ԵՐԵՎԱՆ ԵՊՀ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈւԹՅՈւՆ...
TRANSCRIPT
-
ԵՐԵՎԱՆԵՊՀ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈւԹՅՈւՆ
2014
-
ՀՏԴ 391/395=919.81
ԳՄԴ 63.5(2Հ)
Բ409
Կազմեց,առաջաբանըգրեցևտեքստայինանհրաժեշտ
ծանոթագրումներըկատարեցՌաֆայել Ղարիբյանը
Նկարիչներ՝Հենրիկ Մամյան
Խորեն Հակոբյան
Վարդ Բդոյան
Բ 409 Ջավախքիհայոցազգագրությունըևժողովրդականբանարվեստը,
Եր.,ԵՊՀհրատարակչություն,2014.-էջ:
ԺողովածուումամփոփվածԱրզրում-ԿարինյանբնաշխարհիհարուստհիմնաշերտովՋավախ-
քի նախագո ազգագրությունը և ժողովրդական բանարվեստի գոհարները ոչ միայն ջավախահայոց
աշխարհայինսարթնկարագիրը,կենսասիրությունը,փշոտմիտքնուանբավհարստություննեն,այլև
հնամենիժողովրդիհոգուհանքերակիցպեղվածազնվափայլոսկուանհատնելիպաշարը,որհավիտե-
նապեսառնչելուէմեզԱնհունիմեծազարմանդաստանիհամատիեզերականկշռույթին:
ՀՏԴ391/395=919.81
ԳՄԴ63.5(2Հ)
ISBN 978-5-8084-1882-0 © ԵՊՀհրատարակչություն,2014
© Կազմողիհամար.2014
-
Գիրքը հրատարակվում է Գ. Գյուլբենկյան հիմնադրամի աջակցությամբ:
-
5
Ա ռա ջա բան
աղուցէնկատված,որմարդկանցնմանգրքերըևսունենումենիրենց
ուրույնառաքելությունը,խորհուրդը,հմայքնուհամբավը,իրենցճա-
կատագիրը` հանդերձ իրենց արտաքին շուքուփայլի կամ առանց
դրա... Ճակատագիրը խորքայինի կրողն է, խորքայինի առարկա-
յացվածմարմնավորումը,որտեղգեղազարդությունըընդամենըարտաքինէ,գրեթե
զուրկորևէդերակատարումից,ուստիորոշգրքեր,առանձինմեծանհատներինման,
լինելությանառանձնակիհետագիծենունենում,որոնցումհստակցոլանումենժա-
մանակնուբարքերը,հազարամյակներիկյանքը`ոճականիրենցհույժհակադրա-
մետկենսափիլիսոփայությամբ,բնական-երևակայածինդարձդարձիկպատկերնե-
րում,զավեշտաողբերգականիրենցբազմակերպությանմեջ:
Ցուրտ,անլույս90-ականներիսկզբներին,երբդժնիՍումգայիթնուաղետալի
երկրաշարժը,պատերազմնուշրջափակումըվաղուցհայաստանյանիրողություն-
ներէին,ևգորշ,կաթվածահարկյանքըվայրենականռիթմերէրպարտադրելմարդ-
կանց,հայությունըցավալիանկումներարձանագրեցբազմաթիվոլորտներում:Կե-
ցությանհամատարածմինահանջ, որիճզմողմամլիչիտակիցկարողացավհա-
րաբերորենողջանդամդուրսպրծնելթերևսդավթյանոգեղենըմբոստանքըմիայն,
դարերովանպատիժոսոխիդեմահագնացածբռնկուն-պոռթկունմերհայրենասի-
րությունը`ազատելովմեզդառնությանլեցունբաժակըցմրուրըմպելուծանրհար-
կադրանքից:Հիմնախախտ,համակործանմերիրականությանդաժանֆոնիվրա
պատկերացնո՞ւմեք, թեինչպիսի՜նկլիներարցախյանմարտադաշտերումնույն-
պեսպարտություններարձանագրողհայությանվիճակը:
Ահաայսգիտակցումովէմիմիայնհարկավորչափելնվիրյալմերհայորդիների
սխրանքիիրոքանբաղդատելի մեծությունը, սերնդիմեծագործություննառհասա-
րակԱրցախյանԱզատամարտում:
Ինչևիցե, առանց չափազանցության, ցուրտ, անլույս տարիներին «Սովետա-
կանգրող»նշանավորհրատարակչությանգործունեություննայլևսնույնիսկմեզ`
աշխատակիցներիս,մարածմեղվափեթակէրհիշեցնում:Վաղուցհիմնանորոգման
կարոտսենյակները չէինջեռուցվում,ելումուտանողներըդեռևս չկրճատվածհա-
տուկենտաշխատակիցներնէին,ովքերխմբվումէինտնօրենիաշխատասենյակում
դրվածմիակվառարանիշուրջ,ուրգրքերիվերածվածհեղինակայինհինձեռագրեր
էիննետվումտաքացնողվառարան:Օրվավերջումորոշակիորենհոգնած,մրսած
-
6
ումրոտված`վերադառնումէինքտուն,որտեղժամերանցիրականցրտինգումար-
վումէրնաևհուսահատեցնողմութը,հոգումխտացողխավարը:
Խմբագիրներիցմեկը,որպեսջավախքցու,ինձէմեկնումհերթականձեռագիրը՝
առնվազն հինգ հարյուր մեծադիր էջից բաղկացածՎարդԲդոյանի ստվարածա-
վալանտիպթղթապանակը(«Ջավախքիհայժողովրդականբանահյուսությունը»),
որը,այո,տառացիորեն դիպվածով էփրկվում կրակի բաժին դառնալուց: Տպագ-
րությանհեռանկարըայլևսանհուսորենփակվածէր,ևես,որոշփնտրտուքներից
հետո,գտաևընտանիքինվերադարձրիբնագիրը:Հարազատները,թեպետևերախ-
տագիտությամբընդունեցինիմքայլը,սակայնասացին,որգիտնականիմահվա-
նից հետո իրենք երբևէ հազիվ թե զբաղվենայդ ձեռագրերով, ուստի ինձ իտնօ-
րինություն հանձնեցին հեղինակի դեռևստպագրության չպատրաստած նաև մեկ
այլ ձեռագիր («Ջավախահայոց ազգագրությունը»): Եվ թերևսայդ օրից սկսած`
ձեռագրերըգրքիվերածելուխնդիրըպատվիգործդարձավինձհամար:Թեորքան
ջանացիեսայդգործըգլուխբերելուհամար,հայտնիէշատերին:Բազմաթիվկա-
րողանհատներևկազմակերպություններլավագույնդեպքումխոստումներիցայն
կողմչանցան:ՏարիներիոդիսականսմիայնՋավախքով,Երևանով,Հայաստանով
չսահմանափակվեց:Եվ,ցավիսիրտեմասում,չգտնվեցանգամմենումենիկ,մեկ
ազգանվեր-մշակութայինանձ,նույնիսկիմհայրենակիցներից,որգիտակցերայս
գործի կարևորությունը, խոհեմություն ունենարփառքով ու օրհնությամբպսակե-
լուիրանուննուհիշատակը:Պատրաստակամորենինձվրավերցնելովգրքիլույ-
սընծայմանհրատարակչականմասը`ոչմեկին,նաևոչմիդեպքումերբևէեսչեմ
խնդրել.դաեսհամարելեմանարգանքնախհեղինակիկեսդարյախստականոն,
լուռուտքնաջան գործունեության,ինչպեսևնրաանբասիրհիշատակիհանդեպ:
Ավելին, զուսպ, բայց և չմարսվող հեգնանքով,արժանապատվորեն ներկայացրել
եմխնդրիմիայնբարոյականկողմը:Պարզաբանելեմ,որազգերըհարատևումեն
բացառապեսհոգևորիրենցգանձերիշնորհիվմիայն,որ,այո,մշակութայինցան-
կացածկորուստաղքատացնում,բարոյազրկումևդիմազրկումէժողովրդինճիշտ
այնպես,ինչպեսփողատերերիանմտորենվատնածմիլիոններըբարոյազրկում,դի-
մազրկումենայնշռայլողին:
Համեստափայլուանվանիգիտնականիբազմամյագործունեությանարդյուն-
քըիրոքպատմամշակութայինանգնահատելիարժեքունի,որիպատմաքաղաքա-
կան նշանակությունը անուրանալի է ապագա սերունդների համար հատկապես:
ՏարիներառաջՀովհաննեսԱյվազյանինախաձեռնությամբևիմներկայացմամբ
ՋավախքիՀԲՄպաշտոնաթերթ«Ասպնջակի»38համարներումլույստեսանՋա-
վախքի ազգագրության առանձին հատվածներ, որոնց հանդեպ անչափ մեծ հե-
տաքրքրությունառաջացավ ընթերցողների շրջանում:Այդպահից սկսած իմ մեջ
սևեռունգաղափարդարձավհեղինակիերկուծավալունաշխատություններըմիա-
-
7
սին,մեկառանձինշքեղհատորյակում(«Ջավախքիհայոցազգագրությունըևժո-
ղովրդականբանարվեստը»)ամփոփելումիտքը:
Տարիների հետ ինքնաբերաբար ձևավորվել էր գրքի տպագրությանը նա-
խանձախնդիրևիմջանքերինանկեղծորենսատարողջավախահայերիցկազմը-
ված մարդկանցփոքրիկ միխումբ`ԳևորգԲդոյան, ՀովհաննեսԱյվազյան, Յու-
րաՀովհաննիսյան,ՎահագնՍարգսյան, նաևուրիշներ էլ, ովքերմեծարժեքայս
ժողովածունհայընթերցողիսեղանինդնելուհամարարելենիրենցձեռքիցեկածը:
Այսառումովառանձնահատուկերախտագիտությամբցանկանումեմնշել,որԵՊՀ
հրատարակչությանտնօրինությանհոգածուվերաբերմունքիևԳյուլբենկյանհիմ-
նադրամիֆինանսականաջակցությանշնորհիվմիայնձեռագիրըգրքիվերածվեցև
դարձավընթերցողշրջանակներիսեփականությունը:
Ջավախքի հայոց բանահյուսության հավաքումն սկսվել է 19-րդ դարի վերջե-
րին՝ականավորազգագրագետև բանահավաքԵրվանդԼալայանի կողմից:Ջա-
վախքումուսուցչությամբզբաղվելուտարիներինմիԿարծախցուց (1888թ.մարտ)
Ե.Լալայանըգրիէառնում«Միսո»խորագրովհեքիաթը,որըինքնէլհետագայում
հրատարակելէ1910թվականին«Ազգագրականհանդեսի»միհամարում(ԱՀ,19,
1910,էջ158-163):
ԱյնուհետևԵրվանդ Լալայանը, շարունակելով սկզբնավորած գործը,Թիֆլի-
սումհրատարակելէ«Ջավախքիբուրմունք»բանահյուսականգողտրիկժողովա-
ծուն,որինյութերըամենայնհավանականությամբգրառել էհենցինքըմիևնույն`
1880-ականթվականներին,ուրզետեղվածենեղելհայժողովրդիկենցաղնարտա-
ցոլողերգեր,աղոթքներ,պատմական,կրոնականավանդություններ:
1898-ինԵրվանդԼալայանը«Ազգագրականհանդեսի»էջերումզետեղելէնաև
Չամդուրա գյուղի բնակիչ, բանահավաք Հ. Ազնավուրյանի ձեռքով գրիառնված
որոշքանակիՎիճակիերգեր(ԱՀ,3,1898,էջ91-104):Ենթադրելիէ,որԱզնավուր-
յաննայդերգերըգրիէառելհենցԵ.Լալայանիհանձնարարությամբ:
1909-1910թվականներինԵ.ԼալայանըգրիէառնումՋավախքիչորսհեքիաթ
և 1911-ին «Պառավաշունչ»խորագիրը կրողպրակով հրատարակումԱլեքսանդ-
րապոլքաղաքում:«Պառավաշունչ»պրակիազդիցհստակհասկանալիէդառնում,
որհայոցազգագրականընկերությունըդեռևս1908թվականիմարտի30-ինորոշել
էառանձինգավառներումստեղծելժողովրդականբանահյուսությունըգրառող-հա-
վաքողխմբեր:ԴրանցիցմեկըՋավախքիճյուղնէր,որիառաջինարգասիքնէլլի-
նումէհենցնշված«Պառավաշունչի»հրատարակումը:Սակայն,ցավոք,դրագոր-
ծունեությանհետագաընթացքըկարծեսթեշարունակությունչիստանում:Համե-
նայնդեպս,անհայտմնալըևկամտպագիրպրակներիտեսքովմեզհասածչլինելը
դեռևսչինշանակում,թեայդկարգիաշխատանքներՋավախքումչենկատարվել
առհասարակ:Գանձամերգյուղիօրինակովմիայնկարողեմվկայել,որքիչ չեն
-
8
եղելոչմիայնժողովրդականբանավորհարուստավանդույթըփոխանցողբանա-
սացներ և կատակաբաններ, ինչպես, ասենք, Լուլուկյան Լևանը (Լևան բիձան),
ԼուլուկյանՎոլոդյան(ՉլոՎալոդ),ողջՋավախքումհայտնիԳրիգորյանՀմայա-
կը,ՓուրեղՂարիբյանը,ՍիմոնՆալբանդյանը,նաև,անշուշտ,ուրիշներէլ,ովքեր,
հմուտպատմողներևժողովրդականանբավելիիմաստնությունըլավագույնսգնա-
հատողներլինելուցբացի,որոշգրառած-հավաքածնյութէլենթողելեկողսերունդ-
ներին:
Եվայնուամենայնիվ,երկարժամանակՋավախքիժողովրդականբանարվես-
տըբանասերներիուշադրությունիցդուրսէմնում:1960-ականթվականներինԴի-
լիսկագյուղումհնագետԳրիգորԿարախանյանըգրիառնումևհրատարակումէ14
հեքիաթ(«Հայժողովրդականհեքիաթներ»,հ.-9,էջ501-543):
ՎարդԲդոյանիգրառումներիցպարզումենք,որ1938թվականինԵրևանումիր
անձնականնախաձեռնությամբնափորձելէշարունակելնախորդներիսկսածգոր-
ծը:ԱռաջինգրառումըկատարելէԵրևանմշտականբնակությանտեղափոխված
ծերուկառակախոսԳարեգինՀայրապետյանից(գյուղՉամդուրա)ևիրազգական,
ախալքալաքցիԳևորգԲդոյանից:
1940 թվականի ամռանը, հայրենի գյուղում Բդոյանը, նպատակային աշխա-
տանքկատարելով,գրիէառելառակներ,հեքիաթներ,ավանդություններ,պարեր-
գեր,սիրոերգերևայլն:Ասացողներըեղելենհիմնականումտարեցտղամարդիկ,
կանայք,նաև,ինչնինքնինուրախալիերևույթէ,խմբվածաղջիկներուպատանի-
ներ:ԱսացողներիմեջաչքիենընկելՎարվառե,ԱնուշևԲալասանԲդոյանները,
ՆվարդԱվագյանը, Եվա և Մուշեղ Հակոբյանները, ԵղիշեՊոտոսյանը, Վերոն և
ՆազոԵսոյանները,ՄինասԻսկանյանը,ՍանդուխտԻսպիրյանըևուրիշներ:
1941-1944թվականներինՓոքրԽանչալլի,ինչպեսնաևՓոքրևՄեծԳյոնդուրա
գյուղերումՎարդԲդոյանիկողմիցհետևողականորենշարունակվելենգրիառնը-
վելբանահյուսականտարբերժանրերինոր,տարաբնույթնյութեր:Միևնույնգործը,
նույնլարվածականությամբ,հեղինակըիրականացրելէնաևԵրևանում:
1947-ինհեղինակըբանահավաքչականգործունեությունէծավալելհատկապես
Մշոաշխարհիցտեղափոխվածգյուղերում`ԹորիայումևՈւճմանայում:Նախկի-
նումորևէմեկիկողմիցընդհանրապեսգրիչէրառնվելհայոցայսհատվածիբնակ-
չությանբանահյուսությունը:Նշյալգյուղերումգրիենառնվելհեքիաթներ,երգերև
աղոթքներ,զվարճախոսություններ,առակներ,նաևայլժանրինյութեր,որոնցասա-
ցողներնէինթորիեցիՊողոսԳալոյանը,ՀովիկԱսլանյանը,ՊողոսԴոշոյանը,ուճ-
մանեցիՎաչիկ(Վաչագան),ՄկրտիչևԼևոնԹումասյանները,ՆերսեսԳասպար-
յանը,տիկինՉեչիլԽաչատրյանը,ԱնուտկաՇահինյանըևուրիշներ:
1965-ին«այլևսորոշակիորենուշացած»բանահավաքըՋավախքիԱբուլգյու-
ղից Երևան տեղափոխված երգիչ ամուսիններ Ռուբեն և Սիրուն Բդոյաններից
-
9
(թերևս`մոտկամհեռուազգականներևկամ`պարզազգակիցներ)գրիէառելբա-
վականաչափթվովնորուբազմաբնույթերգեր:
ՄերենիագյուղիցԵրևանտեղափոխվածՄամբրեևԲեթխեմԳոմկցյաններից
գրիենառնվել(1980թ.)ազգագրականհարուստնյութեր,ինչպեսնաևորոշքանա-
կությանառակներ,ասացվածքներևայլն:
Ամբողջությանմեջէլհավաքածայսնյութերնենկազմումներկաժողովածուի
մաս:Նյութեր,որոնքհավիտենականմոռացումիցփրկվածլինելովժողովրդիգալի-
քիհանդեպխորապեսզգայունանհատիկողմից,այնուամենայնիվներկայացնում
ենՋավախքիհարուստբանահյուսությանսոսկաննշանհատվածը:Այլևս21-րդդար
թևակոխածհայնորագույնսերունդները,եթեանտարբերգտնվենևարհամարհեն
մերխորագետնախնյացիմաստնություննուփորձը,այդծովականիմաստնության
մեջտարրալուծվածգերճշգրիտգիտելիքը,ապամյուսազգերինմանիրենքէլմիօր
կկորցնենմերՏերԱստծուն,ինչնայլևսանդառնալիաղետկլինիառաջինհերթին
մեզունաևողջմարդկությանհամար:Այո՛,ժողովրդականհարուստբանարվեստը
մեզԱստծունհարաբերող,Աստծունհասցնողկարևորագույնմայրուղիներիցէ:
Ջավախքհայաշխարհըհազարամյակներիընթացքումպարբերաբարունեցել
էնաևվերաբնակվածներիմեծհոսքեր,որոնքաստիճանաբարխորացելենՎրաս-
տանիխորքերը,մասամբձուլվելդավանակիցեղբայրժողովրդին:Վերջինվերա-
բնակվածհոսքիմեծամասնությունը1828-1830-ականթվականներինեկելէԿարնո
նահանգից,իսկփոքրամասնությունը`Տուրուբերանինահանգից:Առաջինըպատ-
կանումէԿարնոբարբառին,երկրորդը`Մշոբարբառին:Այդերկուհատվածներն
էլ վերջինմեկուկեսհարյուրամյակում չաղարտվածպահպանել ենպապենական
կենցաղավարությունը հատկապես այն պատճառով, որ մայր Հայաստանի հետ
շփումներն ու մշակութային կապերնամենատարբերպատճառներովակտիվ չեն
եղել:Բարբառը,որովգրառվելենբանահյուսականնյութերը(1930-1970-80-ական
թվականներ), դպրոցների շնորհիվ աստիճանաբար փոփոխության է ենթարկվել:
Գրական լեզվիբազմաթիվբառեր,ոճերուգրական-գեղարվեստական լեզվական
«կառույցներ»մուծվելեննշվածբարբառներ,թեպետբոլորդեպքերումէլհստակ
նկատելիէբարբառներինևհնչյունաբանությանըհարազատմնալուգրառողիզգա-
յունվերաբերմունքը:
Եվթեևբարբառներըորոշակիորենանխուսափելիփոփոխություններենկրել,
այնուամենայնիվ բանահյուսությունն իր էության մեջ պահպանել է 19-րդ դարի
ոգին:Այստեղառաջինհերթինխոսքըվերաբերումէավանդականբանահյուսութ-
յանը:Մինչդեռ1930-ականթվականներիցՋավախքումառաջացելենբանահյու-
սական նոր շերտեր, որոնք արտացոլում են գավառի աշխարհագրական, պատ-
մաազգագրականևկենցաղայիննորերևույթները:Առանձնապեսայստեսակետից
աչքիէընկնումերգը(երգայինարվեստը):Ցանկությանդեպքումէլդժվարկլինիիս-
-
10
պառմոռացությանտալ,ասենք,առաջինևերկրորդաշխարհակործանմեծպատե-
րազմների,կոլտնտեսայինկարգերի,դասակարգայինանհաշտպայքարի,ինչպես
նաևհարակիցայլևայլերևույթներիակնհայտարտացոլումները,ուր,գաղափարա-
գեղարվեստականառումովէլ,աղաղակողէհորինվածքներիթեմատիկ-ժանրային,
նաևհուզականնահանջը,անպարտակելի`շինծու,արհեստականխանդավառութ-
յունը:
Եվայնուամենայնիվ,մասնակիորեններկաեննաևբացառություններ,որոնցով
միշտէլհատկանշվումենժամանակները,սերունդներըևանհատները:Մինչլուրջու
«բազմագրագետգլուխները»,իբրևդարակազմիկգիրքուտեսություն,փիլիսոփաև
հասարակագետ,այլևսմիքանիհարյուրամյակաշխարհըհակամարտճամբարնե-
րիվերածած(դեռևսայսօրէլնահանջողսոցիալիզմի«հիշատակի»առջևծնրադիր
տարփողումներենհնչեցվում),վիճումութունդբանավիճումենսոցիալիզմիանփո-
խարինելիությանառասպելի շուրջ,հեռավոր1947-իօգոստոսին,իբրևբանահյու-
սականնյութ,ՋավախքիԹորիագյուղումգրիէառնվում«Կոլխոզնիկնումենատն-
տեսը»դիալոգայինոտանավորը (ընդամենը21տող), ուրգյուղաշխարհիմարդու
պայծառու նախագոյաբանականանսխալ «երիշով» բացահայտվածև մատնա-
ցույցէարվածամենակարևորը`ադամորդուկամքը,որնայնուամենայնիվբռնա-
դատվում-բռնաբարվումէկոլխոզիուկոլխոզնիկներիկողմից,որքանէլմենատն-
տեսը,ամենաանհավատալիմիհամառամտությամբ,կոլ խոզչմտնելուճիգերէգոր-
ծադրում:Բայց չէ՞ որխորագետԲարձրյալը, բանական լույսի և հավիտենական
կյանքիհետմեկտեղ,հեռատեսորենազատէրթողելնաևմարդ-արարածիկամքը:
Ինչպեստեսնումենք,երկարուձիգտասնամյակներ(շուրջվաթսունտարի)են
ընկած նրանց` Լալայանի և Բդոյանի ծավալած հավաքչական գործունեության
միջև:Ցավոք,մեկ-երկուայլբանահավաքներիկատարածաշխատանքըիրոքդիպ-
վածայինէ,անշարունակականևգիտականառումովոչնպատակայինուչհամա-
կարգված:ՄինչդեռհայոցԳուգարքնահանգի(ժամանակին`եզերայինզորավոր
բդեշխություն) Ջավախք և Լոռի հատվածները,ապա և Էրզրումյան բնաշխարհը
բանահյուսական անհատնելի շտեմարաններ էին, ակունքային անգնահատելի
հարստություն,որոնցգիտականհետազոտմանբարձիթողությունըորևէհիմնավոր
արդարացումունենալչէրկարող:
Պատկերըիսկապեսորներելիչէ:Ջավախահայությանբանավորստեղծագործ
մտքիբեղունարգասիքիփրկմանևգիտականուսումնասիրությանգործումորքան
էլկարևորլինիայսմարդկանցդերը,միևնույնէ`ահռելիենկորուստներըև,ավա՜ղ,
անվերադարձ:Թերացմանպատճառներըթերևսկարողեննաևհարգելիլինել,բայց
կորուստներիհանդեպչկաևչիկարողլինելարդարացմանորևէփաստարկ:Ամեն
միհարցադրումայսօրայլևսժամանակավրեպէ:Նշանավորբանասերևբանահա-
վաքԵրվանդԼալայանըավելիքանդիպուկէձևակերպել.«...քա ղա քակր թութ յան
-
11
հու րը լա փում է անց յա լի բո լոր հի շա տակ նե րը»: Անցյալիցմիշտէլ,այո,դժվարէ
լինումբաժանվելը:Պատճառըսովորույթիշրջանառուուժըչէմիայն.մեծուանփո-
խարինելիարժեքներենանվերադարձորենկորչում-անհետանում:
Ժողովրդականբանարվեստովզբաղվողներիգործունեությունը,գիտականորեն
վերցրած,իրապեստքնությունէ,որթերևսհիշեցնումէմերմիջնադարիլուսադա-
վանգրիչներիխնկարկելիկյանքնուգործը,որոնցանաղմուկ,անձնուրացաշխա-
տանքը, անհավակնոտությունը, ծայրագույն նվիրումն ու ծայր համեստությունը
հավիտյանսմնալուենմերմիջնադարյանհայիրականությանչխամրողարժեքնե-
րից:Բողոքելովաչքերինվազողլույսից,ձեռքերիդողից`անապահով,միայնակ-մե-
կուսի,երբեմննաևկիսաքաղցայսպարզմարդիկընդօրինակածմատյանումհա-
ճախարձանագրումէինընդամենը.
- Ես մե ռա նիմ դառ նամ ի հող, գիրս մնա հի շա տա կող:
ևկամ`
- Կար դա ցեք զգիրս և տ վեք զո ղոր մին...
Ո՛չանունուազգանուն,ո՛չծնողուծննդավայր,ի՛րիսկանձըկարևորողոչմի
մատնանշում:Ի՞նչէսա.կատարածգործինշանակությանանգիտացո՞ւմ,Հիսուս-
յանըմբռնո՞ւմառաքինության,մատյաններիևմատյանստեղծողներինկատմամբ
խորնուանհունորենանսահմանպատկառա՞նք:Ինչէլ լինի`արժանիէխորունկ
հիացմունքիև,այո,անպարագիծհարգանքէներշնչելումիշտ:Գուցեժողովրդա-
կանբանարվեստիգոհարներըևգիրք-մատյաններիխորհուրդըմաքրում,սրբագոր-
ծո՞ւմենմարդկանցերկրայիննսեմկրքերից...Մի՛գուցե:Անառարկելիէ,սակայն,
որհաճախձիգտարիներուտասնամյակներէտևելայսմարդկանցտքնությունը:
Հաճախտկար,մելանոտգրիչըձեռքին,դժգոհելովմարմնիթուլությունից,տանջա-
հարհոգին լուռ,անաղմուկավանդելէիՏեր`անանձնական,նաևանջինջհիշա-
տակթողնելովհետնորդներիս:
Մասնավորզրույցիկարգովմեզէհասելհետևյալը.գրողԴերենիկԴեմիրճյա-
նը,անուղղակիորենտեղեկանալովտակավիներիտասարդՎարդԲդոյանիծրագ-
րերինուծավալածգործունեությանը,միտքէհայտնել,որՋավախքը,հազարամ-
յակներիդեռևսքիչուսումնասիրվածիրպատմությամբ,ճակատագրովհայժողովր-
դիբնօրրաններիցէևենթակաէգիտականբարեխիղճհետազոտության:«Արդեն
մեկդարիցավելիէ, -պարզաբանելէմեծանունգրողը, -տեղիհայոցժողովրդա-
կանստեղծագործությունըխառնվել-հյուսվելէԿարնոդաշտիբանավորհարուստ
ավանդությանը:ՊետքէմենքէլմերԳարեգինՍրվանձտյանըունենա՞նք,թե՞ոչ:
Իվերջոմեկըպե՞տքէշարունակիմերՊատվականփեսայիգործը»:Ակնհայտէ,
որնանկատիէունեցելականավորազգագրագետ,հայագետուբանահավաքԵր-
վանդԼալայանին,ովդեռևսանցյալդարավերջին,դասավանդելովԱխալքալաքի
թեմականդպրոցում,ամուսնացելէրտեղիհասարակականգործիչԱրտեմՀարութ-
-
12
յունյանիդստեր`Հայկանուշիհետ,նրահետէլուսանելԵվրոպայումևնշանակա-
լիավանդբերելտարածաշրջանիբանավորստեղծագործությանհավաքմանևու-
սումնասիրությանգործում:
ՊատմականգիտություններիդոկտորՎարդՀարությունիԲդոյանի«Ջավախքի
հայոցազգագրություննուժողովրդականբանարվեստը»ստվարժողովածունգա-
լիսէշահեկանորենլրացնելուԵրվանդԼալայանի«Ջավախքիբուրմունքը»գրքին,
որինյութերըմեծերախտավորըտակավին1880-ականթվականներիվերջերինան-
ձամբէրգրառել-հավաքել,և,իհարկե,«Ջավախք»արժեքավորաշխատությանը:
Մեզանում բանահյուսական նյութերի գրառում-հետազոտումը, ցավոք, նույն-
պեսհետմնացհամաեվրոպականընթացքից,չունեցավ,սկզբնականփուլումգոնե,
պարզուհամակարգվածբնույթհանրահայտայնպատճառով,որՀայաստանհնա-
վանդումոռացվածերկրում«Ժամանակըդուրսէրժայթքելիրշավղից»,արյունու
ավերէր.տեղահանվածհազարամյաիրհայրենիքից,քշվում-սրածվումէինհայա-
սերունդհոծբազմություններ`ինքնասպանությունգործողապիրատմարդկության
աչքերիառջև:
Խոսելովցեղասպանությանմասին`մենքաներկբաուառաջնահերթնշումենք
միլիոնավորանմեղզոհերինուբռնազավթվածհայրենիքը:Եվդաինքնինբնական
ու հասկանալի է:Մինչդեռ ցեղասպանության, որպեսառհասարակմարդկության
դեմգործվածհանցագործության,աղետաբերհետևանքներըշատավելիընդգրկուն
են,շատավելիխորքայինուհեռագնա:Սպանվումէոչմիայնկյանքը,վերապրող-
ներիհամարխաթարվումէոչմիայնկյանքիբնականռիթմը,այլևսերունդներիհա-
մարխզվում-խաթարվումէդարավորավանդներնուհոգևորարժեքներըփոխանցե-
լուբնականությունը,ինչնէլցավալիորենհանգեցնումէհանրությանհոգևորնկա-
րագրիխեղմանուանցանկալիայլասերումի:
Պատմականէքսկուրսըայսիմաստովավելիքանտխուրէ.Հայաստաներկրում
գրեթեանհնարէգտնելչտեղահանվածնահանգուգավառ:Շատերը`ոչմեկան-
գամ:Բնականաբար,ապրողներիհամարառաջնահերթըդառնալուէրբանահյու-
սականնյութերհավաքելնուկորստյաներախիցդուրսկորզելը:Գիտնական-բա-
նահավաքի գործունեությունը այսուհանդերձ ավելի քան կարևորվում էր: Վարդ
Բդոյանըեղավայնեզակիներից,ով,ժողովրդիկենսականշահինհետամուտ,աճա-
պարեցկատարելնահանջողպատմությանտագնապաշեշտհրահանգը:
Տասնամյակներ շարունակՎարդ Բդոյանի գրառում-հետազոտում-գիտական
դասակարգումըայլբանչէ,քանհավիտենականմոռացումիցամենայնարժեքավո-
րըփրկելուգիտակցականմղումևճիգ,ովիրանվանինախորդինմանբանահյու-
սականնյութը,գեղարվեստաճանաչողականնշանակությունիցբացի,անշուշտդի-
տարկումէրնաևորպեսպատմաազգագրականտեղեկություններիանգնահատելի
սկզբնաղբյուր:Նպատակըազնիվէրևհազարապատիկարդարացված,քանիոր
-
13
մայրժողովրդինէրվերադարձվումայնամենը,ինչըժողովրդիհոգուևինքնության
մասնէկազմում,նրահավաքականնկարագրիգույննուբույրնէ,համնուհոտը,
Աստվածադրոշմկնիքը:
Ժողովածուում նուրբ, խորագետ գիտնականի բարեխղճությամբ ուշադրութ-
յունէդարձվելբանահյուսականթե՛վիպական,թե՛քնարականորոշակիժանրա-
տեսակների վրա (ավանդություններ, հեքիաթներ,առակներ, զրույցներ, զվարճա-
խոսություններ,վիճակի,հայրենասիրականևպանդխտությաներգեր,կատակեր-
գերևայլն),որոնցաղերսըազգագրությանըակնառուէ:Ընդսմին,ժողովրդական
աղոթքները,անեծք-օրհնանքներիմիզգալիմասըհեթանոսականարմատներունեն
ևկարողենթերևսառաջինհայացքիցանհարիրթվալքրիստոնեականաշխարհա-
յեցողությանը:Պետքչէ,սակայն,պարզապեսիներցիոնմղումովտուրքտալավան-
դաբարմեզպարտադրված,միտքնուհոգինբռնադատողկարծրատիպերին:Ձեր-
բազատվել է հարկավոր իրենց դարնապրած կեղծ մտքերից ու մտայնությունից,
ոսկրացածկաղապարներից,ևամենինչնորլույսիտակիհայտկգա,նորովիկըն-
կալվի:Հնավանդասացվածքներնուասույթներնիմաստայինառումովերբեմնվե-
րափոխվելենճիշտիրենցհակոտնյահասկացությանը:Այսվերջինմիտքսընդհան-
րականիմաստունիևհատկապեսսույնժողովածուինչիվերաբերում:Կարծումեմ`
խորապեսկկարևորվերդրանցնախաիմաստներիբացահայտում-վերականգնումը
ժողովրդիմտածողությանևաշխարհըմբռնմանպարզաբանմանխնդրում:Նախաի-
մաստներ,որոնքառանցԱստվածաշնորհբարեհաճբացահայտման,երբևիցեևըս-
տինքյանհետչենվերադառնաևչենթարմացնիմարդկությանմթագնածհիշողութ-
յունը,ինչըթերևսօդուջրինմանէանհրաժեշտԱստվածայինլույսիցանհուսորեն
շեղվածմարդկությանը:Առանցհիմնավորումների,հպանցիկբերենքպարզապես
միքանիօրինակ:Այսպես.
- Որ տեղ հաց, էն տեղ կաց:
- Շու նը տե րը (տի րո ջը) չի ճա նա չում:
- Հա յի հե տին միտ քը (խել քը) ի մը լի ներ:
- Վե րին ար տի ցո րե նը չէս (...ևայլն):
Առաջինօրինակըմերժվումէմերօրյասերունդների«սթափևզգաստ»գիտակ-
ցությամբ, որպեսթեանհատիևհավաքականությանարժանապատվությունըվի-
րավորողմիկարգախոս:Երկրորդօրինակըպահպանելէընդհանրացված-փոխա-
բերականիմաստըսոսկ:Երրորդօրինակըընկալմանևպարզաբանմանառումով
թվում է հեշտ, մինչդեռ չափազանցխաբուսիկ ու թվացյալ էայդ հեշտությունը, և
բոլոր նրանք, ովքեր միամտությունը կունենան մեկնաբանելու և կամ էլ բացատ-
րել սույնխորախորհուրդասույթը, կամա-ակամաընկղմվելու ենպարզունակութ-
յանճահիճը ևարդյունքում միմիայն մանկամտություններ և հիմարություններ են
դուրստալու:Իր«Արարատ»բացառիկբարձրարվեստֆիլմումհայաշխարհահռ-
-
14
չակկինոբեմադրիչԱտոմԷգոյանըհիշյալայսասույթիպարզաբանմանանդրա-
դարձ-անհրաժեշտությունըունիասելիքիբերումով:Եվկատարելէնախնականին-
ֆորմացիայի(նախաիմաստի)բացահայտում,ուր,իբրևգեղարվեստականճշմար-
տություն,հենցգեղարվեստականհարթությանմեջմիանգամայնսպառիչմեկնա-
բանությունուհիմնավորումէապահովել:
Չորրորդօրինակիմասնակիմեկնաբանումնանգամենթադրումէմուտքգործել
անսահմանությանտիրույթ,ինչնայսգրքիխնդիրներիցդուրսէ:
Մարդկայինմիտք-մտածողությունն,այո՛,լրջագույն«վթարման»էենթարկվել,
ևվերակենդանացման (նախաիմաստներիվերականգնման)առումովՎարդԲդո-
յանիգիրքը,առաջինէջիցմինչևվերջինտողը,բացառիկարժեքէներկայացնում:
Թերևսհոգուս մեղք չանեմ. հարգարժանգիտնականըհազիվթեակնարկվողդի-
տանկյունովէգործելևկամվերաբերվելիրգործունեությանը:
Բարբառայինանպաճույճպատումներումժողովրդականիմաստնությանան-
գինգոհարներենամբարված,ընտրությանհմտությունևգեղարվեստականանու-
րանալիճաշակէառկաինչպեսչափածո,այնպեսէլարձակժանրատեսակներում:
Ելակետ ու չափանիշ, նյութի հավաքման սկզբունք և դիսցիպլին որպես,այստեղ
անտարակույսընտրվածէոչմիայնհասարակայնորենբնորոշը,գեղարվեստորեն
ընդհանրացվողը,այլևժամանակներիքննությունըբռնածը,ժամանակներիքննա-
խույզմաղիցանցածը,հազարապատիկզտվածը,որոնք,ցավոք,ժամանակիդարձ-
դարձիկ հոլովույթում, կրելով դարաշրջանի պատմաքաղաքական, տնտեսական,
էթնո-մշակութայինառումովհարափոխկյանքի,հանրությանևանհատմարդկանց
ներգործությանդրոշմը,լեզվաքերականական,բառիմաստայիննկատելիաղավա-
ղումներիենենթարկվել:Ժամանակը,որպեսանփույթմիավարառու,մանրախնդիր
միհետևողականությամբ,այսպեսուանխղճորենթալանիէենթարկելադամական
մարդկայինցեղը`մթագնելով,անընկալելիդարձնելովնախնականիմաստուխոր-
հուրդ:
Խոսքս առաջնահերթ վերաբերում է հեքիաթի ժանրին, ավանդապատում-ա-
վանդազրույցներին,ժողովրդականերգերին,վիճակիերգերինուհինասքերին,ուր
տեղեկատվականերկնառաքթաքնախորհուրդիմաստնությանծովնէերերածուփ
տարուբերվում`գաղտնակուլժամանակիհանդեպանտարբերթավալումով:Երբևէ
պարզել է հարկավոր հեքիաթ ստեղծողի ինքնությունը, որքան էլ մարդկային սե-
րունդները,հազարամյակներիվեր,ցավալի,ողբալիևամոթաբերմիամտությամբ
հեքիաթներըհամարենպատմություներազներիմասին:Դրանքավելիշուտերջան-
կությանհասնելուբանաձևերեն,որոնցանգիտանումենմարդկանցիցամենաուս-
յալներնանգամ,ևամենանգամ,երբիրենցանհրաժեշտէլինումհերքելու-ժխտելու
սուտը,կեղծիքըկամէլորևէանմտություն,իրենքենհենցանմտանումութեթևամ-
տորենեզրափակում`Հե քիաթ ներ մի՛ պատ միր:
-
15
Թումանյանըգտնումէր,որնույնիսկհանճարնանընդունակէհեքիաթստեղծել,
միաժամանակհավաստելով,թեհեքիաթիժանրիվերաբերյալոչմիայնմեզանում,
այլևլուսավորյալԵվրոպանէլբավարարպատկերացումչունի.այնտեղ,ուրիշխում
ենհավերժականսիմվոլները...Ինչևէ,մարդկությունըիրոքորկորցրելէոտքիտակի
հողը,կառչելէնյութից,բռնվածէմամոնականտենդով,ևդեպիԱստվածայինըվե-
րադառնալուհամարնրան,այո՛,ամուր«հենմանկետ»էհարկավոր:
Զարմանալի նմանություն է երբեմն նկատելի գրառված այս հեքիաթների և
«Հազարումեկգիշեր»ժողովածուիհեքիաթներիմիջև:Արաբականհեքիաթների
ժողովածուն ցավոք թարգմանություն է ռուսերենից և, թեպետ,այնտեղ զգալի են
ճապաղևանհարկիկրկնվողհատվածները,որոշհեքիաթներում,այնուամենայնիվ,
պատմելաեղանակը, գործողությունների զարգացման ընթացքն ուպատումի ոճը,
իսկսակավդեպքերում,ինչպեսօրինակ՝«Ճիտուխրատը»հեքիաթիամբողջական
հատվածներճշգրտորեննույնանումենարաբական«Եզանևէշիպատմությունը»
հեքիաթիսյուժետաիմաստայինկողմին:Այսխնդիրըկարողէինաևչնշելուաստիճան
չկարևորել, սակայն համոզմունք ունեմ, որ կրկնվող համանման վարիացիաների,
թափառողսյուժեներիխնդրովմասնագետներըհարկադրվածկլինենմեկանգամ
հիմնավորապես զբաղվելու, մեկ անգամ և հիմնավորապես գիտական լուրջ
քննությանառնելուառկաանհերքելիիրողությունները,որոնքվերաբերումենհեռու
ևմոտժողովուրդներիընդհանրական-միասնականպատմությանըևկարողենլույս
սփռելնրանցևողջմարդկությանխորանցյալիվրա:
Ճիշտնույնկերպէլժողովրդականերգերիպարագայումմասնագետները,հայ
ժողովրդականերգերիհիմքըհոգևորըմատնանշելով,մեկանգամևհիմնավորապես
պարտավորված կլինեն նաև համակարգված հիմնավորումներ բերելու, խորն ու
համակողմանի ընդհանրացումներ կատարելու: Նման այն մարդուն, ով Անհուն-
Անսահմանիգեղաքանդակշքամուտքիառջևձեռքըդռանբռնակինտարել,սակայն
բացչիանումուչիմտնումներս:
Հավատալիքներիհետկապվածերգերիհամանմանությամբ,հիշողությանսմեջ
մնացելէինարտասանվողտեքստայինհատվածունեցողխաղեր,որոնք,մասամբ
կամամբողջական,փորձեցիվերականգնելհայրենիԳանձայումևԵրևանաբնակ
գանձացիներիօգնությամբ(Տե՛ս,Հավատալիքներինառնչվողերգերիբաժինը):
Ինչպեսժողովրդականերգերիպարագայումերգվելուհանգամանքը,այնպես
էլխաղերիվերածելունպատակըեղելէմեկը.ուղեկցվողտեքստերիպահպանումը
ևգալիքսերունդներինհնարավորինսանխաթարդրանցփոխանցումը,որքանովոր
այդտեքստերըչափազանցկարևորտեղեկատվությունենբովանդակում:
Բնութագրականը զուտ տղայական այս խաղերում ճարպկության, ցատկ-
թռիչքներիթեթևատլետիկականուղղվածություննէ,որոնցումտղաներիցմեկըկռա-
նումէձիունման(Կարսում,օրինակ,խաղըկոչվելէ«Ձիականգ»),իսկընտրված
-
16
վարպետը,թռչելովնրավրայով,հրահանգումէ.«Ինձհետեկեք,տղաներ»ևար-
տասանումտեքստիհերթականտողը:Բառերըխառնողըկամմոռացողըինքնէր
կռանում: Կտրականապես արգելվում էր մոռացողին հիշեցնել հերթական տողը:
Միտումըհստակէ՝իմանալ,ճիշտմտապահելտեքստը:
Խաղերի այս տեքստերում առանձնահատուկ հիշատակվում-կարևորվում է
Երևան բնակավայրը, որը տվյալ դեպքում հստակ նկատելի է Երևան-Վան-Ար-
զրում-Ջավախք շրջագծում (Երևանը հիշատակվում է նաև վիճակի թուրքերեն
երգերում իր երեք նշանավոր եկեղեցիներով):Դիտարկվողփաստը, կարծում եմ,
որքանհետաքրքիր,նույնքանէլդուրսէսույնժողովածուինյութերիքննությունից:
Բանահյուսականգոհարներըմերօրերիցմինչհազարամյակներիխորքըձգվող
Ջավախքհայաշխարհիխոսքուզրույցնեն,երգը,ինքնատիպ,անկրկնելի,վիպեր-
գողհոգուլուսաբաղձելևէջումները,որոնցարժևորմաննուղղվածավանդականմեր
հայացք-նայվածքը, գիտական միտքն ու ինտելեկտուալ մեր ողջ խորաթափան-
ցությունը, ամենայն պատասխանատվությամբ ու ամոթախառնխոստովանումով
եմվկայում,անարժեքորենանբավարարենայլևս:Մարդկությանանցյալըզննե-
լու,հասկանալ-իմաստավորելուառումովմարդկությաննէհենցանհրաժեշտինչ-որ
կերպ,ինչ-որմիհրաշքովմաքրելսեփականփառակալածաչքերը:
ՀինկտակարանայինՍողոմոնԻմաստունինառնչվողպատումները,որոնքհա-
յոցմեջհազարամյակներիվերպատմվել-պահպանվելենԱստվածաշնչյանհա-
մանունկերպարիցորոշակիշեղումներով,ինքնինհետաքրքիրչե՞նարդյոք:Գիտա-
կան-վերլուծականմերմիտքնիրավամբասելիքչունի՞այստեղ:
Ուշադրությունսհատկապեսկանգառավայնընթացակարգիվրա,որվիպա-
կանբանաձևայինստեղծագործություններից,իթիվսհանելուկների,շուտասելուկ-
ների,առած-ասացվածքների,երդումների,օրհնանքներիև,մանավանդ,նզովք-ա-
նեծքների«շարունակություն»որպեսչիգրառված,թեկուզևսահմանափակքանա-
կով,ոչմեկհայհոյանք,առօրյահրապարակավգործածվողներնանգամ,նույնիսկ
ակնարկվածչէնրանցմասին:Մինչդեռհայհոյանքներըմարդկայինշատորոշակի
հոգեվիճակներիպատկեր-արտահայտություններեն,մարդկայինհարաբերություն-
ներիբնութագրեր,որոնցգիտականուսումնասիրությունըշահեկանկլիներբազմա-
թիվառումներով:Իդեպ,կարողէիսանաևբացթողումևկամթերացումհամարել,
եթեայսուղղությամբանձնականիմպրպտումներըզարմանալիմիեզրահանգման
բերածչլինեինինձ. լեզուն(նախալեզուն),որովհամայնմարդկություննէնախա-
պեսհաղորդակցվել,զերծէեղելհայհոյանքներից:Այլկերպասած`նախալեզուն
հայհոյանքչիունեցել:Եվժամանակիմեջառաքինություններիցաստիճանաբար
հրաժարվողադամականմերվարքնէ,ործնունդէտվելհայհոյանքինուհայհո-
յությանը`առանձինբառերիուարտահայտություններիմեջբևեռացնելովանհա-
տիսուբյեկտիվվերաբերմունքը,ժամանակաշրջաննուբարքերը,իրավահարաբե-
-
17
րությունները:Այսկերպմիայնկարողեմթերևսմասնակիորենարդարացնելսիրելի
գիտնականիփոքրիկզանցառումը:
Կարծումեմ`ժողովածունկարող էրիրապեսթերի լինել, եթենրանումներա-
ռած չլինեի ջավախահայությանինքնատիպհոգեբանությանուակունքային նա-
խաբարբառ լեզվամտածողության թանձրասերուցքը հանդիսացող «համադամ»
զվարճախոսությունները` սրամտություն, անեկդոտ, հումոր-հումորեսկներ, որոնց
կոլորիտային,հյութեղպատումըծավալվումէցրտաշունչուբարձրիկբնաշխար-
հի նրբանուրբ զգացողությամբ: Հետևաբար ժողովածուն, առավել ամբողջական
տեսնելուակնկալիքով, հավելեցի նաևտակավին 1992-ին իմ իսկառաջաբանով,
խմբագրումով,գիտականդասակարգումովևնաևանհրաժեշտծանոթագրումներով
հրատարակածՀմայակԳրիգորյանի«ՍրամտումէՋավախքը»գողտրիկգրքույ-
կը: Հասկանալի է` որոշակի լրացումներով և կրճատումներով, նաև ժամանակին
տպարանիկողմիցթույլտրվածվրիպակներիվերախմբագրումով,որիգեղարվես-
տականձևավորումըիրականացրելէրճանաչվածևսիրվածծաղրանկարիչԱլեք-
սանդրՏաշչյանը:
Ծալկահայոց բանավոր ստեղծագործության նմուշներից ժողովրդական մա-
նիների`ժողովածու«մուտքագրելու»ջավախքցուբնականիմցանկությունըորևէ
կերպ չէր համերաշխվում գրքի աճող ծավալների հետ. տպագրության խնդիրը
մշտապեսաչքիսառջև`չէիկամենահազարէջիսահմանախախտումըթույլտալ:
Ի վերջո, ելքը կարծես թե գտա. ժողովրդականխաղիկներին զուգահեռ, միևնույն
էջերումզետեղեցինաևդրանք`խորափսոսանքովմտաբերելովԱխալցխայի,Աս-
պինձայիևհայաբնակմյուսշրջաններիբանավորստեղծագործությանանմարու
անհամարգանձերը:
ՓոքրԽանչալլիգյուղումգրառվածթուրքերենվիճակիերգերը(135քառյակ)ես
նախապեսհակվածէիհայերենտողացիներովներկայացնել:Հանդիպելևբազմա-
թիվթուրքագետներիհետքննելեմխնդիրը:Թարգմանությանառումովպարզվեց՝
առկաէինդժվարություններ.թուրքերենբառերինհավասար,գուցեևավելի,քրդե-
րենբառերէինգործածված,որոնքայսօրվաքրդերենիցէականորենտարբերվում
էին:Եվքանիորբոլորինհայտնիենվիճակիերգերիընդհանրականմոտիվներնու
բովանդակայինընդհանուրուղղվածությունը,ևհայերենտողացիներըայդառումով
շատքիչբանէինփոխելու:Իվերջոհրաժարվեցինաևայդմտքից:Կարծումեմ՝
հարգարժան հեղինակն էլ,այս նկատառումով միայն,անձնապես հեռու էր մնա-
ցելնմանգայթակղությունից:Եվայնուամենայնիվ,որոշակիորենաչքիառջևունե-
նալովիհարկեշարքայինհայընթերցողին,նպատակահարմարևճիշտհամարեցի
շուրջմեկուկեստասնյակիչափհայատառթուրքերենվիճակիերգերզուգահեռա-
բարներկայացնելնաևհայերենով(թեկուզևմոտավորիմաստը),ինչնէլ,սիրահո-
ժարհանձնառությամբ,կատարեցբանիբունբանասեր,թուրքագետԱրամԹումաս-
-
18
յանը:Թեև,դարձյալկրկնեմ,իմաստկունենարգեղարվեստորենհույժհամարժեք,
արարողմերժողովրդիմտքին,սրտին,ոգունուոճինհարազատթարգմանությունը
միայն:
Հա վել ված 1-ում ներկայացված հայատառ թուրքերեն վիճակի երգերը, կար-
ծում եմ, հետազոտողների կողմից կարժանանանպատշաճ ուշադրության:Սույն
երգերըտեղեկատվականհարուստնյութկարողենտալոչմիայնհայ-քուրդ-թուրք
եռակողմ, տարաբնույթ փոխառնչությունների առումով առհասարակ, այլև Կաթ-
նապրինույնայդերգերում,որքանովորդրանքելնումենՀամբարձմանծիսակա-
տարությունիցևծառայումեննրան,որևէկապչունենմահմեդականությանհետ,
ուստիկարինահայիշուրթերիցհնչվողբնաշխարհիկերգերը,ուրհայիհազարամ-
յախնդություննէ,պարզձգտումները,հոգսնուկարիքը,թշվառությունը,չենկարող
նախնական, ակունքային թանկ ինֆորմացիա չպարունակել: Հետազոտողի սուր
աչքէմիայնհարկավոր,ովսեփականպատմությանվրահինևհավատավորհայի
հայացքովկնայի:Եվիհարկե`տիրոջիրավունքով,երբինքնէրուիրԱստվածը:
Ահաայդհայնէր,Հիսուսովայլևսզորավորդարձածհայը,որվերհիշելովարտաբե-
րեց.«Հացն ու Գի նին, Տէր Կեն դա նին, Մա րու թա բարձր Աստ վա ծա ծին»:
Հա վել ված 2-ում Նարեկացու,աշուղՋիվանու,ՎահանՏերյանիմասինգրառ-
ված պատումները իրենց պարզության մեջ զարմանալի խորը, զարմանալիորեն
ճշմարիտուկյանքայինեն`նորովիևյուրովիբնութագրելովմերմեծերին...
Ահավասիկ ամենայն հայոց բանաստեղծի «շիկացած» խոհը, որը հիմնովին
ներդաշնակում էժողովրդականպատկերացումներին: Դեիսկժողովուրդը միան-
գամայնանկեղծէուշիտակիրբնութագրումներում.«Իրենհոքինսուրփըլլելով,
գիրքնելուսհոքովլցվեցավ:ԷնիկգըրվավԱսսուբեյնով,Ասսուշնչով,էտորհա
մարէլՆարեկըդառցավկրոնիգրքերունմեջամմենենունթունականըաշխըրին
վրա...»: Եվապա`Թումանյանականնժարումը «...այստեղարդենհայիլեզունչի,
որխոսումէ,բերանըչի,որպատմումէ,կրակվածսիրտնէ,որայրվումէերկիրը
բռնած,տանջվածհոգինէ,որմռնչումէմինչևերկինք»:
Աշուղ Ջիվանու (Սերոբ Ստեփանի Լևոնյան) մասին գրառվածպատումները
նորնրբագծերկհաղորդենանշուշտշուրջ800երգհեղինակածևժողովրդիանպա-
րագիծսիրունարժանացածժողովրդականերգչիու երգահանի, հայոցմերտան
խաթարվածկյանքինորոգմանընախաձախնդիրազատախոհ, ըմբոստզավակի,
փիլիսոփայիևբարոյագետիլուսաշողկերպարին:Հավելված4-ումթերևսկկարդաք
նաևմեծանունՋիվանուննվիրվածՄիքայելՀովսեփյանիսրտառուչբանաստեղ-
ծությունը:
Ինչպեսորվառ,գույնզգույնթելերիցերանգառերանգ,նախշինախշշքեղորեն
հյուսվում-ամբողջանումէերփնագորգը,այդպեսէլՏերյանիմանկությանխաղըն-
կեր-տարեկիցներիանսեթևեթպատումներումդանդաղորենշնչավորվումուշարժ-
-
19
վումէասեսգեղատեսիլԳանձան`իրբարձրադիրշրջագծիմեջկենդանացնելով
«Գեղինդեմն»ու«Գընդըլիկթըփըն»,«Լուսախպուրն»ու«Շապկանենցջաղացը»,
«ԱվճալուԳելն»ու«Քորօղլուբերթը»:ԵվՎահանիկերպարը`մանկորենմիամիտ,
անհանգիստուանաղարտ,անգամ«ճըղըզ»(անհաշտ,չզիջող)`բնավչիդեալակա-
նացված,բայցևսիրելի,խորհրդավորուառինքնող,վսեմական...Գանձան`շրջա-
նիամենամեծգյուղը,թասիպեսլայնշրջաբացվողհեռակացսարերիմեջտեղում,
բարձրադիրիրդիրքիվրա,զմրուխտյականաչիմեջհիշեցնումէաղքատուգեղա-
դեմլեռնուհու,ումաչքըջուրդառավսիրեցյալիրյարիճամփին...ԵրևանիցԳանձա
մտնողճանապարհըթեքոլորանովշրջանցումէՍաղամոլիճը,որիհանդիպակաց
ափին,70աստիճանվերձիգբլրակիվրա,հսկումէշրջակագյուղերիհամարուխ-
տատեղիդարձածս.Հովհաննեսիմատուռը:Վարդևոր-Վարդավառիժամանակժո-
ղովրդականտոնախմբություններըհորինումենայլիրականություն.համատարած
խնդությունըԳանձանշրջակայքովվերածումէզանազանխաղերի,ջահելության
համար ջրջրոցի ու լողալու, մարդկանցխմբայինխնջույք-խրախճանքի,պարի և
ձիամրցմանհրապարակի:Դհոլ-զուռնանուտոնականորենզգեստավորվածմարդ-
կանցբազմությունները,մեծաքանակհյուրերը,կազմակերպվողաշխույժառևտու-
րը ուրախությունը դարձնում էին գերկատարյալ` մոռացությանտալով մտրակող
հոգսնուկարիքը,ժողովրդի չարքաշառօրյան:Եվսավերհուշ է լոկ,պատառիկ-
ներենսրանքիմանուրախ,թեհրճվալիմանկությունից,որկրկնվումէայսօրէլ,
արդեն ուրիշների մանկության հրաշք որպես, ուրշների կյանքիանմոռացտոն ու
խնդություն:Գանձանաջակողմովեզերողճանապարհըհասնում էԾալկա, հաս-
նումէԹիֆլիս,հայիհամարնույնքանթանկուսիրելիմիքաղաք,որքանթանկու
հարազատէայնվրացուհամար:Միօր,չափազանցգեղեցիկմիօրհայնուհպարտ
վրացինկհիշենվերջապես,որեղբայրներենիրենք,հարազատուհոգեկիցեղբայր-
ներ,ևհոգնելենայլևսկեղծբարեկամությանսնամեջխոսքերից:Եվիրականմեծ
տոնուխնդությունկլինի,որինհավատացելենհայթեվրացիմեծմարդասերները:
Գյուղիցմիքանիկիլոմետրիվրա,Թիֆլիսիճանապարհին,Փարվանալիճնէ,որից
սկիզբառնողԹափարվանգետը,անցնելովգյուղիմիջով,թափվում էգյուղիոտ-
քերիմոտծվարածՍաղամոլճակը:Գյուղիցքիչվերև`Աբուլնու...Մըթինսարեր...
Հին,հավատավորհայըմշտապեսէլհավատարիմէմնացելհոգումուսրտումծնվող
պարզ,հոգևինգաղափարներին,հավատումէայսօրէլ,որբացվելու,ճառագելուէ
միօրհամընդհանուրերջանկությանարշալույսը,երանավետխաղաղություննէտի-
րելուամենուր,ինչպեսորսահմանվածէեղելվաղուցիանդր,Բարձրյալիկողմից:
Հա վել ված 3-ում ենամփոփված«Անուշապլայիերգերը»:Ստեղծագործական
առումովժողովածուիանհատականկնքադրոշմըունեցողթերևսամենիցհուզական,
ամենիցթանկումեծախորհուրդպատառիկներենդրանք,որոնք,իբրևիրվշտախո-
րովսրտիպատվիրան-պատգամներ,մեզէկտակել1880թվականինծնվածանգ-
-
20
րաճանաչմիկին(անգիրհիշելէիրբոլորերգերը,որոնքտարաբախտիրկյանքի
պարզարձագանք-արձանագրումներնենեղել:1918-իմայիսինամուսինըսպանվել
էԴիլիֆիլեռնանցքում՝թուրքերիդեմճակատամարտելիս,մեկտարիանցսպանվել
էնաևտեգրը,դարձյալթուրքերիձեռքով,ովքերվերաբնակվելէինՓոքրԽանչալ-
լիգյուղում,զավակները1941-42թթ.զոհվելենՄեծՀայրենականում):Առաջացած
տարիքումնույնիսկանգիրհիշելէիրհորինածբոլորոտանավորները,երգախառն
արտասանելէումորմոքունլացեղել:Այսզարմանալիկինըսովորականիմաստով
Աստվածապաշտ,կրոնասերուեկեղեցասերչէրմիայն.մարտնչողԱստվածուրաց-
ներիդեմբացահայտպայքարէմղելՋավախքմոռացվածմերաշխարհում`հա-
մարելովիրենեկեղեցիներիպաշտպան:Ուղղել,սխալներիհամարհաճախդիտո-
ղություններէարելկիսագրագետքահանաներինուտիրացուներին:Անգիրհիշելէ
«Նարեկի»շատհատվածներ:Անուշապլայինառանձնահատուկցավուանհանգս-
տությունէպատճառելՉամդուրագյուղիեկեղեցուքանդմանմիտքը:Առհասարակ
եկեղեցիներիքանդմանվայրենիարշավը,որձեռնարկեցսո վե տա կան-սոցիա լիս-
տա կան բնութագրումով հանրահռչակվածամենիցԱստվածուրացկայսրությունն
աշխարհում, մարդկությանպատմությանամենիցանբարո ուամոթալի էջերից է,
թերևս`ամենիցանբարոնուամենիցամոթալին:
ԱյսթեմայովԱնուշապլայիչափածոերկնումըառանցչափազանցությանպատ
ուպարիսպէասեսքաշումհոգուդշուրջբոլորըևակամամասնակիցդարձնումքեզ
թակարդվածհոգուցավատանջբռնալլկումին,որըխոցոտվում էրհեռու-հեռավոր
այնօրերում:Պատրանքեսունենում,թեվերընթերցումես«Սասնածռեր»էպոսից
զգայացունցմիհատվածևկամէլմասնակիցեսուղղակիՀիսուսիխաչելությանը:
Անուշապլան,հազարամյակներովբյուրեղացածտոկուն,ողջախոհ,Աստվա-
ծավախայսհայուհին,որպեսհայկնոջլուսաշողմիօրինակ,մոմինմանվառվեց
հարազատժողովրդիմթնդածճամփեքին`այսօրևառմիշտուսուցանելովմեզԼույ-
սը որպես հավիտենական արժեք դավանելու հրամայականը: Ընդօրինակումով
նրասուրբ գործի`խոնարհվենք նրա լույս հիշատակիառջև միշտ և հավիտյանս
նաևմենք`արժանի-անարժաններս,իբրևնրանցեղորենժառանգորդուհետնորդ:
Հա վել ված 4-ում (Այն, իբրև կազմող և պատասխանատու խմբագիր, ամբող-
ջությամբ ինքս եմ հավելել ժողովածուի մեջ) նպատակահարմար գտա զետեղել
Միքայել (Միշա) Հովսեփյանի (գյուղՓոկա) մի քանի բանաստեղծություններ ևս,
որոնքմիանգամայնմերձուհարազատենժողովրդականբանարվեստիոգուն,սիմ-
վոլիկային,ժողովրդականպատկերավորմտածողությանը,այլևպատճենայինմի
գունագեղությամբհաղորդումենջավախքյանբնաշխարհիշունչը`պսպղումորպես
հազարամյակներիմութումշուշիցպեղվածակունքայիննախագիտելիքիոսկեղե-
նիկերակաշերտ:
Ջավախքիհայոցազգագրությունը,էրզրումյանիրուրույնհետագծով,արժա-
-
21
նիէառանձնահատուկուշադրությանևգնահատանքի:Եթե,Աստվածմիարաս-
ցե, ինչ-որկերպ չեզոքացվերերկրամասիկենսաբանականպատկերը, մնարաշ-
խարհագրականլերկմիջավայրորպես,ապաբեղունուբանիբունհեղինակիսույն
համապարփակ աշխատության օգնությամբ, այո, ամբողջական ու համակարգ-
ված,վերականգնելէրհնարավոր18-19-րդդարերիջավախքյանհամապատկերը:
ԱռանձնապեսգովեստիէարժանիԷրզրումիբնաշխարհիկավանդույթիգրեթեչընդ-
հատվածկապ-կոլորիտիանկորուստփոխանցումըՋավախք:Եվոչմիայն:Ման-
րամասներենհաղորդվում, որոնքվկայում ենոչ միայն չընդհատվածայդկապի
մասին,այլևպայմանավորումեննրանցհատուկկենսագործունեությանշարունա-
կականընթացքընորպայմաններումևպատմաքաղաքական,պատմաիրավական
փոխվածնորիրականությանմեջ:Այսպես,հաղորդվումէ,որնախաբնիկՋավախ-
քիհայերըիրենցեկիրընվաճածևտիրողթուրքերիմեջգրեթեմիակշինարարներն
են եղել, ովքեր կառուցել են Արևմտյան Հայաստանից Ջավախք տեղափոխված
թուրքերի շենքերը: Արևմտյան Հայաստանում էլ թուրքերի գոմակերտ-շինարար-
ներըհայերնենեղել:Ուստիհստակէ`Ջավախքումթուրքերի շուրջ300տարվա
բնակավայրերնունենալուէինկիսագետնափորշենքերիցգոյացածկցաթաղերով
հայկականգյուղերիձևեր:
Առանձնահատուկխորագիտությամբևմեծսիրովէներկայացվածբնաշխարհի
պատմաազգագրականուրույնբնութագիրը`երկրագործությունը,այգեգործությու-
նը,անասնապահությունը,տնտեսությունը և նյութականմշակույթը,տնայնագոր-
ծականհամապատկերնուարհեստները,բնակավայրերը,շենքերը,կահկարասին
և,իհարկե,կեցությանավանդականկենցաղագրությունըորպեսինքնատիպհամա-
կարգ:
Ի դեպ, համաձայնգիտնականի հաղորդման,Ջավախքումթաղ բառը ցավոք
չիպահպանվել:ԱյնգործածությունիցդուրսէեկելդեռևսԷրզրումում,որըփոխա-
րինվելէիբրարաբերենմահալլաթ(հոգն.)մահալլե(եզ.)բառով:Մահ լա կամմայ-
լա հնչումովէբառը«քաղաքացիություն»ստացելՋավախքումուԳյումրիում:Հե-
տաքրքիրևսմիդիտարկում.ազգակցականթաղըհիմնականումանվանվելէազգի
մեծիանունով:Ջավախքտեղափոխվածգրեթեբոլորազգերիանուններըպահպա-
նելենԿարինումունեցածիրենցկոչումները,որոնքեղելենգաղթիցառաջ:(Ազգ բա-
ռը,ազ գակ ցա կան թաղ բառակապակցությունը,անշուշտ,պետքէհասկանալսոսկ
նեղ-արյունակցականիմաստովմիայն):ՎարդԲդոյանիայսդիտարկումներըբնավ
էլանկարևորչեն:Մեծգիտնականըանցյալինահապետականկենսակերպըիբրև
ամբողջականհամակարգէներկայացրել`ուսուցանելովմեզ,որանկարևորուերկ-
րորդականոչինչչկաևչիէլկարողլինել:Այդհամակարգումյուրաքանչյուրանդամ
իրտեղնուդիրքնուներ,իրտեսակարարկշիռը,ևյուրաքանչյուրըվերահըսկելիէր
հասարակությանկողմից:Նա,ովկորցրեցիրվարկը,հեղինակազրկվեց,խարան-
-
22
վումէրհավիտյանս:Հիշենքմիայն.« Հա մայն քը չի նե րի: Հա մայն քը զո րա վոր է»:
Այդզորավորհամայնքըխաղուպարովխաղիցդուրսէթողնվածմեզանումներկա-
յումս:Ուսանելի,նաևարժեքավորթերևսշատբանկաայնտեղ.հազարամյափորձ
ևիմաստնություն,թեինչպե՞սէհնարավորառհասարակհասարակությունկազմա-
կերպելևկամէլիշխանություններձևավորել:Արևմուտքիցհրամցվածտեսություն-
ներնուքաղաքականբարքերըլավագույնդեպքումարևմտյանիրականությունեն
տալու մեզ, ինչը հազիվթեփափագելի մի բան լինիմեզհամար:Փորձված լավն
ուառաջավորը, որ բյուրեղացվել է ժամանակներիխստականոն, դժվարահաճու
ծանրաբարոճնշմամբ,պետքչէարհամարհելևօտարիցվերցնելէպետքմիմիայն
պիտանին,առաջավորնուարժեքավորը:
Ամենատարբեր բնագավառների հայ և այլազգի գիտնականները, այդ թվում
նաևհարգարժանՎարդԲդոյանը, լեզվականփոխառություններիխնդիրն ընդու-
նում է ի գիտություն, որքանով որառանձին լեզուների «փաստացի» գոյությունը
անվիճարկելիիրողությունէհամարվումգիտությանկողմից:Մինչդեռիմկարծիքը
տրամագծորենայլէայսհարցում.հակագիտականև,ըստէության,անընդունելի
էորևէբառորևէ լեզվից«գիտականորեն»բխեցնելուհամոզմունքը:Իմդիրքորոշ-
մանսույնմեկնակետիամենիցզորավորփաստարկումըայսդեպքումմագաղաթյա
Աստվածաշունչնէ,որըհաճախևհանիրավիմոռացությանէմատնվումհենցգի-
տությանմարդկանցկողմից:
Ջավախքը,ինչպեսևհիմնավորվումէհնագիտականպեղածոնյութերով,եղել
էմարդկությանզարգացմանբոլորփուլերումբնակեցված:ԱյնԱռաջավորասիա-
կան(ՀայկականԼեռնաշխարհի)զարգացմանմիասնական-ընդհանրականծիրում
է, որիանառարկելիությունըվավերականություն ստանում է «ՍասնաԾռեր»հա-
յոցանմահմերէպոսում:ԵվՀայաստանումթեևտեղեկատվականհարուստնյութ,
ազգագրականբազմաբնույթգիտելիքներկուտակվելենհազարամյակներառաջ,
ազգագրությունը,սակայն,որպեսգիտություն,հիմնավորվելէ19-րդդարում:Մաս-
նավորաբարնշվածընդարձակտարածքներիվրապատմականորենձևավորվածև
ապրածհայժողովրդիմասինազգագրականբնույթիտեղեկություններիենքհան-
դիպումանխտիրամենուր` ժայռապատկերներում և,անհաշվելի ժամանակ, նաև
դրանից էլառաջ,«տարալեզու»սեպագիրարձանագրություններում,այբուբենա-
գիր Աստվածաշնչում, հայ, նաև օտար անջատալեզու մատենագրություններում,
գրականհնավանդստեղծագործություններում,«բարբառագիտական»-բանահյու-
սական,ինչպեսևհնագիտականտարատեսակնյութերում`սիմվոլ-խորհրդանիշնե-
րովմիասնաձույլուանօտարելի:
Արդեն19-րդդարիառաջինտասնամյակներումՄեսրոպԹաղիադյանը,Ղևոնդ
Ալիշանը,ԽաչատուրԱբովյանըևուրիշներհատուկզննությաննյութդարձրինոչ
միայնիրենցժամանակիհայազգաբնակչությանկյանքիուկենցաղիամենատար-
-
23
բերոլորտները,այլևխոհեմգտնվեցինիմիհավաքելուպատմականգրականութ-
յանմեջամփոփվածազգագրականբնույթիբազմաթիվհիշատակություններ:Միև-
նույնդարի2-րդկեսինՀայաստանում,ժամանակիմիշարքճանաչվածկենտրոն-
ներում(Թիֆլիս,Մոսկվա,Պետերբուրգ)հրատարակվողպարբերականներումբա-
վականաչափնյութէտպագրվելհայազգագրությանվերաբերյալ:Փոքր-ինչավելի
վաղ,նպատակայինմիշարքայցելություններիրականացնելովՀայաստանիորոշ
վայրերև,հետևողականուհամակարգվածբանահավաքչականգործունեությամբ
զբաղվելով,ազգագրականմեծունշանակալիգործունեությունէծավալելԳարեգին
Սրվանձտյանը:
Ընդօրինակելովուհետևելովնրան`միխումբբանահավաք-ազգագրագետներ`
Ա.Սեդրակյանը,Գ.Շերենցը,Հ.Ալահվերդյանը,Հ.Նազարյանցը,Վ.Տեր-Մինաս-
յանը,Գ.Տեր-Աղեքսանդրյանըևուրիշներգրիառան,հավաքեցին,ապաևհրատա-
րակեցինազգագրությանևբանահյուսությանտարբերոլորտներինյութեր:
1887-ին Մոսկվայում Գրիգոր Աբրահամի Խալաթյանցը կազմեց ազգագրա-
կան կարևոր նյութերի հավաքման գիտականորեն հիմնավորված ծրագիր («Ազ-
գագրական հարցարան»), համաձայն որիԵրվանդԼալայանը իսկույն հավաքեց
ևհրատարակեցնմանաբնույթբավականաչափհարուստնյութ:Նաևհիմնադրվեց
«Ազգագրականհանդես»մասնագիտականպարբերականը (1895-1916թթ.), ուրև
շուտովտպագրվեցին Հայաստանիամենատարբեր նահանգների ու գավառների
(Ջավախք,Վասպուրական,Գողթն,Արցախևն)վերաբերյալարժեքավորուսում-
նասիրություններ:
Պատկառելի նյութ հրատարակվեց նաև «Էմինյան ազգագրական ժողովա-
ծուում»(1901-1913թթ.):ՆշանակալիէրազգագրագետներՍ.Հայկունու,Ա.Երիցյա-
նի,Գ.Տեր-Հովհաննիսյանի,Ս.Եղիազարյանի,Խ.Սամուելյանիևայլոցավանդը:
Արդենայսշրջանումէլ(19-րդդարիվերջև20-րդդարիսկիզբ)աստիճանաբար
տարանջատվեցին ազգագրությունն ու բանահյուսությունը` վերածվելով գիտութ-
յանմիանգամայնուրույնբնագավառների:
Ե.Լալայանը,Խ.Սամուելյանը,Ս.Լիսիցյանըևուրիշներ,խորհրդայինկար-
գերիհաստատումիցանմիջապեսհետո,բեղմնավորգործունեությունծավալեցին:
Հիշյալ մեր հայրենանվերազգագրագետները խելամտորեն օգտագործեցին նաև
նորագյուտ տեխնիկական միջոցները` լուսանկարում, ձայնագրում, չափագրում,
քարտեզագրում, կինոնկարահանում և այլն: Այլևս 20-րդ դարի կեսերին գործել
սկսեցազգագրագետ-բանահավաքներիհերթականսերունդը,որոնցմեջերևելինե-
րիցէրՎարդԲդոյանը:Սերունդ,որհանգամանորենիմիբերեցևհրատարակեց
կյանքի տարբեր կողմերին վերաբերող արժեքավոր հետազոտություններ` հնա-
րավորություններ ստեղծելով հայ իրականության մեջ մշակութայինառումովար-
ժեքավորնյութերիքարտեզագրմանևատլասավորման,մարդաբանականևէթնո-
-
24
սոցիոլոգիականուսումնասիրություններիարդյունավետկատարմանհամար:Այս
մեծավաստակ մարդկանց ջանքերի շնորհիվ հրատարակվեցին և լայն լսարանի
սեփականությունըդարձանինչպեսթեմատիկ-ուսումնասիրականբնույթիաշխա-
տություններ,այնպես էլ ոչ քիչ ընտրովի նյութեր` ըստՀայաստանիպատմաազ-
գագրականշրջանների:
Կատարվածէիրոքմեծևշնորհակալաշխատանք:Ճշմարիտգնահատակա-
նըևՎարդԲդոյանգիտնականիկեսդարյատքնությանարժևորումըհայտնապես
գալիքսերունդներիխորունկերախտիքնէ լինելու,որըսրընթացժամանակիհետ
առավելբազմապատիկզգայելի,առավելսրտաբուխուհոգևինկդառնա:
Մեկարձանագրումմիայն,որըբազմավաստակհեղինակիհասցեին,սակայն,
թողբնավմեղադրականնրբերանգիսկչունենա`գրառումկատարածբնակավայ-
րերիսակավությունը:Ինչպես,ասենք,թուրքերենվիճակիերգերիդեպքում(ընդա-
մենըմեկգյուղից),ինչը,ցավոք,չէրկարողչբերելտարբերակային-որակականկո-
րուստների:
Արդարորեն,ինշանՎարդԲդոյանիանձիևնրակատարածգործիհանդեպ
խորևակնածալիերախտագիտության,նկարիհետնպատակահարմարգտազե-
տեղելնաևնրակողմիցժամանակինհրատարակչությաննուղղվածնամակիֆաք-
սիմիլեն, ուրանզարդորեն մտահոգ բառերից էլ ճառագում է հեղինակի մեծ սերը
ժողովրդականբառուբանիհանդեպ:Միաժամանակևմիևնույնմղումով`անխա-
թարպահպանելեմնաևտեղանուններիգրությանհեղինակայիննախընտրելիբո-
լորձևերը:
Ցանկում«Ժողովրդականերգեր»բաժնիհեղինակայինհամարակալումըհան-
ված է, ճշգրտորեն պահպանված է դրանց հերթականությունը, մինչ տեքստում,
զուտ պոլիգրաֆիկ-գեղագիտական նկատառումով չգրանցված թվերը, որոշակի
դիրքերում,փոխարինվածենէրզրումյանմանրանկարչությանզարդանախշերով:
Հեղինակի ձեռագրերում և հրատարակության պատրաստած հատվածում
նույնպեսժողովրդականերգերիբաժինըփոքր-ինչ«անկանոն»էրներկայացված.
իմասնավորի՝երգերիցանկումազգագրագետ-բանավաքըխառնիխուռններառելէ
նաևխաղիկներ՝հավանաբարգրառմանժամանակագրականկարգըպահպա