يڥوچک ْٵٮڴڕ…جموعه...2019/10/21 · 5 یهافش هئارا تلااقم ،1دلج...

2 ارائه شفاهیمقاالت ،1جمین همایش اعجاز قرآن کریم، جلدمجموعه مقاالت پن

مقاالت مجموعه

قرآن کریم اعجاز ملی همایش پنجمین

جلد اول؛ مقاالت ارائه شفاهی

های بین المللی دانشگاه شهید بهشتی )ره(مرکز همایش

1931مهرماه

3

فهرست مطالب

4...............................................................................................مقاالت ارائه شفاهی...........................

5......................................................... پنهان یساختارها از استفاده با قرآن مرتبط اتیآ نییتع

55 ................ (نیزم) ارض کننده کنترل و یاطالعات ساختار عنوان به (آسمان) یدخان سماء به نو ینگرش

04 .........................عیسر واکنش سامانه و نفوذ صیتشخ ستمیس :اطالعات تیامن در قرآن یعلم اعجاز

55 .............................................................................. انفطار سوره 11 هیآ در یعدد اعجاز

91 ......................................................................................... قرآن در ارث میتقس وهیش

55 ............................................................. ها آن نیاعجاز چالش و میکر قرآن یلفظ مشابهات

15 .................................................یزبانشناخت کردیرو :قرآن در یاسماءالحسن ییآباهم به ینگاه

یهنرها یمبان هیپا بر لوط حضرت داستان یمورد مطالعه ؛یبصر تیروا در میکر قرآن یهنر اعجاز

115 ........................................................................................................... یتجسم

134 ............................................................. یتجرب علوم ساحات از قرآن اتیآ ساحت ییواگرا

109 ................................. یآمل یادجو اهلل تیآ شهیاند بر دیتأک با یبشر علوم و عقل منظر از معجزه

151 ................................................................................. قرآن دگاهید از ینیفرازم اتیح

نیجن از یربرداریتصو امکان با خداوند به رحمها درون به علم اختصاص گزاره یسازگار یچگونگ یبررس

191 ................................................................................................ یسونوگراف توسط

185 .................. خواب میتنظ و یروان آرامش بدن، یهورمون چرخه بر نور ریتأث انیب در میکر قرآن اعجاز

545 ................................... (انسان نیجن) یشناس انسان طهیح در قرآن یعلم اعجاز شبهات یبررس

551 ................. قرآن یعلم اعجاز یها مولفه پرتو در زمر سوره 9 هیآ در «ثالث ظلمات» ریتعب یبازخوان

0

ارائه شفاهیمقاالت

5 ارائه شفاهی، مقاالت 1د، جلاعجاز قرآن کریم ملی مجموعه مقاالت پنجمین همایش

تعیین آیات مرتبط قرآن با استفاده از ساختارهای پنهان

5علیرضا طالب پور 1،محجوبه اخوان اقدم

دانشگاه شهید بهشتی کارشناس ارشد قرآن کاوی رایانشی-1

دانشیار دانشکده کامپیوتر دانشگاه شهید بهشتی-5

چکیده:های قرآن برای فهم معانی و مقاصیید آیات اسییتو پ وهش کنونی از روش روش تفسیییری قرآن به قرآن، اسییتفاده از رهنمودهای

ستفاده کرده شمند برای یافتن آیات مرتبط، ا صان حوزه هو ص سط متخ سیر قرآن به قرآن تو سترش تف ن را علوم قرآ تا امکان گ

های موضییوعییا اسییتفاده از پیکره یکی از رویکردهای یافتن آیات مرتبط قرآن، اسییتفاده از الفاو و کلمات مترادو و فراهم آوردو

های سییاختاری قرآن، در یافتن آیات مرتبط اسییتو سییاختارها، شییامل قرآن کریم اسییتو هدو این پ وهش، بررسییی نقش وی گی

استووقوعی استفاده شده ساختارهای ظاهری یا پنهان هستندو در این پ وهش، برای استخراج ساختارهای پنهان، از ماتریس هم

ئه شییده، روشییی منطقی بر اسییاس سییاختار زبان عربی اسییتو برای تعیین آیات مرتبط، ابتدا برای هر آیه سییه ماتریس روش ارا

استو وی گی به دست آمده 9ها وقوعی ساختارهای پنهان اعراب، حروو و ضمائر استخراج شده، سپس برای هر یک از ماتریسهم

اقلیدسی بین بردارهای وی گی، فاصله گی هر آیه مشخص شده و در نهایت با محاسبه ها، بردار وی با کنار هم قرار دادن این وی گی

موضوعات آیات قرآن مورد اندو سپس این زوج آیات، از لحاو معنایی با استفاده از پیکره زوج آیات مرتبط ساختاری به دست آمده

سی قرار گرفتندو صورتی که زوج آیه برر ش در ضوع م شتند، آن زوج آیه مرتبط حداقل یک مو از لحاو معنایی مرتبط در ،ترک دا

در .موارد، آیات مرتبط استخراجی حداقل در یک موضوع اشتراک دارند 01.51% و در نهایت مشخص شد که در شدند نظر گرفته

مورد بررسییی بندی، از لحاو معنایی بندی آیات اسییتفاده شییدو نتایش خوشییهادامه از بردارهای وی گی به دسییت آمده برای خوشییه

شد که می شخص سانی را در نظر گرفتو به متخصصین علوم قرآنی قرار گرفت و م ضوعات کلی یک شه، مو توان برای آیات هر خو

دوشونعبارت دیگر، ساختارهای پنهان با معنای آیات مرتبط هستند و ساختارهای پنهان مشابه، موضوعات یکسانی را شامل می

واتیآ یبندخوشه ،پنهان یمرتبط قرآن، ساختارها اتیآ کاوی،نقرآ ،یکاومتن واژگان کلیدی:

مقدمه-1

بیان مسئله-1-1

اسییت)محمدحسییین تفسیییر قرآن به قرآن به معنای اسییتفاده حداکاری از آیات در فهم معنا و مراد آیات قرآن

ی قوی افرادی حافظه(و در بیشتر موارد، تفاسیر قرآن به قرآن، توسط ذهن خالق و 0، صفحه 1طباطبایی، جلد

د های ظاهری مانناستو این افراد با استفاده از وی گی چون عالمه طباطبایی و آیت اهلل جوادی آملی انجام گرفته

الفاو و کلمات مترادو به کار رفته در آیات، یا با اسیییتفاده از شیییبیه بودن موضیییوعات آیات، آیات مرتبط را

اندو رویکرد اسیییتخراج آیات مرتبط در این پ وهش، یکدیگر بهره بردهها برای تفسییییر اسیییتخراج نموده و از آن

ستفاده از وی گی برخالو روش سوم، ا ستو به این معنا که این وی گی های مر ساختارهای پنهان آیات ا ها در ها

ستخراج و اندازه سان، قابل ا سط ان ست تا با ابزارهای کامپیوتری گیری نمینگاه اول و تو شند و نیاز ا ها را ن، آبا

استخراج نمودو


ها و مفاهیم جدید با است تا با استخراج آیات مرتبط ساختاری، امکان استخراج ایده در این پ وهش، تالش شده

ی علوم قرآنی فراهم گرددو تا به روشن شدن هر چه بهتر استفاده از تفسیر قرآن به قرآن برای پ وهشگران حوزه

مک شودوتر معنا و مفهوم آیات کو دقیق

انگیزه-1-2

,A.H. Tan)کاوی اسییتخراج اطالعات مفید یا دانشییی اسییت که مسییتندات متنی حاوی آن اسییت هدو متن

سر دنیا، پ وهش (و1111 سرا ستخراج اطالعات مفید از داده های فراوانی برای مدلدر های خام اولیه سازی و ا

ستو متن صورت گرفته شینی، کاوی کاربردهای فراوانی مانا ستخراج اطالعات، رفع ابهام کلمات، ترجمه ما ند: ا

صه سنده خال شخیص نوی ضوع، ت شخیص مو شخیص موجودیت ساز خودکار، ت سبک متن، ت شخیص ی متن، ت

(وWael H Gomma; Ali Fahmy, 5413) وبندی اسناد، کشف تقلب و ووو دارددار، دستهنام

شگ ساختاری با نظم عجیب و سالم افراد متعددی بیان کرده قرآن دارای صدر ا ستو از اند که این فت انگیز ا

ها و مقاالت متعددی در زمینه اعجاز لفظی و بیانی قرآن انتشییار متن، متنی عجیب و خارق العاده اسییتو کتاب

را لبهای متن قرآن، این مطاند تا با توضیح و تفصیل شگفتی ها نویسندگان سعی داشته استو در تمام آن یافته

گر آن را باشد، را اثبات نمایندو تواند تدوینباشد و بشر نمیکه قرآن یک متن عادی نمی

سالمی، متون پردازش در کاویمتن کارگیریبه سالمی بازیابی معارو در جدید ایدریچه ا خلق امکان و بوده ا

ساسی تحولی چنینو هماست کرده مخاطبان ایجاد ذهن در را پ وهشی مفید راهکارهای و بدیع هایایده در را ا

سالمی معارو نظام و مفاهیم یارائه نوع شد، در متون داردو همان پی در ا شاره سالمی، طور که ا قرآن متن ا

در بندیدانه و موضوعی، کلی، چگالی غایت برای مفهومی وحدت نظر از فردی به منحصر هایخصوصیت کریم

متون داردو سایر با مقایسه

استو در بسیاری از موارد نیز افراد ی افراد دخیل بودهارهایی که تا کنون صورت گرفته، ذوق و سلیقه در اکار ک

ندو االعاده معرفی نکردهمند و ساختاری این نظم شگفت و خارقها و تشخیص نظامقانون کلی و جامعی برای ایده

سان، این ساختار مورد ی ارائه روشی هوشمند، بدون در این پ وهش سعی شده تا به وسیله دخالت مستقیم ان

بررسی دقیق قرار گیرد و از این ساختار عجیب و شگفت برای پیدا کردن متون مرتبط استفاده شودو

یهایی که در زمینهی علوم قرآنی، به وی ه آنتواند به کمک پ وهشییگران حوزهی تحقیق میاز یک سییو نتیجه

د تا مفاهیم جدیدی را از آیاتی که ارتباط ساختاری دارند استخراج کنند کنند، کمک کنتفسیر قرآن فعالیت می

ی علوم کامپیوتر کمک کند تا ارتباط بین متون را از تواند به پ وهشییگران حوزهو از سییوی دیگر این روش می

لحاو ساختاری در زبان عربی بررسی نمایند

هدف-1-9

سی وجود ارتباط بی ساختاری آیات و معنا و مفهوم آن ن وی گیهدو از انجام این پ وهش، برر ستو در های ها ا

های ساختاری آیات با معنا و مفهوم است که به چه میزانی بین وی گی واقع، با انجام چند آزمایش، بررسی شده

ها ارتباط وجود داردو آیا آیاتی که از لحاو سیییاختاری به هم نزدیک هسیییتند، معنای نزدیکی را نیز نمایش آن

است:دهندو برای رسیدن به این هدو، چند هدو میانی تعریف شدهمی

وقوعیهای هماستخراج ساختارهای پنهان آیات قرآن با استفاده از ماتریس


وقوعی ساختارهای پنهان آیات قرآنهای همتعیین فاصله آیات براساس ماتریس

گرندی ماتریس آیاتی که از لحاو ساختارهای پنهان مرتبط با یکدیتهیه

های ساختارهای پنهانبندی آیات قرآن براساس وی گیخوشه

پیشینه پژوهش-2

ای به بررسی آیات قرآن کریم و کاوی آیات قرآن کریم موضوع جدیدی است که با استفاده از ابزارهای رایانهمتن

شاخص آن می وی گی سی کارهایی بپردازیم که پ وه های صد داریم به برر شگران برای کشف پردازدو در ادامه ق

اندوارتباط میان آیات قرآن با استفاده از ابزارهای کامپیوتری انجام داده

QurAnaی قرآنی پیکره-2-1

ی ارتباط بین آیات ( برای محاسبه Sharaf Abdul-Baquee, Eric Atwell, 5415ی)شرو و همکاران در مقاله

شی را ارائه کردندو در این روش، هر آیه از ق سند قرآن رو سپس جداگانه در نظر گرفته 1رآن به عنوان یک شدو

کلمات قرآنی 3بازنمایی شیییدو که هر عدد در بردار نمایانگر یک ریشیییه 5هر آیه به عنوان یک بردار مفاهیم

هایی که بیش از دو بار در متن ها تنها ریشهباشدو در بین این ریشهی یکتا میریشه 1559باشدو قرآن دارای می

ی پرتکرار نیز از بردار اندو عالوه بر آن سییه ریشییهکرار شییدند، به عنوان بردار وی گی در نظر گرفته شییدهقرآن ت

ریشییه به عنوان وی گی تعریف شییدو برای 558اندو بنابراین در نهایت بردار وی گی شییامل وی گی حذو شییده

ستخراجی، از معیارهای تکرار مفهوم وزن شده idf) 5متن معکوس( و تکرار tf) 0دهی به مفاهیم ا ستفاده ستو ( ا ا

به (1-5( )1-5(شییکل )vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv)-4-1819559-11599-4که براسییاس فرمول

آید: دست می

(5-1)𝑡𝑓 − 𝑖𝑑𝑓(𝑡𝑘 . 𝑑𝑗) = #(𝑡𝑘. 𝑑𝑗) ∗ log|𝑇𝑟|

#𝑇𝑟(𝑡𝑘)

𝑡𝑘)#عدد . 𝑑𝑗) ی نشییانگر تعداد دفعاتی اسییت که ریشییه𝑡𝑘 ی در آیه𝑑𝑗 اسییتو تکرار شییده#𝑇𝑟(𝑡𝑘)

شان شه دهندهن ست که ری شده 𝑡𝑘ی ی تعداد آیاتی ا ستو در آن ظاهر شان |𝑇𝑟|ا ی تعداد کل آیات دهندهنیز ن

قرآن استو

(، 5-5های به دست آمده و نمایش بردارهایی که طول یکسان دارند، براساس فرمول) ال کردن وزنبه منظور نرم

گیرد:سازی صورت مینرمال

(5-5)𝑤𝑘𝑗 = 𝑡𝑓−𝑖𝑑𝑓(𝑡𝑘 . 𝑑𝑗)

√∑ (𝑡𝑓−𝑖𝑑𝑓(𝑡𝑠 . 𝑑𝑗))5

𝑇𝑆=1

بردار)دو آیه( شییباهت کوسییینوسییی بین دو بردار محاسییبه ی میزان شییباهت بین دو در نهایت برای محاسییبه

شباهت در بازه می شباهتی بین دو آیه وجود 4گیرد، که عدد قرار می 1و 4ی شودو امتیاز به این معناست که

1 Document 5 Term Vector 3 Root 0 Term Frequency 5 Inverse Document Frequency


باشییدو برای ارزیابی معنایی این روش، از دیتاسییتی که نمایانگر حداکار شییباهت بین دو آیه می 1ندارد و عدد

شد) 5951شامل ستفاده (و از این میان، Sharaf Abdul-Baquee, Eric Atwell, 5415زوج آیه مرتبط بود، ا

شباهتی باالی 9زوج آیه)تنها 058تنها صد( امتیاز شان داد که 4.5در صاص دادندو این نتایش ن را به خود اخت

و الزم اسییت تا منبع دانش ی مناسییبی ندارد های لغوی، نتیجهپیدا کردن آیات مرتبط تنها براسییاس شییباهت

مناسبی برای کارهای آینده، مورد استفاده قرار گیردو

ستفاده از مفاهیم موجود در پیکره شد تا با ا سعی ، بردار وی گی بهبود یابدو پیکره QurAnaبرای بهبود نتایش،

QurAna مفاهیم نیز تهیه استو لیستی ازتمامی ضمائر موجود در قرآن را به همراه مراجع ضمیر مشخص کرده

(و در این Sharaf Abdul-Baquee, Eric Atwell, 5415شییوند)شییده که مراجع ضییمیر به آن ارجاع داده می

های های هر آیه برای سیاخت بردار وی گی اسیتفاده شیود، از تمامی ریشیه مرحله، به جای آن که تنها از ریشیه

شودو مجددا آزمایشی برای پیدا نمودن آیات مرتبط میآیاتی که با آن آیه، مرجع ضمیر مشترک دارند، استفاده

ست موجود، مورد ارزیابی قرار گرفتو این بار ستفاده از دیتا ست آمده با ا شد و در نهایت نتایش به د 891انجام

باشدو درصد بهبود می 54گر را به خود اختصاص دادند؛ که خود نشان 4.5زوج آیه امتیازی باالتر از

ی شباهت لفظی آیات قرآنمحاسبه-2-2

ای را ارائه دادند، که یکی از آیات قرآن را به عنوان ورودی از کاربر دریافت کرده و و همکاران سیییامانه 1آکور

,Mohammed Akourدهد) می ترین آیات از لحاو لفظی، به آن را به کاربر به عنوان خروجی نمایش شیییبیه

Izzat Alsmadi, Iyad Alazzam, 5410استو( نشان داده شده1-5سازی این روش در شکل)(و مراحل پیاده

1 Akour


(Mohammed Akour, Izzat Alsmadi, Iyad Alazzam, 5410) ( 1-5) شکل

Mohammedی شییباهت لفظی میان آیات قرآن توسییط آکور و همکاران ) سییازی محاسییبه مراحل پیاده

Akour, Izzat Alsmadi, Iyad Alazzam, 5410) سوره شباهت بین آیات، تمام آیات و ها قبل از پیدا کردن

شده پیش شده پردازش سپس اندو کلمات کاربردی عربی حذو ضافه و ضمیرها و حروو ا شوندها، اندو مال پی

واستکرده ی کلمات باقیمانده را استخراجساده، ریشه 1یابریشه

شده ست که در آن آیه تکرار شامل کلماتی ا س و یا تنها یک بار به کار رفتهاند یک آیه ضیه کلی این ا ت اندو فر

ترین تری در تعیین شباهت بین آیات و تعیین موضوع کلی دارندو ساده اند، نقش مهمکه کلماتی که تکرار شده

ای استو در این تکنیک هر سند یا مقاله روش برای نمایش متن به صورت مفهوم بردار، استفاده از تکنیک کلمه

شیییود؛ که هر متغیر مربوط به یک کلمه اسیییتو نمایش داده می 5ت یک بردار با تعدادی متغیر بولی به صیییور

ست شدن کلمه مقدارش در صورت دیده صورت 3در ست خواهد بود 0و در غیر این دهی سپس برای وزن ونادر

است: ( استفاده شده5-3، فرمول)5های موجود در بردار از فرمول سالتونوی گی

(5-3)𝑇𝑒𝑟𝑚 𝑊𝑒𝑖𝑔ℎ𝑡 = 𝑡𝑓𝑖 ∗ log𝐷

𝑑𝑓𝑖

نشییانگر تعداد کل 𝐷دهدو اسییت، را نشییان میدر آیه تکرار شییده iتعداد دفعاتی که مفهوم 𝑡𝑓𝑖( 5-3در فرمول)

ست و ست که مفهوم مورد نظر در آن به کار رفته 𝑑𝑓𝑖آیات قرآن ا ستو تعداد آیاتی ا 𝐷 نرخا

𝑑𝑓𝑖 انتخاب احتمال

دهدومی نشان پیکره قالب در را کلی احتمال یک دید این استو آیه یک

در ای کهی کلمات هستند و هر کلمهدهندههایش نشاناست؛ که ستونبرای هر آیه یک بردار تشکیل داده شده

غیر این صورت مقدار آن صفر خواهد بودو برای است، در باشد، عدد وزن آن، به جایش قرار گرفته آیه تکرار شده

استو ی شباهت بین دو بردار، شباهت کوسینوسی استفاده شدهمحاسبه

توسییعه یافته، تا به 9اسییتو یک رابط کاربری گرافیکی شییده، این مراحل انجام شییده برای ارزیابی روش ارائه

ی مورد نظر خود را تایپ نموده و برنامه نیز ی آن کاربرها بتوانند به سیییادگی کل یا قسیییمتی از آیه وسییییله

شده ها را به آیهترین آیهنزدیک ست ست ت ی ورودی به کاربر نمایش دهدو از یک متخصص علوم قرآنی درخوا ا ا

ی ورودی را نتایش برنامه را مورد ارزیابی قرار دهدو به صییورت دسییتی، متخصییص علوم قرآنی آیات مشییابه با آیه

5تی مورد ارزیابی میانگین دقاستو برای هر آیهس نتایش آن را با نتایش برنامه مقایسه کردهاستخراج کرده و سپ

استو( نمایش داده شده5-1محاسبه شده و در جدول)

واند تبا این که این روش دقت خوبی برای اسییتخراج آیات مشییابه با اسییتفاده از کلمات کلیدی را دارد ولی نمی

ها را نیز در نتیجه نمایش دهدوی دارند را استخراج کرده و آنآیاتی را که مفاهیم مشابه

1 Stemmer

5 Boolean

3 True

0 False

5 Salton

9 Graphical User Interface

5 Precision


Mohammed Akour, Izzat)های مشابه توسط آکور و همکاران میانگین دقت بررسی آیه ( 1-5) جدول

Alsmadi, Iyad Alazzam, 5410)

روش پیشنهادی -9

یدو در ابتدا به نحوهگرددر این بخش به تفصیییل و با بیان جزئیات روش پیشیینهادی ارائه شییده، تشییریح می

بندی آیات را با اسییتفاده از وی گی ی خوشییهپردازیم، سییپس نحوهاسییتخراج سییاختارهای مخفی از قرآن می

دهیمو شرح می 1means-Kبندی ساختارهای مخفی با روش خوشه

استخراج ساختارهای مخفی قرآن-9-1

1 K-means Clustering


را توضییح میدهیمو در واقع این سیاختارهای ی اسیتخراج سیاختارهای مخفی، از آیات قرآن در این بخش نحوه

سبه مخفی، وی گی ستند که در محا شه هایی ه ستفاده قرار گرفته بندی آنی ارتباط بین آیات و خو ندو اها مورد ا

اند:در این پ وهش سه دسته از ساختارهای مخفی مورد استفاده قرار گرفته

ساختار مخفی حروو و1

ساختار مخفی اعراب و5

ضمائر ساختار مخفی و3

بر روی متن قرآن صیییورت 1پردازشالزم به ذکر اسیییت که پیش از اسیییتخراج سیییاختارهای مخفی یک پیش

ی اسیییتخراج هر یک از اندو در ادامه به طور دقیق، نحوه از متن قرآن حذو شیییده 5اسیییت و عالئم وقفگرفته

دهیمو ساختارها را توضیح می

ساختار مخفی اعراب-9-1-1

شانه اعراب به معنای صحیح خوانده ن صورت ست، تا حروو به ستفاده از گذاری حروو ا شوندو در زبان عربی ا

نمایندو علم نحو اعراب بسیییار مهم و ضییروری اسییت، زیرا کلمات با اعراب متفاوت، معانی متفاوتی را ایجاد می

دانشییینامه پردازد)میها در جمله عربی نیز که به بررسیییی اعراب حرو انتهایی کلمات با توجه به جایگاه آن

ی علوم قرآنی، ی بسیاری از پ وهشگران حوزه استو به عقیده ی، علم نحو(، پس از نزول قرآن تدوین شده اسالم

گذار علم نحو در زبان عربی است، تا از خواندن و برداشت معنی نادرست از قرآن جلوگیری حضرت علی )ع( پایه

پردازد، گاهیکال مختلف کلمه برای تولید معانی مختلف میشییودو در علم صییرو عربی نیز که به بررسییی اشیی

ی منتظر، اسم فاعل و به معنای کسی کندو برای ماال کلمهاعراب نقش بسیار مهمی را در معنی کلمه بازی می

شودوی منتظر، اسم مفعول و به معنای کسی است که مورد انتظار واقع میکشد و کلمهاست که انتظار می

صاص یافته اهمیت فراوان اعراب در متون عربی، کتاببه دلیل ضوع اخت ستو هم های متعددی به این مو چنینا

استو به دلیل همین اعراب صحیح کلمات در قرآن مورد بررسی پ وهشگران و متخصصین این حوزه قرار گرفته

ب را برای یافتن آیات اهمیت فراوان و نقش مهم اعراب در متن قرآن، تصیییمیم گرفتیم تا سیییاختار مخفی اعرا

باشد:مرتبط، از متن قرآن استخراج کنیمو استخراج ساختار مخفی اعراب به این صورت می

های اعراب آن یعنی فتحه، کسییره، گیرد و تمامی نشییانهابتدا هر آیه به صییورت جداگانه مورد بررسییی قرار می

ی ای و صدای ی آ، صدای کشیدهی کشیدهصدا ، ییییعالمت ، ییییتنوین ، ییییتنوین ، ییییتنوین ضمه، سکون،

شیده ستخراج می ک سپس برای جلوگیری از تنک ی او ا شکیلی از وی گی بودن ماتریس هم 3شودو های وقوعی ت

بندی شده و در نهایت های اعراب به چهار کالس اصلی فتحه، کسره، ضمه و سکون کالس اعرابی آیه، این نشانه

1 PreProcess

شانه 5 شمار می ترین بخشاز مهم که جواز، اولویت یا لزوم وقفهای بیانگر جواز، عدمن شناخت نروهای علم قرائت و تجوید به های آن منوط محل د، و چون

ست، در علم قرائت برای وقف ستن آن برای همگان ممکن نی ست و دان ستور زبان عربی ا ست تا هنگام های مختلف عالئمیبه یاد گرفتن د شده ا شخص م )ویکی فقه، عالئم وقف(و قرائت قرآن، به معنا آسیبی نرسد

3 Sparce


شانه یجاد نمودهرا ا 0*0وقوعی یک ماتریس هم سایر ن صلی اندو برای این که بتوان های اعراب، در چهار کالس ا

است:های زیر صورت گرفتهجای داد، تبدیل

شودوی پشت سر هم در نظر گرفته میی آ: به صورت دو فتحهصدای کشیده

شودوی پشت سر هم در نظر گرفته میی ای: به صورت دو کسرهصدای کشیده

شودوی پشت سر هم در نظر گرفته میاو: به صورت دو ضمه یصدای کشیده

شودواست، در نظر گرفته می: به صورت سکونی که بعد از آن عالمت روی تشدید آمده یعالمت

شودواست، در نظر گرفته میای که پس از آن سکون آمده: به صورت فتحه یتنوین

شودواست، در نظر گرفته میآمده ای که پس از آن سکون: به صورت کسره یتنوین

شودواست، در نظر گرفته میای که پس از آن سکون آمده: به صورت ضمه یتنوین

سم الله الرحم "ی برای ماال آیه صورت دنباله "الرحیم انب صلی اعراب تبدیل می به شود: ای از چهار کالس ا

-تحهف -سکون -کسره -فتحه -فتحه -سکون -فتحه -سکون -کسره -فتحه -سکون -کسره -سکون -کسره

کسره -کسره -کسره

ای به اندازه یک که فقط در جهت راسیییت حرکت وقوعی با پنجرهی ایجاد شیییده، ماتریس همسیییپس از دنباله

در "الرحیم انبسیم الله الرحم "ی وقوعی ایجاد شیده برای آیه شیودو برای ماال ماتریس هم کند، ایجاد میمی

است:نشان داده شده( 1-3( جدول )4-4شکل )

"الرحیم انبسم الله الرحم "ی وقوعی اعراب آیهماتریس هم ( 1-3) جدول

فتحه کسره ضمه سکون

فتحه 1 3 4 1

کسره 4 5 4 0

ضمه 4 4 4 4

سکون 0 1 4 4

ساختار مخفی حروف-9-1-2

ستخراج شده ستخراج این ساختار، است، ساختار حروو آن می دومین ساختاری که از متن قرآن ا باشدو برای ا

شده 1پردازشابتدا یک پیش شده بر روی متن آیه انجام ست و تمامی اعراب موجود در آیه حذو چنین اندو هما

شود، در ابتدا روی آن قرار گرفتهشود تا حرفی که این عالمت باعث می یییییچون عالمت ست، دو بار خوانده ا

شده و به جای آن دو بار حرو مورد نظر جایگزین می ییییعالمت صله حذو سپس فا ی میان حروو نیز شودو

شته از حروو درآیدو برای آن که از تنک بودن ماتریس هم صورت یک ر شده تا کل آیه به وقوعی حروو حذو

جلوگیری شییود، حروو به سییه کالس حروو حلقی، حروو لسییانی و حروو شییفوی تشییکیل شییده از یک آیه

بندی حروو در زبان عربی اسیییت که بندی رایش در تقسییییمبندی یک کالساندو این کالسبندی شیییدهکالس

1 PreProcess


بندی را به نقل از کتاب حلیه القرآن)سیدمحسن استو در ادامه این تقسیم صورت گرفته 1براساس مخرج حروو

کنیم: ( بررسی می01بلده، صفحه موسوی

شوندو حلق قسمتی است که از پایین به تارهای صوتی و از باال حروو حلقی، حروفی هستند که از حلق ادا می

شودو این حروو عبارتند از: ء، ه، ع، ح، غ، خو به مرز زبان کوچک محدود می

سان ادا می ضع ل ستند که از مو سانی، حروفی ه سان حروو ل سیع شوندو ل ست و و ستگاه تکلم ا ضع د ترین مو

، سقف دهان و زبان کوچک استو این حروو عبارتند از: ا، ت، ث، ج، د، ذ، ر، ز، ها، لاهشامل زبان اصلی، دندان

س، ش، ص، ض، ط، و، ق، ک، ل، ن، یو

شفتین ادا می ضع ستند که از مو شفوی، حروفی ه ستو این حر حروو شقتین به معنای دو لب ا وو شوندو

عبارتند از: و، ب، م، وو

است: ی زیر درآمدهبه صورت رشته "الرحیم نابسم الله الرحم "ی برای ماال آیه

میحررلانامحررلاهلللامسب

سه کالس نام ست آمده، به شده و ماتریس هم برده کالسسپس تمامی حروو به د ست بندی وقوعی آن به د

نمایش ( 5-3( جدول )4-4شکل ) در "الرحیم نابسم الله الرحم "ی وقوعی آیهآیدو برای ماال ماتریس هممی

است:داده شده

"الرحیم انبسم الله الرحم "ی وقوعی حروو آیهماتریس هم ( 5-3) جدول

حلق لسان شفتین

حلق 4 5 1

لسان 3 11 5

شفتین 4 3 4

ساختار مخفی ضمائر-9-1-9

سم می در زبان عربی ضمائر مختلفی وجود دارندو ضمیر کلمه شودو ضمائر در زبان عربی ای است که جانشین ا

ستند که به تنهایی در جمله به کار می ضمائری ه صل، ضمائر منف صلو صل و مت ستند: منف روند ودو نوع ه

صوبی توامی صل هر دو بر دو نوع مرفوعی و من صل و مت ضمائر منف شندو شته با -نند نقش مبتدا و مفعول را دا

صل مرفوعی همان عالمت ضمائر مت ستندو ستند که در فعل به کار می مجروری ه روند و نقش فاعلی را هایی ه

لیه ارسانند و نقش مضاو میمجروری، اگر به اسم اضافه شوند، مالکیت را -کنندو ضمائر متصل منصوبی ایفا می

شوند، نقش مجرور به حرو جر ضافه شوند، نقش مفعول را دارند و اگر به حرو جر ا ضافه دارند و اگر به قعل ا

اند:نمایش داده شده( 3-3( جدول )4-4شکل )را دارندو انواع ضمائر زبان عربی در

باشدوبه معنی محل خروج و در تجوید به معنای محل خروج حرو، یا جایگاه تولید حرو می مخرج حرو در لغت 1


ائر در زبان عربیانواع ضم ( 3-3) جدول

صیغه ضمائر

ضمائر

متصل

مرفوعی

ضمائر

منفصل

مرفوعی

ضمائر متصل

-منصوبی

مجروری

ضمائر

منفصل

منصوبی

غائب

إیاه ه هو - مفرد مذکر غائب

إیاهما هما هما ا مانی مذکر غائب

إیاهم هم هم و جمع مذکر غائب

إیاها ها هی - مفرد مؤنث غائب

إیاهما هما هما ا مانی مؤنث غائب

إیاهن هن هن ن جمع مؤنث غائب

مخاطب

إیاک ک أنت ت مفرد مذکر مخاطب

إیاکما کما أنتما تما مانی مذکر مخاطب

أیاکم تم أنتم تم جمع مذکر مخاطب

إیاک ک أنت ت مفرد مؤنث مخاطب

إیاکما کما أنتما تما مخاطبمانی مؤنث

إیاکن کن أنتن تن جمع مؤنث مخاطب

متکلم إیای ی أنا ت متکلم وحده

إیانا نا نحن نا الغیرمتکلم مع

شخیص داد، از پیکره ضمائر را در متن آیات قرآن ت سایت Segments.sqlی برای آن که بتوان انواع سط که تو

ستفاده کرده ( منتشر شده textminingthequran.comکاوی قرآن)متن ایمو تمامی ضمائر به کار رفته در است، ا

اندو به دلیل زیاد بودن تنوع ضمائر در زبان عربی و مشخص شده "PRON"متن قرآن در این پیکره با برچسب

یمو برای ابندی کردهاتریسی که تنک نباشد، تمامی ضمائر را به سه کالس غائب، مخاطب و متکلم کالسایجاد م

دو ضمیر منفصل منصوبی که هر دو مخاطب هستند، به کار "إیاک نعبد و إیاک نستعین "ی ماال در مورد آیه

آید:( به دست می3-0ورت جدول)وقوعی ضمائر آن به صاستو بنابراین ماتریس همرفته

"الرحیم نابسم الله الرحم "ی وقوعی ضمائر آیهماتریس هم ( 0-3) جدول

غائب مخاطب متکلم

غائب 4 4 4

مخاطب 4 1 4

متکلم 4 4 4


وقوعی ساختارهای مخفیهای هماستخراج معیار برای ماتریس-9-2

وقوعی اعراب، حروو ی قرآن سه ماتریس همآیه 9539هریک از طور که در بخش قبل اشاره کردیم، برایهمان

آید و از کنار هم قرار دادن این شش شودو سپس برای هر ماتریس شش معیار به دست می و ضمائر تشکیل می

شه 18معیار، یک بردار وی گی ستخراج آیات مرتبط و خو شده و برای ا شکیل ستفاده تایی ت بندی آیات مورد ا

پردازیموردو در ادامه ابتدا به توضیح شش معیار میگیقرار می

1کنتراست-9-2-1

های ماتریس و همسییایگانش اسییتو اگر تمامی ی میزان شییدت بین درایهدهندهکنتراسییت یک ماتریس، نشییان

ست، زمانی درایه شترین میزان کنترا صفر خواهد بود و بی ست برابر با شند، مقدار کنترا سان با های ماتریس یک

ست ستفاده از که اعداد موجود در درایه ا ست یک ماتریس با ا شندو مقدار کنترا سیار متفاوت با های ماتریس ب

شود:محاسبه می (1-3( )4-4شکل )فرمول (3-1)𝐶𝑜𝑛𝑡𝑟𝑎𝑠𝑡 = ∑ ∑ (𝑖 − 𝑗)5𝑝𝑖𝑗 𝑘

𝑗=1𝑘𝑖=1

2بستگیهم-9-2-2

ی خطی دارند یا کند که اعداد موجود در سییطر و سییتون آیا با یکدیگر رابطه بسییتگی مشییخص می معیار هم

ستو عدد 4(و این معیار همواره بین A. Eleyan, H. Demirel, 5441خیر) شان 4و یک ا ست دهندهن ی این ا

ستون که رابطه سطر و ای کامال خطی و به معنای رابطه 1د های ماتریس وجود ندارد و عدی خطی بین مقادیر

ماتریسی متقارن استو

(3-5)𝐶𝑜𝑟𝑟𝑒𝑙𝑎𝑡𝑖𝑜𝑛 = ∑ ∑(𝑖−𝜇𝑥)∗(𝑗−𝜇𝑦)∗ 𝑝𝑖𝑗

𝜎𝑥− 𝜎𝑦 𝑘

𝑗=1𝑘𝑖=1

نیازمندیمو 𝜇𝑦و میانگین ستونی 𝜇𝑥سطری بستگی به میانگینی همبرای محاسبه (3-3)µ𝑥 = ∑ 𝑖𝑝𝑥(𝑖) 𝑘

𝑖=1

(3-0)µ𝑦 = ∑ 𝑖𝑝𝑦(𝑖) 𝑘𝑖=1

و برای (5-3( )4-4شییکل )سییطری فرمول 3ایی میانگین سییطری نیز به احتمال حاشیییه برای محاسییبه

نیازمندیمو (9-3( )4-4شکل )فرمول ای ستونیمیانگین ستونی به احتمال حاشیه

(3-5)𝑝𝑥(𝑖) = ∑ 𝑝𝑖𝑗 𝑘𝑗=1

(3-9)𝑝𝑦(𝑗) = ∑ 𝑝𝑖𝑗 𝑘𝑖=1

دارند، شبستگی نق ی همهای سطری و ستونی، انحراو معیار سطری و ستونی نیز در محاسبه عالوه بر میانگین

شکل از فرمول و انحراو معیار ستونی با استفاده (5-3( )4-4شکل ) انحراو معیار سطری با استفاده از فرمول

آیدو به دست می (3-8( )4-4)

(3-5)𝜎𝑥 = (∑ 𝑝𝑥(𝑖) ∗ (𝑖 − 𝜇𝑥)5𝑘𝑖=1 )

15

1 Contrast 5 Correlation 3 Marginal Probability


(3-8)𝜎𝑦 = (∑ 𝑝𝑦(𝑖) ∗ (𝑖 − 𝜇𝑦)5𝑘

𝑗=1 )15

1انرژی-9-2-9

باشندو 3های ماتریس ثابتزمانی حداکار میزان خود را داراست، که تمامی درایه 5معیار انرژی یا یکنواختی (3-1)𝐸𝑛𝑒𝑟𝑔𝑦 = ∑ ∑ 𝑝𝑖𝑗

5𝑘𝑗=1

𝑘𝑖=1

0همگنی-3-5-0

است، هنگامی 4کندو همگنی برابر با گیری میوقوعی را اندازهی توزیع ماتریس همهمگنی نزدیکی فضایی نحوه

اسیییت، هنگامی که توزیع تنها بر روی قطر ماتریس 1باشییید و برابر با 5وقوعی، یکنواختکه توزیع ماتریس هم

باشدو

𝐻𝑜𝑚𝑜𝑔𝑒𝑛𝑒𝑖𝑡𝑦 = ∑ ∑𝑝𝑖𝑗

1+ |𝑖 − 𝑗|

𝑘

𝑗=1

𝑘

𝑖=1

9آنتروپی-9-2-5

ود مقدار خکندو آنتروپی زمانی ماکزیمم گیری میوقوعی را اندازههای ماتریس همآنتروپی تصیییادفی بودن درایه

های اسیییت، که تمامی درایه 4را دارد، که عناصیییر ماتریس با یکدیگر برابر باشیییند و هنگامی مقدارش برابر با

ماتریس با یکدیگر متفاوت باشندو

Entropy = − ∑ ∑ 𝑝𝑖𝑗 log(𝑝𝑖𝑗)

𝑘

𝑗=1

𝑘

𝑖=1

7ماکزیمم-9-2-6

دهدو ترین مقدار موجود در ماتریس را نشان میخص است، بزرگطور که از نامش مشمعیار ماکزیمم همان𝑀𝑎𝑥𝑖𝑚𝑢𝑚 = max(𝑝𝑖𝑗)

1تشکیل بردار ویژگی-9-9

سه ماتریس هم ست پس از آن که برای هر آیه از قرآن، ضمائر به د ساختارهای مخفی اعراب، حروو و وقوعی

بسییتگی، انرژی، همگنی، آنتروپی و ماکزیمم را اسییتخراج هم آمدو برای هر ماتریس شییش وی گی کنتراسییت،

ی میزان ارتباط و تایی از معیارها تشیییکیل داده و برای محاسیییبه 18کنیم و در نهایت یک بردار وی گی می

کنیمو بندی، از آن استفاده میخوشه

1 Energy 5 Uniformity 3 Constant 0 Homogeneity 5 Uniform 9 Entropy 5 Maximum 8 Feature Vector


م "ی برای ماال بردار وی گی به دسیییت آمده از آیه ( نمایش داده 3-5در جدول) "الرحیم انبسیییم الله الرح

استو شده

"الرحیم انبسم الله الرحم "ی بردار وی گی آیه ( 5-3) جدول

4 4 4 4 4 4 1 4 4 1 4 1 0 9 55.55 08 4.11 98

ارزیابی نتایج میزان ارتباط میان دو آیه-9-4

ت آوردیم، به ترتیب، فاصیله اقلیدسیی، فرمول پس از آن که بردار وی گی مربوط به تمامی آیات قرآن را به دسی

کنیم و در نهایت یک ماتریس بسیییار ، بین یک آیه را با تمامی آیات قرآن محاسییبه می(13-3( )4-4شییکل )

ی میان آیات خواهیم داشتو از فاصله 9539*9539بزرگ

(3-13)𝐸𝑢𝑐𝑙𝑖𝑑𝑒𝑎𝑛 𝐷𝑖𝑠𝑡𝑎𝑛𝑐𝑒 = √∑ |𝑝𝑘 − 𝑞𝑘|5𝑛𝑘=1

های مختلف را برای اسییتخراج آیاتی که از لحاو سییپس با توجه به نظر کارشییناسییان علوم قرآنی، حد آسییتانه

معنایی به هم نزدیک باشند، را مورد آزمایش قرار دادیمو

سیدیم که معیار شات به این نتیجه ر ضمائر، به دلیل تنک های مربوط به ماتریس همپس از انجام آزمای وقوعی

به های مربوط یار ها از مع حذو کرده و تن ها را یار نابراین این مع ند، ب ندار کار ند تأثیر چندانی در رو بودن،

های مورد وقوعی اعراب و حروو در تعیین آیات مرتبط اسیییتفاده کردیمو در واقع بردار وی گی های هم ماتریس

تایی تبدیل شدو 15تایی به برداری 18ز یک بردار استفاده ا

اسییت که چه میزان ارتباط معنایی میان آیاتی که از هدو اصییلی از انجام این پ وهش، بررسییی این مطلب بوده

ای که موضییوعات کلی آیات لحاو سییاختاری به یکدیگر نزدیک هسییتند، وجود داردو به همین منظور، از پیکره

بود، استفاده کردیموقرآن را مشخص کرده

.M. Naji Al-Kabi, G. Kanaan, R. Al-Shalabi, K. M. Nahar and B. Mدر جریان بررسیی یک مقاله )

Bani- Ismail, 5445بندی آیات قرآن کار کرده بود، در تماس با یکی از نویسییندگان برای ( که بر روی کالس

گرفت که برای تمامی آیات قرآن موضوعات آن را مشخص ای در اختیارمان قراری مربوطه، پیکرهدریافت پیکره

موضیییوع، یک یا تعداد بیشیییتری موضیییوع را در نظر 10اسیییتو یعنی برای هر یک از آیات قرآن از بین کرده

ها موضوعی که این پیکره براساس آن 10استو استو این پیکره در دانشگاه زرقاء در کشور اردن تهیه شدهگرفته

بارتند از:است، عتهیه شده

ارکان االسالم و1

هالعالقات االجتماعی االنسان و و5

االیمان و3

هالصناع و هالزراع و هالتجار و0

الجهاد و5

الدعوه الى اهلل و9


الدیانات و5

هالعام و هالعالقات السیاسی و8

هالعالقات القضائی و1

الفنون العلوم و و14

العمل و11

القران الکریم و15

التاریخ القصص و و13

هتنظیم العالقات المالی و10

، ترین آیه به آنی در این بخش به این صییورت انجام گرفت، که در ابتدا برای هر یک از آیات قرآن، نزدیکارزیاب

ها اسییتخراج شییدو برای این منظور ی مورد نظر دارد، از ماتریس فاصییلهترین فاصییله را با آیهای که کمیعنی آیه

ستفاده قرار دادیم تا به طور وی گی شده را مورد ا ضمنی، وی گی طول آیه را نیز در نظر بگیریمو در های نرمال ن

سؤال به ذهن بیاید که چرا این تعداد از تعداد 0903این حالت، تعداد شاید این ست آمدو زوج آیه مرتبط به د

ست کمتر می 9539کل آیات قرآن که ضی از زوج آیات تکراری آیه ا ست که بع سؤال این ا سخ این شد؟ پا با

ترین آیه به اسیییت و نزدیکبوده yی آیه xی ترین آیه از لحاو سیییاختاری به آیه ر نزدیک بودند، به عبارت دیگ

های یکتا را در های تکراری را حذو کرده و فقط زوج آیه اسیییتو که ما در نتایش زوج آیه بوده xی آیه yی آیه

ایمو نتایش نهایی آورده

رک داشتند، آن زوج آیه را از لحاو معنایی نیز ی مرتبط حداقل یک موضوع مشت سپس در صورتی که زوج آیه

شد که در % مرتبط در نظر گرفته شخص ستخراجی حداقل در یک 01.51ایمو در نهایت م موارد، آیات مرتبط ا

شتراک دارندو در جدول ) ضوع ا صد آن 3-9مو شترک زوج آیات و در ضوعات م ها آورده ( به طور دقیق تعداد مو

استوشده

رک زوج آیات مرتبطدرصد موضوعات مشت ( 9-3) جدول

تعداد موضوعات مشترک تعداد زوج آیه درصد زوج آیه

54.58 5358 4

31.05 1833 1

8.93 041 5

4.15 08 3

4.15 8 0

K-meansبندیخوشه-9-5

شه روشترین مهمیکی از K-meansالگوریتم صاری و بندی در دادههای خو شی انح ستو این روش رو کاوی ا

سوب می سطح مح شکل ش م شده ودو برای این الگوریتم ستو ولی همه آن های مختلفی بیان ها دارای روالیا

ها، سعی در تخمین موارد زیر دارند:تکراری هستند، که برای تعدادی ثابت از خوشه


این نقاط در واقع همان میانگین نقاط متعلق به هر خوشییه وهادسییت آوردن نقاطی به عنوان مراکز خوشییه ه ب

سبت دادن هر نمونه داده به یک خوشه که آن داده کمترین فاصله تا مرکز آن خوشه را دارا باشدو در هستندو ن

ر شودو سپس دهای مورد نیاز نقاطی به صورت تصادفی انتخاب میای از این روش ابتدا به تعداد خوشهنوع ساده

های شوند و بدین ترتیب خوشهمی بت دادهها نسها با توجه با میزان نزدیکی )شباهت( به یکی از این خوشهداده

ها مراکز جدیدی برای گیری از دادهتوان در هر تکرار با میانگینشودو با تکرار همین روال می جدیدی حاصل می

کند که های جدید نسییبت دادو این روند تا زمانی ادامه پیدا میها را به خوشییهداده داآنها محاسییبه کرد و مجد

.ها حاصل نشودر دادهدیگر تغییری د

ایم و سپس براساس برای آزمایش بهره برده 14تا 5های ورودی در این پ وهش، از این الگوریتم با تعداد خوشه

ی هر نقطه در خوشه را با مرکز خوشه فاصله SSEها را به دست آوردیمو معیار بهترین تعداد خوشه 1SSEمعیار

و رسانده و برای تمامی نقاط ورودی این کار را تکرار کرده و سپس اعداد کندو سپس آن را به توان دمحاسبه می

ی ( نحوه3-10استو فرمول) بندی بهتری انجام شده کندو هر چه این مقدار کمتر باشد، خوشه را با هم جمع می

دهدو را نشان می SSEی دقیق محاسبه (3-10)𝑆𝑆𝐸 = ∑ ∑ 𝑑𝑖𝑠𝑡5(𝐶𝑒𝑛𝑡𝑟𝑜𝑖𝑑𝑖 . 𝑥) 𝑥 ∈ 𝐶𝑖

𝑘𝑖=1

Centroid ( نتایش 3-5شیودو در جدول) ی خوشیه در نظر گرفته می مرکز هر خوشیه اسیت که به عنوان نماینده

استوهای مختلف آورده شدهبرای تعداد خوشه SSEی معیار محاسبه

هامتناظر با آن SSEو معیار K-meansهای ورودی در الگوریتم تعداد خوشه ( 5-3) جدول

هاتعداد خوشه SSEمعیار مقدار1514 *5.3 5 1514 *5.0 3 1514 *9.0 0 1514 *1.9 5 1514 *5.1 9 1514 *8.1 5 1514 *8.5 8 1514 *1.1 1 1514 *8.5 14

را به خود اختصاص SSEترین میزان های پنش کمشود، تعداد خوشه( مشاهده می3-5همان طور که در جدول )

ت، برای بررسی معنایی بیشتر آیات در نظر گرفته شدو اسداده

K-meansبندی ارزیابی نتایج خوشه-9-6

1 Sum of Squared Error


سباتی، کارهایی برای بررسی معنایی آیات یک خوشه های مناسب با روش پس از انتخاب تعداد خوشه های محا

شه شه، ری صورت که برای آیات هر خو شدو به این صعو انجام شدو در های پرتکرار آن به ترتیب ستخراج دی ا

شه 3-8جدول) شده ( ری شان داده شه ن شترکات، برای هر پنش های پرتکرار هر خو سپس با روش حذو م اندو

شه، پنش کلمه ست اولیه خو صورت که، اگر در لی شدو به این شه ی کلیدی پرتکرار آن در نظر گرفته های ی ری

شدو این روش را تا جایی ادامه دادیم که برای هر ای در بیش از سه خوشه وجود داشت، حذو میپرتکرار، ریشه

ی کلیدی اسیتخراجی برای هر خوشیه ( پنش کلمه3-1ی کلیدی دسیت پیدا کنیمو جدول) خوشیه به پنش کلمه

ها کلمات کلیدی هر خوشه، دیده شده بودند، را به استو سپس آیات مربوط به هر خوشه را که در آننشان داده

صص علوم قرآنی سپس از ارائه دادیم، تا آندو متخ ستخراج کنندو صلی آن را ا ضوعات ا شه، مو ها برای هر خو

موضوعات تعیین شده توسط متخصصان علوم قرآنی، اشتراک گرفتیم و برای هر خوشه، موضوعات اصلی را ارائه

باشدوی موضوعات اصلی هر خوشه میدهنده( نشان3-14ایمو جدول)داده

های آیات قرآنهای پرتکرار خوشهریشه ( 8-3) جدول

5خوشه 4خوشه 9خوشه 2خوشه 1خوشه

إله کتب إله إله إله

قول شهد قول کون قول

کون إله کون قول کون

أمن علم أمن أمن ربب

ربب ملل ربب علم علم

علم کون علم کفر رحم

قوم رجل بین أتی أمن

رسل دین شیء بین قوم

شیء أجل أتی قوم یوم

بین بین قوم ولد أرض

أتی عدل کفر بیت رسل

کفر أبی کتب أخو شیء

أرض حقق رأی شیء کفر

جعل وقی أرض بعد بین

سمو شیء نفس نفس أتی

کلل وحد أنس کتب عذب

یوم أیی قتل وحد کذب

عذب أمن عمل ربب کلل

أنس سمو کلل قتل عمل


ی کلیدی هر خوشه از آیات قرآنپنش کلمه ( 1-3) جدول

5خوشه 4شه خو 9خوشه 2خوشه 1خوشه

رسل شهد بین ولد رحم

أتی ملل رأی بیت یوم

جعل رجل نفس أخو رسل

سمو دین أنس بعد عذب

کلل أجل قتل نفس کذب

موضوعات اصلی هر خوشه از آیات قرآن ( 14-3) جدول

5خوشه 4خوشه 9 خوشه 2خوشه 1خوشه

قیامت-احکام مالی

خانوادگی

قصص قرآنیاحکام معامالت و

دیون

ندی اثبات همان

رسوالن

-احکام اجتماعی موعد عذاب

سیاسی

ی علم و حیطه

ابتالء به رحمت قدرت خداوند

ها و راهکارهاچالش-4

دو چالش اصییلی که در هنگام انجام این پ وهش با آن موجه شییدیم، نرمال نمودن بردار وی گی و صییفر بودن

حروو بودو وقوعی اعراب و بستگی در ماتریس هموارایانس معیار هم

نرمال کردن بردار ویژگی-4-1

بندی، متوجه شییدیم که بسیییاری از آیات به عنوان نویز در نظر گرفته شییده و داخل در هنگام انجام خوشییه

گیرندو به همین دلیل تصییمیم گرفته شیید تا بردار وی گی را نرمال شییودو اما با نرمال نمودن ها قرار نمیخوشییه

های بودند، عمال وی گی طول آیه را که به طور ضیییمنی در ماتریس 1و 4آن بین بردار وی گی که تمام اعداد

های نرمال داد، حذو کرده بودیمو بنابراین تمام آزمایشات را با وی گیوقوعی با مقدار عددی خود را نشان میهم

تکرار شد تا بتوان بهترین نتیجه را به دست آوردو

ی بزرگ با یک های نرمال، باعث شید تا یک آیه ین آیات، اسیتفاده از وی گی ی میزان ارتباط بدر مورد محاسیبه

ایمو نتایش به دست آمده، مورد قبول ی کوچک، مرتبط در نظر گرفته شوند زیرا وی گی طول را از دست داده آیه

ان ارتباط میی میزان های غیر نرمال به منظور محاسبهکارشناس علوم قرآنی واقع نشد و در نتیجه همان وی گی

آیات استفاده شدو

های نرمال بندی با وی گیتفاوت چندانی میان نتایش خوشه K-meansبندی در مورد آزمایشات مربوط به خوشه

ست ندادن وی گی طول آیات، همان وی گی شت، به همین دلیل برای از د های غیر نرمال و غیر نرمال وجود ندا

مورد استفاده قرار گرفتو

بستگیی همبهمحاس-4-2


سی واریانس معیارهای ماتریس ستگی برای هر دو ماتریس، وقوعی اعراب و حروو، واریانس همهای همدر برر ب

شدو به این معنا که تمامی هم صفر ستگی ماتریس مقدارش ها مقداری برابر دارندو پس از بررسی مقدارهای به ب

دارندو این مطلب جالب بود به همین 1مقداری برابر با هابستگی تمام ماتریس دست آمده متوجه شدیم، که هم

تری را انجام دهیمودلیل باعث شد تا بررسی عمیق

هایی متقارن مواجه هستیمو وقوعی حروو تقریبا با ماتریستر، متوجه شدیم که در ماتریس همدر بررسی دقیق

اصییت اسیت و یا متون دیگر عربی نیز همین برای بررسیی بیشیتر این نکته که آیا تنها متن قرآن دارای این خ

ن نهش ی خانم بنت الشاطی، متخاصیت را نیز دارند، متن عربی تفسیر المیزان، متن کتاب االعجاز البیانی نوشته

ی سجادیه نیز مورد بررسی قرار گرفتو در تمامی متون مورد بررسی نیز مشخص شد که البالغه و متن صحیفه

شده ی حروو )که در زمینهوقوعهای همکه ماتریس شکیل 1اند( با تقریبی در حد چند هزارم مقدار ی جمله ت

بستگی این مطلب را نمایان کرد که چون تعداد حروو لسانی بسیار ی همی محاسبه تر نحوهدارندو بررسی دقیق

برای حل این رودوبسییتگی از بین میی همبیشییتر از سییایر حروو اسییتو عمال تأثیر سییایر حروو در محاسییبه

شکیل ماتریس هم سانی را حذو کرده و 3*3وقوعی مشکل، پس از ت ستون مربوط به حروو ل سطر و حروو،

انجام دادیمو البته الزم به ذکر است که در نتایش نهایی تغییر چندانی 5*5آزمایشات را مجدد با ماتریس جدید

مالحظه نشدو

سی دقیق ستگی در مات تر مقدار همبرای برر ها نیز همگی با تقریبی در حد وقوعی اعراب، که میزان آنریس همب

ست، کتاب 1چند هزارم برابر با صحیفه ا سی قرار دادیمو در نتیجه های نهش البالغه و سجادیه را مورد برر ی ی

ریس باشدو به این منظور چند مات می 1بستگی برابر با ها نیز میزان هماین بررسی، مشخص شد که در آن کتاب

شان داد که هم وقوعی اعراب را به طور دقیقهم سی ن سی کردیمو این برر ستگی با فرمولی که دارد و به تر برر ب

برد، وی گی مؤثری در تعیین فاصله ها را در محاسبات نهایی خود به کار می دلیل این که جمع سطرها و ستون

بی نشان دهدو تواند تمایز میان آیات را به خوباشد و نمیبین آیات نمی

نتیجه گیری -5

هدو اولیه از انجام این پ وهش، یافتن آیات مرتبط در قرآن کریم با اسییتفاده از روشییی کامال هوشییمند و به

ی آیات های لفظهایی که تاکنون به این منظور انجام گرفته بودند، از وی گیصورت اتوماتیک بودو تمامی پ وهش

سعی کردی ست، مورد بهره برده بودندو ما شوار ا سان د ستخراج آن برای ان ساختارهای مخفی قرآن را که ا م تا

استفاده قرار دهیمو سه دسته از ساختارهای مخفی مورد استفاده قرار گرفتند:

ساختار مخفی اعراب و1

ساختار مخفی حروو و5

ساختار مخفی ضمائر و3

ساختارهای مخفی، یک ماتریس هم سپس برای هر یک از شدو سه آیات قرآن و یا وقوعی تعریف به منظور مقای

وقوعی ها، نیازمند یک بردار وی گی بودیمو به همین منظور، شییش معیار برای سییه ماتریس همبندی آنخوشییه

تایی را تعیین کرده و در 18ها یک بردار وی گی سییاختارهای مخفی اسییتخراج کرده و از کنار هم قرار دادن آن


ستفاده کرده شات اولیه و حذو ماتریس هم ایمو اادامه از آن ا سری آزمای ضمائر، لبته پس از انجام یک وقوعی

وی گی، بردار وی گی را تشکیل دادندو 15تنها

ستفاده از معیار های همتایی از ماتریس 15پس از آن که بردار وی گی شد، با ا ستخراج وقوعی اعراب و حروو ا

ی آیات تایی از اعداد فاصله 9539*9539ودو یک ماتریس ش ی میان آیات مشخص می ی اقلیدسی، فاصله فاصله

آیدو که هر سطر آن مربوط به یک آیه و اعداد موجود در سطر مربوط به مقدار فاصله با تمامی آیات به دست می

دیگر هستندو

ه شیامل ترین آیه به آن کی آیات قرآن و نزدیکای شیامل همه ی موضیوعات هر آیه: پیکره با اسیتفاده از پیکره

زوج آیه مرتبط ساختاری بود، تشکیل شدو سپس در صورتی که زوج آیات مرتبط ساختاری، حداقل یک 0903

موارد 01.51ها براساس معنایی نیز مرتبط در نظر گرفته شدندو با این ارزیابی در % موضوع مشترک داشتند، آن

زوج آیات مرتبط ساختاری، ارتباط معنایی نیز داشتندو

های بندی استفاده شدو برای به دست آوردن تعداد خوشه برای خوشه K-meansی بعدی، از الگوریتم در مرحله

شه سب، ابتدا الگوریتم، با تعداد خو شد و برای هر مورد، معیار 14تا 5های بین منا ست آمدو با SSEاجرا به د

سب برای ارزیابی عدد پنش به عنوان تعداد خوشه SSEتوجه معیار سپس برای هر های منا شدو معنایی انتخاب

های پرتکرار به صییورت نزولی مرتب شییدند، پس از آن با روش حذو مشییترکات، برای هر پنش خوشییه، ریشییه

شه، پنش کلمه شد تا خو ست سپس از دو متخصص علوم قرآنی درخوا شدو ی کلیدی پرتکرار آن در نظر گرفته

صلی آن را انتخاب کنن دو سپس از موضوعات تعیین شده توسط متخصصان علوم برای هر خوشه، موضوعات ا

ی دهنده( نشییان3-14ایمو جدول )قرآنی، اشییتراک گرفتیم و برای هر خوشییه، موضییوعات اصییلی را ارائه داده

باشدوموضوعات اصلی هر خوشه می

ی در یکهای به دست آمده، مشخص شد که آیاتی که از لحاو ساختاربه طور خالصه، با بررسی معنایی خوشه

اند، موضیییوعات شیییبیه به هم دارندو سیییاختارهای پنهان با معنای آیات مرتبط هسیییتند و خوشیییه قرار گرفته

باشندوی موضوعات یکسان میدهندهنشان

های آیندهپیشنهاد برای پژوهش-5-1

سید که در کارهای آینده و برای برر در میان انجام این پ وهش، ایده شگران ر سی بهتر آیات هایی به ذهن پ وه

تواند مورد استفاده قرار بگیردو مرتبط قرآن، می

تر تقطیعهای کوچکاولین ایده این اسییت که آیات بزرگ را با مشییورت با کارشییناسییان علوم قرآنی به قسییمت

ی بزرگ مرتبط باشدوی کوچک با قسمتی از آیهنماییم، در این صورت ممکن است یک آیه

رسد این است که یک پیکره از موضوعات قرآنی آیات تهیه شود که موضوعات می دومین پیشنهادی که به ذهن

ها مشیییخص نمایدو تا بتوان ارزیابی مؤثرتری از تعداد زیاد آیات مرتبط به عمل تری را برای آنتر و جزئیدقیق

آوردو

ای پیشییین، انجام های لفظی که در کارهتوان در آینده انجام داد، این اسییت که وی گی سییومین کاری که می

صورت که وی گی گرفته ساختارهای مخفی ترکیب نماییمو به این ست را با وی گی ا های لفظی به دست آمده ر ا


ستخراج بهتری از آیات مرتبط که ارتباط معنایی ساختارهای مخفی اعراب و حروو فیلتر کنیم تا در نهایت ا با

نیز دارند، به دست آوریمو

س توان در این زمینه انجام داد، انجام ارزیابی معنایی نتاییش خوشه ی را که مییکی دیگر از کارهای تفاده بندی با ا

سه Word5vecاز سپس با مقای ست آوریمو صورت که نمایش برداری تمامی مفاهیم قرآنی به د ستو به این ا

وشه، مربوط به کدام بردار کلمات کلیدی اصلی هر خوشه، با بردارهای به دست آمده، تشخیص دهیم که هر خ

باشییدو به عبارت دیگر، ارزیابی موضییوعی که در این پ وهش، توسییط متخصییصییین علوم قرآنی انجام مفهوم می

وگرفت، به صورت هوشمندانه انجام پذیرد

مراجع

ه موسس، ترجمة محمد باقر موسوی همدانی، محل نشر: قم، زانیالم ریترجمه تفسطباطبایی، محمدحسین، و1

و1350، ر معارو اهل البیت )ع(تحقیقات و نش

تیر، ،14یابی در عالئم وقف، )دست ،http://wikifeqh.irویکی فقه)دانشنامه فقه و اصول و علوم حوزوی(، و5

(و1318

، http://wiki.ahlolbait.comدانشنامه اسالمی)موسسه تحقیقات و نشر معارو اهل البیت علیهم السالم(و و3

(و1318 ر،، تی51یابی در علم نحو، )دست

و1384موسوی بلده. سید محسنو حلیه القرآن، محل نشر: تهران، انتشارات احیاء کتاب، و0

5. Tan. A.H., "Text Mining: The state of the art and the challenges", Proceeding of PAKDD

Workshop on Knowledge Discovery from Advanced Databases, pp. 95-54, 1111. 9. Gomma. Wael.H. and Fahmy Ali., "A Survey of Text Similarity Approaches", International

Journal of Computer Applications, vol.98, pp. 13-18, April 5413. 5. Abdul-Baquee. Sharaf and Eric. Atwell, "QurAna: corpus of the Quran annotated with

pronominal anaphora", Proceedings of the Eighth International Conference on Language

Resources and Evaluation (LREC’15), Istanbul, Turkey, 5415. 8. Abdul-Baquee. Sharaf and Eric. Atwell, "QurSim: A corpus for evaluation of relatedness in

short texts", Proceedings of the Eighth International Conference on Language Resources and

Evaluation (LREC’15), Istanbul, Turkey, 5415. 1. Akour. Mohammed, Alsmadi. Izzat and Alazzam. Iyad, "MQVC: Measuring Quranic Verses

Similarity and Sura Classification Using N-gram", in WSEAS TRANSACTIONS on

COMPUTERS,5410. 14. Naji Al-Kabi. M. and Kanaan. G. and Al-Shalabi. R. and Nahar K.M. and Bani-Ismail. B.M.,

"Statistical Classifier of the Holy Quran Verses (Fatiha and Yaseen Chapters)," Journal of

Applied Sciences, vol. 5, no. 3, pp. 584-583, 5445. 11. Abdul-Baquee. Sharaf, "Text Mining The Quran," [Online], http://textminingthequran.com,

[Accessed 18, July, 5411].


نگرشی نو به سماء دخانی )آسمان( به عنوان ساختار اطالعاتی و کنترل کننده ارض )زمین(

5علی آیت اهلل رفسنجانی 1،حسین نیاسری دکتری هوافضا دانشگاه تربیت مدرس -1

دانشگاه صنعتی شریف، دانشجو دکتری فیزیک-5

چکیده:از دیدگاه دانشییمندان غربی آسییمان یک مفهوم ظاهری و غیر مسییتقل بوده که به فضییای نامتناهی و محتویات مادی آن اطالق

انرژی تاریک ای اسییت که آن راباشییدو عامل انبسییاط آن انرژی ناشییناختهشییودو این فضییا بعد از مهبان در حال انبسییاط میمی

سط اجرام کیهانی خمیده می سبیت عام تو ضا طبق نظریه ن صورت نیروی گرانش و نامگذاری کرده اندو این ف گردد که آثار آن به

ندازه گیری می گذردهی و تراوایی خالء بوده و می انحراو نور ا یب ند ضیییر مان ند امواج شیییود و دارای خواص فیزیکی توا

های پیرامون آن تشییر سییازدو از طرو مقابل در دنیای کوانتوم با فضییای میان هسییته اتم و الکترون الکترومغناطیس را در خود من

توانند در همدهندو در این نظریه، این ذرات میمواجه هسییتیمو در نظریه کوانتوم، ذرات بنیادی از خود خواص موجی نیز بروز می

نی از یک سیید فیزیکی عبور کنندو در فیزیک و مکانیک کالسیییک تنیده و متصییل به هم گردند و همچنین طبق پدیده تونل ز

ماهیت دقیق مفاهیمی چون جرم، بار الکتریکی، میدان مغناطیسی، نیروی گرانش هنوز مشخص نشده است و دانشمندان همچنان

حیط دخانی معرفی کنندو در طرو مقابل در قرآن، سماء به عنوان یک مبرای یکسان سازی چهار نیروی محوری طبیعت تالش می

گرددو سییماء و ارض در ابتدا با زمین یکپارچه بوده و در اثر تغییر فاز ماء )آبی ناشییناخته( به زبد )کف( و دخان ایجاد گردیده می

سماء می ستو سط خدا نگهداری می ا سماء می تواند بر روی ارض یا زمین فرو افتاده و تو تواند تغییر فاز دهد و پاره گرددو گرددو

گردد که دیدگاه قرآن نسبت به مفاهیم آسمان رای ابواب بوده و محل نازل شدن امر و حیات به واسطه مالئک استو مالحظه میدا

و زمین کامال متفاوت با دیدگاه غرب استو در این مقاله با بررسی دقیق دو مفهوم سماء و ارض در آیات قرآن، سعی شده است که

مدل نظری وحدت بخش برای توصیف عالم بر پایه این مفاهیم قرآنی ارائه گرددومبانی متافیزیکی مرتبط با یک

سماء، ارض، زبد، دخان، رویکرد عملکردی، اعجاز قرآنو واژگان کلیدی:

مقدمه -1

سورۀ عنکبوت انسان را به تفکر و تعقل در خلق آسمان و 54خداوند سبحان در آیات متعددی از جمله در آیة

یاتی بزرگ معرفی زمین دعوت می به عنوان آ ند و آفرینش آن دو را یت برای میک مه آ کار بردن کل ندو ب ک

شان می سمان و زمین در قرآن ن سان از آ ضوع تا چه اندازه می تواند در درک ان دهد که پرداختن به این دو مو

یم قرآن کریم، پرداختن ترین مفاهعالم هستی مفید باشدو در این مقاله نشان داده خواهد شد که یکی از عمیق

ست سان هیچ گاه نخواهد توان شدو به طور قطع ان سمان و زمین و دعوت به تفکر درباره آنها می با به ماهیت آ

ستخراج مفاهیم نزدیک به ماهیت ارض و سد ا حقیقت این دو مفهوم بنیادین عالم را درک کند، اما به نظر میر

سی شده از یک حقیقت واال، می سماء از آیات قرآن حتی در حد یک ایدۀ ب ساده سواالت ار سخ به تواند در پا

سی علم که امروز درباره ماهیت ذرات بنیادی، رابطه طبیعت و ماوراء طبیعت و پدیده های کیهان سا سی ا شنا

وجود دارد موثر واقع شودو

رصد از عالم هستند و د 5امروزه مالحظه می گردد که تمام نظریات فیزیکی حداکار مربوط به توصیف کمتر از

در مورد مابقی آن هیچ اتفاق نظری وجود نداردو عدم توجه متفکران غربی به مبانی بنیادین و متافیزیکی علم،


منجر به ایجاد محدودیت ها و مشکالت فراوانی در حوزه فهم طبیعت چه از لحاو نوع نگرش برخورد با طبیعت

نین در این شرایط، ما با مشکالت فراوانی در زمینة استفاده از و چه از لحاو دین و فرهن گردیده استو همچ

ظهر الفساد فی البر والبحر بما کسبت أیدی علوم و تکنولوژی و حفظ تعادل محیط زیست خود هستیمو در آیه )

از این موضییوع با ایجاد فسییاد در نسییل و حرث در (01-روم)ال(الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلهم یرجعون

کنند عالمی را بدون زمین نام برده شده استو بخصوص در زمان فعلی که تعدادی از دانشمندان غرب تالش می

نیاز به خالق توضیح دهندو

هوی آسمان و های دیدگاه اندیشمندان غربی و قرآن کریم نسبت به جهان هستی را در تعریف ما یکی از تفاوت

شناخته بوده که بعد از ضای نا سمان به مفهوم یک ف شمندان غربی آ زمین می توان مالحظه کردو از دیدگاه دان

سط می ست و چرا منب شده ا شکیل سمان ماهیتا از چه ت شدو اینکه آ ساط می با گردد، از مهبان در حال انب

مان پرسیدو این دیدگاه مادی گرایانه باعث گردیده توان دربارۀ دیدگاه غرب نسبت به آسسواالتی هستند که می

زمان نیز با مشکالتی روبرو باشندو -که دانشمندان و متفکران غرب در توضیح ماهیت فضا

سال سول در شکیل دهنده عالم، 1891ماک ستر ت سیال اتر به عنوان ب سفی با در نظر گرفتن بر پایه مفاهیم فل

مایکلسون و مورلی سعی کردند 1885رومغناطیس را پیشنهاد کردو در سال معادالت مربوط به انتشار موج الکت

گیری کنندو عدم موفقیت آنها در اثرات ناشییی از جریان سیییال اتر حول کره زمین را با انجام یک آزمایش اندازه

زمین این مورد که به عقیده محقق بخاطر فرض اشییتباه آنها درباره شییرایط مرزی و حالت سیییال اتر حول کره

با تعریف فضا به 1115باشد، باعث گردید که نظریه اتر از محافل علمی کنار گذاشته شودو اینشتین در سال می

عنوان یک محیط پیوسته که توسط اجرام خمیده می گردد، مفهوم اتر را به شکل دیگری مطرح نمودو همچنین

سخنرانی که با عنوان سبیت "در سال "اتر و نظریه ن سال در 1154در شگاه لیدن ارائه کرد و در به 1155دان

شاره نمود ستقیم به آن ا شار یافت، به طور م صه، ما می ": 1صورت مکتوب انت توانیم بگوییم طبق به طور خالهای فیزیکی اسییت، در این معنا بنابراین یک اتری وجود داردو مطابق نظریه نسییبیت عام، فضییا دارای کیفیت

ن اتر قابل فکر نیستو برای اینچنین فضایی نه تنها انتشار نور غیر ممکن است بلکه نظریه نسبیت عام فضا بدو زمان معنای فیزیکی نداردو اما به -هیچ امکانی برای وجود استانداردهای فضا و زمان نیستو همچنین فاصله فضا

دارای نی محیطی کهاین اتر نباید به عنوان محیطی که دارای پارامترهای کیفی قابل سنجش است فکر کرد، یعباید برای این محیط به کار برده شیییود اجزایی باشییید که بتوان آن یده حرکت ن "ها را در زمان دنبال کردو ا

(Eisenstaedt 1115, p.591) و

سماء به عنوان آنچه در باال قرار می گیرد، در آیة ) سماء وهی دخا در طرو مقابل در قرآن ستوى إلى ال ( نثم ا

أولم یر الذین کفروا أن السماوات به عنوان یک محیط دخانی معرفی می گرددو سماء بر اساس آیه ) (11-)فصلت

و در اثر تغییر بسییته بوده (34-)انبیاء( والأرض کانتا رتقا ففتقناهما وجعلنا من الماء کل شیییء حیأ أفلا یؤمنون

ستو در آیه ) شناخته( به زبد و دخان ایجاد گردیده ا سماوات والأرض أن تزولا فاز ماء )آبی نا سک ال (إن الله یم

یوم تکون به افتادن سییماء بر روی زمین و نگهداری آن توسییط خداوند اشییاره شییده اسییتو در آیه ) (01-)فاطر

فإذا انشیقت السیماء به تغییر فاز سیماء به فلز گداخته اشیاره می گرددو در آیات ) (8-)معارج( المهلالسیماء ک

به پاره شدن سماء اشاره (19-)الحاقه (وانشقت السماء فهی یومئذ واهیة)(، 35-)الرحمان (فکانت وردۀ کالدهان

سییماء دارای ابواب بوده و محل نازل ( ، 11-)قمر( ففتحنا أبواب السییماء بماء منهمر) اسییاس آیات می گرددو بر


سطه مالئک ) سطه ماء ) ( 0-)قدر( تنزل الملائکة والروح فیها بإذن ربهم من کل أمرشدن امر بوا وما و حیات بوا

می باشیییدو در آیه ( 190-)بقره(له من السیییماء من ماء فأحیا به الأرض بعد موتها وبث فیها من کل دابة أنزل ال

سعون ) سماء بنیناها بأید وإنا لمو شودو (05-)الذاریات(وال سط خداوند می سماء تو شدن سترده شاره به گ ا

ابراین یک فضیا که توسیط انرژی تاریک منبسیط می گردد، چگونه می تواند تغییر فاز داده، پاره گردد و یا بر بن

روی زمین فرو افتد و چگونه می تواند منبع نزول اطالعات از یک عالم باالتر باشدو مالحظه می گردد که دیدگاه

و غرب می باشییدو در ادامه دیدگاه قرآن کریمقرآن نسییبت به مفاهیم آسییمان و زمین کامال متفاوت با دیدگاه

اعجاز آن نسبت به این مفاهیم در مقابل نگاه دانشمندان غرب بررسی می گرددو

بررسی ماهیت ارض و سماء -2

در این بخش با اسییتفاده از رویکرد عملکردی به مفاهیم قرآنی، پیشیینهاداتی در جهت توسییعة برخی از مفاهیم

در این رویکرد، از نگاه ظاهری و موضعی نسبت به مفاهیم چون سماء و ارض عبور کرده و علمی ارائه می گرددو

با اسییتفاده از عملکردهای ذکر شییده برای این مفاهیم در آیات و روایات، سییعی در تعمیق مفاهیم متناظر در

وو( که در ادامه از نظریات موجود خواهد شییدو قابل ذکر اسییت که مفاهیمی )همچون فشییار، تغییر فاز، انرژی و و

ست، ماهیتا با مفاهیم فیزیکی تناظر با آن آن شده ا ستفاده سوم متفاوتند و از این مفاهیم ها ا ها در فیزیک مر

صرفا به عنوان ابزاری برای آنالوژی میان دو پارادایم بهره برده شده استو اعتقاد بر این است که مفاهیم مادی،

تر هستندو از این رو اشتراک لفظ نباید باعث سوء برداشت نسبت به این مفاهیم برخاسته از این مفاهیم بنیادی

شودو

شه على الماء لیبلوکم أیکم در آیه ) ستة أیام وکان عر سماوات والأرض فی سن عملا وهو الذی خلق ال -)هود (أح

نهش البالعه، امیرالمومنین 14و 1ابتدایی تشکیل دهنده عالم معرفی می گرددو در خطبه ماء به عنوان ماده (5

سیال سماء و ارض این شاره می کنندو با توجه به اینکه قبل از خلقت ستر اولیه عالم ا سیال به عنوان ب به یک

شدو خو شده با شکیل سیال ت صلی عالم از یک ستر ا سد که ب ست، بنظر می ر شته ا سیال وجود دا اص این

شناخته بوده اما برخی خواص آن را می سیاالت بررسی نا سیاالتی که در حوزه مکانیک شابه با توان متناظر و م

کرد؛ و احتماال می توان دو مفهوم اصلی فشار و سرعت را )در فضای مفهومی جدید( برای آن در نظر گرفتو در

شیء حیأ أفلا یؤمنون أولم یر الذین کفروا أن الآیه ) (سماوات والأرض کانتا رتقا ففتقناهما وجعلنا من الماء کل

ساس آیه ) (34-)انبیاء شودو با توجه به اینکه بر ا شاره می سماء و ارض ا ستگی سماء به پیو ستوى إلى ال ثم ا

سییماء از دخان بوده و دخان در اثر تغییر فاز سیییال ایجاد می گردد، می توان بهم (11-)فصییلت (وهی دخان

سیر آیه شد که با تف صور سیال مت ستگی عالم را قبل از تغییر فاز ستو برای تغییر فاز (34-)انبیاءپیو سازگار ا

ده اسییتو در حالت اول در ماء به دخان دو مکانیزم وجود دارد که در خطبه اول نهش البالغه درباره آن بحث شیی

سرعت شودو در حالت دوم به علت شکیل می اثر انرژی داخلی باالی ذرات این تغییر فاز اتفاق افتاده و دخان ت

باالی سیال و کاهش فشار تا فشار تبخیر، در ابتدا حباب تشکیل شده و در اثر از بین رفتن حباب ها، گاز داخل

سیل زبدا رابیا ومما یوقدون أنزحباب خارج می گرددو در آیه ) سالت أودیة بقدرها فاحتمل ال سماء ماء ف ل من ال

سیالب و 15-( )الرعد علیه فی النار ابتغاء حلیة أو متاع زبد ماله شده که در اثر شاره شکیل زبد ا ( به مکانیزم ت

سه حرارت سیال سماء و ارض، می توان یک سیم بندی عالم به دو بخش ایجاد می گرددو بنابراین قبل از تق


فازی زبد، ماء و دخان را متصور شدو زبد در اثر کاهش دما می تواند جامد گرددو همانند کفی که در کنار دریاها

شکیل می گردد ضرت محمد در روایتی .ت ست که 5از نبی اکرم ح ستاد بادها را بر ": می فرمایندا پس خدا فر

سمان های هفتگانه را و از کف ستادو پس آفرید از دود آن آ ست و باالی کف ای روی آب، پس دودی از آن برخا

ساخت زمین را بر روی آب سط بنابراین می توان این احتمال را داد که در و "آن زمین های هفتگانه را پس منب

شکل از ذرات بنیادی مانند الکترون، پروتون، نوترون فرض می گردد، ارض، فاز زبدی )کفی( غالب بوده، که مت

هایی از نشییانة قرآن در زمینة توان به جنبهو همچنین در سییماء فاز دخانی غالب می باشییدو در این بخش می

سبیت خاص و سمان و زمین پی بردو در حالی که نظریات جدید مانند مکانیک کوانتومی و ن شاره به ماهیت آ ا

اندو با توجه به اینکه دینامیک عام، هیچکدام به ماهیت فضیییا و همچنین نحوه تشیییکیل ذرات بنیادی نپرداخته

سماء می سه بخش که متعلق به ارض و شد، نمی توان این حاکم بر زبد، دخان و ماء با یکدیگر متفاوت می با

سازگارسازی نظریات نسبیت و کوانتوم باشد را براحتی یکسان سازی کردو شاید عدم توانمندی دانشمندان در

(أأمنتم من فی السماء أن یخسف بکم الأرض فإذا هی تمور گردد که در آیات )به همین دلیل باشدو مالحظه می

أولم یروا أنا )(، 59-)عبس( نا الأرض شقا ثم شقق )(، 5-)سبا ( یعلم ما یلش فی الأرض وما یخرج منها)(، 19-)ملک

افعالی مانند (،10-)حاقه( وحملت الأرض والجبال فدکتا دکة واحدۀ)(، 01-)رعد(نأتی الأرض ننقصها من أطرافها

شدن، برای ارض شدن، ریز ریز سته سته ای نیز با شکافتن، فرو رفتن، کا ستو در فیزیک ذرات ه بکار رفته ا

شویمو سته مواجه می سته ها در هم، کاهش جرم و پرتوزایی ه شی و فرو رفتن ه شکافتن، همجو افعالی مانند

این مفاهیم می توانند یک تقریب به ذهن بسیییار سییاده از حقیقت آیات مرتبط با ارض باشییندو این خود نشییانة

باشد که توانسته با مفاهیم ساده ای برای بشر دیروز و امروز پدیده های حاکم بر عمق دیگری از قرآن کریم می

طبیعت را توصیف کندو

بررسی تعامل بین ارض و سماء -9

فار آیات ) ما بینهما العزیز الغ ( به آنچه که میان 51-(، )فرقان 85-(، )زخرو99-( )صرب السیییماوات والأرض و

ارض و سییماء قرار دارد اشییاره می گردد که بایسییتی برای درک نحوه تعامل آن دو مورد بررسییی قرار گیردو در

رسد ارتباط دخان و زبد ار طریق سیال ماء که بستر اصلی عالم می باشد، بخش قبل نشان داده شد که بنظر می

ساس آیه ) شار و دمای ماء ایجاد می گرددو بر ا سماوات والأرض أن تزولا إنبا توجه به ف سک ال -( )فاطرالله یم

یمسیییک ( احتمال می رود که این سیییه فاز بر روی هم به علت تغییر در انرژی داخلی اثر بگذارندو در آیه ) 01

دن سماء بر روی ارض اشاره می گرددو ( به طور مستقیم به فرو افتا95-( )حشالسماء أن تقع على الأرض إلا بإذنه

ستو بطور سته ا سماء واب سماء در اینجا معنی پیدا می کند و پایداری ارض به ستگی بین ارض و بنابراین پیو

ماال هر گونه تغییر در فشیییار داخلی سییییال ماء می تواند منجر به از بین رفتن پایداری حباب ها در کنار هم

دخان و زبد را تحت تاثیر قرار دهدو بنظر می رسد اتفاقاتی که در قیامت رخ خواهد گردد و یا نرخ تبدیل ماء به

( جبال به 0-)واقعه (إذا رجت الأرض رجاداد نیز از جنس این موضوع باشدو بر اساس آیات ابتدایی سوره واقعه )

شدت لرزیده و ریز ریز می گرددو این ریز ر شدن شکل ابر در آمده و زمین به شبیه به جدا شدن می تواند یز

سال قبل در قرآن کریم، برای دانشمندان 1044حباب ها و ذرات بنیادی از کنار هم باشدو طرح این موضوع در

مهم هایامروز که هیچ گونه تصییوری از پیوسییتگی آسییمان و زمین و پایان دنیا ندارند، نیز یکی دیگر از نشییانه

باشدو قرآن می


سیاری شیء از جمله )آیات ب سماء ماء فأخرجنا به نبات کل ( به نازل شدن ماء 11-( )انعاموهو الذی أنزل من ال

شدن زمین مرده و ایجاد حیات بر روی زمین می شاره می کنند که باعث زنده سمان ا گرددو همان طور که از آ

شر م شد حقیقت این ماء هنوز برای ب سبت بیان سطح مادی می توان آن را به مولکول آب ن شخص نیستو در

ستو آیات ) ستر عالم مرتبط دان سطح باالتر می توان به ب تنزل الملائکة والروح فیها بإذن ربهم من کل داد و در

ویسیییألونک عن الروح قل (، )5-)نحل (على من یشیییاء من عبادهینزل الملائکة بالروح من أمره (، )0-( )قدر أمر

سراء (الروح من أمر ربی شاره می کنندو در آیه ) 85-)ا شدن روح، مالئک و امر ا سماء رزقکم وما ( به نازل وفی ال

سان که در 55-( )ذاریاتتوعدون شاره به روزی ان وآیة لهم الأرض المیتة سماء قرار دارد می گرددو در آیات ) ( ا

وهو الذی أنزل من السماء ماء فأخرجنا به نبات کل شیء (، )33-( )یسأحییناها وأخرجنا منها حبا فمنه یأکلون

ستری برای رشد و نمو و ایجاد 11-( )انعامضرا نخرج منه حبا متراکبا فأخرجنا منه خ شاره به ارض به عنوان ب ( ا

یه ) لک حیات می شیییودو در آ کذ ها و عد موت لأرض ب یت من الحی ویحیی ا یت ویخرج الم یخرج الحی من الم

( به زمین مرده و زنده اشیییاره می گرددو بنابراین از دیدگاه قرآن ارض به معنای بخشیییی از 11-)روم (تخرجون

سد ارض به معنای شدو بلکه بنظر می ر ست، نمی با شده ا شکیل شکل زبد ت عالم که فقط از ذرات بنیادی به

یعلم ما یلش فی ر آیه )بسییتری برای نازل شییدن حیات از سییماء باشیید که دارای دو حالت مرده و زنده اسییتو د

سماء وما یعرج فیها وهو الرحیم الغفور سبا (الأرض وما یخرج منها وما ینزل من ال ( ارتباط حاکم بین ارض و 5-)

رض حی و ارض میت برای ا 1سییماء با افعال ینزل، یعرج، یلش و یخرج بیان شییده اسییتو این ارتباط در تصییویر

نشان داده شده استو بنظر می رسد، از سماء یا عالم باال امر، حیات همچنین ماء توسط مالئک نازل شده و در

شده و مطابق با آیه ) ساس این امور نازل شودو در طرو مقابل بر ا سماوات زمین قرار داده می الله الذی خلق ال

( ثمرات از زمین زنده شیییده خارج 35-( )ابراهیمالسیییماء ماء فأخرج به من الامرات رزقا لکم والأرض وأنزل من

ا یدبر الأمر من السییماء إلى الأرض ثم یعرج إلیه فی یوم کان مقداره ألف سیینة ممخواهند شییدو بر اسییاس آیه )

( در نهایت امر دوباره به سماء عروج می کندو 5-( )سجده تعدون

در کنار سماء یارض ح -1تصویر


بدون ارتباط با سماء تیارض م -5تصویر

دانشمندان غربی با نگاه مادی به ارض بعنوان ارض میت، قوانین بقای جرم، انرژی و آنتروپی را تعریف کرده اندو

ک سییسیتم بسیته مرده مانند یک موتور احتراق داخلی، می تواند حاکم باشید و می توان رفتار این قوانین بر ی

شد و این سازی کردو اما ایجاد یک موجود زنده بمنزله ایجاد نظم می با ضی مدل موتور را به کمک ابزارهای ریا

ر نظر بنابراین با نگاه قرآنی و دموضوع به ظاهر برخالو قانون افزایش آنتروپی بوده و با این نگاه سازگار نیستو

تر خلقت یک موجود زنده را توضیح دادوگرفتن ارض حی در کنار سماء، احتماال می توان راحت

سطه کنترل انرژی شتن ارض زبدی بوا سماء دخانی در کنار پایدار نگه دا تا به اینجا می توان نتیجه گرفت که

راسیییتو در خطبه اول نهش البالغه نیز امیرالمونین به فرود آماده آن، نقش ایجاد حیات بر روی زمین را نیز دا

شدن اطالعات شان می دهد نازل شاره می کنند که ن سماء از حالت دخان متراکم ا سازی مالئک بعد از آماده

سد تا به اینجا شدو بنابراین به نظر می ر سماء می با ساختار داخلی سته به آماده بودن حیات بر روی زمین واب

سمان ارائه می ت شی برای زمین عریفی که قرآن کریم از آ دهد همزمان دارای خواص پایدار کنندگی و حیات بخ

خواهد بودو

بررسی ترتیب آفرینش ارض و سماء -4

شدو مرحله صور سه مرحله را برای آفرینش زمین مت سماء، می توان شده در بخش قبل درباره با نگرش ارائه

شکیل زب شده و بخش اول مربوط به ت سماء شکیل شی از آن تبدیل به دخان برای ت شد که بخ د از ماء می با

رتق ( 34-)انبیاءدیگر تشکیل ارض را می دهدو بنظر می رسد که ارض تشکیل شده در این مرحله بر اساس آیه

ست شته ا سماء قابیلت ایجاد حیات را ندا شردگی و عدم ارتباط با ین و همچنبوده به این معنا که هنوز بعلت ف

زیرسییاخت مورد نیاز برای نزول اطالعات حیات به ارض نیز شییکل نرفته اسییت و زمین مرده اسییتو در تفسیییر

آمده است که در این مرحله آسمان نمی بارید و زمین نمی رویاندو در مرحله ( 34-)انبیاءالمیزان در تفسیر آیه

سم سط شکل گیری حیات بر روی ارض و کنترل آن تو سماء به عنوان محل دوم برای شدن اء نیاز به کامل

شدو که در آیه ) شدن امر و مالئک می با سماء وهی دخان فقال لها وللأرض ائتیا طوعا أو نازل ستوى إلى ال ثم ا

م زمین یکپارچه که به نظر می رسد به آن اشاره می گرددو در مرحله سو (11-)فصلت ( کرها قالتا أتینا طائعین

الأرض وذرات بنیادی و زبد های آن بسیار متراکم می باشند، توسط ابواب سماء گسترش یافته و بر اساس آیه )

حیات بر روی زمین متولد شییده و زمین زنده می گرددو این گسییترش می تواند (34-)نازعات( بعد ذلک دحاها


ی برای رشد یک گیاه یا رشد اعضا حیوان و انسان و یا تشکیل سن ها و کریستال ها در شبیه به تقسیم سلول

مراحل سه گانه تشکیل عالم را بر اساس این نگاه می توان مالحظه نمودو 3طبیعت باشدو در تصویر

مراحل تشکیل و جدایش سماء و ارض و برقراری ارتباط میان آن ها -3تصویر

شب ساس خطبه ا ستو همان طور که بر ا صورت در همپیچیده و گردابی بوده ا شکیل به اح امیرالمومنین این ت

مالحظه می گردد، در تشکیل کهکشان ها هم می توان این الگوی پیچشی را مشاهده نمودو 0در تصویر

تکرار الگوی پیچشی در ساختار کهکشان -0تصویر

-نبیاء)ا( السییجل للکتب کما بدأنا أول خلق نعیده وعدا علینا إنا کنا فاعلینیوم نطوی السییماء کطی در آیات )

حانه وتعالىینه سییبوما قدروا الله حق قدره والأرض جمیعا قبضییته یوم القیامة والسییماوات مطویات بیم)(، 140

به حالت پیچشی سماء در قرآن نیز اشاره می گرددو از این آیه می توان این برداشت را (95-)زمر( عما یشرکون

داشییت که بخش دخانی عالم که به ارض متصییل اسییت، دارای الگو درهمپیچیده می باشییدو همان طور که در

یچشی که از رابطه خیام پیروی می کند، در هندسه اکار موجودات نیز مشاهده می گردد، این الگوی پ 5تصویر

شکل سترش یافتن ذرات بنیادی در سد در هنگام گ شاهده می گرددو بنابراین بنظر می ر ش زنده م د گیری و ر

اجزا یک موجود زنده، ارتباط با سماء در این غالب هندسی محقق می گرددو


های مختلف موجود در طبیعتالگوی هندسی مشابه در ساختار -5تصویر

بررسی سماء به عنوان ساختار اطالعاتی ارض -5

در علم زیسییت شییناسییی، کنترل تقسیییمات سییلولی برای تشییکیل اعضییاء یک موجود زنده بر اسییاس اطالعات

شده در شهور، DNAبارگذاری شدو بنا بر گفته جان ویلر فیزیکدان م حامل اطالعات بوده و خود DNAمی با

سیدن به ساختار سلول در کنار هم برای ر شد میلیاردها ساختار ر شدو اما کنترل اطالعاتی قابل روئیت نمی با

نیاز به یک ساختار اطالعاتی باالتر DNAیک شکل منظم و تشکیل عضو، عالوه بر اطالعات بارگذاری شده در

سربازانی که د شودو بطور ماال تمامی ستقیم پایکوبان رژ دارد تا نظم حاکم بر این الگو کنترل سیر م ه ر یک م

صدای همنوا کننده خارجی نیز دارند تا نظم ستند، نیاز به یک می روند، عالوه بر اینکه از اطراو خود مطلع ه

کلی آنها حفظ گرددو اگر هر یک از سربازها به دلیلی نتوانند از ریتم کلی سیستم مطلع شوند، از مجموعه جدا

وش یک سییرباز امکان گرفتن اطالعات از محیط را به او میدهد و این اطالعات خواهد شییدو بنابراین چشییم و گ

بمنزله نور برای هدایت آن موجود زنده خواهد بودو قرآن کریم در آیات بسیاری با مفهوم نور در مقابل ظلمت به

دم امکان این موضوع پرداخته شده است و چه در سطح سلول و چه در سطح یک جاندار، نبود نور به معنای ع

برقراری ارتباط با الیه ارتباطی مرتبه باالتر در مرحله اول و عدم ارتباط با محیط اطراو در مرحله دوم، باعث

فه کنترل که وظی یک خودرو عاتی موتور یه اطال جاد اختالل در ال هد شیییدو ای نده خوا نابودی آن موجود ز

نجر به اختالل در عملکرد و کاهش عمر قطعات آن پارامترهای مختلف موتور و فرکانس کارکرد آن را دارد، م

سلول منجر به تخریب شدو همینطور ایجاد اختالل در الیه اطالعاتی یک سلول از DNAخواهد شدن و خارج

سی اطالعات را بارگذاری و مدیریت می کند؟ شدو اما بواقع چک شدن آن خواهد سرطانی ستم و سی نظم کلی

(أأنتم أنشیییأتم شیییجرتها أم نحن المنشیییئون)( و 90-)واقعه (تزرعونه أم نحن الزارعونأأنتم خداوند در آیات )

انسییان را به نگاه کردن به آن دعوت می کند و آن الیه سییماء دخانی می باشیید که مجرای نازل ( 55-)واقعه

از خداوند به عنوان نور آسمان ( 35-)نور (الله نور السماوات والأرضکردن حیات از کانال آن خواهد بودو در آیه )

سماء شد که از شد، نور عامل هدایت یک موجود زنده می با شودو همان طور که بیان ها و زمین نام برده می

شدو در آیه ) شده و از جنس اطالعات می با ضرب الله مالا کلمة طیبة ألم تر کیف دخانی به ارض زبدی منتقل

صلها ثابت وفرعها فی السماء شجرۀ طیبة أ خداوند به درخت طیبه اشاره می کنند که اصل آن ( 50-)ابراهیم (ک


از وز بشییرثابت و فرع آن در سییماء بوده و توسییط الیه اطالعاتی کنترل می گرددو بنابراین با توجه به درک امر

سییاختارهای اطالعاتی، نقش این بخش لطیف و غیر قابل مشییاهده عالم، بسیییار مهم و ضییروری بوده و حیات

تمامی موجودات زنده وابسته به آن استو ارائه این نگاه در قرآن کریم برای بشر امروز که اهمیت اطالعات را در

آن کریم می باشدوهای قرکنار ماده می تواند درک کند، یکی دیگر از نشانه

بررسی نحوه اتصال و ارتباط سماء و ارض -6

شودو نقاط سماء دخانی چگونه با ارض زبدی مبادله می شود که اطالعات از سوال مطرح می در در اینجا این

ارتباط بین ارض و سییماء را در دو بخش کوانتوم و کیهان می توان جسییتجو کردو در ابتدا شییواهد آن در حوزه

م بررسیییی می گرددو مطابق با دانش امروز، تبادل اطالعات در الیه های مخابراتی طبیعت توسیییط ذرات کوانتو

پرانرژی، امواج الکترومغناطیس، امواج آکوستیک و سیگنال های الکتریکی می باشد که هیچ کدام بطور مستقیم

ناطیس سییاطع شییده از قابل مشییاهده نمی باشییندو هدایت و کنترل مسیییر یک موشییک توسییط امواج الکترومغ

شدو بروز هر شک می با ستم هیدرولیک بالک های مو سی سیگنال های الکتریکی ستگاه زمینی و در نهایت ای

گونه اختالل در سیستم اطالعاتی و مخابراتی موشک منجر به انحراو آن خواهد شدو حشرات و گیاهان توسط

ستندو م سبت به امواج الکترومغناطیس و سیگنال های بیو الکترومغناطیس با هم در ارتباط ه ولکول های آب ن

Emoto 3)ذرات پر انرژی حسیییاس بوده و چیدمان مولکولی خود را مطابق با شیییکل موج تغییر می دهدو در

سان بر روی (5448 سط طبیعت و ذهن ان شده تو صیل در مورد اثر گذاری میادین الکترومغناطیس ایجاد به تف

استو ساختارهای مولکولی آب هایی که از دل طبیعت بیرون آمده اند و یا چیدمان مولکول های آب بحث شده

سیله آزمایش ستندو و اثبات آن بو شد و نمو موجود زنده موثر ه ست، در ر شده ا اثرات ذهنی بر روی آن ثبت

توسییط محقق بابت رسیییده اسییتو کنترل اعضییاء بدن توسییط مغز با تحریک عصییبی نورون ها و پالس های

ص شده و الکتریکی ساخته شتند که از بخش لطیف غذا ورت می پذیردو حکمای قدیم به روح بخاری اعتقاد دا

ستم سی سماء و بدن در ارض بوده و در سط روح در شدو روح بخاری بمنزله وا سم می با سط بین روح و ج وا

م ی در کنار هعصییبی و مغز با تحریک الکتریکی اعضییا بدن را کنترل می کندو چیدمان و نگهداری ذرات بنیاد

توسییط نیروهای الکترومغناطیس ناشییی از اثرات کوانتومی بین الکترون و پروتون برقرار می گردد که به منزله

اجزاء بنیادی سازنده یک موجود زنده می باشدو یعنی بخشی از عالم که خواص موجی الکترون در اطراو هسته،

ستال ها و حیات در چیدمان ذرات کنار هم را کنترل می کند و در نهایت م سن ها و کری شکل گیری نجر به

طبیعت می گرددو بنابراین با توجه به اینکه حیات تمامی موجودات زنده وابسته به سماء بوده و سماء بعوان الیه

اطالعاتی ارض می باشییید، و همچنین اثرات آن در حوزه کوانتوم و میادین الکترومغناطیس مرتبط با موجودات

می گردد، می توان نتیجه گرفت که اولین نقاط ارتباطی با سماء به عنوان عالم باال از دریچه های زنده مشاهده

سه ونحن أقرب کوانتوم و اثرات الکترومغناطیس خواهد بودو در آیه ) سوس به نف سان ونعلم ما تو ولقد خلقنا الإن

به نزدیک بودن خداوند به انسییان با ماال رگ گردن اشییاره می گردد که نشییان ( 19-)ق( ریدإلیه من حبل الو

میدهد این اتصال از درون موجود زنده نیز برقرار می باشدو

در بخش دوم این ارتباط در سیییاره زمین و ارتباط آن با دیگر اجرام آسییمانی بررسییی می گرددو خداوند در آیه

به ابرهای مسخر بین ارض و سماء اشاره می کندو همینطور ( 190-)بقره( خر بین السماء والأرضوالسحاب المس)


سکهن إلا الله إن فی ذلک لآیات ل در آیه ) سماء ما یم سخرات فی جو ال -حلن)( قوم یؤمنونألم یروا إلى الطیر م

شودو برای جو زمین دو عملکرد وی ه را می (51 سمان و زمین نام برده می سماء به عنوان الیه میانی آ از جوال

شیدی سفر را از طوفان های خور سیاره زمین، اتم سی حول شدو در مرحله اول میادین مغناطی صور توان مت

شکل ست، این عمل 9محافظت می کندو همانطور که در شده ا شان داده سقف می ن کرد جو زمین مانند یک

باشدو

الیة مگنوسفر و محافظت از زمین در مقابل پرتوهای خورشیدی -9تصویر

در مرحله دوم با برخورد نور خورشییید به سییطح زمین، آب های موجود تبخیر می شییودو هچنین تفاوت دمای

کند تا رطوبت در داخل اتمسفر زمین ایجاد شده در اثر اختالو شدت نور در نقاط مختلف زمین، باد ایجاد می

به حرکت در آیدو در کنار آن ذرات پر انرژی کیهانی و بادهای خورشییییدی پس از ورود به جو زمین، باعث

شده و در کنار ذرات غبار و سمت باال دفع شده و باردار به سیون داخل جو می گرددو این ذرات یونیزه یونیزا

ساس آیه مولکول های بخار آب، ابر ها را شکیل میدهندو بنابراین اگر جو زمین را بر ا سماء (51-)نحلت جو ال

شید و باردار کردن سطه نور خور سقف، دادن انرژی بوا در نظر بگیریم، این الیه با محافظت از ارض همانند یک

ز تا قبل ا بواسطه ذرات پرانرژی، شکل گیری جریان های آب و هوایی داخل کره زمین را کنترل می کندو شاید

صور کند که کنترل آب و هوای داخل ست ت شر امروز نمی توان سفر زمین، ب شف اثر امواج کیهانی بر روی اتم ک

الله الذی یرسل الریاح فتایر سحابا فیبسطه فی اتمسفر توسط آسمان به معنای فضا صورت می پذیردو در آیه )

ء ویجعله کسیییفا فترى الودق یخرج من خلاله فإذا أصیییاب به من یشیییاء من عباده إذا همالسیییماء کیف یشیییا

شرون ستب سال می ( 08-)روم( ی ستو در مرحله اول بادها ار شده ا شکل گیری ابرها آورده چند مرحله برای

هم می توان به معنای یک جریان از ذرات پر انرژی که در اثر تغییر دما در شیییوندو باد را بر اسیییاس علم امروز

سی شم شید و یا خارج از منظومه شده اند و یا جریاناتی از ذرات پر انرژی که از خور نقاط مختلف زمین ایجاد

حالت دوم بر به داخل اتمسفر وارد می شوند، در نظر گرفتو در حالت اول این ذرات مولکول های هوا بوده و در

ساس آیه ) ساس دانش امروز، ذرات آلفا، بتا، گاما و میون می باشندو بر ا سماء ا سلنا الریاح لواقح فأنزلنا من ال وأر

ل ذرات باردار این بادها باردار کننده هسییتندو یعنی یا شییام( 55-)حجر (ماء فأسییقیناکموه وما أنتم له بخازنین


کننده گیاهان بوده و یا باعث یونیزاسییون می گردند که آن هم امروزه به عنوان باردار شیدن در نظر گرفته می

ذرات پر انرژی کیهانی نشان داده شده استو 5شودو در تصویر

ذرات پر انرژی کیهانی -5تصویر

ا با باردار شییدن و حرکت ابرها می توان مالحظه نمودو بنابراین نشییانة بعدی قرآن کریم را در بیان ارتباط باده

تایر در تفسیییر المیزان به معنای تحریک کردن و باال رفتن غبار به سییوی آسییمان ذکر شییده اسییتو ذکر این

های آن می باشدو چون امروز مشخص شده است، که مولکول های موضوع در قرآن کریم نیز یکی دیگر از نشانه

ذرات غبار برخواسییته از روی زمین، که با نام هواپخش شییناخته می شییوند، به سییمت باال یونیزه هوا در کنار

شکیل می دهند و هواپخش سته زایی ابرها را ت سیله پدیده ه ستند که از حرکت کرده و بو صلی جو ه ها جزو ا

اثیر منفی بر اقلیم ها همواره ت ها اشیییاره کردو برخالو دید عموم هواپخش توان به ابر، دود و ریزگرد ها می آن

هایی مال برو و باران نیاز هسیییتندو ابرهای باشیییند و برای پدیده های مختلف می ندارند و جزو الینفک اقلیم

توان بدون در نظر گرفتن گیردو به طور کلی می ها شیییکل می ها و گاه یون ای متراکم حول هواپخشهسیییته

یدات و آلودگی به تول ( گروه اول قطرات 1پنش بخش کلی تقسییییم کردو )های انسیییانی، ذرات هواپخش را

( 5اندو )های گاز به ذرات جامد وجود آمدههستند که به واسطه اکسیداسیون و واکنش های آلی ثانویههواپخش

لید ای توها و کلرایدهای دریایی و قارهگروه دوم ذرات غیرآلی هسییتند که از ترکیب مواد آلی ثانویه با سییولفات

سوم ذرات هواپخش (3شوندو ) می ستی اولیه مانند ذرات هاگ قارچ گروه ستندو ) زی ( گروه چهارم ذرات 0ها ه

(گروه پنجم ذرات کربنی 5غبار معدنی هستند که اغلب از ذرات خاک رس و غبار صحراها تشکیل شده استو )

آن احتراق ها اسییت و منبع اصییلی ها سییاختار متراکم آنی آنترین مشییخصییه گرماگرفته هسییتند که مهم

دهد درختان دهند میهای فسیییلی و زیسییت توده اسییتو همچنین نتایش تحقیقات جدید نشییان می سییوخت

توانند در فرآیند سنتز خود تولید نوعی هواپخش کنندومی

( در 8یکی از تاثیرات مابت هواپخش افزایش مقاومت ابرها و مداومت بارش اسییتو به این صییورت که )تصییویر

شدن می خش قطرات آب با القای یونهوای بدون هواپ سنگین شده و به محض صل بارند ولی در ها به هم مت

سبب می هوای دارای هواپخش حضور آن شده و در ارتفاع پایین نبارند بلکه شود قطرات آب دور آن ها ها جمع


شده و ات پایین آبتا ارتفاع باال رفته و منجمد شوندو با سنگین شدن به سمت پایین حرکت کنند و در ارتفاع

سبب افزایش مقاومت ابر و مداومت بارش می شکیل شود، همچنین ابر ببارندو این امر شتری ت های بزرگتر و بی

شودومی

یرا( ؛ قطرات ابر بنییهواپخش )پا یدر اتمسفر بدون هواپخش )باال( و اتمسفر دارا یبارش یهمرفت یابرها لیتشک ریس -8 ریتصو

دنیهواپخش تا قبل از رس یدارا یدر هوا زتریو ذرات رشودیم جادیپاک ا یکه باران در هوا شوندیم یکین قطرات بارا لیتشک

وشوندیم لیآب شده و به باران تبد نییو در ارتفاعات پا بارندیزده و م خیآن سطح درو بارندیسرد نم اریبه سطح بس

ج قطرات باران اشاره می گرددو البته هنوز ماهیت اصلی به گسترش ابر در آسمان و خرو ( 08-)رومدر ادامه آیه

نشان داده شده استو بنابراین ابر به 8ابر و باران برای انسان مشخص نیستو اما تعبیر ساده ای از آن در شکل

عنوان بسییتری برای گرد هم آمدن قطرات باران می باشیید که نیاز به یک عامل خارجی برای تولید باران داردو

مل خارجی می تواند ذرات غبار باردار باشد که توسط امواج کیهانی ایجاد شده اند و یا توسط یک میدان این عا

الکترومغناطیس بیرونی شکل گرفته اندو

یه یرسیییل السیییماء علیکم مدرارا ویزدکم ق در آیه ) یا قوم اسیییتغفروا ربکم ثم توبوا إل لا تتولوا و وۀ إلى قوتکم و

به داستان حضرت نوح ع اشاره می گردد که مردم را به استغفار برای باز شدن درب های ( 55-)هود (مجرمین

شدن می تواند در حوزه کوانتوم باعث اثر سمان دعوت می کندو بنابراین با توجه به دانش ناقص امروز این باز آ

مولکول های آب گردد که شیییکل گیری آنها را کنار هم تسیییهیل کند و منجر به ریزش قطرات گذاری بر روی

گرددو ویا در حوزه کیهان می تواند باعث افزایش بارش کیهانی و یونیزاسییییون در یک منطقه گردد، تا ابرها به

سمت آن منطقه هدایت شوندو

ون موجود زنده رشیید آن را کنترل می کند و از بر اسییاس تعاریف ارائه شییده، سییماء دخانی از یک طرو در در

طرو دیگر از فضییای بیرون حرکت آب ها در کره خاکی را بواسییطه نور و باد، کنترل می کندو در نتیجه به نظر


شتباه بوده و بنظر می ضی ا ضا در باالی جو کره زمین فر سماء فقط به عنوان یک ف سد در نظر گرفتن می ر

سماء و ارض در تمامی سد ستندو ر سماء به معنای آنچه نقاط در همتنیده ه شد که صور بنابراین می توان مت

مکانیزم 1در باال قرار می گیرد، هم از نظر مکانی، هم از نظر بعدی می تواند در باالی ارض قرار گیردو در تصویر

ی یک سییماء نازل شییدن از سییماء سییه بعدی به یک ارض دو بعدی نشییان داده شییده اسییتو این حالت را برا

چهاربعدی در باالی ارض سه بعدی نیز می توان متصور شدو بنابراین در همتنیدگی مکانی ذرات بنیادی که در

کوانتوم مشاهده می گردد را می توان توسط فضای باال شرح دادو به این معنا که تمامی ذرات عالم از یک فضای

اشندو در صورتی که در فضای پایین تر جدا از هم به نظر باالتر می توانند به هم متصل باشند و یا حتی متحد ب

می رسندو

مکانیزم نازل شدن از سماء سه بعدی به یک ارض دو بعدی -1تصویر

بنابراین به نظر می رسییید، سیییماء دخانی بر روی تمامی نقاط ارض زبدی احاطه داشیییته و آن را چه از لحاو

کندو بنابراین بنظر می رسییید پایداری ارض شیییامل حفظ نیروهای پایداری و چه از لحاو اطالعاتی کنترل می

هسته ای ضعیف، قوی، الکترومغناطیس و گرانش وابسته به سماء بوده و بدون در نظر گرفتن یک فضای باالتر

قابل توضیح نخواهد بودو

بررسی نحوه فراخوانی اطالعات از سماء -7

ات هر موجودی به سییماء وابسییته اسییت، چگونه این حجم از در اینجا این سییوال مطرح می شییود که اگر حی

شکال گوناگون بر روی ارض بوجود می آیند و اطالعات حیاتی خود را دریافت می کنند؟ در موجودات زنده در ا

ستم کنترل یک ربات، یک مهندس با در کنار هم قرار دادن المان های سی ستم الکترومکانیکال مانند سی یک

سیییلف و خان در حالت آنالوگ و یا نوشیییتن برنامه بر روی یک پردازنده الکترونیکی می تواند الکتریکی مانند

سیستم مکانیکی خود را کنترل کندو در بخش قبل بیان شد که تولید اطالعات حیات وابسته به چیدمان ذرات

در مرحله اول بنیادی و نیروی های الکترومغناطیس فی ما بین ذرات می باشیییدو بنابراین به نظر می رسییید

چیدمان ذرات بنیادی ارض به عنوان بسییتر ارتباطی با سییماء، منجر به تولید اطالعات خاصییی شییده و در ادامه

سرائیل أنی قد جئتکم بآیة من ربکم أنی أخلق لکم من حیات از سماء نازل می گرددو در آیه ) سولا إلى بنی إ ور


به دمیده شیییدن روح در طین به عنوان ( 01-)آل عمران( لطین کهیئة الطیر فأنفخ فیه فیکون طیرا بإذن الله ا

بخش اولیه هر موجود زنده ای اشاره می گردد که توسط حضرت عیسی ع مورد استفاده قرار گرفتو به نظر می

سد طین به عنوان ترکیب آب و خاک ب شدن حیات را فراهم می کندو بنابراین نگاه به ر سب برای نازل ستر منا

طین فقط به عنوان ماده اولیه موجودات زنده که توسط غرب مطرح می گردد کامال اشتباه استو در واقع ذرات

طین در حال تولید سیگنال اطالعاتی بوده و بسته به نظم مولکولی، حیات متناسب آن نازل می گرددو هنگامی

سته به میزان رطوبت، نوع خاک و حرارت موجود، یک نوع گیاه خاص متولد می شود، ب که به طبیعت نگاه می

گرددو در واقع پیوندهای اتمی مولکول های گل و میزان انرژی اوربیتال های الکترونی که وابسته به میزان نور و

شند، در اینجا به منزله المان های کنترلی یک مهند سیگنال کنترلی حرارت می با شند که س الکترونیک می با

صر موجود در ارض به منزله دریچه ساختار و میزان عنا سازدو بنابراین نظم این سطح کوانتوم می حیات را در

شند، سالم تر با شکیل دهنده ارض ساختاری کامل تر و اجزا ت شدو هر چه این نظم سماء می با های اطالعاتی

( الذی خلق فسییوىا سییماء فراهم می گرددو خداوند در آیات ابتدایی سییوره اعلی ) زمینه بهتری برای ارتباط ب

گاه بیان می کند که مرتبط با آفرینش اولیه، اندازه گیری و ( 5-)اعلی چند مرحله را قبل از بوجود آمدن چرا

شکل گیری حیات، یک نظم و هدایت ال شان می دهند که برای شدو این آیات ن ضروری می هدایت می با زم و

ای علوم مدرن به مواد موجود در موجودات زنده بدون در نظر گرفته سیییاختار اطالعاتی، امروز باشیییدو نگاه ذره

شیمیدان ها با تجزیه طبیعت به زیر ترین اجزاء خود و ستو شده ا شیمیایی منجر به تولید داروها و کود های

رمان انسان می کنندو اما با توجه به اینکه نمی دانند که برای کشف مولکول ها سعی در باز تولید داروها برای د

درمان عالوه بر ماده، نیاز به نظم مواد در کنار هم برای تولید سییییگنال ارتباطی می باشییید، هیچ گاه نخواهند

به توانسییت یک دارو جامع برای درمان ارائه دهند که هیچ گونه عوارضییی نداشییته باشییدو در واقع در کنار ماده

عنوان ارض، نیاز به سماء به عنوان منبع حیات نیز می باشد تا درمان اتفاق بیفتدو بر این اساس شیمیدان ها با

ساخت یک دارو مانند قرص ویتامین، به علت عدم رعایت نظم سازنده آن برای تجزیه طبیعت به مولکول های

شخیص مولکول های موثر در درمان، ست کار طبیعت را در ساختاری و عدم توانایی در ت هیچ گاه نخواهند توان

شده سماء ایجاد ساس ارتباط ارض و شد آن در طبیعت بر ا سازی کنندو اما یک دارو گیاهی که ر شبیه بدن

اسییت، می تواند منجر به درمان گرددو همان طور که نمی توان با صییرو شییناخت رن ها یک اثر هنری ایجاد

درصید رن های آن تجزیه کردو بلکه در کنار هم قرار گیری رن ها و نقوش کرد و یا یک اثر هنری را فقط به

شی می تواند یک اثر هنری را خلق کند و اطالعات آن ضایی باالتر از بوم نقا سطه یک خالق در ف درکنار هم بوا

قل کندو در تصیییویر نده منت به ذهن بین عث تغییر در چیدمان و 1را با که عا بر روی مولکول آب نظم اثر د

کوانتومی حاکم بر آن شده است را می توان مشاهده کردو مولکول های آب بواسطه یک اثر ذهنی که مربوط به

الیه سماء عالم می باشد، درکنار هم یک اثر هنری را خلق کرده اند که ناظر به شکل یک گلبرگ آن را مشاهده

شییکل گیری نظم در ارض زبدی در مقیاس می کندو در این شییکل بخوبی اثر الیه اطالعاتی سییماء دخانی در

کوانتومی نشان داده شده استو


اثر افعال مختلف بر روی کریستال آب -1تصویر


در این مقاله مفاهیم ارض و سماء بر اساس آیات قرآن با نگاه عملکردی به آیات بررسی گردیدو در مجموع نشان

ت به ماهیت و ارتباط ارض و سماء کامال متفاوت با دیدگاه دانشمندان غربی داده شد که دیدگاه قرآن کریم نسب

شدو سماء می با سته به شدو از نظر قرآن کریم پایداری و حفظ یکپارچگی ارض واب ضا و زمین می با سبت به ف ن

شدو برای ارض دو ساس زبد، ماء و دخان ارائه ضا و ماده بر ا صیف ف سه فازی برای تو سیاالتی حالت یک مدل

سط آن سماء بوده و تو سته به ضعیت حیات بر روی زمین واب شد که و شان داده زنده و مرده مطرح گردید و ن

صال و ارتباط آنها شدو نحوه ات ساختار اطالعاتی ارض در نظر گرفته سماء به عنوان کنترل می گرددو در ادامه

ضا با ابعاد باالتر مطرح گردیدو همان در دو حوزه کوانتوم و کیهان بررسی گردید و فرضیه سماء به عن وان یک ف

شده صیف جدید از عالم مادی ارائه شده برای یک تو ساده سیار شد، این مفاهیم ب طور که در مقدمه نیز بیان

است و هیچ گاه نخواهند توانست حقیقت واالی آیات قرآن کریم را توصیف کنندو

مراجع

قرآن کریموو 1

اب حدوث العالم وبد خلقه، ب55بحار النوار، ج و 5

3. Eisenstaedt, Jean. Studies in the History of General Relativity. Amsterdam: Springer, 1115.

0. Emoto, Masaru. The Healing Power of Water. Hay House Inc, 5448.


عیرنفوذ و سامانه واکنش س صیتشخ ستمیاطالعات: س تیقرآن در امن یاعجاز علم

مصطفی برهانی

پ وهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی دکترای برق، استادیار

چکیده: نیشییودو اآیات قرآن کریم با توجه به زمان و نحوه نزول آن، اخبار غیبی و اعجاز این کتاب آسییمانی محسییوب می یاشییارات علم

های آن با روش قیاستراق سمع و تطب نهیسوره صافات در زم 14تا 9 اتیآ نیسوره حجر و همچن 18تا 10 اتیآ یبررس بهمقاله

و «ینمب»با دو صفت «شهاب»دوم با استفاده از کلمه مدر قد وپردازدمی «نفوذ صیتشخ ستمیس»اطالعات در مقوله تیامن نینو

ر د اطالعات مخصوصا تیا که مقوله امنپردازدو از آنجاطالعات می تیدر امن «عیهای واکنش سر سامانه »آن با قی، به تطب«ثاقب»

شخ ستم یس نهیزم شر ریهای اخهآتش از ابداعات ده یهاوارهینفوذ و د صیت سوب می یعلوم ب آنها در متن قیدق انیگردد، بمح

شابه، بد یخیاز منظر تار میقرآن کر ست سا آو معجزه عیبدون م صوص با هم آ یو علا ضوع خود قر نیا ییالخ یبرا یا نهیدو مو

سوره 85 هیبه آ تیبا عنا گرید یاستو از طرف یاطالعات اله تیسامانه امن قیدق اتیجزئ انیالفاو جهت باین از نیاستفاده نماد

امر نیسن نباشد و ا تواند شهاب سوره صافات، می 14 هیسوره حجر و آ 18 هیتوان برداشت نمود که مراد از شهاب در آ هود، می

شا شبهات یبه جز رفع برخ شده، راهگ س یوارد خودکار قیاز آن خواهد بودو تطب یمترق یو درک معنا میقرآن کر ترقیدق ریتف

یابیبه عنوان راهکار ارز یسیهای انگلبر ترجمه یاطالعات مبتن تیامن میفوق الذکر با مفاه اتیآ درکلمات و عبارات استفاده شده

یو ارائه آمار یداریمتون به صورت د ییپس از بازنما ،یابیارز یبرا یشنهاد یشده استو در روش پ یساز ادهیارائه شده، پ هینظر

محدود ینیگزیو موضوعات مطرح شده در متن به صورت خودکار استخراج و سپس با جا ناز استفاده از لغات و عبارات پرتکرار آ

ستخراج خودکار موضوعات تکرار می ندیکلمات در متن، فرآ شامل موضوع امن به دست آمد شیشودو نتا ا ر ب یدیاطالعات، مو تیه

شود و داده می قیهای ارائه شده توسط قرآن پ وهان تطب هینظر ریمقاله با سا نیارائه شده در ا هینظر تایارائه شده استو نها هینظر

ده اسییتفا هیق نظرشییود که موافو ارائه می یابیارز ،مورد بحث اتیمجموعه آ ریتفسیی لیمتعارو ذ هیآن با سییه نظر قیتطب زانیم

استو هیتشابه و کنا نیخاص از ا یمصداق انگریو ب اتیآ نیاز کلمات و عبارات ا کیسمبل

های واکنش سییامانه ،آتش واری، دHoneypotنفوذ و صیتشییخ سییتمیاطالعات، سیی تیامن ،یانشیییرا یکاوقرآن واژگان کلیدی:

وشهاب ع،یسر

مقدمه: -1

صادیق آن یکی قرآن کعلمی ارائه ابعاد اعجاز سوق دهی از مریم و بیان م سانها و وثرترین راهکارهای هدایت ان

آنها برای تفقه، تدبر و اسییتفاده از مفاهیم عالیه و هدایت های قرآن کریم و دین مبین اسییالم و نهایتا ارشییادات

موجب رآن کریم اعجاز علمی ق ائمه طاهرین )ع( استو ارائه رویکردی علمی، روشمند و برون دینی جهت اثبات

جذب حداکاری توجهات و باورپذیری بیشییتر و بهتر مخصییوصییا در نسییل های جوان، حقیقت جو و منعطف به

جهت و تالش کریمتفسییییر و بیان قرآن ،در فهممختلف و اسیییتخدام علوم دیدگاه های علم گرایانه می باشییید

ند مالحظات خاصی می باشد و باید می مخصوصا در خصوص سیستم ها و روش ها نیازم عل استفاده از قطعیات

شده نظریهدقت گردد که از تحمیل کریم جلوگیری کردو لذا کلیه مطالب بیان بر قرآن و احتماالت های اثبات ن

شده در این مقاله صرفا بیان احتمالی در جهت زمینه سازی برای بررسی بیشتر و به امید درک مفاهیم پوشیده

مستتر در متن قرآن کریم استو


کاهد، بلکه با پیشرفت علوم و برداشته شدن پرده از روی اسرار کائنات، گذشت زمان نه تنها طراوت قرآن را نمی

شن سوی تکامل پیش می علمگردد و هر قدر تر میحقائق قرآن رو شتر می به و شود رود، درخشش این آیات بی

ین کتاب تفسیییر به آن پی خواهیم بردالی هماین یک ادعا نیسییت، واقعیتی اسییت که به خواسییت خدا در البه

سراء 81تفسیر آیه لیذو آیت اهلل مکارم شیرازی (1384)شیرازی. آیه در واقع، بیان این"می افزاید: از سوره ا

انی های اعجاز قرآن یعنی جامعیت آن اسییتو به راسییتی این تنوع محتویات قرآن، آن هم از انسیی یکی از جنبه

سمانی، هم دالیل متین عقلی با ریزه ست؛ چرا که در این کتاب آ صش کاریدرس نخوانده عجیب ا صو های مخ

هاو هم های بشیییر در همه زمینه بر اسیییاس نیازمندی وارآمده و هم بیان احکام متین و اسیییت دی در زمینه عقا

دهنده و خالی از هر گونه سیییب، تکان انگیز، بیدارگر، دلچ نظیر، هیجان های تاریخی قرآن در نوع خود بی بحث

های مرده! کند که باران بهار با زمین های آماده همان کار را می خرافه اسیییت و هم مباحث اخالقیش که با دل

دارد که حداقل در آن زمان برای هیچ مسیییائل علمی که در قرآن مطرح شیییده، پرده از روی حقایقی بر می

قرآن یک کتاب علوم طبیعی نیسییت، بلکه یک کتاب و (1384)شیییرازی. "شییناخته نشییده بود یدانشییمند

سان این، نباید انتظار داشت که جزئیات این علوم از قبیل مسائل مربوط به تکامل، تشریح، سازی است و بنابر ان

و(1384)شیرازی. شناسی و مانند آن در قرآن مطرح شودشناسی، گیاهجنین

یاعجاز علم با درنظر گرفتن فرض های فوق الذکر و با تاکید بر نگرش احتماالتی، برخی از سیییواالت تحقیق

ه را می توان ب عیواکنش سر ینفوذ و سامانه ها صیتشخ ستم یس با توجه وی ه اطالعات تیقرآن در مساله امن

ی از آنها پرداخته می شود:صورت زیر خالصه کرد که در مقاله حاضر به برخ

سمع "آیا موضوع -1 ستراق در علم جدید مطابقت دارد و "امنیت اطالعات"شده در قرآن کریم با موضوع "ا

ست منظور قرآن کریم از عبارت ست "آیا ممکن ا سرار غ یابی د سوره حجر و 18تا 10در آیات "بیبه ا

دسته بندی شده و دارای اهمیت باشد؟ سوره صافات، دسترسی به اطالعات 14تا 9همچنین آیات

شده در آیات -5 سازوکار مطرح صافات در خصوص 14تا 9سوره حجر و همچنین آیات 18تا 10آیا سوره

سیییسییتم "و عبارات مطرح شییده در "نظاره گرانآراسییتن برای "و "قراردادن برج ها"، "گشییودن درها"

شییناخته ریپذ بیآسیی پورت های کردن باز"ند همان Intrusion Detection Systemیا "تشییخیص نفوذ

هاستفاد" و "شبکه یاشتراک یوهایدرا جادیا"، "شناخته شده ریپذ بیآس های سیسرو یراه انداز"، "شده

تطابق دارد؟ "فیضع یکاربر نام های و عبور کلمات از

شده در آیه -3 سازوکار مطرح صوص اتباع 14سوره حجر و آیه 18آیا صافات در خ یبرا کنندهفوذ نسوره

یا "آتش یهاوارهیدسیستم "توسط شهاب مبین و ثاقب، و عبارات مطرح شده در بیبه اسرار غ یابیدست

Firewall تطابق دارد؟

در آیات قرآن "اتباع توسییط شییهاب"و "ومعارو قیحقا افتیدردزدانه گوش دادن و "میزان مالزمت بیان -0

( ، فایروال ها IDS: Intrusion Detection Systems) سیییسییتم های تشییخصییی نفوذ کریم و باهم آیی

(Firewalls ( و هانی پات یا ظرو عسل )Honey pot) چقدر است؟ تیامن نیتام یبرا

یتیامن یطرح هابه اجرای آزمون نفوذ و حفاظت در برابر حمالت و نفوذ به شبکه از یتیامن یراهکارهاتوسعه

ستم و قابل اعتماد نهیدر زم سی ست و آیا می توان نمودن شده ا مقابله فعال با نفوذ، از چه زمانی طرح و بیان

سابقه آنرا تا عصر پیامبر اسالم )ص( پیگیری کرد؟


در قرآن کریم را قائل شد؟ "شهاب"، می توان معنای دیگری برای کلمه سوره هود 85آیا با توجه به آیه

سوره 14تا 9سوره حجر و همچنین آیات 18تا 10در آیات آیا قرآن کریم از ارائه سازوکار امنیتی مطرح شده

است و ادعایی جهت معجزه بودن مطرح شده است؟ "مقام بیان"صافات در

نظریه مطرح شییده در این مقاله را می توان به صییورت زیر خالصییه کرد: ذکر روش های نوین و جدید امنیت

شخیص نفوذ "اطالعات در مقوله ستم ت یا های آتش دیوارهو همچنین Intrusion Detection Systemیا "سی

Firewall إنما یعرجون لقالوا فیه فظلوا السییماء من بابا علیهم فتحنا لو سییوره حجر )و 18تا 10در آیات

کل من حفظناها للناظرین و زیناها و بروجا السماء فی جعلنا لقد مسحورون و قوم نحن بل أبصارنا سکرت

سترق من رجیم إال شیطان سمع ا صافات )إنا زینا 14تا 9مبین( و همچنین آیات شهاب فأتبعه ال سوره

و یقذفون من کل ظا من کل شیییطان مارد ال یسییمعون إلی الملإ الأعلی السییماء الدنیا بزینة الکواکب و حف

شهاب ثاقب(، اعجاز علمی قرآن کریم د صب إال من خطف الخطفة فأتبعه ر بحث جانب دحورا و لهم عذاب وا

وامنیت اطالعات می باشد

یبآس یا و استفاده سوء سیستم، به غیرمجاز استفاده گونه هر تشخیص و شناسایی وظیفه IDSسامانه های

و مشخصه آنها همانطور که در آیات فوق داخلی و خارجی را بر عهده دارند کاربران دسته دو هر توسط رسانی

ست، و ووو ذکر "زینا"، و "بروجا "، "فتحنا"نیز با عبارات سوء "در معرض"شده ا حمالت هکرهای اطالعاتی و

ای از هر داده ارزشمندی خالی می باشند و حتی از برخی Honeypotاستفاده بودن استو چنین سامانه های

راه اندازی "، "های آسییییب پذیر شیییناخته شیییده باز کردن پورت "های برای جذابتر کردن آن همانند روال

ای هاستفاده از کلمات عبور و نام "، "اشتراکی شبکه ایجاد درایوهای"، "ته شده های آسیب پذیر شناخ سرویس

در کنار های آتش دیوارهو ووو در علوم جدید بشیری اسیتفاده می شیودو همانگونه که امروزه از "کاربری ضیعیف

های مها و سییسیت شیبکه اطالعات در امنیت ایجادهای اصیلی به عنوان مکانیزم IDSتشیخیص نفوذ سییسیتم

ا ی "شییهاب مبین"اسییتفاده می کنند، قرآن کریم نیز به صییراحت در آیات فوق با اسییتفاده از عبارت ای رایانه

یاد نموده استو "السمع استرق"در مورد واکنش سریع الزم جهت امنیت اطالعات یا "شهاب ثاقب"

10عابیر علمی مطرح شده ذیل مجموعه آیات ادامه مقاله به صورت زیر ارائه می شود: در بخش دوم مروری بر ت

سوره صافات بیان می گردد که در دو بخش انفجار اشعه گاما و نظرات عالمه 14تا 9و آیات سوره حجر 18تا

طباطبایی ذکر و نقد می گرددو در بخش سییوم به صییورت خالصییه و با نگرش ارائه عمومی، مروری بر مفاهیم

شخیص اطالعات تیامن ستم ت سی شتو Honeypotنفوذ، ، سریع خواهیم دا سامانه های واکنش ، دیوار آتش و

شده در این آیات از جمله ستفاده سمع "بخش چهارم به تطبیق کلمات و عبارات ا سترق ال سمعون "، "ا ، "ال ی

ه بخش سوم پرداختاطالعات در تیامن مفاهیمو "بزینة الکواکب" و "زینا"، "زیناها"، "بروجا"، "بابا"، "فتحنا"

صورت شود و پس از بازنمایی متون به ستفاده می سی ا شودو برای این منظور از ترجمه های به زبان انگلی می

دیداری، آماری از استفاده از لغات و عبارات پرتکرار آن داده می شود و موضوعات مطرح شده در متن به صورت

و ارائه می شودو پس از آن با جایگزینی محدود کلمات در متن، طبق استدالل های بیان شده خودکار استخراج

در بخش سوم، فرآیند استخراج خودکار موضوعات تکرار شده و به دست آمدن خودکار موضوع امنیت اطالعات

در ه ثابت شییدهبه عنوان مویدی بر نظریه ارائه شییده تلقی می شییودو پس از آن در بخش پنجم به تطبیق نظری

این مقاله با سایر نظریه های ارائه شده توسط قرآن پ وهان می پردازد و میزان تطبیق آن با سه نظریه متعارو


سوره صافات ارزیابی و ارائه می شودو در نهایت 14تا 9و آیات سوره حجر 18تا 10ذیل تفسیر مجموعه آیات

ی گرددوجمع بندی مطالب ارائه شده در بخش ششم بیان م

مورد پژوهش اتیآ لیذ گرانیارائه شده توسط د یقد نکات علمن -2

که GRB به نام یا دهیپدسوره صافات 14در آیه منظور از شهاب ثاقب )محمدجعفری( برخی مدعی شده اند

ست، Gamma Ray Burst مخفف شد یما ش منظورو با ست کیقبل امر اتیدر آ طانیاز صاد ا ستکبار قیکه م ا

ش ست و ش بزرگ طانیا ستو طانی) ستاره ثاقب منظوراین گروه ادعا نموده اند، مارد( ا شهاب ثاقب، که به از

: یسیییی)به انگل جرمش از حد چاندراسیییکار یسیییتاره ا یوقتو گرددیبر م ،اسیییت GRB که همان طارق

Chandrasekhar limit)1 سیاک ستاره نوترون شتر یب ()آ شد شک ای یبا ستار یشده در انتها لیثاقب ت ه عمر

شد لیکچاله تش اهیس یوقت ق،طار ای شود یم لیچاله تبد اهیو به س کندیچاله م ییکه گو چرخدیم عیسر اریبس

دهیرت گاما دکه به صو ادیز اریبس یو از وسط خود آن جرم را به انرژ بلعدیقبل از انفجار ستاره مواد ستاره را م

شهاب ثاقب(، و پس از مدت کندیم لیتبد شود یم صله هیکه در آن ناح یتمام جرم ی) ضا جمع بود را به فا از ف

س یها ستد یدور م اریب شور اتیآ نیا در، حال فر شاره به ک ستراق ا یا حاالت در نیدارد که اول بار موفق به ا

دهیدپ نیهم لهیبوسیی کایالوقوع امر بیقر ینابود و خبر از تکاریجنا یکایبزرگ امر طانیشیی یعنیفضییا شیید،

ضافه می کنند که عبارت ودهدیم شان با همین نگرش ا صافات 14در آیه "من خطف الخطفة"ای آنکه "سوره

ست چاله اهیس مربوط به "دیربایم یپنهان ر واقع د گردد،یبه من برم "ه"کند یم تیتبع "أتبع"پس "و"و ا

اهیس توسط یهانیشدن مواد ک دهیهنگام بلع نیکه درا کندیمواد اطرافش اشاره م دنیچاله در زمان بلع هایبه س

این مطلب با وکندیم ادی، باشد یم GRB ایکه قرآن از آن با شهاب ثاقب که همان اشعه گاما افتدیم یچاله اتفاق

س » یبه معنا« من»توجه به اینکه ست، و «کهیک سنده این مقاله نمی گرددیبر م «من»به « ه»ا ، از منظر نوی

تواند درست باشدو

سمان، و راه عالمه طباطبایی، شدن درهاى آ سمانها افتنیباز صول و ر وقوو باعثرا به آ شر بر ا نیا هاىشه یب

سماء و لو فتحنا عل "منظور از می داند و و(1358)طباطبایی. دعوت حقه سمان را به روى ) "یهم بابا من ال در آ

ت تا بتوانند به عالم باال که جاى مالئکه اس میدرست کن شانیاست که راهى به آسمانها برا نیا ،(مییبگشا شان یا

باشد نمی و لنگه در داراى د، آسمان "ففتحنا أبواب السماء بماء منهمر "سوره قمر 11با توجه به آیه و ابندیراه

ض که شود گرید ىبه روى بعضى باز، و به روى بع سته سراء سوره 13و و طبق آیه ب لن نؤمن لک حتى تفجر "ا

، "تابا نقرهک نایلحتى تنزل ع کیالسماء و لن نؤمن لرق یف أو ترقى -گفتندتا آنجا که مى -نبوعای أرضلنا من ال

و هیاهلل عل یرا از رسول خدا )صل مورد انتظار کفاروارق و معجزات یکی از خ مساله عروج و باال رفتن به آسمان

ستو آله( شهادت ا پسبوده ا صرو در امور آن از قب هیآ نیبه سمان و ت آوردن کتابى خواندنى لیباال رفتن به آ

شر عنىیاز آنجا، ستو نفوذ ب (1358)طباطبایی. در عالم علوى و تمکنش در آن در نظر کفار از اعجب خوارق ا

آسییمان محل سییکونت مالئکه و محل صییدور احکام و اوامر الهى اسییت، و الواح مقدرات، و مجارى امور، و منبع

سکار حد چاندر 1 ست که وضع ینام حد : (Chandrasekhar limit)ا که اگر جرم هسته یبه طور کندیستاره بعد از انفجار را مشخص م تیدر نجوم ا

سف ستاره به کوتوله سته سکار کمتر بود ه ش کندیم رییتغ دیستاره بعد از انفجار از حد چاندرا سته جا نیدر دی)خور سته شتر ی( و اگر بردیگیم ید بود ه

.گرددیم چالهاهیس ای یاره ستاره نوترونست


افتنیاطالع شیرودو و عروج بشر بدانجا معنا ىهاى اعمال بدانجا باال موحى، همه آنجا است و آنجاست که نامه

عروج به وحى و نبوت، و دعوت، و سعادت و شقاوت استو قیاخلقت، و حق اتیبر مجارى امور، و عوامل استانائ

، بار و دو بار نباشد کیو مخصوصا اگر عروجش استمرار داشته باشد، و ابد،یدست قتىیبشر بر هر حق آسمان

،«هیفعرجوا ف: »رمودو نف «عرجونی هیفظلوا ف»اسیتمرار اشیاره نموده و فرموده: نیبه ا میهم چنان که قرآن کر

و(1358)طباطبایی. نوبت و دو نوبت را کیرساند و دومى اول استمرار را مى ریتعب رایز

ص را « برج»جمع « بروج»کلمه عالمه طباطبایی ست ر به معناى ق سته ا و و اگر منازلى را که آفتاب و ماه در دان

سمان به حسب حس دارند برج نام شب دهیآ صرها هیاز باب ت ست به ق سالط ىیآن شور نیکه در نقاط مختلف ک

ر که د رىیگردد، مانند ضیییمبر مى« سیییماء»به «ناهایز»در ریضیییمو (1358)طباطبایی. سیییازندو خود مى

ست « حفظناها» صود از (1358)طباطبایی. ا شان، مق سمان براى ناظر نتیزو همچنین طبق نظر ای نیدادن آ

هاى مختلف و با سییتارگان درخشیینده و کواکب فروزانش که اندازه مینیببهجت و جمالى اسییت که مى نیهم

شده، و هم نیا میو در قرآن کر سازدو مى رانینورهاى متنوعى دارند عقلها را ح تکرار نیمعنا در چند جا تکرار

: دیفرماحم سجده مى سوره 15در آیه آورى آن داردو ادیب شترىیب تیسبحان عنا اىخد نکهیکند از اکشف مى

سماء الدن نایو ز" صاب ایال سمع به معناى خبرگ و "حیبم ستراق سى که رىیا ست، مانند ک ش پنهانى ا اى هدر گو

سییوره اتیبطورى که از آ -طانهایاسییتراق سییمع شییو دهدو را گوش مى گرانیپنهان شییده گفتگوى محرمانه د

و(1358)طباطبایی. از گفتگوى مالئکه خبردار شوندو ندیاست که در صدد بر آ نیعبارت از ا -دیآصافات بر مى

نفوذ صیتشخ نینو یهاسامانه -9

و ییشییناسییا جهت IDSیا به صییورت مخفف (Intrusion Detection System) نفوذ صیتشییخ یهاسییامانه

یت به سامانه امن یرسان بیآس ایسوء استفاده ،جهت دسترسی به اطالعات رمجازغیهر گونه استفاده صیتشخ

وذ از نف یریو جلوگ صیتشخ ،زهو امروبکار گرفته می شود یو خارج داخلی کاربرانتوسط هر دو دسته طاالعات

و به صورت Firewallیا آتش یهاوارهیاست و عمومأ در کنار د اطالعات تیامن تامین یاصل فرآیندهایاز یکی

صل وبکارگیری می شوند یتیمکمل امن جهت شناسایی ورود و دسترسی افراد غیرمجاز به IDS یسه عملکرد ا

این بخش به معرفی فناوری ادامه در واکنشو و 3کشیییف و و 5 ،یابی نظارت و ارز و 1عبارت اسیییت از: اطالعات

Honeypot و Firewall های امنیتی سییامانهبا سییایر ها تفاوت و نفوذ صیتشییخ یهاسییامانهبه عنوان ارکان

پرداخته می شودو

9-1- Honeypot

Honeypot سا یک سا ستو این نوع از "دام"مبتنی بر فناوریا س فناوریا سا شرایط و محیط را برای ها ا ا

و یکسیری از مراکز تعریف شیده رفت و محیطدر آزادانهدهند که کنند و به آنها اجازه می نفوذگران آماده می

,R. C. Joshi, Anjali Sardana) دهندطرح ریزی و انجام حمالتی را برای دست یابی به اطالعات و کنندآمد

و(5411

محیط برای کسب اطالعات می باشد و رصد فعالیت های حمله کنندگان به ،Honeypotبکارگیری هدو اصلی

طیف شیییناسیییایی گردندو یبه طور دقیق تراحتمالی جهت نفوذ به مراکز اطالعات های خطرکمک میکند که


به عنوان قسمتی Honeypotوسیع و تنوع انواع ممکن حمالت برای کسب اطالعات، علت اصلی انتخاب راهکار

از سامانه امنیت اطالعات استو

به دو صیورت عام و خاص تقسییم بندی کردو در می توان را فعالیت های غیرمجاز برای کسیب اطالعات و نفوذ

طرح ها و اسییتفاده میشییوند به کار برده میشییودو اما نفوذها عام، روش هایی که در اکار فعالیت های غیرمجاز

شکل برای نفوذ جهت اخذ اطالعات خاص برنامه ریزی های ست ساختار ها ، ممکن ا و روش های مبتکرانه هاو

اشدو متفاوت ببسیار با سایر فعالیت های غیرمجاز حمالت و نوع ضربات وارده ای توسط نفوذگر انتخاب گردد و

شرایطی، سامانه ام Honeypotدر چنین ستو یکی از بهترین انتخاب ها برای انتخاب به عنوان نیت اطالعات ا

Honeypot قرار برای کسییب اطالعات دیده شیید و مورد حمله محیط حفاظت شییده،میتواند از بیرون و داخل

صی در اطراو این اطالعاتیهیچ ارزش Honeypotگیردو از آنجاییکه نقاط یا دروازه های ندارد، هر فعالیت خا

رد سامانه عملگر فعال امنیتی بکارگیری شودود و متعاقبا جهت عملکتواند مشکوک تلقی شو می باز

Honeypot سایی رفتارها میها شنا ، اقدام به انجام ی نفوذگرهای غیرمجاز برای کسب اطالعات توانند عالوه بر

کنندو IDS یا به صیییورت مخفف Intrusion detection system سیییامانه تشیییخیص نفوذ یا فعالیت های

Honeypot ای ارسال اعالن دارای مکانیزم هها (notification) از را مدیر حفاظت اطالعاتهستند و میتوانند

آگاه کنندو و ایجاد تمهیدات فعال جهت جلوگیری از نفوذ، وجود خرابکاری های احتمالی

Honeypot یا محل های دسترسی آشکار و در دسترس با قابلیت های بروز و جلوه گیری خود، در حال جمع ها

سایر طلب کنندگان دسترسی غیرمجاز به اطالعات و هر کس آوری داده ا ب که یا چیزی های افراد، نفوذگرها و

زیرا در واقع، لیست دشمنان احتمالی امنیت این داده ها بسیار ارزشمندند البته ، هستندو آنها ارتباط برقرار کند

تحلیل داده های جمع آوری شییده د که مدیریت و نباعث می شییواطالعات با اطالعات مربوط به آنها اسییت و

باشدو و موثرها بسیار ساده Honeypot توسط

Honeypot کاهش می دهندو یکی از مهمترین چالشییهای اغلب بسیییار ها موارد خطاهای تشییخیص اشییتباه را

شخیص ست پیغامهای هشدار دهنده نفوذ، تولید زیاد سیستمهای ت سیاری از این و ا پیغامهای هشدار دهنده ب

تشخیص می دهند که امنیتی عا نشان دهنده وقوع هیچ خطری نیستندو یعنی در حالی یک رویداد را تهدید واق

وریفناو هر چه احتمال این تشییخیص اشییتباه بیشییتر باشیید، اتفاق نیفتاده اسییتی یا نفوذ در حقیقت تهدید

به طور قابل توجهی Honeypot به کارگیری فناوری ومی شیود و بی اثرتر بی فایده تر نفوذ، تشیخیص دهنده

شتباه را کاهش می دهند، صهای ا شخی صد این ت ها به طور Honeypot بایا ارتباطی تقریبا هر فعالیت زیرادر

ست شده ا سط نفوذگرها و جهت اخذ غیرمجاز اطالعات پیش فرض غیرمجاز تعریف صرفا تو و این فعالیت ها

موثرندوکارا و بسیار امنیت اطالعات، شخیص حمالت ها در ت Honeypot و به همین دلیلصورت می پذیرد

Honeypot فناوری را تشخیص دهندو و فعالیت نفوذگرها جهت کسب اطالعات ها می توانند حمالت ناشناخته

شخیص های شخیص متداول، نفوذ ت شناخته قادر به ت ستند حمالت نا سیار حیاتی و مهم نی و این یک تفاوت ب

شده یا اطالعاتامنیت اوری های متداولسایر فن ها و Honeypot بین شناخته ضاهای ساس ام ست که بر ا ا

تشییخیصییی مبتنی بر امضییا، در تعریف به این معنا فناوری هایو کنندتشییخیص می اقدام به داده های آماری

زهستند که ابتدا باید هر حمله ای حداقل یک بار انجام شده و امضای آن شناسایی گردد و سپس با استفاده ا

و آن امضا، در موارد بعدی شناخته شودو تشخیص مبتنی بر داده های آماری نیز از خطاهای آماری رنش می برد


Honeypot و چرا که هر نیز داردحمالت جدید را قابلیت شییناسییایی و کشییف ها طوری طراحی شییده اند که

ه حمالت جدید را نیز معرفی می شده و در نتیج تشخیص داده ها غیر معمول Honeypot فعالیتی در ارتباط با

کندو

Honeypot یت کشیییف قابل های رمز شیییده را نیز ها عالیت ند یعنی ف له رمز شیییده دار یک حم حتی اگر

حمالت رمز شده با زیرا کشف کنند تشخیص دهند و نهایتا آنرا ها می توانند این فعالیت را Honeypotباشد،

Honeypot ،تعامل برقرار می کنند و این فعالیت توسیییط به عنوان یک نقطه انتهایی ارتباط Honeypot رمز

شودو شایی می سی به اطالعات، ها Honeypot گ ستر ستفاده از کمترین منابع و بدون خطر د سیار انعطاو با ا ب

صوص بر علیه حمالت داخلی در محیطهای مختلفی با ی توانند و م پذیرند شمند به خ جمع آوری اطالعات ارز

مورد استفاده قرار گیرندو ناوری ها بهتر از سایر ف

نفوذ صیدر سامانه تشخ Firewallبا دیواره آتش یا فعال پاسخ -9-2

فوذ و نحمالت یالگوها لیو تحل هیو تجز عینفوذ با در دست داشتن اطالعات وقا صیتشخهای سامانه در پاسخ

پاسخ وبندی می شوند میو فعال تقس (یپاسخ برون خط )یا رفعالیغ صورت به دو برای کسب غیرمجاز اطالعات

های خودکار فعال شییامل ایجاد هشییدار در مدیریت امنیت اطالعات و تنظیم دیواره آتش برای تعقیب نفوذگر

فعال از پاسخ و 5ی، اطالعات اضاف یآورفعال براساس جمع پاسخ و 1برای کسب غیرمجاز اطالعات است و شامل

العمل در فعال از نوع عکس پاسییخاسییتو العمل در مقابل حملهنوع عکس فعال از پاسییخو 3و طیمح ریینوع تغ

مبتنی بر IDSیا نفوذ صیتشیییخبهترین و قوی ترین نوع برخورد در سیییامانه های Firewallیا مقابل حمله

Honeypot استو

و (Incoming) یورودهای بر درگاه اطالعات،به رمجازیغ یابیاز دسییتبرای جلوگیری Firewall یاآتش وارید

و (Stewart, 5413) می کندمتوقف رابدون مجوز ی اطالعاتدارد و جریان ( کنترل Outing) یخروج یهادرگاه

را در دسترس و قابل محیطموجود در خارج از کاربری ریسا ایکاربران یبرا یضرور درگاههایصرفا هاروالیفا

ستفاده م ستفاده از آنان گرددیم رفعالیغ (Gateway) درگاه ها ریسا ،یمنیا شیافزا یبراو کنندیا تا امکان ا

را فعال و پس از درگاه هااز یموقتا تعداد ازیموارد و با توجه به ن یو در برخشد وجود نداشته با نفوذگرهاتوسط

و می کنند رفعالیرا غ آنهامجددا فرآینداتمام

سمت در شه یآتش هم وارهید سمت یعنی Junction Pointق سایر محیط یداخل محیطکه یق صل که به ها مت

جهت در برابر نفوذ مهاجمان یداخل محیطو از شود یگفته م زینیا لبه Edgeکه به آن ردیگ یقرار م شود یم

ودسترسی غیرمجاز به اطالعات یا شنود حفاظت می کند

صوص شخ یهاسامانه در متن فوق در خ سخ فعال به نفوذ کلماتی مانند محیط، دروازه های باز، نفوذ صیت و پا

کاربران، اطالعات، تعقیب، شنود، حفاظت و جاذبه، دسترسی غیرمجاز، دیواره آتش به کرات نام برده شده استو

سی آیات سوره 14تا 9 اتیآو همچنین سوره حجر 18تا 10 اتیآدر ادامه خواهیم دید که در ترجمه انگلی

این کلمات به تکرر بکارگیری می شوندو صافات


نفوذ صیتشخ نینو یهاسامانه -4

سی شودو در تجربه اول و دوم، ترجمه انگلی سه تجربه انجام می سازی های این مقاله در اتیمجموعه آپیاده

صلی سوره حجر 18تا 10 سیرهای وفادار به متن ا ضیح و همچنین تف سیر و تو در دو حالت ترجمه همراه تف

شود سی می سوم ترجمه های وفادار به متن و برر صافات 14تا 9 اتیآدر ترجبه صلی سوره به عنوان متن ا

مورد تحلیل قرار می گردندو

سوره حجر 11تا 14تحلیل خودکار ترجمه های همراه تفسیر آیات -1-4

به اول برای مه سیییوره حجر 18تا 10 اتی آدر تجر ، Mufti Taqi Usmani (Usmani, 5445)از ده ترج

Muhsen Khan (al-Hilali, 1111) ،Pickthall (Pickthall, 1115. First published 1134)و ،Sahih

International (Alislami, 1115) ،Yusuf Ali (Ali, 5441. First published 1130)و ،Abdel-Haleem

(Abdel-Haleem, 5440) ،Ghali (Ghali, 5443) ترجمه همراه تفسییییر ،Abul A'la Maududi (Ansari,

اسییتفاده شییده اسییتو اکار این ترجمه ها از اعتبار کافی Khattab (Khattab, 5415)و دو ترجمه از (1195

برخوردار نیسییتند یا در متن ترجمه، مترجم تفسیییر نیز وارد کرده اسییت و یا مترجم، ترجمه به انگلیسییی را از

داده اسییتو ماال ابتدا قرآن از عربی به اردو و سییپس از اردو به انگلیسییی طریق ترجمه یک ترجمه قرآن انجام

ط توس حجر هسور هیترجمه پنش آترجمه شده استو شکل زیر بازنمایی تواتر و با هم آیی کلمات ذکر شده در

و(Rockwell, 5411)است زبان مختلف یسیمترجم انگل ده

از ده ترجمه همراه تفسیر سوره حجر 18تا 10ایی آیات : بازنم1شکل

( مشخص است بیشترین کلمات استفاده شده معادل آسمان، دروازه های باز، تعقیب، 1همانطور که در شکل )

شنود، حفاظت و جاذبه ها می باشدو از منظر آمار نیز می توان اظهار داشت که متون ترجمه انتخاب شده دارای

ست 595 ضافات (System, 5411) کلمه ا که پس از حذو کلمات ربط، تبدیل کلمات جمع به مفرد و حذو ا


کلمه 195که دارای (Textalyser, 5411)کلمه کاهش می یابد 583ها تعدادشان به stop wordو یا اصطالحا

های با تواتر بیش از شییش، در متن انتخاب شییده از ده ترجمه n-gramرمی ها یکتا می باشییدو کلمات و چندگ

( استو1پنش آیه سوره حجر طبق جدول )

: چندگرمی های با تواتر بیش از شش در متن ده ترجمه پنش آیه سوره حجر1جدول

پنش جمله شامل ترجمه پنش آیه سور حجر توسط از متن اخیر )پنجاه (TextRazor)ده موضوع استخراج شده

( است:3ده ترجمه انگلیسی زبان مختلف به همراه تفسیر( به ترتیب به شرح جدول )

: موضوعات استخراج شده خودکار از متن ده ترجمه پنش آیه سوره حجر5جدول economy, business and finance>economy>macro

economics>investments 1

economy, business and finance>economy 5

economy, business and finance>market and exchange>securities 3 economy, business and finance>business information>business

finance>shareholder 0

economy, business and finance>economic sector>financial and

business service>banking 5

economy, business and finance>business information>business

finance 9

science and technology>social sciences>economics 5

science and technology>natural science>astronomy 8 economy, business and finance>economy>macro

economics>investments 1

economy, business and finance>economy 14

سیر یا ترجمه متن قرآن از ترجمه ستفاده از ترجمه های همراه تف ست ا شخص ا همانطور که در جدول فوق م

متن قرآن، برای تحلیل های متنی مناسب نمی باشندو

تکرار دفعاتای کلمه پنج عبارتتکرار دفعاتای کلمه چهار عبارتتکرار دفعاتای کلمه سه عبارتتکرار دفعاتای دوکلمه عبارتتکرار دفعاتکلمه

and42we have18if we opened8even if we opened7and even if we opened6

have34and we10even if we8and even if we6

the29in the10and we have7

they20if we10them a gate7

them16from every9it from every6

heaven13they would9and even if6

from12have been8

for12them a8

been11we opened8

every10even if8

a gate8

the heaven7

eyes have7

and they7

devil and6

it from6

we are6

heaven and6

and even6


سوره حجر 11تا 14تحلیل خودکار ترجمه های معتبر آیات -2-4

، Sahih International (Alislami, 1115)از از هفت ترجمه سییوره حجر 18تا 10 اتیآوم برای در تجربه د

Pickthall (Pickthall, 1115. First published 1134)و ،Yusuf Ali (Ali, 5441. First published 1130)و ،

Shakir (Shakir, 1111) ،Muhammad Sarwar (Sarwar, 1181) ،Mohsin Khan (Khan, 1119) و

Arberry (Arberry, 1119. First published 1155)اسییتفاده شییدو شییکل زیر بازنمایی تواتر و با هم آیی و

شده در سط هفت مترجم انگل حجرسور هیترجمه پنش آکلمات ذکر ست زبان مختلف یس یتو ,Rockwell)ا

و(5411

از هفت ترجمه سوره حجر 18تا 10: بازنمایی آیات 5شکل

شکل ) شخص 5همانطور که در سمان، دروازه های باز، مردم، ( م شده معادل آ ستفاده شترین کلمات ا ست بی ا

سیر، شتری ترجمه همراه تف سبت به بازنمایی با تعداد بی شدو ن شنود، حفاظت و جاذبه ها می با گفتن، تعقیب،

شتر ترجمه های تجربه دوم به متن Starsکلمه شانگر پایبندی بی ست که ن در بازنمایی اخیر مشخص گردیده ا

کلمه اسییت 531اصییلی اسییتو از منظر آمار نیز می توان اظهار داشییت که متون ترجمه انتخاب شییده دارای

(System, 5411) که پس از حذو کلمات ربط، تبدیل کلمات جمع به مفرد و حذو اضیییافات و یا اصیییطالحا

stop word کلمه کاهش می یابد 555ها تعدادشیییان به (Textalyser, 5411) کلمه یکتا می 155که دارای

های با تواتر بیش از پنش، در متن انتخاب شییده از هفت ترجمه پنش آیه n-gramباشییدو کلمات و چندگرمی ها

ه ( اسییت که در مقایسییه با جدول چندگرمی های تجربه اول با ترجمه های همرا 3سییوره حجر طبق جدول )

تفسیر، دارای مجموعه کلمات با معنای بیشتری استو


: چندگرمی های با تواتر بیش از شش در متن هفت ترجمه پنش آیه سوره حجر3جدول

از متن اخیر )سی پنش جمله شامل ترجمه پنش آیه سور حجر توسط (TextRazor)شش موضوع استخراج شده

( ذیل است:0گلیسی زبان مختلف( به ترتیب به جدول )هفت مترجم ان

: موضوعات استخراج شده خودکار از متن هفت ترجمه پنش آیه سوره حجر0جدول religion and belief 1

religion and belief>religious belief 5 religion and belief>religious belief>Islam 3

science and technology>social sciences>philosophy 0 arts, culture and entertainment>arts and entertainment>literature 5

religion and belief>religious belief>Christianity 9

شده شخیص داده ضوع ت ست مو شخص ا شاخه "دین و اعتقاد"همانطور که در جدول فوق م اعتقاد "و در زیر

ست که "مذهبی ضوعات متمرکز ا ست )مو سیحیت ا سالم و م شاخه ا (و پس می 9و 3، 5، 1خود دارای دو زیر

سییوره حجر را در متون مقدس مسیییحیت 18تا 10توان به عنوان سییوال تحقیق بیان مشییابه عبارات آیات

شده ستخراج بیان می کند، از منظر علوم اجتماعی، مطلب بیان 0جستجو کردو تحلیل گر متن طبق موضوع ا

بیانگر اهمیت ادبیات بکارگرفته شده در این آیات 5در حوزه فلسفه و تجرد می گنجد و تشخیص موضوع شده

در زیرمجموعه فرهن و هنر استو

تکرار دفعاتای کلمه سه عبارتتکرار دفعاتای دوکلمه عبارتتکرار دفعاتکلمه

them14we have15and we have7

heaven12and we9our eyes have5

our7heaven and7to them a5

every7from every6them a gate5

eyes6in the6

devil6the heaven6

say6have been6

opened6our eyes6

flame5they would6

hearing5them a6

we opened6

by a5

we are5

eyes have5

say our5

to them5

a gate5

if we5


که معادل Gatewayو Gateدر مرحله بعد با اسیییتدالل های بیان شیییده در فصیییل قبل به جایگزینی کلمه

سی کلمه ستفا 10در آیه "بابا "انگلی شده اند، کلمه سوره حجر ا و به جای عبارت های معادل Honeypotده

در متن جایگزین می شییودو نتیجه حاصییل توسییط موتور Firewallکلمه 18در آیه "مبین شییهاب "عبارت

تحلیل می گردد که خروجی آن به بیان خودکار موضوعات می پردازدو (TextRazor)استخراج موضوع

: موضوعات استخراج شده خودکار از متن بروز شده هفت ترجمه پنش آیه سوره حجر5جدول economy, business and finance>economic sector>computing and

information technology 1

religion and belief 5 economy, business and finance>economic sector>computing and

information technology>computer security 3

economy, business and finance>economic sector>computing and

information technology>software 0

religion and belief>religious belief 5 religion and belief>religious belief>Islam 9

science and technology>social sciences>philosophy 5 arts, culture and entertainment>arts and entertainment>literature 8

religion and belief>religious belief>Christianity 1 economy, business and finance>economic sector>computing and

information technology>computer networking 14

10( مشخص است، موتور تحلیگر به تشخیص موضوع امنیت اطالعات در آیات 5همانطور که در نتایش جدول )

ستخراج شده 18تا شاره داردو نکته مهم دیگر پایبندی به موضوعات 14و 0، 3، 1سوره حجر در موضوعات ا ا

وعیت امنیت اطالعات به صورت و بحث ادبی آیات استو موض "فلسفه و تجرد "، "دین و اعتقاد"قبلی از جمله

به صورت واضح تشخیص داده شده استو 3اتوماتیک، در موضوع

سوره صافات 10تا 6تحلیل خودکار ترجمه آیات -9-4

، Sahih International (Alislami, 1115)از هفت ترجمه سییوره صییافات 14تا 9 اتیآدر تجربه سییوم برای

Pickthall (Pickthall, 1115. First published 1134)و ،Yusuf Ali (Ali, 5441. First published 1130)و ،

Shakir (Shakir, 1111) ،Muhammad Sarwar (Sarwar, 1181) ،Mohsin Khan (Khan, 1119) و

Arberry (Arberry, 1119. First published 1155)اسییتفاده شییدو شییکل زیر بازنمایی تواتر و با هم آیی و

,Rockwell)است ن مختلفزبا یس یسور صافات توسط هفت مترجم انگل هیترجمه پنش آکلمات ذکر شده در

و(5411


صافات از هفت ترجمهسوره 14تا 9: بازنمایی آیات 3شکل

( مشییخص اسییت بیشییترین کلمات اسییتفاده شییده معادل آسییمان به معنای فضییای 3همانطور که در شییکل )

شدو ا شانه ها می با سی غیرمجاز و ن ستر سی، نفوذ، تعقیب، د ستر شت که د ز منظر آمار نیز می توان اظهار دا

که پس از حذو کلمات ربط، تبدیل (System, 5411)کلمه اسیییت 019متون ترجمه انتخاب شیییده دارای

کلمه کاهش می یابد 515ها تعدادشییان به stop wordکلمات جمع به مفرد و حذو اضییافات و یا اصییطالحا

(Textalyser, 5411) شدو کلمات و چندگرمی ها 115که دارای های با تواتر بیش از n-gramکلمه یکتا می با

چهار، در متن انتخاب شده از هفت ترجمه پنش آیه سوره صافات طبق جدول زیر استو

ره صافات: چندگرمی های با تواتر بیش از چهار در متن هفت ترجمه پنش آیه سو9جدول

از متن اخیر )سی پنش جمله شامل ترجمه پنش آیه سور صافات توسط (TextRazor)پنش موضوع استخراج شده

( است:9هفت مترجم انگلیسی زبان مختلف( به ترتیب به شرح جدول )

تکرار دفعات تعدادای کلمه پنج عبارتتکرار دفعات تعدادای کلمه چهار عبارتتکرار دفعات تعدادای کلمه سه عبارتتکرار دفعات تعدادای دوکلمه عبارتتکرار دفعات تعدادکلمه

every11they are8from every side6we have adorned the5are pelted from every side4

stars6from every7pursued by a5are pursued by a4

heaven6we have7have adorned the5pelted from every side4

side6every side6we have adorned5are pelted from every4

flame5heaven with6are pursued by4

against5by a5for they are4

rebellious5pursued by5pelted from every4

listen5is a5are pelted from4

except5to the5listen to the4

piercing5adorned the5

have adorned5

are pursued4

for they4

pelted from4

are pelted4

listen to4

against every4

the stars4


صافات : موضوعات استخراج شده خودکار از متن هفت ترجمه پنش آیه سوره9جدول religion and belief 1

science and technology>social sciences>philosophy 5 religion and belief>religious belief>Islam 3

religion and belief>religious belief 0 religion and belief>religious belief>Christianity 5

ست مو شخص ا شده همانطور که در جدول فوق م شخیص داده شاخه "دین و اعتقاد"ضوع ت اعتقاد "و در زیر

متمرکز است که خود دارای دو زیرشاخه اسالم و مسیحیت استو پس می توان به عنوان سوال تحقیق "مذهبی

سوره صافات را در متون مقدس مسیحیت جستجو کردو تحلیل گر متن بیان 14تا 9بیان مشابه عبارات آیات

ر علوم اجتماعی، مطلب بیان شده در حوزه فلسفه و تجرد می گنجدومی کند، از منظ

صل قبل به جایگزینی کلمه شده در ف ستدالل های بیان planetsو starsبه جای honeypotدر مرحله بعد با ا

قدام می piercing brightnessو piercing flameبه جای عبارت های Firewallو همچنین کلمه در متن ا

فاده می کنیم کنیمو کار اسیییت به صیییورت خود عادل جایگزین و م های بارت عد از ابزار ع له ب در مرج

(Paraphrasing, 5410) تا متن روانتر و با اسییتفاده از مجموعه لغات متعارو اسییتخراج گرددو نتیجه حاصییل

ضوع ستخراج مو سط موتور ا ضوعات می (TextRazor)تو تحلیل می گردد که خروجی آن به بیان خودکار مو

پردازدو

: موضوعات استخراج شده خودکار از متن بروز شده هفت ترجمه پنش آیه سوره صافات5جدول science and technology>social sciences>philosophy 1

religion and belief 5 religion and belief>religious belief>Islam 3

religion and belief>religious belief 0 religion and belief>religious belief>Christianity 5

economy, business and finance>economic sector>computing and information technology 9

تا 9موضوع امنیت اطالعات در آیات ( مشخص است، موتور تحلیگر به تشخیص 5همانطور که در نتایش جدول )

سوره صافات اشاره داردو 14

بحث و ارزیابی نتایج: -5

سوره صافات نظرات مختلفی دارند به صورتی 10تا 14سوره حجر و 18تا 10پ وه درباره آیات مفسران قرآن

سمان دنیا را به عنوان « سماء »کلمة که بعضی از آنها شهاب و آ سن سرگردان سن های را کلمة شهاب و

شعله معنا کرده اند که سوزان، سرعت برخورد و با امواج هوای داغ و ستر می بر اثر شیرازی. ) شوند ور و خاک

انند م دانشییمندان قرآن پ وهاز نتایش تحقیقات این مقاله موید این نظر نیسییتو در مقابل بعضییی دیگر و(1384

شبیه، کنایه و ذکر ماال را منظور آیه با رد این نظر، یی عالمه طباطبا سمبلیک و ت صطالح جنبه و دانند میدر ا

شدو چنانچه صادیقی برای تعلق این ارائه نمادگرا می با ستای آوردن م ضر موید این نظر و در را نتایش مقاله حا


که از جهان محسوس برتر و باالتر یک عالم ملکوتی و ماورای طبیعت است راعالمه طباطبایی منظور از آسمان

ست شود، می داندو همچنین ا سی غیرمجاز حفظ ستر و در این مقاله جایگاه وجود اطالعات که باید از نفوذ و د

ها به آسمان برای استراق سمع و پرتاب کردن شهاب و سنگریزه به آن ها منظور از نزدیک شدن شیطان ایشان

خواهند به جهان فرشییتگان نزدیک شییوند تا از اسییرار خلقت و ها میطانشییی"را را اینچنین بیان می کند که

و (1358)طباطبایی. "رانندوها را با انواری معنوی که دارند میحوادث آینده آگاهی یابند، ولی فرشتگان شیطان

یت اطالعات مبتنی بر سیییامانه های این تعبیر دقیقا نتیجه احراز شیییده در مقاله حاضیییر مبتنی بر ایجاد امن

تشخیص نفوذ و پاسخ فعال به آنها توسط دیوراه آتش می باشدو

که منظور از آسمان در آیه، آسمان حق و می دانند و معتقند تمایلی را جدی تر البته برخی قرآن پ وهان وجه

شیطان ستو سمع کن ها میحقیقت ا ستراق سمان راه یابند و ا ند و مردم را فریب دهندو اما کوشند که به این آ

شهاب شیطان ستارگان و شان و (1358)طباطبایی. کنندرانند و طرد میها را عقب میها با امواج قلم و گفتار

در این نگاه گرچه منظور از آسییمان در خصییوص حق و حقیقت با منبع اطالعات قابل جمع اسییت ولیکن تعبیر

شهاب شمندان برای تمایل ضوعات رهبران الهی و علما و دان ستخراج مو ستو زیرا در ا مورد تایید این مقاله نی

هابشتفسیر متون ترجمه شده آیات فوق، نشانه ای دال بر ارتباط با آن، یافت نشدو به هر حال به نظر می رسد

سن ست با سخ فعال را برا های دنیایی قابل جمع نی شنهاد پا ست و و این مقاله پی ی این کلمه مطرح کرده ا

این امکان با تهدید شییهاب که حوادث و اطالعات عالم غیب ،مسییاله ممنوعیت بهره مندی از برخی اخبارموید

شد سلب ست حقیقی اما نه مادی و از منظر این مقاله، و های الهی از آن ها سمان در این آیات یقینا چیزی ا آ

هاب مبین و راندن شیییاطین از عالم ملکوت و مانع شییدن در برابر شییو نهایتا می توان نتیجه گرفت، محسییوس

ذ و مساله توضیح کلی شامانه تشخیص نفو امکان دست یابی ایشان بر اخبار غیب حقیقتی واقعی و قرآنی است،

تطبیق آن بر شهاب سن ها و رخدادهای شناخته شده فلکی و پاسخ فعال به دسترسی های غیرمجاز است و

به هیچ وجه با شواهد و قرائن قرآنی و عقلی قابل جمع نیستو امری است که

جمع بندی -6

شارات این مقاله به ذکر نظریه ای مبتنی بر شخیص نفوذ و آیات قرآن کریم،علمی ا سامانه های ت ضوع به مو

سخ فعال به آنها، مبتنی بر آیات صافات 14تا 9حجر و همچنین آیات سوره 18تا 10پا زدو از می پردا سوره

ستند سال اخیر بوده و م ضوع امنیت اطالعات مربوط به پنجاه سامانه ها و این نوع نگاه به مو آنجا که ارائه این

یا خبری برای سابقه آن در قرون گذشته در دسترس نمی باشد، این مقالهف با توجه به زمان و نحوه نزول قرآن

ز ا وقرآن کریم معرفی می کند اخبار غیبی و اعجاز عنوان کریم، طرح دقیق سیییامانه نوین امنیت اطالعات را به

طرفی باید در نظر گرفت که قرآن کریم در خصوص عدم امکان دسترسی غیرمجاز به اطالعات و مقابله فعال با

stop wordاین مقاله با استفاده از روش های رایانشی مخصوصا در بازارنمایی، حذو آن در مقام بیان می باشدو

10بررسی ترجمه های مختلف انگلیسی آیات ئه تحلیل های آماری و نهایتا استخراج خودکار موضوع، به ها، ارا

ستراق 14تا 9حجر و همچنین آیات سوره 18تا صافات در زمینه امنیت اطالعات می پردازدو عبارات ا سوره

بزینة "، "زینا") "زیناها"، "بروجا "، "بابا "، "فتحنا "و کلمات ( "ال یسییمعون "و "السییمع اسییترق"سییمع )

( مورد توجه اصلی این مقاله هستند و تطبیق آن با روش های نوین و جدید امنیت اطالعات در مقوله "الکواکب

شخیص نفوذ " ستم ت مورد پ وهش قرار می گیردو همچنین به تطبیق Intrusion Detection Systemیا "سی


در امنیت اطالعات پرداخته می "سامانه های واکنش فعال"، با "ثاقب "و "مبین "با دو صفت "شهاب "کلمه

سامانه ستفاده نمادین از الفاو جهت بیان جزئیات دقیق ضوع خود قرینه ای برای ا شودو با هم آیی این دو مو

، این مقاله معتقد است مراد از شهاب در آیه هود سوره 85امنیت اطالعات استو از طرفی دیگر با عنایت به آیه

نیست و این مطلب با سایر نظریه های مطرح شده ذیل "شهاب سن "، سوره صافات 14آیه حجر و سوره 18

سمبیک از ستفاده سه می گردد که نهایتا تایید نظریه عالمه طباطبایی مبنی بر ا سیر آیات فوق الذکر مقای تف

استوتشبیه، کنایه و ذکر ماال مبتنی بر کلمات متن آیه و نگاه

مراجع

1. Abdel-Haleem, M.A.S و 5440و The Qur'an : و Oxford World Classics, 5440و

5. al-Hilali, Dr. Muhammad Muhsin Khan and the Moroccan Salafi scholar Muhammad Taqi-

ud-Din و 1111و Interpretation of the Meanings of the Noble Qur'an : و Darussalam, 1111و

3. Ali, Yusuf و 5441و First published 1130 ووThe Holy Quran: Translation and Commentary : و

Reprinted by Islamic Vision, 5441. First published 1130و

0. Alislami, Almunatada و 1115و The Quran: Arabic Text with Corresponding English Meanings

(Sahih International) : و Abul Qasim Publishing House, 1115و

5. Ansari, Muhammad Akbar is the first English translation of Maulana Abul Ala Maududi's

original Urdu translation of the Qur'an. Towards Understanding the Qur'an (5449) is a later

English translation by Dr. Zafar Ishaq و 1195و The Meaning of the Qur'an : و Lahore, 1195و

9. Arberry, Arthur John و 1119و First published 1155 ووThe Koran Interpreted: A Translation : و

Reprinted by Touchstone, 1119. First published 1155و

5. Ghali, Dr. Mohammad Mahmud و 5443و Towards Understanding the Ever-Glorious Qur'an : و

Dar An-Nashr for Universities - Egypt, 5443و

8. Khan, Mohsin و 1119و The Noble Quran in the English Language وMadinah, Saudi Arabia :

King Fahd Printing Complex, 1119و

1. Khattab, Dr. Mustafa و 5415 و The Clear Quran: A Thematic English Translation : و Al-Azhar

University. Published by SirajPublications.com ISBN 158-4-1108815-4-8, 5415و

14. Paraphrasing و 5410و Paraphrasing Tool وSpinbot API, 5410 وhttps://paraphrasing-tool.comو/

11. Pickthall, Mohammed Marmaduke و 1115و First published 1134 ووThe Meaning of the

Glorious Koran : و Reprinted by Plume, 1115. First published 1134و

15. R. C. Joshi, Anjali Sardana و 5411و Honeypots: A New Paradigm to Information Security : و

CRC Press, 5411و


13. Rockwell, Stéfan Sinclair & Geoffrey و 5411و a web-based reading and analysis environment

for digital texts وVoyant Tools, 5411 وhttps://voyant-tools.orgو/

10. Sarwar, Muhammad و 1181و The Holy Quran: Arabic Text and English Translation : و

Elmhurst, 1181و

15. Shakir, M. H و 1111و The Holy Quran Translated : و Published by Tahrike Tarsile Quran,

و1111

19. Stewart, J. Michael و 5413و Network Security, Firewalls and VPNs : و Jones & Bartlett

Publishers, 5413و

15. System, Utilities for Online Operating و 5411و Text Analyzer وOnline-Utility.org, 5411 و

https://www.online-utility.org/text/analyzer.jspو

18. Textalyser و 5411و Textalyser وtextalyser.net, 5411 وhttp://textalyser.netو

11. TextRazor وExtract Meaning from your Text وTextRazor Ltd و

https://www.textrazor.com/demoو

54. Usmani, Mufti Muhammad Taqi و 5445و The Meanings of the Noble Qur'an with Explanatory

Note : revised with Indo-Pak Arabic Script (5419), 5445و

چاندراسخار/و-/حدhttp://asiac.irآسیاکو و51

و99. صو 1384: دار الکتب اسالمیه. نهران، ایرانو 1جلد و تفسیر نمونهو 1384شیرازی. ناصر مکارمو و55

و559. صو 1384: دار الکتب االسالمیه. تهران، تهرانو 15جلد و تفسیر نمونهو 1384شیرازی. ناصر مکارموو و53

صر مکارموو و50 سی در روح المعانیو 11و ج 1384شیرازی. نا سیر کبیر؛ آلو سیر ، به نقل از فخر رازی، در تف تف

و09. صو 1384: دار الکتب االسالمیه. تهران، ایراننمونهو

و81. صو 1384: دار الکتب اسالمیه. تهران، تهرانو 11جلد و تفسیر نمونهو 1384شیرازی. ناصر، مکارمو و55

: جامعه قم، ایرانترجمه المیزانو ترجم محمدباقر موسیییویو م 15و جلد 1358طباطبایی. محمدحسیییینو و59

و111و 118. صو 1358مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسالمی.

سینو و55 صفحه 15و جلد 1358طباطبایی. محمدح سویو 545و 541، الییییمیزان فی مترجم محمدباقر مو

و1358یه قم، دفتر انتشارات اسالمی. : جامعه مدرسین حوزه علم ایران -قم تفسیر القرآنو فارسیو

: جامعه قم، ایرانتفسیییر المیزانو مترجم محمدباقر موسییویو 15و جلد 1358طباطبایی. محمدحسییینو و58

و185. صو 1358مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسالمی.

وhttp://tadabbor.orgمحمدجعفری. سیدو تدبرو بنیاد علوم و معارو قرآنو و51


سوره انفطار 91از عددی در آیه اعج

3سمیه سلطانپور 5،مرتضی کریمی 1،حسن صحراگرد

دانشگاه شهید بهشتی، کارشناسی ارشد فیزیک حالت جامد-1

دکترای کالم امامیه، دانشگاه تهران-5

استادیار دانشگاه صنعت نفت، دکترای تخصصی ریاضی-3

چکیده:ر زمینه علوم رایانه و انجام محاسییبات پیچیده ریاضییی با سییرعت باال، چهره بسیییاری از در نیم قرن اخیر هم راسییتا با پیشییرفت د

های دیگر علوم همچون علوم مهندسییی، پزشییکی و کشییف نظم الگوهای موجود در طبیعت دگرگون شییده که پیش از این شییاخه

سترس قرار گرفتن امکان پردازش باال بر روی عبا امکان صت رتپذیر نبودو بدین ترتیب در د رای های جدیدی بها و آیات قرآنی، فر

در «الله»ی کریم است که کلمه ای از قرآنکریم فراهم نموده استو آیه نوزده سوره انفطار، تنها آیه جستجوی نظم ریاضی در قرآن

از انتهای کتاب اسییتو این به کار رفته در قرآن "الله" در این آیه، نوزدهمین کلمه« الله»انتهای آیه آمده اسییتو همچنین کلمه

ضی به کار رفته در این آیه بر مبنای عدد نوزده را به طور دقیق ست تا الگوی ریا ضوع الهام بخش ما بوده ا سی نمایی مو مو تری برر

تلف خکریم و تعداد دفعات تکرار مشتقات م های این آیه در قرآنکار رفتن عبارتدر این مقاله خواهیم دید که بین تعداد دفعات به

ر کریم را نیز داز آن عبارت، نوعی نظم ریاضی دقیق مبتنی بر عدد نوزده و مضارب آن وجود دارد که گستره وسیعی از آیات قرآن

تواند یشییده باشیید و خود م یقبل طراح چهارده قرندر حدود یگروه ایتوسییط فرد گیردو این نظم فراتر از آن اسییت که بر می

قرآن تا به امروز باشدو فیراثبات عدم تح یبرا یبرهان

و 11سوره انفطار، عدد 11کریم، اعجاز عددی، آیه قرآن واژگان کلیدی:

مقدمه: -1

سال ضی در قرآن برای اولین بار در شدو 1150عدد نوزده به عنوان یک اعجاز ریا شاد خلیفه مطرح سط ر تو

آغاز و تالش نمود برای حروو 1154ر سیال رشیاد خلیفه که یک مصیری مقیم آمریکا بود تحقیقات خود را د

)پهلوان و شیییفیعی، اند بر مبنای نوزده روابطی را کشیییف نمایدسیییوره از قرآن آمده 51مقطعه که در ابتدای

(و همچنین او معتقد بود که نوزده مبنای تمامی روابط ریاضییی در قرآن اسییت و با توجه به چنین روابط 1388

ضی بین حروو و کلمات ست و نمی قوی ریا سان آن، قرآن یک معجزه ا سط یک فرد یا گروهی از ان ها تواند تو

شر های رشاد خلیفه نوشته و منت نوشته شده باشدو البته از آن زمان تاکنون کتب و مقاالت فراوانی در نقد یافته

ست و باور به این که ساله، گمراه کننده ا ستو باید پذیرفت که رویکرد افراطی به این م د بر همه چیز بایشده ا

(و 1355)یزدانی، باشد، سرانجام خوشی ندارد چنان که برای مبدع این نظریه نداشت 11مبنای

تاکید شده که برای دوزخ نوزده نگهبان فرشته 11ی المدثر، بر روی عدد سوره 31و 34کریم در آیاتدر قرآن

یقین اهل کتاب و افزودن بر ایمان مومنان قرار اسیییت و تعداد این نگهبانان برای آزمایش کافران، راهی برای

کریم وجود دارند که با عدد نوزده ارتباط روشیینی گرفته اسییتو باور ما بر این اسییت که موارد بسیییاری در قرآن

سی اعجاز قرآن دارندو به عنوان نمونه می و "لیل"ی انعام و کاربرد واژگان سوره 155ی کریم در آیهتوان به برر

(و1315کریم، شاره نمود )صحراگرد، کریمی، سلطانپور، چهارمین همایش ملی اعجاز قرآنا "نهار"


شان داده می سوره شود آیه در این تحقیق ن ا شییییی لنفس نفس تملک لا یوم "ی مبارکه انفطار ی نوزده از

سترده بر نیز آیه "لله یومئذ لأمرٱو شدو از جمله کلمات ابتدا و انتهای این مبنای عدد نوزده می ای با نظمی گ با

آیه یعنی یوم و اهللو

روش تحقیق -2

افزارهای جامع االحادیث و جامع التفاسییییر تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم در ابتدا، با اسیییتفاده از نرم

( سییپس 1کریم به کار رفته در جدول )قرآن اسییالمی و نیز نرم افزار االنوار، شییکل های مختلف کلمه اهلل که در

سوره شامل کلمه اهلل، در جدول) ی پایانی قرآنهای، نوزده آیهشماره آیات و شود در ( نمایش داده می5کریم

های ی مدثر پرداخته می شییودو واژهسییوره 34ی ی انفطار با آیهی نوزده سییوره( به نظم مربوط به آیه3جدول)

طه مورد جستجو قرار گرفت، الخط عامانکریم با رسم ها در قرآنیئا و تمامی مشتقات آن یوم، نفس، انفس و ش

آوری شیید و در نهایت بر اسییاس عدد نوزده روابط ریاضییی اسییتخراج ( گرد14( تا )0که نتایش آن در جداول )

س شده و پ گردیدو تالش شده است که برای شمارش دقیق یک کلمه ابتدا تمامی مشتقات آن کلمه استخراج

سنجی نتایش تا حد صحت شوند تا شتقات، در جدولی دیگر نمایش داده از آن تمامی آیات در برگیرنده آن م

تر گرددوامکان ساده

هایافته -9

مورد پایانی 11( آمده، به کار رفته استو 1به شکل هایی که در جدول ) "الله"مورد کلمه 5911کریم در قرآن

ی انفطار، در ی نوزده سیییورهگردد آیه( نمایش داده شیییده و مشیییخص می5هلل در جدول)کلمه ا 5911از این

باشدوکریم میاز انتهای قرآن "الله"امین کلمه برگیرنده نوزده

کریمکلمه اهلل و انواع مشتقات آن در قرآن -( 1جدول )

فلله لله فالله آلله تالله بالله الله واژه

9 103 9 5 1 104 5313 تعداد

5911 مجموع

کریمی قرآناز انتها "الله"نوزده کلمه –( 5جدول )

شماره آیه نام سوره ردیف شماره آیه نام سوره ردیف

5 البینه 11 13 االنفطار 1

5 البینه 15 53 االنشقاق 5

8 البینه 13 8 البروج 3

9 الهمزه 10 1 البروج 0

1 النصر 15 54 البروج 5


5 النصر 19 5 االعلی 9

1 االخالص 15 50 الغاشیه 5

5 االخالص 18 بار( 5) 13 الشمش 8

11 مجموع آیات 8 التین 1

10 العلق 14

اشاره شده استو می توان نشان داد 11سوره مدثر صراحتا به عدد 34همانگونه که پیشتر اشاره گردید در آیه

کریم قرار گرفته آیه از قرآن 353ی نوزده سیییوره انفطار، ی مدثر تا آیهسیییوره 34که ما بین این آیه یعنی آیه

شودو( نشان داده می3باشدو این مطلب به صورت خالصه در جدول )از عدد نوزده می 15است که مضرب

سوره انفطار 11ی مدثر تا آیه 34ی آیات قران کریم از آیه –( 3جدول )

آیه سوره ردیف

المدثر 1آیه 59تا انتهای سوره که 34ی ) از آیه 59

باشد(می

04 القیامه 5

31 االنسان 3

54 المرسالت 0

04 النبا 5

09 النازعات 9

05 عبس 5

51 التکویر 8

11 االنفطار 1

آیه 353= 15×11 مجموع

( نشیییان 5( و )0ها در جداول )کریم مطالعه گردید و نتایش بررسییییو مشیییتقاتش در قرآن "یوم"در ادامه واژه

ی اعجازی بسییییار پیچیده و کریم از زوایای مختلفی جنبه دهند که دفعات تکرار و توزیع این کلمه در قرآن می

شییود و در مجموع به ( نمایش داده می0شییکل مختلف که در جدول) 51شییگفت انگیز داردو مشییتقات یوم به

باشدومی 11از 55مضرب 055ستو قابل ذکر است که عدد کریم به کار رفته ابار در قرآن 055تعداد


کریمو انواع مشتقات آن در قرآن "یوم "ی کلمه –( 0جدول )

تعداد واژه ردیف تعداد واژه ردیف

5 االیام 15 515 یوم 1

3 ایاما 13 01 الیوم 5

1 بایام 10 00 ویوم 3

1 وایاما 15 5 بالیوم 0

3 ومینی 19 1 وبالیوم 5

95 یومئذ 15 53 والیوم 9

0 فیومئذ 18 19 یوما 5

1 ویومئذ 11 8 لیوم 8

5 یومکم 54 5 بیوم 1

5 یومهم 51 8 فالیوم 14

055= 55×11 مجموع 54 ایام 11

گردد در حالی مجموع مشتقات ( آشکار می 0با استفاده از جدول ) "یوم"اما با تفکر در چیدمان مشتقات کلمه

( به کار گرفته شیییده که کلمه یوم به 11از 55بار )مضیییرب 055کریم به تعداد تلف از کلمه یوم در قرآن مخ

شمسی و کلمه یوم 14بار ) مجموع ردیف های ا تا 395صورت مفرد به تعداد سال ( یعنی تعداد روزهای یک

روزهای یک ماه به کار رفته استو ( یعنی تعداد 19تا 11بار ) ردیف های 34به صورت مانی و جمع به تعداد

صل به تعداد ضمیر مت شتقات کلمه یوم بدون ست که م ( و 11تا 1شکل )ردیف های 11همچنین قابل ذکر ا

( به کار رفته استو51و 54همراه با ضمیر متصل به دو صورت )ردیف های

خته شده استو نکته جالب دیگری مورد پردا 055( به ذکر نام سوره و شماره آیات مربوط به این 5در جدول )

اند ) بعضییی از آیات کریم توزیع شییدهآیه از قرآن 035مورد خود در 055آید، این ( به دسییت می5از جدول )

11از 53اند( و این عدد نیز خود مضیییرب را در خود جای داده "یوم"بیشیییتر از یک مورد از مشیییتقات کلمه

باشدومی

کریمقات آن در آیات قرآنکلمه یوم و مشت –( 5جدول )

شماره آیات نام سوره ردیف شماره آیات نام سوره ردیف

05، 05، 5 الشوری 01 0 فاتحه 1

البقره 5

8 ،08 ،95 ،84 ،85 ،113 ،

153 ،159 ،150 ،155 ،

180 ،185 ،119 ،543 ،

515 ،558 ،535 ،501 ،

550 ،551 ،590 ،581

83، 98، 95، 95، 31 الزخرو 05


عمرانآل 3

1 ،50 ،55 ،34 ،01 ،55 ،

55 ،149 ،110 ،104 ،155 ،

191 ،199 ،195 ،184 ،

185 ،110

01، 04، 19، 14 الدخان 03

النساء 038 ،31 ،05 ،51 ،85 ،141 ،

139 ،101 ،151 ،195، 35، 30، 58، 55، 59، 15، 10 الجاثیه 00

المائده 53 ،5 ،10 ،39 ،90 ،91،

81 ،141 ،111 35، 30، 51، 54، 5 قاواالح 05

االنعام 915 ،15 ،19 ،55 ،53 ،13 ،

158 ،134 ،101 ،158 ق 09

54 ،55 ،34 ،30 ،38 ،01 ،

05 ،00

االعراو 58 ،10 ،35 ،51 ،53 ،50 ،

51 ،193 ،195 ،155 94، 13، 15 الذاریات 05

09، 05، 13، 11، 1 الطور 08 08، 01، 19 انفال 8

التوبه 13 ،18 ،11 ،55 ،51 ،35 ،

39 ،00 ،05 ،55 ،11 ،148 08، 11، 8، 9 القمر 01

یونس 143 ،15 ،58 ،05 ،94 ،15 ،

13 ،145 31، 51 الرحمن 54

هود 11

3 ،5 ،8 ،59 ،03 ،94 ،95 ،

99 ،55 ،80 ،18 ،11 ،143 ،

145

59، 54 الواقعه 51

15، 13، 15، 0 الحدید 55 15، 50 یوسف 15

ابراهیم 135 ،18، 31 ،01 ،05 ،00 ،

08 ،01 55، 18، 5، 9 المجادله 53

9، 3 الممتحنه 50 38، 39، 35 الحجر 10

النحل 1555 ،55 ،93 ،84 ،80 ،85 ،

81 ،15 ،111 ،150 1 الجمعه 55

االسراء 1913 ،10 ،55 ،58 ،95 ،51 ،

15 1 التغابن 59

الکهف 1511 ،05 ،55 ،11 ،144 ،

145 5 الطالق 55

مریم 1815 ،59 ،33 ،35 ،38 ،31 ،

85 ،15 8، 5 التحریم 58


طه 11

51 ،90 ،144 ،141 ،145 ،

140 ،148 ،141 ،150 ،

159

05، 31، 50 القلم 51

35، 50، 18، 15، 19، 15، 5 الحاقه 94 140، 143، 05 االنبیاء 54

الحش 515 ،1 ،15 ،58 ،05 ،55 ،59 ،

91 00، 03، 05، 59، 11، 8، 0 المعارج 91

المومنون 5519 ،95 ،144 ،141 ،111 ،

113 15، 10 المزمل 95

09، 1 المدثر 93 90، 35، 55، 50، 5 النور 53

الفرقان 5010 ،15 ،55 ،50 ،55 ،59 ،

55 ،51 ،91 القیامه 90

1 ،9 ،14 ،15 ،13 ،55 ،50 ،

34

الشعراء 5538 ،85 ،85 ،88 ،135 ،

155 ،159 ،181 55، 11، 14، 5 نساناال 95

المرسالت 99 81، 85، 83 النمل 59

15 ،13 ،10 ،15 ،11 ،50 ،

58 ،30 ، ،35 ،35 ،38 ،04 ،

05 ،05 ،01

القصص 5501 ،05 ،91 ،95 ،95 ،99 ،

51 ،55 ،50 04، 31، 38، 18، 15 النبا 95

09، 35، 8، 9 النازعات 98 55، 39، 55، 13 العنکبوت 58

الروم 510 ،15 ،10 ،03 ،55 ،59 ،

55 04، 38، 35، 30 عبس 91

13، 18، 15، 15 االنفطار 54 33 لقمان 34

30، 15، 11، 14، 9، 5 المطففین 51 51، 55، 10، 5، 0 السجده 31

5 البروج 55 99، 00، 51 االحزاب 35

1 الطارق 53 05، 04، 34، 18 سباء 33

8، 5 الغاشیه 50 10 فاطر 30

55، 53 الفجر 55 95، 90، 51، 55، 50 یس 35

10 البلد 100، 33، 59، 51، 54 الصافات 39

9، 0 الزلزله 59 81، 51، 58، 53، 59، 19 ص 35

الزمر 3813 ،15 ،50 ،31 ،05 ،94 ،

95 ،51 11 العادیات 55


غافر 31

1 ،15 ،19 ،15 ،18 ،55 ،

51 ،34 ،35 ،33 ،09 ،01 ،

51 ،55

0 القارعه 58

فصلت 041 ،14 ،15 ،19 ،11 ،04 ،

05 8 التکاثر 51

مجموع

آیه 035در "یوم"مورد مشتقات 055

11×55 =055

11×53 =035

ی نوزده شیییود و با دقت بیشیییتر خواهیم دید که آیه ( به این موارد ختم نمی 5در جدول ) "یوم"اعجاز کلمه

گیردو اینباشیید که یکی از مشییتقات کلمه یوم را در بر میی میای انفطار از انتهای قرآن، نوزدهمین آیهسییوره

اندو( به صورت مجزا گردآوری شده9نوزده آیه در جدول )

گیرندرا در بر می "یوم"کریم که حداقل یکی از مشتقات کلمه نوزده آیه پایانی قرآن –( 9جدول )

شماره آیه نام سوره ردیف شماره آیه نام سوره ردیف

8 الغاشیه 11 13 فطاراالن 1

53 الفجر 15 5 المطففین 5

55 الفجر 13 9 المطففین 3

10 البلد 10 14 المطففین 0

0 الزلزله 15 11 المطففین 5

9 الزلزله 19 15 المطففین 9

11 العادیات 15 30 المطففین 5

0 القارعه 18 5 البروج 8

8 التکاثر 11 1 الطارق 1

11 مجموع آیات 5 هالغاشی 14

ات دهد ترکیب کلمگردد، نتایش بررسی ما نشان میآغاز می "یوم ال"ی نوزده سوره انفطار با عبارت از سویی آیه

شکل "ال"و "یوم" ستو جدول) 11کریم دقیقا به تعداد در قرآن "الیوم"به شده ا شان 5بار به کار گرفته ( ن

باشدودهنده این مطلب می


کریمدر قرآن "الیوم"عبارت -( 5)جدول


55 غافر 11 550 البقره 1

05 الشوری 15 1 عمرانآل 5

01 الدخان 13 55 عمرانآل 3

35 الجاثیه 10 193 االعراو 0

09 الطور 15 31 ابراهیم 5

15 الحدید 19 88 الشعراء 9

8 التحریم 15 03 ومالر 5

35 المرسالت 18 34 سباء 8

13 االنفطار 11 05 سباء 1

11 مجموع 50 یس 14

کریم درخواهیم یافت کلمات به کار رفته اسیتو با جسیتجو در قرآن "نفس"ی نوزده سیوره انفطار، کلمه در آیه

شوندو( نشان داده می8ر جدول)شکل مختلف به کار رفته و این مشتقات د 15هر کدام به "انفس"و "نفس"

کریمواژه های نفس و انفس و انواع مشتقات آنها در قرآن –( 8جدول )

تعداد انواع مشتقات واژه انفس تعداد انواع مشتقات واژه نفس ردیف

5 االنفس 5 النفس 1

1 و االنفس 05 نفس 5

55 انفسهم 5 بالنفس 3

3 النفسهم 3 لنفس 0

1 فالنفسهم 1 ونفس 5

14 وانفسهم 1 کنفس 9

5 بانفسهم 10 نفسا 5

38 انفسکم 59 نفسه 8

9 النفسکم 14 لنفسه 1

0 وانفسکم 0 فلنفسه 14

1 فالنفسکم 1 نفسک 11

5 انفسهن 1 بنفسک 15

5 بانفسهن 1 نفسی 13

5 انفسنا 0 لنفسی 10

1 وانفسنا 5 نفسها 15

آیه 103 بار در 153 آیه 155بار در 104 مجموع


آیه از 599در "انفس "و "نفس"نکته جالب توجه آن اسییت که تمامی این موارد یعنی انواع مشییتقات کلمات

( که آیات در 1باشیییدو با دقت در جدول )می 11از عدد 10مضیییرب 599اند و عدد قرآن به کار گرفته شیییده

توان این مطلب را نتیجه گرفتود، میکریم فهرست شده اندر قرآن "انفس"و "نفس"ی مشتقات برگیرنده

کریمواژه های نفس و انفس به همراه تمامی مشتقات آنها در آیات قرآن –( 1جدول )


البقره 1

1 ،00 ،08 ،50 ،55 ،55 ،80 ،

85 ،85 ،14 ،145 ،141 ،

114 ،153 ،134 ،155 ،185 ،

545 ،553، 558 ،531 ،533 ،

530 ،535 ،504 ،595 ،555 ،

581 ،580 ،589

50، 39 یس 35

عمرانآل 5

55 ،58 ،34 ،91 ،91 ،13 ،

115 ،135 ،105 ،150 ،191 ،

190 ،195 ،198 ،158 ،185 ،

189

113 الصافات 33

النساء 3

1 ،0 ،51 ،01 ،93 ،90 ،95 ،

99 ،51 ،80 ،15 ،15 ،145 ،

114 ،111 ،113 ،158 ،135

54، 59، 53، 05، 01، 15، 9 الزمر 30

المائده 055 ،34 ،35 ،05 ،55 ،54 ،

84 ،145 ،119 15، 14 غافر 35

االنعام 5

15 ،54 ،50 ،59 ،50 ،54 ،

13 ،18 ،140 ،153 ،134 ،

151 ،155 ،158

53، 09 فصلت 39

االعراو 9

1 ،53 ،35 ،05 ،53 ،194 ،

155 ،155 ،188 ،181 ،115 ،

115 ،545،

05، 11 الشوری 35

51 الزخرو 38 55، 53 االنفال 5

التوبه 8

15 ،54 ،39 ،01 ،05 ،00 ،

55 ،54 ،81 ،85 ،88 ،111 ،

118 ،154 ،158

55، 15 الجاثیه 31


یونس 115 ،53 ،34 ،00 ،01 ،50 ،

144 ،148 38 محمد 04

14 الفتح 01 145، 141، 31، 51 هود 14

یوسف 1153 ،59 ،34 ،35 ،51 ،53 ،

50 ،98 ،55/ ،83 15، 11 الحجرات 05

51، 19 ق 03 05، 33، 19، 11 الرعد 15

51 الذاریات 00 51، 05، 55 ابراهیم 13

النحل 105 ،58 ،33 ،55 ،81 ،111 ،

118 35 النجم 05

55 الحدید 09 33، 15، 10، 5 االسراء 15

8 الحشر 05 50، 51، 35، 58، 9 الکهف 19

11، 18، 1 المجادله 08 19، 95، 01، 04، 15 طه 15

11 الصف 01 145، 90، 05، 03 االنبیاء 18

11 المنافقون 54 143، 95 المومنون 11

19 التغابن 51 91، 15، 9 النور 54

5، 1 الطالق 55 98، 51، 3 الفرقان 51

9 التحریم 53 3 الشعراء 55

54 المزمل 50 15، 00، 04، 10 النمل 53

38 المدثر 55 33، 11، 19 القصص 50

10، 5 القیامه 59 55، 04، 9 العنکبوت 55

04 النازعات 55 00، 58، 51، 1، 8 الروم 59

10 التکویر 58 30، 58، 15 لقمان 55

13، 5 االنفطار 51 55 السجده 58

0 الطالق 94 54، 35، 9 االحزاب 51

55 الفجر 91 54، 11 سبا 34

5 الشمس 95 35، 18، 8 فاطر 31

آیه 599 مجموع

صر به "شیئا "کلمه صورت منح ستو این کلمه به تعداد فردی در قرآن نیز به بار اما در 55کریم به کار رفته ا

سوره بقره دو 519باشدو این کلمه فقط در آیه می 11از 0مضرب 59کریم توزیع شده است و آیه از قرآن 59

اندو( نمایش داده شده14بار مورد استفاده واقع شده، آیات مربوطه در جدول)

کریمکلمه شیئا و مشتقات آن در آیات قرآن –( 14جدول )



البقره 108 ،153 ،154 ،519 ،551 ،

585 33 لقمان 11

عمرانآل 514 ،90 ،119 ،154، 100 ،

159 50 االحزاب 54

85، 50، 53 یس 51 39، 54، 11 النساء 3

50، 03 الزمر 55 140، 05، 01، 15 المائده 0

01 الدخان 53 151، 84 االنعام 5

11، 14 الجاثیه 50 111 االعراو 9

8 االحقاو 55 11 االنفال 5

35 محمد 59 31، 55، 0 التوبه 8

11 الفتح 55 00، 39 یونس 1

10 الحجرات 58 55 هود 14

09 الطور 51 58، 53، 54، 54 النحل 11

58، 59 النجم 34 50 االسراء 15

15، 14 المجادله 31 50، 51، 33 الکهف 13

مریم 101 ،55 ،05 ،94،

95 ،81 15 الممتحنه 35

14 التحریم 33 99، 05 االنبیاء 15

1 االنسان 30 53، 59، 5 الحش 19

13 االنفطار 35 55، 31 النور 15

آیه 59 مجموع 39 3 الفرقان 18


ضی مرتبط با آیه سی نظم ریا شد که عبارت در برر شان داده سوره انفطار ن های مختلفی در این آیه با ی نوزده

شتقات م شاره گردید با توزیع م ستندو این نظم در همه مواردی که ا ضارب نوزده مرتبط ه ها و ختلف عبارتم

کریم رابطه ای مستقیم داشتو در حالی که بسیاری از محقیقن در زمینه اعجاز ریاضی، ها در سرتاسر قرآن واژه

کریم دارند، در این ها برای یافتن نوعی نظم در قرآنتاکید بر شیییمارش حروو، کلمات و یا معادل ابجد عبارت

شتقات یک ع ین کریم بود تا بدبارت و نحوه توزیع آنها در میان آیات قرآنتحقیق هدو در نظر گرفتن تمامی م

ستحکام شود که از ا ستاناها و موارد نقض به کمترین مقدار ممکن و تا حد امکان نظمی کشف سیله رخداد ا و

شابه دیگری در قرآن سد همچنان آیات م شدو به نظر می ر شتری برخورد دار با شند که بی شته با کریم وجود دا

یتی گسترده از اعجاز را در خود جای داده باشندو چنین ظرف


مراجع

ای ه، دو فصل نامه پ وهش "ارزیابی و نقد نظریه اعجاز عددی قرآن کریم"پهلوان، منصور، شفیعی، سعید، و1

.55-59، 1388، پاییز و زمستان 1قرآن و حدیث، دفتر

شییهریور و مرداد ،95شییماره ،یشییهکیهان اند ، مجله"قرآن ریاضییی نظم و عددی اعجاز" یزدانی، عباس، و5

و80-95، 1355

سمیه، و3 سلطانپور، ضی، سن، کریمی، مرت سی "صحراگرد، ح 155 یآیه در کریمقرآن عددی اعجاز برر

سبت طالیی در آیه یسوره ، چهارمین همایش ملی اعجاز قرآن کریم، "عمرانی آلسوره 114ی انعام و ن

و1315اردیبهشت


قرآنتقسیم ارث در شیوه

فاطمه سادات حسینی

کارشناسی ارشد ریاضی دانشگاه شیراز

چکیده:یان ب قرآن هب قرآن موضوعی تفسیر برای اصولی قرآن کریم همچون ساختارهای ریاضی، ساختاری دقیق داردو در این مقاله، ابتدا

شده ستخراج ست که همگی از قرآن ا ضوع ارث در شده ا صول، مو سپس با کمک این ا ستو اندو قرآن، مورد کنکاش قرار گرفته ا

ست و در آن، جزئیات مربوط به تفاوت سیم ارث با کمک آیات قرآن ا ست هدو این مقاله، یافتن روش کلی تق س گفتنی ا هم های

ارث افراد نسبت به یکدیگر بررسی نشده استو

هم قرار دادن این آیات، قانونی به دست آمده که از در این مقاله، ابتدا همه آیات مربوط به ارث گرد هم آمده است و سپس با کنار

شود تقسیم ارث، مشخص می شیوه و سنی درباره خود قرآن استخراج شده استو پس از بررسی آیات و بیان نظریات رایش شیعه

رآن این مقاله است که قتقسیم ارث از قرآن استخراج نشده است و این در تناقض آشکار با اصل اول پذیرفته شده در که این شیوه

ستقل می شده در آیات مربوط به ارث، آن را در داللت خود م شد که اعداد بیان شان داده خواهد که در چنانداندو در این مقاله ن

در صدد بیان مقدار سهم هر فرد نیست؛ بلکه، روش بیان شده برای تقسیم ارث در قرآن، نظریات رایش شیعه و سنی آمده است،

سهیم به نسبت است و اعداد بیان شده در آیات، نسبت سهم هر فرد را مشخص نموده استو روش ت

تفسیر موضوعی قرآن به قرآن، ارث، تسهیم به نسبتو واژگان کلیدی:

مقدمه -1

های بیان شده در قرآن برای سهم ی فرد فوت شده به صورتی است که اگر نسبتهنگام تقسیم ارث، گاهی ورثه

شود؛ یعنی مقداریهای بیان شده در آیات، از یک کمتر یا بیشتر می ثه را با هم جمع کنیم، جمع نسبت ارث ور

ماند و یا مقدار ارث ورثه، برای تقسیم بین آنها کافی نیست؛ در طول تاریخ، شیعه از ارث تقسیم نشده باقی می

مانده یا اضییافه از ارث را مشییخص قیو اهل سیینت این مشییکل را به کمک روایات حل نموده و تکلیف مقدار با

شده اند؛ ایراد کلی که به این روشنموده ستخراج ن ست که از قرآن ا ست این ا که بیان آیات اند؛ حال آنها وارد ا

رود که سیهم ورثه، از خود آیات اسیتخراج چنان قطعیتی بیان شیده اسیت که توقع آن می مربوط به ارث، با آن

شودو

سنده که به متن سجم و هماهن می قرآن به عنوان یک منظومه نوی ست که اعداد بیان ی من نگرد، بر این باور ا

شده در آیات مربوط به تقسیم ارث، در صدد بیان نسبت سهم هر فرد است، نه مقدار سهم آنها؛ در واقع، اگر از

ستفاده شود، مقدار سهم هر فرد در هنگام تقسیم ارث، فارغ از که ورثه چه افرادی این روش تسهیم به نسبت ا

باشند و مقدار سهم آنها چقدر باشد، سهم هرکس مشخص خواهد شدو


اصولی برای روشمند کردن فهم قرآن با قرآن -2

قرآن در »شود که نویسنده برای فهم قرآن به آنها پایبند است؛ بیشتر این اصول از کتاب اکنون اصولی بیان می

نیز نامیده شده استو « 5استنطاق قرآن»ی فهم قرآن، ه استو گفتنی است گاهی این شیوهگرفته شد« 1اسالم

صل سته هر یا آیه یک فهم در که ابهامی هر: اول ا شته وجود آیات از د شد، دا ستفاده با باید با خود لفظ از ا

وباشد مستقل خود داللت در باید قرآن دیگر، بیانی بهو شود حل قرآن

: است آمده نساء یسوره 85 یآیه در

به قرآن یدرباره چرا پس»: یعنی ،«کایرا اختالفا فیه لوجدوا اهلل غیر عند من کان ولو القرآن یتدبرون أفال»

و «یافتندمی بسیاری ناهماهنگی نآ در بود، خدا غیر طرو از اگر! کنند؟نمی فکر جامع صورت

کالم قرآن سرتاسر : فرمایدمی و داندمی آن بودن بشری غیر دلیل را، قرآن در اختالو نبودن خداوند آیه، این در

می نظر به آیات ظاهر در که اختالفی هرگونه و نیست آن در اختالفی گونههیچ که یکتاست خداوندی هماهن

چیز به نیاز خود، مقصود شدن روشن در کالمی، چنین اگر حال شود؛ می حل قرآن خود در اندیشیدن با رسد،

شته دیگری شد، دا ست ادعایی چنین با ضی اگر زیرا بود؛ خواهد نادر سد، می نظر به قرآن آیات در که تناق با ر

سی مطمئنا شود، حل( ص) اکرم پیامبر سخن ماال قرآن، خود لفظ از غیر چیزی آن وتنب به معتقد که ک

ضرت شد، ح ضات رفع دیگر، بیانی به شد؛ نخواهد قانع نبا دونب ،(ص) اکرم پیامبر سخن کمک به قرآن تناق

سی درد به تنها قرآن، از لفظی شاهد ضرت آن نبوت به که خوردمی ک شته ایمان ح شد، دا روی کهآن حال با

سانی و دعوت مخالفان باال، یآیه در احتجاج طرو و سخن ست ک ضرت آن نبوت به ایمان که ا و ندارند، ح

ونیست قبول قابل آنان برای قرآنی، شاهد بدون حضرت، آن سخن

وشوند بررسی موضوع آن به مربوط آیات یهمه باید خاص، موضوع یک در قرآن نظر فهم برای: دوم اصل

وآیدمی دست به بشر زندگی یبرنامه کلیات قرآن، از: سوم اصل

صل ست الزم قرآن، فهم برای :چهارم ا شری دانش ا و قرآن فهم در یکی گیرد؛ قرار توجه مورد منظر دو از ب

واست شده بیان قرآن در آن کلیات که موضوعاتی جزئیات یافتن در دیگری

صل صی زمان به محدود نباید آید،می دست به قرآن از که حکمی: پنجم ا شد خا ها،زمان یهمه در باید و با

وباشد اجرا قابل و داشته معنا

3ونوشتاری نه است، «گفتاری»ی بیان، زبان قرآن، از نظر شیوه: ششم اصل

.ابزار نه و است مهم هاهدو قرآن دستورهای در: هفتم اصل

و باشد مشقت و سختی نباید ،آیدمی دست به قرآن از که حکمی در: هشتم اصل

و افعال داللت برای کند؛نمی داللت جنسی هیچ بر ،مذکر لافعا و ضمایر بردن کار به قرآن، زبان در :نهم اصل

0واست متن در شاهدی به نیاز مذکر، جنس بر ،مذکر ضمایر

و کنندمی نسخ را دیگری آیات که هستند آیاتی: دهم اصل

و 1353طباطبایی، -5 و1ی ، شماره03صفره، سال -3

و01و 08معرفت، ص -0

و05ی شماره، 11سال زاهدی، -5


ونیست فهم قابل روند،می آن سراغ به بد قصد با که کسانی برای قرآن: یازدهم اصل

استفاده متشابه آیات شدن روشن برای محکم، آیات از متشابه؛ و محکم: دارد وجود آیه نوع دو: دوازدهم اصل

وشودمی

ی تقسیم ارث در قرآنشیوه -9

فاوتت به مربوط اتیجزئ و است قرآن اتیآ از استفاده با ارث میتقس یکل روش افتنی فقط هدو بخش، نیا در

یم را است ارث میتقس یدرباره که آیاتی یترجمه و متن ابتدا، واست نشده یبررس گریکدی به نسبت افراد یها

سهم ورثه را از بین آیات جدا می ومیآور سنی پس از آن، مطالب مربوط به شیعه و سپس نظریات رایش کنیم؛

بیان خواهد شدو در پایان، نظر نویسنده بیان شده و دالیل درستی آن بیان خواهد شدو

ارث آیات مربوط به -1 -9

ومیآوریم است، ارث میتقس یدرباره که آیاتی 1یترجمه و متن ابتدا،

7/ نساء -1

صیب للرجال ساء واألقربون الوالدان ترک مما ن صیب وللن صیبا ن کار أو منه قل مما واألقربون الوالدان ترک مما ن

روضامف

شاوندان و مادر و پدر چهآن از مردان، برای: ترجمه شته جای بر[ آنان] خوی ست؛ سهمی ،اندگذا زنان برای و ا

شاوندان و مادر و پدر چهآن از[ نیز] شته جای بر[ آنان] خوی کم[ مال] آن خواه -[ بود خواهد] سهمی اند،گذا

  واست شده معین کس هر سهم -زیاد یا باشد

14 تا 11/ اءنس -2

ساء کن فإن األنایین حظ مال للذکر أوالدکم فی اهلل یوصیکم واحدۀ کانت إنو ترک ما ثلاا فلهن اثنتین فوق ن

الالث فألمه أبواه وورثه ولد له یکن لم فإن ولد له کان إن رکت مما السدس منهما واحد لکل وألبویه النصف فلها

سدس فألمه إخوۀ له کان فإن صیة بعد من ال نفعا ملک أقرب أیهم تدرون ال وأبناکم آباکم دین أو بها یوصی و

ضة صف ولکم (11) حکیما علیما کان اهلل إن اهلل من فری لهن کان فإن ولد لهن یکن لم إن أزواجکم ترک ما ن

صیة بعد من ترکن مما الربع فلکم ولد کان فإن ولد لکم یکن لم إن ترکتم مما الربع ولهن ندی أو بها یوصین و

صیة بعد من ترکتم مما الامن فلهن ولد لکم صون و وأ أخ وله امرأۀ أو کاللة یورث رجل کان وإن دین أو بها تو

صیة بعد من الالث فی شرکاء فهم ذلک من أکار کانوا فإن السدس منهما واحد فلکل ختأ دین أو بها یوصى و

ضارأ غیر صیة م سوله اهلل عیط ومن اهلل حدود تلک( 15) حلیم علیم واهلل اهلل من و من تجری جنات یدخله ور

سوله اهلل یعص ومن (13) العظیم الفوز وذلک فیها خالدین األنهار تحتها فیها خالدا نارا یدخله حدوده ویتعد ور

(10) مهین عذاب وله

گرفته شده استو« فوالدوند»ها، در جاهایی که نویسنده نظر متفاوتی نداشته است، از ترجمه -9


:لغات

وشودمی گفته ۀإخو نیز برادران و خواهران به تغلیب یقاعده بر بناو برادر معنی به أخ جمعو برادران: ۀإخو

را شخص که گویند کالله روی آن از را خواهر و برادرو است احاطه معنی به اصل در کاللهو خواهر و رادرب: کالله

صیق را فرزندان و پدرانو اویند اطراو در و کرده احاطه سب حیث از زیرا گویند، میت ل صق میت به ن و مال

واندچسبیده

یهمه] اگر و است دختر دو سهم چون پسر، سهم : کندمی سفارش فرزندانتان یدرباره شما به خداوند: ترجمه

شتر تن دو از[ و] دختر[ ورثه، شند، بی ست؛ ماترک سوم دو آنان سهم با ییک[ بردیم ارث که یدختر] اگر و ا

[ شده مقرر] ماترک از ششم یک[ متوفی]= وی مادر و پدر از یک هر برای و اوست؛ آن از میراث از یمین شد، با

ست، ست صورتی در این ا شته فرزندی[ متوفی] که ا شد دا شته فرزندی اگر ولیو با شد ندا و پدر[ تنها] و با

مادرش باشد، داشته برادرانی او اگر و ؛[ردبیم پدر را هیبق و] است سوم یک مادرش برای برند، ارث او از مادرش

شم یک صیتی انجام از پس[ اینها یهمه البته] برد،می ش ست و باید که] دینی یا کرده سفارش بدان او که ا

جانب از است یفرض [ اینو ]سودمندترند شما یبرا یک کدام فرزندانتان و پدران دانیدنمی شما [و شود استاناء

ست حکیم نایدا خداوند زیرا خدا، سرانتان میراث از نیمی و( 11و )ا ست، [ شوهران ] شما آن از هم آنان اگر ا

انجام از پس[ البته] شماست، آن از آنان ماترک چهارمیک باشند، داشته فرزندی اگر و باشند؛ نداشته فرزندی

اگر است آنان برای شما ثمیرا از چهارمیک و ،[شود استانا باید که] دینی یا اندکرده سفارش آن به که وصیتی

[ البته] بود، خواهد شانیا برای شما میراث از هشتمیک باشید، داشته فرزندی اگر و باشید؛ نداشته فرزندی شما

و اگر مردی بوده باشد که کالله ،[شود استانا باید که] دینی یا ایدکرده سفارش بدان که وصیتی انجام از پس

سهم هر کدام یک می ]= خواهر یا برادر[ از او ارث ست برد یا زنی که برادر یا خواهری دارد، شم ا آنان اگر وش

یا شده سفارش بدان که وصیتی انجام از پس[ البته] دارند؛ مشارکت [ ماترک] سوم یک در باشند، این از بیش

ستانا باید که] دینی ساند [ ورثه به] یانیز[ قیطر نیا از که آن شرط به شود، ا ست اینو نر و ا،خد سفارش ا

به را وی کند، اطاعت او پیامبر و خدا از کس هر و است، الهی احکام اینها( 15و )است بردبار دانای که خداست

ست روان نهرها آن[ درختان] زیر از که درآورد هاییباغ ست بزرگ کامیابی همان این و اند،جاودانه آن درو ا و ا

که درآورد آتشییی در را وی نماید، تجاوز او مقرر حدود از و کند نافرمانی او پیامبر و خدا از هرکس و( 13)

(10و )است آورخفت عذابی او برای و بود خواهد آن در همواره

176/ نساء -9

ستفتونک صف فلها أخت وله ولد له لیس هلک امر إن الکاللة فی یفتیکم اهلل قل ی لم إن هایرث وهو ترک ما ن

یبین اییناألن حظ مال فللذکر ونساء رجاال إخوۀ کانوا وإن ترک مما الالاان فلهما اثنتین کانتا فإن ولد لها یکن

علیم شیء بکل واهلل تضلوا أن لکم اهلل

فرزندی و بمیرد مردی اگر: دهدمی فتوا کالله یدرباره خدا»: بگو طلبند؛می فتوا[ کالله یدرباره] تو از: ترجمه

]= او برای اگر برد،می ارث او از[ نیز مرد] آن وو تاوس آن از میراث نصف باشد، داشته یوخواهر باشد، نداشته

شد فرزندی[ خواهر شند، خواهر دو[ فقط ورثه] اگر پسو نبا ست، دو آن برای میراث سوم  دو با [ چند] اگر و ا


و شوید، گمراه مبادا تا دهدمی توضیح شما برای خداو است زن دو سهم مانند مرد، سهم پس برادرند، و خواهر

و داناست چیزی هر به خداوند

قرآن در ارث تقسیم با مرتبط مطالب یخالصه -9-2

وبرندمی ارث هم مساوی نیز دختر فرزندان و هم مساوی پسر فرزندان -1

وبردمی ارث دختر فرزند هر برابر دو پسر فرزند هر -5

ورسدمی آنها به ماترک 3/5 جمعا باشد، بیشتر تا دو از تعدادشان و باشند دختر متوفی فرزندان یهمه اگر -3

ورسدمی او به ماترک نصف باشد، داشته دختر فرزند یک فقط متوفی اگر -0

ورسدمی 9/1 مادر و پدر از یک هر به باشد، داشته فرزند متوفی اگر -5

ورسدمی 3/1 مادرش به باشد، نداشته فرزند متوفی اگر -9

و رسدمی 9/1 مادرش به باشد، داشته برادر یا خواهر متوفی اگر -5

و رسدمی 0/1 شوهرش به باشد، فرزند دارای اگر و 5/1 شوهرش به بمیرد، و باشد نداشته فرزند زنی اگر -8

ورسدمی 8/1 همسرش به باشد، فرزند دارای اگر و 0/1 همسرش به بمیرد، و باشد نداشته فرزند مردی اگر -1

برد یا زنی که برادر یا خواهری دارد، سییهم شیید که کالله ]= خواهر یا برادر[ از او ارث میاگر مردی بوده با -14

/ ا استو9هر کدام

شته برادر کی و خواهر کی از شیب وبرد اگر مردی بوده باشد که کالله ]= خواهر یا برادر[ از او ارث می -11 دا

ودارند مشارکت[ ماترک] 3/1 در باشد،

واوست آن از میراث 5/1 باشد، داشته یخواهر و باشد نداشته فرزندی و یردبم مردی اگر -15

واوست آن از میراث 5/1 باشد، داشته یبرادر و باشد نداشته فرزندی و بمیرد زنی اگر -13

واست دو آن برای میراث 3/5 باشند، خواهر دو فقط ورثه اگر -10

واست خواهر دو سهم یاندازه به برادر، هر سهم برادرند، و خواهر چند ورثه اگر -15

و گیردمی صورت دیونش پرداخت و متوفی وصیت اجرای از پس بندیتقسیم این -19

انیب از هدو و است؛ شده بیان الهی حدود ارث، تقسیم یوهیش این در که کندمی بیان آشکارا آیات، نیا -15

واست بندگان خطای و گمراهی از یریشگیپ آنها،

واست دانسته جهنم جاودان عذاب مستحق را، ارث تقسیم این از کننده یسرپیچ -18

ست صورتی به 10 و 13 ،11، 5 آیات بیان -11 شان که ا سیم قوانین دهدمی ن آیات همین از باید ارث، تق

و شود نتیجه

بیان مسأله -9-9

و در این حاالت شود می کمتر یک از گاهی و بیشتر یک از ورثه سهام جمع گاهی ،ارث تقسیم هنگام در: مسأله

اندو ابتدا در چند ماال، مسأله و راه شیعه و اهل سنت، هر یک به روایاتی استناد نموده و روشی را معرفی کرده

شودوحل شیعه و اهل سنت بیان می


: با است برابر آنان سهام مجموع دختر، دو و مادر پدر، شوهر، از باشند عبارت ورثه اگر :1مثال

دختر دو سهم= 3/5

مادر سهم= 9/1

پدر سهم= 9/1

شوهر سهم= 0/1

سهام مجموع= 3/5+ 9/1+ 9/1+ 0/1= 15/15= 15/3+1

و شودیم شتریب کی از ورثه سهام مجموع جه،ینت در و

: با برابراست آنان سهام مجموع مادر، و دختر یک از باشند عبارت ورثه اگر: 2مثال

9/0 =9/1 +5/1

و ماندمی باقی تقسیم بدون ترکه 9/5 جهینت در و

:مسأله حل

:باشد بیشتر یک از ورثه، سهام مجموع ،1ماال مانند اگر: الف

:باال ماال درو شودمی کم فرزندان سهم از اضافی مقدار و شودمی داده مادر و پدر و همسر سهم :شیعه روش

دختران سهم= 15/5

شوهر سهم= 0/1

مادر سهم= 9/1

پدر سهم= 9/1

و است شده کم دختران سهم از 3/5 - 15/5= 15/3 که

ضافی، مقدار: سنت اهل روش سبت به ا همان ،یینها یجهینت که شود می کم آنان از ورثه، از یک هر سهم ن

واست «نسبت به میتسه» روش به مال میتقس

:باشد کمتر یک از ورثه سهام مجموع ،5 ماال مانند اگر: ب

مال اگر که دهدیم یکسان همان به واقع در دهد؛یم دختر به را ماندهیباق 9/5 یعنی مال اضافی : شیعه روش

و کردیم کم آنان سهم از را مال یکسر بود، سهام کل از کمتر

ضافی : سنت اهل روش می پسرعمو یا عمو برادر، پسر برادر، پسر، پسر مانند پدری، دانخویشاون به را مال ا

و دهند

ایرادات نظریات باال -9-4

ساء یسوره 10 و13، 11 ،5 آیات -1 ستفاده هیوبه و ن ضة » عبارات از ا در «اهلل حدود تلک» و «اهلل من فری

در شده مشخص سهم از نباید که است صورتی به نقرآ در ارث تقسیم روش که دهدمی نشان 13 و 11 آیات

ضافه چیزی قرآن، شته مادر و دختر دو فردی اگر که داندمی خداوند نیقی بهو بیاید کم یا ا شد، دا مجموع با

وشد خواهد یک از کمتر آنها سهام

صل به توجه با -5 ست قرآن خود از باید ارث تقسیم قانون کتاب، نیا در شده رفتهیپذ اول ا از هن و شود خراجا

و اندآمده دست به روایات از استفاده با یهمگ باال قوانین کهآن حال روایات؛


روش نویسنده -9-5

و است فرد هر سهم نسبت بلکه نیست؛ فرد هر سهم مقدار اعداد، این بیان از خداوند منظور

: روش نیا از استفاده با 1ماال حل: 1مثال

دختر دو سهم تنسب= 3/5

دختر دو سهم تعداد= 15×3/5= 8

پدر سهم نسبت= مادر سهم نسبت= 9/1

پدر سهم تعداد= مادر سهم تعداد= 15×9/1= 5

شوهر سهم نسبت= 0/1

شوهر سهم تعداد= 15×0/1= 3

سهام کل تعداد= 3+5+5+8= 15

دختر دو سهم= مال 15/8

مادر سهم= مال 15/5

درپ سهم = مال 15/5

شوهر سهم= مال 15/3

:روش این از استفاده با ،5ماال حل :2مثال

مادر سهم نسبت= 9/1

دختر سهم نسبت= 3/1

دختر سهم تعداد= 9 × 3/1= 5

مادر سهم تعداد= 9 × 9/1= 1

5+ 1= 3: سهام تعداد

و است تومان 54 سهم هر باشد، تومان 94 مال یهمه اگر ماال

مادر سهم= مال 3/1= 1 × 54= 54

دختر سهم= مال 3/5= 5 ×54= 04

: باشد او وارث تنها تیم دختر اگر: 9 مثال

دختر سهم نسبت= 5/1

دختر کی سهم تعداد= 5/1 × 5= 1

سهام تعداد= 1

دختر کی سهم= مال یهمه

یجهینت در م،یکن ضرب یعدد در را هانسبت یهمه اگر ،«نسبت به میتسه » روش از استفاده هنگام در: نکته

ضرب آنها مشترک مخرج نیکوچکتر در را هانسبت یهمه شه یهم نیبنابراو شد نخواهد حاصل یرییتغ یینها

و میآوریم دست به را سهام تعداد بیترت نیا به و شوند حیصح هانسبت یهمه تا میکنیم


دالیل درستی این روش -9-6

و کندمی دتأیی شدت به را نظریه این( األنایین حظ مال للذکر) نسبت صورت به دختران و پسران سهم بیان -1

و است نشده استفاده قرآن خود جز به دیگری منبع هیچ از روش این در -5

وآیدنمی کم یا اضافه یزیچ سهام مقدار از گاههیچ روش این در -3

ختلفیم حاالت تعداد زیرا ندارد؛ وجود «نسبت به تسهیم » از غیر صورتی به ارث، تقسیم قوانین بیان امکان -0

واست زیاد بسیار آید، وجود به ورثه برای است ممکن که

سیم برای روش ترین منطقی -5 سهیم » همان ارث، تق سبت به ت ست؛ «ن سیم ینهعادال روش یک در زیرا ا تق

وآنان سهم درصد نه است، مهم یکدیگر به نسبت افراد سهم نسبت ارث،

گیرینتیجه -4

شان داده شد که اعداد بیان شده در آیات مربوط به تقسیم ارث، در صدد بیان نسبت سهم -1 در این مقاله، ن

شیعه و سنی برای تقسیم ارث، در که روش رایش افراد نسبت به یکدیگر است و نه مقدار سهم آنهاو افزون بر این

شان می ست، دقت در آیات ن صل اول ا ست ک گونه دهد که بیان آیات مربوط به تقسیم ارث، به تناقض با ا ه ای ا

رود که مقدار سهم هر فرد از خود قرآن مشخص شود و نیاز به منبع دیگری بجز قرآن نباشدوتوقع آن می

شودورث، به پ وهشگران محترم پیشنهاد میبررسی جزئیات مربوط به تقسیم ا -5

مراجع

صل ، «جنسیت و جنس زبانی در قرآن کریم »زاهدی، کیوان، و1 سال زنان، اجتماعی فرهنگی شورای ینامهف

و1385 زمستان ،05 یشماره یازدهم،

ی قرآن و حدیث،ها وهشی پ، مجله«اسیتنطاق قرآن »و پهلوان، منصیوره، دیمعارو، مج ن،یفره، حسی صی و5

و 1381، سال چهل و سوم، 1ی شماره

دفتر قم، باقر، محمد سیییدموسییوی همدانی، یترجمه المیزان، تفسیییرطباطبایی، سییید محمد حسییین، و3

و1384 چهاردهم، اسالمی، انتشارات

و 1353، چاپ دوم، طباطبایی، سید محمد حسین، قرآن در اسالم، تهران، دارالکتب االسالمیه و0

هدی، ترجمه و5 ند، محمد م عارو »ی قرآن مجید، تهران، دار القرآن الکریم فوالدو تاریخ و م عات طال دفتر م

و1359، چاپ سوم، «اسالمی

و1388ی فرهنگی تمهید، چاپ دهم، معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم، موسسه و9


مشابهات لفظی قرآن کریم و چالش اعجازین آن ها

زهرا محققیان

استادیار پ وهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده:صییدراسییالم و شیییوه اسییتنباط و دریافت مفاهیم آن، همواره یکی از از مانده برجای ادبی متن تنها عنوان خوانش قرآن کریم به

شییدن از فضییای نزول این کتاب، فهم آن های مهم در میان اندیشییمندان و قرآن پ وهان مختلف بوده اسییت، چراکه با دور چالش

دچار ابهامات بسیییاری گردیده و اختالفات متعددی در میان قرآن پ وهان ایجاد شییده اسییتو در این میان، آیات مشییابه در قرآن

داشییته های متفاوتی را از خویش به همراهکریم، همواره مرکز ثقل بسیییاری از مجادالت بوده و در طول تاریخ تا به امروز، خوانش

ها فهم اعجازگونه از این آیات اسیت که طرفداران آن، تفاوت میان اسیتو در این بین، یکی از اصیلی ترین و مهم ترین این خوانش

کوشیند تا اعجاز بیانی قرآن کریم را اثبات کنند و سیپس در پی تبیین علت این اختالو، می این آیات را ضیرورتا معنادار تلقی می

سلمانان رواج دارد، از قدیم االیام تا به امروز رایش بوده و آثار مختلفی ذیل آن نگارش نمایندو این روی کرد که عمدتا نیز در جامعه م

گذاردو بر همین اسیاس پردازد و سییر تکامل آن را به بحث و بررسیی می یافته اندو نوشیتار حاضیر به فرآیند رشید این رویکرد می

ارند که خاستگاه پیدایش رویکرد اعجازین نسبت به آیات مشابه )متشابه لفظی( در قرآن کریم سواالت اصلی این پ وهش از این قر

توان آثار نگاشیییته شیییده در ذیل این رویکرد چه خألهایی دارد و آیا می کدام اند؟ کردیرو نیا ندگان ینما نیمهمترکجاسیییت؟

آسیب)هایی( را در فرآیند تکامل این رویکرد برشمرد؟

اعجاز قرآن، مشابه لفظی، نظریه دریافت، اعجاز بالغی قرآنو واژگان کلیدی:

مقدمه

یز ن "دریافت "نظریه اسیییت که به "هرمنوتیک ادبی تاریخ "نظریه یکی از نظریات رایش در نقد ادبی معاصیییر،

سطه آن، ستم میالدی اهمیت وی ه ای پیدا کرد و بوا ستو این نظریه، در قرن بی شهور ا ه بتحولى از پرداختن م

،براى تکوین متن ایجاد شییدو از منظر طرفداران این نظریه، به سییوى خواننده، مولف و توجه انحصییارى به متن

یشییکاو ها کرده وبرقرار با متن خواننده پیوندهاى ضییمنى ت چراکهلف حیاتى اسییؤوجود خواننده به اندازه م

عالیمى که او ;براى خواننده نیسیت ، الیمع خود متن حقیقتا چیزى بیش از مجموعه اى از نمایدومى را پر آن

(و 13-15، ص 1385)نامور مطلق، بسازد یی رامعنا ،را دعوت مى کنند از یک قطعه زبانى

ساس مطابق این شرایط زمانی و مکانی خویش، خواننده ،نظریه برهمین ا سته هاى معینى ، با توجه به پیش دان

ای درونی و برونی خویش، معانی جدیدی را از آن اسیییتخراج می و براسیییاس توانمندیه را وارد اثر خواهد کرد

و تغییر پذیر اسیییت، همواره فرآیندى پویا ،فرآیند خواندن نمایدو از دیگر لوازم این نظریه آن اسیییت که چون

بنابراین فرهن دریافت از یک نسیل به نسیل دیگر تغییر می کندو گاهی نیز، افق انتظار که نظام پیچیده ای از

سوق داده و انتظاراتی را ایجاد می کنند که توقع خوا سوی یک اثر ست؛ وی را به سته ها و نیازهای مخاطب ا

دارند اثر در هنگام خوانش به آن انتظارات پاسخ مناسب دهدو این افق انتظارات که در خواننده شکل می گیرد،

خگوی افق انتظار مخاطب باشیید یا توسییط پیش متن ها و بافت حاضییر وی ایجاد می شییودو اگر متن تازه، پاسیی

چنین احسییاس شییود، آن گاه متن، مورد توجه قرار می گیردو از این منظر، اثر یا متن، یک پاسییخ به پرسییش

شده و مرتبط با متن شته ایجاد ست زیرا مخاطب با توجه به افق انتظاری که با خوانش متن های گذ مخاطب ا


عرصه پاسخ می دهدو از طریق این نظریه، همچنین می توان علل جدید است به پرسش افق انتظار خود در این

ورخم گرایش یا عدم گرایش مخاطبان به یک اثر یا جریان هنری و ادبی را شناسایی نمودو در این میان، وظیفة

و ندک تعقیب را ادبی آثار های تفسیر و معانی تاریخ که است خواننیییدگان ، این ادبییییات تاریخ نگارش در ادبی

از جمله متفکران این دیدگاه )یا جاس( 3و نیز یائوس 5روالن بارت، 1ولفگان آیزربکیییییشیدو تصیویر به را آن

(و 115-155ص ،1385 هستند و در بسط و گسترش آن، نقش عمده ای را ایفا نموده اند)روک: فتوحی،

خصوصا باشد م بوده رویکرد این ضمعر در ادبی متنی ماابه به نیز کریم قرآن که داشت انتظار توان می طبع به

ضای از شدن دور با سیاری ابهامات این کتاب دچار فهم نزول، ف میان در متعددی اختالفات آنجا از و گردید ب

شابه آیات میان، این درو شد ایجاد پ وهان قرآن سیاری ثقل مرکز همواره کریم، قرآن در م مجادالت درون از ب

ست بوده دینی و برون دینی شته خویش از را متفاوتی های خوانش امروز، به تا تاریخ طول رد و ا برجای گذا

استو

طرح مسئله

شابه لفظی معروو اند؛ آیاتی شابه که در عربی نیز با عنوان آیات مت ستند که منظور از آیات م صور ه ت دارای

و (18ق، ص 1018رمانی، ک ؛5ق،ص1055 های یکسان اند و تنها از برخی جهات با یکدیگر متفاوت اند)اسکافی،

در یک نگاه کلی، می توان تقسیم بندی زیر را از این آیات به دست آورد:

آنها ست بگونه ای که تمامی تعابیر و الفاو در تمامی مشابهت در اینگونه آیات، گاهى الف( آیات مشابه تام:

در سوره «تکذبان ربکما آالء فبأى» نه، آیهاختالفى تکرار شده اندو به عنوان نمو هیچ بى و این آیات، عینا الفاو

سی و یک مرتبه آمده و آیه شده « المحسنین نجزى کذلک إنا» الرحمن، صافات، چهار مرتبه تکرار سوره در

استو از این گونه آیات، با نام آیات تکراری نیز می توان تعبیر نمودو

شابه غیر تام: شتر گاهى ب( آیات م ساختار، دارای تفاوت هایی در اتدر این آی تعابیر بی شابه اند، اما در م

تأخیر، تذکیر و حذو، ابدال کلمات، تعریف و تنکیر و بسیییای موارد دیگر هسییتند؛ همانند آیات و ناحیه تقدیم

زیر که علیرغم شباهت تمامی واژگان، تنها دارای تفاوت هایی در ناحیه تقدیم و تأخیر هستند:

«و(58/بقره)«حطة قولوا و سجدا الباب ادخلوا و

«و (191/انعام)«سجدا الباب ادخلوا و حطة قولوا و

دارند: اختالو یکدیگر با معدوده، واژه بودن جمع و مفرد در تنها یا آیات زیر که

« و(84/بقره)«معدودۀ أیاما إلا النار تمسنا و قالوا لن

« (و50/ عمران آل)«معدودات أیاما إلا النار تمسنا لن قالوا و

این آیات، حجم نسبتا وسیعی از قرآن کریم را در بر گرفته و برهمین اساس اهتمام بسیاری از قرآن پ وهان را

به این آیات( کرارالت اسییرار) و( القران تصییریف)همچون عناوینی بابه خویش مشییغول داشییته اسییتو برخی

جوزی، ابن()المتشییابه ابواب) همچون ابوابی تحت دیگر، برخی ( و58ص ،1ج ، م5445 نقراط،)اند پرداخته

1 Wolfgang Iser

5 Roland Barthes

3 Hans Robert Jauss


شابه علم) و( 359ص ق،1048 شابهات االیات) و( المت اینگونه آیات از( 115ص ،1ج ق،1013 سیوطی، ()المت

شی واند رانده سخن شابه ا علم عنوان با آن از پنجم نوع در زرک ست کرده یاد اللفظی لمت شی، ) ا ق،1018 زرک

(و545: ص ،1ج

در سییالیان اخیر مداقه در اینگونه آیات افزایش یافته اسییت و آثار متعددی ذیل آن ها به چاپ رسیییده اندو به

ایسته ب و فنون و بکاود را آیات اینگونه خصائص است کوشیده خویش دکتری رساله در محققیان عنوان نمونه،

در طی این بازشییناسییدو او را آیات اینگونه اختالو علت تبیین برای( متأخر و چه چه متقدم)الزم منابع و ها

رساله تالش کرده است با نظر به مشابهات لفظی مذکور در سور حمد و بقره، علت اختالو این آیات را بررسی

ت، تحلیل هایی را ذیل علت این کند و با تأمل در منابع مرتبط و دقت در سییییاق لفظی و غیرلفظی این آیا

(ودکتری سرتاسررساله ،1310 اختالو بیان نماید )برای آگاهی بیشتر روک: محققیان،

اسالمی به بحث گذاشته است سنت طی در را آیات این با مواجهه مسلمانان انواع ای مقاله محققیان، سپس در

صایص و ماهیت و ست نموده تفکیک کدیگری از تاریخی مختلف های دوره در را ها آن خ مطالعه در چنانچهو ا

با تفحص در تاریخ سنت تفسیری مسلمانان و ،(مقاله سرتاسر ،1315 محققیان،)شده بیان تفصیل به محققیان

غیرمسییلمانان اینطور بدسییت می آید که اینگونه آیات، در تناسییب با ذوق و سییلیقه دوره های مختلف، خوانش

سته شته اند و ب صر و البته های متنوعی دا ضیات مکانی و زمانی، افق انتظارات مردمان هر ع شرایط و مقت به

ستو محققیان شمندان در هر دوران، رویکرد ها و مواجهه های مختلفی با آنها انجام گرفته ا توانمندی های اندی

ده اند را از در مقاله مذکور، نقش های مختلفی را که اینگونه آیات در موقعیت های گوناگون تاریخی بازی کر

ادبی و عرفی اعجازین، ای، مجادلهیکدیگر تفکیک نموده اسییت و آن ها را در چهار رویکرد اسییاسییی و عمده

معرفی و دسته بندی کرده است)همان(و

بر زتمرک با آن در خواهیم میو کرد تلقی محققیان پیشین های کوشش امتداد در گامی باید را رو پیش مطالعه

شابهات اعجازین ویکرد یعنی دریافتیکی از این چهار ر و جایگاه این رویکرد اوال، بدانیم کریم قرآن لفظی از م

نیمهمتر ثالاا، فرآیند تکوین و تکامل آن چگونه است؟؛ ثانیا، چیست؟؛ مسلمانان میان آن در پیدایش خاستگاه

شته ؛ و رابعا، آثارکدام اند؟ کردیرو نیا ندگانینما چه خألهایی دارد و آیا می توان کردروی این ذیل در شده نگا

آسیب)هایی( را از این جهت در فرایند تکامل این رویکرد برشمرد؟

برای پاسخ به این پرسش ها، ابتدا به معرفی این رویکرد خواهیم پرداختو سپس با نظر به منابع تاریخی شرایط

نظر به منابع متقدمان این حوزه، پاره ای رشد و تکامل آن را بررسی می کنیمو در نهایت نیز خواهیم کوشید با

از نقاط ضعف آن را برشماریمو

دریافت اعجاز گونه از مشابهات لفظی قرآن کریم -1

یکی از مهم ترین رویکردهای موجود در مواجهه با مشیییابهات لفظی قرآن کریم، خوانش اعجاز گونه این آیات

را به خویش جلب نموده استواست که از دیرباز تا به امروز طرفداران بسیاری

طرفداران این رویکرد معتقدند اختالفات رایش در آیات مشییابه قرآن کریم، هریک مفید فایده ای اسییت و بی

معنا و بی مقصد نیستو از نظر ایشان تکرار در قرآن کریم وجود ندارد و تشابهات موجود، به تکراری بودن آیات

؛ برای مطالعه بیشییتر روک: خطیب 58-51؛ کرمانی، ص148-141و 143مذکور نمی انجامد)روک: غرناطی، ص

أجل إلى یجری کل »و ،«5/رعد» مسییمى لأجل یجری کل»(و به عنوان نمونه، در 91ق، ص1055اسییکافی،


سمى و نباید آن را ، حامل معنایی است "ألجل"در کلمه "ل"با حرو "الی"؛ تفاوت لغوی حرو «51/لقمان» م

(و 548ص ق،1018 بی مقصد و بدون هدو تلقی کرد)الکرمانی،

و أبناءکم یذبحون العذاب سییوء یسییومونکم فرعون ءال من نجیناکم إذ و»یا به عنوان ماالی دیگر، در دو آیه

ستحیون ساءکم ی سومونکم فرعون ءال من أنجئکم إذ» ( و 01/بقره)«عظیم ربکم من بلاء ذالکم فى و ن سوء ی

ستحیون و أبناءکم یذبحون و العذاب ساءکم ی ست فعل (9/ابراهیم)«عظیم ربکم من بلاء ذالکم فى و ن "؛ کارب

سر فعل "أنجئکم "جای ب "نجیناکم ست و یا حذو حرو واو از در آیه اول و "یذبحون"حامل معنایی وی ه ا

شابه این عبارت در آیه دوم شتر روک: " أبناءکم یذبحون و "ذکر آن در م ست)برای مطالعه بی صد نی بدون مق

(و 115 -545ق، ص1043غرناطی،

ماقال ذرۀ فی السیییماوات و ال فی »ارض ذیل آیات زیر معنایی نهفته اسیییت: یا در تقدیم و تأخیر سیییماء و

و بسیاری شواهد و نمونه های دیگر که «و 91یونس/«)الأرض و ال فی السماء ماقال ذرۀ فی»( و 3سبأ/ «)الأرض

همگی مفید این معنایندو

به م ید با یات را ن نابراین این آ قل از ب هاتی، مسیییت یک از ج یات تکراری در قرآن تلقی نمود و هر به آ اا

و طرفداران این رویکرد، از این طریق به (58ص ،1ج ، م5445 ؛ نقراط،115ص ،1ج ق،1013 سیوطی، )معنایند

بسییط نظریه اعجاز ادبی)بیانی( قرآن کریم پرداخته اند و خاسییتگاه الوهی و وحیانی این متن مقدس را در پرتو

؛ 518-554ص ق،1055 ن اختالفات ظاهری در الفاو و واژگان اثبات کرده اند)روک: خطیب اسیییکافی، همی

و (و سایرین 09-05ق، ص1014کرمانی،

ما در ادامه بدون آن که بعد اعجازین این آیات را منکر شویم، خواهیم کوشید با نظر به منابع متقدم، پاره ای از

سیب های وارده به این رویکرد را شده ذیل این آیات را آ سازیم و برخی از معایب تحلیل های انجام سته برج

شان دهیمو بنابراین صلی تمرکز شویم؛ منکر را آیات این ظاهری خاص معانی اینکه بدون ن لیلتح بر را خود ا

کردو خواهیم معطوو متقدم، متون در هم آن آیات، این ذیل شده انجام های

کریم قرآن لفظی مشابهات از گونه اعجازخاستگاه پیدایش رویکرد -2

یدعو اصالت و اسالم دین حقانیت در باب کتاب اهل و میان مسلمانان جدلی در قرون نخست اسالمی، فضایی

سالم بوجود آمد پیامبر صلی نقاط از یکی .ا سالت حقانیت مجادالت، این در بحث ا ضرت ر در( ص)محمد ح

روایات و متون شواهدی از ارائه با مسلمانان های نوشته و است بوده لیثتا اندیشه ابطال و مسیحیت مقابل دین

یا و( ص)اکرم پیامبر نبوت اثبات جدید درصیدد عهد و قدیم عهد از هایی بخش به مراجعه با گاه و اسیالمی

نضم ز،نی مسیحی متون مقابل، درو اند مسیحیت دین و عیسی )ع( بر اسالم نیز برتری دین و وی برتری اثبات

شواهدی این انکار و رد سمانی کتب یا قرآن متن از را امر، کنند و وحیانی می ارائه خود مدعیات بر خویش آ

وبودن قرآن را مخدوش می نمایند

ضات شت می نماید که تناق شابه قرآن کریم بازگ شان، به آیات م شواهد مورد ادعای ای در این میان، برخی از

انی بودن این کتاب را در نگاه این گروه، زیر سییوال می بردو برهمین اسییاس، ظاهری موجود در این آیات، وحی

یکی از اولین دریافت ها و خوانش ها از این آیات، خوانش و دریافتی است که اندیشه وجود تناقض در قرآن و از

آن جا غیروحیانی بودن الفاو آن را تداعی می نمایدو


عجازین از مشابهات لفظی قرآن و اسناد اندیشه اعجاز بیانی به اینگونه خوانش ا گیری شکل عامل در اما دومین

شت بازگ سوم قرن در معتزلی کالمی متکلمان و ادبی های مسائل درونی جامعه مسلمانان یعنی دغدغه آیات، به

که بودند اسییالمی های گروه نخسییتین از حدیث، اهل کلی مخالفان طور به و معتزله می نمایدو بطور واقع،

سش ضوع و اند کرده طرح قرآن فهم مبنای و ماهیت، در باب ذات، کالمی هایی پر شابه لفظی نیز، از مو آیات م

ست، ست از همین آنجاکه مرتبط با نظم قرآن ا سائل د ست م سو از ادیبان برخی ادبی های دغدغه که ا و یک

شته جدی نقش آن تدریجی طرح در دیگر، سوی از ملحدان و مخالفان از جانب خارجی شبهات مهم .اند دا

تاس این ساخته؛ مشغول به خود سوم و دوم قرون در را معتزلی متکلمان ذهن راستا، این در که پرسشی ترین

ثار از را اهلل کالم که هاسیییت وی گی کدام : که حاء، آ باء، فصییی غاء، خط هان و شیییعراء بل مایز ک می مت

(و058 م،1189الشرفی،)سازد

ست که چنین شه بدیهی ا سته از اندی ضای در قبلی آرای و ها پرسشی، نه بدون پیش زمینه بلکه برخا علمی ف

ست؛ به عنوان نمونه، در منابع آمده قبل های دهه سی که بوده ا به معروو( ق 559 حدودو م) صبیح بن عی

شر شاگردان از و المردار ابوموسی س بوده عتقدم کرد، می فراوانی دفاع قرآن نظریه خلق از که بن معتمر، ب تا

صاحت و نظم و بالغت حیث از را قرآن قادرند همانند مردم ستانی، ) کنند تقلید ف شهر (و 85-83، 1، ج1390ال

صره معتزله که فوق، پرسش به دهندگان برخی از پاسخ بودند دمعتق زیدی هستند؛ شیعیان ایشان به تبع و ب

ست نهفته قرآن نظم در تر دقیق تعبیر و به آن زبان ذات در معجزه قرآن، که و از منظر یکی از طرفداران این 1ا

ق( که یکی از ادبای متبحر در این دوران نیز محسیییوب می شیییود، تأثیر بالغی کالم 388گروه یعنی خطابی)م

صرفا از طریق انتخاب الفاو حاصل نمی شود بلکه ساختار و نظم مرتبط کننده این الفاو نیز در آن نقش داردو

شود یا زیبایی آن را از بنابراین هر تغی صلی عبارت می ساختار، یا موجب انحراو در مراد ا یری در الفاو یا در

(و برهمین اساس عبارات قرآن بلیغ ترین عبارات، حاوی بهترین معانی 545-549بین می برد)خطابی، بی تا، ص

و برخوردار از زیباترین ساختارندو

علت اختالو آیات مشابه لفظی نیز، در نظم قرآن، تبیین اطراو در اه بحث گیری اوج با توجه به این مبنا و با

یافت و سرانجام در قرن پنجم که دوران شکوفایی و بالندگی فکری و علمی مسلمانان به میان قرآن پ وهان، راه

شییمار می آید، تقریر کتب مسییتقل پیرامون اهمیت شییناخت اعجازین این آیات آغاز شییدو از این طریق بود که

طرفداران این به رشیید و تکامل خویش رسیییدو قوت گرفت و در قرون بعدی، اندیشییه اعجازبیانی قران، ایجاد و

به و ست نی فایده از خالی هرگز که نهفته ظریفی فوائد و اسرار آیات، این در واژگان تکرار دررویکرد معتقد بودند

(و58ص ،1ج ، م5445 خته اند)نقراط،همین دلیل تحت عنوان اسرار التکرار نیز به این آیات پردا

از جمله اولین آثار نگارش شییده در این حوزه، می توان به کتاب خطیب اسییکافی اشییاره نمود که بطور خاص با

شته تحریر در آمدو شابه لفظی( در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، به ر هدو )تبیین علت اختالو آیات م

طعن و ملحدین به ، به صییراحت، یکی از دالئل تألیف کتابش را پاسییخ در مقدمه کتابش( ق 054م)اسییکافی

دارد؛ معرفی کرده اسییتو او در وجود تکراری یا متناقض آیات قرآن، در می کنند گمان که قرآن به زنندگان

شان 1 سته دومی قرار دارند که باید ای ستین معتزله را در مقابل این گروه، د شان بغداد نخ دند تأکید ننموده و معتق قرآن تألیف و نظم بر چندان نامیدو ای

ظریهن به اصطالحا امر این است که خداوند جانب از مانعی ایجاد سبب به بالغت آن؛ بلکه و نظم و جمالت ذات به بشر قرآن، نه به دلیل عجز بودن معجزه

واست یافته شهرت صرفه


سکافی، )ادامه، اینگونه آیات را مدالیلی جهت اثبات اعجاز بیانی قرآن کریم می داند -554ص ق،1055 خطیب ا

سیییایر نویسیییندگان این دوران نیز، در مقدمه آثارشیییان به این امر اشیییاره کرده اندو برخی همانند و(518

لتکرارا کرمانی، أسرارق( به اثبات دالیل برتری پیامبراسالم)ص( بر سایر انبیای الهی پرداخته اند) 545کرمانی)م

شییبهات ملحدان و طاعنان را از اهم ق( پاسییخ به 548( و گروهی دیگر همانند غرناطی)م8-1: ص القرآن، فی

شمرده اندو حتی غرناطی این مهم را در نامگذاری کتابش نیز لحاو کرده شان بر دالیل خویش برای نگارش آثار

و (105-105ص ق،1043غرناطی،) "التعطیل و االلحاد بذوی القاطع" است:

نوان رویکرد غالب ذیل این آیات مطرح این اندیشه در قرون بعد قوت بیشتری گرفت و کم کم در طی زمان به ع

شدو تا به امروز نیز، این دریافت و خوانش از آیات مشابه لفظی، به عنوان یکی از خوانش های حداکاری از قرآن

کریم، مطرح و جاری است و طرفداران بسیاری را نیز پیرو خود نموده استو

مهم ترین آثار در میان متقدمان -9

مشابهات لفظی قرآن کریم در جهت مقابله با اندیشه های درون دینی و برون دینی معاضد با همزمان با اهمیت

صلی ترین این آثار در میان متقدمان به شدو ا شته سلمان نگا قرآن کریم، آثار مختلفی در میان قرآن پ وهان م

شرح زیر است:

اهللعبد ابی از «اب اهلل العزیزالتأویل فی بیان االیات المشااابهات فی کت غره و التنزیل دره»الف(

ق( 420م) اسکافی خطیب

معروو و ممه اثر «العزیز اهلل کتاب فى المتشابهات االیات بیان فى» دیگر عنوان یا «التاویل غرۀ و التنزیل درۀ»

وباشد مى( رازى ابوعبداهلل)االسکافى االصبهانی الخطیب عبداهلل بن محمد عبداهلل ابو

علت انتسییای وی به ری و نیز لقب یافتن وی با نام خطیب، سییخنرانی های او در هان بوده و وی از اهالی اصییف

ق ، 1044ق است)الحموی، 054تاریخ تولد وی معلوم نیست اما سال وفات او از نظر برخی، شهر ری بوده استو

؛ 911تا، ص ق ذکر شده است)حاجی خلیفه، بی 051( و در برخی کتب 035،ص3؛ کحاله، بی تا، ج905، ص9ج

(و در کتب تراجم نیز از زمان حیات او، یا شیوخش یا شاگردانش چیزی نیامده 90، ص5باشا البغدادی، بی تا، ج

محمد بن على بن ابراهیم نقل و روایت به که اوست امالى از اى مجموعه پ وهى قرآن در اسکافى اثر این استو

آیه 553 اثر او در این (و5ق، ص1055ت)خطیب االسکافی، برجای مانده اس اردستانى الفرج ابى ابن به معروو

ز ا وقرار داده است بررسى مورد مصحف، ترتیب حسب به گردد مى ختم الناس سوره به و آغاز بقره سوره از که

صر سقا)م شیخ عبدالمعطی ال ست: تحقیق ال شده ا ق(؛ تحقیق محمد 1359-این کتاب، تاکنون دو تحقیق انجام

ق(و1055-مصطفی آیدین )مکه

ست، محققان بریک سوب ا صفهانی من سبت این کتاب با کتابی که به همین نام به راغب ا ست درباره ن گفتنی ا

صفوان عدنان، صفحه نخست)رک: ستندو نظر به تطابق متن این دو اثر جز در ( و وجود 14ق، ص1019نظر نی

سخه های کهن از هر دو)همان؛ فرحات، سد)رک: حاجی خلیفه، ( این بحث جدی به 15ق،ص1045ن نظر می ر

ستقل 555-558ق، ص1059؛ زرزور، 031، ص1بی تا، ج (؛ در حالی که برخی محققان هر یک از دو کتاب را م

از دیگری ثابت دانسییته اند، برخی دیگر شییواهدی بر وحدت آن دو مطرح سییاخته و بعضییا کتاب را به خطیب

( و برخی به راغب 555-558ق، ص1059؛ زرزور،031، ص1اسییکافی االصییبهانی)رک : حاجی خلیفه، بی تا، ج


سی، صفهانی)آلو ؛ 03، ص1، جم5441؛ آیدین،11و ص155، ص51؛ ج119، ص58؛ ج130،ص 51ق، ج1045ا

( نسبت داده اندو 54ق، ص1045فرحات،

ان واین بحث از جهتی به ابهام موجود درباره دوران حیات راغب نیز باز می گرددو در حالی که بسیاری از محقق

سته و وفات او را به سال ق شمرده اند، شواهد قابل 545فهرست نگاران او را متعلق به نیمه دوم قرن پنجم دان

ق باز می گردد)روک: 055توجهی حاکی از تعلق او به حدود یک قرن پیشییتر اسییت و وفات او به حدود سییال

شدی، 35-38ق، ص1019عدنان داودی، صر یکدیگر (و بر این ا55، ص1ق، ج1050؛ ال ساس به واقع آن دو معا

به شمار می آیند و احتمال تعلق واقعی کتاب به راغب نیز، دور از احتمال نیستو ضمن آن که از جمله شواهد

سیر یاد می کند)خطیب سوره کافرون، مولف از کتاب دیگرش به نام جامع التفا ست که در ذیل قابل توجه آن ا

، 1385وان تنها در شییمار آثار راغب گزارش شییده نه خطیب)اسییعدی، ( و این عن353ق، ص1055االسییکافی،

(و19-15ص

.(ق 505م)الکرمانی حمزه بن محمود از «القرآن مشابه فی البرهان»ب(

باشد؛ به اجماع تمامی مى متعددى تالیفات داراى و هجرى ششم قرن در اسالمى علوم دانشمندان از که مؤلف

صر سفانه از او اطالعات چندانی در کتب تراجم وجود محققان، محمود بن حمزه بن ن ست؛ منتها متأ الکرمانی ا

545نداردو سیال تولد او در هیچ منبعی ذکر نشیده اما اکار مورخان و صیاحب نظران، سیال وفات وی را سیال

همانند نیز (و کتاب کرمانی198، ص15؛ کحاله، بی تا، ج091، ص1خلیفه، بی تا، ج قمری دانسیییته اند)حاجى

سکافی، کتاب ست قرآن های سوره ترتیب به ا شابه را ترتیب به ناس، سوره تا حمد سوره از و او نیز ا آیات م

واست نموده بررسی

ن اب«)القرآن متشییابه معانى فى البرهان»در منابع مختلف، عناوین متعددی برای این کتاب دیده می شییود:

شابه توجیه فى البرهان» (؛511، ص5الجزری، بی تا، ج سرار 1115، ص5خلیفه،بی تا، ج حاجى«)القرآن مت (؛ ا

(و081، ص8التکرار )الشنقیطی،ج

تشابه م آیات یعنی است قرآن در تکرار به قائل موارد برخی در نکته قابل توجه در این کتاب آن است که مؤلف،

صرو کیف انظر: تعالى قوله» همانند داند می معنایی اختالو بدون اول، آیه تکرار را لفظی و 09/انعام)الآیات ن

اختالو و نبوده تکرار به قائل موارد بسیاری در اما( 155 ص ق،1018 ( )برای مطالعه بییشتر روک: الکرمانی،95

سروا الذین: تعالى قوله» همانند شود می متذکر را آیه دو معنایی سهم خ «: 54 و 15/انعام» یؤمنون ال فهم أنف

(و154ص ق،1018 کرمانی،)«الکتاب أهل حق فی الاانى و الکفار، حق فی األول ألن بتکرار؛ لیس

ست کرمانی سیاری در گفتنی ا سکافی به خویش ارجاعات( مورد 94 تقریبا)موارد ب سایر در و نموده ذکر را ا

واست کرده اکتفا او کالم به و نقل او از او، به دهی ارجاع بدون نیز موارد

طا)بیروت قادر ع بدال جام شیییده اسیییت: تحقیق ع تاکنون ان تاب هار تحقیق از این ک ق(؛ تحقیق 1049چ

سلیمان العمر 1018خلف) اهلل عبد الدین عز ق(؛ تحقیق أحمد1015سیدالجمیلی)قاهره صر بن ق(؛ تحقیق نا

م(و 1181)


تأویل القاطع بذوی االلحاد و التعطیل فی توجیه المشااابه ا مالک»ج( از «للفظی من ای التنزیل ال

.(ق 701م) غرناطی الزبیر بن ابراهیم بن احمد

نویسیینده این کتاب، ابوجعفر احمدبن ابراهیم بن الزبیر بن محمد بن ابراهیم بن الزبیر بن عاصییم معروو به ابن

ق( استو958 -548الزبیر غرناطی)

سکافی، کتاب همانند نیز غرناطی کتاب روش ست قرآن یها سوره ترتیب به ا هسور تا حمد سوره از یعنی ا

سی ترتیب به ناس را ست نموده برر شاره نکته این به کتابش مقدمه در ویو ا شته ا ستاد پیرو را خود و دا ا

حمد هسور از غرطی اما نموده آغاز بقره سوره از اسکافی که تفاوت این با البتهو کند می معرفی اسکافی خویش،

ست پرداخته شبهات طرح به شابهات، توجیه و تحلیل در غرناطی تفاوت عمده روش وا و حتی متقدمین با مت

صار نه متآخرین بعد از خویش، ست بحث در تطور و آیات عمق در تغور که ایجاز و اخت سبت ویو ا سایر به ن

مورد هآی بعد و قبل آیات به و برده بهره سیاق از بیشتر متآخر، چه و خویش از متقدم چه لفظی، متشابه کتب

نیز و اسکافی توجیهات و ها تحلیل اصالح و تکمیل کتاب، این نگارش از را او هدفش واست پرداخته نیز بررسی

کتاب امن دلیل همین بهو کند می معرفی هستند، قرآن در تکرار یا تناقض وجود به معتقد که کسانی یه پاسخ

(و 105 ص ،1ج ق،1045 ناطی،الغر)است نامیده "التعطیل و االلحاد بذوی القاطع" را خویش

و ام نموده بررسی را کریم قرآن آیات از آیه 355 من و آیه 553 اسکافی غرناطی در مقدمه کتابش می نویسد:

الغرناطی،)ام نموده عالمتگذاری شده غفلت یعنی( المغفل) معنای به( غ) حرو با نکرده، ذکر او که را مواردی

شده عالمتگذاری غرناطی توسط "غ" حرو با که مواردی ست که برخی این درحالی ا (و113ص ،1ج ق،1045

دور رناطیغ نظر از یا موارد، گونه این که است محتمل بنابراینو گردیده اند تبیین قبال اسکافی خود توسط اند؛

نبوده اندو وی، دسترس نسخه در یا مانده

ترین آن ها عبارتند از: تحقیق محمد کامل از این کتاب، تاکنون تحقیق های متعددی انجام شیییده که عمده

-ق(؛ تحقیق عبدالغنی محمدعلی الفاسی)بیروت 1043-م(؛ تحقیق سعید فالح )تونس 1185-احمد که )بیروت

م(و 1113ق(؛ تحقیق ابراهیم بن عبدالعزیز الزید )1034 -ق(؛ محمدفاضل السامرائی)اردن1055

( ق799م)جماعه بدرالدین از «المثانی من المشابه فی المعانی کشف»د(

سعداهلل بن جماعه بن علی بن جماعه بن حازم الکنانی مؤلف این کتاب بدرالدین ابوعبداهلل محمدبن ابراهیم بن

شهور به ابن جماعه) شافعی م صحاب -ق931 -533الحموی ال سب وی به مالک بن کنانه، از ا ستو ن شام( ا

ص سد و کتب تراجم پیرامون سخن پیامبر)ص( می ر فات بارز اخالقی او و جایگاه و مرتبت علمی و اجتماعی او

(و 9، ص5ق، ج1315بسیار رانده اند)ابن حجر،

سخی صرانش معرفی می کند که پا سواالت همع سخ به وی در مقدمه خویش، هدو از نگارش این کتاب را پا

(و 81، صق1014برای آن ها در کتب مفسرین یا سایرین علما موجود نبود)ابن جماعه،

شابهات در آن جامعیت شود، نمی دیده متقدم کتب در که کتاب این ابتکارات از یکی رآنق معنایی و لفظی ت

ست) کریم شابهات بر عالوه یعنی آیه( 081ا شابه آیات از برخی لفظی، ت برخی از ها آن معانی که را معنوی مت

رنظ لفظی،از متشابهات کارت دلیل به اماو است هداد قرار بررسی مورد را بوده نیز غموض و شبهه دارای جهات

فظیل متشابهات به گرچه وی واست گرفته جای لفظی متشابه کتب زمره این کتاب در قرآنی، علوم دانشمندان


شابهات از بیش شابه موارد برخی نهایت، در اما پرداخته معنوی مت اتآی همانند انداخته قلم از نیز را لفظی مت

.آیات سایر و نساء رهسو 159 و 05 ،13

است و در بسیاری موارد حتی ارجاعی نیز به کتاب او برده بسیار بهره کرمانی آثار از جماعه گفتنی است که ابن

ستو ستان نداده ا شده: تحقیق عبدالجواد خلف)پاک ق(؛ تحقیق 1014از این کتاب، تاکنون چهار تحقیق انجام

ق(؛ تحقیق 1058 -محمدحسیین محمد حسیین اسییماعیل)بیروت ق(؛ تحقیق 1054-مزروق علی ابراهیم)ریاض

ق(و 1041 -عبدالغفار بدرالدین)مدینه

ق(326از ابی یحیی زکریا االنصاری)« فتح الرحمان بکشف ما یلتبس فی القران»ه( کتاب

سامه بن حمید بن رداد بن زکریا بن احمد بن محمد بن زکریا ابویحیی الدین این کتاب اثر زین ولیدالعب بن ا

ق( استو853 -155 -االنصاری)مصر الشافعی

سخ آیات، برخی تکرار سبب بیان را خویش نگارش هدو کتاب، مقدمه در مؤلف ذکر و شبهات به گویی پا

کتاب هماننداو نیز، (و54 ص م،1183 االنصاری، )است کرده معرفی متشابه آیات ذیل در موجود سواالت برخی

رخیب از ها آن معانی که را معنوی متشابه آیات از برخی لفظی، تشابهات بر الوهع جماعه، ابن اثر المعانی کشف

رنظ از لفظی، متشابهات کارت دلیل به اماو است داده قرار بررسی مورد را بوده نیز غموض و شبهه دارای جهات

استو گرفته جای لفظی متشابه کتب زمره در قرآنی، علوم دانشمندان

ست سبت ویگفتنی ا شابه تعداد آیات خویش، متقدم کتب به ن شتری مت سی را بی ست کرده برر عنوان هبو ا

سکافی بقره، سوره ذیل در نمونه و موضع 58 جماعه ابن موضع، 04 غرناطی موضع، 09 کرمانی موضع، 53 ا

ودانستاستو از این لحاو، شاید بتوان کتاب او را جامع تر از سایر قبلی آن نموده بررسی را موضع 93 انصاری

ق(؛ تحقیق عبدالسمیع 1043 -از این کتاب، تاکنون سه تحقیق انجام شده: تحقیق محمد علی الصابونی)بیروت

م(و1111 -ق(، تحقیق احمد السایح)قاهره1040 -محمد احمد حسین)ریاض

کر الم، به ذاز دیگر آثار متقدمان ذیل این آیات می توان به موارد زیر اشییاره کرد که بدلیل جلوگیری از اطاله ک

مختصر آن ها اکتفا می کنیم:

ق(111از جالل الدین السیوطی)م« قطف االزهار فی کشف االسرار» و1

ق(159از ابی یحیی زکریا االنصاری)م« فتح الرحمان بکشف ما یلتبس فی القران» و5

ق(1300از عالمه السید محمد ابوالخیر عابدین)م« التقریر فی التکریر» و3

و سایر موارد و0

ین آثار در میان متأخرانمهم تر -4

در دهه های اخیر بار دیگر، توجه مسییلمانان به مشییابهات لفظی قرآن کریم قوت گرفته و آثار متعددی را ذیل

این گونه آیات به رشیییته تحریر در آورده اندو آثاری که مشیییابهات لفظی قرآن را با حوزه بالغت و اعجاز بالغی

ای اعجاز بیانی این متن برشمرده اندو عمده این آثار به اختصار عبارتند از:قرآن ربط داده و آنها را دریچه ای بر

م(5441از محمد علی الصامل)« من بالغه المشابه اللفظی فی القران الکریم» و1

م(5441از صالح عبداهلل الشاری)« المشابه اللفظی فی القران الکریم و اسراره بالغیه» و5

م(و5445از ابوزنیه)« القران الکریم الحذو و الذکر فی المشابه اللفظی فی» و3


از محمد محمود «المشیییابه اللفظی فی القران الکریم، ریه فی التفسییییر من خالل اللغه و السییییاق » و0

م(5441القاضی)

م(1181از محمد االمین الخضری )« من اسرار الحروو العطف فی الذکر الحکیم» و5

م(1113المین الخضری)از محمد ا« من اسرار الحروو الجر فی الذکر الحکیم» و9

ن محمد االمی« االعجاز البیانی فی صییییغ االلفاو دراسیییه تحلیلیه لالفراد و الجمع فی القران الحکیم» و5

الخضری)بی تا(

م(و1110از محمد االمین الخضری)« القرآنیة الفاصلة نسق فی النغایرۀ اسرار من » و8

ق(1110مشاهره) مشهور از «بالغیه نقدیه دراسه الکریم القران فی اللفظی المشابه» و1

(ق1388یاسین) از خلیل« القرآن مشابهات علی اضواء » و14

الکالس خلیل الدین صالح از « القرآن فهم فی القرآن منهش التشابه» و11

و سایر آثارو و15

شتگان را تکمیل کرده و برخی، ستو برخی روش های گذ غیر از این آثار، نگارش های دیگری نیز انجام گرفته ا

ا نقد نموده اندو عده ای نیز با هدو حفظ تراث، به نسییخه شییناسییی و احیای نسییخ خطی آثار قدما آثار آن ها ر

شتر این صیل بی سایر تحقیقات خویش به معرفی و تف شابه قرآن کریم پرداخته اندو نگارنده در مرتبط با آیات م

، 1315ی؛ محققیان، ، سییرتاسییر رسییاله دکتر 1310آثار پرداخته اسییت)برای مطالعه بیشییتر روک: محققیان،

سرتاسرمقاله(و

آسیب های کتب متقدم در خوانش اعجازین از مشابهات لفظی قرآن کریم -5

بیشتر یتشمول دلیل متقدمان، به حوزه اثر مرتبط با پنش لفظی، متشابه آیات پیرامون شده نگاشته آثار میان از

منداناندیش سایر و دارند بیشتری جامعیت ،متأخر آثار حتی کتب سایر به نسبت نوآوری جنبه رعایت و آیات

ستدالل، نحوه و روش در تقریبا حوزه، این در متأخر شت دلیل همین بهو اند برده فراوان بهره کتب این از ا ارنو

شان را معرفی شهود در تحلیل های ای سیب های م شد پاره ای از آ ضر، تنها بر این آثار تکیه دارد و می کو حا

کندو

طقی و نامعقول بودن برخی تبیین هاغیرمن -5-1

سخ شان را در ارائه پا شابهات لفظی قرآن کریم می توان عمده ایراد وارده به ای با تأمل در آثار متقدمین ذیل م

هایی نامستدل و غیرعلمی تلقی نمودو به بیانی ساده تر، در پاره ای موارد تبیینات ارائه شده توسط این مؤلفان؛

س شتوانه های تفسیری، لغوی و غیره هستندو عنوان نمونه می توان به موارد زیر ذوقی به نظر می ر ند و فاقد پ

اشاره نمود:

مثال اول:

« (و154بقره/«)نصیر ال و ولیأ من الله من لک ما العلم من جاءک الذی بعد أهواءهم اتبعت لئن و

« (و105بقره/«)الظالمین لمن إذا إنک العلم من جاءک ما بعد من أهواءهم عتاتب لئن و

«(35رعد/«)واق ال و ولیأ من الله من لک ما العلم من جاءک ما بعد أهواءهم اتبعت لئن و

اسییتو "ما"و "الذی"در کاربسییت حروو فوق، مشییابه آیات ختالوا همانگونه که مشییاهده می شییود؛ جهت

نویسندگان کتب متشابه لفظی در جهت تبیین علت این اختالو چنین گفته اند:


ست: از شته ا شاره کرده و نو سب کمی الفاو با مقیاس کمیت آیات ا غرناطی جهت تبیین علت اختالو، به تنا

دیگر سو، چون آیه سوره رعد به اختصار از اهل کتاب سخن رانده، از دو حرو تشکیل شده و از "ما"یک سو

154برای تناسب با این اختصار، در این سوره استفاده شده استو اما در آیه اول، یعنی آیه "ما"بنابراین حرو

شان "الذی"بقره، هم شکنی های ای سیاق آیات قبل آن، از اهل کتاب و کار شده و هم شکیل از پنش حرو ت

آمده تا بواسطه تعداد حروو بیشتر، "الذی"، "ما"جای حرو طور مفصل سخن گفته استو به همین دلیل بهبه

جای بقره، به 154در آیه "نصیییر"به این اطناب اشییاره داشییته باشییدو وی همچنین پیرامون علت کاربرد کلمه

لیأ من اللییه من لییک مییا»در "واق" نیز، از همین نحوه اسیییتییدالل بهره برده ( 35رعیید/ «)واق ال و و

(و 534-531،ص1ق، ج1045است)غرناطی،

انصاری نیز به ماابه یکی دیگر از مؤلفان متقدم، معتقد است: چون علم در آیه دوم از علم در آیه سوم نیز کمتر

ده اسیییتبرای داللت بر این تبعیض و افاده این جزئیت آم "من"اسیییت، برهمین اسیییاس در آیه دوم، حرو

(و51م، ص1183انصاری، )

سی: شمارش تحلیل و برر شابه مذکور، شود؛ در تحلیل غرناظی از علت اختالو آیات م چنانچه مالحظه می

چه اب پرسید های عددی و کمی الفاو و حروو، عامل اصلی در تبیین علت اختالو تلقی شده اندو در اینجا باید

دانسییته شییود؟! آیا اینگونه توجیهات با تقدس متن قرآن کریم این شییمارش عددی می تواند موجه توجیهی

منافاتی ندارد؟ بدیهی اسییت که اینگونه تبیینات، نه از پشییتواند عقلی معتبری برخوردار هسییتند و نه از دالیل

متقن تفسیری یا لغوی تبعیت می کنندو

،1روک: غرناطی،ج)اند داده انجام نیز آیات سییایر در را ها تحلیل اینگونه گفتنی اسییت که غرناطی، مشییابه

(و505ص

مثال دوم:

»کتاب فی إال أکبر ال و ذلک من أصییغر ال و الأرض فی ال و السییماوات فی ذرۀ ماقال عنه یعزب ال

(و3سبأ/«)مبین

«سماء فی ال و رضالأ فی ذرۀ ماقال من ربک عن یعزب ما و صغر ال و ال فی إال أکبر ال و ذلک من أ

(و91یونس/ «)مبین کتاب

سماوات مقدم بر ذکر زمین سایر اختالفات دو آیه، ذکر سبأ، فارغ از سوره چنانچه از آیات فوق بر می آید؛ در

استو کرمانی در بیان علت این تقدیم و تأخیر به شده است اما در سوره یونس زمین مقدم بر سماء ذکر گردیده

شاره کرده که سماوات بر زمین مقدم شده است: سماوات فی ما له الذی لله الحمد«آیه اول سوره سبأ ا ما و ال

)کرمانی، (و او از این آیه لزوم تقدم سییماء بر زمین را در آیه سییوم نیز نتیجه گرفته اسییت 1سییبأ/«)الأرض فی

(و555ق، ص 1018

کرمانی همچنین در ذیل سییوره یونس نیز به آیات مذکور اشییاره کرده اسییت و در آنجا نیز علت تقدم زمین بر

« 91یونس/» السماء فی ال و الأرض فی »آسمان را سکونت مخاطبان بر روی زمین، نه آسمان مطرح کرده است:

(و119ق، ص1018کرمانی، «)فیها المخاطبین لکون األرض فقدم

در نقد تبیین کرمانی، اوال می توان به سیاق آیات سابق بر آیه سوره یونس نیز اشاره کرد که تحلیل و بررسی:

سوره یونس نیز 91در تمامی آن ها، سماء بر زمین مقدم شده استو بنابراین در صورت صحت تبیین او، در آیه


ردیدو ثانیا، تحلیلی که او ذیل همین آیه در سوره یونس ارائه نموده است؛ می بایست سماء بر زمین مقدم می گ

سایر آیات از جمله آیه سوره سبأ نیز قابل بحث استو به همین دلیل هیچ یک از شکال است و در مورد مورد ا

دو تبیین او موجه و منطقی نیستندو

مبهم بودن برخی پاسخ ها -5-2

تبیینات ارائه شییده ذیل مشییابهات لفظی قرآن کریم در آثار مذکور، اینطور به نظر در پاره ای موارد، با دقت در

می رسیید که علیرغم تالش مؤلفان این آثار، مسییئله علت اختالو این آیات همچنان باقی اسییت و توضیییحات

شاره کر سته آیات زیر ا ستو به عنوان نمونه می توان به د شای علت این اختالو نی شان، چندان راهگ د کهای

مؤلفان گرچه کوشیده اند تا از پشتوانه های لغوی برای تبیین علت بهره برند اما در این زمینه موفق نبوده اند:

«شیئا لونقیع ال آباهم کان أولو ءاباءنا علیه لفیناأ ما نتبع بل قالوا الله أنزل ما اتبعوا لهم قیل إذا و

و(154/بقره) «یهتدون ال و

«إلى میدعوه الشیطان کان أولو ءاباءنا علیه جدناو ما نتبع بل قالوا الله أنزل ما اتبعوا لهم قیل إذا و

و(51/لقمان)« السعیر عذاب

فاو به ت جه با تو کافی، ید: اسییی ته و می گو لت اختالو پرداخ به تبیین ع گان مورد اختالو، نایی واژ ت مع

در ویافتم را گم شده چیز یعنی «الشی وجدت: »شود می گفته ماال آید: می مختلف اشکال به "وجدت"لفظ»

،یافتن معنای بر عالوه نیز، اوقات برخی اماو اسییت مفعول یکی دارای و یافتن معنای به «وجدت»فعل این جا

ستن و علم معنای دارای ست؛ نیز دان ستم عاقل را زید یعنی «عاقال زیدا وجدت»همانند ه از «الفیت» اماو دان

اما ؛ «الشی الفیت»گفت توان نمی ماال آید، نمی مفعول یک با همراه هیچ گاه که است مفعولی دو افعال جمله

موضییع در بنابراینو اسییت عام «وجدت»ظ لف و خاص «الفیت» لفظ پسو «عاقال زیدا الفیت»گفت: توان می

ستعمال ( بقره سوره )اول ستعمال دوم، مورد در و بهتر تر خاص لفظ ا شترک لفظ ا ست)خطیب سزاوارتر م ا

(و 31ق، ص1055االسکافی،

به تواند خاص اسیت و نمی « ألفیت»چون : گویند می و پذیرفته را اسیکافی نظر عینا کرمانی و انصیاری نیز،

مفعولی دو هم و مفعولی یک هم که «وجد»بعد و ذکر شییود اول اسییت بهتر بیاید، ولیمفع یک صییورت

(و91-95م، ص 1183؛ انصاری،151ق، ص1018است)کرمانی،

سی: صاری به تفاوت معنایی افعال تحلیل و برر سکافی، کرمانی و ان و "وجد"در تحلیل های مذکور هرچند ا

ی برای تببین علت اختالو مذکور بهره برده اند؛ اما در نهایت بحث را پرداخته اند و از پشتوانه های لغو "الفی"

صیص سوره بقره و "الفی"ناقص رها کرده اند و بدون بیان دلیل تخ سوره لقمان، بحث را ناتمام "وجد"به به

سندور باقی گذاشته اندو به همین دلیل مسئله همچنان باقی است و ابهام یا علت اختالو، رفع نشده به نظر می

تضاد برخی تبیین ها با سیاق آیات -5-9

یکی دیگر از عمده ایرادات وارد به کتب مذکور، عدم توجه مؤلفان به سیییاق برخی از آیات مورد بررسییی اسییتو

سیاق کل قرآن سند و گاهی نیز با سیاق آیات قبل به نظر می ر شکار با ضاد آ شان، در ت گاهی تبیین های ای

ما جهت نمونه، دو ماال زیر را ارائه می کنیم:کریم منافات دارندو

مثال اول: تناقض تبیین با سیاق کل قرآن کریم


«ىأوت ما و الأسباط و یعقوب و إسحاق و إسماعیل و إبراهم إلى أنزل ما و إلینا أنزل ما و بالله ءامنا قولوا

(و139بقره/«)مسلمون له نحن و منهم أحد بین نفرق لا ربهم من النبیون أوتى ما و عیسى و موسى

«سماعیل و إبراهیم على أنزل ما و علینا أنزل ما و بالله ءامنا قل سحاق و إ سباط و یعقوب و إ ما و الأ

(و80آل عمران/«)مسلمون له نحن و منهم أحد بین نفرق لا ربهم من النبیون و عیسى و موسى أوتى

ست حروو و "انزل"همراه با فعل "علی"و "الی"چنانچه از آیات فوق بر می آید؛ اختالو دو آیه فوق، در کارب

استو "انزل"

ست که حرو شاره نموده ا سکافی در جهت تببین این اختالو، به این نکته ا چیزی گرفتن قرار یبرا "علی"ا

ضع دیگر چیز باالی ست شده و شگانه، جهات از میان و ا جهت یک بهو فقط دارد خود با را برتری مفهوم ش

اشاره دارد و نمی توان آن را ششگانه جهات همه انپای به، "الی"اما حرو است باال جهت آن که دارد اختصاص

(و 58ق، ص1055در جهت خاصی محدود نمود )خطیب اسکافی،

به مؤمنین است)نه « قولوا»اسکافی در ادامه تحلیل خویش بیان می دارد: از آنجا که آیه سوره بقره نیز، خطاب

بر آسیمان از مسیتقیم صیورت به وحی رااسیتفاده نموده اسیت زی "الی"پیامبر)ص((؛ به همین دلیل از حرو

سیده و انبیاء به ابتدا بلکه آید، نمی فرود مومنان سطه به سپس ر شان، وا و اما آیه شود می ختم مومنین به ای

بهره برده تا به انزال وحی "علی"بنابراین از حرو « قل امناووو»سوره آل عمران، چون خطاب به پیامبر)ص( بوده

شد: )قوله از جانب خداوند بر وی شاره نموده با نأل المکان؛ بهذا أحق على کانت علینا أنزل ما و بالله آمنا قل: ا

(و58ق، ص1055()اسکافی،علیه أنزل الوحی

"قل"و "قولوا"و نیز خطاب "الی"و "علی"کرمانی و انصاری و نیز ابن جماعه، همانند اسکافی به تفاوت میان

، اختصییاص به جانب فوق و بلندی دارد که این جهت، تنها "علی"و در اضییافه نیز بیان نموده اند: اشییاره نموده

اده جهت اف "الی"و "علی"مختص انبیاست و کتاب آسمانی تنها بر ایشان نازل می شوندو به همین دلیل حرو

(و50م، ص1183اری، ؛ انص148ق، ص1014؛ ابن جماعه،118: ق، ص1011 این تفاوت بکار رفته اند)کرمانی،

سکافی و کرمانی، سول "غرناطی نیز عالوه بر تأیید کالم ا را از "انزل علی المومنین"را حقیقت و "انزل علی الر

ستعمال ستو وی همچنین بیان نموده: ا سته ا ست اما کاربرد "الی"باب مجاز دان سول نیز جایز ا گرچه برای ر

(و531، ص1ق، ج1045)غرناطی، "الی"برای پیامبر، رایش تر است تا "علی"

سی: سایر آیات تحلیل و برر سیاق سیاقی بهره برده اند اما با شتوانه های لغوی و سخ های فوق هرچند از پ پا

شه شینی ری شمارش متعدد دفعات هم ن ساس تحقیقات نگارنده در جهت ضاد اند زیرا برا ا ب "نزل"قرآن در ت

دست آمد: ه، جدول زیر ب"علی"و "الی"هریک از حروو

در قرآن کریم، براساس تفکیک مخاطب "علی" و "الی"با هریک از حروو "نزل": مقایسه تعداد دفعات کابرد ریشه 1جدول

نزل + الی)پیامبر( عبارت)غیر از نزل + الی

پیامبر(

نزل + علی

)پیامبر(

)غیر نزل + علی

پیامبر(

04 35 19 مرتبه 55 تعداد دفعات


که ریشیییه براسیییاس جدول عاتی عداد دف مده و منظور از آن، نزول چیزی بر "الی"با حرو "نزل"فوق، ت آ

، نزول بر غیر "الی"همراه با حرو "نزل"مرتبه نیز، ریشیییه 19و همچنین 1مرتبه اسیییت 55پیامبر)ص( بوده،

پیامبر)ص( را افاده می نمایدو

شینی شمارش ان "علی"با حرو "نزل"در مورد هم ن شه نیز، این شخص گردید ری شده و پس از آن، م جام

با حرو "نزل" یامبر)ص( و 35، "علی"همراه فاده نزول چیزی بر پ به جهت ا فاده نزول 04مرت به جهت ا مرت

با این بیان، استدالل نویسندگان مذکور که معتقدند در اکار آیات، و5چیزی بر غیر پیامبر)ص( همراه شده است

تعبیر شیییده؛ قابل پذیرش "الی"و از نزول قرآن بر امت با حرو "علی"با حرو از نزول قرآن بر پیامبر)ص(

همانگونه که در جدول فوق نیز، مشاهده می گردد، گرچه می توان نبوده و نمی توان صحت آن را اثبات نمودو

ما این هم مرتبه( است، ا 55)"الی"مرتبه(، بیش از کاربرد حرو 35برای پیامبر)ص() "علی"گفت کاربرد حرو

برای "علی"نشییینی در مورد نزول بر سییایرین)غیر پیامبر)ص(( نیز رخ داده؛ یعنی می توان گفت کاربرد حرو

ستو 19)"الی "مرتبه( نیز، بیش از کاربرد حرو04غیر پیامبر)ص() بنابراین تعداد آیاتی که از نزول بر مرتبه( ا

با حرو یامبر)ص( ند؛ از "علی"غیر پ با حرو تعبیر نموده ا یامبر)ص( که از نزول بر غیر پ یاتی "لیا"تعداد آ

تعبیر نموده اند، بیشتر استو

، براساس تفاوت مخاطب"علی" و "الی"با هریک از حروو "نزل": مقایسه تعداد دفعات کابرد ریشه 1شکل

با توجه به توضیحات و شکل فوق، نارسایی این تبیین نیز آشکار می شودو

قض تبیین با سیاق آیات قبلمثال دوم: تنا

«(و51آل عمران/«)مستقیم صراط هذا فاعبدوه ربکم و ربی الله إن

«(و39مریم/«)مستقیم صراط هذا فاعبدوه ربکم و ربی الله إن و

سول آمن»پاره ای از این آیات عبارتند از: 1 ما و إلیک نزلأ بما آمنوا أنهم یزعمون الذین إلى تر لم أ«(؛ 585بقره/ »)المؤمنون و ربه من إلیه أنزل بما الر

و سایر آیاتو (145نساء/«)بالحق الکتاب إلیک أنزلنا إنا»(؛ 94نساء/ «)قبلک من أنزل علینا أنزل بما نؤمن قالوا«(؛ 51بقره/ «)السماء من رجزا ظلموا الذین على فأنزلنا»؛ (55بقره/«)السلوى و المن علیکم أنزلنا»برخی از این آیات عبارتند از: 5

و (11بقره/ «)وراءه بما یکفرون و


از شییده اسییت در حالیکه سییوره همانگونه که مشییاهده می شییود؛ سییوره آل عمران، بدون حرو عطف واو آغ

مریم)س( همراه با حرو عطف واو شروع گردیده استو

ردد گدر ابتدای آیه سییوره مریم، به آیات قبل از آن باز می "واو"مؤلفان کتب متشییابه معتقدند علت ذکر حرو

ضرت شمردن نعمات الهی پرداخته و تک تک آن ها را برای قوم خوی که در آن ها، ح سی)ع( به بر ش بازگو عی

و بر همین اساس در ادامه این بازگویی، بسراغ مربوبیت خویش و ربوبیت اهلل رفته است و آن را نیز، به 1می نماید

عنوان یکی دیگر از نعمات الهی برای خود و سایرین برشمرده استو از این رو کاربست حرو واو عطف، به توالی

سوره آل عمران، سخنان ارتباط داردو اما آیه سیاقی ندارد؛ بنابراین حلقه این صالی هم میان آیه چون چنین ات

-348، ص1حرو عطف واو نیز، بکار نرفته اسیییت)غرناطی، ج مذکور با آیات قبل وجود ندارد و به همین روی،

(و345

چنانچه غرناطی بیان می دارد؛ آیه سوره مریم درصدد برشمردن نعمات الهی توسط حضرت تحلیل و بررسی:

است اما این درحالی است که برخالو سخن وی، آیه سوره آل عمران نیز در سیاق برشمردن نعمات عیسی)ع(

الهی توسط عیسی )ع( استو برهمین اساس هردو آیه از این جهت با یکدیگر مشابه اند و از آنجا تبیین وی، به

می رسدو دلیل غفلت از سیاق یکی و توجه به سیاق دیگری، چندان صحیح و معتبر به نظر ن

بی پاسخ ماندن تحلیل بسیاری از آیات مشابه -5-4

با نظر به این کتب و بررسی انواع مشابهات لفظی ذیل آن ها، می توان بدین نکته راه یافت که علیرغم تعدد این

د و آثار چه در حوز متقدمان و چه در حوزه متأخران، همچنان بسیاری از آیات مشابه مورد بررسی واقع نشده ان

سیاری از آیات مورد غفلت شان نموده اند اما بهرحال ب سندگان کتب مذکور، اذعان به جامعیت آثار هرچند نوی

سوره بقره، ستو به عنوان نمونه، ذیل آیات شده ا شان ارائه ن سخی برای تبیین علت اختالو قرار گرفته اند و پا

ان بشرح زیر است: دسته آیات مشابه مورد بررسی توسط هریک از این آثار متقدم آیات مشابه مورد بررسی در سوره بقره در هریک از کتب متقدم تعداد مقایسه: 1جدول

اختالو موجود در ارقام فوق، حکایت از اختالو در تبیین های مربوطه ذیل مشییابهات لفظی سییوره بقره داردو

جااین اند و برخی همانند اسکافی، کمترو در برخی همانند ابن جماعه، مشابهات بیشتری را مورد مداقه قرار داده

سید باید سته موجه تواند اختالو می این توجیهی چه با پر آیا این امر حکایت از غفلتی عامدانه یا ! شود؟ دان

غیرعامدانه از اینگونه آیات ندارد؟ علت این غفلت چه چیزی می تواند باشد؟

یا تغافل دلیل به نه اول اینکه این اختالو، :ه نظر می رسد البته فرضیات دیگری نیز ذیل این اختالو محتمل ب

و اعنینط سوی از ایراداتی و اشکاالت چنین معرض در ایشان که بوده علت بدین شاید بلکه این مؤلفان، نسیان

صانی و کنت ما أین مبارکا جعلنی ( و34) نبیا جعلنی و الکتاب آتانی الله عبد إنی قال » 1 صال أو یجعلنی لم و بوالدتی برا و( 31) حیا دمت ما الزکاۀ و ۀبال

سالم و( 35) شقیا جبارا سى ذلک( 33) حیا أبعث یوم و أموت یوم و ولدت یوم علی ال یتخذ أن لله کان ما( 30) ونیمتر فیه الذی الحق قول مریم ابن عی

(و34-39مریم/«)مستقیم صراط هذا فاعبدوه ربکم و ربی الله إن ( و35) فیکون کن له یقول فإنما أمرا قضى إذا سبحانه ولد من


لدلی همین بهو باشد نسبی امری قرآن، در لفظی تشابه محتمل است که موضوع دوم؛ و اند نشده واقع ملحدان

واند نداشته تبیین و بررسی قابلیت برخی از این مؤلفان، نظر از آیات، برخی

اختالفات برخی بودن تفننی به مؤلفان اعتراف -5-5

سندگان این آثار در برخی موارد حکم به تفننی علیرغم تأکید آثار مذکور بر عدم وجود تکرار در قرآن کریم، نوی

شابه را تأیید نموده اندو به بودن اختالو تعابیر و واژگان داده اند و ا ز آنجا تکراری بودن برخی آیات و عبارات م

وجدنا ما نتبع بل قالوا» و (154/بقره)«ءاباءنا علیه ألفینا ما نتبع بل قالوا» عنوان نمونه ابن جماعه ذیل آیات

و واژه الفینا و وجدنا با یکدیگر اختالو دارند؛ حکم به ترادو این دو واژه نموده که در د (51/لقمان)«ءاباءنا علیه

( و141ق، ص1014و در نهایت علت اختالو را ناشی از تفنن در کالم دانسته است)ابن جماعه،

جودبه و قائل آیات مشییابه، برخی یا به عنوان نمونه ای دیگر می توان به کتاب کرمانی مراجعه کرد که در ذیل

سته است همانند است قرآن در تکرار دخلی الله إن»» و اختالو مدنظر را نافی تنافر معنایی دو آیه مشابه ندان

صالحات عملوا و آمنوا الذین یدخل لهال إن» و( 10/ حش)«یرید ما یفعل الله إن الأنهار تحتها من تجری جنات ال

صالحات عملوا و آمنوا الذین ساور من فیها یحلون الأنهار تحتها من تجری جنات ال سهم و لؤلؤا و ذهب من أ لبا

ی، فایده این تکرار و او در جای دیگر (509ص ق،1018 )برای مطالعه بییشتر روک: کرمانی،(53/حش)«حریر فیها

(و 335و 354و119ق، ص1018را تقریر و تابیت امر در قلوب مخاطبان دانسته است)کرمانی،

نتیجه -6

شابه آیات خوانش برای ها کوشش دیدیم، چنانکه زده رقم حوزه این در را متفاوتی های نگاه کریم، قرآن در م

که ها کوشش این.ادبی رویکرد و عرفی رویکرد ازگونه،اعج رویکرد ای، مجادله رویکرد همچون هایی نگاهو است

سالم جهان در سلمانان دینی درون و دینی برون مجادالت در پی تقریبا ا سپس به منجر شد؛ آغاز م ثبت و

ددانیز، مج اخیر قرون در کمابیش گرچهو گردید اسالمی سنت طی در آیات این برای اعجازگونه رویکرد تقویت

نمودن قیتل اعجاز فرض پیش با آیات این تبیین و تحلیل و شده تر بیش آیات این به وهانپ قرآن برخی توجه

سترش آیات، این میان تفاوت ست؛ یافته گ به و رفته فراتر عرفی های تحلیل از کمتر مطالعات این اما عمال ا

ستیابی شد اختالو علت دقیق تبیین پایه بر اینگونه آیات از تری عمیق فهم به د ست همنجر ساده به بو ا یانی

تر، تفحص در آثار متقدمان این حوزه که بر مبنای رویکرد اعجازین، به تحلیل علت اختالو این آیات پرداخته

اند؛ حاکی از آن اسییت که آثار مذکور، در پاره ای موارد جوانب معنایی این آیات را مغفول گذاشییته اند و متن

لفظی تقلیل داده اندو گاهی نیز اختالفات موجود ذیل این آیات را فارغ قرآن کریم را به یک متن سییاده کمی و

ضا تکلفاتی بی جا و مطول ارائه نموده اند سیاق و قرائن درون متنی تحلیل کرده اند و بع سیاری مو واز ارد در ب

ا از ابراز نیز از حل مسیییئله موجود ذیل این آیات، سیییهوا یا عامدا غفلت ورزیده و بدینوسییییله ناتوانی خویش ر

اصیییلی هدو تبیینی موجه و منطقی اذعان نموده اندو برهمین اسیییاس اینگونه تبیین ها و اینگونه آثار، به

ورود می متفاوت غالبا راهی و نویسندگانش در جهت اثبات اعجاز قرآن کریم چندان نزدیک نیست

سرانجام در شکاالت، ضاوت مقام البته علیرغم تمامی این ا سیب های مذکور، موجب گفت باید ق شود نمی آ

صاحت و بالغت این آیات را صعب برای بلکه کنیم انکار ف شنگر راهی سران و قرآن پ وهان این رویکرد، رو مف


شند و انواع قرائن لفظی و غیرلفظی مرتبط را جهت تحلیل شته با سع دا ست تا به آیات قران کریم نگاهی مو ا

چه نباشند؛ در نظر بگیرندو آیات این متن مقدس، چه مشابه باشند و

منابع

روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیهو ، ق1015، آلوسی، محمود و1

م، تحقیق دره التنزیل و غره التاویل، مکه: جامعه ام القریو5441آیدین، محمدمصطفی، و5

شگاه حوزه و دانشگاهو، آسیب شناسی جریان های تفسیری، قم: پ وه1381اسعدی و همکاران، و3

م، فتح الرحمان بکشف ما یلتبس فی القران، بیروت: دارالقران الکریم1183االنصاری، زکریا، و0

صاری ، جمال و5 سف بن عبداهلل محمد أبو الدین األن شام، بن یو األعاریب، کتب عن اللبیب م، مغنی1185ه

السادسةو : بیروت ، الطبعة الفکر دار

)بی تا(، النشیییر فی القراءات العشیییر، تحقیق علی محمد الضیییباع، بیروت: ، محمد بن محمد جزری، ابن و9

دارالکتب العلمیةو

محمد تصییحیح والنظایر، الوجوه علم فی النواظر االعین نزهه ق؛1048 ابوالفرج، الدین جمال جوزی، ابن و5

الرساله موسسه: بیروت الراضی، عبدالکریم

معانی فی المتشابه الماانی، السعودیه: دارالشریفوق، کشف ال1054ابن جماعه،محمد بن ابراهیم، و8

ق، کشیییف المعانی فی المتشیییابه من الماانی، پاکسیییتان، جامعه الدراسیییات 1014ابن جماعه، بدرالدین، و1

االسالمیهو

ق، الدرر الکامنه، الهند: مجلس دائره المعارو العامانیهو1315ابن حجر العسقالنی، حافظ شهاب الدین، و14

العربی التراث إحیاء العارفین، بیروت : دار سماعیل، بی تا، هدیةالبغدادی، إ باشا و11

العربیو التراث إحیاء خلیفه، بی تا، کشف الظنون، لبنان: دار حاجى و15

والفکر دار: ،بیروت األدباء معجم ق،1044 یاقوت، الحموی، و13

ودارالمعارو: مصر القران، االعجاز بیان تا، بی محمد، بن حمد خطابی، و10

القریو ام جامعه التاویل، وغرۀ التنزیل ق، درۀ1055عبداهلل، ابو کافی،االس خطیب و15

ق، علوم القران و اعجازه، اردن: داراالعالمو1059زرزور ، عدنان، و19

المعرفة : دار، بیروت القرآن علوم فی ق، البرهان1018اهلل، عبد بن محمدالزرکشی، و15

شابهات من خالل کتاب مالک التاویل، ق، البالغه 1034الزید، ابراهیم بن عبدالعزیز، و18 القرانیه فی االیات المت

الریاض: دارالکنوز اشبیلیاو

و کایر ابن دار: بیروت القرآن، علوم فی االتقان ق،1051، الدین جالل السیوطی، و11

رالدا: تونس الرابع، القرن نهایة إلی النصیاری علی الرد فی اإلسیالمی الفکر م،1189 عبدالمجید، الشیرفی، و54

وللنشر التونسیة

ستانی، و51 شهر شورات : قم بدران، محمد تحقیق النحل، و الملل ،1390 بکر، ابی بن عبدالکریم ال شریف من ال

والرضی

والنشر للطباعة الفکر دار البیان، بیروت: ق، أضواء1015الشنقیطی، و55


سییکافی و الغرناطی، م، المتشییابه اللفظی فی القران، دراسییه مقارنه بین اال5441صییالح، لبیب محمد جبران، و53

عمان: دارالفاروق

دار: الریاض الکریم، القران فی اللفظی المتشییابه بالغه من ق،1055 محمد، بن علی بن محمد الصییامل، و50

واشبیلیا

ضوع )بی تا(: عدنان، محمد زرزور، و55 سة مو شابه القرآن درا شق، مکتبة دار الفتح، ة،یمت الغرناطی، ابن زبیر، دم

یروت: دارالنهضه العربیهوق، مالک التاویل، ب1045

سن، احمد فرحات، و59 سیر جامع مقدمه تحقیق ق،1045 ح سیر مع التفا :کویت البقرۀ، مطالع و الفاتحه تف

ودارالدعوه

، نظریه تاریخ ادبیات، تهران: سخنو1385فتوحی رود معجنی، محمود، و55

العربی التراث إحیاء دار : المؤلفین، لبنان معجم کحالة، عمر، بی تا، و58

ودوم: چاپ الوفاء دار: المنصوره ،القرآن متشابه فی ق، البرهان 1018حمزه، بن کرمانی، محمودال و51

الوفاءو دار التکرار، ، بی تا، اسرار ------------ و34

، چگونگی کارکرد انواع قرائن سیاقی در تفسیر آیات متشابه لفظی، دانشگاه پیام نور 1315، زهرا، محققیان و31

و03-98، صص5ی پ وهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره اصفهان: مجله پ وهش

، بررسییی مشییابهات لفظی قرآن کریم براسییاس نظریه تاریخ ادبی هرمنوتیک، مجله 1315، ----------- و35

و03-51، صص1پ وهش های ادبی قرآنی، سال ششم، ش

لفظی، دانشییگاه ، نقش و کارکرد علم سیییاق و دانش لغت در بازنگری آیات متشییابه 1310، ----------- و33

و13-110اصفهان: مجله علمی پ وهشی پ وهش های زبانشناختی قرآن کریم، سال سوم، شماره اول، صص

، سیاق شناسی آیات متشابه لفظی قرآن کریم: مورد مطالعه سور حمد و بقره، دانشگاه 1310،----------- و30

اصفهان، رساله دکتری رشته علوم قرآن و حدیثو

ق، المتشییابه اللفظی فی القران الکریم)دراسییه نقدیه بالغیه(، اردن: عالم الکتب 1110مشییاهره، مشییهور، و35

الحدیثو

-114ص اول، شماره هنر، فرهنگستان پ وهشنامه دریافت، نظریه: ایزر و یائوس ،1385 بهمن، مطلق، نامور و39

13.

.هدارالقتیبی الکریم، القران فی القول تصریف بالغه م،5445 محمد، عبداهلل النقراط، و35

وروتیمتشابهات القرآن، ب یاضواء عل ،ق1388 ل،یخل ن،یاسی و38


شناختیرویکرد زبان یی اسماءالحسنی در قرآن:آنگاهی به باهم

آبادیفرزانه تاج

شناسی همگانی، استادیار پ وهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتیدکترای زبان

چکیده:صر زبانی با هم شینی عنا ست مهمترین وی گی یکی از ،آیی یا همن ست از و باهمهای هر زبان ا یا چند واژه در وقوع دو آیی عبارت ا

ای که نتوان این وقوع را کنار هم یا با فاصیییله کوتاهی از هم درون یک پیکره زبانی که از بسیییامد باالیی برخوردار بوده به گونه

صادفی دانستو اهمیت بررسی باهم صویر می آیی در آن است که به نظام واژگا ت شدو کنی شکل داده و رابطه معنایی واژگان را به ت

سجام متن محسوب می به بیان دیگر، باهم ضر تالش آیی یکی از عوامل ان ستار حا شد، ج شودو با توجه به تعریف کوتاهی که ارائه

آیی اسماءالحسنی را در متن قرآن مورد واکاوی قرار دهدودارد تا موضوع باهم

آن ها، نشان دادن دقت قر آیی واژگان در قرآن، تعیین سبک و ساختار انتقال پیام، بررسی تأثیر سیاق در واژه ضرورت بررسی باهم

ها و همچنین اهمیت کاربرد آنها در قرآن، در با توجه به بسییامد باالی کاربرد این واژه .یابی و مسییائلی از این دسییت اسییتدر واژه

سماءالحسنی مورد مطال تحلیلی، موضوع باهم -شناسی و به شیوه توصیفی انتحقیق حاضر تالش شده است با رویکرد زب عه آیی ا

مورد از اسماءالحسنی از متن قرآن استخراج گردید و در هر مورد بسامد وقوع 98قرار گیردو به منظور انجام این پ وهش، همآیند

ندی بین این اسییماء از نظر سییاختواژی و واجی مورد همآیندها، جایگاه همآیندها و همجواری آنها تعیین شییدو سییپس رابطه همآی

ها، همآیندی از میان اسییماء الحسیینی برای خود بررسییی قرار گرفتو نتایش تحقیق حاکی از آن اسییت که تنها برخی از این واژه

ود های هر واژه محدفاصله است؛ تعداد همآیندگزینند؛ باهمآیی این کلمات اکارا در بخش پایانی آیات به صورت همجواری بیبرمی

آیی ثابت و یکسویه هستند و اینکه باهمآیی آنها ولی بسامد آنها بسیار متغییر است؛ تنها تعداد محدودی از این واژگان دارای باهم

کندو از الگوی واجی و ساختواژی خاصی تبعیت نمی

آیی، اسماءالحسنی، ساختواژه، ساختار واجی، قرآن کریموباهم واژگان کلیدی:

مقدمه: -1

شییناسییی سییاختگرا، اجماع آید و از منظر معنیقراردادن میبه معنی باهم (collocare)از واژه التین 1آییباهم

ای ههایی با وی گیعناصری است که تمایل خاصی به ظاهرشدن در کنار یکدیگر دارندو به بیان دیگر، وقوع واژه

ای نسبی است و معیارهای آیی پدیدهشودو باهم آیی منجر میبنیادین مشترک بر روی محور همنشینی، به باهم

شینی واژگان با یکدیگر، تعیین متفاوتی می شدو تواند در میزان همن ست آیی عبه طور کلی، باهم کننده با بارت ا

خوردار ریا چند واژه در کنار هم یا با فاصله کوتاهی از هم درون یک پیکره زبانی که از بسامد باالیی ب وقوع دو از

ای که نتوان این وقوع را تصادفی دانستوبوده، به گونه

شم زبانی و سازی واژه قواعد کاربرد حاصل که است اصطالحاتی و ترکیبات ها،همنشینی شامل آیی،باهم پدیده

زبان های بازنماییشیوه از یکی که پدیده استو این رایش زبانی هر زبانی مختلف هایگونه در و است سخنگویان

سوب می متن یک ست متنی سبک ساخت در مؤثر هایراه از یکی شود، مح آیی انواع مختلفی دارد که باهم .ا

آیی واژگانی، به ارتباط عنصری با عنصر دیگر از طریق نمود مشترک و باهم استو آیی واژگانیباهمها، یکی از آن

1 . collocation


شترکی دارند، اطالق می مکرری که در بافت شگی و ارت دیگر، همشودو به عب های م آیی واژگانی به ارتباط همی

ای اسییت که از بیان شییود که یک کلمه در یک زبان با کلمات معین داردو این ارتباط به گونهمداومی گفته می

(و5448:53رود )عدوانی، یک کلمه، انتظار ذکر کلمه خاص دیگر می

شدو کداده و رابطه معنایی واژگان را به تصویر می آیی در آن است که به نظام واژگانی شکلاهمیت بررسی باهم

ضوع باهم ضر تالش دارد تا مو شد، جستار حا سماءالحسنی را در قرآن با توجه به تعریف کوتاهی که ارائه آیی ا

سی باهم مورد واکاوی قرار دهدو سی ضرورت برر ساختار انتقال پیام، برر سبک و آیی واژگان در قرآن، تعیین

اسییماءالحسیینی، از .یابی و مسییائلی از این دسییت اسییتها، نشییان دادن دقت قرآن در واژهر واژهتأثیر سیییاق د

ا و هکاررفته در سییرتاسییر قرآن کریم اسییتو با توجه به بسییامد باالی کاربرد این واژه پربسییامدترین مفاهیم به

ا آیی آنهجدید موضوع باهم همچنین اهمیت کاربرد آنها در قرآن، در تحقیق حاضر تالش شده است تا با نگاهی

( 1اند از: گویی به آنها اسییت، عبارتهایی که تحقیق حاضییر به دنبال پاسییخ مورد مطالعه قرار بگیردو پرسییش

ست؟؛ سماءالحسنی در قرآن از چه نوعی ا ساختواژی و واجی، این باهمایی 5همجواری ا ها از الگوی ( آیا از نظر

د؟ به منظور پاسخگویی به سواالت فوق، در ادامه پس از مرور پیشنه کننواجی یا ساختواژی خاصی تبعیت می

گرددوگیری کلی بیان میها ارائه شده و در نهایت، نتیجهمطالعات و ارائه روش تحقیق، بخش تحلیل داده

پیشینه تحقیق: -2

د جلب کرده است شناسان را به خوآیی کلمات، از جمله موضوعاتی است که توجه زبانموضوع همنشینی و باهم

شینی کلمات در قرآن و تحقیقات فراوانی در اکار زبان ستو در رابطه با همن صورت رفته ا های دنیا بر روی آن

توان به موارد ذیل اشاره کرد: شماری صورت گرفته است که از آن جمله میهای انگشتنیز پ وهش

وی استو پرداخته ام قرآن کریم اعی( در جزء سی ها )هم نشینی و متد آیی واژهبررسی باهم (، به 1388کیاست)

سی شنا صول معنا ستای ا صورت متداعی و هم بحث باهم ،در ابتدا در را سایر مباحث مربوط به آیی به شینی و ن

بر اساس تفاسیر موجود و راام های جزء سیو سپس واژگان سوره کردهمعرفی را نظم واژگانی و استعاره و مجاز

ه ه هر سور ه استو وی، در نهایت نتیجه گرفته است ک علم زبان شناسی مورد بررسی قرار داد مربوط به مباحث

وباشدآیی همنشینی و متداعی میشامل تناسب واژگانی از لحاو باهم

جفت 50اندو آنها با اسیتخراج ( به مطالعه رابطه واژگان همایند در سیوره بقره پرداخته 1311سییدی و اخالقی)

سی قرار داده و نتیجه گرفته همایند، روابط شمول 15اند که از میان معنایی بین آنها را مورد برر رابطه معنایی

سنادی، معنایی، جزء واژگی، عضو واژگی، هم معنایی، تقابل معنایی، تقابل، وسیله و ابزار، جنسی، مکانی، علی، ا

معنایی، تقابل معنایی، مکانی، علی، خاص، زمان، نیاز، باهمایی و نقشییی، تنها هشییت مورد شییمول معنایی، هم

شده و در این میان، رابطه معنایی تقابل پرکاربردترین رابطه شاهده سوره بقره م سنادی، زمان و باهمایی در ا

ستو عالوه شتر از براین، از نظر همجواری نیز باهمبین واژگان همایند بوده ا سه برابر بی صله، تقریبا آیی بدون فا

ص باهم ستو آنها همچنین نتیجه گرفته آیی بافا شده ا ستفاده سوره بقره ا واند تها میاند که این باهماییله در

سویه یا دوسویه باشدویک

سم سلمان قا شینی، معنی واژه تدبر در قرآن را مورد واکاوی 1311ن اد)پور و شینی و جان ( با تکیه بر روابط همن

شینی واژه تدب قرار داده سی قرار اندو آنها رابطه همن شتدادی و تقابلی مورد برر شکل رابطه مکملی، ا سه ر را در

اند که واژه تدبر، در سیییه مورد رابطه مکملی)واژگان قرآن، قول و آیات(، یک مورد رابطه گرفته اند و نتیجه داده


ا ایی را که بهاشتدادی)واژه تذکر( و یک مورد رابطه تقابلی)قلوب( با واژگان همنشین خود داردو سپس آنها واژه

های معنایی واژه تدبر را اند و بر اسییاس آن، مولفهاند را از متن قرآن اسییتخراج کردهنشییین شییدهاین کلمات هم

اند از: فهم و درک؛ سمع؛ دریافت قلبی منشاء االهی آیاتواند که عبارتمشخص کرده

ریم و طه را مورد مطالعه قرار آیی واژگانی در سیییور اسیییراء، کهف، م (، موضیییوع باهم 1315آهنگر و میکده)

های تکراری( را از نمونه ترکیب باهمایند)با احتسیییاب نمونه 315رابطه مفهومی، 54اندوآنها بر اسیییاس داده

اندو نتایش تحقیق آنها حاکی از آن اسییت که روابط اسیینادی، باهمایی و تقابل، آیه اسییتخراج کرده 050مجموع

اندوتصاص دادهبیشترین میزان وقوع را به خود اخ

اندو نتیجه های حش و مومنون را مورد واکاوی قرار داده آیی واژگانی در سیییوره (، باهم 1319خاکپور و همکاران)

ست که از میان شده، 11تحقیق آنها بیانگر آن ا شده 15رابطه معنایی تعریف شاهده سوره م مورد در این دو

ست) سوره حش و 189ا سوره باهمایند د 14باهمایند در شترین وقوع را در سنادی، بی سوره مومنون(؛ رابطه ا ر

له فاص آیند در سوره حش، بی های باهمحش و تقابل معنایی، بیشترین وقوع را در سوره مومنون دارد؛ اکار صورت

ست؛ باهم صله ا سوره مومنون، بافا سه برابر باهم آیی بیو در سوره حش، تقریبا صله در س آیی بیفا صله در ه ورفا

آیی بافاصله در سوره مومنون استوآیی بافاصله در سوره حش بیشتر از باهممومنون است؛ و باهم

اند و در این رابطه آیی واژگانی از نوع تقابل مکمل در قرآن پرداخته(، به موضییوع هم1319نهیرات و محمدیان )

سامد صورت اند و را مورد بررسی قرار داده "جنات النعیم"آیات مرتبط با ترکیب های مکمل را ارائه در هر آیه ب

اند که ایمان و عمل صالح، پرکاربردترین واژگان همایند با این ترکیب بوده و گرفتهاندو در نهایت آنها نتیجهکرده

بخشی به متن قرآن شده استوآیی، باعث انسجامهمچنین این نوع از هم

، انتقال 3، معنایی5بر اسیاس شیش رویکرد مختلف واژگانی (، همایندهای واژه مبین را 5448) 1ناصیر و خاشیان

صه شخ ستعاری 9واحد هموندی -، معنایی5معنایی -، واژگانی0هام سط ا سی قرار داده 5و ب اند و نتیجه مورد برر

تواند به درستی و با دقت کامل، دلیل همنشینی این واژه را اند که هیچ یک از رویکردهای مورد بحث نمیگرفته

های همایندش توضیییح دهد و همین مسییاله به خوبی نمایانگر وی گی منحصییربفرد واژه مبین را در قرآن با واژه

دهدونشان می

ست که به دلیل صورت گرفته ا شده، مطالعات دیگری در رابطه با ترجمه همایندهای قرآنی عالوه بر موارد ذکر

رسی پیشینه تحقیق گویای این واقعیت است که شودو بر مرتبط نبودن با تحقیق حاضر از ذکر آنها خودداری می

سالمی بوده و از جنبه شمندان ا سنی مورد توجه اندی سماءالح ضوع ا اند و های مختلفی به آن پرداختهاگرچه مو

ی آیاند و از طرفی تحقیقاتی در رابطه با موضییوع باهمهای گوناگون از منظرهای متفاوت بر آنها نگاشییتهشییرح

ی ه وآیی اسماءالحسنی به رت گرفته است، تا کنون پ وهش خاصی با محوریت بررسی باهم واژگانی در قرآن صو

1 و Nasser & Khashan

5 . lexical

3 . semantic

0 . transfer-features

5 . lexico-semantic

9 . semantic-prosody

5 . metaphorical extension


ضرورت انجام ست که همین امر خود گویای صورت نگرفته ا ساختواژی و واجی( صوری آنها) ساختار از منظر

باشدوپ وهش حاضر می

روش تحقیق: -9

صور؛ ولی؛ ضر، ابتدا واژگان م سمیع؛ خبیر؛ لطیف؛ کبیر؛ غفار؛ به منظور انجام تحقیق حا شهید؛ ودود؛ مهیمن؛

شکور؛ عزیز؛ شاکر؛ صیر؛ حلیم؛ عظیم؛ غفور؛ حکیم؛ جبار؛ عفو؛ مالک؛ نور؛ واحد؛ قادر؛ اول؛ علیم؛ قوی؛ علی؛ ب

سیب؛ سع؛ ح صیر؛ وا رئوو؛ جامع؛ حی؛ مقتدر؛ آخر؛ فتاح؛ متکبر؛ تواب؛ قیوم؛ قدیر؛ غنی؛ قهار؛ وهاب؛ هادی؛ ن

مقیت؛ حمید؛ مجید؛ مجیب؛ رقیب؛ کریم؛ حفیظ؛ جامع؛ قدوس؛ بر؛ رحیم؛ رحمان؛ وکیل؛ مالک؛ ملک؛ باری؛

ظاهر؛ قریب؛ بدیع؛ وارث؛ رشید؛ حسیب و خالق، در متن قرآن جستجو شدو شایان ذکر است که این کلمات به

سماءالحسنی بسیط انتخاب شده صادفی از میان ا ستخراج صورت ت ها، تلخیصآیات شامل این واژه اندو پس از ا

ها صورت گرفتو به بیان دیگر، آیاتی که این واژگان در آنها برای توصیف خداوند به کار رفته است، از دیگر داده

ست، انتخاب گردیدو صورت دوتایی به کار رفته ا سامی به شدو در ادامه، تنها آیاتی که در آنها این ا آیات مجزا

استفاده شدو این مدل، به یک دنباله n-gramی استخراج همایندها، از مدل آماری زبانی شایان ذکر است که برا

سبت می P(W)یک احتمال m…w5w1W=wاز کلمات زبان مانند صیفی دهدون شیوه تو تحلیلی، -سپس به

سی قرار گرفت تا نوع باهم این داده آیی و در باهم آیی آنها از نظر همجواری، همچنین ارتباط واژگانها مورد برر

الگوی واجی و ساختواژی آنها تعیین شودو

ها:تحلیل داده -4

سماء الحسنی توصیف در قرآن مجید چهار آیه وجود دارد که در آنها خداوند، نام های مقدس خود را به عنوان ا

اند از:کرده استو این آیات عبارت

کانوا ما سییییجزون أسیییمائه فی یلحدون الذین وذروا فادعوه بها الحسییینى الأسیییماء ولله

(184/ اعراو)یعملون

و ال تجهر بصالتک و ال تخافت بها و ابتغ قل ادعوا الله أو ادعوا الرحمن أیا ما تدعوا فله الأسماء الحسنی

(114ذلک سبیال)اسراء/ بین

(8)طه/ الأسماء الحسنى له هو إلا ه الله لا إل

العزیز وهو والأرض السماوات فی ما له یسبح الأسماء الحسنى له هو الله الخالق البارئ المصور

(50/حشر) یمالحک

سد: طباطبایی در این رابطه میعالمه سم در لغت به معنای »نوی شیر به ذات "دال بر چیز"ا ست خواه فقط م ا

شد و یا عالوه سم شیء با سن و ا سنی که مونث أح صفی موجود در ذات داللت کندو واژه ح براین، بر معنای و

مائی است که عالوه بر ذات متعالی حضرت حق، بر کند که مراد از اسماء در اینجا اس تفضیل است، مشخص می

تنها حسن است، بلکه احسن نیز سازد که این اسماء الهی نه معنای وصفی داللت دارندو همچنین مشخص می

ی ااستو بنابراین، اسماء الحسنی، اسماء و اوصافی هستند که بر صفت و کمال حضرت حق داللت دارند به گونه

سییوره بقره نیز وجود 31-33بر آیات فوق، آیات دیگری همچون آیات الی اسییتو عالوهکه از هر نقص و عدم خ

دارد که در آن اسماء خداوند، بدون ذکر صفت حسنی مطرح شده استو اسماء خداوند، به مقتضای ادله بسیار،

مه این بخش، در ادا وتا ذکر شیده اسیت 11کایر و متعدد اسیت و در حدیای که از پیامبر نقل شیده، تعداد آن


سم منتخب، 98از شود که رابطه همایندی هر یک تالش می سپس کلمات همایند ا سی قرار گرفته و مورد برر

هر اسم، بسامد آن، نوع رابطه همجواری و الگوی واجی و ساختواژی هر زوج مشخص شودو

های همایندواژه -4-1

و واژگان مستقیمی میان رابطة که متن در واژه چند ای دو انتظار حد از بیش وقوعیهم از است عبارت آیی،باهم

یا واژه دو بین توجهی قابل وقوعیهم بسامد آماری، لحاو به اگر که معنا بدین استو برقرار آنها وقوع بسامد

شتر صلة یک در بی شخص فا شته وجود ) کلمه( 5تا 5)م شد، دا سوب همایند واژگان جفت این با شوند مح و می

شامل هم آیی واژگاباهم صفت و قید می نی سم، فعل، شینی ا صر شودو در این رابطه، هر ن به خاص، واژگانی عن

شترین شینی سمت بی صر سایر از ایدامنه با همن آیی یک لفظ را، مجموعه دامنه باهم داردو کشش واژگانی عنا

ای یا واژه محوری وگرهعنصر /گره بحث، مورد شودو عنصر دهند که لفظ در آنها ظاهر میهایی تشکیل می بافت

صر شین همراه عنا شود هر یک از شوندو با توجه به تعاریف مذکور، در ادامه تالش می می نامیده هایشآن، همن

دهیمو به این منظور، هر یک از اسماء را به نشینی با اسامی دیگر مورد بررسی قرار اسماءالحسنی را از منظر هم

(و در 1کنیم)جدول های همایند آن و جایگاه هر یک را مشیییخص می و واژهعنوان واژه محوری در نظر گرفته

ای استو در ستون اول، کلمات همنشین این (، ستون دوم دربرگیرنده واژه محوری یا همان عنصر گره 1جدول)

( و در سییتون سییوم، کلمات همنشییین آن واژه را که -1کنند)جایگاهواژه که قبل از آن در بافت حضییور پیدا می

ستون چهارم، بیان 1شوند)جایگاه از آن در بافت ظاهر می پس ستو شده ا شخص کننده مجموع کلمات +(، م

دهنده عدم وجود واژه همنشییین برای کلمه چین در جدول، نشییانهمایند و فراوانی وقوع آنها اسییتو نماد خط

موردنظر استو

نشین اسماء الحسنیهای هم: واژه1جدول

تعداد کلمات همایند +(1همایندجایگاه) محوریواژه (-1همایندجایگاه)

حکیم، واسع، سمیع، شاکر،

عزیز، حفیظ، خالق، فتاح علیم

حکیم، قدیر، حلیم،

خبیر

مورد11مجموع

(-1مورد جایگاه )5

+(1مورد جایگاه) 3

مورد مشترک 1

علیم، عزیز، واسع، تواب،

علی علیم، خبیر، حمید حکیم

مورد5مجموع




حلیم شکور صبار، غفور

مورد3مجموع




علیم شاکر وووووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع





وووووووووووووووووووووووووووووووووووو غفار عزیز

مورد1مجموع




غفور عزیز، رحیم، حلیم، عفورحیم، حلیم، ودود،

شکور

مورد9مجموع




متعال کبیر علی

مورد5مجموع




عظیم علیووووووووووووووووووووووووووووووووووووو

وو

مورد1مجموع




خبیر لطیف وووووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




غفور، رشید محلی غفور، علیم، غنی، شکور

مورد 5مجموع




بصیر، علیم، قریب سمیع خبیر





وووووووووووووووووووووووووووووو بصیر خبیر، سمیع



+(1)مورد جایگاه 4


آخر اول

مورد1مجموع



وووووووووووووووووووووووووووووو آخر (1اول)

مورد1مجموع




وووووووووووووووووووووووووووووووووو مقتدر (1(، مالک)1عزیز)

مورد5مجموع


+(1ورد جایگاه)م 4


ووووووووووووووووووووووووووووووو قادر وووووووووووووووووووووووووووووووووووو





ووووووووووووووووووووووووووووووو قدیر علیم، عفو



+(1)مورد جایگاه 4


قهار واحد وووووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




قیوم حی وووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




وووووووووووووووووووووووووو قیوم حی

مورد1مجموع




ووووووووووووووووووووووووووووو نور وووووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




کریمحلیم، حمید، غنی وووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد3مجموع




وووووووووووووووووووووووووووووووو قهار واحد

مورد1مجموع




علیم فتاح ووووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع


+(1ه)مورد جایگا1



ووووووووووووووووووووووو وهاب عزیز

مورد1مجموع


+(1مورد جایگاه)4


علیم، حکیم واسع ووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد5مجموع




لیمع حفیظ ووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




وووووووووووووووووووووووووووو کریم غنی، عزیز

مورد5مجموع




ووووووووووووووووووووووووووووووو رقیب وووووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع

(-1رد جایگاه )مو4



وووووووووووووووووووووووووووو مجیب قریب

مورد1مجموع




ووووووووووووووووووووووووووووو مجید حمید

مورد1مجموع




مجید حمید ولیغنی، عزیز،

مورد0مجموع




بصیر خبیر علیم، حکیم، لطیف

مورد0مجموع




عظیم، کبیر، حکیم علی ووووووووووووووووووووووووووو مورد3مجموع





غفور، قدیر عفو ووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد5مجموع




ووووووووووووووووووووووووووو مالک وووووووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




رحیم رئوف ووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




رحیم، حکیم تواب ووووووووووووووووووووووووووو

مورد5مجموع




وووووووووووووووووووووووووووو حسیب ووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




ووووووووووووووووووووووووووو مقیت وووووووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




ووووووووووووووووووووووو ودود غفور، رحیم

مورد5مجموع




وووووووووووووووووووووووووو شهید ووووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




وووووووووووووووووووووووووووووووووو مهیمن ووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع


+(1ه)مورد جایگا4



حمیم، حمید ولی وووووووووووووووووووووووووووووو

مورد5مجموع




ووووووووووووووووووووووووووووووو مصور ووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد5مجموع



ترکمورد مش 4

عزیز قوی ووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




وووووووووووووووووووووووو جبار ووووووووووووووووووووووووووووووو

عزیز قوی

حکیم، رحیم، علیم،

غفار، غفور، وهاب،

حمید

ووووووووووووووووووووووووووووو متکبر ووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




نصیر هادی ووووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




ووووووووووووووووووووووووووووو نصیر هادی

مورد1مجموع

(-1د جایگاه )مور1



وووووووووووووووووووووووووووووووووو جامع ووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




ووووووووووووووووووووووووووووووووووووو قدوس ملک

مورد1مجموع


+(1گاه)مورد جای4


وووووووووووووووووووووووووووو باری وووووووووووووووووووووووووووووو مورد5مجموع





قدوس ملک ووووووووووووووووووووووووووووووووووو

مقتدر مالک وووووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع

(-1ایگاه )مورد ج4



وووووووووووووووووووووووو وکیل ووووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




رحیم رحمان ووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع




غفور، رحمان، تواب، رئوو،

عزیز، بر غفور، ودود رحیم

مورد5مجموع




رحیم بر ووووووووووووووووووووووووو

باطن ظاهر وووووووووووووووووووووووو

مجیب قریب ووووووووووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع


+(1رد جایگاه)مو1


وووووووووووووووووووو بدیع ووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




وووووووووووووووووو وارث ووووووووووووووووووووووو

مورد4مجموع




ووووووووووووووووووووووووووووووووو رشید حلیم

مورد1مجموع




مورد4مجموع ووووووووووووووووووووووووووو حسیب ووووووووووووووووووووووو





علیم خالق ووووووووووووووووووووو

مورد1مجموع

(-1ورد جایگاه )م4



واژه منتخب، کلمه همنشیییینی از میان دیگر اسیییماء 95دهد که تنها برخی از ( نشیییان می1های جدول )داده

سیط برای خود انتخاب می سم دیگری را الحسنی ب سامی، ا ضی از موارد، این ا کنندو به عبارت دیگر، تنها در بع

پذیرند)اسمائی که مانند ذوانتقام و غیره که به صورت مرکب هستند در این تحقیق خود می در دامنه همنشینی

های واژگانی در کنار یکدیگر، همواره با محدویت همراه اند(و در هر زبانی، حضییور آیتممورد بررسییی قرار نگرفته

سی ست که این میزان محدودیت، درجات مختلفی داردو نتایش برر شان می های این تحقیق ا دهد که از میان ن

سی، 95 شین را در جایگاه پس از خود)جایگاه 53واژه مورد برر مورد در جایگاه پیش از 19+(، 1مورد واژه همن

واژه دیگر نظیر حسییییب؛ وارث؛ بدیع؛ 15پذیرندو +( می1و -1مورد در هر دو جایگاه) 11( و -1خود)جایگاه

شین نمی جامع؛ نور؛ قادر و مالک، با هیچ یک از سنی دیگر همن سماءالح ست در مواردی ا شایان ذکر ا شوندو

سلام المؤمن المهیمن العزیز ا 50و 53شبیه آیه شر )هو الله الذی لا إله إلا هو الملک القدوس ال لجبار سوره ح

کون( / )هو الله الخالق البارئ المصور له الأسماء الحسنى یسبح له ما فی السماوات المتکبر سبحان الله عما یشر

که چند صیفت به صیورت پیاپی آمده اسیت، این صیفات همایند یکدیگر محسیوب ) والأرض وهو العزیز الحکیم

های همایند نیز ر اینجا موضییوع توالی مطرح اسییت نه همنشییینیو از نظر تعداد واژهشییوندو به بیان دیگر، دنمی

توان به صورت یک پیوستار همنشینی واژگانی را می مورد متغییر استو 11تا 4توان گفت که این رقم بین می

ار داردواش بر روی قسمتی از این پیوستار قردرنظر گرفت که هر واژه همنشین بسته به میزان فراوانی

رابطه جهتی -4-2

سییویه و دوسییویه تقسیییم کردو رابطه شییدن به دو گروه یکتوان از نظر شیییوه همنشییینهای همایند را میواژه

های همایند همیشییه به یک شییکل اسییتو در رابطه ای ثابت اسییتو به بیان دیگر، ترتیب واژهسییویه، رابطهیک

توان گفت که در ( می1های جدول ) وجود نداردو با توجه به داده های همایند دوسیییویه، ترتیب ثابتی برای واژه

شیوه به سامی مزدوج، هر دو شینی ا ستو برای نمونه، جفت واژه مورد همن حکیم و -هایی نظیر علیمکار رفته ا

صورت حکیم -غفور ستو بنابراین، رابطه بین آن غفور نیز در متن قرآن به -علیم و رحیم -رحیم به ا هکار رفته ا

ستو اما جفت واژه سویه ا شاکر دو صیر؛ علی -رحیم؛ هادی -غفار؛ رحمان -عزیز ؛علیم -هایی مانند عظیم؛ -ن

سمیع -قوی صیر و نمونه –عزیز؛ صورت علیم ب س عزیز و نظیر آن به -شاکر؛ غفار -های دیگر، به ت، کار نرفته ا

ها در قرآن، ایندها یا همان نظام همایشییی واژهسییویه آنها اسییتو رابطه جهتی همکه این مورد بیانگر رابطه یک

زیرا انتخاب و چینش کلمات در قرآن کامال هدفمند و موضوع بسیار مهمی است که نباید آن را نادیده انگاشت؛

حکیمانه صورت گرفته استو


رابطه همجواری -4-9

صله و بی ها را میآییاز منظر همجواری، باهم صل توان به دو گروه بافا سیم کردو درباهم فا صله، بین ه تق آیی بافا

شین، واژه یا واژه واژه شکیل گروه یا گروه گیرند که این واژههای دیگری قرار میهای همن های های میانی، خود ت

نشییین، در دو جمله متفاوت ولی متوالی و های همدهندو این امکان وجود دارد که واژهدسییتوری متفاوتی را می

ا قرار هواقع شییوند؛ اما از آنجا که به نوعی تکمیل کننده معنای یکدیگر هسییتند، جزء باهماییمرتبط با یکدیگر

سنی آیی بیبگیرندو در باهم سماء الح صله و همجوار هم قرار دارندو در مورد ا شین، بدون فا صله، کلمات همن فا

فاصییله ظاهر و به صییورت بی های مزدوج )دوتایی(، اکارا در پایان آیهتوان گفت که صییورتمورد بررسییی می

ضمیر به می سم یا ست که اگر همنشینی آنها را با ا شایان ذکر ا کار رفته برای خداوند درنظر بگیریم، هر شوندو

ار کتواند اتفاق بیافتدو در مواردی که این اسییماء به صییورت تکی بهفاصییله میدو حالت همجواری بافاصییله یا بی

هایی شودو نمونه های مختلف آیه مشاهده می فاصله در قسمت ری بافاصله و بی روند نیز هر دو صورت همجوا می

( ارائه شده استو 5از این موارد در جدول)

: نوع رابطه همجواری اسماء الحسنی5جدول

فاصلههمجواری بی همجواری بافاصله

و )مزدوج(حکیما علیما إن الله کان

و )مزدوج(فوراغ حلیما نه کانا

و)مزدوج(علیم واسعإن الله

)مزدوج( .العظیم العلیوهو

.علیما إن الله کان بکل شیء

لأرض ماوات وا لذی خلق السییی له ا على أن یخلق مالهم قادر أولم یروا أن ال

ل لهم أجلا لا ریب فیه فأبى الظالمون إلا کفوراووجع

الصدورو بذات علیم إنه

الگوی واجی و ساختواژی -4-4

سی قرار در این بخش تالش می ساختواژی مورد برر ساختار واجی و شود تا هر یک از این جفت کلمات از نظر

حضییور این کلمات در کنار همدیگر تابع الگوی خاصییی اسییتو سییاختار واجی و بگیرند تا مشییخص شییود آیا

دهنده ، نشییانc(، نماد 3( ذکر شییده اسییتو در جدول ) 3کلمات، در جدول ) سییاختواژی هر یک از این جفت

شده، تعداد هجای کلمات را 1همخوان ست و اعداد ذکر شده ا شان داده سط نقطه ن ستو مرز بین هجاها تو ا

دهدونشان می

: الگوی واجی و ساختواژی اسماء مزدوج3جدول

1 . consonant


واژهتعداد -ساختار واجی

هجا

الگوی

ساختواژی واژه

تعداد -ساختار واجی

هجا

الگوی

ساختواژی

فاعل cɑ.ci(5) هادی فعیل ca.cic(5) کبیر

فاعل cɑ.cec(5) جامع فعیل ca.cic(5) عظیم

فاعل cɑ. cec (5) باری فعیل ca.cic(5) لطیف

فاعل cɑ.cec(5) مالک فعیل ca.cic(5) حلیم

فاعل cɑ.cec(5) واحد فعیل ca.cic(5) علیم

فاعل cɑ.cec(5) واسع فعیل ca.cic(5) حکیم

فاعل cɑ.cec(5) قادر فعیل ca.cic(5) بصیر

فاعل cɑ.cec(5 جامع فعیل ca.cic(5) حفیظ

فاعل cɑ.cec(5) شاکر فعیل ca.cic(5) مجید

فاعل cɑ.cec(5) ظاهر فعیل ca.cic(5) قدیر

فاعل cɑ.cec(5) وارث فعیل ca.cic(5) شهید

فاعل cɑ.cec(5) مالک فعیل ca.cic(5) کریم

فعال cac.cɑc(5) تواب فعیل ca.cic(5) رقیب

فعال cac.cɑc(5) غفار فعیل ca.cic(5) حمید

فعال cac.cɑc(5) قهار فعیل ca.cic(5) عزیز

فعال cac.cɑc(5) فتاح فعیل ca.cic(5) نصیر

فعال cac.cɑc(5) وهاب فعیل ca.cic(5) خبیر

فعال cac.cɑc(5) جبار فعیل ca.cic(5) سمیع

فعال cac.cɑc(5) خالق فعیل ca.cic(5) وکیل

افعل cɑ.cac(5) آخر فعیل ca.cic(5) قریب

افعل cac.cac(5) اول فعیل ca.ci(5) قوی

فعول ca.cur(5) غفور فعیل ca.ci(5) ولی

فعول ca.cuc(5) رئوو فعیل ca.ci(5) غنی

فعول ca.cuc(5) ودود فعیل ca.ci (5) علی

فعول ca.coc(5) عفو فعیل ca.cic(5) بدیع

فعول ca.cur(5) شکور فعیل ca.cic(5) رشید

مفیعل co.cac.cec(3) مهیمن فعیل ca.cic(5) رحیم

مفعل co.cac.cec(3) مصور فعیل ca.cic(5) قریب

مفتعل coc.ca.cec(3) مقتدر فعیل ca.cic(5) حسیب

متفعل co.ce.cac.cec(0) متکبر فعل cac(1) حی


فیعول cac.cuc(5) قیوم فعل cac(1) بر

فعول coc.cuc(5) قدوس فعل ca.cec(5) ملک

فعالن cac.cɑc(5) رحمان مفعل co.cic(5) مقیت

فعل cuc(1) نور مفعل co.cic(5) مجیب

(:1توان به شکل ذیل خالصه کرد)نمودار( را از نظر فراوانی اوزان ساختواژی می3های جدول )داده

: فراوانی اوزان صرفی)ساختواژی( اسماءالحسنی1نمودار

ده استو ( نشان داده ش0نتیجه بررسی ترکیبات موجود دوتایی از نظر ساختواژی، در جدول )

اسماء مزدوج : ترکیبات ساختواژی0جدول

مثال ترکیب مثال ترکیب

فعیل فعیلحکیم علیم، لطیف

خبیر، علی عظیم واحد قهار فاعل فعال

عزیز غفار، عزیز وهاب فعیل فعال واسع حکیم، شاکر علیم فاعل فعیل

فعال فعیلخالق علیم، فتاح علیم،

تواب حکیم کبیر متعال فعیل متفاعل

قریب مجیب فعیل مفعل شکور حلیم فعول فعیل

ظاهر باطن فاعل فاعل بر رحیم فعل فعیل

فعول فعولغفور شکور، عفو غفور،

غفور ودود خالق مصور، باری مصور فاعل مفعل

مالک مقتدر فاعل مفتعل حلیم غفور فعیل فعول

مقتدر عزیز فعیل مفتعل صبار شکور فعال فعول

حی قیوم فعل فیعول رحمان رحیم فعالن فعیل

ملک قدوس فعل فعول اول آخر افعل افعل

41%

18%

10%

7%

3%

3%18%

فعیل

فاعل

فعال

فعول

فعل

منفعل

اوزان دیگر


شینی می 0و 3بر طبق اطالعات جدول شتر همن ساختار هجایی دو توان گفت که بی سوی حفظ ها گرایش به

آید و واژه هجای کمتر است ابتدا می ای که دارایشود، واژه دویی دارند و در مواردی که این موضوع رعایت نمی

شتر، پس از آن قرار می صی برآنها با تعداد هجای بی ساختار واجی، الگوی ترکیبی خا گیردو با این وجود از نظر

حاکم نیستو این موضوع در رابطه با صورت ساختواژی آنها نیز صادق استو

گیرینتیجه -5

صله صادفی باهمایی، وقوع دو یا چند کلمه با فا شکلی که این همایی ت ست به کوتاهی درون یک پیکره زبانی ا

های متعددی اسییتو بررسییی باهمایی ها تابع محدودیتنباشییدو نکته حائز اهمیت این اسییت که این همنشییینی

ها، همایندی از که به اسماء الحسنی مشهور هستند، نشان داد که تنها برخی از این واژه برخی از واژگان قرآنی

گزینند؛ باهمایی این کلمات اکارا در بخش پایانی آیات به صورت همجواری یان اسماء الحسنی برای خود برمیم

ست؛ تنها تعداد محدودی از بی سیار متغییر ا سامد آنها ب ست؛ تعداد همایندهای هر واژه محدود، ولی ب صله ا فا

ساخت این واژگان دارای باهم ستند؛ از نظر سویه ه ار هجایی تمایل به ترکیب دو دویی وجود دارد آیی ثابت و یک

و در صیورت عدم رعایت این موضیوع، کلمات با تعداد هجای کمتر پیش از کلماتی با تعداد هجای بیشیتر قرار

کندو با توجه به اینکه گیرند و نهایتا اینکه باهمایی آنها از الگوی واجی و سیییاختواژی خاصیییی تبعیت نمی می

سوب می در قرآن یکی از جنبه چینش و ترکیب کلمات شناختی آن مح سد ترکیب شود، به نظر می های زیبا ر

ها از نظر واجی و واژهآهن پایانی آیات صیییورت گرفته و خود جفت این کلمات بیشیییتر به منظور حفظ نظم

دهندو ساختواژی، رابطه خاصی را نشان نمی

مراجع

مو544و لسانیات النص، حلب، جامعه الحلب، العدوانی، خالدحسن، دراسات الجمله العربیه و1

سعلی و میکده، اعظم، و5 سور شناختی باهم واکاوی زبان»آهنگر، عبا شواهدی از آیی واژگانی در قرآن مجید:

، 33-58(، صص 14)پیاپی5، شماره 5های زبانشناختی قرآن، سال ، پ وهش«مبارکه اسراء، کهف، مریم و طه

شو1315

های حش و آیی واژگانی سییورهبررسییی و تحلیل باهم»اهلل و کیخا، فاطمه، خاکپور، حسییین، حسییومی، ولی و3

شو1319، 1-31(، صص8)پیاپی0، شماره5، مطالعات متون ادبی اسالمی، سال«مومنون

سین و اخالقی، الهام، و0 سید ح سوره »سیدی، تحلیل رابطه باهمایی واژگان در قرآن کریم: مطالعه موردی

شو1311، 1-51، صص5، شماره 1یی، سال ، مطالعات قرآنی و روا«بقره

لد و5 مدحسیییین، المیزان فی تفسییییر القرآن، ج یدمح بایی، سییی باط ، بیروت، موسیییسییییه االعلمی 8ط

قو1313للمطبوعات،


سن و9 سم پور، مح ضی و قا سی تدبر در قرآن کریم با تکیه »، سلمان ن اد، مرت شنا شی بر روابط هم معنا نی و ن

شو1311، 143 -150، صص55تی قرآن و حدیث، شماره شناخطالعات تاریخی زبانم ،«انشینیج

نامه ام قرآن کریم، پایان نشیییینی و متداعی( در جزء سیییی ها)هم آیی واژهکیاسیییت، فاطمه، بررسیییی باهم و5

شو1388نور تهران، های خارجی، دانشگاه پیامکارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و زبان

گانی تقابلی مکمل در قرآن کریم: مطالعه موردی آیات مرتبط آیی واژهم»نهیرات، احمد و محمدیان، عباد، و8

شو1319، 55-59، صص15، شماره5،کتاب قیم، سال «جنات النعیم"با ترکیب

1. Al-Naasser, Shihab, & Khashan, Rafid,The collocation of Mubeen in the holy Quran,The

College of Arts, No.105,pp.1-19, 5448.


ی قرآن کریم در روایت بصری؛ مطالعه موردی داستان حضرت لوط بر پایه مبانی اعجاز هنر

هنرهای تجسمی

5روشناکرم چوبی 1کبری راستگو،

استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه علوم و معارو قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی مشهد-1

کریم قمارشد دانشگاه علوم و معارو قرآن آموخته کارشناسی دانش-5

کار گرفته اسیییت که هنرهای بصیییری، یکی از های مختلفی را به های ذهنی خویش، زبان ها و ایده آدمی همواره برای بیان آرمان

سان بودو در این شمار می ها بهگویاترین این زبان سیله بیان مفاهیم ذهنی ان صویر پرکاربردترین و آیدو چه پیش از اختراع خط، ت

به یکاست که هریسی شگرو و نف یهنر یرهایها و تصوها، صحنهسرشار از جلوه کالمبلیغ بیمتن یک همااب هبمیان قرآن کریم

شن سمانی ینو اداردیبرم هایباییز هپرده از جمال خالق هم ی،رو شته الفاو و تعاب یک یریکارگبا به کالم آ ساده، گاه یرر ظاهرا

یزرا ن یو یشه عقل و اند ی،احساسات و عواطف آدم یختنضمن برانگ تواندیکه م دهدیم ارائه یباز یریباشکوه و تصاو هایینهصح

لکهب یابد، میالفاو هخود را در مقام خوانند نه تنها اسیییت که انسیییان یرگذار چنان زنده و تأث یرالفاو و تعاب ینا وبه تکاپو وا دارد

شانه ینندهب صری ن شار ا ی دیداریهاصحنه و های ب سر ستو بی یاییز حرکت و پوزنده و شانه نیز ه صری و شک وجود ن های ب

های اخالقی و مفاهیم ارزندۀ دینی خاطر وی ه هنرهای بصیییری را در انتقال ارزشهای دیداری در کالم مجید اهمیت هنر به جلوه

در ارائه روایات تاثیرگذار سیازدو بدین تصیور نوشیتار حاضیر بر آن اسیت تا با هدو نمایاندن ظرفیت بیکران کالم مجید نشیان می

را از باب تمایل استخراج نماید و خوانشی بصری از این السالم علیههای بصری موجود در داستان لوطکالم، نشانهبصری از یک متن بی

ضه کند ستان به مخاطب عر سر کالم مج یدنما یدنکته تاک ینا و بردا سرا ستان یدکه در سمان ینا یهاو باالخص دا ،یکتاب آ

ای هبررسی داده مشاهده کردو رمزگان زبانیرا در قالب یرکالمیارتباط غ یقو مصاد یبصر یاز دستور زبان هنرها یاپاره توانیم

از عناصر بصری گوناگونی نظیر کنتراست، زاویه دید، کادراز، تکرار تکاملی و غیره السالم علیهقرآنی حاکی از آن است که داستان لوط

سمی صحاب این هنرها می در هنرهای تج ست که ا صری موثری از برخوردار ا سمی مختلف، روایات ب توانند در قالب هنرهای تج

های اخالقی دین اسالم تاثیرگذار باشندوکالم خلق نمایند و در انتقال بصری فرهن دینی و آموزهاین متن بی

اعجاز هنری، روایت بصری، هنرهای تجسمی، قرآن کریمو واژگان کلیدی:

. مقدمه1

یر کار گرفته است که زبان تصو های مختلفی را بهانسان در طول تاریخ برای بیان تفکرات و ذهنیات خویش زبان

ترین تجلیگاه زبان تصییویری/بصییری شییمرده هاسییتو هنرهای تجسییمی عالی ترین و گویاترین آنیکی از زنده

های دور را تجسم و تصویر نمودو و افق توان فراتر از زمان سیر کرد و آیندهشوند که با آن میمی

ستان بی صص و دا ضامین کالم مجید و باالخص ق شانه به های قرآنی،تردید م های عنوان یک ابزار زبانی، حاوی ن

شگرو و لطایفی آموزنده اثرگذار ست که نه تنها در انتقال مفاهیمی صی ا صری خا غیرکالمی فراوان و زبان ب

سوب می صورت روایت شود بلکه قابلی مح سینما، ت آن را دارد که به شی و صری همچون هنرهای نمای های ب

شی، مجسمه ضامین قرآن در قالب سازی، گرافیک و نظایر آن به نمایش درآیدو به نقا شد م بیان دیگر اگر قرار با

ن حذو آ یک فیلم سینمایی و یا یک فیلم صامت و بدون دیالوگ به تصویر درآید و توضیحات کالمی و ادبی از

صاویر موجود در آن به ضه گردد، ت شی به بیننده عر ستند که شود، و یا بر روی پردۀ نقا قدری غنی و جذاب ه

داستان را به بیننده انتقال دهندو توانند ایجاد داستان نمایند و موضوع و پیامبدون کمک کالم می


ۀعجزم نیواالتر ةمااب بهکالم مجید اتیآ سراسر پرمسلم است که حجم قابل توجه تصاویر و عناصر بصری در

ست ارزش انتقال در هنر تیاهم بیانگر ،مکتوب ساس ها ست رهیچ هنرمندانو براین ا ستفاده باتوانند می د زا ا

قلب و ذهن در های مدیدیمدت آن یمعنو اثر که مبادرت نمایند یآثاربه خلق مضییامین این متن وحیانی

شر جوامع صری و جلوه تبی وماندمی یباق یب شتری در اثرگذاری بر روح و ردید، هنرهای ب سهم بی های دیداری

صری در جان مخاطبان داردو لذا می سازی مفاهیم دینی و معارو قرآنی به وی ه در فرم هنرهای ب صویر توان با ت

یت متنی -انتقال فرهن اسیییالمی یت -قرآنی از روا با روا ع کالمی فراتر رفت و الیمهای بصیییری گوناگون، ت

های تربیتی ارزشمند قرآن را به همة مخاطبان انتقال دادوگرانسن و آموزه

سمانی، نیروهای ست تا با هدو تطبیق مبانی هنرهای تجسمی بر این متن آ ضر بر آن ا ستار حا صور ج بدین ت

شانه صری)ن ستان حضرت لوط های بیب سالم علیهکالم( موجود در دا ستخراج نماید و با مطالعة ال سبت ب را ا ه علمی ن

ها، خوانشی بصری/تجسمی از این داستان به مخاطب به های مذکور و معانی ضمنی آن روابط موجود بین نشانه

های این کتاب آسییمانی، دسییت دهد و براین نکته تاکید نماید که در سییراسییر کالم مجید و باالخص داسییتان

صری توان پارهمی ستور زبان هنرهای ب صادیق ار 1ای از د ساده و م شته الفاو تباط غیرکالمی را در قالب یک ر

مشاهده کرد و پاسخی درخور برای سواالت ذیل اقامه نمودو

قابل تشخیص است؟السالم علیهو کدام یک از نیروهای بصری در داستان حضرت لوط1

؟که متضمن نیروهای بصری هستند، کدامند السالمعلیهو رمزگان زبانی موثر در داستان حضرت لوط5

های فوق به شرح ذیل است:های مربوط به پرسشفرضیه

ضرت لوط - ستان ح ست که در دا ستوار ا سش اول بر این فرض ا سالم علیهپر صری متنوعی از می ال توان نیروهای ب

تعادل، کنتراست، و غیره را مشاهده کردو تکرار تکاملی، زاویة دید، جمله کادراژ،

که لسالماعلیهترین رمزگان زبانی موثر در داستان حضرت لوطست که از مهمو پرسش دوم مبتنی بر این فرضیه ا -

صری کالمی هریک به صری به -نوعی عن صی افاده می شمار می ب هایتوان به محدودیتکند، میآید و معنای خا

ای، تعریف و تنکیر و غیره اشاره کردوگزینشی واژگان، آرایش سازه

. روش و دامنۀ تحقیق2

شتار حا سمی »گیری از دانش ضر، با بهره نو سته از رمزگان « هنرهای تج ستخراج آن د صدد ا و مبانی آن، در

شانه صری به زبانی/ن شانة ب ست که در عین حال نوعی ن از یکی اینکه به آیدو نظرشمار می های کالمی قرآن ا

شگران مهم ابزارهای سانی علوم حوزۀ پ وه ست، کتاب ان صلی کار ابزار ا شتار ا های را کالم مجید، داده این نو

ای ها به شیییوۀ کتابخانهنیز روش گردآوری اطالعات وداده دهدوها و کتب تفسیییری شییکل می نامهقرآنی، لغت

شانه صص قرآن و ن ستو با همچنین با توجه به حجم قابل توجه ق صری موجود در آن، دامنة تحقیق به ا های ب

محدود گردیدو السالمعلیهکالمی در داستان لوطهای غیرماابة نشانه کشف نیروهای بصری، به

. پیشینۀ تحقیق9

صو صری این کالم وحیانی میکر قرآن در یهنر ریت ضوعات ازو بیان ب ص در دیجد مو یقرآن یهاپ وهش ةعر

یهنر و یفن ریتصو یةنظر ،«القرآن یف یالفن ریالتصو» عنوان ابدر کتابی دقطبیس بار،نینخست د؛یآیم شماربه

وساخت مطرح عرب یعلم مجامع در ار

1 Visual Arts


ست که در کتاب سندۀ دیگری ا سالمی نوی ضی ال صوره القرآنیه »عمار عبداألمیر را سی ت « بنائیه ال صویر به برر

سینمائیه »هنری در قرآن پرداخته استو نگاه جدید وی در این کتاب را باید در فصل آخر آن)چهارم( با عنوان

سعی در تطبیق دو موضوع حرکت و صدا در سینما بر روی برخی از آیات جست؛ راضی در این فصل « التصویر

اوت یدال حرکتو 1جلو طروبه حرکت ای نیا یدال حرکتقرآن بوی ه آیات قیامت داردو وی در این آیات به دو

کندواشاره می 5عقب طروبه حرکت ای

شانه »مقالة سی ارتباطات غیرکالمی در آیات قرآن کریم ن شترک زهرا محققیان و اعظم 1310« )شنا ش( اثر م

های غیرکالمی این متن مقدس را پرچم از دیگر آثاری اسیییت که با اسیییتفاده از نظریة علوم ارتباطات، جلوه

اسییتخراج نمودهو نویسییندگان با اسییتناد به برخی از آیات قرآن ارتباطات غیرکالمی آوایی، بسییاوایی، بویایی،

اندو را به مخاطب عرضه کردهچشایی، دیداری، زمانی و مکانی

« االسییرار میبدیبا تاکید بر کشییفالسییالم علیهها در داسییتان قرآنی خلقت آدمای رمزگانشییناسییی الیه نشییانه»

های هرمنوتیکی، کنشی، معنایی، نمادین و ش( نوشتة الهام سیدان، مقالة دیگری است که انواع رمزگان 1310)

نشیندوبه بررسی میالسالم علیهفرهنگی را در داستان خلقت آدم

شانه ستان در این میان، خالء پ وهشی که ن صری دا ساس مبانی هنرهای تجسمی مورد های ب های قرآنی را بر ا

تحلیل قرار دهد و خاطر نشان کند که مضامین قرآن ظرفیت تبدیل شدن به روایات بصری گوناگون را داراست،

ستو از این سندگان بر همچنان باقی ا ستان لوط رو نوی صری دا شدند تا زبان ب سالم علیهآن د را از باب تمایل مور ال

مداقه قرار دهندو

. هنرهای تجسمی/بصری4

ها، حس بینایی عامل و انگیزۀ اصییلی باشیید، هنرهای تجسییمی و یا کلیة هنرهایی را که در جریان آفرینش آن

صری می ساس آن آید ادراطور که از نام این هنرها برمینامندو همانب شتر از طریق ک و اح سان بی سط ان ها تو

گیرد، اگرچه حواس دیگر نیز در دریافت و ادراک اینگونه هنرها، سیهم مهمی دارند)بیات، حس بینایی انجام می

سمی عموما به هنرهایی اطالق می 55ص سخن، هنرهای تج شکل (و به دیگر سم و پذیری شود که قابلیت تج

(و 1راد، صشوند)حسینیبصری درک می دارند و مستقیما به وسیلة حس

اندو این عناصییر در درون اثر روابط زنده و فعالی با همة آثار هنر تجسییمی از عناصییر بصییری معینی شییکل یافته

صری مفرد و جدای از هم تلقی نمی وجه بهیکدیگر دارند و به هیچ صری و شوندو به عنوان عنا صر ب کارگیری عنا

بسییتگی به روش و تجربة هنرمند در انتقال پیام اثر داردو عناصییر بصییری در یک اثر ها کیفیت ارتباط میان آن

تجسییمی عبارتند از نقطه، خط، سییطح، حجم، شییکل، بافت و رن و کیفیات یا نیروهای بصییری نیز عبارتند از

صری مطرح می صر ب شیدن به عنا سازمان دادن و نظم بخ شا روابطی که در روند مل شوندو این روابط عمدتا

ها یک اثر هنریشود که به واسطة آنتعادل، تناسب، هماهنگی، ریتم، کنتراست، زاویة دید، کادر، کادراژ وووو می

؛ 1راد، صترین اصل سامان بخشیدن به اثر است)حسینی تواند از وحدت و یکپارچگی برخوردار شود که مهم می

(و55داندیس، ص

1 Dolly in

5 Dolly out


السالم علیه. روایت بصری داستان لوط5

ت آن حضرت اس پیروان از روایات تعبیر به و السالم علیهحضرت ابراهیم عصر هم است که الهی انبیای از السالم علیهوطل

ودارد عهده بر را لوط قوم به نسبت پیامبری وظیفة و

(، 155-194(، شییعراء)55-50انبیاء) (،55-91حجر) (،83-55(، هود)80-84های اعراو)قرآن کریم در سییوره

صافات) 35-58(، عنکبوت)58-50نمل) ستو 04-33( وقمر)133-138(، ستان آن جناب پرداخته ا ( به ذکر دا

توان به صورت ذیل بیان داشت:را می السالمعلیهخالصة حوادث داستان لوط

با قومشو السالمعلیهمشاجرۀ حضرت لوط و1

جواب قوم لوط به اوو و5

عذیب قوم لوطو، قبل از تالسالمعلیهفرود فرشتگان به حضرت ابراهیم و3

و ترس آن حضرت از ایشانو السالمعلیهحضور فرشتگان نزد لوط و0

واردواطالع قوم لوط از مهمانان تازه و5

پس از هجوم قوم آن حضرت به خانة اوو السالمعلیهپاسخ فرشتگان به حضرت لوط و9

جز همسر نافرمان ویوبه از عذاب الهی السالمعلیهبیت لوطنجات اهل و5

بر قومشو السالملیهعنفرین لوط و8

فرود آمدن عذاب بر قوم لوطو و1

در سورۀ اعراف السالمعلیهلوطروایت بصری داستان 5-1

به خاطر آورید( لوط را، ( »)84)اعراو: ﴾ولوطا إذ قال لقومه أ تأتون الفاحشة ما سبقکم بها من أحد من العلمین ﴿

از جهانیان، پیش از شییما کیچیهدهید که آیا عمل بسیییار زشییتى را انجام مى»ه قوم خود گفت: ب کهیهنگام

«انجام نداده است؟!

صحنه با ستقیم از زبان قولنقلدر این سالم علیهلوطم سبقکم بها من أحد من العلمین » :ال شة ما «أ تأتون الفاح

صویر ایجا شده کادراژ در ت ست؛ د صو ا ض یندو برآ یرکادراژ به ابعاد و اندازۀ ت صلة ب یفر آن نندۀیسوژه و ب ینفا

ض شود یمربوط م صاو یو در بع شر ینندهب ییگو یر،ت ضور دارد و در اتفاقات آن صحنه ح ست) یکدر و(1شکل ا

شا یبه قدر ینندهب یگرد یدر برخ یول ست که انگار به تما سوژه دور ا ست ایمنظره یاز ش در یدخالت یچه، هن

اسییت که تمام موضییوع صییحنه را یکقدر به سییوژه نزدآن ینندهب یگر،د یا( و در پاره5شییکلآن ندارد) یدادرو

و(55ص ( )پهلوان،3شکل)یندبب تواندینم


(1شکل)

(5شکل)

(3شکل)

ستو شهود ا سوژه با مخاطب م صلة کم صحنة مذکور، فا ضور دا در صحنه ح رد و تمام گویی مخاطب خود در

شانة بیندوهای او را در انذار قومش، میشنود و از نزدیک تالش نبی به قومش را می لوطاندرزهای ضور این ن ح

از قومی دیگر بود لذا احتمال کوتاهی در السییالم علیهکند که چون لوطدفع این توهم را می ،صییحنه درتجسییمی

سمی و کهیدرحالدعوتش وجود دارد شانة تج صحنه و معاینة دقیق تالش با این ن ضور مخاطب در های آن ح

شودوجناب این توهم از میان برداشته می


سرفون ﴿ ساء بل أنتم قوم م آیا شما از روى شهوت به سراغ »( 81اعراو:) ﴾إنکم لتأتون الرجال شهوۀ من دون الن

«)و منحرفى( هستید! کارسراواروید، نه زنان؟! شما گروه مردان مى

صویر قبل « تأتون الفاحشه »تعبیر مبهم شتی که منظور آیه ممکندر ت سمت عمل ز ست ذهن مخاطب را به ا

ست، شانة زبانی کندو به همین دلیل تیهدا نی صور معانی دی با کنش تابیت «لتأتون الرجال»ن گر را در کننده، ت

( عبارت155، ص5گفتة زمخشییری)ج به کندومت مدلول اصییلی هدایت میذهن مخاطب متوقف و او را به سیی

ض « لتأتون الرجال» شة » ةجملی برای حیتو ست که امروز از آن به «أتأتون الفاح سى »)=لواط( ا و« انحراو جن

شودوعمل زشت تعبیر مى

را در حالی نشیان لوطآیه خداوند قوم ی در این ول اقتضیای طبیعت انسیان گرایش زن و مرد به یکدیگر اسیت،

صویر قوم دهد که برخالو این طبیعت، عمل میمی شده بین ت سان لوطکنندو تقابل ایجاد صویری که هر ان و ت

توجه مخاطب را برای دنبال کردن ادامة داستان به خود شودو تضاد سالمی در ذهن دارد، سبب ایجاد تضاد می

داردومعطوو می

سید »( 83اعراو:) ﴾ه وأهله إلا امرأته کانت من الغابرینفأنجینا﴿ ما او و خاندانش را رهایى (،)چون کار به اینجا ر

«بخشیدیم؛ جز همسرش، که از بازماندگان )در شهر( بودو

فضییایی از ترس و ضییعف ﴾تطهرونأخرجوهم من قریتکم إنهم أناس ی﴿ 85در آیة لوطتمسییخر و تهدید قوم

اند و با این خبر دهد که آنان نجات یافتهکند، اما در این آیه خداوند خبر میپیروان وی را به مخاطب منتقل می

کندو تجسم این دو فضای متفاوت سبب ایجاد یکی از عذاب خداوند( و قدرت را به مخاطب القا می) تیامنحس

شودو که بر کیفیتی حسی ناشی از عملکرد متقابل دو یا چند می« 1تضاد/کنتراست »نی های تجسمی یع از نشانه

( داللت داردو تضییاد در این صییحنه توجه مخاطب را به 111خصییوصیییت متضییاد نیروهای بصییری )بیات، ص

«ت من الغابرینإلا امرأته کان»کند و در ادامة آیه با کمک نشییانة زبانی جداسییازی خوبان و بدان قوم جلب می

را وندپی نیترکینزد که لوط زیرا همسر نوع اعتقاد صورت گرفته است بر اساسدهد که این جداسازی می نشان

و(1319، ص3بود)سیدقطب، ج لوط شریک قوم شوندگانهالک با اعتقاد و برنامه در ،داشت او با

سن ( بر »( 80اعراو:) ﴾کان عقبة المجرمینوأمطرنا علیهم مطرا فانظر کیف ﴿ سپس چنان( بارانى )از هاآنو )

«را در هم کوبید و نابود ساختو( پس بنگر سرانجام کار مجرمان چه شد هاآنفرستادیم؛ )که

س میان آید، با این رفت سخن از عذاب به هرچند در این آیه انتظار مى سمى از عذاب نیامده ا جای ت و بهوجود ا

خود نوعی کنتراست را در آیه "مطرا"و "أمطر"شک استعمال واژۀ آن، فرستادن باران را ذکر فرموده استو بی

عذاب و»هایی داللت دارد که موجب به عنوان نشییانة زبانی بر باران "أمطر"گذاردو کاربسییت فعل به نمایش می

صفهانی، ج )راغب« هالکت صورت صحنه عاقبت مجازات تکذیب شوندو در این ( می535، ص0ا کنندگان به این

صویر می شییییان را با طوفان و باد، توأم اینابودکننده باران» شود: ت و ریییییزان باران این در برگرفتو انگار ای

نآ در لوط قوم است که درگرفته کاافاتی از زمین روی کردنپاک برای ،جوشان فراوان آب این خیز وسییییالب

آن در هم و زیستندمی آن در است که گردیده آغاز الیی و گیییل زدودن نوای و خوردندمیییی غلط و لولیدندمی

سیدقطب، ج « !شد نوردیده درهم بزهکار کنندگان تکذیب هایصفحه از دیگری صفحة هرحالبه! مردند (3 ،

د خود را قدرتمندهد که تمسخرکنندگان قوم که (و حضور نشانة تجسمی تضاد در این صحنه نشان می1319ص

1 Contrast


با ذکر عذاب السیییالمعلیه چنین داسیییتان لوط شیییوندو این دیدند چگونه در برابر قدرت خداوند خوار و ذلیل می می

پذیردوکنندگان قوم در این سوره پایان میتکذیب

در سورۀ هود السالمعلیهلوطروایت بصری داستان 5-2

نه ﴿ بک و إنهم ءاتیهم عذاب غیر مردود یاإبراهیم أعرض عن هاذا إ اى ابراهیم! از این »( 59)هود: ﴾قد جاء أمر ر

آید؛ و مى هاآنعذاب )الهى( به سراغ طورقطعبهیده؛ و فرارس )درخواست( صرو نظر کن، که فرمان پروردگارت

«برگشت ندارد!شاره به اینکه «إنه قد جاء أمر ربک»عبارت صحنه با ا ه بود بلندمرتبهنزول عذاب( از جانب خداوند امر )در این

شده؛ زاویة دید، صویر شکیل زاویة دید باال در ت سبب ت ست، ست تا مخاطب از آن »ا درواقع گزینش وضعیتی ا

ضوع را ببیند؛ زاویة دید، تعیین ست و هرتغییری در آن، م زاویه مو ضع کنندۀ نقطة دید مخاطب ا خاطب را در و

اللهی، گودرزی، )صییدقی، آیت« تواند موضییوع تصییویر را از نقطة جدیدتری نشییان دهددهد ومیای قرار میتازه

این مطلب نیچنهمدهد و ، شدت عذاب را نشان می صحنه در(و حضور این نشانة تجسمی 58؛ بصیر، ص 5ص

بلندمرتبهتهدید از جانب خداوند کینیاکند که عذاب خداوند حتمی اسیییت چون را به مخاطب گوشیییزد می

قرار دیتأکمورد « قد»و تکرار آن و واژۀ « إن»ا نشانة زبانی برو تواند دروغ یا واهی باشدو ازایناستو بنابراین نمی

گیردومی

سالماللیهعلوط با کنش و از جنبش پر که رود باال دیگری صحنة پردۀ تا افتدفرو می همسرش و ابراهیم صحنة پردۀ

و هنگامى که »( 55هود:) ﴾ء بهم وضییاق بهم ذرعا و قال هاذا یوم عصیییبولما جاءت رسییلنا لوطا سییى﴿: اسییت

شتگان عذاب سوالن ما ]فر شت؛ و گفت: ر شان گ شد؛ و قلبش پری شان ناراحت سراغ لوط آمدند، از آمدن [ به

ست! » سختى ا سید قوم تبهکار مزاحم هاآن)زیرا « امروز روز شناخت؛ و تر صحنه در این « شوندو( هاآنرا ن

آیدو شمار مییک عنصر بصری به «ضاق بهم ذرعا»عبارت

ی یعن« ذرعه ضاق»و شودبه اندازه کردن طول پارچه با ذراع، آرنش تا انگشت وسط دست است، گفته می "ذرع"

توصییییف حالت درماندگی (و قرآن کریم در این صیییحنه برای 13، ص8منظور، جگیریش تن آمد)ابن اندازه

ماند که به هر مترى و کسییى مانند خیاطى مى نیچنگیری اسییتفاده کرده اسییتو از ابزارهای اندازه السییالمعلیهلوط

سى به فالن قامت ذرعى که پارچه را متر مى شان دیآیدرنمکند، لبا سیلة وی بهو باری علت این درماندگی و پری

شود تا او به در آیة بعد برای مخاطب توضیح داده می « یهرعون»از طریق رمزگان زبانی « حرکت»عنصر بصری

ی دیگری هدایت هامدلولعلت واقعی این درماندگی هدایت شیییود، چون ممکن اسیییت این دال، مخاطب را به

و مطرح شود یمختلف یهاو به شکل گردد یجادخط ا یاممکن است با نقطه یتجسم یحرکت در هنرها کندو

(و85طور ضمنی است نه عملی)داندیس، صغالبا به

ناتى هن ﴿ یات قال یاقوم هؤلاء ب یه ومن قبل کانوا یعملون السییی لا وجاءه قومه یهرعون إل أطهر لکم فاتقوا الله و

به سراغ او سرعت بهمزاحمت میهمانان( قصد بهقوم او )»( 58هود:) ﴾ضیفى أ لیس منکم رجل رشید تخزون فى

ترند! )با ؛ براى شیییما پاکیزه اند مندختران ها نیااى قوم من! »گفت: -دادند مى بدانجام کارهاى قبالو -آمدند

ز خدا بترسید؛ و مرا در مورد میهمانانم رسوا نسازید! آیا در ی چشم بپوشید!( ا کارزشت ازدواج کنید؛ و از هاآن

«میان شما یک مرد فهمیده و آگاه وجود ندارد؟!


یهرعون وجاءه قومه» یعنی با زور و تهدید او را حرکت دادو و "أهرع"و یا "هرع"گوید: ( مى519، ص0راغب)ج

شتابان « إلیه صویر می و وآمدند شیبه سو یعنی قومش طروهب لوطکشد که قوم این معنا را برای مخاطب به ت

به این لوطدادندو حضییور این عنصییر بیانگر اعتیاد قوم یکدیگر را هل مى کهیطوربهمیهمانان او هجوم آوردند

آور اسییت به صییورتی که از ارتکاب این عمل زشییت حتی در خانة پیامبر خدا نیز ابا عمل شیینیع و گناه شییرم

سیات »عبارت کنندو همچنین مین ست که «من قبل کانوا یعملون ال ضه ا شانة زب عنوانبهیک جملة معتر انی ن

این جمله در بین » گوید:می بارهنیدرا( 545، ص14دهدو عالمه طباطبایی)جعلت شیییتاب قوم را توضییییح می

ضمون « وووقال یا قوم هؤالء بناتی» و جملة« وجاءه قومه یهرعون إلیه»جملة ست و در معنا دادن به م معترضه ا

ستو اما اینکه جملة قبل خود را معنا مى شنود که هر دو طرفش مفید ا شنونده ب ست که وقتى دهد براى این ا

این هجوم فهمد کهدادند خوب نمىکه یکدیگر را هل مىطورىمیهمانان لوط هجوم آوردند به طروبهقوم لوط

شنود که قوم لوط معتاد به عمل ست ولى وقتى دنبال آن ب شرم براى چه بوده ا شنیع و گناهان آور بودندهاى

شته و مى شاء دا سقان قوم به گناه و فح ست که فا شتى بوده ا فهمد که انگیزۀ آنان بر این هجوم، همان عادت ز

و«اند آن عمل زشت را با میهمانان لوط انجام دهندخواسته

)افسییوس!( اى کاش در برابر شییما قدرتى »گفت: » (84هود:) ﴾رکن شییدید قال لو أن لى بکم قوۀ أو ءاوى إلى﴿

شتم؛ یا تکیه ستم با شما زشت گاه و پشتیبان محکمى در اختیار من بود! )آن گاه مى دا چه سیرتان ددمنش دان

«کنم!(

سخن از زبان سالم لیهعلوطبیان این شده ال ستو سبب ایجاد کادراژ در این آیه صورت کادراژ ا صحنه به در این

شان می سوژه تا مخاطب را ن صلة ضور دهدونزدیک فا ست تا او از ح شده ا سبب صحنه ستقیم مخاطب در م

پس از آن همه تالش و سییرکشییی قوم جهینت درهدایت قومش باشیید دری آن جناب هاتالشنزدیک شییاهد

کندوتر حس میاند عجز و ناامیدی او را در هدایت آن قوم راحتتومی

بعد از آنکه از راه امر به تقوى و ترس از خدا و تحریک حس جوانمردى السیییالمعلیه که لوط دی آیبرماز ظاهر کالم

را در حفظ موقعیت و رعایت حرمت خویش اندرزشان داد تا متعرض میهمانان او نشوند و نزد میهمانان آبرویش

ست آنان بگیرد تا آنجا پیش رفت که دختران خود را بر آنان نریزند و خجالتش ندهند و براى اینکه بهانه را از د

عرضییه کرد و ازدواج با دخترانش را پیشیینهاد نمود و بعد از آنکه دید این اندرز مؤثر واقع نشیید، اسییتغاثه کرد و

شد یافته شاید در میان آنان ر شود و او را علیه مردم یارى نموده، مردم را از خانة او اىیارى طلب نمود تا پیدا

شد تا به یارى او برخیزد بلکه همه شیدى یافت ن صدا گفتند: باهمبیرون براندو ولى هیچ مرد ر یا لوط » به یک

افت جز اینکه حزن و اندوه خود را در لذا دیگر راهى نی« لقد علمت ما لنا فی بناتک من حق وإنک لتعلم ما نرید

شما یک یار و یاورى مى کاشیاشکل اظهار تمنا و آرزو ظاهر کند و بگوید شر در میان شتم تا با کمک او دا

و منظورش از این یاور، همان رجل رشیدى بود که در استغاثة خود سراغ او -کردم ستمکاران را از خود دور مى

شر شما را از من دفع هاآنداشتم تا اى نیرومند مىنى شدید و محکم و قوم و قبیله و یا رک -گرفته است را مى

(و545، ص14کردند)طباطبایی، جمى

إنه امرأتکنکم أحد إلا قالوا یالوط إنا رسیییل ربک لن یصیییلوا إلیک فأسیییر بأهلک بقطع من الیل ولا یلتفت م ﴿

صبح بقریب صبح أ لیس ال صابهم إن موعدهم ال صیبها ما أ شتگان عذاب( گفتند: »( 81)هود: ﴾م اى لوط! ما »)فر

ات را )از این هرگز دسییترسییى به تو پیدا نخواهند کرد! در دل شییب، خانواده هاآنفرسییتادگان پروردگار توایم!


سرت، که او هم به همان بالیى که کیچیهکت ده! و شهر( حر سرش را نگاه نکند؛ مگر هم شت شما پ هاآناز

«صبح است؛ آیا صبح نزدیک نیست؟! هاآنشوند، گرفتار خواهد شد! موعد گرفتار مى

ة فاصل ابدراژ به این وسیله کا که دهندیممستقیم مورد خطاب قرار صورتبهرا السالمعلیهلوطدر این آیه فرشتگان

رتصو بهشود تا مخاطب شودو حضور این نشانة تجسمی سبب می کم بین سوژه و مخاطب در تصویر ایجاد می

سالم علیهلوطو فرشتگان مستقیم از گفتگوی بین ی و ببینند که چگونه عجز و ناتوانی وی با وعدۀ یار باخبر شود ال

فلما جاء أمرنا جعلنا علیها ﴿صییلة کم سییوژه با مخاطب( در که حضییور کادراژ)فارودو همچنانخداوند از بین می

سجیل ضود سافلها و أمطرنا علیها حجارۀ من سومة ۞من -85)هود: ﴾عند ربک و ما هى من الظلمین ببعید م

هاى متحجر[ )شهر و دیار( را زیر و رو کردیم؛ و بارانى از سن ]گل و هنگامى که فرمان ما فرا رسید، آن »( 83

هایى که( نزد پروردگارت نشیییاندار بود؛ و آن، )از سیییایر( )سییین *ها نازل نمودیمو ، بر آنهممتراکم بر روى

و عاقبت پیروی از هوای نفس و کندتوجه مخاطب را به عذاب سییخت الهی جلب می «سییتمگران دور نیسییت!

دهدوشدن از مسیر اصلی فطرت را به او نشان می خارج

در سورۀ حجر لسالمعلیهلوطروایت بصری داستان 5-9

ناک بما کانوا فیه یمترون ۞قال إنکم قوم منکرون ۞لما جاء ءال لوط المرسیییلون ﴿ وأتیناک ۞قالوا بل جئ

صادقون و بالحق ضوا حیث تؤمر ۞إنا ل سر بأهلک بقطع من الیل واتبع أدبارهم ولا یلتفت منکم أحد وام ﴾نوفأ

شما گروه ناشناسى »)لوط( گفت: « هنگامى که فرستادگان )خدا( به سراغ خاندان لوط آمدند*»( 95-91)حجر:

ما مأمور (،[ در آن تردید داشییتند )آرىها]کافرانایم که آنما همان چیزى را براى تو آورده»ند: هسییتید!*گفت

سلمى را براى تو آورده تیواقععذابیم(!* ما ست مى م شب با خود خانواده پسگوییم!*ایم؛ و را ات را در اواخر

ما به پشت سر خویش ننگرد؛ مأمور هستید و از اینجا ببر؛ و خودت به دنبال آنها حرکت کن؛ و کسى از ش بردار

«بروید!

سبب ایجاد کادراژ قولنقلدر این آیات ستقیم صل بام ستقیم مخاطب فا ضور م سوژه تا مخاطب و ح ردة کم

ضینا إلیه ذالک الأمر أن دابر هؤلاء مقطوع م ﴿که نقل قول غیرمستقیم در شودو همچنان می صحنه ۞صبحین وق

و ما به لوط این موضوع را وحى فرستادیم که صبحگاهان، همة »( 95-99)حجر: ﴾وجاء أهل المدینة یستبشرون

و بطرو خانه لوط( آمدند اهل شهر )از ورود میهمانان با خبر شدند (،کن خواهند شد*)از سوى دیگر آنها ریشه

یجاد کادراژ با فاصلة زیاد سوژه با مخاطب شده است؛ دور شدن مخاطب از سبب ا « در حالى که شادمان بودندو

کند که خداوند شییود تا او به دلیل فاصییلة زیادی که با سییوژه دارد تنها آنچه را مشییاهده میصییحنه سییبب می

صویر تقدیم و می ست یعنی ابتدا عاقبت بازماندگان در عذاب را ریتأخخواهدو نیز در این ت شان نصورت گرفته ا

سرزده بیان می می سپس آنچه را قبل از این واقعه از قوم لوط ست این تقدیم و تاخیر کامال دهد کندو گفتنی ا

ود پیش از هجوم قوم خ السالم علیهبراساس آنچه در واقعیت اتفاق افتاده بود، صورت گرفته استو بدین نحو که لوط

وبر خانة آن حضرت، از عاقبت آن قوم فاسد اطالع یافت

ضارع ست فعل م سکرتهم یعمهون ﴿در آیة « یعمهون»کارب سوگند، »( 55)حجر: ﴾لعمرک إنهم لفى به جان تو

آید شمار می عنصر بصری حرکت به « اند(!ها در مستى خود سرگردانند )و عقل و شعور خود را از دست داده این

ش درآمده استوبه نمای قوم لوط همیشگی گمراهی که از طریق آن


در سورۀ شعراء السالمعلیهلوطروایت بصری داستان 5-4

ستان سوره دا صحنة لوط)در این سلین ﴿شود: تکذیب قومش آغاز می ع( با شعراء: ﴾کذبت قوم لوط المر (194 )

ووو پیامبر خویش را انکار همانند دیگر اقوام ثمود و عاد و لوطقوم «قوم لوط فرستادگان )خدا( را تکذیب کردندو»

( 191)شعراء: ﴾إذ قال لهم أخوهم لوط أ لا تتقون﴿در آیة بعدی « أخوهم»با تعبیر السالمعلیهکردندو اما توصیف لوط

شان لوط به آنان گفت: » شه نمى »هنگامى که برادر صری زاویة دید « کنید؟!آیا تقوا پی صر ب شان ر ترازهمعن ا ن

دانند اما او با دو این نشییانة تجسییمی حکایت از آن دارد که قوم لوط گرچه آن حضییرت را یک غریبه می دهمی

لکم إنى﴿داند: کندو به همین خاطر در آیة بعد خود را برای آنان امین می ایشیییان همانند قوم خود رفتار می

تردید تعبیر موکد فوق پیام اخوت و بی «من براى شییما پیامبرى امین هسییتم! »( 195)شییعراء: ﴾رسییول أمین

ندوکرا که در تصویر قبل به آن اشاره شد، به شکل فردی امین در ذهن مخاطب تابیت می السالمعلیهدلسوزی لوط

ى دهند رهایپروردگارا! من و خاندانم را از آنچه اینها انجام مى»( 191)شیییعراء: ﴾نجنى وأهلى مما یعملون رب﴿

«بخش!

ضرت صحنه با دعای ح سالم علیهلوطزاویة دید پایین در این ستو ال شده ا صر، از خداوند بلندمرتبه ایجاد این عن

کشدوعجز و درماندگی آن حضرت را در برابر قومش به تصویر می

له أجمعین ﴿ ناه وأه غابرین ۞فنجی لا عجوزا فى ال ن ۞ إ نا علیهم مطرا فسیییاء مطر ۞ا االخرینثم دمر وأمطر

ما او و »( 154)شعراء: ﴾ وإن ربک لهو العزیز الرحیم ۞إن فى ذالک الیة وما کان أکارهم مؤمنین ۞المنذرین

میان بازماندگان بود! *سییپس دیگران را هالک کردیم! *و تمامى خاندانش را نجات دادیم، *جز پیر زنى که در

ها فرستادیم؛ چه باران بدى بود باران انذارشدگان! *در این )ماجراى قوم لوط و سرنوشت بارانى )از سن ( بر آن

«شوم آنها( آیتى است؛ اما بیشترشان مؤمن نبودندو *و پروردگار تو عزیز و رحیم است!

ستق یغ قولنقل شکیل کادراژ در ا میرم سبب ت صل باین آیات شانة فا ستو ن شده ا سوژه و مخاطب ة زیاد بین

گر لطف خداوند به گیرد که نظاره تجسیییمی در این آیات مخاطب را فقط به عنوان یک تماشیییاگر در نظر می

توجیه گونهنیاتوان فاصلة زیاد مخاطب تا سوژه می در مورد علت مومنین و عذاب و هالکت برای کافرین استو

ووجود ندارد مخاطب درصحنهنمود که این آیات تنها برای عبرت است، پس لزومی به حضور مستقیم

در سورۀ نمل السالمعلیهلوطروایت بصری داستان 5-5

گامى که به قومش و لوط را )به یاد آور( هن»( 50)نمل: ﴾ولوطا إذ قال لقومه أ تأتون الفاحشییة وأنتم تبصییرون ﴿

به گفتة «بینید؟!روید در حالى که )نتایش شییوم آن را( مىآیا شییما به سییراغ کار بسیییار زشییتى مى »گفت:

( معتقد است 535، ص15لی عالمه طباطبایی )جو ( این آیه عطف بر داستان سابق استو159، ص18طبرسی)ج

ست؛ یعنی عطف بر محل سلنا » ةجملاین عطف بر محل ا س « أر ست و در دا سابق به فعلى که در تقدیر ا تان

« ثمودووو ولقد أرسییلنا إلى»هم چنان که در داسییتان قبلى فرمود: « ولقد ارسییلنا لوطا»اصییل آن چنین بوده:

السالم علیهلوطاستو نشانة تجسمی مقام باالی زاویة دید باال در این صحنه شده ایجاد سبب ( این عطف،05)نمل:

تا اهمیت سخنان او را به مخاطب نشان دهدو گذاردیش میرا به نما

فما کان جواب قومه إلا أن قالوا أخرجوا ۞أ ئنکم لتأتون الرجال شییهوۀ من دون النسییاء بل أنتم قوم تجهلون ﴿

فما کان جواب قومه إلا أن قالوا أخرجوا ءال لوط من قریتکم إنهم ۞ س یتطهرونءال لوط من قریتکم إنهم أنا


روید؟! شییما قومى آیا شییما بجاى زنان، از روى شییهوت به سییراغ مردان مى »( 55-59)نمل: ﴾أناس یتطهرون

خاندان لوط را از شهر و دیار خود بیرون کنید، »د که )به یکدیگر( گفتند: ها پاسخى جز این نداشتن نادانید!*آن

«ها افرادى پاکدامن هستند!که این

ب مخاط توجه موردای برجسته صورتبهاست که به کمک زاویة دید باال در انذار قومش السالمعلیهلوطاین سخنان

د بلندمرتبه استوچون این سخنان کسی است که فرستادۀ خداون گیرد،قرار می

سورۀ اعراو و نمل می نظر میبه شاهدۀ آیات ذیل و تکرار آن در دو سد خواننده با م صری ر صر ب شاهد عن تواند

باشد:« ریتم یا ضربآهن تکاملی»

شة ﴿ سبقکم بها من أحد من العلمین ولوطا إذ قال لقومه أ تأتون الفاح شهوۀ من دون إ۞ما نکم لتأتون الرجال

ناس ۞بل أنتم قوم مسیییرفون النسییییاء قالوا أخرجوهم من قریتکم إنهم أ لا أن مه إ کان جواب قو ما و

کا ۞یتطهرون ته لا امرأ له إ ناه وأه غابرین فأنجی نا علیهم مطرا و ۞نت من ال بة أمطر کان عق فانظر کیف

شتى »و )به خاطر آورید( لوط را، هنگامى که به قوم خود گفت: ( »80-84)اعراو: ﴾المجرمین سیار ز آیا عمل ب

!*آیا شییما از روى شییهوت به سییراغ دهید که هیچیک از جهانیان، پیش از شییما انجام نداده اسییت؟را انجام مى

سخ قومش چیزى جز این نبود که مردان مى ستید!*ولى پا سرافکار )و منحرفى( ه شما گروه ا روید، نه زنان؟!

طلبند )و با ما ها را از شییهر و دیار خود بیرون کنید، که اینها مردمى هسییتند که پاکدامنى را مى این»گفتند:

ما او و خاندانش را رهایى بخشیییدیم؛ جز همسییرش، که از (،اینجا رسییید)چون کار به «* همصییدا نیسییتند!(

سن ( بر آن سپس چنان( بارانى )از شهر( بودو *و ) ستادیم؛ )که آن بازماندگان )در ها را در هم کوبید و ها فر

«نابود ساختو( پس بنگر سرانجام کار مجرمان چه شد!

تم بل أنأ ئنکم لتأتون الرجال شییهوۀ من دون النسییاء ۞وأنتم تبصییرون الفاحشییة ولوطا إذ قال لقومه أ تأتون﴿

ناس یتطهرون ۞قومتجهلون قالوا أخرجوا ءال لوط من قریتکم إنهم أ لا أن مه إ کان جواب قو ما نه ۞ف فأنجی

و لوط را )به ( »58-50)نمل: ﴾فسییاء مطر المنذرین وأمطرنا علیهم مطرا ۞وأهله إلا امرأته قدرناها من الغبرین

ن را( شوم آ روید در حالى که )نتایش آیا شما به سراغ کار بسیار زشتى مى »یاد آور( هنگامى که به قومش گفت:

شما به مى سراغ مردان مى بینید؟! *آیا شهوت به شما قومى نادانید! جاى زنان، از روى سخى آن«* روید؟! ها پا

ها افرادى خاندان لوط را از شیییهر و دیار خود بیرون کنید، که این »جز این نداشیییتند که )به یکدیگر( گفتند:

ماندگان )در ادیم، به جز همسییرش که مقدر کردیم جزء باقىاش را نجات دما او و خانواده«* پاکدامن هسییتند!

سر آن سن ( بر سپس بارانى )از شد!* شهر( با ست آن شدند(؛ و چه بد ا ها باراندیم )و همگى زیر آن مدفون

«باران انذارشدگان!

ار ریتم در هنرهای تجسییمی عبارت اسییت از تکرار، تغییر و حرکت عناصییر دیداری در فضییای تجسییمی یا تکر

که هماهنگی و وحدت بین هرگونه شیییکل، رن و موقعیت و حرکت شیییبیه به هم طبق نظمی معین به طوری

ساس عوامل بی شد و بر ا شته با صوویر جود دا سته اجزای ت ضی د یدر هنرهاشودو بندی میشمار و روابط ریا

و(151)بیات، صبود یمتناوب و تکامل یکنواخت، یتمشاهد سه ر توانیم یتجسم

شیییودو و باعث نوعی حرکت و ریتم یکنواخت، یک تصیییویر به طور یکنواخت و به صیییورت متوالی تکرار میدر

شده و توجه مخاطب را به دنبال خود هدایت می بهالعمل خودعکس سطة عدم تنوع تاثیری کند؛خودی اما به وا

در انتظار تباین نیز هستند، منفی نیز در پی خواهد داشت و ذائقة مخاطبان را که در عین جستجوی هماهنگی


آور و کسییالت بار خواهد شیید و نظمی خشییک و غیرقابل انعطاو را ایجاد قانع نخواهد کرد و پس از مدتی مالل

(و0کند)شکلمی

(: ریتم یکنواخت در طراحی پارچه0شکل)

واهد شیید و هربارشییود اما تکرار آن با تغییرات متناوبی متنوع خدر ریتم متناوب، یک عنصییر بصییری تکرار می

که در مخاطبدهدو به طوریالعمل مخاطب و توجه او را با یک حرکت یا تصویر میانی تحت تاثیر قرار میعکس

(و5همواره نوعی انتظار برای پیگیری تکرار و ادامة ریتم به وجود خواهد آمد)شکل

گی قرارگیری آجرها(: ریتم متناوب در چگون5شکل)

صویر با یک عنصر دیداری از یک مرتبه و حالت خاص شروع می ا شود و به تدریش ب و اما در ریتم تکاملی، یک ت

که نوعی رشد و تکامل را در طول مسیر تغییرات خود رسدو به طوری تر میتغییراتی به وضعیت و یا حالتی تازه

های بسیاری از ریتم تکاملی وجود داردو حرکت و تغییر شکل ه(و در طبیعت نمون9به دنبال خواهد داشت)شکل

راد، توان یک نمونه از این ریتم در طبیعت ماال زد )حسیییینی هالل ماه از هالل باریک تا قرص ماه کامل را می

(و149-145ص

(: ریتم تکاملی در ارگ کاله فرنگی بیرجند9شکل)

شاهد تفاوت شک مخاطب در این آیات عالوه بر تکرار بخش بی ستان، صحنه هایی از دا ست که هاهایی در این ا

ا وجود ههایی که در این صحنهشودو تفاوتهای تجسمی سبب تکمیل داستان میاین امر تکرار تکاملی در نشانه

دارد به شرح ذیل است:


ست: شده ا سی قوم لوط تکرار صحنة انحراو جن سوره، شة ولوطا إذ قال لقوم» در دو اما در « ه أ تأتون الفاح

شده که شاره ضوع ا سخن لوط به این مو شت تاکنون از هیچ امتی دیده "سورۀ اعراو پس از این این عمل ز

شده ست ن ست که "ا سورۀ نمل آمده ا شهوۀ »و در ادامه نیز عبارت "بینیدشما می "و در أ ئنکم لتأتون الرجال

ساء من دون ست « الن شده ا صحنه ؛ تکرار سورۀ اعراو پس از این صحنه وجود دارد؛ در اما تفاوتی در این دو

( خداوند قوم لوط را برای اینکه وضع 511، ص5اشاره شده است که آنان قوم مسرفی هستند؛ به گفتة راغب)ج

شی که خداوند در آیة سل( بر رو ساکم حرث لکم »رۀ مبارکة سو 553نطفة آدمی را در عمل لقاح )تولید ن « ن

ست، انجام نمی سران گردانیده ا صوص هم صل الهى تجاوز کردند، لذا آن مخ سرفین دادند بلکه از این ا ها را م

ستند: در نامیدو ست که آنان نادان ه شده ا سورۀ نمل اعالم ، یعنى خود را «بل أنتم قوم تجهلون»حالی که در

اش اند؛ یعنى عامل در وقت عمل نسبت به فهم و عقیده ها همه توأم با علمزنندو اینگونه جهالتایى مىاعتنبه بى

(و همانطور که مالحظه 81، ص5اعتنا است و علت مسوول بودن همان است)قرشی، جعالم و نسبت به عملش بى

شایانی می شد این تفاوت ستان کمک ستان ها به تکمیل دا ساد وأمطرنا علیهم مطرا ﴿ کندو و در پایان دا طر م ف

سر آن ( »58)نمل: ﴾المنذرین سن ( بر شدند(؛ و چه بد سپس بارانى )از ها باراندیم )و همگى زیر آن مدفون

ست باران شدگان ا شاره می به «!انذار صر، به بارانی ا شتو در این صورت مخت سبب هالک قوم لوط گ شود که

آید شییمار میی خداوند اسییت که عامل حیات بههانعمتتضییاد را مشییاهده نمود؛ باران یکی از توان صییحنه می

این باران سییبب هالکت قوم لوط شییدو این نشییانة تجسییمی، قدرت خداوند را در تصییرو طبیعت به کهیدرحال

دهدومخاطب نشان می

در سورۀ عنکبوتالسالم علیهلوطروایت بصری داستان 5-6

ن أ ئنکم لتأتون الرجال وتقطعو ۞ذ قال لقومه إنکم لتأتون الفاحشة ما سبقکم بها من أحد من العلمینولوطا إ﴿

قال ۞تنا بعذاب الله إن کنت من الصادقین السبیل وتأتون فى نادیکم المنکر فما کان جواب قومه إلا أن قالوا ائ

سدین رب صرنى على القوم المف شما »و لوط را فرستادیم هنگامى که به قوم خود گفت: »( 34-58)عنکبوت: ﴾ان

شتى انجام مى سیار ز شما آن را انجام نداده ا کیچیهدهید که عمل ب شما به از مردم جهان پیش از ست!* آیا

سان( را قطع مى سراغ مردان مى سل ان سند انجام مى روید و راه )تداوم ن ستان اعمال ناپ دهید؟! کنید و در مجل

سخ قومش جز این نبود که گفتند » ست مى «:اما پا گویى عذاب الهى را براى ما بیاور!* )لوط( عرض کرد: اگر را

«ارى فرما!پروردگارا! مرا در برابر این قوم تبهکار ی»

استو این نشانة تجسمی فاصلة کم مستقیم در آیات فوق سبب تشکیل کادراژ در این دو صحنه شده قولنقل

را خواستار است تا زشتی عمل این صحنه درحضور مستقیم مخاطب خداوند ودهدیممخاطب تا سوژه را نشان

قوم و سرکشی و لجاجت آنان را به مخاطب نشان دهدو

شرى ولما ﴿ سلنا إبراهیم بالب قال إن فیها لوطا ۞قالوا إنا مهلکوا أهل هاذه القریة إن أهلها کانوا ظلمین جاءت ر

نت م کا ته لا امرأ له إ نه و أه ها لننجی که »( 35-31)عنکبوت: ﴾ن الغبرینقالوا نحن أعلم بمن فی گامى و هن

ما اهل این شهر و آبادى را ]و به »فرستادگان ما )از فرشتگان( بشارت )تولد فرزند( براى ابراهیم آوردند، گفتند:

شاره کردند[ هالک خواهیم کرد، در این آبادى »اهل آن ستمگرند!* )ابراهیم( گفت: چراکهشهرهاى قوم لوط ا

ست! ستند آگاه »گفتند: « لوط ا سانى که در آن ه سرش اش را نجات مىتریم! او و خانوادهما به ک دهیم؛ جز هم

«که در میان قوم )گنهکار( باقى خواهد ماندو


شانة زبانی در این آیه شاره می طوربهن ضوع ا سوالنى از اجمالی به این مو سیلة ر کند که هالکت قوم لوط به و

و آن مالئکه آن جناب و همسیرش را به تولد فرسیتاد السییالمعلیهن را نخسیت نزد ابراهیم مالئکه بود که خداوند آنا

شارت دادند سحاق و یعقوب ب سپس خبر دادند که ا شانة ی قوم لوط هستند سو به مأمورو تا هالکشان کنندو ن

ستان را تکمیل می صورت دا س ﴿کند: زبانی به این سلنا لوطا ضاق بهم ذرعا وقالوا لا ىولما أن جاءت ر ء بهم و

یة رجزا من ۞تخف و لا تحزن إنا منجوک و أهلک إلا امرأتک کانت من الغبرین نا منزلون على أهل هذه القر إ

سقون سماء بما کانوا یف ستادگان ما »( 33)عنکبوت: ﴾د ترکنا منها ءایة بینة لقوم یعقلونولق ۞ال هنگامى که فر

ات را نجات نترس و غمگین مباش، ما تو و خانواده»و دلتن شیید؛ گفتند: بدحالنزد لوط آمدند، از دیدن آنها

هل این شییهر و آبادى به خاطر گناهانشییان، ماندو *ما بر اخواهیم داد، جز همسییرت که در میان قوم باقى مى

ند اندیش عذابى از آسمان فرو خواهیم ریخت!*و از این آبادى نشانه روشنى )و درس عبرتى( براى کسانى که مى

«باقى گذاردیم!

در سورۀ صافات السالمعلیهلوطروایت بصری داستان 5-7

ستان سالم علیهلوطدا سلین ﴿است: شده آغازدر سورۀ صافات با زاویة دید باال ال ( 133)صافات: ﴾وإن لوطا لمن المر

کند که این امر یکی از رسییوالن خود معرفی می عنوانبهخداوند آن جناب را « و لوط از رسییوالن )ما( اسییت!»

هدودرا به مخاطب نشان می السالمعلیهسبب تشکیل این زاویة دید استو این نشانة تجسمی، مقام واالی لوط

له أجمعین ﴿ ناه وأه لا عجوزا فى الغبرین ۞إذ نجی نا االخرین ۞ إ و به خاطر بیاور »( 130)صیییافات: ﴾ثم دمر

زمانى را که او و خاندانش را همگى نجات دادیم،*مگر پیر زنى که از بازماندگان بود )و به سرنوشت آنان گرفتار

سالم علیهلوطزاویة دید باال مقام واالی «را نابود کردیم!شد(! *سپس بقیه شان داد و حاال در این ال را به مخاطب ن

کندواین مقام باال را در ذهن مخاطب تابیت می آیات نشانة زبانی به بیان لطف خداوند به او

و شییما پیوسییته صییبحگاهان از کنار »( 135)صییافات: ﴾ونوبالیل أ فلا تعقل ۞وإنکم لتمرون علیهم مصییبحین﴿

«اندیشید؟!گذرید*و )همچنین( شبانگاه؛ آیا نمىهاى شهرهاى( آنها مى)ویرانه

ی را که از اهداو اصیییلی آموزعبرتزمان نزول(، روند حال ) نشیییانة زبانی در این آیه با بازگشیییت به زمان

ستان ترین مجازات را براى این قوم قائل شد، نخست ندو خداوند سخت کتکمیل می گونهنیااست، ی قرآنهادا

ی که همگى نابود اگونهبه، دیبار فروها و بعد بارانى از سییینگریزۀ متراکم بر آن ها را زیر و رو کردشیییهرهاى آن

شد! و شان محو ساد ست براى بیدار کردن غافالن مغرور، د مقدمه هانیاهمة که آنجا ازشدند حتى اج ر اى ا

ضافه مى سخن ا صبحگاهان از کنار ویرانه پایان این سته شما پیو شهرهاى آن کند: وإنکم » :گذریدها مىهاى

این «وباللیل أ فال تعقلون»اندیشییید؟! کنید آیا نمىعبور مى آنجا ازشییبانگاه نیز و« لتمرون علیهم مصییبحین

و اینها هاى مردم حجاز به سوى شام قرار داشت که شهرهاى قوم لوط در مسیر کاروان تعبیر به خاطر آن است

کردند، اگر گوش جانى داشتند فریاد دلخراش و جانکاه این در سفرهاى روزانه و شبانة خود از کنار آن عبور مى

نى به همة عابران درس زبا ها با زبان بى هاى شیییهرهاى آن شییینیدند، چرا که ویرانه را مى دهی بالدقوم گنهکار

(و101، ص11شیرازی، جدارد)مکارمى بر حذر مىو از گرفتار شدن در چنگال حوادث مشابه دهدمى

در سورۀ قمر السالمعلیهلوطروایت بصری داستان 5-1

«ی پیامبرشان( را تکذیب کردنددرپیپقوم لوط انذارها )ى »( 33)قمر: ﴾کذبت قوم لوط بالنذر﴿


شارات کوتاه و شتناک این جمعیت ننگین و گمراه ادهندهتکاندر این آیات ا ستان قوم لوط و عذاب وح ی به دا

و این چهارمین قسیمت از سیرگذشیت اقوام پیشیین در این سیوره اسیتو مراد از بیان داسیتان شیود دیده مى

سالم علیهلوط اطرخ گیردو به همینکنندگان میدر این سوره، درس عبرتی است که مخاطب از سرنوشت تکذیب ال

واستسرزده ایشان از گردد کهمی آغاز چیییزی یادآوری با آن حضرت داستان

را به حرکت ها یرها تندبادى که ما بر آن»( 30)قمر: ﴾إنا أرسییلنا علیهم حاصییبا إلا ءال لوط نجیناهم بسییحر﴿

«ه را هالک کردیم(، جز خاندان لوط را که سحرگاهان نجاتشان دادیم!آورد فرستادیم )و همدرمى

لیشکت است، شده فرستادهکه به سبب اینکه این تندبادها از جانب خداوند در این آیه زاویة دید باال وجود دارد

ستو همچنان سختی این عذاب ا سمی در این آیه بیانگر شانة تج ص که مییافته لذا ن صر ب شاهد عن ی رتوان

نیز بودو "تعادل"

تعادل یف،تعر ینسییاختار اسییتو با ا یکتوازن در یبه منظور برقرار یروهان یعام، حمل تمام یتعادل به معنا

ست م یارابطه ساس توز بندییبترک یک یاجزا یانا شش و ثبات، در اثر تعادل یعکه بتواند برا وزن، اندازه، ک

شاهده چیزها آن به طور طبیعی ا و(55)پهلوان، صکند یجادا سان هنگام م ها را با محورهای افقی و عمودی در ن

دهدو همچنین انسان برای جبران عدم ها تشخیص می کند و وجود یا عدم تعادل را در آنذهن خود مقایسه می

شاهداتش از قوای ذهنی خود کمک می اما در ها را به طور متعادلی ادراک کند؛گیرد تا آنتعادل در برخی از م

یک اثر تجسمی با توجه به موضوع و هدفی که هنرمند از ابداع آن دارد، ایجاد تعادل وظیفه و کار هنرمند استو

ها را در اثر خود به کار گرفته وبایست میان کارکردهای بصری عناصر مختلفی که آن به بیان دیگر، هنرمند می

سییازد تا موفق شییود تاثیر مورد نظر خود را ایجاد با یکدیگر ترکیب کرده اسییت، نوعی تعادل و هماهنگی برقرار

به وجود می ناقص ند، در غیر این صیییورت اثری هد ک یام مورد نظر وی نخوا ئة مطلوب پ به ارا قادر که ید آ

(و95راد، صبود)حسینی

گفتنی است دو نوع تعادل متقارن و غیرمتقارن در آثار تجسمی وجود دارد که جهت ایجاد تعادل بصری در یک

ه زیرا هم ترین روش تعادل بصیری اسیت؛ گیرندو تعادل متقارن یا تعادل قرینه، سیاده ثر مورد اسیتفاده قرار می ا

سبت به محورهای افقی، عمودی ومورب که از وسط اثر عبور می سنجیده می چیز ن شوندو این نوع تعادل کنند،

(و5تحرک و آرام است)شکلدهندۀ فضایی بیایستا و نشان

تعادل متقارن در اثر آقای مصطفی اسداللهی(: 5شکل)


صر موجود در اثری که دارای این نوع ستو عنا و تعادل غیرمتقارن برخالو تعادل قرینه، فعال، پرتحرک و پویا ا

هایتعادل است از نظر شکل، رن ، اندازه وووو با هم متفاوت هستند و ایجاد هماهنگی بین این عناصر در بخش

سپاری سنگینی برابری را در آن به مختلف کادر، وزن و سم خاک وجود خواهد آوردو به عنوان نمونه در تابلو مرا

استو همة پیکرها زیر چترها، موقعیتی خاص وجود دارد، و تعادل نامتقارن از آن یک تصویر غیرمعمول ساخته

صویر متمرکز شده سبت به صف اند و سمت چپ را فضای منفی فراگرفته استو دید مو در سمت راست ت رب ن

، (118، ص5کنندگان در مراسییم به وسیییلة باران مورب، بسیییار ظریف متعادل شییده)اصییالنی، جمنظم شییرکت

(و8)شکل

(: مراسم خاکسپاری زیر چترها8شکل)

گرفته شکلغیرمتقارن صورتبه( توازن 30شود، اما در این صحنه)قمر:شک تعادل در تصویر سبب توازن می بی

ای از صحنه گروه اندکی دهد اما در گوشه صورت که تصویری از عذابی سخت و فراگیر را نشان می استو به این

اند و توجه مخاطب را به سییبب برهم زدن تعادل شییده افتگانینجاتاین ؛ انداز این عذاب سییهمگین نجات یافته

کشاندوسوی خود می

شکر »( 35)قمر: ﴾شکر نعمة من عندنا کذالک نجزى من ﴿ سى را که این نعمتى بود از ناحیة ما؛ این گونه هر ک

«دهیم!کند پاداش مى

از آن عذاب سهمگین یک نعمت بزرگ السالمعلیهلوطدهد که نجات یافتن خانوادۀ نشانة زبانی در این آیه نشان می

بود که به علت اینکه شاکر بودند، نصیبشان شدو

سنا أعینهم فذوقوا عذابى و نذر ۞بالنذرشتنا فتماروا ولقد أنذرهم بط﴿ ضیفه فطم -39)قمر: ﴾ولقد راودوه عن

ها از لوط داشیییتند!* آن شیییکها اصیییرار بر مجادله و القاى ها را از مجازات ما بیم داد، ولى بر آناو آن»( 35

د بچشییی (:اختیارشییان بگذارد؛ ولى ما چشییمانشییان را نابینا و محو کردیم )و گفتیم خواسییتند میهمانانش را در

«عذاب و انذارهاى مرا!


را در برابر دعوت آن حضییرت به سییوی حق، برای مخاطب روشیین لوطنشییانة زبانی در این دو آیه، واکنش قوم

کند تا به این وسیله داستان را کامل نمایدومی

ستقر ولقد صبحهم ب ﴿ سرنا القرءان للذکر فهل من مدکر ۞فذوقوا عذابى ونذر ۞کرۀ عذاب م ( 38:)قمر ﴾ولقد ی

شان آمد! *)و گفتیم » سراغ صبحگاهان و در اول روز عذابى پایدار و ثابت به شید عذاب و (:سرانجام پس بچ

«براى یادآورى آسان ساختیم؛ آیا کسى هست که متذکر شود؟! انذارهاى مرا! *ما قرآن را

شده قولنقل شکیل کادراژ سبب ت ستقیم در این آیات صلة زیاد مخاطب با غیرم سمی فا شانة تج ست، این ن ا

گر این اتفاقات باشدو این حضور غیرمستقیم سبب یک تماشاچی تنها نظاره عنوانبهدهد تا او سوژه را نشان می

کنندگان درس عبرت بگیردواز حال تکذیب ت تا مخاطبشده اس

گیری. نتیجه6

های مختلف آن نشان داد که:در کالم مجید و سوره السالمعلیهحضرت لوط تطبیق نیروهای بصری در داستان

ستو و این نوع ارتباط که ارتباطی جهانی به - صری ا صر ارتباط ب سر قرآن دارای عنا آید برخالوشمار می سرا

کرده قادر به فهم آن هستندوسواد و تحصیلزبان کالمی، فاقد دستور زبان است و همگان، اعم از بی

ر خاص طوبه السالم علیهطور عام و در داستان لوط ترین تکنیک و نشانة بصری در سراسر کالم مجید به تضاد مهم -

شر، حق و باطل، ا ستی بر پایة تقابل خیر و ساس ه شان از ا ست که ن شقاوت و غیره ا سعادت و یمان و کفر،

ها را شاهد بودو توان این تقابلطوری که در دعوت انبیا الهی و مخالفت اقوام با ایشان میداردو به

ستان مذکور به زاویة دید - شانة در دا صری در تولید معنا مشارکت داردو این واحد معنایی قابلیت عنوان یک ن ب

سورۀ 191تساوی را دارا استو ماال کالم مجید در آیة ضعف، تسلط، ن قدرت،برانگیختن مفاهیم خاصی همچو

ستعمال واژۀ گذارد و با کمک این زاویة دید به القای این تراز را به نمایش میزاویة دید هم« أخوهم»شعراء، با ا

ست هرچن پردازد که لوط نبی تمام تالش خویش را در جهت هدایت قوم خویش بهباور می د که از آن قوم کار ب

نبودو

ها وی ه هنگام انکار اقوام و مقابلة آنهای قرآنی بهحجم باالی کاربست عنصر بصری تعادل نامتقارن در داستان -

صحنه ستی همواره گروه های عذاب پرده از این واقعیت برمیبا پیامبران خود و نیز در دارد که در طول تاریخ ه

سزاوار عذاب خوا سان کایری گمراه و ستة اجر هند بود و گروه اندکی از ان شای صرار ورزیده، ها بر ایمان خود ا

شوندوالهی می

مراجع

قرآن کریم

ق1010 ،: دارصادر، چاپ سومیروتب العرب،منظور، محمدبن مکرم، لسانابنو 1

صالنی، 5 سن ویرایش کارگاه هنر، م گان، و ا سن ح سلیمی، مح صراهلل ت شر و ادارۀ کل تهران: پور و ن نظارت بر ن

ش1310چاپ سوم، توزیع مواد آموزشی،

ش1355، ریرکبیام: تهران جوان، لمسازیف یراهنمار، آذ ر،یبصو 3

ش1314و بیات، آنیتا، سواد بصری؛ اصول و مبانی هنرهای تجسمی، تهران: ساکو، 0


ش1385ر، تهران: دانشگاه هن ی،شناسانداز نشانهاز چشم یریارتباط تصو یمه،پهلوان، فهو 5

های درسییی ایران، راد، عبدالمجید، مبانی هنرهای تجسییمی، تهران: شییرکت چاپ و نشییر کتاب و حسییینی9

ش1311

ش1314و داندیس، دونیس آ، مبادی سواد بصری، ترجمة محمدرضا افضلی، تهران: یزدا، 5

تهران: ینی، حسیی یغالمرضییا خسییرو ة، ترجمالمفردات فی غریب القرآنبن محمد، ینحسیی ی،اصییفهانراغبو 8

ش1350 ،چاپ دوم ی،مرتضو

ق1045، چاپ سوم ،: دارالکتاب العربی، بیروتو زمخشرى، محمود، الکشاو1

ق1015: دارالشروق، یروتبفی ظالل القرآن، ابراهیم حسین شاذلی، و سیدقطب،14 با آن یهمبسیییتگ و دی د یة زاو راتییتغ»اهلل، گودرزی، مصیییطفی، اللهی، حبیب و صیییدقی، مهرداد، آیت 11

ش1314، 09هنرهای تجسمی، ش-، نشریة هنرهای زیبا«یدارید یهنرها در ییمعنا یهایدگرگون

قم: دفترانتشییارات اسییالمى ی، همدان یمحمدباقر موسییو ةترجم یرالمیزان،تفسیی ین،محمدحسیی یی،طباطباو 15

ش1350، چاپ پنجم، علمیه ۀمدرسین حوز ةجامع

س و 13 سن، مجمع ی،طبر ضل بن ح س یف یانلباف شارات یگران، محمد مفتح و د ةترجم یرالقرآن،تف تهران: انت

ش1394 ی،فراهان

ش1351 ،چاپ ششم یه،اإلسالماکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتبقرشى، علىو 10

ش1350، ه: دارالکتب اإلسالمیتهران شیرازى، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه،مکارمو 15


ن از ساحات علوم تجربی واگرایی ساحت آیات قرآ

زهرا اخوان صراو

مدرس حوزه و دانشگاه

چکیده:ته اول به اعجاز علمی قرآن مربوط و دس تجربی دو دسته محصول ایجابی و سلبی دارد پ وهی در رابطه قرآن با علوممطالعات قرآن

مبانی علمی و فلسییفی مدرن، ظرفیت تقریرهای تقریرهای بسیییار متنوع ارائه شییده و تاکنون با تئوری اعجاز علمی قرآن واسییت

تجربی در روند رشد و تطور مطالبی است که علم اشتمال قرآن بر ها هسته مرکزی همه این بیان آوردوجدیدتری را هم فراهم می

ای این دسییتاورده -هرچند به طور تراوشییی و بدون نظارت ذات-قرآن پس وخود به آن رسیییده یا در آینده به آن خواهد رسییید

ی علومهادوم به تعارضات میان مطالب قرآنی با آورده و دسته شود ها تأیید مییا اینکه توسط این دانش کرده را پیشگویی ها دانش

ها، بر محورهای قرآن و علم مربوط اسییتو مطالب موجود در این دسییته نیز با همه اختالو سییطح و تنوع دیدگاه تجربی یا چالش

استوار استودر این کتاب و علم های خالوجود گزاره

پس کند،فعال می« حکمت عملی»هایی از ، مطالعات قرآنی را در شعبه «شناختی توجهات منطقی و معرفت»که با پ وهش حاضر

سیر تطور دیدگاه سبت میان قرآن و از مروری بر شکار کردن این واقعیت که نظریه علم در دهه ها در ن مهای علوهای اخیر و نیز آ

صرفا شده مدل تجربی شواهدی در حیطه توانمندی این افراد تأیید ستند که با شمندان ه سط دان شده تو هیچ هاند و بهایی ارائه

ضیییمن طرح ها مال متحرک و کروی بودن زمین نمونه وجه حتی ادعای انعکاس جزمی واقعیت را ندارد، اوال با تحقیق بعضیییی

شان های علمی مطرح بدیل مدل رامدل صورت تعارض مییش، ن صرو در متن توان چگونه میدهد در به جای توجیه و تأویل و ت

که کندمی های قرآنی، این دیدگاه را تقویتگزاره شناسی با سنخ های علمی را به چالش گرفت و ثانیاصحت و دقت مدل مقدس،

ها نفیا لذا این بیانات با آن مدلو های تجربی جداست سازی لت مداکلی از ساح به ها و غایاتساحت بیانات قرآنی در مقصد، روش

های سازیهایی قطعی و کامال غیرناظر به مدلپذیر نیست تا اعجاز یا تعارض ادعا شودو در نتیجه آیات قرآنی که گزارهو اثباتا قیاس

ست و علمی ستی القا می ا ست تا مؤید یا مخالف آنها بوده های مدلتراز گزارهرتبه و همشود، هم از افقی باالد شد های علمی نی وبا

های وحیانی یا عقالنی دیگری تأیید یا درگیر شییود با گزارهشییناختی تنها میاز حیث منطقی و معرفت های یک متن مقدسگزاره

ریخی نزول که باشییرایط تا» و« غایات بیان شییده در نصییوص دینی برای افادات قرآنی»این مدعا با توجه به مواردی چون و شییود

و شودمدلل می« نوع بیانات قرآنی»و « سازگار نیست های علوم تجربیمدل شناخت

وسازی علوم تجربیمتن مقدس، اعجاز علمی، تعارض قرآن با علم، مدل واژگان کلیدی:

مقدمه: -1

مطالب شناختی گریز معرفتاین پ وهش برآنست تا با ارائه دو اندیشه در این زمینه نسبت قرآن با علم تجربی،

ه به کند ک، نشان دهدو اندیشه نخست آشکار می -نفیا و اثباتا -قرآنی از مواجهه با دستاوردهای علوم تجربی را

دو دلیل اصییلی در هیچ تعارض ادعایی، مدلول حقیقی آیات قرآنی مقابل واقعیت عینی که یک تئوری علمی از

شکل جزمی پرده بردارد، واقع ضر نگارنده به آن فکر می آن به شه دوم که در حال حا شدو اندی کند، از نخواهد

کندو خواهد آمد که افادات قرآنی از افق و به های علمی تردید میپذیری مطالب قرآنی و تئوریاصیییل در قیاس

ضه تئوری غایتی القا می سا با افق عر سا سته مطلب شوند که ا ست و لذا این دو د افقهمهای علمی متفاوت ا

ساحت مشترکی که آن دو را قیاس شد تا مؤید پذیر کند قرار ندارند و لذا مواجههنیستند و در ای واقع نخواهد


و پیش های نکه افقشناسانه دارند، افزون بر این یا معارض یکدیگر قرار گیرندو این دو اندیشه که منظری معرفت

تر، مواجهه با شبهات حول این ایند، از موضعی بسیار ریشه گشای منظر و کابردی میروی مطالعات قرآنی اعجاز

کنند که به جای ها این امکان را برای قرآن باوران فراهم مینمایند و در همه عرصییهکتاب مقدس را میسییر می

های پرتکلف مستمر برای ارائه تفاسیر سازگار با علم تجربی، با توجه استقرار مدام در جایگاه پاسخگویی و تالش

ای برای آیات الهی همچنان بتوانند به باور خود در خصییوص صییدق و حقانیت این به نبود ناقض نقض ناشییده

ازسازی تر و بهای نابهای تحقیق و تدقیق در آیات الهی برای برداشت کتاب تداوم ببخشند؛ ضمن آنکه مکانیزم

ارندودهمواره فعال و بالنده نگه -با داشتن حساسیت مابت به عقالنیت برون دینی -دستگاه تفسیری را

بتا ها نس از حیث کارت نوشتجات و وسعت دیدگاه « نسبت قرآن و علم »پ وهی در هرچند پیشینه مباحث قرآن

کند که حساسیت و غایت پربرگ و بار است، اما مروری بر رویکردهای اصلی سنتی و نو در این عرصه، آشکار می

ست ضر در نوع خود بدیع ا سنتی با همه پ وهش حا سابقه نداردو رویکرد شین شده پی و در تحقیقات تدوین

کوشییید تا از پذیرش وجود تعارض میان قرآن و علم تن زندو رویکرد مدرن نیز با همه تفاوت تنوع اقوالش می

هایالجمله ناسییازگای متن قرآن با علوم تجربی را منکر نیسییت اما از راههای مطرح در آن، هرچند فیاندیشییه

کوشد ناسازگاری را توجیه و قدسیت این مختلف از جمله طرح تاریخی بودن قرآن، دوجهانی بودن قرآن وووو می

با علم، حفظ کندو ناسیییازگاری در کتاب نموده، غزالى اشیییتمال قرآن بر علوم را مطرح کتاب را رغم وجود

شان شعاب علوم از آیات الهى را ن ست ) دادهجواهرالقرآن، چگونگى ان سیوطى الدین (و جالل05، 1049غزالی، ا

شاراتى به همه علوم از آورد تا می، آیاتى چند از قرآن القرآنفی علوم تقاننیز در کتاب اإل شان دهد، در قرآن ا ن

الدین سییید جمال(و 595، 5سیییوطى، )باشیید جمله دانش پزشییکى، هیئت، هندسییه و جبر و مقابله و ووو مى

بعدهاعلم و ترویش قرآن و اسالم از دانش، و هماهنگى قرآن با علم را مطرح ساخت و اسدآبادى انطباق اسالم با

شیخ و طرفداران شاگردان ضا سید و محمد عبدهاو چون شید ر سیر خود محمد ر سیر گام در تف هایى در این م

لمی قرآن به تفسیییر ع «الجواهر»و تفسیییر بزرگ «التاج المرصییع»و «العلومجواهر»و طنطاوی در برداشییتند

ستو کتاب پرداخته ضیة، و الحیوانات، و »ا سماویة، و األر سرار النورانیة القرآنیة، فیما یتعلق باألجرام ال شف األ ک

ترین کتب تفسیر علمی قرآن است )ذهبی، احمد اسکندرانی نیز از مهماز محمدبن« النباتات، و الجواهر المعدنیة

تالش برای «الهدایة و العرفان فى تفسیییر القرآن بالقرآن»تاب در ک خان هندىسییید احمد(و همچنین 015، 5

درآمدی بر »توصیییف علمی آیات قرآن نمودو محمدعلی رضییایی اصییفهانی طی کتب و مقاالت متعددی چون

در جهت سازگار خواندن « نقد نقد قرآن»و نیز در کتاب « پ وهشی در اعجاز علمی قرآن »، «تفسیر علمی قرآن

پ وه معاصییر، طی مقاالتی چون اسییتو جعفر نکونام، قرآنهای تجربی تالش نمودههای دانشتهآیات قرآن و یاف

قرآن را پیامی برای مخاطبان عصییر نزول در حجاز « شییبهه بطالن خالو علم در قرآن»، «قرآن؛ کتاب موعظه»

سته، که برای بیان مواعظ خود از قالب و بیان واقعیاتی کمک می ردم مفهوم بوده و به آنگیرد که برای آن مدان

شته شیطان اند )نکونام، قرآن؛ کتاب موعظه(و وی با نمونهباور دا شهاب آوری مواردی چون کارکرد ، هاسن رانی

ماجرای محبوس بودن قوم یأجوج و مأجوج در پشت سدی تا قیامت، غروب خورشید به شکل فروافتادن در یک

کند )نکونام، در این کتاب را به تاریخی بودن این متن مربوط میآلود وووو وجود مطالب مخالف علم چشیییمه گل

ست می های علمی مال با روش -توان از آن آیاتشبهه بطالن خالو علم در قرآن(و او علیرغم این باور، معتقد ا

مانی و زهای عام را استخراج و بر شرایط پیام -ای الیهتنقیح مناط و الغای خصوصیت و ماال با روش تفسیر سه


وه پداندو آرش نراقی، دینمکانی و فرهنگی دیگری تطبیق کرد و لذا این کتاب را حتی در زمان حاضر مفید می

داند اما برای آن، متن وحیانی را پیامی جاوید با مخاطبان ابدی می« حدیث حاضر و غایب »روزگار، در کتاب هم

خوان با علوم روزگارهای بعدی از جمله روزگار ما هم که -قائل اسیییت که وجود مطالبی در قرآن "جهان "دو

شد شرایط زمان و مکان در این پیام می -نبا سائل 151داند )نراقی، را پ واک فرهن زمانه و (و از نظر او این م

ست، فراتر از صلی ا صویرگر پیام ا در جهان اول متن وجود دارد که باید از آن عبور کرد اما جهان دوم متن که ت

رو و قالب است و لذا عدم صدق را به آن راهی نیستو در آن جهان این متن، هرچه هست یکسره راست آن ظ

(و193و درست و همیشگی است )همو،

ای در نسبت میان قرآن و علم، بر این است که اعجاز علمی قرآن به نگارنده نیز ضمن مقاله مفصل منتشرشده

ین های امطالب علمی را به مردم برسییاند و بفهماند، با توجه به وی گیتر از علوم زمانه، که قرآن پیشمعنای آن

ای است که نسبت به مسلمات علمی استو در عین حال قرآن کریم به گونه کتاب، نه امکان دارد و نه واقع شده

ست و هرگز با آنها نقض نمی صرها منعطف ا سبت به هر آیه حتما فهمی وجو همه ع د شودو یعنی در هر زمان ن

ز ای از قرآن نیدارد که معارض با مسلمات علمی نباشدو از طرو دیگر یک یافته علمی عصری ممکن است از آیه

ستنباط شودو از این خاصیت ممکن است با عنوان شگفتی کریم یا اعجاز علمی قرآن یاد شود های علمی قرآنا

، 0وم تجربی، دوفصییلنامه پرتو وحی، شییماره )نک: نقد رویکرد جاری و بازتقریر اعجاز علمی قرآن با مالحظه عل

ستان شترک این دیدگاه (و مالحظه می15بهار و تاب ست که افادات قرآنی با داده شود که از وجوه م های ها این ا

توان یکی را سیینجه دیگری قرار داد یا به مؤید یا معارض بودن کردنی هسییتند و به هر حال میعلمی مقایسییه

پذیری قرآن و علم مبتنی اسییت؛ فرض قیاسکم کرد پس همه این رویکردها بر پیشیکی نسییبت به دیگری ح

کند و لذا از این حیث با قاطبه تحقیقات پیش از خود حتی چیزی که نوشیییتار حاضیییر در آن تردید القا می

است، تفاوت داردوبازتقریری که نگارنده از اعجاز علمی قرآن ارائه کرده

ای شییامل طرح دو اندیشییه انجام گیری و بدنهاری با مقدمه، خاتمه و نتیجهگزارش این پ وهش ضییمن نوشییت

های با تحلیل تفصیلی بعضی نمونه –شودو در ارائه اندیشه نخست پس از بیان تفصیلی دو مقدمه از یک سو می

های تجربی و از سیییوی دیگر قطعی نبودن جزمی نبودن دسیییتاورد دانش -های علمی متکی به آخرین دیدگاه

و پس از آن، شیییودناپذیری مطالب قرآنی با علوم تجربی نتیجه میهای قرآنی، آشیییکار و از آنجا ابطالبرداشیییت

ها، غایات و نتایش این ها، روشسنخ نبودن این داده اندیشه دوم که غرض اصلی پ وهش است، ضمن بررسی هم

کاود و با بررسییی اهداو قرآن میآیات، نصییوص دینی را به غرض آشییکار کردن دو سییاحت با بررسییی بعضییی

های علمی را دهد شییرایط فهم و فرهن جامعه نزول، اقتضییای نظارت آیات الهی بر تئوری تاریخی، نشییان می

سی شتو این برر شکار می ندا سد قرآن کریم و علوم تجربی گاه به کند که هرچند در نگاه اول به نظر میها آ ر

سانه های معرفتموازات آنکه مطالعات این دو عرصه و مداقه ، اما بهاندعناصر و موضوعات مشترکی پرداخته شنا

هر این دو گریشودو بنابراین توقع تأییدگری یا انگاره ابطال های آن دو بیشتر آشکار می رود، تمایز افقپیش می

استو "واگرایی"نسبت به یکدیگر، نادرست و این تحقق معنای

و تأیید علوم تجربی از ابطال شناختی مطالب قرآنیگریز معرفت

شه شتند، در این وجه مشترک اندی هایی که در پیشینه بحث از آنها سخن رفت، با وجود اختالفاتی که با هم دا

سبت میان آن دو بودند که در هر یک از آنها قرآن و علم مقابل هم واقع می شأیت قرآن برای -شدند و ن از من


شد و در موارد تعارض در واقع بررسی می -دو از یکدیگر و تا تعارض قرآن با علم علوم گرفته تا استقالل تام آن

بودو در این نوشییتار دو دیدگاه مطرح های علوم تجربی قرارگرفتهیک برداشییت از قرآن کریم مقابل یکی از داده

شود که بنیاد آنها بر تشکیک در امکان و صحت وقوع این مقابله استومی

های قرآنی پذیری برداشتهای علمی و تنوعپذیری مدلبدیل -اندیشه نخست -2

هایی که امروزه علمی تلقی ای با تئوری که قرآن را غیرمعارض با علم بدانیم الزم نیسیییت در هر زمینه برای آن

توانند:شوند، سازگار باشدو مدافعان قرآن کریم میمی

و نیز ای قابل بازگویی استده و امروزه با تقریر ابطال نشدهبوبا دلیل، مدل علمی دیگری که در زمانی پذیرفته -

های ایشان از اصول و قواعد معتبر تفسیر قرآن سازگار است، برگزینند؛برداشت

های جدیدی پیشنهاد کنند که با مطالب قرآنی سازگار است و چه بسا از آنها الهام بگیرد که خود، مدلیا این -

، آنها را به مسند اعتبار بنشانند؛و آنگاه با گردآوری شواهد

بینی کرده از اتهام های خود از مطالب قرآنی را پیش های موافق برداشیییت یا در افق آینده علوم تجربی تئوری -

مخالفت با علوم تجربی تن زنند؛

ندونیا در برداشتی از قرآن که معارض با یک مدل علمی است تردید و آن را با برداشت دیگری جایگزین ک -

شییناختی درسییتی خود را بر توانند به وجه معرفتبه عبارت دیگر مدعیات مشییهور علوم تجربی در زمان ما نمی

باوران تحمیل و آنها را نسبت به اعتبار مطالب قرآنی در جایگاه پاسخگویی قرار دهندو قرآن

واند به چالش بکشیید، مخالفت تعلت این امر آنسییت که آنچه صییدق و حقانیت و وحیانی بودن این کتاب را می

مدلول قطعی و همیشگی قرآن کریم با واقعیات ثابت جهان هستی استو اما مخالفت برداشتی خاص از مطلبی

تر یا در این متن مقدس با یک مدل علمی خاص هرگز چنین بردی نداردو چون امکان اعتبار برداشیییتی قوی

گری حاصل از مخالفت یک مدل نسبت به یک برداشت خاص بطالتر، مقابل اقابل دفاع امکان سازگاری با مدلی

ایستدومی

برای مدلل کردن این اندیشه الزم است دو مقدمه علمی آن بررسی شودو

های علمینبودن واقع نمونی تئوریجزمی -مقدمه اول -2-1

مختصات روش علمی -2-1-1

شمندان تجربی شواهد و نظریه علمی بهترین توضیح علمی ی از نظر دان ست که تمامی ک پدیده در زمان حال ا

ضیه صحت آن را تأیید می فر شود که با نظریه علمی هم ها، شف شواهد جدیدی در آینده ک خوانیکنند و اگر

سیعی واکنون دایره شودو زیرا همطور کل، ابطال نمیگاه بهیابد و هیچندارد، آن نظریه نیاز به تکامل یا بهبود می

ضیح می از که آن هاییقدرت یک نظریه علمی، به تنوع پدیدهو 1( ,31.48.5413FILMERو )هددشواهد را تو

وشودها سنجیده میبینی آن پدیدهتواند توضیح دهد مرتبط است؛ که با توانایی آن نظریه در پیشنظریه می

صویر ذیل که شان می ت شکار دهدمراحل روش علمی را ن ست کند می ، آ شود اما نتایش ممکن ا ضیه تأیید فر

شند در آن آزمون ستحکام کافی برخوردار نبا شتری را آزمایش کرد تا در بینیتوان پیشصورت می ها از ا های بی

وصورت درستی آنها فرضیه تقویت شود

1 . https://futurism.com/hypothesis-theory-or-law و1/9/18دسترسی در


ستاوردهای دانش شته و آینده تفاوت دارن گمان خود با مدعیات همین علوم در زمانهای تجربی بید د؛ های گذ

و "سیییازیمدل "،"مشیییاهده "یعنی بر اسیییاس –ها به این معنا که آنچه در روزگار دیگری با همین روش

سبی وجزئی ابطال می دانش خوانده می - "شاهدآوری برای تابیت مدل علمی " کنند و خود شده را ولو بطور ن

شوندو پس آید، کم اعتبار میمیها، به دست ها و دانشهمین صورت، توسط آنچه در آینده از راه همین روش به

نمونی جزمی ها، ادعای واقعناپذیری دسییتاوردهای خود نیسییتندو لذا این داده علوم تجربی مدعی کمال و ابطال

صورت علمی موجهی، با مطالب قرآنی که از این چنین راه ست نیامده ندارند تا بتوانند به ین اند و چنهایی به د

نند، تعارض کنندوکهایی را حمل نمیمحدودیت

های علمیماهیت تئوری -2-1-2

های لهای علمی حاصل استدالکنند که تئوریگاهی کسانی که از نزدیک با علوم تجربی آشنا نیستند تصور می

که اینها تنها ناپذیر هسیییتندو حال آن نمون و کامل و خدشیییه تمامی واقع دقیق و جزمی ریاضیییی و بنابراین به

شنهادی مدل ضی پدیده های پی ضیح بع شده برای تو شواهد تا حدی تأیید ستند که با ا گاه ادعا یاند و هیچها ه

های جدید در قالب روابط های جهان هستی را ندارندو بیان نظریه یابی به تمام وجوه واقعیت پدیدهتوانایی دست

که -آگاه شودو بلکه مدلی را هااست از واقعیت وضعیت پدیده ریاضی هرگز به معنای آن نیست که بشر توانسته

نده استو در آیبا زبان ریاضی بیان نموده -بر اساس مشاهدات خود برای واقعیت و رفتار آن پدیده پیشنهاد کرده

های جدیدتری پیشنهاد و آنها را با زبان علمی مدل -تر باشند که چه بسا دقیق –ای مشاهدات نیز بر اساس پاره

کندوشواهد آنها را تقویت می و ریاضی بیان و با ارائه

ها را با طبایع، و دانشیییمند کند که دانشیییمند علوم طبیعی پدیده غزالی در کتاب کیمیای سیییعادت، بیان می

ستارگان توجیه می ستاره ضاع شبیه می شناس آنها را با او سته را به مورچگان ت ر کند که بکندو او هر این دو د

اشی سر قلم را می بیند و نق -طبیعی-آید؛ اولی بر کاغذ نقشی پدید می بینند کهکنند و میکاغذی حرکت می

دهد بیند و نقاشی را به انگشت نسبت می انگشت را می -بیندکه کمی بیشتر می -دهد، دومی را به او نسبت می


باالتر را نمی ند )غزالی، ولی هر دو، یک از طبیعی و منجم، بر 55، 1، 1384بین یان او، هر ای هر (و طبق ب

سباب پدیده سبت به دیگر ا سبابی از آن که توان مشاهده آن را دارند توانایی توجیه دارند و ن ای فقط به میزان ا

های طبیعی و های طبیعی نیز همچون یافته های موجود از پدیده های باالتر از آن ناتوان هسیییتندو مدل و علت

کنندو هر اندازه مدلی نسییبت به اسییباب و ن توجیه میمنجم اسییت که آن را به زبان طبایع یا به زبان سییتارگا

نجا ها ارائه دهد ولی از آتواند توجیه بهتری نسبت به سایر مدل باشد می های بیشتری داشته های باالتر دادهعلت

سباب پدیده سله علل و ا سل ست، از جایی به بعد، مدل که صر نی ها توانایی توجیه و بیان ها به امور مادی منح

تواند نگاشییتی از کل واقعیت ورای های علوم تجربی نمیها را ندارند و پس هیچ مدلی از مدلآن پدیدهسییبب

ها باشدوپدیده

لزوم احراز پذیرفتگی یک تئوری نزد قاطبه دانشوران عصر -2-1-9

ای عا اندیشهها است واقتوجه به این نکته ضروری است که همواره آنچه به عنوان یک دستاورد علمی بر سر زبان

ها باید بتوانند درستی آنها را به دیگران هم ثابت کنند و اعتماد تابیت شده با شواهد نیستو مدعیان این نظریه

م دو کپ وهانه حاضییر بیاید بایسییتی دسییتعلمی به اماال بحث قرآن که یک گزارهآنها را جلب کنند و برای این

مشخصه ذیل را دارا باشد:

های علمی به آن رسیده و ای از دانشمندان و آزمون امر ادعا شده واقعا چیزی است که مجموعه معلوم باشد -1

های تبلیغاتی های اعتمادانگیز دسییتگاهکه فارغ از جوسییازیطوریدارانه به جامعه بشییری عرضییه شییده بهامانت

شتوا حکومت شدو یعنی ماال چنانچه پ نه یک مدعای علمی فقط ادعای های غالب، بتواند اعتماد به آن عقالئی با

کند و سیایر مراکزی که در یک منبع وابسیته به حکومتی خاص و عکس و محصیوالتی باشید که او منتشیر می

شند، طبعا اعتماد به جهان ادعا می صدر با شانده همان م ستند، همه به نحوی دست ن شود با آن داده همسو ه

موضوع فرود بر ماه از جانب سازمان ناسا ادعا شد و بعدا هم از شودو نظیر آنچه در علمی بودن مطلب ایجاد نمی

شیده جانب گروه شدت به چالش ک شواهد متعدد به شد تا جایی که امروزه کمتر کسی ماجرای های مختلف با

شد، جدی می شر بر ماه را آنچنان که ادعا سان به ماه ناقص فرود ب ستادن ان گیردو برخی معتقدند تکنولوژی فر

های خورشییدی، بادهای خورشییدی، خروج جرم از تاج خورشییدی و پرتوهای یا کمربند وان آلن، شیراره بوده

های منتشر شده ( این مسئله و غرایبی که در عکس kaysing, 5-8کنندو )کیهانی چنین سفری را غیرممکن می

اهایی که تا این پایه مورد تردید ادع داردووجود دارد، چنان اسیییت که اهل علم را از باور به سیییفر به ماه باز می

جامعه علمی هستند، هرگز نشاید که توان متدینان به ادیان را برای بررسی سازگاری یک ادعای دینی با آن به

کنندگان دستاوردهای علوم تجربی به اقناع عمومی خود معطوو کندو بازگشت این امر به تعهد و توانایی عرضه

ت آنها استو سازی به صحت مدعیاو اطمینان

های بدیل و مخالف، آن قدر قوی نیستند که حتی اگر خود در مقابل تئوری مشهور، قابل معلوم باشد تئوری -5

عرضه نباشد، توانایی از اعتبار انداختن آنها را داشته باشدو به عنوان ماال بسیاری از اشکاالت متوجه قرآن کریم

سی به جزمی در حوزه کیهان سمت بعد گردد که زمین را متحرک و کروی میبرمی انگاری مدلیشنا داندو در ق

خواهدآمد که تئوری بدیل این نظریه امروزه طرفداران جدی با دالیل قابل توجه دارد و لذا مادام که همه آن

هایی با اسیییت و در مقابل آنها تئوری -ناسیییا –ها مبتنی بر مدعیات آژانس فضیییایی ایاالت متحده آمریکا داده


سازگاری و یا تالش دی قابل توجه وجود دارد، قرآنشواه آمیز برای توجیه آیات های تکلفباوران بدون دغدغه نا

توانند به اعتقاد خود بر حقانیت قرآن تداوم بخشندوقرآنی، همچنان می

تقریر جدید مدل زمین تخت و ساکن -یک مثال -2-1-4

شترین ادعاهای تعارض قرآن با علوم تجربی در حو سبت آن با بی ضعیت کره زمین و ن شکل و و زه کیهانی، به

سماوی و توجیه پدیده های کتب مقدس از جمله قرآن، گرددو ظاهرا دادههای طبیعی مربوطه برمیسایر اجرام

ای توجیه باوران را برشناسی جدید، قرآن با مدل کیهانی پیشین یعنی هیئت بطلمیوسی سازگارتر است و کیهان

اسییتو توجه به این مسییئله که تئوری فعلی، مجرد مدلی اسییت که ادعا ه زحمت و تکلف انداختهآیات قرآنی ب

است و این نظریه مبتنی بر معرفتی باالدستی یا عقالنی و ریاضی نیست و شود شواهدی برای آن یافت شده می

زگاری با قرآن را های طبیعی و سیییاچه بسیییا تقریرهای جدیدتر از مدل قدیم، توانایی همزمان توضییییح پدیده

های جدیدتر علمی هر روز سازی باوران دارد که مجبور نیستند همراه با مدل باشد؛ این آورده را برای قرآن داشته

توجیه خود را از آیات قرآنی تغییر داده، اسیییالو خود را تخطئه کنندو نظریه کروی و متحرک بودن زمین بر

ساس پاره ها در افق با است که بعدا با شواهدی از قبیل محو شدن کشتی های از مشاهدات عینی پیشنهاد شد ا

درجه شمالی، خورشیدگرفتگی 01های باالتر از دورشدن آنها، محدود بودن قابلیت مشاهده صورفلکی در عرض

اسییتو در طول زمان این مدل با مشییاهده و تجارب گرفتگی، سییفرها و مسیییرهای پروازی و وووو تأیید شییدهو ماه

شود چنین مدلی بیشترین سازگاری با واقعیت عینی را متطور و اصالح شده تا جایی که امروزه تصور می بیشتر

داردو

در مدل دیگری که امروزه طرفداران، شیییواهد و مسیییتندات جدی دارد، زمین سیییاکن و تخت اسیییتو از میان

ند شیییکل زمین را به دقت و گویگرایان آمریکا می تخت زمینتقریرهای متعدد این مدل، پ وهشیییگران انجمن

همان است که در -کنیم که مرکز آن قطب یخی دانیم اما آن را به شکل دیسک یا قرص فرض می درستی نمی

-همان قطب جنوب در مدل رایش -های یخی اسیییت و دورتادور آن را نیز کوه -مدل رایش، قطب شیییمال

شید و ماه فراگرفته ست و خور ستو زمین ثابت ا ستقل با نو -ا سر این قرص در یک -ر م مقابل یکدیگر باالی

شبانه شکل در هر سه بعدی مخروطی شکل ماه به خاطر تحت روز یک دور میمدار شعاع قرار چرخندو تغییر ال

شید شب و –گرفتن نور تمامی ماه یا بخشی از آن توسط خور ستو سبت به همدیگر ا حسب موقعیت آن دو ن

شبانه روز در اثر دورشدن خورشید از روزی آن یک ناحیه و یا نزدیک شدن آن به آن ناحیه در یک دور گردش

ها به واسییطه تغییر مدار خورشییید از دور به نزدیک و بالعکس در طول یکسییال آیدو فصییلباالی زمین پدید می

شمال و جنوب –ای آیدو با همین دو حرکت همه اتفاقات ناحیه یخبندان مرکزی و لبهپدید می کامال -یا قطب

ست که میان شید ا شناخته بر روی ماه و خور سایه اجرامی نا ستو در این مدل، خسوو و کسوو قابل توجیه ا

صی حائل می شرایط خا صاو بودن زمین و آن دو در صاو بودن خط افق، شواهدی از قبیل شودو این مدل با

کشی و خطوط ریلی وووو داری، کانالبرهای کره زمین، مالحظه نشدن انحنای زمین در محاسبات نقشه سطح آب

1(,31.48.5411page of flat earth societyشودو ) تأیید می

1https://wiki.tfes.org/Flat_Earth_-

_Frequently_Asked_Questions#How_do_you_explain_day.5Fnight_cycles_and_seasons.3F ؛ 1/9/18دسترسی در

https://en.wikipedia.org/wiki/Flat_Earth و1/9/18دسترسی در


هایی متافیزیکی از سییوی دیگر واقعیت آنسییت که میان مدل کیهانی مشییهور امروز با مدل زمین تخت تفاوت

کندو بسیار فرق ایجاد میهای شگرو وجود دارد که در دیدگاه ما، جایگاه انسان در جهان و هدو خلقت، تفاوت

است بین اینکه تصور شود هستی هدو و آرایشی دارد که انسان محور آن است و خداوند زمین را قرارگاه این

سان قرار داد و برای زیست و عبادت وی صاو و مسطح نمود و آن را آراست و آسمان را چون سقفی بر فراز ان

را بیابد و اوقات عبادتش را تنظیم کند وووو و همه این نظام کیهانی آن زینت کرد تا به آن نظاره کند و راه خود

و به مدد -یعنی سییییرآفاقی –کند و از این رهگذر ای اسیییت که خداوند از آن برای انسیییان تجلی می پنجره

تواند به درک محضر خداوند نائل آید؛ یا تصور شود در یک انسان می -یعنی سیر انفسی –فرآیندهای سلوکی

ز که زمین هم یکی ا–بن اتفاق افتاد و سیارات ای موسوم به بی ظه از زمان، در اثر یک تصادو کور، حادثهلح

به اطراو پرتاب شدند و این کهکشان که منظومه شمسی جزء آن است، یکی از میلیاردها کهکشانی -آنهاست

ستی، جرم خردی مان ست که در این عالم وجود دارد و برای کل مجموعه ه ست و به ا ند زمین واجد اهمیتی نی

سان که بگذریم، خداوند در این دستگاه ظهوری چشم نمی سان! از ان ساکنان آن یعنی ان آید چه رسد به برخی

تابد تا آنجا که برخی دانشمندان دوران مدرن نظریه غیبت یا ندارد و دیگر از پنجره جهان طبیعت به انسان نمی

کار به جایی رسییید که نهایتا به نظریه مرگ خداوند نزد نیچه منتهی شییدو کسییوو خداوند را مطرح کردند و

(Buber, 95-15)

سان و پدیده شد، مدلی در خلقت ان شابه گزینه بدیلی که در مدل کیهانی مطرح های طبیعی دیگر قابل ارائهم

ستو پس دین سیر خود از آیات کتب مقدس را با اظهارات ا ستند تف های علمی رایش مدل داران همواره ملزم نی

هایی که به نظر قدیمی و شییودو حتی مدلهای بدیل سییازگارتری نیز یافت میسییازگار کنند و در هر مورد مدل

های رایش از حیث معرفت رسند، در تقریرهای جدید به شکل جدی قابل اعتنا و در مقایسه با مدلشده میابطال

ندوشناختی از نصاب اعتبار قابل قبولی بر خوردار

های قرآنیقطعی نبودن برداشت -مقدمه دوم -2-2

های مفسییران و قرآن فهمان را اقتضییا کدام از دو رویکرد سیینتی و نو به قرآن کریم، قطعی بودن برداشییتهیچ

سر به قطع و جزم نمی نمی سیر اجتهادی، مف ضایی ندارد چون در فرآیند تف سنتی چنین اقت واند تکندو رویکرد

فهمد را به خداوند نسیییبت دهدو چون هرجا پای اجتهاد در میان اسیییت، اختالو مبانی و یه میمعنایی که از آ

شودو رویکردهای نو چنین اقتضایی ندارد چون با رسمیت دادن به پلورالیزم تفسیری از ها نیز مطرح میبرداشت

ها و مخاطبان زمان وحدت معنای قرآن ضیییمن تعدد مرادات آیات الهی نسیییبت به "ای مبانی مال رهگذر پاره

های او مادام که از های متطور در طول زمان با تطورات جهان و انسیییان و دانش، برداشیییت1"های مختلفمکان

ست جای خود را به معتبر و ست و نادر سیر در سیر تبعیت کنند، اعتبار دارند و در حوزه تف صول و مبانی تف ا

صییاب هدایت را برای فهمندگان آن تمام کند و لذا هیچ دهند و هر برداشییت معتبری ممکن اسییت ننامعتبر می

دو توان از آن دست کشیبرداشتی جزمی نیست پس هرگاه یک برداشت قرآنی با واقعیت خارجی مطابق نبود می

شت قرآنی و صورت تعارض میان بردا شد، در حال اگر یک تئوری علمی انعکاس دهنده یک واقعیت خارجی با

ار های مفسران پیشین در عین اعتب اصالح برداشت کوشیدو لذا تا وقتی که برداشت واقعیت علمی بایست برای

15، بهار و تابستان 0پرتو وحی، شماره و نک: نقد رویکرد جاری و بازتقریر اعجاز علمی قرآن با مالحظه علوم تجربی، دوفصلنامه 1


پذیر باشد و حتی تفاسیر معصومانه در برای شرایط خودشان، در دیگر شرایط زمانی و مکانی و فرهنگی تخطئه

صرفا معتبر برای همان مخاطبا سب فهم مخاطبان آنها و لذا سیر قرآن را بتوان افاداتی منا ست، دامان تف ن دان

قرآن کریم از تعارض با واقعیت علمی، مبرا خواهد بودو با این توجه، بخش عظیمی از ادعاهای تعارض قرآن و

علم بدون آنکه تفاسیر قدامی بکلی فاقد اعتبار و تخطئه شوند، مربوط به قرآن کریم نخواهند بود و لذا مساسی

شتو به وحیانی بودن و حقانیت این کتاب نخواهنددا

نتیجه

ای جزما درسییت از علوم شییود که برداشییتی قطعا درسییت از قرآن با دادهتعارض قرآن با علم تنها آنگاه واقع می

باوران ادعای قطعی بودن وجه قطعی تعارض کند، چیزی که هرگز واقع نخواهد شییید، چون نه قرآن تجربی به

های خود هستندو یک تاریخ تجربه بررسی میت تئوریهای خود را دارند نه دانشمندان تجربی مدعی جزبرداشت

کند که همواره یا برداشیییت معتبرتری از مطلب قرآنی ادعاهای تعارض قرآن با علم در طول تاریخ آشیییکار می

وجود دارد که با داده علمی ناسییازگار نیسییت یا تئوری علمی بدیلی قابل گزینش اسییت که با برداشییت قرآنی

های انجام شیییده در این مبحث به نحو مشیییابه، تأییدگری قرآن برای مطالب علمی یا ناهمخوانی نداردو دقت

بردوپیشگویی آنها توسط قرآن را نیز زیر سؤال می

اختالف ماهوی ساحت قرآن و علم -اندیشه دوم -9

ست، جدایی کلی صدد تقریب آن ا شتار در صلی که این نو صد، روش -ساحت بیانات قرآنی دیدگاه ا ا و هدر مق

پذیر نیسییت تا ها نفیا و اثباتا قیاسلذا این بیانات با آن مدلاسییتو های تجربی سییازیت مدلااز سییاح -غایات

دهدوعنوان حاضر این منظور را ضمن سه گام نشان می ادعا شودو "تعارض"یا "اعجاز"

های علوم تجربیهای قرآن با گزارهسنخ نبودن گزارههم -9-1

های علوم تجربیاره به تئورینگاهی دوب -9-1-1

استو زبان حال هایی هستند که شواهدی به نفع درستی آنها اقامه شده های علوم تجربی مدلگذشت که تئوری

ها این است:این دانش

دی که ای در حباشیمو نسبت به هر پدیده تر، به واقعیات هستی اشراو داشته اینطور نیست که ما از افقی رفیع

کنیم و به دنبال تقویت آن توسط شواهد هستیم چنانچه قرائنی ای پیشنهاد می ایم مدل و فرضیه هکرد مشاهده

شودو در سوی مقابل هر اندازه که شواهد بیشتر مدل را تقویت بر خالو آن اقامه شود مدل، ناموفق قلمداد می

تر خواهد بودو گیرد قویای که شکل میکنند نظریه

ست ها به دنپس این دانش ستقراء و یابی به واقعیتبال د شاهده همراه با ا ستی از روی تجربه و م های جهان ه

سا گزاره ستندو طبعا نتیجه جزمی نخواهدبود اما چه ب سبت های پذیرفتهشاهدآوری ه شده علمی در هر زمان ن

های خود تبیین بهتری از واقعیت به دست دهندوبه بدیل

شبانه روز یک دور نشهای این داهایی از گزارهنمونه ها اینطور است: شکل زمین کروی است، کره زمین در هر

حول محور مایل خود می چرخد،کره زمین در هر سال در مدار بیضوی مایل خود یک دور به دور خورشید می

کروموزوم دارد که هنگام لقاح 09انسیان در مجموع آید، هر درجه سیانتیگراد به جوش می 144چرخد، آب در


ست اای از جهان هستی را نشانه رفتهشناسی پدیدهآشکار است که هر گزاره ماهیت و خصوصیت شودو نصف می

و دستاورد پیشنهادی و غیر جزمی مطالعه و بررسی انسانی از منظر درونی جهانی طبیعت استو

های طبیعینگاهی به آیات قرآنی حاوی یادکرد پدیده -9-1-2

های علوم تجربی داردو افادات قرآنی:فتراق مهم با اندیشهمطالب قرآنی دو محور ا

گزارش مطالعه و بررسییی یک پدیده طبیعی نیسییت؛ بلکه ورود هر عنصییری از جهان طبیعت به آن، در یک -1

است و مرکز ثقل آن انسان استوساختار تفهیم، موعظه، ارشاد و هدایتی واقع شده

ای، القایی از افق منظر جهان طبیعت نیسیییت؛ بلکه هر اشیییاره دسیییتاورد نظر کردن در جهان طبیعت از -5

داند و در صییدد اثبات با شییاهد و پذیر بودن را برای القا کافی میباالدسییتی اسییت که یافت وجدانی و فطرت

یست، لذا ن –ولو بسیار قوی –شود و گمانه و پیشنهاد آوری نیستو بنابراین از پایگاه جزم و یقین القا می دلیل

نشیندو وی سکوی آزمون نمیر

است مستقال قابل برداشت نیست چون هدو نیست، بلکه بنابراین هر سخنی از یک پدیده در آن به میان آمده

دهد هر مورد در حدی یابی شودو بررسی آیات متعدد نشان میمحور این متن مقدس جایگاهباید در سیاق انسان

صلی کال شت دارد که به هدو ا ستو تحلیل دو نمونه ذیل که در آنها ظاهرا از یک پدیده ظرفیت بردا م مربوط ا

طبیعی سخن به میان آمده، برای نشان دادن مطلب فوق کفایت است:

سو زمینه ادعای تعارض قرآن و -1 سطح بودن زمین یا ثابت و متحرک بودن آن که از یک در نزاع کروی یا م

شیودو حسیب تحلیلی که قرآن، به آیات متعددی اسیتشیهاد می علم اسیت و از سیوی دیگر زمینه ادعای اعجاز

شت اگر دراین باره ماال قرآن کریم گفته ست: گذ سطحت "ا شیه، "و إلى الأرض کیف شود از آن ( نمی54)الغا

ست و از اینکه گفته سطح بودن زمین ا ست نتیجه گرفت که این کتاب قائل به م سم برب "ا شارق و المفال أق

شیییود نتیجه گرفت که قرآن کریم در باب مسیییطح و کروی بودن قائل به کروی ( نمی04)المعارج، "ب المغار

بودن استو این سخن اساسا از سنخ اظهارنظر درباره مختصات طبیعی مستقل زمین نیستو در ماال آیه سوره

توانسییت تمام اسییت؟ حال آنکه مینها چطور هموار شییدهنگرند که زمین برای آگوید آیا نمیغاشیییه خداوند می

سکونت و عبادت برای ها تیز و یا مال دل درههای کوهزمین مال قله شد و امکان زندگی، شیب با ها گود و پر

های الهی تا شاکر و قدرشناس باشند و آن فراهم نباشدو این هم بیان إنعام است و جلب توجه بندگان به نعمت

تعالی در طراحی و تدبیر آن پدیده به شییگفت آیند در جهت کارکردش فعال کنند و هم از قدرت بارینعمت را

و بر آستان قدرت و عظمت او سر کرنش بسایندو این هموارشدگی ربطی به شکل و وضعیت کالن کره زمین از

سییت و این هم با شییکل پذیر بودن آن مربوط انگاه بیرونی نداردو بلکه مدای سییخن آنقدر اسییت که به سییکونت

کروی زمین سازگار است و هم با شکل مسطح آن؛ لذا نسبت به این شکل خنای و البشرط استو برای این که

ست اذعان ست بلکه کافی ا سطح ا شود که زمین م شر معتقد ست ب شود الزم نی صل منظور القاکننده کالم حا

ونت و عبادت وجود دارد و بابت این نعمت اسیییت قابلیت سیییک کند جایی که پا به عرصیییه زندگی دنیا نهاده

قدرشناس شود و از این قدرت تدبیر کننده و تناسب دهنده به شگفت آیدو

( نیز از جمله مطالبی اسییت 5)الطارق، "یخرج من بین الصییلب و الترائب* خلق من ماء دافق"مفاد دو آیه -5

اسییتو به رض با مسییلمات علمی تا قرینه قطعی اعجاز علمی قرآن بودن، گسییتردهها درمورد آن از تعاکه دیدگاه

کند که این دو آیه نه دربردارنده مفادی اسیییت که نظر نگارنده دقت در کل سیییوره و غایت آیات آن معین می


اعجاز وشناسی واقع شود و نه حاوی معنایی که بتواند نهای علوم تجربی در شاخه رویا مقابل و معارض تئوری

پیشگویی در این حوزه قلمداد گرددو

یرد و سینه زن یعنی اکار مفسران شیعی، مدعی شدهتوضیح آنکه اند که منظور خروج ماء دافق از میان پشت م

تر ییی در همین راستا ییی بعضی از ای وسیعو در گستره( 155 ،15؛ قرشی،051 ،5 صلب و ترائب است )طبرسی،

یرآن دانسته و درباره آن به افراط گرویده اهل تسنن این آیه را دلی (و 113 ،34 اند )مراغی،لی بر اعجیاز علمیی ق

دهد که دفق و جهندگی تنها به مرد اختصاص داشته، نطفه زن پیس از جدایی از مینشان اما تحقیقیات علمی

اند آن را فقط به مرد و بعضی دیگر سعی کرده (و34شود )نک: النگمین، تخمدان، به آرامی به لوله رحم وارد می

یین ی چن ی که سماعی اسیت یین پشیت و دو استخوان ران پا اختصاص دهند؛ اما علم لغت یی از ب یروج من خ

کندواطالق نمی« ترائب»پذیرد و به هر استخوان نرمی، تفسییری را نمی

صلی و هدو کلی سوره و از عدم توجه به کانتکست ، پنداریا و تعارضاختالو نظره واقعیت این است که این ا

گیردو هدو و موضوع کلی سوره طارق توجه دادن به بازگشت انسان در آخرت ارتباط آیات با یکدیگر ریشه می

یه ماالی محسوس و ملموس از رجع استو -یا رجع –با خروج از قبر و ورود به صحنه قیامت یا عرض ید ب خداون

در میی خواهد توجه او را به رجع نهایی و خروج از قبر و ورود به دنیوی یعنی تولد انسان و خیروج از رحیم میا

سوره در آیات از آنجاکهصحنه قیامت جلب کندو صلی این سان 14تا 8هدو ا ، تذکر به رجع نهایی و خروج ان

سوس ا بوده، از دنیا و ورود به آخرت شاره ست، خداوند برای تقریب آن که امری غیرمح سوس ا به دو رجع مح

ست؛ یکی، پیش از آن؛ یعنی در آیات کرده صلب و الترائب "که همان 5تا 5ا تولد و خروج از "یخرج من بین ال

یات ید از آن در آی یری بع یا 11رحم مادر )انفسی( است و دیگ یه همان رجع آسمانی و زمین )آفاقی( 10ت ک

ست سان ،ا سیله، باور آن امر نامحسوس را آ صلب و یککندو از آنجا که تا بدین و شده برای ییییی از معانی ذکر

های جلو و ترائب، معنی پشت و جلو است، لذا با توجه بیییه ایییین معنیییا، جنین و انسان از فضایی که استخوان

به دلیل جهندگی ماء، مربوط به مرد و "خلق من ماء دافق"با این نگاه، آیه و شیود سیازد، خارج می عقب زن می

مربیوط بیه زن و اشیاره بیه مرحلیه بازگشت داردو "رج من بین الصلب و الترائبیخ"اشاره به مرحله رفت و آیه

شود و در دومی یعنی انسان از طریق آلت )اسپرم( به فضییییای رحییییم وارد می نطفه "خلق من ماء دافق"در

شتی رفت و برگ شودو این دو جمعا مرحله خروج از فضای رحییییم تصویر می "یخرج من بین الصلب و الترائب "

سیم می ست، نتیجه « انه علی رجعه لقادر»توان کنند که به مدد آن میمحسوس را تر را که امری نامحسوس ا

یدین ترتییب، خداوند در سوره طارق ماالی را از رجع می تید افزند که همیشه پیرامون انسان اتفاق میگرفتو ب

یرد از و منجر به تولد او در این نشئه دنیوی می یت برای خروج فرد از قبرو شودو خروج ف یالی اس یم، ما لذا رح

است "هو"و فضای الزم بییییرای جنین است و بر این اساس فاعل یخرج، زنمقصود از صلب و ترائب، کل بدن

یان یه انس یه ب یی -و نه به ماء دافق یا نطفه –ک یردد برم یرج االنسان من بین الصلب و الترائب ی"یعنی گ و "خ

تومقام تبیین خروج جنین از رحم زن اس بدین ترتیب آیه در

که جه این یات نتی با علم این آ عارض نه ت جاز علمی دارد نه اع حد و از این منظر یا قرآن کریم در این و گو

طورکه جنین انسان شود، همان باشد در قیامت انسان از میان خاک نرم و سن سخت و ووو قبر خارج می فرموده

سخت و نرم ب ضای شت و جلوی بدن او گذشته به دنیا می از میان اع ضای میان پ سبک دن مادر، در ف آیدو این

صحنه منی و رمی جمرات، معجزه کالم بدان می سیاه و عرب و ماند که ماال بگوییم ما در سفید و گون از میان


سیر عبور م عجم، راه خیمه سیاه بیانگر م سفید و سمت چادر های خود را یافتیمو همانطور که در این ماال ا به

ست؛ شه راه نی صدد بیان نق سا این کالم در سا ست، بلکه ا صلب و الترائب "نی تی به هم نظار "یخرج من بین ال

تواند نافی یا مؤید هیچ تئوری علمی در این گیری جنین و مبدأ و مقصیید نطفه نداردو بنابراین نمیعوامل شییکل

تواند نقشه عبور از جمرات به سمت خیام را بیاورد و ی نمیباره باشدو کما اینکه در ماال چادرهای حش هم کس

مخالفت کالم ما را با واقع نشان دهد که در نقشه راه واقعی اثری از سیاه و سفید و عرب و عجم نیستو

غایات بیان شده در نصوص دینی برای افادات قرآنی -9-2

آید که این کتاب پیامی الهی برایین برمیغایت قرآن کریم پدیدارشناسی نیستو از خود این کتاب مقدس چن

است تا دست او را بگیرد و در دست دستگیری انسان به سوی سعادت دنیوی و اخروی است و در یک کالم آمده

شده خداوند بگذاردو این ابرهدو از اهداو ضمن آیات این کتاب بیان شی و عملی که شی، گرای د، انخردتر بین

شودو انتزاع می

های (، ارائه بینش55التکویر، )ها شده(، به یادآوردن فراموش9و5و بینشی عبارتند از: رهایی از غفلت )یس، اهدا

(، تبیین حق از باطل )النحل، 185های صییحیح )البقره، (، ارائه دالیل بر بینش81صییحیح و ضییروری )النحل،

(، آگاهی از یگانگی 5عقل و فهم )یوسیییف، کارگیری (، به 00(، تفکر )النحل، 51(، تدبر در آیات قرآن )ص، 90

(؛55خدا )ابراهیم،

شی عبارتند از: پند دادن)یونس، شیر )األحقاو، 55اهداو گرای سراء، 15(، انذار و تب شفا و رحمت )اإل ،)85 ،)

(؛58(، تقوا )الزمر، 3پذیری و پندپذیری )السجده، هدایت

(، 145(، تابیت مؤمنان )النحل، 90مورد اختالو )النحل، حق در مسیییائل اهداو عملی عبارتند از: داوری به

ها به سیییوی نور و (، خروج از ظلمت 145(، حاکمیت قوانین خدا )النسیییاء، 55برپایی جامعه عادالنه )الحدید،

(و1 -(، ورود به رحمت وی ه الهی و هدایت)اإلسراء19هدایت به صراط مستقیم )المائده،

صومان ع، قرآن چا صل از فتنه در کلمات مع ست، از هر گمراهی هدایت می ره گمراهی و تاریکی حا بخشد، از ها

دهد، مایه گذر از هر لغزشی است، نوری در هر تاریکی است، از هر هالکتی بصیرت می -و کوردلی –هر کوری

ین در قرآن راه و بیانگر هر فتنه و رسییاننده از دنیا به آخرت اسییتو کمال د اسییت و راهنمای هر تیرهدارندهنگه

ست )کلینی، شت و پرهیز دهنده از آتش ا شاننده به به ستو قرآن، ک ضرت علی ع، 941-511، 5ا (و در کالم ح

گوید معرفی ای که دروغ نمی گوینده کند و کند، هدایتگری که گمراه نمی گری که حیله نمی قرآن نصییییحت

ستو و فرموده شده شین نمی ا سی با قرآن همن صانی از نزد او می شود مگر آنکه ب اند ک رود، زیاده در ا زیاده و نق

ضی، شریف ر صان در گمراهی ) ست که قرآن بهار دل (و 555هدایت و نق ضرت ا شفای نیز از کالم آن ح ها و

ت اس اش سفارش شده ها که کفر و نفاق و گمراهی و نادانی استو از حضرت هاست؛ شفا از بزرگترین مرض سینه

شود که این مالحظه می (و555و 190بخواهید و با حب قرآن به او توجه کنید )همو، که خدا را به واسطه قرآن

محور بوده رن پدیدارشناسانه ندارندواهداو همگی هدایت

های علمیسازیسنخ مدلنزول که با عدم تناسب وضعیت فرهنگی عصر -9-9

ستو دلیل این امر آن سان قوم ا سل به ل سال ر ست که پیامبران بتوانند پیام الهی را سنت الهی در نبوات، ار ا

شاء و یهدی من "شان تبیین کنند: برای اقوام ضل الله من ی سان قومه لیبین لهم فی سول إال بل سلنا من ر و ما أر

تور اصلی دارد:(و به لسان قوم بودن دو فاک0 -)ابراهیم "میشاء و هو العزیز الحکی


شانه -1 سی پیام الهی در همان نظام ن ست و خود با آن عرضه می -یا زبان –شنا شود که برای آن قوم مفهوم ا

کنندوتکلم می

ست که با مجموعه بینش سیاق این پیام آن -5 سازگار و پیام با ها و گرایشگونه ا شان ضعیت زندگی ای ها و و

م استوشان مفهوتوجه به همه اینها برای

کند که اگر قرآن حامل توجه به عامل دوم و دقت در وضعیت فرهنگی و تاریخی حجاز در عصر نزول آشکار می

و شییدهای علمی بود، به دلیل نبود زمینه در جامعه مخاطب، آن پیام اسییاسییا فهمیده نمیپیامی ناظر به تئوری

ن زما -حتی -های هیئت تواند ناظر به تئوری یپس ماال اشیییارات و کاربردهای معانی کیهانی در این کتاب نم

سی شدو حسب برر سلب زندگی بدوی و قبیلهها خود با ای اعراب اجازه هر نوع فعالیت علمی و تمدنی را از آنها

صه (و581)علمداری، کردمی شرفته و متمدن آن روز در حد ارتباطات تجاری محدود خال ارتباط آنها با ملل پی

شهر (و 840 ،3)طبری، شد می سواد و در منطقه حجاز که شتند تعداد افراد با های مکه، مدینه و طائف قرار دا

علومی که در بین اعراب رایش بود علومی ابتدایی همانند کهانت، (083)بالذری، درس خوانده بسیییار اندک بودو

شفاهی شعر و خطابه و ووو بود که اغلب سی، شنا ستاره سی، شنا سب سی، ن شنا صورت تجربی به قیافه و به

؛ صیییفا، 045و041؛ جرجی زیدان، 159)ابن العبری، بود و البته با خرافات و اوهام نیز همراه بود دسیییت آمده

های قابل توجه در میان آنها سیییخن گفت توان از علم و آگاهی بنابراین با توجه به این شیییرایط نمی (و08و05

کند که ا وضییعیت علمی و فرهنگی عصییر و جامعه نزول اقتضییا نمیزاده، نقدی بر مقاله قرآن و علم(و لذ)حاجی

ضیه پیام الهی که مخاطبانش مردم چنان جامعه ستند، ناظر به فر شد که های علوم تجربی بودهها و مدلای ه با

استوتری مطرح بودهرفتهدر جوامع پیش

نتیجه

شودو مراجعه به ها آشکار می نظری این ساحت های علوم تجربی و افادات قرآنی اختالواز تدقیق در سنخ گزاره

ها را نشیییان می یات، واگرایی غایات قرآن از اهداو علوم تجربی و اختالو ماهوی آن دهدو توجه به آیات و روا

کشیید و های علمی را به چالش میشییرایط تاریخی و فرهنگی جامعه نزول قرآن، امکان نظارت قرآن به تئوری

شودوساحت قرآن و علم نتیجه گرفته مینهایتا اختالو ماهوی

:گیرینتیجهخاتمه و -4

سنتی -1 صه شه پ وهی دیدگاهقرآن در عر سبت قرآن و علم وجود دارد که همه آنها در اندی های مختلفی در ن

ها از لبه افراط در پرداختن قرآن به های قرآنی و علمی شییریک هسییتند، هرچند این دیدگاه پذیری گزارهقیاس

ضوعات علوم تجربی تا بی ت سترده مامی مو شی در قرآن پ وهی نیز هرچند توجهی کامل به آنها، گ ستو نواندی ا

کند، اما همه در این شییریک هسییتند که قرآن ذاتا قابلیت تأیید های متعددی در این نسییبت عرضییه میدیدگاه

علوم تجربی یا تعارض با آنها را واجد استو

های علمی، بر یک های تجربی و موشییکافی در غایات علوم و روشهای دانشی تئوریاندیشییه اول، با واکاو -5

ون را دگرگ "نسبت قرآن و علم "گذارد که سرنوشت و فضای گفتمان ها انگشت می خصوصیت ذاتی این دانش

هایی پیشییینهادی هسیییتند که با های علمی، مدلکندو این اندیشیییه با پررن کردن این که ماهیت تئوری می

شده سخگویی یا حتی نمون و حکایتاند و لزوما واقعشواهدی تأیید ستند، در جایگاه پا ستی نی گر واقعیات ه

افکند و یا حتی در جایگاه تأییدگری طرفینی قرآن و علم تازی قرآن کریم نسبت به علوم تجربی تردید می پیش


های خود را ندارند، قرآن کریم طبعا ارهکندو به این معنا که چون علوم تجربی ادعای جزمیت گز تشیییکیک می

ها در عصری تأیید های علمی همه عصرها نیست یا ممکن است توسط این نظریه طور که مؤید همه نظریههمان

شود یا ست از ناحیه این علوم به مطالبش وارد شبهاتی که ممکن ا سخگویی به سئول پا شود، همانطور هم م ن

ضاتی که بین گزاره سازگاری با وم تجربی با گزارههای علتعار ست؛ چرا که نا شود، نی شخیص داده های قرآنی ت

یک مدل حتی به فرض وقوع، مسییتلزم ناسییازگاری با واقعیت خارجی یا معارفی که آن واقعیت را حکایت کند

نیستو

ن تمرکز زمیشناختی مورد توجه علوم تجربی یعنی شکل و وضعیت در ارائه این دیدگاه بر یکی از مسائل کیهان

شاهده پدیده ست که با م شده که کروی و متحرک بودن زمین تنها مدلی ا شکار های فلکی به ذهن شده و آ

های علمی واستو در سوی مقابل افزون بر اندیشه است و برای درستی آن شواهدی گردآوری شده بعضی رسیده

اهدی قوی و طرفداران جدی استو لذا فلسفی قدیم، حتی در جهان معاصر مدل زمین تخت، مدلی علمی با شو

ستاوردهای علمی قیاس حتی اگر گزاره شت های قرآنی با د شد و بردا های تخت بودن زمین از قرآن قابل پذیر با

دفاع باشد، این پدیده فقط مخالفت با یک مدل علمی و موافقت با مدل علمی مطرح دیگر استو

استوتأمل دیگری نیز پرداختهدر تقریب این اندیشه، پ وهش به جزئیات قابل

های قرآنی و عدم قداسیییت و قطعیت این دیدگاه همچنین، بر آشیییکار کردن جدایی ذاتی قرآن از برداشیییت

شت سیر قرآن و امکان های قرآنی به خالو قرآن، تمرکز میبردا صه اجتهادی بودن تف ستا مخت کند و در این را

های متعدد معتبر قرار واسییطه به رسییمیت شییناختن برداشییت تعدد مراد باریتعالی برای مخاطبان مختلف را

آوری سیییازگار نبود این به معنای گیرد که اگر برداشیییتی از قرآن با مدل علمی اطمینان دهد و نتیجه می می

های دیگر باز استوناسازگاری قرآن با علم نیست چون راه برای ارائه برداشت

تار است، توجه به دو واقعیت مقدماتی و بررسی آنها، نتیجه مهمی در تقریب اندیشه دوم که مقصود این نوش -3

شکار می سبت قرآن و علم آ شگرو داردو این کند که در حوزه اعجازرا در باب ن شبهات اثری پ وهی و نیز دفع

دو مقدمه عبارتند از:

مقدمه اول

کند بلکه روش علمی بر مشاهده میادعای علوم تجربی این نیست که از افق باالتری واقعیات هستی را کشف -

های اولیه ها در گامهایی برای توجیه و تفسیییر رفتارهای آنها اسییتوار اسییتو این مدل ها، پیشیینهاد مدلپدیده

ضیه مطرح می به شواهدی برای تأیید آنها گردآورند، تا حدی که عنوان فر شمندان بتوانند شوند اما آنگاه که دان

یرندو گشان برای تفسیر پدیده اقناع کنند، صفت نظریه به خود می نسبی آنها و توانائی جامعه علمی را به اعتبار

گیری نسیییبت به حد پس در همه آنها ماهیت روش علمی، یعنی مشیییاهده، ارائه مدل، تجربه و آزمون و نتیجه

نزدیک بودن مدل به واقعیت یا مؤید بودن آن با شواهد، ملحوو استو

ز کل این روند شناسایی ماهیت و مختصات پدیده مورد بحث استواز سوی دیگر هدو ا -

مقدمه دوم

اس بر اسای اظهار نکرده که من کند که قائل آنها در مورد هیچ پدیدهآشکار میهای قرآنی، گزاره شناسیسنخ -

ست شود ن تایید میئقراکنم که با مطرح میرا لیمشاهده این مد قا که گویی الو فرم القای کلمات وحی چنان ا

های آفرینش من، چنان اسیییتو یعنی از منظر القاکننده، من، چنین و سییینت آفرینشگوید میکننده به قطع


ست و های علمیسازی هایی قطعی و کامال غیرناظر به مدلگزاره یقرآن مطالب ستی القا می ا ودش از افقی باالد

باشدوتا مؤید یا مخالف آنها بودههای علمی نیست های مدلتراز گزارهرتبه و همهمپس

رود هدو سخن می -که احیانا موضوع مطالعات علوم تجربی هم هست –ای از سوی دیگر آنگاه که از پدیده -

های توصیه و موعظه و هدایت انبیایی، شناسایی ماهیت و مختصات آن پدیده نیستو بلکه در سیاق عمومی پیام

استوز آنها به میان آمدهها سخن ادر جهت تفهیم آن بیان

لی از کب -ها و غایاتدر مقصد، روش -کند که ساحت بیانات قرآنی میرا تقویت نتیجه این دو مقدمه این دیدگاه

یا "زاعجا"پذیر نیست تا ها نفیا و اثباتا قیاسلذا این بیانات با آن مدلو های تجربی جداست سازی ت مدلاساح

های شییود با گزارهشییناختی تنها میاز حیث منطقی و معرفت ای یک متن مقدسهادعا شییودو گزاره "تعارض"

منظر و هم سیییطح با خود هایی همهای علمی نیز با دادهو گزارهوحیانی یا عقالنی دیگری تأیید یا درگیر شیییود

تواند مبطل علم باشد نه برعکسوتوانند تأیید یا ابطال شوندو پس نه قرآن میمی

سبت میان قرآن و علم افق دینی و منظر برونی منظر دروناین دیدگاه برا های تزاحم و توافق ذیل را دینی در ن

کند:تجویز می

با مطالب قرآنی از نوع از منظر برون دینی - با واقعیت -وجدان ، مواجهه قت این مطلب یعنی دریافت مطاب

صدیق یا عدم وجدان و -علمی سبت ب تکذیبو ت سطحت "ه آیه خواهد بودو ماال ن ممکن "و الی االرض کیف

است محقق برون دینی بگوید

o «زمین برای زندگی هموار نیست پس توخدای دروغگویی هستی ،نه»

o این سخن خدا نیست » یا »

اسیت به این معنا که مطلب مواجهه صیحیح وجدان و تصیدیق یا عدم وجدان و تسیلیم ،از منظر درون دینی -

فهمد اما به خاطر باوری به کند یا صییحت آن را نمییابد و تصییدیق میرا صییحیح می باور یا مطلب قرآنیقرآن

کندوشود و فهم آن را به آینده موکول میحقانیت آن، تسلیم می

مراجع

قرآن کریم

عبری، ابوالفرج یوحنا مارغریغوریوس، تاریخ مختصیییر الدول، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران، علمی و ابن و1

شو 1355اپ اول، فرهنگی، چ

، دوفصییلنامه «نقد رویکرد جاری و بازتقریر اعجاز علمی قرآن با مالحظه علوم تجربی»صییراو، زهرا، اخوان و5

و15، بهار و تابستان 0پرتو وحی، شماره

مو1188فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبه هالل، بالذری، احمد بن یحیی، و3

، «()وضییعیت زندگی و علوم اعراب مقارن با ظهور اسییالم(1و علم )نقدی بر مقاله قرآن »زاده، یداهلل، حاجی و0

االت علوم انسانی و اسالمی پ وهه:بانک مق

8/9/18http://www.pajoohe.net/fa/index.php?Page=definition&UID=31585دسترسی در

تاوالمفسرون، قاهره، مکتبة وهبة، بیوذهبی، محمدحسین، التفسیر و5

شو1389، تاریخ تمدن اسالم، ترجمه: علی جواهر کالم، تهران، امیرکبیر، چاپ دوازدهم، زیدان، جرجی و9


سینا، چاپ و5 شکور، ابن سلم بهادری و عباس شکی)النگمن(، ترجمه: م سی پز شنا سادلر، توماسو و، رویان

شو 1313اول،

قو1051وم، القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دعلومفیالدین، اإلتقانسیوطی، جالل و8

قو1010شریف رضی، محمد بن حسین، نهش البالغة، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، و1

وش1380 چاپ اول، اهلل؛ تاریخ علوم عقلی در تمدن اسالمی، تهران، مجید،صفا، ذبیح و14

وش1355القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، تفسیرفیالبیانطبرسی، فضل بن حسن، مجمع و11

شو1355 ،پنجمچاپ الطبری، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر،تاریخمحمد بن جریر، طبری، و15

شو1384 چاپ شانزدهم، چرا ایران عقب ماند و چرا غرب پیش رفت، تهران، توسعه، ،علمداری، کاظم و13

اء العلوم، القرآن، محقق: محمد رشیییید رضیییا قبانی، بیروت، داراحی غزالی، ابوحامدمحمد بن محمد، جواهر و10

قو 1049چاپ دوم،

غزالی، ابوحامدمحمد بن محمد، کیمیای سییعادت، به کوشییش حسییین خدیوجم، تهران، علمی و فرهنگی، و15

شو1384

شو1355الحدیث، تهران، بنیاد بعات، چاپ سوم، اکبر، تفسیر احسنقرشی، سیدعلی و19

ی، تهران، دارالکتب اإلسیییالمیة، اکبرغفاری و محمد آخوند کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی و15

قو 1045چاپ چهارم،

وتاالمراغی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیمراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر و18

قو1053الکریم، قم، مؤسسه تمهید،القرآنحولردودومعرفت، محمدهادی، شبهات و11

شو 1381معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه تمهید، و54

شو1313ی، آرش، حدیث حاضر و غائب، تهران، نگاه معاصر، نراق و51

، پایگاه اطالع رسانی مدهامتان، «قرآن؛ کتاب موعظه»نکونام، جعفر، و55

http://nekoonam.parsiblog.com/Archive/%d8%a5%d8%b1%d8%ac%d8%a5%d8%b5+%d1%85%d8%

b1%d8%a5%d1%89/ و1/9/18دسترسی در

فر، و53 جع کونییام، طالن »ن ب بهییه قرآن شییی لم در ع متییان، «خالو نی مییدهییا طالع رسییییا یگییاه ا ، پییا

http://nekoonam.parsiblog.com/Posts/059 و1/9/18دسترسی در

50. Bill, Kaysing, We Never Went to the Moon: America's Thirty Billion Dollar Swindle, 5445.

55. Martin Buber, Eclipse of God, Humanity Books, 1111, esp. Ch. V “Religion and Modern

Thinking”, pp.95_15.

59. https://futurism.com/hypothesis-theory-or-law

55.https://wiki.tfes.org/Flat_Earth_-

_Frequently_Asked_Questions#How_do_you_explain_day.5Fnight_cycles_and_seasons.3F

58. https://en.wikipedia.org/wiki/Flat_Earth


معجزه از منظر عقل و علوم بشری با تأکید بر اندیشه آیت اهلل جوادی آملی

3عباس اشرفی 5نجمه قربانی افخم، 1محمد حسین بیات،

استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه عالمه طباطبائی-1

دانشجو دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه عالمه طباطبائی-5

یث دانشگاه عالمه طباطباییدانشیار علوم قرآن و حد-3

چکیده تواندهای گوناگونی در قرآن مطرح شده که در آن تحقق امری خارق العاده مطمح نظر قرار گرفته استو هیچ مفسری نمی داستان

باشدو این ها و امور خارق العاده آن روشن نساخته های خود را درباره این حکایتبه تفسیر کامل قرآن بپردازد، در حالی که دیدگاه

جای ها را پا گذاشتن نظریات گاه از سوی برخی معاصران مورد تردید قرار گرفته یا انکار شده استو آنها تفسیر غیبی این داستان

شتگان و تکرار خطای آنان تلقی نموده صر جدید قرار گرفته پای گذ سران معجزه ر اند و تحت تأثیر علوم تجربی در ع خ اندو این مف

ستان داده در ای سته و در نتیجه آن را به گونه ن دا سلم علیت دان ستانا در قانون م ای که با علوم تجربی روز توجیه ها را به معنای ا

اندو زیرا قرآنی که بشییر را به تدبر و پیروی از عقل فرا خوانده، چگونه میان اندیشیییدن و خرق عادت، که پذیر باشیید، تأویل نموده

های گوناگونی ارائه شییده که وجود اعجاز در ل اسییت، جمع کرده اسییتو در مقابل این نظرات، دیدگاه اش تسییلیم بدون تعقالزمه

داندو چنین پذیرد و با آوردن مسیتنداتی آن را در محدوده فعالیت عقل دانسیته و خارج از نفوذ علم بشیری می قصیص قرآن را می

ندیشانه مورد توجه قرار گرفته است، بدین سان که نقد این نظرات را رویکردی در آرای آیت اهلل جوادی آملی بسیار دقیق و ژرو ا

هلل تحلیلی و با تأکید بر اندیشه آیت ا -توان از آثار ایشان دریافت نمودو از این رو در نوشتار حاضر با روش توصیفی به طور وی ه می

شری بررسی شده استو باید در نظر داشت تاکنون پ وهشی در آرای آیت اهلل جوادی جوادی آملی، معجزه از منظر عقل و علوم ب

های قرآن و تحلیل آرای منکران آن باشد، انجام نشده استو آملی که منحصر به اعجاز در داستان

قصص قرآن، معجزات و امور خارق العاده، عقل، علمو واژگان کلیدی:

مقدمه -1

ستان شتن نیکوترین دا سن القصص : » ستاید ها میخداوند قرآن را به دا ستان « نحن نقص علیک أح که هاییدا

ای را به دنبال دارندو بخشیییند و هر یک اهداو تربیتی وی ه های قرآن را زینت می یکی پس از دیگری سیییوره

ستان ضمون و هم دا ستان های قرآن را از حیث م سته در دا ها، که آیا چنین از جهت طبیعت حوادث بوقوع پیو

ست، در خور تأمل ام علی و معلولی عادی و طبیعی بوده و یا دربردارنده معجزهحاکی از نظ ای از معجزات الهی ا

ها قابل درک و رخداد ها و امور خارق العاده را برای ذهناستو برخی چون مفسران المنار تالش نموده تا معجزه

توان به آرای ایشان درباره عیسی)ع( اشاره یها را با دالیل عقلی و علمی اثبات کنند که از جمله این موارد مآن

(و از نظر عبده آنچه در قرآن دربارۀ معجزات عیسییی )ع( آمده اسییت، تنها داللت بر 18ق: 1385کرد ) شییحاته،

ست، ولی روایتی دال بر شته ا ست قومش دا صورت درخوا ضرتش توانایی انجام این امور را در این دارد که ح

شدن این امور در د ست و آنچه در خور اعتماد عملی سته اعتماد نی شای ست شده ا ست، پس آنچه نقل ست نی

ضا، بی شیدر ست که بر تحقق داللت نداردو )ر ست ظاهر آیه ا ضمن تقریر این مطلب 311: 3تا، ا ضا شید ر ( ر

ست از آیه مورد بحث نمی ست معتقد ا سیح)ع( چنین کارهایی را انجام داده ا ضرت م شت کرد که ح توان بردا


( شاید 114)مائده/ووو« یا عیسی بن مریم اذکر نعمتی علیک و علی والدتک اذ ایدتک بروح القدس » لکن از آیه

سیح )ع( می سای م ستفاده کرد که خداوند در قیامت به عی به یاد آور قدرتی را که ما به »فرماید: بتوان چنین ا

ستی می تو دادیم؛ اگر می ستی آن کارها را انجام دهی توخوا سوره مائده نیز بر وقوع معجزات «و ان بنابراین آیات

ندو ) کنداللت نداردو ) همان( مفسران المنار در تفسیر داستان مائده، داللت آیات را بر وقوع بالفعل آن انکار می

که از نزول آن و نوع غذایش حکایت می 505-505: 5همو، یاتی را ن ( روا قد کنند، صیییحیح به ن دانسیییته و

خوانندو ) همان( و در نهایت کشییندو و در مقابل، روایاتی را که بر عدم نزول مائده داللت دارند، صییحیح می می

ده ها فرستاگونه نبوده که غذای خاصی از سوی خداوند برای آنگویند: حتی اگر وقوع آن را هم بپذیریم، اینمی

صرفا اعجاز آن در برکت شد، بلکه شوندو ) دادن به خوراک اندک آن شده با ها بوده تا عدۀ زیادی از آنان اطعام

سال و در صد ست؛ اول زنده کردن او پس از ستان عزیر حاکی از دو امر غیر عادی ا شان دا همان( از منظر ای

ستخوان شاندن گوشت بر ا سبت ثانی زنده کردن حیوان او با پو سران المنار از موت که به عزیر ن اده دهایشو مف

کنندو مشابه آنچه بر شده، فقدان حس و ادراک، بدون مفارقت کلی روح از بدن و نه مرگ واقعی را استنباط می

شکال تحقق مرگ و حیات مجدد در دنیا حل می سان، ا صحاب کهف روی دادو بدین » شودو بنابراین معنای ا

ی فضربنا عل » فرماید: که درباره اصحاب کهف می گونهبه خواب رفتن صد ساله استو همان « فاماته اهلل مائه عام

سال در غار 341ها ها را بستیمووو و آن های آن( سالیان متمادی گوش 11)کهف/« آذانهم فی الکهف سنین عددا

ای که آن را بتوان معجزه نامید، در این دنیا در آن عصر رخ نداده است و خواب صد ماندندو پس کار خارق العاده

« وانظر الی العظام کیف ننشزها ثم نکسوها لحما » ( و این بخش از آیه که 54-01: 3ساله شدنی است ) همو،

( ناظر به حیوان عزیر نیسییت، بلکه اسییتداللی عام، همچون بسیییاری آیات دیگر اسییت که به مراحل 551) بقره/

شاره داردو ) شر از نطفه تا رسیدن به کمال ا گوید: از سوره بقره می 594همان( عبده همچنین ذیل آیه خلقت ب

ا ها رها را گرفت، کشییت و پس از قطعه قطعه کردن، آنتوان اسییتفاده کرد که ابراهیم )ع( آن پرندهاین آیه نمی

؛ مال گوید این کار را انجام بده ها را فراخواند بلکه آیه تنها به ابراهیم )ع( می گاه آن ها پخش کرد؛ آن روی کوه

سخ گویدو ستاد نیز پا سد و ا شیمیایی را بپر ساختن نوعی ترکیب ستاد مربی خویش نحوه شاگردی از ا اینکه

(و جابری از دیگر 55: 3پاسییخ اسییتاد، دلیل بر آن نیسییت که متعلم حتما آن کار را انجام داده باشییدو ) همو،

سخنی های قرآنازدو وی نه تنها از حقیقت قصهپردگونه به تفسیر قصص قرآن میکسانی است که با نگاهی این

اش، ازخوانی ندارد، توجیه کند، بلکه در بررسییی آورد تا مجبور نباشیید مواردی را که با عقلش هم به میان نمی

ها به طور عادی امکان ندارد، مانند نزول مائدۀ آسییمانی بر هایی که احتمال رخداد خارجی آنپرداختن به قصییه

کندو او در ارانش، زنده شدن پرندگان به درخواست حضرت ابراهیم و ماجرای عزیر خودداری می عیسی )ع( و ی

موارد دیگر چون خلقت آدم )ع( و تولد عیسییی)ع( نیز به جهت نوع نگاهش که مطابقت قصییص با وقایع زندگی

صه ست، تنها از تأثیرگذاری این ق سخن می پیامبر)ص( ا شنوندگان که نتیجه می گیرد گوید و این گونهها بر

چنین در تفسیر آیاتی ها در ذهن مخاطب استو وی هم دهد پذیرش آنآنچه واقع نمایی این قصص را نشان می

دلیل قلمداد چون خلقت آدم و سییجود فرشییتگان پس از بیان دیدگاه مفسییران، توجیه و تفسیییرهای آنان را بی

معناسیییت ) روک: ها بی که بحث از چگونگی وقوع آن داند هایی می کند، زیرا قصیییص قرآن را همانند مال می

تواند اعتقادش به غیر حقیقی ( شیییاید بتوان گفت علت سیییکوت وی در این موارد می05: 3م، 5448جابری،

صه صص قرآن را از حقیقت تاریخی خود خارج و به گونه بودن ق شدو عبده در مواردی، ق سیر های قرآن با ای تف


سرائیل را برای زنده کردن کرده که از دیدش، با عقل ستا قرار گیرد؛ برای ماال ذبح گاو بنی ا شرع در یک را و

ضا، بی شیدر شده، به حیات معنوی او تفسیر کردو )ر ( خرق عادت در واقعه بدر نیز از این 351: 1تا، فرد کشته

چه در این جن روی داده تواند مورد بررسییی قرار گیردو خداوند در سییورۀ انفال، از واقعة بدر و از آن منظر می

سخن می ست، سید قطب، این واقعه را بزرگ می ا سرینی چون داند که از همراهی خداوند با مالئکه و گویدو مف

کند و سؤال از چگونگی مشارکت مالئکه در آن و مشارکت مالئکه با گروه مسلمانان، در صحنة نبرد حکایت می

که ها و این داند؛ زیرا ما از مالئکه و ماهیت آن اند را جایز نمی کشیییته اند و چگونه که چند نفر را کشیییته یا این

شته شرکت دا ستو او اند، چیزی نمیچگونه در جن ساخته ا دانیم، جز آن مقدار که خداوند ما را از آن مطلع

ند، خرده اشیییمارد و بر فرق کالمی اسیییالمی که به آن پرداختهبحث تفصییییلی از چگونگی این امر را مهم نمی

سی می سلمانان را ب شارکت مالئکه با گروه م گیرد و درن در برابر حقیقت عظیم همراهی خداوند با مالئکه و م

(و خلف اهلل یاری غیبی خداوند را با حضور فرشتگان 1089و 1085: 3ق، 1049خواند )سید قطب، پرثمرتر می

نه براساس واقعیت که براساس پندار مردم عصر نزول ( گفتاری1( و احد ) احزاب/1در جریان جن بدر ) انفال/

گوید که عقل اسییالمی پذیرای تصییور چنین یاری نیسییت مگر آنکه بگوییم سییخن قرآن به سییان داند و میمی

سخنی کسی است که براساس پندار مردم برای تقویت روحیة معنوی و تهییش آروزهای آنان سخن گفته استو

( 95م: 1111)خلف اهلل،

ستان آی ست، ت اهلل جوادی امور خارق العاده دا سته، معجزه که وی ه پیامبران ا سه د ضوعی به ها را از نظر مو

ه شوند، معونت کایی که به عنوان نشانه صدق رسالت پیامبران بر مردم عرضه میکرامت یعنی امور خارق العاده

انجام می شود، )جوادی آملی، فلسفه الهی وی ه مؤمنان عامی است و اهانت که توسط مدعیان دروغین پیامبری

توان افزود مانند( تقسیم می کندو به این تقسیم بندی امور دیگری را نیز می 155ش، 1388از منظر امام رضا،

دهند و یا عقوبتی بر کفر های الهی و وقایع غیر معمولی که برای یاری مؤمنان رخ می امدادهای غیبی و عذاب

روندو ایشیان سیخنان منکران وجود اعجاز در داسیتان های قرآن را ناشیی از رسیوخ افکار یمعاندان به شیمار م

رو در برخورد با آیات قرآن شییودو از اینوهابیت در وجود ایشییان دانسییته که منجر به انکار معجزه پیامبران می

سوره گونه که بیش از بیست نوع م ای جز تفسیر به رأی و تحریف حقایق ندارندو همان چاره شده در عجزه بیان

کنندو از سییویی هر چند قرآن عنوان توفی را بر خواب اطالق کرده و نوم قسییمی از بقره را به شییکلی توجیه می

شبیه، که تتوان نامید؛ یعنی تشبیه موضوعی به موضوع دیگر، در حالی وفات است؛ احتمال یاد شده را قیاس می

مشترکی میان دو حادثه یاد شده نیستو در جریان اصحاب کهف، گونه جهتنیازمند وجه اشتراک است و هیچ

ا ها رشییوندو پس قرآن به خواب رفتن آناند؛ ولی بیدار پنداشییته میاسییت یعنی آنان خفتگان« رقود»سییخن از

صریح می سخن می ت شده، شخص یاد صراحت از مردن گوید و هیچ دلیلی بر کند؛ ولی در آیه مورد بحث به

سنیم، توجیه و برگر ست ) جوادی آملی، ت شان در 599: 15ش، 1388داندن لفظی از معنای ظاهر خود نی (و ای

ستان را حقیقی می صیت دا شخ سورۀ بقره، مرگ ستان عزیر، در سیر دا شهور را می تف سیر م د ) پذیرداند و تف

ب نیز گفته شده است همان( آیت اهلل جوادی بر این نکته تاکید می کند که در مورد آیات سوره مائده این مطل

صریح می سیح که این آیاتی که بر وقوع معجزات ت ضرت م ست ح ست، بنابراین ممکن ا کند، مربوط به قیامت ا

ید ) همو، یا با این معجزات ب باشییید، بلکه در هنگام رجعت در زمان ظهور کارها را در زمان خود نکرده این

را هنگامی که به رسییالت مأموریت یافت، با (و ایشییان معتقد اسییت قرآن حضییرت مسیییح 330: 10ش، 1381


هانامد، به این وی گیاسییرائیل میکه او را رسییول بنیاوصییافی معرفی فرمود و خداوند نیز در قیامت، در حالی

کند جزو امت حضرت مهدی )عش( خواهد بود؛ نه رسول ستاید؛ اما در رجعت وقتی حضرت عیسی ظهور می می

سوی بنی سرائیل؛ ی خدا به ستو )همان( ا سالت و به عنوان پیامبری اولوالعزم نی شان برای ایفای ر عنی رجعت ای

گونه افراد بر عدم رشییید رضییا خود نیز به خالو ظاهر بودن این توجیهات آگاهی دارد؛ ولی از آنجا که بنای این

ت اسییت نه پذیرش معجزات اسییت با به میان کشیییدن توجیهاتی چون مراد آیه قدرت انجام دادن این معجزا

سیاری از معجزات را انکار می تحقق آن ضا آیه ها، ب شیدر ای را که داللت کمتر دارد، محور قرار کنندو ) همان( ر

شن دهد و آیهمی شته ارجاع می ای که داللت رو ضا، بی تری دارد، به گذ شیدر ( بنابراین آیت 505: 5تا، دهدو ) ر

مورد سر دستور خداوند به حضرت ابراهیم مبنی بر تقطیع و احیا اهلل جوادی این معجزات را قطعی دانسته و در

فرماید: شاید بیان این نکته باشد که خداوند در قیامت انسان را با همه خصوصیات حتی با مجدد بعد از اماته می

صییحنه ( در این0قیامت/« ) بلی قادرین علی أن نسییوی بنانه» کند: نقش خطوط سییرانگشییتان محشییور می

سنیم، صیاتش زنده کردو )جوادی آملی، ت صو شر نیز آن چهار پرنده را با همه خ سیمی از مح : 15ش، 1388تر

زبور گوید: داستان مهای این داستان و تحلیل کلمه به کلمة آن می( عالمه طباطبایی نیز با دقت در وی گی510

سادگی که در آغاز به نظر می ست وگرنه جواب با به آن سد نی شد و مابقی زائد ای داده میزنده کردن مرده ر

صل این معنا زیادتی دارد؛ بود، در صورتی که این طور نیست و قیود و خصوصیاتی در کالم رعایت شده که بر ا

ای که اول زنده باشدو عدد آن هم چهار باشدو بعد کشته ماال مورد احیا، پرنده قرار داده شده است، آن هم پرنده

سمت در جای دوری، مانند قله شود و اجزا شده، هر ق سیم سمت تق ی آن با هم مخلوط گرددو بعد به چند ق

شودو آن شد که آن گاه زنده کردن آنکوهی قرار داده ضرت ابراهیم متوقف به این با ست ح ها را بخواندو ها به د

شده و ناچار در معنای منظور دخالت دارد این ست که در کالم ملحوو صیاتی ا صو ق، 1015و )طباطبایی، ها خ

( آیت اهلل جوادی در مورد واقعه بدر قائل بر آن اسییت که صییدر و ذیل این داسییتان همه را به تفکر در 355: 5

نظیر و آیتی اسییت برای همگان؛ هم برای مؤمنان تا خواندو این اعجاز از موارد کمیکی از معجزات پیامبر فرا می

شته باشندو این اعجاز، های بعدی اظهار ناتوانی نکنندر جن د و هم برای کافران تا در نبردهای دیگر تجری ندا

موردی نادر الوقوع بود که مسیییلمانان آن را با چشیییم خود دیدند و برخالو نوع معجزاتی بود که تنها اخبار

ا امداد ( این آیه پیروزی مسلمانان بر کافران ر 559: 13ش، 1381شان در قرآن آمده استو) جوادی آملی، غیبی

شته و زمانی به بارش باران و هنگامی به ایجاد آرامش در قلوب مؤمنان و الهی می ستادن فر نامد که گاهی به فر

ترس در قلوب کافران و وقتی نیز به تصرو در مجاری ادراکی )مانند چشم( است و در جن بدر همین معجزه

ی به بیان حالت فرشیتگان در نبرد بدر و شیمار آنان ( آیت اهلل جواد149: 3ق، 1015اخیر رخ دادو )طباطبایی،

دارد که در جن بدر رعب حاکم بود، پس نزول یک یا دو فرشیییته ها را بیان می پرداخته و چگونگی امداد آن

که آمدن هزار فرشته با هم، چون نزول دفعی اثر فرود آمدن تدریجی را نداردو دسته برای امداد بس نبود، چنان

بخشییدو در ادامه ایشییان در مورد شییتگان بیشییتر اثر دارد و اطمینان به ادامه امداد را تحقق میدسییته آمدن فر

شتگان می شی فر شارت به پیروزی و ایجاد تقویت اطمینان بخ شتگان در جن بدر برای ب ستادن فر فرماید: فر

اسیتجاب لکم انی ف» قلبی در مسیلمانان بود؛ نه جهت شیرکت در کشیتن مشیرکان، چون امدادشیان به قرینة

و ما جعله اهلل إلا بشییری و » که از ظاهر ( معنوی اسییت، چنان1انفال/ « ) ممددکم بالف من المالئکه مردفین

سناد نیافته 14انفال/ « ) لتطمئن به قلوبکم شتگان ا ست و در هیچ یک از آیات جن بدر نیز قتال به فر ( پیدا


ستو افزون شته ا شمار ک ست نفر بر آن، سلمانان کمتر از بی شهدای م های کافران جن بدر نزدیک هفتاد و

ماند که به دست ( پس کسی نمی51: 1ق، 1015بودند، که قاتالن آن هفتاد تن مشخص هستند ووو )طباطبایی،

ست، چنان شته نیاز نی شتن کافران هزار فر شدو وانگهی، برای ک شده با شته شتگان ک انه گشهرهای هفت که فر

( فرشتگان به شکل کشندگان 309: 11ق، 1040لوط و ثمود با یک صیحه جبرئیل زیر و رو شدندو )مجلسیو

د گفتناند، وگرنه باید میای را هالک کردهاند، چون خود مجاهدان اعتراو داشتند که عدهمشرکان نیز در نیامده

سی مانن شتم؛ ک د من این کار را انجام دادو ووو آیت اهلل جوادی، دو راه ارائه شما گمان کردید که من فالنی را ک

فرماید: چنین نیسییت که نزول فرشییتگان فقط برای هدو واحد بوده اسییت، دانسییته و می شییده را قابل جمع

شود، نه می صار قرار داد و بنابراین اگر گزارش اعتمادآوری دربارۀ یکی از دو نظر ارائه ه نتوان آن را دلیل بر انح

آن را به بهانه مخالفت با کتاب خدا طرد کرد؛ یعنی ممکن اسیییت فرشیییتگان ضیییمن ایجاد طمأنینه، برخی از

شندو خداوند فرشتگان فراوانی دارد: فرشتگان حامل عرش؛ فرشتگان کارهای نظامی را از راه غیب انجام داده با

تمال یابندو در جن بدر نیز ظاهرا مسلمانان توانندکه برخی فرشتگان می وارد شونده بر قلب پیامبر و ووو چنان

شد )جوادی آملی، شان مطمئن سخن 159و 155: 35ش، 1313شمار فراوانی را کنار خود دیدند و قلب ( پس

( 318: 3تا، اند ) حقی بروسوی، بیدلیل است که فرشتگان را به قوای روحانی معنا کردهبرخی تفاسیر بی

هلل جوادی آملیمبانی آیت ا -2

چگونگی نگرش به معجزه و جایگاه آن در عالم تأثیر مسیییتقیمی در تفسییییر آیات و روایاتی که از معجزات و

صول بنیادینی را در این موضوع قائل می خوارق عادات سخن می شتو آیت اهلل جوادی ا شند گویند، خواهد دا با

که در این پ وهش مورد توجه قرار گرفته استو

میت نظام علیت. حاک1-2

ند که هم عقل آن یت را مبنایی دینی می دا یت و معلول قانون عل ثابت آیت اهلل جوادی را در حکمت و کالم

داندو سییپس بر این نکته تاکید می ورزد که آنچه در عرفان مطرح اسییت، یابد و هم نقل آن را مفروغ عنه میمی

سباب و علل موهوم ست، بلکه نفی ا صل علیت نی ستو ووو) نفی ا سط و اعتماد بر علت معقول یا نهایی ا یا متو

(و گرچه نظام هستی بر محور قانون علیت استوار است، لیکن باید توجه 118: 1ش، 1388جوادی آملی، تسنیم،

های شناخته شده آن نیست تا در صورت عدم آن، تحقق معلول، ای منحصر به علت داشت که علت هیچ پدیده

های ناشناخته دیگری برای آن معلول وجود داشته باشد و بتواند باعث پدید لکه ممکن است علت محال باشد، ب

یابد، از این قبیل اسیییت؛ زیرا آمدن آن گرددو معجزات انبیای الهی که همگی از راه علل ناشیییناخته تحقق می

(و 358: 3ش، 1388ربان، اعجاز به معنای خرق عادت اسییت، نه خرق قانون علیت )جوادی آملی، ادب فنای مق

حاکمیت نظام علیت در معجزات هم که علت مستور و غیر مادی آن برای افراد عادی شناخته شده نیست، ثابت

است؛ زیرا هرگز کاری بدون علت اعم از مستور یا مشهود حاصل نخواهد شدو البته مستور بودن علت معجزه به

سییت که بر اثر پیشییرفت دانش به راز آن پی برده شییودو )جوادی معنای علمی بودن و راه فکری داشییتن آن نی

صادوو علت 001ش: 1383آملی، توحید در قرآن، ست، نه با ت صل علیت همراه ا ( از این روی معجزه حتما با ا

ست و سته ا سوی دیگر واب ست نفس نبوی از سو و به قدا ست و به ارادۀ ازلی از یک ستور ا در معجزات انبیا م

سنیم، سلطه اعجا ستو ووو ) همو، ت سلطه ظهور برتر بر ظهور کمتر ا سنخ ( این 541: 1ش، 1388ز بر زمین از

اعتقاد آیت اهلل جوادی در باب معجزات استو از نظر ایشان قانون علیت استاناناپذیر است و تنها یک نظام علی


ا اغلب از یک طریق، که همان هفرماسییت و معجزه هرگز به معنای این نیسییت که پدیده بر جهان طبیعت حکم

نظام عادی باشد بوجود آمده و هرگاه هم که خداوند اراده کند، از طریقی دیگر، به وجود آیندو این مبنایی است

رو قانون علیت و معلولیت را قانونی عقلی و ضیییروری می داند که که آیت اهلل جوادی بدان معتقد بوده و از این

ست و اگر ممک شد موجودی که وجود عین نقض آن ممتنع ا شود و محتمل با شد معلولی بدون علت یافت ن با

ذات آن نیسییت خود به خود یافت گردد، چنین چیزی باعث هدم همه قوانین عینی و عملی خواهد بود و هرگز

سییازدو )همان( اگر کند، بلکه محال عادی را براسییاس خرق عادت، محقق میمعجزه، محال عقلی را ممکن نمی

شود، هیچ شناخت سنده صرو خرق عادت ب شد و به ستند نبا گونه اعتمادی به آن معجزه به برهان عقلی م

سای کلیم )ع( ایمان آوردند، چون در محور حس، حرکت می صص که به مو ست لذا گروه غیر متخ کردند نه نی

س شدند و به سی )ع( مرتد صنوعی، از دین مو ساله م شنیدن بان گو امری گرویدندو ) در مدار عقل، به مجرد

یت اهلل جوادی می 155ش: 1314همو، قرآن در قرآن، نات آ یا به ب با توجه یات و ( که حمل آ فت یا توان در

روایات بر معجزه مبتنی بر امری است که از نظر عقلی محال شمرده نشود و از ممکنات به حساب آید و از آنجا

های این عالم از طریق نظام علی عادی اسیت، همة پدیدهکه اصیل بر حمل امور بر غیر معجزه و به وجود آمدن

سنیم، ستو ) جوادی آملی، ت ( بنابراین، 590: 50ش، 1314پذیرفتن هر خبری برخالو آن محتاج دلیل معتبر ا

توان استناد کرد که صدور آن از معصوم قطعی باشد و به حدیای که سند آن خبر در روایات، تنها به مواردی می

شد، شد به ( از این508گردندو ) همان: معجزات ثابت نمی واحد با ای گونهرو باید داللت آیات بر معجزه قطعی با

گونه حکم که داللت قطعی نباشییدو هرچند ظاهر اینکه تأویل خارج از محدودۀ لغت تحکم به شییمار آید یا این

هنالک دعا زکریا ربه قال رب » یه که در داستان تولد حضرت یحیی صریح آ کند و معارضی نداشته باشدو چنان

ضرت زکریا کرامت را در حیات مریم 38آل عمران/« ) هب لی من لدنک ذریه طیبهووو ست که چون ح ( این نی

ست فرزند کرد؛ در این شروع به درخوا ست، بلکه ظهور دید، صریح بودن الفاو آیه الزم نی ستظهارها گونه از ا

پذیرد و تعجب حضرت زکریا با بیان ( المنار این سخن را نمی 195: 10ش، 1381کافی استو ) همو، ها هم آن

داند و نتیجه را دال بر امتناع تأثیر خرق عادت در دعای آن حضیییرت می « رب أنی یکون لی غالم» این گفتار

ساس کرامت و خ می ستنادی به اح ضرت زکریا به هیچ وجه ا ست ح ارق عادت در جریان مریم گیرد که درخوا

ایی صراحت دارد ما ( بنابراین در مواردی که ظاهر آیات بر تحقق معجزه515: 3تا، )ع( نداشتو ) رشیدرضا، بی

توانیم آیه را بر امری خالو ظاهر تفسیر نموده و اگرچه یاری خداوند همواره شامل حال مؤمنان و عذاب او نمی

کند که تحقق اموری از طریقی غیر در مواردی مصیییلحت الهی ایجاب می همواره در انتظار کافران اسیییت ولی

که در ابتال قوم فرعون به بالهای مختلف، داستان امداد مالئکه در بدر، واقعه اصحاب معمول صورت گیردو چنان

از قصص ای ساز اهداو وی ه شودو قرآن به عنوان کتابی انسان کهف، پدیدار شدن دوازده چشمه و ووو مشاهده می

کند که تحقق اموری را از طریقی غیر معمول محقق سییازدو و خود دارد و در مواردی اهداو تربیتی، ایجاب می

روی هر رخداد امکانی آیت الهی است و در این جهت فرقی بین ناقه صالح و جمل عادی با عصای موسی از این

همچنین برخی چون سید قطب در مورد (184: 8ش، 1381)ع( و چوب عادی نیستو ) جوادی آملی، تسنیم،

( 95)بقره/« و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السییبت فقلنا لهم: کونوا قرده خاسییئین:» عذاب مسییخ در آیه

ارادگی به مقام بهیمیت تنزل کردندو این در حالی اسییت که ضییرورت ندارد چنین آورده اند که آنان به علت بی

توان گفت که روح و فکرشییان به میمون مبدل شییده بودو ها به میمون تبدیل شییده باشیید، بلکه میهای آنبدن


: 1ق، 1049گرددو ) سییید قطب، گذارد و در آن منعکس میگذرد، تأثیری عمیق بر چهره میچه در فکر میآن

ه صراحت، این تبدیل را یک تبدیل سوره اعراو ب 199رغم این سخنان، در تفسیر این واقعه، در آیه ( او علی59

که به میمون ها رفت پس از آناما چگونه به میمون تبدیل شدند؟ چه بر آن » پرسد: ووو خواند و میجسمانی می

اند، منقرض گشیییتند؟ و دیگر ها همچون دیگر موجوداتی که از جنس خود خارج شیییدهتبدیل شیییدند؟ آیا آن

بسیار استو اما قرآن در این باره ساکت است و از رسول خدا )ص( نیز در مسائلی که روایات تفسیری دربارۀ آن

سید قطب، ستو ) شدن به آن نیازی نی ستو لذا ما را به وارد ست نی ( 1385: 3ق، 1049این باره مطلبی در د

سخ در آیة سران المنار مراد از م سخ معنوی می 95مف صور سورۀ بقره را م سخ ی دانند زیرا خود آیه، نص در م

تواند مایة عبرتمانند و اگر این پدیده امری اسیییتانایی باشییید، چگونه مینیسیییت، پس تنها روایات باقی می

کاری را مسخ نکرده و از نوع انسان بینند که خداوند هیچ گنهها به چشم خود می گناهکاران به حساب آید؟ آن

در تفسیر سورۀ اعراو، تنها به اقوال دربارۀ مسخ (و ایشان 305یییی 303: 1تا، کندو ووو )رشید رضا، بی خارج نمی

(و در مقابل، آیت اهلل جوادی 351: 1دهند ) همو، کدام را ترجیح نمی کند و هیچ جسیییمانی و روحانی اکتفا می

دهد؛ نه مسخ ملکی که همان این مسخ را ملکوتی دانسته که عقال و نقال ممکن و در دنیا و آخرت رخ داده و می

( و این مسخ، مسخ حقیقی بوده و ظاهر آیه نیز اشاره بر 509: 34ش، 1313حال است )جوادی آملی، تناسخ م

(و 151: 5ش، 1381تحقق معنای حقیقی کلمه، یعنی مسییخ قلب و قالب متجاوزان روز سییبت را دارد ) همو،

و در آیه رنگردد؛ ازاینای شخصیه ندانسته که نظیر آن در طول تاریخ تکرار ایشان جریان تاریخی مسخ را قضیه

( ) ما این داسیییتان را 99بقره/« ) فجعلناها نکاال لما بین یدیها و ما خلفها و موعظه للمتقین » فرماید: دوم می

( و گرچه عقوبت مسییخ 139عبرتی برای معاصییران و آیندگان، و اندرزی برای پرهیزگاران قرار دادیم ( ) همان:

سان به طور نا صورتی که با در در طی قرون متمادی تنها یک بار به وقوع میان پیوندد، لیکن هر عمل نادری در

آید و اسییاسییا کار اتفاقی در عالم شییرایط وی ه آن در نظر گرفته شییود، کاری دائمی و قانونی عام به حسییاب می

رخدادهای تاریخی، وجود ندارد؛ هر کاری در صیییورت تحقق شیییرایط آن، به طور قطعی تحقق خواهد یافتو

اجتماعی و مانند آن را نباید با مطالب علی و معلولی به هم درآمیخت و اسییتانایی بودن تاریخی را به حسییاب

صر نزول هشدار می ساس، قرآن به اهل کتاب معا سأله عقلی علیت و معلولیت آوردو بر همین ا دهد که قبل از م

سخ دامن آن شود، به قر که عذاب م شما نیز ب صدیق می گیر ان کند، ایمآن که تورات و انجیل غیر محرو را نیز ت

(105بیاوریدو ) همان: بندی به معنای ظاهری گوید، شیییوه آیت اهلل جوادی ) پایهای قرآن از معجزات و امور خارق العاده میداسییتان

توان گفت که خداوند میرسدو و نآیات و عدم جواز تأویل و تمایل ( در تفسیر آیات معجزات ضروری به نظر می

در این آیات حقایق بلند و نامأنوس با ذهن را در قالب بیانی آشیینا و محسییوس و به صییورت تمایل بیان نموده

ستو و هرچند در مواردی درک عرو از ظاهر آیه را نمی سنجش توان مالکی قطعی و بیا نقص تلقی کرد و در

ستناد نمود، ولی ا آرا نمی صرفا به آن ا ین حکم در آیاتی که ظهور در وقوع معجزات دارند، جریان نداردو و توان

شان نمود عدم جواز تأویل و تمایل صرفا بر معجزاتی هم هم خوانی ندارد که به دست انبیا به چنین باید خاطر ن

ته و می که از این تعریف خارجند، نیز تعمیم دادو در قرآ وقوع پیوسییی به موارد دیگری ن از توان این حکم را

شده که عذاب صاص داده ن ستو این موارد، تنها به اقوامی اخت شده ا سخن گفته های الهی و امدادهای غیبی

ها دخیل هستندو قرآن در بازگویی ها مبعوث شدند تا تصور شود که نفوس انبیا در وقوع آن رسوالن الهی در آن


کند، که غیر ها بیان میللی غیر مادی را برای آنکند، بلکه عاین رخدادها، به عللی مادی غیر عادی اشییاره نمی

مغلوب اسییتو و به فرموده عالمه طباطبایی، حقیقت معجزه تنها این نبود که از علل و اسییباب مادیه غیر عادیه

گیرد، بلکه جزء حقیقتش این بود که در میان سییایر خرق عادات به یک سییبب غیر مغلوبی اتکا سییرچشییمه می

ستان ( بنابراین ما نمی145: 1ق، 1015داردو ) طباطبایی، ها را از مجرای خود خارج نموده و وقوع توانیم این دا

های الهی و این امور را از مجرای علل مادی معمولی بدانیم، تنها برای رهایی از شیییبهاتی که در تفسییییر عذاب

1امدادهای غیبی به امور خارق العاده ممکن است با آن مواجه شویمو

بات ناپذیری با علم تجربی. اث2-2

علم از انکار معجزه ناتوان است و معجزه از منطقه نفوذ علم، یعنی ظواهر محسوس علت و معلول طبیعی، بیرون

پذیر نیسیییت و چون از گوید حقایق ملکوتی با هیچ علم بشیییری اثباتکه آیت اهلل جوادی میاسیییت زیرا چنان

سپس پذیرد وها ایمان قاطع داشته باشد، ابتدا میر کسی به آندسترس تشخیص تجربی انسان به دور است، اگ

ما اگر روح ایمان در کسیییی نبود، حقیقت ها را می به تدریش آن فات تلقی می بیند ا کندو ) های ملکوتی را خرا

تواند براسیییاس علوم تجربی و به این دلیل که خدا، وحی و ووو را کس نمی( هیچ158ش: 1381جوادی آملی،

( عالمه طباطبایی نیز با 559: 8ش، 1388به نکرده اسییت، منکر این امور گرددو ووو ) جوادی آملی، تسیینیم، تجر

گیرد که علم، تنها به ظواهر ها عاجز اسییت، آن را مؤیدی بر این نظر میاسییتناد به مواردی که علم از تبیین آن

گویین علوم تجربی را در مسییائل نظری گزافهامور دسییترسییی دارد، نه به کنه امورو از این رو گفتار دانشییمندا

که دهند، در حالیها درباره جهان غیب نظر میداند که آنها را به خرافات در این میدانسییته و گواه ابتالی آن

شیییود و تنها منبعی حس در این امور راه ندارد و در نتیجه امور غیبی با ابزار حس نه نفیا و نه اثباتا ادراک نمی

توان ( بنابراین می 050-051: 1ق، 1015تواند این امور را ادراک کند، عقل برهانی اسیییتو )طباطبایی، میکه

ی از گیراطالع نیسییتند و نقش تالش انسییان در بهرههای الهی و علوم تجربی بیگفت آیت اهلل جوادی از سیینت

ی منکر نقش معجزات در برآورده شدن پذیرند ولها و اسباب طبیعی امور در تحقق اهداو بشری را میاین سنت

باشندو زیرا چنین نگرشی به جهان عین دینداری است که الهام گرفته از تعالیم آرزوها و شفا یافتن بیماران نمی

ا، تداند )رشیدرضا، بی رو مانند برخی مفسران این اعتقاد را مایه عقب ماندگی مسلمانان نمی دینی بوده و از این

کوشییند تا با اسییتداللی درسییت پایه و اسییاس این باور را نشییان دهندو آیت اهلل جوادی ر می( و بسیییا535: 11

ساس علم این سیر 118: 15ش، 1381داند ) جوادی آملی، زدگی میگونه افکار را حرکت برا ( که در برخی تفا

ها و روشیینفکرانه آن گرایانهگردد و منجر به انکار بسیییاری از معجزات و تفسیییر علم چون المنار مشییاهده می

گردیده استو ایشان سپس بر این نکته تاکید می ورزد که در حقیقت با پذیرش این امر، مشیت خداوند را مقید

شر قیاس نموده ستان های قرآنی، ایمو نمونهنموده و قدرت خداوند را با ب سیر معجزات دا ای از علم زدگی در تف

سیر ضا در تف شید ر سنگی » نگرش ر ستو او چنین آورده که ما به این آیه « که بر قوم لوط فرود آمد باران ا

سوره همان سخنی به جزم نمی گونه که در صفت آن گوییمو از نظر های قرآن آمده، ایمان داریم و از حقیقت و

خود ها را باعقلی ممکن است سبب این باران سن ، امور طبیعی، مانند شهاب، سنگی آسمانی باشد که سن

شده دینان توانکفر و عصیان عالم را فرا گرفته و بی » شبهاتی چون 1 ضعیف و ناتوان ه اند، اما هرگز مانند اقوام گذشت مند و دینداران، به وی ه مسلمانان ،

«کندوسره نمیفساد را یک همهآید و سرانجام ایندهد و دستی از غیب بیرون نمیایی رخ نمیعذاب و معجزه


ضا، بی می حمل شیدر سیر آیة 311: 5تا، کندو ) ر بقره/ « ) و اذ اخذنا میااقکم و رفعنا فوقکم الطور» ( او در تف

سرائیل دارد، به توجیه عقلی پرداخته و می 93 شدن کوه طور بر فراز بنی ا شته سد ن( نیز که حکایت از برافرا وی

پای کوه قرار داشییتند، کوه را باالی سییر خود در حال تکان خوردن رود وقتی که بنی اسییرائیل در احتمال می

دادند که هر لحظه فرو ریزد و یا اینکه کوه واقعا بر اثر زمین لرزه به حرکت در آمده پنداشییتند و احتمال میمی

د دانی(و عالمه طباطبایی چنین تفسیری را مبتنی بر انکار اصل معجزات و خوارق عادات م 305: 1بود ) همان،

شود که نه برای کالم ظهوری باقی بماند و نه برای فصاحت و بالغت کالم، زیرا پذیرش چنین تأویالتی سبب می

( آیت اهلل جوادی تمسییک به ظاهر را در صییورت نبودن دلیل 118: 1ق، 1015اصییل قابل اتکاییو ) طباطبایی،

سته اند زیر ضروری دان شدن کوه را شته »ا دلیلی از خارج، مانع انعقاد ظهور برای جمله عقلی بر امتناع برافرا

صالح پیامبر « رفعنا فوقکم الطور شتر از میان آن، به عنوان معجزه شدن نبوده و خدایی که کوه را برای خارج

سنیم، شکافد، می می رفع »( ظاهر عنوان 145: 5ش، 1381تواند کوه را نیز از جای برکندو ووو ) جوادی آملی، ت

است که کاری غیر عادی بوده و تحقق آن هرچند از لحاو عادت بعید است، ولی از جهت عقل محال این« طور

نیست؛ زیرا معجزه گرچه خارق عادت و مستبعد عادی است، ولی خارق علیت نبوده و مستحیل عقلی نیستو )

گذشییت و معجزات های فرعون در قرآن اسییتو خداوند در سییورۀ اعراو، از سییر ( نمونه دیگر عذاب145همان:

سخن می سرائیل با وی ساختن بنی ا ستش از فرعون مبنی بر همراه سی و درخوا ضرت مو ها با گوید، اما آنح

اش بر سحر ساحران، او را انکار کردند و از پذیرفتن وجود آشکار شدن صدق سخن حضرت موسی و غلبة معجزه

ها قحطی شییدید بود و یی مبتال سییاخت که اولین آنها را به بالیاگاه خداوند، آندرخواسییتش سییرباز زدندو آن

( سید قطب در توضیح این 133اعراو/ووو« ) فارسلنا علیهم الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم » سپس

نص قرآن، چیزی جا که ما فراتر از ها این سییوال را طرح می کند که این آیات چگونه واقع شییدند؟ از آن عذاب

نداریم و در احادیث مرفوعه به رسییول خدا )ص( نیز چیزی در این باره نیسییت، بنابر روشییی که در این تفسیییر

ی هاکنیمو او هیچ توضیییحی دربارۀ این عذابایم، در چنین مواقعی، در حد نصییوص قرآن توقف میپیش گرفته

گیرد، به گاه که آفات محصییوالتشییان را فرا میکه آن گیرددهدو تنها به اهل جاهلیت جدید، خرده میالهی نمی

صاحبان مزارع دست خدا را در این بال حس کنند و به درگاه خداوند دست سوی خدا متوجه نمی گردند و اگر

ها را به باد انتقاد گرفته، ، آن«علم» ها دفع نماید، این افراد و پیروان کاذب به دعا بردارند تا این بال را از آن

( آیت اهلل 1351و1355: 3ق، 1049خوانندو ) سیییید قطبو یب را خرافه و این وقایع را اموری تصیییادفی می غ

ستان پرداخته و دربارۀ عذاب ضیح این دا سید قطب، به تو سرانی چون دو احتمال « دم» جوادی برخالو مف

ها از ی آل فرعون )آبی که آنها مسلط ساخت و نیز خونین شدن آب نیل برا دماغ که خدا را بر آنبیماری خون

دهدو آمد، درحالی که برای مؤمنان چنین نبود( را مطمح نظر قرار میداشییتند به صییورت خون درمی نیل برمی

نکته در خور توجه اینکه دگرگونی آب به خون برای فرعونیان، حقیقی بود نه اعتباری و قرار دادیو هر ماهیتی

اهیت است و احکام خاص خود را خواهد داشت و اگر عنایت الهی متحول تا وقتی مورد عنایت خداست، همان م

شود، آن شیء نیز تغیر خواهد داشت و این تحول واقعی نه اعتباری و این تغیر حقیقی است نه قراردادی گاهی

د دیشود و زمانی درباره آب نیل پدهد که با تحول عنایی عصا به مار متحول میدر داستان عصای موسی رخ می

(19و 15: 34ش، 1313آیدو ) جوادی آملی، می


شان با قرآن و کوشش برای درک بهتر کالم خداوند دقت در بیانات آیت اهلل جوادی ما را به برخورد روش مند ای

سازد و این کار ایشان نه مقید کردن مشیت خداوند است و نه قیاس خداوند با بشر به وی ه معجزات متوجه می

شان تالش می ی و نه علمزدایو نه غیب ساده و قابل فهم برای عموم زدگیو و در حقیقت ای کنند تا از این ظاهر

ای در حد توان پایان حکمت بهره های آیات را دریابند و در سیییاحل این اقیانوس بی مردم حقایق بلند و نکته

سران المنار هنگام عد شان برخالو روش مف شاید بتوان گفت ای سیر دقیق خویش بردارندو و سی به تف ستر م د

داندو زیرا این امر موجب برخورد با نصیییوص قرآنی با آیات، هیچ نگفتن را بهتر از گراییدن به برخی تأویالت می

های ذهنی و همچنین مبنا قرار دادن قوانین عمومی در تفسیر معجزات بوقوع پیوسته در برخی آیات فرضپیش

ضیح ع گرددو چنانمی ضا در تو شیدر صاعقه که ر شت، به ای بود که هالکت آنذاب قوم ثمود که ها را بدنبال دا

ها را در زمانی قرار داده باشد گوید: ممکن است خداوند نابودی آن پردازد و میهای علمی دربارۀ صاعقه می یافته

که گونههمان ها روانه شده باشندو که ابرهای اشباع شده از الکتریسیته بر اثر علل عادی، به سمت سرزمین آن

( این 549: 8تاو ها آفریده باشدو ) رشیدرضاو بی ای غیر عادی برای آنممکن است خداوند، این صاعقه را به گونه

باشد که گویی از پذیرش هر آنچه خارج از محدودۀ علم باشد ابا داردو زده میتفسیر ناشی از ذهنی به شدت علم

صالت ماده است و به فرموده عالمه طباطبایی این افراد ساس علوم طبیعی روز، که متکی بر ا معارو دینی را برا

مل می کا مادی و متحول و در راه ت نا نموده و همه چیز را ند، ب ندو ) طباطبایی، دا نابراین 88: 1ق، 1015ا ( ب

جب چه مودهد و همچنین آنچه در اطراو ما روی میدرست است که، علم تجربی به تبیین علی بسیاری از آن

گردد، دست یافته است و معجزه و امور خارق عادت غیب نبوده و به جهت عدم تعارض بروز مصائب طبیعی می

ها بدان معناسییت که خداوند از بشییر ایمان توان در آن تفکر نمود و در حقیقت ارائه آنآن با عقل و فلسییفه می

باشدو الت علمی بر آن وارد نمیهمراه تعقل را خواسته است، ولی از محدودۀ علم خارج است و اشکا

. اثبات پذیری با معیار عقل9-2

شناخت معجزه را نمی سه امر را توسط عقل در ستو آیت اهلل جوادی ادراک توان از منطقه نفوذ عقل بیرون دان

ضروری می شخیص دهد معجزه ست باید تفاوت بین کارهای نادر طبیعت و خارق عادت را ت و از داند: عقل نخ

آن پس در مرحلة دوم تفاوت بین معجزه و علوم غریبه دیگر از قبیل سییحر را بشییناسیید و بداند که علوم غریبه

شود لکن با روش فکری خاص همواره قابل نقل و انتقال ذهنی از استاد به شاگرد گرچه موجب کارهای نادر می

ست و این قدا صاحب اعجاز متکی ا ست روح ستو معجزه چون به قدا ست، قابل ا شئوون عقل عملی ا ست از

ی اانتقال ذهنی از استاد به شاگرد نبوده و پس از آن تالزم بین اعجاز و صدق دعوی صاحب معجزه باید به گونه

شود، آن سه امر توسط عقل ادراک شودو اگر این شدن مبرهن معلوم صاحب برهان با مشاهده مار گاه شخص

صا ایمان می شاهده ع سی در قرآن، آورد ولی با م شنا شدو ) همو، معرفت سامری هرگز مرتد نخواهد ماجرای

سته و بر قائلین به آن خرده نمی ( از این505ش، 1380 شان معجزه را حجتی عامیانه ندان گیرد و این افکار رو ای

آن جدا داند که چنین افرادی از محور حس بیرون نرفتند و با معیار عقل اعجاز را از غیر را ناشیییی از آن می

نکردندو زیرا اگر کسییی اعجاز را فقط در محدودۀ حس نداند و آن را با دیدۀ عقل بررسییی کند، قطعا معجزه را

( آیت اهلل جوادی عالوه بر آنکه بر امکان عقلی و عملی معجزه 505حجت قاطع عقلی خواهد دانسییتو ) همان،

علل مادی و غیر مادی و جایگاه معجزه و آورندۀ آن ها باهای فلسییفی را دربارۀ رابطة پدیدهتأکید ورزیده، بحث

در این نظام را نیز بررسییی نموده اسییتو ایشییان دو چهره برای اعجاز فعلی محسییوس و نامحسییوس در قلمرو


اندیشیید، اعجاز یعنی خرق عادت را در همان قلمرو حس توجیه مدارانه میکس که حسطبیعت قائل اسییتو آن

صر می کند و به همان محور منمی سی ح سامریه رخ دادو در مقابل ک مداری که عقلداندو مانند آنچه برای طایفه

داند، هر دو منطقه را در نظر داردو آنچه برای مؤمنان به هر پیامبر به وی ه پیامبر محوری میرا مشیییرو بر حس

ادات بسییار دقت (و ایشیان در طرح دایرۀ معجزات و خرق ع 508اکرم )ص( رخ داد از این سینخ اسیت ) همان،

وی ه داشییته و سییحر و کهانت را از مصییادیق آن ندانسییته و با این باور و انتسییاب آن به قرآن، به شییدت مبارزه

کندو همین تأکید ایشییان بر نفی اموری که در اذهان مردم، خرق عادات و به اشییتباه از سیینخ معجزات تلقی می

سازد ای را متوجه این امر میبوط به معجزات، هر خوانندهشود، همچنین روش وی ه ایشان در تفسیر آیات مرمی

که ایشییان نگرش مادی به جهان هسییتی را نفی نموده و معجزه و خرق عادت و امور غیبی را از یکدیگر متمایز

های علم باوران و در ثانی گیرند: اول جریان الحاد مادی گرایان و تهمت نموده و در برابر دو گروه موضیییع می

شان دو اثر برای معجزه بیان نموده و اثر حسی آن را همان کار طبیعی خرافه پرستان و دینداران کش اندیشو ای

خارق را فهم اینشود مانند مار شدن چوب یا شکاو برداشتن دریا باشد و اثر عقلی آن دانسته که احساس می

یان دید عادت می مادی گرا قد دیدگاه ندو آیت اهلل جوادی عالوه بر ن گاه گروه دیگری را که منکر هماهنگی دا

ای ضیه ها را فرتأثیر اعمال با نظام علی و معلولی بوده و استناد حوادث تلخ و شیرین به کارهای نیک و بد انسان

کشییدو ایشییان این اشییکاالت را زیر بنایی دانسییته که نه تنها پیوند اعمال با دانند، به چالش میغیر واقعی می

ه کندو خواهای فرا طبیعی و فرا مادی را نفی میهر گونه ارتباط انسیییان با عالم طبیعت از راه حوادث عالم، بلکه

اد از که مربه صورت تأثیر اعمال حسنه و خواه به صورت تأثیر دعا و صدقه و تأثیر معجزات انبیا باشدو در حالی

ل مادی اسییتو زیرا نظام علی و معلولی به هم در طول عوام این تأثیر، اثبات عللی برتر به نام عوامل معنوی، آن

سییپارد و عالم طبیعت را به نشییئه ماورای طبیعت همان دلیل که حق اسییت، زمام حوادث را به علل غیبی می

( آیت اهلل جوادی در برابر افکار مادی 541ش، 1388دهدو )جوادی آملی، اسیییالم و محیط زیسیییت، ارجاع می

کنند: اول آنچه خدا به عنوان معجزه انبیا در قرآن نقل معجزه اسییتناد می مسییلکان به سییه دلیل بر اثبات وقوع

شدن ستند؛ ماال تبدیل سای « مار» به « چوب» فرموده، همگی اموری ممکن و غیر محال عقلی ه سط مو تو

صورت تدریجی تبدیل به مار سن که در طبیعت به صر مادی چوب و سا عنا سا ست و ا کلیم امر محالی نی

شیییود، بلکه از راه غیر عادی و خارق العاده، که آن هم عقلی و و در معجزه این راه متعارو طی نمی شیییودمی

صورت می ست، ساس علت و معلول ا ستناد می 11ش: 1314گیرد ) همو، برا شان به آن ا (و دلیل دومی که ای

ه معجزات انبیا تنها تواند در هر امر ممکنی جاری گردد و نباید تصیییور شیییود ک کند، این اسیییت که اعجاز می

دهد که همه جهان آفرینش اختصییاص به برخی از امور دارندو قرآن با نقل معجزات فرسییتادگان الهی نشییان می

ستو ) همان: شاره کرده 15مسخر احاطه اعجاز ا سومین دلیلی که به آن ا اند، هدایت بودن معجزه برای مردم (

شان بر این باورند که معجزه برای هدا ستو ای سنت ا سنخ صیانت هدو انبیا، از ست، از یت مردم و های الهی ا

سنت این سایر ست که رو با صر در آن دان سنت الهی را نباید به معنای عادت و منح های عادی منافاتی ندارد و

شودو ) سنت خدا تلقی شد نه خرق علیت و محال عادی بود نه ممتنع عقلی، مخالف اگر چیزی خرق عادت با

(و 355: 0ش، 1381تسنیم، همو،

داند و بر تباین توان گفت علی رغم این که آیت اهلل جوادی هیچ چیز را هم سیینخ معجزه نمیبر این اسییاس می

داند و در برابر کسییانی که با کند، سییلسییله معجزات را پایان یافته نمیاموری چون سییحر با معجزه تصییریح می


ایسییتد و خواند، میقدر و ارزش میپرسییتی بشییر، آن را بیو خرافهمتعلق دانسییتن معجزات به دوران طفولیت

کندو زیرا معجزه نه پذیر معرفی می شیییمارد بلکه آن را عمال هم امکان معجزه را نه تنها از نظر عقلی محال نمی

شر را به افق تنها عقل را کنار نمی شم ب شایدو و از این های تازه میگذارد، بلکه چ فعالیت عقلرو که، محدودۀ گ

های الهی اسییت، معجزه نیز در محدوده بشییر، شییناخت برخی قوانین حاکم بر نظام هسییتی و کشییف راز سیینت

توانیم به نفی معجزاتی که برای ما ناشناخته است حکم کنیم تنها به فعالیت عقل بشر قرار داردو بنابراین ما نمی

ن خارج اسییت زیرا بشییر هنوز همة اسییرار جسییم، مان و تجارب مشییهودمااین دلیل که از محدوده معمول عقل

که تمام حقایق موجود در معجزات را دریابدو و کند تا چه رسییید به اینهایش را درک نمینیروهای آن و توانایی

هایکند و در تحلیل و بیان حکمتبدین جهت آیت اهلل جوادی در تفسیر خود از معجزات لجام عقل را رها نمی

ستان ستد دا شان با توقف در حد نص آیات، می ها و مبانی عقالنی مدد میاللها از ا شند مفهو گیردو البته ای م کو

که از درک مفهوم آیات را دریابند هر چند که در مواردی به معنای روشیینی دسییت نیابند و بین این تالش و آن

سید قطب در پیش گرفته است ای که در مواردی آیه سرباز زنیم و از آن نهی کنیم و آن را باطل شماریم شیوه

( تفاوت اسییتو زیرا در واقع این پیمودن راه اهل حدیث و توقف در درک 345: 1ق، 1049) روک: سییید قطب،

نص است نه در حد نصو

نتیجه -4

ستان از آن شاره دارند که به گونه جا که اکار دا دهند، آسا روی می ای خارق العاده و معجزههای قرآن به وقایعی ا

ها را حقیقی ها، در حد ظاهر آیات توقف نموده و این داسییتانت اهلل جوادی در تفسیییر این بخش از داسییتانآی

ر دانند، به چالش می کشدو ایشان با مبنا قرا ها را تمایلی و تخیلی میدانسته و دیدگاه کسانی را که این داستان

با پذیر بودن آن نا بات ظام علیت در اعجاز، اث با دادن حاکمیت ن ید و ثبوت اعجاز تای ابزارهای علم تجربی و

محوریت عقل به نقد آرای منکران اعجاز در داستان های قران مبادرت ورزیده استو آیت اهلل جوادی آملی برای

سباب شر به علل و ا ستداللی بهره برده و آگاه شدن ب تشخیص معجزه از دیگر شقوق امور نیز از روش عقلی و ا

می داندو ایشان علت عدم وقوع امور خارق العاده در عصر حاضر را تفاوت بشر امروز در عقل معجزات را محتمل

سته، نمی سانی که در دوران های گذشته می زی سان و تحوالت فکری او و درک با ان شت از ان داند، زیرا این بردا

آن وجود داردو معجزه براساس برداشتی است که نه بر علم مبتنی است و نه بر دین و نه هیچ دلیل و شاهدی بر

د کند ولی سنت خداونتر میرا آسانشود و تنوع معجزه، شناخت آن گون میپیشرفت علوم و صنایع بشری گونه

ست که گناه خاص و جدید، عذاب وی ه و جدیدی در سنت الهی این ا ست و سان ا ستره زمان و زمین یک در گ

سنت الهی تغییر یافته و نه چهرۀ جهان دگرگون شده، بلکه قرآن به پی داردو بنابراین نه بشر متحول شده و نه

گیردو دهد که گذشییته و حال و آینده را یکسییان در برمی عنوان یک کتاب الهی، تفسیییری از جهان را ارائه می

ست تا اگر آن ستند به علل نامعلومی ا ست که م شود، جنبة اعجاز معجزه بودن معجزات از این نظر نی ها کشف

توان ها را جهل انسیییان دانسیییتو و این احتمال را می توان وجه اعجاز آن روی نمیها از بین برودو و از این نآ

، های این عالمپذیرفت که روزی بشر به علل و اسباب معجزه آگاه گرددو بنابرین اصل به وجود آمدن همة پدیده

ه اقامة دلیل نیازمند اسیییت و در روایات به از طریق نظام علی عادی اسیییت و پذیرفتن هر خبری برخالو آن ب

توان استناد کرد که صدور آن از معصوم قطعی باشدو مواردی می


منابع

قرآن کریم و1

م(و فهم القرآن الحکیمو التفسیییر الواضییح حسییب الترتیب النزولو بیروت: مرکز 5448جابریو محمد عابد ) و5

الدراسات الوحده العربیه

جلد(، قم: مرکز نشر اسراء09ش(، تسنیم، تفسیر القرآن الکریم) 1358جوادی آملی، عبداهلل ) و3

، قم: مرکز نشر اسراء14ش(، تفسیر موضوعی ) قرآن در قرآن(، چ1314جوادی آملی، عبداهلل ) و0

، قم: مرکز نشر اسراء1ش(، تفسیر موضوعی) توحید در قرآن(، چ1383جوادی آملی، عبداهلل) و5

، 3(، تفسیر موضوعی ) معرفت شناسی در قرآن(، محقق حمید پارسانیا، چ ش1380جوادی آملی، عبداهلل ) و9

قم، مرکز نشر اسراء

ش(، تفسیر موضوعی )صورت و سیرت انسان در قرآن(، محقق غالمعلی امین 1381جوادی آملی، عبداهلل ) و5

، قم، مرکز نشر اسراء5دین، چ

، قم، مرکز نشر اسراء 0ضا، چش(، فلسفه الهی از منظر امام ر1388جوادی آملی، عبداهلل ) و8

، قم: مرکز نشر اسراء5ش(، ادب فنای مقربان، چ1388جوادی آملی، عبداهلل، ) و1

، قم، مرکز نشر اسراء 5ش(، اسالم و محیط زیست، محقق عباس رحیمیان، چ1388جوادی آملی، عبداهلل ) و14

تا(، روح البیان، بیروت، دار الفکرحقی بروسوی، اسماعیل ) بی و11

م(و الفن القصصی فی القرآن الکریمو بیروت، مؤسسه االنتشار العربی1111و محمد احمد )خلف اهلل و15

تا(و تفسیر المنارو بیروت: دار المعرفهو چاپ دومرشید رضاو محمد )بی و13

سائل 1385شحاتهو عبداهلل محمود ) و10 شر الر سیر القرآن الکریمو قاهره: ن ق(و منهش االمام محمد عبده فی التف

الجامعیه

سین ) طبا و15 سید محمد ح سین 1015طباییو شارات جامعه مدر سیر القرآنو قم: دفتر انت ق(و المیزان فی تف

حوزه علمیه قم

ق(و فی الظالل القرآنو بیروت: دار الشروقو چ الاانی عشر1049قطبو سید ) و19

ولش(و التصویر الفنی فی القرآنو ترجمه محمد علی عابدیو تهران: مرکز نشر انقالبو چ ا1351همو ) و15

ق(و بحار االنوار الجامعه لدرر االخبار االئمه االطهارو بیروت: مؤسسه الوفاء1040مجلسیو محمد باقر) و18


حیات فرازمینی از دیدگاه قرآن

سعداهلل نصیری قیداری

استاد فیزیک و سرپرست دانشگاه شهید بهشتی

چکیده: و اخترزیست شناسان بیشتر شده استو اینکه حیات صرفا در کشف حیات فرازمینی از دیدگاه منجمین در چند دهه اخیر احتمال

سبتی در شید وجود دارد به تدریش رن می بازدو امروزه که زمین قدر ن ستقر در کمربند حیاتی خور سیاره م روی زمین به عنوان

و مهمتر شده استو سوالی که مقایسه با میلیاردها کهکشان و هر کدام با میلیاردها ستاره ندارد، موضوع حیات فرازمینی جدی تر

در اینجا مطرح می شیییود این اسیییت که آیا از منظر قرآن کریم آیه یا آیاتی که مرتبط با حیات فرازمینی باشییید وجود دارد؟ در

ست و امروزه این هیات اعتباری ندارد، شده ا سخ مابت، با توجه به اینکه قرآن کریم در دوران هیات زمین مرکزی نازل صورت پا

این آیات با آخرین یافته های نجوم و اخترفیزیک جدید در ارتباط با حیات فرازمینی سیییازگاری دارد؟ به عبارت دیگر، پس از آیا

سال از اینکه تفکر زمین مرکزی منسوخ شده است و در این مدت علم نجوم 044سال از زمان نزول قرآن و 1044گذشت حدود

سی به لحاو نظری و ابزار شنا ضی بین این آیات و آنچه که از و کیهان ست، آیا تناق شگرفی نموده ا شتابان و شرفت صدی پی ر

سد، ساس نتایش این مقاله به نظر می ر ست وجود دارد؟ بر ا ست آمده ا ضوع بد صدی مرتبط با این مو شواهد ر طریق نظریات و

دو هیچگونه تناقضی بین این آیات و یافته های نجوم و اختر فیزیک جدید وجود ندار

آیات قرآن، ادوار نجوم، حیات فرازمینی، کمربند حیاطی، ابزار رصدیو واژگان کلیدی:

مقدمه: -1

شکل ست از امکان ست فرازمینی عبارت ا ست در هر جای عالم غیر از منظور از حیات یا زی گیری و تحول زی

سلولی گرفته تا گیاه و یا جانور و یا موج ضوع وجود کره زمین، از موجودات تک سازو مو شمند تمدن ودات هو

زیسیییت فرازمینی در جای دیگری از عالم از دغدغه های مهم برای پ وهشیییگران، دانشیییمندان و افکار عمومی

اقمار مشتری و مریخ مال سیارات منظومه شمسی فرازمینی در دیگرهای حیات نشانه جستجو برای استو بوده

شته زحل که و سط منجم از چند دهه گذ ست تا کنون به نتایش قابل تو شده ا سان آغاز شنا ست ین و اخترزی

اعتنایی در خصییوص وجود حیات منجر نشییده اسییتو علی رغم اینکه بشییرتا کنون در تحقق این آرزوی خویش

شف موجود زنده سترده تر یعنی ک ست، لکن هر روز تالش های علمی گ سیاره زمین ناکام مانده ا در خارج از

سرمایه گذ ستو برای یافتن آثار حیات بغیر از آنچه که بر شده و اری قابل توجهی در این خصوص انجام یافته ا

روی زمین شاهد آن هستیم، طرح های پ وهشی متعددی در مجامع علمی جهان توسط منجمین و دانشمندان

شمسی، سیاره در خارج از منظومه سالهای اخیر کشف تعداد قابل توجهی ستو در شدت و در دست اجرا ا بر

5413هیجان این تالشها افزوده استو بخش عمده این سیارات توسط ماهواره کپلر کشف شده استو در سال

شناسانی که یافتخ های این ماهواره را پردازش و تحلیل می کنند اعالم کردند که از میان چند هزار سیاره ستاره

سکو سیاره همانند زمین قابل ست، یک شده ا شاهده سیاره که به نت میای که م سد این شدو به نظر می ر با

سی موسوم است با احتمال نسبتا باالیی دارای حیات در خارج از منظومه شمسی استو91کپلر


صب شده و دیدگاه تع شتر شف حیات فرازمینی با گذر زمان بی شد دغدغه ک ضیح داده خواهد بطوریکه بعدا تو

ه تدریش رن می بازدو این طرز فکر یادآور افول نظریه زمین آمیز امکان وجود حیات صیییرفا در روی زمین ب

مرکزی بطلمیوس مبنی بر قایل شدن جایگاه تبعیض آمیز و مقر وی ه برای انسان به عنوان مرکز عالم استو این

که حیات مختص زمین باشیید به همان اندازه نظریه هیات زمین مرکزی که عالم را متشییکل از زمین به عنوان

صور می کرد، ساده لوحانه به نظر میرسدو مرکز عا لم و کره سماوی حامل اجرام آسمانی در سطح داخلی آن ت

امروزه که زمین قدر نسبتی در مقایسه با میلیاردها کهکشان و هر کدام با میلیاردها ستاره ندارد، موضوع حیات

فرازمینی جدی تر و مهمتر جلوه می کندو

لی این پ وهش، تحول ادوار علم نجوم به اجمال توضییح داده می شیود و در بخش دوم ضیمن طرح سیوال اصی

وضعیت این علم در زمان نزول قرآن کریم مورد بررسی قرار می گیردو در بخش سوم به موضوع حیات فرازمینی

شودو در بخش چهارم نتیجه گیری ارایه می از دیدگاه اخترفیزیک جدید و همچنین از منظر قرآن پرداخته می

رددوگ

نزول قرآن کریم و سیر تحول ادوار نجوم -2

سوال مهمی که در اینجا مطرح می شود این است که از منظر قرآن که در دوران زمین مرکزی نازل شده است،

آیه اسییت با یافته های نجوم و اخترفیزیک جدید سییازگاری دارد؟ به عبارت 154آیات نجومی قرآن که حدود

شت حدود ست و در این مدت علم نجوم و 044دیگر، پس از گذ شده ا سوخ سال که تفکر زمین مرکزی من

کیهان شناسی به لحاو نظری و ابزار رصدی پیشرفت شتابان و شگرفی نموده است، آیا تناقضی بین این آیات و

سوال با توجه به سخ به این ست وجود دارد؟ البته پا ست آمده ا صدی بد شواهد ر آنچه که از طریق نظریات و

تعدد و تنوع آیات مجال دیگری می طلبدو در اینجا به همین قدر اکتفا می کنم که از نظر نگارنده این سیییطور

ضی بین این آیات و یافته های ست، هیچگونه تناق شته روی تک تک این آیات تامل کرده ا که طی دو دهه گذ

رض شییود که رسییول اکرم )ص( نابغه نجوم و اختر فیزیک جدید نیافته اسییتو در حالیکه انتظار می رود اگر ف

دوران خود هم بود آیات نجومی قرآن را در چارچوب هیات زمین مرکزی تنظیم می کردو همانطوریکه تا حدود

هزار سال بعد از ایشان نیز منجمین و دانشمندان در چارچوب این هیات تحقیقات خود را ادامه دادندو

ه تاریخی نزول قرآن کریم، تاریخ تحول علم نجوم را از ابتدای پیدایش در اینجا الزم میدانم جهت آگاهی از زمین

، 1318نصیری، [آن تا کنون به اجمال بررسی کنیمو ادوار تاریخی نجوم به سه دوره مشخص تقسیم می شود

و]جلد اول

دوره زمین مرکزی 2-1

ه که هم کردبشر فکر می ه داشته است،ادام شانزدهم تا اواخر قرن شروع شده و تاریخ باستان از که این دورهدر

سماوی قرار دارند و سوم به کره سطح داخلی کره ای مو سماوی موجود در آن در که دور زمین عالم و اجرام

ست، شده ا شد در مرکز عالم واقع صور می –14این هیات به نام بنیانگذار آن یعنی بطلمیوس)دو نچرخمی ت

در طول این دوره با تالشهای منجمین دیگر، از انی نامیده شده استو ( فیلسوو و اخترشناس یون میالدی 198

شمندان جمله سعه یافت و در گذر زمان ،ایرانی و منجمین دان سی به تدریش تو ساده و اولیه هیات بطلمیو مدل

سال و پیشرفت 044امروزه پس از گذشت بیش از با توجیه شواهد رصدی جدید بر پیچیدگی آن افزوده شدو


نظری و رصییدی علم نجوم به جز موارد معدودی که مسییتقل از مرکزیت زمین اسییت، بقیه فرضیییات و شییگرو

نظریات دوره زمین مرکزی منسوخ شده و مورد قبول منجمین و کیهان شناسان نیستو

تاریخ تحول علم نجوم توسیییط که در طول این دوره طوالنی بل احترمی قا عان کرد علی رغم تالش ید اذ با

ست، منجمین صورت گرفته ا شمندان شرفت نکرده و دان شر آنقدر پی ض بود هنوز ذهن ب ین هیأت زم اتکه تناق

قرنها طول کشید تا با یافته های نظری ببیندو اجرام سماوی و دیگر مشاهدات خود مرکزی را در طلوع و غروب

ی 1509)تیکوبراهه قیق ( و رصد های د 1503مه 50 - 1053 فوریه 11کوپرنیک منجم نظریه پرداز لهستانی )

( 1934نوامبر 15 - 1551دسییامبر 55کپلر منجم نظریه پرداز آلمانی )و ( منجم رصییدگر دانمارکی1941

و مدل وصله پینه شده بطلمیوسی از عهده توجیه شواهد رصدی جدید بر نیاید و اینگونه تناقض ها آشکار شود

نهایتا این دوره پایان یابدو

دوره کهکشانی 2-2

شان داد و به ضوح ن صد های دقیق تیکو براهه تناقض های هیات زمین مرکزی را به و نبوغ کپلر و کپرنیک و ر

تدریش این تصور که خورشید و اجرام متعلق به آن )منظومه شمسی( بخش ناچیزی از یک مجموعه عظیمی به

تا اواخر قرن نوزدهم ترویش یافتو نام کهکشان راه شیری است در ذهن منجمین جا افتاد و به تبع آن در جامعه

توسط 1948در سال ]1381نصیری، [علی رغم توسعه نظری و رصدی نجوم در پی اختراع تلسکوپ شکستی

ساز هلندی هانس لیپرشی ) شمند و 1911سپتامبر – 1554عینک ست آن توسط گالیله دان ( وساخت و کارب

(، و سپس اختراع تلسکوپ بازتابی 1، )شکل 1941سال ( در1905ژانویه 8–1590فوریه 15منجم ایتالیایی )

و تدوین مکانیک 1998( در سییال1555مارس 54– 1905دسییامبر 55توسییط نیوتن فیزیکدان انگلیسییی )

صور بر این بود که ساس قوانین نیوتن، ت شکل از همه سماوی بر ا ستو عالم مت شیری ا شان راه ر د همین کهک

سالها بود که با بازخوانی سحابی آندرومدا به عنوان اولین کهکشان خارج از کهکشان راه شیری و به دنبال این

آن کشف کهکشانهای بیشتر، عمر این دوره از تاریخ نجوم نیز به سر آمدو

تلسکوپ گالیله -1شکل


سماوی قانون حاکم دوره کهکشانی در وبی با دقت خمیکی ادین تمعادالاین وقوانین نیوتن بودبر حرکت اجرام

شید سمانی از قبیل گردش زمین بدور خور ضع اجرام آ سال هلحظ) موا سیارات و اقمار آنها را تحویل (، حرکت

سکوپ و ارتقاء کیفی کردو می بینیپیشمسیر و چگونگی حرکت آنها را توضیح میداد و در این دوره اختراع تل

ازانسان و درک عمق دید به طرز شگرفی تننیوآمیز نبوغ انواع مختلف شکستی و بازتابی آن در کنار کشفیات

را گسترش دادو و اجرام سماوی آسمان

دوره کیهانی 2-9

شد، شاره ستم قرن اوایلدوره کیهانی از بطوری که ا شد بی ست و هنوز ادامه داردو در این دوره آغاز نظریه ه ا

و تشکیل می دهد را شاهده شده م کهکشانی است که کیهان میلیاردهاکهکشان ما یکی از مقبول این است که

البته هنوز نمیدانیم که عالم مشاهده شده، همه عالم، بخش ناچیزی از عالم و یا قسمت معتنابهی از عالم استو

آوریل 18– 1851مارس 10فیزیکدان برجسییته آلمانی ) انیشییتین آمیز آلبرت نبوغیافته های با کیهانیدوره

اکتبر 55توسط کارل یانسکی مهندس مخابرات آمریکایی ) 1131سال در تلسکوپ رادیویی با کشف و (1155

کشییف نجوم در بازه های طول موجی پیشییرفت شییایانی کردو همچنین در این دوره ( 1154فوریه 1145-10

رادیویی، گاما، ایکس، ماورای بنفش، مادون قرمز و توسعه ابزارهای رصدی مربوط به آنها اطالعات ارزشمندی را

سبیت عام و دیگر یافته های در اخت ست نظریه ن ستو از طرفی با کارب سان قرار داده ا شنا یار منجمین و کیهان

فیزیک نظری، علم نجوم با در یافت حجم انبوهی از داده های رصیییدی و تحلیل و پردازش آنها درک نسیییبتا

عمیقی از عالم نجومی را میسر نموده استو

فرصت پرداختن به مجموعه آیات نجومی قران نیستو هدو این مقاله به طور قبال اشاره کردیم که در این مقاله

مشییخص پرداختن به امر حیات فرازمینی از منظر قرآن کریم اسییتو موضییوعی که در چند دهه اخیر از توجه

بیشتر در عرصه نجوم و کیهان شناسی برخوردار شده استو اجازه بفرمایید قبل از ورود به این بحث مختصری

سپس این یافته ها را از منظر آیات ذیربط به شاره کنیم و ست فرازمینی ا یافته های اخیر منجمین در مورد زی

قرآن مورد بررسی قرار دهیمو

در خارج از زمین حیات -9

الف( منجمین در جستجوی حیات فرازمینی

برای این کار، مال داردو حیات وجود امکان Gبا رده طیفی نوع دیگر در اطراو سیییتارگان احتمال می رود که

وجود ای خورشید حتما سیاره شبه گانستار این در کمربند حیاتی(، باید 5سیستم زمین خورشید در شکل )

ی نیز احصاء شودودیگرمتعدد شروط سپس داشته باشد و


کمربند حیاتی

کمربند حیاتی منظومه شمسی -5شکل

میلیارد سال می گذردو به نظر می رسد 5/0یافته های زمین شناسان حاکی از این است که از عمر زمین حدود

میلیارد سال بعد از پیدایش کره زمین اولین موجودات زنده ی تک سلولی بر روی آن به وجود آمده اندو پس 5

سپس موجودات ستاندارن و سال دیگر اولین گیاهان بوجود آمده اند و این اواخر هم پ شت یک میلیارد از گذ

سان ه سان و بعد هم ان 0وشمند بر روی این کره خاکی زندگی کرده اندو برای درک بهتر روند فوق، این شبه ان

حوالی ظهر موجودات تک سلولی، حوالی میلیارد سال را معادل یک شبانه روز در نظر می گیریم در این صورت

ن و سا عصر گیاهان، یک ربع مانده به نیمه شب پستاداران، یک دقیقه به نیمه شب موجودات شبه ان 9ساعت

(و3ثانیه به پایان شبانه روز انسان هوشمند و تمدن ساز پا به عرصه وجود گذاشته اندو )شکل 3نهایتا

تحول زمانی حیات بر روی کره زمین -3شکل

ساعت 0

تولد زمین

12 18

23 24

تک سلولی 53: 05' گیاهان

پستانداران

53:51:55

هوشمندانسان

'59 :23

موجودات شبه انسان

یك میلیاد سال دو میلیاد سال

خورشید زمین


زمانی بشییر ادعا می کرد اینجا، زمین، که او قرار دارد مرکز عالم اسییت و یک محل برتر اسییتو لکن دیدیم که

ستو اینکه حی ست نی سیاره ای ا شد دلیل قانع کننده ای نداردو زمین شته با ات نیز فقط بر روی زمین وجود دا

شته شرایطی وجود دا سیاره ای در چنین ستاره دیگر اگر شید قرار داردو اطراو هر که در کمربند حیاتی خور

هایتا پس از تکامل به باشیید و شییرایط نجومی و بیولوژیک برای آن آماده باشیید می تواند حیات ایجاد گردد و ن

ستاره در هر کهکشان دیگر ستاره در کهکشان ما و همین تعداد صدها میلیارد شودو ساز تبدیل حیات تمدن

ضایی هابل، )شکل صویر از تلسکوپ ف سیار کوچک از آسمان به ابعاد 0وجود داردو در یک ت 5(، در پنجره ای ب

(و 5)شکل کهکشان شمرده شده استو 5544دقیقه قوس بیش از

دقیقه قوس 5کهکشان در پنجره ای به ابعاد 5544 -5تلسکوپ فضایی هابل شکل -0شکل

ستو سی داده لذا احتمال وقوع و حدوث حیات در خارج از زمین کم نی سکوپ هایبرر ضایی تل ،” کپلر"ف

تا 0444ستاره، تعداد سیارات فرا منظومه شمسی را به حدود 144444، روی حدود 5441ال از س (، 9)شکل

وقابل سکونت است سیاره 34 حدوداز میان آنها گفته می شود رسانده است که

Transiting Exoplanet Survey Satellite (TESS)ماهواره تس )بررسی سیاره های فراخورشیدی عبوری(

سال شکل ) 5418در اوایل شدو ضا پرتاب ضایی کپلر به ف سکوپ ف شین تل (و ماهواره تس 5به عنوان جان

تر از محدوده دید کپلر است، ستاره های کهکشان ما را بررسی برابر بزرگ 044و در منطقه ای که ماموریت دارد

وی دیگر را نیز کشف کندهزار سیاره 54تواند بیش از می تلسکوپ تسکندو گفته می شود

تلسگوپ فضایی تس -5شکل تلسکوپ فضایی کپلر -9شکل

ضا داده برداری می کنند، رصد خانه های اپتیکی مجهز به تلسکوپهای با قطر عالوه بر این ابزار رصدی که در ف

سکوپهای رادیویی غول پی صیری، [کر چند متر و تل ستقر بر روی زمین، در کنار دیگر اهداو خود، ]1381ن م

(، که به 8ر نیز فعال هستندو مجموعه رصدخانه های اپتیکی اروپایی السییا درکشور شیلی، )شکل در این مسی

شتن بهترین دید نجومی توسط کشورهای مختلف تاسیس شده است و رصدخانه جنوبی اروپا، )شکل دلیل دا

https://en.wikipedia.org/wiki/Transiting_Exoplanet_Survey_Satellite




داخل سنجی متری و به صورت ت 5/8تلسکوپ 0(، که به طور مشترک توسط چند کشور اروپایی متشکل از 1

ساخته شده است، نمونه ای از این تالشها استو

رصد خانه جنوبی اروپا در کشور شیلی -1شکل مجموعه رصدخانه اروپایی السییا درکشور شیلی -8شکل

ز کشییف سیییارات خارج ا در کنار تلسییکوپ های فضییایی که به دور از تالطم جو زمین با توان تفکیک باالیی به

منظومه شمسی هستند، منجمین برای کشف حیات فرازمینی و دریافت عالیم زیست از دیگر اجرام سماوی به

سازهای شکار سته اندو یکی از اهداو و برنامه های این آ سکوپ ها و آرایه های غول پیکر رادیویی نیز دل ب تل

شده ا سیس صرو میلیاردها دالر تا ستو پروژه بزرگ آلما رادیویی که با ند یافتن عالیمی از حیات فرازمینی ا

((ALMA پروژه عظیم اسکور اری همچنین ( و 14در کوههای آتاکامای شیلی، )شکل(Square Array)

شکل شود نمونه هایی از اینگونه 11، ) سیس می سترالیا و نیوزلند تا شورهای ا سط ک شترک تو (، که بطور م

فعالیت ها استو

متری( 15تلسکوپ 5444پروژه اسکور اری ) -11شکل پروژه آلما در آتاکامای شیلی -14شکل

هدو از ارایه مطالب فوق ضمن معرفی شمه ای از تالشهای انجام شده، نشان دادن توسعه و پیشرفت نمونه ای

ت دانش نظری نجوم در مقایسه با دوران زمین مرکزی است که قرآن کریم از ابزار رصدی و به موازات آن پیشرف

در آن نازل شده استو آیاتی که بر سینه مبارک رسول اکرم )ص( که نه درسی خوانده و نه مکتبی رفته است

شت ست و پس از گذ شده ا ضی با یافته های 1044وحی شر کوچکترین تناق سعه تمدن و دانش ب سال و تو

جوم نداردو جدید علم ن

شر از این اگرچه تا کنون هیچ مشاهده ای وجود حیات فرازمینی را تایید نکرده است، لکن ذهن خیال اندیش ب

موضوع هیجان انگیز و ماجراجویانه غافل و فارغ نشده استو منجمین معتقد اند اگر شرایط نجومی و زیستی بر


به حیات در آن سیاره شودو احتمال وقوع حیات در روی یک سیاره قابل سکونت مساعد باشد می تواند منجر

] ، جلد اول1318نصیری، [ یک کهکشان مال کهکشان راه شیری از فرمول زیر محاسبه می شودو

B ×A ×N = تمدن فرازمینی در کهکشان ماتعداد

و ژیکیپارامترهای بیولو به ترتیب Bو Aو تعداد سیییتارگان در کهکشیییان ،N= 3× 1114 که در آن

هستند و از روابط زیر بدست می آیندو پارامترهای نجومی

اره بودن سی ، داشتن سیاره شبه زمین ، کسر ستارگان شبه خورشید به ترتیب احتمال، 𝑃1 ,𝑃5 ,𝑃3 که در آن

تکوین به چند ،ود تک سییلولیاحتمال وج به ترتیب احتمال، 𝑃5 𝑃0 ,𝑃5 ,𝑃9,و شییبه زمین در کمربند حیاتی

اسییتو با این روش فاصییله تخمینی هر دو تمدن در تمدن پیشییرفته و توسییعه تمدن به هوشییمندی ،سییلولی

سییال نوری باید برویم تا به اولین تمدن دیگر در 144سییال نوری اسییتو یعنی اقال 144کهکشییان ما بیش از

سیمو یعنی اگر به هر دلیلی حیات شیری بر شود کوچ کردن به نزدیکترین کهکشان راه در روی زمین منقرض

جای ممکن در کهکشان راه شیری به سادگی امکان پذیر نیستو

ب( حیات فرازمینی از منظر قرآن

اکنون بعد از معرفی تالشهای بشر برای جستجو و یافتن حیات فرازمینی، به هدو اصلی این مقاله یعنی حیات

می پردازیموو تمدن فرازمینی از منظر قرآن

سوره های قرآن کریم یعنی )آل عمران / سیزده آیه از ؛ 01؛ نور / 18؛ حش / 99؛ یونس / 83خداوند متعال در

من فی "(، 11؛ انبیاء / 13؛ مریم / 15؛ رعد / 55؛ اسییراء / 85و 95؛ نمل / 98؛ زمر / 59؛ روم / 51الرحمن /

سماوات ستو برخی م "ال ستور زبان عربی و برخی قرائن در آیات، این تعبیر را را بکار برده ا سران با توجه به د ف

شاره به وجود حیات هوشمند فرازمینی می دانندو برای موجودات هوشمند به کار "کسی که "به معنی "من" ا

و است؛ که بر اشیاء و موجودات بی جان اطالق می شود "چیزی که"به معنای "ما"می رود و در مقابل،

سوره شوری اشاره بسیار جالبی بر وجود و پراکندن جنبنده هم در زمین و هم در آسمان دارد: ومن 51آیه در

ن است و آیاته خلق السماوات والأرض وما بث فیهما من دابة ووو یعنی و از نشانه های او آفرینش آسمان ها و زمی

علالمه طباطبایی رحمه اهلل در مورد این آیه می فرماید: ظاهر آیه و پراکنده اسیییتو آنچه از جنبنده میان آن د

این اسییت که در آسییمانها خلقی از جنبندگان )دواب( مال روی زمین وجود دارد و اگر کسییی بگوید منظور از

ستو چرا که کلمه سمان مالیکه هستند مردود ا ستو "دواب"جنبندگان ا شده ا طباطبایی، [ بر مالیکه اطالق ن

1358 [

سجد سوره النحل ولله 01یا در آیه سماوات فی ما ی ستکبرون ال هم و المالئکة و دابة من الأرض فی ما و ال ی

در برابر یعنی هر چه در آسییمان ها و زمین اسییت از جنبندگان و مالئکه، بدون هیچ تکبری تسییلیم و خاضییع

سبع والأرض ومن فیهنووو سوره االسراء: 00همچنین در آیه پروردگارندو سماوات ال سبح له ال سمانهای ت یعنی آ

هفتگانه و زمین و هر کس که در آنهاسییت او را تسییبیح می گویندو این آیات نه تنها در مورد حیات فرازمینی


حیات فرازمینی را تایید می کنندو همان طوریکه اشییاره کردیم، چند دهه بیشییتر سییاکت نیسییتند بلکه وجود

نیست که بشر به احتمال وجود حیات در عالم پرداخته استو این که قرآن کریم در دوره زمین مرکزی که نقش

عالم در ذهن منجمین بسیار ساده و ابتدایی بود، این آیات واضح را آورده استو

ست آیه آیه دیگری که از ست که خداوند متعال می فرماید: 0نظر این نگارنده قابل تامل ا قال ربى سوره انبیا ا

لعلیمو یعنی گفت خدای من به قوا در آسمان و زمین علم دارد و او ٱلسمیع ٱألرض وهو ٱلسماء وٱلقول فى ٱیعلم

آسمان می داندو را در زمین و "قول"است که خداوند شنوا و دانا در این آیه صحبت از این شنونده دانا استو

سان وقتی صحبت پیامقول یعنی صحبت و به معنی صوت نیستو قول صوتی است که روی آن سوار استو ان

می کند امواج صوتی تولید می کند لکن با امواج صوتی که در اثر ارتعاش محیط مادی منتشر می گردد متفاوت

ن امواج صوتی پیام مدوله شده استو در آسمان و ستارگان امواج صوتی وجود دارد و محیط میان استو روی ای

ستاره ای، همه و همه می توانند صوتی ایجاد مال محیط های مادی موجود در زمین سیاره ای و میان امواج

ایجاد قولصحبت کنند و نمی توانند این اجرام لکناین امواج صوتی از خورشید آشکار سازی شده استو کنندو

نمایندو بنظر می رسیید مراد از قول که خداوند شیینوای عالم آن را می داند دلیلی بر حیات در خارج از منظومه

شمسی باشدو اینکه حیات فقط در زمین باشد قانع کننده نیست

ای نزول قرآن کریم اجازه می خواهم در این ایام عزیز ماه مبارک رمضان که مصادو است با شبهای قدر و شبه

و و متعلق به امیر مومنان حضرت علی )ع( است با حدیای از حضرت ایشان به پایان برسانم

لى إ مربوطة کل مدینة قال أمیر المؤمنین )ع(: هذه النجوم التی فی السییماء مدائن مال المدائن التی فی الأرض

فی السماء مسیرۀ مائتین و خمسین سنة طول ذلک العمود عمود من نور

شهرها با شهرهای موجود در زمین که این ستند مانند شهرهایی ه شند سمان می با ستارگانی که در آ این

سمان ب ستون در آ ستند که طول آن صل ه سال ستونی از نور مربوط و مت ست و پنجاه سیر دوی ه اندازه ی م

] 1315مجلسی، [استو

شمند در حد اعجاز در آن نهفته ست و دو نکته ارز سیار با معنی ا صالت ب صورت ا از نطر نگارنده این حدیث در

استو

نکته اول: وجود شهرها در ستارگان آسمان

ستو حتی صحبت از قصبه و روستا نیستو شهرها و توسعه به شهر نشینی نشانه تمدن و وجود حیات هوشمند ا

صحبت از شهرهایی مال شهرهای روی زمین استو شهرهای روی زمین از میان میلیون ها نوع مخلوق موجود

در آن فقط توسط انسانها یعنی تنها موجود هوشمند تمدن ساز در روی زمین ساخته شده اندو اگر در ستارگان

ین وجود داشته باشد باید آنها را دلیل بر وجود حیات هوشمند تلقی آسمان شهر هایی مال شهرهای روی زم

کردو

است. "سال" 250که طول آن "نور"نکته دوم: ستونی از

ستون سنجش "نور"چرا در این حدیث از ست؟ و چرا برای شده ا صله "صحبت ستفاده "زمان"از واحد "فا ا

ست؟ ست در حالیکه م 554شده ا سنجش زمان ا ستو به نظر سال برای شهرها ا صله شاره به فا راد حدیث ا

سان و شنا ست سبات اخترزی ساس محا نگارنده حکمتی در این حدیث وجود داردو در بخش قبل دیدیم که بر ا

شمند در کهکشان ما صله بین دو حیات هو شواهد جدید بقست آمده، حد اقل فا ستو 144دیگر سال نوری ا


ستارگان "منظور از ستارگانی "این ستو زیرا ابزار ، سلح قابل رویت بوده ا شم غیر م ست گه در آن زمان با چ ا

آشییکار سییاز دیگری مال تلسییکوپ و غیره وجود نداشییته اسییت که با آن بتوان سییتارگان کهکشییانهای دیگر را

سال از ستون 554مشاهده نمودو با چشم غیر مسلح فقط قادر به دیدن ستارگان کهکشان خودمان هستیمو لذا

شتر از 554ی تواند به نور م شود که بی ست، تعبیر صله ا سنجش فا شان دهنده سال 144سال نوری، که ن

محاسبه شده، توسط دانشمندان معاصر برای فاصله دو حیات هوشمند در کهکشان ما، می باشدو لذا به نظر می

سد این حدیث حدود سه با تج 1044ر شر در مقای شی ب هیزات و نظریات سال پیش که دانش و امکانات پ وه

امروزی در حد بسیار ابتدایی بود، ضمن تایید وجود حیات فرازمینی در دیگر اجرام سماوی، فاصله هر دو حیات

هوشمند را با ظرافت تمام و بگونه ای رمزگونه بیان می کند که تناقضی با یافته های جدید و امروزی نداردو


دورانی که علم نجوم در سییطحی بسیییار مبتدی و غیرقابل قیاس با پیشییرفت سییال پیش در 1044قرآن کریم

ست این شده ا سعی ستو در این مقاله، در وحله اول به طور اجمال شده ا شت، نازل های امروزی آن قرار دا

پیشرفت در بعد نظری و رصدی تبیین گرددو در این صورت با مقایسه وضعیت علم نجوم در ابتدا و انتهای این

سان در چند دهه ب شنا ست ازه زمانی به اعجاز علمی قرآن بهتر می توان پی بردو در حالیکه منجمین و اخترزی

اخیر به جسییتجوی حیات فرازمینی پرداخته اند، قرآن کریم با عبارات و اصییطالحات روشیین و سییازگار به این

ضرت علی )ع( که در شاره داردو همچنین از دیدگاه امیرالمومنین ح ضوع ا سول اکرم )ص( مو شهر علم ر وازه

است، موضوع حیات فرازمینی، به گونه ای که از حدیای منسوب به معظم له پیداست، با ادبیات امروز تناقضی

نداردو

مراجع:

ارات انتش تهران، المیزان فی تفسیر القرآن، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، طباطبایی، محمد حسین، و1

شو 1358امیرکبیر،

، 11 صییفحه، 55د جل ،بحار األنوار الجامعة لدرر أخبار األئمة األطهار علیهم السییالملسییی، محمد باقر، مج و5

شو 1315تهران، انتشارات کتاب نشر،

نصیری قیداری، سعداله، نجوم و اختر فیزیک، جلد اول، تهران، انتشارات موسسه گیتا شناسی )زیر چاپ(، و3

شو 1318

سعداله، طراح و0 صیری قیداری، شارات ن سکوپ های اپتیکی و رادیویی، چاپ دوم، تهران، انت ساخت تل ی و

شو 1381موسسه گیتاشناسی،


ها به خداوند با امکان بررسی چگونگی سازگاری گزاره اختصاص علم به درون رحم

تصویربرداری از جنین توسط سونوگرافی

فاطمه زین الدینی

دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی آموخته کارشناسی ارشد کالم تطبیقی،دانش

چکیده:لقمان اموری نظیر علم به زمان وقوع قیامت، علم به نزول باران، علم به جنین درون رحم، علم به آینده و سوره 30 با توجه به آیه

ستو ست و فقط خدا از آنها آگاه ا صار و مختص به خداوند ا یکی از اموری که علم آن مختص و علم به زمان و مکان مرگ در انح

منحصر به خدا ذکر شده است علم به درون رحم استو با توجه به اینکه امروزه سونوگرافی و ابزارهای پزشکی به چنان پیشرفتی

کنند و همچنین با انجام آزمایش خون اند که به صورت سه بعدی و چهار بعدی از جنین درون شکم تصویربرداری می دست یافته

ر قرآن مذکور د توان به جنسیت جنین با استفاده از خون مادر پی برد، جای سوال است که آیا این پیشرفت علم پزشکی با آیه یم

ن شییود؛ بر ایای علوم قرآن و پزشییکی حس میتناقض داردو بنابراین ضییرورت تحقیق پیرامون این مسییئله با مطالعات میان رشییته

با توجه به نظام معنایی قرآن مشیییخص « ارحام»گیرد و معنای واژه ل معناشیییناختی قرار میاسیییاس ابتدا آیه مذکور مورد تحلی

شییود و پس از آن به توضیییح و تبیین سییوره لقمان ذکر می 30در آیه « یعلم ما فی االرحام» شییود و احتماالت معنایی گزارهمی

های آن در این زمینه پرداخته شیییده و میزان ودیت ابزارهای پزشیییکی مورد اسیییتفاده برای رویت جنین از ابتدای خلقت و محد

گیردومذکور مورد بررسی و تحلیل قرار می سازگاری دستاوردهای علم پزشکی با استفاده از ابزارهای مدرن با آیه

ارحام، رویان، جنین شناسی، سونوگرافیو واژگان کلیدی:

مقدمه: -1

وم طبیعی و پزشیییکی به پیش می تازدو در میان انبوه امروزه بشیییر با پیشیییرفت قابل توجهی در عرصیییه عل

دستاوردهای تکنولوژی و علمی که زندگی انسان را تحت تاثیر قرار داده است سازگاری و عدم سازگاری پاره ای

از آیات قرآن با این دستاوردها مورد توجه قرار گرفته استو یکی از دستاوردهای بشر تعیین جنسیت جنین به

سونوگر سیله ست که به ظاهر با آیه و صاص علم خدا به 30افی و آزمایش خون مادر ا سوره لقمان که به اخت

درون رحم ها اشاره دارد ناسازگار به نظر می آیدو این مقاله در بخش اول با روش تحلیل معناشناختی احتماالت

صیفی به تعریف سونوگرافی را به دست می دهد و در بخش دوم با روش تو « یعلم ما فی االرحام»معنایی گزاره

پردازد و در بخش سیوم با روش مقایسیه تطبیقی نتایش حاصیل از دو های آن میتاریخچه، خطرات و محدودیت

صاویر به دست آمده از »و گزاره « یعلم ما فی االرحام»بخش را به هم عرضه می کند و میزان سازگاری گزاره ت

سی قرار می « سونوگرافی سعی در توجیه را مورد تحلیل و برر ست این پ وهش به هیچ وجه دهدو الزم به ذکر ا

گری و انطباق بدون اصول این دو گزاره بر یکدیگر نداردو

بدنه مقاله -2

متن اصلی این مقاله در سه بخش سامان یافته است:

« یعلم ما فی االرحام»تحلیل معناشناختی ارحام و احتماالت معنایی گزاره -1


تعریف، تاریخچه، خطرات، محدودیت ها و نقش آن در تعیین جنسیت جنینسونوگرافی: -5

تصیییاویر به دسیییت آمده از جنین با اسیییتفاده از »و گزاره « یعلم ما فی االرحام»مقایسیییه تطبیقی گزاره -3

« سونوگرافی

« ارحام»تحلیل معناشناختی واژه -2-1

شه ستو د رحم از ری ست و رحم به معنای رحمت ا ستو ی رحم ا صورت جمع آمده ا ر قرآن این واژه همواره به

1کندمورد به معنای خویشاوند داللت می 5مرتبه در قرآن بکار رفته است که در حدود 15واژه ارحام در حدود

کلمه ارحام »گوید: ی رحم میو عالمه طباطبایی درباره معنا5مورد نیز به معنای رحم یا زهدان آمده اسیییت 5و

شکم مادران می جمع کلمه رح شو و نمای جنین در صل به معنای محل ن ست و رحم در ا شدو این معنای م ا با

شاوندی ستعاره و به عالقه ظرو و مظروو در معنای قرابت و خوی ست ولی بعدها به عنوان ا صلی کلمه رحم ا ا

شده شاوندان همه در اینکه از یک رحم خارج شد چون خوی ستعمال شترکند ا عنایی رحم به داللت م 3«واند م

معنای زهدان در طول داللت معنای اصلی آن به معنای رحمت قرار دارد و وجه تسمیه آن میتواند این باشد که

شود ی رحمتی که از رحم مادر به او میجنین در رحم از زمان لقاح که یک سلول است تا زمان تولد به واسطه

شییود جنین قوی و قویتر و همچنان که مادر ضییعیف میکند یابد چرا که از رحم تغذیه میرشیید و تکامل می

شاوندان نیز از این روی که در رابطه شاوندی به یکدیگر رحمت دارند و همین طور از این میشودو به خوی ی خوی

گویندوارحام می 0«اندکه از یک رحم خارج شده»جهت

موارد کاربرد واژه ارحام -2-1-1

شود:اللت معنایی رحم یا زهدان تحلیل معناشناختی میدر د« ارحام»اکنون موارد کاربرد

کند؛ برای نمونه به آیه زیر توجه کنید: ای از آیات قرآن به رحم حیوانات اشاره میپاره -1

ضأن منثمانیة أزواج شتملت أما نالأنایی أم حرم آلذکرین قل اثنین المعز ومن اثنین ال ایینالأن أرحام علیه ا

آیا »هشت فرد ]آفرید و بر شما حالل کرد[: از گوسفند دو تا، و از بز دو تاو بگو: صادقین؛ کنتم إن بعلم نبئونی

اگر راسیییت « بر گرفته اسیییت؟ ]خدا[ نرها]ى آنها[ را حرام کرده یا ماده را؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در

.5گویید، از روى علم، به من خبر دهیدمى

کند: برخی از آیات به رحم انسان و زنان اشاره می -5

اوسییت کسییى که شییما را آن گونه که الحکیم؛ العزیز هو إلا إله لاهو الذی یصییورکم فی الأرحام کیف یشییاء

.9کندو هیچ معبودى جز آن تواناى حکیم نیستاهد در رحمها صورتگرى مىخومى

کند: برخی از آیات به رحم انسان و حیوان هر دو اشاره می -3

ساعة وینزل الغیث ویعلم ما فی الأرحام سب ماذا نفس تدری وماإن الله عنده علم ال أی نفس ب تدری وما داغ تک

فرستد، و [ قیامت نزد اوست، و باران را فرو مى در حقیقت، خداست که علم ]به ؛ خبیر علیم الله إنأرض تموت

1؛ نساء،55؛ محمد،3؛ ممتحنه،9؛ احزاب،55و انفال، 1

8؛ رعد،100؛ انعام،103؛ انعام،30؛ لقمان،5؛ حش،9عمران،؛ ال558وبقره، 5

0و تفسیرالمیزان، ج 3 و مفردات راغب اصفهانی، 0

100؛ همچنین نوک انعام،103انعام، 5

5و حش، 558؛ همچنین نوک بقره،9ال عمران، 9


داند در کدامین آورد، و کسییى نمىداند فردا چه به دسییت مىداند و کسییى نمىآنچه را که در رحمهاسییت مى

.1[ داناى آگاه استمیردو در حقیقت، خداست ]کهسرزمین مى

داند آنچه را که هر خدا مىبمقدار؛ عنده شیییء وکل تزداد وما الأرحام تغیض وماالله یعلم ما تحمل کل أناى

بار مى اى ]در رحمماده که رحمها مى [ چه را چه را مى کا گیرد، و ]نیز[ آن ندو و هر چیزى نزد او هند و آن افزای

.5اى دارداندازه

سوره لقمان اشاره دارد به علم خدا بر آنچه که در رحم ها استو در 30سوره رعد با سیاقی مشابه آیه 8در آیه

از انسان به معنای هر ماده ای اعم « کل انای»سوره رعد 8استفاده شده استو در آیه « یعلم»هر دو آیه از واژه

ای معنایی اسییت بر اینکه آیه به کل رحم قرینه« کل شییی عنده بمقدار»و حیوان اسییتو در انتهای آیه عبارت

های موجود در عالم اشاره دارد چرا که مقدار هر چیزی که در عالم است چه آن چیز در نسبت با انسان باشد و

ستفاده شده « ما»سوره لقمان از موصول 30آیه چه نباشد، نزد خداوند مقدر شده استو در این آیه همچون ا

ست و شان دهنده « ما»ا ستو ن شدن یا ناقص کردن « تغیض»ی عمومیت و کلیت یک چیز ا به معنای ناقص

شدن ست کم کردن یا کم سیاری در نظر گرفته اندو عالمه و مفسرین برای آن در این آیه داللت 3ا های معنایی ب

ست که در رحم می تغیض اال»طباطبایی می گوید: صرو غذای جنین رحام به معنای خونی ا ریزد و آن را به م

کند مانند خون نفاس و یا خونی که زنان رسیییاند و ما تزداد خونی اسیییت که رحم آن را به خارج دفع می می

سران 0«بینندگاهگاهی در ایام حمل می ه و را به معنای مدت حمل کمتر از نه ما« تغیض االرحام»برخی از مف

هایی که سقط میشوند و زودتر را اشاره به جنین « ما تغیض االرحام»را بیشتر از نه ماه و برخی دیگر « ماتزداد»

آیندو در هر دو نظر اشکالی وجود هایی که بعد از مدت معین به دنیا میبچه« ماتزداد»آیند و از موعد به دنیا می

ژه تغیض به معنای استعاری به کار رفته استو دارد و آن اینست که آنها بر این باورند که وا

ها در روزها و هفته های اول موفقیت آمیز نیسیییتند، معنای توان گفت با توجه به اینکه برخی از بارداری می

ضی از بارداری « تغیض االرحام» شد به این معنا که بع صان در بارداری با شده و موفقیت آمیز نق ها دچار نقص

ها توسط ارحام زیاد به این معناست که برخی از بارداری « ما تزداد»شود و حیض دفع مینیست و همراه خون

و « تغیض»دهد و بارداری موفقیت آمیز اسییتو در این داللت معنایی واژه شییود یعنی رحم آن را تغذیه میمی

ست و واژه « تزداد» سعه یافته ا ست و آن معنای لفظی تو شین « رحاما»به معنای لفظی به کار رفته ا که همن

سعه یافته به کار این واژه شده معنای لفظی در داللت معنایی تو ست، باعث شین یک ها ا رود؛ پس کلمات همن

کلمه میتوانند معنای لفظی آن کلمه را کمی تغییر و توسیییعه دهند و داللت معنایی جدیدی بسیییازندو چنانچه

ه درنظر گرفت« تغیض»که معنای اسیییتعاری برای کلمه - معنای مذکور از آیه را بپذیریم ایراد تفسییییرهای باال

برآن وارد نیستو –بودند

بطن: واژه جانشین ارحام -2-1-2

30لقمان، 1

8رعد، 5

11نوک تفسیر المیزان، ج 3

11تفسیر المیزان، ج 0


گیرد واژه بطن است این واژه درمواردی جانشین قرار می« ارحام»یکی از واژگانی که در حوزه معناشناختی واژه

درلغت نقطه مقابل پشییت اسییت یعنی پیش « بطن»واژه ارحام شییده اسییت وبه معنای رحم به کار رفته اسییتو

گیرد چون شییکم گویندو بطن به معنای شییکم هم در طول معنای اصییلی آن قرار میوجلوی هر چیز رابطن می

5عمرانسیوره ال 35در آیه 1بار در قرآن به کار رفته اسیتو 55جلوی انسیان قرار داردو این واژه ومشیتقات آن

، در اینجا بطن به معنای شییکم که کل اسییت «نذرت لک ما فی بطنی»کند: ت میبه معنای رحم دالل« بطن»

بکار رفته وجزء که رحم است مراد شده است وبطن به صورت مجاز به عالقه کلیه بکار رفته استو براساس این

سرش شد و از این روی که هم ست باردار سرائیل بوده ا سر عمران نبی که یکی از پیامبران بنی ا و به اآیه هم

آن فرزند 3نوید داده بود که براساس وحی خدا پسری خواهیم داشت که جذام و خوره و پیسی را درمان میکند

درون شکم را به گمان این که فرزند پسر است محرر کرد؛ محرر کردن فرزند در بنی اسرائیل مرسوم بوده است

شود به این معنا که فرزند را یا پدر و مادر به خدمت میگرفتند یا 0محرر وآزاد میکردند که خادم بیت المقدس ب

آید که مادر حضرت مریم ازجنسیت جنین آگاه نبوده و در تقدیر این است که فقط ازاین شأن نزول چنین برمی

سرش به وعده سر بودند خدا آگاه بود که او در رحم چه داردو اگرچه که اوو هم شته و منتظر پ ی الهی یقین دا

زگذر چندین سال اتفاق افتادو عیسی )ع( همان وعده الهی به عمران بودو ووعده الهی بعد ا

استو در هر دو آیه بطن به معنای 9صافات 100و 5نور 05آیات دیگری که درآن واژه بطن بکار رفته است آیات

«بطن» خزند وآیه دوم به شکم ماهی اشاره دارد؛ ی اول به حیواناتی که روی شکم می شکم حیوانات است آیه

در هر دو به معنای اصلی بکار رفته استو

به کار رفته « ارحام»بطن به صییورت جمع آمده اسییتو دراین آیه نیز بطون به معنای 5سییوره نحل 58در آیه

اسیییتو براسیییاس این آیه یکی ازآثار قدرت واسیییباب نعمت خداوند بربندگان آن اسیییت که آنها را ازرحمهای

واین ندانستن از آن روست که آنها ابزاری برای کسب 8داننددرحالیکه هیچ چیز نمیآورد مادرهایشان بیرون می

اندو معرفت نداشته

«یعلم ما فی االرحام»احتماالت معنایی گزاره -2-1-9

طور که پیشتر کند به اینکه خداوند به آنچه دررحم است علم داردو همانسوره لقمان اشاره می 30بخشی از آیه

1فاطر 11رعد و 8ای معنایی بر این مدعا هم آیات های انسییان وحیوانات اسییت؛ قرینهظور رحمگفته شیید من

اند منظور از این گزاره این اسییت که اسییتو براسییاس نظر برخی ازمفسییران که براحادیث و روایات اسییتناد کرده

دادهای درونی، خداونداز تمام خصییوصیییات و جزئیات جنین در رحم آگاه اسییت، از قبیل: جنسیییت، اسییتع

و نوک معناشناسی واژه بطن و مشتقات آن در قرآن کریم، میرزایی الحسینی و فتحی ایرانشاهی 1

العلیم؛ السمیع أنت إنکبل منی إذ قالت امرأت عمران رب إنی نذرت لک ما فی بطنی محررا فتق 5

84، 5نوک تفسیر اثنی عشر، ج 3

045، 1نوک تفسیر روان جاوید، ج 0

شی من فمنهموالله خلق کل دابة من ماء 5 شی من ومنهم بطنه على یم شی من ومنهم رجلین على یم شاء ما الله یخلق أربع على یم لک على الله إن ی

قدیر شیء

یبعاون یومللبث فی بطنه إلى 9

تشکرون لعلکمار والأفئدۀ والله أخرجکم من بطون أمهاتکم لا تعلمون شیئا وجعل لکم السمع والأبص 5

345، 3نوک تفسیر روان جاوید، ج 8

إن کتاب فی إلا عمره من ینقص لاو معمر من یعمر وماإلا بعلمه تضیع ولا أناى من تحمل وما والله خلقکم من تراب ثم من نطفة ثم جعلکم أزواجا 1

یسیر الله على ذلک


های بیرونی و حاالت روحی و اوصییاو جسییمانی و اوضییاع حال و آینده اوو حضییرت علی )ع( نیز درنهش وی گی

سخی او بخیل »گویند: باره میالبالغه دراین سبحانه ما فی االرحام من ذکر او انای و قبیح او جمیل و یعلم اهلل

الجنان للنبیین مرافقا فهذا علم الغیب الذی الیعلمه احد اال و شییقی او سییعید و من یکون فی النار حطبا او فی

سخاوتمندو 1«اهلل شت و زیبا، سر و دختر و ز ست از پ ضرت علی)ع( خداوند آنچه در رحم ا ساس فرموده ح برا

بخیل، سعادتمند و شقی آگاه است و از آن کسی که آتشگیره آتش جهنم است یا در بهشت همسایه و دوست

ست سی نمی پیامبران ا ست آن علم غیبی که غیر از خدا ک داند جز اینها علومی از همه اینها آگاهی دارد این ا

پس بنابر آنچه در نهش البالغه آمده اسییت 5اسییت که خداوند به پیامبرش تعلیم داده و او به من آموخته اسییتو

رحم هم جنسیییت و اوصییاو آنچه در سییوره لقمان گفته شییده از علوم غیبی اسییت و منظور از علم و آگاهی از

ی فرد اسییتو اگر انسییان با پیشییرفت علوم طبیعی و تکنولوژی بتواند از روحانی و جسییمانی و وضییعیت آینده

شود به هیچ وجه نمی تواند از اوصاو روحانی و وضعیت آینده او باخبر جنسیت و اوصاو جسمانی جنین آگاه

مورد در نهش البالغه 5ست که علم غیب چیست که این شود و علم آن فقط نزد خداوند استو حال جای سوال ا

مشمول آن شده استو

علم غیب 2-1-9-1

برای علم غیب چند احتمال معنایی وجود دارد:

شه کنند می -1نوع علم وجود دارد: 5الفو از نظر قرآن سانی که تقوا پی دهد و آن یک علمی که خدا آن را به ک

ی را از آن آگاه نمی کند مگر اولیاء و پیامبران را که به آن علم غیب می علمی که خدا کس -5 3نوع آگاهی است

0گویندو

علمی که خدا در مقام ذات دارد و علم ذاتی و غیبی اسیییت و -1بو دو نوع علم در نسیییبت با خدا وجود دارد:

سی ندارد مگر با اراده ستر س ی خدا به اولیا و پیامبران اجازههیچ کس به این علم د ستر شودو ی د -5ی داده

علمی که خدا در مقام فعل دارد یعنی علم از این حیث که فاعل فعل اسیییت به فعل و جوانب و نتایش آن علم

5دارد این علم فعلی است برای این علم امکان دسترسی بشر وجود دارد چون فعل، ظهور و بروز خارجی داردو

قرآن توجه شودو اکنون به چند مورد از موارد کاربرد علم غیب در آیات

سماوات و ارض شهاده 9غیب در قرآن با ست در مواردی که غیب تنها به کار رفته 8، یظهر5، شده ا شین همن

است با اعلم و عالم همنشین شده استو

کند:همچنین با توجه به برخی از آیات قرآن غیب مخصوص خداست و کسی را از آن آگاه نمی

1511ال عمران، -1

158نهش البالغه، خطبه 1

ترجمه دشتی 5

585بقره، 3

59جن، 0

359، 19نوک تفسیر المیزان، ج 5

153نوک هود، 9

15نوک مومنون، 5

59نوک جن، 8

غیبال على لیطلعکم الله کان وما 1


کندوراساس این آیه خدا هیچ کس را از غیب اگاه نمیب 591جن، -5

این آیه با استفهام انکاری میگوید ایا او از غیب اگاه است؟ نه چنین نیستو 585مریم -3

در پاره ای از آیات قرآن به این اشاره شده است که غیب در مواردی آشکار شده است:

سف سف را غی 3 145برای نمونه در یو ضرت یو ستان ح شود ب میدا داند چون تا قبل از این که در قرآن ذکر

آمد خدا این غیب را آشییکار کرده بنابراین امکان آشییکار شییدن هیچ کس از آن اگاه نبود و غیب به حسییاب می

ی الهی وجود دارد؛ پس آشکار شدن امر غیبی ممتنع نیستوسایر امور غیبی نیز با اراده

اسییتو در آنجا غیب به معنای وحی اسییتو براسییاس این آیه 0وره تکویرسیی 50ای دیگر از این نوع، آیه نمونه

کند همانطور که ورزد و چیزی را از کسی کتمان نمی شود بخل نمی پیامبر به هیچ چیز از آنچه به او وحی می»

5«دهدبه او تعلیم داده به مردم تعلیم می

طلبد اما اجماال با نظر به موارد داگانه میای جتحلیل معناشییناختی علم غیب خود بحث مفصییلی اسییت و مقاله

توان چند نکته به دست آورد: کاربرد علم غیب در قرآن می

سان تا به -1 اکار آیات بر امور پنهان از دیدگان که در آسمان و زمین هستند امر غیب نامیده است که البته ان

ها را تبدیل به شییهادت کند و آشییکار این غیبتواند مقداری از قدر طاقت و بهرگیری از اسییتعداد خدادادی می

نمایدو

( از امور غیبی استو35( و آینده)نجم،145امور مربوط به گذشته) یوسف، -5

هیچ کس از غیب آگاه نیست به جز خداوند پس علم غیب انحصار و اختصاص به خداوند داردو -3

س -0 ست همان طور که دا شدن آن ممتنع نی شکار سف غیب بود و در قرآن آگاهی از غیب و آ ضرت یو تان ح

( منتها آشکار شدن غیب مشروط به شرایطی است و 50آشکار شد و یا خود قرآن غیب بود و آشکار شد)تکویر،

یابدوی الهی تحقق میبا اراده

سوره لقمان 94تحلیل معناشناختی آیه -2-1-4

اسییت علم به نزول باران و علم به آینده و علم به مورد از قبیل علم به قیامت، علم به آنچه در رحم 5دراین آیه

جمله اول درباره قیامت به »اند زمان و مکان مرگ علم غیب خداوند استو بعضی از مفسران درباره این آیه گفته

بر علم الساعه داللت بر حصر دارد یعنی آگاهی « عنده»وضوح اختصاص علم آن را به خداوند بیان کرده و تقدیم

امت فقط مخصییوص ذات اوسییت و جمله چهارم و پنجم نیز به وضییوح داللت بر حصییر دارد چرا که بر قیام قی

سرزمین می گوید هیچکس نمیمی سوم}یعنی علم به آنچه در رحم داند در کدامین میرد بنابراین مورد دوم و

9«باشداست و علم به زمان نزول باران{به مقتضای وحدت سیاق نیز جزو علوم اختصاصی خداوند می

ضه می اما عده سوم را جمله معتر سران جمله دوم و صار علم الهی را به آن رد ای از مف صاص و انح دانند و اخت

5کنندومی

أحدا غیبه یعالم الغیب فلا یظهر عل 1

اعهد ن أطلع الغیب أم اتخذ عند الرحم 5

وا أمرهم وهم یمکرونأجمع إذ لدیهم کنت وما إلیک نوحیه الغیب أنباء من لک ذ 3

وما هو على الغیب بضنین 0

54تفسیر المیزان، ج 5

353-399، 5پیام امام، مکارم شیرازی، ج 9

551نوک پ وهشی در اعجاز علمی قرآن، 5


شان می سیاق آیه ن ست که سیر اول ا صاص علم الهی به همه دراین مقاله فرض بر تف مورد وجود 5ی دهد اخت

سیری که های روحانی و جسمانی و حال و را به معنای تمام وی گی« یعلم ما فی االرحام»داردو همچنین آن تف

صرو نظر می آینده جنین می ست اما از پرداختن به آن شود و فرض براین قرار داند اگر چه بر قوت خود باقی ا

شییود که گیرد که فقط علم به جنسیییت جنین در آیه مراد بوده اسییتو بر این اسییاس در ادامه بررسییی می می

علم خداوند به جنسیت جنین درون رحم آیا با تصویربرداری سونوگرافی از جنین و آگاهی از برفرض اختصاص

در آیه « یعلم»جنسیییت جنین در علم پزشییکی تعارضییی وجود دارد؟ به این منظور الزم اسییت ابتدا منظور از

مذکور مشخص شودو

ویژگیهای علم الهی 2-1-4-1

شود:ای از آنها اشاره میهایی است که به پارهگیعلم خدا در نسبت با علم انسان دارای وی

علم خدا فرا زمانی و فرا مکانی است یعنی در نسبت زمان ومکان خاصی نیستو -1

علم خدا کل واحد است از این حیث بساطت داردو -5

د از تحققعلم خدا به فعل خود قبل از تحقق و بعد از تحقق تعلق داردو قبل از تحقق علم ذاتی اسیییت و بع -3

علم فعلی استو

علم حضوری خدا از آن حیث که علت موجودات است به معلول و موجودات تعلق میگیردو -0

ست به عبارت دیگر علم خدا بی -5 ستقاللی ا ست یعنی کامال ا سباب و ابزار و گزاره ها علم خدا به امور بدون ا

واسطه استو

علم خدا قطعی و یقینی استو -9

ست و تغییر و تبدل در علم او راه علم خدا ذات -5 ست برگرفته از ذات او ست یعنی برگرفته از موجودات نی ی ا

1یابدونمی

ذکر یک نکته دراینجا ضروریست وآن اینکه برخی از موارد نام برده درمعنای مورد دیگری مستتر است اما برای

داوند در معنای علم حضوری خدا هست تاکید به صورت مستقل بیان شده برای ماال علم بدون واسطه وابزار خ

اما مستقل دریک شماره بیان شده استو

شود:های علم انسان بیان میحال وی گی

انسییان همواره در نسییبت زمان و مکان خاصییی قرار دارد و نمی تواند خود را از این قید جدا کند پس علم -1

انسان هم درزمان مشخص ومکان مشخصی استو

دد وکارت وتشتت آراء وجود داردودرعلم انسان تع -5

آیند ونظریات علمی را های علمی اسییت که ازراه مشییاهده وتجربه به دسییت میعلم انسییان مبتنی بر گزاره -3

سازند همچنین مبتنی برفرضیات استومی

اند ومعنایهای علمی برروی هم سوار شده ای است؛ یعنی گزاره علم انسان حصولی است؛ به صورت مرحله -0

اند درمقابل موارد نقض دوام بیاورند پذیرفته ونظریاتی که اند ونظریاتی که بیشییتر توانسییته هم را تکمیل کرده

اند؛ علوم بشر همواره به این سنت پایبند بوده استودرمقابل موارد نقض شکسته شدند، رد شده

نوک محمدرضا مصطفی پور 1


صل می -5 سطه و به کمک ابزار و تکنولوژی حا سان با وا سان علم ان هیچ وقت نمی تواند ادعا کند به شودو ان

شد؛ موید این شته با سابقه علمی باید وجود دا ست بلکه حتما یک ستقاللی به امری علم پیدا کرده ا صورت ا

1دانستیدوی از شکم های مادرانتان به دنیا آمدید در حالیکه چیزی نمینکته آیه

گاهی سست است یا از رضیات تکیه دارد که تکیه در علم انسان عدم قطعیت وجود دارد انسان همواره یا برف -9

گویدواحتماالت سخن می

5پذیرد برگرفته از ذات انسان نیستوعلم انسان برگرفته از چیزهای بیرون از آنهاست و دگرگونی می -5

صورت کلی به همه رحم ها نتیجه گیری این بحث این می سطه به شود که خدا بدون بهرگیری از ابزار و بی وا

های مشخص علم دارد واین علم به صورت قطعی های مشخص وهمه مکان ه انسان و چه حیوان در همه زمان چ

ست ست یعنی احتمال وقوع هیچ گونه خطایی درآن وجود نداردو همچنین علم خدا به آنچه دررحم ا و یقینی ا

شیده ما ست که برخدا پو سمتی ازآن نی ست یعنی هیچ ق سان به با تمام جزئیات وجوانب آن ا شدو اما ان نده با

تواند به صورت استقاللیکمک ابزار و دستگاه سونوگرافی به آنچه در رحم است علم دارد در واقع هیچ کس نمی

توان گفت علم به درون ی الهیو میوبدون بهرگیری از ابزار از جنین درون رحم علم داشییته باشیید مگر با اراده

ست ست ود سی به علم غیب هم برای پیامبران و اولیا اهلل و با اراده رحم بدون ابزار علم به غیب ا ی الهی امکانر

توانستند شکم زن را پاره کرده پذیر است اگر انسان بخواهد با ابزار از جنین درون رحم آگاه شود اعراب هم می

ل رحم به صورت و از جنین درون رحم آگاه شوند اگر کسی بدون پاره کردن شکم و بدون استفاده ازابزار از داخ

قطعی خبر بدهد دارای علم غیب است واین علم را از خدا دریافت کرده استو

ستقرا هیچ وقت یقین ستقرا است وا ص نکته دیگراینکه پایه علم طبیعی ا ویر از آور نیستودر سونوگرافی ما یک ت

س جنین داریم ومحدودیت صویر وجود دارد اما خدا بدون وا صویر و بدون هایی در مورد درستی آن ت طه وبدون ت

محدودیت به جنین علم داردو نکته پایانی در این بخش این اسییت که ما درعلم و سییونوگرافی مشییاهده خالص

گیرد این دستگاه برپایه نظریات علم فیزیک ساخته بدون تردید وبا قطعیت نداریم مشاهده با دستگاه صورت می

لمی که ازجنین شناسی و پزشکی دارد و علم به کارکرد دستگاه های عشده است، فرد رادیولوژیست هم با گزاره

تواند از تصاویر به دست آمده تفسیر داشته باشد پس در هر یک از این مراحل امکان خطا وجود دارد:می

ستگاه، خطا در ست به کارکرد د سونوگرافی، خطا در علم رادیولوژی ستگاه خطا در نظریات فیزیکی، خطا در د

لوژیست از تصویر جنین، خطا در تصاویر به دست آمدهتفسیر رادیو

دهدوبرای علم خدا هیچ یک از این مراحل وجود ندارد در نتیجه هیچ یک از این خطاها هم رخ نمی

تحلیل معناشناختی علیم و خبیر -2-1-4-2

ستو با توج 30در انتهای آیه شده ا شاره صاو علیم و خبیر بودن خداوند ا ه به اینکه تحلیل سوره لقمان به او

طلبد به فراخور نیاز متن اندکی این دو صیییفت مورد مداقه معناشیییناختی علیم و خبیر پ وهشیییی جداگانه می

گیردو معناشناسانه قرار می

سیار دانا داللت می ست و به معنای ب شده ا شتق صفت مبالغه از علم م صل به معنای حقیقت علیم کند و درا

آیه ماده علم را به کار برده و بارها مسییلمانان را دعوت به 544آن در بیش از قر»چیزی را درک کردن اسییتو

58نحل، 1

نوک محمدرضا مصطفی پور 5


شناسی از راه 554تفکر و تعمق در پدیده های طبیعت کرده است به طوری که در آن حدود آیه در زمینه خدا

ع و حکیم و بار در قرآن به کار رفته است و با واژه های سمی 195علیم در حدود 1«علوم طبیعی گرد امده است

خبیر و ووو همنشین شده استو

ضور، و احاطه می شهود، ح ست و علم خدا به موجودات از توان گفت علیم به معنای ی علمی خدا بر همه چیز ا

بار در 05« خ ب ر»خبیر به معنای عالم به امور از ریشه »کندو حیث علم علت به معلول بر واژه علیم داللت می

بار به تنهایی بکار رفته 55بار با علیم و 0بار با حکیم و 0بار با بصیر 5بار با لطیف 5ت و قرآن به کار رفته اس

عالم -5عالم به خلق و آفریده خویش)کشف االسرار( -1استو معانی ذکر شده برای خبیر به این ترتیب است:

عالم به اعمال قبل از -0لجنان( عالم به اعمال بندگان )روض ا -3به تدابیر آشییکار و نهان )تفسیییر بیضییاوی(

عالم به مصییالح و مضییار -9عالم به فرمانبری و نافرمانی بندگان )الکشییف البیان( -5انجام آنها )مجمع البیان(

گان )طبری( ند گان)فخر رازی( -5ب ند کار ب جام به سیییران ید -8عالم یآ چه از دل زمین بیرون م به آن عالم

5«)التبیان(

کند و به معنای این اسیییت که هیچ چیز از خدا بر علم جزئی خدا به همه امور داللت می توان گفت خبیر می

پوشیده نیستو

اند وتر از علیم دانسییتهای خبیر را عامدر میان مفسییران درباره تفاوت معنایی علیم و خبیر اختالو هسییت عده

ته ند خبیر را مفید علم گرف یات ا و گفته 3ا ند اگر علیم درباره جزئ کار رود در محدوده ا به ی معنایی خبیر مور

ای از کند یعنی عالم به جزئیات عالم به کلیات هم هسیییتو اما عده گنجد اما خبیر بر علیم هم داللت می می

سته سران خبیر را اخص از علیم دان ست علیم »اند از نظر آنها مف شتن از جزئیات امور ا خبیر به معنای اطالع دا

مشتق شده است به معنای درک حقیقت چیزی است حال این چیز جزئی باشد یا کلیو پس نیز که از ماده علم

توان گفت خبیر خصوصتر از علیم است چون علیم در جزئیات و کلیات هر دو به کار می رود ولی خبیر تنها می

ه ظاهر اشییییا علیم مربوط ب »نظر دیگری هم در این مورد وجود دارد برخی معتقدند 0«روددر جزئیات بکار می

سرار بنابراین کسی که امور ظاهری را می ست و خبیر مربوط به باطن امور و ا سرار و ا داند را علیم و کسی که ا

رونداز نظر مفسییران زمانی که واژه علیم و خبیر در کنار یکدیگر بکار می 5«داند خبیر نام داردباطن افراد را می

و دیگری بر علم به جزئیات)خبیر( اما وقتی به صییورت جداگانه به کار یکی بر علم به کلیات )علیم( اشییاره دارد

باشدوروند علیم محدوده معنایی خبیر را هم دربردارد یعنی خدا عالم به جزئیات و کلیات هر دو میمی

ست از این جهت که خدا چون از جزئی ترین امور که از 30در آیه شده ا شاره صفت ا سوره لقمان به هر دو

خبیر به 9تواند به انسییان از این آگاهی خبر دهدوی علم انسییان هم پوشیییده مانده اسییت آگاه اسییت و میدیده

تواند چنین آگاهی از جنین درون رحم معنای آگاهی خدا از همه جهات با تمام جزئیات اسیییت و فقط خدا می

سوره 10د مخبر آن شودو در آیه توانکند که به غیر از خدا کسی نمی بدهد پس خبیر بیشتر بر امری داللت می

518پ وهشی در اعجاز علمی قرآن، 1

دانشنامه جهان اسالم،خبیر 5

بیر یفید العلمالخ 3

355، 19تفسیر المیزان، ج 0

115، 58مفاتیح الغیب، ج 5

10فاطر، 9


پرسییتید در قیامت از شییما خبیر به این معناسییت که کسییی از این موضییوع خبر ندارد که آنهایی که می 1فاطر

ند این را فقط خدا می بیزاری می ند و فقط خدا می جوی باشییید؛ پس خبیر بر امور مخفی از دا ند مخبر آن توا

کندودیدگان علم بشر هم داللت می

سی بر جزئیات جنین درون رحم خبر نداردو نکته بعدی در این آیه و خب ست که به غیر از خدا ک یر به این معنا

شانه ست که قرآن که خود ن شانه این ا شانه ای از ن ست از ن شانه ای خبر میهای الهی ا شانه ای؟ این ن دهد؛ چه ن

شر نمی ست و آگاه به جزئیاتی که ب ه یابدو پس خبر دادن از خبیر بودن خدا خود تواند به آنها راکه خدا خبیر ا

توانست علم پیدا کند کرد انسان نمی ای است بر خدا؛ شاید اگر خدا انسان را از خبیر بودن خود آگاه نمی نشانه

شاء علم به جزئیات برای خدا رد سفه م ست در فل شده ا که خدا به جزئیات هم علم دارد همانطور که مالحظه

5ابن سینا باور به آن با لطف قریحه امکان پذیر استوشده است و از نظر

سونوگرافی -2-2

امروزه با پیشرفت روزافزون علم و تکنولوژی مشاهده میشود پزشکی نیز رشد و توسعه چشمگیری داشته است

هیه و ت یکی از علوم رشد یافته فیزیک استو علم فیزیک با استفاده از امواج فراصوت توانسته ابزار سونوگرافی را

در خدمت علم پزشکی و سالمت انسانها در آورد سونوگرافی همواره در بسیاری از امور تشخیصی و درمانی در

ای از کاربردهای دستگاه سونوگرافی درباره وضعیت رحم و سالمت پزشکی کاربرد ارزشمندی داشته استو نمونه

از سیونوگرافی می توان زمان تقریبا دقیقی از باشید با اسیتفاده جنین آگاهی از مراحل رشید رویان و جنین می

تشکیل لقاح دادو

تعریف سونوگرافی-2-2-1

سونوگرافی از لفظ التین صورت و نیز dnuosکلمه شده cihpargبه معنی سیم گرفته شکل و تر به معنی

فته ز امواج مکانیکی گسونوگرافی برپایه امواج فراصوت یا اولتراسوند است این امواج به شکلی از انرژی ا 3استو

0شود که فرکانس آنها باالتر از حد شنوایی انسان استومی

تاریخچه سونوگرافی -2-2-2

م فرانسیس گالتون برای اولین بار امواج فراصوت را کشف کرد در زمان جن جهانی اول انگلیس 1859در سال

1184اصییوت دسییتگاهی سییاختو سییال های خود به کمک امواج فردر نیروی دریایی برای پیدا کردن کشییتی

سونوگرافی 5کازونوری بابا شگاه توکیو تکنولوژی سال 3از دان ست در سعه داد و توان از جنین 1189بعدی را تو

سال شتو در سرعت پایینی دا ستگاه او این بود که شکل د سه بعدی بگیردو م صاویر اوالو فون رام و 1185ت

سه ب سوند ستین اولترا سمیت نخ ستفان ا ستگاه ا سرعت باال را اختراع کردندو از آن زمان به بعد د ای هعدی با

شود به این معنی بعدی هم از جنین گرفته می 0سونوگرافی پیشرفت بیشتری کردند و امروزه اولتراسونوگرافی

شود به این معنی که ویدئوی حرکات جنین به صورت زنده که ویدئوی حرکات جنین به صورت زنده گرفته می

شنوند، خوانید، دعاى شما را نمىاگر آنها را ب؛ خبیر مال ینبئک ولایوم القیامة یکفرون بشرککم وإن تدعوهم لا یسمعوا دعاءکم ولو سمعوا ما استجابوا لکم 1

.کند[ آگاه، تو را خبردار نمى[ چون ]خداىکنند؛ و ]هیچ کسکنند، و روز قیامت شرک شما را انکار مىو اگر ]فرضا[ بشنوند اجابتتان نمى

نوک تحلیل و بررسی علم خدا به جزئیات از منظر ابن سینا، محمدرضا مصطفی پور 5

دانشنامه رشد 3

نهما 0

5 ahah ihouonir


سال فته میگر شد یافت و در سیله شودو بعدها این فناوری ر شدو تبدیل به یک و شکی های بعد وارد علم پز

تشخیصی بزرگ در علم پزشکی شدو

گرددو در آن زمان افرادی برمی 1314-1315های های رادیولوژی در ایران در سییالسییابقه اسییتفاده از دسییتگاه

ساختار دستگاهها مال حبیب عدل و دکتر فرهاد معتمد نخستین دستگاههای رادیولوژی را وارد کشور کردند

شوروارد صوت به ک ستفاده از امواج فرا سونوگرافی باا ستگاههای شعه ایکس بود بعدها د صویرنگاری با ا برپایه ت

شدو

کاربردهای تشخیصی ودرمانی سونوگرافی-2-2-9

صی و درمانی داردو در زیر شخی سونوگرافی کاربردهای ت ستگاه سونوگرافی د به پاره ای از کاربردهای درمانی

شودو گرمای موضعیاشاره می شود: با جذب امواج فراصوت به وسیله بدن بخشی از انرژی آن به گرما تبدیل می

کند به هنگام فشییردگی و انبسییاط محیط امواج طولی حاصییل از جذب امواج فراصییوت بهبودی را تسییریع می

رند و باعث جابجایی آب میان بافتی و در نتیجه کاهش ورم می شوندوفراصوتی روی بافت اثر می گذا

کاربردهای تشییخیصییی : تشییخیص بیماریهای فیبروم و سییایر توده های رحم کیسییتهای طبیعی و غیرطبیعی

تخمدانی، تومورهای تخمدان، عفونتهای لگن همچنین سونوگرافی ارزش زیادی در تشخیص سرطان دهانه رحم

ردویا پاپ اسمیر دا

کاربرد سونوگرافی در مامایی -2-2-4

سبب تحول زیادی در مراقبت سونوگرافی در مامایی شتی از مادر و جنین در دوران کاربردهای متعدد های بهدا

شود:ای از آن اشاره میبارداری شده است که به پاره

سن حاملگی نقش تعیین کننده -1 سونوگرا سونوگرافی در تعیین س ای دارد معموال ن فی میتواند زمان دقیق

جنین از لقاح را مشخص کندو

شخیص دوقلویی یا چندقلویی، عدم وجود -5 شکلگیری مغز جنین، ت شخیص اختالالت جنین مانند عدم در ت

جنین در کیسه، حاملگیهای خارج رحم، سقط جنین، شکافهای ستون فقرات و بیرون زدگی نخاع، ناهنجاریهای

ووووگوارشی، بزرگی سر جنین

وضعیت جایگاه اتصال جفت و محل ناو، اندازه گیری قطر سر جنین، بررسی قلب جنین -3

ای از خطرات سونوگرافیپاره-2-2-5

اید شود و ب سوختگی: اگر امواج، پیوسته و در یک مکان بدون چرخش بکار روند در بافت باعث سوختگی می -1

امواج حرکت داده شوندو

ا ر ANDستفاده درازمدت از امواج اولتراسوند با شدت خیلی باال پارگی در رشته های پارگی کروموزومی: ا -5

شان می سونوگرافی بیش از ن سه 3دهدو از این رو شودو صیه نمی ضروری تو بار در طول بارداری و به دالیل نا

کافی استو 39و 59و 15های نوبت در هفته

های سونوگرافیمحدودیت -2-2-6

های رحمی به دلیل باریک بودن در سییونوگرافی های دسییتگاه سییونوگرافی این اسییت که لولهدیتیکی از محدو

شود بنابراین زمان لقاح و زمانی که جنین توده سلولی است و در لوله رحمی جای دارد امکان مشاهده دیده نمی

سونوگرافی برای اولین صویربرداری از آن وجود نداردو امکان تشخیص حاملگی با سه هفته پس از تأخی و ت ر بار


تواند تشیییخیص دهد پس قاعدگی امکان تشیییخیص وجود دارد البته سیییونوگرافی واژینال دو هفته زودتر می

1سونوگرافی به محض لقاح امکان تشخیص حاملگی را نداردو

ین، وضوح برد که از این قرار است: وضعیت قرارگیری جن موارد دیگری هم احتمال خطای سونوگرافی را باال می

دهد( وو حساسیت دستگاه سونوگرافی، چاقی مادر)افزایش ضخامت چربی شکمی وضوح تصویر را کاهش می

تجربه رادیولوژیست

سونوگرافی در تشخیص جنسیت جنین -2-2-7

نوع روش برای تعیین جنسیت و سالمت جنین وجود دارد: 5به طور کلی

صورت انجام م -1 ست که از مایع آمنیون یروش تهاجمی: این روش به دو سنتز ا صورت آن آمنیو شود یک

برند؛ صییورت دهند و پی به جنسیییت جنین میدارند و مورد آزمایش ژنتیکی قرار میاطراو جنین نمونه برمی

دهندو نمونهدارند و مورد آزمایش ژنتیکی قرار میدیگر آن این اسییت که از پوسییت یا عضییله جنین نمونه برمی

بارداری امکان پذیر اسیییت 19تا 15های نیوسییینتز و نمونه برداری از پرزهای جفتی هفتهگیری به شیییکل آم

به بعد امکان داردو 15بنابراین با این روش امکان تعیین جنسیت جنین از هفته

سلول -5 سرمی مادر، نمونه برداری ست های سونوگرافی، ت های جنین از طریق خون روش غیرتهاجمی: اولترا

های غیر دهدو روشآزاد در پالسییمای مادر انواع روش غیر تهاجمی را تشییکیل می ANDاده از مادر و اسییتف

های جنین باید در خون مادر زیاد و پایدار باشد به طور گیرد چون سلول ماهه دوم بارداری انجام می 3تهاجمی

ین کنندو توانند جنسیت جنین را معبارداری نمی 11ها پیش از هفته کلی هیچ کدام از روش

های چندقلویی و نوع روش وجود دارد این اسیییت که در مورد دوقلوها و حاملگی 5محدودیتی که در مورد این

هفتگی 15-11و تعیین جنسیت جنین با روش سونوگرافی از 5ناهمسان قادر به تعیین جنسیت جنین نیستند

طی اسیت اگر همه شیرایط فراهم باشید به بعد قابل انجام اسیتو دقت انجام این سیونوگرافی مشیروط به شیرای

صی شخی سیزدهم بارداری دقت ت شد بعد از هفته ضح با صاویر وا رادیولوژیست هم با تجربه و دستگاه خوب و ت

سیت جنین نزدیک به صد می 144درباره جن سد هرچند که گزارش در سیت ر ست که ارزیابی جن شده ا هایی

اند درصیید تخمین زده 54ین مورد خطای سییونوگرافی را تا هفتگی مقدور نیسییت از این رو در ا 58جنین تا

شتباه مؤنث گزارش می ست که به ا سیت جنس مذکر ا شخیص جن شتباهات هم مربوط به ت شترین ا ودو ش بی

در گفت و گو با خبرگزاری دانشییگاه آزاد 10خرداد 31جالل شییکوهی رئیس انجمن رادیولوژی ایران در تاریخ

سالمی بیان می سته کند در با سلی خود زائده برج ست اما چون در ناحیه تنا ای دارد رخی مواقع جنین دختر ا

شود و در برخی مواقع نیز آلت تناسلی جنین پسر آنقدر کوچک است که به اشتباه دختر پسر تشخیص داده می

شودوتشخیص داده می

در طی»سیییت آمده اسییت: شییناسییی پزشییکی النگمن درباره زمان انجام سییونوگرافی تعیین جندر کتاب رویان

گیرد اعضای تناسلی خارجی به آن حد تکامل سومین ماه صورت جنین بیشتر شکل صورت انسان به خود می

3«یافته که در دوازدهمین هفته جنس جنین را با امتحان وضع ظاهری می توان مشخص ساخت

مرز اعتماد به سونوگرافی تا کجاست؟، خبرگزاری مهر 1

نوک گفت و گو با حمیدرضا خرم خورشید مدیر گروه پ وهشی ژنتیک تولید مال ابن سینا 5

15رویان شناسی پزشکی النگمن، 3


ایش خون مادر اسییت، به این امروزه روش دیگری برای تعیین جنسیییت جنین هم وجود دارد که آن روش آزم

صد از کل 9تا 3صورت که ست این ANDدر سمای زنان باردار مربوط به جنین ا ANDآزاد موجود در پال

سایی می شخص می شنا سیت آن م سایی شود و با آزمایش، جن شنا 9جنین از حدود هفته ANDشود البته

ش بارداری امکان ست و برای اینکه این آزمایش دقت بی شد از هفته پذیر ا شته با توان بارداری می 14تا 5تری دا

1انجام دادو

بارداری امکان تشخیص جنسیت جنین وجود داردو دستگاه تناسلی 5ترین حالت از هفته بینانهبنابراین درخوش

ست که 11هفته سیت کرد، این درحالی سونوگرافی تعیین جن ست که میتوان با شکل میگیرد و قابل ریت ا

ین از زمان لقاح مشخص شده استو جنسیت جن

و گزاره تصویربرداری از جنین با سونوگرافی« یعلم ما فی االرحام»مقایسه تطبیقی گزاره -2-9

قرآن و جنسیت جنین -2-9-1

شوری 01قرآن در آیه ضوح بیان می 5سوره ست قدرت الهی انجام به و کند که مؤنث و مذکر بودن جنین به د

نیز در ارتباط با جنسیت جنین در قرآن وجود دارد که در زیر اشاره میشود:شودو آیات دیگری می

سوى صورت خون ؛ فجعل منه الزوجین الذکر والأناى ثم کان علقة فخلق ف سته در آمد، و خداوند او را سپس ب ب

!3آفرید و موزون ساخت،و از او دو زوج مرد و زن آفرید

،0آفریند: نر و مادهو هم اوست که دو نوع مى؛ وأنه خلق الزوجین الذکر والأناى

5[ آنکه نر و ماده را آفرید،و ]سوگند به؛ وما خلق الذکر والأناى

الله نإ أتقاکم الله عند أکرمکم إن لتعارفوا وقبائل شییعوبا وجعلناکم یا أیها الناس إنا خلقناکم من ذکر وأناى

شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر خبیر؛ علیم شما را از مرد و زنى آفریدیم، و اى مردم، ما

داوند تردید، خما نزد خدا پرهیزگارترین شماستو بى شناسایى متقابل حاصل کنیدو در حقیقت ارجمندترین ش

.9داناى آگاه است

آید این آیات اشاره به نظر می 5براساس این آیات مرحله تشکیل جنس جنین بعد از مرحله تسویه انجام میگیرد

ه شد و دارد به این که نوع انسان به حالت تسویه در آمد یعنی تمامی اعضا و جوارح و ساحات وجودی او آفرید

بنابراین نکته 8در نهایت هماهنگی با یکدیگر قرار گرفت و در مرحله بعد مذکر و مؤنث بودن انسان مشخص شد

ست نکته ست خدا ا سیت جنین به د ساحات وجودی کامل اول اینکه تعیین جن سان به لحاو ی دوم اینکه ان

ست و در این میان هیچ تفاوتی بین زن و مر سویه و هماهن ا ست و ت د وجود ندارد هر دو جنس در آفرینش ا

کند که آفرینش انسان و های الهی یکسان هستند یعنی قرآن جایی جنسیت را مطرح می مندی از نعمتو بهره

نوک حمیدرضا خرم خورشید 1

شاء ام یخلقلله ملک السماوات والأرض 5 شاء لمن یهب ی شاء لمن ویهب إناثا ی [ آسمانها و زمین از آن خداست؛ هر چه بخواهد فرمانروایى ]مطلقالذکور؛ ی .دهدآفریند؛ به هر کس بخواهد فرزند دختر و به هرکس بخواهد فرزند پسر مىمى

38-31قیامت 3

09-05نجم، 0

3لیل، 5 13حجرات، 9

نوک پ وهشی در اعجاز قرآن 5

فسوی فجعل منه الزوجین الذکر و االنای 8


شود پس از نظر قرآن تفاوت جنسیتی انسانها تسویه قوای وجودی او انجام شده است بعد جنسیت مشخص می

و چون درماهیت همان موجود تسویه شده هستندوآوردتفاوت ماهوی در آنها به وجود نمی

ست که با دارو و تغذیه پیش از لقاح امکان شودکه پس چگونه ا ست ایراد مطرح نکته قابل توجه اینکه ممکن ا

اسیییباب طبیعی را مال غذا و دارو در تعیین »توان گفت قرآن نقش تعیین جنسییییت وجود دارد درپاسیییخ می

سیت جنین رد نمی ست کند بلکه جن ستند که خدا در این امر آنها را مؤثر قرار داده ا سبابی ه غذا و دارو هم ا

ه تواند جنسیییت جنین را تعیین کند البته کاگر انسییان بتواند به کشییف روابط و تاثیر و تاثرات آنها نائل آید می

سییییت امر تعیین جن این تعیین کنندگی بعد از تایید الهی امکان تحقق دارد و این به معنای نفی قدرت خدا بر

1«وجنین نیست

مقایسه تطبیقی -2-9-2

از جنین شناسی و سونوگرافی به دست آمد که اعضای تناسلی جنین تا ماه سوم بارداری شکل مشخصی ندارد

هرچند جنس جنین از همان لحظه لقاح با توجه به نوع نطفه رقم خورده اسیییت ولی تا هفته هفتم جنسییییت

بنابراین بشر نتوانسته به جنسیت جنین قبل از هفته هفتم دسترسی داشته باشدو 5ندجنین نامشخص خواهد ما

اند در زمان آمیزش شناسان نتوانسته گوید: تا امروز هیچ یک از دانشمندان و زیست ژان ل ریووآر می»از طرفی

سی می شرو فردو شخیص دهندو دکتر ا سیت جنین تحقق می یابد آن را ت سپرم اوول( که جن وید: اگر در گ)ا

ای برسیید که پسییر یا دختر بودن جنین را در چند ماهگی تعیین نماید هرگز نخواهد آینده علم بشییر به درجه

توانست وضع آن را وقتی که به صورت سلولی بیش نیست توصیف نماید در صورتی که خداوند در این موقع نیز

شر از زم 3«داند که او پسر است یا دختر می ان لقاح تا هفته هفتم درباره وضعیت جنسیت جنین بنابراین علم ب

اطالعی نداردو

همچنین در آیه شریفه از موصول ما استفاده شده است که نشان دهنده عمومیت است یعنی هرآن چیزی که

در نسبت با جنین وجود دارد به لحاو کلی و جزئی به لحاو ظاهر و باطن به لحاو غیب و شهادت همه را خدا

داندو می

آیدکه حتی طفل با اندام تناسییلی مشییخصییی، امروزه درپزشییکی و روان پزشییکی به دسییت آمده گاها پیش می

وضعیت جنسی مشخصی نداردو به دلیل اختالالت ژنتیکی و هورمونی در وضعیتی بالتکلیف به لحاو جنسی به

ای موارد جنسیت در پارهبرد و در آینده با چند عمل جراحی وضعیت جنسی او مشخص میشود بنابراین سر می

ست که خدا حتی مخفی جنین آنچه که می ستو منظور از بیان این نکته این ا ز ترین امور که انماید در واقع نی

شر مخفی مانده را هم درباره دیده سیت آن می ی علم ب شراو و احاطه ی جنین و جن ی علمی تا به داند چنین ا

ستو ست نیامده ا سان به د گویند: در سوره لقمان می 30تر دیاب و دکتر قرقوز در مورد آیه دک»حال برای ان

صور کرده سیاری از مردم ت ست ب شده ا سیار سیر و یعلم ما فی االرحام بحث وجدل ب شرفت مورد تف اند که پی

دانش پزشییکی که قادر گردیده جنسیییت جنین را پیش از تولد مشییخص کند با این آیه در تناقض اسییت پس

مورد علم( مفاتیح غیب هستند و علم به آن 5سئله به هیچ وجه تناقضی باآیه فوق ندارد و اینها ) گوید: این ممی


518پ وهشی در اعجاز قرآن، 5



داند مگر اینکه خداوند به وی آموخته باشد و تناقضی بین اختصاص علم غیب به ذات باری تعالی و را کسی نمی

( وجود ندارد وسیییپس چند آموختن مقداری از این علم )مانند علم اطالع از جنسییییت جنین در رحم بندگان

گذارد: الفو خداوند از همان لحظه لقاح بلکه قبل از آن از جنس تفاوت بین علم خالق و مخلوق دراین مورد می

جنین اطالع دارد برخالو بندگان بو علم خدا نیاز به واسطه ندارد به خالو بندگان جو علم خدا درمعرض سهو

ست به خالو بندگان دو علم خدا سیت، و خطا نی ست )علم به جن صیات طفل در رحم و کامل ا صو به همه خ

1طول، شکل، حواس، مدت، عمر، سعادت، شقاوت( به خالو علم انسان که جزئی استو


سییوره لقمان به کل 30مرتبه در قرآن به معنای رحم یا زهدان بکار رفته اسییتو در آیه 5واژه ارحام در حدود

ستو یکی از داللت های موجود در عرحم شده ا شاره سان و حیوان ا یعلم ما فی »های معنایی گزاره الم اعم از ان

ضعیت « االرحام سمانی و روحانی و و صاو ج ست که خدا به تمام جزئیات جنین از قبیل او در آیه مذکور این ا

شر بتواند از راه سونوگرافی و پیشرفت وصاو جسمانی جنین آگاه های علوم طبیعی از اآینده او علم دارد واگر ب

تواند از اوصییاو روحانی و وضییعیت آینده او باخبر شییودو از آنجا که مورد نزاع، علم به شییود به هیچ وجه نمی

صاص علم الهی به شت و اخت صاص علم الهی به درون رحم قرار دا سونوگرافی و اخت سیت جنین از طریق جن

، هدو پ وهش بر بررسی میزان سازگاری گزاره اختصاص اوصاو روحانی و وضعیت آینده جنین مورد قبول بود

علم الهی به جنسیت جنین درون رحم و تصاویر به دست آمده از جنسیت جنین با سونوگرافی قرار گرفتو

رودو درقرآن علم غیب اختصاص به خدا سوره لقمان از مصادیق علم غیب خدا به شمار می 30به دست آمد آیه

ی الهی تحقق بگیرد به آشیییکار شیییدن علم غیب برای کسیییانی که خدا بخواهدو ه ارادهدارد مگر درمواردی ک

همچنین به دسییت آمد آشییکارشییدن علم غیب ممتنع نیسییت بنابراین امکان این وجود دارد که علم به جنین

ی زمانی مشخصی جزء علم غیب باشد ودر دوره زمانی دیگری علم غیب نباشدو آشکار شده درون رحم دردوره

باشدو

ها و حیوانات گزاره یعلم ما فی االرحام با تفکیک اجزای آن به این صییورت اسییت که ارحام به رحم همه انسییان

شاره می ست امااین علم ا ست؛ یعلم به معنای علم خدا ا ست و به معنای عمومیت در چیزی ا صول ا کند؛ ما مو

ضوری بودن، ذ ساطت، ح ست از قبیل کلیت و ب سطه و بدون بکارگیری دارای وی گی هایی ا اتی بودن، بدون وا

ها نوع علم الهی را از علم بشییر متمایز ها بودن، قطعی و یقینی بودن و بدون خطا بودنو این وی گیابزار و گزاره

صورت مرحله می سان به ست وبر روی گزاره کندو علم ان سطه ا ست با کمک ابزار و با وا هایی قرار دارد که ای ا

ستقاللی و بدون بهرهگیری از عیت و یقینیت ندارند بنابراین هیچ کس نمیهیچ یک ادعای قط صورت ا تواند به

صورت آن فرد ادعا دارد که علم غیب دارد و علم شد چون درآن شته با ابزار از جنین درون رحم علم قطعی دا

دهدو غیب اختصاص به خدادارد و خدا به هرکس که بخواهد علم غیب می

یرد گافی مشاهده خالص و بدون تردید و با قطعیت از جنین ندارد مشاهده بادستگاه صورت می انسان با سونوگر

های علمی که از جنین این دسییتگاه برپایه نظریات فیزیک سییاخته شییده اسییت فرد رادیولوژیسییت هم با گزاره

درهر اشته باشد پس تواند از تصاویر به دست آمده تفسیر د شناسی و پزشکی دارد و علم به کارکرد دستگاه می

یک از این مراحل امکان خطا وجود دارد از طرو دیگر امکان تشییخیص جنسیییت جنین با سییونوگرافی و خون

518نوک پ وهشی در اعجاز علمی قرآن، 1


شخص کند 5مادر از هفته سیت جنین را پیش از هفته هفتم م سته جن شر نتوان ست و ب بارداری امکان پذیر ا

ست وخدا از ز شده ا سیت جنین از زمان لقاح مشخص ست در درحالیکه جن سیت جنین آگاه ا مان لقاح به جن

سان بتواند جنسیت جنین را اززمان لقاح معین کند این علم قطعی نیست ضمن چنانچه علم پیشرفت کند وان

طور که بعضا اختالالتی دروضعیت جنسی جنین نماید درواقع نباشد همان گونه که میبعالوه که ممکن است آن

یفی بعد بردکه البته این بالتکلفرد دریک وضعیت بالتکلیفی جنسی به سرمیشود که دهد ونتیجه آن میرخ می

ازدوران بلوغ مشخص میشود وبا تدابیر درمانی پزشکی وروان پزشکی به وضعیت مناسب می رسدو بنابراین چند

م دسیییت آمده ازجنین با گزاره یعلم مافی االرحا های علمی وگزاره تصیییاویر به مقدمه، تعارضیییی میان یافته

وجودنداردو

ست می ست که علم همواره ادعای عدم قطعیت دارد اما ازقرآن به د ها با قطعیت آید که گزارهنکته پایانی این ا

بیان شده است وآنچه قطعیت ندارد تفسیر انسان از متن قرآن است که به صورت احتماالت معنایی ذکر میشود

های لم رابا عدم قطعیت اصیییل قرار دهیم و بخواهیم گزارهبنابراین به نظر مواجهه این دو به این صیییورت که ع

ی ناروایی استوقرآنی را با آن بسنجیم و ارزیابی کنیم مواجهه

مراجع

قرآن کریم، ترجمه فوالدوند و1

، برهان 19، 1،3ثقفی تهرانی، میرزا محمد، تفسیر روان جاوید جش و5

1351دشتی، محمد، ترجمه و شرح نهش البالغه، قم: آل علی، و3

1384رضایی اصفهانی، محمدعلی، پ وهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت: کتاب مبین، و0

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاو قرآن، دارالقلم، نسخه دیجیتال مرکز قائمیه و5

سینا، و9 شکور، تهران: ابن سی پزشکی النگمن، ترجمه: دکتر مسلم بهادری و دکتر عباس شنا سادلر، رویان

1313

5عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری ج شاه و5

ید محمدباقر موسیییوی همدانی، قم: 11،0طباطبایی، محمدحسیییین، تفسییییرالمیزان جش و8 ترجمه: سییی

1350دفترانتشارات اسالمی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،

، نسخه دیجیتال58فخر رازی، محمدبن عمر، مفاتیح الغیب، ج و1

یرانشاهی، طیبه، معناشناسی بطن و مشتقات آن در قرآن، تهران: میرزایی الحسینی، سید محمود، فتحی ا و14

1315کنگره بین المللی علوم اسالمی علوم انسانی،

، نسخه دیجیتال5مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمومنین)ع(، ج و11

شه های نوین و15 سینا، اندی سی علم خدا به جزئیات از منظر ابن ضا، تحلیل و برر صطفی پور، محمدر نی، دیم

55، شماره 1381پاییز

دانشنامه رشد و13

پایگاه اینترنتی معجم قرآن و10


خواب یمو تنظ ، آرامش روانیبدن ینور بر چرخه هورمون یرتأث یاندر ب یماعجاز قرآن کر

3زینب اختری 5هدایت صحرایی، 1محمد ساقیان،

دکترای علوم قرآن و حدیث-1

اهلل )عش( یةبق یدانشگاه علوم پزشک علوم اعصاب یقاتمرکز تحق یعلم یئتعضو ه-5

اهلل )عش( یةبق یعلوم اعصاب دانشگاه علوم پزشک یقاتمرکز تحق یسرئ-3

چکیده:بدن در یهادر ترشح هورمون یمحور ی( نقش یکیو تار یینور )روشنا یرونیعامل ب یولوژی(،نوروب) یعصب شناسی یست ز یدگاهاز د

شبانه شح این کاهش یا یششونده، به افزا منظم و تکرار یاهروز دارد که در قالب چرخطول ش تر در در خون و مغز یمیاییمواد

شنا یهماهنگ ضوع در تنظ ینو اشود یم یشب منته یکیتار و روز ییبا رو مؤثر بوده و هرگونه اختالل در مواجهه یزخواب ن یممو

است ه وابست یساعت درون ینخون که به ا یوشیمی و بی ورمونه یروزبدن، بلکه چرخه شبانه یبا نور، نه تنها ساعت درون یعیطب

سا یاختالالت ،و به دنبال آن کندیدچار اختالل م یزرا ن ستی ز آیندهایفر یردر خواب و ستر یابدیبدن بروز م ی ساز ا ستر س، که ب

سردگ ضطراب و اف شدو م یا شبانه چ ینا یاناز اعجاز آن در ب یمقرآن کر یاتبا تدبر در آ توانیخواهد که بر یهورمون یروزرخه

مرتبط با یو جسییم یروانی، روح یهااز اختالل یشییگیریپ یبرا ییو راهکارها یافت یدارد، آگاه یرخواب تأث یزو ن یآرامش روان

و اختالالت خواب ارائه نمود چرخه و خصوصا ینا

وبدن، اختالل خواب، سالمت روان یساعت درون ،یهورمون یروزچرخه شبانه یکی،و تار ییاعجاز قرآن، روشنا واژگان کلیدی:

مقدمه: -1

ست سی از دیدگاه زی صبی شنا ستی ، تمام 1(نوروبیولوژی)ع ستگاه با هدایتبدن فرایندهای زی صبی د که 5ع

صورت می مغز محوریت آن با ست، سان ا ستگاه فرمان تمام حرکات ارادی و نیز گیردوان و غیرارادیخودکار د

های از سلول ایدو مغز انسان شبکه پیچیده گردها در مغز پردازش میشود و تمام احساس صادر می بدن از مغز

بیولوژی و فیزیولوژی بدن و تنظیم دسییتگاههماهنگی و مدیریت متمرکز آناسییت که کار 3عصییبی )نورون(

دن که در ب یتراوش ییایمیمواد ش تیبا هدا ای هاچهیماه تیفعال یالگوها دیها استو مغز با تولاندام تمامفعالیت

ریز بدن درون جریان خون از غدد درون ها هورمون وکند یبدن را مدیریت م یها تی نام دارند، فعال 0«هورمون»

ای هروی سلول هاییگیرندهچون د و نشو های دیگر بدن حمل میو به وسیله خون به اعضا یا بافت شده ترشح

بین غدد ها توسیییط ارتباطات پیچیده هورمونترشیییح مقدار رندو گذا میر ها تأثی بر عملکرد آن ،دن هدو دار

شودوریز با دستگاه عصبی تنظیم میدرون

1 Neurobiology

5 Nervous system

3 Neuron

0 Hormone


ها، اسییت که فعالیت ماهیچه یهایدر برگیرنده آن دسییته از نورون 1بدن یرارادیغیا دسییتگاه عصییبی خودکار

طور کلی غیرارادی بوده ه نندو این سامانه ب کهای درونی را ساماندهی می ها، تپش قلب و کنش اندامتراوش غده

ضای داخلی بدن تحت فرمان آن تنظیم می گذاردثیر میأو بر اندام درونی بدن ت شته و اع صبی هایشوندو ر ع

اعصییاب بخشییی از دسییتگاه عصییبی خودکار اسییتو ، 3پاراسییمپاتیک های عصییبیرشییتهدر کنار 5سییمپاتیک

های حسی را منتقل کرده و اعصاب اعصاب نخاعی به مغز مرتبط و پیام پاراسمپاتیک، اعضای داخلی را از طریق

دستگاه پاراسمپاتیک و سمپاتیک کندو های الزم را به اعضای بدن صادر می سمپاتیک نیز از مغز و نخاع، فرمان

رد و امی فعالیت دارند ولی در هنگام آرامش جسمی و روانی، اثر پاراسمپاتیک بر سمپاتیک غلبه د ئبه صورت دا

سمپاتیک فعال شده در مواقع تنش و تحریکات خارجی، سمپاتیک چیره می و تر سان را برای و شود بر پارا ان

(154ش، ص 1385حائری روحانی، و )کندآماده می تحرک واکنشی و دفاعی بیشتر

ودکارخ یدسییییییییتگاه عصب تیفعال میتنظ یبرا یدهنده اصل را فرمانکه آن مغز در 0«هیپوتاالموس»بخش

سمپاتیک ) ست ییهاهورمون دیقادر به تول ،دانندیم( سمپاتیک و پارا بامهم بدن را یهورمون یهاکه چرخه ا

یغدد جنسیی و 8آل()پینه یصیینوبر، 5(آدرنال)فوق کلیه ،9دیروئیت ،5هیپوفیز نظیر ترشییح غدد داخلی میتنظ

اسییت که ( کیولوژیسییاعت ب) بدن زیسییتی سییاعتمدیریت ، پوتاالموسیمهم ه هایی گیواز و کندیم مدیریت

سته به زمان عملکرد تیهدا شونده و واب ستگاه تکرار ستی مدیریت تمام اعمالو حیاتی بدن یهاد مل که عا زی

و به عهده دارد یداریو ب خوابها دخیل است را در دوره زمان در آن

سیاری از متغیرهای زیستی، و برخی از اعمال بدن سیاری در زمان یا سن معین ب ی باید شروع یا ختم شوند و ب

گویندو برخی از این 1«های زیسیییتی دوره»ها ای تکرارشیییونده دارند که به آن و چرخه های منظم دیگر دوره

ی وامواج مغزو تنفس ،قلب ضیییربان ای های ثانیه )نظیر چرخه 14روزتر از شیییبانه های کوچک دورهمتغیرها

های ه)دور 11روزتر از شیییبانههای بزرگدورههم برخی ی(،آلودگو خواب ی، دفعگرسییینگسیییاعتی یهاچرخه

شار خون ، ضربان قلب در تنظیم 15هفتگی سطح هورمون یدما، ف ی یا قاعدگنظیر 13های ماهانههدور، هابدن و

ساالنه هدور عادت ماهانه زنان و صلی یا سردگ نظیر 10های ف صل یاف و برخی دیگر نیز دارند ی یا رشد کودکان( ف

سان های دوره شبانه 50 چرخشمطابق با و تقریبا روزانه نو این چرخه منظم تغییرات، که به دارندروز ساعته

1 Autonomic nervous system (ANS)

5 Sympathetic nervous system (SNS)

3 Parasympathetic nervous system (PNS)

0 Hypothalamus

5 Pituitary gland

9 thyroid gland

5 Adrenal gland

8 epiphysis gland

1 Biorhythm

14 Infradian rhythms

11 Supradian rhythms

15 Circaseptian

13 Circatrigintan

10 Circa-annual


سلول همگی گویند و 1«یروزشبانه ضرباهن » وکنندمی میتنظی بدن را در طول زندگ یهاها و هورمونعمل

ستی بدن آن را یدرون عامل که ردیپذیم ریتأث (نور) یرونیو ب یدرون عاملاز دو فرایند نیا ساعت درونی یا زی

شته و رثابدن یکیولوژیزیو اعمال ف یذهنشیمیایی، کارکرد رفتاربر اند کهنامیده ش گذا یهابیعامل فراز و ن

(5، ج 1351، نیاکمل ی وشهباز)( 1355ادینگتون، و )باشندیما م یعاطف حتی و یجسمان

ایی و تاریکی( به عنوان یک عامل محیطی مؤثر بر چرخه هورمونی و در این مقاله بیشیییتر به تأثیر نور )روشییین

ساعت زیستی بدن، نقش آن در تنظیم خواب و بیداری و نیز آرامش و سالمت روانی پرداخته و آن را از دیدگاه

اعجاز قرآن کریم بررسی خواهیم کردو

یروان - یبدن و سالمت جسم ینور، چرخه هورمون -2

،از طریق سییاعت زیسییتی آنبدن یاتیاعمال ح و نباتی هدر تنظیم دسییتگا پوتاالموسیهد، بنا بر آنچه بیان شیی

از یاریروز بسیییشیییبانه یدر ط بایتقر کرده و تیچرخه فعال کیبدن به صیییورت سیییاعتو دارد یدینقش کل

هر جهیو در نت زیرغدد درون یهورمون یهابر چرخه کرده وبدن را مدیریت ییمایشییی و زیسیییتی یندهایفرا

رخه چ نیبا ا یسییلول ریتکا ها وهورمون دی، تولیامواج مغز تیفعالی الگو؛ حتی گذاردیم ریثأت در بدن یزیچ

، ضربان قلب، فشار خون، میزان قند آب بدندمای بدن، میزان حرارت و درجه و بر این اساس، در ارتباط هستند

، سرعت هضم و دفع مواد تشنگی و گرسنگی ،و استراحت تیفعالی یا خواب و بیدارزمان ، خون، سرعت تنفس

دیولتو کارکرد دستگاه تناسلی و میل جنسی رشد و نمو، (، متابولیسم )ساز وسوخت غذایی در دستگاه گوارش،

حافظه، ،یذهن یارینسبت به درد، هوش تیحساس نیز و زیرغدد درون از مختلف یهاترشح هورمون زانیم ،مال

صمیم سم توان گیری،یادگیری، قدرت ت سیار ی،ج سات و ب سا ص ی ازاح ساعات خا از یاعمال دیگر بدن در

متفاوت استو روزبانهش

ز ا یدر سییاعات معین زیسییتی درونیدر واقع سییاعت ؛مرکز هماهن کننده دارند کیبه ازین ندهایفرا نیتمام ا

این هایش را انجام دهدومنظم و دقیق کار و مغز، شییود بدنیروز با هماهن کردن اعمال خاص باعث مشییبانه

د شویدر مغز را شامل م یعصب یهااز سلول یگروه، کندیرا مدیریت م یروزکه ضرباهن شبانه درونی ساعت

باال دقیقا یعنی ؛قرار دارد پوتاالموسیو در ه شده دهینام SCN 5به اختصار ای «ییاسما یفوق ک یهاهسته »که

یها ضیییرباهن به همین دلیل، با اینکه کنندو یعبور م یینا یصیییاب باع که از مغز یامنطقه و در ارتباط با

قرار زین ی نظیر نورطیمح عوامل ریشوند، اما تحت تأث یم تنظیمداخل بدن یعیعوامل طب لهیبه وس یروزشبانه

(Teclemariam & others, 1111)گذارندو یمما اثر یرو یو رفتار یروان ،یکیزیاز جنبه ف و رندیگیم

ست زند شده ا شید و چرخه متناوب نور و تاریکی هماهن سان با نور خور فرد بدن به یساعت درون و گی ان

و دها بکاههنگام از شدت آنو شب یکیداده و در تییار شیخود را در ساعات روز افزا تیکینید تا فعال یکمک م

یرداز و شب که هر کدام شامل روز : شودیم میتقس مهیبه دو ن یروزشبانه چرخهبر این اساس و دبه استراحت بپ

ساعته برای سم یالگوهاو شود یدفع کردن م و دنیخوردن، خواب سه دروه چهار سان و رفتار یذهن ،یج ی ان

شونده و روزانه چرخه کی شنا یکیند که از واکنش بدن به تارنکیرا دنبال می نیبشیقابل پ تکرار تأثیر ییو رو

وکنندیم فیما را تعر یدنو خوابن عت خوردسا پذیرند تا جایی که حتیمی

1 Circadian rhythms

5 suprachiasmatic nucleus


نابراین بر سیییاعت زیسیییتی و در نتیجه به عنوان یکی از مهمترین عوامل بیرونی، در معرض نور رفتنقرارگب

صا چرخه چرخه صو ستی بدن خ شح هورمون روزشبانه های زی سب با ها تأثیر میی تر گذارد و اگر این نور متنا

شبانه شد، نظم طبیعی سا کندیم میرا تنظ هااین چرخه روز با سا ستی وساعت میتنظ چراکه ا ایجاد تعادل زی

اما اگر مواجهه با نور با این نظم ،دهد و خود را با آن تطبیق می دروز دار یعیاز نور طب یمند به بهره ازی نبدن

ستی درونی بدن ساعت زی شد، عملکرد چرخه طبیعی و شته با شح هماهنگی ندا ستی و تر هورمونی و های زی

آوردوهایی جسمی و روانی به بار میحتی نظم خود ساعت زیستی بدن دچار اختالل شده و آسیب

(Correa & others, 5413) (Yamazaki & others, 5441) (Nir & Hirschmann, 1185)

سیاری از هورمون شح ب رد شنایی، عملک گذارد و تغییرات طول دوره تاریکی و روها تأثیر میپس نور بر میزان تر

بر هم زدن نظم و (Olatunji & Sofola, 5441) دهدریز بدن را تحت تأثیر قرار میغدد درون ی ومنیا ستم یس

شبانه شنایی کیطول مدت تار شیافزاتا جایی که کندیژن را مختل م صدها عملکرد ،یروزساعت ه ب ی یا رو

صنوع سترس کیتواند به عنوان یم یعیاز حد طب شتر یو ب یصورت م ضع ، موجب زاعامل ا ی منیا ستم یس فیت

ها و حتی مرگ گرددوبدن، بروز بیماری

(Paluch & others, 1183) (Dickmeis, 5441) (Dickmeis & others, 5413)

خیر چرخه أموجب ت شیییب طولدر زیاد یا نابهنگام و در روشییینایی به سیییر بردن نور به عبارت دیگر دریافت

د گمان کن تادهد بیبدن را فر درونی تواند ساعت یمشده و و عقب رفتن ساعت زیستی هورمونی روزیشبانه

فرایندهای باعث جلو افتادن آن سحرگاه نور در همچنین مواجهه زودهنگام با که هنوز زمان خواب نشده استو

طول بردن در ، همچنانکه دیر مواجه شدن با نور صبح و در تاریکی به سر شود می زیستی به صورت غیرطبیعی

(Kolmos & Davis, 5445) اندازدو روز، فرایندهای زیستی را به تأخیر می

ساس، سان دارد زیستی ثیر مهمی بر تنظیم زمان ساعت أچشم ت اعصاب نور در هایگیرنده بر همین ا و بدن ان

نییاز اطالعات موجود تع داده و با استفاده پیام پوتاالموسیها به هسلول نیا رسد، یها مکه نور به چشم یزمان

ساس چرخه کنندیم شبانه یساعته، اکنون چه زمان 50که بر ا ست از ؛ البته این تنها به مواجهه با نور در روز ا

شده و شبانه صه ن سان یک آندر کنار روز خال ستان به دلیل تاریکی طوالنی نو صلی نیز وجود داردو در زم ترف

آید دید میپ هاتر روز، هر ساله نوساناتی فصلی نیز در ترشح هورمونطوالنیشب و در تابستان به دلیل روشنایی

(Guo & others, 5445) (Illnerová & others, 5444) ودهدکه بدن خود را با این تغییرات فصلی تطبیق می

ستی بدن که با فرمان ساعت زی 1«عصبی - شیمیائی های رسان پیام»ها و در ادامه به معرفی مهمترین هورمون

تاریکی دچار نوسان در ترشح شده و آثار مختلف جسمی -روزی روشنایی تحت تأثیر تابش نور و چرخه شبانه

آورند، خواهیم پرداختوو روانی پدید می

رده های عصبی بازی ک ی را بین سلول میانجنقش هستند که ییادی شیمیا وعصبی م - شیمیائی های رسان پیام

سان ترین این پیاماز مهم دونکنمنتقل می یکدیگربه را هاو پیام نورون ستند که 5«کاتکوالمین ها»ها ر شامل ه

1 Neurotransmitter

5 Catecholamins


از غده که ها مینکاتکوال باشیییندو می 3)اپی نفرین( «آدرنالین »و 5)نوراپی نفرین( «نورآدرنالین »، 1«دوپامین »

ستند و شوند کلیه آزاد میفوق سمپاتیک ه صبی سامانه ع س ،ر خلق و خو دادهدی تغییرات ،بخشی از خ به در پا

شح می سترس تر شامل افزایش ندونکمیآماده تحرک بدنی باال بدن را برای و شوند ا ب، ضربان قل این آمادگی

اتیک سمپ دستگاهی در هیجانهای و واکنشسرعت تنفس، دمای بدن، برانگیختگی ،خون قندسطح فشار خون،

.دشومی

دوپامین -2-1

ز ا یعصب یهادهندهانتقالمیزان منجر به کاهش تواندیم دیبا نور خورش کم که مواجهه دهدمطالعات نشان می

که و کسییانی دهد شیها را افزاآنترشییح تواندیقرار گرفتن م دیشییود و در معرض نور خورشیی نیجمله دوپام

غز ق پاداش و حرکت مرا در مناط نیدوپام رندهیتراکم گ نیریشییتد، بکننمی افتیرا در دینور خورشیی نیترشیب

ه وشد آزاد یادیز ریدر مقاد نیشدن است دوپام داریها که وقت بصبح یعیبه طور طب؛ بر این اساس خود دارند

م،یشو یم کیزمان خواب نزدبه که سطح در هنگام غروب نیا لیو کندیم جادیرا ا یداریو ب یاریاحساس هش

یعصییب یهادهندهانتقال تیمنجر به کاهش فعال که دیورشییکمبود نور خو همچنین به دلیل همین کندیم تاف

وشوندیم ی فصلیدچار افسردگ ،تر استکم دینور خورش که نیزطول زمستان افراد در ،شودمی

سیاری از بیماری ستو دوپامین در نظام پاداش مغز ب شح دوپامین مربوط ا صبی و روانی به اختالل در تر های ع

ضا موجب ساس ر در ایجاد و درفتار خاص را تکرار کن کیتا دهدیم زهیانگ فردکه به شود یش مو پادا تیاح

شاط و سرخوشی نقش لذت، احساس ر د وبخشد یبیشتری م جسمی ینیروو ذهنی توانایی شته و دا محوری ن

اهش تمرکزک، مرتبط است یجانیه برانگیختگیکاهش و اقیو اشت زهیبا کاهش انگ نیدوپام نییمقابل، سطح پا

تیره و تار به نظر رسیییدن ،حوصییلگیبی ،باعث خسییتگی و دارد نبالدر مغز را به د یهماهنگ ییو کاهش توانا

شودو کاهش اعتماد به نفس در افراد میی و روابط اجتماعبه عالقگی بی زندگی،

سی یوقت صبح روز بعد گ داریشب را ب شود یمجبور م ک ش او در مغز نیدوپام یهارندهیبماند، دت کاهش به

قرار گرفتن در و به عبارت دیگر خواهد شیید یآلودگباعث احسییاس خواب یخوابیشییب ب کیپس از که ابدییم

ش ش یو حالت روح بردیرا باال م نیسطح دوپام د،یمعرض نور خور ش شیو افزاه دیرا بهبود بخ ولط در یاریه

در فرد را کمک کند و نیادل سییطح دوپامبه حفظ تع تواندیم کافیخواب منظم و داشییتندو ردا یروز را در پ

ونگه داردو فعال اریطول روز هوش

نورآدرنالین -2-2

و های مغزدر بیداری و افزایش سطح برانگیختگی و باالبردن فعالیت نورون نیز نورآدرنالینهمچنانکه اشاره شد،

ن ماده اینورآدرنالین هم وابسته استو به ترشح بیدار شدن و بیدار ماندن،و دارد نقشافزایش تمرکز و هشیاری

عصبی دارای کارکرد استو در حالت هورمون، رسان پیامدر بدن هم به صورت هورمون و هم به صورت شیمیایی

س ستر ساط باعث افزایش تپش قلب، انقباض رگ یبه عنوان هورمون ا ، افزایش قند خون و مجرای تنفسها، انب

1 Dopamine

5 Noradrenalin (Norepinephrine(

3 Adrenalin (Epinephrine)


ضالت و مغز در افزایش جریان خون سط تحرک بدنی باال ایجاد شده و در ع سمپاتیک مؤثر تو صبی سامانه ع

استو

آدرنالین -2-9

هم به عنوان یک هورمون و هم به صورت نورآدرنالیننیز همچون هورمون انرژی نام داردکه آدرنالینهمچنین

جادای در ،شده تنفسای هباعث افزایش ضربان قلب، انقباض عروق و انبساط راه و وجود داردعصبی پیام رسان

زش لر و عصبی همچون احساس ناآرامی یعالیم و سامانه عصبی سمپاتیک مؤثر است توسط تحرک بدنی باال

(Raiteri, 5449)و کندرا ایجاد می

هورمون اصلی افزایش ضربان قلب که به عنوان هورمون آدرنالین ترشح در ساعات اولیه صبح به صورت خودکار

افزایش و در نتیجه رودبه سرعت باال میی( هورمون اصلی استرس) 1«کورتیزول»هورمون نیز و شودشناخته می

ضربان قلب همراه می شارخون که با افزایش شد ف سخی ،با ستی پا سبت به زی خواهد بود؛روزی شبانه چرخه ن

رشیییح این ت زانیو م ، فشیییار خونضیییربان قلب ،قبل از خواب یبدن زیاد تی فعال و کردن ورزشهمچنانکه

(Esqard & Colyl, 5444) ومیتر به خواب بروشود سختیدهد که سبب میم شیرا افزا های استرسیهورمون

کورتیزول -2-4

در جریان واکنش بدن به اسیترس، در سیطح باالیی توسیط غده به عنوان هورمون اصیلی اسیترسیی کورتیزول

شح می فوق سترس شودو کلیه تر شح هورمون رمحوزا، با ادراک محرک ا سی تر ستر -هیپوفیز -هیپوتاالموس)ا

یازی کورتیزول ه ودشفعال (فوق کلیه ی فشار خون، حفظ سطح افزایشدر شود کهمی در خون منجر به آزادس

در سیییسییتم دفاعی بدن تقویت، نیروافزایش سییریع آن جهت سییوخت و سییاز مناسییب و مناسییب قند خون

(339ش، ص 1313النگستاو، ) ونقش داردواکنش تحریکی و التهابی و مدتکوتاه

شنا داده را کاهش زولیسطح کورت یکیبا تار مواجهههمچنین ولزیسطح کورت شیباعث افزا ییو مواجهه با رو

شب هورمونشود؛ پس می سطح وجود دارد ها در پایینکورتیزول شن صبح و به طور طبیعی نیز ترین ها با رو

رمونی و هو کندو برانگیخته آمادهروزانه شود تا بدن را برای انجام فعالیت میشدن هوا در باالترین سطح ترشح

چه به دلیل وجود اسیییترس کند، از خواب عمیق جلوگیری میآید، بنابراین همواره به شیییمار می بیدار کننده

Dickmeis) ترشح شود، چه به خاطر روشنایی روز و چه با تابش نورهای مصنوعی در ساعاتی نامناسب از شبو

& others, 5413) (Jung & others, 5414) (1111Scheer & Buijs, )(Leproult & others, 5441)

سب و سطحی منا سترس، سازی های آرامفرایند، باید غیرمخرببرای نگهداری کورتیزول در بدن پس از هر ا

سترس شته د تا کارکرد بدن بتواند به حالت طبیعی و عادی بازگشو فعال سترس مزمن هو ا .گرددنا تبدیل به ا

ستی بدن ساعت شب به طور طبیعی زی ضربان قلب یروزشبانه با چرخه هورمونی و مطابق در شار خون و ، ، ف

سطح هورمون بدنرا کاهش داده و درجه حرارت سرعت تنفس سترسی و این که آوردیم نییرا پا زولیکورت ا

.بخوابدبه راحتی فرد ش یابد وکاه آرام شود، خستگیبدن کند تا امر کمک می

اختالالت خواب، عدم خواب کافی و نیز عدم تطابق الگوهای خواب، تغذیه و اشیییتغال با نظم طبیعی زیسیییتی

سترس شبانه سوب می روزی، از عوامل ا شح کورتیزول مح صورت طوالنی در زا و محرک تر شود؛ همچنانکه به

تواند به یم یعیاز حد طب شتر یو ب یبه صورت مصنوع یکیتار طول مدت شیافزامعرض روشنایی قرار گرفتن یا

1 Cortisol


هرآنچه از طریق حواس بدن، جسییم و ، موجب افزایش مداوم کورتیزول شییود زیرا زاعامل اسییترس کیعنوان

سترس صاب را تحت تأثیر قرار دهد، عاملی ا سوب می اع شدید یا طوالنی زا مح ست نیز شود؛ نور واینچنین ا

ست اای که محرک عصبی آزارنده شود شناخته می آلودگی نوری به عنواندت تحریک عصبی، گاهی به دلیل ش

تواند در بلندمدت به دلیل وی گی التهابی آن که می گذارداز طریق بینایی بر سییییسیییتم عصیییبی مغز اثر می و

بدن یمنیا ستم یس فیتضع های مختلف مغز و سبب فرسودگی آن، پیری زودرس، موجب آثار مخربی بر بخش

شودو و انواع بیماری ضطراب سردگی و ا سمی و اختالالت روانی نظیر اف ( ,Ranabir & Reetu 5411)های ج

(155-151النگستاو، صص )

سروتونین -2-5

شح شیآفتاب باعث افزاهمچنین نور صبی 1«نیسروتون » تر تنظیمموجب که شود یمبه عنوان یک میانجی ع

سییروتونین در مسیییرهای انتقال درد به مراکز و بوددهنده خلق و خو اسییتبهشییادی و احسییاس، حاالت روحی

ی ازریشگ یضد درد و پ ،کننده احساس خوب به عنوان جاریو کردهمهارکننده عمل یک ماده عنوانعصبی به

ست شده ا شناخته سردگی ضایت حس خوش که اف ضطراب مندی را در وجود ما افزایشبینی و ر را کاهش و ا

های روانی و جسمی قابل مالحظه استو قش آن در مهار بیماریو ن دهدیم

سی، حافظه، یادگیری، شتها، چرخه خواب و بیداری، رفتارهای جن سروتونین همچنین موجب تنظیم ا عملکرد

سروتونین همچنین به عنوان بهبود دهنده شودو ریز میعروقی و غدد درون -دمای بدن، عملکرد سیستم قلبی

باعث آن نیزها شییناسییایی شییده اسییتو کمبود های رشیید در برخی از سییلولمؤلفهعنوان یکی از ها، بهآسیییب

دوشو، وسواس، فراموشی و اختالل یادگیری میرفتار پرخاشگرانه ،یاختالالت خلق و خو، افسردگ ،یخوابیب

)1118 (Smith, (Salmon, 5445) (Oláh & others, 5445)

- اییروشن و تغییر در چرخهرابطه مستقیم دارد به طوری که در روز زیاد شده با نور طبیعی ترشح سروتونین

صبحگاهی را همین افزایش توان یکی از عواملمی وگرددآن میسبب تغییر میزان تاریکی سرزندگی شاط و ن

ش یافته های زمستان که نور کمتری در روز وجود دارد، تولید این هورمون کاه در ماه سریع سروتونین دانستو

(Ma & others, 5448) (Lesch & others, 1119) و می تواند باعث افسردگی ناشی از کمبود نور شودو

مالتونین -2-6

سروتونین 5«مالتونین» کند و جای خود را به هورمونبه تدریش کاهش پیدا میدر شب شروع تاریکی با میزان

یییدار یکنیید تییا چرخییه ب یکمییک میی مشهور است و یا هورمون تاریکی هورمییون خییواب که به دهدمی

یواب یودو ییم یتنظو خی روند خوابدر شود و نقش اصلی را این هورمون از غده صنوبری در مغز تراوش می شی

کند و برای ترغیب به خوابیدن و افزایش دادن طول دوره خواب انسیییان کاربرد داردو سیییاخت هورمون می ایفا

با پس ؛یابدافزایش یافته و با روشنایی صبح پایان می شب در تاریکی آن میزان نور است و تولید مالتونین تابع

ساعت ست، باعث تنظیم ستی توجه به اینکه نور، مانع تولید آن و تاریکی، محرک تولیدش ا و شود بدن می زی

مقدار نور یا الگوی زمانی ه با ک ای روی تمامی غدد هورمونی بدن انسیییان دارد کننده جانبه و مدیریت ثیر همه أت

1 Serotonin

5 melatonin


(Brzezinski, 1115) (Cain & others, 5414) دونشییورسیید مدیریت میها میکه هر روز به چشییم نوری

(Zimmermann, 1113)

گرفتن رارق، یعنی شود باعث کمبود مالتونین می آنمالتونین است و کمبود تولید ماده سروتونین پیش در واقع

در گاهافراد صییبح و اگر دهدیم شیدر شییب را افزا نیمالتون یعیطب دیتول ،روز یط دیدر معرض نور خورشیی

ولی اگر فرد در طول روز به میزان کافی در شییودمعرض روشیینایی باشییند، مالتونین در شییب زودتر ترشییح می

راگو شیید معرض نور قرار نگرفته باشیید، هنگام تاریکی شییب با ترشییح مقدار کمتری از مالتونین مواجه خواهد

که این امر موجب بروز اختالالت شود در معرض نور قرار گیرند، مالتونین در شب دیرتر ترشح می هنگام غروب

ه ب پس مالتونین هم برای شیییودوخوابی میباعث بی پایین بودن مقدار مالتونین در بدن شیییود زیرا خواب می

کاهش تعداد دفعات بیداری در شب و بهبود کیفیت هو ب در خواب ماندن مورد نیاز استهم برای خواب رفتن و

یروان –ی روح تیبر وضع یمابت راتیثأت همچون سروتونین در بدن نیمالتون یکاف مقدار وکندخواب کمک می

، بنابراین برای بهبود خلق و خو و حاالت روانی الزم اسیییت فرد هم در طول روز با نور کافی گذارد یانسیییان م

شیییب در حد تعادل از نور غیرطبیعی که مانع ترشیییح مالتونین اسیییت، دوری کندو مواجه شیییود و هم در

(Riemersma & others, 5448) (Witt-Enderby & others, 5443) (Reiter, 1111)

صلی دارد اما مالتونینهمچنین اگرچه هورمون سازگاری ف ساعت درونی بدن و شی محوری در تنظیم خود نق

حدی افزایش یابد که باعث خسیییتگی و ممکن اسیییت تا تانی و کم نور در سیییال های زمسییی در ماه آن تولید

ست در ایجاد و حتیآلودگی در روز خواب شح مالتونین ممکن ا شودو این تغییر در روند تر سردگی ی بیمار»اف

صلی شدو 1«خلقی ف شته با ستانی نقش دا سردگی زم صل یدرمان اختالل عاطف یبراالبته یا اف سای ف ر ی همچون

زیکه روانشیییناس با تجو بی ترت نیبد و نام برد 5«ینوردرمان »از توانیم ها و برخی اختالالت روانی سیییردگیاف

از یمحل زندگ رییتغ زیحادتر با تجو موارددر ایو ردیگینور آفتاب قرار م ریکه شخص ز یساعات زانیم شیافزا

، به درمان اسییت شییتریب در آن دیخورشیی که مدت زمان تابش نور ریگرمسیی یباران به نواح ی و پرمناطق ابر

( ,5444Dalton) پردازدویم یافسردگ

ح ترشیی کهی داشییته و در حال نیمخالف مالتون یعملکرد نیز نیآدرنال های اسییترسییی نظیر کورتیزول وهورمون

صرو قند شیافزا موجب ،بدن ازیمورد ن یروین نیمأت برای نیآدرنال ضربان قلب و م شارخون، ، دشو یم خون ف

صرو باال نیبا ا نیمالتون س یهاهورمونمقابله کرده، یانرژ یم ستر شارخون را کاهش م یا نیدهد و بدیو ف

منجر به کاهش درد و آرامش برقرار کرده و حفاظتماسییترس آثار مخرب بدن در برابرثبات و ایمنی از بیترت

,5441(Wang( (Zimmermann & others, 1113) وشودمی

یی روشنا دیگر کاهش میزان مالتونین با افزایش سطح کورتیزل همراه است؛ یعنی ماال در درازمدت اما از سوی

و سییتثیر نیأتبی های جسییمی و روانیبیماریدر شییب به دلیل کاهش مالتونین و افزایش کورتیزول در ابتال به

(5445Stevens & others,)

هایپیامدهای هورمونقادر است خود یاثر مهار ه و باداشت زولیهورمون کورت ی بامعکوس ن رابطهیمالتونپس

ی رده و ک یرا خنا استرسی ی یش مهم ی یت دررا ینق ی ی ،های عصبیاز سلولمحافظ ی ید التهاب ی یاع ض ی و یدف

1 SAD

5 Light therapy / phototherapy


کاهش درد، ،پیشگیری از بیماری های عصبی، های مغزیکاهش آسیب ،بییییدن یایمنیییی سییییتم یس تقویت

تا نییدک مقابلییه های فرسایندهی ناشی از استرس و تنشبییا مییرگ سییلول ه وکرد اضطراب و افسردگی ایفییا

کند که درمی میترم 1«هورمون رشید »هایی را با کمک بخش جایی که حتی در تاریکی شیب و در طول خواب

دو کنزدایی میاند و از بدن و مغز سمهای استرسی آسیب دیدهبه دلیل پیامدهای التهابی هورمونروز

(Esposito & Cuzzocrea, 5414) (Anderson, 5414) )Tan & others, 5414) (Reiter & others, 5443)

(Campino & others, 5411) (Campino & others, 5448)

هورمون رشد -2-7

ن پردازند که این امر، تنها در غیاب آدرنالیدر طول خواب، هورمون های رشییید به نوسیییازی بافت های بدن می

ممکن اسییت؛ به همین دلیل، تنظیم زمان مناسییب خواب برای کاهش سییطح آدرنالین و اجازه دادن به فعالیت

شود تا غده هیپوفیز، مالتونین طی مراحل خواب، باعث می( 158پیفر، ص هورمون رشد، اهمیت بسیاری داردو )

شح کند شد را تر شح کورتیزول باعثو قابل توجه اینکه هورمون ر شد نیز می کاهش تر ، پس شود هورمون ر

سم صتی برای ترمیم و ست که با کاهش هورمون عمال در طول روز فر شب ا های زدایی وجود ندارد و در طول

یابد، فراهم رشییید که در طول مدت خواب افزایش می اسیییترسیییی و افزایش مالتونین این امکان برای هورمون

نیز رشییید کودکان و نوجوانان را به انجام برسیییاندو شیییود تا مسیییئولیت ترمیمی خود در بدن همگان و می

(Srinivasan & others, 5445)

کندو کاهش سیییسییتم ایمنی بدن را تقویت و در مجموع با روند پیرشییدن مقابله می هورمون رشیید،همچنین

سته به در یک نظم زیرادهد در بدن کاهش میرا کیفیت خواب فرد، میزان هورمون رشد ه شد خواب ترشح واب

باشییدو بنابراین برای اثربخشییی هورمون رشیید چه اثر میدر خون خود در هنگام خواب دارای حداکار مقدار و

با چرخه کافی و منظمی وجود دارد که مطابق یاز به خواب ترمیمی، چه اثر تقویتی و چه اثر رشییید دهی، ن

شبانه ستی شدو پس اختالالت و بی زی هنگام و طوالنی مدت با نورهای غیر نظمی خواب و نیز مواجهه نابروزی با

هد گذاری هورمون رشییید خوا مانع اثر نایی روز، تاریکی و دوری از روشییی مدت در یا حضیییور دراز طبیعی

(Pietrowsky & others 1110) (Verrillo & others, 5415) (Weibel & others, 1115) بودو

پروالکتین -2-1

یط غده ه 5«نیپروالکت» ترشح هورمون ی رحداکاای که به گونهدارد فراز و نشیبروز شبانه یط زین زیپوفیتوس

تحت زیپوفیتوسط ه نیپروالکت دیتولاستو و بیداری صبح هنگام خواب و حداقل آن در طول شب و ترشح آن

در مغز نیدوپام ترشییح و گفتیم کهگرددیم نیسییبب مهار ترشییح پروالکت نیدوپام ، یعنیاسییت نیدوپام تأثیر

نیا ولی شییودیدر بدن منتشییر م نیاز دوپام یشییتریب ریصییبح، مقاد آغازدر ی شییده وداریحس ب جادیباعث ا

کاهش م یها مه یدر ن زانیم بد ی یروز ته که این اثر معکوس بر ترشیییح پروالکتین دارد و ا کمبود خواب الب

در زمان خواب همچنین و ، برای مهار آنکه اسییترس وجود دارد شییرایطی در الگو را مختل کندو نیا تواندیم

و در دهدیم شیرا افزا یمنیدسییتگاه ا تیفعال و میزان متعادل آن رودیباال م یعیبه طور طب پروالکتین زانیم

ممکن اسییت با نیپروالکتمداوم شیافزاالبته نقش داردو یجنسیی میلبدن و سییوخت و سییازمدیریت رشیید،

1 Growth hormone

5 Prolactin


پس باید با مواجهه طبیعی با نور و نیز خواب منظم و کافی، تعادل آن را ، همراه باشیید یاضییطراب و افسییردگ

همچون دوپامین حفظ کردو

های تیروئیدهورمون -2-3

نقش دیروئیدر مدیریت عملکرد ت شییود،یترشییح م زیپوفیه غده لهیکه به وسیی (TSH) دیروئیهورمون محرک ت

شته و م یمحور شبانه زانیدا هورمون نیترشح ا زانیحداکار م ؛روز متفاوت است ترشح آن در ساعات مختلف

ب تواند سب یم یعیاز حد طب شتر یو ب یبه صورت مصنوع یکیطول مدت تار شیافزا ودهدیدر هنگام شب رخ م

ودر خون شود یدیروئیت یهاهورمون زانیو کاهش م دیروئیغده ت تیکاهش فعال

ها، سییوخت و سییاز قندها و هورمون نیاسییتو ا دیئرویت یهاهورمون یاثر اصییل ،سییوخت و سییاز زانیم شیافزا

یبرا دیروئیت یهاهورمون نیبنابرا شییوند؛یم زین نیسییاختن پروتئ کیو باعث تحر دهندیم شیرا افزا هایچرب

رسزود یخستگ موجب اختالالت روانی و خلق و خو، دیروئیت یپرکاریا یکارکمهستندو یضرور یعیرشد طب

(Vriend, 1181) شودومی خواب اختاللی و ودگخواب آلی، کمبود انرژو

ویتامین دی -2-10

های دیگر نقشهورمونتنظیم و در هورمون اسیییتکه در واقع نوعی پیش 1«دی ویتامین»ها در کنار همه این

عملکرد تقویت ،هاها، رشد سلول استخوان استحکام برای و وجود آنسازد را بدن با کمک نور خورشید می دارد

تنظیم خلق و خو، ،سییالمت مغز ی،عصییب سییلول یهابیآسیی میترم ،سییتم ایمنی، کمک به مدیریت التهابسییی

واب و در خو کمبود این ماده شیمیایی همچنین احساس خستگی بسیار مهم است و رفع افسردگی پیشگیری از

سی قدرت باروری ،اختالالت آن ساعت جن ست و نیز به هم ریختن & Giuseppe) .داردثر ؤی بدن نقش مزی

others, 5440)

چرخه هورمونی بدن و تنظیم خواب -9

اقعودر و درونی بدنتوسط ساعت ،زیستی یندهایاز فرآ یاریخواب، مانند بس یالگوهاهمانگونه که بیان شد

سانات دوره شحات هورمون زانیدر م یابا نو یروزشبانه یهارا با چرخه هاندیفرآ نیا که شوند یم میتنظی تر

های عصبی نظیر افزایش ها و انتقال دهندهو یعنی فراز و فرود طبیعی هورموندهدیم قیتطب یکیو تار ییروشنا

شنایی در سروتونین و نیدوپام کورتیزول، آدرنالین، نورآدرنالین، ی، ، موجب برانگیختگی هیجانصبح هنگام رو

ساس ش اح شاط ی و داریب ی،اریه داریب یشدن و هم برا داریب یبرا همد که شو میباال یتحرک بدن جادیاو ن

کاهش ترشح این مواد شیمیایی و در مقابل، افزایش ترشح ؛ از سوی دیگراست ازیمورد ن جهت کار روزانه ماندن

، موجب احسیاس کسیالت و شیب تاریکی هنگام در هورمون رشید و دیروئیت یهاهورمون ،نیپروالکت ،نیمالتون

در خواب یبه خواب رفتن و هم برا یبرا هم شییود کهروانی می -ش جسییمی خسییتگی، خواب آلودگی یا آرام

واست ازیمورد ن شبانه خواب تیفیک بهبود و ماندن

شار ، هم علتی برای پیدایش 5اختالالت خواب ست و هم می و بر هم خوردن تعادل هورمونی بدن روانی ف تواند ا

وگیرداز آدمی می خواب راحت را ل عدم تعادل هورمونی،به دلیکه های روحی باشد ناشی از استرس باال و تنش

و موقعخواب بی یا یا تغییر عادات خواب خواب در هرگونه اختالل و خواب ناآرام ،عدم خواب عمیق ، خوابیبی

1 Vitamin D

5 Sleep disorder


های مختلف بدن باشیید، فشییار زیادی بر بخشهای سییبک زندگی نادرسییت میکه از وی گی نظمی در خواببی

صا قلب، مغز ساخته و تعادل هورمونی بدن را به هم می خصو صبی وارد ستگاه ع ریزد و در نتیجه، از عوامل و د

درد با اختالل روبرو نیمغز را در تسییک یعیطبفرایندهای کمبود خواب و همچنین رودزا به شییمار میاسییترس

شیبه درد افزا تیساس ح جهیبرود که در نت نیدرد در مغز از ب دهندهنیتسک یهاواکنش شود یباعث م کرده و

وکندیم دایپ

که همچون دارویی آرام بخش یت دارد ما اهم هت برای یت خواب از آن ج با کیف ند منظم و بل، فرای قا در م

سمی شده، -موجب آرامش ج شادابی شاط و سم و روان دارد و تعادلییییییییییی و میاثر ترمروانی و ن ی بر ج

؛ مغز بدون استراحت ست ی احفظ سالمت، کامال ضرور یبرا و کندرا تقویت می بدن یمنیا ی دستگاه کارکردها

آرام، و های کافی، منظم، عمیق خواب با وی گی تواند تعادل شییییمیایی خود را حفظ کندو و خواب کافی نمی

سکین صاب و پاک و موجب ت سازی اع سموم سازی بدن از آلودگی باز ستاو، ص و )شود می از مغز ها و دفع النگ

خود را توان و سییالمت در طول خواب بدن به تعبیر دیگر (Smith & others, 5448)( 115 پاول، ص( )041

داشییته باشییند و در یعیطب یرشیید تاکند یرشیید به کودکان کمک م یهاترشییح هورمون باو کرده یابیباز

یا موقعبییا خواب یخییییییییواباز سوی دیگر نیز کم شودو یم یبدن منته یهابافت یبه بازساز زیبزرگساالن ن

یث کیفیتخواب بی ی یدد درون اختالل در عملکردباع ی یز غ ی یدن ری ی یاز ب ی یوخت و س ی یش شدهو س ی و نتای

آورد تا جایی که به فرسودگی مغز، ق و نیز اعصاب و روان به بار میو عرو بقلخلق و خو، سالمت ی برمنفیییییی

اضییطراب، افسییردگی و ی و قدرت باروری،جنسیی یهااختالل در هورمون، و تمرکز ، یادگیریاختالل در حافظه

وانجامدمرگ زودرس میو یریپحتی

(Nedergaard & others, 5413) (Buysse, 5445) (Gianotti & others, 5445)

،یمییار یب ،یگرسیینگ ورزش،و یافییراد، کار جسییمان یزندگیی سییبک از جملییه نییوع یعوامییل مختلفیی

ی رو فشار ،بارداری ی یه ،یان ی ی و نورچرخ ی یا دوره ،یتاریک ی یذا یه ی یرو غ یرات یی، تغو الگوی تغذیهصی آب و ی

ی ی ی ،یهوای یا یآلودگی ی یهی ی یار مح ،یصوت ییت و فشی یا، رطوب ی یر ،ییط یدم ی یواب ییت یو کم ییت یفیک ب خی

بدن مدیریت زیستیت انسان، توسط ساع یداریخواب و ب یالگو؛ اما از همه مهمتر اینکه گییذارد یمیی ییر یتأث

ها انسیییان یخواب برا امروزی یروز، ارتباط داردو الگوهادر شیییبانه یکیو تار ییروشییینا یشیییود که با الگویم

ضر عیرطبیغ ستند ی و م شتغال و نوبت کاری، که از ه و یعیرطبیغ ینورها یریفراگسبک زندگی، الگوهای ا

های زیسیییتی، اهمیت هماهنگی برنامه این واقعیتو شیییودیم یناشییی کیفیتیا خواب بی کمبود مزمن خواب

زندگی، کار و اسییتراحت، الگوی تغذیه و خواب و بیداری را با چرخه طبیعی نور و تاریکی در شییبانه روز بیشییتر

شبانه وقتی کندومی شرایط شبانه کافی و مطلوب وروز مطابقت ندارد خواب و بیداری افراد با عادت به خواب

شا ست ندارند یا کار شبانه ا شیمیایی نظمی در باعث بیاین امر ،ن ستی و ی کهتا جای شود خواب می فرایند زی

شنا طبیعی کوچک در چرخه ی هر چنداختالالت هایی بزرگ در چرخه خواب لبه اختال تواندیم یکیتار -یی رو

و یخوابیبونه، جسییم و روان در پی داشییته باشییدو به عنوان نم سییالمت برای یمهم هایزیان منتهی شییده و

سردگ سردگ یخوابکم یعنیکنند، یم شدید را ت گریکدی یاف سردگ کردهرا بدتر یعالئم اف را خوابیدن ی نیزو اف

روز که نتیجه آن تنظیم ترشیییحبنابراین تنظیم خواب افراد مطابق با فرایند طبیعی شیییبانهکندو یتر مسیییخت


های جسییمی و اختالالت روانی به وی ه در کاهش بیماریتواند باشیید، میها و سییاعت درونی بدن میهورمون

اضطراب و افسردگی موثر باشدو

(Monk and Folkard, 5445) Reiter & others, 5444)) (Axelsson & others, 5443) (Adan & others,

5415)

به بیدار ماندن عادتیا یا پیش از طلوع فجر آفتاب در معرض نور غیرطبیعی بودن پس از غروببر این اسییاس

تحریکموجب کاری یا اتاق خواب دارای آلودگی نوری که شییب و دیر خوابیدن و فعالیت بدنی زیاد در شییب و

شم نور یهارندهیگ شح مالتون شده و در چ ستن یا کندیرا متوقف م نیتر از خواب در روز و عادت به دیر برخا

و به طور خاص دو هورمون کورتیزول و زندبر هم می ما راو سیییاعت زیسیییتی بدن هاتعادل هورمونروزخوابی،

شبانه سخ های بدن را تنظیم می مالتونین الگوی ه طور ب سطح کورتیزول هنگام خواب کنندو روزی عملکرد و پا

اما اگر سییطح کورتیزول باال باشیید، فرد دچار کاهش کیفیت خواب خواهد شیید و لذت خواب شییدهکم طبیعی

سلب شدن هوا در بدن ترشح می پس شودو میعمیق از او شود تا بدن را برای هورمون کورتیزول که با روشن

ماده کند، از خواب عمیق جلوگیری می یت آ جام فعال نابراین خواب پس از طلوع آفتاب معموال خواب ان کند؛ ب

خوابیبی نگامهو از سوی دیگر تواند با تشدید احساس کسالت و خستگی همراه باشدعمیق و کارآمد نبوده و می

خوابی و افرادی که به دلیل سییبک افراد مبتال به بی و شییودیآزاد م شییتریب زولیکورت یهورمون اسییترسیی نیز

هسییتند؛ وجود سییطح باال و یهای اسییترسییشییان خواب ناکافی دارند، دارای سییطوح باالتری از هورمونزندگی

ومنفی اسییت یآید( دارای اثراتمن پیش میطوالنی مدت کورتیزول در جریان خون )آنچنان که در اسییترس مز

(Shochat, 5415) (Beck-Friis & others, 1185)

ه تمایل ب و ترشح آن بر های عادت خواب، بسیار هماهن است با ساعت نیز مالتونین ترشح روزی آهن شبانه

فایرا ا یدینقش کل است که یکیواقع تار درپس سرعت به خواب رفتن و مدت و کیفیت خواب اثر داردو ، خواب

کار ادامه نیهم ا دیاگر نخواب یشود و حت یداده م یکیاست که به تار یدر بدن واکنش نیمالتون دیتول و کندیم

نیز روز رخواب دو از سیییوی دیگر با شیییودیترشیییح مکمتر کار در بدن افراد شیییب نیمالتوناما کندیم دایپ

ست سروتونین که پیش شب ا شح م متر ک ساز مالتونین در میظتواند تناختالل در این الگوها میکه شود یتر

خواب فاز سندروم و حتی اختالالتی نظیر به مشکالتی در خوابیدن بینجامد و دمختل کن رابدن یساعت درون

,Omori & 5411(Gooley & others) (را پدید آوردو خواب است یبندمربوط به زمان یاختالل که 1یریخأت

others, 5445)

ی کیارتوجه کنند و با ت عتیطبهماهنگی با به خود بنابراین باید افراد در سبک زندگی و اشتغال و الگوی خواب

ساعت و به نور خورشید وابسته است بدنهای زیستی چرخهچراکه شوند داریب دیبخوابند و با طلوع خورش شب

ر خون د نیمالتونبا ترشح مغز ،شودیم کیا تارهنگام شب هو یدهدو وقتیواکنش نشان م یکیبدن به نور و تار

نادرسییت به بدن یهاپیام توانندیم یمصیینوع ینورها ، پساسییت دهیکه وقت اسییتراحت فرا رسیی دهدپیام می

و بفرستند و ساعت بدن را دچار اختالل کنند

(Leese & others, 1119) (Sharifian & others, 5445)

1 DSPS


ه سییحرخیزی و کار روزانه با سییالمت جسییمی و روانی رابطه مسییتقیمی دارد و دهد عادت بمطالعات نشییان می

روزی و نیز تنظیم سیییاعت درونی بدن برخوردارند اما اینگونه افراد از تعادل و ثبات در چرخه هورمونی شیییبانه

نظمی در ی و افسردگی و نیز بیروانی آشفتگبیداری و کار در نوبت کاری شب دارند، از کسانی که عادت به شب

برندوچرخه هورمونی و ساعت درونی بدن رنش می

(Adan & others, 5414) (Randler, 5411) (Cavallera & Giudici, 5448) (DeYoung & others, 5445)

اعجاز قرآن در بیان تأثیر نور بر چرخه هورمونی بدن و تنظیم خواب -4

سو شد، از یک ستی بدن ساعت میخوردن تنظ هم بربنا بر آنچه تاکنون بیان طیآن با مح یو ناهمخوان زی

ست، عالوه بر اختالل هورمونی و اختالالت روانی، رامونیپ شنایی و تاریکی ا ه منجر ب که محور اثرگذاری آن رو

نظمی در خواب نیز به نظم ساعت زیستی بدن آسیب بی و یخوابیبو از سوی دیگر گرددیبروز اختالل خواب م

آورد؛ پس اثرگذاری متقابلی بر هم دارندونتیجه اختالل هورمونی و اختالالت روانی به بار می زده و در

شنایی که توان اینگونه نتیجه گرفتمی سب با جنبش و تحرک از وی گیبه عنوان یکی اگر رو های روز که متنا

و موقعت، به صییورت بیشییب که زمان سییکون و آرامش طبیعی بدن اسیی درآن قرار داده شییده، مورد نیاز در

ریزد و با شیییدت زیاد بتابد، به عنوان آلودگی نوری، آرامش و تعادل محیط بدن را به هم می یا طوالنی مدت

ستم ؛آورداختالالت هورمونی به بار می سی سب با توان شنایی محیط بیرون عالوه بر آنکه باید منا پس نور و رو

شد، باید در زمانی هماهن با شم با صبی چ شب و روز بتابد ع نیز خواب و ساعت درونی بدن و چرخه طبیعی

های بدن، در همزمان با تاریکی شب و به دور از نور و روشنایی محیط بیرون باشد، چراکه میزان برخی هورمون

یابد و طول شبانه روز و غالبا متناسب با روشنایی روز و تاریکی شب، به صورت خودکار تنظیم شده و تغییر می

ستخوش دگرگونی هر شب یا خواب در روز که این چرخه طبیعی و این تعادل را د گونه عاملی نظیر بیداری در

گرددو ها میزا تبدیل شده، موجب بروز اختالل هورمونی و برخی بیمارینماید، به عاملی استرس

شب، موجب همچنین ستگی، به طور کلی تاریکی طوالنی مدت و سردگ احساس خ گردد و ی میخمودگی و اف

شنایی روز، به جنبش و حرکت درمی ساس، خداوند کندو بدن را برانگیخته می آورددر مقابل، نور و رو و بر این ا

و آن را شییودپوشییاند و مایه آرامش شییب میشییب را همچون لباسییی قرار داده اسییت که روشیینایی روز را می

ترین زمان برای تالش و کوشش روز، آن را مناسب کند همچنانکه روشنایی ترین زمان برای خوابیدن میمناسب

بدن انسان نیز همچون بسیاری از جانداران دیگر، متناسب با این تاریکی و روشنایی، خود را تنظیم کرده استو

شنایی ،اندازد و اگر این چرخههای هورمونی خود را به کار مینموده و چرخه بیجا و بلند مدت به با تاریکی و رو

های آن اسیییتو آورد که اختالل در خواب تنها یکی از جلوه ورد، اختالالت هورمونی و عصیییبی به بار می هم بخ

بنابراین، اگر خوابیدن در محیطی پر نور صیییورت بگیرد، خواب کامل و عمیقی نخواهد بود و آلودگی نوری هم

ید خواب در م نظیر آلودگی صیییوتی می با ند موجب اختالالت خواب گردد؛ پس یک توا تار کامال آرام و حیط

شبانگاه باشدو

البته این آرامش 1«جعلنا نومکم سییباتا»فرماید: قرآن کریم درباره وی گی تسییکین بخشییی خواب، تصییریح می

ام جنرسانی خود را به ا بخشی، وی گی اساسی خواب است اما برای آنکه خواب بتواند به بهترین شکل ممکن نفع

: خواب شما را مایه آسایش قرار دادیمو1سوره نبأ، آیه 1


هایی که ذکر شد، برخوردار باشد وگرنه خوابی کافی و با اثربخشی عمیق نخواهد بود است از وی گیبرساند، الزم

وخواهد شدهای روحی و جسمی و اگر با اختالل جدی نیز همراه باشد، به عکس، موجب تنش

است که یکی از شرایط خواب کافی و عمیق که نهایت آرامش بخشی را با خود دارد، خوابیدن به موقع در شب

باشیید، چراکه طبیعت بدن، سییاعت درونی آن و چرخه هورمونی بدن، به منطبق بر سییبک صییحیح زندگی می

بیداری و تالش در روز، سازگاری دارد؛ به همین با ای تنظیم شده است که با خواب آرام و کافی در شب و گونه

1«جعل اللیل سکنا »و آرامش آفریده شده: تاریک اساسا برای خواب فرماید که شب دلیل قرآن کریم تأکید می

هو »و 5«مبصییرا ألم یروا أنا جعلنا اللیل لیسییکنوا فیه و النهار»و روز روشیین برای جنب و جوش، کار و تالش:

هو الذی جعل لکم اللیل لباسا و النوم سباتا و جعل النهار »و 3«الذی جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه و النهار مبصرا

شورا صریح فرمود: 0«ن سرمدا إلى یوم القیامة من إله غیر الله »همچنانکه ت قل أرأیتم إن جعل الله علیکم اللیل

سمعون * قل أرءیتم إن جعل اهلل علیکم النهار سرمدا إلى یوم الق یأ ضیاء أفلا ت یییییمة من إلییییه غیر اهلل تیکم ب

5«ضلهیل و النهار لتسکنوا فیه و لتبتغوا من فیأتیکم بلیل تسکنون فیه أفال تبصرون * و من رحمته جعل لکم ال

شب را با شنی در این آیات، بیان کرده و روز را با دو وی گی و زمان خواب وی گی تاریکی، مایه آرامش که به رو

نمایدومعرفی میزمانی مناسب برای کار و کوشش روشنایی و برانگیختگی

هار جعلنا آیة الن النهار آیتین فمحونا آیة اللیل و جعلنا اللیل و»)ع( با اشیییاره به آیه مبارکه: همچنین امام علی

کار و شیناسیی کسیب و ، بر اهمیت نور خورشیید در روشینایی روز برای زمان 9«مبصیرۀ لتبتغوا فضیلا من ربکم

در بیان نیز امام صیادق )ع( 5فرمایدوبخشیی شیب تصیریح می شیناسیی خواب و آرامش برای وقت نوری ماهکم

شمار می شگفتی سیر این آیات به شب و روز بیندیش که مطابق »فرماید: رود، میهای آفرینش که تف در اندازه

شد؟! اعت بود چه مىاندیشی که اگر طول روز صد یا دویست س با مصلحت آفریدگان تدبیر شده استو آیا نمی

شییید؟! اینکه جانداران نابود آیا در این صیییورت، همه آنچه از جانداران و گیاهان روی زمین اسیییت، نابود نمى

یافتند و چارپایان اگر روشنایی روز برای آنان گشتند به خاطر آن است که در طول این مدت، آرام و قرار نمیمى

گرفت و این شیوه، همگی شتند و آدمى نیز از کار و حرکت کناره نمى دایافت، از چریدن دست بر نمى تداوم می

کشییاندو شییب نیز چنین اسییت؛ اگر به اندازه صیید یا داشییت و به سییوی هالکت میآنان را از ادامه حیات بازمی

ماندند تا اینکه های مختلف جانداران از حرکت و تالش و طلب روزى باز مىیافت، گونهدویست ساعت ادامه می

: خداوند شب را مایه آرامش قرار دادو19سوره انعام، آیه 1

بخش قرار دادیم ]تا در آن به تالش برخیزند[؟! و روز را روشنى ایم تا در آن آرام گیرنداند که ما شب را قرار داده: آیا ندیده89سوره نمل، آیه 5

95سوره یونس، آیه 3

شدن ]جهت کار و کوشش برای گذران زندگی[ 05سوره فرقان، آیه 0 شما پوشش و خواب را مایه آرامش و روز را زمان پراکنده شب را برای ست که : او

قرار دادو

داد، جز خداوند کدامین معبود براى شما روشنى اندیشید که اگر خدا تا روز رستاخیز شب را بر شما دائمى قرار مىى: بگو آیا نم51-53سوره قصص، آیات 5

شید که اگر خداوند روز را تا قیامت، دائمى قرار مى شنوید؟! * بگو آیا نمى آورد آیا نمى مى شما مى اندی آورد کهداد، چه خدایى غیر از خداوند، شب را براى کنید؟! * و از رحمت او این است که شب و روز را براى شما قرار داد تا در شب، آرامش یابید و در روز، از فضل او آن آرامش یابید؟ آیا بصیرت پیدا نمى در

]روزى خود را[ بجوییدو

بخش گردانیدیم تا ]در آن[ فضلى از پروردگارتان را روشنىنور نمودیم و نشانه روز : شب و روز را دو نشانه قرار دادیم؛ نشانه شب را کم15سوره اسراء، آیه 9

بجوییدو

ى فی معیشییته و مت ما فی أول مرۀ ووو لا علم العامل متى یتصییروثم خلق الشییمس و القمر فجعلهما شییمسییین فلو ترکهما تبارک و تعالى کما کان ابتدأه 5

سکن لراحة بدنه فکان الله تبارک و تعالى لرأفته بعباده نظر لهم فبعث جبرئیل شعاع و النور و تر ی سح بها جناحه فأذهب منها ال سین فم شم کإلى إحدى ال

(13، ص 50)بحار األنوار، ج « لا من ربکمجعلنا اللیل و النهار آیتین فمحونا آیة اللیل و جعلنا آیة النهار مبصرۀ لتبتغوا فض: »فیها الضوء فذلک قوله


مردندو همچنین در طلوع و غروب آفتاب به جهت برپایی شیییب و روز اندیشیییه کن! اگر طلوع از گرسییینگى می

شد و مردم قادر به کوشش برای گذران زندگى و رسیدن به امور خود خورشید نبود، کار جهان به کلی نابود می

یشه کن! اگر غروب آن نبود، مردم آرام شد؛ اما در منفعت غروب خورشید هم اندنبودند و دنیا بر آنان تاریک می

سودگی بدن ستراحت برای آ شتند، حال آنکه به آرامش و ا سشان و مهلت و قرار ندا شان و تمرکز یافتن حوا های

یافتن هاضمه براى هضم غذا و رساندن غذا به تمام اعضا، بسیار نیازمندندو اگر غروبى نبود، حرص آدمیزاد باعث

ریکى د و تایرس میکنند و بدن آنان از کار بیفتد، چراکه بسیارى از مردم اگر شب فرا ن که همواره کار گشت مى

آرام و قرار نداشییتندو همچنین زمین از گاهسییازی مال، هیچد، به خاطر حرص و ذخیرهیگردمیبر آنان حاکم ن

شییدو پس ده میشیید و همه آنچه بر روی زمین اسییت از گیاه و حیوان، تفتیتابش همیشییگى آفتاب گداخته مى

خداوند با حکمت و تدبیر خود، چنان مقدر کرده که خورشیییید زمانى طلوع نماید و زمانى دیگر غروب کند تا

افروزند و سییپس براى آنکه آرامش و قرار گیرند، مانند چراغى باشیید که اهل خانه براى انجام کارى آن را بر مى

ضد یکدیگرند خاموش مى ستواری صالح و مایه ، بر پایه آنچه کنندو نور و ظلمت با آنکه ست، پدیدار ا جهان ا

ها قرار داده شده ولی با این وجود، ها برخالو برخی دیگر از شب اندو همچنین طلوع ماه در برخى از شب گشته

شید نمى شنایی خور سد تا مردم در آن، همچون روز به جنب و جوش نیفتند و از آرامش و نور آن به نور و رو ر

1«ها نگرددوروزى موجب نابودی آنودداری نورزند و کار شبانهقرار، خ

شییود، راهنمایی سییبک زندگی و لزوم تطابق الگوهای خواب و بیداری، بنابراین آنچه از این آیات برداشییت می

های غذایی، اشیییتغال و رفتارهای اجتماعی با این نظم تکوینی بیرونی و نظم زیسیییتی درونی اسیییت که وعده

احسیییاسکند و موجب برانگیختگی هیجانی، ین نقش آن را روشییینایی روز با نور خورشیییید ایفا میترمحوری

دآفرینش است که خداون شگرو در حقیقتشودو این یک می باال یتحرک بدن جادیاو نشاطی و داریب ی،اریهش

زمان و بخشروشیینی د و روز رانپدید آورد تا در آن آرامش یاب آدمیانپوشییش برای به منزلهشییب تاریک را

ه بر این داللت دارد کو پس گذران زندگی قرار داد برای کسیب روزی و و کار و کوشیش گی پراکندبرانگیختگی،

ای تنظیم کرد که با این چرخه طبیعی هماهن باشد وگرنه تعادل باید سبک زندگی و ساعات کاری را به گونه

گی و اختالل خواب پدید افسیییردها، خسیییتگی مفرط، ماری ، بیروانی ناآرامی و خوردهورمونی بدن به هم می

آیدو پس نباید کار روز، جای خواب شب را بگیرد و خواب شب به جای کار روز بنشیند؛ چراکه اگر خواب در می

روشنایی روز که متناسب با جنبش و تحرک قرار داده شده صورت گیرد، خواب عمیق و آرامش بخشی نخواهد

صلاح هذا الخلق ووو أ فرأیت لو کان النهار یکون مقداره م فکر فی مقادیر النهار و ال 1 ساعة أ لم یکن فی ذلک لیل کیف وقعت على ما فیه ساعة أو مائتی ائة

ما ال دام لها ضیییوء النهار و لا حیوان فکان لا یهدأ و لا یقر طول هذه المدۀ و لا البهائم کانت تمسیییک عن الرعی لو بوار کل ما فی الأرض من حیوان و نبات أ

ن یوان عع و یؤدیها إلى التلف؛ کذلک اللیل لو امتد مقدار هذه المدۀ کان یعوق أصیییناو الحالإنسیییان کان یفتر عن العمل و الحرکة و کان ذلک ینهکها أجم

ا لإقامة دولتی النهار و اللیل فلو لا طلوعها لبطل أمر العالم کله فلم الحرکة و التصییرو فی طلب المعاش حتى تموت جوعا ووو فکر فی طلوع الشییمس و غروبه صرفون فی أمورهم و الدنیا مظلمة علیهم ووو بل ت شهم و یت سعون فی معای عة فی غروبها فلو لا غروبها لم یکن للناس هدوء و لا قرار مع أمل المنفیکن الناس ی

فیذ الغذاء إلى الأعضییاء ثم کان الحرص هاضییمة لهضییم الطعام و تن عظم حاجتهم إلى الهدوء و الراحة لسییکون أبدانهم و جموم حواسییهم و انبعاث القوۀ ال

ستحملهم من مداومة العمل و مطاولته على ما یعظم نکایته فی أبدانهم فإن کایرا لا قرار لم یکن لهم هدوء و من الناس لو لا جاوم هذا اللیل بظلمته علیهم ی

ضیائها و شمس ب ستحمى بدوام ال سب و الجمع و الادخار ثم کانت الأرض ت صا على الک دبیره ت یحمى کل ما علیها من حیوان و نبات فقدرها الله بحکمته وحریغیب عنهم مال ذلک لیهدءوا و یقروا فصییار النور و الظلمة مع تضییادهما تطلع وقتا و تغرب وقتا بمنزلة سییراج یرفع لأهل البیت تارۀ لیقضییوا حوائجهم ثم

صلاح العالم و قوامه منقاد ضیائها لکی ین متظاهرین على ما فیه شمس و سط لا یووو جعل طلوع القمر فی بعض اللیل دون بعض و نقص مع ذلک عن نور ال نب

( 155، ص 55هار و یمتنعوا من الهدوء و القرار فیهلکهم ذلک )بحار األنوار، ج الناس فی العمل انبساطهم بالن


خواب خوب و کافی باید در وقت مناسییب یا همان شییب که زمان سییکون و وکندتأمین نمی بود و نیاز بدن را

آرامش طبیعی بدن اسییت، صییورت گیرد تا آرامش و تعادل محیط بدن برقرار شییود و اختالالت هورمونی به بار

ونیاید

لوب برای کار و تالش، های نامناسییب برای خواب و زمان مطزمان نیز های اهل بیت )ع(بر همین مبنا در آموزه

از غروب که هنوز بعد قبل وابتدای شییب و بر مدار این نظم طبیعی بیان شییده اسییت به این گونه که خواب

شروع سبی برای شنایی روز بوده و زمان منا سحرگاه و اول روز که آغاز رو ست و نیز خواب شنایی هوا باقی ا رو

و بر سحرخیزی و دنبال 1معرفی شده های جسمی مبارکی و زیان، فقر، ناپریشانی ،کار روزانه است، موجب اندوه

سیار سب روزى رفتن در بامدادان، تأکید ب شده شده ک سانی در رفع نیازها بیان و موجب برکت و پیروزى و آ

5استو

های پس در زود خوابیدن هم نباید افراط کرد چراکه خوابیدن در همان ابتدای شب به ترشح زودهنگام هورمون

تواند در کوتاه مدت به اندوه و خمودگی و در درازمدت به افسردگی منتهی شودو از سوی اب منجر شده و میخو

های روشنایی و پیش از غروب و ابتدای شب، سفارش شده است تا با ترشح هورمون چراغ دیگر به روشن کردن

تواند به عنوان امر در دراز مدت می که این 3زدوده شود اندوه های تاریکیپیشگیری از ترشح زودهنگام هورمون

یکی از ابعاد نوردرمانی، به پیشگیری یا درمان افسردگی کمک کندو

در مقابل نیز بر اهمیت اسییتراحت و خواب شییب تأکید شییده تا آسییایش و تندرسییتى بدن پس از خسییتگی و

تأمین گردد ناشیییی از تالش روز نده طبیعی و د 0رنجیدگی رونی بدن برای خواب و حتی به محرک و انگیزان

ها( اشاره شده که برای استراحت بدن و بازیابی توان آن به وسیله )ساعت درونی مغز و عملکرد ناپیدای هورمون

ای که بدون تفکر در مصالح خوابیدن و به صورت غیراختیاری تدبیر شده است به گونه ، در نظام آفرینشخواب

بدنش فرسییوده و نابود مصییالح را تأمین کرده و انسییان پایدار بماند و کند تا این و ناخودآگاه خود را تحمیل می

شود سجاد )ع( در بیان آثار آرام همچنانکه 5؛ن شب و خواب مى امام شب را آفرید تا در »فرماید: بخشى خداوند

لنوم قبل طلوع الشییمس و قبل ( / أن ا350، ص 53، ج امام على )ع(: النوم بین العشییاءین یورث الفقر و النوم قبل طلوع الشییمس یورث الفقر )بحار األنوار 1

م و( / امام باقر )ع(: النوم أول النهار خرق و القائلة نعمة و النوم بعد العصر حمق و الن 114، ص 5صلاۀ العشاء یورث الفقر و شتات الأمر )مستدرک الوسائل، ج

( / امام صادق )ع(: نوم الغداۀ شؤم یحرم الرزق / نومة الغداۀ مشومة تطرد الرزق و تصفر 545، ص 1بین العشاءین یحرم الرزق )کتاب من ال یحضره الفقیه، ج

(543و 545، ص 1کل مشئوم )کتاب من ال یحضره الفقیه، ج اللون و تقبحه و تغیره و هو نوم

سرۀ )بحار األنوار، ج ( / باکروا بالحوائش1005پیامبر اعظم )ص(: باکروا طلب الرزق والحوائش فإن الغدو برکة و نجاح )کنز العمال، ح 5 ( / 01، ص 53فإنها می (0001( / امام على )ع(: باکروا فالبرکة فی المباکرۀ )غرر الحکم، ح 318، ص 53البکور مبارک یزید فی جمیع النعم خصوصا فی الرزق )بحار األنوار، ج

(535، ص 9، ج امام على )ع(: إسراج السراج قبل أن تغیب الشمس ینفی الفقر )کافی 3

سکن اللیل إن عیسى ابن مریم )ع( قال: ووو خلق پیامبر اعظم )ص(: 0 ( / امام على 545، ص 55الفاترۀ التی أتعبتها فی نهارک )بحار األنوار، ج العروق فیه لت

فإذا خرج النفس استراح البدن و رجعت الروح فیه و نفسه تخرج حتى تریحه أن ( / امام باقر )ع(: لابد لهذا البدن1091، ح )ع(: النوم راحة من ألم )غررالحکمسد )کتاب من ال یحضره الفقیه، ج ( / امام صادق) 081، ص 1فیه قوۀ على العمل )کتاب من ال یحضره الفقیه، ج ( / امام رضا 045، ص 0ع(: النوم راحة للج

(594، ص 95)ع(: إذا نعست فنم فإن ذلک مصحة للبدن )بحار األنوار، ج

و الجماع و ما دبر فیها فإنه جعل لکل واحد منها فی الطباع نفسه محرک یقتضیه و النوم مالطع من الإنسان فی امام صادق )ع(: فکر فی الأفعال التی جعلت 5

ضی النوم الذی فیه راحة البدن و إجمام قواه و لو ستحث به ووو و الکرى یقت صیر إلى النوم بالتفکر فی حاجته إلى راحة البدن و إجمام و ی سان إنما ی کان الإنه الأفعال التی بها قوام الإنسییان و صییلاحه محرک من نفس من هذقواه کان عسییى أن یتااقل عن ذلک فیدفعه حتى ینهک بدنه فانظر کیف جعل لکل واحد

قوته )بحار األنوار، ( / امام رضییا )ع(: اعلم أن النوم سییلطانه فی الدماغ و هو قوام الجسیید و 555، ص 58)بحار األنوار ، ج الطبع یحرکه کذلک و یحدوه علیه

(311، ص 95ج


ستراحت و خواب در شب و هاى فرساینده، آسایش یابند و جنب و جوش کنندهخسته هاى آن از حرکت را نیز ا

1«و نیرومندى گردد و با آن به لذت دست یابندو رامششان مایه آیکه بپوشند تا برا لباسى قرار داد کاریشب درآمدتا جایی که حتی 5نیز ناپسند شمرده شده شب غیرضروری بیدارى و نشینی شب از سوی دیگر

نامطلوب دانسته شده دهد،مین نبهره ساخته و حق خوابیدن را به آ چشم را از خواب بی ،کسب درآمد که برای

اهمیت خواب و آرامش شب تا حدی است که 3ومنع شده است صنعتگران، سراسر شب را کار کنند و از اینکه

در : »که از حرکت دادن نیروها در شییب خودداری نماید امام على )ع( به فرمانده لشییگریانش سییفارش فرمود

سایش را سپاهیان، رفاه و آ شب حرکت مکن که خداوند، آن ردر نظر بگیحرکت را براى آرامش زمانو ابتدای

بدن خود را آسوده دار و مرکبت را نیز از خستگى بیرون شبو استراحت قرار داده، نه براى کوچ کردنو پس در

سپیده بامداد آشکار گردید، با برکت خداوند حرکت ی کهوقتیا گاه سحر دى، توقف کرشب را پس از آنکه و روآ

0«نوک


روزی دارد که همه فرایندهای هایی منظم و تکرار شییونده نظیر چرخه شییبانه ها در بدن چرخهترشییح هورمون

کندو از های ارادی، احسییاسییات و خلق و خو را به فرمان مغز هدایت میغیراختیاری زیسییتی، رفتارها و واکنش

در مغز، ساعت درونی بدن است که خود کامال تحت تأثیر های زیستی مهمترین مراکز تنظیم کننده این چرخه

ها برکندو ترشییح هورمونعامل بیرونی و محیطی نور )روشیینایی و تاریکی( قرار دارد و خود را با آن تنظیم می

های جسمی آرامش روانی و سالمت جسمی تأثیر زیادی دارد و هرگونه اختالل در تعادل آن موجب بروز بیماری

الت گوارشی و نیز پیری زودرس و فرسودگی مغز میگردد همچنانکه اختالالتی روانی نظیر افسردگی نظیر اختال

آوردو و اضطراب به بار می

ها، ایجاد اختالل در خواب است و از آنجاکه خواب کافی و یکی از مهمترین پیامدهای اختالل در ترشح هورمون

ها، تقویت دستگاه ایمنی و بازیابیآسودگی جسمی، ترمیم بافتمنظم از اهمیت باالیی در تأمین سالمت روانی،

گیردو از جمله نیروی بدن برخوردار اسیییت، بررسیییی علل هورمونی اختالالت خواب همواره مورد توجه قرار می

دالیل اختالل خواب، بر هم خوردن تعادل هورمونی بدن پس از مواجهه غیرطبیعی با نور است که تنظیم ساعت

شکل می درونی بد صنوعی که ن را دچار م ست فرد به دلیل قرار گرفتن در معرض نورهای م کندو یعنی ممکن ا

ه سازد، ب ها را دستخوش تغییر می روزی طبیعی ترشح هورمون تابد و چرخه شبانه موقع در شب می به صورت بی

سب خواب، تغدیه و سبک زندگی غلط، الگوی نامنا شودو همچنین صورت اختالل خواب گرفتار شتغال که به ا

دهد، با نظم طبیعی محیط که کاری یا خوابیدن در طول روز خود را نشییان میدیر خوابیدن در شییب یا شییب

ه شود ک محور آن روشنایی روز و تاریکی شب است، تطابق ندارد و این به اختالل ساعت درونی بدن منتهی می

سوا من راحت 1 سا لیلب صب و جعله لبا ضات الن سکنوا فیه من حرکات التعب و نه ه و منامه فیکون ذلک لهم جماما و قوۀ و لینالوا به لذۀ و فخلق لهم اللیل لی (9 ییفه سجادیه، دعاشهوۀ )صح

( / لا سییهر بعد العشییاء 158، ص 53ا )بحار األنوار، ج اعظم )ص(: لا سییهر إلا فی ثلاث: متهجد بالقرآن و فی طلب العلم أو عروس تهدى إلى زوجه یامبرپ 5

(151، ص 53مصل أو مسافر )بحار األنوار، ج الآخرۀ إلا لأحد رجلین:

، 5 رام ووو الصناع إذا سهروا اللیل کله فهو سحت )کافی، ج امام صادق )ع(: من بات ساهرا فی کسب و لم یعط العین حظها )حقها( من النوم فکسبه ذلک ح 3 (155ص

سکنا و قدره مقاما ال ظعنا؛ فأرح فیه بد 0 سر أول اللیل فإن اهلل جعله سیر و ال ت سحر أو حین ینفجر رفه فی ال نک و روح ظهرکو فإذا وقفت حین ینبطح ال

(15نهش البالغة، نامه الفجر فسر على برکة اهلل )


واهد شییید و آثار زیان بار جسیییمی و روانی به دنبال در نهایت به عدم تعادل هورمونی و اختالل خواب منجر خ

داردو

حوریت روزی با مآیات اعجازآمیز قرآن کریم و روایات تفسیری اهل بیت )ع( با تصریح بر این نظم طبیعی شبانه

کند که خواب نور خورشییید، راهنمایی برای اصییالح سییبک زندگی و الگوی خواب مطابق با این نظم ارائه می

شنایی روز هماهن می بخش رآرامش شش را با رو شب و نیز بیداری و کو سازد تا تعادل هورمونی ا با تاریکی

بدن حفظ گردد، ساعت درونی بدن تنظیم شود، از اختالالت خواب پیشگیری شود و آرامش روانی و نیز سالمت

و آسودگی جسمی تأمین شودو

مراجع

میکر قرآن و1

، غفارى، قم: دفتر انتشارات اسالمى ، مصحح: على اکبر ال یحضره الفقیه کتاب من ابن بابویه، محمد بن على، و5

وق 1013

شو 1355، اله نیکبخت، انتشارات سمت ترجمه حجت، های بدنیبیولوژی فعالیت، ادینگتون، ادگرتون و3

وق 1014 ،ی، دار الکتاب اإلسالم، قمعبدالواحد بن محمد، غررالحکم و درر الکلم ،یتمیم یآمد و0

ورپیمقابله با آن، ترجمه عباس بخش یهااضطراب و راه ی وفشار روان ؛تیانرا یج مونیو س یول، تروورجپا و5

شو 1355 نشر،به :مقدم، مشهد یو حسن صبور یرودسر

راد، تهران: دفتر نشیییر فرهن یبیمقابله با آن، ترجمه آزاده افروز و منا نق یهاورا؛ اسیییترس و روش فر،یپ و9

وش1384 ،یاسالم

وش 1385تهران: انتشارات سمت، ز،یراعصاب و غدد درون یولوژیزیف ؛یعل ،یروحان یائرح و5

وق 1010، قم: هجرت، شریف رضی، نهش البالغة، محمد بن حسین و8

شو1351، 5 انتشارات دانشگاه تهران، ج، بیوشیمی عمومی، ناصر ،نیاکمل و پرویز ،شهبازی و1

وش 1359 : دفتر نشر الهادى،الصحیفة السجادیة، قم و14

وق 1045مصحح: اکبر غفارى، تهران: دار الکتب اإلسالمیة، ،ی، الکافکلینى، محمد بن یعقوب و11

وش 1313انتشارات سمت، ،یعلوم اعصاب، ترجمه داوود معظم یها ادداشتیالنگستاو، آالن؛ و15

: مؤسییسییة روتیب على بن حسییام الدین، کنز العمال فی سیینن األقوال و األفعال، نیعالءالد ،یهند یمتق و13

وق 1041الرسالة،

وق 1043مجلسى، محمد باقر بن محمدتقى، بحار األنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، و10

وق 1048قم: مؤسسة آل البیت )ع(، ، نورى، حسین بن محمدتقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل و15

19. Adan, A. Archer, S. N. Hidalgo, M. P. Di Milia, L. Natale, V. Randler. C. (5415) Circadian

typology: A comprehensive review. Chronobiology International, 51, 1153-1155.

15. Adan, A. Natale, V. Caci, H. Prat. G. (5414). “Relationship between circadian typology and

functional and dysfunctional impulsivity. Chronobiology International, 55: 949-911.


18. Anderson, G. (5414) prental corticosteroids: pretermer outcomes, stress schizophrenia,

multiple sclerosis and the developmental role of melatonin and vitamin d3. J pediatr Adolesc

Gynecol; 53: 315-354 .

11. Axelsson, J. Akerstedt, T. Kecklund, G. Lindqvist, A. Attefors, R. (5443) Hormonal changes

in satisfied and dissatisfied shift workers across a shift cycle. Journal of Applied Physiology;

15(5): 5411-145.

54. Beck-Friis, J. Borg, G. Wetterberg, L. (1185) Rebound increase of nocturnal serum

melatonin levels following evening suppression by bright light exposure in healthy men:

Relation to cortisol levels and morning exposure. Ann N Y Acad Sci; 053: 351–355.

51. Brzezinski, A. (1115) Melatonin in humans. N Engl J Med; 339: 189-15.

55. Buysse D.J. (5445) Sleep Disorders and Psychiatry (Review of Psychiatry Series), Volume

50, Number 5, Oldham JM and Riba MB (series editors), American Psychiatric Publishing,

Washington, PP. 1-511.

53. Cain, S. W. Dennison, C. F. Zeitzer, J. M. (5414) Sex differences in phase angle of

entrainment and melatonin amplitude in humans. Journal of Biological Rhythms, vol. 55, no.

0, pp: 588–519. 50. Campino, C. Valenzuela, F. Arteaga, E. TorresFarfán, C. Trucco, C. Velasco, A. Guzmán, S.

SerónFerré, M. (5448) Melatonin reduces cortisol response to ACTH in humans. Rev Med

Chil; 139 (11): 1314-5.

55. Campino, C. et al. (5411) Melatonin exerts direct inhibitory actions on ACTH responses in

the human adrenal gland. Horm Metab Res; 03(5): 335-05.

59. Cavallera, G. M. Giudici, S. (5448) Morningness and eveningness personality: A survey in

literature from 1115 up till 5449. Personality and Individual Differences, 00, 3-51.

55. Correa, A. Lara, T. Madrid, J. A. (5413 ) Influence of Circadian Typology and Time of Day

on Temporal Preparation. Timing & Time Perception; 1(5): 515-538.

58. Dalton, EJ. Rotondi, D. Levitan, RD. Kennedy, SH. Brown, GM. (5444) Use of slow-release

melatonin in treatment-resistant depression. J Psychiatry Neurosci; 55: 08-55.

51. DeYoung, C. G. Hasher, L. Djikic, M. Criger, B. Peterson, J. B. (5445) Morning people are

stable people Circadian rhythm and the higherorder factors of the big five. Personality and

Individual Differences, 03, 595-559.

34. Dickmeis T. (5441) Glucocorticoids and the circadian clock. J Endocrinol; 544 (1): 3-55.

31. Dickmeis, T. Weger, BD. Weger, M. (5413) The circadian clock and glucocorticoids -

interactions across many time scales. Mol Cell Endocrinol; 384 (1 -5): 5-15.


35. Esposito, E. Cuzzocrea, S. (5414) Antiinflammatory activity of Melatonin in Central

Nervous System. Curr Neuropharmacol; 8: 558-505 .

33. Esqard, Eو Colyl, E. (5444) Physical activity as a metablic stressor. Am J Chem Nutr; 55:

515-554.

30. Gianotti, F. Cortesi, F. Sebastiani, Tو Ottaviano, S. (5445) Circadian preference, sleep and

daytime behavior in adolescence. Journal of Sleep Research, 11, 111-111.

35. Giuseppe, Piccion. Anna, Assenza. Fortunata. (5440) Daily rhythm of circulatory fat soluble

vitamin concentration (A, D, E, K) in the horse. journal of circadian rhythm; 5:3.

39. Gooley, J. J. Chamberlain, K. Smith, K. A. (5411) Exposure to room light before bedtime

suppresses melatonin onset and shortens melatonin duration in humans. Journal of Clinical

Endocrinology and Metabolism, vol, 19. no, 3. Pp: E093–E055.

35. Guo, L. Liu, YY. Yang, B. Jiang, Z. Wang, YQ. Wang, ZR. (5445) Effects of different light-

dark cycles on total and differential leukocyte counts as well as spontaneous locomotor

activity in mice. Space Med Med Eng )Beijing);18 (3): 511-51.

38. Illnerová, H. Sumová, A. Trávnícková, Z. Jác, M. Jelínková, D. (5444) Hormones, subjective

night and season of the year. Physiol Res; 01 Suppl 1: S1 -14.

31. Jung, CM. Khalsa, SB. Scheer, FA. Cajochen, C. Lockley, SW. Czeisler, CA. (5414) Acute

effects of bright light exposure on cortisol levels. J Biol Rhythms; 55 (3): 548-19.

04. Kolmos E, Davis SJ. (5445) Circadian rhythms: rhorelated signals in time-specific light

perception. Curr Biol; 15 (18): R 848-14.

01. Leese, G. Chattington, P. Fraser, W. Vora, J. Edwards, R. Williams, G. (1119) Short-Term

Night-Shift Working Mimics the Pituitary-Adrenocortical Dysfunction in Chronic Fatigue

Syndrome. Obstetrical & Gynecological Survey; 51(14): 945.

05. Leproult, Rو Colecchia, EFو L'HermiteBalériaux, Mو Van Cauter, E. (5441) Transition from

dim to bright light in the morning induces an immediate elevation of cortisol levels. J Clin

Endocrinol Metab; 89 (1):151 -5.

03. Lesch, KP. Bengel, D. Heils, A. Sabol, SZ. Greenberg, BD. Petri, S. (1119) Association of

anxiety-related traits with a polymorphism in the serotonin transporter gene regulatory region.

Science; 550 (5515):1555–1531و

00. Ma, Q. Wang, J. Chen, X-W. An, G-H. Liu, HT. (5448) Alterations in rat hippocampal

norepinephrine and serotonin levels under physical exercise and psychological stress. Chinese

journal of pathophysiology; 50(8): 1501-55.

05. Monk, T.H. Folkard, S. (5445) Making Shift work Tolerable. Translation: Choobineh, A. R.

3rd ed, Shiraz University of Medical Sciences (SUMS) publication; PP: 1-55.


09. Nedergaard, M. et al. (5413) Sleep Drives Metabolite Clearance from the Adult Brain.

Science, 305 (9159), 353-355.

05. Nir, I. Hirschmann, N. (1185) Effect of constant light and darkness on pituitary an serum

gonadotropin and sex hormone levels of parturientrats. J Neural Trans m; 55(5): 155-98.

08. Oláh, T. Ocsovszki, I. Mándi, Y. Pusztai, R. Bakay, M. Balint, E. (5445) Opposite effects of

serotonin and Interferon-a on the membrane potential and function of human natural killer

cells. J: In Vitro Cell DevBiol Anim.; 01 (5-9): 195-154.

01. Olatunji-Bello II, Sofola OA. (5441) Effect of continous light and darkness exposures on the

petuitary-gonadal axis and thyroid activity in male rats. Afr. J. Biomed. Res; 0: 111-155.

54. Omori,T. Saito,C. Majima,O. Horie, T. (5445) Relationship between quality of life and mood

or depression in patients with severe obstructive sleep apnea syndrome. Chest Journal, 155,

891-895.

51. Paluch A, Buntner B, Ostrowska Z, Kniazewski B. (1183) Light and darkness effect on

adrenocortical secretion of rats exposed to stress. Acta Physiol Pol; 30 (0): 031-5 .

55. Pietrowsky, R. Meyrer, R. Kern, W. Born, J. and Fehm, H. L. (1110) Effects of diurnal sleep

on secretion of cortisol, luteinizing hormone, and growth hormone in man. Journal of Clinical

Endocrinology and Metabolism, vol. 58, no. 3, pp. 983–985.

53. Raiteri, M. (5449) Functional pharmacology in Human Brain. Pharmacol Rew; 58: 195-113.

50. Ranabir, Sو Reetu, K. (5411) Stress and hormones. Indian J Endocrinol Metab; 15(1):18–55.

55. Randler, C. (5411) Association between morningness-eveningness and mental and physical

health in adolescents. Psychology, health & medicine 19. : 51-38.

59. Reiter, R.J. Tan, D. Osuna, C. Gitto, E. (5444) Actions of melatonin in the reduction of

oxidative stress: a review. J Biomed Sci, 5(9), 000-058

55. Reiter, RJ. (1111) Pineal melatonin: cell biology of its synthesis and of its physiological

interactions. Endocr. Rev. 15: PP: 151–184و

58. Reiter, RJ. Tan, DX. Mayo, JC. Sainz, RM. Leon, J. Czarnocki, Z. (5443) Melatonin as an

antioxidant: biochemical mechanisms and pathophysiological implications in humans. Acta

Biochim Pol; 54 (0): 1151-1109.

51. Riemersma-van der Lek, RF. Et al. (5448) Effect of bright light and melatonin on cognitive

and noncognitive function in elderly residents of group care facilities: a randomized

controlled trial. JAMA; 511: 5905-55.

94. Salmon, E. (5445) A review of the literature on neuroimaging of serotoninergic function in

Alzheimer’s disease and related disorders. J: Neural Transm;110 (1): 1151-85.


91. Scheer, FA. Buijs, RM. (1111) Light affects morning salivary cortisol in humans. J Clin

Endocrinol Metab; 80 (1): 3315-8.

95. Sharifian A, Farahani S, Pasalar P, Gharavi M. Aminian O. (5445) Shift work as an oxidative

stressorو Journal of Circadian Rhythms.;3(1):15

93. Shochat, T. (5415) Impact of lifestyle and technology developments on sleep, Nat Sci Sleep,

0, 11-31.

90. Smith, A.J. (1118) The analgesic effect of selective serotonin reuptake inhibitorsو J:

psychopharmaco, 15: 045-013.

95. Smith, H.R. Comella, C.L. Hogl, B. (5448) Sleep medicine, First edition, Cambridge

University Press, New York, PP.1-535.

99. Srinivasan, V. et al. (5445) Melatonin, immune function and aging. Immun Ageing; 5: 15.

95. Stevens, RGو Blask, DEو Brainard, GCو Hansen, Jو Lockley, SWو Provencio, I(5445) و Meeting

report: the role of environmental lighting and circadian disruption in cancer and other

diseases. Environ Health Perspect; 115: 1355-95.

98. Tan, DX. et al. (5414) Significance of high level of endogenous Melatonin in Mammalian

Cerebrospinal Fluid and in the Central Nervous System. Curr Neuropharmacol; 8(3):195-95.

91. Teclemariam-Mesbah, R. et al. (1111) Anatomical demonstration of the suprachiasmatic

nucleus-pineal pathway. The Journal of Comparative Neurology, vol.049, no.5, pp.151–185.

54. Verrillo, E. Bizzarri, C. Bruni O. (5415) Effects of replacement therapy on sleep architecture

in children with growth hormone deficiency. Sleep Medicine, vol. 13, no. 5, pp. 019–545.

51. Vriend J. (1181) The pineal and melatonin in the regulation of pituitary-thyroid axis. Life

Sci; 1; 51(11): 1151-39.

55. Wang, X. (5441) The anti-apoptotic activity of melatonin in neurodegenerative diseases.

CNS Neurosci Ther; 15 (0): 305-355.

53. Weibel, L. et al. (1115) Growth hormone secretion in night workers,” Chronobiology

International, vol.10, no. 1, pp. 01–94.

50. Witt-Enderby, PA. et al. (5443) Melatonin receptors and their regulation: biochemical and

structural mechanisms. Life Sci; 55 (54): 5183-5118.

55. Yamazaki, S. Tei, H. Sakaki, Y. Menaker, M. (5441) Entrainment of the circadian clock in

the liver by feeding. Scienc e;511 (5543): 014-3.

59. Zimmermann, RC. et al. (1113) Effects of acute tryptophan depletion on nocturnal melatonin

secretion in humans. J Clin Endocrinol Metab; 59: 1194-0.


ی )جنین انسان(انسان شناس طهیدر ح قرآن یشبهات اعجاز علم یبررس

اعظم مهرابی کوشکی

)مقطع دکتری( حوزه، رشته فقه خانواده 0طلبه سطح

چکیدهانی فراو انگیزاعجازاستو این کتاب مطالب نازل شده برای هدایت انسان ی متعالخدا طرواز است که مقدس ، کتابیقرآن کریم

شمنان گیرند، از همین رو دارد که مردم با خواندن آن تحت تاثیر قرار می سالم تالش می د شبهاتی، جلوی ا کنند با مطرح کردن

شبهات به تاثیر قرآن را بگیرندو صا بخش مهمی از این شمنان می اعجاز علمی قرآن اخت خواهند تقابل علوم تجربی ص داردو زیرا د

با قرآن را نشان داده و بدین طریق مردم را از اسالم و قرآن دور سازندو

شتار، سی در این نو سی اعجاز علمی در شبهات برر شنا سان شبختانه حیطه ان ستو خو سان(، محور تحقیق قرار گرفته ا )جنین ان

افات دانشمندان در مقابل این شبهات وجود دارد و در این تحقیق ضعف این شبهات مشخص های دقیق علمی از قرآن و اعترپاسخ

شودوشده و اعجاز علمی قرآن اثبات می

، جنین انسانو قرآن، اعجاز علمی، شبهات، انسان شناسی واژگان کلیدی:

مقدمه

علوم تجربی قرار گرفته و در سییال های اخیر بیش از گذشییته مورد توجه دانشییمندان قرآن کریماعجاز علمی

شبهات فراوانی بر علیه اعجاز علمی سالم شمنان ا ست د شده ا شدن افراد زیادی سلمان قرآن کریمموجب م

)جنین انسان( بررسی وسپس با حیطه انسان شناسی اعجاز علمی در شبهات مطرح کرده اند در این مقاله ابتدا

به صورت اجمالی و تفصیلی ارایه می گرددو بیان اعترافات دانشمندان ، پاسخ های دقیق علمی

رشد انسان )جنین( الف(شبهات

ی علقهامعنشبهه به .1

1«کرد خلق ایبسته خون از را انسان ؛ خلق الإنسان من علق»

شده ترجمه کرده شده یا لخته سته سالمی علقه را به معنی خون ب سرین و مترجمین ا ی اند در حالبهترین مف

اه گچیا همان جنین هی (موروال) وگرددتبدیل نمی (خون بسییته یا متراکم)گاه به ن در رحم مادرش هیچکه جنی

ویزان اسیییت ترجمه آای از معجزه سیییازان علقه را به معنای زالو یا چیزی که البته عدهو نیسیییت ن(لخته خو )

یم که این نکته نیز از نظر علمیکنای تبدیل میشییده (گوشییت جویده)گوید پس از علقه به قرآن میو کنندمی

و یک سخن نادرست است

مضغه یامعنشبهه به .2

یه گوشت جویده شده استوشب که گوشت از ایقطعه یعنی لغت در: مضغه

گویند در پایان هفته سوم بارداری شکل جنین شبیه مضغه است و با چشم غیر مسلح دیده معجزه سازان می

ست بدانید در زم و شود می شده ولی اندازه اش الزم ا شکیل 5/1ان مذکور جنین با وجود اینکه مغز و قلب او ت

5(، آیه 19و علق )1


تی قطعه گوش ) گوید مضغه متر است و اصال شبیه گوشت جویده شده نیست و حتی طبرسی می میلی 5/5ی ال

دهد از نظر سیانتیمتر و این نشیان می 3الی 5یعنی حداقل قطعه گوشیتی (ای که انسیان بجود اسیت به اندازه

.تواند درست باشدای هم نمیندازها

شیرازی در این باره می اهلل آیت شت قطعه یک شکل جنین کم کم»د: سن ینومکارم ودخ به شده جویده گو

لهمرح یا گاستروالسیون مرحله معادل مرحله این«و باشد مشخص آن در بدن مختلف اعضای آنکهبی گیردمی

ست زاینده هایالیه تمایز شروع می سو هفته از که ا سه الیه دا ودش م صبی ردجنین ستم ع سی در این مدت

دین و ب دکنو قلب شروع به زدن می ردهکه و در انتهای هفته سوم خون جریان پیدا ردکشروع به تشکیل شدن

س ترتیب اولین اندامی که به مرحله فعالیت می ستم قلبی در ستو -سی اول ؛ در هفته چهارم و پنجم عروقی ه

مراکز( 15-1 هفته) ماهگی سه در وشود می ده و سپس گوشت روی آن پوشانده ش ن در مضغه ایجاد ستخوا ا

عضالنی ؛ سیستم بعد هایماه در وشودمی ظاهر دراز هایاستخوان و جمجمه در مخصوصا اولیه سازی استخوان

گیرندهای ساخته شده را میت روی استخوانعضال و ایجادشده

نوسنظریات جالیشبهه با

عنوان یکی از مراحل تکامل جنین در رحم یکی از باورهای بسییار رایش مردمان قدیم )تبدیل شیدن به خون( به

ارسطو معتقد بود :بوده است که از نظریات ارسطو و به خصوص جالینوس پزشک شهیر یونانی گرفته شده است

شدن نطفه صل می که جنین از آمیخته سان جالینوس از دیدگاه ...شود ی مرد با خون قاعدگی زن حا شد ان ر

:باشدبه طور خالصه شده به صورت زیر می دارد که مرحلهچهار

نطفه تشکیل و1

خون تشکیل و5

مشاهده اعضای بدن به صورت کلی و تکامل نیافته و3

گوشت رویش های درخت سپس ها مانند شاخهاستخوان رشد و0

سرانجام، موجود جنین به یک کودک شود که بقراط حکیم نام یافته تبدیل می تکاملپس از این چهار مرحله

و این مرحله را نوزادی گذاشته است

دقیقا دانش جالینوس بوده پیامبرمومنون بیندازید تا ببینید دانش سیوره 10یه آحال خودتان نگاهی دوباره به

واست که البته امروز مردود شده است

1دیدگاه باسیم موسالمشبهه با

درباره تاثیر عقاید جالینوس در قرآن چنین است 5کمبریش هبخش مطالعات خاورمیانه در دانشگا مدیر ایشان که

:نویسدمی

یابیم با گزارشات پزشکی جالینوس دراین باره کامال مراحل تکامل جنین که در قرآن و حدیث برای مومنان می

سطا از این تطبیق می سلمان قرون و شمندان م ست که دان شکی نی الب این جو اندتطابق کامال آگاه بوده کنند و

ست که سرجیوس و 59ا سط راهبی به نام ششم میالدی )قرن قبل از تولد محمد( تو کتاب جالینوس در قرن

ست به سترش پیدا کرده بوده ا ست و این نظریه در ایران گ شده ا شوری ترجمه سریانی به زبان آ سیحیان م

Basim Musallamو 1

Cambridgeو 5


صوص اینکه در روایات شکی آخ ست پز ستان (ماهر به نام )الحارث ابن کلده ثقفیمده ا صحاب و دو یکی از ا

وشاپور تحصیل کرده استمحمد بوده است که در گندی

بر طبق علم پزشکی جنین رشدمراحل

وشودماده رفتن به داخل رحم میآ «زیگوت»دو روز پس از عمل لقاح سلول تخم -1

شود چهار روز سلول تخم هر دوازده ساعت تقسیم می کشد وارد رحم شود و درطول این چهار روز طول می -5

وشودو تکایر می

ل و شام «بالستوسیست »شش روز پس از لقاح مجموعه سلولی کروی شکلی که درونش حفره مانند است -0

وشودنام دارد وارد رحم می «موروال»صدها سلول است که

شوند که همان سلولهای بنیادین ل نامیده میبالستوسیست هستند توده داخلی سلو سلولهائی که در داخل )

(هستند

ده الی دوازده روز پس از عمل لقاح عمل القا انجام شییده اسییت )موروال در یکی از چین خوردگی های رحم -0

ین عمل آیدو که اجایگزین شده و به تدریش بین جنین و بدن مادر ارتباط ساختمانی و فیزیولوژیکی به وجود می

وردالقاء نام دا

ا ب دهندها با تکایر خود به دیواره رحم )آندومتر( نفوذ کرده و جفت را تشییکیل میقسییمتی از این سییلول -9

.گرددتشکیل جفت، تغذیه جنین توسط جفت آغاز می

ها میان خون مادر و خون جنین و نیز دفع دی اکسییییدکربن از عمل انتقال اکسیییی ن، مواد غذائی و پادتن و 5

شیییودمدن دو سیییرخرگ و یک سییییاهرگ در بند ناو ایجاد می آبوجود صیییل به جفت با طریق بند ناو مت

کنند و نیز رگهای خونی های تنفس و هاضییمه رشیید میبیسییت و یک روز پس از عمل لقاح مغز و دسییتگاه -8

وشوندتشکیل می

ز شروع به تپشگیری کرده و با رشد سریع در بیست و دومین رو هجده روز پس از لقاح قلب شروع به شکل -1

وکندمی

وکنندگیری میها، و سیییسییتم تنفسییی شییروع به شییکلها، گوشبیسییت و هشییت روز پس از لقاح چشییم -14

وکنندسی و پنش روز پس از لقاح دست ها و پاها شروع به رشد می -11

وچهل و دو روز پس از لقاح اسکلت غضروفی بدن کامل و امواج مغزی قابل ثبت است -15

شش روزپس از عمل لقاح اندام پنجا -13 شکل می ه و صورت سر و ظاهر ضا مال ناخن ها، شتر اع ها گیرد و بی

وشوندتشکیل می

ها تشیییکیل شیییده طوری که همه اندامش واضیییح و قابل تشیییخیص باشییید روز تمامی اندام 98پس از -10

شروع می سیستم های بدن شود و تا اخر ب در این مرحله جنینی به پایان میرسد و مراحل رویانی ارداری رشد

وشودانجام می

.تواند حرکت رویان را احساس کندچهار الی پنش ماه پس از لقاح مادر برای اولین بار می -15

شبهه بر تشکیل گوشت و استخوان و3


ها و اندامهای مختلف جنین هستند و سلولهای بنیادینی که در داخل موروال وجود دارند، منشأ ساخت دستگاه

ستخوان یری غضروو گشکل سیستم ها و ماهیچهها و ا ضمه و ها و های مختلف بدن مانند دستگاه تنفسی و ها

رودومی پیش موازی و همزمان صورت به …عصبی و

ها توسط بافت مزودرم در داخل بدن ها و استخوانمؤمنون خیلی تفاوت داردو غضروو سوره 10و لذا با بیان آیه

و تبدیل آن به استخوان و سپس (مضغة )قاد به وجود یک تکه گوشت جویده شده گیرند و اعتجنین شکل می

.باشدرویش گوشت بر روی آن یک باور کامال اشتباه و نشانگر دانش جالینوسی همان عصر محمد می

ات موریس بوکای ینظر شبهه بر .4

ص یکی از سالم یت هایشخ شد که موریس بوکای حامی ا س ، آبا جعل کردن می با وره مومنون را علمییات

شان شده تعبیر می :ددهمین شده یا لخته سته سرین مختلف خون ب این .کنندعلقه را همواره مترجمین و مف

نکند که جنی در حالی است که برخالو دانش جالینوسی گسترش یافته در عصر محمد دانش امروز تایید می

.گرددتبدیل نمی (خون بسته یا متراکم)گاه به هیچ

( ا آویزان استیچسبد چیزی که می) ادعا کرده است که این واژه را باید (قرآن و علم)ریس بوکای در کتابش مو

یه را بتواند علمی کند با ترجمه بوکای باید گفت که بهترین مترجمان و مفسیییران قرآن آترجمه کرد تا شیییاید

سته »به « علقة»ی ی واژههمه در ترجمه شتباه بوده «خون ب شده که این در ا شکار شتباه هنگامی ا اند، و این ا

«معجزه»نچه در این میان باید آ .)یعنی خون بسییته شییده( از لحاو علمی نادرسییت اعالم شییده اسییت ترجمه

وباشندچون بوکای می خوانده شود، آیات قرآن نیستند، بلکه تفاسیر و ادعاهای افرادی

چسیییبد( و همه )یعنی فرض کنیم علقه = چیزی که می گوید حال بیایید فرض کنیم که بوکای درسیییت می

ه اش ب بینیم که منظور او جنینی اسیییت که در حالت اولیه مترجمین در اشیییتباهند با مطالعه کتاب بوکای می

داند و پس از گردد ولی باز مشییکلی که هسییت قرآن حالت علقه را حالتی موقت می ی رحم متصییل میدیواره

ست که جنین در کل مدت جنینی به رحم ا این در حالی وکندت مضغه توصیف میحالت علقه جنین را در حال

وشودچسبیده است در حالی که تعبیر قرآن از علقه یک حالت موقتی است که به مضغه تبدیل می

)شباهت به زالو( "کیت مور"ات دکتر ینظر شبهه بر .5

صیالت در زبان و ادبیات شتن تح ست که علقه به معنای زالو یکی دیگر از افرادی که بدون دا عربی ادعا کرده ا

دکتر (میلیمتر است 3-5روزگی شبیه زالو است)اندازه جنین در این زمان 53باشد و گفته است جنین در می

و باشددکتر بازنشسته کالبد شناسی می است که "کیت مور"

شان می 53در 1اکس ری هاینچه که عکسآولی شیار ع روزگی جنین ن ستون فقرات جنین در این صبی دهد

چنین، جنین در این زمان ای اسیییتو همکه بدن زالو مطلقا فاقد چنین وی گی مرحله هنوز باز اسیییت درحالی

یک کیسیییه یده نمی ی زردهدارای قا در زالو د به آن نیز مطل که مشیییا شیییودی شیییکمی بزرگ اسیییت

ی های غیر واقعی کنند چگونه به ترجمه و تفسیر ای را هرجور هست علم یهآخواهند بینیم که کسانی که می می

5ویاتی علمی و ماورایی جلوه دهندآزنند تا شاید بتوانند سخنان عربی بیسواد را دست می

X-rayو 1

http://quranscientificproblems.blogspot.comو5


شبهه به معنای امشاج و9

یعایه فجعلناه سییمإنا خلقنا الإنسییان من نطفة أمشییاج نبتل» :کنندمی اسییتناد آیه این به اسییالمی بازانمغالطه 1«ایمایم، و او را شنوا و بینا ساختهایم و به آزمونش کشاندهاى آمیخته آفریدهفهنط از را انسان ؛ ما بصیرا

از املک بطور باال در شده نوشته یآیه بر بنا و قرآن قول به که اینطفه کند،می را نطفه وصف اینجا در قرآن

ست مرد شکیل خالص ایماده از و شود می ریخته زن مرح در و ا شده ت صور و ن سته در می ب آید، در ت خون ب

سلمانان مغالطه شاره اینجا برخالو ادعای م ستناد اینان به کلمه ای به نقش زن نمیباز هیچ ا شاج ا کند؛ ا ز ی ام

صل به معنی ترکیب رن ست، این کلمه در ا شه مشش ا ست و برخی نیز می ری و زی که از ترکیب دگویند چیها

ورن سرخ و سفید به دست آید

حمرۀ وبیاض، ووو ما اختلط من والمشیش: کل لونین اختلطا، و قیل: هو المشش والمشش والمشش»

شش شیش "بینهما: "م شش "خلطو وشیء م هو کل وبفتح فسکون وکسر "کقتیل وسبب وکتف فی لغتیه "وم

« ووو اختلط من حمرۀ وبیاض لونین اختلطاو وقیل: هو ما

ست شده معنی نیز مختلط چیز هر معنی به همچنین و این زمینه، منظور در قرآن آیات سایر به توجه با که ا

:گرددمی( علق) قرمزی بعدا که هست سفیدی نطفه مایع در که است این قرآن

های جنینپردهشبهه بر .7

سوره مومنون آیه ست : 10در سته سپس ما نطفه را به چنین آمده ا اى درآوردیم و بعد صورت )علقه( خون ب

ست تبدیل کردیم، و بعدا آن را به شت جویده ا شبیه گو ضغه( که سته را به )م ستخوان این خون ب صورت ا

.ها گوشت پوشاندیمردیم، و از آن پس بر استخواندرآو

ست که این آیات این شبهه شاره قرآن ربطی به پرده و غیر پرده ندارد، ا سان یگانه سه خلقت مراحل به ا ار ان

:آفرید بدبوئی، گل از ابتدا را او ،(خودش دید از)دارد

5«که انسییان را از چکیده گل آفریدیم راسییتى به و ؛ ة من طینولقد خلقنا الإنسییان من سییلال» ( اول مرحله

ثم جعلناه نطفة فی قرار » او را بصییورت نطفه ای در جایگاهی امن )رحم( و اسییتوار، قرار داد: دوم ( مرحله

3«ایگاهى استوار قرار دادیمج در اىنطفه صورت به را او اهآنگ ؛ مکین

س سته( ( وممرحله ضغة عظاما »: تبدیل به علقه )خون ب ضغة فخلقنا الم ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة م

سن الخالقین شأناه خلقا آخر فتبارک الله أح سونا العظام لحما ثم أن و سته ب خون صورت به ار نطفه آنگاه ؛ فک

سته خون سپس شت صورت به را ب شت سپس و درآوردیم، پاره گو ستخواندار را پاره گو بر آنگاه و کردیم ا

بهترین هک خداوندا بزرگا آوردیم، پدید دیگر آفرینشى صورت به را آن آنگاه پوشاندیم، گوشت اىپرده استخوانها

0«است آفرینندگان

یمعجزه حساب به را این اسالمی گرانمغالطه از وکه برخیدایش انسان از دید قرآناین است مراحل سه گانه پی

ونیست بیش ایخرافه بیان فقط و ندارد معجزه به ربطی شودمی مشاهده که گونههمان !گذارندمی قرآن علمی

5(، آیه 59و انسان )1 15(، آیه 53و مومنون )5

13و همان، آیه 3

10 آیه و همان،0

http://www.maajim.com/%D9%85%D8%B4%D8%AC

http://www.maajim.com/%D9%85%D8%B4%D8%AC


شبهاتب ( پاسخ

کریم قرآن علمی اعجاز به جهان دانشمندان اعتراو

رین آزاد اندیش غربی به معجزه بودن قرآن اعتراو می کنند و باطل بودن ادعاهای بعضییی دانشییمندان و متفک

سه در بخش شمندان را در شان می دهند و عظمت و حقانیت قرآن را اثبات می کنند اعتراو دان دشمنان را ن

بررسی می شود:

معجزه بودن قرآن کریماعتراف به الف (

ویپرفسور هانری کربن، اسالم شناس فرانس -1

کرد بشییر را به علم دعوت خرافی بود و اگر قرآن او وحی الهی نبود، هرگز جرأت نمی )ص(اگر اندیشییه محمد»

اند تا آن جا که در قرآن و قرآن به دانش دعوت نکرده )ص(کندو هیچ بشییری و هیچ طرز فکری به اندازه محمد

1«استنهصد و پنجاه بار از علم و فکر و عقل سخن به میان آورده

جان دیون پورت -5

ست که محمد » شده ا شناخته سالتش اعالم نمود و قرآن تا آن حد معجزۀ جاوید آن را دلیل قوی و مؤید ر

ترین مردان آن روز عربسییتان را به مبارزه دعوت نمود تا یک سییوره مانند قرآن بیاورندو ووو کلیهآشییکارا فصیییح

5«وشودگذاری حل میقانون همین منبع و مصدر مسایل حیاتی و مالی با اجازه

لیبون، دانشمند فرانسوی -3

قرن از نزول آن نتوانسییته کوچکترین خللی در آن ایجاد 10در عظمت و جالل قرآن، همین بس که گذشییت »

3«وکندو اسلوب بیان و کلمات قرآن چنان تازه و شیرین است که گویی دیروز پیدا شده است

ینسون دکتر فلیپوکو هتی، استاد دانشگاه پر -0

0«وقرآن کالم خداست ووو و اگر سراسر اهل عالم جمع شوند همانا از آوردن مال آن عاجز خواهند ماند»

پرفسور مری گلیورد دورمان، دانشمند و خاورشناس -5

ست بودن ادعای محمد قرآن معجزه» شاهد بر را ست جاوید و سمتی از جنبه )ص(ای ا ی اعجاز آن مربوط به ق

5«وباشدآن میسبک و اسلوب انشای

مطابق علم بودن قرآن کریماعتراف به ب (

ناپلئون بناپارت -1

دار سییعادت بشییر اسییتو امیدوارم آن زمان دور نباشیید که من بتوانم همه دانشییمندان و قرآن به تنهایی عهده»

صیل صول قرآن مج تح ساس ا شورها را با یکدیگر متحد کنم و نظامی یک نواخت، فقط بر ا د یکردگان تمامی ک

9«ورساند، تشکیل دهمکه اصالت و حقیقت دارد و مردم را به سعادت می

آلبرت اینشتاین، فیزیکدان معروو -5

114و همان، ص1

03و همان، ص5

948ندان جهان ، صو اسالم از دیدگاه دانشم3 501نصراهلل، نیک بین، اسالم از نظرگاه دانشمندان غرب، صو 5

00ص، و خیراهلل مردانی، اعترافات دانشمندان بزرگ جهان133، ص1358و علی، عطایی اصفهانی، تابش اسالم در اروپا، قم: 5

وCourville, Mathieu, the Next Step in Studying Religion, Continuum International Publishing Group, Uk , 5445 و9


شر را به راه راست راهی که قرآن کتاب جبر یا هندسه یا حساب نیست، بلکه مجموعه » ای از قوانین است که ب

1«وکندترین فالسفه دنیا از تعیین و تعریف آن عاجزند، هدایت میبزرگ

ریتو بنورث -3

5«وعلوم طبیعی، فلکی و فلسفه از قرآن اقتباس شده است و دانشمندان مدیون قرآن هستند»

کنت ادوارد گیوجا، دانشمند ایتالیایی -0

من در پیرامون ادیان قدیم و جدید، تحقیق فراوان نموده و آنها را با دقت مورد مطالعه قرار دادم تا در نتیجه »

ه یگانه آیین آسییمانی و حقیقی اسییالم اسییت، و کتاب آسییمانی این دین قرآن مجید، تمام به دسییت آوردم ک

دهد و رهبری های مادی و معنوی بشییر را تضییمین کرده و او را به کلمات اخالقی و روحی، سییوق مینیازمندی

3«ونمایدمی

هربرت جورج ولزز، دانشمند انگلیسی -5

آن با تمدن بشر پیشرفت داشته باشد باید که دین اسالم را اختیار هر کس بخواهد دینی اختیار کند که سیر»

0«ونماید و اگر خواهد که معنی این دین را بیابد به قرآن مراجعه کندو ووو قرآن کتابی است ابدی و جهانی

تاثیر قرآن کریم بر پیشرفت علمی اعتراف به ج (

جومو رود ویل، اسالم شناس انگلیسی و1

مقدمه ترجمه قرآن چنین نوشییته اسییت: اروپا باید فراموش نکند که مدیون قرآن اسییتو م در1859در سییال »

5«وگر ساختهمان کتابی که آفتاب علم را در میان تاریکی قرون وسطی در اروپا، جلوه

ژوزو هوردویش، خاورشناس و5

می و پدید آوردن قرآن عامل بسییییار شیییگرفی در باال بردن فکر مسیییلمانان بودو قرآن آنان را به تحقیقات عل

9های اروپایی گردیدوها سوق دادو قرآن موجب و انگیزه پیشروی مسلمانان، در سرزمیناندیشه

فردریش دیتریشی، اسالم شناس و3

همین علوم و معارو مسلمین بود که اروپا را در قرن دهم میالدی جلو برد ، همان علومی است که سرچشمه »

5«وجهت به اسالم مدیون است آنها قرآن کریم بود و اروپا از این

پاسخ های اجمالی

شییبهه کننده نتوانسییته خشییم خود را از حقانیت قرآن پنهان کند برای همین از الفاو بی ادبانه مال عربی و1

شمندانی که به اعجاز قرآن اعتراو نموده اند را مغالطه باز و مغالطه سالم بکار برده و دان سواد به پیامبر ا بی

این رفتار غیر اخالقی نشانه ضعف دشمنان استو گر خطاب می کند و

.Courville, Mathieu, the Next Step in Studying Religion, Continuum International Publishing Group, Uk , 5445 و1

150.19 و544دانشمند جهان، ص 110و محمد مهدی، علیقلی، قرآن از دیدگاه 5

9، ص53، شماره 1385، فصلنامه نامه جامعه، مرداد «ن جهان درباره شخصیت پیامبر اعظم نظریه دانشمندا»محمود، مهدی پور، و 5

93، ص1319و موسی، موسوی، آن چه باید از قرآن بدانیم، چ اول، قم: ابوالحسنی، 0

شمندان غرب، چاپ اول، 5 سالم از دیدگاه دان صر اهلل، نیک بین، ا ستران ، زندگانی م 05، ص1305و ن جا، حمد ، ترجمه )کیانوش حشمتی(، بی و کارن، آم 34و خیراهلل، مردانی، اعترافات دانشمندان بزرگ جهان، ص 55ش، ص1383انتشارات حکمت،

و همان 9

95تا، صجا، انتشارات آئین جعفری، بیو خیراهلل، مردانی، اعترافات دانشمندان بزرگ جهان، بی5


برخی مترجمین به خصییوص مترجمین متقدم و قدیمی براسییاس لغت واژه علقه را به معنای خون بسییته و5

کند در حالی که اگر اند و شییبهه کننده بیشییترین حمله و شییبهه را به معنای خون بسییته میترجمه کرده

اشکال به مترجم خواهد بود نه قرآنوترجمه علقه به خون بسته اشتباه باشد

ویزان اسییتآزالو یا چیزی که شییبیه معنایکند که برخی مترجمین علقه را به شییبهه کننده اعتراو می و3

کند در حالی که از نظر علمی شیییباهت جنین به اند ولی هیچ دلیل بر رد این مطلب ارایه نمیترجمه کرده

امری مسلم و حتمی استوزالو اثبات شده است و آویزان بودن جنین

ضغه شبهه کننده به واژه و0 شکال می گوشت جویده و ترجمه آن به م گیرد در حالی که جنین در بخشی از ا

دوران خود چنین حالتی دارد و شکل خاصی نداردو

یی از هاداند ولی برای اثبات مطلب خودش بخششییبهه کننده کالم قرآن را برگرفته از نظریه جالینوس می و5

چسباند تا مشابه دیدگاه قرآن شود کند و آنها را به هم میجالینوس را به صورت دلخواه انتخاب می مطالب

درحالی که دیدگاه جالینوس کامال با بیان قرآن متفاوت استو

خواهد حارث ابن کلده واسییطه در انتقال نظریه جنین شییناسییی جالینوس معرفی کند شییبهه کننده می و9

اند با توجه به ضعف دیدگاه علمی جالینوس مورد سابقه علمی او تردید نموده محققین در درحالی که برخی

تواند منبع جنین شناسی متکامل قرآن باشدونمی

شان می دهد و5 شت را همزمان بیان می کند ولی دقت علمی ن ستخوان و گو شکیل ا شبهه کننده مراحل ت

شدوتشکیل غضروو های استخوان ساز قبل از تشکیل ماهیچه ها می با

شبهه کننده مراحل جنین را بیان می 5 و8 سعی می و شان دهد در کند و حالی کند عدم تطابق آن رابا قرآن ن

که قرآن فقط به برخی مراحل مهم اشاره دارد و همین مراحل قرآنی با رشد جنین مطابقت داردو

قرآنی ارایه شده از اعترافات مهمی است که در مورد جنین شناسی موریس بوکای و کیت مورعلمی نظرات و1

صیت علمی می شخ شبهه کننده به جای ارایه دلیل علمی به تخریب این دو ست و پردازد و آنها را مدافع ا

کندوکند و فاقد صالحیت بیان میاسالم معرفی می

کند که حالت علقه موقتی اسییت شییبهه کننده که ناتوان از پاسییخ علمی به موریس بوکای اسییت اعالم می و14

جنین با دیواره رحم باید قطع شود در حالی که لزومی در قطع ارتباط جنین در تحوالت بعدی ارتباط پس

گذارد و سییپس به آن اشییکال نیسییتو در واقع شییبهه کننده دیدگاه اشییتباه خودش را به حسییاب قرآن می

گیردومی

دن به معنای ه ش کند و گویی بازنشست معرفی میبازنشسته کالبد شناسی را « کیت مور»دکتر شبهه کننده و11

اتمام دانش و علم است و

کند در حالی که ایشیییان بحث را فاقد دانش و علم ادبیات عربی بیان می« کیت مور»دکتر شیییبهه کننده و15

اند و از جنین شیییناسیییی را از جنبه علمی ارایه کرده و محققین قرآنی ترجمه و شیییرح قرآن را بیان کرده

اندومی قرآن رسیدههمکاری این دو گروه به نتیجه اعجاز عل

کند با ترفندهایی غیر علمی اعجازعلمی قرآن را زیر سوال برده و به چالش بکشاند و شبهه کننده تالش می و13

ودهدچون دلیل کافی ندارد اشکاالت مربوط به مترجمین و مفسرین را به قرآن نسبت می


سوال مطرح می سی ندا البته این شنا صیالت جنین شبهه کننده که تح سیر قرآن ندارد شود صص تف رد و تخ

پردازد؟؟چگونه به شبهه افکنی می

پاسخ های تفصیلی

پاسخ شبهه علقه .1

خون بسته، زالو، ؛ آن معانیو در اصل به معنای چیزی است که به چیز باالتر آویزان شودو « علقه»جمع « علق»

1چسبد،وخون منعقد که در اثر رطوبت به هر چیز می

شود و خود را به است که از ترکیب اسپرم مرد با اوول زن حاصل و به رحم زن داخل می اییآویزههمان « علق»

سلولی آغاز می آن آویزان می ستن نطفه مرد به تخمک زن، تکایر صورت یک توده کندو پس از پیو شود و به

گزیند، یعنی می هگویند( و در رحم الن5آید )در اصییطالح به آن مروال سییلولی که به شییکل توت اسییت در می

کنند و به آن آویزان )نه کامال چسییبیده به رحم( های تغذیه کننده به درون الیه مخاطی رحم نفوذ میسییلول

3بیان کرده استو« علق»شوندو قرآن این مطلب را با واژۀ می

«علق»خصوصیات

0چسبنده بودنو 1

آویزان شدن به جداره رحمو 5

:شباهت به زالوو 3

5کندوچسبد و از خون تغذیه میحم، زالو وار به رحم مینطفه در ر (1

شییود تا اینکه خون در موضییع منعقد نشییود و ترشییح می « هپارین»ای به نام زالو ماده مانند جنین (5

9پذیر باشدوتغذیه

5شکل علقه مانند زالو است و این حالت در چهار هفته اول ادامه داردو (3

شکی در سأله 10با توجه به محدودیت علم پز ست که توان ازاعجازمذکور را می قرن پیش، م علمی قرآن دان

قرن کشف شده استو 10بعد از

مضغهپاسخ شبهه .2

ضغه » واژه ست، به عبارت دیگر به قطعه « م شده ا شت جویده شت گفته در لغت به معنای غذا و یا گو ای از گو

8شود که گویا جویده شده استومی

سان از هنگام لقاح سپس در رحم تا 9تخمک و کرمک تا لحظه جایگزینی در رحم جنین ان ست، روز در راه ا

شد خود ادامه می صورت آویزک )علق( به ر سلح به چهارده روز به شم غیرم سوم بارداری با چ دهد و از هفته

ادهم ذیل قرآن، قاموس و علی اکبر، قرشی، « علق» ماده ذیل المفردات، حسین، راغب اصفهانی،، و صکریم، قرآن کلمات فی التحقیق مصطفوی، و حسن، 1

«علق» Marulaو 5

89 قرآن، مترجم )علی چراغی(، تهران: انتشارات حفظی، ص در طب و عبدالحمید، دیاب،3

159 ، ص55 نمونه، ج تفسیر شیرازی، مکارم و ناصر،0

11 ، ص1355قرآن، تهران: انتشارات سبحان، چاپ اول، انگیزتشگف مطالب نجفی، و گودرز،5 114 ، ص11 دانشگاه، ج آخرین پیامبر اولین ن اد،و رضا، پاک9

185 سعیدی(، بیجا، انتشارات برهان، ص مترجم )غالمرضا قرآن، علمی معجزات یا جدید طب و اسالم عبدالعزیز، و اسماعیل پاشا،5

150 ، ص11 ج الکریم، القرآن کلمات یف التحقیق مصطفوی، و حسن،8


ادامه های زاینده )مضغه( تا ماه سوم بارداری شودو گذراندن دوره تمایز الیه صورت گوشت جویده شده دیده می

1ویابدمی

:«مضغه»ت حاال

مخلقه (1

غیرمخلقه (5

تفسیر حاالت مضغه

5الخلقه باشدویا ناقص جنین کامل (1

3مقصود از مخلقه، مرحله تصویر جنین استو (5

0مخلقه، همان مضغه شکل یافته و متمایز استو (3

به صورت گوشت ،های پزشکی هماهن است و جنین در هفته سوم به بعد مضغه، مخلقه و غیرمخلقه، با یافته

ودشوکوبیده معرفی می

که در برخی از اقسام مضغه، مقدرات و کیفیت خصوصیات کامل است است به این معنی« مخلقه و غیرمخلقه»

5و در اقسام دیگر کامل نیستو

تشکیل استخوان و گوشتپاسخ شبهه .9

:پذیردسازی به دو صورت انجام میاستخوان

سازی داخل غشاییاستخوانو 1

سازی داخل غضروفیوو استخوان5

شییود، به طور موقت و به تمامی از نوع نابالغ یا اولیه اسییتخوانی که به گونه ابتدایی در بدن جنین تشییکیل می

ستخوانی جنین پس از تولد به تدریش از بین می ستو بافت ا شکیل ا ستخوان بالغ یا ثانویه ت رود و به جای آن ا

ستخوانی این است که این بافت از ابتدای تشکیل تا پایان عمر دو فعالیت متضاد نکته جالب در بافت ا گرددومی

9وسازی و تخریب استخواندارد: استخوان

های غضیییروفی و اسیییتخوانی از الیه میانی جنین توان گفت که: سیییلولدر نتیجه با توجه به مطالب علمی می

های استخوانی و غضروفی با دو الیه آیندو پس سلول ای و پوستی پدید می های ماهیچه)مزودرم( زودتر از سلول

شیده می سلول دیگر جنین )اکتودرم و اندردرم( پو ستی روی آن های ماهیچهشوند و ها را مانند لباس ای و پو

5های علمی با مطالب قرآنی هماهن است و نشان از شگفتی علمی قرآن داردوپوشانندو این یافتهمی

018 ، ص5 ج قرآن، علمی اعجاز در پ وهشی اصفهانی، و محمد علی، رضایی1

50 ، ص10 ج نمونه، تفسیر شیرازی، مکارم و ناصر،5

300 ، ص10 ج القرآن، تفسیر فی المیزان طباطبایی، حسین، و محمد3 338 قرآن، ص معارو یزدی، مصباح تقی، و محمد0

544 قرآن، ص علمی اعجاز در پ وهشی اصفهانی، محمد علی، رضاییو 5

ضایی، 9 ضا، ر سن ر شکی شگفتی و ح صفهانی(، بی قرآن در پز ضایی ا شارات پ وهش کریم، مقدمه )محمد علی ر ، نرم افزار 1388های علوم قرآن، جا، انت

01-05 مجموعه آثار محمد علی رضایی اصفهانی، صلبنان: انتشییارات –القرآن، بیروت طب علم من عدنان، شییریف، و 549-513 ، ص5 قرآن، ج علمی اعجاز در پ وهشییی نی،اصییفها و محمد علی، رضییایی5

سالمی، ص 1115للمالیین، شکاۀ االنوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم ا صر، و 51 م، نرم افزار م سیر شیرازی، مکارم نا و 515 ، ص10 ج 10 نمونه، تف

81 قرآن، ص در طب عبدالحمید، دیاب،


ر موریس بوکایدکتپاسخ شبهه نظریات .4

صیت دکتر شخ سخ تخریت شود که موریس بوکایدر پا شان ارایه شتری از ای شناخت بی س موریدکتر الزم

به عنوان پزشیییک 1153 وی در سیییال باشیییدومی (دسیییتگاه گوارش) گاسیییتروانترولوژی بوکای متخصیییص

بر روی ، مصرشناسی جامعه فرانسوی موریس بوکای عضو وتعیین شد عربستان سعودی ملک فیصل خانوادگی

وقرآن کریم بود و لذا اسالم آورد متنمطابق با داد کهانجام یجسد فرعون مطالعاتبر طبق تحقیقات علمی از میان معانی مختلفی که مترجمین و مفسییرین قرآن بیان کرده دکتر موریس بوکای

شبهه کن ست و سبنده بودن ا ست آورد که همان چ سته آن را انکار اند معنای دقیق علقه را به د نده چون نتوان

کند علقه را امری موقتی بیان کرده اسییت در حالی که متن قرآن و یا مترجمین و مفسییرین قرآن ، علقه را نام

مرحله ای از رشد جنین بیان کرده اند و کسی معتقد به قطع ارتباط جنین بعد از تبدیل شدن به مضغه را بیان

نکرده است و

دکتر کیت مور کتر دپاسخ شبهه نظریات .5

صیت شخ سخ تخریت شان دکتر کیت موردر پا شگاه تورنتو، رئیس باید گقت که ای ستاد دان شناس و ا کالبد

پیشین انجمن کالبد شناسی کانادا، رئیس آناتومی بالینی آمریکا، جانشین رئیس مرکز علوم پزشکی در دانشکده

وبوده است 1180تا 1159های طی سال کالبدشناسی پزشکی و صاحب کرسی

شان شد تا در مورد آیاتی که چهارده قرن پیش در مورد دنیای جنین در ای سعودی دعوت ستان شور عرب به ک

قرآن آمده و یا احادیای که در این باره از پیامبر اسییالم روایت شییده اسییت، نظرات خود را ارائه دهدوو او پس از

و شییگفت زده شیید که گفت امکان ندارد که این کتاب بررسییی آیات قرآن در مورد جهان جنین چنان حیران

یتوسط فردی و یا افرادی در چهارده قرن پیش نوشته شده باشد بلکه این کالم خداوند است که آگاه به همه

امور اسیییتو دکتر کیت مور آیاتی از قرآن در مورد جهان جنین را مورد برسیییی قرار داد و برای تعدادی از آنها

وای به چاپ رسانده استا دانش امروزی ارائه داده است و در مقالهتفاسیری منطبق ب

همانند زالو به رحم آویزان می شییود و همین برای اثبات اعجاز علمی جنین اثبات می کند که دکتر کیت مور

شکم می پردازد در حالی ولیقرآن کفایت می کند ستون فقرات و شبهه کننده به دو تفاوت جنین و زالو در

کامال مشخص است که شبهه کننده اشکالی مفسرین نگفته که جنین زالو استو و کسی از دکتر کیت موره ک

نداردو دکتر کیت موربرای گفتن بر علیه نظریات

پاسخ شبهه امشاج .6

صیرا » سمیعا ب شاج نبتلیه فجعلناه سان من نطفة أم سان را از نطفه مختلطى آفریدیم، و او را ما ا؛ إنا خلقنا اإلن ن

«مى آزمائیم، و لذا اورا شینیوا و بییینیا قیرار دادییم

ست « مخلوطی از آب و زن و مرد»امشاج : ابن عباس ست و این »طبرسی: عالمه 1وا امشاج به معنای آمیختن ا

5«شودآیه به این معناست که آب زن و مرد به هم آمیخته می

، آستان قدس رضوی: بنیاد پ وهشهای 54 ج الجنان، مصحح )محمد یاحقی و محمد مهدی ناصح(، روح و الجنان روض و حسین بن علی، رازی ابوالفتوح، 1

51 ص ،1359اسالمی،

549 ص ،1350هشهای اسالمی، ، مشهد: بنیاد پ و9 مترجم )حبیب روحانی(، ج الجامع، جوامع تفسیر و فضل بن حسن، طبرسی، ترجمة5


شى بر وزن مریض( به معنى ) مشیش وزن نسش یا بر وزن سبب( یا جمع بر) مشش جمع امشاج »مکارم شیرازی :

بیییوده بیییاشد اوول و اسپر به اختالط نطفه مرد و زن و ترکیب نطفه مخلوط آفرینش انسان ازو ء مخلوط است

1به آن اشاره شده استوعلیهم السالم اجماال در روایات اهلبیتگونه که ن هماستعمالش در آب ذکوریت حیوانات عالمه طباطبایی: سپس ا صل به معناى آبى اندک بوده، و کلمه )نطفه( در ا

صلى غلبه یافته، و کلمه )امشاج( جمع کلمه )مشیش( و یا )مشش( ست بر معناى ا شا تولید مال ا ه دو ب -که من

شش -ه فتح سره دوم -و یا م ست، و اگر –به فتحه اول و ک سه کلمه به معناى مخلوط و ممتزج ا ست، و این ا

نطفه را به این صیییفت معرفى کرده، به اعتبار اجزاى مختلف آن و یا به اعتبار مخلوط شیییدن آب نر با آب ماده

ل این آمیختگی، صفات پدر و مادر، امشاج به معنای مخلوط شدن نطفه مرد و زن است و طبیعتا به دلی 2.است

وشوندمنتقل می

پرده های جنینپاسخ شبهه .6

)تاریکها( یاد نموده است، چون را بنام ظلمات است که جنین در سه پرده پوشیده است که آنها آمده قرآندر

یقت تأکید شییوندو علم امروزی هم به این حقاند که مانع رسیییدن نور و روشیینی به جنین میها طوریاین پرده

شکی به نام پردهداردو سه الیه ی داخلی میانی و خارجی که در پز شامل مزودرم و ، اکتودرم ) هایهای جنینی

یینهاتبه ، و با دید چشم است مشاهدهها تنها با تشریخ دقیق علمی قابل این پرده واست شناخته شده آندودرم(

سال 1044 ازکریم وز به آن پی برده است، ولی قرآن است که طب امر مطلبیاین شودو مییک پرده مشاهده

ست ، قبل سوره یاتاین آ این امر را تأیید کرده ا یخلقکم فی بطون أمهاتکم خلقا من بعد خلق فی »زمر: یدر

پس از آفرینشى هاى مادرانتانشما را در شکم ؛ فأنى تصرفون ظلمات ثلاث ذلکم الله ربکم له الملک لا إله إلا هو

ایى خد ،فرمانروایى از آن اوست ،خدا پروردگار شما گانه خلق کرد این است هاى سه آفرینشى ]دیگر[ در تاریکی

به پرده های جنین بوده و ربط 3«گردید میجز او نیسیییت پس چگونه ]از حق[ بر کامال مربوط یات به این آ ی

مراحل سه گانه خلقت مورد ادعای شبهه کننده نداردو

منابع

میکر قران و1

البالغه نهش و5

ش هیابن بابو و3 صحح:خل ،یصدوق(، محمد بن عل خی) صدوق، م سائل اهلل لیتوحید کز مر قاتیواحد تحق ،یم

.1310اصفهان، هیقائم ای انهیرا قاتیتحق

سلمان ن و0 صا ستم، یابن وراق، چرا م سعود ان سلمان ،یرمترجم: م سالم و م :کایمتحده آمر االتیا ،یباعنوان ا

م1115پرومته،

،ی: دار المدار االسالم جایب ،ییاکبر بابا یابوحجر، احمد عمر، التفسیر العلمی لقرآن فی المیزان، مترجم: عل و5

.تایب

.1383انتشارات حکمت، جا،یب ،یحشمت انوشیمحمد، ترجمه: ک یآمستران ، کارن، زندگان و9

33 انسان ص ، سوره55 نمونه، ج و ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر1

541 انسان ص ، سوره54 المیزان، ج و محمد حسین، طباطبایی، تفسیر5

9(، آیه 31و زمر )3


دفتر فرهن ،جایب ر،یدب اهلل حی، انجیل، قرآن و علم، مترجم: ذبتورات میان اى مقایسییه س،یمور ،یوکاب و5

یاسالم

ضا، ن اد، پاک و8 شگاه اولین ر شی : تهران ،1ج پیامبر، آخرین و دان سالم کتابفرو قاتی، واحد تحق1388 ه،یا

اصفهان هیقائم ای انهیمرکز را

گانیدانلود را تیسا ک،یارات الکترونو سه سال، انتش ستیب ،یعل ،یدشت و1

، چاپ پانزدهم، 11دورانت، مترجم:گروه مترجمان، ج لیتمدن و خیدورانت، تار ل،یآر مز،یج امیلیدورانت، و و14

یو فرهنگ یانتشارات علم ،جایب

یتهران: انتشارات حفظ ،یچراغ یطب در قرآن، مترجم: عل د،یعبدالحم اب،ید و11

س یراز و15 صحح: محمد ،یعل بن نیابوالفتوح، ح صح، یو محمد مهد یاحقیروض الجنان و روح الجنان، م نا

یاسالم یپ وهشها ادی: بن رضوی قدس آستان ،54ج

هیبنان: دارالشامل ،روتی، ب5ج ،ی، المفردات ، مصحح: صفوان عدنان داوود نیراغب اصفهانی، حس و13

و علوم قران ، مقدمه: محمد ریتفس یها انتشارات پ وهش ،جایب ،یپزشک های یحسن رضا، شگفت ،ییرضا و10

یاصفهان ییرضا علی محمد آثار مجموعه افزار نرم ،یاصفهان ییرضا یعل

وتایرشت، ب نیانتشارات مب ،جایبقرآن، یدر اعجاز علم یپ وهش ،یمحمد عل ،یاصفهان ییرضا و15

وتایبتهران، هیریمور ختهران: سازمان اوقاو و ا ،جایبقرآن، یعلم ریبر تفس ی، درآمد __________ و19

وی، قم: انتشارات اسالم14، جیهمدان یالمیزان، مترجم محمدباقر موسو ری، تفسنی، محمد حسییطباطبا و15

ادی، مشییهد: بن 9( ، جیروحان بیجوامع الجامع ، مترجم )حب ریتفسیی ة، فضییل بن حسیین ، ترجم یطبرسیی و18

1350، یاسالم یپ وهشها

،جایب( ، یدیقرآن ، مترجم )غالمرضا سع یمعجزات علم ای دیالم و طب جدپاشا ، اس لی، اسماع زیعبدالعز و11

انتشارات برهان

وم1115، نللمالیی انتشارات: لبنان ،روتیالقرآن ، ب ، من علم طبفیعدنان، شر و54

1358، تابش اسالم در اروپا ، چاپ اول ، قم، ی، علیاصفهان ییعطا و51

1355، نایدانشمند ، قم: نشر س 110 دگاهی، محمد مهدى ، قرآن از د قلىیعل و55

تایب، جایبمهر ، شهیو اند نی، گروه د یجهان یهادگاهیدر د دیجد انی، اد تریکالرک ، پ و53

وق1045، تهران، دار الکتب اإلسالمیة، 8(، جی، اصول کافی، )جواد مصطفوعقوبی، محمد بن ینیکل و50

بهمن 1زمانه، ویوبگاه راد «یقرآن محمد»قاالت م یاز سییر ؛(9و 5قرآن ) ی، اکبر، پاسییخ به تحدیگنج و55

5441اوت 51در شدهیابیبازو 1385

تایب، هی، تهران : دارالکتب االسالم11( ، جی، محمد باقر ، بحاراالنوار ، مترجم )جواد علو یمجلس و59

تای، ب یجعفر نی، انتشارات آئجایب، اعترافات دانشمندان بزرگ جهان ، راهللی، خ یمردان و55

صباح و58 ش ،جایب، ، معارو قرآنی، محمدتقیزدیم سه آموز س شارات مو ش یانت ، هیامام رحمة اهلل عل یو پ وه

1319

سن ، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم ، ج و51 صطفوى ، ح شاد 11م ، چاپ اول ، تهران : وزارت فرهن و ار

ماده ماء 554، ص 1398، یاسالم


1350، هی، تهران : دارالکتب االسالم15، جنمونه ری، ناصر ، تفس یرازیمکارم ش و34

، « و آله هیاهلل عل یاعظم صییل امبریپ تیدانشییمندان جهان درباره شییخصیی دگاهید»، محمود ، پور یمهد و31

53،شماره 1385فصلنامه نامه جامعه ، مرداد

1319، ی، چاپ اول ، قم : ابوالحسن میاز قرآن بدان دی، آن چه با ی، موس یموسو و35

55، ص مای: نشر نجایب، چاپ دوازدهم ، 5و1ی، اسالم شناس یروس ، علفط ریم و33

1355قرآن، تهران: انتشارات سبحان ، چاپ اول ، زیانگ، گودرز ، مطالب شگفت ینجف و30

تایب، تهران: سحاب کتاب ، دانش امروز دیاز د عتیطب یها دهی، قرآن و پد ییحی، یرینظ و35

1305دانشمندان غرب ، چاپ اول ، دگاهی، نصراهلل ، اسالم از د نیب کین و39

تالیجی، کتابخانه د1310 نی، فروردکینبوت، نشر الکترون ینظر ینقادانه به مبان نگاهی اهلل، ، حجتییکوین و35

انیتب


در پرتو مولفه های اعجاز علمی قرآن سوره زمر 6در آیه « ظلمات ثالث»بازخوانی تعبیر

5زهرا بشارتی 1محمدرضا بشارتی،

دانشجوی دکتری مهندسی نرم افزار دانشگاه صنعتی شریف-1

دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه عالمه طباطبائی-5

چکیدهشان 9در آیه « ظلمات ثالث»از جمله تعابیری که با رویکرد علم تجربی مطمح نظر غالب مفسران قرار گرفته، سوره زمر استو ای

سه گانه بطن، رحم و مشیمه تعبیر کرده اندو دیدگاهی نیز از سوی معاصران ارائه شده که آن را هایاز ترکیب مذکور به تاریکی

فضاهای بین شکم و رحم، گوشت رحم و آمنیون و آمنیون و جنین دانسته و چنین تعبیری را مصداقی از اعجاز علمی قرآن تلقی

تحلیلی و با محوریت رویکرد میان رشته ای، -کیه بر روش توصیفی توان رویکرد دیگری داشت و با ت نموده استو در این میان می

ستی ساس، با تکیه بر نماد « ظلمات ثالث»چی سی قرار دادو بر این ا شکلی کامل و متراکم قبل از »را مورد برر بی تمایزی و بی

ساختارهای پرو می« ظلمات ثالث»برای « خلقت شکل گیری ستری جهت ساس اطالعات وراثتی تئینتوان این تعبیر را ب ها )بر ا

( دانسییت که سیین بنای سییاختار و فرآیندهای زیسییتی موجودات زنده هسییتند )بدون سییاخته شییدن DNAمندرج در کدهای

ها هیچ فرآیند زیستی شکل نگرفته و هیچ سلول و ارگانی نیز ساخته نخواهد شد(و باید در نظرداشت این احتمال تفسیری پروتئین

نمایدو ی اعجاز علمی قرآن نیز سازگار میهابا مولفه

شکلیوتمایزی و بیقرآن، ظلمات ثالث، اعجاز علمی، بی واژگان کلیدی:

مقدمه

(آفرینش انسییان در 9زمر/ووو«)یخلقکم فی بطون أمهاتکم خلقا من بعد خلق فی ظلمات ثالث »ووو خداوند درآیه

صورت می گیردو بسیاری از مفسران با « ظلمات ثالث»ا خلقتی بعد از خلقت دانسته که در ظرو بطن مادران ر

توجه به تاریک بودن درون بدن و به طور وی ه بطن مادر، از تعبیر فوق، تاریکی درون بعضی از اعضای بدن مادر

سلیم شود، را فهمیده اند)مقاتل بن شد کرده و نگهداری می ؛ ابن 951، ص3ق، ج1053ان، که جنین در آن ر

؛ طبری، 390، ص5م، ج5448؛ طبرانی، 158، ص3ق، ج1019؛ سییمرقندی، 531، ص5ق، ج1050ابی زمنین،

(و این در حالی است که سیاق آیه، به وضوح، اعضایی از 555، ص8ق، ج1055؛ ثعلبی، 155، ص53ق، ج1015

به طور مبهم و به اجمال « ظلمات ثالث »ظرو بدن مادر را لحاو نکرده و تنها اسیییتمرار خلقت انسیییان را در

ساس، واکاوی معنای واژه های به کار رفته در تعبیر مذکور با تکیه بر روش ستو بر این ا مطمح نظر قرار داده ا

های زبانشناختی مانند ریشه شناسی و نمادشناسی کلمات در فرهن ها و ادیان مختلف با محوریت کاربردهای

شینه پ وهش های قرآنی و نیز بهره گی ضرورت داردو پی سی در جهت تبیین این تعبیر شنا ست ری از علم زی

در قرآن شییامل مجموعه تفاسیییر قرآن که تا کنون ذیل این تعبیر « ظلمات ثالث»انجام شییده درباره مدلول

یات و یافته هایاز منظر قرآن، روا« ظلمات ثالث»مفهوم شناسی »نگاشته شده می شودو مقاله ای نیز با عنوان

با نگارش پهلوان و شیردل به چاپ رسیده است که همان دیدگاه « سوره زمر( 9نوین علمی)باتکیه بر آیه شریفه

بر برخی از اعضییای بدن انسییان را با نگاهی دقیق تر و « ظلمات ثالث»های مشییهور تفسیییری مبنی بر تطبیق

داده است که در این پ وهش مورد بررسی قرار گرفته استو علمی تر و با نظرداشت روایات، مورد بازخوانی قرار


شده در تعبیر ستعمال سانه و نمادگرایانه به واژه های ا شنا لمات ظ»هر چند آثار پراکنده ای نیز با رویکرد زبان

شود مانند: « ثالث شاهده می صر نزول »م سیر تحول معنایی آن تا ع سی سی واژه قرانی ظلم و برر شنا شه ری

شار و حجازی و « کریم قرآن سر شته ستانی ایرانیان « سه »جایگاه عدد »نو شته « در فرهن و آیین های با نو

سی به شنا ست شت علم زی ستقلی که با این رویکرد و نظردا شمند و م صل، رو محمودی، تا کنون پ وهش مف

ده را تحلیل نماید، انجام نش« ثظلمات ثال»در آیه مذکور بپردازد و با تکیه بر آن « ثالث»بررسی روابط معنایی

با تکیه بر رویکردهای فوق پرداخته و به این « ظلمات ثالث»اسییتو از این رو پ وهش حاضییر به معناشییناسییی

سوره زمر 9در آیه « ثالث»و اعجاز علمی قرآن بر پایه روابط معنایی « ظلمات ثالث»رابطه مدلول :»پرسش که

پاسخ داده استو « چیست؟

شناسی ریشه

شمارواژه شین آن « ثالث»مطالعه به کار رفته اند، از منظر « ظلمات ثالث» که در تعبیر « ظلمات»و نیز همن

شدو واژه های شناخت عمیق تر معنای این تعبیر، اثرگذار با سی، می تواند در شنا شه «ظلمات»و « ثالث »ری

در این بخش مورد بررسی قرار گرفته اندو هستند که « م-ل-و»و « ث-ل-ث»به ترتیب از ریشه

ثلث

گزارش شده سه ( به معنای عددtlotâ( و)telâtâ( و )ṡâlaṡدر عبری، آرامی و سریانی به ترتیب با تلفظ )« ثالثه»

(و در حبشیییی بیا تلفظ p.315:5445،costaz؛ p.1955:1143،jastrow؛ p.1455:1131،geseniusاسییییت)

(ṡallasa به عملی که برای ) (بار سوم انجام شودp.551:1111،leslau اطالق شده استو یکی ازمحققان معاصر ،)

استو « ثله»(، با صورت عربی tl(، صورت عربی ثالث، تکرار جزئی از ریشه) tltبر این باور است که ریشه سامی)

,p.115 :1115: Orel V E( بازمی گردد )seed( به معنای تخم)culلذا اصیل این ریشیه به واژه آفروآسییایی )

Stolbova OV بازمانده، های به معنای دانه استو به قرینه واژه « ثیل»( و بازمانده معنای کهن آن در زبان عربی

تواند معنای فراوان را هم داشییته باشیید به معنای فراوان و عدد بزرگ، در ریشییه آفروآسیییایی می « ثله»مانند

« دو»و « یک»بوده که بعد از شییمارش « جمع»نشییانه « سییه»(و از دیگر سییو، 01و 08ش: 1315)پاکتچی،

ستعمال می سی ، ا ست)دانت شه 9و 5ش، ص1391شده ا درزبان و فرهن عرب، به معنای « ث-ل-ث»(و ری

؛ زمخشییری، 05، ص 15ق، ج1305؛ ازهری، 510، ص8ق، ج1041عدد سییه و مشییتقات آن اسییت )فراهیدی،

توان احتمال وجود رابطه ، می«ابدال لغوی»یا همان « ق اکبراشییتقا»(و در حالی که با عنایت به 50م، ص1151

دست یافتو با « ثلث»را مطرح کرد و به معنای دیگری برای « ل-ل-ث»و « ث-ل-ث»های معنایی میان ریشه

صامت های عنایت به قاعده ضمن حفظ ترتیب، یکی از صامت قریب هگانه در کلمسه های فوق، هر گاه ای، به

دیگری تغییر یافته باشیید، همان گونه که میان دو کلمه مذکور تناسییب صییوتی برقرار اسییت، تناسییب المخرج

( لذا با نظرداشییت 548ق، ص1048؛ یعقوب، 155، ص5م، ج5414تواند برقرار باشیید)ابن جنی، معنایی نیز می

« ثلث»و « ثلل»ان توان می، می_که هر دو از حروو زبانی هستند _« ل»و « ث»قریب المخرج بودن دو حرو

، 8ق، ج1041فراهیدی، «)ل-ل-ث»توان معنای فزونی در ریشیییه تناسیییب معنایی برقرارکردو بر این پایه، می

صاحب بن عباد، 519ص شری، 159، ص14ق، ج1010؛ دال « ثله»( و کاربردهای قرآنی 55م، ص 1151، زمخ


نیز حمل « ث-ل-ث»( را بر ریشه 31واقعه/«)لیل من الآخرینثلة من الأولین و ق« :»جمع کایری ازانسان ها»بر

در کنار معنای شمارشی این ریشه صحه گذاشتو « فزونی»باستانی بر وجود مفهوم های نمود و همسو با زبان

ظلم

( به معانی سییتم کردن وتعدیlam ṭ(و ) lm ṭدرزبان های عبری و آرامی، به ترتیب با تلفظ )« م-ل-و»ریشییه

(و این ریشه frankel,p.35؛ p:1131،geseniusو358( گزارش شده است)injure( و زخمی کردن)oppressکردن)

(و این brun,p.185( کاربرد داشته است) thiefدزد) ( وoppressor( به معانی ستمگر) lumâ ṭدر سریانی با تلفظ )

( در سییریانی به معنای olmâ ṭ) ( در عبری وsalmâvetاز همین ریشییه با تلفظ)« ظلمات»در حالی اسییت که

( به alma ṭ(و این ریشییه در حبشییی با تلفظ).188brun,p؛p:1131،geseniusو1159اسییت) (darknessتاریکی)

سیاه بودن) ست) be blackedمعنای شده ا ستعمال شوری نیز با « ظلم(و »p 1111،leslau,و559( ا در فرهن آ

(و همچنین ثنایی 55p. ،1155،Gelb( به کار رفته است ) dark( و تاریک)black( در معنای سیاه) almu ṭتلفظ )

ستان واژه ) -این واژه در زبان های حامی سایه ) « ظل»( معادل il čسامی با ست (shadowدر عربی به معنای ا

شدن ضافه شاره به ا صورت) « am»که در فرهن اورل با ا beو در معنای تاریکی ) _ظالم عربی_(ilam čبه

dark شده ست) ( گزارش سیاهی .(orel,1115,p.111ا شه تاریکی و سد معنای قدیمی این ری لذا به نظر می ر

به خود گرفته « رفتارناشیییایسیییت »بوده و بعدها به مفهوم سیییتمکاری توسیییعه یافته و بار اخالقی به معنای

(و 115ش، ص1310است)سرشار، حجازی،

اولین چیزی که بعد از بسییتن»، با تکیه بر تعبیر «م-ل-و»را برای ریشییه « تاریکی»غالب لغویان عرب معنای

ق، 1010؛ صاحب بن عباد، 195: ص8ق، ج1041، مطمح نظر قرار داده اند)فراهیدی، «چشم ها دیده می شود

را از دیگر معانی این « قرار دادن شیییئی در غیر جایگاه آن»(و ایشییان 043م:ص1151؛ زمخشییری،31: ص14ج

؛ 195: ص8ق، ج1041را از مصادیق این معنا برشمرده اند)فراهیدی، « فتن حق دیگرانگر»ریشه دانسته اند و

(و 389، ص5ق، ج1010؛ فیومی، 353، ص15ق، ج1010؛ ابن منظور، 31: ص14ق، ج1010صییاحب بن عباد،

شدت »در زبان و فرهن عرب گزارش شده استو از جمله می توان به « م-ل-و»معانی دیگری نیز برای ریشه

سییردی و »(، 353، ص15ق، ج1010؛ ابن منظور، 195: ص8ق، ج1041)شییدیدالشییر( )فراهیدی، « رداریبدک

؛ صاحب 195: ص8ق، ج1041با تکیه بر کاربردهایی چون برو و آب سرد در زبان عرب)فراهیدی، « سرد بودن

ی که برای پاک برپایه شفافیت دندان ها به سبب آب « براق و درخشان بودن »( و 31: ص14ق، ج1010بن عباد،

؛ ازدی، 31: ص14ق، ج1010؛ صیییاحب بن عباد، 195: ص8ق، ج1041کردن بر آن جاری شیییده)فراهیدی،

لحاو « ظلم»( اشیاره کردو لغت پ وهان دو اصیل را برای 043م، ص1151؛ زمخشیری، 855، ص5ش، ج1385

در غیر جایگاه آن)ابن فارس،نموده اندو معنای ضد روشنایی و نور که همان تاریکی است و نیز قرارگیری شیئی

(و ایشییان همسییو با لغویان 154: ص5ش، ج1398؛ مصییطفوی، 535ق:ص1015؛ راغب، 095: ص3ق، ج1040

شه را به معنای « ظلمه» سته اند)فراهیدی، « رفتن نور»از همین ری صاحب بن عباد، 195: ص8ق، ج1041دان ؛

غب، 31: ص14ق، ج1010 ، 15ق، ج1010؛ ابن منظور، 043م، ص1151؛ زمخشیییری، 535ق، ص1015؛ را

(و 535ق:ص1015؛ راغب، 095: ص3ق، ج1040گزارش کرده اند)ابن فارس، « ظلمات »( و جمع آن را 353ص

برای این کلمه اشییاره کرده « ظلم» این در حالی اسییت که لغویانی چون فراهیدی و صییاحب بن عباد، به جمع

(و هر چند مناقشاتی بر سر این که 31: ص14ق، ج1010؛ صاحب بن عباد، 195: ص8ق، ج1041اند)فراهیدی،


بر پایه ریشه سامی این کلمه که پیشتر ارایه شد، بر « ظلمات»باشد یا نه وجود دارد، « ظلمه»جمع « ظلمات»

در زبان عرب دارای معانی گوناگونی « م-ل-و»داللت می کندو بر این اسییاس، ریشییه « تاریکی»همان مفهوم

شیئی درغیر جایگاه خویش، شدت بدکرداری، سردی و براق بودن استو همان گونه که چون تاریکی، قرارگیری

سیاهی بوده که بعدها بار اخالقی سایه، تاریکی و ستان به معانی شه در زبان های با شد، این ری شتر ذکر پی

گرفته و به معنای ستمکاری استعمال شده استو

باستان یهانزبا در «ظلم» یشناسشهیر نمودار-1 نمودار

یعرب یهازبان در «ظلم» یشناسشهیر نمودار-5 نمودار

نمادشناسی

در فرهن ها و ادیان مختلف، جهت مفهوم « ظلمات»و « سییه»فرهنگی شییمارواژه -بررسییی نمادهای آیینی

ی و سیاه در ریشه، تاریکی « ظلمات»راهگشا خواهد بودو از آنجا که مفهوم اصلی « ظلمات ثالث»شناسی دقیق

در ادیان و فرهن های مختلف، نافع می نماید که در این « سییییاهی و تاریکی»اسیییت، مطالعه معانی نمادین

بخش مطمح نظر قرار گرفته استو

سه

صلی « سه » ستو از جمله ا سر جهان عددی بنیادی ا سرا کند، بر آن داللت می« سه »ترین نمادهایی که در

ستو سه شان « سه »گانه الهی ا ستو این عدد، ن گر نظامی فکری و روحی در ار تباط با خداوند، کیهان و آدمی ا


(و در الهیات مسیحی خدا یکتاست و 05ش، ص1351نماد وحدت انسان با آسمان و زمین است)دائوده جین ،

در سییه نفر تبلور یافته اسییتو در آیین هندو نیز ظهور ذات حق سییه صییورتی اسییتو عدد سییه در بسیییاری از

بسیار دور، متفکران کوشیده اند های (و از زمان358ش، ص1313گانه الهی استو )شپرد، ها نمایانگر سه فرهن

، کندتائو وحدت را تولید می»گوید: بیان کنندو الئوتسییه می« سییه»ظهور واحد در کارت را با اشییاره وی ه به

دانته با «کندو لیث، همه چیزها را تولید می کند و تا کند، ثنویت تالیث را تولید می وحدت ثنویت را تولید می

کار نده را آشییی یب کن قدرت ترک عدد، اصیییل محبت یعنی قد بود این یث معت به ظهور سیییه در تال توجه

های رمزگونه استو به عنوان نمونه در بخشای در برخی ادیان نشانه« سه(و »59-53ش، 1315سازد)شیمل، می

عدد سه شده است که همواره نماد سه جمله رمز دین مزدایی است)شوالیه، مختلف اوستا نیز اشارات بسیار به

صص 3ش، ج1385گربران، صص 1313؛ نورآقایی، 993-955، ستو « سه (و »01-31ش، نماد کمال نیز بوده ا

ش، 1385یک عدد کامل و بیان تمامیت و غایت ظهور اسیییت)شیییوالیه، گربران، « سیییه»گویند چینیان می

ها نماد شجاعت و جنگاوری استو در برخی فرهن « سه (و »01-31ش، صص 1313ی، ؛ نورآقای955-993صص

ستجو، مکان، گنش و ووو را تعیین شخص مورد ج سومین تیر، شتو سه تیر ارتباط دا شیدن سم ک این عدد به ر

وکردو این رسییم میان اعراب درسییت قبل از اسییالم متداول بود و با تفاوتی جزئی میان بادیه نشییینان عرب می

خواهد جنگجویی را به ماموریتی خطرناک بفرستد، سه بار ندا چادرنشینان ایران رواج داشتو یک شاه وقتی می

دهد)شیوالیه، آید و به این ترتیب شیجاعت خود را نسیبت به بقیه نشیان می گاه داوطلب جلو میدرمی دهد آن

نماد مردانگی و « سیییه»(و عدد 01-31ش، صیییص1313؛ نورآقایی، 955-993، صیییص3ش، ج1385گربران،

نماد زنانگی اسیت )همان(و احترام و تکریم از دیگر « چهار»بوده و « چهار»همچنین نماد حرکت در مقابل عدد

-31ش، صص 1313؛ نورآقایی، 955-993، صص 3ش، ج1385است)شوالیه، گربران، « سه »معانی نمادین عدد

آمده است، سه بار بلند شدن و نشستن به نشانه احترام ها به تکرار (و یک رسم نمادین باستانی که در داستان01

ها و ادیان نمادشناسانه فرهن های و تکریم است)همان(و همچنین از جمله معانی نمادین عدد سه در بررسی

یه، گربران، « کارت»مختلف، ؛ نورآقایی، 593ش، ص1315؛ کوپر، 991، ص3ش، ج1385بوده اسیییت)شیییوال

نماد کارت، نیروی آفریننده، « سیییه» (و55ش، ص1388؛ فورد، 81ش، ص1315؛ شییییمل، 31ش، ص1313

ستین عدد دربرگیرنده واژه شد، نخ ستو « همه»ر شامل آغاز، میان و پایان ا ستو ثالوث یعنی عدد کل، زیرا ا

گرددو در بسیاری ها میگانه جهان یعنی آسمان، زمین و آب عالمگیر است و مشمول طبیعت سه « سه »نیروی

سه »گوید:دانستندو به همین جهت ارسطو می یعنی فراتر از دوگانگی می« فراوان»را به معنای « سه »ها تاز سن

ستان «و را برایش به کار برد« همه»توان کلمه نخستین عددی است که می در زمانی باالترین« سه »در مصر با

ستو به شمارش دقیق و در عین حال بیانی از کارت بی نهایت بوده ا شانه جمع، نقطه صری ن عالوه در زبان م

ستو شیمل، های به عنوان عدد کمال در آیین« سه »سه خط ا ست) شته ا ستان نقش دا قربانی یونان و روم با

شودو سه نزد ایشان ها مانند چینی مشاهده میدر برخی فرهن « سه»(و قدسیت برای عدد 59- 53ش، 1315

ساس، عدد 55ش، ص1388؛ فورد، 590 و593ش، 1315عددی مقدس و خجسته است)کوپر، « سه »(و براین ا

شد، احترام و تکریم و مردانگی های در ادیان و فرهن سیت، کارت و ر مختلف بر معانی نمادین عدد کامل، قد

سه « سه »کندو مفهوم نمادین آفریننده برای عدد داللت می سیحی و شه تالیث م دو گانه الهی هندر قالب اندی

ه استو نیز نمود یافت


سیاهی و تاریکی

در ادیان و فرهن های مختلف نماد تاریکی آغازین عالم، باروری، حیات، خأل، مرگ، شیییرمندگی، « سییییاه »

نومیدی، اندوه، فروتنی، چشییم پوشییی، وقار و سیییاه یا آبی تیره به منزله هرج و مرج نخسییتین اسییت)کوپر،

(و سیاه از نظر نمادگرایی اغلب به 915-985صص ،3ش، ج1385؛ شوالیه، گربران، 183و 185ش، صص 1315

عنوان سرد، منفی و ضد تمام رن ها شناخته می شود و در ارتباط با ظلمت نخستین و بی تمایزی اولیه عالم

ش، 1315؛ کوپر، 915-985، صییص3ش، ج1385؛ شییوالیه، گربران، Serh,1190,p.19)پیش از خلقت(اسییت)

زمین بی شکل و خالی بود و تیرگی صورت لجه ها را پوشانده بودو لذا (و در کتاب مقدس، پیش از خلقت،80ص

نشانه ظلمت نخستین است که در ادیان مختلف به این ظلمت پیش از خلقت اشاره شده است )شوالیه، « سیاه »

(و دیدن حیوانات سیاه، سیاه پوستان 183و 185ش، صص1315؛ کوپر، 915-985، صص3ش، ج1385گربران،

یره پوسییت در رویا نشییان دهنده آن اسییت که ما با جهان غریزی اولیه خود تماس گرفته ایم)شییوالیه، یا افراد ت

(و 80ش، ص1315(و رویش و آفرینش در تاریکی صورت می گیرد)کوپر، 915-985، صص3ش، ج1385گربران،

سانه وجود دارد که سکیموها، پیرامون آفرینش این اف ساطیر ا ی درمانده از یافتن در ظلمات جاودان، کالغ"در ا

شو(و اسطوره آفرینش در نزد قوم آفریقایی 1383)وی، "غذا، با همه وجودش نور را آرزو کرد و زمین روشن شد

و 1(55شو، ص 1350کنوئی در گینه، شیییامل آغاز آفرینش از مرحله ظلمات و تاریکی محض اسیییت )بایر،

ستان آپاچی آغاز آفرینش زمین را در آب و تاریکی ستند ) سرخپو مردمان وLeeming, 5414, p.05)5می دان

,5414Leeming ,بومی هاوایی نیز معتقد بوده اند که در ابتدای آفرینش، تاریکی محض وجود داشیته اسیت )

153p.)3 و بومیان مائوری در پولینزی در جزایر اقیانوس آرام هم معتقد بودند که تاریکی و آب در ابتدای جهان

بومیان پاپاگو در آریزونای آمریکا در یکی از اسییطوره های و0(p.5414eming, Le ,180وجود داشییته اسییت )

و در 5(Leeming, 5414, p.551آفرینش در نزدشییان معتقد بودند که ابتدا تاریکی و آب وجود داشییته اسییت )

1381، اسطوره های هندی آفرینش در ری ودا، تاریکی در مرحله آغازین جهان وجود داشته است )باقرشاهی

رومی مرحله آغازین جهان، کائوس بودو از کائوس، شییب به وجود آمدو به رغم ترس -در اسییاطیر یونانی و9شو(

های زاییده ظلمت، یونانیان شب افزونه را مادر اندرزهای نیک لقب دادند، چرا که شب حاوی اندرزهاست)شوالیه،

صص 3ش، ج1385گربران، ست که از آن بیرون ( تاریکی نماد مرحله جنی 985-915، نی جهان، زمینه نوری ا

می آیدو تاریکی پیش از تولد نماد روشنی غیرآشکار استو با تکیه بر همین رابطه متضاد تاریکی و نور است که

های بابلی، بین (و در اسییطوره80ش، ص1315تاریکی را نماد مرحله پیش از ورود به آیین نیز می دانند )کوپر،

و بنابراین مفهوم 5( ,p.5414Leeming ,13باسییتان، نبرد بین نور و تاریکی ذکر شییده اسییت )النهرینی و ایران

وری و حیات نماد بار« سیاه »تولد نیز در تاریکی نهفته است زیرا تاریکی زمینه اصلی تولد نور استو بر این پایه،

55های آفرینش، صفحه آفریقا، افسانه 1

5 Creation Myths of the World: An Encyclopedia, page 05

، همان153صفحه 3

180صفحه 0

551صفحه 5

وداها در آفرینش 9

13صفحه 5


یاه را رن زمین و ابر مالی سییی قای شییی تان و آفری باسییی چه در مصیییر باران می نیز بوده، چنان آبسیییتن از

(و سیاه با یین چینی که عالمت زنانگی زمین، غریزه و مادری است، در ارتباط استو Serh,1190,p.19دانستند)

چندین خدای مادر و چندین باکره سیاه وجود دارند کعبه به عنوان جهانی زنده از مکعب سیاه درست شده بود

شوالیه، گربران، وقتی یادآور مرگ « سیاه »نیز هستو « مرگ»نماد « اهسی (و »915-985، صص 3ش، ج1385)

است، در جامه عزا و لباس مخصوص کشیشان، در مراسم خاکسپاری و یا در جمعه مقدس مسیحیان دیده می

شود)همان(و

فرهنگی سیییاهی، بی شییکل بودن و بی تمایزی اولیه -بر این اسییاس، به نظر می رسیید اصییلی ترین نماد آیینی

سیاهی همچون مرحله جنینی جهان، جهان غریزی اولیه، جهان پیش از خل شد که با نمادهای دیگر قت عالم با

همچنین بر معنای « سیاه»تولد، ورود به آیین جدید، حیات، رویش، مادری و باروری نیز اشتراک مفهومی داردو

ون تولد و حیات و نیز داللت می کندو در نگاه اول مفاهیمی چ « مرگ»نمادین متضیییاد با معانی فوق، یعنی

خلقت اولیه متضاد با مرگ به نظر می رسند، این در حالی است که تمامی نمادهای فوق نیز از مرحله بی شکل

بودن و تاریکی اولیه عالم قبل از آفرینش نشیییأت گرفته اند، هر تولدی، از درون تاریکی و بی تمایزی اولیه ای

آن نیز بی تمایزی و تاریکی است، بسیار نزدیک می نمایدو صورت پذیرفته که با مفهوم مرگ مادی که حاصل

یکیتار و یاهیس یشناس نماد-3نمودار

کاربردهای قرآنی

که همنشین آن است، بایست با « ظلمات»و « ثالث»آیینی شمارواژه -تحلیل معانی ریشه و نمادهای فرهنگی

قضاوت نمودو بر این اساس دربخش حاضر، « ظلمات ثالث»محوریت قرآن انجام شود تا بتوان درباره تعبیر قرآنی

کاربردهای قرآنی هر دو واژه مذکور مورد بررسی قرار گرفته اندو

ثالث

« ثالثه»و « ثالث»مورد در قالب 11و 9بار به کار رفته که از این تعداد، به ترتیب 35در قرآن « ثلث»ریشییه

شی ستو این کلمه به همن شده ا ستعمال قال رب اجعل لی آیة، قال آیتک ألا تکلم الناس » در آیات« ایام»نی ا


لا رمزاووو یام إ ثة أ یال »( و 01)آل عمران/1«ثال ناس ثالث ل لا تکلم ال تک أ قال آی یة عل لی آ قال رب اج

شده ا 14)مریم/5«سویا ستعمال شبانه روز( امکان ( ا سه روز یا ) شده که شاره ستو در آیات فوق به این نکته ا

شدو این عدد در ضرت با شارت فرزند به آن ح شانه ای جهت الهی بودن ب شد تا ن ضرت زکریا گرفته تکلم از ح

سه در اینج ستو لذا عدد شده ا ستعمال شانه ای که از عالم باال برای زکریا آمده، ا ستقیم با ن عی ا بر نورابطه م

فمن لم یجد فصیییام ثالثة أیام فی الحش و سییبعة إذا »در آیات « ثالثه ایام»رمزگونگی و قدسیییت داللت داردو

لةووو کام لک عشیییرۀ فارۀ أی »( و 119بقره/«)رجعتم ت لک ک یام ذ ثة أ یام ثال جد فصییی مانکم إذا فمن لم ی

( که رویکردی فقهی دارد، بر تعداد روزهایی داللت می کنند که فرد باید به عنوان کفاره 81مائده/ «)حلفتمووو

شده و ست که انجام ن سه روز کفاره جایگزین عمل دیگری ا ستن پیمان هایش روزه بداردو این شک بیماری یا

ستو لذا ادای این کفاره منجر به سه را ابتر مانده ا شودو بر این پایه می توان تتمیم وتکمیل عمل مذکور می

ستو شینی « ثالثه»عددی تامه دان شدن دوره عده زنان نیز به همن و»در آیه « قروء»جهت بیان اتمام و کامل

به معنای تامه در « ثالثه»( به کار رفته اسیییتو کارکرد 558بقره/«)المطلقات یتربصییین بأنفسیییهن ثالثة قروءووو

( نیز مشییهود اسییت زیرا مهلت سییه ماهه 95هود/«)فقال تمتعوا فی دارکم ثالثة أیام ذلک وعد غیر مکذوب»آیه

جهت کامل کردن نعمت به قوم ثمود و اتمام حجت با ایشییان قبل از مرحله عذاب را به تصییویر کشیییده اسییتو

شمال و 5واقعه/«)و کنتم أزواجا ثالثة» همچنین در آیه صحاب صحاب یمین ا سان ها از ا ( به ازواج مختلف ان

سابقون اشاره شده استو از انجایی که در زوجیت طرفین از پیوند بایکدیگر یک دسته و یا مجموعه تشکیل می

سان ها سته از ان سابقون نیز هر کدام یک د شمال و صحاب یمین و سد در اینجا دهند و ا ستند به نظر می ر ه

مختلف انسان هاستو لذا خطاب به اصناو سه گانه نیز مقصود عموم « دسته های »و «اصناو »، «ازواج»مراد از

ست)طباطبائی، صناو گوناگون ا سته ها و ا شر از د در این آیه نیز « ثالث»(وبنابراین 119، ص11ق ، ج1015ب

( 34مرسیییالت/«)ظل ذی ثالث شیییعب انطلقوا إلى»نیز در آیه « الثث»افاده تمامیت و کامل بودن می کندو

اىبه سوى سایه» استعمال شده استو خداوند در این آیه خطاب به اهل جهنم می فرماید:« شعب »همنشین با

ست، برویدو ]از دود متراکم و آتش شاخه ا سه شعبه این دود ر « زا[ که داراى سه سران سیاری از مف سه ب ا به

سر( تعبیر کرده اند ست، چپ و باالی سمت را سی، 018، ص9م، ج5448)طبرانی، جهت ) ، 14ق، ج1031؛ طو

؛ 045، ص51ق، ج1054؛ ابن عاشییور، 110، ص19ق، ج1015؛ آلوسییی، 151، ص9؛ ماوردی، بی تا، ج534ص

ر کامل عذاب می (و به نظر می رسد مقصود این باشد که از همه جهات و به طو 303، ص13ش، ج1391طیب،

شوندو برخی نیز مفهوم تامه بودن و کمال در عدد سه را با وضوح بیشتری بیان کرده و مراد از سه شعبه بودن

؛ طباطبائی، 984، ص0ق، ج1045دود آتش را شییدت و تراکم زیاد و عظمت آن دود دانسییته اند)زمخشییری،

(و 150، ص54ق ، ج1015

قرآن افزون بر مفهوم شییمارشییی بر معنای تمامیت و کمال و نیز معانی در « ثالثه»و « ثالث»بر این اسییاس

ضمنی قدسیت و رمزگونگی داللت می کندو

شانه 1 شانه تو آن است که سه روز با مردم حرو نزنى مگر با رمزو خدایت را زیاد یاد کن و صبح و شام او را گفت: پروردگارا! براى من ن اى قرار دهو فرمود: ن

تسبیح گوىو

روز تمام توان سخن گفتن با مردم را ندارىور براى من قرار دهو فرمود: نشانه تو آن است که سه شبانهاى در این کاگفت: الها! نشانه 5


«ثالث» یقرآن یها کاربرد نمودار -0نمودار

ظلمات

، «رعد و برق»، «ارض»، «بر و بحر»بار در قرآن به کار رفته اسییتو این کلمه همنشییین با 55« ظلمات»واژه

قل من ینجیکم من »و گاه نیز بدون همنشییین اسییمی اسییتعمال شییده اسییتو خداوند درآیات « ثالث» ،«نور»

مات البر و البحرووو مات البر و البحرووو »(؛ 93انعام/ «)ظل هدیکم فی ظل عل لکم »( و 93نمل/ «)أمن ی لذی ج و هو ا

شاره کرده استو کنار هم قرار « ظلمات البر و البحر»( به15انعام/«)تدوا بها فی ظلمات البر و البحروووالنجوم لته ا

کل زمین چیزی است که « ظلمات»گرفتن خشکی و دریا می تواندکنایه از تمامی مکان های روی زمین باشدو

س ستو به دیگر بیان، در این خداوند در این آیات، هدایت و نجات ان سبت داده ا ان ها از درون آن را به خودش ن

هرچه « ظلمات »، طرو مقابل قرارگرفته اندو از این رو «ظلمات »آیات، خداوند یک طرو و بندگان گرفتار در

ی ظلمات ال و ترکهم ف»وووباشیید، فقط خداسییت که در مقابل آن قرار می گیرد و بر آن چیره می شییودو در آیه

اشییاره شییده اسییتو لذا خداوندی که در آیات « ظلمات»(، به ترک و رها کردن منافقان در 15)بقره/«یبصییرون

سان از شین تنها ناجی ان سخنی از هدایت و نجات به میان نیاورده و بر رها کردن « ظلمات»پی بود، اینجا دیگر

شته « ظلمات»منافقان در موقعیت سان ها همچون منافقان، صحه گذا سد عملکرد برخی ان ستو به نظر می ر ا

موجب شییده زمینه های بهره مندی از هدایت و نجات از ایشییان گرفته شییود که در این آیه با ذهاب نور بیان

و تنها حالت ممکن، باقی ماندن در شیییرایط تاریکی مطلق و به تبع آن، گمراهی « ذهب الله بنورهم »گردیده

باشدو

اخراج از »و « مومنان»برای « اخراج از ظلمات به نور»در دوازده آیه دیگر نیز با بیان « نور»با « ظلمات »تقابل

الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات إلى النور و » مشاهده می شودو مانند: « کافران»برای « نور به ظلمات

را به « اخراج»و اینجا نیز خداوند (555بقره/ووو«)ن کفروا أولیاهم الطاغوت یخرجونهم من النور إلى الظلمات الذی

خودش نسییبت داده و به قرینه تقابل با نور، ظلمات می تواند به مفهوم تاریکی و ضییاللت ناشییی از آن باشییدو

( نیز از دانه ای سخن می 51انعام/«)سقط من ورقة إال یعلمها و ال حبة فی ظلمات الأرض و ما ت»وووخداوند درآیه

زمین قرار گرفته و خداوند به وجود آن عالم اسیییتو قطعا خداوند به آینده پرورش و « ظلمات »گوید که درون

درطرو « ظلمات »ین آیه نیز خدا یک طرو قرار گرفته و ثمردهی)هدایت و نجات( این دانه علم داردو لذا در ا

در این آیه می تواند بر تاریکی درون زمین که احدی از انسیییان ها به آن علم ندارد، حمل « ظلمات»مقابلو لذا

سماء فیه ظلمات و رعد و برقووو »شودو خداوند در آیه صیب من ال « ظلمات»آیات قبل، ( برخالو11بقره/«)أو ک

که منسوب به آسمان است، به کار برده استو در این آیه، « رعد و برق»پیوند داده و همنشین با « آسمان »را با

شت کافران از ست، طرو دیگر قرار می « ظلمات»و« صاعقه »وح در یک طرو و خداوندی که محیط بر امور ا

شان راه فراری ازموقعیت ظلمات ستو بنابراین گیرد و برای ای صور نی در آیه فوق می تواند تاریکی« ظلمات»مت

شاه موج »باشد که با ترس و وحشت همراه است و حاصل آن گمراهی استو در آیه أوکظلمات فی بحر لجیأ یغ


سحاب ضها فوق بعض إذا أخرج من فوقه موج من فوقه ( نیز به چند الیه 04نور/«)یده لم یکد یراهاووو ظلمات بع

شده که اعمال کفار « ظلمات»ای بودن و تعدد سیر ستو الیه ای بودن در آیه مذکور این گونه تف شده ا شاره ا

، 15ق ، ج1015چون ظلمات متراکم و مضییاعفى اسییت که حتی دسییت خود را در آن نتوانند دید)طباطبائی،

(و 135ص

ساس بر ای سان گرفتار در خویش را « ظلمات»ن ا شده که ان در قرآن به موقعیتی تاریک و وحشت برانگیزتعبیر

به گمراهی می کشیییاند به گونه ای که خروج از آن مقدور نیسیییتو این تاریکی مطلق بوده و می تواند بسییییار

می تواند در تمام اماکن _«ماتظل»یعنی قرارگیری در _متراکم و چندالیه باشییدو مضییاو آن که این موقعیت

شودو خداوند شده( ایجاد شناخته شر سمان ها)مجموعه عالمی که برای ب ضای آ روی زمین، درون زمین و ف

به کار برده و آن را فقط و فقط به خودش « ظلمات »را در تقابل با « هدایتگری »و « نجات »و دو فعل « نور»

و موجودی که در آن قرار دارد، مختص خداوند دانسته شده « اتظلم»نسبت داده استو در مواردی نیز علم به

استو

«ظلمات» یقرآن یها کاربرد -5نمودار

سوره زمر 6در آیه « ثالث»روابط معنایی

م من خلقکم من نفس واحدۀ ثم جعل منها زوجها و أنزل لک»همان گونه که پیشیییتر ذکر شییید، خداوند درآیه

ل الأنعام ثمانیة أزواج یخلقکم فی بطون أمهاتکم خلقا من بعد خلق فی ظلمات ثالث ذلکم ک ال الله ربکم له الم

صرفون سان ها از نفس واحده 9زمر/«)إله إال هو فأنى ت و ایجاد همسرش را از آن مورد توجه ( ابتدا به آفرینش ان

سپس ستو ستو ذیل آیه بازگشتی دوباره « نزول ازواج ثمانیه»قرار داده ا از چهارپایان را مطمح نظر قرار داده ا

خلقا من بعد خلق فی »به آفرینش انسییان داشییته و خلقت در شییکم مادران را مورد توجه قرار داده و از آن به

تعبیر کرده است و در انتها نیز به ملک پروردگار و نفی الهی غیر از او، اشاره کرده استو « ثظلمات ثال

ه ب « ظلمات ثالث »می توان از « ظلمات »برای « تاریکی »و « ثالث»برای « کمال و تمامیت »باعنایت به مفهوم

یش بی تمایزی و بی شکلی پ »و « قدسیت »تعبیر کردو نیز بانظرداشت معانی ضمنی « تاریکی و وحشت کامل »

ستر بی تمایزی و « ظلمات»و « ثالث»به ترتیب برای « از خلقت سان را در ب خداوند را باید خالقی دانست که ان


بی شییکلی می آفریند و با آفرینش، هادی و ناجی انسییان از این بسییتر اولیه اسییتو مطابق کاربردهای قرآنی

فرهنگی سییییاهی نیز -مفاهیمی چون وحشیییت و غم که در نمادهای آیینی تاریکی نبود علم و نور بود و ملهم

مشییاهده می شییودو لذا آفرینش در تاریکی مطلق و کامل صییورت می گیرد و رابطه معنایی نزدیکی با نجات و

در قرآن مفهوم تاریکی « ظلمات»هدایت از غم و وحشیییت و بی علمی و بی نوری اسیییتو از موارد اسیییتعمال

سییه »می توان احتمال معنایی « ثالث»برای « عددسییه»ز برداشییت می شیید که با عنایت به معنای چندالیه نی

را نیز مطمح نظر قرار دادو با تکیه بر این احتمال می توان گفت خداوند با آفرینش « مرحله یا سییه الیه تاریکی

ل تاریکی کام»احتمال معنایی بشر، هادی و ناجی او از سه مرحله تاریک و وحشت برانگیز استو بنابراین هردو

سط خداوند شکلی پیش از خلقت تو ضمنی بی تمایزی و بی سه الیه »و « با مفهوم مات ظل»برای « تاریکی

ستو هر دو معنای فوق با فراز قبلی آیه « ثالث یخلقکم :»با تکیه بر روابط معنایی میان این دوکلمه قابل طرح ا

ست، « خلقا من بعد خلقفی بطون أمهاتکم سان ا ستمرار در امر آفرینش ان سرهم بودن و ا شت که حاکی از پ

مرتبط می نمایدو زیرا هدایت و نجات انسان توسط خداوند مستمر است فرقی ندارد بستر تاریکی که خداوند در

خداوند انسان را لحظه به لحظه از آن می آفریند، چندالیه باشد یا تاریکی آن متراکم و کامل باشد در هر حال،

همان ابتدای آفرینش هدایت و نجات می بخشیید تا از این تاریکی چند الیه یا کامل خارج نمایدو ارتباط معنایی

که آفرینش همه یان گردد ند ب با این زنجیره داللی می توا یه نیز با دیگر فرازها و اجزای آ هر دو معنای فوق

شت سر سان ها از طبیعت و ست: ان سهل ا شترک بوده و برای خداوند لذا تجدید « خلقکم من نفس واحدۀ»م

شر: سل ب صناو مختلف حیوانات: « ثم جعل منها زوجها»حیات و امتداد ن وأنزل لکم من الأنعام ثمانیة »و نیز ا

برای او آسان استو بر « کم فی بطون أمهاتکم خلقا من بعد خلقیخلق:»و استمرار در امر آفرینش انسان « أزواج

چه تاریکی کامل و متراکم باشیید و چه تاریکی چندالیه)سییه الیه(، « ظلمات ثالث»این پایه هدایت و نجات از:

)کنایه از تمامی « اناتاصناو مختلف حیو »دارند و نیز « همه انسان هایی که طبیعت و سرشت مشترک »برای

موجودات که انسان و حیوان نمونه هایی از آن است(، توسط خداوند مستمر و لحظه به لحظه با آفرینش ایشان

صییورت می پذیردو بنابراین آفرینش و تجدید حیات و اسییتمرار لحظه به لحظه آن یعنی نجات و هدایت انسییان

وووو انتهای آیه نیز ملک و قدرت را از آن خداوند می داند: توسییط خداوند از بی نوری، بی علمی، غم وحشییت و

فأنى تصیییرفون » له إال هو لک ال إ له الم له ربکم مل می « ذلکم ال کا نه که زنجیره داللی فوق را این گو

بخشی ایشان از آن خدای فرمانروایی و قدرت بر نظام آفرینش تمامی موجودات و استمرار هدایت و نجات »کند:

در آیه مورد بحث با نظرداشییت « ظلمات ثالث»بر این اسییاس هر دو معنای احتمالی مذکور برای «و یکتاسییت

روابط معنایی با اجزای مختلف آیه می تواند لحاو گرددو


زمر سوره در «ثالث» ییمعنا روابط نمودار-9نمودار

« ظلمات ثالث»احتماالت تفسیری

و «ظلمات»آیینی و کاربردهای قرآنی واژه های -عانی احتمالی حاصل از ریشه شناسی، نمادشناسی فرهنگی م

سیییوره زمر نیز مورد تایید قرار گرفت، می تواند با 9که از منظر روابط معنایی با اجزای مختلف آیه « ثالث»

ی مطرح شیده توسیط ایشیان مورد قراین مختلف ارایه شیده از سیوی مفسیران و به تبع آن، احتماالت تفسییر

صود از سران مق سیاری از مف را تاریکی های درون بطن، رحم و « ظلمات ثالث»سنجش و تحلیل قرار گیردو ب

؛ 531، ص5ق، ج1050؛ ابن ابی زمنین، 951، ص3ق، ج1053مشیییمه مادر دانسییته اند)مقاتل بن سییلیمان،

ندی، ؛ ثعلبی، 155، ص53ق، ج1015؛ طبری، 390، ص5م، ج5448؛ طبرانی، 158، ص3ق، ج1019سیییمرق

باقر)ع( به چشیییم می 555، ص8ق، ج1055 مام قل از ا به ن (و این دیدگاه در برخی منابع روایی متأخر نیز

کاشیییانی، ؛ عروسیییی حویزی، 584، ص11ش، ج1398؛ مشیییهدی قمی، 310، ص0ق، ج1015خورد)فیض

سته در دعای امام حسین)ع( « ظلمات ثالث(و »055، ص0ق، ج1015 در روز عرفه گوشت و پوست و خون دان

(و دیدگاهی نیز از سوی محققان معاصر با توجه به روایات و نظرداشت 90، ص3ق، ج1043شده است)مجلسی،

را شامل فضاهای بین شکم و رحم، گوشت رحم و « ظلمات ثالث»علم زیست شناسی ارایه شده است و مراد از

(و برخی نیز از تعبیر مذکور به تاریکی 5ش، ص1315)پهلوان، شیییردل، آمنیون و آمنیون و جنین دانسییته اند

، 8ش، ج1355؛ طبرسییی، 119، ص5های صییلب پدران و بطن و رحم مادران تعبیر کرده اند)ماوردی، بی تا، ج

تک نظراتی نیز 110، ص0ق، ج1045؛ زمخشیییری، 1، ص0ق، ج1055؛ ابن جوزی، 595ص یان (و در این م

، طبیعت جسمانی، نفس نباتی و حیوانی است)ابن عربی، «ظلمات ثالث»این که مراد از مشاهده می شود مانند


تمامی دیدگاه های فوق، با تکیه بر سییه الیه بودن ظلمات ارایه شییده و در صییورت 1(و118، ص5ق، ج1055

پ وهش بررسییی دقیق تر صییحت روایات وارده می تواند پذیرفته شییود و یا با تردید مواجه شییودو آنچه در این

سانه تعبیر سانه و نمادشنا بایست ملحوو گردد، میزان سازگاری این نظرات با معانی حاصل از بررسی معناشنا

شده فوق، با مفهوم متبادر صادیق ارایه ست هریک از م ستو بدیهی ا که از معانی_« سه الیه تاریکی »مذکور ا

، به طور کامل همخوانی داردو با تکیه بر _بحث بود در آیه مورد « ثالث»مورد تایید با عنایت به روابط معنایی

بی شکلی و بی تمایزی اولیه پیش »در ادیان و فرهن های مختلف یعنی « سیاهی و تاریکی »اصلی ترین نماد

سان که در « سه الیه تاریکی »می توان معنای احتمالی « از خلقت صداق دیگری نیز حمل نمودو بدین را بر م

بی شکل و در مرحله ای که هنوز تمایزی وجود ندارد، ساختار اول پروتئین شکل گیرد و بدن مادر و در بستری

زنجیره های بلند پلیمرهای زیسییتی ایجاد می گرددو این پروتئین ها از روی اطالعات وراثتی موجود در کدهای

DNA خورد تا شیکلی سیاخته می شیوند و در مرحله بعد این زنجیره بلند پلیمری بر روی خود پیچ و تاب می

معنی دار و حاوی تأثیرات بیومولکولی را بسییازدو از این مرحله به سییاختار دوم پروتئین تعبیر می شییودو در گام

ستر ضایی سه بعدی نهایی از تاخوردگی، چرخش و دیگر رخدادهای توپولوژیک بر روی ب آخر نیز یک ساختار ف

ساختار شکل می گیردو از این مرحله به عنوان شود قبلی (و Fromm,5415,P.39) سوم پروتئین نام برده می

سه بعدی ساختاری پیچیده و شکلی و بی تمایزی، ستمر، از تاریکی به مفهوم نمادین بی سه مرحله م لذا در

سن بنای ستند؛ ستی ه ستمندی از منظر بیومولکولی در علوم زی خلق و ایجاد می گرددو پروتئین ها کلید زی

شکل ساختار و فرایندهای ستی شدن آن ها هیچ فرآیند زی ساخته ستند و بدون ستی موجودات زنده ه زی

نگرفته و هیچ سلول و ارگانی نیز ساخته نخواهد شدو لذا آفرینش کوچکترین سلول یک جنین هنگامی که در

ق از مصادی بطن مادر قرار دارد، از این پروتئین ها صورت می پذیرد و می توان این مصداق را نیز به عنوان یکی

پیشنهاد کردو « ظلمات ثالث»احتمالی

مه در تدبر علمی و تفسییییر علمی و البته ادا کار دیگر آرای چندمعنایی با لحاو رویکرد با رویکرد )و بدون ان

و مطمح نظر قرار گرفته است هایی ، درباره این آیه کریمه تناسبتفسیری(

حدۀ ثم ج » یة أزواج یخلقکم فی خلقکم من نفس وا مان عام ث لأن ها و أنزل لکم من ا ها زوج هاتکم عل من بطون أم

(9)زمر/ظلمات ثالث ذلکم الله ربکم له الملک ال إله إال هو فأنى تصرفون خلقا من بعد خلق فی

:س واحدهنف-

(وتناسب با مونومرها )سن بنای پروتئین

:ثم جعل منها زوجها-

تناسیییب با پلیمریزاسییییون در فرآیند سییینتز پلی پپتید برای مرحله نخسیییت سیییاخته شیییدن پروتئینو

:انزل لکم من االنعام ثمانیه ازواج-

0نوکلئوباز دی ان آیی و 0نوکلئوباز که حمل کننده اطالعات و نقشیه سیاخت پروتئین هسیتند ) 8تناسیب با

نوکلئوباز آر ان آیی(و

:یخلقکم فی بطون امهاتکم-

(، و ترکیب آن با یافته های پ وهش حاضر، شاید بتوان سلول، محیط درون سلولی و ماده وراثتی 1315بر اساس پ وهشی دیگر )تارخ، بشارتی، بشارتی، 1

دانستو "ظلمات ثالث"ر مصادیق پیشنهادی برای درون هسته سلول را از دیگ


تمامی این مراحل سنتز بر روی بسترهای میزبان )مانند هسته سلول، سپس ریبوزوم، سپس ساختار اول، سپس

شگا ساختار نقش بطن مادر و پرور ستر یا صورت می گیردو گویی هر ب سوم( ساختار سپس را هساختار دوم و

برای محصول مرحله بعد داردو

:خلقا من بعد خلق فی ظلمات ثالث-

.طی اولین تبدیل ساختاری )فولدین و ووو( به ساختار دوم تبدیل می شود ،ساختار اول

..طی دومین تبدیل ساختاری به ساختار سوم تبدیل می شود ،ساختار دوم

.رم )ساختار نهایی پروتئین( تبدیل می شودطی سومین تبدیل ساختاری به ساختار چها، ساختار سوم

در هر کدام از این مراحل، از بین انبوه حرکات ممکن و انبوه تبدیالت ممکن و درجه های آزادی فراوان، دقیقا

شودو همانند هدایت یک رویش یا صول خاص مورد نظر هدایت می شدن دقیق مح ساخته سمت فرآیند به

سمت خاص مطلوب را حرکت در دل تاریکیو در تاریکی ست که یک سمتها برابرند ولی این هدایتگری ا همه

شیییرایط و مکانیزم های لکن متعین می کندو در اینجا هم در هر مرحله اگرچه حالتهای فراوانی ممکن اسیییت،

.کنترلی، ساختار قبلی را دقیقا به ساختار پیچیده بعدی )و نه چیزهای دیگر( تبدیل می کند

له الملک ذلکم اهلل ربکم-

جهییان، یز و درشییییت بوه و ر ن جزای ا می ا تمییا پروردگییاری اسییییت کییه ین ن چ پروردگییار شیییمییا

صادیق ملک خداوند در این آیه، عالوه شاید یکی از م صنع او هستندو تحت فرمان و اراده و مشیت و آفرینش و

وپیک همانند بر موجودات ماکروسییکوپیک، دنیای شییگفت انگیز و پیچیده و حیرت آور رخدادهای میکروسییک

رخدادهای سنتز و عملکرد پروتئین ها هم باشدو

فانی تصرفون-

وقتی تمام عالم رو به هدایت و عبودیت تکوینی خداوند دارند )ولو ذرات سیییازنده پروتئین ها(، شیییما چگونه از

هدایت و عبودیت تشریعی خداوند رو بر می گردانیدو

ا که ب«تاریکی و وحشییت کامل و متراکم»یعنی: « ظلمات ثالث»باید در نظرداشییت، معنای احتمالی دوم برای

مطرح شییده بود، هر چند با سییایر اجزای آیه رابطه معنایی « ثالث»برای « تامه بودن و کمال»تأکید بر مفهوم

ست دلیل بر مغایرت آن با دیدگاه شاره به این معنا را نبای شودو لکن عدم ا سران یافت نمی شت، در اقوال مف دا

سیری موید معنای اول یعنی شده در آیه می تواند در « سه مرحله تاریکی »های تف شاره ستو زیرا تاریکی ا دان

سه مرحله به شکل متراکم و در حد کمال با شدت زیاد جریان داشته باشد و خداوند تنها هادی و ناجی از این

دایت و نجات انسان تلقی گردد و با نظرداشت تاریکی های متراکم باشدو با این نگرش، آفرینش می تواند مبدأ ه

استمرار در خلقت)خلقا من بعد خلق(، می توان تعبیر مذکور را حاکی از از هدایت و نجات مستمر الهی در طی

نیز می تواند در کنار معنای« تاریکی کامل و متراکم»آفرینش انسان دانستو براین اساس، معنای احتمالی دوم:

ای سه گانه، به عنوان یک معنای احتمالی ضمنی لحاو گرددو اول یعنی تاریکی ه


«ثالث ظلمات» یریتفس احتماالت نمودار-5نمودار

شماره

دسته1 5 3 0 5 9 5 8

اهم

منابع و

مصادر

برای

هر

کدام

از آراء

ابن عربی

طبرسی،

ماوردی،

زمخشری و

دیگران

حدیث امام

باقر )ع(،

مقاتل بن

سلیمان،

فیض طبری،

کاشانی و

دیگران

پهلوان

و

شیردل

دعای

عرفه،

عالمه

مجلسی

ترکیب یافته

های پ وهش

حاضر و

پ وهش

فلک مشحون

)تارخ، بشارتی،

بشارتی،

1315)

پ وهش

حاضر

های پ وهش

آتی و

تحقیقات

آتی

الیه

اول

طبیعت

جسمانی بطن صلب پدر

فضای

بین

شکم و

رحم

سلول لحم

ساختار

اول

پروتئین

ختارهای سا

ریزتر

الیه

دوم

طبیعت

نباتی رحم بطن مادر

فضای

بین

گوشت

رحم و

آمنیون

جلدمحیط درون

سلولی

ساختار

دوم

پروتئین

ساختارهای

ریزتر

الیه

سوم

طبیعت

حیوانی مشیمه رحم

فضای

بین دم

ماده وراثتی و

هسته سلول

ساختار

سوم

پروتئین

ساختارهای

ریزتر


آمنیون

و جنین

نوع

ددی

و

سطح

دید

سیستمی

نگرو کل

جزء نگر و

ماکروسکوپیک

جزء نگر و

ماکروسکوپیک

جزء

نگر و

-ماکرو

میکرو

جزء نگر

و

-ماکرو

میکرو

جزء نگر و

میکروسکوپیک

جزء نگر

و

درشت

مولکولی

در احتماالت مختلف تفسیری "ظلمات ثالث"مقایسه مصادیق -1جدول

گیری نتیجه

شه، ن شترک در ری شامل « ظلمات»و « ثالث»ماد و کاربردهای قرآنی معانی م شدت و »به ترتیب سه و عدد

تاریکی، بی شییکلی و بی تمایزی قبل از ایجاد شیییئی( می شییودو با عنایت به این معانی می »و « کمال و تراکم

سه الیه تعبیر نمودو « ظلمات ثالث»توان از شکلی و بی تمایزی کامل و متراکم یا ا با عنایت لذ به تاریکی، بی

معانی مات و با نظر داشتلبرای ظ «بی تمایزی و بستر تمایز و بستر بروز و بستر ظهور و بستر ایجاد »معنای به

،ایجادی پس از ایجاد( یا ظهوری پس از ظهور یا )یعنی تمایزی پس از تمایز «خلقا بعد خلق »مقابل آنها برای

سه مرتبه پی در پی و سه مرحله فهمید که را اینگونه «لمات ثالثخلقا بعد خلق فی ظ»می توان عبارت قرآنی

که یکی بر دوش و بستر دیگری رخ می دهد و در مجموع یک فرآیند ساخته شدن را تکمیل می کندو

سیاق، این شت سیر علمی و با نظردا سیر در رویکردی چندمعنایی و مبتنی بر روش تف زمر 9ه آیاحتمال در تف

ظلمات » و آن این که زیسییتی باشیید ای حاوی اشییاره علمی یا اعجاز علمی به پدیدهه آیه قابل طرح اسییت ک

شاره به « ثالث شدن پروتئین ها از روی اطالعات وراثتی موجود در ا ساخته سه گانه سه گانه و مراحل مراتب

DNA ند و اطالعات پروتئین ها، سن های بنای ساختار و فرآیندهای زیستی بدن موجودات زنده هست باشدو

بدون ساخته شدن آنها، هیچ فرآیند زیستی و هیچ سلول یا .وراثتی موجود در دی ان آ، توصیف کننده آنهاست

ارگانی یاخته نخواهد شیید و کلید زیسییتمندی زیسییتمندان، از منظر بیومولکولی در علوم زیسییتی، پروتئین ها

ساخته می DNAزیستی از روی اطالعات موجود در زنجیره های پلیمرهایبراین پایه در مرحله اول، .هستند

شود( ساختار اول پروتئین نام برده می سپس این زنجیره بلند پلیمری، بر ،شود )مرحله اول، که از آن با نام

سازد )مرحله دوم، که از آن با نام شکلی معنادار و حاوی تاثیر بیومولکولی را ب روی خود پیچ و تاب می خورد تا

سه بعدی نهایی از تاخوردگی، ساختار دو ضایی ساختار ف شود(و نهایتا در گام آخر، یک م پروتئین نام برده می

ساختار سوم، که از آن با نام شکل می گیرد )مرحله ستر قبلی چرخش و دیگر رخدادهای توپولوژیک بر روی ب

ه عملیاتهای توپولوژیک و سییاختار چهارمی هم برای پروتئین وجود دارد ک (وسییوم پروتئین نام برده می شییود

ساختی )به شدتی که در فرآیند ساخته شدن ساختارهای اول تا سوم در جریان است(، در ساخته شدن ساختار

ساختار چهارم نوعی پکین سخن، ستو به دیگر شن از روی انبوه اجزاء( 1چهارم در جریان نی ستراک )و نه کان

سه ساختار اول، تفریع قائل شدو اگر هم نخواهیم چنین تفریع و است و شاید بتوان از این حیث، بین آن و بین

ساختار چهارم، از قبیل معنای کمال و ستدالل را مطمح نظر قرار دهیم که تفریقی را بپذیریم، می توانیم این ا

بسته بندی مولکولی 1


در نظر گرفته شود و مراد، ساخت این پروئتئین ها که اساس و پایه زیست موجودات زنده « ثالث»شدت برای

به نوعی خلقت ایشان است، در بستری باشد که به طور کامل بی تمایز و بی شکل استو هر دو احتمال فوق و

می تواند مطمح نظر قرار گیردو « ظلمات ثالث»با نظرداشت رویکرد چندمعنایی در تفسیر

منابع

قرآن کریم

وت، دارالکتب العلمیهو ق(، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیر1015آلوسی، سیدمحمود، ) و1

ق(، تفسیر ابن ابی زمنین، بیروت، دارالکتب العلمیهو1050ابن ابی زمنین، محمدبن عبداهلل،) و5

والهیئة المصریة العامة للکتاب، مصر، عامانم(، 5414)أبو الفتح، بن جنیا و3

یوالعرب خیالتار موسسة روت،یب ر،یالتنو و ریالتحر ،(ق 1054)طاهر، محمدبن عاشور،ابن و0

العربیوق(، تفسیر ابن عربی، بیروت، داراالحیاءالتراث1055محمد،)الدینابن عربی، محیی و5

مکتبه قم، عبداالسیالم، هارون محمد حیتصیح اللغه، مقاییس معجم ،(ق1040) فارس،احمدبن فارس،ابن و9

یواالسالم االعالم

سان ،(ق1010)مکرم،محمدبن منظور،ابن و5 للطباعه دارالفکر روت،یب ن،یالد لجمای ردامادیم محقق العرب، ل

ودارصادر ع،یالتوز و والنشر

ش(، کتاب الماء، محقق اصییفهانی، محمد مهدی،، تهران، موسییسییه تاریخ 1385ازدی، عبداهلل بن محمد، ) و8

پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایرانو

نجار،ی عل دمحم و عبدالسییالم هارون محمد حیتصییح اللغه، بیتهذ، (ق1305) احمد، محمدبن ،یازهر و1

والعامه هیالمصر موسسه قاهره،

و5(، آفرینش در وداها، مجله تاریخ فلسفه، سال اول، شماره 1381باقرشاهی، عو ) و14

ش(، آفریقا افسانه های آفرینش، ترجمه: ژوآو صدیقی، مطبوعاتی عطائی، تهرانو1350بای، یو، ) و11

پنش، مجموعه مقاالت نخستین همایش ملی بنیادی در اعداد دو تاهای ش(، نگاشت 1315پاکتچی، احمد، ) و15

معناشناسی شناختیو

از منظر قرآن، روایات، « ظلمات ثالث»شییناسییی ش(، مفهوم1315پهلوان، منصییور، شیییردل، معصییومه، ) و13

و50سوره زمر(، پ وهشنامه معارو قرآنی، ش 9نوین )با تکیه بر آیه شریفه های یافته

یوالعرب اءالتراثیداراح روت،یب عاشور، ابومحمدابن قیتحق ان،یلبا و الکشف، (ق1055) ابواسحاق، ،یثعلب و10

ش(، عدد زبان علم، ترجمه: عباس گرمان، تهران، سپهرو1391دانتسی ، توبیاس، ) و15

، راهی برای تفکر، تحقیق: ع پاشایی، تهران، نشر چشمهو (ش1351) دائوده، جین ، دائو: و19

یه لئون،) و15 ت 1153دوفور، گزاو کانون یوحنای م(، فرهن الهیات ک قدوس، نیویورک، اب مقدس، راز پسیییر

رسولو

سین بن محمد، و18 صفهانی، ح صفوان عدنان، بیروت، (ق1015)راغب ا ، مفردات الفاو قرآن، تحقیق: داوودی،

دارالقلمو

، اساس البالغة، بیروت، دارصادرو(م1151)زمخشری، محمود بن عمر، و11


نشییر تهران، ،یلیفضییا سییودابه قیتحق و ترجمه دها،نما فرهن ، (ش1358) آلن، گربران، ژان، ه،یشییوال و54

وحونیج

ومذاهب و انیاد دانشگاه قم، ،یقیتوف فاطمه ترجمه اعداد، راز، (ش1315) ،یمار آن مل،یش و51

سماع عباد، بن صاحب و55 س آل محقق اللغه،ی ف طیالمح، (ق1010) عباد، بن لیا روت،یب محمدحسن، ن،ییا

والکتاب عالم

وقم علمیه حوزه مدرسین جامعه قم، القرآن، ریتفسی ف المیزان، (ق1015) ن،یمحمدحس طباطبایی، و53

م(، التفسیرالکبیر: تفسیرالقرآن العظیم، اردن، دارالکتاب الاقافیو 5448طبرانی، سلیمان بن احمد،) و50

وناصرخسرو انتشارات تهران، القرآن، ریتفسی ف البیان مجمع، (ش1355) حسن، بن فضل طبرسی، و55

، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفهو(ق1015)جریر، طبری، محمد بن و59

التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربیو، (ق1031) حسن، محمدبن ،یطوس و55

واسالم نشر تهران، القرآن، ریتفسی ف انیالب بیاط، (ش1391) ن،یدعبدالحسیس ب،یط و58

تفسیر نورالاقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محالتی، قم، ، (ق1015) جمعه، بنی عبدعل ،عروسی حویزی و51

اسماعیلیانو

وهجرت نشر قم، العین،، (ق1041) احمد، بن لیخل فراهیدی، و34

ها در جهان، ترجمه: ابوالقاسییم دادور، ش(، فرهن مصییور نمادها و نشییانه1388فورد، میراندا بروس میت،) و31

زهرا تاران، تهران، کلهر، دانشگاه الزهراو

وصدر انتشارات تهران، ،یالصاف، (ق1015) محسن،ی مول کاشانی، فیض و35

ق(، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، دارالهجرهو1010فیومی، احمد بن محمد، ) و33

یوعلم نشر تهران، ،یبهزاد هیرق ترجمه ،ینییآی نمادها فرهن ، (ش1315)،یسی ج کوپر، و30

یون، بیروت، دارالکتب العلمیهوماوردی، علی بن محمد،)بی تا(، النکت و الع و35

انتشارات و چاپ سازمان تهران، الغرائب، بحر و الدقائق کنز، (ش1398) محمدرضا، بن محمد قمی، مشهدی و39

وارشاد وزارت

شارات تهران، م،یالکر القرآن کلماتی ف قیالتحق، (ش1398) حسن، ،یمصطفو و35 شاد و فرهن وزارت انت ار

یواسالم

والعربی التراث داراالحیاء بیروت، سلیمان، بن مقاتل تفسیر، (ق1053)بلخی، سلیمانبنمقاتل و38

وافکار نشر تهران، اسطوره، نماد، عدد،، (ش1385) آرش، ،یینورآقا و31

خدا، ترجمه: احسان به عشق راستای در تحصیالت از درست استفاده درباره ش(، تأمالتی1383وی، سو، ) و04

و3ممتحن، فصلنامه ناقد، ش

ولیدارالج روت،یب ه،یالعرب اللغهی ف الحروو موسوعه، (ق1048)ع،یبد لیام عقوب،ی و01

05. Brun.S (1815), Dictionarium Syriaco – Latinum, Beirut.

03. Costaz, Louis (5445), Dictionarie Syriaque-Francais/Syriac-English Dictionary,Beirut Dar

El-Machreq.


00. Fraenkel, Siegmund (1195), “Die aramäischen Fremdwörter im Arabischen”, Georg Olms

Verlag.

05. Fromm, Herbert J., and Mark Hargrove. Essentials of biochemistry. Springer Science &

Business Media, 5415.

09. Gelb,I.J(1155).Glassary of Old Akkadian Chicago, University of Chicago.

05. Gesenius, William (1131), A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F.A.

Brown, Oxford.

08. Jastrow, Marcus (1143), A Dictionary of the Targumim, London/New York.

01. Leeming, David Adams. Creation myths of the world: An encyclopedia. Vol. I-II, Abc-clio,

5414.

54. Leslau, Wolf (1111), Comparative Dictionary of Geez, Otto Harrassowitz &Wiesbaden.

51. Orel V E, Stolbova OV,(1115) Hamito Semitic Etymological Dictionary Materials Of a

Reconstruction, Leiden, EJ.Brill.

يڥوچک ْٵٮڴڕ…جموعه...2019/10/21 · 5 یهافش هئارا تلااقم ،1دلج...

Documents