РЕСПУБЛИКАЛЫК ЭД1СТЕМЕЛ1К ПЕДАГОГИКАЛЫК … 2-2015.pdf ·...

РЕСПУБЛИКАЛЫК ЭД1СТЕМЕЛ1К ПЕДАГОГИКАЛЫК ЖУРНАЛ РЕСПУБЛИКАНСКИЙ МЕТОДИКИ - ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

НАУРЫЗ 2015

№2(14)сэу1р

ТЭРБИЕ ТАГЛЫМДАРЫ

Ж УНИ СО ВА К. КУКЫКТЫК Т0РБИЕН1И КОГАМДАГЫ М0Н1,М1НДЕТТЕР1 Ж 0НЕ МАЗМУНЫ..........................................................3

Ж АРЫ ЛКАПО ВА А. ПСИХОТЕРАПИЯДАГЫ АРТ-ТЕРАПИЯ, ПСИХОКОРРЕКЦИЯ МЕН ПСИХОКОНСУЛЬТАЦИЯ НЕГ1ЗДЕР1................................................................................................. 5

ЭД1СТЕМЕЛ1К ПОРТАЛ

Ж УМ АН О В Е.К. ДЕНЕ Т0РБИЕС1 П0Н1НДЕГ1 ОКУШЫ САЛАУАТТЫЛЫГЫ................................................................................ 12

ПЕДАГОГИКАЛЫК АЛАН

КУАНЫ Ш БАЕВА З.Б. М.МОНТЕССОРИД1Н ЕРТЕ ДАМЫ ТУ 0Д1СТЕМЕС1Н1Н М0Н1 НЕДЕ?........................................................... 17

ИЛЬЯСОВА Г. ШЫГАРМАШЫЛЬЩ ЖУМЫСТАР АРКЫЛЫБАЛАНЫ ДАМЫТУ.................................................................................20

М1РЖАНОВА Г.Д. БЕЙ1НАЛДЫ ДАЯРЛЫК- ЖЕКЕ ТУЛГАНЫН 0З1Н-0З1 АНЫКТАУ МАКСАТЫНДАГЫ К0С1БИ БАГДАРЛЫГЫ.........................................................................................22

Ш Ы РЫ НБЕКО ВА О , БИОЛОГИЯ П0Н1НДЕ МОДУЛЬД1К ОКЫТУДЫ КОЛДАНУ............................................................................ 24

МУГАЛ1МГЕ К9МЕК

К9Ш Е Р О В 0 . ГЫЛЫМИ-0Д1СТЕМЕЛ1К ЕНБЕКТЕР ЖАЗУГА КОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР ТУРАЛЫ .................................................26

ЖАРКЫ1НБАЕВА Г. ХИМИЯДАН БЕЙ1НАЛДЫ ДАЙЫНДЫКТЫ УЙЫМДАСТЫРУДЫН 9ЗЕКТ1Л1Г1.................................................... 30

КАМ АЛКЫ ЗЫ Ж. ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫН ОКЫТУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 МЕН М1НДЕТТЕР1.................................................35

РЕДАКЦИЯЛЫК КЕНЕС Ж 0Н Е АЛКА МУШЕЛЕР1:

Искакова Л.Т.Редакциялык кецестщ терайымы, институт директоры, профессор, п.г.д. Ергешбаева Ш.Н.д ир ектор ды д о ку -а д ^ те м е л ш ж .ж . ор ы нб асары , ред акция л ы к кедес тер ай ы м ы н ы д оры нб асары , п.г.к.

Байназарова Б.Э.редакциялы к кедестщ хатшысы, ага окытушы, т.г.к.З ей д ул л аул ы Б.Когам м ен байланы с ж ан е баспа 1с1 бел1м ш щ басты гы , бас редакторФ азл аев а А.Р.И н но вациялы к дам уды адю тем елш кам там асы з ету б е л *м ш щ басты гыЯ д г а р о в а Н .К .М о нитор инг ж ан е тал д ау бел^м^нщ басты гы , пс.г.к.Кешеров 3.«0 р л е у » БАУО» А К Ф О КО бойы нш а ПКБА и нституты ны д д оценту п.г.к.

Мусабеков М.0.Инновациялык технологиялар мен жаратылыстану-гылыми (гуманитарлык) пандерд! окыту адютемес кафедрасыныд мецгерушю^п.г.к., доцентЖазыкбаева У.П.Мектепке дешнп тарбие жане бастауыш окыту кафедрасыныд ага окытушысы

«0рлеу-Шымкент»: 2 айда 1 рет шыгатын Республикалык адютемелю, педагогикалык, журнал.Меншш иеск «0рлеу» бгшктгшкп арттыру Улттык орталыгы» АК филиалы, Оцтуслк Казакстан облысы бойынша педагогикалык кызметкерлердщ бгшктгшпн арттыру институты.Непзп такырыптык багыты: гылыми- педагогикалык, адктемелш, танымдык Журналга КР Мадениет жане акпарат министрлтнщ акпарат жане мурагат комитетшщ 11.07. 2013 ж.№13735-ж Куалт бершген.Бас редактор - Зейдуллаулы Б.Жауапты хатшы - Матаева Р.Зрлеушк беттеуш^ - Усова Е.Материалдарды жинактап, дайындаган - Усенова Ж.Бастырып шыгарушы - Мухамеджанулы Б. Редакцияныд мекенжайы: Шымкент каласы, М.Х. Дулати кешеск 201 Байланыс тел./факс: 8(7252) 32-32-40 е-таМ: гп1_5Нт@таМ.ш зКе: оНеиико.кгЖурнал «0рлеу”БАУО» АК филиалы ОКО бойынша ПКБАИ баспаханасында беттелт, басылды.Мекенжайы: Шымкент каласы,М.Х. Дулати кешеск 201Автордыд п̂ к̂ р̂ редакция кезкарасынб^лд^рмейд .̂Журналда жарияланган матшдершщ мазмунына автор жауапты.Журналдан кеш^р^п баскан кезде сштеме жасалуы керек.

КУРМЕТТ1 ОКЫРМАН!

Республикалык «брлеу-Шымкент» журналына жариялау ушЫ бертетЫ макала авторларына койылатын талаптарды жолдай отырып, Фздерден елец етюзер жацалыктарды, озык тэж^рибелерд^ насихаттайтын материалдар кутем^з.

МАКАЛА АВТОРЛАРЫНА КОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

Республикалык «брлеу-Ш ымкент» журналы жалпы б ^ м беретн жэне к э с т т к мектеп мугал!мдерне, мектепке дей^нг^ б^л^м б е р у м е ке м е л е р ш щ к ы з м е т к е р л е р ш е , Ж О О окытушыларына, эдюкерлерге жэне педагогчзденуштерге арналган.

Республикалык «брлеу-Шымкент» журналына жариялау ушш б ^ м беру кызметш жет^лд^ру ж эне педагогика саласындагы отандык эр^ шетелдк тэж^рибелерд^ баяндайтын гылыми-талдау макалалары; мугал^мдерд^ц озык тэж!рибесн насихаттайтын материалдар кабылданады.

Материалдар казак жэне орыс ттд е р н д е жарияланады. Журнал редакциясы жариялауга усынылатын макалаларды жазуда жэне реамдеуде авторлардыц келес кагидаларды устануын ©тЫедк

1. Макаланыц курылымына юру! тию: макаланыц такырыбы; автордыц аты-ж©ы; аткаратын кызмет (мугал^м, директор, окытушы, т.б.); мекеме атауы; кала/аудан; макала м этнк пайдаланылган эдебиеттер т̂ з̂ м̂ .

2 . Макала такырыбы накты жэне ©зект болуы тшс.3 . М этнде библиографиялык с^лтемелерд^ эдебиеттер

т!з!мндеп н©м^рлеуге сэйкес т к жакшаларда беру керек.4 . Макала к©лем^ А4 форматты 5 беттен аспауы тшс. Шрифт

11 Аг1а1, интервал - 1,0. Жиеп: оц, сол, жогары, т©мен - 2см, кестелердк схемаларды, суреттер мен эдебиеттер т^з^м^н коса алганда.

5 . Барлык ф ормулалар М огй м этш дж редакторында «Редактор формулда» тер1лу1 керек.

6 . Макаладан жеке файлда автор туралы мэл^меттер к©рсеттедк аты-ж©ы, гылыми дэрежеа, гылыми атагы, аткаратын кызмет^ мекеме атауы, тургылыкты мекен-жайы, байланыс телефондары, е-таН. Автордыц сапалы фотосуретЫ коса ж!берген ж©н.

7. Автор макалага кол койып, журнал редакциясына кагаздагы жэне электронды нускасымен ж^беред^. е-таН.

8. Редакциялык алка усынылган талаптар орындалмаган жагдайда, орфографиялык, грамматикалык жэне стилист^ ка те л е р бар б о л са , ж а з ы л у са п а сы т©мен б ол са материалдарды авторга кайтаруга кукылы.

Тапсырыс №2 Таралымы 200 дана

Журнал редакциясы

Т8РБИЕ ТАГЛЫМДАРЫ УРОКИ ВОСПИТАНИЯ

ЖУНИСОВА К.«&РПЕУ» БАУО» а ифилиалы ОИО бойынша ПИБАИ Басцару мен бт'м беру сапасы кафедрасыныц ага оцытушысы

КУКЫКТЫК Т8РБИЕН1И КОГАМДАГЫ М8Н1, М1НДЕТТЕР1 Ж8НЕ МАЗМУНЫ

«Тэрт'тке бас иген цул болмайды, тэрт^пс^з ел болмайды»

Б. Момышулы Тулганы жан - жакты уйлеЫмд1

тэрбиелеу саласыныи б̂ р̂ - кукыктык тэрбие. Кукыктык тэрбие деген^м^з - бул кукыктык б^л^м беруде - адамныи кукыктык санасы н калы птасты ру м аксаты нда орындалатын кукыктык тэрбиенщ нег1зг1 ыкпал етуш^ эдю. Накты айтсак, кукыктык б ^ м беру аркылы жасесп^р^м кукыкты угынады жэне оныи санасы калыптасып, дамиды. Кукыкты угынумен коса, тулганы заиды курметтеуге, коргауга, орындауга дагдыландыру мен заиныи э д т д т н е сен^ру - кукыктык сананыи нег1зг1 белп- лерк Аталынган белплер окушыларды кукыктык тэрбиелеу непзтде отбасынан жэне мектеп табалдырыгынан бастап жузеге асады. Есейген адамга караганда санасы мен м ш е з-кул кы ж аиад ан калыптаса бастаган жасестр1м - тэрбиенщ колайлы обьектю болып табылады. Кукыктык тэрбие беру аркылы жастарды ез кукы ктары н пайдаланып, азаматты к м тдеттерт орындай отырып когамда ем^р с у р у ге , з а и д а р м ен е ре ж е л е рд 1 тэж^рибеде белсенд^ колдана б ту ге уйретуге болады. Кукыктык тэрбиенщ нег^зг ̂ белплерк заи нормаларын б|лу, заи нормаларын орындау, когамдык тэрттт , заи нормаларын бузбау, заи куш те сену ж э н е а д а л д ы к пен ш ы н ш ы л д ы к, кайырымдылык пен устамдылык, ж^ер мен батылдык. Кукыктык мэдениет дамыган тулга-кукыктык мемлекеттщ улпл1 азаматы болады.

Адамзат баласыныи ем1р суру^ б е л г^ б1р заидылыктарга багынатыны сиякты галамшарды мекен еткен эр мемлекеттщ

де нег^зг ̂ заиы болуы шарт. Ол заиныи барлык ттдердеп мойындалган атауы- Конституция. Ел^м^з 1995 жылы езтщ талгам - талкысынан еткен басты кужаты Конституциясын журек калауымен кабыл- дады . Ж асам пазд ы кты и ж аиы л м ас жаргысы болган Конституция б1зд1и барша жаркын ^стер^м^зд^и кайнар бастауына айналды.

6рб1р казакстандыктыи Конституция- сыныи мемлекет пен когам у ш т гана емес, сонымен б^рге жеке ез1, ез отбасы мен ез балалары уш т де м э н д ттн багалай б1лу, ез мшдеттемелерш кастерлеп сактап орындауы маиызды.

Елбасы Н.Назарбаев «Ата заи эрюмнщ бойтумары болып, оныи эрб^р кагидасы м улткЫ з оры ндалганда гана ортак максатка кол жетк^зем^з», - деп атап керсеттк

Окушыларга заи б̂ л̂ м̂ саласынан маглумат беру; ез кукыктарын жете бтуге, ез беттер^мен салыстыра бтуге, ем1рде колдана бтуге уйрету, кукыктык б ^ м д е р т толыктыру. Адамгерштж, адалдык, эдтдж пен мей^р^мд^л^кке баулу аркылы саяси саналылыгы мен таным б е л се н д ттн арттыру. «Уяда не керсеи, ушканда соны терсщ» деген аталы сезд^ бабаларымыз бекер айтпаган. 0р адам мемлекеттж заидарды курметтеп, ата бабамыздыи тэж1рибест унем^ назарда устап отыруы тшс. Халкымыз 13 жастагы баланы «отау иесЬ деп атады. Ал каз1рп Казакстан Республикасыныи Ата заиы бойынша, кылмыс жасаган баланы 14 жастан жауапка тартады. 16 жастан бастап толык э ю м ш т к , кылмыстык ж а уа п ке р ш тж басталады, азамат жеке куэлж алады.

Окушылардыи заиды б ^ - заман талабы. Бупнде Казакстан Республи- касы нда дем ократияга багы тталган кукыктык мемлекет куру идеясын жузеге асыруы, ондагы эрб^р азаматтыи ез кукыктарын жете б т т , соган сай сана- сез^мдер^н калыптастыру. Азаматтыи м тд е т - заи талаптарын бузбау, еюнш1 ж агы нан , езш е ж уктелген мш детш орындау. ©йткеы заи деген^м^з - ем1рдщ нэрк Заиныи мыктылыгы - атында емес, адалдыгы мен эд тд тнд е . Заиныи еи басты максаттарыныи б1рн когамдагы

алуан мЫезд1 адамдарды салауатты ем^р салтына тэрбиелеу. Республи- каныц азаматы езЫщ азаматтыгын орай кукыктарга ие болып, мЫдеттер аткарады. Адамныц жэне азаматтыц ез кукыктары мен бостандыктарын жузеге асыруы баска адамдардыц кукы ктары мен бостанды ктары н бузбауга, конституциялык курылыс пен ко га м д ы к и м а н д ы л ы кка нуксан кел^рмеуге тшс. Адамныц кадыр - касиетЫе кол сугылмайды.

Ешк^мд^ азаптауга, оган зорлык - зомбылык жасауга, баскадай катыгез- дж немесе адамдык кад^р - касиетЫ корлайтындай жэб^р керсетуге, не жазалауга болмайды. Эрюмнщ жеке ем1рЫе кол сугылмауына, езЫщ жэне отбасыныц купиясыныц болуына, ар - намысы мен абы ройлы атыныц коргалуына кукыгы бар. Адам езЫщ ю эрекеттерш дурыс багалауы кажет, соган талпынуы керек, ейткен ер жеткенде ол ез1 ушш жэне баскага да жауапты болады. Сондыктан каз^рден бастап ол езЫе болашакта журетш жол та ц д а уы каж ет. Ж а с е с т р ^ м н щ алдында ек1 жол; б̂ р̂ ак, б̂ р̂ кара. Кара жол дегешм1з не? (м аскунем дк, наркотиктар, зац бузушылык, жазалау, ыза болу, кереалмаушылык, жумыс- сыздык.) Ак жолды неге тецеуге болады ? О лар: ж а у а п ке р ш Ы к , суйюпенштж, б ^ м д т ж пен б тж ттж , жумыспен камтылу, жауаптылык, тез^мд^л^к, салауатты ем1р салты, зацды б1лу жэне оны курметтеу. Адам зацды бту1 керек, б1рак оган багына ма, жок па шешуш^ - ез1. Журетш жолды тацдаушы да ез1. Бала тэрбиес уйд1ц ф унд ам е нт сиякты жас куншен басталатынына ата - ана назарын аудару керек. «Отбасы - барлыгыныц басы, жан-жакты не га болатын тэрбие институты. Ата - ана мен баланыц карым - каты насы нэтиж есш д е адамгерштж, эстетикалык, дене тэр- биесшщ алгашкы улг^с ̂ калыптасады. «Ал эке мен шеше, ата мен эже, апа мен а га л а р б ал а ны ц ал гаш кы тэрбиешшерЬ - деп В.А.Сухомлинский айткандай, алгашкы тэрбиешшердщ

алгашкы тэрбиеа ерте бастан, ягни бесжтен басталуы тшс. Бала б1р кунде кылмыскер болмайды. Жанартаудыц аткылауына дейш каншама процестер журеты сиякты, бала кылмыскер болуы ушш де б1рнеше жагдайлар эсер етедк Оган ата - ананыц баланыбакылаусыз, кадагалаусыз ж^беру^, баланыц топка ф у к жаксы жолдастарыныц, акыл-ке- цес беретш жанында улкендердщ болмауы. Муныц барлыгын дер кезшде байкап, балага кемекке умтылсак, оны сактап калуга болады.

А.С.Макаренконыц: «Анагурлым киын тиетш кайта тэрбиелеу жумысына оралмау ушш, эуелден дурыс тэрбие беруге тырысу керек», - деген тю рш умытпаган жен. Кукыктык тэрбие берудщ нег^зг ̂ максаты - окушыларда кукыктык мэдениет пен кукыктык эрекет-кы лы к калы птасты ры п, оларды кукыктык зацдылык талаптарын тусшуге эр ̂мойындауга баулу. Кукык пен тэрбиенщ езара байланысты эрекет непзшен жанама турде тэрбиеге араласкан ата-аналар мен устаздар аркылы юке асырылады.

Кукыктык тэрбиеш жузеге асыруда койылатын талаптар кандай?

- брине, бул - Зацдарды бту.

Бала мен ата-ананыц кукыктары мен мЫдеттер1 белпленген зацнамалар:

1. Казакстан Республикасыныц Конститу- циясы. 1995ж.30.08.;

2. « Б ^ м туралы» КР Зацы 2007 жылгы 27.07.№ 319-111 ;

3. Казакстан Республикасыныц Ецбек кодека 2007 жылгы 22.05.№ 252 -111;

4. «Бала кукыктары туралы Конвенция» (1989жылгы 20 караша Б^р^ккен Улттар Уйымыныц Бас Ассамблеясы кабылдады);

5. «К а за кста н Р е спуб л и ка сы н д а гы баланыц кукыктары туралы» КР Зацы 2002ж. 8.08.№345-11;

6. КР кодекс «Неке (ерлнзайыптылык) жэне отбасы туралы» (2011ж.26.12. № 518 IV);

7. КР кодекс «Эюмшшж кукык бузушылык туралы» (2001 жылгы 30 кацтардагы N 155-11 ).

Казакстан Республикасы - демокра- тиялык, зайырлы, кукыктык мемлекет, оныц ец кымбат казынасы - адам жэне адам ем1рк оныц кукыктары мен бостандыктары. ©рб^р

Т8РБИЕ ТАГЛЫМДАРЫ УРОКИ ВОСПИТАНИЯ

азамат езшщ элеуметлк кукыктары мен бостандыктарын пайдалана б т у керек, б^рак оны жузеге асыруы баска адамдардыц кукыктары мен бостандыктарын бузуга, конституциялык курылыс пен когамдык имандылыкка нуксан келлрмеуге тшс.

Пайдаланылган эдебиеттер:1.Казакстан Республикасыныц Конститу-

циясы, Алматы, 2010 жыл.2. Г.Искакова, Н.Газизова, А.Сембаева,

Казакстан Республикасындагы адам кукыгы, оку куралы, Астана, 2008 ж., 9 бет.

3. Г .С а п а р га л и е в , А .И б р а е в а , «М ем лекет ж эне кукы к теориясы », Алматы, 2007ж.

4. Бабаев С., Оцалбек Ж. «Жалпы педагогика», Алматы, 2005ж, 163-бет.

ЖАРЫЛКАПОВА А.Ш.«Эрлеу» БАУО” АК

филиалы ОКО ПКБАИ Мугал'мдерд'1ц кэаби

дамуын педагогикалыщ- психологиялыщ

суйемелдеу кафедрасыньщ ага

ощытушысы, магистр

ПСИХОТЕРАПИЯДАГЫ АРТ- ТЕРАПИЯ, ПСИХОКОРРЕКЦИЯ МЕН ПСИХОКОНСУЛЬТАЦИЯ НЕГ1ЗДЕР1

П с и х о т е р а п и я л ы к к о н с у л ь т а ц и я , п с и х о т е р а п и я л ы к к о р р е к ц и я ж э н е психотерапия жантану, медицина «элемшде» б1р мэнд^ аныкталмайды. Психотерапиялык к е м е к б е р у д е п с и х о т е р а п и я л ы к к о н с у л ь т а ц и я , п с и х о т е р а п и я ж э н е психокорекция модельдер1 б1р-б1р1мен б а й л а н ы с т а к о л д а н ы л а д ы . О л а р ж алпы ланган эл еум е тл к, клиникалы к, д е ф ф е р е н ц и я л ы к , т у л г а п с и х о л о г и я л а р ы н ы ц , т е с т о л о г и я н ы ц теориялары мен эдютерше непзделедк Психологтщ кандай да б^р концепцияны тутасымен жэне интеграциялаумен саналы турде, б^рт^ндеп колдануы психологиялык кемектщ адекваттылыгыныц б^рден-б^р к е п ^ болып табылады. Мысалы, жеке-дара консультациялауга б^м гердщ жаца ортага бе^мделу мэселеане катысты бертелн б1р гана нускау жастык шактагы дамудыц б1р моделу б ^м ге р тулгасыныц кандай да б1р психологиялык жэне элеуметлк нормасы,

тулга курылымдарына катысты алынган б р̂ модель, м эдени ж э н е у л тты к кунды лы ктарга катысты каты настар жайлы кезкарастар ж уй е с непзш де бертедк

П с и х о л о г и я л ы к к о н с у л ь т а ц и я , п с и х о л о г и я л ы к к о р р е к ц и я ж э н е психотерапия салалары бойынша аса кец т а р а га н к о н ц е п ц и я л а р г а З .Ф р е й д психоанализу К.Г. Юнгтщ анлитикалык п с и х о л о г и я с ы , В . Р е й х т щ т э н д ^ п с и х о л о г и я с ы , Ф . П е р д а д ^ г е ш т а л ь т е р а п и я с ы , Б . С к и н н е р д щ бихевиоризму К.Роджерстщ гуманислк багыты , С .Гроф пен К .У и л б е р гтщ трансперсональд^ психологиясы жэне т.б. жатады. Психологтер кандай да б1р психологиялык багыттыц идеялары мен эдютерше аркалана отырып немесе оларды езшше конбинациялап, кэаби психологиялык кемек бере алады. Тлл кейде психологиялык кецес берушу п с и х о л о г и я л ы к к о р р е к ц и я ж э н е психотерапия салалары н мамандар ажырата коймай, б^ртутас психологиялык кемек релнде колданады. Бул ю-эрекет салаларыныц езара айырмашылыктарын белт, оларды нактылап, аныктау арнайы зерттеуд кажет етедк Б^з оларды шартты турде гана болумен шектелем1з.

«Консультация» угымы б^рнеше мэнге ие болады. Бул маманныц кецесу кандай- да кецес беру ф ункциясы н жузеге асыратын мекеме, накты б^р мэселеге каты сты ж и н а л ы с , к а р ы м -к а т ы н а с урдю нде жакын - туыстардыц, дос- жарандардыц жэне т .б ^ р ^ р ш е берелн

ТЭРБИЕ ТАГПЫМДАРЫ УРОКИ ВОСПИТАНИЯ

акы лдары болып табы лады . Ал п с и х о л о г к е ц е с - н а к т ы б ^р жагдайлардагы адамныц мЫез-кулкы бойынш а пш рш бтд1ру деп де тVС^нд^р^лед ̂ (Меновщиков, 2000). Сол сиякты, «психологиялык кецес берушЬ» у гы м ы каз^рг^ к е з д е п ж а н т а н у гы лы м дары ны ц салалары нда б^р мэнде аныкталмайды. К|алай болганда да, психологиялык консультацияны маманныц кандай да б^р тулга мэселелер1 бойынша беретЫ кэаби кецеа, ягни психологиялык кемек керсету максатындагы ю-эрекет деп жалпылауга болады. Г.С.Абрамов (1 9 9 4 ) , Н . Н . О б о з о в (1 9 9 8 ) , В.Н.Карандашев (2000) психологиялык к е ц е с б е р у п р а к т и к а л ы к п с и х о л о г и я н ы ц б1р б а г ы т ы , психологиялык кемек керсетудщ б1р тур^ деп сипаттайды. Ю.Е.Алешина (1993,2000) психологиялык кецес беруд| эр турл1 мэселелерд^ шешуге багытталган адамдармен тке л е й журпзетш жумыс деп аныктайды. Британдык кецс беру ассоциациясы психологиялык кецес беруд^ унем^ не м есе у а к ы т ш а кеце с беруш^ ролЫдеп адамныц накты б1р мерз^мде уакытша клиент релшдеп адам(дар)га назар аударып, курметпен карау урдю д е п к а р а с т ы р а д ы . Т а л ы м - зерттеуш тер психологиялык кецес беруд^ угымын эр тургыдан караса да, оныц кары м-каты нас ж асаудагы к и ы н ш ы л ы к т а р д ы ш е ш у г е багытталатындыгын керсетедк Жарты гасыр медицина саласында ю-эрекет ж а с а г а н п с и х о л о г - г а л ы м В.Н.Мясищев, адамныц баскалармен, элеуметтк ортамен езара катынас ж а с а у ы н ы ц б у з ы л у ы н н е м е с е киынш ылыктарын невроздыц, эр| физиологиялык, эр^ психологиялык кез^ деп санаган (1972). Сонымен катар, арнайыланган эцпме (сухбат) психологиялык кецес берудщ непзп эсер ету куралы деп карастырылады. Э ц п м е б а р ы с ы т у л г а а р а л ы к катынастарга катысты психологиялык мэселелерд^ талдауды жэне шеш1м камтиды. Осыныц нэтижеанде клиент

ез к а р ы м - к а т ы н а с с а л а с ы н , ка й та куру потенциалын белсенд^ ету мумюндтне ие болады.

П с и х о к о р р е к ц и я л ы к ж у м ы с т а д а , психотерапияда да эцпменщ сэйкес формалары колданылады. Алайда, психологиялык кецес беру психокоррекциям ен сырттай б т ш е коймас шекарамен езгешеленед1 де, тек шартты турде б е л ы е д Т П с и х о к о р р е к ц и я л ы к ж э н е психотеапиялык эсерлер адам ем1ршдеп кептеген киынш ылыктары мен какты гы стары на непз болатын терец, жеке бастык мэселелерд^ шешуге б а г ы т т а л а д ы . П с и х о т е р а п и я д а а д а м катынасындагы кекейтест жагдайлар гана емес, сонымен катар, еткен шактагы - балалык, жетюншектк, жасесп^р^мд^к, жастык кезецдердеп окигалар еске т у а р т т , эцпмеге аркау болады. Сонымен катар, тус керу мен ассоциациялар с и я к ты п с и х и к а н ы ц е р е к ш е ф о р м а л а р ы психотерапияда белсенд1 колданылады.

М.А.Гулина ецбектершде (1998-2000ж.ж.) психотерапияны медициналык салага енпзу психология гылымдарыныц даму тарихына, т э ж ^р иб ед е к о л д а н ы л а т ы н п с и х о т е р а п и я модельдерш щ мэнш е кайшы болатындыгы к е л ^ р т е д к Консультация урдютершен кешн психотерапевт эффектЫщ болуы бул саладагы « е м д е у » у ш ш м е д и ц и н а л ы к м о д е л ь д щ доминанттылыгына непз емес. Себеб^ тэж1рибеде колданылатын барлык дерлк психотерапиялык модельдер психологтер мен психотерапевтердщ ю- эрекетЫщ нэтижес болып табылады. Еюншщен, олар (психотерапиялык модельдер) «дэр^ер- наукас» жуйесшдеп катынастардыц медициналык моделЫе антитеза ретЫде жасалынган. Дэр^ер- психотерапевтщ жэне психолог-психотерапевтпц кэаби кызметшщ тш м дтИ бойынша емес, осы ею жгдайда да психотерапевт пен клиент арасындагы езара катынас жасауда айырмашылык болады. М едициналы к модельдер наукаспен езара эре кетте ст, езара катынас жасаудан бурын, п с и х о л о г и я л ы к эсер етуге б а гы т т а л а д ы . Ал,психотерапия саласына карым-катынас аркылы психотерапевт/кецес беруш^ пен наукас/клиент арасында б^рлесе отырып мэселеш шешуге м у м кш д к беретш дей байланы с жасалады . Сонымен катар, езара эрекеттест, езара катынас клиенттщ ез-езЫе жэне сырткы ортага деген ка ты н а с ы н ы ц ад екватты е з ге р у ш е , оныц туракталуына жагдай жасайды. В.Н.Мясищев (1966,1972) психотерапияны эр| емдеу эдю , эр1 патегенезд^ туануге непзделген жеке адамды кайта тэрбиелеу эдю ретЫде карастырып,

колдануды усынады. Ал, кайта тэрбиелеу нэтижесшде болатын жеке бастыц оцды езгерютер1 монологты, б^ржакты урдю емес. Сондыктан да диало гтк карым-катынас психотерапия не га болады. Психотерапевтщ жэне клиенттщ арасындагы ти^мд^ карым- катынасты клиенттщ келешекте б^рт^ндеп эл еум етл к ортада колдануына мумкш болатындай, езара катынас орнатуды мецгерушщ кадамдары, жаца тэж^рибес^ ретшде де карастыру керек. Осы магынада катынас психологиялык кецес берудщда пэрменд^ куралы болады. Соцгы жылдарга д е й ̂ н г ы л ы м м е н т э ж ^ р и б е д е п с и х о т е р а п и я н ы ц , п с и х о л о г и я л ы к консультацияныц осы у р д ю т бел^м^ сипаттау ушш де, жалпылау ушЫ де курдел1 мэселе болып келдГ Аталмыш мэселе казак ттш деп психологиялык жэне медициналык гылыми корда, ^с-тэж^рибеде эл^ кунге деш н карастырылган жок. Мунда кандай да б^р накты клиентпен жумыс жасаганда осы континуумныц б^р нуктесшде гана болу мумюн:

Психиатрия мен Кли и ика льщ консультациялауневрология (Психология)

[Медицина)Клиентт!

дезадаптациям дейш жешзген невроздар

мен психоздарды

Психотера

пия мен

цайта

тэрбиелеу

0згер1стерд|

жоспарлау мен

мэселелерд! шешу

Меди цинал ык, эд(стер:

Нейрохирургия Психохирургия Электрошок Наркосинтиез Инсулинд! шок СедативтШрепараттар Гормональд! емдеу

Витамин дер жэне т.6.

Психологиялык э д 1стер:

Психодиагностика

аппарат жинастыру

мэл1мет интерпретациялау

сауьщтыру техникалары

(гетесНа! СесЬт§иез)

эмоциялыкжагдайлардагы

психологиялык

жумысжагдайларды зериеп,сипаттау.

О с ы т е р а п е в т ^ к о н т и н у м д а м е д и ц и н а н ы ц ж э н е п с и х о л о г и я н ы ц арасындагы психотерапия орнын керсететЫ критерийлер ек1 топка белш едГ Бул- терапевтщ объективт ерекшел^ктер^мен ( терапевт -ф акторлар ) аныкталы наты н факторлар.

Терапевт-факторларга: ■ П с и х о т е р а п е в т ^ ж а у а п к е р ш г а к

тэж^рибес^;■Кэаби психотерапевт тренингтен

ету жагдайлары;■Психотерапевт саладагы терапевтщ

теориялык жэне диагностикалык б^м д ер^■ Т е р а пе в т ж ауапкерш тк дэрежеа;■Мекеме т и п (мысалы, агарту,

медициналык т.б.)■ Кукыктык шектеулер мен нускаулар

жатады.Клиент(пациент)-факторларга:■Жеке адамны ц куры лы мы ндагы

бузылу терендИ;■ П с и х о л о г и я л ы к к о р г а н ы с т а р

курылымыныц дэрежеа;■Эго мен жеке адамныц баска да

куаттарыныц куш^■Клиенттщ (пациенттщ) терапия

алудагы максаты жатады.Ж о г а р ы д а а т а л г а н а в т о р л а р

п с и х о л о г и я д а н п с и х о т е р а п и я мен консультацияга катысты дербес саланы белт алуды усынады. Олардыц тужырымы б о й ы н ш а т е р а п е в т ^ п с и х о л о г и я терапиялык пэн болып саналады.

Сонымен катар, Брэммер жэне Ш о с т р о м к о н с у л ь т а ц и я м е н п с и х о т е р а п и я н ы м е д и ц и н а м е н п с и х о л о г и я н ы ц а р а с ы н д а г ы емес, психологияныц, соныц Ы нде те р а п е в т психологияныц ез ^ш^ндег ̂ континуумныц ею полюс деп санайды.

Консультация максатын сипаттаганда « т ш м д г а к ^ жет^лд^ру» д е ге н ж и к о л д а н ы л а д ы . С . Г и л м о р ( 1 9 7 3 ) консультациялау мэын аныктаганда уш курамдас компоненттщ мацызын атайды: урдюке катысушылар, урдю максаттары жэне урд1ст1ц ету формасы ретшдеп уйрену. Б^рнеше галымдардыц койылып отырган мэселеге катысты кезкарастарын ж а л п ы л а й о т ы р ы п , М . А . Г у л и н а психологиялык консультацияны маман мен клиент арасында болатын, клиентт ез

когамыныц элдекайда бакытты адамы болуды, элдекайда жогаргы жетюткке жетуд уйренуге багытталган урдю деп аныктайды. Ал, психотерапияда уйренуден гер1 сана, санасыздык децгейлершде кайта уйрету орын алады.

К о н с у л ь т а ц и я т у л г а а р а л ы к катынаска катысты мэселелерд^ шешуге багытталады. Ю.Е.Алешина (1994-2000) клиенттщ жеке бас м э с е л е л е р 1 м е н е м I р киыншылыктарына езгеше карауга, элбетте саналы ойластырмай жэне бакыланбай калып, кактыгыстардыц кез1 б о л а т ы н к е й б Iр е з а р а катынастарды ацгарып, талдауга ж э р д е м б е р у д ̂ п с и х о л о г - к е ц е с берушЫщ м^ндетт^р^ санайды.

Психологиялык жеке кецес беруш^ теориялары мен тэж^рибелер^н талдай о т ы р ы п , п с и х о л о г и я л ы к консультацияны психикалык дамуы калыпты адамдардыц ез^н-ез^ тану шекараларын кецейтуге м ум ю ндк беретЫ, осыныц непзшде баскаларга катысты багдары мен катынасын ез ге р ту ге ж э н е кандай да б р̂ ж агдайларда м ш ез-кулы к, ж урю - турыстыц варианттарын ойластыра а л ы п , т ж м д т е р ш к о л д а н у г а к а б т е т т т к т е р ш а р т т ы р а т ы н психологиялык кемек керсетудщ б1р тур^ деп карастырамыз. Консультация барысында клиент жагдайды кец келемде карастыруга мумюндк алады, сол жагдайдагы ез ролЫ ацгарып, б а г а л а й д ы ; ж а г д а й д ы , б а с к а адамдарды жэне ез ̂ жайлы езгеше кабылдау, т у с ш к пайда болады. Осыган сэйкес клиент ез катынасын жэне ез мЫез-кулкын, журю-турысын езгерту мумюндтне ие болады. Олай болса, психологиялык консультация да психологиялык эсер етудщ б1р «жецт» ф о р м а с ы . П с и х о т е р а п и я д а психологиялык эсер ету кец келемдк т е р е ц д е т т г е н т у р д е ж у з е г е асырылады.

А д ам д ард ы ц психологтерден кемек сурау формалары, арыздану ерекшел^ктер^ мен олармен кездесуге

артатын ум^ттер^ де психологиялык консультация м е н п с и х о т е р а п и я а р а с ы н д а г ы айырмашылыктарды керсетед^ (Алешина, 2000). 0 з ем^рлер^ндег^ киыншылыктардыц себептерЫ, одан шыгатын ауыртпашылыктарды баскалардыц негативт рол^мен байланыстыратындар психолог- консультанттардыц клиенттер1 болады. Ал. ез ^шк̂ жан-дуниелерш , ка ж е ттткте р ш жэне т т е к - н и е т т е р ш т е ж е у д е , р е т т е п , б а к ы л а у д а «дэрменазбЫ» деп санайтындар психотерапевт кемепн кажет етедк «курбым менщ жет^ст^ктер^мд^ кызганатын болды», «окытушыныц маган деген антипатиялык катынасы жаксы бага алуыма м ум ю ндк бермейдЬ> деген сиякты арыздар психологиялык консультацияны, ал, «Мен бэрЫ ез^мн^ц к ы з б а л ы г ы м н а н к е р е м ш » , «Тым уяндыгымнан сэт келт турган жетютктерден айрылып кала б ерем ш » тип теп арыздар психотерапиялык жумыстарды кажет етедк

Психологиялык консультация кебЫесе кыска мерз1мд1 болады. Элбетте, клиентпен 1 кездесуден 6 кездесуге дейЫ, ал ете сирек жагдайларда гана будан арты к к е зд е с у л е р ж о с п а р л а н а д ы . Психотерапия урд1с1 элдекайда узак мерз^мге- ондаган, т ттк жылдар бойы жуздеген кездесулерге с о з у г а н е п з д е л е д к Кейб^р к л и н и к а л ы к мамандардыц (Каплан, Сэдок, 1994) пшрЫше психологиялык кецес беру мен психотерапия айырмашылыктары сапалыктан бурын, сандык сипатпен аныкталады.

Кебшесе психологиялык кецес беруш^ элдекайда узак та, терец психотерапиялык жумыстыц езЫдк б1р баспалдагы, алгашкы кадамы болады. Консультацияга келген адамда эр турл1 сэтаздктерд1 ез рел^ жайлы жацаша б1р тусшктер пайда болып, езше пэрменд1 психологиялык кемект кажет етт, психологпен кездесулер санын арттыру керек екендтн туанетш жагдайлар да болады.

Психологиялык кецес беруш1 клиенттщ накты б1р максатка жетуше багытталады. Консультация мен психотерапия саласыныц кернект маманы, экзистенциалды психология непзш салушы Ролло Мэй консультанттарга койылатын талаптар жайлы кезкарасын непзге ала отырып, психологиялык консультацияныц мшдеттерш психологиялык дипломы бар, супервизор ж етекш ттм ен жумыс жасаган психолог, педагог мамандар гана шешед1 деп санайды. Б1здщ республикада бул мамандарга деген сураныс соцгы онжылдык шамасында гана пайда болып, каз1р кун еткен сайын молаюда. Психотерапия бойынш а мамандар б ^ м ш е

к о й ы л а т ы н т а л а п ба с к а ш а . О л а р псилогиялык даярлыктан еткен, арнайы м едициналы к б^л^м^ бар, узак уакыт психотерапевт ^с-тэж^рибе жинактаган жэне супервизор ж е те кш ттм е н кец келемд1 жумыс жасаган кэаби психологтар болуы кажет. Кейб1р з е р т т е у ш т е р , мысалы, В.Ю.Меновшиков (2000) психотерапиялык жумыс журпзед^ маманныц медициналык б ^м Ы е койылатын талаптарды «жасанды ш е к т е у » д е п с а н а й д ы . Д е г е н м е н , психотерапияныц психиатриямен тарихи терец байланысты кездесоктык болмау к е р е к , п с и х о т е р а п е в т е р к а т а р ы н д а психологтермен коса психиатрлар да ж и кездеседк Сонымен катар психолог - консультант кемепн кажет еткен адам клиент деп аталса, психотерапевт жумысында «клиент» деген емес, «пациент» деген дэстурл1 атаулар бар.

Психотерапияда наукас пен маманныц езара катынасына ерекше мэн бертедк Бул катынастыц барысында пайда болып, ербиЛн « т а с ы м а л » ж э н е « к а р с ы т а с ы м а л » феномендер^ пс и х о л о ги я л ы к э с е р д щ мумюндктерЫ кецейтудщ жэне терецдетудщ мацызды куралдары боладыы. Психиканыц терец кабаттарын талдау патогендк сез^мдер мен мшез-кулык, журю-турыс себептерш тусшуге экеледк Осыдан тулганыц жеке басындагы мэселелер^ шеш^лед^ (Урсано, Зонненберг, Лазар, 1992).

П сихоло гиялы к консультация мен психотерапия арасындагы айырмашылыктар п с и х о л о ги я л ы к к е м е к т кажет ететш адамдардыц т и п тк ерекш елктерш е де байланысты болады (Алешина,2000; Мэй, 1994-2001; Обозов ,2000) . П сихолог - консультант кабылдауында кез келген адамныц кездесу ыктималдыгы бар. Клиент рел1 психикалык статуска, аткаратын к ы з м е т к е , м а т е р и а л д ы к ж а г д а й г а , интеллектуалдык потенциалга жэне т.б. байланы сты емес. Ал, психотерапевт пациенттершщ аясы элдекайда тар болады. О ларга реф лекцияныц ж огаргы даму децгейше ие, кебЫе кымбат да узак мерз1мд1 курстарды телеуге мумкшдИ бар, уакыты мен мотивациясы ж е т к т к т ц жеке басыныц мэселелерш шешуге маманныц кемепн кажет ететш адамдар жатады. Психологиялык кемек керсету аясына Ресей галымдары

аныктап, колданылатын психокоррекция угы мы да енедк Кейб1 р галымдар п с и х окорре кц ия мен психотерапия терминдерш синоним ретшде колданып та жур. Дегенмен, оларды ц арасында а й ы р м а ш ы л ы к т а р да керсет^лед^ ( К а б а н о в , Л и ч к о , С м и р н о в ,1 9 8 3 ) . П с и х о т е р а п и я п с и х о п а т о л о г и я л ы к б у з ы л у л а р д ы ж о й ы п , е м д е у г е багытталады. Ал, психокоррекция эдютер1 кандай да б1р психикалык ауыткуларды т у з е т у г е , я г н и к о р р е к ц и я л а у д а , па тол о ги ял ард ы конп е н с а ц и я л а у д а к о л д а н ы л а д ы . П с и х и к а м е н н е в р о с о м а т и к а л ы к ф у н к ц и я л а р д ы калыпты етуге немесе ж аксарту га б а г ы т т а л г а н п с и х о л о г и я л ы к э с е р психотерапия мен психокоррекцияныц ортак максаттары болып табылады. Психотерапия мен психокоррекцияныц эдютерше аутогенд^ жаттыгулар, тренинг турлерц пс и хотехникал ы к ойындар жатады.

Ю.Е.Алешина «психокоррекция» мен «психотерапия» угымдарыныц езара айырмашылыктарын психологиялык кемек б е р у м а з м у н ы м е н б а й л а н ы с т ы карастырмайды. Психолог - галым бул угымдар айырмаш ылыктарыныц туп- тамыры тек арнайы медициналык б ^ м бар м а м а н д а р д ы ц п с и х о т е р а п и я м е н а й н а л ы с у ы н т а г а й ы н д а г а н ж э н е зацдацдырган жагдайларда деп санайды (1993 -2000) . Ал ай д а психотерапия м е д и к а м е н т о з д ы т е р а п и я е м е с психологиялык эсер ету болып табылады. Сонымен катар, Ю .Е.Алешина пшр1 бойынша «психотерапия» халыкаралык термин бола отырып, элемнщ кептеген елдершде психологтщ кэаби кызметшдеп эдютерге катысты пайданылады.

Депрессияга ушыраганда, эр турл^ киын жагдайларга душар болганда, ез- езше «кеткен» наукастармен мумкшдш болмаган жагдайда арттерапия еттмейд^ к о л д а н ы л м а й д ы . Кейб^р а втор лар арттерапияны профилактика т э с ^ ретшде колданудыц амалын усынады. Сонымен катар арттерапияныц сабактары аркылы эмоционалды дисконфортты талкылауга болатын жол депте карасты рад ы . Клумбиес сурет салудыц кемепмен уйкы

бузылган жагдайды калпына кел^руге болады. Ал Поломбески-Грау сурет салу мен краска б ояу л ары м е н ж урпзген ойы ндарды ц кемепмен стресс, фрустрацияны кЫ рейтуге, езшщ кундылыгын арттырып, езшщ кабтеттершщ суйенуш арттыратын профилактакалык тэстдщ б̂ р̂ деп у гы над ы . С ездщ коры ты нды сы : Арттерапияны колданган кезде б1р шарт бар ол, сабакты кезшде бейресми тургыдан ету керек, сонда гана психотерапевтщ сабактык мазмуны эффективт^ максатты етедк

Арттерапияны б^р пациенттен, б укт семьямен, ерлнзайыптылармен, ужыммен, топпен журпзуге болады. А р т т е р а п е в т к а т ы с у ш ы л а р г а ш ы га р м а ш ы л ы к тапс ы рм ал ард ы орындау ушш керект курал-жабдыктар беру керек: бояулар, карандаштар, борлар, балшыктар, таякшаларды, тактайшаларды, тастарды, кагаздарды т . б . н а у к а с т а р г а к а л а г а н материалдарды ездшнен алып келуше руксат. Сабак етшу орны кец жарык белмеде е т ^ керек, сонымен катар каты суш ы л ард ы ц е м ш -еркш бIр орыннан ек^нш^ орынга ауысып журуше ко л а й л ы оры н т а ц д а л у ы т ш с . А р тт е р а п е в т щ м ш д е т езд^г^нен киындау жэне мундай мшдеттер кейде ж а г д а й г а б а й л а н ы с т ы е з г е р т о т ы р а д ы . Ол ш ы г а р м а ш ы л ы к дагдыланган декорративт косымша енер^ де колынан келу1 тию себеб^ тапсырманы орындаган пациенттщ жумысын керсетумен катар оныц кейб1р шыгармашылык техникасын тус^нд^р^п беру керек. Арттерапевт пациенттщ психикалык калпын, езшдк ж е ке л к ерекш ел тн , дайындыгын, интеллекта немесе т.б.-ды ескерт журген дурыс.

Сонымен катар пациенттермен б1р1пп ж а с а л а т ы н ж у м ы с т а р д ы орындау, улкен эцпме дукенш куру, кейб1р пациенттщ проблемаларын талкылау. Топ орынына мэн берт, эр кайсысыныц езгелшн айта отырып олардыц е з ш д к багасын кетеру, зейшш, киялын, кабылдауын, тус пен

рецш, сызыктары мен жетюзген образына жагымды бага беру. Алайда мактау барысында шамадан тыс асыра сттеудщ кажет жок. Олар жан-жакты, па ц и е н т не м есе т о п т ы ц ем1р1мен ты гы з байланысты болу керек.

1.©зшдк еткен немесе каз^рг ̂ ем1р1: езш калай кабылдайтынын, езгелердщ ез ̂ туралы бейнес , менщ езект мэселем, менщ ец жагымсыз ой- туашм, мен жэне менщ ауруым, мен неден коркамын, б^здщ жануя, менщ ец басты кемштшм, менщ ец жогары касиелм , мен адамдар арасындамын, адамдардыц бойында унайтын касиеттер,мен юммш, мен жануар кейтшнде, ем^рл^к жол, менщ тустер1м.

2.Болашак, абстракт туашк жэне максат: мен кандай болгым келед^ ауру-сыркатсыз ем^р, мен юм болгым келед^ жын-шайтан болганда..., менщ отаным, уш арман, мен он жылдан кейшмш, махаббат, ыза, сулулык, мей^р^мд^л^к, муц, бостандык, тэуелаздк, куш, элаздк, тэуелдшк, н э зктк , ер азаматтык намыс, концентрация, кысым, коркыныш, ауыртпалык, арман.I З.Топ арасындагы карым-катынас: б^зд^ц

тобымыз, менщ тобыма тлепм, топтагы карым- катынас барысындагы проблемаларым, буг^нг^ топка келгенде менщ кецт-ку^м , жануар кейпшдеп тобым, цирк кейпшдеп топ, сыйкырлы топты езгертт, шелдаладагы топ, египеттк мушелер^мен топтыц кездесу^ топ айда^армен арласып тур, б1здщ хандык сарайымыз, менщ адамдарга берет1шм1з жэне олардан менщ кутетым, топ белсендтер, патриоттар. Мундай такырыптарды эр турл1 усыныстармен колданылады. Топтыц елестету д э р е ж е с ш щ кабылдауы орындау нэтижесше байланысты. Бастапкы этаптарда арттерапевт ез ̂ ез1 такырыптар турлерш усынады, ке ш н к е л е - к е л е т о п т ы ц б е л с е н д Ы п м е н такырыптар турлер^ емш-еркш тацдалынады. Такырыптар б е л г^ ережемен усынылуы ™ с. Сонымен катар арттерапия кезш де б1рден пациенттщ шынайы (кер^ тартпасы) карсылыгын, адамдарды санамау немесе сазбалш ыктан жабыстыра алмауын ескерсе, еюншщен алгашкы бастапкы топтыц тапсырысы. Такырыпты тацдау барысындагы непзп талаптыц б̂ р̂ - нэтижел1 кабш еттердщ кемепмен ерш ^етш эцпм еш туындату. Егер такырып, сэтаз етп тацдалынса, талкыланатын эцпме-дукеннщ шыркы кетед1 (Мальколн) . Кейде дуры с, накты такырып тацдалынып, б1рак орынсыз немесе топ курамы толык болмаган жагдайда, нэтижеаз берекес кеткен сабактыц б̂ р̂ болады.

ЭД1СТЕМЕЛ1К ПОРТАЛ МЕТОДИЧЕСКИЙ ПОРТАЛ

Такырыпты, барлык топ курамды адамдар б1р1г1п тацдау керек, б^рак тацдау барьсьнда катац шеюеулер болжау керек. Такырыптыц а с т а р л ы м а ц ы з ы к а т ы с у ш ы л а р д ы ц проблемасьмен тытыз байланысты болу керек. Олардыц еткен ем1р1 мен уайым- кайтыларымен де коян колтыктас болуы тию. А р т т е р а п и я н ы ц е з ш д к ерекшел^п - пациенттщ шю мЫез-кулкын баталаута, ол туралы ой-туй^нд^ жасаута, кай этапта пациент ем1р сурт жатыр (болашак, еткен, каз^рг^) сонымен катар шытармашылык терапияныц кемепмен пациенттщ жасырын уайымдары оны аныктатан арттерапевт ез кунделтнде туртт алып, ем дк шараларды карастыруына септтн типзедк Арттерапияны узатынан колдантаны дурыс. Себеб^ пациентт ез проблемасымен жеке е тт калдыртан жатдайда ол одан да т у ц т т «шке» кетт калады. Ашылматан пациент пен ашылтан пациенттщ жаныныц калып куй1 эртурлк Узак уактылы арттерапевтл к сабактар топтык карым-катынаска айналып кетедк Узак мерз^мд^ сабактык барысында касындаты кершюнщ айтпак ойын, оныц киналысын сезЫт, барынша кемектесудщ амалын 1здейд1 жэне жалпыта б^рден тусетш фрустрациялык факторлардан жец^лдену^ ушш б^р г̂^п шытады. Топ непзшен 8-10 адамнан куралуы ™ с. Удерю барысында топ курамындаты адамдардыц барлыты белсенд^ катысуы мшдеттк Топтык жумыс барысында алташкы кезецде арттерапия туралы к Ы ^ м акпарат кезш беру болып табылады. Сонымен катар ережелер1мен таныстырады. Тапсырма оры ндалтаннан кешн эрб1р ж ум ы ска ерекш е мэн б е р т т , ортата шытарылып талкыланады жэне алташкы сабакта топпен шытармашылык ойындар да етту1 туралы айтылады. Ол ойындардыц максаты - шытармашылык материалдар мен танысу немесе кайта жандандыру, кысымнан арылу. Келе-келе арттерапия п р о ц е с проблема сезшен арылып коркыныш, тапсырманы орындай алмауы бойынша карсылык реакциясы басылады. Соцында дэл ортасында жасалтан туынды емес бар топтыц назары авторда болады. Аналогиялык талкылау басталады, кеп курамы еткен сабактарда карастырып кеткен такырып бойынша авторта байланысты сурактарды

кояды. ездерЫщ батасын бередк Талкылау т а п с ы р м а , саб ак б ^ е с а л ы с ы м е н басталады. Дискуссияны арттерапевттщ бастапкы етЫЫнен басталады. Ол:

- А в т о р д ы ц т у ы н д ы с ы н а карацыздаршы, онымен ол не айткысы келт тур.

- Автордыц сезшетш сез^мдер^ кандай т.б. туындыларта болатындай мысал ретЫде кейб1р нускауларды кел^рсек:

- Арттерапевттщ максатты турде «жактау» эдюн колдану оныц нэтижес келес туындыны жандандыру ушЫ.

- Кез-келген жумысты усыну.- Дауыс беру аркылы тацдалынатын

жумыс.- Арттерапевт жалпыта б1рдей тец

кукылы дэрежеде болады.- Жуптык тацдау енжарлы адамдардыц

ездер1 кызытып катысута бел байлап, соцынан барлыты сиякты талкылаута туседк

- Б1р уактылы экспозиция: барлык адамдардыц жумыстары б1р уакытта керсеттщк

Сонымен каз1рп кезде психологиялык кемек беруде б|р-б1р1мен мазмундас утымдар - арттерапия, психологиялык кецес берушц пси хотера пи я ж э не п с и х о к о р р е к ц и я н е п з г е а л ы н а д ы . Психологиялык эсер етудщ эр турлер^ психологиялык кемектщ эр сатысында колданылады. Т тт^ психологиялык кецес б е р у ш ^ п с и х о т е р а п и я ж э н е психокоррекция б1р урд1ст1ц сатылары болуы да эбден мумюн.

Пайдаланган эдебиеттер ^з*мг

1 Рудестам К. Г рупповая психотерапия. СПб, 1998г.-372с.

2 П с и х о т е р а п е в т и ч е с к а я э н ц и к л о п е д и я . П о д р е д . Б.Д.Карвасарского .СПб, 2000г.-708с.

3 Ирвин Я. Теория и практика групповой психатрии. СПб, 2000г.-515с.

4 Старшенбаум Г.В. Тренинг навыков практического психолога. М, 2006г.-355с.

5 Проективная психология. М, 2000г.- 320с.

6 Психокоррекционные группы: теория и практика. Общ. 2001г. - 408с.

ЖУМАНОВ Е.К.«9рлеу» БАУО” АК,Ф О^О бойынша П^БАИ Мугал 'шдерд '1н, кэс^би дамуын педагогикалык-- психологиялык суйемелдеу кафедрасынын ага окытушысы

ДЕНЕ ТЭРБИЕС1 ПЭН1НДЕГ1ОКУШЫ САЛАУАТТЫЛЫГЫКаза кстан Р е с п у б л и к а с ы н ы д

Президент Н.0.Назарбаев халыкка «Казакстан-2050» жолдауына сэйкес жэне денсаулыкты ныгайтуга ыкпал етелн орта куру аркылы мектептеп окушылардыд барлыгын салауат- тылыкка жетюзу-мектептеп оку мен тэрбиенщ дурыс жуйел^ журпзтген жумысына байланысты. 0рб|р бала мен ересек езшщ денсаулыгына жауапкерштжпен карап, денсаулыкты калыптастыруга усынылган шарттар мен ережелерд1 жемют игерт, ез муддес ушЫ кереклпн туане б^л^п, денсаулыгыныд эркашанда жаксы болуына улес косуы керек.

ХХ1-гасыр биология гасыры деп аталуы жайдан-жай емес. Адам ез̂ гана ез^н-ез^ тэрбиелей алады, ез^н-ез^ сауыктыра алады. Тек, ол ушЫ ол ез агзасын сактай б т у кажет, еюншщен, ненщ пайдалы, ненщ зиян екендтн, ушЫшщен, эр турл^ жагдайдыд агзага эсер^ кандай екендтн, терлншщен, ез агзасына ез1 калай кемектесе алаты- нын б ^ кажет. Сонда гана тэрбиел^ жэне б^л^мд ̂ адам ез денсаулыгын сактай алады.

Кез келген елдщ болашагы оныд халкыныд денсаулыгына байланысты екеш дэлелдеуд^ кажет етпейтш шындык. Сондыктан кептеген елдер сол проблеманыд шыгу себебЫ шешуге умтылуда. Осындай умтылыс б1зд1ц ел1м1зге де тэн. Салауатты ем^р деген угым б^зде еюншке орай эл1 де ж едт т у с ^ р т у д е , оны тек кана нашакор- лык, маскунемдж, шылым шегуден бас

тарту деп ойлайды. 0рине бул денсаулыкты сактаудыд басты жэне аса мадызды шарттары. Дегенмен де салауатты ем1р салты проблемасы ете кед аукымды шараларды камтиды. Осы максатта ел^м^зде сауыктырудыд жан-жакты турде жоспарланган багдарламасы бар. Онда Ана мен бала денсаулыгын коргау, мектеп санитариясы мен гигиенасы, жукпалы аурулардыд алдын алу дене тэрбиес жэне спортпен жаппай шугылдану, профилактикалык кызмет т.б. карастырылган. Жалпы «ауырып ем ^здегенше, ауырмайтын жол 1зде» - деген угымды еап келе жаткан жас урпактыд санасына с Н р т , оларды ез денсаулыгына деген жауапкерштж сез^м^н калыптастыру баршамыздыд азаматтык борышымыз.

Каз^рп тадда салауатты ем^р салтын орныктыру б укт халыктык, мадызды козгалыска айналып отыр. Салауатты ем^р салты дегеым1з эр адам, жат эдет- гурыпка карсы туру, эр жануяда, жумыста енегеге айналуы тшс.

Сондыктан спорт ем1рге ете кажет. Дене тэрбиеамен айналысатын адам езЫ эр кашан сергек сезЫедк Ал сергек адамныд ем^рге кез карасы ерекше. Спорт кайратты кажет елп, ем1рге куштарлыкты арттырады. Ягни ем^рд ̂ суйт, ем^рд ̂кад^рлей б т у г е , тек жаксылы кка умты луга тэрбиелейдк Денсаулыкка зиянын типзетш Ы мдж, кекнэр, апиын, темек сиякты харам нэрселерден сактанган жен. Бул тэнд1 улап, адамды акыл ойдан адастырады. Тэн саулыгы адам ушш ед кымбатты нэрсе. Оку, б ^ м алу, уйрену немесе б^реуд^ уйрету ушш адамга кушт денсаулык, ауру-сыркаттан аман тэн керек. Ал салауатты ем1р ушш кажетт факторларга деннщ саулыгы, тазалыгы да кажет. Олар: табигат жэне коршаган орта , ягни жер су, ауа, жэне медицина.

0р гасырдыд езше тэн емдеу эдю, соган сэйкес дене тэрбиес аркылы емдж жаттыгулар топтамасы болган. Бойындагы дерттен айыгу ушш адам табигаттыд сыйы суды, жарык сэулеы, эр турл^ кимыл козгалыстарды пайдаланган. Мундай жаттыгулар Кытай, Унд1 елдершде будан 3000 жыл бурын пайда болган. Олар шю агзалар ауырганда, буын закымданган кезде тыныс мушелер^ аркылы карсыласу кимылдарын пайдаланган. Емдж гимнастика. Оган мол улес коскандар: Медицина атасы - дэр^ер галымы Гиппократ жэне 9-10 г.г. ем1р сурген шыгыстыд гулама галымы дэр^ер Авицена. Олар ез кагидаларында табиги сыйларды жэне дене тэрбиесш эр адам ез жасына байланысты утымды пайдалануды усынады.

Ал каз1р кунделжт ем^рге транспорттыд кебею^


лифтшщ пайда болуы жэне теледидар алдында узак отыру да организмге зиянын типзедк Аз кимылдау булшык еттердщ дэрменшденук кан айналуыныц нашарлауы, шю агзалардыц кызмет темендеп, зат алмасуы бузылады деген сез. Кимыл, козгалыстыц тапшылыгынан жуйке тамырга, журекке айтарлыктай куш туседк Осыдан гиподинамия кимыл кемдт, острехондроз омыртка аралык шем^ршектщ м у ж т у к сем^зд^к, инфаркт, т.б. сыркаттар пайда болады. Мундай жагдайда элемдж медицина емдж гимнастика, жупру, жузу, серуендеу, турл1 спорттык жэне улттык козгалыска бай ойындар мен жаттыгулар, массаж жасауды усынады.

Куш бупн «гасыр дертЬ атанып отырган жастар арасында нашакорлыктыц етек жая бастауы, жаНандану процесшщ аясында ултымызга жат келецш кылыктардыц ене тусу^ ш эф ^терге бертер тэрбиен ерекше колга алып, оны жуйелк максатты журпзуге мЫдеттеп отыр.

К|аз1р ол отбасы мен мектептщ терезе- еапнен сыгалап, б укт айналамызда жас урпагымызды торып гасыр Ыдет - темек мен наша кезт жур. Болашагымызга тенд^р^п турган бул апат каз1р мектеп тэрбиеанщ ец езект мэселеанщ б^р^не айналуда. Темею, Ы мдж, эаресе нашакорлыктыц кааретЫ, д е н с а у л ы к ка , б у к т саналы гу м ы р га каншалыкты зиян типзетЫЫ окушылар б тук туанук сейтт, одан бойларын аулак салуы тшс. Б1з осы багытта колга алар тэрбие жумыстарыныц улп багдарламасын усынып отырмыз.

Бул багытта тэрбие жумысын окушылар- дыц жас ерекшелжтерЫ ескерт журпзген жен. Эдетте, 9-12 жастагы балалар темек шегуд мэртебе санайды. Содан б^рте-б^рте 13-15 жастагы етпел1 кезецде, сондай-ак 16-17 жаста еартю туралы ересектерден е стп , соларга елжтейдк немесе кармагына туседк ©здерЫ улкендерше устауга эуестенедк Бул ретте ата-аналардыц улгюн де зор рел аткаратынын ескеру керек. Сондыктан олардыц огаш кершер ю-эрекетш унем^ бакылап, достары ны ц юм е к е н д т н е , отбасындагы ем^р-т^рш^л^г^не назар аудару керек. Ата-аналармен б1рлесе зиянды эдеттердщ зиянына кездерЫ жетшетЫдей тэрбие амалдарын колга алу кажет.

Киелк кешенд^ тэрбие жумыстарын

у й л е с ф е уйымдастыра отырып, жат эдеттен жиренуге, оныц салдарын, нашакорлыктыц зацмен жазаланатынын тусш- д^ру, тиют оц нэтиже берт, максатымызга жетк^зер^ сезш .

Багдарламаныц максаты - ш эф ттер мен жасестр1мдердщ арасында нашакор- лыктыц алдын алу шараларын уйымдас- тыру, дене шыныктыру мен спортка деген шыныктыру мен спортка деген кызыгу- шылыгын арттыру жэне отансуйпштж тэрбие беру.

Багдарламаныц багыттары:- Окушылар бойындагы салуатты

ем^р салты туралы гылыми дуниета- нымдык тусчн1к, кезкарас орныктыру максатында танымдык тэрбие сагаттарын етшу.

- Салауатты ем^р салтына тэн дагдыларды калыптастыру шаралары.

- Салауатты ем1р салтыныц кара- пайым гигиеналык устанымдарын ем^рл^к эдетке айналдыру.

- Эрюм ез денсаулыгына жауапкершн лжпен карауы керек кагидасын кунделжт турмыс зацына айналдыру.

- Темею, Ы мдж, еартю жэне езге де денсаулыкка аса зиянды эдеттер жешнде саналы кезкарас калыптастыратын сынып сагаттарын етюзу, б т ж т мамандармен арнайы такырыпта кездесулер жасау.

- Эскерге отансуйпштж тэрбие бере- т1н жуйелк максатты кешенд^ ю-шаралар уйымдастыру.

Дене шыныктыру жаттыгулар мен спорт турлер1мен жуйел^ ш угылдану адам денсаулыгын | жаксартып кана коймай, адамныц жеке басыныц жалпы дамуына да эсер етедк Жас урпакты ден сау, б ^м д к тулгасы дурыс калыптаскан, шыныккан адам етт тэрбиелеу максатын устанган пэн мугал^м^ оган жету уш ш юке нашакорлыктыц алдын алу шараларын жузеге асыру, зиянды эрекеттерд1 бол- дырмау ушЫ мектеп пен ата-ана арасында тыгыз байланыс орнату тшс. Тек, деш сау бала гана окуды жаксы мецгерт, жан- жакты дами алады. Оныц еап ж еттук тапкырлыгы, окуга деген кабтетЫщ жогары болуы, ширактыгы мен ж ацалыкка


куштарлыгы баланьщ денсаулы гы на тжелей катысты десек, мугал1м жылдык тэрбие жоспары барысында сынып сагаттарында дэр^ерлердщ пайдалы акыл-кецестер^ аркылы уйымдастыру керек.

©йткеш, жасестр^мдер арасында нашакорлыктыц алдын алу шараларын жузеге асыру ушЫ дене тэрбиес пэынен сыныптан тыс жумыстар журпзу - тшмд1 эдю болып есептеледк

Дене тэрбиес мен спорт бойынша журпзтетЫ сыныптан жэне мектептен тыс жумыстар Отанга деген суйюпенштж пен шын бертгенджтк сапалы тэртт пен адамгерштж тэрбиенщ езге де жактарын калыптастыруга мумкшдж бередк Сыныптан жэне мектептен тыс жумыстар окушылардыц дене тэрбиесш жузеге асыру юнде, оларды жан-жакты жеттдн руде, окушылардыц бос уакытын пайдалы уйымдастыруда, сонымен б1рге жалпы оку- тэрбие жумысын жаксартуда м эн зор е ке н д т ем^р тэж1рибем1зде сан рет дэлелденген. Сондыктан окушылардыц зиянды эдеттерден (ш ктж , нашакорлык, еартю, токсикалык заттар) арылтуда тэрбиенщ сыннан еткен бул жолдарына ерекше мэн берт, оныц формалары мен эд ю -тэстдерш турленд^р^п отыру ез жемюн сезш бередк Тек оларды ез дэрежеанде уйымдастыра б1лу мугал^м кабтетЫе тэуелдк

Осы м^ндеттерд^ жузеге асыру ушЫ мектептердеп дене тэрбиес уйрмелер^ мен секцияларына окушыларды кептеп тарту кажет.

Зиянды эдеттерд1 болдырмау ушш дене тэрбиес пэн мугал^м^ мынадай спорттык-сауыктыру секцияларын уйым- дастырганы жен:

- Ж ецт атлетика секциясы.- Гимнастика секциясы.- Волейбол секциясы.- Футбол секциясы.- Тенниссекциясы.- Велосипед спортты секциясы.- Коньки, шацгы тебу секциясы.- Ат спорты секциясы.- Жузу, елкетану секциясы.- Бокс, курес секциялары.

Секция спорттыц сол тур1мен ай- налысатын окушыларды Президент сына- маларыныц нормативтерш тапсыруга дайындайды. Президент сынамаларын тапсыру барысыныц есебЫ журпзед1 жэне жумысты барлык жагынан колдап, насихаттайды.

Окушылар арасында темек тарту, нашакорлык, т.б. болд ы рм ау ушш окушыларды спорт секциясына кептеп тарту - дене тэрбиес пэн мугал^мдер^нщ мш детк Оныц урдю ш ен шыгу ушш ш эф ттер арасында мынадай жумыстар ж у р п з ^ тшс.

- Дене тэрбиес мен спортка окушыларды кептеп тарту, оларды Президент сынамаларын тапсыруга даярлау.

- Окушылардьщ денсаулыгын ныгайту. Денеанщ дамуын жет^лд^ру, сабак улгерн мЫ арттыру.

- Сабактарда окушылардьщ алган б̂ л̂ м̂ мен дагдыларын жет^лд^ру, спортпен жуйел1 турде айналысу аркылы, зиянды эдеттерден кашык болуга кол жетюзу.

- Окушылар мен олардьщ ата-аналары арасында дене шыныктыру мен спортты денсаулык к е п ^ екеын насихаттау.

- Дене ш ыныктыру жаттыгулары мелшерЫ нактылау.

- Спорттык жетютжтерге кол жетшетЫ турл1 жарыстар.

- Спорт сацлактарыньщ ем1рЫ енеге ету.

- Зиянды эдеттер жэне оньщ адам агзасына эсерь

- Ж асестр^мдердщ т е м е к тарт- пауыньщ, Ы м дж шпеуЫщ, еартю колдан- бауыньщ алдын алу.

- П.Н.Ивановтьщ ж уйес бойынша шыныгу.

- Еартюы пайдалану кааретке экелт согады.

- «Отбасы салауаттылык сапында» ойыны.

- «Жас улан», «Аттаныс» эскери- отансуйпштж спорттык-сауыктыру ойын- дары.

- «Ал, кэнеки, ж тттер!» спорттык


ойындары.- 6ртурл1 эстафеталык спорттык-

сауыктыру ойындары.- Казактьщ улттык спорт ойындары

аркылы балалар мен жасестр^мдер арасында нашакорлыктьщ алдын алуга болады. Зиянды эдеттерден арылуга дене шыныктыру мен спорттьщ кемеп зор.

Каз^рг ̂ танда когамнын элеуметтж - экономикалык жагынан дамуы ушш жан- жакты дамыган тулганын белсенд^ эрекет мен тэл1м тэрбиесш гылыми тургыдан непздеу кажет. Бул ескелен урпактын денсаулыгын ныгайтуга мумюндж жасай- ды жэне дене тэрбиес саласындагы окушылардын дайындыгын камтамасыз етуге гы лы м и-эд ю тем ел к ти^мд^л^кт^ арттырады.

Окушылардын жалпы спорт турлерн мен айналысуын жет^лд^ру даярлыгын калыптастыру ушЫ дене тэрбиес пэн мугал^м^ окушылардын дене тэрбиесше дайындыгы жэне организмнщ жас ерекше- лжтерЫе онын денесшщ жеттуЫе эсерк суйешш, козгалгыш аппарат жэне булшык ет жуйеск онын журу, козгалу кимылдарын юке асырудагы ролЫ, дене жаттыгуларын ез безмен эрдайым орындау талабын катлыптастыру, эр турл1 спорт ойындары, денешыныктыру тэрбиесшщ эр турл1 формаларын пайдалану, денешыныктыру кабтеттерш жет^лд^руд^ карастырады.

Ол ушЫ дене тэрбиес пэн мугал^м^ гылыми-практикалык жумыс журпзгенде толык б1р сынып немесе б1рнеше сынып окушыларымен жумыс журпзу1 кажет. Сынып окушыларымен сыныптан тыс спорттык жумыс журпзген кезде дене тэрбиес мугал^мн^н кунделж дэптер^ болуы тшс. Ол кунделж дэптерде эр окушыга б1р немесе ем парак арналуы кажет. Кунделж дэптерде эр окушынын жануя жагдайы, окушынын аты-жен толык жазылганы дурыс.

Облысымызда жалпы б ^ м беретЫ мектептерде дене тэрби ес мугал^м^ гылыми-практикалык жумысты неден б ас та у керек? ИНр:/ / То1о.таН.ги / таП/181171/ турИо!о/659.И1т1?1апд=ги - 658

Окушынын отбасы жагдайы туралы

мэл^мет:- окушынын ата-анасынын аты-женк- окушынын ата-анасынын биология-

лык-физиологиялык дамуы (ата-анасынын бойынын узындыгы т.с.с.)

М.Окушынын ез1 жайлы толык мэл1мет.1. окушынын аты-жеш.2. окушынын биологиялык-физиоло-

гиялык спорттык дамуы.а) окушынын бойынын узындыгын,

салмагын елшеу.б) окушынын кол-аяк, бел, саусак

куштерЫ елшеу.Егер окушынын бойы ез даму

денгейшен кыска болса, бой еаретш, салмагы аз элжуаз болса онда кол-аяк, бел куштерЫ дамытатын жаттыгулар топта- масын беру кажет.

в) Жалпы б ^ м беретЫ мектептердеп окуш ылардын б^л^м ̂ мен ю к е р л т н е койылатын нег1зг1 талаптардын керсет- юштер1 2-4 сынып, дене тэрбиес пэынщ б ^ м , б т к дагды лары ны н м ш д е тт денгейлерн багалау, бакылау жэне елшеуш мысалдары Президент™ денгей улттык дайындык денгей сынактарынын турлерш тапсыру керек (5, 9, 11 сынып). Осы сынак нормативтерЫ 1 ^ токсанда орындау кабтеттерЫ кунделж дэптерге толык жазып журу, эр токсан сонында окушылардын барлык биологиялык - физиологиялык даму керсетмштерЫ, жас ерекш елжтерш е байланысты барлык спорттын керсетмшЫ кемштжтерЫ, жетю- тжтерЫ талдап жазып отыру тшс.

Б^з дене тэрбиес п э н сабагына катысатын окушыларды оку жылынын басында тэж^рибе сабактарын етмзу ушЫ, олар мЫдетт турде дэр^ерлж бакылаудын корытындысы бойынша денсаулыгына, спорт керсетмштерЫщ даму денгейше карай терт топка белем1з.

I- топ. Дайындык оку бел1мЫе (нег1зг1 топ) денсаулыгында ауыткулар жок, жан- жакты шыныккан окушылар кабылданады.

I I - топ. Д а й ы н д ы к оку бел1мше (дэр^ерлж дайындык тобы) непзЫен деш сау б^рак даму денгей толык жеттмеген (элжуаз) окушылар кабылданады.

III- топ. Арнайы оку бел^м^не (арнайы дэр^ерлж топтагы) дэр^ерлж бакылаудын корытындысы бойынша денсаулыгы


ауыткытан, шыныту дэрежес темен окушылар кабылданады.

^ -т о п . Спорттык оку бел^м^не (спорт нэтижесш жет^лд^ру топтары) нег^зг ̂ оку бел1мЫен денешынытуы жаксы дамытан, спорттык дэрежелер талаптарын орындатан жэне спорттыц б1р тур^мен теренделп шутылдантысы келелн окушылар кабылданады.

Дене т э р б и е с пэш мугал1м1 тылыми-эксперимент жасайтын сынып окушыларын мЫдетл турде терт топка белт, ол окушылармен жеке жумыс жаттытулар топтамасын беру, сол берген жаттыгулар топтамасыныц эр жеке окушыга дурыс эсер етуЫ мутал^м езЫщ кунделж дэптерЫе жазып отыруы тшс.

Ескерту: мугал1м окушыларды терт топка белгендтн айтпай ез ̂ тана кунделж дэптерЫе жазып, терт токсан бойы эксперимент журлзген сыныбы бойынша дэр^ермен кецесе отырып, сол окушылардыц спорттык биоло- гиялык-физиологиялык жатынан есуЫ ата-аналарына хабардар ету1 тшс. Сол окушылардыц уйге бертген жатты- тулар топтамасын, ата-аналардан оку- шыныц орындап немесе орындамай жургенш мшдетл турде б т т , ол окушыларта дурыс батыт-батдар бер1лу1 керек. Дене тэрбиес пэш мутал^м^ ты лы м и-эксперим ентлк жумыс журпзу ушш мумю ндтнш е теменг сыныптыц окушыларын алып, олармен оку б т р г е н ш е жум ы с ж урпзед л Сол с е б е п т тылыми- эксперимент журпзетш сыныбын, мектеп ужымына хабардар е т т , педагогикалык кецестщ шеш1м1мен б укт ата-аналарта тус1н1к жумысын ж ур пзт , ата-аналар жиналысыныц шеш^м^н шытарып алуы тшс. Гылыми- экспериментлк жумыстыц бала орга- низмЫе жаксы эсер етелнше, баланыц бойыныц дурыс есуЫе, салматыныц дурыс жеттуЫе, кол-аяк кушк е п т т т , ж ы лдам ды ты , б т ш т т т н д уры с калыптасуына эсер1 бар екешн ата- ананыц жэне окушыныц езшщ кезЫ

жетюзу дене тэрбиес мутал^м^нщ басты мшдел. Дене тэрбиес пэш мутал^м^ тылыми-экспериментлк жумыс аркылы не кемек алута болады. Дене тэрб и ес пэш мутал^м^ кеп жылты тылыми- экспериментлк жумыс аркылы баланыц дурыс еап жетшуЫе ез жаттытулар топтамасыныц калай эсер^ бар екешн б т т , баланыц 2-11 сынып аралытындаты даму децгешнщ езтщ кунделжл дэптер^ аркылы бакылап отырады. Келес оку жылында жаксы ж а т ты т у л а р т о п т а м а с ы н б еру ге б ола ды . Биологиялык-физиологиялык жатынан даму децгейшщ дурыс ж е ттутд е дене тэрбиес пэш мутал^м^ ез ецбепнщ катысы бар екешн тус^ну^ тшс. Дене тэрбиес пэш мутал^м^ езтщ кеп жылты тылыми-экспериментлк жумыс аркылы баланыц жас ерекшелтне байланысты спорттыц дамута тжелей эсерш б т т , бешм дарынды окушыларды р̂ к̂ т е п , сол окуш ы лардьщ улкен спортка

кызытушылытын арттырып, жолдама бередкЕгеменд^ ел^м^здщ ертецп баянды болашаты

буг1нг1 мектеп окушыларыныц колында екендт шубэаз шындык. Ятни, жаца котам жастары нетурлым салауатты ем^р салтын сактап, отаншылдык рухтан сусындап ессе, солтурлым халкымыздыц келешег зор болатынына сен^м^м^з мол.

Пайдаланылган эдебиеттер:1. Казакстан Республикасында 2015 жылта

дешн б ^ м беруд дамытудыц тужырымдамасы.2. Казакстан Республикасыныц Президент

Нурсултан Назарбаевтыц казакстан халкына Жолдаулары: "казакстан -2030", "казакстан -2050".

3. Какой быть 12-летней школе Казахстана "12 жылдык б ^ м , 12-летнее образование" журналы- ныц 2005 ж. № 5, 6; 2006 ж. № 1,4 жэне 2007 ж. № 4, 5.

4 .0 .С Эдтханов., 6.К|. Касымова. Салауаттану окулыты. - Алматы, 2005

5. А.Д.Соколова, З.С.Абишева. Валеология - наука о здоровье: Учебно-методическое пособие.- Алматы, 1999.

6. Х.К.Сэтбаева, Ж.Б.Н^лд^баева. Валеология: оку-эдютемелж курал.-Алматы,1999.

7. ©тейбойдак Ттеукабы лулы . Шипагерлж баян.- Алматы:Жалын, 1996.

8. Алпарслан ©зязыжы. Арак, темек жэне баска зиянды заттар /ауд. Сэуле Датайкызы. - Анкара, 1998.

9 . «Валеология. Дене тэрбиесл Спорт» журналдары.

ПЕДАГОГИКАЛЬЩ АЛАН ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПЛОЩАДКА

ф АН Ы Ш БАЕВА З.Б.«9РЛЕУ» БАУО» АЦ филиалы ОЦО бойынша ПЦБАИ Мектепке дей^нг^ тэрбие жэне бастауыш б'т'м беру кафедрасыныц ага оцытушысы, п.г.к.

М.МОНТЕССОРИДЩ ЕРТЕ ДАМЫТУ ЭД1СТЕМЕС1Н1Н МЭН1 НЕДЕ?

Казахстан элемдж б ^ м беру кецютшне ену жагдайы мен б ^ м беру жуйесш жацгырту, оку-тэрбие удерюнде жеке тулганы дамытуда педагогикалык технологияларды жасау жэне сыннан еткен колданы стагы ш е те л д к педагогикалык тэж^рибелерд^ енд^руде М.Монтессоридщ педагогикалык жуйесше ерекше мэн берт отыр. М.Монтессоридщ педагогикалык жуйес бала сез1мЫщ даму кезецдерше, ерж т жэне ез бетшше ю- эрекетше, турл1 заттык ю-эрекеттер мен дидактикалык материалдармен жумысына, педагогтщ бала дамуына тжелей жэне жанама эсер етушщ тшмд1 уйлеамдшшне жэне т.б. непзделген.

0рб1р баланыц ез ерекшел^ктер^ мен кажетттжтер1 бар толыкканды тулга екендшн эрб1р ата-ана мен тэрбиеш^ бтедк Дегенмен, олардыц шагын тобы гана балага ез кезкарастарын куштеп тацбай, шынайы болмысты баланыц кез^мен кабылдап, оныц жолымен журедк Монтессоридщ ерте дамыту э д ю те м е а ш ц мэнш - баланы орташа стандарттарга бешмдемей, керюнше, оныц тек дербес ерекшелжтерше назар аударып, оган кажетт багыттарга сэйкес дамытуды курайды. Мундай жагдайда ересек адам (ата- ана, тэрбиеш^ мугал1м жэне т.б.) сэбидщ коршаган элемд^ танып-бшушде кандай да б1р киындыктарды ке зд е с л р ге н д е колдау керсететш кемекшю гана болып табылады.

М.Монтессоридщ б укт ^м ш щ нег^з^н курайтын, оныц эдютемесшщ басты кагидасы - баланыц д ерб естт. [1] Сэби барлык нэрсемен (оныц элемд^ тануы, уйрену^ дамуы жэне т.б.) тек ез1 гана айналысуы кажет. в р и н е , бул е р е с е к т е р (а та -а н а л а р , тэрбиешшер, мугал^мдер жэне т.б.) - баланыц ем^р^ндег^ мулдем кажетаз "кейткерлер" деген сез емес: олардыц аткаратын рел^ - юшкентай адамга шынайы кажет болган уакытта кемек пен колдау керсету, сонымен

к а т а р " д у р ы с " к о р ш а г а н о р т а н ы у й ы м д а с т ы р у б о л ы п т а б ы л а д ы . Сондыктан Монтессори эдюшщ нег1зг1 ураны бала тарапынан айтылатын "Муны ез^мнщ ^стеу^ме кемектес!" деген танымал сейлем болуы да кездейсок емес. М.Монтессори сэбидщ ез бетшше орындай алатын юн ересек адамныц орындауы мшдетт емес екендшне сешмд1 болды. Сондыктан нак осы максатпен ол колдыц усак моторлык кимылын тамаша дамытып, назарды шогырлауга, т э р т т т дербес сактауга, колда барды дербес уйымдас- тыра отырып, баланы коршаган нэрселерд1 ез калауынша баскаруга мумкшдж беретш дэндермен, моншактармен, туймелермен жэне т.б. усак заттармен жузеге асырыла- тын арнайы жаттыгуларды дайындады. [2]

М.Монтессоридщ пшршше, коршаган ортаны балага бешмдеудщ мацызы зор. Б̂ зд̂ коршаган элемге юшкентай баланыц кез^мен караудыц езнак оныц тек ересек адамдарга гана арналгандыгын керсетедк ЖиНаз, кшм, техника жэне т.б. баланыц емес, ересектердщ ем^р^н колайлы етуге бешмделген. Сондыктан М.Монтессори сэби ушш мейтшше колайлы болатын элемд^ жасауды усынады. Баланыц барлык заттары - оныц ойыншыктары, ютаптары, кшмдер^ ыдыстары, сулгю, сабыны, т1с шеткес жэне т.б. - оныц ересектердщ кемегше жугшбей-ак колдана алуына ыцгайлы етш орналастырылуы кажет. Балалар жиНазы шын мэнюнде "балаларга арналган" болуы, ал кез-келген колда бар куралдар (дэндер, мата киындылары, туймелер, карандаштар жэне т.б.) аткара алатын дамытушы материалдар бала ушш шын мэнюнде айшыкты жэне кызыкты болуы кажет.

М.Монтессоридщ педагогикалык жуйесше сэйкес сэбид^ б1р нэрсемен шугыл- дануга, оны еркшен тыс мэжбурлеуге жэне б1р нэрсен дурыс жасамагандыгы ушш жазалауга болмайды. врине, ересек адамга кандай да бIр карапайым з а т т а р д ы ц с э б и д е к и ы н д ы к т а р туындататынын тусшу ете киын. Дегенмен, езш юшкентай адамныц орнына кою жэне окигаларга оныц кез1мен карау аркылы кейде пирамиданы курудыц оцай емес екендшн тусшу жецш болады. Осыган байланысты улкен тез1ммен сэбидщ езшщ курдел^ жумысын дербес орындауын


куткен дурью. Сонымен катар балага тапсырманы т у с ^ р е отырып, сезд^ мейтЫше аз колдану кажет. Ал, артык сездер оныц дербес эрекеттенуЫе мумюндж бер-мей, кедерп кел^редь М.Монтессори ата-аналарга, устаздар мен тэрбие-штерге "Баланыц ез1 кез- келген турде саган етш ш жаса- маганынша, оган тиюпе!" деп талап ете отырып, юшкентай адамныц б^реуд^ц жен сттеуьмен емес, ез журепнщ к а л а у ы м е н га н а э р е к е т ететш дербесттн беютедь [3]

М.Монтессори езшщ педагоги- калык жуйеанщ нег^зг ̂ эдютершщ б1р1н баланыц ерк^нд^г ̂ деп жариялады. Ол муны курмет пен кад^рл^ карым- катынаска ез ем^р^нде б е л г^ б1р табыстар мен ж е т ю т к т е р г е кол жетюзген ересектер гана емес, сонымен катар толыкканды адам болып табылатын, олармен «адами» карым-катынас жасалуы м ш д е тт юшкентай адамдар да лайык деп тус^нд^рд^. Дегенмен, М.Монтессори кез-келген, тю т ец ерюн тулга да эрдайым тэртюке муктаж, оны аялы жэне сез^мтал эдютерд1 колдану аркылы орнату кажет екендтн тус1нд1. Ерк1н адамдарды тэрттке кел^ру, шын мэнюнде де оцай емес, б1рак, педагог муны балаларды у н ш жэне кимылсыз мтас муандерге" айналдыру непзЫде емес, керю нш е, ез^н-ез^ баскара алатын жэне эртурл^ турмы сты к ережелерд1 устана алатын адамдарга айналдыру аркылы жузеге асыруды усынады.

М.Монтессори ата-аналарды ба- ланы жалпы кушпен, эаресе ектемдж тургысынан мэжбурлеудщ ка у ю тт т туралы ескертедь Осыныц нэтижеанде бала кез-келген шыгармашылык ю- эрекетке деген кы зы гуш ы лы гы н жогалтып, эке-шешес калаган багытта ешб1р кадамга ^лгер^лемеу^мен катар, ез ата-аналарына деген кажетт сеымь нен де айрылады. Педагог ек1 жастагы сэбидщ ек1 мэнд^ сандарды ж ец т кебейтетЫдт туралы туган-туыскандар мен достарыныц алдында каншалыкты мактангысы келсе де, мундай

"гажайыптыц" тек кейб^реулерге гана кол жет^мд^ екендюш ес керт , ез сэбшн "математикалык кабтеттершщ болмауы- на" байланысты оныц ецсеан темендет- пей, ересектердщ окигаларды асыктыр- мауына ерекше назар аударады. М.Монтессори балалардыц коршаган элемд^ толы кканды тануы уш ш еш кандай к и с ы н с ы з т ы й ы м д а р д ы ц б о л м а у ы керекттне назар аударады. Тю т ата- а н а л а р ез б а л а л а р ы н к ы з гы ш т а й коргайтын кауют заттар да (кайшылар, пышактар, ыстык утжтер жэне т.б.) ересек адамдардыц эркашан баланыц касында болып, шынайы каую туындаган сэтте б^рден кемекке келу1 жагдайында олардыц дамуыныц жалпы ^збепндеп кажетт буын болып табылады.

Монтессоридщ пшршше, сэбиге уш жыл толысымен-ак, оны «автономды» рельстерге кайта коюга болады: осы жаска дейш бала ересектерге, эаресе, езЫщ анасына тэуелдь Дегенмен «сыни» уш жылдан соц балалар ездерЫ камкор жэне оларды жаксы керетЫ ересектер (сэби- лерд^ шомылдырады, тамактандырады, уйкыга жаткызады, серуендеуге шыгарады жэне т.б.) «куыршактарга» айналдырган релдерш тэуелЫз адамдар релше алмастырады. Ец бастысы - ересектердщ кемепназ дербес журуге, тамактануга, кшнуге, сатыга шыгуга жэне т.б. руксат беру. Ата-аналар ез балаларын негурлым узак уакыт ю-эрекетке ка б те тт емес «жандар» деп есептесе, олар согурлым солай болып кала бередь Б1раз жылдардан соц ересектердщ ездер^ калайша балалардыц касында езЫщ катац ерж-жюерЫ керсетуге ка б те тт кез-келген адамга тэуелдк мулдем эрекетш жэне бейшара «марионетка» болып калдык деп тац калады. М онтессори ата-аналарды баланыц бойында туылганнан бар табиги дагдыларын басып-жаншымай, керюнше, оларды уздж мецгеруге кемектесуге уйретедь Юшкентай балага езЫщ э л ш аяктарына туруы ушЫ кол соза отырып, ата-аналар «кажетш кызмет» етедь

М онтессори эдю ш щ магынасы - баланы ез^н-ез^ тэрбиелеуге, ез^н-ез^ окытуга, езш-ез1 дамытуга ынталандыру. Монтессори сабагында балалар сабак сайын ез бетшше ю-эрекетт калайды жэне


езЫе жайлы жылдамдыкпен сол ю-эрекетт орындайды. Жумыс жасау барысында баланыц осы турдеп окуы назар салуды, дэлелдеудк езш устай б ̂ л уд ̂ , окуга ынтамен карауды талап ететЫ кызыкты зерттеу процессе айналады. Монтессори эд1с1н1ц мэш- алдын ала дайындаган ортада педагогпен б1рлесе отырып жасаган балалардыц еркш жумысы.

М.Монтессори эд ю улттык, мэде- ниетттж дэстурлерЫ жалпы философия- лык тужырым-дамалык рухани тэрбиемен жарастыра б^р^кт^рет^н сондай-ак, баланыц субьективт позициясын мойындауга жэне бала табигатыныц ересек бала табигаты- нан ерекше екешн жариялауга непзделген эдютемелж базасы бар, мэн бойынша тутас, уткыр авторлык жуйе болып табылады.

Монтессори - топ кеп орталыктардан турады. Бала сез^м^н дамыту орталыгы. Баланы ц сез^м тэрбиеЫ , баланьщ кабылдауын дамы ту жэне коршаган элемдеп заттардыц касиеттер^ туралы туанжтерш калыптастыру: п̂ ш̂ н̂ , келемк туск ^ салмагы, кецютжтеп орны, ию , шыгаратын дыбысы, т.б. болып табылады. Бул орталыкта балалар ездерЫ кутуге арналган заттар орналасады. М.Монтессори балага езбе^мен жумыстануга уйрету, баланыц инттелектуальдык кабтеттерЫ дамыту, ез-езЫ тэрбиелеу жэне жогаргы бага беру кушт туртюш болып келед1 деп тужырымдайды. Сонымен катар практи- калык жаттыгулар орындау аркылы бала езшщ кимылын жет^лд^ред^. Материалдар баланыц дурыс ттЫ дамытуга кемектеседк сездж корын байытады, колын жазуга д а й ы н д айд ы , ф о н е м а т и ка л ы к есту кабтетЫ дамытады, окуга жэне жазуга уйретедк Математика орталыгында балалар 10-га дейш сандармен, жиынтык- тармен, арифметикалык операциялармен танысады. Осы орталыктыц Монтессори- материалы балага киын абстрактылык математикалык тус^н^ктерд^ жэне опера- цияларды тусшуге кемектеседк Осы орталык балаларды коршаган ортамен таныстырады. Осы орталык материалы ботаника, зоология, анатомия, география, физика, астрономия непздерш мецгеруге

кемектеседк Бала орталыкты жэне Монтессори-материалын ез ̂ тандайды. Монтессори - тэрбиеш1 бала эрекетЫе кажет болганда катысады. ©се келе бала кажете дагды мен юкерлжт мецгередк сонымен катар балада тэуелшдж, езЫе деген с е ш м д т ж сез^м калыптасады. М.Монтессори эдю балада езшщ мум- юнджтерше сай дамуга деген кызы- гушылык, жаца б^л^мд^ тануга деген куштарлыгын оятады. Бала не ютегю келед^ емес, неге дайын соны ^стейд .̂ Ересектер ереже усынады, балалар ез багытымен сол ережелерд^ орындап, дамиды. Сонымен бала ез эрекетшщ нэтижесше ж а у а п к е р ш т к сез^ммен карайды. Монтессори педагогикасында жылжымалы элшби улкен рел аткарады. Бул элшбиде дауысты дыбыстар кызыл тустк ал дауыссыз дыбыстар кек тустк Бала езше таныс эрштерден 3-4 эрштен туратын сездерд^ курастыра алады, бала эл ̂оки алмайды, б1рак дыбыстарды сездщ басында, ортасында, соцында ести алады жэне сол есжен дыбыстарын эрштермен курастырады.

Монтессори технологиясыныц теория- сы мен практикасын тутас б т у мектепке дей1нг1 б ^ м беру педагогтерше баланыц кузы ретттжт тулгасын калыптастыруга багдарланган оку-тэрбие удерюн ти^мд ̂эр1 сапалы уйымдастыруга кемектеседк М.Монтессори педагогикалык жуйесш уйренш, балабакша жагдайында колдану бойынша кэаби бшжтшшн калыптастыруга жэне каз1рп б1л1м беру парадигмасын сапалы жузеге асыруга мумкшдж бередк

Пайдаланган эдебиеттер т̂ з̂ м̂ :1. К|Р мектепке дей1нг1 б ^ м беру

у й ы м д а р ы н ы ц о к у -т э р б и е у р д М н е М.Монтессоридщ педагогикалык жуйесш енпзу бойынша эдютемелж нускаулык. Алматы, 2013.163 б.

2 . М о н т е с с о р и б а л а б а к ш а с ы . Ю.И.Фаусек. Издательский дом «Карапуз»- Мэскеу, - 2008 г.

3. Бабаева Сабет Балтабайулы. Кемел адам - тулга калыптасуы. Педагогикалык теория непздерк Монография, 2010- 371. бет.


ИЛЬЯСОВА Г.«9РЛЕУ» БАУО» АЦ

филиалы ОЦО бойынша ПЦБАИ

Мектепке дей^нг^ тэрбие жэне

бастауыш оцыту кафедрасыныц ага

он;ытушысы

ШЫГАРМАШЫЛЫК ЖУМЫСТАР АРКЫЛЫ БАЛАНЫ ДАМЫТУ

Буг1нг1 урпак - тарихи кезецде ем^р сурт, улттыц, елдщ, жердщ болашагы ушЫ улкен ж ауапкерш тж мшдетш аркалап отырган урпак.

Га с ы р л а р бойы б а б а л а р ы м ы зд ы ц арманына айналган Тэуелаздтм1зге кол ж е т м з т , е г е м е н д к т е н ш т е г е н урпак. Олардыц болашакта улттык дэстур мен салт- сананы берж сактайтын, саналы да парасатты болып ©су^н^н б1р к т т устазда деп б^лем^з. Нагыз устаз кай гасырда да - устаз болып кала бермек. Устазга койылатын талап пен тте к кашан да ортак. Ол - Б ^ м д т ж , Имандылык, Парасаттылык. Жас урпакты ц жацаша ойлауына, олардын б^ртутас дуние-танымы- ныц калыптасуына элемдж сапа децгейшдеп б ^ м , бтж , непздерЫ мецгеруЫе ыкпал ететЫ жацаша б ^ м мазмунын куру- жалпы б ^ м беру жуйеандеп езект мэселенщ б̂ р̂ .

Жаца т и п т казак мектептерше ез халкыныц эдет-гурпын, тарихын жаксы бтетЫ, ем^р агымын жете туанетш, ойшыл, б ^ м д к жацалыкка жаны кумар устаздар керек. К ^ р п тацда жас устаздардыц казак ттЫ жетж мецгерсе де, т т байлыгыныц жутацдыктары сезтедк Сез сейлей бту, оны шэфттерЫе жетюзе б1лу, шешендж кабтет - устаздыц ец басты касиеттершщ б̂ р̂ .

Б̂ р^нш ̂ сыныптан бастап окушыга т т ерекш елжтерш , оны кыры мен сырын тус^нд^ру^мен катар, оныц адамгерштжке баулу жактарын уйретт, улкенд^ сыйлау юшже камкорлык, бауырмашылдык сиякты асыл касиеттерЫ бойына с̂ н̂ ру̂ керек. бркашан да ана т т т щ рел^ айрыкша. Сондыктан да халкымыз: «Ана сут - бой еаредк ана т ^ - ой еаредЬ, - деген.

^ Окушыларга арнайы мэттдер аркылы

оны ецдеу немесе магынасын сактай отырып, т т т езгертт жаздырту жумысыныц мэн зор.

Шыгармашылык тулга калыптастырудыц б1р жолы ец алдымен окушылардыц танымдык 1зденютерЫ ти^мд ̂уйымдастырумен жузеге аспак.

Шыгармашылык кабтетт ашуда эдебиет пэн сабагыныц мумюндт мол екендтн ескере отырып, тшмд1 пайдалана б1лу аса шеберлжт кажет етедк Жаца технология эдютерт колдану барысында окушылардыц барлыгы да белсендтж танытып, б^р^н^ц ойын б1р1 тыцдап, тти па т керсетедц шыгармашылык, 1зденютщ кезт ашып, оны керсете бтуде ой - толганыс непзтде олардыц б^л^мдер ̂бекидк Сабактыц эрб^р сатысы белсенд^ ойлайтын окушыны тэрбиелеу жолдарына ынтасыныц болуын, ой тудыруын, ез ойын жетюзе б1лу топтык корытындыга келе б т у т , сын тургысынан ойлау ю к е р л т н , ^зден^с нег^з^н калы птасты руга багытталады.

Шыгармашылык - эд ем тж пен эсемджтщ элтпеск Мугал^мн^н ез ̂ де шыгармашылыкпен туракты айналысатын, дэу^р кешшщ езгерютерше тесе алатын болуы тшс. «0з1 шыгарма жаза алмайтын мугал^м жагада турып, жузуд^ уйреткен су жаттыктырушысына тец». Улы адамныц осы сез1 - мугал^мн^ц казыгы, багыты болуы кажет. Шыгармашылык б укт болмыстыц, козгалыстыц, дамудыц ягни б укт т р ш т ж кезк Мектептеп уздж бтрген мыцдаган окушыныц ем^рмен бетпе-бет келгенде икемш , дэрменш болып шыгатын кездер^ аз болмайды. Сондыктан окушыныц шыгармашылык мумкш дтн ашуды, оган багыт-багдар берудщ кыр-сырын, окыту жуйестдеп мэнт, орнын, зацдылыктарын, жолдарын сез етпектз.

Шыгармашылыктыц турлер1 кеп. Алайда б1зд1ц нысанамыз - сез енер1 адамныц ш еш з мумюндтн ашу касиетмен ку ^р е тткК ^р п тацда мамандык атаулыныц барлыгы б е ш м д т к т ц е п т т к т ц шапшацдыкты, ерекше ой кызметт, мол шыгармашылык мумкшджтк ез^н-ез^ коршаган турл1 жагдайларга тез икемделт коймай, оларды керект багытына шыгармашылыкпен бура б т у кабтет- т т т н кажет етедк Ендеше, ертецп кун казак мектебш б т р ге н жас улан когам алдында дэрменш дж керсетпеу уш т мамандыктыц кез- келген саласына кажетт б тж дагдыны мектептен алып шыгуы керек. Ал б ^ м нег з̂ ̂ бастауыштан каланады. Тэуелш елдщ треп б^л^мд ̂ урпак, еркениет б^кеннщ езеп б ^ м , гылым, тэрбие дейтн болсак, осыныц барлыгыныц бастауы - бастауыш мектеп. Ал бастауыш буынныц непзп м тд е т баланыц жеке басын бастапкы калып-тастыруды


камтамасыз ету, оныц кабшеттерш дамыту, адамзаттыц асыл касиеттерш окушы бойына сНру. Баланыц шыгармашылык ю-эрекет- терш , у л т т ы к м э д е н и е т пен рухани кундылыктарын тэрбиелеу ана т ^ аркылы жузеге асады. Окытатын пэндердщ бэрше б^рдей керектк бэрш каусырып, орап алатын пэн екеш даусыз. Ана ттш жаксы мецгерт алмай, езге пэндерд^ тусшу мумкш емес. Ана т1л1н уйрену, сездерд1 жаттау, олардыц жуйесш, езгеру зацдарын б1лу гана емес, тш уйренумен катар, бала ттд щ сансыз кеп угымдарын, ойларын, сез^мдер^н, мецгередк Мугал1м окушыныц езш ^зденуге жетелейдк ойлауга уйретедк турл^ ю-эрекетке багыттай- ды. Шыгармашылык сабактар эр окушыныц жеке кабтеттер1 мен м у м к ш -д к те р ш , танымдык ю-эрекеттер1 мен дагдыларыныц дэрежесш керсетт бередк Кезшде казак мектептершдеп дидактикалык мшдеттерд1 шешуге Ы.Алтынсарин «Балалармен кыска, ашуланбай, байсалды сейлеу, эрб^р пэцд бар пейшмен жэне карапайым ттм ен туац^ру керек, мугал^м жан -жакты, бт1мд1 ез юшщ шебер^ болуы кажет» - деп атап керсетедк

Мектепте сапалы б ^ м беруд камтамасыз ету мэселелер1 мен оны шешудщ б1рден-б1р жолы: окытудыц инновациялык техноло- гиялары мен жаца акпараттык технологияны уштастыратын мугал^м шеберлшнде. К ^ р п кезде адамды калыптастырганнан гер ̂ оны жет^лд^ру, дамыту керек, тэрбиеленушшщ ем^рл^к жэне кэаби турде ез орнын аныктауын жузеге асыруына кемектесу кажет. Муныц ез1 эр мугал^мнен заманауи болуын талап етедк Заманауи мугал^м дегенде б1з кез алдымызга б ^ м д к мэдениеттк болашагымыз - жас урпакты окыту мен тэрбиелеуде аянбай кызмет ететш кэЫби шебер маманды елестетем^з. Ал кэаби шебер маман болу ушш б ^ м саласында болып жаткан жацалык- тардан хабардар болып, оны мшдетт турде кабылдай алуы жэне кэаби артта калушылык пен педагогикалык кертараптылыктан арылуы тшс. Сондыктан ез кэЫбше кузырлы мугал^мдерс^з шыгармашыл тулга тэрбиелеу мумкш емес. Шыгармашыл жеке тулга калыптастыруда сапалы да, тиянакты б ^ м берудщ нег з̂ ̂ ез пэыцд жан - жакты игеру, окушы санасына жетюзе б1лу, шыгармашылык ойлауын калыптастыру, окытудыц белсенд1 эдютерш колдану болып табылады. Сабакта

окудыц белсенд^ эдютерш пайдалана отырып, окушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын арттырып, шыгарма- шылыкпен жумыс журпзу мумкшдт туады.

А.Байтурсынов «Бала бт1мд1 тэж^рибе аркылы ездшнен алу керек, мугал1мнщ мшдет балага жумысты элше карай шагындап беру жэне белгшенген максатка карай багыттап отыру керек» деп ескертедк Окушылардыц шыгармашы- лыгы унем^ сынып ужымы, ата-аналар тарапынан колдау тауып отыруы керек. Мугал1мнщ ец улкен мшдет - шыгармашылык багыт-багдар б е р т отыруы. Шыгармашылыкпен айналысуы ушш жеке дара окушы емес, сыныптыц, мектептщ букш балалары ойласу ушш мумкшдж тугызу, езара шыгармашылык карым - катынас, шыгармашылык ахуал орнату кажет. О ку ш ы н ы ц ш ы га р м а ш ы л ы к каб тет оныц ойлауы мен ю - жузшдж эрекеттер^ аркылы дамиды. Ойлауга уйрететш сабактарды журпзуде, алдымен, мугал^м мен окушы арасында ынтымак- тастыкты калыптастыру кажет. Мугал^м бул жагдайда дайын б^л^мд ̂ тус1нд1р1п коюшы, бакылаушы, багалаушы емес, танымдык ю - эрекетш уйымдастыратын ужымдык ютердщ уйыткысы болуы керек. Сонда гана окушы интеллектюнщ кезш ашып шыгармашылыгын дамытады. О к у ш ы л а р д ы ц ш ы г а р м а ш ы л ы г ы н калыптастыру ушш эуел^ кызыктыру жолдарын ^здест^ру керек. Сабагымызда окушы ларды ез б е л м е н 1зденуге, шыгармашылыкка баулуга, езджтершен корытынды жасауга машыктандыру кажет. Окушыларда шыгармашылыкты тежейтш уш нэрсе бар: б^р^нш^с ̂ - «сэтшджке у ш ы р а й м ы н , колымнан еш нэрсе келмейдЬ>- деген коркыныш сез^м^, екшшю - ез^не-ез^ тым риза болмаушылык сез^м ,̂ ушшшю - жалкаулык. Окушыныц ш ы г а р м а ш ы -л ы к п е н а й н а л ы с у ы н а мектепте сабак устшде, уйде колайлы жагдай тугызуы керек. Шыгармашылык багытка баланы жуйелк саналы турде калыптастырып отыруга тиютз. Окушыны шыгармашы-лыкка баулу ушш мугал^м керкемдж елшемдермен ез ̂ де карулану керек. Кез келген жумыстыц механиз^м^н тусшбейтш мугал^м окушыны уйретт,


баулымак т у г ^ окушы жасаган дуниеге накты, э д т багасын берт, керкемдж дэрежеан тани да алмайды. влеу- метлк тургыда адамныц белсендтт мен д е р б е с т т оныц е ц б е п н щ ж ем ю тттн айкындайды жэне тапкыр- лыгы ныц мэнш ашады. Ендеше окушыларда осы касиеттщ пайда болуын тудыру эрб^р устаздыц нег1зг1 мЫдеттерЫщ б1р1 болып саналады. Кеогам кай кезде де ерел1 де ойлы азаматтармен талантты тулгалардыц ушкыр ойы мен би1к идеяларына

суйеып келген. Шыгармашыл тулга - ертецл куннщ устанымы мен т^рег .̂

Эдебиеттер:1. И с л а м г у л о в а С . К . О к у у р д ^ н

технологияланды руга жацаша кезкарастар. Алматы, 2010. 49-55 б.

2. Сабакта жаца технологияларды колдану. Орта мектептщ мугал^мдер^не арналган. Шымкент. 2006.

3. Сманкулова Ж.Е. Окытудыц интерактивт эдю. Эдютемелж курал. Алматы, 2006. - 65 б.

М РЖ АНОВА Г.Д.Шардара ауданы,

«Жаушьщум» мектеп - лицей^н^ц му^ал^м^

БЕЙ1НАЛДЫ ДАЯРЛЫК- ЖЕКЕ ТУЛГАНЬН ©З1Н-0З1 АНЫКТАУ

МАКСАТЫНДАГЫ КЭС1БИ БАГДАРЛЫГЫ

Кдзакстан Республикасында б ^ м беру жуйесш жет^лд^рудщ непзп мэселес заман талабына сай б ^ м сапасын жаксарту жэне когам мен мемлекеттщ, тулганыц келешекте мацызды кажетттжтерЫе сай б ^ м жуйесшщ барлык кузы ретттжтерш камтамасыздандыру болып табылады. К ^ р п кезде когамныц кез-келген саласына нэтижел^ жумыс жасай алатын, жаца заман талабына сай, б тп р де б т ж л маман кажет. Сондыктан да мектепте бейЫднбагдарлы окыту жуйеамен окыту колга алынган.

Бейш д* - багдарлы окы ту деген^м^з тулганыц кызыгушылыгы мен каж еттттне, бешыне карай окыту. Ал бешнд1 - багдарлы окытудыц н е ^ - бешналды даярлык болып табылады.

Б е й ^ а л д ы д а я р л ы к т ы ц м а к с а т ы - т а ц д а у к у р с т а р ы н акпараттык жумыстарды уйымдастыру аркылы окушыныц ез^н-ез^ аныктай

алуына жагдай жасау, жалпы б ^ м беру мектебЫде немесе мамандандырылган мекемелерде бейшдж окуды тацдауларын камтамасыз ету.

Бешмалды даярлык мектептщ непзп сатысына кешкеннен бастап, б^рт^ндеп курделену аркылы езара байланыста ж урпзтед к Окудыц непзп сатысыныц соцгы сыныбында жасесп^р^мдерге ары карай мамандык тацдауга жэне ем1рлж кадамдарын айкындау ушш ж урпзтетш жумыстар болып табылады.

Окушыныц бешналды даярлыгы1.Окушы бешндж окуды тацдау ушЫ езЫщ

ка б те ттттн обьективт турде багалай алуы керек.2. Тацдаган бешш бойынша окушыда б ^м н щ

жогары децгей калыптасуы керек.3. ©зЫщ кабтел мен кызыгушылыгына сэйкес

бейшдж окуды тацдай алуы керек.4 . Беш ш мен кы зы гуш ы л ы гы на к а ж е т т

мамандыктар бойынша окушы акпараттыкмаглумат алып, оныц коятын талаптарымен танысуы керек. Окушы ез^н^ц бешы мен кабтелне сэйкес мамандыктар бойынша тиюл мэл^метт^ алмаса, окушы ез тацдауын жогалтады.

5.Окушыга ез тацдауыныц дурыстыгына кез ж етш у ушш тацдау курстарын журлзу керек. Окушыга усынылатын курстар кеп болса, баланыц тацдау мумкшдт де кеп болады.

б.Психологиялык - педагогикалык кадагалау. Окушыныц бейшш аныктау бойынша аткарылатын ю-шаралар. Тацдау курстарын игеру барысындагы окушы ны ц б^л^м^н багалау жэне б е р т г е н тапсырмаларды орындау эдютерк

Бешналды даярлыктыц курылымыКэаби агартушылык - турл^ мамандыктар

бойынша мэл1мет беру, олардыц элеуметлк -


экономикалык жэне психологиялык тургыдан сипаттамасын тус^нд^ру жэне мамандыктын адамга койылатын мшдеттерш тусшд1ру.

Кэаби насихат - каз^рп заман талабына каж етт мамандыктар бойынша т у с ш к калыптастыру.

Кэаби диагностика - окушынын жеке ерекшелжтерш, кызметке жарамдылыгын, кэаби манызды касиеттерш окыту, багдар беру, кэаби сурыптау максатында тулганы зерттеу.

Кэаби кенес - мамандыгы бойынша жоспар курудагы, накты ю- эрекетке катысты езшщ касиеттер^ мен кабтеттерш багалаудагы тэл^мгер мен о к у ш ы н ы н арасы нд агы эрекеттер.

Бешналды даярльщтыц мазмуны1.Акпараттык жумыстар.Турл^ мамандык иелер^мен кездесу етюзу

керек.- Окушынын кызыгушылыгындагы енбек

жуйеамен жэне онын осы аймактагы жай- кушмен таныстыру.

- Тандаган мамандыктары бойынша окушы кай багыттагы багдарлы окытуды тандау керекттн тус^нд^ру.

2.Бейшалды курстары-Тандау курстары эртурл1 мамандыкка

жэне эртурл^ салага непзделген болуы керек.-Тандау курстары негурлым кеп болса,

согурлым окушы ез талгамын тез табады.-Тандау курстарынын мазмуны окушынын

суранысын канагаттандыруы керек. 0 р аймактагы мамандыктарга ез ерекшелжтерше сэйкестенд^р^лу^ керек.

3. Психологиялык- педагогикалык кадагалау.

Окушынын кабшет мен кызыгушылыгын , кажеттшш мен мумкшдшн ескере отырып, бейшш аныктау ушш ен алдымен тулганын ез мумкшджтерш тануына багыт - багдар кажет. Ол ушш психолог окушылармен турл1 психодиагностикалык т е с т т е р журпзу керек. Психодиагностиканьщ максаты - адамнын езше жэне онын айналасын- дагыларга пайдалы болатын жеке психоло- гиялык ерекшел^ктер^ туралы акпарат жинактау, ягни турл^ тесттер, тренингтер журпзу болып табылады.

Психолог мамандардын айтуынша, кез- келген жеке тулга ез1 шугылдангысы келетш

мамандыкты армандаганнан гер^ соган жету ушш алдына максат койып, алга умтылу керек. Баланын икемш, кабтетш а н ы к т а у д а ж э н е к ы з ы г у ш ы л ы г ы н айкындауда ата- ананын ыкпалы улкен. Ата-ана мен мугал1мнщ окушы бейшш б^рлесе аныктауы нактылыкка апарады. Себеб^ ата-ана баланын кунделжт т^рш^л г̂^н бакылап, оган багыт- багдар берт отырган б^рден-б^р тулга. Психоло- ги ял ы к - п е д а го ги к а л ы к д и а гн о с - тикалардын барлык тэс^лдер^ окушы мен ата -аналарга б еш нал ды дай ы н д ы к барысындагы онын ю-эрекетшщ сапалы да кэаби талдауын беру ушш пайдала- нылады.

Окушы бешмш жеке сыныптарга, жас ерекшелжтерше карай тузтген карапайым сауалнамалар аркылы аныктауга болады. Мысалы 5-9 сынып окушыларынын бейшш аныктау м аксаты нда т е м е н д е п д е й психодиагностикалык сауалнама журпзуге болады.

Мектепте 5-9-сынып аралыгында журпзтетш тандау курстарынын мазмуны окушынын кажеттшшн камтамасыз ету максатында, жоспарлы турде заман талабына сай б е л г^ б^р мамандык бойынша толык маглумат бере алуы керек. Мысалы, каз1рг1 танда каз^рг ̂ заманнын эр| тапшы, эр ̂ табысты мамандыктары «Аниматор - суретке жан б труш Ь немесе «Витражист - кермедеп немесе дукендеп заттарды тартымды е тт орналастыру», «Декоратор - мекеме мен гимараттардын ^ш̂ н


эсемдеушЬ», «Эколог - табигат зерттеушю», «Фармацевт - турл1 дэр^ жасаушы», «Аспазшы - курамы кунарлы тамак п^с^руш^» т.б. туралы маглумат бере алатын тацдау курстарын уйымдастыруга болады. Бул маман- дыктар бойынша «Агаш шеберЬ>, «Керкемдеуш1 енер», «Сулулык элемЬ, «Дэр^л^к еам джтер», «Туган елке экологиясы», «Табигат сырлары», «Химия турмыста», «Жасыл дэр1хана » т.б. Бул тацдау курстарын журпзу тэж^рибел^, б Ы к т м а м а н д а р г а жуктеледк

8-сынып окушыларына «Туган елкенщ д э р т ж еамдктерЬ» атты бешналды курсын жэне «Жасыл дэр1хана» атты ушрме жумысын журпземЫ. 8 сыныптарга журпзтелн «Туган елкенщ д эр тж ес^мд^ктер^ » атты тацдау курсы окушылардыц турл^ м а м а н д ы к к а к ы з ы г у ш ы л ы г ы н арттырады. Мысалы, еамджтер элемЫ б1лу аркылы «Биология жэне экология» мамандыгына, д э р т ж еамджтердщ

касиеттерЫ, олардыц курамын, емдж касиеттерш б1лу аркылы «Фармацевтика» мамандыгына жэне д э р ^ дайындау барысында «Биотехнология» мамандыгына катысты окушыныц кызыгушылыгы артады, бейЫш калыптастырады.

«Д эртж еамджтер» атты бейшалды курсыныц жоспары 34 сагатка тузтген. 0рб1р д эр тж еамдж туралы маглуматка 1 сагат, оныц химиялык курамы мен емдж касиелн аныктауга 1 сагат бертген. Жалпы оку жылы барысында окушылар 15 д эртж еамдж туралы толык маглумат алады. Бейшалды курс пен ушрме сагатында аткарылатын жумыстар езара тыгыз байланысты, бул окушылардыц ж о га р ы д а аталган м а м а н д ы к т а р г а деген кызыгушылын арттырып кана коймай, оларды турл^ армандарга жетелейдк

Пайдаланылган эдебиеттер т̂ з̂ м̂ :1. Казакстан Республикасында б ^ м беруд

дамытудыц 2011 -2020 жылдарга арналган мемлекетлк багдарламасы.

2 . ^азакбаева Д, Кэр^баева Ш. Багдарлы окытуды уйымдастыру, №1, 2006 ж.

3 . Профильное обучение в школе: опыт, проблем ы, пе р с пе кти вы . Под редакцией М.Жадриной. Алматы, 2005 г.

ШЫРЫНБЕКОВА О.Сайрам ауданы, №69

«Бес-кепе» жалпы орта мектеп директорыныц

оцуча жвн^ндег^ орынбасары

БИОЛОГИЯ ПЭН1НДЕ МОДУЛЬД1К ОКЫТУДЫ КОЛДАНУ

Биология - ерекше кызыкты, жан- жакты дамыган пэн. ХХ1 гасыр биология гасыры аталуыныц ез̂ бул пэнд^ окудыц аса кажете екенш керсетедк Сабакта колданылатын окытудыц эртурл^ эд^стер^ окушылардыц б ^ м сапасын арттыруга жэне пэнге деген кызыгушылыгын, ойлау, байкау, есте сактау д э р е ж е с ш , ^зденпаздыгын жет^лд^руге мумкшдж бередк

Карл Роджер: "Мен ешк^мд^ куштеп уйрете алмаймын, б^рак уйренуге ыцгайлы орта жаратамын" дегенде баланыц кызыгушылыгын арттыру

аркылы оку удерюш белсенденд1руд1 назарда устаган.

Окыту удер1с1 барысында эдю -тэстдердщ турленш отыруы, оку удерюнде барлык окушыныц калыптасуына катысты факторларды ескеру тшмдшж факторын удете туселндшн заманауи педагогтер сез^нгел^ кашан. Жалпы Кембридж университетш щ галымдары калыптастырган теориялар непзш е карайтын болсак, сабак барысында жел модуль ф жлрш едк Модульдер сабак барысында езшдж релге ие, алайда барлык модуль б1рдей басымдыкта бола бермейдк Сабактыц мазмуны мен максатына орай тацдалган стратегиялар бойынша модульдердщ езара уйлесук тогыстырылуы, ф ж л р ^ карастырылады. Барлык жаратылыстану пэндер^ сек^лд^ биология пэншде де окушылардыц танымдык кабтеттерш, сын тургысынан ойлау мумкшджтерш, «креативл потенциалын» арттыру аса мацызды. Биология пэншде Жер белндеп барлык лршшж атаулыныц ем^р суру стилк оныц мацызы, лршшж ортасы, шю жэне сырткы элеммен байланысы, т̂ р̂ агза курылысы туралы кептеген акпараттар бертедк


осынау улкен акпараттар агынын мецгеру, оны колдану, талдау жэне жинактау, корытынды жасау аса курдел1 жумыс. Баланы осындай эрекеттерге алып келетЫ эдютердщ бала санасына сиятын жэне оныц туану мен бтуден осы ойлау операцияларын жузеге асыра алатын, сонымен катар езшдж эрекеттерд^ тудыратын болуы тшмдг

Биология пэшнде эрб1р модуль аткара алатын кызметтер мен мумк^нд^ктерд^ кесте туршде карастырайык:

Модульдердщ (сын тургысынан ойлау, оку мен о кы ту д а гы жаца т э с т д е р , жас е р е к ш е л к т е р ш е сай окыту, окытуда акпараттык - коммуникациялык технология- ларды ти^мд ̂ пайдалану, окыту мен окудагы кешбасшылык, дарынды балаларды окыту, окуды багалау жэне окыту ушЫ багалау) ыкпалдастырылуы мынадай максаттарда жумыс аткарады:

Модульдердщ (сын тургысынан ойлау, оку мен о кы ту д а гы жаца т э с т д е р , жас е р е к ш е л к т е р ш е сай окыту, окытуда акпараттык - коммуникациялык технология- ларды ти^мд ̂ пайдалану, окыту мен окудагы кешбасшылык, дарынды балаларды окыту, окуды багалау жэне окыту ушЫ багалау) ыкпалдастырылуы мынадай максаттарда жумыс аткарады:

Модульдердщ к^р^кт^р^лу^ сабактыц мазмунындагы кандай-да б^р элементтщ калып кетпеуЫе, <^ртутастык» принципЫе жауап беруЫ кадагалайды. Б1ртутастык п р и н ц и п ш е ж у п н у м у га л^м ге м ы н а басымдыктардыц сабакта орын алуына мумюндж бередк

О ц у ш ы л а р д ы ц ОКУ п о т е н ц и а л ы » д а м ы т у д а т ы п е д а го ги к а л ы к

ж у м ы с т а р д ы н , б а гы гга р ы

| Инновациялыктехнологияларды колдану

Жеке тулгаларта батытталтан ж у мы с жасау

I Педагогикалыкудер!СП оцтайландыру

I Жузеге асыратын принциптерд! гуманизациялау жэне гуманитар- ландыру

Жеке, шыгэрмэшылык жэне зерттеуинлж жумыскэ I кызысушылык,ты арттыру

- Жеке тулгалы к кажетт^л^ктерд^ камтамасыз ету (дарынды, сонымен катар улгермеуш1 окушылардыц кажетттжтер^;

- Нег^зг ̂ мэнд^ туануге багытталган метатанымдык оку удерганщ калыптасуы;

- Окушыныц езЫдж жумыска жогары дэрежеде бешмделт, жумыс формасы- ныц жацаруы;

- Окыту формасы мен оку формасы- ныц оган белЫетш уакыт аракатынасыныц турлене б^лу ;̂

- Т э р б и е н е п з д е р ш щ ж э н е ынталандырушылык теорияларыныц унем^ кер1н1с табуы;

- Узджш педагогикалык- психоло- гиялык талдау журпзу;

- Нэтижелерд^ кайта карастыру аркылы унем^ даму;

- Модульдж окыту- оку удерю н, биология пэынщ оку удерюн кызыкты эр ̂т а н ы м д ы к , е р е кш е оку у д е р т ш е айналдырудыц ти^мд ̂жолы.

Жогарыда айтылган басымдыктар мен педагогикалык жумыстардыц багыттары болашак урпактыц шын мэншде сауатты жэне юкер, езшдж ^зденуш^ ретшде калыптасуына ерекше ыкпал жасайды.

Пайдаланылган эдебиет:1. Абаева Н.Ф. Педагогические условия развития познавательного интереса к изучению студентами медицинского ВУЗа. Астана: Высшее образование. 2009.2. Полонский В.М. Инновации в образовании (методологический аспект) // Инновации в образовании. - 2007. - №2. - с. 4-7.3. КДайым, Р.Сэ^мбеков, б.бметов, Ж.Кржантаева. «Биология»/ 7-сыныбына арналган окулык /Алматы: «Атамура», 2007.

МУГАЛ1МГЕ К0МЕК В ПОМОЩЬ УЧИТЕЛЮ

КвШ ЕРО В о.«©РЛЕУ» БАУО» АК филиалы ОКО

бойынша ПКБАИ Инновациялык технологиялар мен жаратылыстану-

тылыми (гуманитарлык) пэндерд1 окыту эдютемеа кафедрасыныц

доценту п.г.к.

ГЫЛЫМИ-ЭД1СТЕМЕЛ1К ЕИБЕКТЕР ЖАЗУГА КОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

ТУРАЛЫ

Гылыми-зерттеу немесе гылыми- эдютемелж жумыстармен айналыса- тын адам, езЫщ ойын ауызек ттм ен де, жазу т^м е н де жетюзе б ^ керек. К е й д е о й ы н с е з б е н к е р е м е т баяндайтын б ^ м ге р , жазба т т д е ондай жетютжтерге жете алмайды. Сондыктан ез ойынды, ю-эрекетщдк корытынды-усынысынды ек1 жагдайда да тец дамыту аса кажет жэне бул ете киын мшдет.

Жинакталган ой-тк^рщд^ жазба турде баяндаудыц турл1 формалары бар жэне олардьщ эркайсысы на койылатын талаптар б^р^-ек^нш^с^нен е р е к ш е л е н е д к Ж азба ецбектер аткаратын кызметЫе жэне келемше карай: п^к^р, эд ю тем ел к макала, гылыми макала, нускаулык, реферат, эдютемелж курал, оку куралы, окулык, монография, диссертация, т.с.с. болып белЫедк

Б1з теменде гылыми эдютемелж жумыстармен айналысатын кызмет- керлерге кемек ретш де, жазба ецбектерге койылатын талаптарга кыскаша токталамыз.

МАКАЛАМакала - бул б^ршама р̂̂ келемдеп

жазбаныц (ютап, газет, монография, т.с.с.) курамды белт болып, езбетЫше жазылган м э т ш д к б р̂л к̂ болып табылады. Макаланы ем топка белуге болады: гылыми макала жэне гылыми-

эдютемелж макала. Макала багытына карай: экспериментт^к, теориялыкжэне шолулык болып белЫедк

1. Гылыми макала жазу тынымсыз жэне тиянакты жумыс ютеудк ол ойлар мен елестерд1 барынша б1рге жинактауды кажет етедк Келем^ аз болганымен уакыты бойынша 1 аптада, 1 айда, жарты жылда жазылуы муммн.

Гылыми макала жазылу стил^ бойынша журналдык макала мен гылыми конференция макаласы арасында болуы керек. ©йткеш, Фздщ макалацыз кепш тж кауымга туаш кт болуы тшс. Макала жарияланган гылыми журналдарды гылымньщ баска саласымен айналысатын галымдар да окиды. Сондыктан, макаланыц жазылуы мен ойды б^лд^ру ̂айкын, тус^н^кт^ жэне кызыцты болуы керек. Мумюндшнше, квпш^л^кке тус^н^кс^з, курдел '1 угымдарды сирек колдануга тырыскан дурыс, эйтпесе аса гылыми жэне курдел1 жазылу окушыны окудан бас тарткызуы муммн.

Гылыми макала зерттелет^н такырыптыц накты б'р мэселеане багытталып, соны шешуд^^^ нэтижеане арналган болуы тис. Ол автордыц гылымы басымдылыгына назар аудартып, оныц материалын мамандардыц иплтне айналдырады.

Макалага койылатын басты устанымдар:1. Гылыми ойды дамытатын болуы;2 . Барлык б е л к т е р ш щ б^р^мен-ек^нш^с^нщ

байланысты жазылуы;3. Бурын жарияланган макалага сттемелер

жасалуы.Макаланы жазуга койылатын непзп ережелер:

1. Такырыбы басты идеяны, п̂ к̂ рд̂ б^лд^рет^н болуы жэне ол 4-5 сезден аспауы тшс.

2. Гылыми есеп беру турЫде жазылмауы керек.3. Сураулы емес, хабарламалы сейлем турЫде

жазылганы дурыс.4. Цифрлармен аса кеп толыктырмау кажет.5. «ДэйексездердЬ сирек колдану, колданган

жагдайда жакша Ы нде галымныц атына сттеме жасалуы тшс.

6. Сттемелер макаланыц басында (1-2 бет) жасалады, нег1зг1 келемге автордыц ез ойлары жазылады.

7. Макала накты корытындылар жэне усыныс- тармен аякталуы тшс.

8. Пайдаланган эдебиеттер т1з1м1 ережеге сай керсеттедкМакаланыц курылымына койылатын талаптар:

1. Мрюпе (гылыми проблеманыц койылуы, е зе кттт . Койылган проблеманыц б е л г^ багытта гылым дамуындагы релш керсету (10-15 катармен).


2. Баяндалатын проблемата байланысты кей^нг ̂кездердеп материалдар жарияланымы жэне ойлар. Шештмеген мэселелер туралы п1к1р б ^ р у (1- 1,5 беттж).

3. Макала манат ы: мэселен шешудеп жацалыктар, толыктырулар, терецдетулер (бурыннан белпл^лерд^ 5-10 катар сезбен баяндап керсету).

4. Мацаланыц нег^зг^ бвлг'г. ез пшрЫщ жацалытын, тэж1рибенщ мазмунын баяндау: тылыми-зерттеулердщ нэтижелерк жеке ойы, п̂ к̂ р̂ , алынтан тылыми деректер, эксперимент нэтижелерк автордыц басты корытындылар жасаудаты езшдж улес (4-5 беттен аспауы керек).

5. Цорытынды. Мунда алынтан нэтиженщ практикалык жэне теориялык мацызы туралы тужырымдар баяндалады (1/3 бет шамасын- да).

6. Косымша ем ттд е ацдатпа жазылады (5-10 катардан).

7. Клт свздер. К тт сездер жумыстыц нег1зг1 аныктауышы болады.

М акала сауат т ы , грам м ат икалы ц ж э н е с т и л и с т и к а л ы ц цат елерс 'гз ж а зы л уы т и с . [7]

2 . Г ы л ы м и - э д ^ т е м е л 1к макала .Педагогикада тылыми-эдютемелж макала тылыми-публицистикалык жанрта жатады. Оныц максаты е з е к т п е д а го ги ка л ы к проблемаларды баяндап, оларды эдютемелж ж э не т е х н о л о ги я л ы к туртыдан шешу тэстдерЫ жасап керсету.

Макала мшдетт турде проблемалык болуы тшс. Гылымдаты проблема-шешуд кажет ететЫ карама-кайшылыктаты жатдаят. Карама-кайшылык н е пзш д е проблема тужырымдалады.

Гылыми-эдютемелж макала мынадай сипатта усынылуы мумкш:

1. Проблеманы шешудщ калыптан тыс- талас сипатында.

2. Диагностикалык жэне аналитикалык зерттеу нэтижесше непзделген болжам сипатында.

Г ы л ы м и - э д ^ т е м е л ^ ма калата койылатын устанымдар: тылымилыты, айкындылыты, дэлдт.

Г ы л ы м и - э д ^ т е м е л ш макаланыц курылымы: проблеманыц е зе кттт , оныц

каз^рг^ б ^ м берудеп мацызды орны, жумыстыц максаты мен мшдеттерц жумыстыц теориялык непзделук автордыц усынтан эд ю те м есц технологиясы, проблеманы немесе нэтижен ары карай жет^лд^ру жеындеп ойлар мен усыныстар, пайдалантан эдебиеттер т1з1мк

П1К1Р ЖЭНЕ П1К1РСАРАП (РЕЦЕНЗИЯ)Рецензия латынныц «гесепзю» сезЫен

шытып, ол «карау, хабарлау, баталау, пшр беру» деген матынаны б^лд^ред^. Рецензия б е л г^ б1р адамныц жумысына бата беруге немесе тузету енпзуге кукук бередк Рецензияда жаца шытарма туралы акпарат бер1л1п, ол талданады, бата- ланады.

Рецензия-пшрге непзделген жанр. Гылыми рецензия-тылыми жумыстарта тана бертедк Рецензия кыска жэне азтана келем м ен с и патта ла ды . Рецензия макалата, диплом жумысына, колжазбата, диссертацията, т.б. жазылады.

Рецензияда мыналар керсеттедк талдау нысаны, жумыстыц е з е к т т т , жумыстыц кыскаша мазмуны, рецензент- тщ жумыска берген жалпы батасы, жумыстаты к е м ш т к т е р , жетю пейтш тустары, рецензенттщ корытындысы.

П^к^р. П т р д е ж у м ы с к а ж алпы сипаттама тана бертедк онда жан-жакты талдау жасалмайды. Б^рак, практикалык усынымдар айтылады. Муны жумыс иеа кажетЫе карай ескеру1 тшс.

П ш р д е п ец м а ц ы з д ы л ы к -о н ы ц сауаттылыты, тартымдылыты, кызытушы- лыты, айкындылык пен каныктылыты. Буларды толык керсете бту, ол п1к1р берушшщ шеберлтне байланысты.

ЭД1СТЕМЕЛ1К НУСКАУЛЫКЭдю темелж н уска ул ы к-б е л г^ б^р

такырыпты окып-уйренудщ; сабак немесе ю-шара етмзудщ жоспары мен жолдарын аныктаута муммндж беретш косымша акпарат кезк Эдютемелж нускаулык студенттерге, мутал1мдерге, арнайы зерттеуштерге арналтан болуы муммн.

Э д ^ т е м е л ^ н у с к а у л ы к т ы ц курылымы: лауазымдык парак, автор туралы мэл^меттер, тус1н1к хат, ацдатпа, юрюпе, нег1зг1 бел^м, корытынды,


эдебиеттер т̂ з̂ м̂ , косымшалар.ЭД1СТЕМЕЛ1К ТАЛДАМА

Эдютемелж талдама - б е л г^ б1р ю- шараны етюзуге кемек беретЫ накты материалдар жинакталган басылым. Сондай-ак, эдютемелж талдамада ю- шараныц сценарий баяндама жоспары, шыгармашылык тапсырмалар керсетн л1м^ сызбалар, т.с.с. болуы мумюн.

Эдютемелк талдамакурылымыныц улп-жобасы:- талдаманыц аты;- автор туралы мэл1меттер;- ю-шараныц максаты;- ю-шараны юке асыру шарттары;-пайдаланатын куралдар мен

материалдар т̂ з̂ м̂ ;- ю-шараны етюзудщ немесе оку

м а т е р и а л ы н б е р у д щ б а р ы с ы н ^збектеп баяндау;

- ю-шараны уйымдастыру жэне к о р ы т ы н д ы с ы н ш ы га р у т у р а л ы эдютемелж кецес;

- пайдаланган эдебиеттер т̂ з̂ м̂ ;- косымшалар (сызбалар, кестелер,

суреттер,тест тапсырмалары,кеспелер, сурактар, сценарилер, т.с.с.).

ЭД1СТЕМЕЛ1К КУРАЛЭдютемелж курал - б е л г^ б1р б ^ м

беру курсыныц немесе багытыныц езгеше ерекшелжтер1 мен эдютемесшщ мэшн ашып керсететЫ, жуйеленген эдютемелж еымнщ кешенд^ турк

Эдютемелк куралга койыла- тын талаптар:

1. Проблемалык такырыпты дурыс тацдай бту.

2 . Такырыпты эуел^ езщ толык тусшю, мецгеру.

3 . Материалдардыц езара тыгыз байланыста болуы.

4 . Кеб^рек кернек куралдардыц, сызбалар мен графиктердщ жинак- талуы.

5. Такырыпка сай емес материалдар- мен м э^ц д шамадан тыс кебейтпеу.

6. Жазылу ттЫ щ карапайым жэне т у с ш к л болуы, терминологиялык комитет бемткен терминдер мен угымдарды дурыс колдану.

7. Практикада колданыс мысалдарын кептеп кел^ру.

8. Материалды баяндауда ойдыц логикалык курылымына кеб1рек мэн беру.

9. Баска дереккездерден м э^ц д толык кеш^р^п жазуга болмайды, эдебиетЫ керсету аркылы гана узшдюне сттем е жасауга болады.

10. Косымша бакылау сурактарын, тапсырмалар улгюн беру.

11. Мшдетт турде пайдаланган эдебиеттер т з̂^м̂ н керсету.

Куралдыц мазмуны:1 .Б^р^нш^ б е т ш д е цы с ц а ш а а ц д а т п а

(аннотация).2 . Тус'1шк хат: карастырылатан мэселенщ

е зе кттт ; курал юмдерге арналган; б ^ м берудщ кайсы багытында пайдаланылады; усынылган куралдыц е р е к ш е л т мен жацалыгы; баска зерттемелермен салыстыру; куттетЫ нэтижелер.

3. Нег^зг^ бвл^м. Куралдыц максатына карай тарауларга белуге болады. Б1рак, тараулар езара логикалык байланыста болуы керек.

3.1. Карастырылатын мэселенщ теориялык мазмунын баяндау.

3 . 2 . У с ы н ы л ы п о т ы р г а н э д ^ т е м е н щ технологиясы мен тэстдерЫ жазып керсету.

З.З.Орындауга усынылатын практикалык жумыстардыц т1з1м1 мен сипаттамасын беру.

3.4.Материалды мецгергендюш тексеруге арналган бакылау тапсырмалары.

4. Мугал1мдер мен окушыларга кемек ретЫде усынылатын эдебиеттер т̂ з̂ м̂ .

5. косымшалар: кажетше карай сызбалар, ул гтер , видеосурет, шыгармашылык жобалар, суреттер, т.б. бертедк

ОКУ КУРАЛЫОку куралына бертген аныктамалардыц тур|

гылыми эдебиеттерде кептеп кездеседк Мысалы:- О ку куралы -окулы кты ш ш а р а немесе

толыктай алмастыратын оку басылымы. [2]-О ку куралы-окушылардыц езбетЫше дамуына

мумюндж берю, жеке мэселелерд1 шешетЫ оку ютабыныц б1р турк [5]

- О к у к у р а л ы - е г е р о к у л ы к о к у б а г д а р л а м а с ы н ы ц б а р л ы к м э с е л е л е р ш камтымайтын жагдайда (гылым мен техниканыц, когамныц кейб^р мэселелерк т.с.с.) окулыкты толыктырушы болып табылады.

- Оку куралы-окулыкты б1ршама толыктырушы болып табылады (хрестоматия, есептер жинагы, аныктамалык, сыныптан тыс окулар, сездж, т.с.с.). [6]


Корыта айтканда, оку куралы - ол непзЫен окулыкты толыктырушы басылым болып, пэннщ кейб^р бел^мдер^н немесе тарауларын камтуы мумюн. Оку куралы, окулык сиякты сынактан етпей-ак, б е л г^ б1р проблема туралы турл^ ой-п^к^рлерд^ беру^ мумюн.

Эдетте оку жоспарына немесе оку багдарламасына жаца пэн енпзтгенде, эуел^ оку куралы шыгарылады. Ал, окулык сынак нэтижеане карай жазылады.Сонымен ону хуралы: окыту куралы, оку-акпарат кезк окулыкты толыктыратын оку эдебиелнщ б^р тур1.

Оку куралыныц келем^ баяндалатын материалдыц келемЫе байланысты болады. Кай жагдайда да 5 баспа табактан кем болмауы тшс.

МОНОГРАФИЯМонография - б1ргана проблеманы

немесе такырыпты толык жэне терец зерттеуге арналган б^р немесе б1рнеше автордыц (ец кеб ̂ - 5) гылыми жумысы. «Моно» - б1реу, жалгыз, «графо» - жазу магынасын бередк Кейде «монография» жалгыз адамныц жазбасы деген кате туанж кездеседк

«Монография - б'р немесе б^рнеше авторга ти^ст^ болып, б^ргана проблеманы немесе танырыпты толын жэне жан-жанты зерттейт^н гылыми немесе гылыми- квпш^л^к басылым болып табылады» (Монография. -М.: БСЭ. 2003. -Т.12.)

Монография гылыми жэне практикалын деп ек1 турге белшедк

Г ы л ы м и м о н о гр а ф и я д а тацдалган такырып бойынша эдебиеттер мен зерттеулер тал д ан ы п ко р ы ты л а д ы . Содан кешн проблеманы аныктау ушш жаца болжам у с ы н ы л ы п , он ы ш е ш у д щ ж о л д а р ы усынылады.

Зерттеуш1 ез ̂ тацдаган такырыпты толыктай 1здену аркылы, нэтижесшде монография дайындайды. Кейде гылыми монографияны докторлык диссертация релнде де усынуга болады. Мундай жагдайда монография авторы б1р адам болуы керек.

Монографияныц келем^ туралы накты норматив™ шектелген шеш^м жок. Кецес кезшде 5 баспа табак (80 бет) деп бектлген. Каз^рг ̂ кезде 120 беттен кем болмауы тию деген корытынды ж и айтылады.

Д и с с е р т а ц и я л ы н ж у м ы с п е н монография арасында айырмашылынтар бар. Олар:

1. Диссертацияда жеке автордыц гана а л ган г ы л ы м и ж а ц а л ы к т а р ы мен корытындылары баяндалса, монографияда !зденушшщ де жэне баскадай авторлардыц жеткен нэтижелерц ой- п^к^рлер ,̂ тужырымдамалары баяндалады.

2 . Диссертацияда тек кана жаца нэтижелер, корытындылар мен деректер бертсе, монографияда жаца нэтижелер- мен катар бурыннан б е л г^ эдютемелж жэне техникалык шеш^мдер мен деректер де бертедк

3. Диссертацияны рэамдеудщ Жогары Аттестаттау Комитет беюткен арнайы ережелерЫ сактау мЫдетл. Ал моногра- фияга мундай талаптар койылмайды, мшдеттелмейдк

4 .Д и с с е р т а ц и я аз ган а м ел ш е р д е шыгарылып, арнайы ютапхана корларында сакталатын колжазба, ал монография бул арнайы редакторлык-баспалык ецдеуден етт, типографиялык тэстде дайындалган кептаралымды басылым болып табылады (300-ден кем болмайды). Оган арнайы хал ы карал ы к стандарт р е т (1 5 В ^ бертедк [6]

Монографияга нойылатын шарттар:1. Монография такырыбы кыска жэне

туанж т болуы керек (5-6 сез). Такырыбы узак болса, ол окушы элеуетше киындык тугызады. Оган диссертациядагыдай дэл аныктама кажет еттмейдк Такырыпта, кажелне карай ею белт керсетуге болады. М ы с а л ы , « Б е ш н а л д ы д а й ы н д ы к : бейЫалды тацдау курстарын уйымдасты- ру». (КейЫгюн ек^нш ̂ бетте к ш шрифпен керсетуге болады).

2. Монография мэлшнде «такырып- тыц езе кттт» , «максаты», «мшдеттерЬ, «зерттеу жацалыгы», т.б.с.с. рубрикация- ларболмайды.

3. Жазылуы карапайым, т ^ туашкл болып, онда гылыми терминдерд^ сирек колданган дурыс, егер кажет болса туанжтеме беру керек.

4. Монографияныц еюнш1 белнде ББК (библиотекалык-библиографиялык клас- сиф икациясы), УДК (эмбебап ондык классификациясы) жэне I5ВN (ютаптыц


х а л ы ка р а л ы к с танд артты к ре л ) к е р с е т т е д к Кыскаша аннотация бертед1 (500-800 сез келемшде).

5 . М о н о г р а ф и я н ь щ м а з м у н ы бертедк

Мазмунга цойылатын талаптар:5.1 ©те кыска, б1рак; басылымныц

мэнш ашатын болуы шарт.5.2 Ол уш децгейде болуы мумкш:

бел^м, тарау жэне белж (1.2.3).5.3 Децгейлер монография мэшне

карай белшедкМысалы:1.Математика. 1.1.

Тецдеулер. 1.1.1. Дифференциалды тецдеулер.

6. Юрюпе немесе алгысез.Алгысез бел^м немесе тараулар

бойынша ецбектщ кыскаша мазмунын жазып керсетелн кужат. Ал, ф ю пе - бул окырманды монографиядагы п р о б л е м а г а ж е т е л е у . М у н д а монографияда ш е ш т е т ш не п зп мэселелер аталып керсеттедк

7. Б̂ р^нш̂ бел^мд^ «эдеби шолу» деп атауга болады, ейткен мунда проблемага байланысты барлык эдебиеттер мен зерттеулерге талдау жасалынады. Бул жай шолу емес, ол ард ы о й л а р ы н ы ц б а гы т т а р ы бойынша салалап, автор булар туралы ез кезкарасын б^лд^ру ̂тшс.

Бел^м соцында талдау бойынша туйЫ жасалып, проблеманы шешудщ авторлык улгю усынылады.

8. Калган бел^мдер такырыптык логикасына сай аныкталады.

9. Корытынды да монографиялык зерттеудщ кыскаша нэтижелер^ бертедк ецбекте аныкталган нег^зг^ деректер, ойлар, тю рлер; ш еш тген мэселелер; енд^ шеш^м^н куткен мэселелер; алынган деректерд^ практикада калай колдану жолдары, т.с.с.

10. Пэндж жэне атаулык керсетюштер (20 б.т. келем ушЫ).

11. ©дебиеттер лз1мк12. Монографияга косымша материалдар.

©дебиеттер ^з *м к1. Григорьев С.Г. Методико-технологические основы создания электронных средств обучения. - Самара:, 2002. -110 с.2. Зуев Д.Д. Термины и их определения. -1980. Выпуск 8.3. Краевский В.В. Основы обучения. - М.: «Академия». 2007. -352 с.4. Смирнов В.И. Учебная книга в системе дидактических средств. -2001.5. Цетлин В.С. Проблема учебника в зарубежной дидактике. -М .: «Просвещение», 1991. С. 269-204. б.Эхо Ю. Письменные работы в вузах. -М .: 2001.7. Басовская Е.Н. Стилистика и литературное редактирование. - М.: РГГУ, 2005. -248 с.8. Митрофанова О.Д. Язык научно-технической литературы. - М.; 1973. - 147 с.

бт1к алган ел1м1здщ кез келген азаматы элемнщ кез келген ел1нде кажетке жарайтын маман болатындай децгейге кетерту болып табылады”, - деп атап керсеткен.

Казакстандагы бт1м берудщ нег1зг1 максаты - мемлекеттеп элеуметт1к-экономикалык жагдайы- ныц каз1рп заман талаптары мен оныц дамуыныц непзп багыттарына сай келет1н жаца сапага жету болып табылады. Ал экономика мен когамдык ем1рдеп езгерютердщ дамуы б1л1м беру жуйеанщ мэню мен нег1з1 болатын тулгага жаца талаптар кояды. Сол талаптардыц 1шшде нег1зг1лер1

Елбасымыз Нурсултан ©б1шулы мыналар: талапкерл1к, жауапкерш1л1к, езгер1п Назарбаев “Б т 1м беру реформасы- жаткан жагдайларга бей1мделуш1л1к, болашак ныц басты елшем1 - ти1Ст1 б1л1м мен мамандыкты тус1нушт1кпен тацдау каб1лет1н1ц

ЖАРЦЫНБАЕВА Г.д.Жангелдин

атындагы жалпы орта мектеб^н^ц

химия пэн '1 му^ал^м^

ХИМИЯДАН БЕЙ1НАЛДЫ ДАЙЫНДЫКТЫ

УЙЫМДАСТЫРУДЫИ ©ЗЕКТ1Л1Г!


болуы жэне отан дайын болу.Бупнп кундеп орта б ^ м берудщ непзп

козтаушы куштер^ - жалпы б ^ м беретЫ мектептерде бей^нд^ окытуды жаппай енпзу, бей^нд^ мектептер мен ресурсты орта- лыктардыи дамуы жэне 12 жылдык орта б ^ м беру жуйесше кешу болып табылады.

Бешнд окыту жэне бешналды дайындык мэселеамен отандык педагог-талымда- р ы м ы з , М .Ж .Ж а д р и н а , Е .А .У ш у р о в , РС.Омарова, К.У.Конакова, С.Д.Муканова, М.Р.Кепжасарова С.А.Тэж^баева жэне т.б. айналысуда.

Окыту урдю не элективт курстарды енд^ру м э с е л е л е р ш д е А .А .К у з н е ц о в , Е.Я.Аршанский, О.С.Габриелян, А.Г.Каспр- жак, В.А.Орлов Д.С.Ермаков, Г.Д.Петрова, К . А . С а р м а н о в а , Д . М . К а з а к б а е в а , С.Д.Муканова, А.Е.Касенова, А.С.Звягин жэне т.б. ецбектернщ маиызы зор.

О к ы т у у р д ^ н щ п с и х о л о г и я л ы к - педагогикалык мэселелер^мен А.Е.Голм- шток, Е.А.Климов, Л.И.Божович, Е.П.Ильин жэне т.б. айналысты.

Химия пэн бойынша мектептеп б ^ м беру урдю н жаиа кезкарас туртысынан К.А.Айматамбетова карастырса, химиялык б ^ м мен тэрбие беру м эселеле рш теориялык туртыдан непздеп, отан тылыми- эдю темелж талдауды И.Н.Нутыманов, Ж.Э.Шокыбаев, У.М.Маканов, С.Ж.Жайлау ж а с а д ы . О к у ш ы л а р д ы и т а н ы м д ы к кызытушылыктарын арттыру мэселеанде Н.К.Ахметовтыи, ал бешнд окыту жатдайла- рындаты мектеп пен жотары оку орындары а р а с ы н д а ты б а й л а н ы с т ы а н ы к т а у д а К . А . С а р м а н о в а , К . О . Ш а й х е с л я м о в а еибектерЫщ маиызы зор.

Окушылар бешнш таидау барысында 3 этап алынады:

1. Дайындык.2. Непзп.3. Кррытынды.

Д айы нды кты юке асыру уш ш к е л е с мЫдеттер койылады: бешналды дайындыкты психологиялык- педагогикалык; теориялык-эдюнамалык; тылыми-эдютеме- л к ; к у к ы к т ы к - н о р м а т и в т к т у р ты д а н камтамасыз ету

Б^р^нш ̂ устаным бойынша бешналды дайындыкты психологиялык туртыдан

кам там асы з ету уш ш , п си хол о гтщ окушымен тана жумыс ютеу1мен тынбай, оку-тэрбиелеу урдюне мутал^мдер мен ата -аналарды катыстыра отырып, жумысты уйымдастыру талабы туындай- ды . М е кте п п с и х о л о г т а р ы оку ш ы кызытушылыктарын Е.А.Климов, А.Е.Го- ломшток, С.Н.Чистякова сауалнамала- рымен аныктау жэне кэаби батдарлау.

Ек^нш^ у с т а н ы м д а б е ш н а л д ы окытудыи теориялык-эдюнамалык непз- дерЫе суйенудщ кажеттш керсеттедк Бул мэселеге орай, бупнп кун окушыларды б е ш н а л д ы д а яр л а у ж э н е жотарты с ы н ы п т а т ы л а р д ы б е ш н д е п о к ы т у тужырымдамасы жасалып отыр.

Ушшш1 устанымда бешналды дайындыкты тылы ми-эдю тем елж туртыдан к а м т а м а с ы з ету к е з д е л е д п Отан мутал1мнщ э д ю т е м е л к даярлы тын жет^лд^ру (такырыптык семинарларта катысу, тэж^рибе алмасу), езЫ дк б ^ м алуы; бешналды даярлыкты тшмд1 юке асыру ушш окушылардыи танымдык к ы з ы т у ш ы л ы к т а р ы н а н е п з д е л г е н элективт курстарды 1рктеп алу немесе оларды окушылардыи жеке кабтеттерш, кызытушылыктары мен икемдерш, аймак е р е к ш е л ^ т е р ш е с к е р е о т ы р ы п , модификациялау; ездшнен курс батдар- ламаларын жасау юредк

Терт^нш^ устаным бойынша бешн- алды дайындыктыи кукыктык-нормативтж жатынан камтамасыз етту1 б^ркатар кужаттармен белгтенедк Атап айтсак, окушыларды бешналды даярлау жэне жотары сы ны птарда беш ндж окыту тужырымдамасы, КР 2015 жылта дей1нг1 б ^ м беруд дамыту тужырымдамасы.

Бешналды окытудыи максаты - болашакта 10-11 сыныптарда окыту ушш окушылардыи бешнш аныктау.

МшдеттеркНег1зг1 м е кт е п о к у ш ы л а р ы н ы и

кызы туш ы лы тына ж э н е к а ж е т т ш т - не,сонымен б^рге, элаз кырларын жэне басым тустарын танып бшу1 ушш кемек колын созу, таидатан бешш бойынша оку мотивациясын жетшд1ру, окушыныи элеуметтж мшдетш ашу керек.

О ку ш ы л ард ы и б еш н ал ды даяр-


лыгыныи нег1зг1 формасы ретнде таидау бойынша курстары - элективт курстарды атауга болады. Бейналды окыту жуйесндеп элективт курстар нег^зг ̂ мектеп окушыларыныи мектеп- тщ жогары сатысында болашак бейн багытын саналы турде таидап алуга кемек керсетуш^ жэне жеке б ^ м беру траекториясы н куруга м у м к ш д к беретн курал болып табылады.

К̂ аз̂ рг̂ кезде бейналды курстардыи накты белгтенген типологиялары жок, кебнесе галымдар оларды уш типке (пэн бойынш а (сынаушы), пэнаралык жэне бешмдеуш^ белт керсетедк

Пэн бойынша, мундай элективт курстарын юке асыру барысында келес мндеттер ш еш тедк

- п э н д к сы нактарды етмзу; окушыныи бул багдарга катысты мумкнджтерне бага беру, таидалган пэнд^ тереидеттген деигейде игеруге дайындыгын аныктау;

- багдар ю-эрекетттернщ курам бел^ктер^мен танысу;

- базалык пэндж б^л^мд ̂ кеиейлп, толыктыру, таидау бойынша емтихан- га дайындалуына жагдай жасау;

- окушыларды бертген багдарга сэйкес келетн ю-эрекет турлер^мен таныстыру.

Ж огары да аталган курстарга койылатын непзп талаптардыи б̂ р̂ - олардыи кыска уакытта е т ш т у ^ еи ти^мд^ узактыгы - б^р токсан (8-18 саг.).

Пэнаральщ эл е кти вт курстар дэстурл1 оку пэндернщ б^р-б^р^мен байланысын камтамасыз етедк Олар мектеп окушыларын б^ркатар пэндер бойынша б ^м д е р н щ синтезн талап е те тн кешенд^ мэселелер жэне мндеттермен, сонымен катар оларды эртурл1 к э а б и салаларда шешу эд^стер^мен таныстырады. Мундай курстардыи мндеттерк

- окушылардыи б ^ м н жараты- л ы стан у -м атем а ти ка лы к багы тта жалгастыруына бешмдеу;

- о к у ш ы л а р д ы и и к е м д е р ш , кабтеттер1 мен кызыгушылыктарын

дамыту;- элемнщ интегративт бейнесн калыптастыру.Бей^мдеуш^ элективт курстар - оку багдарын

таидауга жэне окушылардыи кэаби бей^мделу^ бойынша психологиялык-педагогикалык кемек керсетуд камтамасыз етедк Олардыи алдына келес мндеттер койылады:

- окушылардыи каз^рг^ заман мамандыктар элемне бей^мделу^ уш н непз болуы;

- типтж ю-эрекет турлер^мен ю-жузнде танысу;- кэаби сынактарды уйымдастыру.Бул курстар таны сты руш ы сипатка ие

болгандыктан, кыска уакытта етк^з^лед^ жэне ж и ауыстырылып отырылады. Б^р курстыи еи ти^мд^ узактыгы - б1р токсан.

Б е ш н а л д ы д а й ы н д ы к м а к с а т т а р ы н а , бейналды элективт курстардыи м^ндеттер^ мен аткаратын кы зм еттерне орай, оларды пэн бойынша уш жеке топка белмей, б1р-б1р1мен тыгыз байланысты туйык лзбек ретнде карастыру жен деп санаймыз. Пэндж элективт курстарды 8 ^ сыныпта (бейналды дайындыкты уйымдасты- руды и баста пкы к е з е ^ н д е ) пэн ге де ген кызыгушылыкты ояту уш н уйымдастырган абзал. Ал 9-шы сыныпта - бейналды дайындыктыи соигы сатысында - пэндж- бешмдеуш^ ягни пэнге катысты б е л г^ б^р ю-эрекет турне жаттыктыру- шы, б т ж т е р калыптастыруш ы практикалы к багытты курстар жузеге асырылуы тшс. Бул курстарды пэнаралык байланыс аркылы жузеге асыру тшмдк

Б ^ м беру жуйеснде Кдзакстан Республика- сыныи Б ^ м жэне Гылым Министрли беюткен типтж оку багдарламалары колданылады. Б^рак, «Кдзакстандык б ^ м беру ж уйесн жаиашыл- дандыру тужырымдамасын» юке асыру, бейн- алды дайындык жуйесн енпзу кептеген эртурл1 багдарламалар бойынша курастыруды талап етедк Типтж оку багдарламаларын непзге ала отырып, мугал^мдер бейналды элективт курс багдарламаларын ездинен жасайды. Кез келген оку багдарламасы сиякты э л е к т и в т курс багдарламасы да - б е л г ^ б1р технология бойынша жасалатын жэне б е л г^ талаптарга жауап беретн норматива кужат.

Кез келген жалпы б ^ м беретн курстар сиякты бейналды элективт курстары да, б ^ м берудщ жалпы дидактикалык принциптерне непзделген. О к ы т ы л а т ы н п э н н щ ж у й е с ш е с э й к е с т к ; мазмунны и гы лы м илы гы ; осы кезде д е й т колданылып журген курстарды и шектерш


кеиейту,оларды тереидету; ю -эрекеттщ практикалы к батыттылыты; пэнаралы к сипатта болуы; дамытушылык туртыда курылуы;окушылардыи жас психологиялык ерекшелктерЫщ ескерту^ кэаби сипатта болуы.

Бейшалды дайындык максаттарына непзделе отырып жэне усынылтан химия пэн бойынша бейналды элективт курс батдарламаларын жасаудыи шарттары мен оны уйымдастыру кезЫде юке асырылута тию т нег^зг^ батыттар мыналар:

1.Курс мазмуны материалды б^рт^ндеп ашу принцип бойынша курылуы керек. Курс мазмуны окушыта батытталтан, эр такырып езара байланысты турде жуйел^ болып келедк Мэселен, юрюпе сабак: Не окимыз? Калай окимыз? Бертген курс мектептщ жотары сатысында батдар таидау ушЫ матан кандай пайдасын тиг^зед^? деген сурактарта жауап беретндей жуйеде курылады. Содан кейн нег1зг1 бел^мдерд^ оку жэне корытынды сабактардан турады.

2.Окушылардыи химия пэпне деген к ы з ы т у ш ы л ы ты н а р т т ы р у т а ж э н е практикалы к б тж те р ш калыптастырута ыкпал ететн химияльщ экспериментт^ ке^нен колдану.

З .О к у ш ы л а р д ы з е р т т е у ш ' 1л'1к эрекетке баулу. Зерттеу жумыстарында ты л ы м и та н ы м н ы и н е п з п э д ^ т е р ш пайдалану (аналогия, анализ, синтез жэне т.б.), окушыны зерттеушЫщ орнына кою, м э с е л е л е р д 1 ш еш у, ш ы та р м а ш ы л ы к жобалармен жумыс жасау.

4. Сауатты химия ттЫ калыптастыру.5. Химияны окытудыи саралануыныи

непзп принциптерн юке асыру.6. Курстыи цолданбалы элементтер^н^н

б о л у ы . О ку ш ы л а р д ы и п э н ге д е ге н кы зы туш ы лы ты н а р тты р у уш ш б ^ м мазмунында ем^рмен байланыстыратын мысалдар, есептер пайдалану.

7 . Х и м и я н ы н , н е г ^ з г ^ к у р с ы м е н байланысты болуы.

Непзп мектеп окушыларына химия пэпнен “Мунай жэне б^з”, “Химия ем1рде жэне турмыста”,”Олимпиадата дайындык” элективт курстар жоспарларын дайындап заидастыру кажет.

8 . Х и м и я н ы ж а р а т ы л ы с т а н у -

тылымдарыныи б^р тутастыты жайында кезкарас калыптасуын камтамасыз ететн утым ретнде карау. Ол уш н химияныи, экология, физика, география, математика, экономика пэндер1мен пэнаралык байланысын юке асыру.

Э лективт курс мазмуны базалык курстан бастама алу кажет жэне онда беш нд 1 деигейде де сураны ска ие болатын материалдар камтылуы кажет. Элективт курстыи непзп мектептеп химия ку р с ы м е н б а й л а н ы с ы 9 -с ы н ы п т а “О р га ни ка л ы к косы л ы стар ж енш д е тусш ж ”тарауын ету барысында юке асырылады.Бул курс етш тген нен кепн о ку ш ы л а р д ы и к е зка р а с ы е з г е р т , жаратылыстану пэндерне деген кызыту- шылыты артады. Курс 8-17 сататты курайды. Жоспар куртанда 2-3 сататты есептер шытарута жоспарлаута болады

Элективт курс материалдарын окыту кезш де окуш ы л ард ы и ю -эр е ке тш щ тп м д тю н тексеру жэне химияны окута деген мотивацияныи туындау деигей ж эне окуш ы ларды и болаш ак химия бейУ не катысты езЫ дк батытын таидауы аныкталды.

Усынылтан элективт курс барысында химияны окута деген шю себептердщ артуы байкалды (1 -сурет).

Адам ем1рЫдеп жауапты кезеидердщ б̂ р̂ - мамандык таидау кезеи болып табылады. Мамандыкты дурыс таидау адамныи кейнп ем^р^не айтарлыктай ыкпал етедк Адамныи кэаби есу жолын талымдар былай деп керсетед^

1 ) б а л а н ы и кы зы туш ы л ы ты мен к а б т е т т е -р ш щ дам уы - 0-14 ж ас аралытында;

2 ) ез кушЫ байкап керу, ез^н-ез^ реттеу- 14-25 жас аралыты;

3) кэаби б ^ м алу мен котамдаты ез орнын аныктау жэне устанымын нытайту - 25 - 44 жас аралыты;

4 ) б1ркалыпты к э п б и ж атдайды и


калыптасуы - 45 пен 64 жастыц аралыты.

Будан ш ы таты н коры ты нды , адамныц мамандык тацдап, езш байкауы, сынта салуы 14 пен 25 аралытына деп келед^ екен, осытан сэйкес мамандык тацдау етпел^ ке зе ц ге д э л м е - д э л к е л е д к Сондыктан дуры с шеш^м кабыл- дап,езтацдауы на орай мамандык тацдауда жасесп^р^мдерге кецес беру, жол керсету к а ж е т т т т ез^нен-ез^ туындайды.Осы жолда окушыта жол керсетт, батыттайтын улы тулта, эрине, мутал^м.

С оциолог-талы м дарды ц зерт- те уш ш е , ж а с та р д ы ц 4 0 % -ы н ы ц мамандыктары ездерш щ кызыту- ш ы лы ты мен к а ж е т т т к т е р ш е , м ум кнд ж тер не сэйкес келмей^ш аныкталтан. Бул адамныц жумыска деген ка б те тш те м е н д е тт кана койм ай, рухани , пси хол о ги ял ы к токыраута экелт сотады.

Мамандыкка батдар беру - 12 жылдык окытудыц басты мЫдеттерЫщ б̂ р̂ . Батдарлы б ^ м нег^зг ̂ мектептен бейналды даярлык болып басталады.

БейЫалды дайындыктыц нег^зг ̂кездеген максаты - тацдау курстарын, акпараттык жумыстарды, бейшдж батдарды уйымдастыру аркылы езЫ - ез1 аныктауына ыкпал ететЫ б ^ м беру кец^ст^г^н куру.

1 - кезец. Ж а с е с т р 1м дерд 1 эр мамандыктар элем^мен таныстыру. (а к п а р а т т а р д ы газет , ж у р н а л , теледидар, радиодан алута болады.)

2 - кезец. 0 з елд1 мекен^м^зде туратын эр турл^ мамандык иелер1мен кездесулер етшу. Осындай кездесу- лер окушыларта ой салары хак.

Корытынды сатысында 9-сынып- тыц жартысынан кешн эр балата котам ушЫ кажетт мамандык тацдаута, кэап жайында насихаттар айтута, кэаби диагностика, кэаби кецестер беру керек.

Сонымен б1рге, каз^рг^ тацдаты келер урпакка котам талабына сай

тэрбие мен б ^ м беруде окытушылардыц инновациялык сабактардыц эр турл1 эдю - т э с тд е р н пайдалана отырып, мысалы, ойын - сабактар, тапкыр тапсырмаларды шешу теориясы (Г.С.Апьтшуллер жасатан), топтык жумыс, зертханалык жумыстар журпзу, сын туртысынан ойлау, децгейлеп - саралап о к ы т у ,ю р кл р т ге н сабактар, панорамалык сабак, ертеп сабактар, елецдерд^ пайдалану жэне децгейлж, о л и м -п и а д а л ы к есептерд^ ш ы тарту окушыныц пэнге деген кызытушылытын артты рады .Апталы ктарда реф ераттар дайындап, интеллектуалдык кешбасшы с а й ы с т а р ы н а к а т ы с у , э с с е ж азу , семинарларта, кашыктык олимпиадаларта катысу жеткш шекте жатымды эмоция тутызады.

Жацаша бакылау мен баталау жаца эд^стер^ окушы кузырлылытына оц эсерЫ тиг^зед^.Рейтингт^к баталау, окушыныц езн - ез1 баталауы аркылы,топтык жарыстарда топ басшысыныц жинатан балы бойынша ез ойын айтуы да окушыныц тулта ретндеп ез мумюнджтерн тануына батыт - батдар бертедк Сол аркылы да окушы бейнЫ ашута болады. Окушы жетю тж терш , мадактама катаздарын, сертификаттарын бастауыш, непзп сыныптардан бастап о к у ш ы н ы ц п о р т ф о л и о с ы н а с а л ы п жинактау керек.

Пайдаланылган эдебиеттер :1. Ж ары кбаев К.Б. П сихология. -

Алматы,1993. - 205 б.2 . Н а м а з б а е в а Ж . И . Ж а л п ы

психология. - Алматы, 2006. - 287 б.3 . «М унай ж эне б1з» батдаралды

элективт курсын окыту кезнде диффе- ренциациялаудыц нег1зг1 принциптерн юке асы ру // «С ейтен таты лы мдары » V Х а л ы к а р а л ы к т ы л ы м и - п р а к т и к а л ы к конференция материалдары. - Кекшетау, 2008.

4 . Батдаралды элективт курс окыту кезЫде окушыларда химия ттЫ калып- тастырудыц эдютемелжтер ерекшелжтер^/ Абай атындаты Каз у Пу хабаршысы. Ж а р а т ы л ы с т а н у т ы л ы м д а р ы н ы ц сериясы. - 2009.


КАМ АЛЦ Ы ЗЫ Ж.Туркст ан н., Ц.А.Ясауи атындагы ХЦТУ, ф .г.к, доцент

ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫН ОКЫТУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 МЕН М1НДЕТТЕР1

Жыраулар толгауларын окытудык темендегщей киындыктары бар:

1 .О к у ш ы н ы к ы з ы к т ы р ы п алы п кететн окигасы жок.

2 . Т е р е к ойга астарлы образга курылган шыгарманык магынасын угыну киын.

3. К ^ р п кун^ колданыстан шыгып кеткен сездерд^ туане алмайды.

4 . Кешпендк мал шаруашылыгына непзделген турмыстык жанды образы болып табылатын бейнел^ сездерд! каз^рг^ кун ол турмыстан алыстап кеткен ж анд ар ол ард ы к м агы насы на мэн бермейдк

Толгаулардык эрб^р сезЫде тунган тарих !з! жатыр. Бабалар ем^р сурген когамнык суреттерк тутынган турмыстык заттары, шаруашылык пен мемлекет ю ш е б а й л а н ы с т ы та р и х и с е з д е р кездеседк Ж ыраулардык толгаулары та р и хы м ы зд ы к д е р е к кез^ ретш де колдануга болатын кужат деуге болады. Ж ырау тулгасы, олардык туындысы толгаулар туралы теориялык ецбектер осыны растайды. Аса куатты толгау ту гы заты н ерекш е тарихи ж агд ай болатыны анык. Ол жерде автордык ойдан шыгарылган киялы аса кеп жук аткармайды. Керкем сез болгандыктан, киял араласатынын жокка шыгаруга да болмайды, б^рак толгауларда непзнен тарихи ш ы нды к басым. Сонды ктан улты мыздык тарихи санасына б^раз киянат жасалынып, езге отаршыл елдщ муддеане сэйкес жалган тарих жазылып жаткан туста, жыраулар казак эдебиет багдарламасына е н п зтм е д к Ж алпы кепш тктщ , эаресе казак сиякты ХХ га сы р д ы к басы нда сам саган сары

колдай гажап б^л^мд ̂ зиялылары бар улт урпагынык улттык санасынык жеттуЫ ен кецес уюмет шошынды. Буг^нг^ кун1 осы тарихи кателктщ орнын толтыруга б ^ м беру са л а сы н ы к б арл ы гы ны к куш^ жетпей тур. Себеб^ б^рнеше урпак санасы колдан жазылган жалган тарихпен эбден тыгындалып тасталган. 0 з ултымыздык каНарман ерлкке толы тарихын урпак санасына ж етш удщ ек ти^мд^ жолы - жыраулардан калган жауНар жырларды дурыс окыту деп б т е м н .

Жыраулар поэзиясы - б у кт казак ханды гы ны к тарихын керкем т тм е н жазып калдырган шеж!ре, керкем ттм е н жазылган тарих. Бул шыгармалар мектеп б а гд а р л а м а с ы н а тек 1980 ж ы лгы багдарламада гана е н п зтд к ©дюкер г а л ы м д а р б у л ш ы г а р м а л а р д ы к е р е к ш е л т н е с к е р т , те м е н д е п д е й м^ндеттерд^ коса керсеткен: «Окыган жырау шыгармаларына езнщ кезкара- сын б^лд^ру. Ж ыраулар шыгармасын терм ел е п а й ту га л о г и к а л ы к екпш м энерне уйрету, мэнерлеп оку [1-33]. Жогары оку орындарында Жыраулар поэзиясы «К|азак хандыгы дэу^р^ндег^ эдебиет» деген пэн непзнде окытылады. © дебиет пэнш щ езгеш елИ ретш де э д е б и е т т к сез енер! екенш , оны окуш ы ны к кабылдай б т у дагдысын калыптастыруга б^р^нш ̂ кезекте назар аударылмаса жаксы нэтижеге жету киын. МэтЫд! жай гана оки салу, айтылганды еш эмоционалды толкусыз тындау - эдебиет пэнш окытуда еш нэтиже бермейдк Жогарыдагы багдарламада эрб!р мугал^м катал ескеретш, езшщ п е д а г о т к кы зм етш де б асш ы лы кка алатын нег1зг1 устанымдар анык керсетш- ген. «©рекет турлерш айкындауда пэнге тэн жетекш! б ^ м жэне сол жетекш! б ^ м н щ эрекеттк курылымы ескертедк ©дебиетте дуниенщ керкем бейнес жэне т т - осы екеу^ де жетекш! компонент болып есептеледк Сондыктан эдебиеттщ басты кызмет - болмысты образдылык- пен тану. Ол ушш эдебиет танымдык б ^ м , угымдар, категориялар жуйесш м екгеру ж е т к т к а з . Окушы соларга

МУТАЛ1МГЕ К0МЕК В ПОМОЩЬ УЧИТЕЛЮ

суйене отырып шытарманы терен кабылдаута, ке й т к е р татдырына (ортактасута мумюндк алу жаты), сол непзде шытармата, онын кейткер- лерше, онда суреттел т отыртан

* ем!рге езЫ дк кезкарасын, тус^н^г^н с е з ! м д к к у н д ы л ы к п^к^рлер^н калыптастыру жаты ескертдЬ> [1-4].

Мектептен тест жаттаута датды- ланып келген б упнп студенттер университетте де м0лнмен жумыстан гер 1, дайын окулы к материалын мецгеруге, анытыраты, жаттаута бешм. Бул - улт 0дебиелнщ асыл казы насы н тусш е алатын урпак азайып бара жатканына д 0лел. Ж 0не оны ез^м^з колдан жасап отырта- нымыз анык. Э дебиетл окытуда тугелдей бетбурыс жасалмаса, ез мурамызта ие табылмай калу кауп бар. Т т л , окулы ктар шытаруда езгерю е н п зту керек пе деген ой келедк Элде, Ы бырай заманын- д аты д ай , х р е с т о м а т и я л а р тана ш ы тару керек пе екен? С онда мутал!мнщ ез ̂ м0лнд! окута м0жбур болады. Дайын окулыктан азтантай т у а ш к л ж аттап м ектеп б т р г е н жастар салтырттыты жан шошытады.

< ^зд щ ш0к^рттер^м^з сюжетаз, лирикалык шытармаларды талдаута, кебнесе, д 0рменаз. Тек ш0юрт емес- ау, мутал^мдерд^н ке п ш т л де бутан киналады. © й ткен окыту практи- касында керкем шытарманы маз- мундап айтып беру 0д ю басым. Ал сюжет жок лирикалык шытармада мазмундайтын ешн0рсе жок»,-[2 -43] дейд^ 0дю кер-талы м, проф ессор Т.А.Акшолаков. Бул каз1рг1 окытуда к е р н т журген таза шындык. Б е л г^ талым бул туралы накты ке^л ге конымды тю р айтады. «Ал т т л сюжет бар болтан кунде лирикалык шытармаларды мазмундап тусндн руге болмайды» «© ленд мазмундап айтып беру деген - ел ен д бар касиелнен айыру дегенмен б!рдей» [2-44]. Жыраулар толтауларын олай касиелнен айыратын болса, б 1з жас

урпак алды нда да, бабалар рухы алдында кеш^р^лмес кун0 жасаймыз.

Батдарлама авторлары мектеп мутал^мдер^не каз^рп заман талабына сай сабак ету уш н жаксы 0дю темелк батдар усынтан. Егер осы м0селеге шындап ке н т белтсе, инновациялык окыту талаптарына да жауап берер едк Б ^м герлердщ кабылет б е л се н д ттн : шытармашылык, зерттеу б е л с е н д тк - терн дамыту - инновациялык окытудын нег1зг1 уста н ы м д а р ы . Ж отары даты батдарламада ке р се ттге н талаптар инновациялы к окы ту устаны мдарын ескерт жасалтан. Тек сол талаптарды орындау уш н 0дютер табу, окушынын ^здену^не накты тапсырмалар дайындау - устаздардын мшдетк ©юышке орай, мектептен келген окушылар жыраулар толтауларынан мулдем хабарсыз келт жатыр. Бул - улттык сана калыптасты- рута бертген м ум ю ндкт пайдаланбау, 0дебиетш! мутал^мдерд^н е зтщ киел^ м ш делне салтырт карауы дем еске лажымыз жок. Сондыктан университетте ез^м^з колданып, студенттер тара- пынан да кызытушылык тудырып журген б^раз 0д^стер^м^зд^ ортата салсак, бул мектеп мутал^мдер^не де б!раз кемек болар деген оймен макала жазып отырмыз. Себеб^ мектептерде сонты жылдардаты те стте у аркылы студент катарына кабылдау - окушылардын 0дебиет п0н н ез зандылытымен окуына кер| ыкпал елп отыр. Тек дайын тест ж а уап тар ы н ж аттаута д атды лануы оларды к ойлау жуйесш дамытатын м 0т^ндерд^ талдау, ан ал из ж а с а у датдыларын еш^р^п барады. Кррытынды- лау, салыстыру, сын туртысынан ойлану, проблемата жауап ^здеу, зерттеуге д а т д ы л а н у с и я к т ы к аз^рг^ з а м а н талабына сай окыту 0дю терн ем^рге енпзу уш н барлык мектептерде тек керкем ш ы тарманы окы ты п, сотан талдау жасату аркылы тана юке асады. Юшкентайынан ез ̂ окып, оны талдап, ез ойын ерюн сейлеп, сез астарынан ой !здеп ескен бала кез-келген тылымды м енгерт кете алатын ойлы, жан-жакты


дамыган азамат болып еседк К1аз^рг ̂куннщ талабы да осы болып отыр. Орыс адебиетш окыту ад ю тем ес окулык- тарынык авторы, орыс галымы акад. В.В. Голубков: «Саналы оку - ол талдай оку»,- деп тусш д!ред! [3, 23]. 1970-1980 ж ы лд ард агы ке ке с те р од агы нд агы ж а ка ш ы л пе д а го ги ка л ы к кезкарас- т а р д ы к н е п з д е у ш т е р ^ а к а д е м и к Ш .А м онаш вили, С а н кт-П е те р б ур гл к мугал^м Е.Ильин адебиетт окытканда оки б т у керектИне баса назар аударады. Е.Ильин: «О кы ганда е з !кд^ к1с1 ретшде, баскаларды адам ретшде б т у ушш оку керек»,-дейдк Ешб^р кернею куралдарды ^здемей, адебиетт окытудык дастурлк гасырлардан келе жаткан, окуш ынык ©з̂ окуы аркылы танымын ©аре алатындыгын далелдеген улкен педагог Е.Ильиннщ енегеа буг^нг^ кун1 кайта жакгыртуды кажет ететн б^рден- б!р дурыс адю деп ойлаймыз. О нык купиясы - м а ^ кд окыту, матЫнен лаззат ала б ту , ойлауга дагдыландыру. Ш.Амонашвили : «Оку - киын жумыс. Окусыз таным жок, онсыз образдар алем не бойлау жок. Оку бар, нен оку бар жане соны калай оку бар. Эдебиет адам туралы гылым»,-дейд^ [4, 6]. К ^ р танымы т©мен урпак тарбиелеуге ешб!р педагогтщ кукы жок, бар!м!з ойланатын уакыт жеткенн мойындау керек.

Толгауларды окытудык киындыгы бул жанрдык ©з ш н е к©птеген ©нер турн с Н р т ж^берген курдел^ табигатында. Онда ш еш енд^ ©нер, акындык лирика, философия, турмыс салт ©лекдерк б ил к а й т у с и якты ка т - ка б а т м ш д е т т е р тогыскан. Сондыктан, е к алдымен, оган лайык эдютер табу керек. Филосо- фиялык те р е кд т мен арага гасырлар с а л ы н г а н т аны м , т т , т у р м ы с т ы к ©згешелктер тутас сакталган шагын ©ленд буг^нг^ жас туане алмады деп ренжуге болмайды. Жыраулар поэзия- сындагы улттык рухты калай танытуга б о л а д ы ? А л д ы м е н , о к у ш ы н ы к «шыгарманы кабылдау кезнде акыл - ойын козгау» - деген багдарламадагы нускауды басшылыкка алайык. Гасыр-

лардык койнауынан еш к ^ р м е й бупнп кунге жеткен бабалардык асыл с©з1 бупнп урпактык кулагына тек ©лек боп кана естте д к Буг1н окушыга тушындырып окыта алмасак, гажап ©нер осы б!зден уз^лу^ мумюн. Окушыларга окулыктагы дайын мэл^метт^ кайталаткыза бергеннен еш нэтижеге жете алмаймыз. Жыраулар толгауларындагы эрб 1р с©зден ©ткен тарихымыз бен мэдениет!м!зд! таныту - болашак ушЫ де каж етттк.

Б^р^нш^ ж ы р а у л а р ем ^рб а яны н менгерту. Окулыктагы кыска мэл^метт^ кайталатудан тол гау эсер! кем ид к Тапсырмалар: I. Б укт толгауларынаноны к ©м^р^нен бертген мэл!меттерд! жазу, бар мэл^меттерд^ корытындылап, жырау тулгасын багамдау. ||.Ел аузынан жиналган акыздар мен тарихи жырлар- дан, романдар мен экпмелерден жыраулар туралы тауып оку. Осыдан кешн барып он ы к толгаулары окыты лса, окушыларда жыраулар мурасына деген к ы з у г ы ш ы л ы к о я н а д ы . М ы с а л ы : «Актамберд^ жыраудык «Кулд^р-кулд^р кю н е тт» толгауы. Жазушы К^.Жумэдн л о в т щ « Д а р а б о з » д и л о г и я - с ы н д а Актамберд^ жыраудык толгауын естген сэттеп жауынгерлердщ эмоциясын, тол- гаудык м этн н е н алган к© п ш тк эсеры суреттейдк Толгауды тыкдаган адамдар- д ы к к© кт куйн былай бередк « журт басында еснен тангандай жым-жырт отырып калды да, т е кызып турган казанга б^р кесек май тастап ж!бергендей ду е тт , орданык шЫ айгай-шу к©мт кеттк - Ой, бэрекелде! Жаса, АктамбердМ - Болаш акты пайгам бардай болжаган нагыз к©рткел деп азд! айтса болады! Тагы да жырау толгай ж©неледк «журт шыдай алмай айгайга басып, е ак жакта отырган жастардык к©б1 орындарынан дурк к© те р тт кеттк К©здер^ ушкын атып, осы каз1р карсы алдарынан жау шыкса, таптап кететн турлер^ бар. ...Шынкожа орнына жайгаса б ерт, кайта турды. - М ынау аттаны с алдында окылатын ж оры к жы ры гой нагы з. М ы надай жалынды жырдан кейн жауга аттанбай катынга уксап от басында калай отырып

МУТАЛ1МГЕ К0МЕК В ПОМОЩЬ УЧИТЕЛЮ

каламыз.... Кара домбыра кайтадан бебеу какты . Актамберд^ алмас жырмен ак семсерд! кайрай б ерт, от шытарып алармын дед^ ме, жырдык сокын жайма-ш уак, б е й б ^ кунге карай ойыстырды»(5,71). Эр! карай толтаудык: «Кеуде б^р жерд! жол кылсам , Ш е л е к 61 р ж ерд ! кел кылсам»,- деген жолдары жалтасып, «Он к^с^ге жараса, Б!р кю ге арнап тарткан табатым»,- деген сез!мен а я к т а л а д ы . Мутал^м т о л та у д ы тус^нд^р у д к̂ к а ж е т ж о к . О сы жолдарды окыту керек. Осы б1р толкынды эсерд^ балалардык да се зн ун е жол бастау керек. Толтауды жазушы неше белжке б е л т сурет- тесе, дэл солай талдату кажет. Толтаудык м энн, ятни идеясын автор Дарабоздык- Кабанбайдык сез^мен бередк «Эр сезщ садак тарткан сарбаз, мылтыкты мергенге айналып, атой салып бара жаткандай сез^лд^ ж а ка матан. Х а н н ы к каНарына, колб асы ны к ж арлы ты на козтала бермейлн казак баласын уйкыдан б 1р оятса, сенщ дабылды жырларык тана оятар-ау!»,- дейд^ батыр. Толтау айтылтан ку н айналасына еткен эсер^ осылай романда образды суреткерлжпен бертген. Сондыктан, кур сезбен баяндап, таламат жырдык батасын туармей, осындай у з н д т е р окытып, талдату бала санасына улттык рухты себедк Романнык одан арты суреттеулер^ Актамбердш щ ем^р^нен мэл^мет бередк Демек, А к т а м б е р д ! т у р а л ы мутал^мн^к сэйлеутщ кажет жок. Романнык осы б е т т е р ш о к у ш ы л а р т а о к ы т ы п , толтауды т ы к д а т ы п , эр| карай ездерш е ез эсерлерш жазбаш а жазып берут талап ету керек. Сонда окушы тек мэтнмен, ез белнше жумыс ютейдк Жазба жумыс та, жаттыту да, зерттеу жумыстары да осы жерде орындалады. Ж эне мэлн талданады . О сы лай ж ан-ж акты , мэлннщ е з т окудан етюзе отырып, тапсырмаларды жуйел^ б ерт, оны

орындаута мумюндж жасасак, кейб!р жумыс турлерш оры ндаута датды ланды рсак, эдебиет сабатын каз^рг^ заман талабына сай о к ы т у т е х н о л о г и я л а р ы м е н ж а к а ш а ж а к т ы р т ы п о к ы т у т а ( и н н о в а ц и я л ы к ) ер^скен^м^з болады. Кредитлк жуйе осы инновациялык окытута нелзделген. Окыту- шы ш ы та р м а ш ы л ы кпе н т а п с ы р м а л а р ж уйесн дайындап, батыт б ерт отырса, студенттер кызытады. Эр лекцияда студент окытушымен пшрлесу, ой белюу, туснбеген тустарын сурау турнд е б^л^мд ̂ игеруге жумыс ютейдк Ал окытушы студент жумыс ютейлн жатдай тутызады. Тапсырмалар б^рнеше батытта курастырылады. Мэт^нд^ окута, талдаута батытталады. Тек мэлнмен жумыс ютелнедк Отан теменде Умбетей толтауларына дайындалтан тапсы рм аларды мысал релнде усынамыз: Умбетей жырау туралы ешнэрсе айтпас бурын онык «Бегембай ел^м^н Абылай ханта еслртуЬ> толтауын окыту керек. М элнд б 1р рет окып болтан сок тапсырма бертедк

Тапсырмалар:-Толтауда айтылтан А б ы ла йха нта

катысты тарихи окиталарды жазу. -Толтаудык б©л^мдер^не ат кою. -Толтаудан кайталантан шумактарды

те р т жазу.Бул жумыстар б ^м герл ерд щ акыл-

ойына козтау салу уш н, толтаудаты бар айтылтан ойды тусну уш н бертедк

Толтау - тарихи жыр катарында сез болады. Ондаты эрб1р айтылтан окитанык тарихта дереп бар. Студенттщ ез белнша орындайтын тапсырмалары осы батытта болады. Тарихи деректерд! !здеп табады.

Толтауды мецгертудщ таты б*р эдю - канжардай атылтан сез сем серш щ уйлеамше карай болжал жасату. Толтау жанрынык е р е к ш т т - толтауды улкен б 1р толтаны стан со к, элдеб !р ю -э р е ке тт корытындылаута, б е л г^ б^р мнез-кулыкка бата беруге, элдеб^р даулы мэселенщ шеш^м^н айтарда шытарады. Осы жатдайды ©здерне ойландырып, ©з болжалдарын а й т к ы з у д а - т о л т а у м э н Iн а ш у та к©мектеселн эдютщ б̂ р .̂ Осы жумыстык б!рнеше улгю н усынып к©рейж:

«Ж аксынык жаксылыты сол болар -


Ж аманменен бас косып, Сейлемекке ар етер; Ж аманнык жамандыты сол болар - Сейлесе дэшм бетн кара етер; Б!р жаксыта басын косып сез айтсак, Сол жаксы жамандытык жаксылыкка жыр етер; Б^р жаманта басы к косып сез айтсак, Сол жаман сырын сактамай, эрдайым душпаныка эр ю к д кор етер». С туд енттер тарап ы н ан усы ны лтан болжамдар: а) Элде б^р жаман м^незд^ ке р т к у й н т отырып айтуы мумюн. э) 0секш те к у й н т шытартан болуы мумюн. б) 0 з т е лайык жолдас таппай, бос кулю, бос сез кутан ж тттерге теске н баласына куйтген.

в) 0з! туралы тайбат сез айткан жолдасына ренж^ен ел басшысына токтау айткан. г) Жаксы адам мен жаман адамнык айырмашылыты неде екенн айтып б ерут суратан кепш тж ке берген жауабы.

Д у р ы с шеш^м^н б ы лай деп уйгарды к: Ф и л о с о ф и я л ы к толтау. Жаксы мен жаманнык айырмашылытын салыстыра бата берген. Киын б1р суракка жауап берерде, не б1р билж айтарда пайдалантан болуы мумюн. Уйкаска курылтан. Табан астынан шытарылтан - и м п р о в и з а ц и я л ы к туынды. Уйкасы сейлеу т т т е жакын - ер1кт1 уйкас.

Мына толтауды да осылай талдатып керейж:

«Ак бертер , бертер . Бер^м^н деп журерлер, Нэр б !рнщ баласы, Алтау болар, бес болар, 1штде абаданы б^р болар, Абаданынан айрылса, Олардык Нэр б^реу^, 1лэрб1р итке жем болар”.

Усынылтан болжам: 1.Алкалы топты к алдында, билж ке таласкан атайындыларта т е р е л к беру уш ш айтылтан. Толтау толык сакталмай, б1з окып отыртанымыз - тек онык алташкы журттык назарын аудартып, кепке ой салу у ш т айтылтан б е л т болуы мумюн.

2 . Басы б^р^кпей, эркайсысы эр жакка тартып, айтканына кенбеген руласта- рына айтылуы мумюн.

3 . Балаларын сынап, эке жолын куатын б!реу! тана шыта алатынын туа к^р ге н д е айткан болуы мумюн.

Мумкш болган дурыс шешйм: елде б^р таласты меселеде жыраута билж беру жуктелген. Ел мен елдщ арасында ма, атайын арасында ма, т е к кукы лы азам аттарды к б^р^н такдау ка ж е ттт тутан. Кара кылды как жартандай е д т билж айту у ш т , ез ойына делел е тт алынтан сез болуы керек.

Толтауды мецгертудщ б1р жолы - ондаты турл^ образдарды талдату. Ж отарыдаты айтылтан толтауларда тарихи тулталар, оларды к аткартан кызметтер^ айтылады. Демек образдык талдау жасаута толык мумюндж бар.

а )М ш ездем е берпзу. Абы лайта, Бегенбайта , Д о с п а м б е т к е , Асанта. А б ы л а й д ы с е з е т к е н д е , о н ы к айналасындаты адамдармен б1рге алып карастыру кажет.

Толгауды мецгертудщ б!р жолыонык ек туш нд ойын таптыру. М.Асан кайтынык «Бул заманда не тарт?» т о л т а у ы н т а л д а у у л п с ш б ы л а й усынтанды жен кердж. Ек алдымен, толтаудаты «Гарт» сезтщ матынасын б т у у ш т сездж жумысы ж урпзтедк 0 й тке н толтауда осы сез тотыз рет кайталанады. Осы сез аркылы жыраудык айтпак ойы айкындалады. « Г а р т - дерменаз, куш куатсыз, елаз, шарасыз, д е ген уты м д ы бередЬ>,- д е л ш г е н Т у с ^ н д ^ р м е с е з д ^ т е . Не т а р т ? Ж ы рауды к ез суратына ез1 берген жауабын дептерлерте жазтызу керек: 1.Асыл шырын сез. 2. Кариялар 3. Бой жеткен кыз 4. Бетегел^ бел. 5. Айдын шалкар кел. 6. ^ р 7.Кайратты тутан ер. Г а р т болатын ек кастерлк касиетт нерселер е к е н т осы лай белектеп, назарын аударып тус^нд^ру керек. Осы касиетп нерселер неге, кай уакытта тарт болады? Бул суракка да жауап м еттнен табылады. Сез — жаксыларта айтпаса; Кариялар - замандасы болмаса; Кыз - кад!рн жекге бтм есе ; Бел - ел жаталай конбаса; Кел - каз уйрег1 болмаса; ^ р - азтын болса; Ер - Ата журты букара ез колында болмаса!

«Керкем эдебиеттен тэл^м алу текст б т у ге , сотан творчествалыкпен кез


ж!бере оку енерЫе байланысты»,- деген Т.Акшолаковтык (2-25) п^к^р^не суйенсек, б^зд^к бул керсеткен у л ^ з - керкем мэтнд! шытармашылыкпен

. окытудык б^р тур|. Ж ырау езЫщ нег1зг1* идеясын таньту уш н ем^рдеп эртурл^

кезекдк эртурл^ жатдайды салысты- рады. ем!рдеп ек кастерл^ нэрселер де кунын жойып, ез батасын ала алмайтын кезек туады; ем^рде барлык нэрсенщ батасы - оны кажет ететн, пайдата асы раты н т у ты н у ш ы с ы болтанда тана жотары болмак. Жырау осы ем!р ф и л о с о ф и я с ы н бере отырып, тутан жер! мен е л ^ к каншалыкты кад1рл1 екеын «тарт» сезн кайталай отырып т у с ^ р е д к Ек туй^нд^с^ - ер жИттщ тарт болатын сэтк Кайратты тутан ер онык кайра- тын кажет етер ел! барда батыр. Ата журтынык каж етте жаратан батыр аруактанып ел^мнен де корыкпай арыстанша алысады. Ел ̂де ем !рент, ез батырын кекке кетередк ез ерлерн курметтеу у ш т ел — ерюн болу керек. Е лтщ каж етте жарау уш н батырдык ата ж у р т ы ез к о л ы н д а б олуы керек.Тэуелаз елдщ ерюн батыры тана бакытты, ел^мнен кайтпайтын кайсар. Ел! боданда болтанда, кайратты ер тарт болмай ма? Ер - тарт!

Одан ке й тп кезенде жыраулар толтауларынын т т т е т у а н к журпзу керек. Ол уш н зерттей окыту эд^с^н пайдаланып тапсырма берген дурыс. Тапсырманы орындау кезтд е олар б^рнеше жумысты катар орындайды:

Мэт^нд^ сын туртысынан ойлау эд ю бойынша, пайымдап окиды.

©рб1р сезд^ тустген -тустб е ге нте е з ш е бата б е р т о к иды .Тол тау м этш ш деп сездердщ матынасын танута, астарлы ойын т у с ш у ге у м т ы л а д ы . Т у с ш б е г е н с е здерд^ сездктерден карап !здент окиды .Тт байлытын дамытады.

Ересек адамдарта т у а н к т болтаны- мен, каз^рт^ турмысымызда кеп кездесе берм ейтш , каз^рг^ окуш ы л ар ушш тус^н^кс^з сездердщ барлытын терпзт жазтызып алсак, толтаудын бар мэын тустуге кеп кемепн тиг^зер^ даусыз. С езд к жасау барысында м енгеретт б ^ м : тарихи адамдардан кеп мэл^мет алады. С олар туралы мэл^меттер ^здейд^. Еюншщен, жер, су атауларын таниды. Олардыи ел^м^здщ кай е ^ р т д е екеын, ел экономикасындаты орнын туанедк М: Е д т, Жайык, Ойыл , Жем, Азау, Баян Аула, Кара Е р л с т.б. Уш тш щ ен, кептеген кенерт бара жаткан сездер мен сез лркестертщ матынасын уйренедк сол аркылы еткен тарихы- мыздан да т у а н т молаяды.

Ж ыраулар поэзиясын окытканда, шытармашылык жумыстарына кеп ке н т белтуге тыс. Студенттер жырауларта хат жазды, жарыса толтау жазды, эссе, т ы л ы м и б а я н д а м а л а р , ц и т а т т ы к мшездеме, айтылган ойга жауап, шыгарма жазды. Осындай жумыстар орындалтанда тана жыраулардан калтан жауНар мураны бупнп урпак т у с те алады. Ондаты е р л ктщ шеж!ресш, тарихтын ез бейнест таниды, бабалар рухымен сырласады.

Пайдаланылган эдебиеттер:1. Батдарлама Казак эдебиет (У-1Х

с ы н ы п т а р т а а р н а л т а н ) . А л м а т ы . «Рауан». 1999 ж.

2. Акшолаков Т. Шытарманык керкем айшыктарын таныту. Алматы. «Мектеп». 1968 ж.

3 . Г о л у б к о в В . В . М е т о д и к а преподавания литературы . М осква. «Просвещение». 1973 г.

4 . П е д а г о г и к а л ы к ! з д е т с . Курастырган: И.Н.Баженова Алматы. «Рауан». 1998ж.

б .Ж ум адтов К. Дарабоз. Тарихи роман. Алматы. «Жазушы». 1994 ж.

“@р.леу бслистслск-лгс артти/ку ул*ишш$ а^тллиги филиалы.“Оя,лщсшбс '^а^ак^слияЯ облисос бойиЯиса леуагагикалш^ (^иуметаерле^сЯ,

бблбстслсгсЯ арлсширу иЯслситути

‘ТМбшлсеНм, 2015

РЕСПУБЛИКАЛЫК ЭД1СТЕМЕЛ1К ПЕДАГОГИКАЛЫК … 2-2015.pdf ·...

Documents