Όψεις της συμπεριφοράς του ελληνικού κράτους απέναντι...

qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmηq

σwωψerβνtyuςiopasdρfghjklzxcvbn

mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλι

qπςπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghςj

klzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjklz

xcvbnmσγqwφertyuioσδφpγρaηsόρ

ωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwert

λκοθξyuiύασφdfghjklzxcvbnmqwerty

uiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdf

ghjklzxcηvbnασφδmqwertασδyuiopa

sdfασδφγθμκxcvυξσφbnmσφγqwθeξ

τσδφrtyuφγςοιopaασδφsdfghjklzxcv

ασδφbnγμ,mqwertyuiopasdfgασργκο

ϊτbnmqwertyσδφγuiopasσδφγdfghjk

lzxσδδγσφγcvbnmqwertyuioβκσλπp

asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdγαε

ορlzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkαεργ

αεργαγρqwertyuiopasdfghjklzxασδφ

Ανδρέας Απ. Αθανασιάδης

«Γιασασίν Γούναρης»!!! …. Όψεις της συµπεριφοράς του ελληνικού κράτους απέναντι

στους ‘εκ Καυκάσου’ πρόσφυγες –της περιφέρειας Θεσσαλονίκης- λίγο πριν και λίγο

µετά τις εκλογές του Νοεµβρίου του 1920. Προσπάθεια προσέγγισης της περιόδου µέσα από τις στήλες των εφηµερίδων «Μακεδονία»

και «Εµπρός»

Ποντοκώµη, 2010

[2]

Εισαγωγή .............................................................................................................. 4

Συνεργασίες και συσκέψεις για την εγκατάσταση Καυκασίων στη Μακεδονία ............... 6

Οι ‘εκ Καυκάσου πρόσφυγες’ φτάνουν στη Θεσσαλονίκη ........................................... 9

Η ζωή των «εγκατεστηµένων» .................................................................................. 9

Νέα σύσκεψη για το ζήτηµα των Καυκασίων ............................................................ 10

Πορεία προς τη Θράκη ........................................................................................... 11

Ο Αδοσίδης στην Αθήνα ......................................................................................... 12

Σύσκεψη 27ης Αυγούστου 1920 ............................................................................... 13

Αναφορά από την εγκατάσταση Καυκασίων στη Θράκη ............................................ 14

Το ζήτηµα των Καυκασίων και οι Φιλελεύθεροι ........................................................ 15

Οργάνωση των Καυκασίων .................................................................................... 16

Εκλογές Νοεµβρίου 1920, αλλαγή κυβέρνησης , επιστροφή Κωνσταντίνου ................. 17

Η νέα κυβέρνηση και το ζήτηµα των Καυκασίων ....................................................... 17

Το ζήτηµα των Καυκασίων στη δίνη της κοµµατικής σύγκρουσης .............................. 18

«Η κατάστασις των Καυκασίων …αξιοθρήνητος» ...................................................... 19

Νέες αφίξεις .......................................................................................................... 21

Το ζήτηµα των Καυκασίων «είναι υπόθεσις εθνική και Μακεδονική»........................... 21

Τα ορφανά των Καυκασίων .................................................................................... 24

Η φιλευσπλαχνία , η παρηγορία και η υποχρέωση της Πολιτείας ................................ 25

Νέες αφήξεις Καυκασίων ........................................................................................ 26

Σύσκεψη 21ης ∆εκεµβρίου 1920 για το ζήτηµα των Καυκασίων ................................... 26

Πρόνοια από Σωµατεία ........................................................................................... 29

Ο Γούναρης στη Θεσσαλονίκη ................................................................................ 29

Οι εκτός πόλεως Καυκάσιοι και η σύγκρουση µε τους Μουσουλµάνους...................... 30

«Οι Καυκάσιοι εγκαταλείφθησαν χάριν των Μουσουλµάνων βουλευτών» ................... 35

Σύσκεψη για τα ζητήµατα των Καυκασίων στην Αθήνα. ............................................. 37

Νέα προβλήµατα µε Μουσουλµάνους ...................................................................... 38

Επίλογος -Συµπεράσµατα ...................................................................................... 41

[4]

Εισαγωγή

Οι πρόσφυγες που µετανάστευσαν από τα παράλια του Καυκάσου στην Ελλάδα κατά την περίοδο τέλη Απριλίου 1920-Φεβρουάριος 1921 δόµησαν µια ιδιαίτερη προσφυγική οµάδα , την οµάδα των Καυκασίων1. Αποτελούνταν κυρίως από Έλληνες κατοίκους του Κυβερνείου Καρς-Ρωσίας (που µετά τη συνθήκη Μπρεστ Λιτόφσκ προσαρτίστηκε στην Τουρκία), δευτερευόντως από Έλληνες κατοίκους της Τσάλκας , του Σοχούµ, του Βατούµ και τέλος από Έλληνες Πόντιους του Μικρασιατικού Πόντου που µετοίκησαν στον Καύκασο κατά το τέλος κυρίως του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου. Οι Έλληνες αυτοί του Καυκάσου, αρχές του 1920, βρίσκονται συνωστισµένοι στο Βατούµ και αναµένουν τα καράβια που θα τους µεταφέρουν στη Μακεδονία. Ένα παρασκήνιο σκοπιµοτήτων θα τους καθηλώσει εκεί έως και τον Απρίλιο, µε αποτέλεσµα πολλοί απ’ αυτούς να µείνουν για πάντα… στα παράλια του Καυκάσου. Η αρνητική στάση έναντι της εγκατάστασης των Καυκάσιων στην Μακεδονία από το Βενιζέλο, λόγω παρεµβάσεων Χρύσανθου Τραπεζούντας και Γενικού ∆ιοικητή Μακεδονίας Αδοσίδη2, σύντοµα θα αλλάξει … και µετά από επανειληµµένες συνεργασίες Βενιζέλου-Αδοσίδη θα αποφασιστεί η εγκατάσταση 40.000 Καυκασίων στη Μακεδονία3.

1 Ως Καυκάσιοι θα απογραφούν και κατά την εθνική απογραφή του 1928. & Σύµφωνα µε το Βλάση Αγτζίδη «[…] Τα πρώτα χρόνια µε τον όρο «Πόντιος», ο λαός περιέγραφε µόνον αυτόν που προερχόταν από τις περιοχές του Μικρασιατικού Πόντου. Οι προερχόµενοι από τις περιοχές του Καρς του ρωσικού Καυκάσου, που παραχωρήθηκε στους Τούρκους απ’ τους µπολσεβίκους µε τη Συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ, χαρακτηρίζονταν ως «Καυκάσιοι» ή «Ποντοκαυκάσιοι» και ας είχαν µεταναστεύσει από τον Πόντο µόλις 40 χρόνια πριν. Οι κατά το πλείστον τουρκόφωνοι πρόσφυγες από την καυκασιανή περιοχή της Τσάλκας στην Κεντρική Γεωργία ονοµάζονταν «Τσαλκαλήδες», οι οποίοι επίσης εντάσσσονταν στην οµάδα των «Καυκασίων».[…]» («Ταυτότητες µέσα στο χρόνο» εισαγωγικό τµήµα ευρύτερης µελέτης του Βλάση Αγτζίδη µε τίτλο “Mνήµη, ταυτότητα και ιδεολογία στον ποντιακό ελληνισµό” και συµπεριλαµβάνεται στο υπό έκδοση βιβλίο:Γιώργος Κόκκινος – Βλάσης Αγτζίδης – Έλλη Λεµονίδου, Tο τραύµα και οι πολιτικές της Μνήµης. Ενδεικτικές όψεις των συµβολικών πολέµων για την Ιστορία και τη Μνήµη, εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα. Εδώ από: http://kars1918.wordpress.com/2010/03/26/eisagogi/) 2 Για την αναγκαιότητα µεταφοράς των Ελλήνων του Καρς (Καυκασίων) από τα παράλια του Καυκάσου στη Μακεδονία, την αντίθετη άποψη του µητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθου, τη συνεννόησή του µε το Γ∆Μ Αδοσίδη και την καταλυτική υπέρ των Καυκασίων παρέµβαση του Νίκου Καζαντζάκη, βλέπε: Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώµων, Αθήνα, 2010, σελίδες 19 έως 23 3 Εφ. «Μακεδονία», 7/5/1920 σελ. 1 : «Κατά τας επανειληµµένας συνεργασίας Βενιζέλου Αδοσίδου απεφασίσθη, όπως 40000 εκ των Ελλήνων γεωργών του Καυκάσου εγκατασταθούν

[5]

Σύµφωνα µε τον Τηλικίδη Γ., Πρόεδρο του Εθνικού Συµβουλίου των Ελλήνων του Αντικαυκάσου και Επιθεωρητή των Σχολείων της Ελληνικής µειονότητας του Καυκάσου4, µεταφέρθηκαν από Βατούµ σε Θεσσαλονίκη κατά τα έτη 1920-1921, 52.878 άνθρωποι και 7.737 ζώα. Αναλυτικά-σύµφωνα µε τον Τηλικίδη-5 οι µεταναστεύσαντες πληθυσµοί κατανέµονταν –κατά περιφέρεια προέλευσης από τον Καύκασο- ως εξής:

«1. 40.000 περίπου από την περιφέρεια Καρς-Αρταχάν. Αρχικά ο πληθυσµός αυτός απαριθµούσε 54.000 άτοµα από τους οποίους 7-8 χιλιάδες πέθαναν από τις κακουχίες καθοδόν για το Βατούµ ή κατά τη διαµονή στο Βατούµ και 6-7 χιλιάδες κατέφυγαν στο Κουµπάν6.

2. 15-20 χιλιάδες από τις περιοχές Σοχούµ, Βατούµ και Τσάλκας. 3. Από το σύνολο των 172.811 Ελλήνων του Καυκάσου θα

παραµείνουν εκεί 119.933 4. Από τους Καυκάσιους που θα βρεθούν στην Ελλάδα θα πεθάνουν

στην Καλαµαριά Θεσσαλονίκης 20-22.000». Για την περίοδο που µας απασχολεί (πριν και µετά το Νοέµβριο του 1920) έχουµε λοιπόν την παρακάτω µετακίνηση Καυκασίων: Από τέλη Μαρτίου 1920 έως και Νοέµβριο 1921 µεταφέρθηκαν από το Βατούµ 30.718 πρόσφυγες µε 16 ατµόπλοια και κατόπιν, µετά από ένα κενό διάστηµα, µεταφέρθηκαν το Φεβρουάριο του 1921 20.610 πρόσφυγες µε 7 ατµόπλοια. Σύµφωνα µε τον µελετητή της «εξόδου» των Καυκασίων κ. Καζταρίδη, 30.000 από τους επιβάτες πρόσφυγες

εις την Μακεδονίαν, παραχωρουµένων εις αυτούς γαιών. Επίσης, απεφασίσθη όπως δια την εγκατάστασίν των διατεθή πίστωσις 20µ εκατοµµυρίων δραχµών. Η δαπάνη αύτη θ’ αυξηθή, εάν παραστή ανάγκη. Τονίζεται ότι οι Καυκάσιοι είναι οι καλύτεροι γεωργοί της Νοτίου Ρωσσίας». &«Υπολογίζεται ότι το ένα τρίτο των Καυκασίων προσφύγων πέθανε περιµένοντας τα πλοία που θα τους µετέφεραν στην Ελλάδα».(Αγτζίδης Βλάσης, Παρευξείνιος ∆ιασπορά, Αφοι Κυριακίδη , β, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ. 209) 4 Ο Τηλικίδης στηρίζεται και στα «Πεπραγµένα της Ελληνικής Αποστολής εν Καυκάσω» και ιδιαίτερα στην έκθεση του αρχηγού της Αποστολής Αντικαυκάσου κ. Ι. Κωνστανταράκη, που υποβλήθηκε στις 3/5/1921 5 Τηλικίδης Γ., Ο εν Καυκάσω Ελληνισµός, Π.Φ. 20 (1937) σελ. 310-311 6 Ένα µέρος των τελευταίων θα έρθει στην Ελλάδα µετά το ’22 µέχρι το ’24 µαζί µε άλλους Έλληνες του Καυκάσου, Πόντου και Νότιας Ρωσίας και θα απογραφούν και αυτοί ως Καυκάσιοι εγκαθιστάµενοι σε περιοχές της Βόρειας Ελλάδας όπως και οι προηγούµενοι. (Καζταρίδης Ιωάννης, Η «Έξοδος" των Ελλήνων του Καρς της Αρµενίας (1919 -21), Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1996, σελ. 90)

[6]

ήταν από το Καρς και οι υπόλοιποι ήταν Έλληνες πρόσφυγες από άλλες περιοχές του Καυκάσου7. Τέλος, µια πρώτη γνώση της τύχης των άνω των 50.000 Καυκασίων που ήρθαν κατά 1920-21, µπορούµε να αποκοµίσουµε, βλέποντας τα στοιχεία απογραφής του 1928 όπου απογράφονται ως πρόσφυγες µεταφερθέντες από τον Καύκασο «πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή» συνολικά 32.421 άτοµα8.

Συνεργασίες και συσκέψεις για την εγκατάσταση Καυκασίων στη

Μακεδονία

Συζητήσεις και αποφάσεις για την εγκατάσταση των Καυκάσιων στη Μακεδονία θα έχουµε καθόλο το καλοκαίρι του 1920. Έτσι από την εφ. «Εµπρός», µαθαίνουµε πως στις 2/6/1920 ο Γενικός ∆ιοικητής Μακεδονίας Αδοσίδης «συνειργάσθη µετά του κ. υπουργού της Συγκοινωνίας. Η συνεργασία αύτη περιεστράφη εις το ζήτηµα της εγκαταστάσεως των προσφύγων Καυκασίων εις την Μακεδονίαν. Οι Καυκάσιοι θα εγκατασταθούν παρά τα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα, όπου υπάρχουν γαίαι του ∆ηµοσίου τας οποίας θα καλλιεργήσουν. Ελήφθη επίσης η απόφασις όπως κατασκευασθούν οικίσκοι µε εν µόνον δωµάτιον, οι οποίοι θα παραχωρηθούν εις τους πρόσφυγας Καυκασίους, οίτινες θα δύνανται αργ’οτερον να προσθέσουν όσα δωµάτια αναγκαιούν εις αυτούς. Επί του παρόντος θα εγκατασταθούν 10 χιλ. Καυκάσιοι. Ο ολικός αριθµός των Καυκασίων οι οποίοι θα εγκατασταθούν εις την Μακεδονίαν θα φθάση τας 50 χιλιάδας»9. Επίσης από τη «Μακεδονία» της 4/6/1920(σελ.1) πληροφορούµαστε για σύσκεψη(και λήψη σχετικών αποφάσεων) που έγινε στην Αθήνα «δια την εγκατάστασιν των εκ Καυκάσου προσφύγων εις Μακεδονίαν». Στη σύσκεψη αυτή προσήλθαν οι κ.κ. Ρέπουλης, Νεγρεπόντης, Καφαντάρης, Παπαναστασίου, Αδοσίδης, Ρέντης και εκ µέρους του υπουργού του Επισιτισµού ο Καζαντζάκης.

7 Βέβαια σχετική διαταγή της ελληνικής κυβέρνησης προς τον πρεσβευτή της Ελλάδας στην Τιφλίδα έλεγε πως µόνο για τους Έλληνες του Καρς επιτρέπονταν η µετανάστευση. Η διαταγή αυτή βέβαια καταστρατηγήθηκε. (Καζταρίδης Ιωάννης, ό.π., σελ. 116 και 64) 8 Τα στοιχεία της απογραφής από: http://lithoksou.net/prosfighes.html 9 Εφ. «Εµπρός», 3/6/1920 σελ. 2

[7]

Λίγες µέρες µετά (6/6/1920) ο υπουργός Συγκοινωνιών κ. Παπαναστασίου και ο Γενικός ∆ιοικητής Μακεδονίας αναχωρούν για Θεσσαλονίκη. «Ο Παπαναστασίου θα παραµείνη εις την πόλιν µας επί ολίγας ηµέρας, ίνα ασχοληθή µε τα ζητήµατα τα αφορώντα την ανοικοδόµησιν, ως και τον εποικισµόν των Καυκασίων προσφύγων»10. Στις 7/6/1920 ο Αδοσίδης θα ενηµερώσει τους δηµοσιογράφους πως σκοπός του ταξιδιού του στην Αθήνα ήταν «ο διακανονισµός της εγκαταστάσεως και περιθάλψεως των Καυκασίων προσφύγων» και διευκρίνισε ότι αυτός ήταν και ο σκοπός της επίσκεψης του Παπαναστασίου στη Θεσσαλονίκη. Ο υπουργός Συγκοινωνιών κ. Παπαναστασίου δήλωσε στην εφηµερίδα «Μακεδονία» : «Εδόθη πλήρης δικαιοδοσία εις τον κ. Αδοσίδην, εκ µέρους της Κυβερνήσεως δια τον διακανονισµόν του ζητήµατος τούτου. Οι υπουργοί Περιθάλψεως, Γεωργίας και εγώ µεταβιβάσαµεν τα δικαιώµατά µας εις τον κ. Γεν. ∆ιοικητήν εις τρόπον ώστε η συνδροµή, η οποία θα παρασχεθή εις τους εκ Καυκάσου πρόσφυγας να είναι σύντοµος, ευρεία και αποτελεσµατική. Εις την διάθεσιν του Γενικού διοικητού ετέθη η υπηρεσία ανοικοδοµήσεως Ανατολικής Μακεδονίας, η οποία θα κανονίση τα της εγκαταστάσεώς των εις διάφορα µέρη της Μακεδονίας. Η εγκατάστασις αύτη θα είνε µόνιµος. Θα χορηγηθούν εις αυτούς γαίαι προς καλλιέργειαν, θα ανοικοδοµηθούν δε οικίσκοι, εις τους οποίους θα εγκατασταθούν. Εις εκάστην οικογένειαν θα αναλογή εν ανεξάρτητον διαµέρισµα, εκτάσεως 30 τετραγωνικών µέτρων. Εννοείται, ότι θα έχουν ούτοι το δικαίωµα, µετά παρέλευσιν χρονικού τινός διαστήµατος να ιδρύσουν, εφ όσον θα δυνηθούν, οικήµατα ευρύτερα. Η κυβέρνησις είναι διατεθιµένη να παράσχη προς αυτούς πάσαν βοήθειαν, ηθικήν και υλικήν. Προς τον σκοπόν τούτον εχορηγήθησαν πιστώσεις εις την Γενικ. ∆ιοίκησιν περίπου 8 εκατοµµυρίων, εν ανάγκη δε θα χορηγηθούν και νέαι τοιαύται»11. Επιστρέφοντας στην Αθήνα ο Παπαναστασίου(9/6/1920) θα ανακοινώσει στους δηµοσιογράφους ότι «το ταξείδιόν του αφεώρα την στέγασιν των προσφύγων της Αν. Μακεδονίας και των Καυκασίων». Και πως «προς τούτο ήρχισαν ήδη πρόχειροι συνοικισµοί»12.

10 Εφ. «Μακεδονία», 7/6/1920 σελ. 2 11 Εφ. «Μακεδονία», 8/6/1920 σελ. 1 12 Εφ. «Εµπρός», 10/6/1920 σελ. 4

[8]

Στις 9/6/1920, υπό την προεδρία του Αδοσίδη, θα γίνει σύσκεψη όπου και θα τεθούν οι βάσεις για την εγκατάσταση των Καυκασίων προσφύγων. Στη σύσκεψη αυτή θα συµµετάσχουν οι κ.κ. Καζαντζάκης, τµηµατάρχης του υπουργείου Περιθάλψεως, Λευθερώτης, διευθυντής της Ανοικοδοµήσεως, Κοπανάρης της ∆ηµοσίας Υγείας, Καραµήτρος, διευθυντής του ∆ιοικητικού, ∆ελαδεµέστιχας, Νοµοαρχιτέκτων και ο διευθυντής του Εποικισµού Αµβράσογλου. Σύµφωνα µε την εφ. «Μακεδονία»13: «Κατά την σύσκεψιν ταύτην απεφασίσθη η ίδρυσις 30-40 συνοικισµών εις διάφορα µέρη της Μακεδονίας, εκ των οποίων εκτέσθησαν ήδη 5 εις την περιφέρειαν ∆οϊράνης. Κατά τας υπαρχούσας πληροφορίας, οι Καυκάσιοι πρόσφυγες, οι οποίοι θα στεγασθούν εν Μακεδονία ανέρχονται εις 30 περίπου χιλιάδας. ∆ια την ταχυτέραν διεξαγωγήν του έργου της εγκαταστάσεως των εν λόγω προσφύγων απεφασίσθη, όπως η ανοικοδόµησις των οικίσκων γίνη αφ’ ενός µεν δια των µηχανικών της Ανοικοδοµήσεως, αφ’ ετέρου δε να χορηγηθούν εις τους πρόσφυγας τα αναγκαία υλικά δια να αναγείρουν ούτοι τους οικίσκους των επί τη βάσει των σχεδίων τα οποία θα καταρτισθούν υπό δηµοσίων µηχανικών. Η επιτροπή θα συνέλθη εκ νέου το προσεχές Σάββατον». Στις 10/6/1920 θα αναχωρήσει σιδηροδροµικώς για Ξάνθη ο Ν. Καζαντζάκης «όπως εγκαταστήσει εις την περιφέρειαν αυτής χιλίους οµογενείς εκ Καυκάσου, ειδικούς εις την καλλιέργειαν των καπνών». Την ίδια µέρα 1.000 Καυκάσιοι απέπλευσαν από το Λιµάνι της Θεσσαλονίκης για ∆εδέαγατς , όπου «θα κατανεµηθούν δια γεωργικάς εργασίας εις διάφορα σηµεία της δυτικής Θράκης» ενώ την ίδια µέρα (10/6/1920) κατέπλευσε και το ελληνικό υπερωκεάνιο «Αργώ», που µετέφερε 3.000 οµογενείς από το Σουχούµ του Καυκάσου «οίτινες πρόκειται να εγκατασταθώσιν εν Μακεδονία»14. Και ενώ στις 13/6/1920 συνεδριάζει εκ νέου η επιτροπή για τα ζητήµατα των εκ Καυκάσου προσφύγων, η εφ. «Μακεδονία» , σε φύλλο της στις 14/6/1920, σελ. 2, γράφει πως πληροφορήθηκε ότι «κατόπιν νεωτέρας τηλεγραφικής διαταγής του Υπουργείου της Περιθάλψεως αναστέλλεται προσωρινώς η άφιξις νέων εκ Καυκάσου

13 Εφ. «Μακεδονία», 10/6/1920 σελ. 1 14 Εφ. «Μακεδονία», 11/6/1920 σελ. 1

[9]

προσφύγων, καθ’ όσον άπαντα τα µέσα τα οποία θα διετίθεντο δια την µεταφοράν αυτών, θα διατεθούν δι άλλας επειγούσας µεταφοράς». Τις µέρες εκείνες ο Καζαντζάκης βρίσκονταν στην ∆υτική Θράκη όπου είχε πάει για να µελετήσει το ζήτηµα «της εκεί εγκαταστάσεως των εκ Καυκάσου προσφύγων». Στις 15/6/1920 θα βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη όπου «συνειργάσθη επανειληµµένως µετά του κ. Καµπά, διευθυντού της ενταύθα υπηρεσίας Περιθάλψεως, σχετικώς µε την εγκατάστασιν των εκ Καυκάσου προσφύγων ως και δια την παλινόστησιν των εναποµεινάντων προσφύγων». Το ίδιο βράδυ ο Καζαντζάκης θα αναχωρήσει για Αθήνα «όπου θα υποβάλη σχετικήν έκθεσιν εις το υπουργείον»15.

Οι ‘εκ Καυκάσου πρόσφυγες’ φτάνουν στη Θεσσαλονίκη

Ήδη (σύµφωνα µε πληροφορίες της εφηµερίδας «Μακεδονία») στη Θεσσαλονίκη βρίσκονταν 18.500 Καυκάσιοι πρόσφυγες και άλλοι, περί τους 6.000 είχαν ήδη εγκατασταθεί σε µόνιµους συνοικισµούς σε διάφορα µέρη της Μακεδονίας. Στις 23/6/1920 το αµερικανικό ατµόπλοιο «Ναβασί», που είχε φέρει πάνω από 1.000 Καυκάσιους πρόσφυγες από το Βατούµ, αναχώρησε-µετά από 10ήµερη παραµονή στο λοιµοκαθαρτήριο της Μίκρας- για ∆εδέαγατς .Τελικός προορισµός των προσγύγων ήταν η εγκατάστασή τους στις Φέρρες «µερίµνη και δαπάναις της Κυβερνήσεως»16. Νέα αποστολή 600 Καυκασίων προς Ξάνθη ετοιµάζεται από 25/6/1920, ενώ στην Κεντρική Μακεδονία συνεχίζεται, υπό την εποπτεία Άγγλων µηχανικών, η εργασία για την εκεί εγκατάσταση Καυκασίων προσφύγων «εις τρόπον ώστε µετά την εγκατάστασιν τούτων να καταστή δυνατή των εις 30 χιλιάδας περίπου ανερχοµένων προσφύγων, οι οποίοι έχουν συγκεντρωθή εις Βατούµ»17.

Η ζωή των «εγκατεστηµένων»

Όµως τα νέα δεν είναι καλά για τους «εγκατεστηµένους» Καυκάσιους. Μια επιστολή δηµοσιεύεται στην εφηµερίδα «Μακεδονία» στις 30/6/1930, σελ. 1 , απευθυνόµενη προς τον κ. Αµβράσογλου, διευθυντή Επισιτισµού : 15 Εφ. «Μακεδονία», 16/6/1920 σελ. 1 16 Εφ. «Μακεδονία», 22/6/1920 σελ. 1 17 Εφ. «Μακεδονία», 25/6/1920 σελ. 1

[10]

«Κ. Αµβράσογλου. Οι εις τα Συµµαχικά παραπήγµατα του Βερτεκόπ εγκατεστηθέντες τη µερίµνη υµών Καυκάσιοι πρόσφυγες αποδεκατίζονται από επιδηµίας. Καθηµερινώς δε σηµειούνται ανά 2-3 θάνατοι. ∆εν φρονείτε, ότι πρέπει να αποσταλή εκεί εις υγειονοµικός υπάλληλος όπως αντιληφθή ο ίδιος αυτήν την λυπηράν κατάστασιν; Σπεύσατε διότι θα είναι αργά µετ’ ολίγας ηµέρας»18. Στις 5/7/1920, στη ∆υτική Θράκη έχει ήδη πραγµατοποιηθεί η εγκατάσταση ακόµα 2.500 Καυκασίων. Αυτό αναφέρεται σε τηλεγράφηµα του διοικητή της ∆. Θράκης κ. Βαµβακά από Γιουµουλτζίνη προς το αρµόδιο υπουργείο. «Ήδη ο κ. Βαµβακάς φροντίζει δια την εγκατάστασιν των λοιπών προσφύγων Καυκασίων»19. Νέες πληροφορίες της εφηµερίδας «Μακεδονία» (7/7/1920, σελ.1) αναφέρουν πως εντός της πόλεως Θεσσαλονίκης βρίσκονται αποµονωµένοι περί τους 10.000 Καυκάσιοι, 25.000 έχουν εγκατασταθεί σε διάφορα µέρη της Μακεδονίας και 4.000 σε Φέρετζικ και στην γύρω περιοχή του Σουφλίου. Επίσης , σύµφωνα µε πληροφορίες της εφηµερίδας, περί των 30.000 Καυκασίων βρίσκονται στο Βατούµ και η άφιξής τους στην Ελλάδα «θα διαταχθή ευθέως ως συντελεσθή η εγκατάστασις των εδώ ευρισκοµένων [Καυκασίων προσφύγων]. Επίσης από το φύλλο της ίδιας ηµέρας πληροφορούµαστε πως εγκρίθηκε ποσό 8 εκατοµµυρίων δραχµών για την εγκατάσταση στη Μακεδονία των Καυκασίων προσφύγων και από αυτά τα 3 εκατοµµύρια θα διατεθούν για τους πρόσφυγες «οίτινες εισέτι ευρίσκονται εν Καυκάσω».

Νέα σύσκεψη για το ζήτηµα των Καυκασίων

Στις 7/7/1920 θα γίνει νέα σύσκεψη υπό την προεδρεία του Γ∆Μ κ. Αδοσίδη, στην οποία συµµετείχαν και ο Καµπάς, διευθυντής της Περιθάλψεως, ο Αµβράσογλου, διευθυντής του Επισιτισµού, ο νοµοαρχιτέκτων ∆ελαδέτσιµας και ο Λευτεριώτης. Θέµα της σύσκεψης η εγκατάσταση των Καυκασίων προσφύγων. Κατά τη σύσκεψη αυτή αποφασίστηκε «όπως 250 οικογένειαι εγκατασταθούν εις Κιλκίς 100 εις Γενιτσά και 300 εις την ∆υτικήν Θράκην». Επίσης αποφασίστηκε «όπως εφεξής εις τους εγκαθισταµένους εις τα διάφορα µέρη

18 Εφ. «Μακεδονία», 30/6/1920 σελ. 1 19 Εφ. «Μακεδονία», 5/7//1920 σελ. 4

[11]

Καυκασίους εξακολουθεί να παρέχεται η διατροφή µέχρις ότου κατορθώσουν να αποζήσουν εκ της εργασίας των»20. Ο Αδοσίδης(Γ∆Μ) θα διορίσει τριµελή επιτροπή (Μακρής, Κοκίνης και Σιώτης ως τακτικούς και Σουλιώτη Κ. και ∆. Προβελέγγιο ως αναπληρωµατικούς) για να φροντίζει για «την κανονικήν λειτουργείαν και την διαχείρησιν της Υπηρεσίας Περιθάλψεως προσφύγων και Καυκασίων»21.

Πορεία προς τη Θράκη

Ο Κυβερνητικός Επίτροπος ∆υτικής Θράκης τηλεγραφεί προς τον Γενικό ∆ιοικητή Μακεδονίας και τον ενηµερώνει πως «υπάρχει µέρος προς εγκατάστασιν 300 οικογενειών Καυκασίων προσφύγων εις τα χωρία Καγιατζίκ και ∆ερβετί»22. Για Θράκη θα αναχωρήσουν και 105 οικογένειες Καυκασίων που διέµεναν επί τετράµηνο στο Χαρµάν Κιοϊ. Σε ευχαριστήριό τους προς την Υπηρεσία Περιθάλψεως θα εξάρουν την υπέρ αυτών µέριµνα: « ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟΝ Οι υποφαινόµενοι αντιπρόσωποι 105 οικογενειών προσφύγων εκ Καρς και άλλων µερών του Καυκάσου, διαµείναντες εν Χαρµάν Κιοϊ επί τετράµηνον, νυν δε αναχωρούντες εις Θράκην προς εγκατάστασιν απαραίτητον ηµών καθήκον θεωρούµεν, όπως εκφράσωµεν τας θερµάς ηµών ευχαριστίας προς πάντας ανεξαιρέτως τους υπαλλήλους του ιδρύµατος δια την άκραν περιποίησιν, ης ετύχοµεν παρά πάντων. Ιδιαιτέρως όµως ευχαριστούµεν τους υγειονοµικούς τοιούτους, οίτινες µετά ζήλου εξαιρετικού και ενδιαφέροντος, µε κίνδυνον µάλιστα της ιδίας αυτών ζωής περιέθαλψαν τους εκ διαφόρων ασθενειών και µολυσµατικών ακόµη πάσχοντας εν τε τω νοσοκοµείω ∆ουδουλάρ και εν τω νοσοκοµείω των Λοιµωδών νόσων, ένθα µας παρέσχον αφειδώς την συνδροµήν των. Όλως δε εξαιρετικώς ευχαριστούµεν τον ακαταπόνητον και δραστήριον ∆ιευθυντήν της Υγειονοµικής Υπηρεσίας Θεσσαλονίκης κ. Κοπανάρην δια την άκραν αυτού αγαθότητα και υπέρ ηµών µέριµναν. Όλως δε ιδιαιτέρως ευχαριστούµεν πάντα τα µέλη της Υπηρεσίας Περιθάλψεως δια την υπέρ ηµών και κατά την ενταύθα διαµονήν µας και κατά την

20 Εφ. «Μακεδονία», 8/7/1920 σελ. 1 21 Εφ. «Μακεδονία», 11/7/1920 σελ. 1 22 Εφ. «Μακεδονία», 9/7/1920 σελ. 1

[12]

αποστολήν ηµών εις Θράκην επιδειχθείσαν φροντίδα και απαράµιλλον ζήλον. Οι αντιπρόσωποι των 105 οικογενειών εκ των κοινοτήτων Σταυρουπόλεως, Τολάµ-Σορ, Μασουρτσούκ, Γιόλ-Κετσµέζ: Ιορδάνης ∆. Τερζίδης, Ευστάθιος Τ. Λαζαρίδης, Αρ. Οικονοµίδης, Π. Μιχαηλίδης, Γεώργιος Παντελίδης»23. Εν τω µεταξύ άλλοι 1.300 Καυκάσιοι πρόσφυγες αναµένονταν να φτάσουν στη Θεσσαλονίκη , προερχόµενοι από Βατούµ, µε το ατµόπλοιο «Αλέξανδρος Καλουτάς»24. Τέλος δε του Ιουλίου αναµένονταν άλλοι 2.50025.

Ο Αδοσίδης στην Αθήνα

Ο Γενικός ∆ιοικητής Μακεδονίας Αδοσίδης θα βρεθεί στην Αθήνα από 27/7/1920 έως 6/8/1920, όπου «συνεννοήθη µετά της Κυβερνήσεως δια διάφορα Μακεδονικά ζητήµατα και ιδίως δια την εγκατάστασιν των Καυκασίων προσφύγων»26. Στις 3/8/1920 θα αφιχθούν στη Θεσσαλονίκη ακόµα 5.000 Καυκάσιοι πρόσφυγες , οι οποίοι θα εγκατασταθούν στο συνοικισµό του Λεµπέτ. «Η γεωργική εγκατάστασις των προσφύγων τούτων θα συντελεσθή λίαν προσεχώς»27. Ταυτόχρονα από τη Θεσσαλονίκη αποπλέει για Βατούµ , «προς παραλαβήν Καυκασίων προσφύγων» το ατµόπλοιο «Μπερκσάηρ»28. Με το παραπάνω πλοίο φτάνει στη Θεσσαλονίκη και η οικογένεια του Γαβριηλίδη Κώστα, δασκάλου της ρωσικής και αργότερα ιστορικού στελέχους του αγροτικού κινήµατος της Ελλάδας. Στην «Αυτοβιογραφία» του αναφέρει: «[…]Το βαπόρι µε το οποίο αναχωρήσαµε ήταν το «Μπερκσάιρ», ελληνικό φορτηγό πλοίο µε αµερικανική σηµαία.[…]Η ζέστη ήταν αφόρητη. Μούσκεµα στον ιδρώτα ο κόσµος. Με δυσκολία ανέπνεε. ∆εν ήταν άνθρωποι αυτοί που µεταφέρονταν. Ήταν έµψυχα πράγµατα στοιβαγµένα το ένα πάνω

23 Εφ. «Μακεδονία», 11/7/1920 σελ. 1 24 Εφ. «Μακεδονία», 18/7/1920 σελ. 1 25 Εφ. «Μακεδονία», 22/7/1920 σελ. 1 26 Εφ. «Μακεδονία», 27/7/1920 σελ. 1 & Εφ. «Μακεδονία», 7/7/1920 σελ. 1 27 Εφ. «Μακεδονία», 4/8//1920 σελ. 1 28 Εφ. «Μακεδονία», 5/8//1920 σελ. 1 &Το «Μπερηδάιρ»[Μπερκσάιρ] θα φτάσει στη Θεσσαλονίκη στις 21/8/1920 µε 3.880 Καυκασίους πρόσφυγες οι οποίοι «κατά πάσα πιθανότητα , θα στεγαστούν προσωρινώς εις το τελευταίως αγορασθέν υπ΄αριθ. 43 Αγγλικόν Νοσοκοµείον». (Εφ. «Μακεδονία», 22/8//1920 σελ. 1)

[13]

στ’ άλλο. […] Ο ένας ξερνούσε πάνω στον άλλο και κανένας ούτε τη δύναµη ούτε τη δυνατότητα είχε να κινηθεί.[…]»29. Πληροφορίες από τη Γενική ∆ιοίκηση Μακεδονίας αναφέρουν πως «µεταξύ των εν αποµονώσει ευρισκοµένων Καυκασίων προσφύγων από 1ης µέχρι 8ης Αυγούστου εσηµειώθησαν 11 κρούσµατα εξανθηµατικού τύφου και 5 υποστρόφου πυρετού». Επίσης στο χωριό Κουλακιά «εσηµειώθησαν τρία θανατηφόρα κρούσµατα ευλογιάς»30. Στις 27/8/1920 πληροφορούµαστε πως «εντός της ερχοµένης εβδοµάδας αναµένονται έτεροι 1.500 Καυκάσιοι πρόσφυγες δια της «Εσπερίας»»31.

Σύσκεψη 27ης Αυγούστου 1920

Νέα σύσκεψη, για το ζήτηµα των Καυκάσιων προσφύγων, θα γίνει στις 27/8/1920 υπό την προεδρία του Γενικού ∆ιοικητή Μακεδονίας Αδοσίδη. Εκεί αποφασίστηκε να εγκατασταθούν, προς το παρόν, 100 οικογένειες στους επισκευασµένους στρατώνες Γενιτσών, 100 στο τσιφλίκι Μεαρίφ και 300 σε διάφορα άλλα χωριά. ∆όθηκε η πληροφορία πως 9.000 Καυκάσιοι είναι συγκεντρωµένοι στο Βατούµ, 6.000 στο Νοβοροσίσκη και 12.000 στα σύνορα του Καυκάσου. Υπήρξε η πληροφορία ότι οι πρόσφυγες φέρνουν µαζί τους και κτήνη, τα οποία αντάλλαξαν µε τους Αρµένιους αντί όπλων. Έτσι στη σύσκεψη αποφασίστηκε να ζητηθεί από το Υπουργείο ή από τον στρατό ή διατροφή των ζώων αυτών µέχρι να εγκατασταθούν οι κάτοχοί τους. Αποφασίστηκε περιοδεία του Γενικού ∆ιοικητή, προς επιθεώρηση των περιοχών όπου εγκαταστάθηκαν οι Καυκάσιοι . Επίσης αποφασίστηκε να ληφθούν όλα τα κατάλληλα µέτρα «δια την αποσόβησιν ενδεχοµένης πυρκαϊάς εις τους εν καλαµαριά και Χαρµάνκιοϊ αποµεµονωµένους συνοικισµούς». Αγοράστηκαν σκηνές από τον Αγγλικό στρατό και χορηγήθηκαν οι αναγκαίες πιστώσεις στους υποδιοικητές για αγορά κτηνών που θα χορηγούνταν στους Καυκάσιους «άµα τη εγκαταστάσει των». Τέλος η Επιτροπή αποφάσισε να συνέρχεται τακτικά «δις της εβδοµάδος»32.

29 Γαβριηλίδης Κώστας, Αυτοβιογραφία, Εντός, Αθήνα, 2004, σελ. 123 30 Εφ. «Μακεδονία», 9/8//1920 σελ. 2 31 Εφ. «Μακεδονία», 27/8//1920 σελ. 2 32 Εφ. «Μακεδονία», 28/8//1920 σελ. 1

[14]

Αναφορά από την εγκατάσταση Καυκασίων στη Θράκη

Σύµφωνα µε εκτενή ανταπόκριση από το Σουφλί πληροφορούµαστε πως «η εγκατάστασις των Καυκασίων εις την ∆υτικήν Θράκην εξακολουθεί πυρετωδώς». Πιο αναλυτικά: «[…] Η υπηρεσία εποικισµού καταβάλλει πάσας τας δυνατάς προσπαθείας, όπως η στέγασίς των συµπληρωθή προ της ενσκήψεως του χειµώνος. Ο Μηχανικός της ∆ιευθύνσεως Περιθάλψεως κ. Μαγγλής, αεικίνητος δίνει οδηγίας, διαταγάς όπως τα πάντα είνε έτοιµα δια την ταχυτέραν αποπεράτωσιν του έργου, το οποίον ανέλαβε. Εις την περιφέρειά µας εγκαταστάθησαν Καυκάσιοι εις τα χωρία Μπίτικλι, Μερχαµετλή, Οσµαντζια, Γιάννουρεν, Μικρό ∆ερβέντι, Καγιατζίκ. Η απαιτηθησοµένη οικοδοµήσιµος ξυλεία προς ανέγερσιν των οικηµάτων, υλοτοµείται υπό την διεύθυνσιν του άνω µηχανικού εις τα δύσβατα και πλουσιώτατα εις ξυλείαν βουνά της ∆αδιάς. Τα σχέδια των συνοικισµών και η ρυµοτοµία οφειλόµενα εις τον κ. Μαγγλήν, παρουσιάζουν ωραίας κωµοπόλεις. Εις έκαστον συνοικισµόν, θέσιν πρωτεύουσαν, κατέχουν η εκκλησία, το σχολείον, η λέσχη ή το Θέατρον και οικήµατα προς εκτροφήν κουκουλίων ή επεξεργασίαν καπνού ως και οικείαι του ιερέως και διδασκάλου. Υπό την διεύθυνσιν και εποπτείαν του όντως ακαταπόνητου µηχανικού εγένετο η ρυµοτοµία, προητοιµάσθη ΄παν το απαιτούµενον υλικόν και ήρχισε η προπαρασκευαστική εργασία προς ανέγερσιν της µεν περιφερείας Σερρών 70 οικηµάτων εις το χωρίον ∆ερέ-Ακαρού, της περιφερείας ∆ιδυµοτείχου, 63 οικηµάτων εις το χωρίον Καπουτζή της περιφερείας Καράγατς 45 οικηµάτων εις το χωρίον Ταρτάρ κιοϊ. Ήρξατο δε η ανέγερσις 40 οικηµάτων εις το Μπίτικλι, 60 εις το Κατήκιοϊ και 65 εις το Καρασακλή όπερ και ωνοµάσθη Βενιζελοχώρι. Άπαντες οι Καυκάσιοι τροφοδετούνται τακτικώς υπό της υπηρεσίας της Περιθάλψεως. ∆ιενεµήθησαν δε εις αυτούς αροτριώντα κτήνη και γεωργικά εργαλεία. Εντός ολίγου θα διανεµηθή και σπορά. ∆ια των ληφθέντων µέτρων ελπίζεται η τελεία αποκατάστασις των εποίκων Καυκασίων εντός ελαχίστου χρονικού διαστήµατος. Εκ παραλλήλου βαίνει και η ιατρική περίθαλψις. Οι αρµόδιοι ιατροί κκ Αθ. Μπρίκας και Σταύρου αγωνίζονται µε αυταπάρνησιν και ζήλον δια την καταπολέµησιν των ασθενειών, αι οποίαι εµάστιζον τους Καυκασίους.

[15]

Οι κόποι των ειρηµένων επιστηµόνων ήρχισαν να αποδίδουν τα επιδιωκόµενα αποτελέσµατα. Οι ελώδεις πυρετοί και λοιπαί ασθένειαι, αίτινες κυριολεκτικώς εθέριζον κατά τας πρώτας ηµέρας τους ως άνω αποίκους, ήρχισαν αλλούµεν να µετριάζωνται επαισθητώς, αλλαχού δε να εκλείπουν εντελώς»33.

Το ζήτηµα των Καυκασίων και οι Φιλελεύθεροι

Οι Καυκάσιοι λοιπόν είναι στο κέντρο ενδιαφέροντος των Φιλελευθέρων. Έτσι όταν ξεκινά ο προεκλογικός αγώνας (Οκτ. 1920) οι υποψήφιοι των Φιλελευθέρων γίνονται δεκτοί µε ενθουσιασµό από τους Καυκάσιους καθότι στήριζαν , στον αρχηγό των Φιλελευθέρων, και «εις µόνον αυτόν», «πάσας τας ελπίδας των περί αποκαταστάσεως»34. Κατά τον απολογισµό του έργου των Φιλελευθέρων, στον οποίο θα προβεί ο Βενιζέλος, σε εκδήλωση στην Πάτρα, θα αναφερθεί αναλυτικά στο έργο του υπουργείου Περιθάλψεως και στα επιτεύγµατά του στην εγκατάσταση και περίθαλψη των προσφύγων. Για την «παρέµβασή» του έναντι του ελληνισµού της Νοτίας Ρωσίας , αναλυτικά ανέφερε: «[…]Κύριοι, εν Νοτίω Ρωσσία ζώσιν υπέρ τας εξακοσίας χιλιάδας Ελλήνων εχόντων ακµαίαν και σήµερον την ελληνικήν συνείδησιν. Πολλοί δεν γνωρίζουν το µέγεθος της δυνάµεως αυτής της εθνικής. Και εκεί η ανάγκη της παρεµβάσεως ηµών της ευεργετικής υπήρξεν ενδεδειγµένη και ουδέ το καθήκον αυτό παρηµελήσαµεν. Αποτέλεσµα δε της επεµβάσεώς µας εκεί ήτο ότι 40.000 Ελλήνων εκ του Καυκάσου, άριστοι γεωργοί, µετηνάστευσαν ή προσεχώς συµπληρούν την µετανάστευσίν των εις Μακεδονίαν και Θράκην, πυκνούντες εκεί τον εκ των περιστάσεων ηρακωµένον ελληνικόν πληθυσµόν, µέλλοντες να αποτελέσωσι παράγοντα πολύτιµον της αναπτύξεως των χωρών εκείνων»35. Ελάχιστες µέρες πριν από τις εκλογές έφτασε στη Θεσσαλονίκη ο τµηµατάρχης του υπουργείου Περιθάλψεως κ. Θεοδωρίδης, ο οποίος συναντήθηκε και ήρθε σε συνεννόηση µε τις αρµόδιες υπηρεσίας σχετικά µε την δυνατότητα εγκατάστασης Καυκασίων στην Ανατολική Θράκη. Ο Θεοδωρίδης θα δηλώσει στην εφηµερίδα «Μακεδονία» ότι «χάρις εις την επιδεικνυοµένην επί του προκειµένου µέριµναν εκ


[16]

µέρους του κ. Σαχτούρη, δύναται να λεχθή ότι το ζήτηµα των Καυκασίων µεταναστατών θα λυθή ταχέως και αισίως. Εις τας περιφερείας Ανδριανουπόλεως και Σαράντα Εκκλησιών θα εγκατασταθούν 50 χιλιάδες Καυκασίων»36.

Οργάνωση των Καυκασίων

Ο Γαβριηλίδης Κώστας , θα µαζέψει περί τους 30 φίλους του, ρωσσοµαθείς δασκάλους, αξιωµατικούς και σπουδαστές για να αναζητήσουν από κοινού ένα «δάσκαλο» για να µπορέσουν να εντρυφήσουν γρηγορότερα στην ελληνική γλώσσα. ∆άσκαλός τους θα είναι ο επιλοχίας φρούραρχος του στρατοπέδου , όπου διέµεναν. Θα επιλέξουν την εφηµερίδα «Μακεδονία» για τις πρώτες αναγνωστικές τους ασκήσεις. Όµως ο φρούραρχος-δάσκαλός τους τους αποτρέπει από το να αγοράζουν την εφηµερίδα αυτή, γιατί ήταν βενιζελικιά και τους παρέχει κάθε µέρα αντίτυπα της βασιλικής εφηµερίδας της Θεσσαλονίκης, του «Ταχυδρόµου». Έτσι συνειδητοποιούν πως «η Ελλάδα ήταν χωρισµένη σε δύο στρατόπεδα»37. Πολύ σύντοµα οι «εκ Καυκάσου πρόσφυγες Μακεδονίας» θα ιδρύσουν Σύλλογο για να µεριµνήσει για τα της περιθάλψεως, της εγκαταστάσεώς τους και για µια εποικοδοµητική επικοινωνία µε τις αρχές και την Κυβέρνηση. Αρχές Νοεµβρίου θα γίνει η Γενική Συνέλευσή τους και θα εκλεχθεί ∆ιοικητικό Συµβούλιο αποτελούµενο από τους παρακάτω πρόσφυγες38: Πρόεδρος , ∆ηµ. Ευθυµιάδης Αντιπρόεδρος, Μιχ. Αναστασιάδης και Παναγ. Κασκαρίδης Γεν. Γραµµατέας, ∆ιοµ. Βασιλειάδης Σύµβουλοι, Αβραάµ Βασιλειάδης, Κωνστ. Γαβριηλίδης, Κυρ. Παπαδόπουλος, Νικόλαος Αλεξανδρίδης και Ευθύµιος Παπαδόπουλος. Από τη συνέλευση ανακηρύχθηκε επίτιµος Πρόεδρος του Συλλόγου ο δικηγόρος Σ. Τριανταφυλλίδης39.

36 Εφ. «Μακεδονία», 30/10/1920 σελ. 1 37 Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 129, 130 και 124 38 Εφ. «Μακεδονία», 11/12/1920 σελ. 2 39 Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 132 & Ο έγκριτος δικηγόρος της Θεσσαλονίκης κ. Σοφοκλής Τριανταφυλλίδης είχε ανακηρυχτεί ως επίτιµος πρόεδρος των Καυκασίων. (Εφ. «Μακεδονία», 21/12/1920 σελ. 1)

[17]

Εκλογές Νοεµβρίου 1920, αλλαγή κυβέρνησης , επιστροφή

Κωνσταντίνου

Την 1η Νοεµβρίου 1920, στις εκλογές, οι αντιβενιζελικοί/βασιλικοί κερδίζουν τις εκλογές παρά τις µεγάλες διπλωµατικές επιτυχίες του Βενιζέλου που οδήγησαν στην «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» και στις 22 Νοεµβρίου 1920 διεξάγεται νόθο δηµοψήφισµα που εγκρίνει µε 99% την επιστροφή του Κωνσταντίνου. Στις 11/11/1920 πληροφορούµαστε πως «ανεστάλη προσωρινώς η αποστολή Καυκασίων εις την Θράκην, λόγω της συγκεντρώσεως εκεί πλείστων εξ αυτών»40.

Η νέα κυβέρνηση και το ζήτηµα των Καυκασίων

Η αλλαγή της κυβέρνησης θα οδηγήσει σε «έλλειψη» συνεννόησης Γενικής ∆ιοίκησης Μακεδονίας και Κέντρου, στο ζήτηµα της περίθαλψης των Καυκασίων, που θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ίδια τους την ύπαρξη. Ελλείψει χρηµάτων θα κοπεί και το ψωµί των Καυκασίων και αυτό θα αναγκάσει την εφηµερίδα «Μακεδονία» να απευθυνθεί στη νέα διακυβέρνηση µε πρωτοσέλιδο άρθρο, τίτλος του οποίου είναι: «ΣΩΣΑΤΕ ΤΟΥΣ!». Τονίζει ότι το ζήτηµα των Καυκασίων δεν είναι από τα επουσιώδη. «Η αποκατάστασις των Καυκασίων αποτελεί αυτόχρηµα εθνικόν ζήτηµα. Υπερέχει[…] και αυτού του ζητήµατος της ανοικοδοµήσεως της Θεσσαλονίκης, αφού δια της εγκαταστάσεως των Καυκασίων θα ανοικοδοµηθή εν πλήρει ελληνικότητι ολόκληρος η Μακεδονία». Προτείνει δε τη συνέχιση της εγκατάστασης των Καυκασίων στη Θράκη: «Αι γαίαι που εγκατέλειψαν οι Θράκες είνε αρκεταί όπως περιλάβουν όλους τους Καυκάσιους, οίτινες σήπονται και πεινούν σήµερον και επιβαρύνουν το Κράτος, ενώ ηµπορούσαν εγκαθιστάµενοι και να τραφούν και ν’ αυξήσουν την παραγωγήν». 6.000 οικογένειες Ελλήνων Καυκασίων κινδυνεύουν να εξαφανιστούν και η «Μακεδονία» φωνάζει: «Σώσατέ τους εγκαθιστώντες αυτάς εγκαίρως. Είνε υποχρέωσις τούτο προς τους ανθρώπους αυτούς, που τους ξεσήκωσε και τους έφερεν εδώ. Υποχρέωσις προς αυτούς, αλλά και υποχρέωσις προς την Πατρίδα, ήτις τους έχει ανάγκην µεγίστην»41. 40 Εφ. «Μακεδονία», 11/11/1920 σελ. 1 41 Εφ. «Μακεδονία», 29/11/1920 σελ. 1

[18]

Το ζήτηµα των Καυκασίων στη δίνη της κοµµατικής σύγκρουσης

Με τη µεταπολίτευση που έφεραν οι εκλογές του Νοεµβρίου του 1920 άλλαξαν σηµαντικά οι συνθήκες ζωής των Καυκασίων. Ο Γαβριηλίδης Κώστας στην «Αυτοβιογραφία» του γράφει: « Το Λαϊκό Κόµµα , που διαδέχθηκε τον Βενιζέλο , δεν µας έβλεπε µε καλό µάτι. […] Ήταν αφάνταστο το µίσος που χώριζε τον ελληνικό λαό και το χάσµα που άνοιξαν τα πολιτικά πάθη ατελείωτο. Και µέσα σ’ αυτή τη σύγκρουση του κοµµατικού µίσους σιωπηροί µάρτυρες βρεθήκαµε εµείς…[…]»42. Στις 18 Νοεµβρίου θα γίνει αποδεκτή από τη νέα διακυβέρνηση η παραίτηση του Νίκου Καζαντζάκη, διευθυντού του υπουργείου των Εξωτερικών , του ουσιαστικότερου υπέρµαχου της µετεγκατάστασης των Καυκασίων στις περιοχές της Μακεδονίας. Έτσι οι Καυκάσιοι θα χάσουν ένα από στηρίγµατά τους43. Το θέµα των Καυκασίων λοιπόν θα µπει στη δίνη της κοµµατικής σύγκρουσης. Ο χαρακτηρισµός του εποικισµού των Καυκασίων ως έργου Βενιζελικού θα το κατατάξει στα καταδικαστέα. Επίσης η ιδιαίτερη σχέση που θα έχει ο Γούναρης µε τους Οθωµανούς βουλευτές της Μακεδονίας, θα αναπτερώσει τις ελπίδες τους για έξωση των Καυκασίων από τις εκτάσεις των δικών τους ανθρώπων (φυγάδων κλπ). Έτσι πολύ σύντοµα ο βουλευτής Πέλλης Χασάν µπέης, µαζί µε οµοεθνείς βουλευτές και τσιφλικούχους θα κατορθώσουν-σύµφωνα µε την εφ. «Μακεδονία», να πείσουν την νέα κυβέρνηση να παύσει τον διευθυντή εποικισµού Μακεδονίας κ. ∆. Αβράσογλου, ο οποίος µάλλον συγκρούονταν µε τα συµφέροντά τους44. 42 Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 131 43 Εφ. «Μακεδονία», 18/11/1920 σελ. 1 & Μια λογοτεχνική καταγραφή της εµπειρίας του στον Καύκασο σε: Καζαντζάκης Νίκος, Αναφορά στον Γκρέκο, Ελ. Καζαντζάκη, 6η , Αθήνα, Χ.Χ.Ε., κεφ. Καύκασος, σελ. 510 έως 523 Προτάσεις του για τη λύση του δράµατος των Καυκασίων σε: Καζαντζάκης Νίκος, Έκθεσις προς Υπουργόν Περιθάλψεως, 10/11/1919, Ηράκλειο, «Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη» και σε έγγραφό του στον Υπουργό Περιθάλψεως , στις 25 Ιουνίου 1920 σε: Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Ο Ελληνισµός της Σοβιετικής Ένωσης τον 20ο αιώνα, στο συλλογικό, Ο Ποντιακός Ελληνισµός της τέως Σοβιετικής Ένωσης, Σωµατείο «Παναγία Σουµελά»,Θεσσαλονίκη,1991, σελ.53 Για έναν απολογισµό του έργου του Καζαντζάκη σε Καύκασο σε: Καζαντζάκη Ελένη, Ο Ασυµβίβαστος, εκδ. «Καζαντζάκης», 1983 και Σώκος Πάνος, Αποστολή στον Καύκασο, ο Παππούς, ο Καζαντζάκης και ο Βενιζέλος, Ελευθεροτυπία, 28/5/2005 44 Εφ. «Μακεδονία», 8/1/1921 σελ. 1 «Αµέσως µετά τις εκλογές [Νοεµ. 1920] άρχισαν µεγάλης εκτάσεως αλλαγές στη ∆ηµόσια ∆ιοίκηση, τη ∆ικαιοσύνη, την Παιδεία, την Εκκλησία και τις Ένοπλες ∆υνάµεις. Πρώτα

[19]

Οι Καυκάσιοι λοιπόν πρόσφυγες , λόγω του εποικιστικού προγράµµατος Βενιζέλου θα γίνουν στόχος των αντιβενιζελικών Οθωµανών «Γουναρικών». Το δεύτερο δεπαπενθήερο του Νοεµβρίου του 1920 «οµάς Καυκασίων έχουσα επί κεφαλής δύο ιερείς ελιθοβολήθη, προ τινών ηµερών εν µέση Θεσσαλονίκη υπό των τούρκων κραυγαζόντων: Να τα σκυλιά, που ήθελε ο Βενιζέλος να εγκαταστήση στα σπίτια και στα χωράφια µας». Επίσης, την ίδια περίοδο «ελεεινοί και τρισάθλιοι ήλθον από τα Καϊλάρια πεζή 15 προσφυγικαί οικογένειαι Καυκασίων. Έφυγον προτροπάδην, διωκόµενοι από ωπλισµένα τουρκικά στίφη, τα οποία εκραύγαζον: -Γιασασίν Γούναρης»!45

«Η κατάστασις των Καυκασίων …αξιοθρήνητος»

Στις 3 ∆εκεµβρίου 1920 η κατάσταση των Καυκασίων είναι τραγική. Επί έξι µέρες δεν τους έχει µοιραστεί ψωµί46 καθότι οφείλονταν στον εργολάβο 300.000 δραχµές, αυτός αρνείται να µοιράσει το ψωµί και οι Καυκάσιοι λιµοκτονούν. «[…]η κατάστασις των 20 χιλ. Καυκασίων προσφύγων παραµένει η αυτή-αξιοθρήνητος .[…] οι Καυκάσιοι πρόσφυγες πεινώσι και λιµοκτονούν. Χθες πολλαί γυναίκες προσφύγων εθεάθησαν κλαίουσι εις τας συνοικίας ζητούσαι άρτον. Μόνο εις το Νοσκοµείον των Προσφύγων κατωρθώθη να χορηγηθή ψωµί…φρίκη!..», αναφέρει η «Μακεδονία». Επίσης ένα νέο πρόβληµα δηµιουργήθηκε. Στο λιµάνι έφτασαν ατµόπλοια που έφεραν 2.000 κτήνη προσφύγων. Όµως , σύµφωνα και µε τη «Μακεδονία» : «Ο ανεκτίµητος αυτός πλούτος κινδυνεύει να χθή, διότι δεν υπάρχει τροφή δια τα ζώα».

αντικαταστάθηκαν ή αναγκάστηκαν να παραιτηθούν όλοι οι Βενιζελικοί νοµάρχες, δήµαρχοι και κοινοτάρχες. […] Σχεδόν ταυτόχρονα µε τις αντικαταστάσεις αυτές , αποµακρύνθηκαν και όλοι οι διορισµένοι «µε κοµµατικά κριτήρια» γενικοί γραµµατείς και σύµβουλοι υπουργείων». (Γιαννουλόπουλος Ιωάννης, Εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις και πολεµικές επιχειρήσεις από το Νοέµβριο του 1920 ως το Μάιο του 1921, στο συλλογικό: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τοµ. ΙΕ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα1978, σελ. 154.) 45 Εφ. «Μακεδονία», 21/11/1920 σελ. 1 46 «Η πρώτη ενέργεια [των Λαϊκών µετά την πτώση του Βενιζέλου] , ενέργεια αψυχολόγητη και απάνθρωπη ήταν να κοπεί η τροφοδοσία µας. Ούτε ψωµί, ούτε τρόφιµα. Μέρες αρκετές κράτησε η κατάσταση αυτή. Ύστερα από πολλές διαµαρτυρίες άρχισε η χορήγηση µονάχα του ψωµιού». (Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 131)

[20]

Και προτρέπει η εφηµερίδα: «Ο κ. Χαριτάκης [αναπληρωτής του Γενικού ∆ιοικητή Μακεδονίας] πρέπει να ξυπνήση την κυβέρνησιν η οποία αδιαφορεί»47. Ο Χαριτάκης θα απαντήσει µε ανακοίνωσή του στις 5/12/1920. Εκεί θα παραδεχθεί κατ’ αρχάς ότι «εσχάτως διεταράχθη η κανονικότης της τροφοδοσίας των Καυκασίων προσφύγων», που οφείλονταν σε αίτια «ανώτερα των προσπαθειών και των ενταύθα αρµοδίων αρχών και της Κυβερνήσεως». Πληροφορεί ότι «ήδη η Γενική ∆ιοίκησις προέβη εις τας αναγκαίας ενεργείας όπως αποσταλή νέα πίστωσις προς κανονικήν εξακολούθησιν της τροφοδοσίας των προσφύγων». Επίσης για τα κτήνη που προ ηµερών έφεραν µαζί τους στο λιµάνι της Θεσσαλονίκης οι Καυκάσιοι, δήλωσε ότι διέταξε όπως «χορηγηθή νοµή εις αυτά» , απέσπασε δε και ειδικούς αξιωµατικούς για την επίβλεψή τους48. Η «Μακεδονία» της εποµένης θα δεχθεί τις εξηγήσεις που δόθηκαν από τον αναπληρωτή Γενικό ∆ιοικητή κ. Χαριτάκη, µα θα συνεχίσει να (του) υπενθυµίζει: «[…] όλοι σχεδόν [οι Καυκάσιοι πρόσφυγες] εταλαιπωρήθησαν επί πολύν χρόνον εις τας παραλίους πόλεις της Ρωσσίας, αναµένοντες την αποστολήν ατµοπλοίων. Και κατά το διάστηµα της αναµονής επώλησαν ή εφθειραν όσα είχον σκεπάσµατα ή ενδύµατα. Είναι δυνατόν να ανθέξουν εις το φοβερόν ψύχος του ∆εκεµβρίου άνευ ενδυµάτων και άνευ κλινοσκεπασµάτων»; Η «Μακεδονία» δηλώνει πως µε ευχαρίστηση πληροφορήθηκε ότι η ∆ιεύθυνση Εποικισµού έστειλε 1.500 οικογένειες στην περιφέρεια του Κιλκίς , οι οποίοι κατέλαβαν ή θα καταλάµβαναν τις γαιοκτησίες των «παλινοστησάντων Θρακών». Προβληµατίζεται όµως για το ότι «αι οικογένειαι αύται δεν έλαβον ούτε λαµβάνουσι την αναγκαίαν ζωοτροφίαν επί τινας µήνας». Και θέτει ερωτήµατα: «Γυµνοί ως είναι οι πλείστοι ασθενικοί εκ των ταλαιπωριών και νηστικοί, άνευ ζωοτροφιών είνε δυνατόν να αρχίσουν τας γεωργικάς εργασίας; Είνε φυσικώς αδύνατον, να καλλιεργήσωσι άνευ τροφής και άνευ σπόρων, και πολύ φοβούµεθα µήπως πριν προφθάσουν να καλλιεργήσουν την γην, αποθάνουν εκ της πείνης». Κλείνοντας η «Μακεδονία» δηλώνει ότι τρέφει πολλές ελπίδες για τον κ Χαριτάκη «εις τον οποίον παρέχεται ευκαιρία να ευεργετήση την Μακεδονίαν, δια της επιυχούς


[21]

επιλύσεως του προσφυγικού προβλήµατος των Καυκασίων, προσφέρων µεγίστην Εθνικήν υπηρεσίαν εις την πατρίδα», καθότι , για τη «Μακεδονία» «το ζήτηµα των Καυκασίων είναι αυτοχρήµα εθνικόν»49.

Νέες αφίξεις

Την Τρίτη, 8 ∆εκεµβρίου 1920 θα καταπλεύσει το πλοίο «Ελευθερία» µε 100 πρόσφυγες Καυκάσιους και 800 κτήνη , οι οποίοι θα εγκατασταθούν στα αποµονωτήρια της Καλαµαριάς και το Υπουργείο Γεωργίας θα δώσει εντολή στη ∆ιεύθυνση Εποικισµού να καταρτίσει ειδική υπηρεσία για «την συντήρησιν των κτηνών των Καυκασίων»50. Εν τω µεταξύ η «Μακεδονία», που παρακολουθεί τις περιπλανήσεις των Ελλήνων του Καυκάσου, αναπαράγει πληροφορίες από την εφηµερίδα «Βερτσινλούρ» (δια ανταποκριτού της από Κωνσταντινούπολη) σύµφωνα µε τις οποίες « πολυάριθµοι Έλληνες αφίκοντο εκ Καρς εις Βατούµ. Και εκ της περιοχής Αρδαχάν ανεχώρησαν 10.000 Έλληνες, κατευθυνόµενοι εις Βατούµ»51.

Το ζήτηµα των Καυκασίων «είναι υπόθεσις εθνική και

Μακεδονική»

Στις 10/12/1920 η εφηµερίδα «Μακεδονία» αφιερώνει ένα εκτενές άρθρο για το ζήτηµα των Καυκασίων. Κατ’ αρχάς επιχαίρει για την οµοφωνία του Τύπου και της δηµοσίας γνώµης που παρατηρήθηκε «τας ηµέρας ταύτας δια το ζήτηµα της εγκαταστάσεως εν Μακεδονία και Θράκη των εκ Καυκάσου οµογενών» και τη συµφωνία όλων στο χαρακτηρισµό που δόθηκε από την εφηµερίδα για την υπόθεση των Καυκασίων , ότι δηλαδή «είναι υπόθεσις εθνική και Μακεδονική». Κατόπιν εξάρει την κυβέρνηση των Φιλελευθέρων που αποφάσισε να «περισυλλέξει» 200.000 Έλληνες , που µετανάστευσαν από Πόντο και Καύκασο για να αποφύγουν την τουρκική τυραννία και ενώ ταυτόχρονα «είχεν απαγορευθή εις αυτούς από τας τσαρικάς κυβερνήσεις η χρήσις της πατρίου γλώσσης, και µετά τινα έτη, η


[22]

ελληνική αυτών συνείδησις, και η ελληνική των καταγωγή ήθελον αναµφιβόλως ανήκει εις την ιστορίαν». Θυµίζει πόσο ταλαιπωρήθηκαν οι 60.000 Καυκάσιοι στα παράλια της Ρωσίας πριν φτάσουν στην Ελλάδα, και πόσο ταλαιπωρούνται στη νέα τους πατρίδα. Η εφηµερίδα θεωρεί ότι πράγµατι υπάρχει µια µέριµνα από την Πολιτεία και ελπίζει αυτή η µέριµνα να προχωρήσει:«[…] ελπίζοµεν δε ότι µετά µείζονος δραστηριότητος θα εργαστούν εφεξής αι αρµόδιαι υπηρεσίαι εις την περίθαλψιν και εγκατάστασιν αυτών [των Καυκασίων προσφύγων]». Ταυτόχρονα η εφηµερίδα αναδεικνύει ένα µεγάλο κενό. Την έλλειψη παρουσίας της κοινωνίας. «Η κοινωνία µας όµως, µε τας εκατοντάδας και κολοσσιαίας οργανώσεις της- ας επιτραπή να γράψωµεν-ουδέν µέχρι στιγµής ταύτης έδειξε προς επικουρίαν των 40.000 λιµοκτονούντων Καυκασίων ενδιαφέρον. Όχι διότι δεν συγκινείται και δεν αναγνωρίζει τα προς τους πάσχοντας και γυµνητεύοντας αδελφούς καθήκοντα, αλλά διότι έλλειψε µια ευγενής πρωτοβουλία από µίαν κοινωνικήν ή φιλανθρωπικήν οργάνωσιν , προς εκτέλεσιν τόσον ιερού καθήκοντος». ∆εν µπορεί , γράφει η «Μακεδονία», στις επικλήσεις των εφηµερίδων να επισκεφτούν τους καταυλισµούς των προσφύγων, ώστε να αντιληφθούν τη κατάσταση και τις ανάγκες τους, να ανταποκρίθηκε µόνο ο αντιπρόσωπος του αµερικανικού Ερυθρού Σταυρού και «ουδέν ελληνικόν ίδρυµα ή σωµατείον εκ των πολλών λειτουργούντων έκρινε πρέπον να µιµηθή την φιλευσπλαχνίαν του ξένου ιδρύµατος». ∆ικαιολογεί την απουσία συλλόγων, φορέων κλπ της Θεσσαλονίκης (τα αναφέρει αναλυτικά) στην παροχή βοήθειας στους Καυκασίους καθότι δέχεται πως στην κοινωνία κυριάρχησε η αντίληψη «ότι όλα τα περιµένοµεν από τα Κυβερνητικά ταµεία». Και η εφηµερίδα ξεκαθαρίζει. «Άλλα τα καθήκοντα του κράτους και άλλα της φιλαλληλίας». Και σηµειώνει η εφηµερίδα πως δε µιλάµε για ελεηµοσύνη αλλά για «παρηγορία». «Πιστεύοµεν και ευχόµεθα », καταλήγει, «ότι η Γενική ∆ιοίκησις, ο Παναγιώτατος Μητροπολίτης, η ∆ηµοτική αρχή, και τα φιλανθρωπικά Σωµατεία των Κυριών θέλουσι αναλάβει την πρωτοβουλίαν, προς αναπλήρωσιν της µη τιµητικής ταύτης κοινωνικής παραλείψεως»52. Πράγµατι ο αντιπρόσωπος (αµερικανός Ταγµατάρχης) του Αµερικανικού Ερυθρού Σταυρού, µετέβηκε στους προσφυγικούς

52 Εφ. «Μακεδονία», 10/12/1920 σελ. 1

[23]

συνοικισµούς, συνοδευόµενος από τον Γενική ∆ιοικητή κ. Χαριτάκη και είδε από κοντά τα προβλήµατα των Καυκασίων. Ο Γ∆Μ εξήγησε στον «ευγενή ξένο», πως «παρ’ όλην την οικονοµικήν αρωγήν της Κυβερνήσεως και τας προσπαθείας των ενταύθα αρµοδίων αρχών, οι ατυχείς ούτοι οµογενείς µας δεν ευρίσκανται εις ευχάριστον κατάστασιν, καθόσον από πολλών ήδη µηνών διάγοντες προσφυγικόν βίον εν Βατούµ, έφθασαν εδώ αληθινά ανθρώπινα ερείπια , δεκατισµένοι από τας ασθενείας και στερούµενοι των πάντων». Ο αµερικανός Ταγµατάρχης θα θέσει στη διάθεση της υπηρεσίας Περιθάλψεως τα παρακάτω: «1. Ηµερησίως άρτους αντιτίµου πέντε χιλιάδων δραχµών και δια χρονικήν περίοδον ενός µηνός. 2. Κυτία γάλακτος συµπεπυκνωµένου ηµερησίου αντιτίµου τετρακοσίων δραχµών και δια περίοδον ενός επίσης µηνός. 3. Ποσότητα τινά εσωρρούχων και κουβερτών. 4. Ικανήν ποσότητα οσπρίων και ζυµαρικών, καθώς και καφέ, ζακχάρεως, σοκολάτας και άλλων τινών ειδών». Ο Ταγµατάρχης δεσµεύτηκε επίσης ότι άµεσα θα αναχωρήσει για Κωνσταντινούπολη για να παραλάβει από τα κεντρικά (του Αµερικανικού Ερυθρού Σταυρού) µεγάλη ποσότητα ενδυµάτων για διανοµή τους στους παραπάνω πρόσφυγες. Τα παραληφθέντα υλικά θα αποθηκευτούν στους συνοικισµούς Καλαµαριάς και Χαρµάν Κιοϊ και ο διευθυντής Περιθάλψεως κ. Καµπάς θα καταρτήσει τριµελή επιτροπή , από ανώτερους υπαλλήλους της Περιθάλψεως, για να µεριµνήσει για τη δινοµή των υλικών αυτών στους πρόσφυγες53. Μέσα ∆εκεµβρίου, µε παρότρυνση του Συλλόγου Καυκασίων , σε όλους τους συνοικισµούς θα εκλεγούν ειδικές επιτροπές για να συµπληρωθεί η οργανωτική δοµή του Συλλόγου. Οι επιτροπές αυτές θα συνέλθουν στις 15/12/1920, µαζί µε το ∆ιοικητικό Συµβούλιο σε µια πρώτη συνεδρία. Εκεί θα τεθούν εκ νέου τα προβλήµατα των Καυκασίων προσφύγων και θα αποφασιστεί να ζητηθεί η συνδροµή του ∆ηµοτικού Συµβουλίου για την ίδρυση συσσιτίου υπέρ των προσφύγων54.


[24]

Τα προβλήµατα όµως ακόµα και για την αρτοδοσία των Καυκασίων θα είναι συνεχή καθόλο το ∆εκέµβριο του 192055.

Τα ορφανά των Καυκασίων

Ενόψει της νέας τραγικότητας στην οποία θα βρεθούν οι Καυκάσιοι αποφασίζουν να απευθυνθούν στον επίτιµο Πρόεδρό τους, διαπρεπή ποινικολόγο της Θεσσαλονίκης , µε καταγωγή από τον Πόντο, κ. Τριανταφυλλίδη. Σύµφωνα µε το µέλος του Συλλόγου Καυκασίων, Γαβριηλίδη Κώστα ο Τριανταφυλλίδης ήταν «δυναµική προσωπικότητα, αρκετά αυταρχικός και πεισµατάρης, µε µεγάλες ικανότητες και κύρος». Ήταν δε σηµαντικό ότι «πολιτικά ανήκε στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο». Σε αυτόν θα απευθυνθούν οι Καυκάσιοι και τη δική του βοήθεια θα ζητήσουν. Ο Τριανταφυλλίδης θα δηµοσιεύσει σύντοµα σειρά άρθρων και θα κάνει διάφορα έντονα διαβήµατα στο Γενικό ∆ιοικητή Μακεδονίας. «Συνεπεία των ενεργειών του ξανάρχισε η χορήγηση ψωµιού και λίγες µέρες αργότερα και προπαρασκευασµένου συσσιτίου»56. Στην πρώτη σελίδα της εφηµερίδας «Μακεδονία» στις 17/12/1920 θα δηµοσιευτεί ένα από τα άρθρα του Τριανταφυλλίδη. Ο Τριανταφυλλίδης, αφού εξάρει κατ’ αρχάς το έργο του αµερικανικού Ερυθρού Σταυρού, προσπαθεί να αναδείξει ένα ακόµα υπαρκτό πρόβληµα των Καυκασίων προσφύγων. Το πρόβληµα των ορφανών παιδιών. «Μεταξύ των 25.000 λιµοκτονούντων Καυκασίων υπάρχουσι 250-300 ορφανά νεαρωτάτης ηλικίας, εντελώς ορφανά, διότι οι γονείς αυτών υπέκυψαν εις τας στερήσεις, εις την ένδειαν και την ταλαιπωρίαν. Τα αθώα ταύτα πλάσµατα ευρίσκονται έρηµα εν τοις παραπήγµασι, εστερηµένα πάσης προστασίας και αντιλήψεως». Καταλήγοντας ο κ. Τριανταφυλλίδης αναρωτιέται: «∆εν υπάρχει στέγη δια τα ορφανά ταύτα εις τα φιλανθρωπικά µας καταστήµατα; ∆εν υπάρχουν θέσεις δια τα έρηµα ταύτα πλάσµατα εις το Ορφανοτροφείο µας;

55 Εφ. «Μακεδονία», 17/12/1920 σελ. 1 56 Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 132

[25]

∆εν ηµπορεί να συστηθή υπό φιλανθρώπων κυριών εν θεραπευτήριον, ως εγένετο δι άλλα ορφανά προσφύγων»57.

Η φιλευσπλαχνία , η παρηγορία και η υποχρέωση της Πολιτείας

Ο κ. Τριανταφυλλίδης θα επανέλθει µε νέα επιστολή του , στις 19/12/1920, εµφανώς αγανακτισµένος. «∆ια της προχθεσινής επιστολής µου έκαµα όχλησιν –δια να µεταχειρισθώ νοµικόν όρον- εις την φιλανθρωπίαν των διαφόρων Συλλόγων κοινωνικής πρόνοιας, όπως στρέψωσι την φιλευσπλαχνίαν των και προς τα πλήθη των λιµοκτονούντων και θνησκόντων Καυκασίων». Γράφει πως έµαθε πως κανένα Σωµατείο «δεν εθεάθη πορευόµενον προς τους ασθενείς και απηλπισµένους». Ελπίζει βέβαια πως «ίσως πράξωσι τούτο βραδύτερον». Στην νέα του αυτή επιστολή δε θα αναζητήσει την «φιλευσπλαχνία» µα θα απαιτήσει την «υποχρέωση». Συγκεκριµένα την υποχρέωση του «Ασύλου των Προσφυγοπαίδων» να µεταβεί στο Καραµπουρνάκη να δει τα 300-350 ορφανά «των οποίων οι πατέρες και αι µητέρες απέθανον κατά την θλιβεράν ταύτην µετοικεσίαν […] εις τα οποία αρνούµεθα τα µέσα της ζωής». Την υποχρέωση να χορηγήσει σε αυτά στέγη, τροφή και λίγη στοργή. Τονίζει πως «πρόκειται περί παραλείψεως νοµίµου καθήκοντος δια την οποίαν δικαιούται πας πολίτης να ζητήση λόγον και οι αντιπρόσωποι της πολιτείας υποχρεούνται να ζητήσωσι ευθύνας». Ο κ. Τριανταφυλλίδης δε δέχεται ότι το «Άσυλο Προσφυγοπαίδων» έχει δικαίωµα να αγνοεί την «προ 6 και 8 µηνών, έλευσιν των Καυκασίων», να αγνοεί ότι «οι καυκάσιοι είναι πρόσφυγες» , να αγνοεί ότι «χιλιάδες εξ αυτών απέθανον από τας κακουχίας» και τέλος να αγνοεί πως « ευρίσκονται εις τους συνοικισµούς Καλαµαριάς 300-350 παιδιά ορφανά νεαρωτάτων ηλικιών, µη δυνάµενα να ζήσωσιν άνευ µητρικής ή πατρικής φροντίδος κινδυνεύοντα ν’ αποθάνωσι από φθειρίασιν, από ασιτίαν, από έλλειψιν περιθάλψεως». Και κλαίνοντας την επιστολή του καλεί το Συµβούλιο του «Ασύλου Προσφυγοπαίδων» να επιλειφθεί άµεσα ώστε «επανορθώση την αδικαιολόγητον παράλειψιν»58.

57 Εφ. «Μακεδονία», 17/12/1920 σελ. 1 58 Εφ. «Μακεδονία», 19/12/1920 σελ. 1 & η «Μακεδονία» δίνει συνέχεια στο θέµα των ορφανών παιδιών µε µονόστηλο στις 21/12/1920: «Έχοµεν προ ηµών 300 ορφανά Καυκασίων όχι υποφέροντα απλώς αλλά αποθνήσκοντα εκ της πείνης και των στερήσεων. Ο επίτιµος πρόεδρος των Καυκασίων και έγκριτος δικηγόρος της πόλεώς µας κ. Σοφοκλής Τριανταφυλλίδης κρούει την θύραν του

[26]

Νέες αφήξεις Καυκασίων

Και ενώ όλα αυτά συµβαίνουν θα καταπλεύσει στη Θεσσαλονίκη και άλλο ατµόπλοιο από τη Ρωσία, που µεταφέρει 800 Καυκάσιους πρόσφυγες και 1.150 µεγάλα ζώα, τα οποία θα αποβιβαστούν στο µικρό Καραµπουρνού. Έτσι τα ζώα των προσφύγων θα φτάσουν στα 4.500. Η εφηµερίδα «Μακεδονία» σηµειώνει τον κίνδυνο συγκέντρωσης τόσων πολλών ζώων , φοβούµενη την ανάπτυξη ασθενειών µε κίνδυνο να «χάσωµεν τόσον πολύτιµον θησαυρόν». Η εφηµερίδα προτείνει να σταλούν τα ζώα στους συνοικισµούς της περιφέρειας Κιλκίς «όπου µανθάνοµεν ότι εστάλησαν 1.000 οικογένειαι, αλλά χωρίς ζώα και εργαλεία και κάθηνται άεργοι»59.

Σύσκεψη 21ης ∆εκεµβρίου 1920 για το ζήτηµα των Καυκασίων

Στις 21/12/1920 θα γίνει σύσκεψη στη Γενική ∆ιοίκηση περί «διαφόρων ζητηµάτων αφορώντων την επικρατεστέραν και κανονικωτέραν διατροφήν των Καυκασίων προσφύγων». Στη σύσκεψη συµµετείχε ο Γενικός ∆ιοικητής κ. Χαριτάκης, ο διευθυντής της Περιθάλψεως κ. Μακρής , ο διευθυντής του Υγειονοµικού κ. Κοπανάρης και , ως αντιπρόσωποι του Συλλόγου των Καυκασίων οι κ.κ. Τριανταφυλλίδης και ∆αρβέρης. Αποφασίστηκε να εµπλουτιστεί το συσσίτιο των προσφύγων του υπ’ αριθµ. 42 Νοσοκοµείου. ∆ιατάχθηκε ο κ. δασάρχης να επιτρέψει στους πρόσφυγες να ξυλεύονται από τα πέριξ δάση για τη θέρµανσή τους. Συστήθηκε επιτροπή, από έγκριτους πολίτες, για να συλλέξει εράνους υπέρ των Καυκασίων και για να συνεργαστεί µε τη διεύθυνση Περιθάλψεως. Τα συσσίτια θα τα διαχειρίζονται επιτροπές από τους ίδιους τους πρόσφυγες, τις οποίες ανέλαβε να της συστήσει άµεσα ο κ. Τριανταφυλλίδης. Αποφασίστηκε στις επικουρικές εργασίες της περιθάλψεως να διορισθούν εγγράµµατοι πρόσφυγες. Ο κ. Μακρής δήλωσε πως ελπίζει ότι το συσσίτιο θα είναι δυνατόν να λειτουργήσει πριν από τα Χριστούγεννα. Θα δίνονται 8.000 µερίδες. Μέλη της επιτροπής προς συλλογή εράνων κλπ διορίστηκαν οι υποδειχθέντες από το Σύλλογο Καυκασίων κ.κ. Τριανταφυλλίδης, Κοντογούρης και ∆αρβέρης,

πλουσιωτέρου παρ’ ηµίν ασύλου και ανοίγεται η θύρα του φτωχοτέρου τοιούτου και πληρούνται στήλαι ολόκληροι δια τα επιτελεσθέντα θαύµατα εις την άνευ πόρων διατήρησιν καθιδρύµατος τιµώντος την πόλιν και την οικουµένην» 59 Εφ. «Μακεδονία», 21/12/1920 σελ. 1

[27]

δικηγόροι. Θα ανταλλαγούν επίσης σκέψεις για την «τύχη» των 300 ορφανών , χωρίς όµως να καταλήξουν σε οριστικές αποφάσεις60. Τελικά ορίστηκε «Επιτροπή Επικουρίας Καυκασίων» από τελούµενη από τους κ.κ. Μ. Καρατζίδη(Πρόεδρος), Ζ. Σαραφίκα, Σ. Τριανταφυλλίδη, Φ. Κοντογούρη, Ν. ∆αρβέρη, Κ. Τάττη, Αργ. Ζάχο, Μ. Σασαγιάνη(Ταµίας), ∆. Γεωργίου, Α. Μιχιτσόπουλο και Γ. Ρώµπαπα61. Η «Επιτροπή Επικουρίας Καυκασίων» θα απευθυνθεί προς τους πολίτες της Μακεδονίας, ενηµερώνοντάς τους για την κατάσταση των Καυκασίων προσφύγων, µε επιστολή-έκθεσή της που θα δηµοσιευτεί στην εφηµερίδα «Μακεδονία» στις 31/12/1920(σελ.1) : « Η ΤΡΑΓΩΓ∆ΙΑ ΤΩΝ ΚΑΥΚΑΣΙΩΝ ΣΩΣΩΜΕΝ Α∆ΕΛΦΟΥΣ ΑΠΟ ΒΕΒΑΙΟΝ ΘΑΝΑΤΟΝ! ΚΑΛΥΨΩΜΕΝ ΤΗΝ ΓΥΜΝΙΑΝ ΤΩΝ! ΜΙΑ ΘΕΡΜΗ ΕΚΚΛΗΣΙΣ Η προς επικουρίαν των Προσφύγων Επιτροπή, λαµβάνει την τιµήν να καταστήση γνωστόν εις τους συµπολίτας, ότι το µέγιστον µέρος των εκ Καυκάσου προσφύγων , ένεκα των επί δύο έτη περιπλανήσεων και ταλαιπωριών εις τας παραλίους πόλεις του Ευξείνου, στερούνται εσωρρούχων και υποδήσεως. Ιδιαιτέρως όµως, µεταξύ αυτών διασώζεται ακόµη (∆ΙΟΤΙ ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΑΠΕΘΑΝΟΝ) αριθµός 1200-1300 προσφύγων πάσης ηλικίας, εν Καλαµαριά, οι οποίοι στερούνται ΠΑΣΗΣ ενδυµασίας και στρωµνής, διότι ο πλοίαρχος, αφού εφόρτωσε τα ενδύµατα και τας αποσκευάς των, απέπλευσεν εκ Βατούµ, χωρίς να παραλάβη και τους πρόσφυγας οίτινες, φθάσαντες µετά δύο µήνας εις Θεσσαλονίκην, ουδέν ίχνος των ενδυµάτων και στρωµνών των συνύντησαν. Απορριφθέντων εν τη απολυµάνσει των ρακών, µε τα οποία είχον έλθη, ευρίσκονται έκτοτε (µήνες τέσσερας!!!) θεόγυµνοι, άνευ ουδεµίας περιβολής ή κλινοστρωµνής και ανυπόδητοι, άνδρες , γυναίκες και παιδιά, διαµένουσιν εξ αιδούς έγκλειστοι εις τους θαλάµους των, περιτετυλιγµένοι έκαστος, νυκτός και ηµέρας µε ράκους ρυπαρού εφαπλώµατος, το οποίον έλαβον από τους ευτυχεστέρους πρόσφυγας. Απαίσιον και σπαραξικάρδιον θέαµα! Εκτός των γυµνών τούτων ανθρωπίνων σκελετών, οίτινες αναµένουσιν, ως µόνιν ελπίδα, τον θάνατον, υπάρχουν και 400-450 εντελώς ανήλικα ορφανά, από ηλικίας


[28]

ενός µέχρι 12 ετών, τα οποία εστερήθησαν των φροντίδων των γονέων και των οποίων ενεργείται η περισυλλογή υπό της Στρατιωτικής Υγειονοµικής Υπηρεσίας, όπως στεγασθώσιν εις ιδιαίτερον θάλαµον. Και τα έρηµα ταύτα πλάσµατα είνε γυµνά, περιβάλλονται δε µε ρυπαρά ράκη. Η Επιτροπή δεν έχει τα χρηµατικά µέσα, όπως προµηθευθή τα αναγκαία δια την κάλυψιν της γυµνότητος αυτών ενδύµατα, διότι τα ολίγα χρήµατα, άτινα από τας αυθορµήτους συνδροµάς των Σωµατείων και συµπολιτών µέχρι τούδε συνέλεξε, διέθεσεν άπαντα προς προµήθειαν 200 κιβωτίων αναγκαιοτάτου γάλακτος και προς επικουρίαν του λειτουργούντος από τεσσάρων ηµερών συσσιτίου. Απεφάσισεν όθεν όπως κάµη έκκλησιν προς τας φιλανθρώπους καρδίας των συµπολιτών µας και να παρακαλέση αυτούς, όπως θέσωσιν εις την διάθεσιν ηµών, όσα παλαιά και ηµιτριµµένα φορέµατα έχει έκαστος εις τας ιµατοθήκας του. Κάθε φιλεύσπλαχνος οικοδέσποινα ας θελήση να καθαρίση τα ιµατιοφυλάκιά της από τα παλαιά της ενδύµατα, τα οποία δεν σκέπτεται πλέον να φορέση δι οιονδήποτε λόγον. Κάθε µητέρα ας µας στείλη όσα ασπρόρρουχα δεν χρησιµεύουσι πλέον εις την αυξηθείσαν ηλικίαν του τέκνου της και ακόµη ας ελαττώση κατά εν η δύο την παρακαταθήκην, δια να ενδυθώσι και τα γυµνά σκέλη των αποκλήρων. Ο µέγας ∆ιδάσκαλος της ελεηµοσύνης εκήρυξεν: ‘Ο έχων δύο χιτώνας τον ένα δότω τω µη έχοντι’. Ηµείς περιορίζοµεν την θερµήν παράκλησιν εις την προσφοράν των παλαιών, των ηµιτετριµµένων, των αχρήστων, η θυσία των οποίων είνε εντελώς ανεπαίσθητος εις την οικιακήν οικονοµίαν, ενώ δι αυτών θα καλύψωµεν τους γυµνούς και ετοιµοθάνατους νεοµάρτυρας της ελληνικής φυλής. Ουδεµίαν έχοµεν αµφιβολίαν ότι η έκκλησίς µας θα εισακουσθή, διότι η πόλις µας διακρίνεται δια την φιλευσπλαχνίαν των κατοίκων της, Προς ευκολίαν δε των φιλευσπλάχνων κυριών, οι αιδεσιµότατοι ιερείς των ενοριών παρεκλήθησαν να περιελθώσι τας οικίας των ενοριών, όπως παραλάβωσι τας προσφοράς αυτών, αναγράφοντες αυτάς εις ειδικόν κατάλογον. Αλλ’ οι συµπολίται µας δύνανται ν’αποστείλωσι τα ενδύµατα εις τας διευθύνσεις των ελληνικών εφηµερίδων, αίτινες προσηνέχθησαν εις τούτο, εις την Εισαγγελίαν των Εφετών και εις τα γραφεία των µελών της επιτροπής. Η επιτροπή δέχεται την συνεργασίαν πάσης φιλανθρώπου κυρίας δια την συλλογήν των ενδυµάτων εις τους πρόσφυγας. Γίνονται δεκτά ενδύµατα και

[29]

υποδήµατα δια πάσας ηλικίας. Τα µέχρι της εορτής των Φώτων συλλεχθησάµενα θα διανεµηθώσι την 8ην Ιανουαρίου υφ’ ηµών αυτοπροσώπως. Εν Θεσσαλονίκη τη 28 ∆εκεµβρίου 1920 Η επιτροπή της επικουρίας».

Πρόνοια από Σωµατεία

Από τα πρώτα Σωµατεία που θα ενδιαφερθούν για τους Καυκάσιους θα είναι οι πρόσκοποι της Θεσσαλονίκης. Στις 24/12/1920 οµάδα προσκόπων θα γυρίσει τα καταστήµατα και θα ψάλλει «τετραφώνω» τα κάλαντα. Οι πρόσκοποι θα συλλέξουν πολλές χιλιάδες δραχµές που θα δοθούν υπέρ των Καυκασίων62. Οι πρόσκοποι θα ψάλλον τα κάλαντα και την παραµονή του νέου έτους δίδοντας και πάλι τις εισπράξεις τους υπέρ των προσφύγων Καυκασίων 63.

Ο Γούναρης στη Θεσσαλονίκη

Ήδη , το απόγευµα της πρώτης µέρας των Χριστουγέννων, θα καταφθάσει στη Θεσσαλονίκη ο Υπουργός Στρατιωτικών και αρχηγός των Εθνικοφρόνων κ. Γούναρης συνοδευόµενος από τους κυρίους Στάη, Γούδα, Α και Κ. Κανελλόπουλο και άλλους βουλευτές64. Θα τον υποδεχτούν στο Λευκό Πύργο ο αντιπρόσωπος του Μητροπολίτη (ο ίδιος λείπει στην Αθήνα) ο Αρχιρραβίνος, ο Μουφτής, ο ∆ηµαρχεύων µε το ∆ηµοτικό Συµβούλιο, οι λοιπές στρατιωτικές και διοικητικές αρχές, αντιπρόσωποι της Ισραηλιτικής, Μουσουλµανικής και Αρµενικής κοινότητος, όλοι οι βουλευτές Θεσσαλονίκης και Πέλλας και τα συµβούλια σωµατείων και συλλόγων65. Επίσης ο Γούναρης δέχθηκε τους διευθυντές και προϊσταµένους όλων των υπηρεσιών , τα προεδρεία των Ποντίων, το ∆ιοικητικό Συµβούλιο του Συλλόγου των Μοναστηριωτών, διάφορες επιτροπές του εσωτερικού της Μακεδονίας, πολλούς πρόκριτους και αντιπρόσωπους των Μουσουλµανικών Κοινοτήτων. Εκ µέρους των Καυκασίων συναντήθηκε µε τον επίτιµο πρόεδρο του συλλόγου Καυκασίων κ. Σοφοκλή Τριανταφυλλίδη.

62 Εφ. «Μακεδονία», 25/12/1920 σελ. 1 63 Εφ. «Μακεδονία», 29/12/1920 σελ. 1 64 Εφ. «Μακεδονία», 28/12/1920 σελ. 1 65 Εφ. «Εµπρός», 27/12/1920 σελ. 2

[30]

Κατόπιν τούτου ο κ. Γούναρης θα επισκεφτεί όλους τους συνοικισµούς των Καυκασίων66 και θα συνεργαστεί «επισταµένως» µε τους τµηµατάρχες της υπηρεσίας της ανοικοδοµήσεως της πόλης παρόντων «απάντων των βουλευτών»67. Στην οµιλία του αναφερθεί και στους Καυκάσιους «[…] Εν τω σηµείω δε τούτω γενόµενως οφείλω να εκδηλώσω και ολόκληρον τον πόνον τον οποίον αφ’ ης ήλθοµεν εις την Κυβέρνησιν αισθανόµεθα δια την πολιτικήν την προς τους ατυχείς αδελφούς ηµών, τους εκ του Καυκάσου κληθέντας ενταύθα άνευ ουδεµιάς προηγουµένης προνοίας περί τοποθετήσεως και χρησιµοποιήσεως αυτών. Άνθρωποι, οι οποίοι δύνανται να καταστώσι σπουδαίοι παράγοντες ευηµερίας της χώρας εκλήθησαν εδώ άνευ ουδεµιάς παρασκευής και αφέθησαν εκτεθειµένοι εις τους κινδύνους εκ των νόσων, υπό των οποίων κατατρύχονται. Θα προσπαθήσωµεν να πράξωµεν τα πάντα ίνα ως τάχιστα το άτοπον εκλείψη και εκείνοι οι οποίοι σήµερον είνε βάρος δια την κοινωνίαν και τον δηµόσιον θησαυρόν, θα καταστώσι παράγοντες πλούτου δι ολόκληρον την χώραν. Θα είµαι ευτυχής κατά το βραχύ διάστηµα , το οποίον θα µείνω εδώ, να λάβω γνώσιν των τοπικών ζητηµάτων και να επιληφθώ της ερεύνης αυτών, να γίνω διερµηνεύς και παρά τη Κυβερνήσει και αν είνε ανάγκη και παρά τη Συνελεύσει, των αναγκών της πόλεως Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας»68.

Οι εκτός πόλεως Καυκάσιοι και η σύγκρουση µε τους

Μουσουλµάνους

Η προσάρτηση της Μακεδονίας στην ελληνική επικράτεια δεν άλλαξε παρά ελάχιστα το καθεστώς της γης. Οι Οθωµανοί τσιφλικάδες (σύµφωνα µε Καραβίδα Κωνσταντίνο) κατανεµήθηκαν σε διάφορα κόµµατα και ως βενιζελικοί ή βασιλικοί πέτυχαν να κρατήσουν τα κτήµατά τους τουλάχιστον κατά την περίοδο 1912-192269. Έτσι όταν οι 66 Σύµφωνα µε το Γαβριηλίδη Κώστα η επίσκεψη του Γούναρη στους συνοικισµούς των Καυκασίων πραγµατοποιήθηκε µετά από επιµονή του Τριανταφυλλίδη για να δει από κοντά το «θησαυρό εκ του βορρά , τον οποίον η προκάτοχος Κυβέρνησις άφησεν εις τους δρόµους άνευ ουδεµίας υποστηρίξεως», σύµφωνα µε τα λόγια του Γούναρη.(Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 132) 67 Εφ. «Μακεδονία», 28/12/1920 σελ. 1 68 Εφ. «Εµπρός», 27/12/1920 σελ. 2 69 Αλβανός Ραϋµόνδος, Κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτικές συµπεριφορές στην περιοχή της Καστοριάς (1922-1949), (ανέκδοτη) διδακτορική διατριβή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 2005, σελ. 36

[31]

Καυκάσιοι οδηγούνται προς εγκατάσταση στην επαρχία θα βρεθούν αντιµέτωποι µε τους Οθωµανούς, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις εκτός του ότι αποτελούν την πλειοψηφία της περιοχής θα έχουν και µε το µέρος τους, πλην των ισχυρών αντιπροσώπων τους, και τις αρχές της περιοχής. Οι Οθωµανοί θα νιώσουν ότι απειλούνται (απειλείται κυρίως η περιουσία τους) και θα αντιδράσουν κάποτε και πέρα από τα όρια του νόµου, τότε δε οι καυκάσιοι θα προβληµατιστούν βλέποντας τοπικές αρχές να στηρίζουν ακόµα και έκνοµες ενέργειες. Τέτοια περιπέτεια θα βιώσουν και οι Καυκάσιοι πρόσφυγες του χωριού Ακµατζιαλή της περιφέρειας Επανωµής. Μέσα από έγγραφό τους προς την ∆ιεύθυνση Εποικισµού Θεσσαλονίκης, που δηµοσιεύεται πρωτοσέλιδα στην εφηµερίδα «Μακεδονίας» της 23/12/1920, µαθαίνουµε την ιστορία τους: «Αίτησις προς την ∆ιεύθυνσιν Εποικισµού Θεσσαλονίκης Κύριε ∆ιευθυντά, Λαµβάνοµεν την τιµήν να γνωρίσωµεν υµίν, ότι την εποµένην ηµέραν της εγκαταστάσεως ηµών εν τω χωρίω Ακµατζιαλή είχοµεν µεταβή δύο γυναίκες και τέσσερας άνδρες εις τι µέρος του∆ηµοσίου ολίγον µακράν του χωρίου ίνα συλλέξωµεν ξύλα ξηρά δια τας ανάγκας ηµών. Ευθύς δε είδοµεν να τρέχουν κατόπιν ηµών οι Οθωµανοί του χωρίου µας, σχεδόν όλοι, ήτοι περί τους 60 άνδρες, ωπλισµένοι µε ξύλα και µε λίθους και µας περιεκύκλωσαν δια να µας φονεύσουν. Αντιληφθείς την κακήν πρόθεσίν των εγώ ο Αναστάσιος Αθανασιάδης κατώρθωσα να διαφύγω την κύκλωσιν και να φτάσω εις τον αστυνοµικόν σταθµόν του χωρίου Τσεγγελή µε έτερον τινα συγχωριανόν µου. Ιδόντες δε την φυγήν ηµών δεν ετόλµησαν να εκτελέσουν τα φονικά σχέδιά των, αλλά πάλιν επετέθησαν εναντίον των αποµεινάντων και ετέρων προστρεξάντων εκ του χωρίου ιδικών µας και τους ελιθοβόλησαν, εκ δε των λιθοβολισµών τούτων ετραυµατίσθησαν τέσσαρες εξ ηµών, εκ των οποίων οι δύο είνε βαρέως πληγωµένοι. Την εποµένην ηµέραν µετέβην πάλιν ο Αν. Αθανασιάδης εις το χωρίον Καλατίσκα και έφερον τον κ. αστυνόµον δια να εξετάση τα της υποθέσεως ταύτης και ανακρίνη τους συλληφθέντας υπό του σταθµάρχου δέκα πέντε Οθωµανούς, την αυτήν δε ηµέραν έφθασε και ο ιατρός της Επανωµής και εξήτασε τους παθόντας.

[32]

Μετά τας γενοµένας προανακρίσεις ο κ. αστυνόµος διέταξε την απόλυσιν των κρατουµένων, οίτινες και απελύθησαν την πρωϊαν της εποµένης. Ηµείς κ. ∆ιευθυντά δεν είµεθα ικανοποιηµένοι εκ της συµπεριφοράς του κ. αστυνόµου και του κ. ιατρού προς Οθωµανούς, διότι έδιξαν πολλήν επιείκειαν, µη συµβιβαζοµένην προς τοιούτους δολοφόνους, ο ιατρός µάλιστα δεν έπαυε να εξυµνή τους Τούρκους, λέγων «οι αγάδες είνε πολύ καλοί», να γράψωµεν δια τους παθόντας ότι είνε ανάξιοι δι’ εργασίαν µόνον διά δέκα ηµέρας, ενώ οι τραυµατίαι είνε πολύ βαρέως, µία δε γυνή κινδυνεύει να αποθάνη. ∆ια ταύτα Παρακαλούµεν όπως ευαρεστούµενοι ενεργήσατε αρµοδίως και ενεργηθούν αυστηραί ανακρίσεις εναντίον των κατηγορουµένων, καθόσον εκτός των αγρίων ενστίκτων των και του τυφλού φανατισµού των εναντίον παντός χριστιανού, εκ προµελέτης ενήργησαν την γενοµένην επίθεσιν, ίνα µας εκφοβίσουν και µας τροµοκρατήσουν, ώστε να εγκαταλείψωµεν το µέρος εκείνο και να το εκµεταλλεύωνται αυτοί δωρεάν. Ίνα κατανοηθή ο εναντίον µας φανατισµός αναφέροµεν και τούτο, ότι κατά την επίθεσιν ύβριζον παν ιερόν ιδικόν µας µε τας φωνάς «σκοτώστε τους απίστους». Ηµείς βαρέως φέροµεν την στάσιν ταύτην των Οθωµανών καθόσον αντί να ησυχάσωµεν κατόπιν τόσων διωγµών και καουχιών, βλέποµεν να κινδυνεύη η ζωή µας εντός του ελληνικού εδάφους, εξακολουθούµεν δε να διατελώµεν περίφοβοι εντός του χωρίου εκείνου, διότι είµεθα πολύ ολιγώτεραι οικογένειαι από τας Οθωµανικάς, οι δε Οθωµανοί µετά την απόλυσίν των απεθρασύνθησαν πάλιν και εξηγριώθησαν εναντίον µας, αφού και µετά την απόλυσιν εισέβαλον εις µίαν οικίαν ενός παθόντος και τον ηπείλουν να εκκενώση την οικίαν. Φρονούµεν λοιπόν, ότι είνε απόλυτος ανάγκη να τιµωρηθούν οι ένοζοι παραδειγµατικώς, προς εξασφαλισιν της ησυχίας µας. Ευπειθέστατοι οι αιτούντες Αναστάσιος Αθανασιάδης Ηλίας Κιρµανίδης Οι λοιποί αγράµµατοι». Αντίστοιχες καταγγελίες για διωγµούς Καυκασίων από Τούρκους γηγενείς θα δεχθεί ο Σύλλογος Καυκασίων της Θεσσαλονίκης. Στη «Μακεδονία» της 8/1/1921 διαβάζουµε πως στον τοπικό σύλλογο Καυκασίων παρουσιάστηκαν Καυκάσιοι πρόσφυγες από το χωριό ∆όζανι, και µε δάκρυα στα µάτια κατήγγειλαν ότι αναγκάστηκαν να

[33]

κλείσουν τα σπίτια τους καθώς διατάχθηκε η έξωσή τους και η εγκατάσταση Οθωµανών. Σύµφωνα µε την εφηµερίδα «ήρως του νέου αυτού είδους εποικισµού υπήρξεν γουναρικός δικηγόρος, όστις συνοδευόµενος υπό 38 Τούρκων, χωροφυλάκων και του επιστάτου του εποικισµού της περιφερείας, µετέβη εις το άνω χωρίω και ηθέλησε να εγξαταστήση τους Τούρκους, εκδιώκων τους Καυκασίους». Μάλιστα ο κ. Μερκούρης (ο δικηγόρος) «προς πληρεστέραν επιτυχίαν του εθνικού του έργου» άρχισε να απειλεί τους Καυκάσιους λέγοντάς τους : «Να πάτε να βρήτε εκείνον που σας έφερε! Εδώ δεν έχετε θέσιν!!» Μια άλλη οµάδα Καυκασίων θα παρουσιαστεί κι αυτή στο Σύλλογο Θεσσαλονίκης και θα καταγγείλει ότι ο υποδιοικητής του Κιλκίς τους παραχώρησε πενθήµερη προθεσµία «προς εγκατάλειψιν των οικιών των ένθα πρόκειται να εγκατασταθούν Τούρκοι». Σε περίπτωση δε άρνησής τους να συµµορφωθούν τους απείλησε ότι θα τους εκδιώξει µε στρατιωτική δύναµη. Τους διωγµούς αυτούς κατά των Καυκασίων τους αποδίδει η εφηµερίδα «Μακεδονία» αποκλειστικά στην προσπάθεια κοµµατικής επικράτησης της νέας κυβέρνησης και στην άγνοια από µέρους τους των «εθνικών αναγκών της Μακεδονίας» , που έχει οδηγήσει την Κυβέρνηση των Ηνωµένων Κοµµάτων στην ανάγκη ανάπτυξης κοµµατικής φιλίας µε τους Τούρκους βουλευτές. Έτσι η «Μακεδονία» αφιερώνει ολόκληρο άρθρο όπου καταθέτει τη θέση των Φιλευλευθέρων για την αναγκαιότητα της ευδοκίµησης του εποικισµού στη Μακεδονία και στηλιτεύει(θέτοντας ερωτήµατα) τις θέσεις της νέας διακυβέρνησης για το ζήτηµα αυτό. Ολόκληρο το άρθρο έχει ως εξής : «ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Ο ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΣ Ερωτώµεν: Α. Ποία η εθνική και πλουτολογική πολιτική της σηµερινής Κυβερνήσεως εν τη Μακεδονία Β. Τι θα επιδράση περισσότερον εις την πλάστιγγα της τοιαύτης πολιτικής η ανάγκη της αποκαταστάσεως χιλιάδων ελλήνων προσφύγων και η αποκατάστασις της διασαλευθείσης, ∆ΙΑ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΠΙ∆ΡΟΜΩΝ, ελληνικότης της Μακεδονίας, ή η ανάγκη της κοµµατικής φιλίας των Τούρκων βουλευτών; Αυτά τα ερωτήµατα απευθύνοµεν, εξ αφορµής των διαραττοµένων εσχάτως εις βάρος της εποικιστικής υπηρεσίας και της αποκαταστάσεως των Καυκασίων εν τη Μακεδονία. ∆ιότι, τα

[34]

διαπραττόµενα σήµερον εις βάρος του εποικισµού της Μακεδονίας δεν προέρχονται µόνον από ανίατον αντιβενιζλισµόν και από αχαλίνητον προσπάθειαν, προς κοµµατικήν επικράτησιν των ήδη κυβερνώντων, αλλά και από παντελή άγνοιαν των εθνικών και πλουτολογικών αναγκών της Μακεδονίας. Το κόµµα των Φιλελευθέρων, αποβλέπων εις την αποκατάστασιν της ελληνικότητος των έκπαλαι ελληνικών Νέων Χωρών και εις την έντασιν των πλουτοπαραγωγικών δυνάµεων της χώρας , εχάραξε ωρισµένην και σαφή γεωργικήν και εποικιστικήν πολιτικήν. Προς εφαρµογήν της πολιτικής ταύτης, το κόµµα µας δεµ εδίστασε να παρίδη το κοµµατικόν του συµφέρον, και µετεχειρίσθη υπαλλήλους, ανεξαρτήτως κοµµατικής αποχρώσεως. Αντιθέτως , όπως άλλωστε εις όλας της τας εκδηλώσεις, η σηµερινή Κυβέρνησις των ηνωµένων κοµµάτων και µετ’ αυτής και το «λαϊκόν κόµµα των εθνικοφρόνων» ενεργεί απλώς µόνον αρνητικώς. ∆ιότι απλήν άρνησιν της εποικιστικής και αγροτικής πολιτικής των φιλελευθέρων αποδεικνύουν: 1.Η παύσις του διευθυντού του εποικισµού Μακεδονίας κ. ∆. Αβράσογλου, όστις , ως µόνον ελάττωµα, είχε την έχθραν του βουλευτού Πέλλης Χασάν µπέη , των οµοεθνών του βουλευτών, ως και άλλων τσιφλικιούχων. 2.Η βιαία έξωσις από τους συνοικισµούς και η εγκατάστασις των φυγάδων Τούρκων, και ταύτα καθ’ ην εποχήν ο κ. Γούναρης, επισκεπτόµενος τας αθλίας κατασκηνώσεις των καυκασίων, αποφάνθη ότι «έτσι δεν µπορούν να ζήσουν άνθρωποι»! 3.Ο χαρακτηρισµός του εποικισµού των καυκασίων ως έργου Βενιζελικού και εποµένως καταδικαστέου. Και ήδη ερωτώµεν και πάλιν : Προς τι όλος ο θόρυβος προς ανοικοδόµησιν της Θεσσαλονίκης, όταν τόση προσπάθεια καταβάλλεται δια την ΕΡΗΜΩΣΙΝ και τον ΕΚΤΟΥΡΚΙΣΜΟΝ της ενδοχώρας και εποµένως δια τον κίνδυνον και δια την οικονοµικήν δυσπραγίαν της τε Μακεδονίας και της Θεσσαλονίκης»70; Η «Μακεδονία» καταθέτει µε συνέπεια τη θέση της γι αυτά που συµβαίνουν ενάντια στους Καυκάσιους:

70 Εφ. «Μακεδονία», 8/1/1921 σελ. 1

[35]

«Ώστε δεν είνε µόνοι των οι Τούρκοι εις τον αγώνα, που ανέλαβον κατά των Καυκασίων. Έχουν και συµµάχους: τους ολίγους Βουλγάρους, ως αποδεικνύουν τα συµβαίνοντα εις το Σούρλοβο. Οµολογούµεν ότι αδυνατούµεν να διαµαρτυρηθώµεν δια την τοιαύτην κατάστασιν. Η αγανάκτησις, που προκαλεί η καταρράκωσις της εθνικής µας αξιοπρεπείας, πνίγει την φωνήν µας»71. Στις 14/1/1921 φιλοξενείται εκτενέστατο πρωτοσέλιδο άρθρο του Αλεξ. Λέτσα όπου τονίζεται ότι η νέοι κυβερνώντες αντί να ελαττώσουν τα δεινά των άτυχων Καυκάσιων «επιζήλως επεδόθηθησαν εις την επιδείνωσιν της καταστάσεως των τελευταίων». Ο αρθρογράφος αποδίδει την αρνητική στάση των κυβερνώντων στο ζήτηµα των Καυκασίων είτε στην κοµµατική σκοπιµότητα µε την οποία κινούνται για «να αποκτήσουν οι πάτρωνές των την κοµµατικήν υποστήριξην των τούρκων βουλευτών», είτε στο ότι κινούµενοι από αντιβενιζελικό πάθος «απεφάσισαν την εκρίζωσιν των µέχρι σήµερον αποκατασταθέντων Καυκασίων εκ των συνοικισµών των, και την εις αυτούς εγκατάστασιν των παλιννοστούντων Οθωµανών»72. Η θέση αυτή του αρθρογράφου είναι η κεντρική άποψη και της «Μακεδονίας», που εναγωνίως προσπαθεί να στηρίξει την πρότερη θέση των βενιζελικών περί του εποικισµού ευρύτερα της Μακεδονίας από Καυκάσιους πρόσφυγες.

«Οι Καυκάσιοι εγκαταλείφθησαν χάριν των Μουσουλµάνων

βουλευτών»

Και ενώ οι Καυκάσιοι συνεχίζουν και πεθαίνουν 73 και η στατιστική λέγει ότι «καθ’ εκάστην αποθνήσκουν 60-70» και «κάθε µήνα αποθνήσκουσι 2.000»74 οι καθυστερήσεις τροφοδοσίας των Καυκασίων καθυστερούν δραµατικά. Στο Λεµπέτ και στο Καρουχουσεήν , όπου µένουν 3.500 πρόσφυγες, έχει να διανεµηθεί

71 Εφ. «Μακεδονία», 10/1/1921 σελ. 1 72 Εφ. «Μακεδονία», 14/1/1921 σελ. 1 73 «Χθες απεβίωσαν 35 Καυκάσιοι και 15 κάτοικοι της Θεσσαλονίκης. Εντός του τελευταίου τετραηµέρου απεβίωσαν 135 Καυκάσιοι». (Εφ. «Μακεδονία», 9/2/1921) & «Επί αρκετό χρονικό διάστηµα δεν περνούσε µέρα δίχως 70-80 θανάτους». (Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 130) 74 Εφ. «Μακεδονία», 11/1/1921 σελ. 1

[36]

ψωµί πάνω από δέκα µέρες. Στην Καλαµαριά δεν υπάρχει συσσίτιο, επίσης επί δέκα µέρες και «οι θάνατοι αυξάνουν»75. Εν τω µεταξύ οι Μουσουλµάνοι επιδιώκοντας «να ναυαγήση ο εποικισµός των Καυκασίων» επέβαλαν στην Κυβέρνηση να παύσει τον κ. Αµβράσογλου διότι «ο υπάλληλος εκείνος είχε εν σύστηµα, και έσπευδεν εις τον Εποικισµόν». Από τότε που παύτηκε ο Αµβράσογλου, τονίζει η «Μακεδονία», «έπαυσε και ο Εποικισµός των Καυκασίων». Αν και στάλθηκαν από τότε µερικές χιλιάδες προσφύγων στη Θράκη αυτοί «αποθνήσκουν εγκαταλελειµµέναι εις τους σιδηροδροµικούς σταθµούς». Η «Μακεδονία»(11/2/1921, σελ. 1) αποκαλύπτει: «[…]έφερον τους Μουσουλµάνους και τους εγκατέστησαν εις τα σπήτια, τα οποία είχον ανοικοδοµήσει οι Θράκες και Μικρασιάται. Εις αυτά τα χωρία επρόκειτο να εποικισθούν οι Καυκάσιοι. Τώρα χωρία δια τους Καυκασίους δεν υπάρχουν, σπήτια δεν υπάρχουν, τους αφήνουν νηστικούς και αρρώστους, αποθνήσκουν 70-80 καθ’ εκάστην. Είναι και γυµνοί, εκτός εκείνων, τους οποίους ένδυσαν οι Αµερικανοί. Λοιπόν οι Μουσουλµάνοι τα κατάφεραν. Μας τρώγουν και τους Καυκασίους. ΑΛΛΑ ∆ΙΑ ΧΕΙΡΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ. Κάτω τα προσωπεία! Ο λαός πρέπει να µάθη την αλήθειαν. Οι Καυκάσιοι εγκαταλείφθησαν χάριν των Μουσουλµάνων βουλευτών. ∆ι αυτό η Κυβέρνησις δεν έστειλε ούτε ένα αντικαταστάτην δια τον παθόντα Αµβράσογλου ». Η «Μακεδονία» επιτίθεται προσωπικά στο βουλευτή Χασάν βέη «που διώκει τους Καυκασίους προσπαθών να εκτουρκίση την Μακεδονίαν» και στο «Μακεδονάρχη» κ. Γκοτζαµάνη «όστις συνταιρίζεται µε Τούρκους και ΠΑΙΡΝΗ ΕΡΟΛΑΒΙΕΣ». Θεωρεί δε η «Μακεδονία» πως ο Χασάν βέης «είνε ο πραγµατικός κυβερνήτης της Μακεδονίας». Έτσι αποδίδει σε αυτόν και το επεισόδιο σε χωριό του Λαγκαδά όπου δεν επιτράπηκε η είσοδος Καυκασίων. Αναλυτικά το επεισόδιο έχει ως εξής: «Εις ένα χωρίον του Λαγκαδά υπήρχον 40 οικογένειαι παλινοστησάντων Θρακών. Η διεύθυνσις του Εποικισµού ηυδόκησε να στείλη εκεί προ 25 ηµερών είκοσι οικογενείας δυστυχών Καυκασίων.

75 Εφ. «Μακεδονία», 11/1/1921 σελ. 1

[37]

Αι οικογένειαι έφθασαν εις το χωρίον. Αλλ’ οι Μουσουλµάνοι κάτοικοι δεν επέτρεψαν εις τους µεγαλοµάρτυρας αυτούς της φυλής να εισέλθουν εις τα κενά σπήτια, διότι, λέγουν, περιµένονται να επιστρέψουν οι από του 1913 αποδηµήσαντες Μουσουλµάνοι. Πας τις υποθέτει τώρα, ότι εστάλησαν χωροφύλακες δια να εγκαταστήσουν τους Καυκασίους εις τα σπήτια του ∆ηµοσίου! Κάθε άλλο. Επί 25 ηµέρας µένουν αι οικογένειαι των οµογενών εις το ύπαιθρον, έξω του χωρίου. Ο πρόεδρος του Συλλόγου Καυκασίων κατήγγειλε το ανήκουστον γεγονός εις την έκτακτον αποστολήν του υπουργείου της Γεωργίας, η οποία, ως λέγουν, ήλθε να λύση οριστικώς το εποικιστικόν ζήτηµα των Καυκασίων. Αλλά τόσον ο κ. Γούδας, όσον και ο κ. Ιασεµίδης ήκουσαν µε απάθειαν την διαµαρτυρίαν του προέδρου και οι πρόσφυγες µένουν ακόµη εις το ύπαιθρον»76. Την εγκατάλειψή τους θα αισθανθούν και οι Καυκάσιοι του Κιλκίς 77 και όταν µια νεαρή Καυκάσια θα βιασθεί από ένα Μουσουλµάνο. Το έγκληµα αυτό θα καταγγελθεί στην Αστυνοµία , αλλά «ουδεµία παρετηρήθη ενέργεια προς σύλληψιν του κακούργου Μουσουλµάνου». Η «Μακεδονία» (11/4/1921, σελ.1) γράφει: «Επρόκειτο, βλέπετε, περί Καυκασίας παρθένου, ο δε βιαστής είναι Μουσουλµάνος». Ο Σύλλογος Ποντίων του Κιλκίς θα καταγγείλει το γεγονός αυτό στο Αρχηγείο Χωροφυλακής και τη Γενική ∆ιοίκηση. «Ελπίζοµεν», γράφει η «Μακεδονία», πως «ο κ. Καραγκούνης θα σωφρονήση και τους Μουσουλµάνους της περιφερείας Κιλκίς , οι οποίοι καθ’ α µανθάνοµεν, τηρούσι απέναντι των προσφύγων εγκληµατικάς τάσεις και θ’ αναγκάσωσι αυτούς να εφαρµόσωσι αντίποινα, την ευθύνην των οποίων θα έχωσι αι αρχαί Κιλκίς, αι οποίαι δεν θραύουσι τας κεφαλάς των αλλά τους ενθαρρύνουσι δια της ανοχής των».

Σύσκεψη για τα ζητήµατα των Καυκασίων στην Αθήνα.

Τέλη Απριλίου του 1921 και µετά από διαφωνίες που παρουσιάστηκαν µεταξύ της ∆ιεύθυνσης του Εποικισµού (Θεσσαλονίκης) και του

76 Εφ. «Μακεδονία», 26/3//1921 σελ. 1 77 Έως το Φεβρουάριο του 1921 στο Κιλκίς είχαν εγκατασταθεί 2.200 οικογένειες Καυκασίων. (Εφ. «Μακεδονία», 7/2/1921 σελ. 1)

[38]

επίτιµου Προέδρου του Συλλόγου Καυκασίων κ. Τριανταφυλλίδη, το Υπουργείο παρακάλεσε τον κ. Τριανταφυλλίδη να µεταβεί στην Αθήνα για να διαφωτίσει την κυβέρνηση «πού και διατί προσκόπτει ο εποικισµός των Καυκασίων», ο οποίος κατά τους ισχυρισµούς των ενδιαφεροµένων δεν προχωράει, αν και πέρασαν τόσοι πολλοί µήνες από την εγκατάσταση των Καυκασίων στη Μακεδονία. Η συνάντηση έγινε και ο κ. Τριανταφυλλίδης έδωσε λεπτοµερείς πληροφορίες για τις ανάγκες του Εποικισµού. Μετά τη συνάντηση αποφασίστηκε , το Εποικιστικό των Καυκασίων να συζητηθεί στο Υπουργικό Συµβούλιο παρουσία του Γενικού ∆ιοικητή Θεσσαλονίκης και του κ. Τριανταφυλλίδη. Επίσης αποφασίστηκε να αναδιοργανωθεί η υπηρεσία Εποικισµού των οµογενών προσφύγων, στη δικαιοδοσία της οποίας θα υπόκεινται η υγιεινή, η περίθαλψη, η στέγαση , ο εποικισµός και ο εφοδιασµός των Καυκασίων και Ποντίων. Η διεύθυνση αυτή θα είναι αυτοκέφαλη και θα επιτηρείται από το Γενικό ∆ιοικητή Θεσσαλονίκης, ο οποίος έχει το δικαίωµα να εγκρίνει ή να ακυρώνει τις αποφάσεις του. Στη διεύθυνση αυτή , προνοήθηκε να υπάρξει γνωµοδοτικό συµβούλιο αποτελούµενο από τρεις αντιπροσώπους των Προσφύγων και το οποίο θα γνωµοδοτεί για κάθε προσφυγικό ζήτηµα.

Νέα προβλήµατα µε Μουσουλµάνους

Η «Μακεδονία» στις 12/5/1921 , στη σελίδα 3 επιστολογράφος µε το δεικτικό όνοµα ‘Περιοδεύων Πολίτης’ γράφει για την περιοχή Λαγκαδά: «Εις άπαντα σχεδόν τα χωρία της περιφερείας Λαγκαδά όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες και όπου υπάρχουν Μουσουλµάνοι κάτοικοι ή γείτονες παρενοχλούσι συστηµατικώς τους πρόσφυγας, τη ανοχή δυστυχώς των κατωτέρων οργάνων του Εποικισµού. Εις το Χατζή Μπαϊρακλή, χωρίου της περιφερείας Λαγκαδά, συνέβη το ακόλουθον επεισόδιον: Ο εκ Τζα[.] του Κιλκίς Μουράν αγάς έφερε από τα διάφορα χωρία ζώα και κατέστρεψε 30 στρέµµατα εσπαρµένους αγρούς των Προσφύγων του Χατζή Μπαϊρακλή. Και ναι µεν ανέκοψε το κακόν ο τόσον ευεργετικώς υπέρ των προσφύγων εργαζόµενος Σύλλογος των Προσφύγων Λαγκαδά, εν τούτοις ο κίνδυνος δεν εξέλειπεν. Όπερ δε χείριστον µίαν ηµέραν ο Μουράτ αγάς, τη ∆ΙΑΤΑΓΗ ΤΟΥ ΕΠΟΠΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΛΑΓΚΑ∆Α, φέρων µαζύ του και χωροφύλακα και 25

[39]

ζώα ήρχισε το καταστρεπτικόν έργον του. Η τολµηρά επέµβασις των κατοίκων προσφύγων προέλαβε το κακόν»78. Για τη «Μακεδονία» (πρωτοσέλιδο άρθρο της 19/6/1921) οι κοµµατικοί υπολογισµοί είναι εκείνοι οι οποίοι απέτρεψαν ώστε να µην γίνει ότι έπρεπε να γίνει από απόψεως εποικισµού. Οι κοµµατικοί υπολογισµοί είναι εκείνοι οι οποίοι «ενέπνευσαν την αντεθνική στάσιν απέναντι των Καυκασίων, οίτινες ώθησαν εις την παύσιν του Καραγκούνη, διότι έτσι το ήθελαν οι µπέηδες, όπως ήθελαν οι µπέηδες να διώκονται οι Καυκάσιοι, όπως ήθελαν να παύωνται οι υπάλληλοι, οι οποίοι, ως ο Αµβράσογλου, είχαν σαφή επίγνωσιν της αποστολής των, αλλά και της εθνικότητος του έργου των.[…]». Οι Τούρκοι βουλευτές θα ζητήσουν να παύσει η εγκατάσταση Καυκασίων σε Μουσουλµανικά χωριά και ο Γενικής ∆ιοικητής κ. Αλεξανδρόπουλος θα καλεστεί από τον υπουργό Εσωτερικών κ. Στάη να δώσει περαιτέρω εξηγήσεις79. Στις 8/8/1921, στη Θεσσαλονίκη, ο υπουργός κ. Τσαλδάρης θα δεχθεί σε συνεργασία τους Μουσουλµάνους πληρεξούσιους Θεσσαλονίκης παρουσία και του Νοµάρχη κ. Παρασκευόπουλου. Η «Μακεδονία» σχολιάζει: «[…]Ούτω ο σκοπός του Υπουργικού ταξειδίου εξεπληρώθη. Οι Μουσουλµάνοι «δεν θα µας φύγουν». Τώρα ηµπορεί να απέλθη εις Αθήνας ο κ. Τσαλδάρης ήσυχος. Οι Καυκάσιοι ηµπορούν να περιµένουν την αποκατάστασίν των, πεθαίνοντες εν τω µεταξύ και µερικοί αν δεν έχουν καλλίτερον τι να κάµουν…»80 Πράγµατι η κατάσταση των Καυκασίων βαίνει τραγική. Ο Γενικός ∆ιοικητής κ. Αλεξανδρόπουλος θα παρέµβει και θα πετύχει να µοιραστούν στους Καυκασίους 2.500 «βουλγαρικά κτήνη» καθότι, όπως ο ίδιος καταθέτει σε συνέντευξή του στην εφηµερίδα «Εµπρός» (21/9/1921, σελ. 2) : «[…]είδα ιδίοις όµµασι δέκα επτά Καυκασίους εζευγµένους εις τα άροτρα και προσπαθούντας ελλείψει ζώων να καλλιεργήσωσιν αγρούς. Επίσης είδον Καυκάσιον εζευγµένον εις άροτρον µε τον µοναδικόν όνον του αγωνιζόµενον να αροτριάση µικρόν τµήµα.[…]».


[40]

Τέλη Σεπτεµβρίου 1921 η κυβέρνηση επιδιώκει την υπερψήφισή της, και αποβλέπει έτσι στις ψήφους και των µπέηδων βουλευτών. Οι πληροφορίες της «Μακεδονίας» αποκαλύπτουν πως η κυβέρνηση τηλεφράφησε στον κ. Γενικό ∆ιοικητή «να προσπαθήση δια πάσης θυσίας να εξευµενίση τους Μουσουλµάνους βουλαυτάς, να προσέλθουν εις την Συνέλευσιν και να υπερψηφίσουν της κυβερνήσεως, διότι είχον τελευταίως δυσαρεσκείας ένεκα του ζητήµατος του Εποικισµού των Καυκασίων». Στις 22/9/1921 (σύµφωνα µε πληροφορίες της «Μακεδονίας») έγινε σύσκεψη των δύο µουφτήδων –Θεσσαλονίκης και Βοδενών- µε Μουσουλµάνους βουλευτές και τον Γενικό ∆ιοικητή κι αποφασίστηκε όπως οι βουλευτές αυτοί «να υπερψηφίσουν της κυβερνήσεως εξοµαλυθεισών των σχέσεών των». Μετά τη λήξη δε του ως άνω συµβουλίου (πάντα σύµφωνα µε πληροφορίες της «Μακεδονίας») οι µπέηδες βουλευτές εκφράστηκαν ειρωνικά «δια την αφέλειαν της κυβερνήσεως και των ενταύθα αντιπροσώπων της δηλώσαντες εις προσκειµένους αυτοίς κύκλους ότι είναι µεγάλη αφέλεια να νοµίζεται ότι είναι ποτέ δυνατόν οι Τούρκοι βουλευταί να µη ψηφίσουν την παρούσαν κυβέρνησιν ωσάν να υπάρχη άλλη επιθυµητοτέρα από Τουρκικής απόψεως»81. Η «Μακεδονία» κατακρίνει αυτό το «παζαρλίκι» κυβέρνησης και µπέηδων βουλευτών: «Κατά τας πληροφορίας Αθηναϊκών συναδέλφων οι µπέηδες βουλευτές Μακεδονίας και Θράκης δραστηρίων περιάγουν τα φεσέκια των ανά τα διάφορα υπουργεία. Πρόκειται προφανώς περί εκτελέσεως συµπεφωνηµένων εκ µέρους της Κυβερνήσεως. Παζαρλίκι είνε αυτό Τζάνουµ! Οι µπέηδες εξετέλεσαν την υπόσχεσίν των ψηφίσαντες υπέρ της Κυβερνήσεως. Τώρα υπολείπεται να εκτελέση και αυτή τας ιδικάς της υποσχέσεις. Οι Καυκάσιοι ωρισµένως θα βλέπουν κακά όνειρα κατά τας νύκτας αυτάς…»82 Κατά το ∆εκέµβριο του 1922 ο κ. Γκοτζαµάνης, βουλευτής τότε, συµµαχώντας µε τον Τούρκο συνάδελφό του Χασάν µπέη κατορθώνει να πετύχει την βίαιη έξωση από το Συνοικισµό Επισκοπής διακοσίων οικογενειών Καυκασίων προσφύγων, των οποίων τα χωράφια ήθελαν


[41]

να καταλάβουν διάφοροι Τούρκοι. «Η έξωσις των ατυχών προσφύγων εγένετο κατά µήνα ∆εκέµβριον, αι δε οικογένειαί των µεταφερθείσαι εις τον σιδηροδροµικόν σταθµόν Βερτεκόπ παρέµεινον επί δίµηνον εντός των βαγονίων όπου οι περισσότεροι απέθανον εξ ασιτίας και ψύξεως»83.

Επίλογος -Συµπεράσµατα

Για τους Καυκάσιους που έρχονται στην Ελλάδα από τα µέσα του 1920 και στις αρχές του 1921 δε θα γίνει καµιά προπαρασκευαστική εργασία για την εγκατάστασή τους. Οι µουσουλµανικοί πληθυσµοί δεν έχουν ακόµα µετακινηθεί84. Η αθρόα αποστολή τους στο Κιλκίς θα αρχίσει το Μάρτιο του 1921 , παρόλο που η περιοχή αυτή ήταν ακατάλληλη για την εγκατάστασή τους και ενώ οι ίδιοι ζητούσαν να εγκατασταθούν στα σύνορα. Εκεί στην περιφέρεια Κιλκίς θα σηµειωθούν σηµαντικοί αριθµοί θανάτων και παρ’ όλα αυτά η Κυβέρνηση θα εξακολουθεί να αποστέλλει και νέους πληθυσµούς. Στην Έδεσσα οι Καυκάσιοι θα εγκατασταθούν σε πέντε συνοικισµούς. Οι µουσουλµάνοι θα αντιδράσουν και οι πληρεξούσιοί τους θα διαµαρτυρηθούν και θα απειλήσουν ότι θα καταψήφιζαν κάθε κυβέρνηση που δε θα αποµάκρυνε τους πρόσφυγες από την περιοχή. Υπό την πίεση αυτή η Κυβέρνηση εξέδωσε αυστηρές διαταγές για µετακίνηση των Καυκασίων. Οι ίδιοι θα αρνηθούν τη µετακίνηση. Έτσι θα τους επιβληθεί το µέτρο του αποκλεισµού, δηλαδή απαγόρευση καλλιέργειας και χορήγησης ζωάρκειας και ζώων. Ο Καυκάσιος βουλευτής Καβάλας ∆. Ευθυµιάδης στη συνεδρίαση της 27ης Ιουνίου 1924 (Ε.Σ.Β., συνεδρίαση 67, σελ. 515), αφού καταγγείλει όλα τα παραπάνω, θα τονίσει : «Ούτω η ύπαρξις µιας κυβέρνησης, χάριν των απαιτήσεων των Τούρκων πληρεξουσίων της Ελληνικής Εθνοσυνελεύσεως, χάριν της ψήφου αυτών, εστηρίζετο επί των πτωµάτων των προσφύγων». Το στρατιωτικό κίνηµα του 1922

83 Επιστολή Ι. Παπαδόπουλου σε εφ. «ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ» , 26/11/1930, σελ. 2 84 Οι µουσουλµανικοί πληθυσµοί της Μακεδονίας θα αρχίσουν να αποχωρούν από την περιοχή µετά την υπογραφή της Σύµβασης της Λωζάννης (30/1/1923) και την ίδρυση του αυτόνοµου οργανισµού αποκατάστασης προσφύγων, που επικυρώθηκε µε το Ν.∆. της 17/12/1923.

[42]

τερµάτισε την περιπέτεια των Καυκάσιων της Έδεσσας επιτρέποντας την εγκατάστασή τους στην περιοχή85. Η βενιζελική εφηµερίδα «Μακεδονία» θα σταθεί αλληλέγγυα των Καυκασίων τόσο πριν όσο και µετά τη µεταπολίτευση. Σύµφωνα µε τον Γαβριηλίδη Κώστα, ηγέτη του αγροτικού κινήµατος, η συµπεριφορά των Λαϊκών, αµέσως µετά την εκλογή τους (Νοέµβριος 1920), απέναντι στους πρόσφυγες και οι αντιπροσφυγικές ενέργειές τους την επόµενη περίοδο, θα παίξουν «σηµαντικό ρόλο στον µετέπειτα πολιτικό προσανατολισµό του προσφυγικού κόσµου». Είναι δε απόλυτος : «Κι αν ως τότε δεν υπήρχε σαφής και ξεκάθαρος προσανατολισµός, αν συµπερασµατικά και υποθετικά εθεωρείτο όλος αυτός ο κόσµος βενιζελικός, από την ηµέρα της ανόδου του Λαϊκού Κόµµατος στην εξουσία και την καθαρά εχθρική του εκδήλωση προς το προσφυγικό στοιχείο, ο προσανατολισµός αυτός έγινε οριστικός και εκδηλώνετο µε φανατισµό και πείσµα…»86. Στα επέκεινα χρόνια οι εφηµερίδες «Μακεδονία» και «Εµπρός» θα παρακολουθούν την πορεία ενσωµάτωσης των Καυκασίων στις «Νέες χώρες». Θα αναδείξουν τα άκρως πολιτικοποιηµένα συνέδριά τους και θα προκρίνουν την αριστερή –κοµµουνιστική κατεύθυνση της παραπάνω προσφυγικής οµάδας καθόλη τη διάρκεια του µεσοπολέµου και έως τη δικτατορία του Μεταξά. Η εφηµερίδα «Εµπρός» δε θα συνεχίζει να αναδεικνύει –µε λιγοστά βέβαια άρθρα - την πολιτική αυτή ταυτότητα των Καυκασίων και κατά την περίοδο του Εµφυλίου πολέµου87.

85 Γιώτα Μαρία, Η Πολιτική ένταξη των προσφύγων του 1922 στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου (1922-1940) (ανέκδοτη) διδακτορική διατριβή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 2005, σελ. 49 86 Γαβριηλίδης Κώστας, ό.π., σελ. 131 87 Ειδικά για την πολιτική ταυτότητα των Καυκάσιων προσφύγων τα χρόνια 1919-1949 βλέπε : Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώµων, Αθήνα, 2010

Όψεις της συμπεριφοράς του ελληνικού κράτους απέναντι...

Documents