағына шегіндіріп тастады.

Германия алғашында Румыния мен Венгрия арасындағы дауға мән бермеді,

кейіннен тӛреші болып, оны Венгрияның пайдасына шешті, Венада қол қойылған шарт

бойынша Румыния аумағының бір бӛлігі — Солтҥстік Трансильвания Венгрияға берілді.

1940 жылы кҥзде Венгрияда адмирал Хорти және Румынияда генерал Антонеску Ҥштік

пактіге қосылу туралы шартқа қол қойды.

1940 жылы 1 наурызда Үштік пактіге Болгария қосылды. Венгрия, Румыния және

Болгария аумағында неміс-фашист әскерлері орналастырылды.

Жаңадан келген ҥкімет бҧл шартты бекітпеді және оны жоққа да шығармады.

Бҧдан басқа 1941 жылы 5 сәуірде Германия Кеңес Одағымен достық және шабуыл

жасаспау туралы шартқа қол қойды, ал 6 сәуірде ол Югославия мен Грекияны басып алды.

Кҥштердің тең еместігіне қарамастан, грек және югослав халқы шапқыншыларға қарсы

аянбай қарсылық кӛрсетті.

Бірақ та 1941 жылдың жазына қарай Батыс және Онтҥстік-Шьиыс Еуропаның бір

бӛлігін Германия мен Италия жаулап алып, оларды ӛз қарамағында ҧстады. Басып

алынған аумақтардағы фашистер орнатқан қанауға қарамастан, бҧл елдерде қарсылық

қозғалыстары кеңейе тҥсті.

Германияның КСРО-ға шабуылы және Тынық мұхит соғысы. 1940 жылы 18

желтоқсанда А.Гитлер қҧпия кеңесте — «Барбаросса жоспарын» бекітті. Герман қарулы

кҥштері қысқа мерзім ішінде КСРО-ны талқандауға тиіс болды. Батыстағы жеңістеріне

мастанған гитлерлік басшылық 6—10 аптаның ішінде Кеңес Одағын тас-талқан етуді

кӛздеді.

Кеңес Одағына шабуыл жасау ҥшін немістер «Солтҥстік», «Орталық» және

«Оңтҥстік» армия топтарын жасақтады. 1941 жылы 22 маусымда сенбіден жексенбіге

қараған тҥні гитлерлік Германия шабуыл жасаспау туралы келісімшартты бҧзып, соғыс

жарияламастан тҧтқиылдан Кеңес Одағына қарсы соғыс бастады. Таң сәріде фашист

ҧшақтарының тізбегі Шығысқа қарай ҧмтылып Каунас, Киев, Минск, Одесса, Севастополь

және басқа қалаларға әуеден соққы берді. Майдан шебі Балтық теңізінен Қара теңізге

дейін созылып жатты. Басқыншыларды, ең алдымен, шекара әскерлері қарсы алды. Олар

жауды жеңіп, әдалетті істердің салтанат қҧруы ҥшін, Отанға адал қызмет ету ҥлгісің

кӛрсете отырып, ерлікпен шайқасты. Неміс-фашист басқыншыларының шабуылы кеңес

адамдарының ыза-кегін туғызды. Бҥкіл елде жаппай митингтер мен жиналыстар ӛткізіліп,

мҧнда кеңес адамдары социалистік Отанның бостандығы ҥшін қасық қаны қалғанша

жаумен шайқасуға даяр екендіктерің білдіріп жатты.

Германияның КСРО-ға шабуылы бастала салысымен, Кеңес Одағының басшылары

В.В.Молотов және И.В.Сталин ӛздерінің сӛйлеген сӛздерінде — бҧл соғысты Отан

соғысы, кейіннен Ҧлы Отан соғысы деп атады. Жауға тойтарыс беру ҥшін әскери

міндеттілер әскерге шақырылды, ал елдің еуропалық бӛліктерінде соғыс жағдайы

енгізілді. 1941 жылы 30 маусымда И.В.Сталиннің тӛрағалық етуімен Мемлекеттік

Қорғаныс Комитеті (МҚК) қҧрылды. Соғыс уақытында бҧл ҧйым мемлекеттік бҥкіл

билікті ӛз қолына шоғырландырды. Оның шешімдері заңды кҥшке ие болып, КСРО-ның

азаматтары мен барлық ҧйымдары оны бҧлжытпай орындауға тиіс болды.

1941—1942 жылдардағы кеңес әскерлерінің жеңілу себептері. Шабуылдың

бастапқы кезеңінде-ақ гитлерлік әскерлер тҧрғын халық пен Қызыл Армия әскерлерінің

қуатты қарсылығына тап болды. Брест қанатының гарнизондары айдан аса уақыт

шайқасты, әуе ҧрыстары да батыл сипат алды. Алайда жекелеген әскери бӛлімдер мен

авиацияның сәтті әрекеттері, КСРО-ның пайдасына қарай шешіліп, соғыстың жалпы

барысын ӛзгерте алмады. Дҧшпанның екпінді топтары негізгі стратегиялық бағыттарға

қарай жылжи берді. Соғыстың басынан бастап-ақ дҧшпан кейбір бағыттарда 600

шақырымға дейін ілгері жылжи тҥсті.

Гитлершілдер Литваны, Латвияны, Молдавияны, Эстония, Белоруссия,

Украинаның едӛуір бӛлігін жаулап алды. Ресей Федерациясының Батыс облыстарына баса

кӛктеп кірді, Ленинградқа, Смоленскіге, Киевке қатер тӛндірді.

Ҧлы Отан соғысының бастапқы кезеңіндегі кеңес әскерлерінің жеңілу себептері:

1. Дұшпанның сан жағынан басым болуы. КСРО шекарасындағы Германия мен

оның одақтастары әскерлерінің саны 5,5 млн адамға жетті. Баса-кӛктеп енген осы қатерлі

армияға жалпы саны 2,6 млн адамнан тҧратын батыс округтердің кеңестік әскерлері қарсы

тҧрды.

2. Гитлерлік армияның жаңа соғысты жҥргізуге дейін екі жылдың тәжірибесі

болған. Ал кеңес әскерлерінің, әсіресе командалық қҧрамның, армиядағы жаппай қуғын-

сҥргіннен кейін кәсіби деңгейі тӛмендеп кеткен. Соғыс басталар алдында Қызыл Армия

командирлерінің тек 7%-ның ғана жоғары әскери білімі болды, ал 37%-ы тіпті орта әскери

оқу орындарының толық курсын ӛтпеген болатын.

3. Кеңес басшылығының соғыс техникасы жӛнінен ҥлкен қателіктері, жекелеп

алатын болсақ механикаландырылған тетіктердің рөлін

жете бағаламауы. КСРО-да бҧған дейін дамыған автомобиль ӛнеркәсібі

болған жоқ. Автокӛліктердің жетіспеуі салдарынан қару-жарақтың

едәуір бӛлігін атпен немесе ескі трактормен сҥйреп жҥрді.

Ал неміс армиясы соғыс техникасының жоғары дәрежеде болуы, олардың

әскерлерінің ҥдете шабуыл жасауына, сулы кедергілерден бӛгетсіз ӛтуіне, кеңес

әскерлерінің қарсы соққыларын тойтарып немесе әлсіретуіне мҥмкіндік берді.

4. Кеңес қарулы кҥштерінің негізгі тҥрлерін қайта қҧру, әскери техниканы

жаңарту жұмыстары әлі аяқталып бітпегендіктен қару-жарақтың бірқатар ескі ҥлгілері

ӛндірістен алынып тасталған, ал жаңа қару-жарақ әскерлердің қолына тие қойған жоқ

болатын.

5. Армияны жасақтаудың ескі жүйесі армияны әзірлеу жұмыстарын әлсіретті.

Шағын кадрлық армиямен қатар аумақтық әскерлер де болды. 1939 жылы «Жалпыға

бірдей әскери міндеткерлік туралы» Заң қабылданды. Ол қарулы кҥштерді қҧрудың

кадрлық қазғидасын бекітіп, әскери қызметке шақыруда таптық шектеулерді жойды.

6. Фашистік Германиямен кҥресте Қызыл Армияның бастапқы сәтсіздіктерінің

басты себептерінің бірі—соғыс қарсаңындағы әскери-стратегиялық ахуалды бағалауда

жіберілген қателіктер болып табыладьи

7. Кеңестік соғыс (әскери) ғылымының дамуына И.В.Сталиннің жеке басына

табынушылық жағымсыз ықпал етті. Жеке басқа табынушылық догматизмге әкеліп

тіреді. Ол бір ғана адамның ӛміріне бой ҧсынуға, теориялық жағдайлардың дәлелін

ӛмірдің ӛзінен немесе іс жҥзінде емес, дайын тҧжырымдар мен деректемелерден іздеуге

мәжбҥр еткізді. Кеңестік әскери теория «КСРО-ға жасаған кез келген шабуыл, жаудың ӛз

аумағында толық талқандануымен аяқталады» деген қағидаға негізделді.

8. 1941 жылдың маусым айына қарай шекара маңы округтерінің әскерлері өте

үлкен кеңістікке шашырай орналастырылды. Ал сол екі ортада вермахт қарулы

кҥштерінің кӛп бӛлігі, тікелей кеңес шекараларына жасырын шоғырландырылған.

9. Соғыстың бастапқы кезеңінде Германияның әскери-экономикалық әлеуеті

КСРО-ның әлеуетінен едәуір жоғары болды. 1940 жылы КСРО-да 18,3 млн тонна болат

балқытылып, 31 млн тонна мҧнай және 16,6 млн тонна кӛмір ӛндірілген. Ал Германияда

және оның бақылау аймақтарында жылына 32 млн тонна болат балқытылып, 400 млн

тонна кӛмір және 6,5 млн тонна мҧнай ӛндірілген.

10. Неміс армиясының қолында күшті қару-жарақ болды және ұрыс

қимылдарында да тәжірибесі мол болатын. Ол соғысқа психологиялық тҧрғыдан жақсы

даярланып, жеңіске жету мақсатында болды.

Кеңес-герман майданы — Екінші дүниежүзілік соғыстың басты майданы. 1941 жылы жазда және кҥзде неміс әскерлерінің Мәскеуге, Ленинград пен Киевке

жылжуына кедергі жасай отырып, Кеңес жағы ауыр қорғаныс ҧрыстарын жҥргізді. Кеңес-

герман майданы — Екінші дҥниежҥзілік соғыстың басты майданына айналды. КСРО

нацистік Германия мен оның қолшоқпарларына қарсы отандық, азаттық сорысты жападан

жалғыз бір ӛзі жҥргізді. Мҧнда барлық соғыстардың тағдыры шешілетін болды.

Ауыр қорғаныс ҧрыстарында болашақ жеңімпаздардың соғысдағдылары мен

тәжірибесі қалыптасты. 1941 жылы 28 шілдеде Луцк-Дубно-Ровно ауданында бір апта

бойы кеңестік механикаландырылған корпустары, генерал Клейстің алғашқы танк

тобының кҥшті қыспағына тӛтеп берді, ал содан кейін ҧйымдасқан тҥрде жаңа межеге

қарай ӛтті. 1941 жылғы Смоленск шайқасы герман әскери қолбасшылығының Мәскеуге

қарай шҧғыл тҥрде бҧзып-жарып ӛту туралы жоспарының тас-талқаны шықты. Кеңес

әскерлері немістерге қуатты қарсы соққы беріп, Ельняны азат етті. Ельня тҥбіндегі

ҧрыстары ҥшін кеңестік атқыштар дивизиясына тҧңғыш рет гвардиялық дивизия атағы

берілді. Алайда астана ҥшін қауіп-қатер әлі де болса сақталып қалды.

«Орталық» армиясының тобы Мәскеуді алу ҥшін «Тайфун» операциясын

дайындады. Қазан айының ортасында ҥлкен шығынға ҧшырата отырып, неміс әскерлері

Мӛскеуге таяп келді. Мәскеуді қорғау ҥшін тылда кӛп ҧлттан қҧралған дивизия

жасақталды. Қазақстанда жасақталған 316-атқыштар дивизиясын 40%-ын қазақ, 30%-ың

орыс, 25%-ын украин және 5%-ын басқа ҧлттың ӛкілдері қҧрады.

Кеңестік Қазакстанның астанасы Алматыда жасақталған генерал И.В.Панфилов

қолбасшылық еткен 316-атқыштар дивизиясы кӛп ҧлтты қҧрамымен ерекшеленді. Отан

соғысының майдандарында мындаған қазақстандық қыздар мен жігіттер жанқиярлықпен

шайқасып, қазақстандықтардың есімдері Брест қамалын қорғаушылардың арасында

Эстония және Латвия, Ленинград шайқастарында аталды. Мәскеу тҥбіндегі шайқаста 316-

атқыштар дивизиясы жаудың екі жаяу және екі танк дивизиясының тегеуірініне тойтарыс

берді. 1941 жылы 16 қарашада Дубосеково разъезіндегі шайқаста Панфилов

дивизиясының 28 әскері — 50 неміс танкісі мен кӛптеген жаяу әскерлерінің тегеурініне

қарсы тҧрды. Олардың кӛпшілігі кҥші тең емес шайқаста қаза болғанымен, алдарына

қойған міндеттерді ақырына дейін орындап, Мәскеуге немістерді жібермеді.

Қазақстандық Кеңес Одағының батырлары — Т.Бигелдиновтің, С.Луганскийдің,

Ә.Молдағҧлованың, М.Мәметованың, С.Рахимовтың, Б.Момышҧлынын есімдері бҥкіл

дҥние жҥзіне мәлім болды. Брест қамалын қорғау кезінде қазақстандықтар —

А.Темірбеков, В.Фурсов, Ғ.Жҧматов, Берлинді алған кезде Р.Қошкарбаевтың есімдері

ерекше аталады. Смоленск тҥбіндегі ҧрыста А.Шҥпеков ерлікпен шайқасса, Валдай

тӛбешігінде Р.Малыбаев Отан ҥшін ӛмірін қиды. Кӛптеген қазақстандықтар мен Орталық

Азия республикаларының халықтары Сталинградты қорғауға қатысты.

Қазақстан майданга 1 млн 200 мың ҧлдары мен қыздарын аттандырды. Отанын

қорғаушы қазақстандықтардың есімдері әрбір отбасында, Қазақстан қалалары мен

ауылдарында қҧрметпен еске алынады.

Жау астана қақпасының алдында тҧрған қиын-қыстау кҥндерде, Г.К.Жуковтың

қолбасшылығымен кеңес әскерлерінің қаһарман кҥштерінің арқасында жау тоқтатылып

кейін шегіндірілді. Мәскеу тҥбіндегі жеңіс «неміс әскерлерінің жеңілмейтіні» туралы

аңызды сейілтті. Ӛкінішке орай, басқа барыттарда ондай бетбҧрыс әлі сезіне қойған жоқ.

Украинада Киев қаласы жаудың қолына қалдырылды. 1941 жылы қыркҥйек айының

басында неміс әскерлерінің Солтҥстік армия тобы Ленинградты қоршауға алды. Қаланы

қорғау 900 кҥнге созылды.

1942 жылдың кӛктемі мен жазында Кеңес армиясының Ленинград қоршауын

бҧзып-жарып, Қырым мен Харьков тҥбіндегі шабуылға шығу әрекеттері сәтсіздікпен

аяқталды. 8 ай бойы ерлікпен қорғағаннан кейін Севастополь жазға берілді. Кавказға тіке

жол ашылды.

1942 жылғы немістердің жазғы шабуылы Кавказ бағытындағы неміс әскери

қолбасшылығының жетістіктерін кӛрсетті. Ал Ростов қаласын жаулап алу неміс

әскерлеріне қос ӛзен Дон мен Волга бойына шығуға мҥмкіндік берді. Болашақ Сталинград

шайқасының жобасы осылайша белгіленді.

Стратегиялық бастама қайтадан Германияга қарай ауысты. Жоғарғы Бас қолбасшы,

қорғаныс Халық комиссариаты «Бір адым да кейін шегінбеу» деген атпен мәлім болған

бҧйрығын шығарды.

Азия мен Тынық мұхиттағы шабуылдың белсенділендірілуі. АҚШ-тың,

Англияның, Францияның, Жапонияның және басқа империалистік елдердің мҥдделері

Тынық мҧхит алабында тоғысты. АҚШ Оңтҥстік-ІПығыс Азияға ҥстемдік етуге

ҧмтылғанымен мҧнда ол Жапонияның нақты бәсекелесіне айналды. Жапон

милитаристерінің назары Ҥндіқытай, Индонезия, Таиланд, Филиппин, Ҥндістан,

Австралияға ауды. 1941 жылы шілде айының соңында жапон әскерлері Ҥндіқытайдың

оңтҥстік бӛлігін жаулап алуға кірісті. АҚШ Ҥндікытайдан Жапонияның ӛз әскерлерін

алып кетіп, бҧдан былай Оңтҥстікке жылжуын тоқтатуды талап етті.

Германияның одақтасы бола отырып, Жапония КСРО-ға шабуыл жасауды ӛзінен-

ӛзі тоқтатты. Германияның КСРО-ны «қасқағым сәтте жеңе алмайтынын сол кездегі

жағдай кӛрсетіп берді. Сондықтан жапон соғысқҧмарлары оңтҥстік бағытта соққы беруді

жоспарлады».

Пёрл-Харбор. Жапон қолбасшылығы АҚШ-тың аса ірі әскери теңіз базасы Пѐрл-

Харборда орналасқан Тынық мҧхиттағы американ флотының басты кҥштерін жоюды

кӛздеді. Осы мақсатпен адмирал Ногумо басшылық еткен арнаулы жедел топ қҧрылды.

1941 жылы 26 қарашада екігінді әуе кемесі тізбегі мҧхитқа шығып, тҧтқиылдан американ

флотына шабуыл жасау ҥшін Гавай аралына бағыт алды. Тынық мҧхитта соғыс басталды.

Ногумо эскадрасы толық қҧпияны сақтай отырып, кӛздеген нысанаға 12 кҥн жҥріп жетті.

1941 жылы 7 қарашада әуе кемесінің палубасынан кӛтерілген жапон авиациясы АҚІП

базасын екі дҥркін атқылады.

АҚШ флоты ӛзінің ӛмір сҥрген жылдарының ішінде ең ҥлкен жеңіліске ҧшырады.

АҚШ президенті Ф.Рузвельт конгресте сӛйлеген сӛзінде 7 желтоқсан тарихта АҚШ-тың

«масқара күні» болып қалатынын мәлімдеді.

1941 жылы 8 желтоқсанда АҚШ конгресі Жапонияға қарсы соғыс жариялау

жӛнінде қаулы қабылдады. Сонымен қатар Жапонияға қарсы Ҧлыбритания, Канада,

Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтҥстік Африка Одағы, Нидерланды, Гоминьдандық Қытай

да соғыс жариялады.

Тынық мұхиттағы соғыс қимылдары. АҚШ-тың Тынық мҧхит флотындағы

негізгі кҥштерін талқандап, Жапония Филиппинде, Малайзияда, Индонезияда кең тҥрдегі

шабуылға кӛшті. Жапон армиясы Филиппинді, Таиландтың бір бӛлігің басып алды, содан

кейін Сингапур мен Гонконгті жаулап алды. 1942 жылдың наурызына қарай бҥкіл

Индонезия, содан кейін Бирма жаулап алынды. Жапон флоты десанттар тҥсіріп Гуам,

Уэйк, Адмирал аралдарын, Соломон аралдарының бір бӛлігін жаулап алды.

Үш жақты пакт елдерінің табыстары. 1942 жылғы жаз айы Ҥш жақты пакт

елдерінің әскерлеріне белгілі бір табыстар әкелді деуге болады. Ҥш жақты пакт елдерінің

шабуыл әлуеті әлі де болса сақталып қалды. Кеңес-герман майданында оңтҥстік қанаттағы

негізгі оқиғалар кеңес әскерлері ҥшін кҥрделі әрі қауіпті болып қала берді. Жау Донбасста

Оңтҥстік майдан қҧрамаларын қоршап, талқандауға табан тіресе ҧмтылды. Оңтҥстік-

Батыс майдан қҧрамаларының негізгі бӛлігі Дон ӛзенінің ҥлкен иіріміне қарай шегінді. 25

шілдеде немістер кеңес-герман майданының оңтҥстігіндегі қорғанысты 150-ден 400

шақырымға дейін ішке қарай бҧзып-жарып ӛтті. Бҧл жағдай Солтҥстік Кавказ бен

Сталинградтың экономикалық ауданына тікелей қауіп тӛндірді. Немістер КСРО-ның

мҧнай ӛндіру орталықтарының бірі—Солтҥстік Кавказды жаулап алу ҥшін «Эдельвейс»

операциясына дайындалды.

Тынық мҧхит аймақтарында, Қытайда, Ҥндіқытайда жапон императорлық армиясы

мен флоты ірі табыстарға жетті. Азиядағы жапон соғысқҧмарлары «Азия — азиялықтар

ҥшін!» деп ҧран кӛтерді.

1942 жылы ақпан айында неміс қолбасшылығы Кильде Ла-Манш бҧғазы арқылы

Францияның солтҥстік жағалауларынан кемелердің қалың тобын батыл тҥрде бҧзып-

жарды. Қолдарында 280 су асты қайықтары бар немістер АҚШ-тың Атлант жағалауларын,

Атлантиканың орталық бӛлігін Солтҥстік теңіз жағалауы мен Норвегияны бақылауға

алды. Олар қарсы жақтың сауда кемелеріне шабуыл жасады.

Солтүстік Африкадағы соғыс қимылдары. Солтҥстік және Шығыс Африкада

отарлары бар Италия оларды қорғауы тиіс болды, Гибралтар және Суэц арқылы теңіз

жолдарын бақылауғй алған Ҧлыбритания отары — Египетке қоқан-лоққы кӛрсетті. 1940

жылы қыркҥйекте Италия маршалы Грациани Ливия аумағынан Египетке шабуылын

бастады. Ағылшын әскерлері итальян әскерлерін дереу жойып, қарсы шабуылға кӛшті.

Гитлердің нҧсқауы бойынша Германияда асығыс тҥрде «Африка» деп аталатын неміс

экспедициялық корпусы жасақталды. Оны қолдау ҥшін 10 әуе корпусы тасталды. Корпус

командирі болып жас, талантты генерал Эрвин Роммель (1891—1944 жж.) тағайындалды.

Солтҥстік Африкадағы соғыс қимылы Э.Роммельді даңққа бӛлеп, оған «Шөл дала

ттүлкісі» деген лақап ат берілді. Эль-Аламейн тҥбіндегі шайқаста неміс әскерлері

сәтсіздікке ҧшырады. Майдан Эль-Аламейннен батысқа қарай ығысты. Роммельге Суэц

қаласын жаулап алудың сәті тҥспеді.

Тақырып №17 Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуы және

қорытындылары

Бірақ Европадағы әскери қимылдардың аяқталуы. Екінші дҥниежҥзілік соғыстың

аяқталуын білдірген жоқ.

Ялтадағы бір беткей келіссӛзге сәйкес (1945 ақпан) Кеңестік басшылық 8 тамыз 1945 ж

Жапонияға соғыс жариялады.

Кеңестік жасақтар шабуыл қимылын 5 мың км-ден кӛп аралық фронттта қайырылды.

Географиялық және климаттық жағдайлар, онда ӛткен сайыстық қимылдар ӛте қиын

болған. Шабуылдаған кеңестік жасақтар Хинганның ҥлкен және кіші жоталарын Шығыс –

Маньчжур тауларын, терең және ағынды ӛзендерді, сусыз шӛлдерді, қиын ӛтетін

ормандарды ӛту керек болды. Бірақ бҧл қиындықтарға қарамастан жапондық жасақтар

талқандалды.

Қайраткерлік сайыс кезінде 23 кҥн ішінде кеңестік жасақтар Солтҥстік – Шығыс

Қытайды, Солтҥстік Кореяны, Сахалиннің Оңтҥстік бӛлігін және Куриль аралдарын азат

етті. 600 мың солдат пен қарсыластың офицерлерін тҧтқынға алынды, ҥлкен кӛлемде

қару-жарақтар және әскери техника ҧсталды. СССР-ң қарулы кҥштерінің соқтығысынан

және оның соғыс бойынша одақтастар (ең алдымен АҚШ, Англия, Қытай) 1945 ж 2

қыркҥйекте Жапония жауға берілді. Кеңестік Одаққа Сахалиннің оңтҥстік бӛлігі және

Куриль аралдары.

АҚШ 6 және 9 тамызда Хиросима және Нагасакиге тастаған атом бомбалары жаңа

ядролық дәуірдің басталуына себеп болды.

ХХғасыр басында Россияда қалыптасқан экономикалық және әлеуметік – саяси жағдай,

1905-1907жж. кӛтерілісті бастады, кейін Ақпан және қазан кӛтерілістері 1917ж.

Ресейдің бірініші дҥние жҥзілік соғысқа қатысуы, азаматттық соғыс және әскери

интервенция 1918-1920жж. миллиондаған Ресейліктердің ӛмірінің жоғарылауына және

елдің халық шаруашылығының ҥлкен кҥйзелуіне әкелді.

Большевиктер партиясының жаңа экономикалық саясаты (НЭП) жеті жыл ішінде (1921-

1927жж.) кҥйзелуді жеңе алды, ӛнеркәсіпті қалыптастыру, ауыл шаруашылығы,

транспорт, тауар – ақшалай қатынастар кҥйге келтіру, қаржылық реформа ӛткізу.

Ҧлы Отан соғысы Екінші дҥниежҥзілік соғыстың негізгі қҧрамдас бӛлігі болған. Кеңес елі

және оның қарулы кҥштері соғыстың негізгі кезеңдерін ӛткізіп және Гитлерлік

Германиядан тарихи жеңіске жетті.

Фашизм мен милитаризм кҥшіне қарсы жеңіске маңызды аманатты антигетлерлік

коалиция қатысушылары енгізді. Екінші дҥниежҥзілік соғыстың негізгі сабағы соғысты

алдын-ала жариялау бейбіт кҥштер қимылының бірлігін қажет етеді. Екінші дҥниежҥзілік

соғыстың дайындалу кезеңінде оны болдырмауға да болады.

Кӛптеген елдер мен қоғамдық ҧйымдар бҧны жасауға ҧмтылды, бірақ қимыл бірлігі

болмады.

Тақырып №18 Соғыстан кейінгі бейбітшілік реттеу. Соғыстың

зардаптары.

Соғыстан кейінгі дүниедегі тәртіп

Қырым конференциясы. БҦҦ-ның қҧрылуы, одақтастардың қимылдарының жемістері мен

фашистік блоктың кҥйреуі Германияның жақын арада жеңілісін білдірді. Оның

толығымен кҥйреуін жҥзеге асыру жӛнінде және босатылған Еуропадағы саясат жӛнінде

шешімдер шығару ҥшін, Сталин, Рузвельт және Черчилль 1945 жылы ақпанда Ялтада

конференцияда ҧйымдастырылды. Алдарына қойған мақсаттарға жету ҥшін олар

Германияны оккупациялауды шешті. Әрбір ҥш держава (сонымен бірге Франция) ҥшін

оккупациялауға тиесілі территориялар белгіленді. Қырым конференциясы барысында

Сталин, Рузвельт және Черчилль қҧпия келісім жасасты: Кеңестер Одағы Еуропадағы

соғыс қимылдардың аяқталасымен 2-3 айдан кейін Жапониямен соғысқа қатысуға уәде

берді. Сонымен бірге Моңғол Халық Республикасының сол қалпында қалуын, КСРО-ге

Оңтҥстік Сахалин және Курил аралдарын беруді және Порт-Артурда кеңестік әскери

базаны қҧру (Қытай) талаптарын орындаған жағдайларда ғана жҥзеге асуы мҥмкін болды.

Қырым конференциясының жҧмыс барысында жалпы халықаралық ҧйымын қҧру

мәселесіне ҥлкен кӛңіл бӛлді. Ол ҧйым негізінен дҥниедегі тыныштық пен бейбітшілік

орнатуға қажет болды, кейін ол Біріккен Ҧлттар Ҧйымы атауын алды. Ҥш ірі

державалардың басшылары БҦҦ-ның қағидаларының жобасына келісті, онда ең қажетті

жағдайлар қарастырылды: негізгі мәселелерді шешуді бірауыздылық заңы жҧмыс істеді,

яғни олардың әрбіреуі вето заңын иеленді. Бҧдан кейін 1945 жылы 25 сәуірде, яғни

кеңестік және американдық әскерлерінің Германия территориясында біріккен кҥні, АҚШ-

тың Сан-Франциско қаласында конференция ашылды. Бҧл халықаралық тарихтағы

бірден-бір ірі конференция болып табылады. Оның негізгі міндеті - бейбітшілікті сақтауға

арналған халықаралық ҧйым қҧру болды. Сан-Францискодағы конференцияны

Германиямен соғыстың аяқталмас бҧрын шақырылуының ӛзі одақтастардың арасындағы

жаңа халықаралық ҧйымды қҧрудағы негізгі мәселелердің шешімін тапқандығын білдірсе

керек. Бҧл конференцияда 1942 жылдың 1 қаңтарында Біріккен Ҧлттар Декларациясына

қол қойған мемлекеттердің барлығы қатысты. КСРО, АҚШ, Англия және Қытай атынан

конференцияға шақыру жіберілді, олардың арасында 19 мемлекет латынамерикандық, 4

мемлекет британ доминиондары болды. Ал бейтарап саясатын ҧстанған елдер (Эйре,

Исландия, Португалия, Швеция), сол тҧста Германия мен Жапония оккупацияланған

елдер, Дания (оккупанттардан босатылғаннан кейін дат басшылығы да конференцияға

шақырылды), Австрия және Тан (Сиам) конференцияға қатыспады. Сонымен қатар

ағылшын және американ басшылығының арасындағы қарама-қайшылықтардың

салдарынан кейбір елдердің басшылықтарын АҚШ және Англияның

мойындамағандығынан (Албания, Польша, Моңғол Халық Республика-сы) олар да

қатыспады.

Кеңестер делегациясының іс-әрекеттерінің арқасында конференцияға Украина мен

Белоруссия ӛкілдері қатысуына қолдары жетті. Сонымен бірге кезінде Германия мен

Жапонияның одақтастары болған, бірак соғыс барысында оларға қарсы шығып, соғыс

жариялаған: Италия, Румыния, Болгария, Венгрия және Финляндия да конференцияға

шақырылмады. Конференция барысында Аргентинаға қатысуға, мҥше болуға мҥмкіндік

берілді. Барлығы конференцияға 50 ел қатысты. Конференцияның тӛрағалары ретінде

шақырушы тӛрт делегацияларының басшылары болып тағайындалды: КСРО(

В.М.Молотов), АҚШ( Э.Стеттиниус), Англия(А.Иден) және Қытай (Сун Цзывень).

Конференцияның негізгі және де жалғыз қарастыруға тиіс мәселесі -БҦҦ-ның

жарғысының қҧрастырылуы болған еді. Сонымен оның жҧмысының барысында 4

комиссия қҧрылды: бірінші комиссия - жалпы жағдайлар бойынша, ол негізгі «Мақсат

және принциптерін», «Мҥшелік және негізгі ҧйымдарын» қарастырады, екіншісі

мәселелерін және тӛртіншісі (заңдық) - халықаралық сот және басқада заңдық мәселелерді

қарастырады. Кӛптеген мәселелерді қарастырып, 1945 жылы 26 маусымда БҦҦ-ның

Жарғысын қабылдаумен конференция ӛз қызметін аяқтады. Потсдам конференциясы,

1945 жылдың 4 - шілдесінде Берлин маңындағы Цецилиенхоф сарайында ҥш

державалардың (КСРО, АҚШ және ¥лыбритания) ҥкімет басшыларының жаңа

конференциясы ашылды.

Конференцияға КСРО-ның Халкомсовының ӛкілі И.В.Сталин, АҚШ президенті Г.Трумен,

Ҧлыбритания премьер-министрі У.Черчилль (оны 28шілде кҥнінен бас-тап жаңа сайлауда

жеңген ҥкіметінің басшысы К. Этлли ауыстырды), ҥш елдің сыртқы істер министрлері,

штаб басшылары қатысты. Потсдам конференциясы Еу-ропада соғыс қорытындысын,

негізінен Германияны толық қарусыздандыру, соғыс қаруларын шығаратын ӛндіріс

орындарын толық жою шараларын белгіледі. Конференцияның қаулылары нацистік

мемлекетті жоюға бағытталды. Елдің саяси қҧрылысын демократиялық жолмен қайта

қҧру. Германия милитаризм мен фашизмін жою, ҧлтшыл - социалистер партиясын тарату,

Германия монополистік бірлестіктерін жою принциптері белгіленді. Берлин жӛнінен

халықаралық қҧқықтық деңгейі қабылданды. Бҧл конференцияның шешімдері

Германияның бейбіт демократиялық мемлекет болып дамуына жол ашты. Конференция

соғыстан кейінгі кейбір территориялық мәселелерді де шешкен еді. Кеңестер Одағына

Кенигсберг (қазіргі Калининград) қаласын және оның тӛңірегіндегі аудан берілді. Бҧрын

фашистік Германия тартып алган Польша жерлері ӛзіне қайтарылды. Польша мен

Германияның жаңа шекарасы белгіленді. Ол шекара Балтық теңізінен Одер және Нейсе

ӛзендерінін бойымен Чехословакияға дейін жҥретін болды. Потсдам конференциясына

қатысушы ҥш мемлекет Финляндия, Румыния, Болгария және Венгрия елдерімен

дипломатиялық қатынас орнату мәселесімен шҥғылдануға келісті. Конференция осы

елдер және Италиямен бейбітшілік бітімін дайындау ҥшін сыртқы істер министрлерінің

кеңесін қҧрды. Бҧл кеңес қҧрамына КСРО, Ҧлыбритания, Франция, Қытай және АҚШ

ӛкілдері кірді. Кейін бҧл Кеңеске Германиямен бейбітшілік қатынастарды да шешіп отыру

міндеті жҥктелді. Конференция Италия, Румыния, Венгрия, Болгария және Финляндиямен

бітім шартын жасағаннан кейін ҧлы ҥш мемлекет олардың БҦҦ - ға кіру жӛніндегі

мәселені куаттайды деп шешті.

Потсдам конференциясы Испания агрессияшыл ӛкіметінің БҦҦ- ға кіру жӛніндегі арызын

қолдамайтынын білдірді. Солайша, Потсдам конференциясы соғыстан кейІнгі

халықаралық мәселелерді талқылап, маңызды шешімдер шығарып, қабылдады. Олардың

барлығын іске асыру тҧрақты бейбіт ӛмір және халықаралық қауіпсіздікті орнатуға жол

ашты.

Жапонияның капитуляциясы. Оңтҥстік — Шығыс Азия елдерінін босатылуы. 1944

жылдың басынан АҚШ пен Англияның қаруланған кҥштері Тынық мҧхиты мен Азияда

жорықтарын бастады. Жапондық соғыс ҧшағының кӛтерілуге мҥмкін емес биіктікте

ҧшуға мҥмкіндігі бар «ҧшушы бекініс» бомбалаушылары жапондық қалаларды аяусыз

қырды. 1944 жылы қазанда соғыстардың тарихындағы ең ірі Лейт (Филиппины) аралы

маңыңда тӛрткҥндік теңіз қақтығысы болды. Екі жақтан да шамамен 300 ірі әскери

кемелері қатысты. Онда жапондық адаммен - (камикадзе) басқарылатын ҧшқыштар

кемелерге соғылыстан жарылуы тиіс болған. Бірақ «камикадзелер» де бҧл жолы

жапондықтарға кӛмектеспеді. Американдық флот және авиациясы жауды талқандады.

Суда да, әуеде де толық билікті иеленген американдық әскер, Филиппин

аралдарында тҥсіп, ондағы партизандардың кӛмегімен бҥл жерді жапондық

оккупанттардан тазартты. Ағылшын әскері шапқыншылықты Бирмадан бастады. Ол

кезінде жапондық оккупанттық басшылықтың қарауында болған Бирма әскерінін

кӛтерілісшілерінен қолдау тапты. 1945 жылы мамырда жапон әскерлері Бирмадан

ығыстырылды.

Енді Ҥндіқытай мен Индонезияны ҥстап тҥруға кҥші жетпеген Жапония, оларға

тәуелсіздікті уәде етті. Филиппины мен Бирмадан айырылдағына қарамастан Жапония,

Германияның капитулляциясы тҧсында әлі де ӛз қол астында Кореяны Кытайдың бір

бӛлігін, Малайяны, Тайлантты, Ҥндіқытайды, жалпы бҥкіл Индонезияны дерлік ҧстада

деуге болады. Мҧны ескере отырып, АҚШ пен Ҧлыбританияның ойынша Жапониямен

соғыс Кеңестер Одағының кіруіне тырысты. Сонымен қатар, американдық басшылық

Жапонияға қарсы жаңадан жасалған атом қаруын қолдануды ҧйғарды, мҧның ӛзі басқа

елдерге қысым кӛрсетудің бір амалы еді.

1945 жылы 6 тамызда американ ҧшағы атом бомбасын жапондық Хиросима қаласына

тастады. Бҧл жарылыс ҥлкен қасіреттерге әклді: Хиросиманың кҥрылысының 90 пайызы

ӛртелді, лезде 90 мың адам кӛз жҧмды; 10 мыңдай адам кейін жарақаттардан және

радиоактивті сәулелерден ӛлді. Бҧл атом бомбасының бірінші жарылысынан кейін,

адамзат «атом дәуіріне» аяқ басты. 1945 жылы 8 тамызда Кеңес Одағы ӛзінің уәдесіне

сәйкес, Жапонияға соғыс жариялады. Кеңестік әскер жапондық оккупанттарға қарсы

әрекеттерін Солтҥстік- Шығыс Қытайда, Солтҥстік Кореяда, Оңтҥстік Сахалинде жэне

Курил аралдарында бастады. Жапонияға соғысты Моңғол Халықтық Республикасы

жариялады. 9 тамызда американ авиациясы Жапонияға екінші атом бомбасын тҥсірді - ол

Жапониядағы ірі ірі сауда портты қаласы, Кюсю аралында батысында орналасқан

Нагасаки қаласы еді. Бҧл жарылыстын салдарынан қаланың 1/3 -і қирап, 75 мыңға жуық

адам қаза болып және жараланды. Сонымен 400 мың адам радиоактивтік сәулелер

кесірінен ӛлімге ҧшырады. Атом бомбалауы және соғысқа КСРО- ның кіруі Жапонияны

ӛзінің жеңілісін мойындауға тіреді. 1945 жылы жапон басшылығыы капитулляция жалпы

келіссӛздер жҥргізуге бастады.

Осы тҧста кеңестік әскерлер ілгері жылжи отырып, Солтҥстік- Шығыс Қытай және

Солтҥстік Кореяны алды, ал американдық әскерлер Оңтҥстік Кореяға тҥсірілді.

Жапонияның жеңілісі жалпы хабар жеткен Оңтҥстік - Шығыс Азия елдерінін кӛбінде

кӛтерілістер басталды. Вьетнам, Индонезия және Макайа ӛздерін тәуелсіз деп жариялады.

Жапонияның оккупанттық жҥйесі кҥйреді. Барлық оккупацияланған елдер

босатылды. Жапониямен қҧрылған отарлық империя талқандалды. 1945

жылы 2 қыркҥйекте Токшилик бҧғазындағы американ «Миссури» пинкорда одақтық

әскерлердің жоғарғы басқарушысының ӛкілдігімен американдық генерал

Макартурдың басшылығымен Жапонияның капитулляциясы туралы актіге қол қойылды.

Бҧл оқиғаның болуымен екінші дҥниежҥзілік соғыс аяқталды.

Фашизмнің кҥйреуі. Демократияның жеңісі. Екінші дҥниежҥзілік соғыстың

барысында фашизм толық тҥрде кҥйреді. Фашистік агрессорлар капитуляцияланды,

фашистік партияларға тиым салынды, фашистік идеология сынауға алынды.

Демократиялық хартиясында қҧрастырылған демократиялық принциптердің дәрежесі

жоғары кӛтерілді. Кҥштердіц орналасуының ӛзгерістері. Соғыстан кейін халықаралық

аренадағы кҥштердің орналасуы мҥлдем ӛзгерді деуге болады. Жеңілістерінен кейін-ақ

Германия, Италия және ¥лыбритания ӛзі де біршама әлсіреді. Ал АҚШ бҧл соғыстан кейін

мықты, кҥшейген мемлекет ретінде орнықты. Ӛзінің қарсыластарын озып басып, ол

капиталистік дҥниедегі алдыңғы қатарлы ҧлы державаларға айналды.

Екінші ҧлы держава қатарына Кеңес Одағын жатқызылды. Соғыстағы кӛптеген

шығындарға қарамастан, оның соғыстан жеңімпаз болып шығуы, ірі экономикалық

мҥмкіндіктерді, кҥшті әскердің болуы, КСРО қоластында халық-демократиялық

мемлекеттердің блогының қҧрылуы Кеңес Одағын жоғары дәрежеге кӛтерді. Бҧл екі ірі

державалардың, яғни КСРО мен АҚШ-тың қарсыластықтары, осылайша «екі полюсті

дҥниенің» пайда болуы келесі соғыстан кейінгі тарихқа ӛзінің зор ҥлесін, ӛшпес ізін

қалдырды. Жоғарыда атап айтқандай, Екінші дҥниежҥзілік соғыстың нәтижесінде Кеңес

Одағының халықарлық беделі бҧрын-соңды болмаған болмаған биікке кӛтеріліп, бҥкіл

дҥниежҥзілік дамуда оның ықпалы кҥшейді. Ӛзінің сыртқы саясатында КСРО кеңес

халқының тҥбегейлі мҥдделерін, туысқан социалистік елдер мен дҥниежҥзінің барлық

еңбекшілері алдындағы интернационалдық революциялық парызын негізге алды.

Екінші дҥниежҥзілік соғыс аяқталғаннан кейін Кеңес Одағы жаңа агрессияның

мҥмкіндігін жоққа шығатындай жағдайды қамтамасыз ететін әділетті және демократиялық

бейбіт реттеу жолындағы кҥресті кеңінен ӛрістетті. Соғыс жылдарының ӛзінде-ақ Ялта

мен Потсдам конференцияларында дҥниені соғыстан кейінгі қайта қҧру бағдарламасы

жасалған болатын. КСРО келісілген шешімдерді орындауға дәйекті бағыт ҧстап, олардан

туындаған міндеттемелерді адал сақтап отырды. Ӛздерінің империалистік мақсаттарын

жҥзеге асыруға ҧмтылған АҚШ-тың, ¥лыбритания мен Францияның билеп -тӛсеуші

топтары соғыс жылдарында қол қойған халықаралық келісімдерді бҧзу жолына тҥсті.

Бейбіт реттеу мәселелері жӛніндегі кҥрес Германияның Еуропадағы бҧрынғы одақтастары

–Болгариямен Италиямен, Румыниямен және Финляндиямен шарттар әзірлеу кезінде

шиеленіскен сипат алды. АҚШ пен Ҧлыбритания Орталық және Оңтҥстік Шығыс Еуропа

мемлекеттерімен жасалған бітім шарттарын бҥл елдің ішкі істеріне қол сҧғу жэне

демократиялық ӛзгерістерді болдырмауға пайдалануға тырысты. Ӛз мақсаттарына жету

ҥшін АҚШ атом жӛнінен кҥштілігін кӛрсетуге тырысты. Келіссӛздер жҥргізіліп жатқан

шақта олар Бикини (Тынық мҧхит алабы)атомы ауданында атом бомбаларына сынақ

жҥргізумен қатар, АҚШ-тың кҥш-қуатын дәріптеді. Бірақ КСРО-ны және басқа

бейбітшілік мемлекеттерге ҥрей туғыза алмаған еді. Кеңес Одағы батыс державаларының

жеңілген елдер халықтарына әділетсіз, империалистік бітімді кҥшпен таңбақ болған

әрекеттеріне батыл тойтарыс берді.

1946 жылы ӛткен Париж бітім конференциясы-антигитлерлік коалиция мемлекеттері мен

фашистік Германияның бҧрынғы одақтастары (Италия, Румыния, Венгрия, Болгария,

Финляндия)арасындағы бітім шарттарының жобаларын әзірлеу ҥшін шақырылған

халықаралық конференция. Конференция 21мемлекет ӛкілдерінің қатысуымен ӛтті. Кеңес

делегациясы барлық халықтардың ҧлттық тәуелсіздігін қорғауға арналған бейбітшілік

жоспарын ҧсынды. Бҧл ҧсыныстарға батыс державаларының (АҚШ пен

Ҧлыбритания)ӛкілдері қарсы болды. АҚШ пен Ҧлыбритания және оларды жақтаушылар

Германияның бҧрынғы одақтастарының (әсіресе, халық -демократиялық кҧрылысы

орнаған; Болгария, Венгрия, Румынияда) ӛз биліктері ӛзінде болуы қҧқығын шешуде

қалайда империалистік ӛктемдіктерін (бітім шарттары бойынша) сақтап қалуға тырысты.

Кеңес делегациясының нақты позициясының нәтижесінде (Сыртқы Істер Министрлері

кеңесінде мақҧлданған) ҧсыныстардың басым кӛпшілігін конференция қабыл алды. АҚШ

пен Ҧлыбритания ӛкілдері кейбір ҧсыныстарын (Дунайды интернационализациялау)

ӛткізді. Потсдам конференциясы (1945 )шешіміне сәйкес жасалған бітім шарттары, 1947

жылы ақпанда Парижде қол қойып, оларды КСРО, АҚШ, ¥лыбритания және Франция

ҥкіметтері ратификацияланғаннан кейін 1947 жылы ІЗ қыркҥйекте кҥшіне енді.

Шарттардың ішкі жҥйесі біркелкі, олар: преамбуладан (кіріспе), территориялық, саяси,

соғыс қатарларынан, соғыс шығындарын ӛтеу, меншік, қҧқықтар және мҥдделер туралы

шешімдерден, жалпы экономикалық қатынастардан және даулы істерді шешу жолдары

сияқты кӛптеген мәселелерден қҧралады. Париж бейбітшілік шартының преамбуласында

бҧл елдермен соғыс жағдайының тоқтатылып, кейбір бҧрынғы жау болып есептелінген

мемлекеттердің Германияға қарсы соғысқа қатынасқандығы және одақтас державалар -

Италия, Болгария, Венгрия және Финляндияның Б¥¥-ға мҥше болу жӛніндегі ӛтініштерін

қолдайтындықтары жайында сӛз қозғалған еді.Кеңес Одағының қолдауы бойынша кейінгі

жылдары аталған елдер БҦҦ-ға мҥше болып қабылданды.Территория жӛніндегі қалалар

фашистік сипаттағы мемлекеттердің Еуропа картасын бӛлшектеу жӛніндегі жоспарын

жойып, еуропалық елдердің ӛткен соғыстың нэтижесіне байланысты ӛзгеріс енгізген жаңа

шекараларын бекітті.

Фашистік Италия Африкадағы отарларынан айрылды, бҧрын итальян отарлары болып

есептеліп келген келген Ливия, Эритрея және итальян Сомалинің саяси тағдырын сол

елдердің талабына сай шешті. Румыния мен Болгарияның шекаралары 1941 жылы 1

қаңтардағы жағдайында сақталып, Оңтҥстік Добруджа Болгарияға 1940 жылдың 7

қыркҥйегіндегі румын - болгар келісімі бойынша қалдырылды. Венгрияның шекаралары

1938 жылы 1 қаңтардағы қалпында сақталып, Братислава маңындағы аз кӛлемді

территория Чехословакияға берілді. Финляндияның шекаралары 1941 жылы 1

қаңтарындағы жағдайында белгіленді. Сонымен қатар 1920 жылы 14 қазандағы және де

1940 жылы 12 наурыздағы шарттар бойынша Финляндияга берілген Петсамо (Пиченга)

аймағы Кеңестер Одағына қайтарылып, Порккапо - Удд ауданы Кеңес Одағына 50

жылдық мерзімдегі ареналық пайдалануға берілетін болды. Кеңес Ҥкіметі Порккапо Удд

ауданынан ӛз әскерлерін 1956 жылы алып кетіп, бҧл ауданды Финляндияның билігіне

мерзімінен бҧрын қайтарылып берді.

Бҧл мемлекеттердің болашақ дамуына Париж бейбітшілік шартынын саяси қатарларынын

маңызы ӛте зор болды. Шын мәнінде саяси қалалар бҧрын фашизмнің қанауында болған

мемлекеттердің даму жолдарын белгілеп берді. Ӛйткені шарттардың саяси жағдайлары

Екінші дҥние жҥзілік соғыстың азаттық, антифашистік сипатымен тығыз байланысты еді.

Париж бейбітшілік шарты гитлершілердің шапқыншылығына қатысқандарды жазасыз

қалдырмауды шешті. Париж бейбітшілік шарты Еуропаның едәуір жеріндегі халықтар

арасындағы қарым -қатынасы жаңа тарихи дәуірінің бастамасы болды. Еуропаның елеулі

бӛлігінде социалистік, демократиялық қоғам қҧруға тарихи мҥмкіндіктер негізделіп,

халықтар арасындағы достық қарым- қатынастың орнауына және нығаюына жағдай

туғызды.

Бҧл шарттарының қарулы кҥштер жӛніндегі қатарлары жоғарыда аталып ӛткен

мемлекеттердің қарулы кҥштері мен қарулауына белгілі шек қойып, соғыс шығындары

мӛлшерімен оларды ӛтеу шығындары жолдарын белгіледі: Италия, Румыния, Болгария,

Венгрия және Финляндиямен бейбітшілік шарттары әділетті де демократиялық сипаттар

жасалды. Ҧзаққа созылған саяси кҥрестің нәтижесі Кеңес Одағының демократиялық

бейбітшілікті айнымай жақтаған саясатының толық жеңіп шығу нәтижесі болды. Бҧл

елдердің саяси тәуелсіздігінде экономикасымен әлеуметтік жағдайында ӛмір сҥруге

мҥмкіндіктер алды, ал олардың ҥшеуі - Румыния, Болгария, Венгрия және Финляндиямен

бітім шарттарының жасалуы Еуропада бейбітшілікті нығайтуға қосылған зор ҥлес болды.

Париж бейбіт шартын даярлау мен қабылдау соғыстан кейінгі жағдайда батыс

державалардың Кеңес Одағына ӛздерінің мақсат, мҥдделерін кҥш кӛрсету арқылы еріксіз

қабылдату саясатының іске аспайтындығының, керісінше, даулы мәселелерді ӛзара

ынтымақтаса отырып, келіссӛздер жҥргізу арқылы ғана шешуге болатындығының

дәлелдеп айқын кӛрсетті.

Жаңа тұрпатты халықаралық қатынастардың орнығуы

Дҥниежҥзілік социалистік жҥйенің қҧрылуы кейіннен неғҧрлым жоғары деңгейде

социалистік интернационализмге кӛтерілген пролетарлық интернационализм принципіне

негізделген жаңа социалистік тҧрпаттағы халықаралық қатынастардың орнығуымен

айтулы болды.

Кеңес Одағы капитализмнен қол ҥзген халықтарға жаңа ӛмір орнатуға ҥлкен кӛмек

кӛрсетті. КСРО халықтық демократиялық - помещиктік қҧрылысты қалпына келтірмекші

болған сыртқы кҥштердің халықтардың тойтарыс беріп отыруына кӛмектесті. Бҧл

елдердің экономикалық блокада арқылы тҧншықтырмақшы болған әрекеттер де іске аспай

қалды. Халықаралық жағдай КСРО мен халықтық - демократиялық елдердің тығыз

топтауын талап етті. Олардың арасындағы туысқандық қарым- қатынастар, достық,

ынтымақ және ӛзара кӛмек туралы екі жақты шарттармен баянды етілді. Социалистік

елдердің әскери- саяси одағының нығаюымен бірге олардың экономикалық және мәдени

жақындасуы да жҥзеге асты.

Социалистік халықаралық позицияның нығаюына КСРО халық шаруашылығының

қалпына келтірінуі және одан әрі дамытылуы оның қорғаныс қуатының артуы шешуші

дәрежеде жәрдемдесті. Соғыс аяқталысымен - ақ, КСРО жаппай қарусыздану туралы

мәселені қайтадан қойды. Ең басты атом қаруына тыйым салу және жою талабы болды.

Басқа социалистік елдермен бірге КСРО бейбітшілік және халықаралық қауіпсіздік

жолындағы белсенді кҥресті ӛрістетті.

КСРО мен басқа да социалистік елдер ҧлт - азаттық қозғалысты белсене қолдап отырды.

Ҧлттық тәуелсіздікті жеңіп алған мемлекеттердің халықаралық қатынастарға кеңінен

қатысуын қолдаған социализм елдері олармен ынтымақтықты дамутыда, бҥкіл -

дҥниежҥзіндегі антиимпериалистік кҥштермен одақты нығайта тҥсуде. КСРО мен басқа да

социалистік елдер капиталистік дҥниемен қарым- қатынастарда қоғамдық қҥрылысы әр

тҥрлі мемлекеттердің бейбіт қатар ӛмір сҥру принципін басшылыққа алып отырды.

Екі ел арасындағы тату кӛршілік қарым - қатынастардың берік негіздерін қалаған Достық,

ынтымақтастық және ӛзара кӛмек туралы 1948 жылы жасалған Кеңес-Финляндия шарты

бейбіт қатар ӛмір сҥру принципішң нақты кӛрінісі болды. Кейіннен бҥл шарт ҥш рет

ҧзартылды. 1953 жылы ол тағыда 20 жылға ҧзартылды.

Империалистік мемлекеттер сыртқы саясатының агрессияшыл бағыты. НАТО - ның

қҧрылуы. Дҥниежҥзілік капиталистік жҥйенің жалпы дағдарысының тереңдеуі

империализмнің агрессияшылдығының кҥшеюімен қатарласа жҥрді. Батыстағы

раекцияшыл топтар КСРО мен дҥниежҥзілік социалистік достық одақты жою немесе ең

болмағанда әлсірету, коммунистік, жҧмысшы және ҧлт - азаттық қозғалыстарын басып -

жаншу, капитализм позицияларын нығайту жоспарларын жасап бақты. Соғыстан әбден

байыған америка монополиялары дҥниежҥзіне ӛз ҥстемдігін орнатуға ҧмтыла бастаған.

Президент Трумэн АҚШ-қа дҥниежҥзіне басшылық жасау «ӛте қажет» болып

тҧрғандығын мәлімдеді. АҚШ тың әкімшілігі бҧл басшылықты басқа

елдердің халықтарына тануға ҧмтыла отырып, оларға қысым жасау мақсаттарында ӛзінің

экономикалық қуатымен «атом дипломатиясын» кеңінен пайдаланды.

АҚШ - та КСРО -ға қарсы соғыс ашудың толып жатқан жоспарларын талдап жасалып,

оларда ондаған кеңес қалаларын атом бомбасымен бомбалау кӛзделді. Кҥш кӛрсету

тҧрғысындағы саясат халықаралық жағдайдын шиеленісуіне әкеп соқтырды. Америка

империализмі Еуропаның қауіпсіздігін камтамасыз ету деген желеумен, КСРО -ға және

басқа социалистік елдерге таяу орналасқан Греция және Туркияны ӛзінің қамалына

айнандыруды ҧйғарды. Осы мақсатпен 1947 жылы АҚШ Греция мен Туркияға 400 млн

доллар кӛлемінде кӛмек берді. АҚШ президенті Трумэннің қатысуымен Фултонда (АҚШ)

сӛйлеген Черчилльдің антикеңестік сӛзі және «Трумэн доктринасы» деп аталған кӛмек

бағдарламасы КСРО -ға және басқа да социалистік мемлекеттерге қарсы «қырғиқабақ

соғыстың» басталғанын хабарлады. «Маршалл жоспарын» жҥзеге асыру Еуропа елдерінің

- Америка кӛмегін алушылардың ішкі істеріне АҚШ- тың қол сҧғуына қолайлы жағдай

жасады. Социалистік достық одаққа қарсы бағытталған агрессиялық блоктың

экономикалық негізі жасалды. «Маршалл жоспарына» қатысушы елдердің кӛпшілігі 1949

жылы сәуірде томаға- тҧйық агрессиялық әскери топ - НАТО -ны қҧру туралы пактіге қол

қойды. АҚШ, Канада; Ҧлыбритания, Франция, Италия, Бельгия, Нидерланды;

Люксембург, Норвегия, Дания, Исландия, Португалия НАТО-ға мҥше болды. 1952 жылы

НАТО -ға Греция және Туркия, ал 1955 жылы Германия Федерациялық Республикасы

кірді. 1982 жылы Испания НАТО -ға мҥше болды. НАТО -ға кірген әрбір елге америкалық

әскер басшылығының жалпы басқаруымен қарулы кҥштер қҧру ҥшін белгілі бір мӛлшерде

әскер бӛлу ҧсынылды. Капиталистік елдерде жаппай қарулану кҥрт кҥшейді.

Дҥниежҥзілік жаңа соғыс қатері ӛсе тҥсті.

Бейбітшілікті жақтаушылар қозғалысы

Соғыс қаупінің дамуы бейбітшілікті қорғаудың қажеттілігін жете тҥсінетін миллиондаған

адамдарды қозғалысқа итермеледі. 1948-1949 жылдары кӛптеген елдерде бейбітшілікті

қорғау конференциялары мен съездері ӛтті, бейбітшілік жолындағы кҥрескерлердің

ҧлттық комитеттері қҧрылды. 1949 жылы кӛктемде Бейбітшілікті жақтаушылардың бҥкіл

дҥниежҥзілік 1- конгресі болды. Бҥкіл Дҥниежҥзілік Бейбітшілік Кеңесі барлық елдердегі

бейбітшілікті жақтаушыларды біріктірген бірқатар халықаралық науқандар ӛткізді. Атом

қаруына тыйым салу туралы Стокгольм ҥндеуінде 1950 жылы 500 млн астам қол

қойылды. Бейбітшілікті жақтаушылардың қозғалысы - адамзат тарихындағы ең бҧқаралық

қоғамдық- саяси қозғалыс. Жиырма жылдан астам уақыт бойы халықаралық

қатынастарды «қырғиқабақ соғыс» ҧшықтырып келді. Халықаралық шиеленістер

жағдайында социалистік және капиталистік мемлекеттер арасындағы қатынастар ауыр

халде болды. Қатынастардың шиеленісуі адамзатқа ядролық - ракеталық соғыс қатерін

тӛндірді, халықты дағдарыстарға талай рет ҧрындырды.

Америка империалистері ӛздерінің Азия континентіндегі социализм мен ҧлт- азаттық

қозғалысқа қарсы кҥресу жоспарларынан бас тартпады. 1950 жылы маусымда Корей

тҥбегінде әскери жанжал бҧрқ ете тҥсті. Корей Халық Демократиялық Республикасына

қарсы агрессиялық соғысқа АҚШ бастаған 16 мемлекет қатысты. Бҧл халықаралық

шиеленісті кҥрт кҥшейтіп жіберді. АҚШ Жапонияны ӛзінің агрессиялық саясатына

тартуға жанталасты. 1951 жылы АҚШ және оның одақтастары Сан- Францискода

Жапониямен бітім шартына қол қойды. АҚШ пен Жапония арасында әскери келісім

жасалды. Жапония аумағында жаңа әскери базалар қҧрылды. Кореядағы қиян- кескін

соғыс ҥш жылға созылды. Дҥниежҥзінің барлық адал ниетті адамдары корей халқына

тілектес болып, қолдап отырды. Кеңес Одағы корей халқына материалдық және саяси

ҥлкен кӛмек кӛрсетті. 1953 жылы шілде де Кореяда уақытша бітімге қол жетті, оның

ҥстіне соғыс агрессиясы басталған шектерде аяқталды. Кореядағы соғыстың нәтижесі

кҥштердің ара- салмағы ӛз пайдасына ӛзгерте алмаған Америка империализмінің жеңіске

ҧшырағанын кӛрсетті.

Бір жылдан кейін Азияда тағы бір соғыс ошағы сӛндірілді. Сегіз жылға жуық уақыт бойы

француз отаршылары Ҥндіқытайдағы ҥстемдігін кҥштпен сақтап қалуға ҧмтылды. Әскери

жеңіліс тапқан Франция 1954 жылы шілдеде Уақытша бітім туралы жэне саяси реттеу

принциптері туралы Женева келісімдеріне қол қоюға мәжбҥр болды. Женева келісімдеріне

қатысушылар Вьетнамның, Лаостың және Кампучиянаның тәуелсіздігін, бірлігін мен

аумағының тҧтастығын қҧрметтеуге және олардың ішкі істеріне қол сҧқпауға

міндеттелді.АҚШ бҥл декларацияға қойылған жоқ, бірақ оны бҧзбайтынын мәлімдеді.

Алайда кейін АҚШ уәдесінен тайып, Женева келісімдерінІң орындалуын болдырмады.

Агрессиялық саясаттың сәтсіздікке ҧшырауы соғысты қҧлшына жақтаушылардың желігін

баса алмады. Америка империализмі «коммунизм қатерінен»қорғану деген жалған

желеуді бетке ҧстап, Ҧлыбритания мен Францияның билеуші топтарының қатысуымен

бірқатар елдерді агрессиялық блокқа тартты. 1951 жылы АНЗЮС -Австралия, Жаңа

Зеландиямен АҚШ қосылған әскери блок пайда болды (блок оған қатысушы елдер

атының бас әріптері бойынша атанды). 1954 жылы Оңтҥстік -Шығыс Азияда агрессиялық

блок - СЕАТО - Оңтҥстік - Шығыс Азия шарты ҧйымы) қҧрылды. Оған АҚШ,

Ҧлыбртания, Франция, Австралия, Жаңа Зеландия, Пәкістан, Тайланд және Филиппин

қатысты. 1955 жылы қҧрамына Ҧлыбритания, Тҥркия, Ирак, Пәкістан және Иран енген

тағы бір әскери топ қҧрылды. Алғашқыда бҧл блок Бағдат пактісі деп атады. Бағдат

пактісінен Иран шыққаннан кейін, 1959 жылы ол СЕНТО Орталық шарты ҧйымы

қҧрылды. Блоктың ыдырап кетуінен қауіптерге АҚШ Тҥркияме, Пәкістанмен және

Иранмен екі жақты әскери келісімдер жасасты. АҚШ бҧл блокқа мҥше болмаса да, оның

негізгі органдардың жҧмысына қатысып ерекше қҧқықтарға ие болды.

Социалистік елдердің шекараларын бойлай орналасқан әскери блоктармен базалар

тізбегін жасай отырып, империалистер КСРО-ның және басқа социалистік елдердің

тіршілік орталықтарын ҥнемі нысанаға алып отырмақ болды. Сонымен қатар әскери

блоктар дамушы мемлекеттерге және ҧлт - азаттық қозғалысына қарсы кҥрес қҥралына

айналды.

Азат елдердің бейбітшілік әрекеттері. Отарларға иелік еткен мемлекеттер олардың

жҥйенің ыдырауына, Азия және Африкада тәуелсіз ҧлттық мемлекеттердің пайда болуына

кедергі жасауға дәрменсіз болып шықты.

1955 жылы сәуірде Бандунгте (Индонезия) Азия мен Африканың 29 елінің конференциясы

шақырылды. Ол қоғамдық қҧрылысы әр тҥрлі мемлекеттердің бейбіт қатар ӛмір және

ынтымақтасу принциптерін мақҧлдады. Конференция Азия мен Африка халықтарының

отаршылдықты толығымен және біржолата жоюға бел байлағанын білдірді. Агрессиялық

блоктарды айыптап ядролық қаруға тиым салуды талап етті. Кейінірек азаттық алған

елдерде осы принциптерді қолдайтындықтарын мәлімдеді.

Бейбітшілікпен әлеуметтік прогресс жолындағы, империализмге және отаршылдыққа

қарсы қарсы кҥрес кӛптеген жас тәуелсіз мемлекеттерді ӛздерінің егемендігін

отаршылдардың қол сҥғуынан қорғап қалуға кӛмектескен социалистік елдермен

жақындастыра тҥсті. КСРО және басқа социалистік мемлекеттер, алдымен Экономикалық

Ӛзара Кӛмек Кеңесіне мҥше елдер азаттық алған елдердің саяси және экономикалық

тәуелсіздігін нығайтуына достық кӛмек кӛрсетті.

Антиимпериалистік, отаршылдыққа және кәсіпшілдікке қарсы бағыт жҥргізсе отыры,

жҥздеген елдер қазіргі кездегі бар әскери - саяси одақтарға қосылмау саясатын ҧстанып

отыр. Дҥниежҥзілік соғыстың маңызды факторларына айналған блоктарға қосылмаған

мемлекеттердің қозғалысындағы антиимпериалистік бағыттың кҥшеюі, олардың ӛздерінің

табиғи одақтастары - социалистік елдермен ӛзара әрекеті халықаралық соғыспен

агрессияға қарсы бейбітшілік пен шын мәніндегі ҧлттық тәуелсіздік ҥшін кҥресте кҥшін

еселей тҥседі. Блоктарға қосылмау қозғалысы қызметінің принциптері мен платформасы

бҥл елдер басшыларының бірқатар конференцияларының шешімдерінде кӛрінді.

Социалистік елдердің Еуропадағы бейбітшілік пен ҧжымдық қауіпсіздік жолындағы

кҥресі. КСРО мен басқа социалистік елдер Еуропадағы шиеленісті бәсеңдету жолында

ҥнемі жігерлі шаралар қабылдап отырды. І954 жылы КСРО Еуропа елдерінде және АҚШ-

қа ҧжымдық қауіпсіздік жҥйесін жасауды ҥсынды. Еуропа халықтарынан кеңінен қолдау

тапқан кеңес ҧсыныстарын Батыс державалары қабылдамай тастады. Олар Германия

Федерациялық Республикасын демилитарландыру және оны НАТО-ға кіргізу туралы

келісімге қол қойды. Солтҥстік Атлантика блогына мҥше болғаннан кейін Батыс Германия

бҧл әскери топта жетекші рӛлге ие болуға барған сайын ҧмтыла тҥсті. НАТО-ның

Еуропадағы базасына айналды.

ГФР-да милитаризмнің қайтадан ӛрлеуі жалпыға бірдей бейбітшілікке қатер тӛндірді.

КСРО-ның және Еуропадағы социалистік елдердің ҥкіметтері социализмнің жеңістерін

қорғау ҥшін Еуропада бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету жӛнінде шаралар

қолдануға мәжбҥр болды. 1955 жылы 4 мамырда Варшавада бҥл мемлекеттердің арасында

достық, ынтымақтастық және ӛзара кӛмек туралы шартқа қол қойылды. Шартқа

қатысушылар қол қойған елдердің біріне қарулы шабуыл жасалынған жағдайда оған дереу

және жан-жақты кӛмек кӛрсетуге міндеттенді. НАТО-дан ӛзгешелігі сол, Варшава шарты

қорғаныс шарты болып табылады, әрі Еуропадағы және бҥкіл дҥние жҥзіндегі

бейбітшіліктің сенімді кепілі қызметін атқарады. 1985 жылы сәуірде бҧл шартқа

қатысушы мемлекеттер Варшава Шартының әрекет ету мерзімін 20 жылға, одан кейін

тағы да 10 жылға соза отырып, ҧзарту туралы хаттамаға қол қойды.Кеңес ғылымының,

техникасы мен ӛнеркәсібінің ірі табыстарға жетуінің арқасында дҥниежҥзіндегі кҥштер

арасалмағында социализм пайдасына сапалық ӛзгерістер болды. 1953 жылы КСРО-да

термоядролық қаруды сынау ойдағыдай ӛтті. Кӛп ҧзамай Кеңес Одағына қҧрлықаралық

ракеталар жасалды.

Отарлық жүйенің құлауы

Екінші дҥниежҥзілік соғыс ӛмірдің барлық жақтарына ҥлкен ықпалын тигізді, сонымен

қатар, ол отар және тәуелді халықтардың ӛздерінің тәуелсіздіктері ҥшін кҥресін ары қарай

жандандырып, дамытуға мҥмкіндік тудырды. Басты рӛлді КСРО атқарған демократиялык

кҥштердің фашизмді жеңуі Азия, Африка мен Латын Америкасындағы ҧлт-азаттық

қозғалыстарды кеңейтіп дамытуға оң ықпалын тигізді. Екінші дҥниежҥзілік соғыстан сон

халықтардың тәуелсіздік ҥшін кҥресінде жаңа дәуір басталды. Отарлық жҥйе біртіндеп

қҧлдырай бастады.Уақыты бойьшшы бірінші болып Оңтҥстік-Шығыс Азия елдері

еркіндік ала бастады. Соғыс жылдарының ӛзінде Индонезия халқы жапондықтармен кҥрес

жҥргізді, олар елді жаулап алдып еркіндік ҥшін болған кез келген қҧлшыныстарды аяусыз

басып шаншып отырды. 1945 жылдың тамызында Жапония капитулляцияланбай

тҧрғанда, бірақ жапондық милитаризмінің жеңіліс тапқаны анық болып тҧрғанда, ҧлт-

азаттық қозғалыстың кӛшбасшыларының бірі Сукарно Индонезияның тәуелсіздігін

жариялап Индонезия Республикасының бірінші президенті болды. Жаңа тәуелсіз

мемлекеттің дҥниеге келуі қарулы кӛтеріліссіз болды. Қан-тӛгіссіз жеңістің болу себебі

мынада: аралда қалған жапон бӛліктері деморальданған болды да олар капитулляцияға

қол қойған соң мҥлдем ешқандай қарсылық білдіре алмады. Индонезияның бҥрын болған

қожайындары Голландия мен басқа батыс елдерінің қарулы кҥштері архипелаг

аралдарында болған жоқ. Сондықтан тәуелсіздік жариялағаннан кейінгі алғашқы кҥндері

елде тыныштық болып, ҥкІмет пен басқа да билік органдарын кҧру жҥріп жатты.

Алайда, біраз аралықтан соң Ява аралына жапондықтарды қарусыздандыру тҥрімен

ағылшын әскерлері тҥсті. Ағылшындар ӛздерімен бірге уақытша генерал-губернатор Ван

Моокты алып келді, ол бҥрынғы голланд отарлаушылары орнатқан тэртіптерді қайта

қалпына келтіру керек болды. Ағылшын әскери бӛліктері Индонезиялық патриоттармен

бэлсіне қоймады. Бҧл бҥкіл елде наразылық пен қарсыластық танытушылыққа әкелді.

1945 жылдың 10 қарашасьшда Индонезияда республиканың еркіндігі мен тәуелсіздігі

ҥшін, отаршылдыққа қарсы қарулы кҥрес басталды. Оньщ толық жеңісіне бірнеше

жылдар қажет болды. Кҥрес тек аралдарда ғана емес, сонымен қатар БҦҦ-да,

халықаралық конференцияларды да жҥріп жатты. Тек 1954 жылдың 10 тамызында

голланд-индонезиялық одақ бҧзылды. 1956 жылдың мамырында президент Сукарно

парламент қабылдаған оны тарату (қысқарту) жӛнінде Заң қабылдады.

Индонезиядан соң кезек Бирмаға келді. Мҧнда Бирманы оккупациялаған жапондықтарға

қарсы операция жҥргізген ағылшындар ағылшын әскерлеріне кӛрсеткен кӛмектеріне

қарамастан бирма патриоттарына, ҧлт-азаттық қозғалыстардың дамуына кедергі жасауға

тырысты. Саяси маневрлармен билікті бирма халқына ӛткізбеуге тырысқан ағылшын

саясатына қарамастан бҥкіл елде азаттық қозғалыстар ӛсіп жатты. Бҥкіл билікті

толығымен халыққа беру және Қҧрылтай жиналыста сайлау ӛткізу туралы талаптар

жалпылық болды. Ақырында ҧлттық кҥштердің қысымына тҥскен ағылшын ҥкіметі

Бирмаға доминион статусын беруге мәжбҥр болды. Қыркҥйекте Қҧрылтай жиналыс

Конституция қабылдады, ол жаңа республика - Бирма Одағын жариялады.

1947 жылдың 15 тамызында Дели тәуелсіз Ҥндістанның ҥш тҥсті жалауы бой кӛтерді.

Ҥнді халқы кӛп жылдар бойы армандаған және сол ҥшін аяусыз кҥрескен еркіндігіне қол

жеткізді.Ҥндістанның тәуелсіздігін мойындауға мәжбҥр болған ағылшын ҥкіметі оның

территориясын екі мемлекетке бӛлді: Ҥндістан мен Пәкістан. Бҧл бӛлініс тек ҥнді

парламентінІң келісімінсіз жҥргізілді де бҧл кейінгі жылдары екі мемлекет арасындағы

кӛп қақтығыстарға әкелді, олар кейде тіпті әскери қимылдарға да әкеліп отырды.Пәкістан

жекеленген екі бӛліктен тҧрды-шығыс және батыс. Қҧрлықта олардың ара қашықтығы

1500 шақырымды қҧраса, суда тҥбектің айналасындағы жолы 5000 км-ге жуық болды.

Ақырында, оның шығыс бӛлігі-Бенгалия кӛп қақтығыстардан соң жеке мемлекет-

Бангладеш болды, бҧрынғы отарды бӛлу тек діни сипат бойынша ғана болды, оның

тарихи дамуы мен сақталып қалған салт-дәстҥрлері ескерілмеді. Бҧл бӛлініс басталғаннан

бастап-ақ діни негізде болған қиратушылықтар мен бҧқаралық кісі ӛлтірулерге әкелді.

Мыңдаған ҥндістер Пәкістан территориясынан, мҧсылмандар Ҥндістаннан кетуге мәжбҥр

болды. Джамму мен Кашмир кнәздіктері, және де Хайдарабад пен Джунатарх ҥшін

кҥрестер ҥнемі жҥріп тҥрады.1950 жылдың 26 қаңтарында Қҧрылтай жиналысы жаңа

Конституция қабылдаған соң Ҥндістан егемен демократиялық республика болды,

сонымен

бірге Британдық ҧлттар Достастығының қҧрамында қалып отырды.1948 жылдың

ақпанында ағылшын ҥкіметі Дейлон аралына доминион қҧқын беруге мәжбҥр болды.1946

жылдың 4 шілдесінде Филиппин Республикасы Егемен мемлекет болды, бірақ АҚШ

мҧнда ӛз әскерін қалдырды да республикаға белгілі бір бақылау жҥргізіп отырды.11

жылдан соң, 1957 жылдың тамызында Малайя тәуелсіздік алды. 1951 жылы Неапал

конституциялық монархиясы бар егеменді мемлекет болды. Тәуелсіздік ҥшін ең ауыр әрі

қиын жолды ӛткен Вьетнам болды. Жапонияның 1945 жылдың 2 қыркҥйектегі

капитулляциясы еркін әрі тәуелсіз Вьетнам Демократиялық Республиканың туған кҥні

болды. Алайда, соғыс кезінде жапон оккупанттармен кҥрескен вьетнам халқына қайтадан

қолына қару алуға тура келді. Францияның билеуші топтары Ҥндіқытайда ӛз иеліктерін

жоғалқандарымен келіскісі келмеді. Ағылшын әскери бӛліктерінің кӛмегіне сҥйенген

француздықтар 1945 жылдың 23 қыркҥйегінде Сайгонға оккупациялады, Оңтҥстік

Вьетнам территориясын жаулай бастады, Камбоджаға басып кірді. Бір мезетте

чанкайшылар Вьетнамға солтҥстіктен кірді, бҧны Жапон бӛліктерінң капитуляциясын

қабылдау кажеттілігімен тҥсіндірді. Вьетнам халқы ӛз отанын қорғауға тҧрды.Қытайдың

халықтық-азаттық армиясынан кейін чанкайшылар Вьетнамнан кетті де, кейінірек мҥлдем

Тайваньға кӛшті. Француздар вьетнам халқының табанды қарсылығы мен әлемнің

прогрессивті қоғамдастығының оларды Вьетнамнан кетуін талап етуіне қарамастан

кҥресті жалғастырды. Француздардың жеңілісінен және Дьен Бьен Фу тірек пунктінің

қҧлауынан кейін 1954 жылдың мамырында қайта қҧрылған Франция ҥкіметі Вьетнамдағы

"лас соғыс"деген атқа ие болған соғысты тоқтатты. 1954 жылдың 20 шілдесінде

Ҥндіқытайда бейбітшілікке келіп, келесі кҥні Женевада КСРО, АҚШ, Ҧлыбритания, ҚХР,

Франция және басқа да мҥдделі елдердің шетел істері министрлерінің кеңесінде Вьетнам,

Камбоджа, Лаостағы еркін сайлауларды - қарастыратын соңғы бекітуші декларацияға қол

қойылды. Вьетнамда 17-параллельден оңтҥстікке қарай уақытша демаркациялық сызық

жҥргізілді.Женевадағы қорытынды декларацияға қолды тек АҚШ ғана қойған жоқ, олар

Вьетнамның еркін дамуына кедергі жасап, Францияның орнына келмекші болды.1950

жылдың наурызында АҚШ-тың ҧлттық кауіпсіздік Кеңесі кейінірек президент Г.Трумэн

мақҧлдаған француз отар әскерлеріне экономикалық және әскери кӛмек туралы шешім

қабылдаған болатын. Оңтҥстік-Шығыс Азияда ықпалын кҥшейту ҥшін және аймақ

елдерінде дербес демократиялық тәртіптің кҧрылуына жол бермес ҥшін АҚШ 1954

жылдың қырқҥйегінде Манилада Оңтҥстік-Шығыс Азия келісімінің әскери Ҧйымын

(СЕАТО) қҧру туралы пактіге кол қойды. Бҧл ҧйымға мҥше болғандар: АҚШ, Англия,

Франция, Австралия, Жаңа Зеландия, Пәкістан, Тайланд пен Филиппин.АҚШ СЕАТО

кӛмегімен және кӛмкеруімен белсенді істерге кірісті. Олар "кҥшті оңтҥстік Вьетнам"

қҧрудан бастады, ол арқылы ең алдымен ДРВға соққы беру, содан кейін ӛз ықпалына

бҥкіл Ҥндіқытай аймағын бағындыру кӛзделді. Бҧл ҥшін 1955 жылдың қазанында

Оңтҥстік Вьетнам АҚШ-қа тәуелді Нго Динь Дьем президенті бар Республика болып

жарияланды. АҚШ-тың 1973 жылға дейін созылған Вьетнамдағы интервенциясы

басталды. Алайда, соғыста кҥштердің теңсіздігіне, АҚШ ӛзінің ҥлкен әскери-ӛнеркәсіптік

потенциалына қарамастан, кішкентай 30 миллион халқы бар, жапондықтармен,

француздармаен соғыстарда кҥйзелген Вьетнам тойтарыс беріп кана қоймай, ӛзінің

қаһарман халқының кҥші мен халықаралык аренаның ҥнемі болып тҧрған қолдауының

және де КСРО мен басқа да социалистік елдердің барлык қажет кӛмек беруінің арқасында

жеңіске жетті.

Кӛп жылдар бойы АҚШ вьетнам халқының қарсыластығын сьшдыруға тырысты. Бҥл

ҥшін 1970 жылдың кӛктемінде сайгон әскерімен бірге американ әскери топтары

Камбоджаға баса кӛктеп кірді, одан 1971 жылдың басында Лаосқа енді. Бірақ Вашингтон

ойластырған жоспарларын жҥзеге асыра алмады. Американ дипломатиясына соғысты

тоқтату жолдарын іздестіруге жэне бейбітшілікті орнатуға тура келді. Келіссӛздер қиын,

әрі ҧзақ болды. Тек 1973 жылдың 27 қаңтарында соғысты тоқтату туралы келісімге қол

қойылды. Осылайша, 30-жылдық соғыстан кейін Вьетнам еркін әрі тәуелсіз

демократиялық республика болды.Таяу және Орта Шығыс елдерінің отарлауға қарсы

кҥресі соншалықты ҧзақ болмаса да, ӛте маңызды, ӛткір болды. Сирия мен Ливан, Египет

пен Ирак,Йемен мен Иордания тәуелсіздігіне қол жеткізді. Табан тірескен күресті

палестина халқына жүргізуге тура келді. Себебі, 1947 жылы БҮ¥ Бас

Ассамблеясының шешімімен Палестина мемлекеті 2 бӛлікке бӛлінді: арабтық-

Палестина, және еврейлік Израиль. Иерусалим қаласы интернационализацияға

жатты. Бірден Бас Ассамблеясының шешімінен соң Израиль басшылары

Палестинаның бүкіл территориясын алып қалуға тырысып арабтарға қарсы соғыс

бастады, палестиналықтарға жаулап алынған территорияның біразын қайтарып

ала алды. Алайда, еркін тәуелсіз Палестина мемлекеті әлі де құрылған жоқ.

1952 жылы Египетте Г.А.Насер бастаған "Еркін офицерлер" ҧйымының қҥрамына кірген

патриотты-бағыттаиған жас әскерилер әскердің қолдауымен тӛңкеріс ҧйымдастырып,

билікті ӛз қолдарын алды. Ҥш кҥннен соң Фарук патша бас тарту туралы актіге қол қойып

елден мәңгілікке кетіп қалды. Жаңа биліктің қалыптасуы және қҧрылуы қиын

жағдайларда Суэц каналында әскері орналасқан Англиямен ҥнемі кҥреспен ӛтті. Соңғы

ағылшын солдаты Египеттен тек 1956 жылдың 13 маусымында кетті.50-жылдары

тәуелсіздікті Ливия (1952 жылы қаңтарда), Судан (1956 жылы қаңтарда), Тунис (1956

жылы наурызда). 1958 жылдағы маусым тӛңкерісінен кейін Ирак еркін, тәуелсіз мемлекет

болды.Осылайша 50-жылдардың аяғында еркіндік пен тәуелсіздікті Таяу және Орта

Шығыс елдері мен Солтҥстік Африка елдері алды.Ҧлт-азаттық қозғалыс Африка

континентін жаулап алды. 1957 жылдың наурызында бҧрынғы ағылшын отары Алтын

Жағалауда ҧзақ әрі қиын кҥрес жолынан соң Тропикалық Африканың бірінші тәуелсіз

мемлекеті болды. Алтын Жағалауды ҧстап қалу мақсатында ағылшындар ҧзақ қҧлшыныс

тартты, бірақ олар мемлекеттің жаңа саяси қҧрылымын бекітуге мәжбҥр болды. 1951

жылдың ақпанындағы Заң шығарушы жиналыстағы сайлауда толық жеңісті Квам Нкрум

басшылық еткен Халық партиясы иеленіп, оның кӛшбасшысы Квам Нкрум премьер-

министр болды. Бірақ отар тәртібі Англия елге доминион статусын беріп, Алтын Жағалау

тәуелсіз Гана мемлекеті болғанша1957 жылдың 6 наурызына дейін сақталды.Тәуелсіздік

ҥшін кҥресті Француз Батыс Африкасы мен Француз Экваторлық Африка елдері жҥргізді.

Экваторлық Африкадағы отар жҥйесінің кҧлауы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің қҧрылуына

әкелді.Экваторлық Африка елдерінің бірі Гвинеяда француз ҥкіметі референдум ӛткізуге

барды, осылайша, олар бҧл елді отарлық тәуелділікте ҧстап калуға тырысты.

Референдумда жаңа конституция туралы сҧрақ кӛтерілді. Француз билігі егер халық оны

қолдамаса елге тәуелсіздік беріледі деп айтты. Халықтың 97 пайыз конституцияға қарсы

болды. Нәтижесінде Гвинея 1958 жылдың 2 қазанында тәуелсіз егемен мемлекет

болды.Тәуелсіздік алған келесі мемлекеттер Того мен Камерун болды. Тогодағы І958

жылғы сайлаудан соң билікке отарлық ҥстемдіктен босатуды талап ететін ҥкімет келді.

1959 жылы ақпанда ӛтіп жатқан БҦҦ Бас Ассамблеясының тӛтенше сессиясы Тогоға

тәуелсіздік беру туралы сӛз айтты да мемлекет 1960 жылдың 27 сәуірінде оны алды.1959

жылдың 25 желтоқсанында Камерун да еркін мемлекет болды. Мҧның барлығы француз

қоғамдастығының қҧлдырауына әкелді. Сенегал, Жоғарғы Вольта мен Дагомея жэне

Судан Мали Федерациясына бірікті де тәуелсіздікті беруді талап етті. Француз ҥкіметі

қысым кӛрсету арқылы Жоғарғы Вольта мен Дагомеяны Федерациядан шығуға

мәжбҥрледі. Дегенмен, ҧзаққа созылған Парижде ӛткен келіссӛздерден соң Франция 1960

жылдың маусымында Малгаш Республикасы (Мадагаскар) мен Мали Федерациясына

тәуелсіздік беру туралы келісімге қол қойды.Сол 1960 жылы тағы 17 Африка

мемлекеттері тәуелсіздік алды. Олардың арасында: Чад, Орталық Африка Республикасы,

Конго (Браззавиль), Габон, Дагомей Республикасы, Нигер Республикасы, Жоғарғы Вольта

Республикасы мен Піл Сҥйегі Жағалауы (Берег Слоновой Кости) Республикасы (Кот

д'Ивуар). Бҧл жыл әлемдік тарихқа Африка жылы деп енді.60-жылдары, Шығыс және

Орталық Африка елдері бостандығын алды. Олардың қатарында бҧрынғы британ

иеліктері Кения, Уганда, Занзибар, Ньясленд, Солтҥстік Родезия. Ал Оңтҥстік Африка

елдерінің тәуелсіздік алуы біраз кідіріп қалды. Бҧл кездейсоқтық болған жоқ. Оңтҥстік -

Африка континентінің ең бай аймағы. Бҧл жерде отарлаушылардың қолынан жібергісі

келмеген алтын, платина, алмаз, уран және минералды байлықтардың қоры шоғырланған.

Ангола, мысалы, тәуелсіздігін тек 1975 жылы ғана алды.Дербестік алғаннан кейін Африка

елдерінің кӛбінде тынышсыздық болды. Отарлаушы билік бай отарлардан айырылғысы

келмеді. Табанды кҥрес Конгода ӛтті. Азамат соғысы Анголада ӛрістенді. Басқа елдерде,

сонымен бірге Сьерра-Леонада уақтылы - уақтылы қарулы кҥреске ҧласқан қақтығыстар

болып тҧрды. Эфиопия мен Сомали арасында бірнеше рет қарулық қақтығыстар

болды.Африкалық мемлекеттердің алдында тҧрған басты міндеттердің бірі-кҥштерді

біріктіру болды. Тек бірге ғана африкалық мемлекеттер сәтті дамып, алға қарай жҥре

алды. 1963 жылы ҧзаққа созылған келіссӛздерден соң тәуелсіз африкалық мемлекеттердің

мемлекет және ҥкімет басшыларының конференциясында Африкалық Бірлік Ҧйымы (АБ¥

немесе ОАЕ) қҧрылды. Бҧл Ҧйым ӛзіне 50 мемлекетті біріктірді. Бҧл Ҧйымның

міндеттері: африкалық мемлекеттердің саяси және экономикалық ынтымақтастығын

дамыту, олардың әлемдегі ықпалын нығайту, олардың территориялық тҧтастығын қорғау,

халықаралық аренадағы істердің координациясы мен біріктірілуін камтамасыз ету.

Отарлық тәуелділіктен кҧтылу ҥшін кҥрестер Латын Америкасында да жҥріп жатты. 50-

жылдары кубалық патриоттар американ колшоқпары Батистаға қарсы шықты. Ҧзаққа

созылған кҥрестен кейін 1959 жылдың бірінші кҥні Фидель Кастро бастаған патриоттар

Гаванаға кірді. Елдің Америкаға бағынышты болуы осымен аяқталды.1955 жылдың сәуір

айында Бандугада конференция ӛтті, оған Азия және Африка елдерінің 29 мемлекеті

катысты. Оның шешімдері отарлыққа қарсы кҥресті одан әрі дамытып, халықтардың

жағдайларын қорғау ҥшін маңызы зор болды. Мҧнда қабылданған декларацияла мына

мәселелер қарастырылды: конференция қатысушылар адам кҧқын сыйлау принциптерін

БҦҦ Жарғысының мақсат принциптерін, барлық мемлекеттердің егемендігі мен

территориялық тҧтастылығын, ҧлттар мен нәсілдер теңдігін қолдау; басқа елдерге қарулы

қысым жасаудан, басқа елдердің ішкі тәртіптеріне (істеріне) кірісу мен интервенциядан

бас тарту, ҧлы державалардың кез келгенінің қызығушылығында ҧжымдық қорғанысты

пайдалану туралы келісімнен бас тарту. Принциптер демократиялық отарлыққа қарсы

қозғалыстың негізІне алынды, сонымен бірге қосылмаудың Қозғалысы деген атпен белгілі

болған дамушы Азия, Африка және Латын Америка елдерінің мемлекет аралық бірігуінің

негізіне алынды. Бҥл Ҥйым Жарғысыз қызмет атқарады. Оның қызметі соғысқа қарсы,

империалистікке қарсы, отарлыққа қарсы және нәсілдікке қарсы бағытпен

сипатталды.Еркіндік алған халықтарға Кеңес Одағы ҥлкен кӛмек кӛрсетті. БҦҦ-ның

Қауіпсіздік Кеңесінде "вето" қҧқығын пайдаланып, Кеңес Одағы тәуелсіздік ҥшін кҥресіп

жатқан немесе оны жаңа ғана алған Азия, Африка және Латын Америка елдерінің

жағдайларына қайшы келетін шешімдерді қабылдаттырмады. Оған мысалдар кӛп.

Солардың ішіндегі біріне тоқталсақ, 1956 жылы Кеңес Одағы Египеттің ағылшын-

француз-израиль интервенциясына қарсы кҥресте шешуші рӛл атқарды. Бҧл мемлекеттің

жаңа жас билеушісі экономиканы дамытуға жэне халықтың ӛмірін жақсартуға шаралар

қолдана бастап, батыс мемлекеттерінен кӛмек сҧрады да онысы қабыл альшбады. Нілде

биік Асуан бӛгетін және қуатты электрстансасын салу ҥшін Египет қаржыны қажет етті.

Сондықтан, оны салу ҥшін ӛткен ғасырда қҧрылған компания иеленген Суэц каналын

национализациялау туралы шешім қабылданды. Компания мен оның акционерлері

акцияға жіберген ақшасынан бірнеше есе кӛп дивиденттерді алған болатын.1956 жылдың

26 шілдесінде Египет ҥкіметі Суэц каналы компаниясын национализациялап, оны

басқаруды ӛз қолына алды. Египет халқының қҧқықтарын қорғау ҥшін Кеңес Одағы

тҧрды. Оның ӛкілеттері Лондондағы конференцияда, кейін Б¥¥ Бас Ассамблеясы мен

Қауіпсіздік Кеңесінде Египет мҥдделерін жақтады.Халықаралық ҧйымның қолдауын

таппаған Англия мен Франция Израиль ҥкіметімен келісіп, 1956 жылдың 29 қазанында

Египетке қарсы интервенция жҥргізді. КСРО агрессия қарсы болып, Қҧрама Штаттарға

бірге соғысқа қарсы шығуды ҧсынды. Вашингтан келісім бермеген соң КСРО біржақты

тәртіпте Египетке қарсы агрессияның одан әрі дамуына жол бермейтіндігін және Египетке

қолдан келетін барлық қажет кӛмекті беретіндігін айтты. Ҥш ҥкімет ӛзінің әскери

қимылдарын тоқттаты да кейін, ӛз әскерін египеттік территориядан шығара бастады.

Тақырып №19«Қырғи қабақ соғысының » басталуы

«Қырғи қабақ соғысы» немесе Қырғи Қабақ Соғыс— 1945 — 1991 ж. аралығында

әлемдегі екі саяси жҥйедегі аса ірі мемлекеттер КСРО мен АҚШ арасындағы бақталастық

саясат. 2-дҥниежҥзілік соғыс аяқталғаннан кейін Гитлерге қарсы одақ ыдырап, КСРО мен

АҚШ басшылары дҥние жҥзін қайта саяси бӛліске салды. КСРО Шығыс және Орталық

Еуропа елдеріне социолистік жҥйені енгізді. Ал АҚШ бастаған Батыс Еуропа елдері

―коммунистік ағымды‖ әлемге таратпауға, бҧрынғы жҥйені сақтап қалуға тырысты. АҚШ

пен Батыс Еуропа елдері КСРО мен социолистік жҥйеге қарсы тҧру ҥшін НАТО соғыс

блогіне бірікті. Ал КСРО бастаған социолистік елдер Варшава шартын қҧрды. Екі жақ та

жанталаса қаруланып, ядролық, химиялық, биологиялық қарулар жасауға кірісті. Екі

жҥйенің бақталас-тығы қоғамның барлық салаларында (ғылымда, ӛндірісте, баспасӛзде,

ӛнерде, т.б.) жалғасып жатты. ғылым мен техниканың соңғы жаңалықтары соғыс

мақсатына бағытталды. Идеологиялық мақсатта әр тҥрлі радиостанциялар ашылды

(―Америка дауысы‖, ―Азаттық‖, т.б.). Екі саяси жҥйе арасындағы текетірес нәтижесінде

Кореяда, Вьетнамда, Ауғанстанда, Таяу Шығыс, Латын Америкасы және Африка

елдерінде әскери қақтығыстар жиі болып тҧрды. Нәтижесінде социолистік жҥйе

дағдарысқа ҧшырап, 1985 ж. Кеңес Одағында басталған қайта қҧру саясатынан кейін

социолистік елдер нарықтық қатынастарға кӛше бастады. 1991 ж. КСРО-ның тарауымен

Қырғи Қабақ Соғыс аяқталды. [1]

Тарих және саясаттануда қолданатын ҧғым, Екінші дҥниежҥзілік соғысынан кейін бастап

Кеңес Одағының ыдырауына дейін созылған АҚШ басқарған "батыс мемлекеттерінің"

және КСРО басқарған социалистік лагерінің идеологиялық қақтығысы (яғни либерал және

коммунистік екі идеологиясының қақтығысы) және сол себептен жҥргізілген АҚШ пен

КСРО арасында қаруландыру бәсекесі.

Суық соғыс -1980ж

Кіріспе

Тақырыптың ӛзектілігі. «Қырғи қабақ соғысы» екінші дҥние жҥзілік соғыстан кейінгі

кеңестер одағы мен Америка Қҧрама Штаттарының арасындағы ауқымды идеологиялық

және геосаяси ҧрандағы биполярлық қарама-қайшылығы болып табылады. Бҧл қарама-

қайшылық сферасына тек екі супер держава ғана тҥсіп қоймай, сонымен бірге оның

ықпалына әлемнің жҥздеген елдері тартылды.

Мақсаты мен міндеттері. Бҧл курстық жҧмыстағы басты мақсатым халықаралық

жағдайлардағы ең басты мәселеге арналған қырғи-қабақ соғысқа сараптамалық шолу

жасап, толыққанды талдап беру. Бҧл ҥшін мынадай міндеттерді алдыма қойдым: қырғи-

қабақ соғысқа қатысушы ірі мемлекеттердің әрқайсысының ӛзіндік мақсат-мҥдделерін

ашып беру. Курстық жҧмыстың мақсаты - Европа және Америка елдерінің жаңа және

қазіргі заман тарихының деретанулық проблемаларын зерттеу. Курсты белгілеу қазіргі

кезеңдегі шет ел және отандық деректанудың теориясы мен әдісін, Европа және Америка

елдерінің жаңа және қазіргі тарихы бойынша тарихи деректерді іздестірудің шеберлігімен

белгіленеді. Осыған байланысты курста тарихи қҧжаттардың қалай және қайда сақталуы

туралы ақпарат тҥсінігі беріледі, аталған мамандықтың проблемалары бойынша маңызды

публикациялар мен библиографиялық дерктер бойынша анықтама беріледі. Жаңа және

қазіргі замандағы Батыс елдерінің деректері аймақ және ел бойынша іріктелген.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеуші Берге И. В. «Қырғи қабақ соғысының»

туындауының себептерін кӛрсетуді мҧнда ҥш басты себеп орын алған. 1) 1917 жылғы

Ресейдегі Ҧлы Қазан революциясы әлемді екі қарама-қайшы бӛлікке (социализм мен

капитализм) бӛлді. Сӛйтіп «Қырғи қабақ соғысының» басталуы механизмін іске қосты. 2)

Екінші дҥние жҥзілік соғысы кезеңіндегі державалардың ықпал ету аймақтары ҥшін

кҥресі.Сондай ақ осы кезеңдегі социализм мен капитализм арасындағы қайшылықтың

белең алуы. 3) Ядролық жаппай қҧрып жою қаруының пайда болуы - әлемдік саясатқа

мҥлде ӛзгеше сипат берді.

Тарих - бҧл адам қоғамының ӛткені мен осы уақыты туралы, нақты формадағы, кеңістік-

уақыттық ӛлшемдегі қоғамдық ӛмірдің дамуының заңдылықтары туралы ғылым.

Тарихтың мазмҧны - бҧл адам ӛмірінің қҧбылыстарындағы кӛрінетін тарихи процесс,

тарихи ескерткіштер мен деректерде сақталған мәліметтер болып табылады. Бҧл

қҧбылыстар әртҥрлі, яғни шаруашылықтың дамуына, елдің ішкі және сыртқы қоғамдық

ӛміріне, халықаралық қатынстарына, тарихи тҧлғалардың қызметіне қатысты болып

келеді. Тарих - ғылым бір-біріне сәйкес кӛп жақты, ол тарихи білімнің жеке салаларынан

қалыптасады, дәлірек айтқанда: экономикалық, саяси, әлеуметтік, азаматтық, әскери,

мемлекет пен қҧқық, дін т.с.с. Тарихи ғылымдарға халықтардың тҧрмыс-салтын

зерттейтін этнография, және ежелгі дәуірдің заттай деректер - еңбек қҧралы, ҥй

жиһаздары, әшекей заттар, қоныстар, молалар т.б. зерттейтін археологияның да қатысы

бар.

Тарих объектіні зерттеу бойынша ендік жағынан да бӛлінеді: әлем тарихы (бҥкіл әлем

тарих немесе жалпы тарих), континенттер тарихы (мысалы, Азия және Африка тарихы),

жеке елдердің, халықтардың немесе халық топтарының тарихы (мысалы, Ресей тарихы).

Тарихи пәндерге тарихи деректерді зерттейтін деректану және тарихшылардың

кӛзқарастарын, идеялары мен концепцияларын суреттеу мен талдау мақсатындағы,

сонымен қатар тарихи ғылымның дамының заңдылықтарын зерттейтін тарихнаманың да

қатысы бар.

Келесі зерттеушілер М. Бэшлосс және С. Тэлботт «Қырғи қабақ соғысы» кезеңіндегі

халықаралық қатынастардағы негізгі проблемалармен тенденцияларды зерттеуге

айтарлықтай кӛңіл бӛлді. Бҧл зерттеушілер әсіресе бҧл соғыстың соңғы кезең деріндегі

орын алған оқиғаларға назар аударып, Кеңес одағындағы жаңа басшы М.С. Горбачевтың

бейбіт сҥйгіштік иницативаларына жоғары баға береді.

Тарихнамалық шолу. Зерттеуші Нарочницкая Е.А. 60-шы жылдардан кейінгі Францияның

батыс блоктағы саясатын бастапқы кезде, яғни генерал де Голль кезінде прогрессивті

сипатқа ие болғанмен, ол кейіннен агрессивті, антисоциалистік сипат алды деп

пайымдады. А.М. Филатов соғыстан кейінгі кезеңнен бастап «Қырғи қабақ соғысы»

аяқталғанға дейінгі аралықтағы «Герман мәселесін» және ондағы АҚШ, Франция, Англия

мен Кеңес Одағының саясатына назар аударады. Зерттеуші Германияның қосылуы

«Қырғи қабақ соғысының» іс жҥзінде аяқталғанын білдірді деген пікірде болды.

Жҧмыстың қҧрылымы: курстық жҧмыстың қҧрылымы әдеттегідей кіріспе, 3 тарау,

қорытынды және Дереккӛздернен тҧрады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық жағдай

«Қырғи қабақ соғыстың» шығу себептері

Екінші дҥниежҥзілік соғыстың соңғы оғы атылғанда дҥние ӛз дамуының жаңа бір дәуіріне

енгендей болды. Адамзат баласының тарихындағы ең сҧрапыл, ең ауыр соғыс аяқталды.

Осы сҧмдықтан кейін жаңа соғыс туралы ойлаудың ӛзі қылмыс болатын. Ол қайталанбас

ҥшін қолдан келгеннің бәрі істелінді. Германия талқандалып қана қойған жоқ, оны

женгендер оккупациялады, енді герман милитаризмінің қайта ӛрлеуі туралы сӛз болуы

мҥмкін еместей кӛрінді. Антигитлерлік коалиция мемлекеттерінің арасында орнаған

ынтымақтастық деңгейі оптимизм сезімін ҧялатты. «Ҥлкен ҥштіктің» жоғарғы дәрежедегі

кездесулері ҥнемі ӛткізіліп отырылды. Соғыс қимылдарын ҥйлестіру, саяси қатынас

келісімдері, экономикалық ынтымақтастықты кеңейте тусу жҥзеге асырылып отырды.

Осы қатынастардың символы ретінде «Ҥлкен ҥштіктің» ҥшінші кездесуін - Берлин

(Потсдам) конференциясын айтуға болады. Ол Берлиннің жанындағы Потсдам

калашығында 17 шілде-2 тамыз 1945 жылы ӛтті. АҚШ-тан 1945 жылы сәуірде қайтыс

болған Франклин Рузвельттің орнына болған Гарри Трумэн, Ҧлыбритания - Уинстон

Черчилль, КСРО - Сталин қатысты. Алайда конференция барысында кҥтпеген оқиға

болды. Соғыстан кейінгі парламент сайлауында Черчилль бастаған консерваторлар

жеңіліс тапты. Тҧңғыш рет лейбористер кӛп орынға ие болып, оның лидері Клемент Эттли

ҥкіметті басқарды. Ол жаңа қҧраммен Потсдамға келді. Қырым конференциясымен

салыстырғанда «Ҥлкен ҥштік» қҧрамы жаңарды,

Берлин конференциясы Париж конференциясы сияқты бейбіт конференция болған жоқ.

Себебі ешкіммен бітім жасалынбайтын еді. Германия оккупацияланды, оның

территориясында билікті тӛрт оккупациялық зонаға бӛліп, Ҧлыбритания, КСРО, Франция,

АҚШ жҥргізді. Конференцияның басты мақсаты одақтас державалардын Германияға

деген саясатын анықтау болатын. Конференцияның шешімі: барлық ҧлтшыл-социалистік

ҧйымдарды тарату; бҧрын тыйым салынған саяси партиялар мен негізгі азаматтық

бостандықтарды қалпына келтіру; соғыс ӛнеркәсібін жою; нацистік Германияға қызмет

еткен, ӛнеркәсіпті милитаризациялаудың қҧралы болған картельдерді тарату. Сондай-ақ

одақтастар қолына тҥскен нацистердің ең жоғарғы басшыларын арнайы Халықаралық

трибунал сотына беруге келіеті.

Германияның мемлекеттік шекарасы анықталды. Германиядан Польша мен КСРО-ға

Шығыс Пруссия берілді, Польшамен шекара батысқа, Одер-Нейсе ӛзені сызығына

жылжыды. Жалпы айтқанда Германияның территориясы 1938 жылмен салыстырғанда 1/4

азайды. Германияның 1938 жылдан бастап иемденген жерлерінің бәрі ешқандай

қарсылықсыз қайтарылатын болды. Конференция осы территориялардан (9 млн-нан астам

адам) немістердің жаппай кӛшірілуіне келісті. Сондай-ақ әр зонадағы соғыс тҧтқындарын

ӛзара алмасу туралы да келісім болды. Сонымен қатар КСРО Англия мен АҚШ-ты КСРО-

дан батысқа қашқан азаматтардың бәрін еріксіз болса да қайтаруға келісімдерін алды.

Олардың КСРО-дағы тағдырының қандай болатындығы айқын болса да, одактастар бҧл

мәселе бойынша Сталинмен қақтығыскысы келмеді: Трумэн Жапония туралы ойлады,

ӛйткен КСРО-ның қатысуынсыз оны жеңу қиынға тҥсетін еді, ал Эттли немістер

тҧтқынында болып, КСРО оккупациялаған территорияда қалған 25 мың ағылшындардың

тағдыры туралы ойлады. Репарацияның жалпы сомасы 2 млрд доллар кӛлемінде

анықталды, оның 50%-ын КСРО алатын болды Германияда репарация тӛлеуін жоққа

шығаратындай финанстық қиындық туғызбау ҥшін, репарацияны ӛнеркәсіп қҧралдарын

әкету арқылы алу кӛзделді. Берлин конференциясында Германияны біртҧтас мемлекет

ретінде сақтап қалу қарастырылды. Нацизмді қҧртқан соң елде жалпы сайлау ӛткізіп жаңа

демократиялық Германия ҥкіметімен бейбіт келісімге қол қою жоспарланды. Оған дейін

Германияда билікті оккупациялық ҥкіметтер атқаратын болды. Осыған сәйкес Германия

тӛртке бӛлінді және Берлин Германияның астанасы болып қалды. 1945 жылы қарашада

Нюрнбергте соғыс қылмыскерлеріне сот басталды. Ҧлыбритания, Франция, КСРО, АҚШ-

тың білікті заңгерлері рейх басшыларын соғысты дайындау мен тҧтандыруға ғана емес,

соғысты жҥргізу заңдары мен адамгершілік принциптерін бҧзғаны ҥшін айыптады. Сот

процесі он айдан астам созылды, ҥш ғана айыпталушы ақталды.

Черчилльдің Фултонда сӛйлеген сӛзі – «Қырғи қабақ соғыстың» бастамасы

КСРО-ның жҥргізген саясатына Батыс елдері әр тҥрлі кӛзқарас ҧстады. Бірқатар саяси

қайраткерлер КСРО-мен ымырашылдықты жақтады. Әсіресе бҧл позицияны АҚШ сауда

министрі Генри Уоллес қолдады. Ол КСРО-ның талабы орынды деп есептеп, КСРО-ның

Европа мен Азияның кейбір аудандарында басымдық қҧқын мойындап, дҥниені қайта

бӛлуді жҥргізуді ҧсынды. У.Черчилль басқа кӛзқараста болды. 1946 жылы 5 наурызда

президент Трумэннің туған штаты Миссуридың Фултон қаласында президенттің

қатысуымен сӛйлеген сӛзінде Европада қалыптасқан жағдай батыс демократиясы

тағдырына қауіпті деп сипаттады. Кеңес халықтарының ерлік кҥресі мен КСРО-ның

қауіпсіз шекараға ие болу қҧқын мойындай отырып ол кеңес экспансионизмінің етек

алуын ҥрейлене ескертті. Батыс демократиясын қорғау ҥшін, оның ойынша, АҚШ пен

Ҧлыбританияның кҥшін біріктіріп, «англо-саксон дҥниесінің бар қуатымен» КСРО-ға

тойтарыс беру керек.

АҚШ-тың мемлекеттік департаменті де кеңестік әрекеттерге қарсы жауап іздеді. Мҧнда

американ дипломаты, Ресей бойынша маман Джордж Кеннан маңызды роль атқарды. 1946

жылы ақпанда, Москвада АҚШ елшілігінде жҧмыс істей жҥріп ол Вашингтонға жолдаған

жеделхатында «тежеу» саясатының негізгі принциптерін айқындады. Оның пікірінше,

АҚШ ҥкіметі КСРО-ның ӛз ықпал аймағын кеңейту әрекетінің әрқайсысына дер кезінде

қатты тойтарыс беріп отыруы қажет. Коммунизмнің еніп кетуіне қарсы тҧра алу ҥшін,

Батыс елдері ӛзіне сенімді, қолайлы әрі толыққанды қоғам орнатуға тырысуы керек.

«Тежеу» саясатына олар соғыстың алдын алу тәсілі ретінде қарады және КСРО-ны

соғыста жеңу кӛзделмеді.

Трумэн, Черчилль, Кеннан КСРО-ны тежеуде АҚШ басты рольді ӛзі атқаруы керек деген

тҥйін жасады. Бҧл Трумэнді қиын жағдайда қалдырды. Соғыс кезінде КСРО-ға

катынастың ӛзгеруі, соғыс ауыртпалығынан шаршау еш нәрсеге қарамай КСРО-мен

ынтымақтастықты жалғастыра беруді жақтаған Уоллес типті саясаткерлерге де кӛбірек

қолдау кӛрсетілді. Осы бағытты жақтайтындар соғыс тәжірибесіне Рузвельт Сталинмен

компромисске келе алған жағдайға, Рузвелытің елемеуге болмайтын зор беделіне сҥйенді.

Сондай-ақ «тежеу» саясатына кӛшу АҚШ-тың саясатын тҥбегейлі ӛзгертетіндігі анық еді,

енді Америка Европаның барлық істеріне қоян-қолтық араласатын болды. Трумэн

саясатта мҧндай бетбҧрысты жҥзеге асыруға ықпалы мен беделі жетпейтіндей сезінді,

ӛйткені 1944 жылы американдықтар президент Рузвельтке дауыс берген еді. 1946 жылы

ӛткен аралық сайлау қорытындысы да Трумэнге 1948 жылы жеңіс әкелетіндей нәтиже

бермеді. Республикандықтар 1930 жылдан кейін алғаш рет конгресте бақылауын орнатты.

1919 жылғы Париж конференциясының кезіндегідей жағдай қалыптасты: президент -

демократ, ал конгресс - мемлекет басшысының кез келген сырткы саясат шараларын

тоқтата алуға кҥші жететін республикандықтардан қҧралды. Трумэннің солқылдақтығын

тҥсінуге болады: бҧрынғы саясатты жалғастыру немесе жаңа саясатқа кӛшу. Алайда

оқиғалардың барысы Трумэннің кӛп ойлануына мҥмкіндік бермеді.

1947 жылдың ақпанында ағылшындар Тҥркия мен Грекияға әскери жоне экономикалық

кӛмек беру мҥмкіндігі жоқ екенін АҚШ ҥкіметіне мәлімдеді. Грекиядан ағылшын

әскерлерінін шығарылуы мен кӛмектің тоқтатылуы Жерорта теңізі аймағында

стратегиялық жағдайды тҥбімен ӛзгертетін кеңес бақылауы орнау мҥмкіндігін тудырды.

Италияда коммунистердің билік басына келу жағдайы жасалды, Суэц каналына кеңеі

бақылауы орнау қаупі тӛнді. Осы жағдайлар Трумэннің ӛз бағытын тҥпкілікті

айқындауына итермелемей қоймады. 12 наурызда Трумэн Грекия мен Тҥркияға 400 млн

доллар кӛлемінде әскери және экономикалық кӛмек кӛрсету ойы бар екенін жариялады.

Сонымен қатар ол «сыртқы қысым мен қарулы азшылық жағынан езгіге тҥсіруге қарсы

болған ерікті халықтарға кӛмек кӛрсетуге бағытталған АҚШ саясатының міндеттерін

айқындады. Осы мәлімдемесінде Трумэн АҚШ пен КСРО арасында басталған

қайшылықтың мазмҧнын демократия мен тоталитаризм арасындағы қақтығыс деп

сипаттады. Осылайша соғыстан кейінгі ынтымақтастықтан бәсекелестікке кӛшудің

бастамасы болған Трумэн доктринасы пайда болды.

Маршалл жоспары

Маршалл жоспары (ағылшынша: Marshall Plan, ресми атауы ағылшынша: European

Recovery Program — «Еуропаны қайта қҧру бағдарламасы») - Батыс Еуропа

мемлекеттеріне Екінші дҥниежҥзілік соғысынан кейін АҚШ тарапынан экономикалық

жәрдем жҥргізу бағдарламасы. Еуропада экономикалық тҧрақтылық орнатып, батыс

Еуропа мемлекеттеріне АҚШ экономикалық ықбалын жайылу ҥшін жҥргізілген. Жоспар

АҚШ мемлекеттік хатшысы Джордж Маршаллдың атымен аталған, ресми атауы European

Recovery Program (Еуропаны қалпына келтіру бағдарламасы).

Алғаш рет бағдарламаның идеясын 1947 жылы маусымның 5-інде Джордж Маршалл

Гарвард университетінде сӛйлеген кезде ҧсынған. Кейін Парижде ӛткен Еуропа

мемлекеттерінің конференциясында талқыланған. Бағдарлама 1948 жылының сәуір

айында бастап 1951 жылының желтоқсанына дейін созылған. Жоспар жҥзеге асыру

барысында тӛрт жыл ішінде АҚШ Еуропа елдеріне 12,4 млрд доллар бӛлініп жҧмсалуға

арналған. Ақшаның негізі Ҧлыбританияға бӛлінген. Жәрдем бӛлуінің шарты бойынша

Еуропаның мемлекеттері ӛз ҥкіметтерінің қҧрамынан коммунист-саясаткерлерін шығару

міндетті еді. Осылайша, АҚШ Батыс Еуропа мемлекеттерін КСРО-ның саяси ықбалынан

және коммунисттік идеологиясының әсерінен сақтап, оларды экономика тарапынан ӛзіне

қарай жақындатқан.

1947 жылы 5 маусымда АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Джордж Маршалл европалық

демократияны нығайту ҥшін оларға тез арада финанстық және экономикалық кӛмек

кӛрсету қажет деп мәлімдеді. КСРО бҧл жоспарды Американың Европаны экономикалық

қанауға салуға; бағытталған деп есептеп, шығысевропа елдерін Маршалл жоспарын

жҥзеге асыруға қатыстырмау мақсатында қысым жасады. Осы елдерде ӛкімет билігі

коммунистердің қолына кӛшу процесі жеделдетілді, ол негізінен 1948 жылы аяқталды.

1948 жылдың сәуірінде 16 Батыстық елдер Маршалл жоспарын; қол қойды. Бҧл бойынша

олар 4 жыл ішінде АҚШ-тан 17 млрд доллар кӛмек алатын болды. Сонымен бірге

американдықтар кӛмек кӛрсетудің алғышарты ретінде ҥкімет қҧрамынан коммунистерді

шығаруды талап етті. 1948 жылға қарай Батыс Европаның бірде-бір ҥкіметінде

коммунистер болмады. Бҧрынғы одақтастар арасындағы алауыздық Европаның

бӛлшектенуіне әкеліп соқты.

Европада орын алған оқиғалар Германия тағдырына да әсер етті. Батыс елдер ҥшін

олардың оккупациялық зоналары «тежеу» саясатының алдыңғы шебіне айналды. Бҧл

саясаттың табысты болуы немістерге байланысты екен айқын болды. Сондықтан АҚШ

Маршалл жоспарының әрекет ету аймағын Батыс Германияны қосуды талап етті.

Репарация алу және осы ӛтем ҥшін КСРО-ға қҧрал-жабдықтарды тиеу тоқтатылды. Батыс

елдері Германияның экономикалық тҧрақтылығына және оккупациялық ҥш батыстық зона

негізінде мықты мемлекет қҧруға қол жеткізді. 20 маусым 1948 жылы онда ақша

реформасы жҥргізілді. Қҧнсызданған рейхсмарканы жаңа неміс маркасымен ауыстыру

экономиканы қалпына келтірудің басталуына тҥрткі болды. Бірақ ол Герман проблемасын

бірігіп шешу туралы келісімді ашық бҧзғандық болып табылады. Берлин статусы туралы

мәміледе Берлиннің батыс секторларының батыстық оккупациялық зоналармен

транспорттық байланыстарын қамтамасыз ету жӛнінде КСРО-ның нақты міндеті

кӛрсетілмегендігін пайдаланып, КСРО Берлиннен Батысқа барар жолды кесіп тастады.

Берлин блокадасы - КСРО-ның ӛзінің бҧрынғы одақтастарымен алғашқы ашық

конфронтациясы басталды. Бҧл 24 маусым 1948 жылы басталып 324 кҥнге созылды. Сол

уақыт ішінде Берлиндегі одақтастардың әскерін және Батыс Берлиннің 2 млн-дық халқын

қажет жабдықтармен қамтамасыз етуді әуе кӛпірі арқылы одақтастардың авиациясы

жҥзеге асырды. Кеңес әскері Шығыс Германия территориясы арқылы одақтастар

самолеттерінің ҧшуына кедергі жасамады. Берлин блокадасы саяси аренада жаңа

ӛзгерістер туғызды. Осы блокада тҧсында 1948 жылғы қарашада ӛткен президенттік

сайлауда Трумэн жеңіске жетті. Демократтар қайтадан конгресстің екі палатасына да

бақылау орнатты. Сайлау американдықтардың кӛңіл кҥйінде болған ӛзгерісті айқын

кӛрсетті: оларда Америка қорғаныс шебі Европа мен Азияда орналасқан деген тҥсінік

пайда болды және Трумэн бастаған КСРО-мен кҥшпен қарсыласу бағытын қолдады.

АҚШ-тың оқшаулануына соңғы нҥкте қойылды.

Берлин блокадасы Батыс елдерінің әскери қуатын нығайту қажеттілігін кӛрсетті. 4 сәуір

1949 жылы 10 Европалық мемлекет (Бельгия, Ҧлыбритания, Дания, Исландия, Италия,

Люксембург, Нидерланд, Норвегия, Португалия, Франция), АҚШ және Канада Солтҥстік

Атлант келісіміне қол қойды. Онда аталған елдер БҦҦ Жарғысы шеңберінде жау

шабуылынан бірлесіп қорғануға дайын екендіктерін мәлімдеді және осы мақсатты жҥзеге

асыру ҥшін Солтҥстік Атлант келісімі Ҧйымы (НАТО) қҧрылды. Осы келісім негізінде

Дуайт Эйзенхауэр басқарған біріккен қарулы кҥштер жасақталды.

Ӛз тарапынан Шығыс Европа елдері ӛзінің топтасуын нығайта тҥсуді жалғастыра берді.

25 қаңтар 1949 жылы Болгария, Румыния, Венгрия, Польша, КСРО және Чехославакия

Европаның бӛлшектенуіне байланысты экономикалық проблемаларды бірігіп шешу ҥшін

Ӛзара Экономикалық Кеңес (СЭВ) қҧрылатындығын жариялады. Ақпанда СЭВ-ке

Албания, кейінірек ГДР қосылды. 1955 жылы осы елдер ӛздерінің әскери-саяси одағын -

Варшава Келісімі Ҧйымын (ОВД) қҧрды.

1949 жыл Германияның бӛлшектену жылы болып табылады. Ақша реформасы

жҥргізілгеннен кейін кӛп ҧзамай-ақ батыс зоналарда мемлекеттің конституциясын жасау

басталды, ол осы ҥш зона негізінде жасалуға тиіс болды. 1949 жылы мамырда Германия

Федеративтік Республикасы (ФРГ) қҧрылды. Сол жылы қазанда оккупациялық шығыс

зонада Германия Демократиялық Республикасы (ГДР) дҥниеге келді. ГДР-мен қатар

Қытай Халық Республикасы жарияланды. Гоминьданмен соғыс коммунистердің

жеңісімен аяқталды. Дҥниежҥзіндегі ең халкы кӛп мемлекетте ӛкіметтің коммунистер

қолына кӛшуі АҚШ-та абыржу туғызды.

1949 жылы американдықтар КСРО-да атом бомбасының сәтті сыналғаны жӛнінде естіді.

Кеңес атом қаруы қарулануға тек 1953 жылы ғана енсе де әскери-саяси бәсекелестіктің

жаңа сипатқа ие болғандығы айқын еді, ӛйткені осы салада АҚШ-тың монополиясы

жойылды. Осыған байланысты АҚШ ядролық қару мен оны жеткізу қҧралдарын жетілдіру

туралы шешім қабылдайды. 1952 жылы АҚШ алғашқы сутегі бомбасын сынады. Сутегі

бомбасын жасау онша кҥрделі емес болатын, ал оның қуаты тасымалдау қҧралының

(носитель) мҥмкіндігімен шектелді. Американдықтар сынаған бірінші сутегі бомбасының

қуаты 10 млн тонналық тротилдің жарылысымен тең еді. Осындай қару он ай ӛткен соң

КСРО-да сыналды. 50-ші жылдары екі елде де ядролық қаруды тасу қҧралдарының жаңа

тҥрін тез арада жасап, жҥзеге асыру жҧмыстары жҥрді. Соғыс кезіндегі неміс ракета

қҧрылымы жетістігінің негізінде континентаралық баллистикалық ракета жасалынды.

Алғашқы атомдық суасты ракета тасушы кемелер пайда болды. АҚШ пен КСРО-ның

бәсекелестіп ракеталық-ядролық жанталаса қарулану сипатында жҥргізілді.

1950 жылы АҚШ Корея жарты аралындағы жанжалға араласып, алғаш рет ӛзінің қарулы

кҥштерін пайдалануға мәжбҥр болды. Соғыстан соң Корея, солтҥстігінен Кеңес Одағы,

оңтҥстігінен АҚШ оккупацияланды. Германия сияқты екі ҥкімет қҧрылды. Олардың

арасындағы қайшылық американ кеңес қатынастарының шиеленісуіне байланысты

кҥшейіп отырды. 1949 жылға қарай АҚШ пен КСРО әскерлері Кореядан шығарылды,

Кореяның ек бӛлігінде де сайлау жҥргізілді. 25 маусым 1950 жылы Солтҥстік Корея әскер

38 параллель бойынша демаркациялық шепті бҧзып, оңтҥстікке қарай тез жылжыды.

АҚШ Солтҥстік Корея әрекетін агрессиялық деп танытып Біріккен Ҧлттар Ҧйымына

Оңтҥстік Кореяға кӛмек кӛрсету туралы шешігі қабылдатты. БҦҦ туы астында Корея

жартыаралына кӛпшілігін американдықтар қҧраған бірнеше елдің әскері тҥсірілді. 1953

жылға дейін созылған Корея соғысы басталды. Осылайша АҚШ пен КСРО арасында

бітіспес қайшылық туды. Егер оның басталуын 12 наурыз 1947 жылғы Трумэн

доктринасы деп, ал аяқталуы 8 желтоқсан 1991 жылы КСРО-ның қҧлауы десек сонда ол

45 жылға созылды. Осы жылдары АҚШ пен КСРО арасында қайшылық қанша асқынса да

соғысқа ҧласқан жоқ. Сондықтан да осы кезеңді «қырғи қабақ соғысы» деп сипаттауға

негіз бар: екі жақ та «қанды соғысқа» дайындалды, бір-біріні жау ретінде қарады,

дҥниенің барлық аймақтарында және қарудың ба; тҥрінен бәсекелесті, қару Жер бетіндегі

бар тіршілікті бірнеше рет жойып жібере алатындай кӛлемде жиналды, бірақ бҧл қуатты

бір-біріне қарсы ешқашан да қолданбады. Не себептен?

Бас кезеңде екі жақ та мҧндай соғыс тҥрін қаламады. Конфронтация шындыққа айналған

кезде екі жақ та жаңа соғыс тҧтана қалған жағдайда жеңетініне сенімді болмады. Соғыс

қорытындысының айқын болмауы ек жақты да бір жақты басымдылыққа ҧмтылдырды,

алайда неғҧрлым жаңа тҥрлерінің пайда бола беруі қақтығыстың соңының қандай

боларын болжауды тіпті қиындатты. «Қырғи қабақ соғыс» бҥкіл планетаны шарпыды Ол

дҥниені екіге, екі соғыс-саяси және экономикалық топтарға, екі қоғамдық-саяси жҥйеге

бӛлді. Осы ауқымды бәсекелестіктің ӛзіндік саяси логикасы туындады - кім бізбен бірге

болмаса, ол бізге қарсы. Дҥние жҥзіндегі барлық оқиғалар бәсекелестіктің айнасында

«қара-ақ» деп қаралды. «Қырғи қабақ соғыс» бағымызға қарай «қанды соғысқа» ҧласпаса

да саясат пен ақыл-ойды барынша милитиаризациялады. Дҥниежҥзілік саясатт; барлықы

соғыс қуаттылығы жағынан есептелінді. Кҥш қолдану қаупі БҦҦ жарғысына сәйкес

болмаса да «ядролық қорқыту» саясаттың басты қаруы болып табылды. Жанталаса

қарулану бейбіт кезеңде АҚШ пен КСРО-да соғыс-ӛнеркәсіп комплексін қалыптастырды.

Осы саланы басқарған министрліктер мен ведомстволардың беделі мен саяси ролі ості.

Халықтың санасын милитаризациялау жҥргізілді. Соғыс қызметі ерлікке саналды Жауыз,

аяусыз коммунист және дәл сондай империалист бейнесінде жаңа образы

қалыптастырылды. Екі елдің мәдениетіне де осы сіңдірілді «Шпиондық» романдар

дәстҥрлі детективтерді ығыстырды.

«Қырғи қабақ соғыс» дҥниежҥзілік саясаттың басым қҧбылысы ретінде ішкі ӛмірге де

едәуір ықпал етті. Дҥниені «қара-ақ» деп тану сыртқы дҥниеге қауіп-қатер сезімін ҧялатты

және сыртқы жау алдында жасанды іштей топтасуға итермеледі. Алдыңғы ой-пікір

арандатушылық іс-әрекет деп табылды. Осы АҚШ-та азамат қҧқы мен бостандықтарының

жаппай бҧзылуына, ал КСРО-да тоталитарлық режимнің нығаюына әкеп соқты. Сонымен

қатар «қырғи қабақ соғыс» Батыс елдерінде «берекелі мемлекеті қҧру мақсатындағы

әлеуметтік реформаларды жҥргізуді аяқтау ҥшін стимул болды және ол коммунизм

идеясы еніп кету барьері ретінде саналды.

«Қырғи қабақ соғыс» қарулануға кӛп қаржы шығаруды талап етті, инженерлер мен

жҧмысшылардың ең таңдаулылары қарудың жаңа тҥрін шығарумен айналысты.

Жанталаса қарулану адам естіп білмеген ғылыми жаңалықтар тудырды. Ол ядролық

физика мен космостық зерттеулердің дамуына ықпал етті, электроника қуатының ӛсуі мен

жаңа материалдар жасауға жағдай туғызды. Жанталаса қарулану кеңес экономикасын

қанаттандырып, американ экономикасының бәсекелестік қабілетін тӛмендетті. Сонымен

қатар кеңес-американ бәсекелестігі АҚШ-тың коммунизммен кҥресінің алдыңғы шебі

болған Батыс Германия мен Жапонияның саяси және экономикалық позициясын қалпына

келтіруге қолайлы әсерін тигізді. АҚШ пен КСРО бәсекелестігі отар мен тәуелді елдер

халықтарынын тәуелсіздік ҥшін кҥресін жеңілдетті, әрі туындаған «ҥшінші дҥниені»

ықпал ету аймағы ҥшін аймақтық және жекелеген қақтығыстардың бітпейтін орталығына

айналдырды.

Былайша айтқанда, «қырғи қабақ соғыс» екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі

дҥниежҥзілік тарихқа терең және жан-жақты әсер етті. «Қырғи қабақ соғысты»

болдырмауға болар ма еді? Онын пайда болуы кӛбіне екінші дҥниежҥзілік соғыс

қорытындысының әр тҥрлілігіне байланысты болып табылады. Оның ең бастысы дҥниеде

ғаламдық бәсекелестікті бастай және ҧзақ жҥргізе алатын екі державаның ғана қалғаны

еді. Басқа ҧлы державалардың бҧған кҥш-қуаты жетпеді. АҚШ пен КСРО осы жағдайда

тек ҧлы державалар ғана емес, басты ҧлы державаларға айналды. Осылайша дҥниенің екі

полюстікке айналуы бәсекелестікті тудырмай қоймайтын еді. Осы тартысқа тарихи дамуы,

географиялық жағдайы, экономикалық, әлеуметтік және саяси қҧрылысы әр тҥрлі ғана

емес, дҥниетанымы да әр тҥрлі мемлекеттердің қатысуы оған ерекше форма, орта

ғасырлардағы діни соғыстарды еске тҥсіретін идеологиялық қақтығыс сипатын берді.

«Қырғи қабақ соғыс» жылдарында халықаралық қатынастар

1947-1959 жж дүниежүзілік саясат белестері

«Қырғи қабақ соғыс» жылдарында халықаралық қатынастардың дамуы ірі державалар

арасындағы қатынастармен анықталды. Олардың бәсекелестігі әскери-саяси сипатта

болды, солай бола тҧрса да, екі жағы да оның қорытындысының қандай болатынына

сенімді болмағандықтан, ашық соғыс қақтығысына бармады. Осы соғыстан кейінгі

дҥниежҥзілік саясатқа белеңдік сипат берді. «Қырғи қабақ соғыс» халықаралық

қатынастағы шиеленісу мен бәсеңдеудің алмасуы болды. Шиеленіскен жағдайда ірі

державалар компромиске бару жолын іздеді. Қауіпсіздік сезіле бастасымен бәсекелестік

қайтадан кҥшейді.

1950 жылы 15 қыркҥйекте оңтҥстікке кеткен Солтҥстік Корей әскерінің тылына БҦҦ-ның

туы астында Инчхонге әскерін тҥсіріп американдықтар қазанның соңында демаркациялық

шепке шығып, Оңтҥстік Кореяны азат етті. Біріккен кҥштердің бас қолбасшысы генерал

Макартуі Трумэнді Солтҥстік Кореядағы режимді жою мен Кореяны біріктіру мҥмкіндігін

пайдалану қажет деп кӛндірді. 1 қазанда солтҥстікке шабуыл басталды, айдың соңында

Солтҥстік Кореяның астанасы Пхеньян алынды, американ әскері Қытай шекарасына

шықты. Осы кезенде қақтығысқа Солтҥстік Корея жағында Қытай араласты. 26 қарашада

танкілер мен самолеттер қолдаған Қытай «еріктілері» шабуылға шығып

американдықтарды шегінуге мәжбҥр етті, майдан демаркациялық шептің оң жағына қарай

тҧрақтанды. Генерал Макартур қақтығыстың масштабын кеңейтуді, яғни Солтҥстік-

Шығыс Қытайды бомбылауды және оның жағалауына блокада орнатуды ҧсынды. Алайда

Трумэнге бҧл жағдайда осы уақытқа дейін Кореяға ҧшқыштарын жіберіп қана отырған

КСРО-ның ашық араласатыны және соғыс аймақтық шеңберден шығатыны айқын еді.

Сондықтан Макартур жоспары қабылданбады, ол жҧмыстан шығарылды.

1951 жылы қаңтарда майдан демаркациялық шепте тоқтады, ал маусымда КСРО-ның

инициативасымен мәмілеге келу туралы келіссӛз басталды. Келіссӛз американ президенті

ауысқан соң (1953 жылы қаңтарда АҚШ президенті Дуайт Эйзенхауэр болды) және

И.В.Сталин қайтыс болған соң аяқталды. Екі жақ соғысқа дейінгі шекараны қалпына

келтіруге ризашылық білдірді. Корея Германия сияқты бӛлшектенді.

Осы жылдары аймақтық шиеленіс ошақтары қалыптасты. Таяу Шығыста соғыстың

аяқталуы Палестина халықтары еврейлер мен арабтар арасында қайшылықтың ӛсуіне әкеп

соқты. Палестина (Жерорта теңізі мен Аравия шӛлейтті арасындағы қҧнарлы жер)

ежелден иврий (еврей) халқы орналасқан жер. Осы халық б.э.д. XI ғасырда ӛз мемлекетін

қҧрған. Палестинаны Египет, Ассирия, Вавилон сияқты кҥшті кӛршілері қайта-қайта

жаулап алып отырған. Ол Рим империясының қҧрамына енген сон, еврейлер тәуелсіздік

алу ҥшін бірнеше рет кӛтеріліске шыққан. Олардың кӛтерілістері аяусыз басылып

отырылған. Еврейлердің діни ӛмірінің басты орталығы -Иерусалим храмы бҧзылды.

Еврейлер Палестинадан кӛшіп, Европа мен Таяу Шығыс елдеріне қоныстанды. Жаңа

жерлерде олар ӛз діндерін (иудаизм) сақтады және жергілікті халықтар арасында сіңіп

кетпеді. Әр елде оларға әр тҥрлі қарады. XIX ғасырдың соңында Европада антисемитизм

(еврейлерге жау ретінде қарау) кҥшейді. Еврейлер қайда жҥрсе де пана табуға тырысып,

ӛз ҧлттық мемлекетін қҧруға әрекеттенді. Олар осындай мемлекет ҥшін Палестинаны

таңдап алды. Еврейлер Палестинаға жиналды. Осман империясы қҧлаған соң

Палестинаны басқарған ағылшындар еврейлердің ӛз ҧлттық ошағын қҧруын қолдады.

Жергілікті палестиндік арабтар бҧған мҥлдем қарсы болды. Екінші дҥниежҥзілік соғыс

кезіндегі еврейлер трагедиясы Палестинада ӛз мемлекетін қҧру ҥшін қозғалысты одан

сайын жандандырды. Ағылшындар Палестинада еврейлер мен арабтар арасында

туындаған қайшылықты шешуге дәрменсіздік кӛрсетті. Соғыс аяқталған соң Палестинаға

еврей эмигранттары ағылды. Олар бҧл мәселені шешуді БҦҦ-на тапсырды.

БҦҦ 1947 жылы Палестинаны Израиль еврей мемлекеті мен арабтық Палестина деп бӛлу

жӛнінде жоспар жасап бекітті. Осы кезеңнен бастап онда қарулы қақтығыстар орын алды.

Израиль мемлекеті қҧрылып, одан ағылшын әскерлері шығарылған соң жеті араб

мемлекеті бірігіп Израильге қарсы шықты. Бірінші араб-израиль соғысы басталды. 1949

жылы БҦҦ-ның араласуымен мәміле жасалынды. Израиль ӛзінің ӛмір сҥру қҧқын сақтап

қалды, алайда оны араб мемлекеттері мойындамады. Араб Палестина мемлекеті

қҧрылмады, оның территориясының біразын Израиль, біразын араб елдері басып алды.

1947 жылы Британ парламенті Ҥндістанның тәуелсіздікке кӛшу жоспарын бекітті. Жоспар

елді Ҥндістан және Пәкістан деп екі бӛлікке бӛлуді кӛздеді. Территорияны бӛлшектеуде

әр тҥрлі халықтар орналасқан аудандарда тайпааралық қақтығыстар орын алды, оның

барысында территориялық дау туды. Соның бірі - ҥнді-пәкістан қақтығысы. Ҥндіқытай

тҥбегінде тағы да бір қақтығыс туындады. 1940 жылы француз отарларын басып алған

Жапонияның капитуляциялануы Вьетнам коммунистерінің лидері Хо Ши Минге тәуелсіз

Демократиялық Вьетнам Республикасын (ДРВ) жариялауға мҥмкіндік берді. Алайда

Франция бҧл тәуелсіздікті мойындаудан бас тартып, Вьетнамға кҥшпен қайтадан бақылау

орнатуға әрекет жасады. Осыған байланысты 1946 жылы соғыс басталды. 1949 жылға

дейін басымдылық француздар жағында болды. Алайда Қытайда ӛкімет басына

коммунистер келген соң Хо Ши Мин КСРО мен Қытайдан кӛмек алып басымдылық

вьетнамдықтар жағына кӛшті.

«Қырғи қабақ соғыс» жағдайындағы АҚШ пен Совет одағы және Францияның

қарым-қатынастары

Екінші дҥние жҥзілік соғыс әлемдегі халықаралық қатынастардағы қалыптасқан жағдайды

тҥбірімен ӛзгертті. АҚШ пен Кеңестер Одағының жетекшілігіндегі екі, әскери-саяси

блоктың НАТО мен Варшава пактсының қарама-қайшылығы халықаралық қатынастарда

екі жҥйені қалыптастырды. Екі блоктың арасындағы қайшылық барлық салаларды қамтып

жатты. Кеңестер Одағы мен АҚШ-тың арасындағы қайшылық яғни «Қырғи қабақ соғыс»

екі супер державаның идеологиялық кҥресі мен геосаяси қарама-қарсылығында кӛрініс

алды . Деголльдік қарсыласу қозғалысының неміс фашизміне қарсы белсенді кҥресуінің

нәтижесінде Францияның халықаралық статусы нығая тҥсті. Соғыс аяқталған соң

Франция Потсдам конференциясында Сыртқы істер министрлігінің Кеңесіне мҥше болып

қана қоймай, сонымен қатар Франция Германияны оккупациялаушы державалардың

қатарына ілікті . Екінші дҥние жҥзілік соғыстан кейінгі Америка Қҧрама Штаттары мен

Францияның арасындағы стратегиялық одақтастық қарым-қатынасының алғы шарты 1946

жылы Вашингтон келісімінде кӛрсетілді. Бҧл келісім бойынша АҚШ Францияға несие

беру, екі жақтың экономикалық қатынастарын либерализациялау, берік ҥкімет аралық

байланыс орнату, мәдени байланыстарды дамыту белгіленді .

1947-1948 жылдардағы Герман проблемасының ӛрши тҥсуі Франко-американ

байланыстарын жақындастыра тҥсті.

Осы кезде АҚШ-тың ҥкіметі соғыстан кейінгі Еуропаның экономикасы мен халық

шаруашылығын қалпына келтіру мақсатында осы қҧрлықтың елдеріне қыруар қаржы

кӛмегін беретінін жария етті. Бірақ осы жоба іске асу ҥшін АҚШ ҥкіметі аталған

қҧрлықтың мемлекеттерінің басшыларынан ҥкімет қҧрамынан барлық коммунистерден

тазартуды талап етті. Бҧл ҧсынысты 16 капиталистік ел, оның ішінде Франция, Италия,

және Англия секілді ірі державаларда болды .

АҚШ-тың бастамасымен іске қосылған «Маршалл жоспары» 1948-1952 жылдары қызмет

етті. Осы уақыт ішінде АҚШ Батыс Еуропа елдеріне барлығы 17 млрд доллар субсидия

берді. Оның ішінде Англия 2,8 млрд, Франция 2,5 млрд алды.

Францияның «Маршал жоспарына» белсенді араласуы оның сыртқы саясатындағы

«Атлантикалық ынтымақтастық» принципін нығайта тҥсті. Францияның кӛптеген жетекші

саяси партиялары мҧны ең маңызды бағдарламалық ҧстанымдардың бірі деп есептеді.

Шындығына келгенде Франция ӛзінің ҧлттық тәуелсіздігіне нҧқсан келтірді. оның бҧл

әрекеті франко-кеңес одағы қатынастарының нашарлауына әкеліп соқты .

Сондай ақ Франция АҚШ-пен тізе қоса отырып әскери – саяси блоктарды қҧруға да

белсенді тҥрде қатысты. «Қырғи қабақ соғысы» жылдарында АҚШ-тың билеушілері

Еуропа, Азия мен Латын Америкасында «коммунизмге қарсы» ҧранымен кӛптеген әскери

саяси блоктарды жасақтады.

1949 жылы 4 сәуірде Франция Солтҥстік Атлантикалық Одақты (НАТО) қҧрушылардың

бірі болды .

Сӛйтіп қысқа мерізім ішінде Франция АҚШ-тың Батыс Еуропадағы маңызды

пландарының біріне айналды. Оның территориясында НАТО-ның әскери және

транспорттық инфрақҧрылымының басым бӛлігі орналастырылды. Ал Фонтенблода

НАТО-ның бас штабы орнықты .

1950 жылғы 27 қаңтардағы келісім бойынша АҚШ Францияға қомақты мӛлшердегі әскери

және материалдық кӛмек берді.

Осы жылдары АҚШ пен Франция Оңтҥстік Шығыс Азия регионында коммунизмге қарсы

тҧру мақсатында бірқатар мәселелер бойынша бірігіп әрекет етті. Ҥндіқытай тҥбегіндегі

ӛз отарларынан айырылғысы келмеген Франция соңына дейін қарсыласуға дайын тҧрды.

Бірақ 1954 жылдың 7 мамырында Дьенбенфу тҥбіндегі соғыста 150 мыңдық Француз

корпусы жеңіліс табады .

Вьетнам проблемасын шешу мақсатында КСРО, АҚШ, Франция, Англия осы жылы

Женевада бас қосты. 21 шілдеде Женева бітіміне қол қойылды. Вьетнам 17 параллель

бойынша екі бӛлікке бӛлінді. Солтҥстігінде Вьетнам Демократиялық Республикасы

(коммунистер), оңтҥстігінде – Вьетнам Республикасы (капиталистік). Сӛйтіп Франция

Азиядағы ӛзінің орталық иелігінің ең маңызды бӛлігінен қол ҥзді. Осы кезден бастап

АҚШ Ҥндіқытайдағңы ықпалынан ҥдете тҥсіп, Францияның орнын басты . 1954 жылдың

8 қыркҥйегінде Франция АҚШ-тың бастамасымен қҧрған СЕАТО әскери-саяси блогына

мҥше болды. Бҧл блок оңтҥстік және Оңтҥстік Шығыс Азиядағы НАТО-ның аналогы.

Оның басты міндеті «Коммунизмге қарсы тҧру» болды .

1956 жылы Египет Суэц каналын национализациялауы француз-британ-израиль

агрессиясын тудырды. Бірақ бҧл ҥшін агрессия ешқандай да нәтиже бермей керісінше

Франция ӛзінің Таяу Шығыс пен Египеттегі позицияларынан айырылды. Осы жағдайдың

барлығы Франциядағы ІV-ші республиканың қҧлауына алып келді.

1958 жылы елде V-ші Республика орнауымен Францияның сыртқы саясатында тҥбірлі

ӛзгерістер орын алды. Республиканың жаңа президенті генерал Шарль де Голльдің

сыртқы саяси доктринасы ҧлттық мҥдде мен дәстҥрлі тәуелсіз дипломатияны приоритетті

деп таныды. Осы кезден бастап АҚШ пен Францияның арасындағы байланыстарда да

тҥбірлі ӛзгерістер бой алды. Енді де Голль «солтҥстік Атлантикалық ынтымақтастық»

идеясынан бас тартып, әлемдік екі қарама-қайшы полюстің ҥстемдігіне қарсы шықты.

Франция ӛзін Батыс пен Шығыстың арасындағы конструктивті диалог жҥргізудегі тірек ел

ретінде жария етті. Бҧл жағдай Франция мен Кеңес Одағының байланыстарының жақсара

тҥсуіне ықпал етті. Президент де Голль ең бірінші болып соғыстан кейінгі Шығыс

Еуропадағы қалыптасқан жағдайды танып, Герман Демократиялық Республикасының

Тәуелсіздігін мойындады . Осының салдарынан 60-шы жылдары АҚШ-пен Францияның

қарым-қатынасы суыйи тҥсті. Осында де Голль ҧлттық қауіпсіздік мәселесінде

Францияның саяси тәуелсіздігін қамтамасыз етуді кӛздеді. Алғашқы кезде ол НАТО-дағы

одақтастарымен қарама-қайшылыққа барғысы келмеді.

Француз дипломатиясы «триумвират» идеясының – яғни Солтҥстік Атлантикалық Одақта

АҚШ, Франция, Ҧлыбританияның тең басшылық етуіне мҥдделі болды. Париж

американдықтардан НАТО-ның ядролық қаруын бақылау монополиясынан бас тартуға

талап етті. Бҧл саяси инициативалардың сәтсіз болуы, 60-шы жылдардың басындағы

Халықаралық қатынастардағы дағдарыстың белең алуы (Берлин және Кариб

дағдарыстары) де Голльді жекелей тәуелсіз ҧлттық қорғаныс жҥйесін қҧруға мәжбҥр етті .

1962 жылы англо-француз және англо-американ ядролық қару жҥйесін дамыту

келіссӛздері маңызды сәт болды. Мҧнда Ҧлыбритания НАТО қҧрамында «кӛпсалалы

ядролық кҥшке» американдық проектіге және біріккен ҧлттық ядролық кҥштерді

қҧрудағы Францияның ҧсынысын қабылдамай тастады.

1963 жылы Франция «атлантикалық курстан» толық бас тартатындығын және ӛзінің жеке

ҧлттық қауіпсіздіктегі ядролық жҥйесін қҧратындығын жариялады. 1964 жылы президент

де Голль Францияның ядролық державаға айналғандығы туралы салтанатты тҥрде жария

етті.

Осы кезден бастап Франция біртіндеп АҚШ-тың бақылауындағы НАТО-дағы әскери-

саяси блоктан шыға бастады. 1965 жылы Франция СЕАТО-ның кеңесіне қатысуын іс

жҥзінде мҥлдем тоқтатып, осы әскери-саяси блоктан шықты.

1966 жылдың наурызында фрнцуз ҥкіметі НАТО-ның әскери ҧйымынан шығатындығын

жариялады. де Голль НАТО-ның жетекшілерінен аз, қысқа мерзім ішінде басқа да

Еуропалық елдердің территориясында орналастырылған 40 мыңдық американ-канадалық

әскери қызметкерлерді алып кетуді талап етті . Франция НАТО-ның инфражҥйесіне 2,5

млрд доллар компенсация тӛлеуден бас тартты. Бҧл АҚШ-тың Еуропадағы мҥддесіне

қатты нҧқсан келтірді. Францияның территориясында НАТО-ның 46 аэродромы, жҥздеген

километрлік мҧнай қҧбырлары, жҥздеген километрлік телеграф және радиобайланыс

желістері, теңіз докторы мен қоймалары тағы басқа стратегиялық объектілер орын алды.

Сонымен қатар президент Шарль де Голль Ҧлыбританияны Еуропалық экономикалық

қауымдастыққа (ортақ рынок) мҥше болып енуіне қарсы болды. Ӛйткені де Голль егер

Англия бҧл қауымдастыққа енетін болса, онда мҧнда американдықтардың ықпалы

кҥшейеді деп тҧжырымдады .

Ядролық қарулардың санын қысқарту мәселесінде де Голль бҧл қаруды тек АҚШ пен

КСРО ғана қатысты, ядролық қаруды осы екі Супер держава, яғни «Қырғи қабақ

соғысының» негізгі қозғаушы кҥштері болғандықтан қысқартуға міндетті делінді.

Франция ӛзінің Азия мен Африкадағы отарларына тәуелсіздік берді. Сӛйтіп француз

отарлық империясы кҥйреді.

1965 жылы Біріккен Ҧлттар Ҧйымындағы (БҦҦ) француз ӛкілдері АҚШ-тың Доминикан

Республикасы мен Вьетнамдағы әскери агрессиясын айыптады.

1969 жылы Шарль де Голль отставкаға кеткен соң, Жорж Помпиду жаңа президент болды.

Ол Францияның сыртқы саяси курсына айтарлықтай ӛзгерістер енгізді. Осы жылы Жорж

Помпиду АҚШ-пен жаңа қарым-қатынасты бастайтындығын жариялады. Ол АҚШ-тың

Батыс әлеміндегі саяси лидерлігін мойындап, осының нәтижесінде американ басшылығын

ӛзінің одақтастары мен серіктестеріне деген ҥстемдігін жою жетістігіне қол жеткізді .

1974 жылғы НАТО-ның қайраткерлігіндегі коллективті принциптің кҥшеюі туралы

шарттың жаңа Атлантикалық хартияға енуі Француз дипломатиясының ҥлкен жеңісі

болды. Осы кезден бастап Франция ӛзінің ҧлттық мҥддесіне зиян келтірмейтін жағдайда

НАТО-мен қайта саяси ынтымақтастыққа тҥсе бастады.

1970 жылы президент Жорж Помпиду ресми сапармен АҚШ-қа келді. Мҧнда АҚШ

президенті Никсонмен болған кездесуде бірқатар халықаралық мәселелер қаралды.

«Қырғи қабақ соғыстың» шырқау биігі және оның аяқталуы

Кариб дағдарысы - «Қырғи қабақ соғыстың» шырқау биігі

КСРО мен АҚШ теке тіресі Кариб теңізіндегі дағдарысқа алып келгені тарихтан мәлім.

1962 жылдың қазан айында «қырғи-қабақ соғыс» аяқ асты «қайнаған соғысқа» айналып

кете жаздады. Оқиғаның ойда-жоқта бел алуы АҚШ пен НАТО-ның Тҥркияда

баллистикалық зымырандарды орнатуы әсер етті. Осыған байланысты КСРО оған қарсы

Кубада тактикалық зымырандарды орналастыруды жӛн деп тапты. КСРО бҧл кезде

қарулану мәселесінде кӛп кейіндеп келе жатқан. Орыстар жай қарулану бойынша

Орталық Еуропада зор артықшылыққа ие болды, бірақ олардың аса сенімді емес, небары

300 ғана алысқа ҧшатын баллистикалық зымыраны болды. АҚШ-та керісінше, КСРО

аумағына соққы жасай алатын 5000 ядролық зымыран бар-ды. Хрущев бҧған

«ассимметриялы жауап» ойлап тапты: орта қашықтыққа ҧшатын зымырандарды

коммунистік режим билеп тҧрған Куба аралына орналастырды. Әрине, социализмнің

жақтаушысы Кастро оған қарсы болмады. Қайта АҚШ тарапынан болатын қауіп-қатерге

қалқан болатынана бек сенді. Мәскеу жауынгер саны 43 мыңдық бірнеше зениттік-

зымырандық дивизияның Куба жеріне жасырын жеткізуге тырысты. Оған 270 мыңдық

Куба армиясы кӛмектесті. Операцияның кодтық аты «Анадырь» деп аталды. 43 мың

жауынгермен зениттік-зымырандық кешендерді жеткізуге 80 кеме жҧмылдырылып, олар

183 рейс жасады. Операцияның жасырын жҥргізілгені соншалық жағалауды кҥзетіп

жҥрген АҚШ әскери кемелері кеңестік зымырандардың Кубаға қалай жеткізілгенін білмей

қалды. Тек 1962 жылдың 14 қазан кҥні АҚШ барлау ҧшағы алғаш реет Кубада орналасқан

Кеңестік зымырандарды байқап қалды. Бҧл – Ақ ҥйге ҥлкен соққы еді.

Ядролық зарядтармен жарақтанған Р-12 зымырандарының ҧшу қашықтығы 2 мың

шақырым. Бҧл АҚШ ҥшін ӛте қауіпті болды. Вашингтон санаулы сағаттар ішінде 40

мыңдық теңіз жаяу әскерімен Куба территориясындағы Гуантанамо базасында орналасқан

5 мыңдық әскерін аяғынан тік тҧрғызып, соғысқа сақадай сай етті. Аралды қоршай 28

шақырымдық мина алаңын жасады. Ал санаулы кҥндерден кейін Кубаға шабуыл жасау

ҥшін АҚШ Флорида штатына саны бір миллионға таяу әскерін жинақтап ҥлгерді. Соғыс

ӛрті әні-міні басталып кету қауіпі туындады. Кез келген сағатта АҚШ тарапынан ядролық

соққы берілуі мҥмкін еді. Кариб дағдарысы 11 қыркҥйектен 21 қарашаға дейін жалғасты.

Мҧны артынан тарихшылар «XX ғасырдың ең қауіпті ядролық теке тіресі» деп атады.

Соғыс қаупі «қаралы сенбі» атанған 27 қазан кҥні шырқау шегіне жетті, бҧл кҥні

кубалықтар америкалық барлаушы-ҧшақты атып тҥсірді, ал АҚШ әскери-теңіз кҥштерінің

кемелері кеңестік сҥңгуір қайықтың су бетіне шығуға мәжбҥрледі.

Дегенмен сол қараша айында КСРО мен АҚШ басшылары бейбіт келісімге келіп,

дағдарысқа нҥкте қойылды. КСРО амалсыз қаншама шығын жасап алып барған

зымырандарын Кубадан алып кетуге мәжбҥр болды. Ал АҚШ оның ӛтеміне Тҥркия, ФРГ

және Италиядағы КСРО-ны кӛздеп қойған зымырандарын шығарды. Осылайша әлем

ядролық қақтығыстан аман қалды. Ол кезде байланыс қҧралдары жетіліп бітпегенді,

сондықтан «сол жерлердегі командирлер ӛз еріктерімен қару қолдануға бҧйрық беруі

мҥмкін-ау» деген қауіп туды. Дҥниежҥзілік соғыстан бізді жалғыз ғана зеңбіректің атылуы

бӛліп тҧрды. «Егер сол жерде шҥріппені басып жібергенде не болар еді? Қарымта

әрекеттерді қиындату ҥшін Лондонға бомбалар 28 қазан, жексенбі кҥні таңғы 8-де жауар

еді. Алғашқы соққылар әскери нысандарға жасалар еді, сосын іскер және ӛндірістік

орталықтар – қалалардың кезегі келер еді. Қарашаның ортасына қарай Британияны суық

пен қараңғылық жайлап тҧрар еді, тырысқақтың, сҥзектің және іш ӛтуінің індеттері

асқынар еді. Әрине, Аман қалғандарды қҧтқаруға, бҧзылған нәрселерді қалпына келтіруге,

ӛлгендерді жерлеуге талпыныстар жасалар еді. Тонаушылар қылмыс істеген жерінде

атылар еді. Радиациялық сәуледен ӛлушілердің саны 1962 жылдың желтоқсанында ӛзінің

шырқау шегіне жетер еді. Ядролық жарылыстардан, радиациялық жауын-шашыннан және

суықтан 18-ден 38 миллионға дейін британдық қырылар еді. 1967 жылға қарай елдегі

халық саны 4-8 миллиондай ғана болар еді», дейді Индепендент газетінде ӛз болжамын

жасаған Стивен Бакстер атты зерттеуші.

1974-1990 жж. «Қырғи қабақ соғыс» жағдайындағы АҚШ-тың қарым-қатынастары

Суық соғыс - тарих және саясаттануда қолданатын ҧғым, Екінші дҥниежҥзілік соғысынан

кейін бастап Кеңес Одағының ыдырауына дейін созылған АҚШ басқарған "батыс

мемлекеттерінің" және КСРО басқарған социалистік лагерінің идеологиялық қақтығысы

(яғни либерал және коммунистік екі идеологиясының қақтығысы) және сол себептен

жҥргізілген АҚШ пен КСРО арасында қаруландыру бәсекесі.

XX ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап Халықаралық қатынастарда біршама ӛзгерістер

орын алды. Екі супер державаның яғни АҚШ пен. КСРО-ның жоғары деңгейдегі

кездесулері, әсіресе ядролық қарулардың санын қысқарту келісіміндегі біршама

жетістіктер «Қырғи қабақ соғысының» біраз бәсеңдеуіне алып келді.

Осы кезеңде Еуропа тарихындағы аса ірі оқиға Хельсинки актісінің жҥзеге асуы еді. Ол

бойынша Еуропадағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік кеңеске 33 мемлекет қатысты. Онда

АҚШ, Канада, КСРО және басқа да Шығыс Еуропаның социалистік елдері болды.

Бҧл кезеңде АҚШ пен Францияның арасында бірқатар мәселелер бойынша ӛзара

жақындасулар байқалды. Әсіресе НАТО-дағы ынтымақтастығы нығая тҥсті . НАТО-дағы

ынтымақтастықтың кеңейе тҥсуі Франко-американ байланыстарына оң әсер етті. 1975

жылы АҚШ пен Франция Еуропадағы қауымдастық және ынтымақтастық кеңесінің ақтық

келісіміне қол қойды. Француз президенті Жискар д’Эстен «Қырғи қабақ соғысының»

бәсеңдеуі кезеңіндегі екі супер державаның қарама-қайшылығындағы саяси және

психологиялық аспектілеріне зор кӛңіл бӛлді.

АҚШ пен Францияның арақатынастарының біраз жақсаруына Париж Кэмп-Дэвидскидегі

(АҚШ) израиль-египет келісіміне қарсы шығып, Таяу Шығыстағы антиизраильдік араб

мемлекеттерін қолдады.

80-ші жылдардың басынан бастап Франко-американ қарым-қатынастарында бетбҧрыстар

байқалды. Ӛйткені АҚШ-та сайлау бойынша президент болған республикандық Рональд

Рейган мен Франциядағы сайлау бойынша президент болып сайланған социалист Франсуа

Миттеран Кеңестер Одағы мен Социалистік елдерге қатаң саясат жҥргізе бастады . Бҧл

кезең «Қырғи қабақ соғысы» тарихындағы ӛрлеу кезеңі болды. АҚШ президенті Рональд

Рейган Кеңес Одағын «зҧлымдық империясы» ретінде жария етіп, оны экономикалық

жағынан әлсіретуге ӛз одақтастарын шақырды.

Екі супер державаның қаруланудағы жарыс жаңа, жоғары сипат алды. Рейганның тҧсында

қымбат тҧратын зерттеу жҧмысы «Стратегиялық қорғаныс бастамалары» іске асырылуға

кӛзделді. Бҧл стратегиялық жоспарды сол кездегі бҧқаралық ақпарат қҧралдары

«Жҧлдызды соғыс» деп атады. Бірақ бҧл бағдарламаны іске асыру жобасы дайындалмай

қалуынан аяғына дейін жҥргізілмей қалды .

Осы кезеңде Франко-американ байланыстарындағы оң сәттер байқалды. Президент

Франсуа Миттеран Францияның Батыс блогындағы жағдайын нығайтуға және АҚШ-пен

қатынасын жақсартуға әрекет етті .

Франция НАТО-мен ынтымақтастығын нығайта тҥсті. Миттеран Еуропадағы

американдық ортақ қашықтыққа ҧшатын ракеталарды орналастыруды қолдады. Кеңестер

Одағын «зҧлымдық империясы» деп жариялаған соң АҚШ-пен Франция жаңа қуатты

еуропалық қорғанысты қамтамасыз етуді мақсат етіп, сол жолда әрекет етті. 1983 жылы

Францияның инициативасымен ҧзақ мерзімінен кейін ӛтіп, Франция бір жылға Кеңестің

тӛрағасы болды. Осы кезде ресми Париж бен Вашингтон Кеңес Одағының Ауғаныстанға

жасаған агрессиясын айыптап, ол жерден кеңес әскерін алып шығуды талап етті. Сонымен

қатар АҚШ пен Франция Кеңес Одағынан Польшадағы әскери режимді жоюды, Кеңестік

қару жарақтарды қысқартуды, Шығыс Еуропаның Социалистік елдеріне орналастырылған

ядролық және басқа да қаруларды қысқартуды талап етті.

Алайда АҚШ пен жақындасуда атлантикалық позицияны ҧстанудағы кҥшейтілу әрекеті

француз дипломатиясына жетістіктер әкелді. «Керемет жетілікте» экономикалық және

саяси жағынан АҚШ, Жапония және Германиядан кейінгі екінші эшалонда тҧрды. НАТО-

мен қарым-қатынасты нығайтуының салдарынан Франция ҧлттық тәуелсіздігін шектеді.

Рональд Рейган екінші кезектегі сайлау нәтижесінде тағы да президент болды. Осыдан

кейін АҚШ-тың сыртқы саяси курсында бетбҧрыс кезеңі болды. Сондай-ақ бҧл

бетбҧрыстың орын алуына Кеңестер одағының басшылығына жаңа тың идеямен

қаруланған жас саясаткер М.С.Горбачев келді. М.С.Горбачев Батыс блогы мен және АҚШ

пен қарым-қатынасын жақсартуға талпынды .

Осы кезде АҚШ-тың басшылары да жаппай қаруланудың, ядролық соғыстың тек

американдықтар ҥшін ғана емес сонымен бірге бҥкіл адамзатқа ӛте зиянды, әрі зор қауіп

екендігін тҥсінді. Франсуа Миттеран да сыртқы саяси курста айтарлықтай

бетбҧрыстардың болуын қалады. Осы жолда Франция АҚШ пен Кеңе Одағының қарым-

қатынасының жақсара тҥсуін қолдады. Миттеран М.С.Горбачевтың «жаңаша ойлау»

концепциясы мен жоғарғы деңгейдегі американ-кеңес диалогтарына зор қолдау кӛрсетті.

Бірақ Франция жаппай қарулану инициативасына қарсы шықты. Ӛйткені де Голль секілді

Франсуа Миттеран да жаппай қарулану тек супер державалардың міндеті деген

позицияны ҧстанды .

Кеңес-американ байланыстарындағы қарама-қайшылықтың әлсіреуі 1986 жылғы

Рейкьявиктегі келіссӛздер ықпал етті. Мҧнда орта қашықтықта ҧшатын ракеталар мен

жаппай жою қаруларын қысқартуда бірқатар келісімдерге қол жеткізеді.

1987 жылы М.С.Горбачев ресми сапармен АҚШ-қа келді. Вашингтонда М.С.Горбачев пен

Рональд Рейган орта және кіші қашықтықтағы ракеталарды (әсіресе Еуропадағы) жою

туралы келісімге қол қойылды. 1986-1987 жылдары Миттеран Кеңес Одағының

бейбітшілік бастамаларын қолдады. Осы жылы АҚШ-Франция қатынасының суу

байқалды. Франсуа Миттеран АҚШ-қа Ливияны бомбалауда ӛз территориясынан

американ ҧшақтарының ҧшуына рҧқсат бермеді.

Миттеран осыдан кейін ҧлттық және еуропалық мҥдделеріндегі атлантикалық курсты

қайтадан қарайтындығын ашық білдірді.

1989 жылғы М.С.Горбачев пен жаңа АҚШ президенті Джодж Буштың Мальтадағы

кездесуі «суық соғыстың» немесе «қырғи қабақ соғысының» іс жҥзінде тоқтағандығын

білдірді . 1989 жылы АҚШ, Франция, Германия, Англия, ГДР және ФРГ-нің жоғарғы

деңгейдегі кездесулерінің нәтижесінде Герман Демократиялық Республикасы мен Герман

Федеративі Республикасы бір мемлекет болып бірікті. Сӛйтіп социалистік лагерь

біртіндеп ыдырай бастады. Қарама-қайшы екі блокты бӛліп тҧрған, «қырғи қабақ

соғысының» символы Берлин қабырғасы қҧлады. Варшава пактісі мен ӛзара

экономикалық кӛмек кеңесі таратылды. «Бархаттық революциялар» нәтижесінде Шығыс

Еуропа Социалистік елдерінде коммунизм біржола қҧлады .

«Қырғи қабақ соғысының» аяқталуымен бір кездері социалистік лидері болған аса ірі

империя, коммунистік империя Кеңестер Одағы қҧлады. Оның қҧлауымен «қырғи қабақ

соғысы» толық аяқталды. Сӛйтіп Халықаралық қатынастардағы жағдай тҥбірімен ӛзгеріп

АҚШ пен Франция енді әлемге басқаша кӛзбен қарай бастады.

Еуропа территориясындағы бір-біріне қарсылас әскери-саяси блоктар

Қорытынды

Екінші дҥниежҥзілік әлем картасын тҥбегейлі ӛзгертіп қана қоймай сонымен қатар

мемлекеттер мен адамдар арасындағы қарым-қатынас жҥйесін де ӛзгертті. Сҧрапыл соғыс

аяқталғаннан кейін әлемде екі ірі держава қалды – АҚШ және КСРО. 1939 жылдың

қыркҥйегіне дейін едәуір дәрежеде басым болған ҥш европалық мемлекет – Ҧлыбритания,

Франция және Германия ӛз дәрежесі мен ықпал ету мҥмкіндігін тӛмендетті.

Осылайша АҚШ аумағында әскери қимылдар жҥрмегендіктен ол әлемдегі ірі

индустриалдық мемлекетке айналды.

XX ғасырдың екінші жартысындағы әлемде орын алған «қырғи қабақ соғысы» негізінен

социалистік және капиталистік елдердің арасында ӛрбіді. Коммунизм мен Кеңес Одағын

тоқтату мен жою мақсатындағы негізгі әрекует етуші АҚШ және оның НАТО-дағы

серіктесі болды.

Кариб дағдарысы - суық соғысының тарихында әйгілі бір оқиға. АҚШ пен КСРО

арасындағы қаруландыру бәсекесінің ең қауырт кезеңі. Екі мемлекеттің дипломатикалық

қатынастар тарихындағы қиын кезең. Кариб дағдарысының кезінде дҥниенің

қауіпсіздігіне ядролық қатер туындады. Кариб дағдарысы 1962 жылы қазан айында КСРО

Кубада ӛз ракеталарын орналастырған салдарынан туындады.

Америка және Батыс Еуропаның халқы ҥнемі билеуші топтар тарапынан ядролық

соғыстың орын алатындығы туралы ҥгіт-насихатынан ҥнемі қорқынышта болды. АҚШ

«қырғи қабақ соғысы» кезінде КСРО-ға қарсы тҧру ҥшін Батыс Еуропаның елдерімен

ынтымақтастықта болды.

АҚШ пен Францияның және басқа да басты державаларының «атлантикалық саясатының»

немесе «атлантикалық курстарының» мәні коллективті негізде коммунизм қаупіне қарсы

тҧру болды. АҚШ пен Францияның осы кезеңдегі байланыстары осы және басқа да

мәселелер бойынша жақсы қалыпта дамыды. 80-ші жылдардың аяғы батыс блогы ҥшін

стратегиялық маңызды болды. Ӛйткені дҥние жҥзілік социалистік лагерь қҧлап,

коммунизм қаупі жойылды.

Біздің курстық жҧмысымызда қарастырған кезеңді АҚШ әлемдік гегемонияға шешуші

қадам жасаған кезең деп айтуға болады. Бҧдан кейін шамамен жарты ғасырдай әлем

биполярлық тепе-теңдікте ӛмір сҥріп социалистік мемлекеттер мен капиталистік

мемлекеттер жҥйелері қырғиқабақ соғыс жылдарында ӛмір сҥрді.

Тақырып №20 1945-2012 жж Ұлыбритания

Ҧлыбритания-парламентарлық монархия. Ҧлыбританияның бір тҧтас

конституциясы жоқ. Бірнеше ғасырлар бойы қалыптасқан конституциялық актілерге:

парламент заңдары, сот прецеденті, келісімдер мен әділеттік право салалары жатады.

Мемлекеттік басшысы- король (королева). Корольдік билік-ӛмір бақи және атадан балаға

қалатын мҧра. Король атқару ӛкіметтің жоғарғы басшысы, сот жҥйесін басқарып, қарулы

кҥштердің жоғарғы қолбасшысы болып саналады, мемлекеттік англикан шіркеуін және

Ҧлыбритания елдері бірлестігін басқарады. Король билігі тек қағаз жҥзінде ғана. Іс

жҥзінде корольдің билігі мен ӛктемдігі бҥтіндей ҥкіметтің министрлер кабинетінің

қолында. Ҧлыбританияның заң шығаратын ӛкіметі- екі палаталы парламент (қҧрамында

король, лордтар палатасы және қауымдық палата).

Екінші дҥниежҥзілік соғыстан жеңімпаз болып шыққанмен де, Ҧлыбританияның

экономикалық және саяси позициясы едәуір әлсіреді. Адам шығыны Бірінші дҥниежҥзілік

соғысқа қарағанда аз болды, бірақ материалдық шығындары бірнеше миллиард фунт

стерлингке жетті. Ол АҚШ-ка ҧзақ уақыт бойы экономикалық және саяси тәуелді болып

қалды. Ҧлыбритания ӛнеркәсіп ӛндірісінің ӛсу қарқыны жӛнінен жетекші капиталисттік

елдерден кӛп кейін қалды. Бҧл жылдардағы жағдайды Ҧлыбританияның соғыс

жылдарындағы премьер-министрі У.Черчиль «Триумф және қасірет» деп атады.

50 жылдардың соңында ГФР, ал 60 жылдардың соңында Жапония ӛнеркәсіп ӛнімін

ӛндіру дәрежесі жӛнінен Ҧлыбританияны басып озып, оны капиталисттік дҥниеде 4-

орынға ығыстырды.

Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейін империалзмнің, оның ішінде Британ

империясының отарлық жҥйесі кҥйрей бастады. Ҧлт- азаттық қозғалысының мықтап

ӛрлеуіне байланысты Британ империалистері Ҥндістанға тәуелсіздік беруге (1947)

мәжбҥр болды, бірақ елді діни наным бойынша екіге бӛлінді. Бирма мен Цейлон (Шри

Ланка) егемендік алды (1948). Езілген халықтардың кҥресі Ҧлыбританияны отар елдерінің

бәріне дерлік тәуелсіздік беруге мәжбҥр етті. Отарлық империяның ыдырауы ағылшын

империализмін кҥрт әлсіретті, бірақ Ҧлыбритания кӛптеген бҧрынғы иеліктерінде едәуір

экономикалық және саяси позицияны сақтап қалды. Ҧлт-азаттық қозғалысына қарсы

кҥресу мақсатымен Ҧлыбритания агрессиялық блоктарын ҧйымдастыра бастады. Таяу

Шығыс пен Африкадағы отарлық позицияны нығайту ҥшін Ҧлыбритания 1956 жылы

Франция және Израильмен бірге Египетке қарсы қарулы шабуылы жасады. Совет

Одағының, басқа да социалисттік елдердің Египетті қолдауы және дҥние жҥзіндегі

прогресшіл жҧртшылықтың қарсылық білдіруі нәтижесінде Ҧлыбритания мен оның

одақтастары Египетке қарсы соғысты тоқтатуға мәжбҥр болды. 30 жылдардың сабағын

естен шығарып, Ҧлыбритания Батыс Германияны НАТО-ға қосуға жәрдемдесті.

Британ империализмінің капиталисттік дҥниенің саяси, экономикалық және ҧлт-

азаттық қозғалысына қарсы кҥреске тығыз топтастыруға ҧмтылуы Ҧлыбританияның

АҚШ-қа кіріптарлығын кҥшейтті. Оның территориясында АҚШ-тың соғыс базалары

пайда болды. Ҧлыбританияның экономикасына Америка капиталы кеңінен ене тҥсті,

елдің сыртқы қарызы кӛбуйді. Соған қарамастан, Вильсон бастаған лейбористер ҥкіметі

жанталаса қарулануға қыруар қаржы жҧмсады, мҧның ӛзі Ҧлыбританияның финанс

қиыншылығын онан әрі ӛршітті. 1967 жылы фунт стерлинг соғыстан кейін екінші рет

қҧнсызданды. Ҧлыбританияның прогресшіл кҥштеі бейбітшілік жолында, билеуші

топтардың империалистік сыртқы саяси бағытына қарсы белсене кҥресіп келді. 60

жылдарыдың соңы мен 70 жылдардың басында Ҧлыбританияда ереуіл қозғалысы ӛріс

алды. Солтҥстік Ирландияда әлеуметтік және экономикалық теңсіздікті жою, азаматтарға

тең қҧқық беру жолында еңбекшілер бас кӛтерді.

Ҧлыбритания- капиталистік елдер арасында АҚШ, ГФР және Жапониядан кейінгі

ірі ӛнеркәсіпті держава. Бастапқыда Ҧлыбритания экономикасы монополиялық жағдайға

негізделіп дамыды. 2-дҥниежҥзілік соғыс және соғыстан кейінгі капитализмнің жалпы

дағдарысы ҧлт-азаттық қозғалысының пәрменді дамуы Британ отарлық империясының

ыдырауына әкеп соқты.

50 жылдары ӛндірістің жаңа салаларының монополиясы қҧрылып, дами бастады.

Ҥкімет ӛндіріс концентрациясын жақтап, 1966 жылы осы мақсатта ӛндірісті қайта қҧру

корпорациясын қҧрды. Соғыстан кейін кӛмір, газ, электроэнергетика, темір жол

транспорты, қара металлургия, ішкі су және қала транспортының бір бӛлігі, ағылшын

банкісі, атом ӛндірісі мен атом энергетикасы, радио-теле жҥйесі нациолизацияланды, яғни

ӛнеркәсіп ӛндірісінің 20%-дан астамы мемлекет қарамағына кӛшті. 50-60 жылдарда

байқалған Ҧлыбритания ӛндірісіндегі ерекше қҧбылыс- бҧл ел экономикасына американ

капиталының енуі. 70 жылдар басында байқалған экономикалық дағдарыс белгілері

Ҧлыбритания экономикасында да анық сезілді. Ӛндіріс мӛлшері қысқарды, инфляция

тҧрақты процеске айналды, жҧмыссыздар саны тоқтаусыз ӛсті. 1975 жылы ел ішіндегі

жалпы ӛнім 2,5%-ға кеміді және жаппай тҧтыну заттарының бағасы орташа есеппен 24%-

ға артты. Ӛндірісті жандандыру ҥшін және жҧмыссыздықтың шҧғыл шаралар да

қабылдады. Мысалы: «Бритиш Лейленд мотор», «Интернэшнал компьютерс», «Альфред

Герберт» сияқты ірі монополияларға кӛмек ретінде жҥздеген миллион фунт стерлинг

қаржы бӛлінді. Бірақ бҧл шаралар Ҧлыбритания капитализмінің одан әрі қҧлдырауын

тоқтата алмай отыр.

Саяси партиялары, кәсіподақтары және басқа қоғамдық

ұйымдар. Консервативтік партия- ҧйымдық жағынан 19 ғасырдың ортасында тори

партиясы негізінде қалыптасты. Лейборист партиясы 1900 жылы негізі қаланды.

Либералдық партия 19 ғасырдың ортасында виги партиясы негізінде ҧйымдасты.

Ҧлыбритания коммунистік партиясы 1920 жылы негізі қаланды. Тред-юниондардың

британдық конгресі 1868 жылы негізі қаланды. Тред-юниондардың шотландық конгресі

1897 жылы негізі қаланды. Ағылшын-совет достығы қоғамы 1946 жылы қҧрылды. КСРО-

мен мәдени байланыс қоғамы 1924 жылы негізі қаланды. Жастардың коммунистік одағы

1922 жылы қҧрылды.

Соғыс жылдарындағы консерваторлар басқарған аралас ҥкіметтің қҧрамына

лейбористік және лиьералдық партиялардың ӛкілдері де енді. Соғыс бітісімен бҧл аралас

ҥкімет тарады да, 1945 жылы шілдеде ӛткен парламент сайлауында екі басты

қарсыластар: консерваторлар және лейбористер арасында билік ҥшін қайта басталды.

Әдетте олардың екуінің бірі жеңеді. Бҧл саяси маятник осы уақытқа дейін тербелуде.

Соғыстан кейінгі алғашқы сайлауда лейбористер жеңді.

Лейбористік үкімет. 1945-1951 ж.ж. Лейбористер сайлаушыларға әлеуметтік

салада реформалардың кең бағдарламасын ҧсынды. Бҧл бағдарлама «Болашаққа

бетбҧрыс» деп аталды. Консервативтік партияның айқын бағдарламасы болмады, олар тек

Черчильдің беделіне арқа тҧтты. Олар ӛмір сҥру жағдайларын жақсартуды кӛксеген

ағылшындардың кӛңіл-кҥйін ескермеді, сӛйтіп, қатты жуңіліс тапты. Лейбористер

қауымдар палатасындағы орындарды ҥштен екісіне ие болды.

Лейбористер ӛз уәделерін негізінен орындады. Мемлекеттенді-ру сатып алу

жолымен іске асырыла бастады. Шаруашылықтың кӛмір, газ, су және темір жол

транспорты, қара металлургия және тағы басқа салаларында жалдамалы жҧмыскерлердің

20%-дейін жҧмыс істейтін. 1946 жылы кәсіподақтарға қарсы 1927 жылғы қабылданған

жазалаушылық заң жойылды. 1945-48 жж. Кәсіби науқастарға байланысты жәрдем

ақыларды, қарттарға және жесір әйелдерге зейнетақы тӛлеуді қамтитын әлеуметтік

қамсыздандыру мен қауіпсіздендірудің жаңа кешенді жҥйесі іске асырылды. 10

миллионнан аса жҧмысшылардың жалақысы кӛбейтілді. Ақырында, 1948 жылы ҧлттық

денсаулық сақтау қызметі қҧрылды және тегін медициналық қызмет кӛрсету жҥйесі

енгізіліп, дәрі-дәрмектер тегін ҥлестірілетін болды. Лейбористік партия біртіндеп

реформалау жолымен Ҧлыбритания «демократиялық социализмге» ӛтеді деп есептеді.

Консервативтік үкіметтер. 1951-1964 жж. 1951 жылы қазанда сайлауда жеңіп

шыққан У.Черчиль тағы да ҥкімет басқарды. Консерваторлар лейбористер қҧрған

әлеуметтік қҧрылымды сол кҥйінше қалдырды. Тіпті олар 1945 жылғы сайлаудағы

жеңілістен қорытынды жасап, «әл-ауқаттылық мемлекет» идеясына қолдау кӛрсетті.

Консервативтік партия ӛзінің ӛзгерген жағдайларға бейімделуге және мемлекеттік басқару

мен әлеуметтік-экономикалық саясаттың жаңа әдістерін қолдануға қабілетілігін кӛрсетті.

1962 жылы теңдестірілген экономикалық даму бағдарламасын жасау ҥшін Ҧлттық кеңес

қҧрылды. 1964 жылы болған кезекті парламент сайлауы екі партияның

ешқайсысына да айқын басымдылық берген жоқ. Екеуі де 12 миллион дауыс алды, бірақ

лейбористердің бағы жанып, сәл ғана ьасымдылыққа ие болды.

Г.Вильсон үкіметі (1964-1970) консерваторлар бастап кеткен болашақ

экономикалық жоспарлауды жасау бағытын жалғастырды. Г.Вильсон әсіресе елдің

ғылыми-техникалық мҥмкіндіктерінің дамуына ҥміт артты. Осы мақсатпен 1965 жылы

парламент тҧңғыш «ҧлттық бесжылдық экономикалық жоспарды» қабылдады. Жоспарды

орындау ҥшін Вильсон ҥкіметтің, бизнестің және кәсіподақтардың әрекет бірлігін

қамтамасыз етуге тиіс болды. Ҥкіметтің «Ниеттер туралы декларация» атты қҧжаты

жалақының ӛсуі мен бағаның артуын «ақылға сиымды» кӛлемдерде шектеуді ҧсынды. Бҧл

саясат «бағалар мен табыстар саясаты» деген атақ алды. Алғашында жалақының ӛсуін

«ақылға сыйымды» мӛлшерге шектеу ерікті тҥрде іске асырылса, 1966 жылдан кейін

ҥкімет оны кҥштеп «қатыруға» кірісті. 1970 жылғы парламент сайлауында консерваторлар

жеңіске жетті.

Э.Хиттің экономикалық саясаты (1970-1974) «қалай болғанда да» ӛндірісті қатаң

капиталистік жетілдіру және экономикалық дамуды тездету бағытын іске асырды. Хиттің

тҧсында Ҧлыбритания ЕЭБ-ге мҥше болды. Баға мен жалақыны әкімшілік жолымен

реттестіруші аппарат қҧрылды. «Ӛнеркәсіптегі қатынастар туралы» кәсіподақтарға қарсы

бағытталған заңның консервативтік нҧсқасы жарық кӛрді. Ол кәсіподақ қозғалысы мен

ереуілдерге қатаң шектеулер қоюды кӛздеген болатын. Заң қабылданды, бірақ бҥкіл ТБК

мен оған кіретін кәсіподақтар оған қарсы кӛтерілді. Елге жаппай ереуіл қаупі тӛнді, Хит

баспасӛз бен тоғышарлардың жҧмысшыларды емес, ӛзін қолдайтынына сеніп, жаңа

парламент сайлауын тағайындады. Аздаған ғана дауыспен 1974 жылы 28 ақпандағы

сайлауда лейбористер жеңіске жетеді.

Премьер-министр Г.Вильсон (1976 ж. орнына Д.Ж. Каллагэн келді) басқа жоспар

мен «бағалар мен табыстар» саясатының жаңа нҧсқасын қабылдауға мәжбҥр болды.

Вильсон-Каллагэн ҥкіметінің саясатының негізгі желісі «әлеуметтік келісім», яғни

кәсіподақтардың атынан ТБК мен ҥкімет арасындағы келісім жасасу болды. Ол бойынша

кәсіподақтар жалақыны арттыру туралы талаптарды қойғызбайды, ал ҥкімет бағаларды

ҧстап тҧрады және еңбекшілердің мҥдделеріне жауап беретін келісілген реформалар

жҥргізуге тиісті болды. «Шарттың» кҥші 1978 жылдың кҥзіне дейін сақталды, 12 миллион

мҥшесі бар ТБК съезі шартқа қарамастан, нақты жалақының кемуіне байланысты, оны

қабылдамай тастады.

Ольстер дағдарысы және ұлттық мәселелер. 1921 ж. Ирландия Республикасы

қҧрылғаннан кейін Ҧлыбритания ӛзінің қҧрамында халқының ҥштен бірі католик дініндегі

ирландықтар мен ҥштен екісін Шотландия мен Уэльстен шыққан протестанттар қҧрайтын

аралдардың алты солтҥстік графтығын (Ольстер) алып қалған болатын. Екі діни

қауымның арасында қарым-қатынастар әдетті дау-дамайлы болып келетін. 1968 жылы

католиктік азшылықтың азаматтық қҧқықтар ҥшін қозғалысы басталды. Бҧл ереуілді қуып

таратудан кейін Ольстерде жаппай тәртіпсіздік басталды. Тәртіп орнату ҥшін

Ҧлыбритания Ольстерге әскер енгізді. Ирландияның республикалық армиясы, жасырын

экстремистік ҧйым, ағылшын солдаттарына қарсы террормен жауап берді. Британ

ҥкіметтерінің келесі ҥш он жыл ішіндегі жанжалды шешу жӛніндегі әрекеттері бҥлікшіл

графстволарға тыныштық әкелмеді. Католиктер мен протестанттар арасындағы

қақтығысулар жалғаса берді. 1998 жылы мамырда Ольстердегі теке тіресті тоқтату және

ӛзін ӛзі басқару сайлауы органдарын қҧру туралы келісімге қол жетісті.

60-80 жж. Шотландия мен Уэльсте ҧлттық және мәдени автономия ҥшін қозғалыс

жандана тҥсті. Шотландия мен Уэльстегі 70-жж. ӛткізілген референдумдар автономиялық

басқаруды беру жоспарын қолдамады. Бірақ 1978 жылы «деволюция жоспары»

Шотландия мен Уэльс халқының қолдауына ие болды.

«Маргарет Тэтчер дәуірі». Консервативтік үкіметтер. 1979-1997 жж.

1979 жылы сайлауда жеңіске жетуден бҧрын консервативтік партия дағдарыстан

шығудың «Дҧрыс жол» атты бағдарламасын жасап, партияның жаңа басшысы етіп

Маргарет Тэтчерді сайлады. Консервативтік партияның бағдарламасында дағдарыс және

инфляцияға қарсы кҥрестің неоконсервативтік нҧсқасы жасалған болатын. «Жаппай

жҧмыспен қамтамасыз ету», «әл-ауқатты мемлекет» және бюджет дефициттігі туралы

бҧрынғы идеялар лақтырылып тасталды. Экономика мен әлеуметтік саладағы жаңа саясат

«тэтчеризм» деген атақ алды. Біріншіден, қатаң монетарлық саясат, яғни айналымдағы

ақща кӛлемін шектеу, шығындарды азайту саясаты басталды, бҧл инфляцияны азайтты,

бірақ жҧмыс-сыздықты арттырды.

80-ші жж. монетарлық саясат жҥргізу нәтижесінде инфляцияны азайтып,

инвестицияларды кӛбейтуге жағдайлар туды. Нәтижесінде бҧрынғы онжылдықтағы

тоқыраудың орнына Ҧлыбритания ӛндірісті дамытуда секіріс жасап, еңбек ӛнімділігі

жағынан Еуропалық капиталистік елдердің бәрін басып озады.

Ҥкімет тиімділігі аз немесе шығынды мемлекеттік секторды жеке меншікке сату

жолымен оларды ҧстап тҧруға жҧмсалатын мемлекеттік щығындар ауыртпалығынан

қҧтылды. Жекешелендіру бюджетке 28 млрд. фунт стерлинг тҥсірді. Миллиондаған

адамдар фирмалар мен кәсіпорындардың акционер-леріне айналды. Жекеменшіктік

қатынастарды нығайтудағы Тэтчер ҥкіметінің жҥргізген екінші бір шарасы

муниципалитеттер мен қалалардың тҧрғын-ҥй қорларын жеке меншікке сату болды. 80

жж. 4,1 млн. отбасы жеңілдіктер бойынша пәтерлер мен ҥйлер сатып алды. 1990 ж.

отбасылардың 65% (20млн.) жекеменшік ҥйлері боды. Британ қоғамын кейде ҥштен екісін

орта тап қҧрайтын қоғам деп атайтын болды. Бірақ халықтың ҥштен бірі- жҧмыссыздар,

жеке басты аналар, науқастар, білімі тӛмен, мамандыққа ҥйретілмеген жастар т.б.

мемлекет тарапынан әртҥрлі кӛмектерге мҧқтаж болды.

Кәсіподақтармен арақатынас барлық британ ҥкіметтері ҥшін кҥрделі мәселе болып

келді. Тэтчер бҧл мәселеде консервативтік партияға тән әдеттегі қатаң бағыт ҧстанды.

Британ бизнесінің белсенділігінің артуына Ҧлыбританияның 1973 жылы

Еуропалық экономикалық бірлестікке мҥше болуы да белгілі мӛлшерде әсер етті.

Консервативтік партия 1983, 1987, 1992 жж. парламент сайлауларында жеңіске

жетіп, 16 жылдан аса уақыт мемлекет басқаруды ӛз қолында ҧстады. Бҧл Ҧлыбритания

ҥшін рекорд болды!

Бірақ М.Тэтчер тҧсында жаңа мәселелер бой кӛтерді, солардың нәтижесінде ол

консервативтік партиясының басшысы қызметінен тҥсті де, партия келесі сайлауда

жеңіліс тапты.

1997 жылы мамырдағы парламент сайлауында барлық қарсыластарын артқа тастап,

ҥлкен басымдылықпен Энтони Блэр бастаған лейбористік партия жеңіске жетті.

Ұлыбританияның сыртқы саясаты. Ҧлыбритания әдетте Еуропалық және

дҥниежҥзілік саясатта ерекше орын алып келді. Ел қҧрлықтағы соғыстарға сирек

қатысатын, бірақ дипломатиялық кҥрестің кездейсоқ қалтарыстарында әруақытта жетекші

кҥш ретінде кӛрініс табатын сыртқы саясат саласындағы кӛпжылдық тәжірибе

Ҧлыбританияға Еуропалық «концертте» «бірінші скрипка» рӛлін ойнауға мҥмкіндік беріп

келді.

Екінші дҥниежҥзілік соғыстан соң жағдай кҥрт ӛзгерді: «дҥние-жҥзінің тағдырына

жауапкершілік» рӛлі АҚШ-қа кӛшті де, Ҧлыбритания Еуропада ӛгей бала кҥйінде қалып

қойды. Оның ерекше орны мына ҥш жақты рӛлмен анықталды: Ҧлыбритания

халықаралық аренда АҚШ-тың басты әріптесіне айналды, екінші жағынан, ол басты Батыс

Еуропалық елдердің бірі қалпында қала берді, ең соңында, ол кӛлемі метрополия

кӛлемінің 20 есе артық доминиондарды біріктіретін ҧлттар достығының басшысы ретінде

дҥние жҥзінде танымал еді. АҚШ пен арада әсіресе соғыстан кейінгі алғашқы жылдары

«ерекше қатынастар» - бағыныштылық пен қаржы-қаражат саласындағы тәуелділік

қатынастары орнады.

Ҧлыбритания барлық батысеуропалық одақтарға мҥше болды (НАТО,

Батысеуропалық одақ). Ҧлыбритания Францияның ГФР-мен жақындасуына

сенімсіздікпен қарады. Франция болса, ӛз тарапынан, ағылшын-американдардың тығыз

байланыстарына сенімсіздік білдіріп, Англияны АҚШ-тың «троян аты» деп есептеді.

Ҧлыбритания ядролық қаруға байланысты ерекше ҧстанымда болды. Британ

ҥкіметтері, француз ҥкіметтері сияқты, ӛздерінің партиялық тегіне қарамастан,

Ҧлыбританияның ӛзінің ядролық ҥштігіне иелік жасау, тіпті болмағанда, Францияға тең

ядролық мәртебеге ие болуға қҧқын қорғады.

Ҧлыбритания Корея, БҦҦ мен АҚШ-тың басқа да әрекеттеріне қатысты.

Ҧлыбританияның 1991 ж. Маастрихттегі батысеуропалық бірігу процестері мен

ХХІ ғасыр басындағы саяси, экономикалық және валюталық одақ қҧру туралы

қҧжаттарды дайындау мен қабылдауға қатысуын британ саясатының атлантикалық

бағдардан (АҚШ-қа бейімделуден) Еуропалық бағытқа ойысқандығын кӛрсетті.

Ҧлыбританияның КСРО мен социалистік елдерге қатынасы бірқалыпты, ҧстамды болды,

әрине, кейде дипломатиялық жанжалдар да болып отырды.

Тақырып№21 1945-2012 жж Германия

Германия – федеративті мемлекет болып табылады. Әкімшілік-аумақтық бӛлінісіне қарай 16

жерден тұрады. Негізгі заңы – конституциясы 1949 жылғы 23 мамырда қабылданған. Елдің

федералдық президенті Федералдық жиналыста бес жыл мерзімге сайланады. Қазіргі

Федералдық президенті Хорт Келер, ол 2004 жылдың 23 мамырында сайланған.

Германия парламенті екі палатадан – Бундесрат (жоғарғы) және Бундестагтан (тӛменгі) тұрады.

Бундесратты жер үкіметі ӛкілдерінің 68 мүшесі құрайды. Егер федералдық президент болмаған

немесе ол ӛзінің міндетін атқаруды мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда мемлекет

басшысының міндеті Бундесрат тӛрағасына кӛшеді. Ал Бундестаг тӛрт жыл мерзімге жасырын

дауыс беру арқылы сайланған 603 депутаттан тұрады. Атқарушы билік – федералдық үкіметтің

құрамына германдық Бундестагта сайланған Федералдық канцлер мен федералдық министрлер

кіреді. Федералдық канцлер мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын

айқындайды. Германияның қазіргі Федералдық канцлері – Ангела Меркель.

Германия Федеративті Республикасында бірқатар саяси партиялар қызмет етеді. Олардың

ішінде негізгілері, яғни басқа партияларға қарағанда ықпалы күшті алты партияны бӛле-жара

атаған жӛн. Ретіне қарай атайтын болсақ, 1869 жылы құрылған Германия Социал-

демократиялық партиясы; 1945 жылы құрылған Христиан демократиялық одағы. Бұл партияны

Федералдық канцлер Ангела Меркель басқарады. Негізгі мақсаты – Батыс елдерімен интеграция

жасау және әлеуметтік нарықтық экономика. Бұдан кейінгісі Христиан әлеуметтік одағы; Еркін

демократиялық партиясы; Демократиялық социализм партиясы және 1990 жылы құрылған

"Жасылдар” одағы. 2002 жылғы қыркүйекте ӛткен Бундестаг сайлауында тиісті 603 орынның

251-ін Германия Социал-демократиялық партиясы, 248-ін Христиан демократиялық одағы мен

Христиан әлеуметтік одағы, 55-ін "Жасылдар”, 47-сін Еркін демократиялық партиясы, ал 2

орынды Демократиялық социализм партиясы алды.

Германия экономикасы дамыған елдердің алдыңғы қатарынан орын алады. Негізгі салалары

мәшине жасау, электр техникасы, металлургия, химия және фармацевтика ӛнеркәсібі, тағы

басқа салалар ел экономикасының ӛркендеуіне қомақты үлес қосып келеді. Сонымен қатар,

кӛлік инфрақұрылымы ерекше маңызға ие. Ірі 13 әуежай, 6,8 мың шақырымнан асатын ішкі су

жолдары күндіз-түні жұмыс істейді. Бұған Солтүстік теңізіндегі Гамбург пен Бремен, Балтық

теңізіндегі Киль, Любек және Росток теңіз порттары қосылады.

Германияның сыртқы саудадағы әріптестеріне келсек, ең алдында Франция тұр. Одан соң

импорт бойынша Нидерланды, Италия, Ұлыбритания, АҚШ, ал экспорт бойынша Ұлыбритания,

Италия, АҚШ және Нидерланды келеді.

Германия БҰҰ мен ЕҚЫҰ-ның жұмыстарына белсенді түрде қатысып жүр. Ӛз тараптарынан

беделді бұл халықаралық ұйымдарға айтарлықтай қаржы және кадр ресурстарын бӛліп

отырады. Сондай-ақ, Германияның алдына қойған басым бағыттарының бірі – БҰҰ Қауіпсіздік

Кеңесіне мүше болу. Ал Германияның Орталық Азия елдеріне байланысты ұстанған саясаты

айқын, ол – экономикалық салаларда мүмкіндігіне қарай ынтымақтастық жасау.

Қазақстан мен Германия

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бұған дейін Германия

Федеративті Республикасына тӛрт мәрте сапармен келген еді. Әр сапардың, әр кездесудің

ӛзіндік орны бар. Әсіресе, Қазақстан басшысының 2004 жылғы 17-20 сәуірдегі Германияға

сапары жемісті болды. Осы сапар барысында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Германияның сол

кездегі Федералдық канцлері Герхард Шредермен кең кӛлемде келіссӛз жүргізіп,

мемлекеттердің ынтымақтастығын әрі қарай дамытуға қатысты мәселелерді талқылады.

Сонымен қатар, Президент Германияның кӛрнекті саясаткерлерімен және іскер топ ӛкілдерімен

кездесті. Қазақстан басшысы содан кейін 2006 жылы тамызда Санкт-Петербургте ӛткен "Үлкен

сегіздік” саммитінде Германияның жаңа Федералдық канцлері Ангела Меркельмен кездескен

еді. Кездесу қорытындысында Қазақстан Президентіне Германия тарапынан осы елге сапармен

келу туралы шақырту түскен болатын.

Сарапшылардың болжамы бойынша, бүгінде Қазақстан мен Германия арасында түсініспеушілік

тудыратын проблемалар жоқ, халықаралық саясаттағы негізгі мәселелер бойынша елдердің

ұстанған позициялары жақын. Мысалы, Қазақстан Германияның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің

тұрақты мүшесі болу ұмтылысын қолдайды. Ал Германия Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға тӛрағалық ету

ұмтылысына және БСҰ-ға кіруіне қолдау білдіреді. Ӛйткені, Қазақстанның Еуропа мен Орталық

Азия арасында диалогты дамыту үшін негізгі рӛл атқару мүмкіндігі мол. Оның үстіне біздің

еліміздің экономикалық жағдайы Орталық Азиядағы ӛзге елдерге қарағанда жақсы, саяси

тұрақтылық берік орныққан.

Қазақстан мен Германияның сауда-экономикалық байланыстары жыл ӛткен сайын артып

келеді. Әрі Германия Қазақстанның әлемдегі негізгі сауда әріптестерінің бірі болып табылады.

Ӛткен жылдың қаңтар-қараша айлары ішінде екі ел арасындағы сауда айналымы 2,2 миллиард

АҚШ долларын құрады. Бұл 2005 жылға қарағанда едәуір кӛп. Жалпылай алғанда, Германия –

Қазақстанның Ресей, Италия, Швейцария, Қытай және Франциядан кейінгі алтыншы орында

тұрған сенімді сауда әріптесі. Екі елдің экспорт-импорт мәселесінде алыс-берістері баршылық.

Мысалы, Германия біздің елге автомобильдер, электр тауарларын, медициналық дәрі-

дәрмектер экспорттаса, Қазақстан Германияға мұнай, металдар мен химиялық шикізаттар

жӛнелтіп келеді.

Мемлекеттерді бір-бірімен жақын байланыстыратын мәселелердің тағы бірі – бірлескен

кәсіпорындар. Статистика жӛніндегі агенттіктің мәліметтері бойынша, бүгінде Қазақстанда

германиялық капиталдың қатысуымен 688 бірлескен кәсіпорын тіркелген. Олардың басым

бӛлігі сауда, ауыл шаруашылығы, ӛнеркәсіп, тағы басқа салаларда жұмыс істейді. Сондай-ақ

Қазақстан мен Германия арасында мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық берік орныққан. Бұл

Қазақстан-Германия мәдени ынтымақтастық мәселелері жӛніндегі үкіметаралық комиссияның

іс-шаралары негізінде үйлесім тауып келеді.

Қолда бар мәліметтерге қарағанда, бүгінде Қазақстанда 220 мыңнан астам неміс тұрып жатыр.

Қазақстандық немістердің мүддесін қорғауға бағытталған үкіметаралық комиссия жұмыс

істейді. Комиссияның отырыстарында мәдениет пен білім беру салаларындағы

ынтымақтастықтың ӛзекті мәселелері талқыланып, оларды шешу жолдары қарастырылады. Ӛз

кезегінде ол нәтижесін беріп келеді. Мысалы, Алматыда Гете институты мен Қазақстан-

Германия университетінің ӛкілдіктері ашылды. Сонымен бірге, қазіргі кезде "Болашақ”

бағдарламасы бойынша Германияның жоғары оқу орындарында 150-ден астам қазақстандық

студент оқып жатыр.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Германия Федеративті Республикасына бұл сапары екі ел

арасындағы ынтымақтастықты әрі қарай дамытып, жаңа сатыға кӛтеретін болады.

Германия Федеративті Республикасы "үлкен сегіздік” құрамына кіреді. Еуропалық Одақта

Франциямен қатар құрлықта ықпалдасу үдерісінің негізгі қозғаушысы болып табылады. Ал 1990

жылдың басынан бастап Германия басшылығы Қазақстанмен, сондай-ақ бұрынғы КСРО-ның

ӛзге де мемлекеттерімен олардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында екі жақты

байланыстарды дамытуды қолдап келеді. Әсіресе, Қазақстанмен. Ӛйткені, ГФР елімізді Орталық

Азиядағы ғана емес, ТМД-дағы ең маңызды әріптесі деп есептейді.

Жалпы, неміс дипломатиясының біздің еліміз жӛніндегі мақсаты мейлінше айқын. Оны

мынадан байқауға болады. Саяси салада – Астанамен тұрақты диалог арқылы Орталық Азия

аймағына ӛздерінің тереңдеп енуі, экономика саласында – Германияның Қазақстан рыногына

жаппай қатысуы.Қазақстан мен Германия арасындағы ұзақ мерзімді ынтымақтастықтың негізі

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың 1992 жылғы қыркүйекте ГФР-ға жасаған алғашқы сапары

барысында қаланды. Осы сапар кезінде ӛзара қарым-қатынастардың негіздері туралы бірлескен

мәлімдемеге қол қойылған еді. Сол жылдардан бастап екі мемлекет арасындағы саяси және

экономикалық байланыстарды дамыту тұрақты сипат алды. Бұдан кейін Қазақстан Президенті

1997 жылғы қарашада екінші рет ГФР-ға ресми сапармен келді. Сапар барысында

мемлекеттердің ӛзара тиімді ынтымақтастықты, бірінші кезекте экономика саласында

тереңдетуге бағытталған маңызды халықаралық келісімдер топтамасына қол қойылған болатын.

Бұдан бұрын да, бұдан кейін де Германия тарапынан Қазақстанға осы елдің жоғары деңгейдегі

лауазым иелері сапарлармен келіп, екі елдің байланыстарын дамытуға қатысты мәселелерді

қарастырды.

Қазақстан мен ГФР арасында экономикалық ынтымақтастықты кеңейту үшін зор әлеует бар, әрі

маңызы ерекше. Бұл негізінен Қазақстан мен Германияның экономикалық жүйелерінің бірін-

бірі құрылымдық жағынан толықтыра алатындығымен түсіндіріледі. Ӛйткені, Германия

Қазақстанмен сауда-экономикалық қатынастары жеткілікті және тұрақты дамыған еуропалық

мемлекет болып табылады. Сонымен қатар, Қазақстанда кӛптеген неміс фирмасы мен банктері

жұмыс істейді. Олардың ішінде әлемге танымал "Мерседес-Бенц”, "Сименс”, Дойчебанк,

Дрезденбанк, Коммерцбанк, т.б. бар.

ГФР-дің Орталық Азияға, оның ішінде Қазақстанға ерекше назар аударуының негізінде тек

экономикалық қана емес, саяси мүдделердің де бар екенін айта кетуіміз керек. Біріншіден,

Германия ЕҚЫҰ аясында қауіпсіздікті қамтамасыз ету жӛніндегі саясаттың ойдағыдай жүзеге

асуына мүдделі. Сондай-ақ, ГФР Каспий аймағында еуропалық қауіпсіздік тұтқаларын нығайту

болашақта Еуропа Одағының саясатында негізгі бағыттардың бірі болуы мүмкін деп есептейді.

Екіншіден, Германия Орталық Азия аймағын Еуропаны Ислам әлемінің тұрақсыз аймақтарынан

бӛліп тұрған "тұрақтылық белдеуі” аймағына айналдыру ниетін кӛздейді. Үшіншіден, Германия

Каспий аймағында оны әлемнің жетекші елдерінің саяси және экономикалық мүдделерінің

текетіресу аймағына айналдыратын "үлкен ойын” айла-шарғысының шиеленісуіне

алаңдаушылық білдіреді.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Германия Федеративті

Республикасына ресми сапарының негізгі бӛлігі бүгін болады. Мемлекет басшысы алдымен

"DZ” банкінің ғимаратында Н.Назарбаевтың "Еуразия жүрегінде” кітабының тұсаукесер

салтанатына және Астана қаласына арналған фото-кӛрменің ашылу рәсіміне қатысады. Елбасы

одан кейін Германия Федеративті Республикасының канцлері Ангела Меркельмен және ГФР

қоғамдық-саяси және іскер топтарының ӛкілдерімен кездеседі деп жоспарланған. Мемлекет

басшысы, сондай-ақ осы күні "Франкфуртер Альгемайне” жалпыгермандық газетінің басшысына

сұхбат береді деп күтілуде. Карл Эрнст Браунер, Қазақстан-Герман сауда-экономикалық

жұмысшы тобының тең тӛрағасы Евродақтың да осы пікірді ұстанып отырғанына кәміл

сенімдімін. Евродақтың Орталық Азияға қатысты жасаған стратегиясы да соның айғағы. Осы

елдердің ішінде Қазақстан шешуші әрі басты орынға шығатыны даусыз. Біз сіздердің кластерлік

саясат жүргізу бағыттарыңызды толық қолдаймыз. Қазақстанның шикізаттық емес саланы

дамытуға да толық мүмкіндігі бар екендігін атап ӛткім келеді.

Экономикалық мәліметтер тізбегіне кӛз жүгіртер болсақ, Германия Қазақстанға тауар

шығарушы мемлекеттердің қатарынан нық орын алады. Тіпті, неміс тауары ұлттық

экономикамызға елеулі ықпал жасап отырған қозғаушы күш деп айтуға болады. Федеративтік

республика бес жылдан бері әлем бойынша тауар шығару жӛнінен алдына ӛзге елді салған

емес. АҚШ-тың ӛзі тізімде немістерден кейін тұр. Кӛлік, электр тауарлары, ӛндіріске қажет сан

алуан жабдықтар мен дәрі-дәрмектер сыртқа шығарылады. Тауар шығаруды негізінен орта

және шағын бизнес міндетіне алған. Жылдар бойы нақтылы бір жабдық шығаруға дағдыланған

отбасылық бизнестер де Германияда белең алған.Бұл ел Қазақстаннан мұнай, металл,

химиялық шикізаттарды сатып алып отыр.

Инвестициялық саясатта екі елдің де мүддесі бір арнаға тоғысады.Қазақстан кәсіпкерлері

Герман экономикасына 1 миллард АҚШ долларынан астам қаржы салса, немістер Қазақстанға 2

миллардқа жуық инвестиция салған.Екі ортадағы алыс-беріс негізінен ауылшаруашылығы

саласына, тау –кен ӛндірісі, құрылыс индустриясы, кӛлік және коммуникацияға бағытталып

отыр. Форумға қатысушылар бұл байланыстың аясын одан әрі кеңейтуге болатынын айтты.

Нақты ұсыныс жасады.Мәселен, жоғарғы технологиялар бойынша Германияның мүмкіндігі

мол. Неміс жетістігін кластер ретінде индустриялық аймақтарға, әлеуметтік кәсіпкерлік

корпорацияларға енгізуге әбден болады.

Қазақстан Республикасы мемлекет басшысының кӛмекшісі Әсет Есекешов экономиканы

ырықтандыру мақсатында осы форумда Қазақстанның әр аймағының мүмкіндігін барынша

немістің бизнес ортасына кӛрсетіп қалуға шақырды. Тиімділігін, оның мүмкіндігін шетелдік

инвесторлар ӛздері ӛлшеп-пішеді. Немістер әсіресе Каспий теңізі маңында мұнай ӛңдеу

ӛндірісін салу жобасына қатысты ерекше қызығушылық танытты. «Самұрық» мемлекеттік

холдингінің басқарама тӛрағасы Қанат Бозымбаев бұл форумда неміс кәсіпкерлерінің

Қазақстанның бизнесіне қалай кіретіні туралы толық мәлімет алғанын жеткізді. Кӛз ұзамай

форумда ӛз нәтижесін берді. Түс ауа қазақстандық делегация жетекшілері қандай жобаларды

бірлесе жүзеге асыратыны туралы мәлімдеме жасады.

Ал, осы елдегі Дойчебанк пен Қазақстан Республикасы мемлекет басшысы жанындағы шетелдік

инвесторлар кеңесінің мүшесі Петер Тиллс Қазақстанның қаржы саласына неміс банктерінің

жетістіктерін енгізуге ұсыныс жасап отыр.

Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар да ӛз мүмкіндіктері мен инвестиция салуда жасалатын

жеңілдіктерін бизнес ортаға түсіндірді. Форумға немістер жағынан 150 ден астам компания

қатысты. Қазақстан Республикасының Германиядағы елшісі Нұрлан Онжанов экономика

саласында ғана емес саяси бағытта да немістердің ықпалы қажеттігін айтты. Федеративтік

Республика Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда Ұйымына мүшелікке ӛтуіне тілектес. Соны саяси

мәселелер шешілетін алқалы жиындарда Германия ӛз тарапынан жие кӛтергені жӛн.

Германияның Евроодаққа энергетикалық сұранысын қамтып отырғанын ескерсек саясат пен

экономиканың жолы бір арнаға тоқайласатын аңдау қиын емес. Жақын күндері Гамбургте

Қазақстанның экономика күндері ӛтеді. Ал маусым айының басында Германияның экономика

министрлігі Астанада ӛтетін форумға қатысады. Бірнеше облысқа сапар жасайды.

Сонымен бірге Қазақстанға Германияның президенті Хорст Келер келеді деп жоспарланып

отыр.

Тақырып №22 Ұлыбританияның демократиялық жетістіктері

Ұлыбритания (Great Brіtaіn), Британия, Ҧлыбритания мен Солтҥстік Ирландияның

Біріккен Корольдігі (Unіted Kіngdom of Great Brіtaіn and Northern Ireland) — Еуропаның

солтҥстік-батысында, Британ аралдарында (ең ірісі — Ҧлыбритания), Ирландия аралының

солтҥстік-шығыс бӛлігі мен ҧсақ аралдарда орналасқан мемлекет. Қҧрлықтан Ла-Манш

(Ағылшын каналы) және Па-де-Кале (Дувр) бҧғаздары арқылы бӛлінген. Аумағы 244, 11

мың км². Халқы 62,6 млн. (2004), астанасы — Лондон (7 млн.). Халқының 80%-ына жуығы

ағылшындар, 15%-ы шотландтықтар, уэльстіктер (валлиялықтар) мен ирландықтар, 5%-ға

жуығын Британ Достастығы елдерінен келген иммигранттар қҧрайды. Ағылшындар

англикан мемлекеттік шіркеуі нанымдарын ҧстанса, шотландтықтардың басым бӛлігі —

пресвитериандар, ирландықтар, негізінен католиктер, қалғандары ислам, т.б. діндерді

ҧстанады. Ҧлыбританияда халықтың 89,4%-ы қалаларда тҧрады.[6]

Ұлыбритания қалалары:

Ҥлкен Лондон,

Бирмингем,

Лидс,

Глазго,

Шеффилд,

Брадфорд,

Ливерпуль,

Эдинбург,

Манчестер,

Бристоль.

Ұлыбритания 4 әкімшiлік-саяси бӛліктен (тарихи ұлттық облыстардан):

Англиядан (45 графтық пен ерекше әкімш. бірлік — Үлкен Лондон, әкімш. орт. —

Лондон),

Уэльстен (8 графтық, әкімш. орт. — Кардифф),

Шотландиядан (12 облыс пен 186 арал, әкімш. орт. — Эдинбург),

Солтҥстік Ирландиядан (26 округ, әкімш. орт. — Белфаст) тҧрады. Ал Мэн аралы

(әкімш. орт. — Дуглас) мен Норманд аралдары (әкімш. орт. — Сент-Хелиер)

дербес әкімш. аймақтарға жатады.

Ҧлыбританияныӊ туы

ҦЛЫБРИТАНИЯ ТУЫ

Бұған қоса Ұлыбританияның иеліктері:

Еуропада — Гибралтар,

Америкада — Ангилья,

Бермуд аралдары,

Британдық Виргин аралдары,

Кайман аралдары,

Монтесеррат,

Теркс пен Кайкос,

Фолкленд (Мальвин) аралдары,

Африкада — Әулие Елена аралы,

Океанияда — Питкэрн аралы бар.

Ҧлыбритания Біріккен Корольдігі атауына қарамастан федерация емес, унитарлық

мемлекет — парламенттік монархия болып табылады. Елдің жеке Конституциясы жоқ.

Ҧлыбритания заңдары кӛп ғасырлық конституциялық дәстҥрлер мен Жоғарғы сот

органдарының шешімдеріне (прецеденттердің) негізделген. Мемлекет басшысы —

монарх, сот жҥйесінің басшысы, жоғарғы бас қолбасшы болып табылады. Қазіргі

патшайымы (королева) — Елизавета II (1952 жылдан). Жоғары заң шығарушы органы —

екі палатадан (қауымдар және лордтар) тҧратын парламент. Парламент қҧрамына

патшайым да кіреді. Атқарушы билік премьер-министрдің қолында. Ресми тілі —

ағылшын тілі. Ақша бірлігі — фунт-стерлинг. Ҧлттық мерекесі — патшайымның туған

кҥні (маусым айының екінші сенбісі).

Табиғаты

Клайдтың (170 км) эстуарийлері жасанды жолмен тереңдетілген, тҥзетілген, кең

мойнақтар

Ҧлыбританияны Атлант мҧхитының Солтҥстік және Ирланд теңіздері, Ла-Манш, Па-де-

Кале, Солтҥстік және Қасиетті Георг бҧғаздары қоршап жатыр. Жағалаулары

шығанақтармен кҥшті тілімделген (солт-нде фьордтар, оңт-нде эстуарийлер). Неғҧрлым

ҥлкен тҥбектері — Уэльс пен Корнуолл. Жер бедері оңтҥстік пен оңтҥстік-шығыс

бӛлігінде ойпатты жазық болып, батысында Уэльс тҥбегіндегі Кембрий тауларына (ең

биік жері — Сноудон, 1085 м), Англияның солт-нде Пеннин (ең биік жері — Кроссфелл,

893 м) және Камберленд (ең биік жері — Скофелл, 978 м) тауларымен жалғасады. Елдің

ең биік нҥктесі — Бен-Невис тауы (1343 м). Ҧлыбританияның солтҥстік бӛлігіндегі таулар

мен кӛрікті кӛлдер ӛлкесі мҧздықтар әсерінен тілімделіп, әр тҥрлі формаларға ие болған.

Геология тҧрғыдан алғанда жері тҥгел дерлік (тек ең қиыр оңт. бӛлігі герцин қатпарлығы)

каледон қатпарлығы алабында жатыр. Жер қойнауында тас кӛмір, темір, қалайы, т.б. тҥсті

металдар сияқты қазба байлықтары мол. Елдің шығысында, Солтҥстік т-дің

жағалауларынан мҧнай мен газдың ірі кен орындары табылған.

Ҧлыбритания климатының теңіздік сипаты жыл бойғы қалың тҧмандар мен ӛтімді желдер

болатын орнықсыз ауа райының басым болуынан байқалады. Қысы ӛте ылғалды және

қалыптағыдан тыс жҧмсақ.

Қаңтардағы орташа температура қиыр солт.-шығыстың ӛзінде 3,5°С-тан тӛмен

тҥспесе, ал оңт.-батыста 5,5°С-қа жетеді, мҧнда ӛсімдіктер бҥкіл жыл бойы ӛседі.

Оңт.-батыстан келетін жылы теңіз ауасы қысқы темп-раны кӛтергенмен кҥшті

желдер мен штормдар болатын қҧбылмалы және жауын-шашынды ауа райын

қалыптастырған. Шығыс пен солт.-шығыстан суық ауа жеткен кезде аязды ауа

райы ҧзақ мерзімге орнығады. Қыста ел аумағына қар біркелкі тҥспейді, қар

жамылғысы шамалы уақыт қана сақталады. Англияның оңт-нде, әсіресе, оңт.-

батысында қар ӛте сирек тҥседі. Шығыс аудандарындағы қыс неғҧрлым суық және

қҧрғақтау. Жазы салыстырмалы тҥрде салқын.

Шілдедегі орташа температура оңт.-батыста 16°С-қа, ал қиыр солт.-батыста 12°С-

қа тең. Атлант мҧхиты жағынан соғатын жылы әрі ылғалды ауаның әсерінен Ҧ-ның

батыс аудандарына жауын-шашын мол тҥседі. Бҧл аймақта оның жылдық орташа

мӛлш. 2000 мм-ге жетсе, шығыс Англияда 600 мм, кей жерлерінде 500 мм

шамасында ғана болады.

Ҧ. су ресурстарына бай. Тҥсетін жауын-шашын мӛлшерінің буланудан басым

болуы себепті оңт.-батыстағы кейбір аудандардан басқа елдің бҥкіл аумағында мол

сулы ӛзендердің жиі тармағы қалыптасқан. Олардың ішіндегі ең ірілері —

алаптары бір-бірімен шектесетін Северн (310 км) мен Темза (334 км) ӛзендері.

Темза ӛз-нің Ҧ. экономикасындағы маңызы зор. Оның алабында бҥкіл ел халқының

1/5 бӛлігі тҧрады. Ҥлкен Лондон да осында орналасқан. Ӛзендердің кӛпшілігі бір-

бірімен каналдар арқылы жалғастырылған. Солт.-батыс Шотландия мен Уэльстің

қысқа, бірақ мол сулы ӛзендері электр қуатын ӛндіруге пайдаланылады. Мҧнда 60-

тан аса СЭС салынған.

Ұлыбританияның ең ірі ӛзендері:

Темза

Северн

Хамбер (59 км)

Мерси (109 км)

Оларда ірі теңіз порттары мен ӛнеркәсіп тораптары орналасқан. Ең ірі кӛлдері —

Солтҥстік Ирландиядағы Лох-Ней (аумағы 396 км², тереңд. 31 м-ге дейін) мен

Шотландиядағы Лох-Ломонд пен Лох-Несс (аумағы 56 км², тереңд. 230 м-ге дейін). Таулы

Шотландия мен Кӛлдер шеңберіндегі кӛлдердің табиғаты ӛте әсем, туристер демалатын

орталықтар. Жазық бӛлігінде ірі кӛлдер жоқ. Бірақ мҧнда бҧрын шымтезек ӛндірілген,

қҧм, қҧмтас кеніштері болған жерлерде кӛптеген жасанды су қоймалары жасалған.

Ӛсімдік жамылғысы кедей. Адамдардың ормандарды тҥп-тамырымен жоюы, батпақтарды

қҧрғатуы мен кен орындарын игеруі жануарлар мен ӛсімдіктер дҥниесінің тҥр қҧрамын

ӛзгертті. Қазіргі уақытта ормандар ел аумағының тек 10%-ын ғана алып жатыр. Олар

негізінен ӛзендердегі жазықтар мен тау беткейлерінің тӛм. белдеулерінде сақталған.

Англия мен Уэльстегі тау баурайларында емен, қызыл қайың, шегіршін, шамшат ӛседі.

Шотландияның солт-ндегі Грампиан тауларында және солт.-батыс таулы ӛлкесінде емен,

шырша, қарағай аралас ӛскен ормандар, биігірек жерлерінде қарағай және қайың

ормандары сақталған. Жазықтарды егін алқаптары мен шалғындар алып жатыр. Аң

аулаудың қызу жҥргізілуіне байланысты Британ аралдарында баяғыдан аю, жабайы

шошқа мен ирланд маралы тәрізді кӛптеген ірі сҥтқоректі аңдар қырғынға ҧшырап,

қасқыр зиянкес ретінде жойылды. Қазіргі кезде сҥтқоректі жануарлардың тек 56 тҥрі ғана

тіркелген. Оңт. Англияда еліктер, таулы аудандарда жабайы ешкілер кездеседі. Биік

таулардан басқа жерлердегі ормандарды тҥлкілер мен борсықтар, қояндар, кірпі,

жертесерлер мекендейді. Кәмшат кең тараған, оны кәсіптік жолмен аулайды. Ҧсақ

жыртқыштардан ақтышқан мен ақкіс кӛп. Уэльсте сасықкҥзендер, Шотландия тауларында

жабайы еур. мысықтар мен америка сусарлары ӛмір сҥреді. Британ аралдарын қҧстардың

130 тҥрі мекендейді. Ӛзендері мен кӛлдері балықтардың кӛптеген тҥрлеріне бай.

Ӛсімдіктер мен жануарлар дҥниесінің жекелеген тҥрлерін қорғауға арналған 131 резерват

ҧйымдастырылған. Англия мен Уэльсте жалпы аумағы 12 мың км²-дей болатын 10 ҧлттық

бақ бар (ірілері Лейк-Дистрикт, Сноудония, Дартмур, Брекон-Биконе, т.б.).

Тарихы

Стоунхэндж 2500б.з.б.

Ҧлыбритания аум-ндағы адамзат тіршілігінің ежелгі іздері ерте және орта палеолит

дәуірлеріне саяды. Соңғы қола және ерте темір дәуірінде (б.з.б. 800 — 700 ж.)

Ҧлыбританияға қҧрлықтан кельттердің қоныс аударуы басталды. Кельттер ӛздерімен бірге

темір ғасыры мәдениетінің белгілерін ала келді. Британиядағы кельттер мен кельттердің

ықпалына ҧшыраған халық шартты тҥрде бриттер деп аталады. Болашақ Рим императоры

Ю.Цезарь Галлияны жаулап алған соң Британияға екі жорық жасады (б.з.б. 55 — 54 ж.).

Б.з. 60-жылдардың соңында Британия Рим империясының ең шеткі провинцияларының

біріне айналды. 3 ғ-дың соңында Ҧлыбританияға солт. герман тайпаларының (англдар,

сакстер, юталар, фриздер) шапқыншылығы басталды. 5 ғ-дың бас кезінде Рим ҥстемдігі

жойылып, Британия қайтадан тәуелсіз кельт аймақтарына бӛлініп кетті. 8 ғ-да Даниядан

келген нормандар елдің солт.-батыс бӛлігін басып алды. Король Эгберт 9 ғ-да елдің ҥлкен

бӛлігін бір мемлекетке біріктіріп, ол Англия деп аталды. 1066 ж. Британияның ҧсақ

корольдіктерін нормандық қолбасшы Вильгельм басып алып, біртҧтас мемлекетке

біріктірді.

1265 ж. ағылшын парламенті қҧрылды. 1337 ж. Англия Франциямен Жҥз жылдық

соғысқа кірісті (1453 жылға дейін).

o Бҧл соғыс біте салысымен ағылшын тағы ҥшін соғыс (―Алқызыл‖ және ―Ақ

раушан соғысы‖) басталып, ол Тюдор әулетінің жеңісімен аяқталды.

1588 ж. ―Жеңілмейтін армаданы‖ (Испан флотын) талқандау Англияны дҥние

жҥзіндегі аса ірі теңіз державаларының біріне айналдырды.

17 ғасырдың бас кезінде Ҧ. жаңа қҧрлықтан ӛзінің алғашқы отарларын иемденді.

1603 ж. Шотландия королі ағылшын тағына Яков Қ отырып, Шотландия мен

Англия бір мемлекетке бірікті.

1640—1649 ж. корольдік Стюарттар әулеті мен парламент арасындағы қақтығыс

азамат соғысына ҧласып, нәтижесінде Оливер Кромвель бастаған республика

жарияланды. Кромвель қайтыс болғаннан кейін кӛп ҧзамай Монархия тез арада

қалпына келтірілгенімен, король қҧқығы біршама шектеліп, билік тҧтастай

парламент жағында болды.

1651 ж. Ирландия,

1652 Шотландия басып алынды.

1707 ж. Ҧлыбританияна корольдігіне бірігу жӛніндегі актіге қол қойылғаннан кейін

Лондон біртҧтас мемлекеттің астанасына айналды.

18 ғасырдада Британдық отарлық жҥйе қалыптасты.

18 ғасырдың соңында Ҧлыбритания 13 америкалық отарынан айрылғанымен

(АҚШ-тың жариялануы), Канада мен Ҥндістандағы жағдайын кҥшейте тҥсті.

1805 ж. Трафальгар мҥйісінде адмирал Нельсон испан-француз флотын талқандап,

Ҧлыбритания ―теңіз әміршісіне‖ айналды.

1793—1815 ж. респ. және Наполеондық Францияға қарсы соғысқа қатысқан

Ҧлыбритания 1818 ж. Пруссия армиясымен одақтаса отырып, Наполеон Қ-ні

тҥпкілікті жеңді. Осыдан кейін Ҧлыбритания жҥз жылдай бейбіт жағдайда ӛмір

сҥріп, ӛзінің отарлық иеліктерін кеңейте тҥсті.

1899—1902 ж. ағылшындар Оңт. Африкада бурларға қарсы соғыс жҥргізді. Бірінші

дҥниежҥзілік соғыста Ҧлыбритания Антанта жағында Германияға қарсы соғысты.

Соғыстан кейін Африка мен Азиядағы неміс отарларының біраз бӛлігін иемденді.

1-дҥниежҥз. соғыстан кейін Ҧлыбритания ауыр экон. жағдайды бастан кешірді.

Ҧлт-азаттық қозғалыстан кейін 1921 ж. Ирландия ӛз тәуелсіздігін жариялады.

Ҧлыбритания Екінші дҥниежҥзілік соғысқа (1939 — 1945) Гитлерге қарсы

коалиция жағында қатысты.

1947 ж. Ҥндістан мен Пәкстанға тәуелсіздік берілді.

1945—1970 ж. британ отарларының барлығы дерлік ӛз тәуелсіздіктерін алды.

1949 ж. НАТО-ға мҥше болды.

1982 ж. Атлант мҧхитының оңт-нде Аргентина мен Фолкленд (Мальвин) аралдары

ҥшін қарулы қақтығыс болып, қысқа мерзімдік әскери қимылдар нәтижесінде

Ҧлыбритания ӛзінің осы аумаққа бақылауын қалпына келтірді.

1979—1990 ж. Маргарет Тэтчер бастаған консерваторлар ҥкіметі экономикада

ҧтымды реформалар жҥргізді. Соғыстан кейін Шотландия мен Солт. Ирландиядағы

ҧлт-тық мәселелер шиеленісе тҥсті. Әсіресе, Солт. Ирландиядағы оқиғалар

ушығып, 1969 жылдан бастап мҧнда азамат соғысы жҥрді.

1994 ж. тамызда Ирландық Республикалық Армия (ИРА) ҧрыстарды біржақты

тоқтататыны жӛнінде мәлімдеді. Алайда 1996 ж. ИРА жауынгерлері лаңкестік

әрекеттерін қайта бастады. Отарларының барлығынан айрылғанына қарамастан

Ҧлыбритания әлемдегі жетекші елдердің бірі болып саналады.

Экономикасы

Ҧлыбритания — жоғары дамыған ӛнеркәсіпті ел. Ол халықаралық еңбек бӛлінісінде

ӛнеркәсіп ӛнімдерін шығарады. Қазіргі заманғы Ҧлыбританияның экономикадағы рӛлі тек

ӛнеркәсіптік қана емес, сондай-ақ банкілік, сақтандыру, кемелерді жалға беру және басқа

да іскерлік қызметтермен анықталады. Ҧлттық жалпы ӛнімнің 30%-ға жуығы ӛңдеуші

ӛнеркәсіп пен 45%-ы кӛлік пен байланыс, жеке сауда, сақтандыру, банкілер мен басқа да

қаражат мекемелерін, денсаулық сақтау мен білім беруді қамтитын қызмет кӛрсету

саласынан тҥседі. Ӛнеркәсіп ӛндірісінің жалпы кӛлемі бойынша Ҧлыбритания дҥние

жҥзінде бесінші орын (АҚШ, Жапония, Германия, Франциядан кейін) алады.

Ҧлыбритания ӛнеркәсібі негізінен сырттан әкелінген шикізаттарды пайдаланады. Бір

жағынан Ҧлыбритания ӛнеркәсібіне ӛндіріс пен еңбекті ҧйымдастырудың озық

технологиясы, ең жаңа қҧрал-жабдықтар мен басқарудың жетілдірілген әдістері

қолданылатын қазіргі заманғы салалардың жылдам дамуы, екінші жағынан, ескі дәстҥрлі

салалардың артта қалуы тән.

Бірінші топқа электроника, жалпы және дәл машина жасау, химия ӛнеркәсібінің кӛптеген

салалары, екіншіге — кӛмір ӛндіру, мақта-мата және жҥн ӛнеркәсібі, кеме жасау, қара

металлургия жатады. Ҧлыбританиядағы ӛнеркәсіп орындарының негізгі бӛлігі Лондоннан

бастап Ланкаширге дейінгі, Батыс Йоркширден Глостерширге дейінгі графтықтарды

қамтитын халық тығыз қоныстанған ӛнеркәсіптік белдеуде шоғырланған. Бҧл белдеуден

тыс жерлердегі аса ірі ӛнеркәсіптік аудандар — Оңт. Уэльс, Англияның солт.-шығысы

мен Шотландияның орт. бӛлігі. Ӛндірістің ескі, дәстҥрлі салалары Шотландияның

кӛпшілік бӛлігінде, Солт. Ирландияда, Уэльсте, Англияның қиыр солт.-шығысы мен оңт.-

батысының бір бӛлігінде орналасқан. Ҧлыбритания энергия ресурстарының қорлары

жӛнінен Еуропада 1-орын алады. Солтҥстік т-нің шельфінде мҧнай мен газдың кӛп

мӛлшері ӛндіріледі. Шетелдік шикізатпен жҧмыс істейтін тҥсті металдар (аллюминий,

мыс, қорғасын, мырыш) қорытатын кәсіпорындар негізінен ірі порттарда орналасқан.

Ӛңдеуші ӛнеркәсіптің жетекші саласы — машина жасау. Кӛліктік машина жасаудың

(жеңіл, жҥк автомобиль, автобустар) орт-тары — Бирмингем, Ковентри, Ҥлкен Лондон,

Лутон. Ҧлыбритания аэроғарыштық ӛнеркәсібі жӛнінен дҥние жҥзінде 4-орын (АҚШ,

Германия, Франциядан кейін), дӛңгелекті тракторлар шығарудан 1-орын алады. Елде 16

ірі мҧнай ӛңдеу з-ты жҧмыс істейді. Химия ӛнеркәсібі ғыл.-зерттеулерге негізделген ӛнім

тҥрлерін, агрохимикаттар, пластмасса, дәрі-дәрмектер, хим. талшықтар мен синтет. каучук

ӛндіруге маманданған. Қрі тамақ ӛнеркәсібі тағамдық концентраттар, кондитерлік және

темекі ӛнімдерін, сусындар шығарады. Ҧлыбритания алкогольдік ішімдіктердің дҥниежҥз.

экспортының 20%-ын дайын (әсіресе, шотланд вискиі мен джин) береді. А. ш. ӛндірісі

елдің азық-тҥлікке деген сҧранысының 80%-ын қанағаттандырады.

Бҧл салаға елдегі барлық жҧмыс істейтіндердің 3%-ы қамтылған. А. ш. ҥшін ел аум-ның

24,8%-ы пайдаланылады. Ҧлыбританияның табиғи жағдайлары егіншіліктен гӛрі мал ш-

ның дамуы ҥшін неғҧрлым қолайлы. Сҥтті, етті-сҥтті ірі қара, шошқа, етті қой, қҧс ӛсіру

дамыған. Егін ш-нда дәнді дақылдар (бидай, қара бидай) басым ӛсіріледі. Қант

қызылшасы мен картоптан да мол ӛнім алынады. Курорттардың айналасында — кӛкӛніс,

бау-бақша ӛсіру, теңіздік азық-тҥліктер ӛндіру мен балық аулау дамыған. Ҧлыбритания

аралдық мемлекет болғандықтан шет елдерден тауарлар тасу мен сауда жҥргізу теңіз және

әуе кӛлігімен байланысты. Жалпы жҥк айналымының 90%-ға жуығы теңіз кӛлігінің

ҥлесіне тиеді. Батыс Мидлендтен басқа Ҧ-ның барлық аудандары негізгі кӛліктік

тораптардың қызметін атқаратын теңіз порттарымен тікелей немесе жанама тҥрде

байланысқан.

Ең ірі порттары]

Лондон,

Лондон порты

Саутгемптон,

Ливерпуль,

Гулль,

Харидж.

Лондон қаласы — дҥниежҥзлік қаржы орталығы болып саналады. Ҧлыбритания

қҧрлықпен Ла-Манш бҧғазының тҥбіне салынған туннельмен, екі т. ж. (1993 жылдан)

паромымен (Дувр-Дюнкерк және Харидж-Остенде) және кӛптеген теңіздік және

жолаушылар паромдарымен байланысқан. Экспортындағы дайын ӛнімдердің ҥлесі 80%-

ды қҧрайды (машина жасаудың әр тҥрлі ӛнімдері, автоматты станоктар,

авиақозғалтқыштар, кӛлік қҧралдары, аспаптар, хим. тауарлар, тамақ ӛнеркәсібінің

ӛнімдері). Сырттан темір кентастарын, тҥсті және сирек металдар, фосфориттер, мақта,

азық-тҥлік, дайын ӛнеркәсіп ӛнімдері мен жартылай дайын ӛнімдер алады. Ҧлттық

табыстың жан басына шаққандағы жылдық мӛлш. 20700 АҚШ долларына тең (2004). NT

компаниясының техникалық қҧралдар шығаратын зауыттары кӛбінесе осы қалада

орналасқан. Олар 40-тан асады. Олардың бюджеттік қоры 1,7 трлн. АҚШ долларына тең.

Бҧл компания әлемдегі ең жас кәсіпкерлер арқылы қҧрылған. Қазіргі уақытта олар

Қазақстан Республикасында тҧрады. Олардың жас шамасы 19-20. Бҧл компания екі

адаммен басқарылатын тең тӛрағалы кампания. Times журналының 2011 жылғы

сараптамасы бойынша әлемдегі ең ҥздік, жоғары қарқынмен дамып жатқан жас компания.

Негізгі сауда серіктестері

Германия,

АҚШ,

Франция,

Нидерланд,

Бельгия мен Люксембург,

Италия,

Ирландия.

Қазақстан Республикасы мен Ҧлыбритания арасындағы дипломатиялық қарым-қатынас

1992 жылдан бастап орнады. 1994 ж. 19 наурызда Қазақстан Республикасы мен

Ҧлыбритания арасында достық пен ынтымақтастық, экономикалық ынтымақтастық

туралы бірлескен декларацияларына, білім, ғылым және мәдениет саласындағы

ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды.

1992 ж. Алматыда Ҧ. елшілігі,

1996 ж. Лондонда Қазақстан елшілігі ашылды. Ағылшынның Бритиш Петролеум;

Шелл және Бритиш Газ сияқты компаниялары Солт.-шығыс Каспий аймағында кен

барлау, оны игеру жҧмыстарына 1999 жылдан бастап араласты. Қазақстанмен

жасалатын тауар айналымының кӛлемі жӛнінде Ҧлыбритания Еуропа елдерінің

арасында 1-орын алды. 2006 ж. екі елдің арасындағы тауар айналымының жалпы

кӛлемі 400 млн. фунт стерлингтен асты. Қазір Қазақстанда британиялық

инвесторлардың қатысуымен 212 кәсіпорын тіркелген, оның 80-і бірлескен

кәсіпорындар.

Әдебиеті

Томас Мор

Қҧрлықтан келген ағылшындардың арғы тегі — англо-сакстер ӛздерімен бірге ҧрпақтан

ҧрпаққа ауызша беріліп отырған герман аңыздары мен жырларын алып келді. Христиан

діні енгізілгеннен кейін ежелгі батырлық дастандар қағазға тҥсіріле бастады. 8 — 10 ғ-

ларда британдық негіздегі англо-сакстердің діни лирикасы, қҧдай ілімі жӛніндегі

еңбектері, жылнамалар пайда болды. 11 — 13 ғ-ларда ҥш тілді әдебиет дамыды: шіркеу

шығармалары латын, рыцарьлық ӛлеңдер мен дастандар француз, ағылшындық аңыз

әңгіме, жырлар англо-сакс тілінде жазылды. 14 ғасырдыңдың ортасында жалпы ҧлттық

ағылшын тілі қалыптасып, әр тҥрлі әлеуметтік топтардың ӛмірі мен тҧрмысын

бейнелейтін поэзия пайда болды. Франциямен болған Жҥз жылдық соғыс пен Алқызыл

және Ақ раушан соғысы кезеңінде халықтық поэзия-аңыздық, тарихи, шым-шытырық

оқиғалы сипаттағы балладалар дами тҥсті. 16 ғасырдың бас кезінде ағылшын

жазушыларының басқа елдердегі гуманистермен байланысы кҥшейді, Томас Мордың

―Утопиясы‖ жарияланды. Лирикалық поэзияның негізін Т.Уайет, Х.Х. Сари, т.б. авторлар

қалады. Эпостық поэзияның ең жоғары жетістігі Э.Спенсердің ―Сиқыршылар

патшайымы‖ (1590) атты поэмасы болды. Қилы оқиғаларға, тҧрмыстық, малшылар

тақырыбына арналған романдар жарық кӛрді. 17 ғ-дың бас кезінде эссе (Ф.Бэкон) мен

мінездеу (Т.Овербери) жанрлары қалыптасты. 1548 ж. епископ Дж. Бейлдің ―Король

Джон‖ атты тҧңғыш тарихи драмасы қойылды. 16 ғ-дың ортасында антикалық ҥлгілерге

еліктеп жазылған Т.Нортон мен Т.Сэксвиллдің, Н.Юдаллдың трагедиялары мен

комедиялары қойылды. 16 ғ-дың 2-жартысында ӛзіндік ҧлттық драматургия қалыптасып,

оның кӛрнекті ӛкілдері К.Марло (1564 — 93), Р.Грин (1560 — 92), Т.Кид (1558 — 94), т.б.

болды. Гуманистік драманың негізін Дж. Мили (1554 — 1606) қалады. Олардың

шығармалары ҧлы драматург У.Шекспирге игі ықпал етті. Ол Англия тарихына арналған

пьеса-жылнамаларында (―Ричард ҚҚҚ‖, ―Генрих ҚV‖, т.б.) тақ ҥшін кҥресті асқан

шынайылықпен суреттеді. Шекспир шығармаларының шырқау шыңы оның трагедиялары

(―Гамлет‖, ―Отелло‖, ―Король Лир‖, ―Макбет‖, ―Антоний және Клеопатра‖, т.б.) болды.

Талантты драматургтер тобына сатиралық комедиялардың авторы Б.Джонсон (ш. 1573 —

1637), Т.Хейвуд (ш. 1574 — 1641) және Т.Деккер (1609 — 66), Ф.Бомонт (ш. 1584 —

1616), Дж. Флетчер (1579 — 1625) енді. Ағылшын бурж. революциясы гуманистік

драманың дамуын тоқтатып, ағылшын әдебиетінің жаңа кезеңінің бастамасы болды.

Ағартушылық басты идеялық ағымға айналды. Әдебиеттегі біріншілік поэзиядан прозаға

кӛшті. Д.Дефоның (1661 — 1731) ―Робинзон Крузо‖ (1719) романында табиғатты

бағындырған еңбек адамы, Дж. Свифттің (1667 — 1745) ―Гулливердің саяхаттары‖ (1726)

сатирасында сол кездегі Англияның ӛмірі суреттелді. Ағылшын романдары бҥкіл еуропа

әдебиетке ықпал етті. Р.Стилдің ―Арлы ашыналар‖ (1722) атты сентиментальдық

комедиясы, әсіресе, Дж. Лиллоның (1693 — 1739) ―Лондон кӛпесі‖ (1731) атты

трагедиясы драмада шынайы тӛңкеріс жасады. Әлеум. тҧрмыстың кҥлкілі жағын

әжуалаушы комедияның сатиралық ауқымы кҥшейіп, ол ―Ҧлы сӛз мектебі‖ (1777)

комедиясын жазған Р.Б. Шеридан (1751 — 1816) шығармаларында шарықтау шегіне

жетті. Ағылшын романтиктерінің екінші ҧрпағы — Дж. Т.Байрон (1788 — 1824), П.Б.

Шелли (1792 — 1822), Дж. Китс (1795 — 1821) саяси консерватизмді батыл сынады.

У.Блейктің (1757 — 1827) поэзиясына әлеум. утопизм тән болды. В.Скотт (1771 — 1832)

тарихи роман жанрын дамытты. Ағылшын әдебиетінің жаңа кезеңі 19 ғ-дың 30-жылдары

басталды. Романшы және публицист Т.Карлейль (1795 — 1881) романтизм тҧрғысынан

сол кездегі қоғамдық қҧрылысты сынға алды. Романтизмнен реализмге ӛту романшы әрі

драматург Э. Дж. Булвер-Литтон (1803 — 73) шығарм-нан байқалды. 30 — 60-жылдар

сыншыл реализмнің гҥлдену кезеңі болып, ол У.Диккенс (1812 — 70), У.М. Теккерей

(1811 — 63), Ш.Бронте (1816 — 55), Э.Гаскелл (1810 — 65) романдарынан кӛрініс

тапты.19 ғ-да роман жанры басым болғанымен, поэзия да дамыды. Э.Фицджеральд Омар

Хайямның шығармаларын аударды. О.Уайльд (1854 — 1900) декаденттік, символизм

элементтері бар шығармаларымен танылды. Ағылшын символизмінің аса кӛрнекті ӛкілі,

ирландық У.Б. Йитс (1865 — 1939) болды. 19 ғ-дың соңғы онжылдығы мен 20 ғ-дың бас

кезі сыншыл реализмнің аса кҥшеюімен ерекшеленді. Б.Шоудың (1856 — 1950)

пьесаларында қоғамды қайта қҧру идеялары қозғалды.

Реалистік тҧрмыстық драма Дж. Голсуорсидің (―Кҥміс портсигар‖, 1906), Х.Гренвилл-

Баркердің (1877 — 1946) пьесаларында орын алды. Г. Дж. Уэллстің (1866 — 1946) әлеум.-

фантаст. және филос. романдарына индустрияландыру процесі ӛзек болды. Голсуорси

(1867 — 1933) ―Форсайттар туралы сага‖ атты трилогиясын бір отбасының тарихына

арнады. Реалистік роман мен новелла дәстҥрлерін У.Сомерсет Моэм (1874 — 1965); Э.М.

Форстер (1879 — 1970), А.Э. Коппард (1878 — 1957), Кэтрин Мэнсфилд (1888 — 1923)

жалғастырды.

Теңіз саяхаттарының романтикасы мен ерекше елдерді сезімтал психологизммен

суреттеген Дж.Конрад (1857 — 1924) шығармалары ерекше кӛрінді. 2-дҥниежҥз. соғыстан

кейін романшылардың жаңа ҧрпағы пайда болды. Айрис Мердоктың ―Тор астында‖

(1954), ―Алқызыл мен жасыл‖ (1965), т.б. романдары реализмге ойысты. Б.Д.

Дэвидсонның (―Ӛзен жағалаулары‖, 1956), Д.Стюарттың (―Сай келмейтін ағылшын‖,

1954) шығармалары отаршылдық саясатқа қарсы бағытталды. Д.Томас (1914 — 53)

модернистік поэзияның елеулі ӛкілі ретінде танылды. 60-жылдары философия мен ғыл.

жаратылыстану тақырыбына К.Уилсонның ―Ми арамтамақтары‖ (1967), ―Философиялық

тас‖ (1969) романдары жазылды. Ҧ. әдебиетінен Шекспирдің ―Сонеттер‖ (1970), Дефоның

―Робинзон Крузо‖ (1935, 1937, 1963), Свифттің ―Гулливердің саяхаттары‖ (1951), Дж.

Байронның ―Таңдамалы шығармалары‖ (1969), ―Еврей саздары‖ (1965), т.б. кітаптар қазақ

тілінде жарық кӛрді.Сонымен қатар қазақ әдебиетінің кӛрнекті ӛкілі Жолжанов Бағдаттың

"Аспанға қараймын" атты еңбегі кӛпшілік қауымды қызықтыруда.

Ӛнері

Кӛп ғасырлық даму нәтижесінде Ҧлыбритания ӛнерінің сипатты ерекшеліктері —

дәстҥрлерінің орнықтылығы, тҧрмыс және баспанамен тығыз байланыстылығы, қоршаған

орта мен табиғат кӛріністерін тап басып, тамаша ҥйлестіру қалыптасты. Ҧ-да энеолит пен

қола ғасырларының аса ірі әдеттен тыс кҥрделі және біртҧтас мегалитті кешендер

(Стонхендж, Эйвбери),

1 — 5 ғ-лардағы рим қҧрылыстарының қалдықтары, кельттердің, пикттердің,

англо-сакстердің тастан қашалған және металдан жасаған бҧйымдары,

7 — 10 ғ-ларға тән, халықтық қаңқалы қҧрылыстардан пайда болған шіркеулер

(Эрлс-Бартон, 10 ғ.) және кҥрделі қисық сызықты әшекейлері бар миниатюралар

сақталған.

11 — 12 ғ-ларда роман ҥлгісіндегі қуатты шаршы мҧнаралары бар ғибадатханалар

мен қамалдар бой кӛтерді (Лондондағы Тауэр қамалы, ш. 1078 ж. салына бастады).

12 ғ-да дами тҥскен ағылшын готикасының ҥлгілері — Кентерберидегі,

Линкольндегі, Солсберидегі, Йорк, Уэльстегі, Эксетердегі, Лондондағы

Вестминстер абаттығының соборлары болып табылады. Кейінгі готика

(―перпендикулярлық нақыш‖, 14 ғ-дың 2-жартысынан бастап) шіркеулік және

зайырлық ғимараттардың оймыштап жасалған ӛрнектерге бай жарық әрі кең ішкі

кӛрінісімен [Виндзордағы Сент-Джордж, (1474 — 1528) Лондондағы

Вестминстердегі Генрих VҚҚ-нің, (1503 — 19) капеллалары, банкет залдары,

колледждер], портреттік кескіндеменің пайда болуымен ерекшеленді.

Тоқымашылықтың, кестелеу, кілем тоқу, оймыштаудың, зергерлік істің

ортағасырлық ескерткіштері ерекше әсем. Реформация (1534 ж. басталды)

ағылшын мәдениетіне таза зайырлық сипат берді, ал 17 ғ-дағы Ағылшын

революциясынан кейін Ҧлыбританиядағы қҧрылыс пен кҥнделікті тҧрмыста

тиімділік пен қолайлылыққа ҧмтылу кҥшейді. Қайта ӛркендеу дәуірінде табиғатпен

ҥндестікпен байланысқан ағаш, тас, фахверк шебер қолданылған, әшекейі мол

усадьба-ҥй типі қалыптасты. Мҧндай ерекшеліктерді италиялық және

нидерландтық сәулетшілерден кӛп нәрсені ҥйренген қамал-сарайларды салушылар

да қабылдады.

16 — 17 ғ-лардағы кескіндемедегі негізгі орынды портрет иеленді. Ҧлыбританияға

келген Х.Хольбейннің дәстҥрін ағылшын миниатюрасының шеберлері

Н.Хиллиард, А.Оливер, С.Куперлер жалғастырды.

17 ғ-да Ҧлыбританияға қоныс аударған шетелдіктер — А. ван Дейк, П.Лели,

Г.Неллерлер енгізген ақсҥйектер портреттері типіне олардың ағылшындық

ізбасарлары — У.Добсон мен Дж. Райли қарапайымдылық, табиғилық пен

қатаңдық қосты. Палладионың мҧрасына сҥйенген И.Джонстың айқын классик.

ғимараттары (Лондондағы Банкет залы, 1619 — 22) байыпты, қатаң

салтанаттылығымен, композициясының нақты ойлылығымен ерекшеленетін 17 —

18 ғасырлардағы ағылшын классицизмінің дамуына аттанар сӛре қызметін

атқарды. Бҧған қалалық ансамбльдер (Лондондағы Гринвич госпиталі, 1616 —

1728, Фицрой-сквер, 1790 — 1800, Эдинбургтегі Шарлотта алаңы, 1792 — 1807,

Бат қаласындағы ғимараттар), шіркеулер (Лондандағы 52 шіркеу мен Әулие Павел

соборы, 1675 — 1710), қоғамдық ғимараттар (Оксфордтағы Рэдклифф кітапханасы,

1737 — 49), усадьбалық, секциялы қалалық ҥйлер, селолық коттедждер мысал бола

алады.

18 ғ-дағы ағылшын ӛнерінің гҥлденуі ӛмірге қҧштар адамдардың портреттері,

уытты сатиралық картиналар мен гравюралардың авторы У.Хогарттың

шығармаларынан басталады. Осы тҧста А.Рэмзи, Дж. Рейнолдс, Т.Гейнсборо,

Х.Реберн, Дж. Опи сынды тамаша портретшілер тобы дҥниеге келді. Кӛпірлер мен

ғимарат тӛбесін жабу ҥшін кҥрделі металл қҧрылымдар (инженерлер Т.Телфорд,

Р.Стивенсон) қолдану, шыны қабырғалы қҧрастырмалы металл қаңқаларды кеңінен

пайдалану (―Хрусталь сарай‖, 1851, арх. Дж.Пакстон) жаңа архитектураға негіз

жасады.

19 ғ-дың 1-жартысында У.Блейк пен табиғат суретшісі У.Тернер сияқты романтик-

фантастармен қатар ӛмірлік пәктікке толы реалистік табиғат суреті жанрының

іргетасын қалаушы Дж. Констебл, табиғаттың сезімтал суретшісі Р.П. Бенингтон,

сулы бояумен салынатын табиғат кӛріністерінің шеберлері Дж. С.Котмен, Д.Кокс,

Д.Уилки кӛпке танылды. Ҧ-дағы музыканың қайнар кӛзі кельт тайпаларының

музыка мәдениетінен басталады.

Музыкалық ӛнері

Ежелгі халықтық ауызша ән-жыр дәстҥрлерін жалғастырушылар халық жыршылары мен

батырлық дастандарды шығаратын — бардтар болды. Англияда христиан діні

орныққаннан кейін (7 ғ-дың 2-жартысы) кәсіпқой саз ӛнері дами бастады. Орта

ғасырларда ағылшын шіркеулік музыкасында католиктік хорал басым болды.

14 ғ-дың соңы — 15 ғ-дың бас кезінде қала мәдениетінің ӛсуі музыканттарды

кәсіпқой шеберлерге айналдырды. Король сарайы мен ірі шонжарлардың

қамалдарында вокалдық және аспаптық капеллалар пайда болды. Қайта ӛркендеу

дәуірінде қалалықтар мен ақсҥйектердің қоғамдық ӛмірі мен тҧрмысында музыка

маңызды орын ала бастады. Ҥй ішінде әр тҥрлі әуендер орындалатын консорттар

(әр тҥрлі аспаптарда ойнайтындардың бірлескен тобы) қою дәстҥрге айналды.

Консорттың қҧрамына кірген орындаушылардың саны біртіндеп ҧлғайып, 30 — 40-

қа дейін жетті. Осылайша оркестрлердің бастапқы формасы пайда болды.

Махаббат тақырыбына арналған ӛлең-мадригалдарға музыка шығарып, аспаптарда

орындау, халық әндерін вариациялау, би пьесаларын жазу, драмалық

шығармаларға музыка жазу пайда болды (16 ғ-дың соңы). Ағылшын ҧлттық

мадригал мектебінің негізін қалаушы — У.Берд, оның ізбасарлары — Дж.Булл,

О.Гиббонс, кейінірек Дж.Блоу батыс еур. клавесинге арналған музыканың негізін

қалаушылар болды. 1672 ж. скрипкашы Дж. Банистер Лондонда бірінші рет

кӛпшілікке арналған концерт берді. Ағылшын ҧлттық муз. театрын қҧрушы 17 ғ-

дың аса кӛрнекті сазгері Г.Перселл (―Дидона мен Эней‖ операсы) болды. 18 ғ-дың

соңында Лондонда И.К. Бах (―Лондондық Бах‖ — И.С. Бахтың ҧлы), Й.Гайдн (ол

мҧнда 12 ―Лондон симфонияларын‖ жазды, 100-ге жуық шотланд әндерін ӛңдеп,

нотаға тҥсірді), италия сазгері, педагог, ағылшын пианистер мектебінің басшысы

болған М.Клементи тҧрып, жҧмыс істеді. Кӛптеген муз. мекемелер, хор

бірлестіктері мен қоғамдар қҧрылды: кӛп дауысты ән айтушылықтың

әуесқойларынан тҧратын ―Кэтч-клуб‖ (1761), Корольдік муз. қоғам (1762), муз.

баспа ҧйымдастырылды (1778), дҥние жҥзіндегі пернелі аспаптар шығаратын

фирмалардың ең алғашқыларының бірі — ―Дж. Бродвудтың‖ (1773, рояльдар

шығарады) негізі қаланды.

19 ғасырдың ортасында Ҧ. сазгерлері негізінен опера жанрын (Г.Бишон, М.Балф)

дамытты.

19 ғасырда Лондон еур. музыка мәдениетінің ірі орт-на айналды. Мҧнда сол кездің

аса танымал сазгерлері мен орындаушылары ӛнер кӛрсетті, 1855 жылдан муз.

фестивальдар ӛткізіле бастады. Ҧлттық сазгерлік мектептің орнығуын Э.Элгар

бастады (―Геронтиустың тҥс кӛруі‖ ораториясы — 1900).

20 ғ-дың бас кезіндегі сазгерлер ҧлттық дәстҥрлерді дамыту арқылы Ҧ.

музыкасының мазмҧны мен стилін жаңғыртуға ҧмтылды (Дж.Айрленд, А.Бакс,

Р.Боутон, т.б.).

20 ғасырда Ҧлыбританияның муз. ӛмірі қауырт дами бастады, кӛптеген қалаларда

муз. мектептер, оркестрлер, хор қоғамдары қҧрылды, музыкалық фестивальдар мен

байқаулар ӛткізілетін болды (Бирмингем, Лидс, Норидж, Шеффилд, т.б.).

1934 жылдан бастап Глайндборнда жазғы дәстҥрлі опера фестивалі ӛткізіліп

тҧрады.

20 ғ-дың 60-жылдары ―поп музыка‖ атанған эстрада музыкасы қауырт дамыды.

Әсіресе, негр джазы мен блюзінің белгілерін ҧштастыра орындалатын әуендерге ән

айтатын жас әншілердің ―Битлз‖ (The Beatls) вокалды-аспаптық квартеті дҥние жҥзі

жастарына аса танымал болды.

Киносы

Ҧлыбритания киносы 1889 жылдан бастау алады. Алғашқы фильм бар-жоғы бірнеше

секундқа созылды.

1896 ж. У.Пол ҧлт-тық кино ӛндірісінің негізін қалаған бірінші ағылшын фильмін

кӛрсетуді ҧйымдастырды.

1929 ж. бірінші дыбысты фильм ―Бопсалау‖ (реж. А.Хичкок, Ч.Бентонның пьесасы

бойынша) тҥсірілді.

1932 ж. реж. А.Корда ―Лондон филмс‖ фирмасының негізін қалады. Мҧнда

кӛптеген шетелдік кино қайраткерлері (Р.Клер, Ж.Фейдер, К.Фейдт, Р.Мате,

Ж.Периналь), талантты ағылшын актерлері (Й.Лотон, Р.Донат, В.Ли, Л.Ходард,

Л.Оливье) жҧмыс істеді. ―Лондон филмстің‖ ҥздік туындылары ―Елес Батысқа

кетіп барады‖ (1935, реж. Клер) комедиясы, тарихи-ӛмірбаяндық ―Рембрандт‖

(1936, реж. Корда), т.б.

Хичкоктың шым-шытырық оқиғаларға негізделген фильмдері (―Ӛте кӛп білген адам‖,

1933, ―39 қадам‖, 1935, ―Ханым жоғалып кетеді‖, 1938) кӛпшілікке танымал болды. 2-

дҥниежҥз. соғыс жылдары Ҧ-да деректі фильм тҥсіру дамыды.

Лондонда 1933 жылдан бастап кино саласындағы ғылылми-зерттеу және насихат

жҧмысының орталығы — Британ кино институты жҧмыс істейді. Жыл сайын Эдинбург

пен Лондонда кинофестивальдар ӛткізіліп тҧрады.

Тақырып №23 Еуропа және Солтҥстік Америка елдерінің экономикалық және саяси

дамуындағы ерекшеліктер

Еуропа мен Солтҥстік Америка елдерінің экономикалық және саяси даму ерекшеліктері

Батыс қоғамының соғыстан кейінгі дамуы. Әлеуметтік-экономикалық салада орын алған

ілгері басушылық саяси-қҧқықтық салада да кӛрініс тапты. Батыс Еуропа мен АҚШ-тың

барлық жетекші саяси партиялары реформизм идеологиясы мен практикасын қоштап

қабыл алды. Батыстың бірқатар елдерінде Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейін

қабылданған Конституциялардың негізінде ымырашылдық реформизм идеялары

енгізілген болатын. Оларда саяси бостандықтармен қатар азаматтардың еңбекке, демалуға,

әлеуметтік қамсыздандырылу мен білім алуға қатысты қҧқықтары жарияланды. Қоғамдық

мҥдде ҥшін жеке меншікті шектеу мҥмкіндігі кӛзделді.

Билік басына келген социал-демократиялық партиялар мен оларды қолдаған кәсіподақтар

Батыс Еуропа елдеріндегі реформалардың ең басты бастаушылары болды. Екінші

дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі еуропалық социал-демократия шынайы саясатында

марксизмнен алшақтап кетті. Ол пролетариат диктатурасын, тап кҥpeci, жеке меншікті

жою,ӛндіріс қҧралдарын ортақтастыру туралы Ережелерді мойындамайтын

демократиялық социализмнің негізгі қҧндылықтарын тҧжырымдап берді.

Соғыстан кейінгі жылдарда Батыс Еуропаның либералдық партиялары кейінге ысырып

тасталып, ауыр жағдайға ҧшырады. Консервативтік саяси кҥштерді басым бӛлігі де

әлеуметтік реформалар жасаудың кажеттігін тҥсінді.Ӛкімет басына келген консервативтік

партиялар экономика мен әлеуметтік кӛмек істеріне мемлекеттің араласуы бағдарламасын

сақтау және кеңейту бағытын жҥргізді.

Сӛйтіп,ӛкілдері социал-демократтар, либералдар және сенімді консерваторлар болып

отырған батыстық қоғамның негізгі саяси кҥштepi соғыстан кейінгі жылдарда

мемлекеттік-саяси кҧрылыстың негізгі қағидалары жӛнінде бірдей пікірде болды.

Әл-ауқаттылық мемлекеті. 50—60-жылдарда Батыс елдерінде әлеуметтік бағдар ҧстанған

аралас экономика кҧрылып, одан әpi дамыды. Ол меншік пен экономикалық кызметтің әр

тҥрлі формаларын - жеке меншік, ҧжымдық және мемлекеттік формаларын ҧштастырды.

Нарықтық механизмдер мен мемлекеттік әлеуметтік саясат жҥйесін, тҧтыну мен жҧмысқа

орналастыруды колдау жҥйесін тиімді ҧштастырып отыруды кездейтін саясат қағидалары

50—60-жылдарда Батыстық жетекші елдерінің саясатына бағдар болды.

Батыс елдерінде қоғамды дамытудың лейбористік-реформистік тәсілі басымдық сипат

алды. Мемлекеттік әл-ауқаттылығының негізгі институттары мен механизмдері тҥпкілікті

тҧжырымдалды. Онда хальқтьң кедей топтарына әлеуметтік кӛмек кӛрсету, жҧмыс

орындарын белгілеудің, білім беру, денсаулық сақтау, зейнетақымен қамсыздандыру

салаларын қҧру бағдарламалары басты орынға ие болды.

Еңбек пен капитал арасындағы қатынастарға мемлекеттің араласуы айрьқша маңызға ие

еді.Мемлекет кәсіпкерлер мен кәсіподақтары арасында туатын даулы мәселелерді шешуде

тӛреші болуды ӛзi міндетіне алды және олардың арасында ҧжымдық шарттар жасалуына

кӛмектесетін болды.

Мемлекеттің саясаты халықтың калың топтарының тҧрмыс деңгейін әл-ауқатты топтар

тҧрмысыньң деңгейіне жеткізуге бағытталды.Ӛмірдің аса маңызды салаларында ҧлттық

табыстың салық саясаты кҥшімен, халыққа арнаулы әлеуметтік кӛмек кӛрсету арқылы

ҧлттық табысты кайта бӛлу жолымен әлеуметтік теңсіздікті жою және әлдеқайда мол

әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету мақсаты жарияланды. Мҧндай қызметтердің

қатарына балаларға отбасылық кӛмек беру, мектепте тегін білім алу, жумыссыздық пен

еңбекке кабілетсіздікке байланысты жәрдемақы тағайындау, кәрілерді зейнет¬ақымен

қамтамасыз ету шаралары кіреді.

Мемлекетің әл-ауқаттылық принциптері скандинавиялық немесе шведтік социализм

ҥлгілері дейтін елдерде неғҧрлым толық орындалды. Бҧл ҥлгінің негізгі белгілері мыналар

еді: тиімділігі жоғары экономика қҧру, еңбекке қабілетті халықты тҥгелдей дерлік

жумыспен қамтамасыз ету, кедейлікті жою, дамыған әлеуметтік қамсыздандыру жҥйесін

қҧру, сауаттылық пен мәдениеттілік деңгейін кӛтеру.

50—60-жылдарда Батыс елдерінің саяси ӛмірінде жҧмысшы және коммунистік

қозғалыстар елеулі рӛл атқарды. Италияда, Францияда және баска елдерде коммунистік

партиялар мен олар басқарған кәсіподақтары әлеуметтік-экономикалық және ішкі саяси

даму ҥдерістеріне ҥлкен ықпал жасады. Олардың қызметі бҧл елдердегі билік жҥргізуші

топтардың әлеуметтік заңдар қабылдауында, мемлекет меншігіне алу ісінде, мемлекеттің

реттеуші және бақылаушы қызметтерін кеңейтуінде маңызды рӛл атқарды.

«Жаңа консервативтік толқын». Мемлекеттік icтepгe араласу жҥйесінің тҥр-сипаты

Батыста әбден шегіне жетіп, белгілі бip жағдайларда терең дағдарысқа ҧшырады. 1974—

1975 жылдардағы дҥниежҥзілік экономикалық дағдарыс мәселені кҥн тәртібіне қойып,

жаңа консервативтік толқынға бастама жол салып берді. Ол билік басындағылардың

пікіріншe, экономикада пісіп-жетілген қҧрылымдық қайта қҧруларды жҥзеге асыру

арқылы қажетті жағдайлар туғызуға тиіс болды.

Жаңа консервативтік толқынның барысында солшыл саяси партиялар мен қозғалыстар

кейін шепке ысырылып тасталды және кӛптеген елдерде жаңа консервативтік кҥштер

жеңіп шықты. Олардың бағдарламаларында экономикадағы мемлекеттің рӛлін азайту,

меншікті мемлекет билігінен шығару, жекешелендіру, жеке бастамалардың кӛтерілуі,

бәсекелестік, экономикалық және әлеуметтік салалардағы нарықтық принциптерді

ӛрістетуде жаңа нҧсқаулар белгілеу басты орын алды.

1970 жылы Ҧлыбританияда М.Тэтчер бастаған консервативтік партияның билік басына

келуі, 1980 жылы АҚШ-тағы президент сайлауында республикашыл Р.Рейганның жеңіске

жетуі, Германия Федеративтік Республикасындағы, Франция мен Италиядағы парламент

сайлауларыныц нәтижелері консервативтік кҥштер ҧсынған идеялардың халықтық қалың

топтарыньң кӛңіл-кҥйіне ҥйлесетінін кӛрсетіп берді.Экономиканы қҧрылымдық қайта

қҧрудың шешуші кезеңінде консерваторлардың басым кҥш болуын қамтамасыз еткен

жаңа консервативтік толқын бҧл қайта қҧрудың барысы мен сипатын айқындап берді.

Қайта қҧру билік жҥргізуші жоғары топқа тиімді сценарий бойынша жҥргізілді,ол

биліктің барлық шығындарын хальқтьқ негізгі бӛлігінің мойнына жҥктеп әpi елеулі

әлеуметтік сілкіністерге жол бермей, тҧрақтылықты сақтап отыруға мҥмкіндік берді.

Батыс экономикасын қҧрылымдық қайта қҧрудың неғҧрлым қиын кезеңі 90-жылдарға

дейін аяқталып, жаңа консервативтік толқын тоқтай бастады.

1989 жылы АҚШ-та Р.Рейганның орнына сенімді консерватор Дж.Буш келді. Ал оның

орнын 1993 жылы либерал Б.Клинтон иеленді. 1990 жылы Англияда М.Тэтчердің орнына

консерватор Дж.Мейджор келіп, оны 1997 жылы лейбористердің кӛшбасшысы Т.Блэр

ауыстырды. 1998 жылы Германия Федеративтік Республикасында жаңа консерватор

Г.Кольдің орнына социал-демократтардың кӛшбасшысы Г.Шрѐдер келді.

Жаңа консерваторлардың идеяларын қалган саяси кҥштер, оның ішінде социалистік

партиялар колдап әкетті.90-жылдарда билік басында болған социал-демократиялық

партиялар мемлекеттік меншіктен шығарылған және орталықсыздандырылған жаңа

консервативтік экономикалық саясатын одан әpi жҥргізді.

Еуропада либералдьқ-демократияльқ режімдердің орнауы және солшыл идеологияның

дағдарысқа ҧшырауы.70-жылдардың орта кезінен бастап Грекияда, Испанияда және

Португалияда ҥстемдік еткен дилтаторлык режімдерге қарсы революциялық

қозғалыстардьң ӛрістеуімен байланысты дҥние жҥзі елдерінің кӛпшілігінде либералдьқ-

демократиялық режімдер орнату ҥдерісі басталды .Шыгыс Еуропа елдерінде

антикоммунистік революциялардьң және КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде 80-

жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында бҥкіл дҥниежҥзілік тарихи маңызы бар

бастамалар жасалды.

90-жылдардың басына қарай Шығыс Еуропа елдерінде ӛкімет басына шаруашылық пен

саяси ӛмірді Батыс ҥлгісімен қайта қҧруға бағыт алған либералдық-демократиялық

ҥкіметтер келді.Дҥние жҥзілік тарихта тҧңғыш рет социализмнен капитализмге ӛту

басталды. Мемлекеттік басқару қҧрылымдары, шаруашылық организмі, халықтық бҥкіл

тҧрмыс жҥйесі қайта қҧрылып, либералдьқ демократияның институттары мен

қҧндылықтары орнықтырыла бастады. КСРО ыдырағаннан кейін посткеңестік тәуелсіз

мемлекеттердің кӛпшілігі ШЫҒЫС Еуропа елдерінің ізіншe даму ҥлгісі ретінде нарықтық

экономиканы және саяси қҧрылыстың либералдык-демократияльқ тҥрін тандап алды.

80—90-жылдарда дамыған капиталистік елдердің саяси ӛмірінде солшыл партиялар мен

қозғалыстардың беделінің қҧлдырау қҧбылысы байқалды. Шығыс Еуропа елдерінде

социалистік жҥйенің солшыл идеологиясы дағдарысқа ҧшырап жойылған және

посткеңестік кеңістікте коммунистік қозғалыс нақты саяси кҥш ретінде дамыған елдердің

қоғамдық-саяси арнасынан аластатылды.

Азаматтық қоғамның қҧрылуы.Соңғы он жылдьқтардың аса маңызды оқиғалары — FTP-

дің дамуы, жаппай қарулану мен «қырғи қабақ соғыстың» аяқталғаны, жетекші елдердегі

экономика мен тҧрмыс деңгейінің ӛcyi, аймақтық бірігулер және басқалары азаматтық

қоғамның рӛлін нығайтумен қатарлас жҥріп жатты. )Азаматтық қоғам—экономиканың,

мемлекеттің және жеке ӛмір аясының тоғысқан жерлерінде орналасқан сала.Ол ӛзінің

қҧрамына қоғамдық белсенділігі бip-бipiнeн ӛзгеше әлеуметтік жасампаздықпен

байланысты одақтарды, қауымдастықтарды, әлеуметтік қозғалыстар мен коммерциялық

емес, мемлекеттік емес тең қҧқықты ҧйымдарды қосып алады. Білім беру мен азаматтық

қоғамның дамуы орта тапка байланысты болса, демократияның орнап, нығаюы мен дамуы

да азаматтық қоғамның дамуының дәрежесіне тікелей байланысты болады.

Азаматтық қоғам, тҧтасынан алганда, мемлекеттің одақтасы немесе кӛмекшісі болып

табылады. Соғысқа қарсы және пацифистік қозғалыстың дамуы жетекші мемлекеттердің

жаппай қарулануын шектеу және тоқтату шараларын жҥргізуімен қатар ілгері басып

отырды.Жастар қозғалыстарының дамуы ҥкіметтерді жастардың ӛзекті мәселелері мен

мҥдделеріне анағҧрлым кӛп кӛңіл бӛлуге мәжбҥр етті.

70—80-жылдарда қоршаған ортаны қорғау жолындағы қозғалыстың туғаны азаматтық

қоғамның кызметімен байланысты.Оның тҥрлі елдердегі жақтастары (оларды «жасылдар»

деп атайды) табиғатты қорғауды, қоршаған ортаға қамқорлықпен қарауды жақтайды.

Жасылдар қозғалысының дамуы қоршаған ортаға зиянын тигізетін жекелеген ӛнеркәсіп

салаларына маңызды «қоғамдық бақылаушыға»

айналды.

1994 жылы Мексикада басталган жаһандануға қарсы шығушылар қозғалысы соңғы

жылдарда дҥниежҥзілік аренада әрекет етуші қуатты қоғамдық кҥшке айналды. 1999—

2000 жылдардың шегінде бҧқаралық ақпарат қҧралдарында «жаһандануға қарсы

шығушылық» деген термин пайда болды.Қозғалыс ӛзі қҧрамы жағынан біртекті емес, оған

қандай да бip қоғамдық наразылық (экологиялық, қҧқық қорғау, соғысқа қарсы және басқа

наразылықтар білдіруші ҧйымдар келіп қосылуда. Қозғалысқа қатысушылардың бәрін

жетекші индустриялық елдердің («Улкен сегіздік»), Дҥниежҥзілік банктің, Халықаралық

валюта қорының және басқа қҧрылымдардың саясатымен келіспеушілік бірітіруде. Олар

ғаламдық-экономикалық мәселелер жӛнінде шешімдер қабылдайды.

Ҥшінші дҥние елдерінің саяси дамуы. Ҥшінші дҥние елдерінің саяси тәуелсіздікке жеткені

олардың дамуындағы маңызды тарихи белес еді. Отаршыл әкімшіліктің орнына жаңа

механизм — ҧлттық мемлекеттік орнады.Ҥшінші дҥние елдерінде мемлекеттік-саяси

жҥйелерді қалыптастырып, нығайту ҥдерісі кҥрделі болып шыкты. Даму барысында

ҧлттық мемлекеттік аппарат қҧрылып, армия жасақталды, саяси партиялар

ҧйымдастырылды. Ҧлтты шоғыр-ландырып топтастыру ҥшін жетекшілер кӛптеген бip

партиялық саяси жҥйені таңдады.

Саяси-идеологиялық тҧрғыдан алсақ, ҥшінші дҥние елдердің екі тобы капиталистік

бағдарлы және социалистік бағдарлы елдер айрықша кӛзге тҥсті.

Ҧлттық буржуазиялық партиялардың әлсіздігі жағдайында капи¬талистік жолмен

дамыған елдердің саяси ӛмірінде дербес саяси кҥшке айналған армия ҥлкен рӛл атқарды.

Армия басшылары заңды сайланған ҥкіметтерді ӛкімет билігінен тайдырып, саяси

дауларға араласып отырды.

Азия мен Африканың бірқатар елдерінде әскерилер билік басында бола отырып,

отаршылдықа және феодалдық тәртіпке қарсы реформалар жҥргізді. Алайда әскерилердің

билік басында ҧзақ болуы тepic зардаптарға да әкеліп соқтырып, саяси демократияның

даму ҥдерісін тежеді, халықтың ел ҥшін маңызды шешімдер қабылдауға қатысуын шектеп

отырды. Бірқатар елдерде армия диктаторлық режімдердің қолындағы демократиялық

кҥштерді жаныштау қҧралына айналды.

Социалистік бағдарлы елдерде 60—70-жылдарға арналған бағдарламаларында

социалистік сипаттағы терең әлеуметтік-экономикалық жаңғыртулар туралы ережелер

жазылған революциялық-демократиялық партиялар алдыңғы шепке шықты.

Социализмнің әр тҥрлі ҧлттық ҥлгілері — ҥнділік, исламдық, африкалық ҥлгілері

тужырымдалды. КСРО-ның ыдырап, Шығыс Еуропа елдерінде социалистік жҥйенің

кҥйреуіне байланысты социалистік бағыттағы кӛптеген елдер капиталистік даму жолына

тҥсті.

80—90-жылдарда Азия мен Латын Америкасының бірқатар елдерінде авторитарлық

режімдердің орнына демократиялық режімдер орнықты. Сонымен бipre ҥшінші дҥниеде

авторитарлық режімді елдер тобы бҧрынғысынша сақталды.

Жаңа геосаяси жағдай. КСРО-ның ыдырауына байланысты халықаралық қатынастардьң

бip-бipiнe қарсы тҧрған жҥйелері кҥйреді. Геосаяси кҥштерде полицентризм негізінде

жаңадан ҥйлесімділікке қол жеткізу арқылы қалыптастыру басталды. 90-жылдары әлемнің

саяси картасы ӛзгерді. Еуропада аймақтық алпауыт держава — біріккен Германия пайда

болды, оның кҥш-қуаты кӛпполярлы дҥниедегі орталықтардың бipi болуына әбден

жеткілікті еді. Бҧрынғы КСРО-ның орнында 15 жаңа мемлекет пайда болды, Чехия мен

Словакия дербес мемлекеттер болып, бip-бipiнeн бӛлініп шығып, Югославия ыдырап

кетті.

Этно-ҧлттық жікшілдіктің ушығуы КСРО-ның ӛзін-ӛзі жоюына әкеліп соқтырды.

Поскеңестік аумакта ол Қара теңіз бен Каспий теңізінен бастап Еділ бойы мен Тянь-

Шаньға дейін аймақтарды қамтыды. Бҧрынғы КСРО аумағындағы этно-ҧлттық жанжалдар

бірте-бірте ҧзаққа созылған соғыстарға (Таулы Қарабақта, Абхазияда, Тәжікстанда,

Шешенстанда) ҧласты.

КСРО мен Шығыс Еуропадағы социалистік елдер тобының ыдырағаны Шығыстағы

геосаяси жағдайды ӛзгертті, сӛйтіп, мҧнда саяси және идеологиялық қҧрылымдардың

эволюциясы ҥшін жаңа жағдайлар туды. Қорғансыз қалған Азиядағы социалистік

режімдер басқа жағдайға бейімделуге мәжбҥр болды. Олардың ішінен тек Солтҥстік

Корея ғана ортодоксальдық жағдайда қалды, ал Қытай Халық Республикасы, Вьетнам,

Лаос және Камбоджа нарықтық қайта қҧрулар жолына тҥсті. Социалистік бағыттағы

кӛптеген елдер енді капиталистік бағытқа тҥсіп, дамыған капиталистік елдерімен

жақындаса бастады. Шығыста туып-ӛскен адамдардың батыстың дамыған елдеріне кӛшу

рӛлі артты. Соның нәтижесінде 90-жылдар Батыстың Шығысқа ықпалы кҥшейген және

Шығыста да, Батыста да ҧлтаралық қайшылықтардың шиеленіскен кезеңіне айналды.

КСРО ыдырағаннан кейін дҥние жҥзінде бip ғана держава — АҚШ-тың қалғаны ӛзгеше

геосаяси жағдайдың негізгі бip кӛрінісіне айналды. Алайда басқа жетекші елдер

«інішектің» рӛлін атқару ниетінен аулақ. Бҧл, атап айтқанда, 1997 жылғы сәуірде Ресей

мен Қытай басшыларының Мәлімдеме жасап, дҥниеде кімнің болса да «абсолютті

жетекші», яғни супер держава болуына жол бермеу керектігін білдіргенінен кӛрінді.Бҧл

Мәлімдемеде «кӛпполярлы дҥниенің» пайда болғандығы атап керсетіліп, бҧл дҥниенің

полюстері арасында дҧпшандықтың тууы қауіпті екендігі айтылды.

АМЕРИКА ҚҦРАМА ШТАТТАРЫ

Трумен әкімшілігі кезіндегі елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай. Екінші

дҥниежҥзілік соғыстан капиталистік мемлекеттер арасында экономикалық әскери

жағынан ең кӛп кҥш жинаған қуатты мемлекет сапында шықты. Ӛйткені АҚШ-тың халқы

соғыс зардабын кӛрген жоқ, сондықтан капиталистік елдердің ӛнеркәсіп ӛнімдерінің

басым кӛпшілінгін осы елде ӛндipдi. Сол жылдары АҚШ-тың табысы:

٧ ӛнеркәсіп орындары ӚНІМ Ӛндіруді 2 есеге

٧ Америка монополиялардың табысы I млрд долларға жетті;

٧ Әлемдік алтын қорының 73%-ы АҚШ-тың сақталған.

Дҥниенің барлық тҥкпірінде АҚШ-тың 5 әскери базасы болып, атом монополиясына ие

болды.

1945 жылы 12 сәуірде Ф.Рузвельттің қайтыс болуына байланысты АҚШ президентінің

орнын басқан Гарри Трумэн АҚШ дҥние-жҥзілік жауапкершілікті мойнына алады деп

мәлімдеді.

٧ XX ғасырдың 30 жылдарынан бастап әлемдік саясат орталығына АҚШ қожалығына ӛте

бастады.

٧ Реконверсия деп аталатын бейбіт ӛмірге кӛшу мемлекеттің саясатына ҥлкен бет

бҧрыс болды.

٧ 1947 жылы 12 млн солдаттан 1 млн ғана армия қатарында қалды.

Ішкі саясатта Г.Трумэн ӛз бағытын қарама қайшылыққа алып барып, 1946 жылы

конгрессте республикашылдар бағытының кҥшеюіне алып барды. Олар Демократиялық

реформаларға қҧлықсыздық танытты.

1947 жылы 23 маусымда кісіподақ қызметін шектеу және ереуілдер ҧйымдас-

тыруда кәсіподақтардың қҧкығын реттеу туралы Тафт-Хартли заңы қабылданды.

Соғыс жылдарында мемлекет ӛндіріс орындарын кӛбейту ҥшін зауыт қосылысына 17

млрд доллардан астам қаржы қҧю арқылы 1800-ден астам ӛндіріс орны салынды. Бҧл

қаржының жартысын корпорация кӛтергендіктен 1 жылдан кейін мемлекет қолынан 250

корпорацияның қолына кӛшті. (Моргандар, Дюпон, Рокфеллер, Бэнк оф Америка

корпорациялар)

Жеке фирмалардың саны 9 млн - ға жетті.

1948 жылы әділетті бағытты ҧстанудың арқасында Трумэн президенттік постта қалды.

Сыртқы саясат

Екінші дҥниежҥзілік соғыс бітісімен екі ҥлкен держава АҚШ пен КСРО арасында «қырғи-

қабақ соғыс» туындады (1947-1991). Алғашқы жылдары соған байланысты мына шаралар

қабылданған:

1947 жылы 12 наурыздағы «Трумэн доктринасы»;

1947 жылы 5 маусымдағы «Маршалл жоспары»;

1947 жылы 2 қыркҥйекте Америка елдерінің қауіпсіздік. шартын қабылдады.

(Рио - де Жанейро);

1948 жылы кӛктемде Богота қаласында «Америка мемлекеттерінің ҧйымы» қҧрылды;

1948жылы Батыс Еуропа Одағы; АМЕРИКА ҚҦРАМА ШТАТТАРЫ

Трумен әкімшілігі кезіндегі елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай. Екінші

дҥниежҥзілік соғыстан капиталистік мемлекеттер арасында экономикалық әскери

жағынан ең кӛп кҥш жинаған қуатты мемлекет сапында шықты. Ӛйткені АҚШ-тың халқы

соғыс зардабын кӛрген жоқ, сондықтан капиталистік елдердің ӛнеркәсіп ӛнімдерінің

басым кӛпшілінгін осы елде ӛндipдi. Сол жылдары АҚШ-тың табысы:

٧ ӛнеркәсіп орындары ӚНІМ Ӛндіруді 2 есеге

٧ Америка монополиялардың табысы I млрд долларға жетті;

٧ Әлемдік алтын қорының 73%-ы АҚШ-тың сақталған.

Дҥниенің барлық тҥкпірінде АҚШ-тың 5 әскери базасы болып, атом монополиясына ие

болды.

1945 жылы 12 сәуірде Ф.Рузвельттің қайтыс болуына байланысты АҚШ президентінің

орнын басқан Гарри Трумэн АҚШ дҥние-жҥзілік жауапкершілікті мойнына алады деп

мәлімдеді.

٧ XX ғасырдың 30 жылдарынан бастап әлемдік саясат орталығына АҚШ қожалығына ӛте

бастады.

٧ Реконверсия деп аталатын бейбіт ӛмірге кӛшу мемлекеттің саясатына ҥлкен бет

бҧрыс болды.

٧ 1947 жылы 12 млн солдаттан 1 млн ғана армия қатарында қалды.

Ішкі саясатта Г.Трумэн ӛз бағытын қарама қайшылыққа алып барып, 1946 жылы

конгрессте республикашылдар бағытының кҥшеюіне алып барды. Олар Демократиялық

реформаларға қҧлықсыздық танытты.

1947 жылы 23 маусымда кісіподақ қызметін шектеу және ереуілдер ҧйымдас-

тыруда кәсіподақтардың қҧкығын реттеу туралы Тафт-Хартли заңы қабылданды.

Соғыс жылдарында мемлекет ӛндіріс орындарын кӛбейту ҥшін зауыт қосылысына 17

млрд доллардан астам қаржы қҧю арқылы 1800-ден астам ӛндіріс орны салынды. Бҧл

қаржының жартысын корпорация кӛтергендіктен 1 жылдан кейін мемлекет қолынан 250

корпорацияның қолына кӛшті. (Моргандар, Дюпон, Рокфеллер, Бэнк оф Америка

корпорациялар)

Жеке фирмалардың саны 9 млн - ға жетті.

1948 жылы әділетті бағытты ҧстанудың арқасында Трумэн президенттік постта қалды.

Сыртқы саясат

Екінші дҥниежҥзілік соғыс бітісімен екі ҥлкен держава АҚШ пен КСРО арасында «қырғи-

қабақ соғыс» туындады (1947-1991). Алғашқы жылдары соған байланысты мына шаралар

қабылданған:

1947 жылы 12 наурыздағы «Трумэн доктринасы»;

1947 жылы 5 маусымдағы «Маршалл жоспары»;

1947 жылы 2 қыркҥйекте Америка елдерінің қауіпсіздік. шартын қабылдады.

(Рио - де Жанейро);

1948 жылы кӛктемде Богота қаласында «Америка мемлекеттерінің ҧйымы» қҧрылды;

1948 жылы Батыс Еуропа Одағы;

1949 жылы Coлтҥстік Атлантида Одағы (НАТО) қҧрылумен аяқталды.

1950-1960 жылдардағы Америка

1950 жылдары демократиялық қадамдар арта тҥciп, халық бҧқараларының талаптарымен

санаса тҥсті. 1952 жылдары Республикалық партияның ӛкілі генерал Дуайт Эйзенхауэр

Кореядағы соғыс мәселесін дҧрыс шешіп бергені ҥшін басым дауыспен президенттік

постқа отырды.

٧ 1954 жылы 17 мамырда АҚШ-тың жоғарғы сотында афроамерикандық қара нәсіл

мәселесіне байланысты «азаматтык қҧқыкты қорғау» туралы дҧрыс шешіп берді.

1960 жылы кезекті президенттік сайлауда ӛзінің «жаңа дәуәр» бағдарламасының арқа-

сында Джон Кеннеди президент болды. Экономикалық тҧрақтандыру мен әлеуметтік

мәселеге кӛңіл бӛлді.

٧ Дамып келе жатқан мемлекеттерге кӛмек кӛрсетті;

٧ Латын Америкаға жәрдемдесу жоспарымен «Даму жолындағы одақ» қҧрылды;

٧ 1962 жылы қазанда Куба мәселесіне байланысты АҚШ-КСРО арасында дағдарысты

реттеді;

٧ 1963 жылы Мәскеуде АҚШ, Англия, КСРО мемлекеттер арасында «ядролық қаруды

ауада, ғарышта, суда сынауды» тоқтату мәселесін кӛтеріп, тек жер астында жаруға

кӛшірілді.

1963 жылы 22 қараша да Джон Кеннедиге кқастандық жасалып, қаза тауып, орнына вице-

президент Линдон Джонсон (1963-1968) отырды. Ол әлеуметтік реформа жҥргізіп,

«Кедейшілікпен кҥрес» бағдарламасы бойынша заң қабылданды.

٧ Арзан тҧрғын ҥй бағдарламасы;

٧ Білім жҥйесін дамыту бағдарламасы;

٧ Тӛмен отбасыға кӛмек;

٧ Қарт адамдар ҥшін медициналық сақтандыру;

٧ Тӛмен отбасыларға дәрігерлік қызметте жеңілдіктер енгізілді.

1964 жылы Вьетнамдағы соғыстың басталуына байланысты әлеуметтік мәселеге бӛлінген

қаржыны қысқартуға алып келді.

1960 жылдардағы наразылық қозғалыстары

1960 жылдарда нәсілдік қысымшылдыққа қарсы қозғалыстар кең қанат жайды. АҚШ

халқы едәуір жеңілдіктерге ие болып, нәсілдік қысымшылдықты реттеу туралы заңдар

қабылданды:

٧ 1964 жылы жҧмысқа жалдау кезінде кемістушілікке тыйым салу;

٧ 1965 жылы қара нәсілді америкалықтардың сайлау қҧқығын қорғау;

٧ 1968 жылы тҧрғын ҥйді жалдау, сату және тапсыру бойынша нәсілдік кемсітпеушілікке

тыйым салу туралы заңдар қабылданды.

٧1968 ж. Вашингтонда жас дін қызметкері қара тҥсті ӛкілі Мартин Лютер Кинг афро-

американдықтардың атынан нәсілдік кемсітушілдікке қарсы қозғалыс ҧйымдастырды.

1968 жылы 4 сәуірде Мемфис қаласында М.Л.Кинга атып ӛлтірді. Бipaқ соған қарамастан

қойған талаптары орындалды.

1967 жылы Вьетнам соғысында АҚШ-тың әскери орталығы Пентагонды 300-мың

тосқауылға алды.

70 жылдардагы Америка

1968,жылғы артық дауыс жинап,президенттік постқа Ричард Никсон отырды.

1969-1970 жылдардағы елде болып жатқан дағдарысқа байланысты жаңа реформа жасады.

3 айға дейін жалақының мӛлшерін ӛсіруді тоқтату;

Ереуілге тыйым салу;

Салық жеңілдіктерін енгді.

Никсон 5 жылдың ішінде зейнетақыны, жәрдемақыны бірнеше рет кебейтті. 1970 жылы

жәрдемдесу жҥйесіне байланысты:

^ Кедейліктін ресми деңгейінен тӛмен отбасыларға жәрдемақы тӛленді; Сақтандыру

жҥйесін орнатты;

Азык-тҥлік кӛмегін беру тәжірибесін орнықтырды.

1974 жылы ондай кӛмек алатын адамдардың саны 13 млн-ға жетті.

Никсон сыртқы саясатқа байланысты бipaз шешімін жҥзеге асырды. Бҧл АҚШ-тың

халықаралық беделіне пайдасын тигізе бастады.

٧ 1964-1973 жылдардағы Вьетнам соғысын тоқтатты.

٧ 1971-1972 жылдары АҚШ пен Қытай арасында дҧрыс қатынастар орнату жҥйеciн

орнатты.

٧ 70-жылдары АҚШ-КСРО арасында келciм жасау ҥшін Никсон Мәскеуге iccaпар жасады.

(ОСВ-1 зымыранды, 1979 жылы (ОСВ-2 зымыранды қысқарту)

1974 жылы Никсон сенімді адамдарымен тыңшылдық жоспар жасап, демократтардың бас

штабына «Уотергейт» (су дарбазасы бойынша жасырын дыбыс қабылдағыш орнатқан

болатын, осы ҥшін Никсонды сотқа бepiп, оған импечмент (сенімсіздік таныту)

жариялады. Президенттік посттан ӛзі кетті.

Рональд Рейган әкімшілігін ic-әрекеті (1980-1988) (Рейганомика)

Калифорния штатының губернаторы Р.Рейган сайлау кезінде басым дауыс президенттік

постқа отырды. Ол ішкі сыртқы саясатта консерватизмге бҧрылыс кӛрсетті.

٧ Әкімшілдік бюджеттің шығынын қысқарту (монетаристік саясат);

٧ Мемлекеттік экономикалық бақылау;

٧ Кәсіпкерлік icтi қолдады;

٧ Бағаны еркін жіберді.

1981-1986 жылдары салық реформасын жҥргізді.

٧ Салықтың ең жоғарғы деңгейін тӛмендетті;

٧ Қаржы жинау мҥмкіндігін жасады;

٧ Қаржы салымын кӛтеру арқылы,ел ішіндегі дағдарыстың беттін қайтарды;

٧ 1983 жылы Америка экономикалық дағдарыстан шықты;

٧ Жаңа технологияны енгізу арқылы жеделдете даму;

٧ Жҧмыссыздар саны 10 млн-нан 7 млн-ға азайды.

Президент Рейганның сыртқы саясатында екi кезең айқын кӛрінді:

1) 1980 жылы АҚШ сыртқы саясатында КСРО-ға қарсы Ауғандықтарға кӛмек кӛрсетті..

(1979 жылы желтоқсанда КСРО Ауғанстанға әскерлерін кіргізген болатын)

2) 1987 жылы М.С.Горбачев пен Рейган арасында келісім болып, орта және ашық

қашықтықтағы зымырандардың санын азайту мәселесі бойынша келісімшарт жасалынды.

1988 жылы президенттік сайлауда Джорж Буш постқа отырды. Ол Рейганнің саясатын

жалғастырып, 1991 жылы Мәскеумен келіссӛз жҥргізу арқылы қарудың 1/3 бӛлігін

қысқартуға қол жеткізді.

Б.Клинтон мен кішi ДЖ.БУШТЫҢ саясаты

Билл Клинтон демократиялық партияның атынан 1992 ж. президент болды. (1992-2000)

٧ Бҥкіл халыққа дәрігерлік сақтандыру туралы заң қабылданды;

٧ Әскери шығынды қысқартты;

٧Ауылшаруашылығына кӛңіл бӛлді;

٧ Экспорттың кӛлемі ҧлғайды;

Саудада кедергі болып жҥрген кейбір мәселелердің шешімін кәдімгідей азайтты.

2000-2008 жылдар аралығында президент билігін Республикалық партия ӛкілі кіші

Дж.Буш басқарды.

٧ 2001 жылғы 11 қыркҥйектен лаңкестік шабуыл;

٧ Ауғанстандағы Талибан ҥкіметін қҧлатты;

٧ Солтҥстік Корея, Ливан, Сирия, Иран, Мьянма, Оңтҥстік Африка Республика-

ларына ядролық қкару жасауды тоқтату жоспарын ҧсынды;

٧ Орта Азияға әскери жасақты кҥшейтті;

٧ 2003 жылы наурызда Иракқа соғыс ашып, С.Хусейн режимін жойды.

2008 жылы қарашада тҧңғыш рет қара нәсілді, демократиялық партияның ӛкілі Барак

Хусейн Обама АҚШ-тың 44-ші президенті болып сайланды.

Одағы (НАТО) қҧрылумен аяқталды.

1950-1960 жылдардағы Америка

1950 жылдары демократиялық қадамдар арта тҥciп, халық бҧқараларының талаптарымен

санаса тҥсті. 1952 жылдары Республикалық партияның ӛкілі генерал Дуайт Эйзенхауэр

Кореядағы соғыс мәселесін дҧрыс шешіп бергені ҥшін басым дауыспен президенттік

постқа отырды.

٧ 1954 жылы 17 мамырда АҚШ-тың жоғарғы сотында афроамерикандық қара нәсіл

мәселесіне байланысты «азаматтык қҧқыкты қорғау» туралы дҧрыс шешіп берді.

1960 жылы кезекті президенттік сайлауда ӛзінің «жаңа дәуәр» бағдарламасының арқа-

сында Джон Кеннеди президент болды. Экономикалық тҧрақтандыру мен әлеуметтік

мәселеге кӛңіл бӛлді.

٧ Дамып келе жатқан мемлекеттерге кӛмек кӛрсетті;

٧ Латын Америкаға жәрдемдесу жоспарымен «Даму жолындағы одақ» қҧрылды;

٧ 1962 жылы қазанда Куба мәселесіне байланысты АҚШ-КСРО арасында дағдарысты

реттеді;

٧ 1963 жылы Мәскеуде АҚШ, Англия, КСРО мемлекеттер арасында «ядролық қаруды

ауада, ғарышта, суда сынауды» тоқтату мәселесін кӛтеріп, тек жер астында жаруға

кӛшірілді.

1963 жылы 22 қараша да Джон Кеннедиге кқастандық жасалып, қаза тауып, орнына вице-

президент Линдон Джонсон (1963-1968) отырды. Ол әлеуметтік реформа жҥргізіп,

«Кедейшілікпен кҥрес» бағдарламасы бойынша заң қабылданды.

٧ Арзан тҧрғын ҥй бағдарламасы;

٧ Білім жҥйесін дамыту бағдарламасы;

٧ Тӛмен отбасыға кӛмек;

٧ Қарт адамдар ҥшін медициналық сақтандыру;

٧ Тӛмен отбасыларға дәрігерлік қызметте жеңілдіктер енгізілді.

1964 жылы Вьетнамдағы соғыстың басталуына байланысты әлеуметтік мәселеге бӛлінген

қаржыны қысқартуға алып келді.

1960 жылдардағы наразылық қозғалыстары

1960 жылдарда нәсілдік қысымшылдыққа қарсы қозғалыстар кең қанат жайды. АҚШ

халқы едәуір жеңілдіктерге ие болып, нәсілдік қысымшылдықты реттеу туралы заңдар

қабылданды:

٧ 1964 жылы жҧмысқа жалдау кезінде кемістушілікке тыйым салу;

٧ 1965 жылы қара нәсілді америкалықтардың сайлау қҧқығын қорғау;

٧ 1968 жылы тҧрғын ҥйді жалдау, сату және тапсыру бойынша нәсілдік кемсітпеушілікке

тыйым салу туралы заңдар қабылданды.

٧1968 ж. Вашингтонда жас дін қызметкері қара тҥсті ӛкілі Мартин Лютер Кинг афро-

американдықтардың атынан нәсілдік кемсітушілдікке қарсы қозғалыс ҧйымдастырды.

1968 жылы 4 сәуірде Мемфис қаласында М.Л.Кинга атып ӛлтірді. Бipaқ соған қарамастан

қойған талаптары орындалды.

1967 жылы Вьетнам соғысында АҚШ-тың әскери орталығы Пентагонды 300-мың

тосқауылға алды.

70 жылдардагы Америка

1968,жылғы артық дауыс жинап,президенттік постқа Ричард Никсон отырды.

1969-1970 жылдардағы елде болып жатқан дағдарысқа байланысты жаңа реформа жасады.

3 айға дейін жалақының мӛлшерін ӛсіруді тоқтату;

Ереуілге тыйым салу;

Салық жеңілдіктерін енгді.

Никсон 5 жылдың ішінде зейнетақыны, жәрдемақыны бірнеше рет кебейтті. 1970 жылы

жәрдемдесу жҥйесіне байланысты:

^ Кедейліктін ресми деңгейінен тӛмен отбасыларға жәрдемақы тӛленді; Сақтандыру

жҥйесін орнатты;

Азык-тҥлік кӛмегін беру тәжірибесін орнықтырды.

1974 жылы ондай кӛмек алатын адамдардың саны 13 млн-ға жетті.

Никсон сыртқы саясатқа байланысты бipaз шешімін жҥзеге асырды. Бҧл АҚШ-тың

халықаралық беделіне пайдасын тигізе бастады.

٧ 1964-1973 жылдардағы Вьетнам соғысын тоқтатты.

٧ 1971-1972 жылдары АҚШ пен Қытай арасында дҧрыс қатынастар орнату жҥйеciн

орнатты.

٧ 70-жылдары АҚШ-КСРО арасында келciм жасау ҥшін Никсон Мәскеуге iccaпар жасады.

(ОСВ-1 зымыранды, 1979 жылы (ОСВ-2 зымыранды қысқарту)

1974 жылы Никсон сенімді адамдарымен тыңшылдық жоспар жасап, демократтардың бас

штабына «Уотергейт» (су дарбазасы бойынша жасырын дыбыс қабылдағыш орнатқан

болатын, осы ҥшін Никсонды сотқа бepiп, оған импечмент (сенімсіздік таныту)

жариялады. Президенттік посттан ӛзі кетті.

Рональд Рейган әкімшілігін ic-әрекеті (1980-1988) (Рейганомика)

Калифорния штатының губернаторы Р.Рейган сайлау кезінде басым дауыс президенттік

постқа отырды. Ол ішкі сыртқы саясатта консерватизмге бҧрылыс кӛрсетті.

٧ Әкімшілдік бюджеттің шығынын қысқарту (монетаристік саясат);

٧ Мемлекеттік экономикалық бақылау;

٧ Кәсіпкерлік icтi қолдады;

٧ Бағаны еркін жіберді.

1981-1986 жылдары салық реформасын жҥргізді.

٧ Салықтың ең жоғарғы деңгейін тӛмендетті;

٧ Қаржы жинау мҥмкіндігін жасады;

٧ Қаржы салымын кӛтеру арқылы,ел ішіндегі дағдарыстың беттін қайтарды;

٧ 1983 жылы Америка экономикалық дағдарыстан шықты;

٧ Жаңа технологияны енгізу арқылы жеделдете даму;

٧ Жҧмыссыздар саны 10 млн-нан 7 млн-ға азайды.

Президент Рейганның сыртқы саясатында екi кезең айқын кӛрінді:

1) 1980 жылы АҚШ сыртқы саясатында КСРО-ға қарсы Ауғандықтарға кӛмек кӛрсетті..

(1979 жылы желтоқсанда КСРО Ауғанстанға әскерлерін кіргізген болатын)

2) 1987 жылы М.С.Горбачев пен Рейган арасында келісім болып, орта және ашық

қашықтықтағы зымырандардың санын азайту мәселесі бойынша келісімшарт жасалынды.

1988 жылы президенттік сайлауда Джорж Буш постқа отырды. Ол Рейганнің саясатын

жалғастырып, 1991 жылы Мәскеумен келіссӛз жҥргізу арқылы қарудың 1/3 бӛлігін

қысқартуға қол жеткізді.

Б.Клинтон мен кішi ДЖ.БУШТЫҢ саясаты

Билл Клинтон демократиялық партияның атынан 1992 ж. президент болды. (1992-2000)

٧ Бҥкіл халыққа дәрігерлік сақтандыру туралы заң қабылданды;

٧ Әскери шығынды қысқартты;

٧Ауылшаруашылығына кӛңіл бӛлді;

٧ Экспорттың кӛлемі ҧлғайды;

Саудада кедергі болып жҥрген кейбір мәселелердің шешімін кәдімгідей азайтты.

2000-2008 жылдар аралығында президент билігін Республикалық партия ӛкілі кіші

Дж.Буш басқарды.

٧ 2001 жылғы 11 қыркҥйектен лаңкестік шабуыл;

٧ Ауғанстандағы Талибан ҥкіметін қҧлатты;

٧ Солтҥстік Корея, Ливан, Сирия, Иран, Мьянма, Оңтҥстік Африка Республика-

ларына ядролық қкару жасауды тоқтату жоспарын ҧсынды;

٧ Орта Азияға әскери жасақты кҥшейтті;

٧ 2003 жылы наурызда Иракқа соғыс ашып, С.Хусейн режимін жойды.

2008 жылы қарашада тҧңғыш рет қара нәсілді, демократиялық партияның ӛкілі Барак

Хусейн Обама АҚШ-тың 44-ші президенті болып сайланды.

Тақырып №24 1960-1980 жж КСРО

КЕҢЕС ОДАҒЫ, Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы, КСРО – бұрынғы Ресей

империясы аумағының шегінде 1922 – 91 ж. болған мемлекет атауы. 1917 жылғы

Қазан төңкерісі нәтижесінде коммунистер (большевиктер) мемл. билікті өз

қолдарына алған соң, бұрынғы Ресей империясы құрамындағы неғұрлым дамыған

ұлттық құрылымдар (Польша, Финляндия, Балтық теңізі жағалауы елдері) дербес

мемлекет болып бөлініп шықты. 1918 ж. қаңтарда өткен Жұмысшы, солдат және

шаруа кеңестерінің (бұдан әрі кеңестер деп аталады) біріккен съезінде ―Еңбекші

және қаналған халықтардың декларациясы‖ жарияланды. Езілген ұлттарға өз

республикаларын құруға мүмкіндік берілді. 1918 ж. 4 – 10 шілдедегі Кеңестердің 5-

Бүкілресей съезінде Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасының

(РКФСР) тұңғыш Конституциясы қабылданды. 1919 ж. наурызда мемл. билік

басындағы Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясының [РК(б)П] жаңа

бағдарламасы қабылданып, елде социализм орнату жолдары белгіленді.

Бағдарламаға сәйкес ішкі және сыртқы контрреволюциямен күресу үшін 1919 ж.

маусымда Ресей, Украина, Белоруссиядағы кеңестер билігін (қ. Кеңес өкіметі)

жақтайтын мемл. органдардың әскери, саяси, шаруашылық одағы қалыптасты. 1918

ж. 30 сәуірде Түркістан автономиялық кеңестік социалистік республикасы

(Түркістан АКСР-і), 1920 ж. 26 сәуірде Хорезм халық кеңестік республикасы, 1920 ж.

8 қазанда Бұхар халық кеңестік республикасы, 1920 ж. 4 қазанда Қазақ

автономиялық кеңестік социалистік республикасы (Қазақ АКСР-і) құрылды. Қызыл

Армияның Кавказға жорығы нәтижесінде ондағы ұлттық үкіметтер құлатылып,

Әзербайжан кеңестік социалистік республикасы (28.04.1920), Армян кеңестік

социалистік республикасы (29.11.1920), Грузин кеңестік социалистік республикасы

(25.02.1921) жарияланды. 1922 ж. 12 наурызда осы үш республика бір федеративтік

одаққа (Закавказье Соц. Кеңестік Республикалардың федеративтік одағы, ЗСКРФО)

бірікті де, сол жылдың аяғына қарай (13.12. 1922), Кеңестердің 1-Закавказье

съезінде ЗСКРФО біртұтас Закавказье Соц. Федеративті Кеңес Республикасы

(ЗСФКР) түріне айналдырылды, әрі оған кірген республикалар дербестігін сақтайтын

болды. Ресей мен Жапония арасында болуы ықтимал әскери қақтығыстың алдын

алу және ақ гвардияшыларды, интервенцияны жоюға жағдай туғызу мақсатында

6.4.1920 ж. жарияланған Қиыр Шығыс республикасы, алға қойылған мақсат

орындалған соң, 15.11.1922 ж. ВЦИК декретімен барша жері РКФСР-ге оның

құрамдас бөлігі ретінде қосылды. 1922 жылдың ортасына таман бұрынғы Ресей

империясының барлық жерінде дерлік кеңестер билігі орнады. Мемл. құрылымды

одан әрі жетілдіру үшін, билік басындағы коммунистер (большевиктер)

партиясының жетекшісі В.И. Лениннің жоспары бойынша, кеңестік

республикалардың одағын құру керек болды. Жаңа одаққа кіретін республикалар

тәуелсіз және тең құқылы болып саналды. РКФСР, УКСР, БКСР, ЗСФКР Кеңестерінің

кезекті съездері одаққа бірігуді жақтап дауыс берді. Осыны негізге ала отырып,

1922 ж. 30 желтоқсанда шақырылған аталған төрт республика кеңестері өкілдерінің

1-съезі Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын (КСРО немесе Кеңес Одағы)

құру жөнінде Декларация қабылдады. Декларацияда КСРО-ға кіру теңқұқылық пен

еріктілік негізінде жүзеге асырылады және Одақтан өз еркімен шығу құқы

сақталады, әрі басқа да жаңадан құрылған республикалар одаққа өз еркімен кіре

алады деп көрсетілді. Съезд КСРО-ны құру жөніндегі келісімшартты бекітті.

Одақтың жоғарғы органын – КСРО Орталық Атқару Комитетін сайлады. ОАК-нің тең

төрағалары болып М.И. Калинин, Г.И. Петровский, Н.Н. Нариманов, А.Г. Червяков

сайланды. ОАК-нің 2-сессиясында К. О-ның үкіметі – В.И. Ленин бастаған КСРО

Халық Комиссарлар Кеңесі құрылды. 1924 ж. 31 қаңтарда 2-Кеңестер съезі КСРО-

ның алғашқы Конституциясын бекітті.

20 ғ-дың 20-жылдарының бас кезінен бастап, әсіресе, Ленин қайтыс болғаннан

кейін, К. О-нда билік үшін талас-тартыс басталды. Бұл күресте И.В. Сталин жеңіске

жетті де, елде өзінің авторитарлық жеке билігін орната бастады. 1925 ж. Өзбекстан

Кеңестік Социалистік Республикасы (Өзбек КСР-і), Түрікменстан Кеңестік

Социалистік Республикасы (Түрікмен КСР-і), құрылды. 20 ғ-дың 20-жылдарының

ортасынан бастап К. О. жаңа экон. саясаттан бас тартып, елді күшпен

индустриализациялау және а. ш-н күшпен ұжымдастыру саясатын жүргізді.

Коммунистік партия мемл. билікті толық қолына алды. Елде қатты

орталықтандырылған әрі милитаризацияланған тоталитарлық режим орнады. Бұл

жүйе елді жедел түрде модернизациялауға және басқа мемлекеттердегі рев.

қозғалыстарды қолдауға қызмет етті. А. ш-да шаруаларды зорлықпен ұжымдастыру

және ұсақ меншік иелерін (кулактарды, орта шаруаларды, ауыл байларын, т.б.)

тәркілеу халықты жаппай ашаршылыққа ұшыратты. Оған қоса зорлықпен

отырықшыландырылған қазақ шаруалары айрықша қатты шығынға ұшырады (қ.

Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру). Бұл

халықтың жаппай наразылығын туғызып, жер-жерде шаруалар көтерілістері

басталды. Бірақ оларды үкімет әскерлері күшпен басып тастады. 1929 ж. КСРО

халық шаруашылығын дамытудың 1-бесжылдық жоспары жасалды. 1934 ж.

алғашқы бесжылдық жоспарды мезгілінен бұрын орындау қорытындылары

қаралып, 2-бесжылдық жоспар жасалды. Екі бесжылдық нәтижесінде өнеркәсіп

өндірісінің көлемі бойынша КСРО Еуропада 1-орынға, әлемде (АҚШ-тан кейін)

екінші орынға шықты. 1934 жылдың соңында КСРО бойынша жаппай саяси қуғын-

сүргін басталды. Көптеген партия, мемлекет, қоғам, әскери, мәдениет қайраткерлері

атылып кетті, миллиондаған тұтқындарды тегін жұмыс істету үшін еңбек лагерлері

құрылды (қ. ГУЛАГ). 1936 ж. 5 желтоқсанда КСРО-ның екінші Конституциясы

қабылданып, бұрынғы ЗКФСР-дан бөлінген Әзербайжан Кеңестік Социалистік

Республикасы (Әзербайжан КСР-і), Армения Кеңестік Социалистік Республикасы

(Армения КСР-і), Грузия Кеңестік Социалистік Республикасы (Грузия КСР-і), РКФСР-

ден бөлінген Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (Қазақ КСР-і), Қырғыз

Кеңестік Социалистік Республикасы (Қырғыз КСР-і) құрылып, К. О-ндағы одақтас

республикалар саны көбейді. 20 ғ-дың 30-жылдарының аяқ кезінде елдің сыртқы

саясатында үлкен өзгерістер болды. 1939 ж. кеңес-герман келісімшарты

жасалынып, ол бойынша КСРО құрамына Батыс Украина мен Батыс Белоруссия,

1940 ж. Балтық теңізі жағалауы елдері, Бессарабия, Солт. Буковина зорлықпен

қосылды. Осының негізінде 1940 ж. Молдовия Кеңестік Социалистік Республикасы

(Молдовия КСР-і), Латвия Кеңестік Социалистік Республикасы (Латвия КСР-і), Литва

Кеңестік Социалистік Республикасы (Литва КСР-і), Эстония Кеңестік Социалистік

Республикасы (Эстония КСР-і) құрылып, К. О. құрайтын одақтас республикалар саны

15-ке жетті. 1941 ж. жазда кеңес-герман соғысы басталды (қ. Ұлы Отан соғысы).

Соғыс кезінде тұтас халықтар (балкарлар, шешендер, қалмақтар, қырым татарлары,

карашайлар, месхет түріктері, немістер, т.б.) Қазақстанға, Орта Азияға, Сібірге жер

аударылды. Соғыс аяқталғаннан кейін КСРО-ға Оңт. Сахалин, Куриль аралдары,

Петсамо (Печенга) ауданы, Клайпеда, Кенигсберг (Калининград), т.б. территориялар

қосылды. Соғыстан кейінгі жылдары саяси қуғын-сүргін қайтадан басталды

(космополиттермен күрес, ―Ленинград ісі‖, ―дәрігерлер ісі‖, т.б.). Соғыс кезіндегі

бұрынғы одақтастармен (АҚШ, Ұлыбритания, Франция) арада бәсеке күшейіп,

―қырғи-қабақ соғыс‖ ахуалы қалыптаса бастады. Әлемде екі жүйе (социалистік

елдер мен капиталистік елдер) пайда болып, жанталаса қарулану күшейіп кетті.

1949 ж. Семей полигонында КСРО-да тұңғыш атом қаруы сыналды. 1953 ж.

көктемде Сталин қайтыс болып, үкімет билігі үшін тартыс қайта басталды. Үкімет

басына келген Н.С. Хрущев партияның 20-съезінде (1956) Сталиннің жеке басына

табынудың зардаптары жөнінде баяндама жасады. Саяси қуғын-сүргін құрбандары

ақтала бастады. Қудалауға ұшыраған халықтардың РКФСР құрамындағы автон.

құрылымдары қалпына келтірілді. К. О. құрамында жоғарыда аталған 15 одақтас

республикалардан өзге 20 автон. республика, 8 автон. облыс, 10 ұлттық округ

болды. Өнеркәсіп пен а. ш. дамытуға үлкен көңіл бөлінді. Қазақстан мен Батыс

Сібірде тың және тыңайған жерді игеру қолға алынды. 1954 ж. алғашқы атом

электрстансасы салынды, 1957 ж. Жердің жасанды серігі ұшырылды, 1961 ж. тұңғыш

кеңестік ғарышкер орбитаға ұшып шықты. Бірақ бұл жұмыстардың барлығы

тоталитарлық жүйе тәртібімен жүргізілгендіктен, ішкі қайшылықтары көп болды.

Орыстандыру саясатының күшеюіне қарсылық ретінде ұлт республикаларында

наразылықтар бой көрсетті. 1964 ж. Хрущев орнынан түсіріліп, билікке Л.И.

Брежнев келді. Жаңа үкімет басшысы жүргізген реформалар ақырына дейін

жеткізілмей, сәтсіздікке ұшырады. Экономика экстенсивті жолмен дамыды, елді

милитаризациялау әрі қарай жалғасты. Көрші социалистік елдерде реформа жасау

әрекеттері – Венгрия (1956) мен Чехословакияға (1968) қарулы әскер кіргізу арқылы

басып тасталды. 1979 ж. Ауғанстанға К. О. әскерлері кіргізілді. Жанталаса қарулану

одан әрі шегіне жетті. 1977 ж. қабылданған КСРО-ның үшінші Конституциясы елдің

қоғамдық-саяси өміріне, әлеум.-шаруашылық тұрғыда дамуына серпін бере

алмады. 1980 жылдың бас кезінде К. О. экон. тоқырауға ұшырады. 1985 ж. билікке

М.С. Горбачев келуімен бірге елде саяси-экон. реформалар басталды. Кеңес жүйесін

реформалауға тырысу КСРО-ны дағдарысты жағдайға алып келді. Халықтың саяси

белсенділігі бірден көтеріліп, ұлттық партиялар мен қозғалыстар пайда болды.

Қазақстанда (қ. Желтоқсан көтерілісі), Балтық теңізі жағалауы елдерінде, Кавказ

республикаларында халықтың жаппай бас көтерулері болып өтті. Экономика

тұралап қалды, шахтерлердің, кеншілердің, мұғалімдер мен студенттердің,

дәрігерлердің үкіметтің саясатына қарсы ереуілдері басталды. Кертартпа күштердің

1991 ж. тамызда мемл. төңкеріс жасау әрекеттері сәтсіздікке ұшырады. К. О-ның

бұдан әрі өмір сүруі мүмкін болмай қалды. 1991 ж. желтоқсанда Минск қ-нда КСРО-

ның бастапқы құрылтайшылары болған одақтас республикалар Беларусь, Ресей,

Украина басшылары өздерінің КСРО-ны тарататындықтарын жариялады (қ.

Беловеж келісімі). Сөйтіп, КСРО өзінің өмір сүруін тоқтатты. 1991 ж. 21 желтоқсанда

бұрынғы КСРО республикалары Армения, Әзербайжан, Беларусь, Қазақстан,

Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан, Украина Алматы қ-нда өздерінің

Тәуелсіз мемлекеттер Достастығын құратындықтары жөніндегі декларацияға қол

қойды.

Тақырып № 25 Мемлекеттік құрылыстағы және саяси партиялық

жүйедегі ӛзгерістер

Партиялық жүйе — азаматтармен, мемлекетпен, ӛзара және басқа саяси институттармен

әрекеттесуші әрі осы қоғамда қандай да бір деңгейде саяси-билік қатыстарына араласушы

партиялардың жиынтығы; қоғамнын саяси жҥйесінің кҧрамдас бӛлігі

Партиялық жҥйе партиялардың ресми санымен емес, олардың қаншалықты

дәрежеде саяси биліктің қызмет етуі және қҧрылуы тетігіндегі шынайы атқаратын рӛліне

байланысты анықталады. Партиялық жҥйенің қалыптасуына бірқатар факторлар әсер

етеді: қоғамдағы экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік- таптық кҥштердің арақатынасы,

қоғамдық қатынастардың пісіп-жетілу дәрежесі, халықтың этникалық қҥрамы, тарихи

және діни дәстҥрлер және т.б. Демократиялық саяси тәртіпке саяси партиялардың қызметі

ресми шектелмеген кӛппартиялық жҥйе тән. Алайда, кӛппартиялық жҥйелердің нақтылы

қҧрылымы әр елде әрқилы. Осылайша, Жапония мен Италияда бір ҥстем партиямен

кӛппартиялық жҥйе қалыптасты.Жапонияда тек 1993 ж. ғана билік басындағы ҥстем

либералды-демократиялық партияны бірнеше партиялардан қҥралған одақ (коалиция)

алмастырды. АҚШ, Англия, Канада және т.б. бірқатар елдерде анағҧрлым ықпалды екі

партия бар партиялық жҥйе қалыптасқан. Авторитарлы саяси тәртіпке әдетте

бірпартиялық принцип тән. Мҧнда елдегі заңды жағдайдағы партиялардың ресми саны

емес, бір партияның занды тҥрде билеуші ҥстем партия болып бекітілуінде. Ӏс жҥзінде бҧл

партияның рӛлі мемлекет жетекшілігіне бҧқаралық қолдауды ҧйымдастырумен шектеледі.

Бірқатар авторитарлық тәртіптер ресми мойындалған нақтылы екі немесе одан да кӛп

партияларға рҧқсат беріп, қалғандарына тыйым салады. Бірақ осы жағдайда рҧқсат етілген

партиялардың қызметі едәуір шектеледі. Саяси ӛмірде олар қосалқы рӛл атқарады, ӛйткені

шынайы мемлекеттік саясатқа ықпал ете алмайды. Тоталитарлық саяси тәртіпке ӛзіндік

партиялық жҥйе тән. Мҧнда тек қана бір саяси партия қызмет етеді, қалғандары

таратылып, тыйым салынады. Алайда, авторитарлыққа қарағанда бҧл саяси партия

мемлекеттік биліктің басында тҥрады, қоғамда ҥстемдік етеді. Пар¬тияның аппараты

мемлекеттік аппаратпен біте қайнасып жатады. Бҧл, әдетте партиялық және мемлеттік

қызмет шекарасының шайылуына әкеліп соқтырады. Мҧндай жҥйелердің пайда болуына

билікті жҥзеге асырудың демократиялық әдістерінің дағдарысы себеп болады. Қазіргі

кезде мҧндай жҥйелер халықаралық қауымдастық алдында және сол қоғам пікірінде

ӛздерін әшкерелеген қҧрылымдар ретінде саяси сахнадан шығып қалуда.

Саяси партиялардың тегі.

Партиялар мен партиялық жҥйелер қазіргі кӛптеген дамыған қоғамдарда саяси жҥйенің

негізгі элементтері болып табылады. Саяси партиялардың тегі ежелгі замандардан

басталады. Олар қҧрамы бойынша шамалы және тар ауқымда тіпті Ежелгі Грекияда

болды. Бастапқыда олар аристократиялық саяси ҥйірмелер мен клубтар ретінде болды,

олардың қатысушылары билік және билікке ықпал ету саласында ӛзара бақталасты.

Қазіргі мағынасындағы саяси партиялар алғаш Еуропада пайда болды, кейіннен әлемнің

басқа аймақтарына таралды. Алғашқы кӛпшілік (массовые) партиялар Англияда

(либералды-1861ж.), Германияда (Жалпы Герман Жҧмысшылар Одағы -1863ж.) пайда

болды. ХХІ ғасырдың соңында бҧқаралық партиялар негізінен социал – демократиялық

бағыттағы партиялар Батыс Еуропаның кӛпшілік елдерінде қалыптасты.Саясаттанушылар

кӛпшілік саяси партиялардың пайда болуының негізгіекі себебін атайды:

Саясатқа қатысу саласын елеулі тҥрде кеңіткен жалпыға бірдей сайлау қҧқығының

таралуы.

Тап тартысы, жҧмысшы табының ҧйымдық дамуы, ол ӛз партиясын қҧра бастады.Оған

қарсы саяси партиялар да пайда болды.

Ӛркениет жетістіктерінің бірі ретіндегі саяси партиялар қоғамдық-саяси ӛмірдің қажетті

институты болып қала беруін жалғастыруда.Уақыт ӛткен сайын мынадай мәселенің

пікірталасқа айналғаны шындық: бізге партиялар керек пе әрі қазіргідей кӛп санда,

мысалы Ресейдегідей, Қазақстандағыдай ?

Ӛзінің ӛркениетке жатпайтын әдісімен саясат ағымының «қайығын тербететіні» жасырын

емес.Бҧл бір жағынан.Ал екінші жағынан қоғам осындай саясаттың ҧжымдық

субъектілерінсіз не кҥте алады? Тарих мемлекет пен қоғамның арасында осындай

байланыстырушы, делдал буын болмаса, биліктің (әсіресе тӛтенше жағдайлар кезінде)

бонапарттық режимге ӛтіп кетуі мҥмкіндігін кӛрсетті. Тап осы партиялық

қҧрылымдардың азаматтық қоғамды мемлекеттің «семіртіп» жіберуіне кедергі жасайтын

әлеуметтік тканнің органикалық ӛсуіне жағдай жасайтынына тәжірибе дәлел

болады.Сонымен, саяси партиялар қазіргі қоғам ӛмірінде елеулі рол атқаруға арналған.

Саяси партиялар – бҧл кез келген дамыған саяси жҥйенің қажетті элементі.

Саяси партияның мәні.

Кез келген саяси партияның мәні оның кімнің мҥддесін қорғайтынында, білдіретінінде.

Саяси партия белгілі бір экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа мҥдделердің саяси,

мемлекеттік деңгейдегі ӛкілдігі болып табылады. Бҧл оның жеке, кәсіптік, корпоративтік,

аймақтық, яғни тар мҥдделерді білдіретін әртҥрлі қоғамдық ҧйымдар мен қозғалыстардан

ерекшелендіретін басты айырмашылығы. Саяси партияның мәні оның функцияларынан

кӛрінеді.

Саяси партияның функциялары:

Мҥдделерді білдіру функциясы, яғни ірі әлеуметтік топтың мҥдделерін анықтау,

қалыптастыру және негіздеу.

Ірі әлеуметтік топтарды активизациялау және интеграциялау функциясы.

Саяси идеология мен саяси ілім қалыптастыру.

Қоғамның саяси жҥйесін қалыптастыруға қатысу.

Мемлекеттік билікті жҥзеге асыруға қатысу.

Қоғамдық пікірді қалыптастыру.

Тҧлғаны саяси әлеуметтендіру функциясы.

Мемлекет, кәсіподақтар, қоғамдық ҧйымдар ҥшін кадрлар даярлау және ӛсіру.

Сӛйтіп, саяси партия – индивидтің еркін дамуын іске асыру ҥшін ҧмтылатын саясатпен

ҥздіксіз байланысы.

Саяси партиялар қандай критерийлер бойынша жіктеледі?

Ӛйткені алғашқы кӛпшілік партиялар ХІХ ғасырда антагонистік таптардың ҧйымдық

дамуына және таптық кҥрестің ширығуына байланысты пайда болды, яғни ҧзақ уақыт

бойы таптық критерий негізгі болды. Қазір ол сирек қолданылады, ӛйткені қазіргі

қоғамның нақты таптық қҧрылымы ХІХ ғасырға қарағандабіршама кҥрделірек. Саяси

партияларды жіктеу мынадай критерийлер бойынша жҥзеге асырылады:

қызмет ету ортасы критерийі бойынша – моноорта (ӛзі мҥддесін білдіретін бір әлеуметтік

ортадағы қызмет); аралық (қызметі олардың біруіне ғана емес, басқа да әлеуметтік

қауымдарға ықпал етуді іздестіруге бағытталған); бҧқаралық , жалпы (жалпы халықтық

ортаға бағытталған);

саяси жҥйедегі ролі бойынша (жария және жабық). Олар: билікке ашық кҥреске

(оппозициялық), оны жҥзеге асыруға және нығайтуға (билеуші); сайлауға қатысуға (яғни

«қызмет кӛрсетуші» немесе сайлау функцмялары – функциясы біреу ғана – сайлауларға

қатысу) бағытталған;

функциялары бойынша («сайлау» деп аталғандардан басқа парламенттік партиялар –

кӛптеген партиялық функцияларды оған қоса парламенттік қызметті іске асырады);

ілімнің сипаты мен идеологиялық бағыты бойынша: революциялық (қоғам ӛмірін сапалы

қайта қҧруға ҧмтылатын); реформалық (қоғамды елеулі сандық қайта ҧйымдастыруға

бағытталған, бірақ оның негізгі қҧрылымын сақтап қалады);консервативті (қазіргі

әлеуметтік жағдайдың негізгі сипаттамаларын тҧрақты сақтауға ҧмытылатын);

реакциялық (мақсаты – қоғам дамуының алдыңғы кезеңдерінің қҧрылымдарына ішінара

немесе толықтай оралу);

ҧйымдық қҧрылымының критерийі бойынша: орталықтандырылған (бірыңғай бағдарлама,

кҥшті басшылық, тәртіп және сатылылық): орталықсыздандырылған (саяси ӛмірде тҧтас

ҧйымға ҧмтылмайтын тҧрақты мҥшеліксіз); кадрлық (аз санды, активтер арқылы әрекет

етеді –кәсіпқой, сол секілді қоғамдық); бҧқаралық (ӛз қатарында осы партияға тҧрақты

дауыс берген азаматтардың кемінде 10 пайызы бар, басшылықты кәсіпқой саясаткерлер

жҥзеге асырады, негізгі қаржыландыру кӛзі – мҥшелік жарналар).

Партиялық жүйелер және олардың типологиясы.

Болашақта ӛз қызметінде ӛзара байланысты саяси партиялар партиялық жҥйе қҧрады, ол

олардың еңберінде – партиялық коалиция қҧрады.

Партиялық жҥйе – бҧл ӛз алдарына қойған мақсаттарын жҥзеге асыруға ҧмтылатын

партиялардың кҥресу механизміне ынтымақтастығы.

Партиялық жҥйелер:

бір партиялық;

екі партиялық;

кӛп партиялық.

Бір партиялық жҥйе тоталитарлық және авторитарлық жҥйеге бӛлінеді.Бір партиялық

жҥйеде, әдетте, партия мемлекеттік аппаратпен тҧтасып кетеді және партияға тән емес

билік функцияларын орындай бастайды. Нәтижесінде бюрократияландыру жҥреді,

билікке сайлаушылар тарапынан демократиялық бақылау әлсірейді, ал сайлаудың ӛзі

формалды сипат иеленеді.Бҧған 1903 жылы пайда болған Ресей социал-демократиялық

жҧмысшылар партиясы (РСДЖП) Кеңес Одағының коммунистік партиясы (Кокп) мысал

бола алады. КСРО-да жазылмаған ереже бойынша басқару қҧрылымына елдегі жалғыз

партия болған және Конститутция бойынша саяси жҥйенің негізгі болған КОКП

мҥшелігінде болмаған адам тағайындалмайды.

Қос партиялық жҥйе билікте бір немесе екі партияның ӛзгермелі болуымен ерекшеленеді

(негізінен бір-бірін ауыстырады). Мҧндай жҥйе, мысалы, АҚШ-та қалыптасты, билікте

негізгі екі партия-Республикалық және Демократиялық партиялар бір-бірін ауыстырады.

Осы екі партияның арасында шын мәнінде тҥбірлі саяси айырмашылық жоқ. Олар саяси

сахнада бір мезгілде дерлік пайда болды: Демократиялық партия (ДП) 1828 жылы, ал

Республикалық партия (РП) 1854 жылы. Демократиялық партияның да, Республикалық

партияның да тҧрақты бағдарламасы жоқ. Белгілі бір кезеңде мҧндай бағдарлама сайлау

тҧжырымдамалары болып табылады. Бір-бірімен бәсекелесе отырып, республикашылар

да, демократтар да барлық деңгейде билік ҥшін кҥрес жҥргізеді. Олардың ӛзгешелігі

мынандай кӛрінеді. Бҧл елде партияларда тҧрақты басқару қҧрылымдары, тәртіптері,

тҧрақты мҥшелігі болмастан, небәрі сайлауға байланысты жанданып, қосалқы роль

атқарады. Партия мҥшелірінің саны осы партияның президент сайлауына ҧсынған

кандидатына берілген дауыстар санына қарай анықталады.

Саяси партиялар әрбір штатта таңдаушылар алқасына мҥшелер тізімін жасайды, олар

Президенттіке ӛз кандидатын қолдайды және олардың саны осы штатқа таңдаушылар

алқасында берілген дауыстар санына тең болады.

Қазіргі кӛпшілік американдықтар Демократиялық партияны либералды деп санайды,

мҧнда олар демократтардың федералдық ҥкіметтен және штат билігінен белсендірек

әлеуметтік саясат жҥргізуді, мҧқтаж жандарға: кедейлерге, жҧмыссыздарға, білім алуға

қаражаты жоқ студенттерге әлеуметтік және эконимикалық даму бағдарламасын ҧсынуды

талап етеді деп есептейді. Мҧндай беделді демократтар 30 жылдардың ӛзінде, «алапат

дағдарыс» кезеңінде алған еді. Президент Фраклин Рузвельт жариялаған «Жаңа бағыт»

саясатын жҥргізе отырып, демократтар халықты бӛгеттер, жолдар және қоғамдық

ғимараттар салуға жҧмыспен қамтитын ҥкіметтік бағдарламалар ҧсынды. Олар басқа да

кӛптеген бағдарламалар енгізді, атап айтқанда қарттығы және еңбекке жарамсыздығы

бойынша ай сайынғы мемлекеттік жәрдемақымен қамтамасыз ететін әлеуметтік

сақтандыру бағдарламасын ҧсынды.

Республикашылдар жеке кәсіпкерлікке кӛбірек сҥйенеді және демократтарды мемлекеттік

аппартты ҧстап тҧруға ӛлшеусіз шығыстар ҥшін және жеке бастаманы шектейтін

заңдарды кӛп шығарғаны ҥшін жиі айыптайды. Олар кӛптеген әлеуметтік бағдармалар

салық тӛлеушілергетым ауыр тиеді және оларды қаржыландыру қажеттілігінен туындаған

салықтардың ӛсуі барлығының мҥдессіне салмақ тҥсіреді деп есептейді. Сондықтан

американдықтардың белгілі бір бӛлігі Республикалық партияны консервативтірек деп

есептеуге бейім. Қос партия да американ қоғамының бҥкіл талаптарынан кӛптеген

жақтастарын тапқан және саяси кӛзқарастардың ауқымды шеңберін кӛрсетеді.

АҚШ Конгресіне республикашылардан да (оларда дауыстар саны едәуір молырақ),

демократтардан да ӛкілдер сайланған.

Ӛз заманында АҚШ Президенті лауазымен ДП-дан Франклин Рузвельт, Гарри Трумэн,

Джимми Картер және басқалары иеленді. ДП-ны Ҧлттық комитет басқарады, оны

Консультативтік комитет сайлайды. 4 жылда (толық жылда) бір рет партияның сьезі ӛтеді,

онда президент және вице-президент лауазымына кандидаттар ҧсынылады. ДП-ның саяси

орталығы-Нью-Йорктегі Таммани-холл. Партияның эмблемасы-есек. ДП-ның саясатын

кӛрсетін негізгі баспасӛз органы: «Нью-Йорк тайме», «Вашингтон пост», «Ньюс-уик»

жарналы және басқалары.

Республикалық партиядан әр жылдарда АҚШ Президенті лауазымында Дуайт Эйзенхауэр,

Ричард Никсон, Рональд Рейган, Джорж Буш және басқалар сайланды. РП-ны ӛз

қҧрамынан Атқару комитетін сайлайтын Ҧлттық Комитет басқарды, ол барынша

маңызды мәселерді шешеді және Ҧлттық комитетке ҧсыныстар береді. Сьездері 4-жылда

(толық жылда) бір рет ӛтеді. Онда президент және вице-президент лауазымына

кандидаттар ҧсынылады. Партияның эмблемасы-піл. РП-ның баспасӛз органы-«Лос-

анджелес тайме», «Юнайтед Стейтс ньюс энд уорлд рипорт» апталығы және басқалары.

Қос партияның спектрі барынша кең, Конгрестің сол бір топқа жататын барлық мҥшелері

не сайланған ӛкілдері бар мәселеде бір-бірімен тіпті де келісе

бермейді.Республикашылардың кӛптеген тҧжырымдамаларын бӛлісуге бейім

консервативті демократтар да бар, демократтардың тҧжырымдамаларын жиі бӛлісетін

либералды республикашылар да бар. Кӛзқарастардағы мҧндай айырмашылықтар осы

немесе басқа заң бойынша дауыс беру кезінде жиі пайда болады.Демократтар да,

республикашылар да осы партиялардың лидерлері шақырғандай жиі дауыс бере бермейді.

Олардың кӛзқарастары, немесе олардың ӛздері білдіретін адамдардың кӛзқарастары

партия кӛзқарасынан басым тҧрады.

Тақырып № 26 1945-2012 жж АҚШ. АҚШ-тың Батыс әлемінің жетекші

мемлекетіне айналуы

Суық соғыс - тарих және саясаттануда қолданатын ҧғым, Екінші дҥниежҥзілік соғысынан

кейін бастап Кеңес Одағының ыдырауына дейін созылған АҚШ басқарған "батыс

мемлекеттерінің" және КСРО басқарған социалистік лагерінің идеологиялық қақтығысы

(яғни либерал және коммунистік екі идеологиясының қақтығысы) және сол себептен

жҥргізілген АҚШ пен КСРО арасында қаруландыру бәсекесі.

XX ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап Халықаралық қатынастарда біршама ӛзгерістер

орын алды. Екі супер державаның яғни АҚШ пен. КСРО-ның жоғары деңгейдегі

кездесулері, әсіресе ядролық қарулардың санын қысқарту келісіміндегі біршама

жетістіктер «Қырғи қабақ соғысының» біраз бәсеңдеуіне алып келді.

Осы кезеңде Еуропа тарихындағы аса ірі оқиға Хельсинки актісінің жҥзеге асуы еді. Ол

бойынша Еуропадағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік кеңеске 33 мемлекет қатысты. Онда

АҚШ, Канада, КСРО және басқа да Шығыс Еуропаның социалистік елдері болды.

Бҧл кезеңде АҚШ пен Францияның арасында бірқатар мәселелер бойынша ӛзара

жақындасулар байқалды. Әсіресе НАТО-дағы ынтымақтастығы нығая тҥсті . НАТО-дағы

ынтымақтастықтың кеңейе тҥсуі Франко-американ байланыстарына оң әсер етті. 1975

жылы АҚШ пен Франция Еуропадағы қауымдастық және ынтымақтастық кеңесінің ақтық

келісіміне қол қойды. Француз президенті Жискар д’Эстен «Қырғи қабақ соғысының»

бәсеңдеуі кезеңіндегі екі супер державаның қарама-қайшылығындағы саяси және

психологиялық аспектілеріне зор кӛңіл бӛлді.

АҚШ пен Францияның арақатынастарының біраз жақсаруына Париж Кэмп-Дэвидскидегі

(АҚШ) израиль-египет келісіміне қарсы шығып, Таяу Шығыстағы антиизраильдік араб

мемлекеттерін қолдады.

80-ші жылдардың басынан бастап Франко-американ қарым-қатынастарында бетбҧрыстар

байқалды. Ӛйткені АҚШ-та сайлау бойынша президент болған республикандық Рональд

Рейган мен Франциядағы сайлау бойынша президент болып сайланған социалист Франсуа

Миттеран Кеңестер Одағы мен Социалистік елдерге қатаң саясат жҥргізе бастады . Бҧл

кезең «Қырғи қабақ соғысы» тарихындағы ӛрлеу кезеңі болды. АҚШ президенті Рональд

Рейган Кеңес Одағын «зҧлымдық империясы» ретінде жария етіп, оны экономикалық

жағынан әлсіретуге ӛз одақтастарын шақырды.

Екі супер державаның қаруланудағы жарыс жаңа, жоғары сипат алды. Рейганның тҧсында

қымбат тҧратын зерттеу жҧмысы «Стратегиялық қорғаныс бастамалары» іске асырылуға

кӛзделді. Бҧл стратегиялық жоспарды сол кездегі бҧқаралық ақпарат қҧралдары

«Жҧлдызды соғыс» деп атады. Бірақ бҧл бағдарламаны іске асыру жобасы дайындалмай

қалуынан аяғына дейін жҥргізілмей қалды .

Осы кезеңде Франко-американ байланыстарындағы оң сәттер байқалды. Президент

Франсуа Миттеран Францияның Батыс блогындағы жағдайын нығайтуға және АҚШ-пен

қатынасын жақсартуға әрекет етті .

Франция НАТО-мен ынтымақтастығын нығайта тҥсті. Миттеран Еуропадағы

американдық ортақ қашықтыққа ҧшатын ракеталарды орналастыруды қолдады. Кеңестер

Одағын «зҧлымдық империясы» деп жариялаған соң АҚШ-пен Франция жаңа қуатты

еуропалық қорғанысты қамтамасыз етуді мақсат етіп, сол жолда әрекет етті. 1983 жылы

Францияның инициативасымен ҧзақ мерзімінен кейін ӛтіп, Франция бір жылға Кеңестің

тӛрағасы болды. Осы кезде ресми Париж бен Вашингтон Кеңес Одағының Ауғаныстанға

жасаған агрессиясын айыптап, ол жерден кеңес әскерін алып шығуды талап етті. Сонымен

қатар АҚШ пен Франция Кеңес Одағынан Польшадағы әскери режимді жоюды, Кеңестік

қару жарақтарды қысқартуды, Шығыс Еуропаның Социалистік елдеріне орналастырылған

ядролық және басқа да қаруларды қысқартуды талап етті.

Алайда АҚШ пен жақындасуда атлантикалық позицияны ҧстанудағы кҥшейтілу әрекеті

француз дипломатиясына жетістіктер әкелді. «Керемет жетілікте» экономикалық және

саяси жағынан АҚШ, Жапония және Германиядан кейінгі екінші эшалонда тҧрды. НАТО-

мен қарым-қатынасты нығайтуының салдарынан Франция ҧлттық тәуелсіздігін шектеді.

Рональд Рейган екінші кезектегі сайлау нәтижесінде тағы да президент болды. Осыдан

кейін АҚШ-тың сыртқы саяси курсында бетбҧрыс кезеңі болды. Сондай-ақ бҧл

бетбҧрыстың орын алуына Кеңестер одағының басшылығына жаңа тың идеямен

қаруланған жас саясаткер М.С.Горбачев келді. М.С.Горбачев Батыс блогы мен және АҚШ

пен қарым-қатынасын жақсартуға талпынды .

Осы кезде АҚШ-тың басшылары да жаппай қаруланудың, ядролық соғыстың тек

американдықтар ҥшін ғана емес сонымен бірге бҥкіл адамзатқа ӛте зиянды, әрі зор қауіп

екендігін тҥсінді. Франсуа Миттеран да сыртқы саяси курста айтарлықтай

бетбҧрыстардың болуын қалады. Осы жолда Франция АҚШ пен Кеңе Одағының қарым-

қатынасының жақсара тҥсуін қолдады. Миттеран М.С.Горбачевтың «жаңаша ойлау»

концепциясы мен жоғарғы деңгейдегі американ-кеңес диалогтарына зор қолдау кӛрсетті.

Бірақ Франция жаппай қарулану инициативасына қарсы шықты. Ӛйткені де Голль секілді

Франсуа Миттеран да жаппай қарулану тек супер державалардың міндеті деген

позицияны ҧстанды .

Кеңес-американ байланыстарындағы қарама-қайшылықтың әлсіреуі 1986 жылғы

Рейкьявиктегі келіссӛздер ықпал етті. Мҧнда орта қашықтықта ҧшатын ракеталар мен

жаппай жою қаруларын қысқартуда бірқатар келісімдерге қол жеткізеді.

1987 жылы М.С.Горбачев ресми сапармен АҚШ-қа келді. Вашингтонда М.С.Горбачев пен

Рональд Рейган орта және кіші қашықтықтағы ракеталарды (әсіресе Еуропадағы) жою

туралы келісімге қол қойылды. 1986-1987 жылдары Миттеран Кеңес Одағының

бейбітшілік бастамаларын қолдады. Осы жылы АҚШ-Франция қатынасының суу

байқалды. Франсуа Миттеран АҚШ-қа Ливияны бомбалауда ӛз территориясынан

американ ҧшақтарының ҧшуына рҧқсат бермеді.

Миттеран осыдан кейін ҧлттық және еуропалық мҥдделеріндегі атлантикалық курсты

қайтадан қарайтындығын ашық білдірді.

1989 жылғы М.С.Горбачев пен жаңа АҚШ президенті Джодж Буштың Мальтадағы

кездесуі «суық соғыстың» немесе «қырғи қабақ соғысының» іс жҥзінде тоқтағандығын

білдірді . 1989 жылы АҚШ, Франция, Германия, Англия, ГДР және ФРГ-нің жоғарғы

деңгейдегі кездесулерінің нәтижесінде Герман Демократиялық Республикасы мен Герман

Федеративі Республикасы бір мемлекет болып бірікті. Сӛйтіп социалистік лагерь

біртіндеп ыдырай бастады. Қарама-қайшы екі блокты бӛліп тҧрған, «қырғи қабақ

соғысының» символы Берлин қабырғасы қҧлады. Варшава пактісі мен ӛзара

экономикалық кӛмек кеңесі таратылды. «Бархаттық революциялар» нәтижесінде Шығыс

Еуропа Социалистік елдерінде коммунизм біржола қҧлады .

«Қырғи қабақ соғысының» аяқталуымен бір кездері социалистік лидері болған аса ірі

империя, коммунистік империя Кеңестер Одағы қҧлады. Оның қҧлауымен «қырғи қабақ

соғысы» толық аяқталды. Сӛйтіп Халықаралық қатынастардағы жағдай тҥбірімен ӛзгеріп

АҚШ пен Франция енді әлемге басқаша кӛзбен қарай бастады.

Еуропа территориясындағы бір-біріне қарсылас әскери-саяси блоктар

Қорытынды

Екінші дҥниежҥзілік әлем картасын тҥбегейлі ӛзгертіп қана қоймай сонымен қатар

мемлекеттер мен адамдар арасындағы қарым-қатынас жҥйесін де ӛзгертті. Сҧрапыл соғыс

аяқталғаннан кейін әлемде екі ірі держава қалды – АҚШ және КСРО. 1939 жылдың

қыркҥйегіне дейін едәуір дәрежеде басым болған ҥш европалық мемлекет – Ҧлыбритания,

Франция және Германия ӛз дәрежесі мен ықпал ету мҥмкіндігін тӛмендетті.

Осылайша АҚШ аумағында әскери қимылдар жҥрмегендіктен ол әлемдегі ірі

индустриалдық мемлекетке айналды.

XX ғасырдың екінші жартысындағы әлемде орын алған «қырғи қабақ соғысы» негізінен

социалистік және капиталистік елдердің арасында ӛрбіді. Коммунизм мен Кеңес Одағын

тоқтату мен жою мақсатындағы негізгі әрекует етуші АҚШ және оның НАТО-дағы

серіктесі болды.

Кариб дағдарысы - суық соғысының тарихында әйгілі бір оқиға. АҚШ пен КСРО

арасындағы қаруландыру бәсекесінің ең қауырт кезеңі. Екі мемлекеттің дипломатикалық

қатынастар тарихындағы қиын кезең. Кариб дағдарысының кезінде дҥниенің

қауіпсіздігіне ядролық қатер туындады. Кариб дағдарысы 1962 жылы қазан айында КСРО

Кубада ӛз ракеталарын орналастырған салдарынан туындады.

Америка және Батыс Еуропаның халқы ҥнемі билеуші топтар тарапынан ядролық

соғыстың орын алатындығы туралы ҥгіт-насихатынан ҥнемі қорқынышта болды. АҚШ

«қырғи қабақ соғысы» кезінде КСРО-ға қарсы тҧру ҥшін Батыс Еуропаның елдерімен

ынтымақтастықта болды.

АҚШ пен Францияның және басқа да басты державаларының «атлантикалық саясатының»

немесе «атлантикалық курстарының» мәні коллективті негізде коммунизм қаупіне қарсы

тҧру болды. АҚШ пен Францияның осы кезеңдегі байланыстары осы және басқа да

мәселелер бойынша жақсы қалыпта дамыды. 80-ші жылдардың аяғы батыс блогы ҥшін

стратегиялық маңызды болды. Ӛйткені дҥние жҥзілік социалистік лагерь қҧлап,

коммунизм қаупі жойылды.

Біздің курстық жҧмысымызда қарастырған кезеңді АҚШ әлемдік гегемонияға шешуші

қадам жасаған кезең деп айтуға болады. Бҧдан кейін шамамен жарты ғасырдай әлем

биполярлық тепе-теңдікте ӛмір сҥріп социалистік мемлекеттер мен капиталистік

мемлекеттер жҥйелері қырғиқабақ соғыс жылдарында ӛмір сҥрді.

Тақырып № 27 Қазіргі замаңдағы Азия елдері

Азиядағы дамушы елдер

Азияның жалпы аумағы 44,6 млн км2. Солтҥстіктен оңтҥстікке (Ресейді

қоспағанда) карай 8 мың км-ге, батыстан шығыска қарай 11 мың км-ге созылып жатыр.

Оның солтҥстігінде Сібір, ал оңтҥстігінде Ҥнді мҧхиты жатса, батысын Жерорта, Эгей,

Мәрмәр, Қара және Азау (Азов) теңіздері шайып жатыр. Шығысын тҥгелдей Тынық мҧхит

және оның теңіздері жайлаған. Осындай орасан аумақта жатқан Азияның жер бедері мен

ландшафтысы да әр тҥрлі. Мҧнда дҥние жҥзіндегі ең биік таулар, ойпаттар, қҧмды

алқаптар мен ҥстірттер, мыңдаған километрге созылған ормандар мен батпақты аймақтар,

т.б. орналасқан. Сонымен бірге дҥние жҥзіне белгілі климаттық белдеулер мен табиғат

зоналарының барлығы дерлік кездеседі.

Азияда бҧрынғы ТМД елдерін қосқанда ӛтпелі экономикалы 45 ел орналасқан.

Мәдени тарихи ӛзіндік ерекшелігі жағынан Еуропаны Ежелгі Грекия мен Ежелгі Рим

империясы ӛркениеті біріктірсе, Азияның ӛткен тарихы бірнеше ӛркениеттен қҧралған.

Дҥние жҥзіне белгілі тӛрт "ӛзендер ӛркениетінің" ҥшеуі осы Азияда болған. Олар дамушы

елдердің негізін қҧрайтын Ҥндістан мен Қытай, сонымен бірге Евфрат пен Тигр ӛзендері

арасындағы Месопотамия ӛркениеті. Азиядағы мемлекеттердің кӛпшілігінің шекаралары

табиғи географиялық нысандар арқылы ӛткен. Кейде бҧл табиғи шекаралар (нысандар),

елдер арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың дамуына кедергі келтіреді.

Азияны қҧрлықтағы елдердің экономикалық-географиялық жағдайларына қарай,

ӛзіндік ерекшелік сипаттары бар ҥш бӛлікке бӛліп қарастыруға болады: бірінші, ірі бес

аймағын біріктіретін кӛршілестік жағдайы; екінші, мемлекеттердің басым бӛлігінің теңізге

(мҧхитқа) шыға алатындығы, яғни дҥниежҥзілік сауда жолымен байланыстығы; ҥшінші,

кейбір мемлекеттердің теңіздерден (мҧхиттардан) ӛте алшактығы, яғни ішкі жағдайы. (Бҧл

жағдайда елдер дҥниежҥзілік теңіз-сауда жолына шыға алмайды.)

Саяси бӛлінуі және ішкі айырмашылықтары. Азияның саяси картасы соңғы

уақытта кӛп ӛзгерістерге ҧшырады. Егер Екінші дҥниежҥзілік соғыс алдында қҧрлықтағы

халықтың 90%-ы отарлық және жартылай отарлық колонияларда тҧрып келсе, XXI

ғасырдың басында аймақтағы барлық елдер тәуелсіздік алған. Алайда Азияның кейбір

аймактарында бҥгінгі кҥнге дейін аумақтық шиеленістер мен таластар толастамай отыр.

Қазіргі кезде Азия қҧрлығы геосаяси аймақтык тҧрғыдан шартты тҥрде 5 аймаққа

бӛлінген. Олар: Оңтүстік-Батыс Азия, Оңтүстік Азия, Оңтүстік-Шығыс Азия, Шығыс

Азия және Орталық Азия.

Бҧл аймақтар ӛзіндік ерекшеліктерімен айқындалады. Олар: 1) географиялық

жағдайы, оның ішінде тарихи тҧрғыдан бірінен-бірі оқшау орналасқан табиғи

шекараларының болуы; 2) табиғи жағдайлары және ресурстары; 3) ӛзіндік тарихы; 4)

ерекше әлеуметтік мәдениетінін болуы; 5) экономикалық дамуындағы стратегиясының

ӛзгешелігі.

1. Оңтүстік-Батыс Азия (Израиль, Ирак, Иордания, Кувейт, Ливан, Оман, Сауд

Арабиясы, Сирия, Тҥркия, Біріккен Араб Әмірлігі, Йемен, т.б. елдері) ҥш дҥние бӛлігі

тҥйіскен ыңғайлы экономикалық және саяси-географиялық жағдайда орналасқан.

Аймақтың батыс бӛлігін кейде "Таяу Шығыс" деп те атайды. Мҧнда дҥниежҥзілік діндер

орталығы — исламдық, христиандық, кейіннен иудаизм пайда болған. Алып аймаққа

ӛзіндік ерекше табиғи жағдайлар мен ресурстар тӛн. Аймақтың жер койнауында дҥние

жҥзіндегі мҧнайдың 2/3-і бӛлігі жатыр. Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейінгі кезеңнен

бері бҧл аймақ планетамыздың ыстық нҥктесі аталады. Әсіресе Суэц каналы мен Бағдад

— Берлин әскери-стратегиялық темір жолының салынуына байланысты аймақтың маңызы

ӛте-мӛте кҥшейді. Мҧндағы елдің басым бӛлігі мҧнайды экепорттайды.

2. Оңтүстік – Азия (Ауғаныстан, Бангладеш, Будан, Пәкістан, Иран, Ҥндістан,

Неапль, Шри-Ланка елдері) табиғат жағдайларына биік таулы, таулы-ҥстіртті және шӛлді

ландшафтылар тән. Бҧл аймақ ӛзен аңғарларында халықтың тығыз орналасуымен

ерекшеленеді. Халықтың ӛте кӛп қоныстануына қарай (1,4 млрд адам), Азияның бҧл

аймағын субконтинент деп те атайды. Мҧнда буддизм мен индуизм (кейіннен ислам)

діндері пайда болған. Аймақ халық санының кӛпшілгі жағынан ғана емес, сонымен қатар

халықтың "жастығымен" де ерекшеленеді. Халықтың басым бӛлігінің ӛмір сҥру деңгейі

ӛте тӛмен. Миллиондаған адамдар аштықта ӛмір сҥруде. Азияның бҧл аймағы дҥние

жҥзіндегі ең кедей және аштықтың азабын кешіп отырған аумақтардың бірі саналады.

Оңтҥстік Азиянын дамушы елдері дҥниежҥзілік эмиграцияның негізгі дәстҥрлі

ошағы саналады. XX ғасырдың 80—90-жылдарындағы ішкі саяси, діни және этникалық

қайшылықтар осы кҥнге дейін шешімін таппай келеді. Мысалы: Ҥндістан мен Шри-Ланка,

Пәкстан мен Ҥндістан елдері арасындағы (Кашмир аңғары) шиеленістер.

3. Оңтүстік Шывыс Азия (Сянган, Сингапур, Мьянма, Таиланд, Камбоджа,

Вьетнам, Малайзия, Филиппин, Шығыс Тимор, Бахрейн, т.б.) Ҥндіқытай тҥбегін және

кӛптеген аралдарды (15 мыңнан астам) қамтиды. Бҧл аймақ дҥниенің қуатты және ірі

ӛркениетті екі елі—Ҥндістанмен Қытайдың аралығында орналасқан. Олармен кӛршілес

орналасуы аймаққа буддизм, конфуцийлік және даосизмнің енуіне жағдай тудырады.

Индонезия саны жағынан ислам дінін ҧстайтын ең ірі мемлекет саналады (исламға

сенушілік білдіретіндер саны жағынан). Субаймақта орналасқан дамушы елдер ӛздерінің

экономикалық-географиялық жағдайларын тиімді пайдаланады. Әсіресе жаңа

индустриялы елдер бҧл жағдайды ӛздеріне қолайлы санауда. Оңтҥстік Шығыс Азиянын

дамушы елдерінде халықтың ӛмір сҥру деңгейі ең тӛмен (Мьянма) және ең жоғары

(Сингапур) деңгейде ӛзгеруде.

4.

Шығыс Азия (ҚХДР, Корея, Қытай, Монғолия елдері) аймағы ӛте ҥлкен аумақты (Қытай

елінің аумағы нәтижесінде) алып жатыр және табиғи тҧрғыдан әрқилы болып келеді.

Шығыс Азияны, әдетте, ерекше "жанды" мәдениетінің қалыптасуына қарай "Қытай

әлемі" деп те атайды. Субаймақта даосизм және конфуцийлік, буддизм және ламаизм,

синтоизм сияқты діни ағымдар қатар ӛмір сҥреді. Осы кҥнге дейін бодандық жартылай

бодандықты бастан кешкен терең феодалдық тамырлар және Қытайдың ҧзақ жылдар бойы

оқшау дамуы байқалады.

Бҧрынғы КСРО-ның азиялық бӛлігі және Орта Азия мен Қазақстан ӛте ҥлкен

аумақты алып жатыр. Олар табиғатымен және халқының ӛртҥрлілігімен ерекше-ленеді.

Олардың ҥзақ жылдар бойы катар ӛмір сҥруі нәтижесінде жалпыға бірдей әлеуметтік-

экономикальщ даму калыптасты. Посткеңестік экономикалык мҥра, сонымен катар

бӛрінің ӛлеуметтік мәселелеріне бірдей қарай отырып, оларды біртҥтас Орталық Азия

субаймағына біріктіруге болады.

5. Орталық Азия Еуропа мен Оңтҥстік Азия, Оңтҥстік-Батыс Азия және Орал

маңы ҥстірті аралығында жатыр. Аймаққа Қазақстан, Ӛзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан,

Тҥрікменстан кіреді. Бҧл елдерге мәдени-тарихи дамудың ортақ мҥдделері тән. Аймақ

арқылы Ҧлы Жібек жолы ӛткен, сондықтан ӛте ертеден-ақ аймақта сауда және ӛнеркәсіп

орталықтары дамыған.

Кейіннен Орталық Азия аймағы халықтарының біртҧтас болуына КСРО-ның да

тигізген ҥлесі бар. КСРО тарағаннан кейін бҧрынғы Орта Азия елдері мен Қазақстан

аумағында жаңа геосаяси кеңістік — Орталық Азия қҧрылды. Бҧл геоаймақ ресми тҥрде

1993 жылы 4 қаңтарда Қазақстан, Қырғызстан, Ӛзбекстан, Тәжікстан, Тҥрікменстан

республикалары президенттерінің Ташкентте ӛткен саяси-экономикалық

ынтымақтастықты нығайту мәселелері жӛніндегі басқосуында бекітілді. Аймақтың

аумағы 4 млн км2-ден астам. Мҧнда жалпы 57 млн-дай халық тҧрады. Орталық Азияның

саяси-әлеуметтік ӛмірінде ӛзіне тән ерекше қасиет — ол ислам ӛлемінің бір бӛлігі

саналады және христиан, буддизм, индуизм, т.б. ӛркениеттердің тоғысуымен де

ерекшеленеді. Аймақ Шығыс пен Батыс елдерін жалғастырып біріктіруші "кӛпір"

қызметін атқарады. Сонымен бірге мҧндағы әрбір ел терең мәдени-тарихи ӛзіндік

ерекшелігімен ӛзгешеленеді. Қазақстан еуразиялық геосаяси кеңістікте орналасқан

славяндық Солтҥстікпен, тҥркілік Оңтҥстікпен, христиандық Солтҥстік-Батыспен,

конфуций-буддалық Оңтҥстік-Шығыспен, сондай-ақ мҧсылмандық Оңтҥстік-Батыспен

байланыстыратын "тҥркі кӛпірі" саналады. Ӛзбекстан болса, ол Орталық Азия аймағында

мемлекеттердің барлығымен шектесетін бірден-бір мемлекет және ӛзбек-тәжік

ӛркениетінің ядросы саналады. Тәжікстан ислам әлеміне кіретін тҥркі халықтарына емес,

ирандық топқа жататын халық Қырғызстан тҥркілік этнолингвистикалық халық тобына

жатқанымен, олардың ертеректегі ата-бабалары Енисейдің жоғарғы және орта ағысында

тҧрған Алтай семьясындағы монғол тобына жататын халық.

Мемлекеттік құрылысы. Әрбір елдін мемлекеттік қҧрылысы, ең алдымен,

олардың басқару формасымен сипатталады. Мемлекеттерді басқарудың дҥние жҥзіне

белгілі бірнеше тҥрі бар. Азияда республикалық мемлекеттер басым (23). Одан кейінгі

орынды монархия алады. Азияда олардың саны 14. Монархиялық басқарудың ішінде

Азияда корольдік, сҧлтандық, әтрлік басқару басым. Азияның дамушы елдерінің ішінде

монархия ӛзіндік басқару формаларына байланысты ерекшеленеді. Соның ішінде

республикаға тән элементтері кӛбірек кездесетін мемлекеттер де бар. Мысалы,

федеративтік конституциялық монархиялы ел — Малайзияда жоғарғы билеушіні

(монархты) ӛздерінің ортасынан бес жылға сҧлтандар сайлайды. Басқа Азиялық

федеративтік монархия — Біріккен Араб Әмірлігі (БАӘ) мемлекет басшысын оның

қҧрамындағы ӛмірлік билеушілері ішінен бес жылға Әмірлердің Жоғарғы Кеңесі

сайлайды.

Азия дамушы елдерінің саяси картасында, саяси-әкімшілік қҧрылымы жағынан

федеративтік мемлекеттерге — Ҥндістан Республикасы, Малайзия Федерациясы, Мьянма

Одағы, Біріккен Араб Әмірлігі және Пәкстан Ислам Республикасы жатады.

Халқы. Халқының саны жағынан Азия дҥние жҥзінің басқа аймақтарының

ешқайсысымен салыстыруға келмейді. Мҧнда жер бетіндегі халықтың 60%-дан астамы

(3,8 млрд адам) тҧрады. Азия елдерінің басым бӛлігі демографиялық ӛтпелі кезенді бастан

кешіруде. Яғни, XX ғасырдың 90-жылдарындағы демографиялық саясаттың нәтижесінде

Азияның халық саны біршама азайды. Болжам бойынша 2010 жылы Азиядағы халық саны

4,0 млдр-қа жетуі тиіс.

Азияның дамушы елдеріндегі халықтың орналасуы мен таралуының ӛзіндік

ерекшеліктері бар. Халықтың біркелкі қоныстануына табиғи және әлеуметтік-

экономикалық факторлар әсер етеді. Халықтың басым бӛлігі Азияның бірнеше ареалында

ғана таралған. Аймақтың бір бӛлігін (ӛте ҥлкен аумақтарды) теңіз жағалаулары мен ӛзен

аңғарлары, жазықтар, ал екінші бӛлігін шӛлді-шӛлейтті, биік таулы ӛңірлер мен тропиктік

ормандар алып жатыр. Бҧл ӛз кезегінде халықтың жаппай қоныстануына кедергі келтіреді.

Ганг ойпатындағы халықтың тығыздығы 1 км2-ге шаққанда 1000 адамнан келеді. Оның

кейбір аумақтарында 2000 адамға дейін жетеді (Бангладеш елінде). Азияның орта

тҧсында орналасқан, дҥние жҥзі бойынша халық ӛте сирек қоныстанған Монғолияда 1

км2-ге 1,5 адамнан ғана келеді.

Аймақтағы халықтың коныстануына халықаралық кӛші-қон да ӛз әсерін тигізбей

қоймайды. Бҧл, негізінен, Азияның мҧнайлы аймағына (Оңтҥстік-Батыс Азия) тән

қҧбылыс. Мҧнда еңбек ресурсын кӛп қажет ететін Парсы шығанағында халық біршама

тығыз коныстанған. Аймаққа Оңтҥстік және Оңтҥстік-Шығыс Азия елдерінен жҧмыс кҥші

кӛптеп тартылады. Шығанақ елдерінің ішінде Сауд Арабиясы мен Кувейттегі

иммигранттардың саны XXI ғасырдың басында 1,0 млн-нан асып кетті. Егер Сауд

Арабиясы мен Кувейттегі мҧнай ӛнеркәсібі, қҧрылыс, кӛлік және қызмет кӛрсету

шеңберіндегі жҧмысқа тартылғандардың 60%-ы шеттен ауып келгендер болса, Біріккен

Араб Әмірлігінде олардың ҥлес салмағы 85%-дан асады.

Жалпы, Азияның дамушы елдеріндегі халықтың 1 км2-ге шаққандағы орташа

тығыздығы 75 адам. Әсіресе халықтың орташа тығыздығы Сянганда ӛте жоғары. Азияның

дамушы елдерінің кейбіреулерінде (Сауд Арабиясы, Қазақстан, Тҥрікменстан, т.б.) халық

ӛте сирек орналасқан.

Этникалық және діни құрамы. Урбандалуы. Азия халқының этникалық

қҧрамын тек Африкамен ғана салыстыруға болады. Мҧнда ӛте кӛп ҧлттар мен ҧлыстар

тҧрады. Олар 9 тілдік топты қҧрайды. Бҧл топтағылар 600-ден аса тілге бӛлінеді. Саны

жӛнінен ең кӛп ҧлттарға кытайлар, хиндилер, бенгалдар, бихарлар, т.б. жатады.

Азия елдерінің діни қҧрамы ӛте кҥрделі. Оған негізгі себеп, дҥние жҥзіне белгілі ірі

6 діннің тӛртеуі осы Азияда шыққан. Оңтҥстік-Батыс Азиядан шыққан индузим мен

христиан діндері дҥние жҥзіне тараған. Ислам діні VI—VII ғасырларда Арабия тҥбегінде

қалыптасты. Қазір I дҥние жҥзінің барлық жеріне тараған. Олардың жалпы саны 1,2 млрд

адамды қҧрайды. Ислам дінін ҧстанатын елдер Африканың батысынан (Мароккодан)

Азияның Қиыр

шығысына дейінгі (Индонезия, Шығыс Тимор) аралықта созылып жатыр. Азиядағы 17

елде ислам негізгі дін болып саналады және басым бӛлігі сунниттік ағымды ҧстанады.

Азияда урбандалу процесі дҥние жҥзінің басқа қҧрлықтарымен салыстырғанда

әлдеқайда тӛмен. Сондықтан Азияны кейде "Дҥниежҥзілік ауыл" деп те атайды. Соған

қарамастан дҥние жҥзіндегі қала халқының 50%-ға жуығы Азияда орналасқан.

Қҧрлықтағы қала тҧрғындарының ҥлес салмағы бар жоғы 30% ғана. Қала тҧрғындарының

ең тӛменгі мӛлшері Бутан (15%) мен Непалда (9%) тіркелген. Урбандалу тӛмен болса да,

XXI ғасырдың басында дҥние жҥзіндегі ең ірі 23 қаланың 12-сі Азияда орналасты.

Азиялық алып қалалардың ерекшелігі, оларда халық мӛлшерден тыс кӛп тҧрады.

Қоныстану тығыздығының абсолютті рекордшысы болып Сянган (Гонконг) қаласы

саналады. Мҧнда 1 км2-ге 90 мың адамнан келеді.

Азия қалаларына тән тағы бір ерекшелік — олардың жасының ҧзақтығында. Мҧнда

б. з. б. XXII—XX ғасырларда дҥние жҥзіндегі ең ежелгі қалалар пайда болған. Олардың

ішіндегі ең әйгілісі Вавилон (Бабилон б. з. б. VII ғасыр).

Азиядағы ауылды елді мекендердегі халықтың ҥлесі 70%-ға жуық. Кӛшіп-қонып

жҥретін араб-бәдәуиндер мен ауғандардың осы уақытқа дейін тҧрғын ҥйлері болып, киіз

ҥйлер мен қостар саналады.

Табиғат ресурстары. Азия орасан зор табиғат ресурстарына ие. Оның аумағында

дҥние жҥзінде кездесетін табиғат ресурстарының барлық тҥрлері баршылық.

Әсіресе минералды ресурстарының қоры ӛте мол. Олар ез кезегінде ӛте қуатты

ӛнеркӛсіп салаларын дамытуға ықпал етеді. Минералды ресурстардың басым бӛлігі

геологиялык тҧрғыдан Қытай және Ҥндістан платформаларында шоғырланған. Мҧнда тас

кӛмір, мҧнай, газ, марганец, темір, т.б. мол. Ал Альпі-Гималай және Тынық мҧхиттық

қатпарлы кенді белдеулерге тҥсті және сирек кездесетін металдар тән.

Қалай дегенмен де Азияның ең басты минералды байлығы болып щнай саналады.

Ол Оңтҥстік-Батыс Азия аймағында жатқан Парсы шығанағы мен Месопотамия еңірінде

ӛте мол. Бҧл аймақта дҥние жҥзі бойынша барланған мҧнай қорының 65%-ы және

ӛндірілетін ӛнімнің 40%-ы шоғырланған (Картадан Парсы шығанағы мен Месопотамия

ӛңірін керсетіңдер.) Кен-геологиялық тҧрғысынан да мҧндағы мҧнай қабаттары ӛндіруге

қолайлы қабаттарда жайғасқан.

Сонымен қатар Оңтҥстік-Шығыс Азия елдерінде (Индонезия, Малайзия, т.б.) және

Тынық мҧхиттың теңіздері қайраңдарында да мҧнайдың мол қоры шоғырланған. Бірак бҧл

аймақтар әлі нашар зерттелген.

Азияның маңызды минералды ресурстарына, сонымен бірге кӛмір, қалайы, мыс,

никель, вольфрам, табиғи кҥкірт, графит, сҥрме кендері, т.б. жатады. Олардан кейін темір

мен марганец (Қытай, Ҥндістан), хромит (Тҥркия, Ҥндістан, Қазақстан және Филиппин),

никель (Индонезия, Қазақстан, Филиппин), мыс (Қытай, Қазақстан, Монғолия),

полиметалл кендері (Қытай, Қазақстан), сынап (Қырғызстан), алмас (Ҥндістан) және

алтын (Қытай, Қырғызстан, Ӛзбекстан) кен байлықтарының мол қоры шоғырланған.

Азияның дамушы елдері ішінде отын-энергетика қоры Оңтҥстік-Батыс Азия,

Қытай және Ҥндістанда, ал металл кені, химия, т.б. шикізаттар Қытай, Ҥндістан,

Малайзия, Индонезия, Қазақстан және Тҥркияда шоғырланған.

Табиғат ресурстарының келесі бір тҥрі—жерресурстары. Жер қоры (топырақ

қабаты) барлық материалдық игіліктің негізі саналады. Жер бетіндегі әр адамның жақсы

тҧрмыс халі осы байлық кӛзінің жағдайына байланысты. Адам баласының 60%-дан

астамы тҧратын Азия ҥшін жер ресурстары ӛте маңызды саналады.

Шаруашылығының даму деңгейі және мамандануы. Азияның экономикалық

кеңістігі оның табиғи жағдайларының ерекшелігімен, саяси және әкономикалык

кеңістігінің тҧтас болмауымен, яғни әр тҥрлі (мозаикалық) бытыраңқы болуымен

анықталады. Еуропада мҧндай экономикалық кеңістік бір-бірімен тығыз байланыстылығы

және біртҧтастығымен ерекшеленеді. Азияның басым кӛпшілік елдері осы уақытқа дейін

экономикалық тҧрғыдан дамуы тӛмен (немесе ӛте тӛмен), бірімен-бірінің байланысы жоқ

елдер. Мысалы, дҥние жҥзіндегі экономикалық дамуы ӛте нашар 30-ға жуық елдің сегізі

осы қҧрлықта орналаскан (Ауғанстан, Бангладеш, Мальдив, Бутан, Непал, т.б.). Бҧл

елдерде ЖІӚ ӛте тӛмен. Ал материалдық ӛндірістің жетекші саласы болып саналатын

ауыл шаруашылығында ӛте ескірген технология қолданылады. Сонымен бірге аймақ

туудың жоғары кӛрсеткішімен, халықтың орташа ӛмір сҥру жасының тӛмендігімен,

сауатсыздықтың басым болуымен кӛзге тҥседі. Сыртқы экономикалық байланыстар

сипаты соғыстан кейінгі кезеңдерде біршама ӛзгерістерге ҧшырады. Олар АҚПІ,

Аустралия, Жапония және Батыс Еуропа елдерімен тығыз ынтымақтастық орната бастады.

Тарихи себептер мен кҥрделі табиғи шекаралардың нәтижесінде (таулар, шӛлдер) қазірге

дейін біртҧтас кӛліктік инфроқҧрылым жоқ.

Осындай кемшіліктерге қарамастан Азияның дамушы елдері аймағында дҥние

жҥзіне белгілі 10 экономикалық орталықтың тӛртеуі орналасқан. Олар: Қытай, Ҥндістан,

Жаңа индустриялы елдер және мҧнайды экспорттаушы елдер. Мҧндағы елдердің барлығы

дерлік теңізге шыға алатын елдер саналады. Азияның Шығысы мен Оңтҥстік-Шығысында

экономикалық даму моделінің (шығыс-азиялық модель) ҥлгісі болған Жапония

орналасқан. Қазіргі кезде "азия жолбарыстары" саналатын елдер "шығысазиялық

модельге" тҥзетулер енгізіп, ӛзіндік экономикалық даму моделін кӛрсетіп отыр.

Ҧзақ жылдар бойы орталықтан қатаң басқарылып келген, қазір егемен елдерден

тҧратын Орталық Азия елдері арасында жаңаша экономикалық байланыстар

қалыптасуда.

Ӛзінің мҧнай шаруашылығымен дҥниежҥзілік экономикада кӛзге тҥсіп отырған

Оңтҥстік-Батыс Азия елдерінің шаруашылық ареалы ерекше.

Азияның экономикалық кеңістігінде дҥние жҥзінде ӛзіндік ерекше орны бар екі

алып ел — Қытай және Ҥндістан кӛзге тҥседі.

Азияның әлеуметік-экономикалық моделі дәстҥрлі және қазіргі дҥние дамуымен

ҥйлесімді келеді.

Азияның социалистік даму моделіне мемлекеттік социалистік экономиканы

ҧйымдастыру қағидасы — "саяси қысым" әдісін қолдану тән, яғни "автаркиялық"

(жекелеген елдің шеңберінде томаға тҥйық шаруашылық қҧру) және "тәуелді даму"

қалыптасқан. Мҧндай модельдің алғашқы тҥрі ҚХДР-да пайда болып, ол ӛз кҥшіне тірек

еткен концепциялық нҧсқада, яғни дҥниежҥзілік шаруашылықтан оқшау дамуды қалады.

Екінші модель—Монғолия, Вьетнам, Лаос сияқты елдердың шаруашылықтары

толығымен Кеңес Одағы экономикасына тәуелді сипатта дамыды. Бҧл жағдайда "Саяси

паразитизм", шаруашылық стимул (ынталану) мен бәсекелестіктің болмауынан ӛндіріс

ыдырауға ҧшырады. 90-жылдардың басында Вьетнам мен Лаос шығыс азиялық модельдік

дамуды басшылыққа алып, ӛздерінің алдарына Жаңа индустриялы елдер қатарына

қосылуды мақсат қойды. Монғолия дҥниежҥзілік экономикада ӛзінің бай табиғат

ресурстарын пайдаланып, ӛз орнын табуға ҧмтылып отыр.

"Ҥшінші жол" деп аталатын Қытай моделінде — "қондырма" әдісі ерекше сипат

алған. Саяси тҧрақтылық, кҥрделі қайшылықтардың болмауы және жойқын соғыссыз,

халықтың жалпы ӛмір сҥру қарқынының кӛтерілуі Қытай моделінің қҧндылығын

айқындады. Экономистердін басым кӛпшілігі дамудың мҧндай моделін "екі орындықта

отыру" деп санайды және бҧл модель ҧзаққа баруы ҥшін "негіз" бен "қондырғы" біріне-

бірі сәйкес болуы керек дейді

Тақырып № 281945-2012 жж Франция. Саяси жүйелер, лидерлер

Францияның соғыстан кейінгі тарихи үш кезеңге бөлінді. Уақытша режим (1944-1946жж)-елдің азат

етілгеннен кейін уақытша үкімет құрылып, жаңа конституция жасалып, экономиканың қалпына келтіру кезеңі. 1946 жылғы желтоқсанынан 1958 жылы күзіне дейінгі кезең Төртінші республика

деп аталады.Ол дағдарыспен және 1958 жылы жаңа конституцияның негізінде Бесінші республиканың орнатылуымен аяқталды.

Уақытша режим.1944-1946 жж. Қарсыласу қозғалысы Франциядағы соғыстан кейінгі партиялық-

саяси жүйенің қалыптасуы мен жаңа конституцияның сипатына өте үлкен әсер етті. Уақытша үкіметтің құрамына қарсыласуға қатысқан негізгі саяси партиялардың-коммунистік партияның,

социалистік партияның, католиктік партия-Халықтық-республикалық қозғалыстың (ХРҚ) және басқалардың өкілдері енді. Үкіметті «Азат Франция» қозғалысының басшысы генерал де Голль

басқарды.

Төртінші республика.1946-1958жж. Францияда парламенттік республика орнықты. 1946 ж. конституциясы 1789 ж.Адам және азамат құқықтары туралы декларацияда қойылған азаматтардың

дәстүрлі құқықтары мен бостандықтарынан басқа еңбек етуге, демалуға, әлеуметтік қамсыздандыруға, білім алуға, сонымен бірге еңбекшілердің өндірісті басқаруға қатысуға, кәсіподақ

және саяси әрекеттерге құқықтарын жариялады. 1947ж. мамырына дейін үкімет үш басты партиняның келісімі негізінде құрылып келді. 1947 ж.

мамырында коммунистер үкіметтің ауызбіршілігін бұзды деген айыппен біріккен үкімет қатарынан

шығарылады (олар Рено зауыты жұмысшыларының ереуілін қолдаған болатын). Сол уақыттан бастап Төртінші республика құлағанға дейін үкімет бірнеше партиялардың одақтасу негізінде

құрылып келді. Көп партиялық режимнің тұрақсыздығының себептерінің бірі болды-12 жыл ішінде 15 үкімет ауысты. Республиканың жылдан жылға терңдеп келе жатқан дағдарысының екінші бір

себебі-ол елдің билеуші топтарының 1946-1954жж. Вьетнамда,1954 жылдан Алжирде жүргізген

отаршылдық соғыстары болды. Экономиканың қалпына келтіру. 1948ж. өнеркәсіп өндірісі соғыстан бұрынғы деңгейге жетті.

Жаңарту мен қайта құрудың бірінші жоспары (Монне жоспары) міндетті түрде болмағандығына қарамастан, француз экономикасын даму\ытуда маңызды рөл атқарды. Жан Монненің «Жаңару

немесе құлдырау» деген сөзі оның жоспарлау жөніндегі бірінші бас комиссар лауазымындағы қызметтін сипаттап берді. Бірақ саяси тұрақсыздық, отаршылдық соғыстар, сыртқы саясат жолдары

туралы мәселелер бойынша қоғамдағы алауыздық елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының

жоспарларын дәйектілікпен іске аысруға бөгет болды. Әлеуметтік қақтығысулар. 50-жж. әлеуметтік қақтығусылар шиеленісе түсті. Жұмысшы қозғалысы

бірнеше маңызды мәселелерді өз пайдасына шешті:ұжымдық келісімдер туралы заң қабылданды, жалақы артты, еңбекақының кепілдік берілген ең төменгі минимумы еңгізілді, ол орташа

еңбекақының кепілдік берілген ең төменгі миимумы еңгізілді, ол орташа еңбекақының жартысына

тең болды. Шаруалардың жаппай қозғалысы әділ сатыпалу бағаларын белгілеуді және салықтарды азайтуды талап етті. Ұсақ саудагерлер мен қолөнершілердің наразылығы дүкенші П.Пужад

басқарған үкіметке қарсы қозғалысқа айналды. Алжир дағдырысы. Шын мәнісінде Төртінші республиканың дағдарысы үздіксіз жүргізілген

отыршылдық соғыстардаанық көрініс тапты. Қоғамдағы алауыздық, негізгі партиялардың

қатарындағы келіспеушіліктер ультраотаршылдық пен жаңаотаршылдықты жақтаушылартарапынан шықты. 1958 жылы басында Алжирде жеңіске жетуге қабілетті «Күшті билік» орнатуды талап еткен

ультраотаршылдар тарапынан қастандық дайындалып жатты. Қастандық ұйымдастырушылар елде тәртіп орнатуға күші келеді деп генерал де Голльге беруді талап етті. 1 маусымда Ұлттық жиналыс

де Голль үкіметіне сенім білдіріп, оған төтенші уәкілеттіліктер беріп, жаңа конституция жасауына келісті. Осыдан соң Ұлттық жиналыс өз қызметін тоқтатты. Төртінші республика кезеңі осылай бітті.

Бесінші республика. «Жеке билік» режимі. 1958-1969ж. Де Голль жасаған жаңа конституцияны

1958 жылы қыркүйекте өткен референдумға қатысқандардың 79%-ы мақұлдады. Оның негізінде екі турдан тұратын мажоритарлық жүйе бойынша Ұлттық жиналыстың сайлауы өткізілді. Сайлау

қарсаңында де Голльдың жақтастары «Жаңа республиканы қорғау одағы» деген атпен жаңа саяси партия құрған болатын.

Тақырып № 29 КСРО-дағы қайта құру. Негізгі тенденциялар,

процесстер, проблемалар.КСРО-ның құлдырауы

КСРО сияқты жер шарының алтыдан бір бӛлігін алып жатқан империяның кҥйреп, тарих

сахнасынан кетуі — ХХ ғасыр соңындағы әлем халықтары тарихының басты оқиғасы

болды. КСРО-ның кҥйреуі, тек сол мемлекетті мекендеген халықтар тағдырына ғана емес,

жалпы әлемдік даму ҥрдісіне де елеулі ықпал етті. Әлем ―социалистік‖ және

―капиталистік‖ деп аталған жҥйелер арасындағы бәсекелестік пен текетірестен қҧтылып,

халықтар мен мемлекеттер қатынасының жаңа кезеңіне аяқ басты. Тәуелсіз Қазақстан

мемлекетінің пайда болып, қалыптасуы да сол империяның кҥйреуімен тікелей

байланысты. Сондықтан КСРО-ның кҥйреу тарихы, оның себептері мен салдары біздер

ҥшін де ӛзекті мәселелердің бірі болып табылыды. Келешекте бҧл мәселенің,

тарихымыздың тҥйінді проблемаласы ретінде, арнайы да кешенді зерттелері кҥмәнсіз.

Тәуелсіздігіміздің объективті алғышарттарының маңызды факторларының бірі ретінде,

КСРО-ның кҥйреу себептерін талдауда Қазақстанның тҧңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев

еңбектерінің дерек кӛздері ретінде алар орны ерекше. 1980 жылдан Қазақстан

Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы, 1984 жылдан республика Министрлер

Кеңесінің тӛрағасы болып жҧмыс істеген, 1989 жылдың маусымында Қазақстан

коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы,1990 жылдың 24

сәуірінде Қазақстан Президенті болып сайланған Н. Назарбаевқа қызмет жағдайына

байланысты КСРО-ның кҥйреу процесін іштей бақылап, КСРО-ның кҥйреуін тездеткен

Мәскеулік басшылардың тақ ҥшін таластарының куәгері болуына тура келді. Ол туралы

Н. Назарбаевтың ӛзі: ―Ӛзімнің қызмет жағдайыма орай осы жылдардың барлығында да,

әрдайым оқиғалардың қалың ортасында жҥріп, оларды талдауға және салыстыруға,

қортындылар жасауға, шешімдер қабылдауға тура келгендіктен де, ӛзімнің жеке пікірімді

айтуға барып отырмын‖- деп жазды [114, 219 б.].

Бҧл жерде ерекше кӛңіл аударатын нәрсе, ол Н. Назарбаевтың ―ӛзінің жеке пікірін айтуға

бару‖ себебі Одақты жаңарту арқылы сақтап қалу болғандығы. Оның ӛз кітабында:

―Шындықтың бетіне қаймықпай тура қарайтын кездің келгеніне кӛп болды… Бізге керегі

– қоғамдағы кҥштердің басын қосып, біріктіру, мҧны қҧрғақ ҧран деуге тіпті де болмайды.

Бәрімізді біріктіре алатын қуатты кҥш ретінде дағдарысты жағдайдан шығу, адамдардың

аман – саулығы, республикалардың гҥлденуі, ҧлы Одағымыздың жаңаруы мен нығайуы

сияқты ортақ мақсаттарымыз кҥшті қызмет ете алады‖- деп жазуы [114, 246-247 бб.],

соның айқын дәлелі.

Н. Назарбаевтың Одақты сақтап қалу, оны жаңарту арқылы дамыту ҥшін кҥресі ӛмір

шындығынан туындаған қажеттілік еді. Ол туралы Н. Назарбаев: ―Егерде республикалар

бас-басына тым-тырақайлап, ӛздерінің ҧлттық отауларына бӛлініп алып, томаға-тҧйық

ӛмір сҥрсе, не болатынын бәріміз бірдей, жеріне жете ойланып, тҥсіне қойдық па? Ау,

біздің экономикамыз жайбарақат бӛлісіп ала салатын батпан қҧйрық емес қой. Бҥгінгі

таңдағы интеграция дәрежесіне жеткен шақта қарға тамырлы болып кеткен экономикалық

байланыстарымызды быт-шыт етіп ҥзудің қаншалықты қатерлі екенін алдынала болжай

білу ҥшін тіпті де арнайы теориялық білімнің қажеті жоқ. Оның ҥстіне бір-біріне мҥлде

тәуелсіз, жаңа мемлекеттерді қҧру дегеніңіз де ӛте қымбатқа тҥсетін іс екенін дәлелдеп

жатудың сірә, керегі бола қоймас‖-деді [114, 257 б.].

Н. Ә. Назарбаевтың жаңартылған Одақты сақту ҥшін жасаған әрекеттері туралы кезінде

бҧрынғы Одақтық орталық баспасӛз беттерінде әр тҥрлі пікірлер айтылды. Мысалы, Н.

Назарбаевтың Одақты жаңарту арқылы сақтап қалу ҥшін жҥргізген кҥресі туралы

―Правда‖ газетінің тілшісі Д. Валовой: ―Демократиялық басылымдарда Назарбаев Одақты

жаңартылған тҥрінде сақтап қалу мәселесінде Горбачевпен бірге тым ҧзақ жҥрді деген

сын айтылады‖-дей келе, Назарбаевтың неліктен олай еткендігі туралы: ―Ол президентке

деген сҥйіспеншіліктен немесе оның қызметіне риза болушылықтан жасалынған жоқ.

Әңгіме тіптен басқада. Нҧрсҧлтан Әбішҧлы барлық уақытта ӛндіріспен, экономикамен

тығыз байланыста болды, олардың ішкі проблемаларын жете білді. Республикалардың

азғана жетекшілерінің бірі ретінде, ол халық шаруашылығының барлық салаларының

интеграцияланғандығын терең тҥсінді, шаруашылық байланыстарының жылдам ҥзілуінің

қандай қасіреттерге әкелетіндігі туралы ол ӛзіне есеп берді. Біртҧтас экономикалық

кеңістікті бҧзу ҧлттық валютаны енгізу, кеден бекеттерін орнату, баж салығын енгізу, виза

ашу т.т қажеттігін туғызады, ал ең соңында шекараларды бекіту керек болады. Мҧның

бәрі экономикаға қосымша салмақ тҥсіретін ӛте қымбат істер.

Сондықтан, жаңартылған Одақты сақтап қалу идеясын қызу қолдай отырып, Назарбаев

Горбачевты, ҥкіметті ӛз шешімдері мен іс –қимылдарындағы батылсыздықтары,

жҥйесіздіктері ҥшін бәрінен де кӛп сынады‖ — деп, тҥсіндірген және ӛз сӛзінің дәлелі

ретінде Назарбаевтың КСРО халық депутаттарының ІҤ съезінде жасаған баяндамасының

мәтінін берген [101, 154-155 бб.].

Н. Назарбаевтың жаңартылған Одақты сақтап қалу ҥшін кҥресу себебін ―Азия

асқарларында‖: ―Халқының арман-аңсарын анық білетін және ӛзегінен ӛткізе сезінетін ҧлт

перзенті ретінде Нҧрсҧлтан Назарбаев қайта қҧруды жан-тәнімен қабыл алды. Қашанда

айрықша стратегиялық тҥйсігімен ерекшелінетін ол империя ҥстемдігінен қҧтылудың

мҥмкіндігі ашылғанын анық кӛрді. Алайда прагматик ретінде ол бҧл жолдың жақын да

болса алыс екенін тамаша тҥсінді. Бір жағынан желтоқсанның қанды оқиғаларын, бірақ

енді бҥкіл кӛпҧлтты ел аумағында, қайталау қаупі бар еді, ал бҧл азамат соғысын

аңдататын – оның мысалдары сол кездің ӛзінде табылатын. Екінші жағынан, Қазақстан

экономикасы жалпыодақтық рынокқа тым етене қабыстырылған, сонан да бҧл

байланыстарды бырт еткізіп ҥзіп жіберу жалпы қан тамыры жҥйесінен қол ҥзгенмен

бірдай. Осының бәрі жинақтала келе Назарбаевтың ыдырай бастаған Кеңестік

Республикалар Одағына деген ҧстанымын айқындады.

Біртҧтас экономикалық кеңістіктің заңды тҥрде, бірақ тым тез кҥйреп тҥсуінің қандай

қатері бар екенін Назарбаев жҧрттың бәрінен айқын ҧғынды. Сол кезге дайындалып

ҥлгеру ҥшін Қазақстанға уақыт керек еді. Ақыры болмай қоймайтын қирау сәтін

мҥмкіндігінше ҧзарту ҥшін ол жаңартылған Одақты сақтап қалуға ҧмтылған тҥйінді

тҧлғалардың біріне айналды. Алайда жҥрдек дамып жатқан оқиғалар уақыттың таусылуға

айналғанын кӛрсетіп берді‖-деп тҥсіндіреді [102].

Бҧл фактор кітапта айтылған ӛткен ғасырдың 70-80 жылдарында қалыптасып, 90 жылдары

шарықтау шегіне жеткен кемшіліктер туралы пікірлердің шынайылық деңгейінің жоғары

екендігін дәлелдейді. КСРО-ның кӛп ҧзамай-ақ, сол кітап жарқ кӛрген, 1991 жылдың

кҥзінде кҥйреуі, тарихшыларға Н. Назарбаевтың сын пікірлерін КСРО-ның кҥйреу

себептері ретінде қарастыруға мҥмкіндік береді деп ойлаймыз. Ӛйткені, кітапта айтылған

кемшіліктердің асқынғандығы соншалықты, оларды тҥзету мҥмкін болмай шықты. Ал,

асқынған аурудың алмай қоймайтындығы белгілі. КСРО сияқты алып империя кӛз

алдымызда кҥйреді.

КСРО-ның кҥйреуінің ең басты себептерінің бірі – елде сӛз бен істің бірлігінің болмауы

еді. Бар билікті ӛз қолына жинап алған коммунистік партияның саясатына сай ―дҧрыс‖

сӛйлеу, бірақ басқаша ойлап, іс жҥзінде керісінше істеудің, яғни екіжҥзділікке барудың

елде кең етек алғанды бҥгінгі аға ҧрпақтың есінде. Мҧндай ел тағдыры ҥшін аса қауіпті

ҥрдістің пайда болып, қалыптасуына және дамуына кінәлі басқа емес, басынан шіріген

балық сияқты, сол ел басқарып отырған партияның ең жоғарғы басшыларының ӛздері еді.

Ол туралы Н. Назарбаев: ―Жетпісінші жылдардан бастап партияның жоғарғы

эшелондарында сӛз бен істің бірлігіне шақырған ҥндеулер барған сайын кҥштірек әрі

табандылықпен естіле бастады. Турасын айтайық, бҧл талаптан нағыз екіжҥзділік

аңғарылып тҧрды. Жоғары басшылықтағылар мҧндай бірлікке ең алдымен ӛздерін ӛздері

шақыруы тиіс болатын. Л.И. Брежневтің жеке басына табынуды қоздыра отырып және ең

бірінші кісіге жақын адамдарға жасалатын бҥкіл игіліктерді пайдалана жҥріп, ат

тӛбеліндей әміршіл топ пратия бҧқарасынан барған сайын қол ҥзе бастаған еді.‖-дейді

[114, 98 б.].

Ең жоғарғы дәрежедегі шешімдер де мемлекеттің, кеңес халқының мҥддесіне емес, сол

партия басшылығындағы ат тӛбеліндей әміршіл топтың мҥддесіне сай, кітапта

айтылғандай ―Жоғарыдағылардың алаңсыз ӛмір сҥруі ҥшін‖ [114, 98 б.], қабылданатын

болды. Автор пікірінің сол кезде қалыптасқан ӛмір шындығына толық сай келетіндігін

кӛптеген нақты фактілер арқылы дәлелдеуге болады. Солардың бірі- 80-ші жылдардың

басынан бастап елдегі биліктің ең ҧшар басында отырған КОКП ОК Бас хатшыларының

денсаулықтарына байланысты бірінен соң бірінің қайтыс болуы, яғни елдегі ең жоғары

билікке ауруы асқынған адамдардың келуі. Ел тағдырының, мемлекет тағдырының

денсаулықтарының нашарлауына байланысты ӛз басымен қайғы болып жҥрген ауру

адамдардың қолында болуы.

Ҧзақ жылдар бойы партия басшыларын емдеу ісімен айналысқандықтан олардың

денсаулықтарының қандай екендігін жақсы білетін академик Е. Чазовтың айтуынша, 1975

жылдан науқас Л. Брежнев,тіптен ӛз бетінше жҥріп-тҧрудан, дҧрыс сӛйлеуден қалса да,

ӛмірінің соңғы кҥндеріне дейін сол қызметті ―атқарды‖. Оның орнына КОКП ОК саяси

бюросының, яғни шексіз билікке ие бір топ адамдардың, шешімімен кӛп жылдан бері ауру

Ю. Андропов Бас хатшы болып тағайындалды. Кӛп ҧзамай-ақ ол да ауруханаға жатуға

мәжбҥр болды. КСРО сияқты алып мемлекетті ӛмірінің соңына дейін ауруханада жатып

―басқарды‖. Оның орнына демікпе аурумен ауру, сӛздің тікелей мағанасында, бір аяғы

жерде, бір аяғы кӛрде тҧрған К. Черненко, сол топтың шешімімен, Бас хатшы болып

тағайындалды. Оның да ҧзаққа бармайтындығы баршаға белгілі еді. Ешқандай да ақылға

симайтын мҧндай шешімдердің, сол топтың тек ӛз мҥддесі ҥшін ғана қабылдағандығы еш

кҥмән туғызбайды.

Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің Тӛрағасы қызметіне тҧру ҥшін Бас хатшының келісімін

алу қажет болғандықтан К. У. Черненконың денсаулығына байланысты Мәсеуге ҥшінші

рет барғанда ғана қабылдауында бола алған Н. Назарбаевқа бар жоғы: ―Мҧның жасы

қаншада?‖-деп жаңғыз сҧрақ қойуға жарап, орнынан кӛтеріліп, жҥрмек болғанда қҧлап

қала жаздаған елдің бірінші басшысының қалін ӛз кӛзімен кӛргеннен кейінгі келген ой

мен жасаған қортындысы туралы Н. Назарбаев: ―Аса ірі мемлекеттің басында осындай

адам да отырады екен-ау! Басқа да ойлар келді. Ӛйткені мҧндай жағдайда адамның бір

нәрсеге елеулі ықпал етуге қабілеті бола қоймайтыны айқын кӛрініп тҧр еді. Олай болса,

мҧндай Бас хатшыны ӛкімет билігінің ӛзіндік символы ретінде ҧстап, сол бір

символикалық тҧлғаның панасында емін-еркін рақат ӛмір сҧру әлдебіреулерге ӛте

қолайлы болғаны ғой‖-дейді [114, 168 б.].

Ал, ондай символикалық басшының кімдер ҥшін қажет екендігі туралы: ―Мысалы, біз

Қонаевтан мынаны естіп білдік. Саяси Бюроның арнайы жабық қаулысы қабылданыпты.

Онда Саяси Бюроның жасы асқан қарт мҥшелеріне қысқартылған жҧмыс кҥні және

аптасына бір рет – жҧма сайын – қосымша ҥшінші демалыс кҥні белгіленіпті. Сондықтан

да олардың ешқайсысы да ерекше жан қинап жҧмыс істей қоймайтын, әдетте бейсембінің

ӛзінде-ақ бәрі де саяжайларына кете бастайтын, онда таза ауа жҧтып, арнаулы орындарда

аң аулап демалатын.‖-дейді [114, 168 б.].

Мҧндай жан қинамай жҧмыс істеу тәсілін республика басшыларының да шебер меңгеріп

алғандығын, ӛзінің Қазақстан ҥкіметін басқаруға келген кездегі қалыптасқан жағдайы

мысалында: ―Кӛптеген басқа да басшылар сияқты, бҧл қызметте менің алдымда болған

адам негізінен бір ғана принципті басшылыққа алушы еді: ең бастысы барлығы да ың-

шыңсыз тыныш болғаны керек. Ӛзгелерді аз мазаласаң, ӛзің де тыныш ӛмір сҥресің. Тек

жоғарғы жаққа жиі-жиі қарап қою керек, ӛйткені бірінші басшыға дер кезінде жағыну

және оның еркі мен тілегіне қарсы келіп қалмау қажет. Мҧндай айқындамадан

ҧтылмайсың. Министрлер Кеңесінің бҧрынғы Тӛрағасының омырауында Социалистік

Еңбек Ерінің Алтын Жҧлдызы жарқырап шыға келгені де содан еді‖-дейді [114, 168-169

бб.].

Одан әрі автор одақтық және республикалық деңгейлерде қалыптасқан мҧндай жҧмыс

тәсілінің кӛп ҧзамай-ақ, партия ішінде берік қалыптасқан, ―демократиялық принципке‖

сай, жоғарыдан тӛмен қарай тез тарап, тӛменгі партия органдарының қызметкерлеріне де

жеткендігі және оның не бергендігі туралы : ―Ішкі партиялық жҧмыстарды жақсарту мен

жетілдіру жӛніндегі кӛптеген қаулылар кӛзбояушылық сипат алды. Сондықтан тӛменгі

партия органдарының қызметі де барған сайын жасандылыққа бой ҧрды. Партия

басшыларынан қатып қалған догмалық дҥмшелік пен цифрлардан алуан тҥрлі есеп

қҧрастырудан басқа ешнәрсе талап етілмеді. Партия беделі қатты екпінмен қҧлдырай

бастады‖-дей келе [114, 98 б.], ―Партия ешқандай да игіліктер бермейді,коммунистің бір

ғана артықшылығы бар – ол әрдайым алда, ең қиын жерде болады деген даурықпа сӛзге

ендігі жерде ешкім де сенбейтін болды‖-деп [114, 99 б.], КСРО-ның кҥйреуінің басты

себебі басқарушы партияның басынан шірігендігі екендігін ашық айтқан.

Сонымен қатар, Н. Назарбаев ондаған жылдар бойы қалыптасқан тоталитарлық жҥйенің,

бар биліктің бір ғана партияның қолына кӛшуінің былайғы жҧрттың, тіптен қатардағы

партия мҥшелерінің ӛздері де біле бермейтін қырларын да ашып кӛрсеткен. Мысалы, ол

жылдары шексіз билікке ие жоғарғы партия басшылығы ғана емес, орталық партия

аппаратында жҧмыс істейтін қатардағы қызметкерлердің ӛздері де республика

басшыларының тағдырын шешіп отырғандығы туралы ол: ―СОКП Орталық Комитетінің

партия органдары бӛлімінің ӛз республикаңызды қадағалайтын кез келген нҧсқаушысы сіз

туралы қандай пікір болса да қалыптастыра алады… Ал, СОКП Орталық Комитетінің

сіздің аймағыңыздағы істермен айналысатын сектор меңгерушісі – барып тҧрған

патшаның да, қҧдайдың да тап ӛзі! Бәрі де соның жоғары қарай жазып жіберетін бір

жапырқ қағазына байланысты. Сіздің тағдырыңызда тап сол қағазға байланысты –

сондықтан да ойланып-толғанып жатпай-ақ, бас шҧлғып бағына беру керек болатын.

Сектор меңгерушісінен жоғары қызметте отырғандар туралы әңгіме етудің де қажеті жоқ.

Олар кез келген адамның тағдырын бір сағаттың ішінде-ақ шешіп жібере алатын‖-дейді

[114, 140 б.].

Демек, республика кӛлемінде ҥлкен лауазым иесі болып табылатын басшылардың

ӛздерінің де ӛз биліктері ӛздерінде болмаған. Олар да қатаң бақылауда, кҥндіз-тҥні

аңдыуда болған. Осының бәрін ӛз басынан ӛткізген адам ретінде Н. Назарбаевтың:

―Тоталитарлық қыспақтың мҧншалықты тауқыметін жергілікті жерлердегі басшы

кадрлардай тартқан ешкім де жоқ болар, сірә… Тіпті Қазақстан Компартиясы Орталық

Комитетінің хатшысы болып отырған менің ӛзім де жоғарыдан бәрін де кӛріп отыратын

кӛзден таса қала алмайтынмын. Еш жерде,тіпті, жҧмыстан тыс уақытта да аңдуда

болатынмын: кімнің ҥйіне қонаққа бардың, демалыс ҥйінің территориясында кіммен бірге

серуендедің, кіммен және не туралы әңгімелестің – бәрі де алақаныңдағыдай айқын

болатын‖- деуін [114, 140-141 бб.], шындыққа сай емес деп ешкім де айта алмайды.

Империяның кҥйреу себептерін тҥсінуде саяси билік жҥйесінің ішкі сырын жетік білетін

адам ретінде Н. Назарбаевтың КСРО-дағы билік иерархиясының қалыптасу механизмін

ашып кӛрсетуінің маңызы ҥлкен. Сондықтан, Н. Назарбаевтың осы мәселеге қатысты

айтқандарын толығырақ келтірейік. Ол: ―Тоқырау ӛмірдің барлық салаларында:

идеологияда да, адамдар арасындағы қарым-қатнаста да орын алды. Брежневтің жеке

басына табыну етек алған жағдайда, әсіресе жетпісінші жылдардың аяғы мен сексенінші

жылдардың бас кезінде, елімізде әлдебір әлеуметтік енжарлық пайда болып, барған сайын

кҥшейе тҥсті. Бҧл жолы жеке басқа табыну ең алдымен Мәскеуден басталып, оны

Брежневтің тӛңрегіндегі серіктері – Саяси Бюро мҥшелері, СОКП Орталық Комитетінің

хатшылары қалыптастырды. Дерт партиялық-мемлекеттік қҧрылымды жоғарыдан тӛменге

дейін меңдеп алды. Ол республикалар мен облыстардың басшы кадрларына да тез жҧқпай

қала алмады. Л.И. Брежневтің республикалық Орталық Комитеттердің басшыларын, ал

олар ӛз кезегінде облыстық партия комитеттерінің хатшыларын жеке ӛздеріне шын

берілгендік принципі бойынша – тек ӛз адамдарын ғана қойып отырғанын ескеру керек.

Оның ҥстіне, қуатты сҥзгі ретіндегі аппарат та ―жаңылыс кету‖ ықтималдылығына іс

жҥзінде титтей де жол бермейтін. Ӛзіңіз ойлап кӛріңіз: айталық, обкомның бірінші

хатшысы болып сайлану ҥшін ол қызмет орнына ҧсынылған кісі әуелі республика

Компартиясының Орталық Комитетіндегі, одан соң СОКП Орталық Комитетіндегі бҥкіл

иерархиялық қызметтік сатыларында болып, нҧсқаушымен, сектор меңгерушісімен,

ҧйымдастыру-партиялық жҧмыстар бӛлімі меңгерушісінің орынбасарымен және

меңгерушісімен, кадр мәселелерімен айналысатын хатшымен, Саяси Бюроның екі-ҥш

мҥшесімен алдын ала әңгімелесуден ӛтуі керек еді. Одан әрі ол партиядағы екінші

дәрежелі адамға баратын, ал ең соңында ғана Бас хатшыға жететін, осының бәрінен кейін

Орталық Комитеттің Секратарияты мен Саяси Бюроның мәжілістерінде талқыланатын.

Жергілікті жерлерде ешқандай демократия болған жоқ – СОКП Орталық Комитетінің

ҧсынысы іс жҥзінде ең соңғы, тҥпкілікті шешім болып есептелді. Обком пленумының

ҥлесіне қалай болса солай қол кӛтеріп, дауыс беру ғана қалатын‖- дейді [114, 30-31 бб.].

Егер, империя кӛлемінде бар билік жоғарғы пртия басшылығы мен орталық аппарат

қызметкерлерінің қолында болса, республика кӛлемінде билік бірінші басшы мен соның

тӛңрегіндегілердің қолында болатын. Сол жылдары Қазақстанда қалыптасқан ―дәстҥр‖

туралы Н. Назарбаев жоғарыда аталған еңбегінде: ―Бірінші басшының тӛңрегіне

топтасқан шағын шоғыр практика жҥзінде барлық істі шешетін. Кӛп жағдайда біз,

Орталық Комитеттің хатшылары, республика Крмпатиясы Орталық Комитетінің Бюро

мҥшелері бола тҧрсақ та, кадырларды тағайындау, оларды ауыстыру сияқты басқа да

маңызды мәселелр жӛнінде мәселе шешіліп қойғаннан кейін ғана естіп білетінбіз. Д. А.

Қонаевтың ҥй-ішімен аралас-қҧралас адам ӛзге кімнің болса да тағдырын шеше алатын:

қызметін жоғарылататын, орнынан алатын, награда, пәтер беретін‖-дейді [114, 141 б.].

Осылай, ―дәстҥр‖ жоғарыдан тӛмен қарай жалғаса беретін. Облыс кӛлемінде бар билік

облыстық партия комитетінің бірінші хатшысының қолында болса, аудан кӛлемінде

аудандық партия комитетінің бірінші хатшысының қолында болатын.Сондықтан

―біріншінің‖ кӛңілін тауып,соның ойынан шығу партияның барлық бастауыш ҧйымдары

хатшыларының негізгі міндетіне, кҥнделікті ―жҧмысына‖ айналды. Партияның негізін

қҧрайтын, яғни басты тірегі болып табылатын бастауыш партия ҧйымдарын да формализм

жайлады. Тірі адаммен, яғни қатардағы партия мҥшесімен жҧмыс істеу, қағазбен жҧмыс

істеумен ауыстырылды. Осылай, КОКП-ның ең биік шыңынан басталған індет –

екіжҥзділік, жеке бастың мҥддесін ғана ойлау, жағымпаздық, формализм т.т. партияның

барлық буынын қамтып, ең тӛменге дейін жетті.

КСРО сияқты алып империяны басқарып отырған партия аппаратының жоғарыдын

тӛменге дейін, тӛменнен жоғарыға дейін формализм індетіне шалдыққандығы туралы

айтқан Н. Назарбаевтың бҧл пікірінің шындыққа толық сай келетіндігін ондаған, жҥздеген

деректер арқылы оңай дәлелдеуге болады. Әрине, оның қажеті де бола қоймас. Ӛйткені

оның ең басты дәлелі ӛмірдің ӛзі. Дегенмен, шынайылық деңгейінің аса жоғары екендігі

еш кҥмән туғызбайтын бір ғана дерек келтірейік. СОКП ОК жҧмысының ішкі механизімін

ӛте жақсы білетіндердің бірі ретінде Б. Н. Ельцин ӛз заманхатында: ―Жалпы СОКП ОК

аппаратының жҧмысы – қайталанбайтын ерекше қҧбылыс… Ол ешнәрседе ӛндірмейді.

Ешнәрсе де, тек қағаздан басқа. Тонналаған қағаз. Ең қызығы, жҧмыстағы жетістік, осы

таудай боп ҥйілген, ешкімге керегі жоқ анықтамалар, есептер, жауаптар, баяндамалар,

талдаулар, жобалар т.т. ӛлшенеді. Саяси бюро, партияның ОК қандай болса, аппарат та

дәл сондай, жақсы да емес, жаман да емес… Бҧдан сәл бҧрын Брежневтің дамыған

социализм туралы айтуы мҧң екен бҥкіл аппарат, аса ҥлкен машина кемелденген

социализмнің қалай дамығандығы және дами беретіндігі, оның кезеңдері мен жолдары,

кеңес халқының кемелденген социализм кезінде қалай жақсы тҧратындығы туралы

―аңыздар‖ ӛндіре бастады‖-деп жазды[135, 113 б.].

Бҧл, сӛз жоқ, партияның әр тҥрлі деңгейдегі органдарында жҧмыс істейтін парастатты

адал адамдардың наразылығын, іштей қарсылығын тудырмай қойған жоқ. Н.

Назарбаевтың айтуынша: ―Олардың кӛпшілігінде іштей риза болмаушылық қана емес,

сонымен қатар бҧған дейін мызғымастай берік сияқты кӛрініп келген тәртіптерге қарсы

кҥрес жҥргізу қажеттігі де сӛзсіз ӛсе тҥсті‖ [114, 142 б.].

Сонымен қатар Н. Назарбаев ӛз еңбегінде ондай наразылықтың қашан және неліктен

пайда бола бастағандығы туралы: ―Мен ӛзгеріс жасаудың қажеттілігін тҥсіну партия

ҧйымдарында, партияның тӛменнен жоғарыға дейінгі әр тҥрлі басшы буындарында

шамамен жетпісінші жылдардың орта кезінен бастап пісіп-жетіле бастады ғой деп

ойлаймын. Партиялық жҧмыстың барған сайын формализмге ҧрынып бара жатқаны,

дҥмшелік қҧрғақ сӛздің, жалған кӛрсеткіштердің, кӛпірме статистиканың кӛбейіп, асқына

тҥскені тап сол кезде байқала бастады‖-дей келе [114, 142 б.], партияда қалыптасқан

жҧмыс істеу тәсілін, оның бар мән-мағанасын және салдарын толық ашып кӛрсеткен.

Оның айтуынша: ―Партия ҧйымдарының хатшыларын есеп бергенде коммунистердің

партия жиналыстарына қатысуын кӛбейтіп кӛрсетуге, саяси оқудың ҧйымдастырылған әр

тҥрлі формаларына СОКП мҥшелерін ғана емес, сонымен қатар партияда жоқтарды да

тҥп-тҥгел қамтыуға, ешкімге де қажеті жоқ тҥрлі қағаздар мен анықтамаларды тау-тау етіп

жасауға мәжбҥр ете бастады. Ӛмірде бар адамдардың арасындағы жанды жҧмыс екінші

кезекке ысырылды. Партия ҧйымдастырушыларының жҧмысындағы басты нәрсе дер

кезінде және сауатты есеп беру, ропорт жіберу болды. Олардың жҧмысына аудандық

пратия комитеті жіберген қағаздарына қарай баға беретін болды. Партия ҧйымдарына

басшылық жасаудың нәзік әкімшілік тәсілдері неғҧрлым нық орныға бастаған сайын,

оның барлық қызметіндегі жанды мазмҧн соғҧрлым жойыла тҥсті.

Кейбіреулер бҧған тез бейімделіп те алды.Партияға кіруге мансапқорлар ҧмтыла бастады.

Жағдайдың бҧлай ӛзгере бастауы жҧмысшылардың СОКП-ға деген кӛзқарасына да әсер

етті. Партия қатарындағы жҧмысшылар тобын жасанды тҥрде сақтап отыруға тура келді‖-

[114, 142-143 бб.].

Елде белгілі бір ӛзгерістер жасамауға болмайтындығын 1985 жылы Бас хатшылыққа

келген М.С. Горбачев та жақсы сезінді. Соның тікелей бастамшылығымен КОКП Орталық

Комитетінің 1985 жылғы сәуір Пленумында елде ―қайта қҧру‖ шараларын жҥргізу арқылы

қоғамды одан әрі дамыту туралы шешім қабылданды. Оның аяғы немен тынғандығы

тарихтан жақсы белгілі. Басқа емес, сол басқарушы партияның Бас хатшысының тікелей

ӛзінің бастауымен және Орталық Комитеттің мақҧлдауымен елді ―қайта қҧру‖ бағытында

басталған нақты іс-шаралар, кӛп ҧзамай ондаған жылдар бойы қалыптасып, әбден қатып-

семген әміршілдік-әкімшілдік жҥйенің бір топ жоғарғы басшылығының, ―қытай

қорғанындай‖ мызғымас қарсылығына тап болды. Қортындысында 1991 жылдың кҥзінде

КСРО мемлекет ретінде ӛмір сҥруін тоқтатты. Ал, М.С. Горбачев КСРО-ның тҧңғыш және

соңғы Президенті ретінде тарихта қалды.

КСРО сияқты алып империяның іргесін шайқалтқан 1985 жылғы сәуір пленумы туралы

Н.Ә. Назарбаев содан тура 20 жылдан кейін ӛзінің ―Еуразия жҥрегінде‖ атты еңбегінде:

―Нақ сол жылы Михаил Горбачев мәңгі мызғымастай кӛрінетін Кеңес Одағының

тағдырына шешуші ықпал еткен бағдарламаны ӛзі бастап қолға алғаны белгілі.

Кеңес Одағының қуатты әлеуетіне кәміл сенетіндіктен, КОКП Орталық Комитетінің сәуір

пленумын, сол пленумдағы Михаил Сергеевич Горбачевтың кеңес қоғамын ауқымды

тҧрғыда жаппай қайта ӛзгерту қажеттігі туралы тосын идеясын, ―қайта қҧру‖ деген

қарапайым ғана аталып, жалпақ жҧртқа жария етілген әйгілі баяндамасын мен жан-

тәніммен қабылдадым.

Мен ол кезде Қазақ КСР Ҥкіметінің Тӛрағасы едім және Горбачевтың маған айтарлықтай

іш тарта қарайтынын, әрі менің ішкі толғаныстарымды тҥсінетінін сезуші едім. Оның ӛзі

де қоғамға ҥлкен ӛзгерістер қажет екендігін ҧғынып, терең толғаныс ҥстінде жҥретін.

Сондықтан бҧл пленум талайларды серпілтіп жіберді. Брежневті, Андроповты,

Черненконы жерлеу кезінде ӛз ӛкілдерін бірінен кейін бірін соңғы сапарға аттандырып

жатқан Кеңес Одағының кәрі кӛкжалдарынан қайыр жоқтығын сезініп, еңсені басқан

торығу мен тығырықтан қиналған кҥндер әлі жадымда.

Ескі заманның дәурені ықылассыз, баяу ӛтіп бара жатқанын, оның алып мемлекеттің

тағдырын басқару қҧқығынан қынжыла айырылып жатқанын, билікке сондай ӛлермен

табандылықпен жармасып тҧрғанын бақылау естен кетпес кӛрініс еді‖-деп еске алған

[134, 25 б.].

Жоғарғы басшылықтың қандай да болмасын ӛзгеріске жанталаса қарсы тҧру себебі

туралы Н. Назарбаев ӛз еңбегінде: ―1985 жылы СОКП Орталық Комитеті сәур

Пленумының шешімдерін жан жҥрегімен қабылдаған және оған шын ықыласымен сенген

адамдардың ең ізгі ниеттері қасарысқан қарсылыққа неге душар болғанын мен кейінірек

қана тҥсіндім. Қоғам мен халықтың мҥдделерін ондаған жылдар бойы ең жоғарғы мақсат

ретінде кӛпірме сӛздермен жариялап келген әміршілдік-әкімшілдік жҥйенің ат тӛбеліндей

аз ғана тобы ӛздерінің іс-әрекеттерін бір ғана нәрсеге — ӛздерінің жағдайларын нығайтуға

жҧмсап келді. Сондықтан да салтанатты тҥрде отырып алып, кӛркейіп ӛсе тҥскен топ ол

жҥйеге ең кішкентай сызат тҥсіруге қаблетті нәрсенің бәрі де мейлінше нақты адамдардың

қаймағы бҧзылмай отырған тыныш ӛміріне қатер тӛндіру болып табылады деп негізсіз

есептеген жоқ‖-деп жазды [114, 170 б.].

Ӛз еңбегінде Н. Назарбаев елде басталған ―қайта қҧрудың‖ берген алғашқы нәтижелеріне

де талдау жасай отырып, КСРО-ның қҧлауына алып келген саяси себептердің кӛріністері

туралы ӛте қҧнды пікірлер айтқандықтан оларды толығымен келтірейік. Ол: ―Соңғы

жылдары ―қайта қҧру‖ деген сӛз ӛзінің қҧнын әдәуір тҥсіріп алды десек, мҧның ӛзі

пәлендей жаңалық бола қоймайды… Ендігі жерде бҧлай ӛмір сҥруге болмайды деп алғаш

рет айтылған кезде, жҧрт бҧған әбден келіскен болатын. Ӛйткені ендігі жерде

шындығында да бҧлай ӛмір сҥруге болмайтынын әрбір адам жақсы тҥсінген еді.

Демократияландыру мен жариялылық бағыты жарияланған кезде, жҧрт мҧны да қолдады.

Ӛйткені ауасы бҧзылған бҧрынғы ахуалда тыныс алудың ӛзі барған сайын қиындай

тҥскенін бәрі де тҥсінді. Алғашқыда кӛптеген адамдар сӛз бостандығына, пікір білдіру

еркіндігіне толық қол жетсе-ақ болды, ӛміріміз бен экономикамыз ӛз-ӛзінен оңалып жҥре

береді деп деп ойлады. Бірақ демократияландыру мен жариялық қайта қҧрудың

мақсатынан гӛрі оның маңызды қҧралы екені, ал бҧл қҧралды дҧрыс пайдалана білуді

ҥйренуіміз қажет екені кӛп ҧзамай-ақ айқын болды. Мемлекеттік және экономикалық

қҧрылым негіздерімен тікелей айналысуға кезек келгенде әбден абыржыдық. Неден бастау

керек, нені керексіз деп қиратып, лақтырып тастауға болады, нені сақтап, нені жаңадан

салуымыз керек екенін ешкім де жӛнді білмеді. Пікірлер бір-біріне қарама-қайшы, қызу

әрі ымырасыз бола бастады… Батыл ӛзгерісер жасау қажеттілігін бірінші болып мәлімдей

отырса да, партия қоғамға қайта қҧрудың біртҧтас және сындарлы бағдарламасын ҧсына

алмады…ӛйткені СОКП-да нағыз ақыл-ой орталығы жоқ болатын. Партияның орасан

штаты бар аса ірі ғылыми-оқу мекемелері атам заманғы қасаң қағидалардан айырылмай,

аппараттың ҧсақ мҥдделеріне ғана қызмет етуді одан әрі жалғастыра берді, қазіргі ғылыми

және қоғамдық ақыл-ойдан мҥлдем артта қалып қойды‖-дейді [114, 207-209бб. ].

Егер, Н. Назарбаев аталған еңбегінде осылай КСРО-ның кҥйреу қарсаңындағы елдің саяси

басқару жҥйесінде қалыптасқан жағдай туралы айтса, 1996 жылдың басында, яғни КСРО

қҧлағаннан кейін 4 жылдан соң, жарық кӛрген ―Ғасырлар тоғысында‖ атты кітабында,

КСРО-ның қҧлауының саяси және әлеуметтік-экономикалық себептерін кӛрсетіп, оларға

талдау жасады және ӛз пікірін айтты. Мысалы, ол КСРО-ның қҧлауына қатысты сол

жылдары айтылып жҥрген әр тҥрлі пікірлердің бар екендігі туралы: ―КСРО-ның қҧлау

себептері жайындағы әр алуан пікірлер, негізінен, екі арнаға тоғысады. Біріне қҧлақ

ассаңыз: КСРО ӛздерінің бірден-бір идеологиялық және геосаяси бәсекелесінің кӛзін

қҧртуға тырысқан сыртқы және ішкі іріткі кҥштердің бірлескен қимылы нәтижесінде

қҧлады. Екіншісіне ден қойсаңыз: бҧл әлдеқашан математикалық дәлдікпен жете

мӛлшерленген, ешқандай объективті де субъективті де себепсіз-ақ, тап осы кезеңде қалай

да болмай қоймайтын заңды қҧбылыс еді. Әрине, бҧл екеуі – бір-біріне еш қиыспайтын ең

кереғар кӛзқарастар‖-деп, оларға талдау жасаған [126, 9 б.].

Н. Назарбаевтың айтуынша Кеңестер Одағы ақпараттық және мағыналық шабуылды

кҥшейтіп, жҥйелі тҥрде іргесін сӛге беруді кӛздеген кӛп жылғы іріткі әрекеттің

нәтижесінде қҧлады дейтін пайымдаудың, былайғыларына қарағанда кӛбірек қисынға

келіңкірейтіні рас. Дегенмен, ол қауіпсіз де пікір емес. Ондай пікірдің астарында не

жатқандығы туралы Н. Назарбаев: ―Егер, КСРО геосаяси бәсекелестерінің ақпараттық

шабуылы нәтижесінде қҧлаған болса, ТМД-ның ешбір елінің тәуелсіз дамуының келешегі

жоқ болып шығады. Басқа сӛзбен айтқанда, бҧл мемлекеттер орасан ақпараттық

шайқастың орнында қалған мҥгедек мҥскіндер болып шығады. Талайға дейін естерін

жиып, етектерін жаба алмайды. Бҧл пікірдің тӛркінінде, ондай мемлекеттер не одан әрі ӛз-

ӛзінен кҥйреп жоғалуға тиіс, не қайтадан бір мемлекеттің қатал уысына бірігуі керек деге

тҥйін жатыр‖- дейді [126, 12 б.].

КСРО-ның қҧлауын таза ішкі процесс ретінде қарастыратын екінші пікірдің де кӛңілге

қона бермейтіндігі туралы Н. Назарбаев: ―Екінші жағынан, ТМД елдерінде болып жатқан

ӛзгерістер – ешқандай реформа емес, саналы тҥрдегі бҥлдіру мен кҥйрету деген пікірдің

де еш қисыны жоқ. Бҥлдіру болса, нені бҥлдіру? – деген сҧрақ туады‖-дейді [126, 13 б.].

Сондықтан, Н. Назарбаевтың ӛзінің айтуынша, ешқандай теориялық жаңалық ашуға

талаптанбай, орасан ірі мемлекеттің кҥйреуіне әкеліп соқтырған ең елеулі факторлар мен

одан шығатын қорытындылар жайында ӛз пікірін ортаға салған. Оның ҥстіне, КСРО-да

қоғамдық ғылымдардың дамуының соншалықты тӛмен болуы, мемлекеттің қҧлағанына

тӛрт жыл ӛтсе де қҧлаққа кіретіндей тҥсініктемені ешкімнің айтып бере алмай жҥргендігі

де оған әсер еткен. Жәнеде, ең бастысы, КСРО-ның қҧлағанына он тӛрт жыл ӛткен соң да

ӛмір Н. Назарбаевтың бҧдан он жыл бҧрын айтқан пікірлерінің дҧрыстығын дәлелдей

тҥспесе жоққа шығара алған жоқ. Демек, зерттеушілер КСРО-ның ыдырау себептері

туралы Н.Ә. Назарбаевтың ―Ғасырлар тоғысында‖ айтқан пікірлерін, келтірген дәлелдерін

КСРО-ның кҥйреу тарихының дерек кӛздірі ретінде пайдалана алады. Сондықтан

тарихымыздың аса бір кҥрделі қҧбылысы сырын ашуға кӛмектесетін дәйектер ретінде сол

пікірлерге тоқталайық.

Н. Назарбаев: ―Бҧл оқиғаларды ―ақпараттық соғыс‖, ―элита сатқындығы‖, ―психологиялық

шабуыл‖ сынды арзанқол терминдермен тҥсіндіру орынсыз‖-дей отырып [126, 13 б.],

оның терңде жатқан кҥрделі себептеріне талдау жасаған. Біріншіден, ол ―Ғасырлар

тоғысында‖ КСРО-ның кҥйреуінің саяси себептеріне талдау жасауда ӛзінің ―Әділеттің ақ

жолында‖ айтқан ең жоғарғы дәрежедегі басшылық туралы ойын жалғастырған. Егер,

―Әділеттің ақ жолында‖ басшылық атына айтылған сын, келтірілген нақты дәлелдер, сол

басшылықты жақсарту, жіберілген кемшіліктерді тҥзету, саяси басшылықтың тиімділігін

арттыру мақсатында айтылса, ―Ғасырлар тоғысында‖ КСРО-ның кҥйреуі іске асқан факті

ретінде қарастырылған, ал жіберілген кемшіліктер КСРО-ны кҥйреуге алып келген басты

факторлар, нақты себептер ретінде айтылып, қорытындылар жасалынған.

Мысалы, ол ӛзінің бірінші кітабында айтқан елдегі ең жоғарғы басшылықтың жастарының

ҧлғайып, денсаулықтарының нашарлауына байланысты ел басқару қабілеттерінің

тӛмендей бастағандықтары туралы ойын жалғастырып: ―КСРО-ның кейінгі кезеңі маған

ақсақалшылдық дәуірі боп елестейді. Тіпті брежневшілдік кезеңнің тілінде де соның әсері

анық сезілген. Қырықтан асқанша жазушы болашағынан ҥміт кҥттіретін әдебиетші болып

есептелетін. Саяси бюроның алпыстан асып кеткен мҥшесі болашағы әлі алдағы қабілетті

саясатшы болып саналатын. Ол кезде уақыт пен ҥйреншікті ҥрдістен екі елі сыртқа аттап

шықпайтын абайшылдық қана қызмет бабында ӛсуге кепілдік бере алатын‖-деп, сол

уақыттың ерекшелігін айта келе [126, 42 б.], Н.Ә. Назарбаев: ―Бәлкім, бҧл қәзір кҥлкілі

кӛрінер. Он жылдан соң орасан ҥлкен елдің быт-шытын шығарған қопарылғыштың сағат

механизімінің қҧлағы маған тап сол кезде бҧралған сияқты болып кӛрінеді. Тобы

бҧзылмастан бірге қартайып, бірге алжи бастаған бюрократияның сҥйікті кәсібіне

айналған кадр тҧрақтылығы бірте-бірте кадырлардың азғындауына ҧрындырды‖-деп, аса

маңызды саяси қорытынды жасаған [126, 42 б.].

Екіншіден, тарих қойнауына енген саяси басшылықтың іс-әрекеттеріне, ӛмір салттарына,

кадр саласында ҥстанған бағыт-бағдарлары мен жҥргізген саясаттарына талдау жасай

келе, КСРО-ның кҥйреуінің саяси себептерінің субъективті-адами факторлармен

байланысты терең сырларын да ашып кӛрсете білген. Мысалы, ол: ―Косыгин де, Суслов

та, Устинов та, Громыко да, Байбаков та, республикалардың басшылары да, тіпті

Брежневтің ӛзі де, тағы басқа кӛптеген адамдар сияқты, билікке 30-35 жастарынан бастап

араласты. Әрине, осындай жас адамдар қабілеттері болмаса, әлгіндей биік қызметтерге

кӛтеріле алмайтындары даусыз. Алайда олардың араға 25-30 жыл тҥскен соң да, ӛздерінің

билікке қай жаста келгендерін ҧмытып, элитаның қҧрамын жаңа адамдармен алмастыруға

тіптен мән бермегендері таң қалдырады‖-дейді [126, 42 б.].

Иә, бҧл тарихи шындық. Осылардың кӛбі әр дәрежедегі билікке жастайынан, яғни

Сталиннің кезінде-ақ араласа бастаған. Оны олардың кез-келгенінің ӛмірбаянын дерек

кӛзі ретінде алып оңай дәлелдеуге болады. Онда неге олар жастарға жол бермей, ӛз

орындарында тапжылмай ондаған жылдар бойы отырып алды? Оның ең басты себебі ел

басшыларының ел қамын емес, жоғарыда айтылғандай, ӛз бастарының қамын ғана ойлауы

еді. Ең жоғарғы дәрежедегі ондаған басшылардың бір уақыт аралығында /ӛткен ғасырдың

70-80 жылдарында –С.С./, бір кеңістікте /Кремльде – С.С./ тек ӛз мҥдделерін кӛздеп, ӛз

бастарының қамын ойлаулары бір арнаға тоғыса келе, сол мемлекеттің тҥбіне жеткен

мемлекеттік саясатқа ҧласты. Ол туралы Назарбаев: ―Шарықтау шыңдарына 70-

жылдардың басында-ақ жете тҧра, кейінгі буындардың ӛздерін ӛздері кӛрсетуіне жол

бермеді. Сосын осы бір айрықша қаблетті адамдардың аттарына лайық, отырған

орындарын ӛлмей босатпайтын әдет басталды…Жетпісінші-сексенінші жылдар

тоғысында басқару элитасын тҥбегейлі алмастыратын кезең туды. Алайда уақыттың бҧл

талабына тиісінше жауап беруге біздің саяси жҥйеміз атымен әзір емес болып шықты.

Жҥйеміздің тағы бір ішкі осалдығына, мен ресми жетекшілеріміздің сырты жылтырақ, іші

қалтырақ кӛзбояушылар мен даңғойлық қана болып шыққанын қосар ем‖-деп, оның

мысалы ретінде ҧзақ жылдар бойы КСРО сияқты алып мемлекетті басқарған Л. Брежнев

туралы: ―Он сегіз жыл ел билеген адам. Озбыр да, зҧлым да емес, алайда ол дҥниеден

ӛткенде, ең жақындарынан басқа ешкім кӛздеріне жас алып жыламақ тҥгілі, тіпті реніш те

білдірмеді. Бҧдан жаман не болушы еді?

Маған ол кезде мемлекеттік делегациялар қҧрамында әлденеше рет шетелдерге барып

қайтуға тура келді. Сонда жанға батқаны: Л. Брежневті қылжақ қылғандар бҥкіл елді

қылжақ қылатын еді. Можап қалған елбасына қарап, кҥллі ел де тҧралап қалғандай болып

кӛрінетін‖-дейді [126, 42-43 бб.].

КСРО-дағы билік басында мҧндай адам таңғаларлық жағдайдың қалыптасуы

шетелдіктердің қылжағын ғана туғызып қойған жоқ, олардың алаңдауын да туғызды.

Оның бір мысалы ретінде Н. Назарбаев: ―Брежнев буыны елді әбден тҧралатты. Р.

Рейганның К. Черненко ӛліміне байланысты ӛз мемуарында ашықтан ашық жазған:

―Кремльге тағы да жаңа адам келді. ―Егер бҧлар кӛз алдымда бірінен соң бірі ӛліп жатса,

мен орыстармен не туралы келісімге келе алмақпын? – деп Ненсиден сҧрадым‖ деген

сӛздерін оқығанда, бір тҥрлі жәбірленіп қалғаным бар‖- дей келе: ―Мойындау қалай қиын

болғанмен де, ештеңеге жеткізе алмай, дҥниеден кетіп жатқан кӛсемдермен бірге, кӛне

жҥйе де ӛз-ӛзінен ӛле бастағанын біз де амалсыз аңғара бастадық‖-дейді [126, 49 б.].

Ҥшіншіден, Н. Назарбаев ―Әділеттің ақ жолында‖ айтқан Д. А. Қонаевқа байланысты

республика деңгейінде қалыптасқан саяси жағдай туралы ойын да жалғастырған. Ол:

―Дінмҧхамет Ахметҧлы Қонаев…Мен оған әрдайым, тіпті ара-қатынасымыз аса қиындап

кеткен тҧстарда да, шынайы ізетпен қарадым. Менің экономикада, кадр таңдауда, саясатта

бетті оңға қаратуға тырысқан максимализмім тҥсіністік таппады…Бірақ мен Дінмҧхамет

Ахметҧлы Қонаев отыз жылдай Қазақстанның ен ірі орындарын басқарған, ӛз заманының

шын мәніндегі ірі саясаткері болғанымен, жетпістен асып кеткен жасында, психологиялық

жағынан да, биологиялық жағынан да жаңа жағдайға икемделе алмауы мҥмкін екенін

ескермеппін. Оның ҥстіне, орталық басшылыққа жуырда ғана К.У. Черненко келді‖-дейді

[126, 45 б.].

Одан әрі Назарбаев Д.А. Қонаевтың жаңа жағдайға сай бейімделіп кете қоймауының

себебін: ―Меніңше Д. Қонаевтың ол кезде ҧстанған бағыты тек қана ескіше ойлаудың

салдарынан, орнықтылықты қалай да сақтап қалуға тырысқандықтан ғана емес, ӛз

ӛмірінде кӛп нәрсені бастан кешіп, әбден шаршағандықтан да туындап жатқан сияқты. Д.

Қонаев ол жҥйеде жҧмыс істей жҥре, аса қиын да кҥрделі талай жәйттерді бастан

ӛткерген-ді. Оның ӛзінің айтқанын естуші едік: ―… шаршадым, барлығы жалықтырды, 75-

ке дейін істеймін де кетемін…‖-деп тҥсіндіреді [126, 45 б.].

Әрине, ҧзақ жылдар бойы қалыптасқан жҥйеге әбден бейімделген және сол жҥйеге адал

қызмет еткен, оның ҥстіне жасы келген адамның қоғамда болып жатқан тҥбегейлі саяси

ӛзгерістерге сай тез бейімделіп кете қойуы қиын екендігі тҥсінікті. Дегенмен, Н.

Назарбаевтың: ―1980 жылдың басындағы бір оқиға ойыма келеді. Біз бірде оның

ҧшағымен республиканың кҥнгейінен теріскейіне бардық. Кенет мені қасына шақырып

алып: ―Біздің республикамыз қандай ҥлкен! Шіркін, ӛз алдымызға дербес мемлекет болсақ

қой‖, — деп сыбырлап, саусағымен аузын басты. Мҧндай нәрселерді ол ылғи, әуелі,

ҧшақта да сыбырлап айтатын. Ойлаймын, ол Саяси бюро мҥшелерінің де қыл ҥстінде

жҥргенін білген‖- деп жазуы біраз нәрсені аңғартады [126, 47 б.].

Біріншіден, ӛмір бойы компартияға адал қызмет еткен Д.А. Қонаевтың да жҥрегінің

тҥпкірінде ел дербестігі, ҧлт тәуелсіздігі туралы арман жатқан. Екіншіден, ӛмір оған әбден

сақ болуды ҥйреткен. Саяси бюро мҥшесінің, яғни ең жоғарғы биліктегілердің бірінің,

Қазақстан сияқты ҥлкен республиканың бірінші басшысының ӛзінің ой-арманын ―тіптен

ҧшақта да сыбырлап айтуы‖ біздегі ҧзақ жылдар бойы дәріптелген, ҧлттар теңдігінің іс

жҥзінде қай дәрежеде болғандығын кӛрсетеді.

Н. Назарбаев кейіннен ӛзінің Қонаевпен тҥсініскендігін, оның бҧл дҥниеден ӛтер алдында

ӛзін қолдағандығын да айтқан. Ол: ―Кейін елбасы болған соң, екеуміз талай кездестік.

Әйелі қайтыс болғанда, ҥйіне кіріп шықтым. Шаруасы шығып қап келем десе, есігімді

ашық ҧстадым. Кейбір ―бҧрынғылардай‖ емес, Д. Қонаев саясаттан толығымен аулақтап,

инабатын жоғалтпай, ӛзін ақылды ҧстады. Республикада қолға алынып жатқан кҥрделі

істерді қолдады…ақырғы ҧшырасуымыздағы бір сӛзі әлі есімнен кетпейді. ―Сенің

айтқандарың да, істегендерің де дҧрыс болып шықты, Нҧрсҧлтан. Мен сен алған бағытты

қолдаймын‖, — деп еді‖-дейді [126, 47 б.].

Д.А. Қонаевтың тарихи тҧлға ретінде, аса кҥрделі кезеңде ӛз елін басқарып, халқына

мҥмкіндігінше қамқор болған басшы ретінде, ҧлтының аяулы ҧлдарының бірі ретінде

Қазақстан тарихынан ӛз орнын алары кҥмәнсіз. Бҥгінде Алматыда оның атымен аталған

кӛше, университеттер бар. Орталықта ескерткіші тҧр. Д. Қонаев атындағы қор жҧмыс

істейді. Кітаптары бірнеше рет басылып шықты.

Тӛртіншіден, КСРО-ның ыдырауына алып келген саяси, әлеуметтік-экономикалық

себептердің тамыры тереңде жатқанымен, оның іс жҥзінде кҥйреп, тарих қойнауына енуі

М.С. Горбачевтің атымен тікелей байланысты екендігі белгілі. Н.Ә. Назарбаев ―Ғасырлар

тоғысында‖ КСРО-ның кҥйреуін тездеткен саяси себептердің бірі ретінде М. Горбачевтың

бірінші басшы қызметіндегі іс-әрекеттеріне де талдау жасап, ӛз ойларын айтқан. КСРО-

ның қҧлауы ондаған мемлекеттердің, олардың миллиондаған тҧрғындарының тағдырын

кҥрт ӛзгерткен кҥрделі тарихи қҧбылыс болды. Оның келешекте терең зерттеліп, жан-

жақты зерделенері анық. Дегенмен, бҥгіннің ӛзінде-ақ ӛмір, еңбек жарық кӛргеннен

кейінгі уақыт, Н. Назарбаевтың КСРО-ның соңғы басшысы туралы жасаған

тҧжырымдарының негізінен дҧрыс екендігін кӛрсетіп отыр. Сондықтан ―Ғасырлар

тоғысында‖ келтірілген мәліметтер КСРО-ның бірінші және соңғы президенті М.

Горбачевтың тарихтағы ролін анықтап, КСРО-ның ыдырауының саяси себептерін аша

тҥсуге кӛмектесетін маңызды дерк кӛздерін қҧрайтындығы кҥмәнсіз.

Н. Назарбаев ӛз еңбегінде: ―Михаил Горбачев… КСРО тарихында кеңес жҥйесін тҥбегейлі

ӛзгертуді ең мықтап қолға алған алты жылдық кезең осы бір есіммен тығыз байланысты‖-

деп [126, 49 б.], оның биліке келуінің уақыт талабынан туындаған қыбылыс екендігін айта

келе: ―Алайда кӛп адамның әліге дейін тҥсінбейтіні: кҥллі ӛмірі комсомол-партия

жҥйесінде ӛтіп, мінез-қҧлқына дейін ӛктемшіл боп қалыптасқан М.С. Горбачев бҧл жҥйені

қҧртпай тынбайтын қайта қҧруға қалайша бастамшы болып жҥр?‖-деген сҧраққа жауап

берген [126, 49 б.].

―Меніңше- деп жазды Назарбаев, — коммунист ретінде де, саясатшы ретінде де М.

Горбачев мҧндай терең ӛзгерістер жасаймын ғой деп ойлаған жоқ. Кӛп адамның

пайымдауынша, ол тек ішкі саяси жҥйеге жекелеген тҥзетулер енгізіп, ―қырғи қабақ

соғысты әлсіретіп‖ ―тарихи тҧлға‖ ретінде де атын шығаруды ғана мақсат етті…менің

байқауымша, тарихқа тек реформашы ғана емес, әлемдік деңгейдегі саясатшы боп

қалғысы келген М.С. Горбачевтың іш пиғылы да талай нәрсеге тҥрткі болған сияқты. Оны

кейбір ҧсақ-тҥйектердің ӛзінен-ақ айқын аңғаруға болады‖ [126, 49-50 бб.].

Горбачев билігінің соңғы жылдарында қызмет жағдайына байланысты жиі кездесіп тҧрған

адам ретінде Н. Назарбаевтың, оның іс-әрекеттерін бақылауға мҥмкіндігі болды. Мысалы

ол: ―Мен оның Батыс кӛсемдерімен телефон арқылы талай сӛйлескенінде, қасында

болдым. М. Тэтчермен ӛз адамындай, Бушпен ішек-қарыны араласып кеткен ӛз досындай

боп кӛрінуге қатты тырысатынын аңғардым. Бірде ол кабинетінде мен отырғанда,

телефонды қолына алып жатып: ―Қара да тҧр, қазір мен оған Джордж деймін, ол маған

Михаил дейді‖, — деп ескертті. Бҧған ӛзі қатты мәз болатын. Біз онысына тҥсіне

алмайтынбыз‖-дейді [126, 50 б.]. Ал, сӛйткен ―досы‖ М. Горбачев Белая Вежа келісімі

бойынша президенттігінен айырылып қалғанда телефен соғып жағдайында сҧраған жоқ,

керісінше Горбачевты жанталасып жҥріп тақтан тайдырған Ресейдің жаңа кӛсемі Б.

Ельцинмен телефон арқылы сағаттар бойы сӛйлесетін.

Н. Назарбаев қолына билік тиген М. Горбачевтың қалай ӛзгергендігі туралы: ―Бас хатшы

болған алты жыл мерзім ішінде ол адам танымастай ӛзгерді. Бастапқы Горбачев пен

кейінгі Горбачев – аспан мен жердей айырмаға ие. Бас хатшы болған соң, оның

қабылдауына кіру, қасына бару қиындап кетті. Ол бас хатшылықтың ―дәміне‖ әбден

қҧнығып алды. Азғантай адамдармен ғана сӛйлесіп, қалғандарын кӛзге ілмейтін болды‖-

деп оған мінездеме бере келе [126, 50-51 бб.], оның тарапынан мемлекет басшысы ретінде

жіберілген кемшіліктерді атап кӛрсетті. Мысалы, Н. Назарбаев: ―М. Горбачев

айналасының айтқанынан шыға алмады. Біресе ананың айтқанына, біресе мынаның

айтқанына қҧлақ асты. Батыстағылар бір кеңес берсе, елдегілер – атымен кереғар кеңестер

берді… Билік жолындағы кҥрестегі шешімділікпен билік басындағы шешімділіктің екеуі

екі басқа нәрсе. М. Горбачевке осының кейінгісі жетіспеді. Оның алдында әлденеше

мҥмкіндік бар еді. Біріншісі — ӛзіне мҧраға тиген ахуалды сол кҥйінде қалдыру еді.

Екіншісі – қатаң ӛктемшілікті қайта орнатып, андроповшылдық бағытты жағастыру еді.

Ҥшіншісі – елді социал-демократия ҥлгісімен реформалау еді… Оқиғалар дами келе, және

бір жол шықты. Ол – социализмнің саяси және экономикалық жҥйесінен атымен бас

тарту… Бірақ ол тҥбегейлі таңдау жасай алмады‖-дейді [126, 52 б.].

Мемлекет басшысының мҧндай әрекеті, әрине, елдегі жалпы жағдайға әсер етпей

қоймайтындығы тҥсінікті. Ол туралы Н. Назарбаев: ―Кез келген деңгейдегі басшының

ӛзінің алған беті болуы керек. Шешімділік танытуы керек. Бҧл әсіресе ҥлкен мемлекет

басшысына ауадай қажет…Ал, М. Горбачев қабырға сағаттың тіліндей әрлі-берлі

қҧйғылжумен болды. Біреуді тыңдап ап – бір әңгіме айтып, екінші біреуді тыңдап ап –

екінші әңгіме айтты. Дағдарыс ҥдей тҥсті. Одан шығар жолды таңдап алатын адам не

істерін білмей аласҧрғаннан басқа, ештеңе бітірмеді… Мҧндай шешімсіздік, әлсіздік пен

жауапсыздықтың бірден-бір себебі ретінде, ӛкіметті дағдарысқа апарып соқтыратыны

талассыз. Маған М.С. Горбачевпен осы тақырыпқа бірнеше рет сӛйлесуіме тура келді

және оны мінбеден кӛпшілік алдында сынадым да. Ол ӛкпелейтін…‖-дейді [126, 54-55

бб].

Нҧрсҧлтан Әбішҧлының КСРО-ның соңғы басшысы туралы айтқан бҧл пікірлерінің де

шынайылық деңгейінің жоғары екендігін, КСРО-ның ыдырауының саяси себептерінің

бірі, сол М.С. Горбачевтың атымен байланысты екендігін еш қиындықсыз-ақ дәлелдеуге

болады. Біріншіден, Н. Назарбав, ӛзі айтқандай, М. Горбачевты КСРО қҧлап, ол биліктен

кеткеннен кейін емес, КСРО-ның кезінде, яғни Горбачев билік басында отырған кезінде

сынаған. Екіншіден, М. С. Горбачевтың бастаған ―қайта қруы‖ және оның немен

аяқталғандығы туралы тәжірибелі саясаткер ретінде Д. А. Қонаевтың: ―Мен қайта қҧруды

жақтап, соған алғашқылардың бірі болп ҥн қосқан адаммын‖ дей келе ―Қайта қҧру

тҧсында ―тың ойлар‖ кӛп болды. Соның бәрі ала шапқын, айқай-сҥреңмен басталып, арты

қҧмға сіңгендей, немен аяқталғанын жҧрт әлі кҥнге дейін білмейді‖- деуі де Н. Назарбаев

пікірінің дҧрыстығын кӛрсетеді [12, 422-425 бб.].

Ҥшіншіден, ӛз кітабында Н. Назарбаев М. Горбачевтың жіберген қателіктерімен қатар,

оның атқарған оңды істері туралы да айтып, ӛзінің объективті бағасын берген. Мысалы,

М.С. Горбачевтың бҧрынғы кеңес халқының алдында сіңрген еңбегі туралы Н. Назарбаев:

―Бірақ ҧмытуға болмайтын тағы бір жәй бар. Толып жатқан кемшіліктері мен қателіктері

бола тҧрса да, елді қозғалысқа тҥсірген, қоғамды реформалау процесін бастап,

миллиондардың партия ӛктемдігінсіз ӛмірдің қалай болатынына кӛзін ашып берген адам –

Михаил Горбачев. Адамдарды ҧйқыдан оятып, брежнев-черненкошылдық батпағын астан-

кестен еткен де сол. Иә, даңғаза мен далаңбайшылдықтың кӛп болғаны рас. Бірақ

халықтың санасы оянып, саясатқа араласып, не айтылса да, ―қҧлдық‖ дейтін

қҧлақкестіліктен тиыла бастағаны да сол тҧс… Қолында орасан зор билік бола тҧра, ол

ӛзгерісті кӛкседі. Оның саяси, тарихи еңбегі сонда‖-дейді [126, 55 б.].

КСРО қҧрамындағы барлық одақтас республикаларда 1980 жылдан кейін аса

кҥрделі жағдай басталды. Мҥндай жағдай елдің әлеуметтік, экономикалық

нышандарының жоқтығынан туып еді.

Дағдарыстың себебі ӛте кӛп болды.

Саяси саладағы белгілері:

1. Басшылықтың ӛзгерістерді жҥзеге асыру қажеттігін тҥсінуге қабілетсіздегі

және дәрменсіздігі.

2. Қоғамдық ӛмірдің, экономикалық қызметтің, азаматтардың жеке ӛмірінің бір

орталықтан басқарылуы.

3. Партиялық және мемлекеттік функциялардың бірігуі мен тӛрешілденуі.

4. Заңдылықтың бҧзылуы.

5. Жариялылықтың болмауы.

Экономикалық салаларда-дағдарыстың белгілері:

- Шаруашылықтың жҥргізудің шығындық тәсілі.

- Ғылыми-техникалық және технологиялық прогресте артта қалушылық.

- Бақылаусыз басқару аппараты.

- Инфляция.

- Товар зәрулігі.

Әлеуметтік саладағы оның негізгі белгілері:

- Халықтың тҧрмыс деңгейінің нашарлауы.

- Теңгермешілдік.

- Әлеуметтік әділеттіліктің жиі бҧзылуы.

- Кҥнделікті тіршіліктің бҧрмалануы.

- Ҧлтаралық қатынастардағы шиеленістер.

- Маскҥнемдік, нашақорлық, ҧрлық, парақорлық, жезӛкшелік және коррупция.

Сонымен, КСРО қоғам дамуының жаңа бетбағытына мҧқтаж жағдайда тҧрды.

Қайта қҧру бағыты.

1985 жылғы наурызда Н.У.Черненко қайтыс болғаннан кейін КОКП ОК-нің Бас

хатшысы қызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы сәуірде КОКП ОК-тың

пленумында әлеуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мәселесіне сәйкес

экономикалық қҧрылымды қайта қҧру бағыты жарияланды. М.С.Горбачев

саясатының ҧрандары: жариялылық жеделдету, қайта қҧру. Бҧл қайта қҧру

бағыты 1986 жылғы КОКП-ның XXVII съезінде мақҧлданды. Сонымен партия

елде жаңару бағытына бастауға міндет алды.

Қайта қҧру ешқандай бағдарламасыз, ғылыми айқындамасыз жҥргізілді. Бҧл

бағыттың қияли болжамдары кӛп болды. Қайта қҧру бағыты алғышқы кезден

бастап сәтсіздікке ҧшырай бастады. Бҧған Москвада В.В.Гришин, Ленинградта

Г.В.Романов, Қазақстанда Д.А.Қонаев, Әзірбайджанда Г.Әлиев сияқты

басшылар кінәлі деп шешілді. Қайта қҧру бағыты мемлекетті сол кезде

алғышарты қалыптасқан аса ірі дағдарыстан қҧтқара алмады. Қоғамдағы жағдай

кҥннен кҥнге қиындай берді.

Қайта қҧру бағытының қарама-қайшылығы.

1987 жылы қантар айында болып ӛткен КОКП ОК-нің Пленумында «Қайта қҧру

және партияның кадр саясаты туралы» мәселе талқыланды. Қаулының

кемшіліктері:

1. Дағдарыстың нақты себептерін кӛрсете алмады.

2. Жаппай ӛзгерістердің символына айналып, сӛз жҥзінде ғана салтанат қҧрды.

1987 жылғы маусым Пленумы басқару ісін тҥбірлі қайта қҧру мәселеріне

арналды. Пленум әзірлеген қҧжаттар негізінде «Мемлекеттік кәсіпорын туралы

заң» қабылданды. Бҧл заңда товар-ақша қатынастарының ролі айқындалды.

Мемлекеттік кәсіпорындар дербес товар ӛндірушілер ретінде қарастырылды.

Шаруашылықты жҥргізудің экономикалық әдістерін меңгеруге кӛшуге негіз

жасалды. Ҧзақ мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жҥйесі

енгізілді.

Алайда, бҧл шаралар іске асырылмады. Қоғымның саяси қҧрылымдарын

жаңартпайынша, шаруашылықты жҥргізудің жаңа әдістері нәтиже бермейтіндігі

айқын болды. Халық шаруашылығындағы жағдай ауырлай тҥсті. Дҥкен

сӛрелерінен кҥнделікті тҧтынатын товарлар жоғала бастады, азық-тҥлік тҥрлері

нашарлады.

1988 жылғы маусым айында болған КОКП XIX Букілодақтық конфернцияда

қоғамның әлеуметтік экономикалық жҥйесіне талдау жасалып мынандай

шешімдер қобылдады:

1. Саяси жҥйеге реформа жҥргізбейінше әлеуметік – экономикалық ӛзгерістер

жасау мҥмкін еместегін мойындау.

2. Демократияландыру мен жариялылық.

3. Тӛрешілдікке қарсы қҥрес.

4. Халықтық реформа жҥргізу.

5. Әлеуметтік әділеттік ҧстанымдарын жҥзеге асыру.

Осыдан кейін қайта қҧруды жҥргізу ҥшін ең алдымен саяси жҥйеге реформа

еңгізу керек болды.

Қоғамның саяси және әлеуметтік ӛміріндегі қайшылықтар мен кемшіліктер.

80-жылдарға қарай халық шаруашылығын жоспарлауындағы және ӛндіргіш

кҥштерді орналастырудағы әміршіл-әкімшіл жҥйенің жіберген кемшіліктері мен

қайшылықтарының нәтижесі тоқырау қҧбылыстарын тҧғызды. Республика

шикізат кӛзі ретінде қала берді. Рухани идеологиялық ӛмірде отарлау жҥйесінің

толық ықпалында болды. Ғылым мен ағарту саласын қаржыландырудың

«қалдықты» ҧстанымы сақталды. Ҧлттық мәдениет, салт-дәстҥрлер, тіл ӛте ауыр

жағдайға тірелді. Тек қана 1954-1986 жылдар аралығында қазақ тілінде білім

беретін 600-ге жуық мектеп жабылды. Қазақ тілінің қолдану аясы ӛте тарылды.

Сол кезде билікте отырғандарды тіл тағдыры толғандырмады.

Аса маңызды мәселелердің барлығы тек Москвада ғана шешіліп отырды.

Республикалар егемендегі сӛз жҥзінде ғана болды.

Қазақстан партия басшысы Д.Қонаев (1912-1993 жж.) ӛз жҧмысында кӛптеген

кемшіліктерге жол берді. Д.Қонаевтің ӛзіне республика халықтарының

арасында табынушылық пайда болды. Оның маңындағылар республикадағы

кҥрделі әлеуметтік-экономикалық, рухани, экологиялық жағдайларға

немқҧрайды қарады.

Желтоқсан оқиғасы (1986 ж.)

1986 жылғы желтоқсан оқиғасына орталықтың ӛктемдік әрекеттері мен

демократиялық принциптері арасындағы қайшылықтар және шовинистік саясат

т.б. қалыптасқан жағдайлар нарызылықтың негізгі себептері болды.

Наразылықтың сылтауы 1986 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы

орталық Комитетінің V пленумы болды. Пленумда Г.П.Разумовский

ҧсынысымен Қазақстанды кӛп уақыт бойы басқарған Д.Қонаевты орнынан

босатып, мемлекет басшылығына республика халқына бейтаныс Ульяновск

облысы партия комитетінің бірінші хатшысы болған Г.В.Колбин тағайындалды.

Ел басшылығының ауыстырылуына арналған бҧл пленум 18 минутқа ғана

созылды. Орталықтың бҧл әрекеті барып тҧрған саяси қателік және қазақ

халқының мҥддесін мҥлде елемеушілік болды.

Оқыға барысы. 1986 жылы 17 желтоқсанда Алматыда жастар толқуы басталды.

Кейін бҧл толқу республиканың басқа қалаларына тарады. Шеру бейбіт және

саяси сипатта болды. Жастар шеруі қҧқық бҧзушылық, ҧлтшылдық сипаттан

аулақ болды. Наразылықтың басты қозғаушы кҥші студенттер, жастар болды.

Бюрократиялық жҥйеге ҥйренген республика басшылары жастар пікірін

тыңдағылары келмей, олардың тез таралуын талап етті. Шеруді тарқату

мақсатында республика басшылары Алматы Гарнизоны, басқа да әскери кҥштер

кӛмегімен жастар жиналған Брежнев алаңын қоршады. Демонстрацияны

тоқтату мақсатында КСРО-ның кейбір ӛңірлерінен ішкі әскер бӛлімдері

әкелінді.

Осыншама ірі кҥштер сапер кҥрегі, ҥйретілген иттер, су шашатын машиналар,

сойындар т.б. қарулар кӛмегімен демонстрацияны тоқтатты. Қоғамдық тәртіп

сақшылары ӛрескел қатыгездікке барып, кӛп адамдардың қаза табуына жол

берілді. Республика басшылары бҧл жағдайға кӛз жҧма қарады.

Шеруге қатысқандарды тергеу ісі ӛте қатал, заңсыз жҥргізілді. Тергеу

камераларына, қаланың сыртына әкетілгендерінің саны 8,5 мың болды.

Кӛптеген жастар оқу орындарынан, комсомолдан шығарылды.

Желтоқсан оқиғасына қатысқандарының ішінен Қайрат Рысқҧлбеков, Ербол

Сыпатаев, Ляззат Асанова, Сәбира Мҧхамеджанова сияқты жастар жақсыз

ӛктем биліктің қҧрбандары болды. Біраз уақыттан кейін сол кезде айыпталған

99 адамның 46-ы ақталды, 83 адам 1,5 жылдан 15 жылға дейін бас

бостандығынан айырылды, 52 адам партия қатарынан, 787 адам комсомол

қатарынан шығырылды. 1138 адам комсомолдық сӛғіс алды, жоғары оқу

орындарының 12 ректоры қызметінен алынды, 271 студент оқудан шығаралды,

ішкі істер министрлігінен 1200 адам, денсаулық сақтау және кӛлік

министрлігінен 309 адам жҧмыстан шығарылды. Желтоқсан қҧрбаны Қайрат

Рысқҧлбеков 1988 жылы мамырда қайтыс болды. 1996 жылы 9 желтоқсанда

оған «Халық каһарманы» атағы берілді. 1987 жылғы КОКП ОК-ті Алматыдағы

1986 жылғы желтоқсан оқиғасын «Қазақ ҧлтшылдығының кӛрінісі» деп

бағалады.

Желтоқсан оқиғасы КСРО-ның ыдырауын тездетті. Кейіннен партия желтоқсан

оқиғасында жіберілген қателерді мойындады. КСРО халық депутаттарының 1

съезінде ақын, қоғам қайраткері М.Шаханов желтоқсандағы орталықтың

жҥргізген іс-әрекетін қатты сынап, тҧңғыш рет мінбеде сӛз сӛйледі. Бҧл

желтоқсан шындығын ашудағы алғашқы қадам болды.

Кеңес саяси жҥйесіне реформа.

1989 жылы мамыр-маусым айларында КСРО халық депутаттарының 1 съезі

ӛтті. Бҧрынғы жылдардан ӛзгешілігі съезде саясаттағы, экономикадағы және

қоғамдық ӛмірдің әлеуметтік-рухани салаларындағы жағдайларға ӛткір сыни

және табанды талдау жасалып, кеңес қоғамына тӛнген дағдарыстың себептерін

іздеу әрекеттері жасалды. Съезд барлық дәрежедегі партиялық және

мемлекеттік органдар қызметінің арасын ажырату мәселесіне арнайы тоқталды.

Бҧл съезден кейін Компартияның билігі ӛз беделінен айрыла бастады.

М.Горбачев бастаған партия басшыларының С.Е. Лихачев, П. Соломенцев т.б.

қызметіне сын айтылу кӛбейді. Партиямен қатар комсомол, кәсіподақ

қызметтері де ҥздексіз сыналды.

КСРО халық депутаттарының 1 съезінде жаңа одақтық келісім шарттары жасау

мәселесі кӛтерілді. Бірқатар одақтас республикаларда егемендік туралы

декларация қабылданды (Балтық жағалауы республикалары, Украина,

Қырғыстан).

1990 жылы 25 қазанда Қазақстан ӛзінің мемлекеттік егемендігі туралы

Декларация жариялады.

КСРО басшыларының шындықты бағалап, тҥсінуге қабілетсіздігі, республика

халықтарының ыңғайына барғысы келмеуі олардың беделін тҥсірді. Россия

Федерациясы да ӛзінің егемендігін жариялады. Россия «КСРО-ң бел

омыртқасы» болып есептелгендіктен, бҧл кеңес жҥйесіне берілген ӛте ірі сӛққы

болды. Соған қарамастан, КСРО-ның болашағы туралы мәселе тҥпкілікті

шешілмей, ол ірі ел ретінде тіршілік ете берді.

Қоғамдық – саяси қозғалыстар.

80 жылдардың аяғына қарай демократиялық процестің жандауына байланысты

Қазақ КСР-де қоғамдық ҧйымдар қҧрыла бастады.

1989 жылдың кӛктемінде Қазақстанда алғашқы болып «Невада - Семей»

экологиялық қозғалысы қҧрылды. Бҧл қозғалыстың лидері ақын О.Сулейменов

болды. Қозғалыстың мақсаты – республика жеріндегі Семей және басқа

полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халыққа кӛмек кӛрсету.

Қозғалыс тӛрағасы - О. Сулейменов пен қоғам қайраткері М. Шахановтың

бастамасымен Балқаш және Арал проблемалары бойынша комитет қҧрылды.

Комитеттің негізгі мақсаты Арал тӛңірегіндегі экологиялық апаттың зардабын

шеккендерге кӛмек беру, теңіздің экологиялық апатына ҥкімет назарын аудару

болды.

1989 жылы «Әділет» коғамы қҧрылды. Қоғамның негізгі мақсаты ҧжымдастыру

кезіндегі ашаршылық, сталиндік репрессия шындығын ашу болды. Бҧдан басқа

Қазақстанда «Азамат», «Ақиқат», «Қазақ тілі», «Мҧсылман әйелдер лигасы»

сияқты қоғамдық саяси қозғалыстар қҧрылды.

1990 жылы «Азат» азаматтық қозғалысы қҧрылды. Басты мақсаты

Қазақстанның мемлекеттік егемендігін алу болды.

1990 жылы ҧлтаралық «Единство» қозғалысы қҧрылды. Қозғалысқа ғылыми-

техникалық интеллигенция ӛкілдері кірді. Осы кезде «Желтоқсан» партиясы

қҧрылды. Бҧл партияның қҧрамына 1986 жылғы желтоқсан оқиғасына

қатысқандар кірді.

1991 жылы «Азат» азаматтық қозғалысының партиясы қҧрылды.

Жастар ӛздерінің саяси қозғалысы «Алаш» партиясын қҧрды.

1991 жыл Қазақстан социал-демократиялық партиясы қҧрылды. 1990 жылы

Қазақстанда 100-ден аса қоғалдық-саяси қозғалыс болды. Алматыда ғана 40-қа

жуық саяси қозғалыс жҧмыс істеді. Бҧл кезде Қазақстандағы кӛптеген қоғамдық

– саяси қозғалыстар әлсіз және қалыптасу кезінде болды. «Невада - Семей»,

«Қазақ тілі» сияқты қоғамдық қозғалыстар біршама мықты, кӛптеген мҥшелері

мен белгілі дәрежедегі қаржылық қорлары бар ірі қозғалыстар болды.

1990 жылдың аяғына қарай қатарында 800 мыңға жуық коммунист болған

Қазақстан коммунистік партиясы сан жағынан неғурлым кӛп саяси кҥш болды.

Дегенмен, бҥкіл елімізде компартияға деген халықтың сенімсіздігі кҥшейді. Бҧл

жағдай компартия беделінің тҥсуіне айтарлықтай әсер етті. 1990 жылы

компартия мҥшелерінің 42% - ы ӛз еркімен партия қатарынан шықты. Осы

жылы партия мҥшелерінің қатары 49000-ға кеміді.

90-жылдардың басына қарай Қазақстанда бҧрын патша ҥкіметінің жазалаушы

кҥші болған қазақтар ҧйымы пайда болды. 1991 жылы 15 қыркҥйекте Орал

қаласында қазақтар патша ҥкіметіне қызмет етуінің 400 жылдығын мерекелеуге

шешім қабылдады. Бҧл, шындығында, қазақ халқының ҧлттық мҥддесімен

сонаспағандықтың дәлелі. «Азат», «Желтоқсан», «Парасат» қозғалыстары бҧл

әрекетке ашық тҥрде қарсы шықты. Жаппай қақтығысқа ҧласа жаздаған бҧл

әрекет жоғарыда аталған қозғалыстар мен қҧқық қорғау органдарының

араласуымен тоқтатылды. Кез келген қоғамдық ҧйымдардың абайсыз іс -

әрекеттері ҥлкен қасіретке айналуы мҥмкін екендігіне Оралдағы оқиғалар тағы

да кӛз жеткізді.