Πολυπολιτισμικότητα και ΔημοσιογραφίαΠαράδοση 2: Θεωρίες του Έθνουςesiapera@jour.auth.gr

Περίληψη

•Θεωρίες του Έθνους▫Η ‘αρχαϊκή’ (primordial) θεώρηση της

καταγωγής του έθνους▫Η μοντερνιστική προσέγγιση

•Ο ρόλος των media•Τι γίνεται με την παγκοσμιοποίηση;

Λίγη ιστορία...• Σημαντικές ημερομηνίες:

▫ 17ος αι. :1648: Η Συνθήκη της Βεστφαλίας (Treaty of Westphalia) και το τέλος της Αυτοκρατορικής Αρχής

▫ 18ος αι.: 1776 και 1789: η πολιτική χειραφέτηση του έθνους: η Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και η Γαλλική Επανάσταση.

▫ 19ος αι.: Τα Ευρωπαϊκά έθνη-κράτη: Ελλάδα, 1821, Ιταλία: 1861, Γερμανία: 1871

▫ 19ος αι.: Άνοδος της αποικιοκρατίας▫ 20ος αι.: Πρώτος και Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος – τα

όρια του έθνους-κράτους και τα αποτελέσματα του εθνικιστικού ανταγωνισμού

▫ 20ος αι.: Μετα-πολεμικό κύμα εθνικο-απελευθερωτικών αγώνων – η αντι-αποικιοκρατική πάλη – Αλγερία, Ινδία, Κύπρος, Ινδονησία κλπ. κλπ.

Ορισμοί•Έθνος (ethnie): η εθνική βάση του έθνους

(ιστορική, πολιτιστική, γλωσσολογική) (Smith, 1986)

•Έθνος-κράτος (nation-state): η πολιτική κοινότητα

•Εθνικισμός: η ιδεολογία ότι το έθνος θα πρέπει να συμπίπτει με το κράτος (Gellner, 1983)

•Εθνική ταυτότητα: οι (αυτο) αποδόσεις που αποτελούν τα ‘περιεχόμενα’ του έθνους – δηλ. οι απαντήσεις στην ερώτηση τι σημαίνει να είμαι Έλληνας/Κινέζος/Αμερικανός κλπ.

Θεωρίες του Έθνους •Η ‘αρχαϊκή’ θεωρία που αμφισβητεί τον νεωτερικό χαρακτήρα του έθνους και θεωρεί ότι υπήρχε και θα υπάρχει πάντα

•Διακρίνεται σε δύο κατηγορίες:▫Την κοινωνικο-βιολογική και την πολιτισμική

προσέγγιση•Η κοινωνικο-βιολογική προσέγγιση (van den

Berghe, 1967) θεωρεί ότι τα έθνη είναι εκτεταμένα δίκτυα συγγενών και ότι οι άνθρωποι προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν τα ωφέλη τείνοντας προς μια νεποτιστική συμπεριφορά.

•Τα κοινά χαρακτηριστικά (γλώσσα κλπ) φανερώνουν τα βαθύτερα βιολογικά και γεννετικά κοινά χαρακτηριστικά.

Η πολιτισμική προσέγγιση•Ταυτίζεται με τον Clifford Geertz (1973)

οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και κοινά χαρακτηριστικά αποτελούν τη βάση του έθνους.

•Ο Geertz θεωρεί ότι οι άνθρωποι επιλέγουν να είναι μαζί με άλλους, πολιτισμικά παρόμοιους ανθρώπους

•Οι άνθρωποι, για τον Geertz, έχουν μια έμφυτη τάση να προτιμούν άλλους ανθρώπους με τους οποίους τους δένουν δεσμοί ‘αίματος, γλώσσας και εθίμων) (1973:259)

Προβλήματα• Στην ουσία δεν μπορεί να μας εξηγήσει την

εξέλιξη του έθνους κράτους ως οργανωτική δομή• Πως μπορούμε να εξηγήσουμε τις διάφορες

αλλαγές, τις μετατοπίσεις των συμμαχιών, και εν γενει τις διάφορες ιστορικές αλλαγές που συντελούνται στα έθνη;

• Έτσι ενώ η θέση αυτή μπορεί να μας εξηγήσει σε ένα βαθμό τα πάθη και έντονα συναισθήματα που δημιουργεί το έθνος, η μεν βιολογική θεωρία φαίνεται αναγωγιστική (reductionist), καθώς ανάγει τα πάντα σε βιολογικούς λόγους, και η δε πολιτισμική θεώρηση φαίνεται ντετερμινιστική γιατί παραβλέπει το δυναμισμό του έθνους, της εθνικής οργάνωσης και της εθνικής κουλτούρας.

• Και οι δύο πλευρές παραβλέπουν το ρόλο της ιστορίας...

Προβλήματα• Από πολιτικής πλευράς, το πρόβλημα είναι ότι αν θεωρήσουμε

ότι οι εθνοτικές και πολιτισμικές διαφορές είναι απόρροια βαθύτερων πολιτισμικών και βιολογικών αιτιών, τότε τι είδους πολιτική μπορεί να εφαρμοστεί απέναντι στη διαφορετικότητα;

• Η πιο πιθανή απάντηση είναι ότι επειδή προέχει η δική μας κοινότητα, είναι φυσικό οι ‘ξένοι’ να αποκλείονται, ή να τους εκμεταλλευόμαστε για το καλό της κοινότητάς μας.

• Αφού αυτή είναι η φυσική εξέλιξη των πραγμάτων το καλύτερο θα ήταν να δημιουργήσουμε ενα κόσμο ο οποίος θα αποτελούνταν από αμιγείς εθνικά κοινότητες.

• Είναι φανερή η ομοιότητα των θέσεων αυτών με τις ναζιστικές θέσεις περί ‘οργανικών’ κοινοτήτων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, που παραμένουν ιστορικά αναλλοίωτα...

• Επίσης, παρόμοιες εξηγήσεις βρίσκει κανεις σε μερικά ΜΜΕ όταν αναφέρονται σε εθνικές συγκρούσεις: είναι αναμενόμενο ότι πάντα θα υποστηρίζουμε την εθνοτική μας ομάδα οπότε πάντα θα υάρχει εθνοτική βία.

Οι μοντερνιστές• Το βασικό επιχείρημα εδώ είναι ότι το έθνος, το έθνος-

κράτος και ο εθνικισμός προέκυψαν την ίδια εποχή με τη νεωτερικότητα, την εκβιομηχάνιση και τον καπιταλισμό.

• Ένας από τους βασικούς εκπροσώπους της θέσης αυτής, ο Ernest Gellner (1983) θεωρεί ότι η εθνική οργάνωση του κράτους ήταν απόρροια των αναγκών της εκβιομηχάνισης και του καπιταλισμού.

• Για τον Gellner, η εκβιομηχάνιση χρειαζόταν μια τυποπιημένη εκπαίδευση, για να μπορεί το εργατικό δυναμικό να έχει την ίδια πάνω κάτω απόδοση και για να μπορούν να συννενοούνται.

• Επίσης η αστικοποίηση έβγαλε τους ανθρώπους από τις παραδοσιακές τους κοινότητες και αφαίρεσε τους δεσμούς που είχαν

• Έτσι, το έθνος κράτος ως δομή και ο εθνικισμός ως ιδεολογία δημιούργησαν νέους δεσμούς για τις νέες ανάγκες του πληθυσμού.

Gellner• Σύμφωνα με τον Gellner, ο εθνικισμός

προηγείται της δημιουργίας του έθνους-κράτους, καθώς το τελευταίο χρειάζεται μια εννοιολογική βάση.

• Μπορεί να χτίζει σε υπάρχουσες παραδόσεις και έθιμα, αλλά δεν αντιπροσωπεύει την γνήσια λαϊκή κουλτούρα.

• Αντίθετα, ο Gellner θεωρεί ότι αποτελεί την επιβολή μιας συγκεκριμένης σειράς παραδόσεων, γλωσσικού ιδιώματος κλπ.

• Παρόλο που ξεκίνησε ως υπηρέτης του βιομηχανικού καπιταλισμού, ο εθνικισμός συχνά ξεφεύγει από τον έλεγχο όπως διαφαίνεται στην άνιση διάδοσή του στον αναπτυσσόμενο κόσμο.

Gellner•Έτσι οδηγούμαστε σε δύο πηγές εντάσεων:

εμπόδια στην επικοινωνία και εμπόδια στην κοινωνική εντροπία.

•Aυτές με τη σειρά τους οδιγούν στη δημιουργία νέων εθνών.

•Εμπόδια στην επικοινωνία: οιοι κατοικοι του έθνους οφείλουν να μιλάνε την ίδια γλώσσα

•Εμπόδια στην εντροπία: η αδυναμία κάποιων κοινοτήτων να ενσωματωθούν – τυπικά παραδείγματα: χρώμα δέρματος και θρησκεία

•Για να ξεπεράσουμε τέτοιου είδους εντάσεις, θα πρέπει να ξεφορτωθούμε τον εθνικισμό…

Αξιολόγηση• Ενώ ο Gellner αντιλαμβάνεται το ρόλο της ιστορίας,

η αντιπαράθεση μεταξύ της διαφορετικότητας και του έθνους οδηγεί σε πολιτικό αδιέξοδο: θα πρέπει να επιλέξουμε μεταξύ της διαφορετικότητας και του έθνους καθώς υπάρχει ασυμβατότητα μεταξύ τους.

• Αλλά υπάρχουν και κάποιες θεωρητικές ασάφειες στη θεωρία του: η φανξιοναλιστική (functionalist) θεώρηση ότι το αποτέλεσμα (ο βιομηχανικός καπιταλισμός) έχει καθοριστεί μέσω του εθνικισμού ουσιαστικά δεν μπορεί να αποδειχτεί – μπορεί και τα δύο να είναι απόρροια κάποιου τρίτου παράγοντα που δεν έχουμε βρει…

• Δεύτερον, η ύπαρξη εθνικιστικών κινημάτων σε μη-βιομηχανοποιημένες κοινωνίες (π.χ. Ελλάδα το 1800) δείχνει μια πιο πολύπλοκη σχέση.

Hobsbawm• Ο Hobsbawm (1983) μοιράζεται την ίδια έμφαση

στην ιστορία, θεωρώντας ότι για να νομιμοποιήσουν την ύπαρξή τους και τον πολιτικό έλεγχο και εξουσία που ασκούν, αλλά και για την ομογενοποίηση του πληθυσμού, τα έθνη-κράτη ουσιαστικά δημιούργησαν κάποιες συγκεκριμένες παραδόσεις και έθιμα, τα οποία κατόπιν θεωρήθηκαν ως κεντρικής σημασίας για το έθνος.

• Η έννοια της invented tradition αναφέρεται στις πρακτικές, τελετουργικά και σύμβολα που δημιουργούν την αίσθηση μια κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς και δεσμούς ανάμεσα στα μέλη μιας κοινότητας.

• Πχ. εθνικές γιορτές, σημαίες, εθνικός ύμνος, κλπ αποτελούν μέρος τέτοιων παραδόσεων

Hobsbawm

•Ακολουθώντας τη λογική της επιβολής μιας συγκεκριμένης πολιτιστικής παράδοσης, βρίσκουμε ότι η διαφορετικότητα είναι κάτω υπό πίεση για αφομοίωση. Μπορούμε να τη δεχτούμε στο βαθμό που δέχεται να ενστερνιστεί τις ίδιες αξίες, παραδόσεις και τελετουργίες…

•Τέτοια ρητορική είναι πολύ κοινή – πρόσφατο παράδειγμα η Μέρκελ, αλλά και οι δηλώσεις του Κάμερον για Βρετανικές αξίες, του Παπανδρέου για Ελληνικές αξίες κλπ κλπ.

Αξιολόγηση•Πολύ χρήσιμη θεώρηση που μας έδωσε να

καταλάβουμε την τεχνητή φύση της ιστορίας.

•Από την άλλη, ο Hobsbawm έχει δεχτεί κριτικές για την ‘εκ των άνω’ (top down) αντίληψη της επιβολής των παραδόσεων.

•Δεν υπάρχει λόγος να θεωρούμε ότι ο κόσμος απλώς δέχεται και επαναλαμβάνει αυτά που του επιβάλλουν, αφού υπάρχουν στοιχεία για δημιουργική οικοποίηση πολιτισμικών στοιχείων αλλά και δημιουργία διάφορων υπο-κουλτούρων που αμφισβητούν και απορρίπτουν την κυρίαρχη εθνική κουλτούρα. .

Anderson•Για τον Benedict Anderson (1983) το έθνος

είναι μια φαντασιακή πολιτική κοινότητα που είναι και εγγενώς περιορισμένη (inherently limited) και κυρίαρχη (sovereign).

• ‘Κοινότητα’ γιατί βασίζεται σε ένα πνεύμα βαθιάς οριζόντιας συντροφικότητας

•‘Εγγενώς περιορισμένη’ γιατί πάντα το έθνος έχει κάποια όρια και σύνορα – κάποιοι ανήκουν και κάποιοι όχι

• ‘Κυρίαρχη’ γιατί συνέπεσε χρονικά με την πολιτική χειράφετηση και την αλλαγή καθεστώτος – Γαλλική και Αμερικανική Επανάσταση

Anderson• Η βάση και η αρχή του έθνους, για τον Anderson,

εντοπίζεται στη άνοδο του ‘καπιταλισμού του τύπου’ (print capitalism).

• Πρώτον, ο καπιταλισμός αυτός τυποποίησε τη γλώσσα, παραγκωνίζοντας τις διάφορες διαλέκτους που υπήρχαν.

• Δεύτερον, μέσω των εφημερίδων και των μυθιστορημάτων, δημιούργησε ένα κοινό χρονικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο το έθνος και τα μέλη του κινούνται ταυτόχρονα.

• Οι εξελίξεις αυτές επέτρεψαν στους ανθρώπους να φανταστούν τον εαυτό τους ως μέλη της ίδιας κοινότητας και κατόπιν να κινητοποιηθούν για να δημιουργήσουν πολιτικές κοινότητες

Αnderson• Από τη μία ο καπιταλισμός του τύπου μέσω των

εφημερίδων και των μυθιστορημάτων βοήθησε στη διασπορά κοινών μύθων και αφηγήσεων του έθνους, κοινής καταγωγής κλπ.

• Από την άλλη τα έντυπα μέσα επέτρεψαν στους αναγνώστες να φανταστούν ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα με άλλους που ζουν πολλά χιλιόμετρα μακριά.

• Η έμφαση του Anderson στο φαντασιακό κομμάτι αφήνει χώρο για το δυναμισμό του έθνους: όπως το φανταστήκαμε ως μια ομοιογενή πολιτική κοινότητα, έτσι μπορούμε να το φανταστούμε εκ νέου ως μια κοινότητα που συμπεριλαμβάνει τη διαφορετικότητα .

• Βέβαια από τον ορισμό του έθνους προκύπτει ότι η όποια αποδοχή της διαφορετικότητας θα είναι περιορισμένη – επίσης η κυριαρχία του έθνους σημαίνει ότι θα πρέπει να βάλει κανόνες για το ανήκειν.

Άλλες απόψεις•Μοντερνιστές

▫Ernest Renan (1882): Qu’est-ce qu’ une nation? - πολιτική άποψη για το έθνος ως κοινότητα στη οποία επιλέγουμε να ανήκουμε

▫Karl Deutsch (1953/1966): Εθνικισμός και Κοινωνική Επικοινωνία – τα έθνη μπορούν να κατασκευαστούν με μεθόδους ‘κοινωνικής μηχανικής’ χρησιμοποιώντας επικοινωνιακές μεθόδους για τη δημιουργία μιας κοινής ταυτότητας.

Ο ρόλος των media• Στην αρχαϊκή θεώρηση, ο ρόλος τους

περιορισμένος – λειτουργούν κυρίως ως όχημα της έκφρασης της θέλησης του έθνους

• Στο μοντερνισμό διαφορετικές προσεγγίσεις▫ (1) τα μέσα κατασκευάζουν το έθνος

Deutsch, 1966: τα `μέσα χρησιμοποιούνται προπαγανδιστικά για να φτιάξουν το έθνος

Gellner, 1983: τα /ΜΜΕ συγκέντρωσαν και τυποποίησαν την επικοινωνία, η γλώσσα και το στυλ πιο σημαντικά από τα μηνύματα.

Benedict Anderson(1991): Η σύγκλιση της τεχνολογίας του τύπου και του καπιταλισμού οδήγησε στη δημιουργία του έθνους – τα έντυπα μέσα έκαναν δυνατή τη δημιουργία φαντασιακών κοινοτήτων (imagined communities)

Τα ΜΜΕ και το έθνος(2) Δεύτερον, τα ΜΜΕ συντηρούν το έθνος

▫ Eric Hobsbawm (1992): τα ΜΜΕ και η καθημερινή μας επαφή με μια κοινή κουλτούρα είναι πολύ σημαντική για τη διατήρηση του έθνους

▫ Michael Billig (1995): μπανάλ εθνικισμός : οι καθημερινές, ‘μπανάλ’ αναφορές στο έθνος είναι πολύ ουσιαστικές για την ενίσχυσή του και την ενίσχυση των ταυτοτήτων που τον συνοδεύουν.

▫ Dayan and Katz (1992): μηντιακά ‘γεγονότα (media events) που γιορτάζουν το έθνος, π.χ. Ολυμπιακοί Α΄λγωνες, Γιουροβιζιον, βασιλικοί γάμοι και κηδείες κλπ.

▫ Scannell (1989): Τα ΜΜΕ καλλιεργούν μια κοινή εθνική κουλτούρα μέσω της κάλυψης αθλητικών γεγονότων – π.χ. το ποδοσφαιρικό κύπελλο κ.α.

▫ Γενικότερα, τα μέσα ενισχύουν αυτό που ο Άντερσον χαρακτήρισε ως οριζόντια συντροφικότητα του έθνους

Οι Προκλήσεις της Παγκοσμιοποίησης• Οικονομικές : το Bretton Woods, η καπιταλισική

δυναμική της επέκτασης, αυξανόμενες οικονομικές αλληλοεξαρτήσεις, η άνοδος του μετα-βιομηχανικού καπιταλισμού

• Κοινωνικο-πολιτισμικές: τα παγκόσμια μέσα και τα διευνή δίκτυα επικοινωνίας προσφέρουν νέες βάσεις για ταυτότητα – μετανάστευση και η ντε φάκτο πολυπολιτισμικότητα

• Περιβαλλοντικές: οικολογικά ζητήματα ξεπερνούν τα όρια του έθνους και απαιτούν νέες μορφές οργάνωσης για τη λύση τους

• Πολιτικές: Η άνοδος των υπερ-εθνικών θεσμών (π.χ. EU, UN) αλλά και από την άλλη τοπικές διαδικασίες που μετατοπίζουν την εξουσία (EU subsidiarity principle – η αρχή της επικουρικότητας), η μειωμένη ικανότητα του έθνους να υπαγορεύσει πολιτική

Πώς τοποθετούνται τα ΜΜΕ• :

▫ Τα παγκόσμια μέσα υπονομεύουν την εθνική πολιτισμική κληρονομιά και γλώσσα - υβριδικές πολιτιστικές ορφές αρχίζουν να υπερισχύουν

▫ Η κατανάλωση των παγκόσμιων αλλά κα των νέων μέσων κατακερματίζει την εθνική δημόσια σφαίρα και την κοινωνική συνοχή Αλλά:

▫ Οι εξελίξεις είναι αμφίσημες: έχουμε την ταυτόχρονη glocalization μηντιακών προϊόντων, τις νέες μηντιακές μορφές που επιτρέπουν κάποια εθνική ιδιαιτερότητα , π.χ. Big Brother, Χ Factor κλπ.

▫ Επίσης, η μεταγλώττιση συντηρεί τις τοπικές γλώσσες

▫ Τέλος, τα παγκοσμιοποιημένα μέσα μπορούν να βρούν διακρατικά ακροατήρια (π.χ. Bollywood, ‘Nollywood’, Hong Kong films, AlJazeera etc.)

Πώς τοποθετούνται τα ΜΜΕ•Ως πολιτική πρόκληση:

▫ Η απώλεια της εθνικής δημόσιας σφαίρας εγείρει ζητήματα νομιμότητας , εγκυρότητας της κοινής γνώμης και διακυβέρνησης

▫ Τα νέα μέσα στηρίζουν μια οργάνωση στη βάση κοινών ενδιαφερόντων και όχι εθνικών ταυτοτήτων και συμφερόντων Αλλά κι εδώ:

▫ Anderson (2001): Εθνικισμός εξ’ αποστάσεως (long-distance nationalism): τα νέα μέσα επιτρέπουν τις εθνικιστικούς δεσμούς πέρα από την απόσταση

▫ Οι απόψεις στις ειδήσεις και στα ΜΜΕ είναι ακόμα από την πλευρά του εθνικού συμφέροντος (που νοείται ως το συμφέρον της πλειοψηφίας )

Εντέλει, θα επιβιώσει το έθνος;•Tο έθνος θα παραμείνει:

▫Οι ‘αρχαϊστές’ (perennialists, π.χ. Anthony Smith): η παγκοσμιοποίηση μπορεί να επηρεάσει το έθνος-κράτος ως πολιτική κοινότητα αλλά δεν θα καταστρέψει το έθνος αυτό καθ’ αυτό – απόδειξη: η συνεχιζόμενη δύναμη των εθνικών ταυτοτήτων να κινητοποιήσουν εξελίξεις

▫Οι ‘πραγματιστές’ (‘Realists’): η επιρροή των εθνών δεν φαίνεται να μειώνεται – ίσα ίσα ενισχύεται μέσω της συμμετοχής τους σε διεθνείς οργανισμούς ’

Θα επιζήσει το έθνος;•Όχι, γιατί:

▫Η παγκοσμιοποίηση είναι αμετάκλητη, και ένα παγκόσμιο σύστημα ήδη λειτουργεί – π.χ, η ΕΕ – η εθνική κυριαρχία δεν μπορεί να επιβιώσει (‘hyperglobalizers’, π.χ. Beck, Castells)

•Δεν θα επιβιώσει, εκτός αν:▫Κινηθούμε ενεργά εναντίον της

παγκοσμιοποίησης για να διατηρήσουμε την εθνική μας κυριαρχία (‘νοσταλγικοί)

Θα επιζήσει το έθνος;

•Θα επιζήσει, αλλά με διαφορετική μορφή – οι κοσμοπολίτες (‘transformationalists’/cosmopolitans, π.χ. David Held):▫Θα παραμείνει ως σημείο αναφοράς

(πολιτισμικά και διοικητικά) ▫Θα χάσει κάποια, αλλά όχι όλα τα

κυριαρχικά του δικαιώματα (τα περιβαλλοντικά και οικονομικά αλλά θα κρατήσει τα εδαφικά και κάποια πολιτικά)

Συμπεράσματα

•Μια σύνθετη εικόνα:▫ Συνεχιζόμενοι εθνικοί ανταγωνισμοί δείχνουν

τη συνεχιζόμενη δύναμη του εθνικισμού ▫ Η καπιταλιστική δυναμική έχει αρχίσει να

ξεπερνάει το έθνος και άρα μπορεί να το υπονομεύσει – από την άλλη η οικονομική ανάπτυξη ισχυροποιεί κάποια έθνη (Κίνα, Ινδία)

▫ Η πολιτισμική μείξη προβληματίζει την κοινή πολιτισμική κληρονομιά

▫ Ο συνοριακός έλεγχος σε εθνικό επίπεδο ισχυροποιεί το ρόλο του έθνους

▫ Ο ρόλος των ΜΜΕ δεν είναι δεδομένος: υπάρχουν στοιχεία τόσο για τη στήριξη όσο για την υπον’όμευση του έθνους .