Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

24
Ε Ε Ι Ι Σ Σ Α Α Γ Γ Γ Γ Η Η Σ Σ Τ Τ Ο Ο Ν Ν Ε Ε Λ Λ Λ Λ Η Η Ν Ν Ι Ι Κ Κ Ο Ο Π Π Ο Ο Λ Λ Ι Ι Τ Τ Ι Ι Σ Σ Μ Μ Ο Ο Η Έννοια του Πολιτισμού Όψεις του Ελληνικού πολιτισμού ΤΟΜΟΣ Α4 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Περίληψη κεφαλαίου από την Κωνσταντία Γιόρτσιου Ακαδημαϊκό έτος 2008 - 2009

Upload: constantia74

Post on 16-Nov-2014

19 views

Category:

Documents


5 download

DESCRIPTION

Περίληψη 4Α Κεφαλαίου ΕΛΠ10

TRANSCRIPT

Page 1: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

ΕΕΙΙΣΣΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗ ΣΣΤΤΟΟΝΝ ΕΕΛΛΛΛΗΗΝΝΙΙΚΚΟΟ ΠΠΟΟΛΛΙΙΤΤΙΙΣΣΜΜΟΟ

Η Έννοια του Πολιτισμού

Όψεις του Ελληνικού πολιτισμού

ΤΟΜΟΣ Α’

4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Περίληψη κεφαλαίου από την Κωνσταντία Γιόρτσιου Ακαδημαϊκό έτος 2008 - 2009

Page 2: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ενότητα 4.1 – ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ ................................................... 2

4.1.1 Γλώσσα και αλλαγές στον προφορικό λόγο ................................................... 2 4.1.2 Η εξέλιξη της γραφής ..................................................................................... 3

Ενότητα 4.2 – Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ & Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ .................................. 4 4.2.1 Μαρτυρίες για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας......................................... 4 4.2.2 Περίοδοι της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας .............................................. 4 4.2.3 Η ινδοευρωπαϊκή καταγωγή της ελληνικής γλώσσας.................................... 4 4.2.4 Προελληνικές λέξεις ...................................................................................... 5 4.2.5 Προϊστορικές γραφές. Η μυκηναϊκή ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β’: η πρώτη ελληνική γραφή................................................................................................................................ 6

Ενότητα 4.3 – Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ .......................................................... 7 4.3.1 Το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο........................................................................ 7 4.3.2 Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι ....................................................................... 9 4.3.3 Οι διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία ............................................. 11

Ενότητα 4.4 – Η ΚΟΙΝΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ....................................... 12 4.4.1 Η δημιουργία της ελληνιστικής Κοινής και η σημασία της ............................ 12 4.4.2 Κείμενα και βασικά γνωρίσματα της Κοινής ................................................. 13 4.4.3 Η αττικιστική αντίδραση................................................................................ 15

Ενότητα 4.5 – Η ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ............................................................. 16 4.5.1 Τα μεσαιωνικά ελληνικά ............................................................................... 16 4.5.2 Η νέα ελληνική γλώσσα. Γενικά χαρακτηριστικά, ιδιώματα, διάλεκτοι .......... 19 4.5.3 Η διαμάχη για την «εθνική» γλώσσα ............................................................ 22

Page 3: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Ενότητα 4.1 – ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ

4.1.1 Γλώσσα και αλλαγές στον προφορικό λόγο

Προφορικός λόγος => ομιλία. Από γενιά σε γενιά δέχεται μεταβολές και

αλλοιώσεις ορισμένες με την πάροδο του χρόνου οδηγούν σε τροποποιήσεις

στη δομή της ίδιας της γλώσσας

Γραπτός λόγος => σύστημα γραπτών σημείων, με το οποίο τα μέλη της ίδιας

γλωσσικής κοινότητας προσπαθούν να απεικονίσουν το λόγο τους. Δεν

επηρεάζεται αμέσως από τις αλλαγές του προφορικού. Έτσι η εξέλιξη της

γραφής μιας γλώσσας δεν απεικονίζει την ταυτόχρονη εξελικτική διαδικασία

του προφορικού λόγου

Φωνητικές αλλαγές => μεταβάλλεται η προφορά των φθόγγων. Παράδειγμα:

στην αρχαία ελληνική γλώσσα το ίδιο φωνήεν ως βραχύς φθόγγος [ο]

ξεχώριζε στην προφορά από τον μακρό φθόγγο [~ο]˙ γι’ αυτό και στην γραφή

ξεχώριζαν με δύο διαφορετικά γράμματα το ο (όμικρον) για τον πρώτο φθόγγο

και το ω (ωμέγα) για τον δεύτερο.

Φωνολογικές μεταβολές => εξαιτίας των ποικίλων φωνητικών αλλαγών οι

λέξεις αποκτούν καινούριες φωνολογικές (δηλ. ηχητικές) μορφές. Παράδειγμα:

αρχ. το μόρον > νεοελλ. το μούρο, αρχ. το κηρίον > νεοελλ. το κερί, αρχ. η

ελαία > νεοελλ. η ελιά

Μορφολογικές μεταβολές => αλλαγές και στη γραμματική μορφή των λέξεων

με τη δημιουργία νέων κλιτικών συστημάτων. Παράδειγμα: αρχ. ο πατήρ, γεν.

του πατρός> νεοελλ. ο πατέρας, γεν. του πατέρα˙ αρχ. η χειρ, γεν. της

χειρός > νεοελλ. το χέρι, γεν. του χεριού

Συντακτικές τροποποιήσεις => αλλάζουν οι τρόποι σύνδεσης των λέξεων, οι

κανόνες σύνταξης των βασικών όρων μιας νοηματικής ενότητας του λόγου

Σημασιολογικές διαφοροποιήσεις => σε πολλές λέξεις το νόημα αλλάζει.

Παράδειγμα: καλός = αρχ. όμορφος, νεοελλ. ευγενικός, καλόκαρδος˙ αγαθός = αρχ. γενναίος, ευγενής, νεοελλ. καλός, αφελής, αθώος

Λεξιλογικές μεταβολές => παλιές λέξεις χάνονται, καθώς δε

χρησιμοποιούνται, νέες εμφανίζονται λόγω της ανάγκης για νέες σημασίες που

έχουν σχέση με σύγχρονα αντικείμενα, θεσμούς, καταστάσεις, ιδέες ή έννοιες,

Σελίδα 2 από 24

Page 4: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

πρόκειται για λέξεις που πλάθονται με βάση το παραγωγικό σύστημα

(θεματικές ρίζες, καταλήξεις) της ίδιας γλώσσας ή πρόκειται για λέξεις δάνεια

από άλλες γλώσσες. Παράδειγμα: λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται => ο

βροτός = ο θνητός, η κύλιξ = ποτήρι. Λέξεις που πλάστηκαν για να αποδώσουν ξένες => χωροφύλακας, υπνοβάτης, ταξινομώ, ποδήλατο. Ξένες λέξεις από: λατινική: Ιανουάριος, άρματα, γαλλική: πούδρα, πρίζα, ρόμπα,

σλαβική: καρβέλι, κοτέτσι, λαγκάδι, αλβανική: γκιόνης, γούβα, καλαμπόκι,

αγγλοσαξωνική: σούπερ μάρκεκ, προπέλα, μπουλντόζα, μπιφτέκι

4.1.2 Η εξέλιξη της γραφής

Η διαμόρφωση της γραφής ακολουθεί κυρίως πέντε τυπικά στάδια:

1) Χαράγματα σε σπήλαια και βραχοσκεπές [ανώτερη παλαιολιθική

35.000 π.Χ. ως το τέλος της Νεολιθικής 2.500 π.Χ] που εικογραφούν

σκηνές κυνηγιού ή μάχες μπορεί να θεωρηθούν ως το πρώτο είδος

γραφής. Μια εικόνα που περικλείει μια ολόκληρη διήγηση.

Εικονόγραμμα

2) Εικονογράμματα χαράσσονται με έναν τρόπο περισσότερο αφαιρετικό,

αδρομερή και τυποποιημένο. Παραστάσεις ως έννοιες μιας

αφηγηματικής ενότητας. Ιδεογράμματα => σημείο που εκφράζει

ολόκληρη έννοια (Σουμέριοι και Αυγύπτιοι)

3) Εγκαταλείπεται η παραστατική αξία του εικονιδίου και μένει μόνο η

φωνητική (ηχητική) του αξία. Γίνονται ολοένα και πιο γραμμικά, χάνεται

ο εικονιστικός τους χαρακτήρας. Μετατροπή σε σύμβολα λέξεων

4) Συλλαβογράμματα => συνδυασμοί φθόγγων, δηλ. συνδυασμοί

φωνηέντων και συμφώνων. Σφηνοειδής γραφή, ιερογλυφικά,

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α’ και ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β’

5) Κάθε σημείο αντιπροσωπεύει ένα μόνο φθόγγο του λόγου, ένα φωνήεν

ή ένα σύμφωνο. Είναι τα γράμματα του αλφαβητικού συστήματος

Σελίδα 3 από 24

Page 5: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Ενότητα 4.2 – Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ & Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

4.2.1 Μαρτυρίες για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας

Διάλεκτοι => που διασώζουν πολλούς αρχαϊσμούς: ποντιακή, κατωιταλική,

τσακωνική. Παράδειγμα:

1) Ποντιακή: προφορά του η ως ε, αιτιατική πληθυντικού σε –ας (τας

αυλάς, τας ημέρας), τελικό –ν (το παιδίν, το εγγόνιν)

2) Τσακωνικά: μιλιούνται στα χωριά της Κυνουρίας, διασώζονται

πολλά στοιχεία της αρχαίας δωρικής διαλέκτου. Προφορά του η ως α (α αμέρα, α αστραπά), προφορά του υ ως ου (γουναίκα)

Ιδιώματα => Δωδεκάνησα => η προφορά των διπλών συμφώνων είναι ακόμα

και σήμερα ευκρινείς (τα κάλ-λη, στέλ-λω, άλ-λος, θάλασ-σα)

4.2.2 Περίοδοι της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας

15ος - 13ος π.Χ. αιώνας Μυκηναϊκή

8ος - 3ος π.Χ. αιώνας Αρχαία Ελληνική

3ος π.Χ. - 4ος μ.Χ. αιώνας Κοινή (γνωστή ως αλεξανδρινή ή ελληνιστική

κοινή)

5ος μ.Χ. - 11ος μ.Χ αιώνας Βυζαντινή

12ος μ.Χ. - 18ος μ.Χ. αιώνας Πρώιμη Νεοελληνική

19ος μ.Χ. - Ως σήμερα Σύγχρονη Νεοελληνική

4.2.3 Η ινδοευρωπαϊκή καταγωγή της ελληνικής γλώσσας

Ινδοευρωπαϊκή => τη μιλούσαν οι ινδοευρωπαίοι μια ομάδα λαών με κοινά

πολιτιστικά χαρακτηριστικά, διασκορπισμένα στην Ευρώπη ως την Ινδία

Στην οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών ανήκει η ελληνική ως

ανεξάρτητη γλώσσα

Σελίδα 4 από 24

Page 6: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Η ινδοευρωπαϊκή οικογένεια περιλαμβάνει:

1) Ινδοϊρανικών: ινδική – ιρανική

2) Γερμανικών: γερμανική, αγγλική, ολλανδική, φλαμανδική και

σκανδιναβικές εκτός της φινλανδικής που ανήκει σε διαφορετική

ουραλοαλταϊκή οικογένεια

3) Λατινικών: λατινική, ιταλική, γαλλική, ισπανική, πορτογαλική,

ρουμανική κ.α.

4) Κελτικών: ιρλανδική, σκωτική, ουαλική, βρετονική

5) Βαλτοσλαβικών: λιθουανική, ρωσική, ουκρανική, πολωνική,

τσεχική, σλοβακική, σερβοκροατική, βουλγαρική

6) Χεττιτική: νεκρή γλώσσα

7) Ελληνική 8) Αρμενική 9) Αλβανική 10) Τοχαρική: νεκρή γλώσσα

4.2.4 Προελληνικές λέξεις

Ιωνικά και αχαϊκά φύλα γύρω στον 19ο αι. π.Χ. έφτασαν στην Ελλάδα

Δωρικά στον 12ο αι. π.Χ. έφτασαν στην Ελλάδα

Προελληνικοί πληθυσμοί => Πελασγοί (Θεσσαλία, Αρκαδία), Λέλεγες

(Λοκρίδα, Ακαρνανία, Βοιωτία, Εύβοια, Λακωνία, Κυκλάδες), Κάρες

(Κυκλάδες, Κρήτη) η συνάντηση και η ανάμειξη των παραπάνω φυλών μ’

αυτούς άφησε τεκμήρια στην ελληνική γλώσσα

Πρόκειται για λέξεις που δεν μπορούν να ετυμολογηθούν με τους κανόνες της

ελληνικής γλώσσας κι ούτε υπάρχει συσχέτιση με ινδοευρωπαϊκές ρίζες. Αυτές

οι λέξεις σχηματίζονται με επίθημα1, που δεν χρησιμοποιεί η ελληνική

γλώσσα, όπως το –ινθος (Λαβύρινθος), είτε αναφέρονται σε θρησκευτικές,

πολιτικές ιδέες και πράγματα, υλικά ή τεχνικά που δεν ήταν γνωστά στα

πρώτα ελληνικά

Κατηγορίες προελληνικών λέξεων:

1 Παραγωγική κατάληξη που προστίθεται μετά το θέμα της λέξης

Σελίδα 5 από 24

Page 7: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

1) Ονομασίες νησιών, βουνών, ποταμών όπως: Νάξος, Κρήτη, Λέσβος,

Ιλισός, Όλυμπος κ.α.

2) Ονομασίες φυτών και ζώων: άνηθον, σέλινον, υάκινθος, δάφνη,

ελαία, άρακος, γαλέος, αθερίνη, συκέα, φακή κ.α.

3) Ονόματα θεοτήτων: Αθηνά, Άρτεμις, Απόλλων κ.α.

4) Λέξεις με τεχνική σημασία: μέγαρον, θάλαμος, πλίνθος κ.α.

5) Ονομασίες μετάλλων: χαλκός, χρυσός, σίδηρος κ.α.

6) Λέξεις με πολιτική σημασία: τύραννος, βασιλεύς, δούλος, ειρήνη,

λαός κ.α.

4.2.5 Προϊστορικές γραφές. Η μυκηναϊκή ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β’: η πρώτη

ελληνική γραφή

Μινωική Γραφή

Αρχαιότερο σύστημα γραφής που χρησιμοποιήθηκε στον ελλαδικό χώρο είναι

η μινωική γραφή, η οποία ονομάζεται ιερογλυφική (ή και εικονογραφική για να

ξεχωρίζει από την ιερογλυφική της Αιγύπτου)

Μέσα εποχής του Χαλκού, 2.000 π.Χ. μέχρι τον 17ο αι. π.Χ. σε

σφραγιδόλιθους

Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί

Δεν γνωρίζουμε αν τα σύμβολα αποδίδουν εικονογραφημένα αντικείμενα ή

ηχητικές αξίες, δηλαδή εικονογράμματα ή ιδεογράμματα

19ο αι. π.Χ. παράλληλη χρήση κι ένα δεύτερο σύστημα γραφής η ΓΡΑΜΜΙΚΗ

Α, η οποία δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α => χρησιμοποιεί 100 σημεία που αποδίδουν μάλλον συλλαβές.

Η ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α χρησιμοποιεί δεκαδικό αριθμητικό σύστημα

Είναι γραφή της λαμπρής νεοανακτορικής περιόδου του μινωικού πολιτισμού,

όπου καταγράφονται σε πήλινες πινακίδες οι οικονομικές δραστηριότητες

Μυκηναϊκή Γραφή

Τέλη 15ου αι. π.Χ. ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β

Σελίδα 6 από 24

Page 8: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Αποκρυπτογράφηση το 1952 από τον άγγλο αρχιτέκτονα M. Ventris, αυτή η

γραφή αποδίδει μια αρχαϊκή μορφή της ελληνικής γλώσσας

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β, αρχαιότερη ελληνική γλώσσα

Το σύστημα της ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Β συγκροτούν:

1) 88 συλλαβογράμματα, 50 μοιάζουν με σημεία της ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Α,

άγνωστο αν έχουν την ίδια φωνητική αξία, διότι η ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α

αποδίδει τη μινωική γλώσσα η οποία είναι διαφορετική από την

ελληνική

2) 260 περίπου ιδεογράμματα ακολουθούν τις λέξεις ως σχεδιάσματα

αντικειμένων προσδιορίζουν κατά κάποιο τρόπο την έννοιά τους

3) 5 σημεία αριθμητικού δεκαδικού συστήματος

4) 11 σημεία μονάδας μέτρησης βάρους, χωρητικότητας στερεών και

χωρητικότητας υγρών

Τα συλλαβογράμματα δεν αποδίδουν ακριβώς την ελληνική γλώσσα

Κατάλογοι προσώπων και πραγμάτων ή λογιστικά κατάστιχα των διοικητικών

αρχών

Ενότητα 4.3 – Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

4.3.1 Το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο

Η διαμόρφωση του αλφάβητου

Η ελληνική γλώσσα διαμορφώνεται μέσα στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια,

εμπλουτίζεται με το λεξιλόγιο παλαιότερου προελληνικού γλωσσικού

υποστρώματος και στο τέλος της προϊστορικής εποχής γράφεται με ένα

συλλαβικό σύστημα τη ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β

Για πέντε αιώνες (12ο έως 8ο π.Χ.) δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα

Το ελληνικό αλφάβητο είχε ως πρότυπο το φοινικικό καθώς τα γράμματα και

των δύο στο σχήμα, στη σειρά, στη διεύθυνση της γραφής (αρχικώς από τα

δεξιά στα αριστερά) και στην ονομασία τους είναι τα ίδια

Σελίδα 7 από 24

Page 9: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Η φοινικική γραφή αποδίδει με κάθε σύμβολο, όχι ολόκληρη τη συλλαβή, αλλά

μόνο το σύμφωνο παραλείποντας το φωνήεν. Περιορίζεται έτσι στα 22

σύμβολα

Εφόσον τον 8ο αιώνα εμφανίζεται διαμορφωμένο το ελληνικό αλφάβητο,

υπολογίζεται πως μέσω των εμπορικών επαφών γνώριζαν το φοινικικό

αλφάβητο κατά τα τέλη του 9ου π.Χ. αιώνα

Οι αλλαγές ήταν σημαντικές. Π.χ. τα φωνήεντα που δεν καταγράφονται στο

φοινικικό στο ελληνικό σχηματίζουν και ξεχωριστές συλλαβές αντίθετα τα

πολλά συριστικά2 σύμφωνα του φοινικικού είναι περιττά στην ελληνική γραφή

Έτσι:

1) Πέντε φοινικικά σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν για να αποδοθούν τα

φωνήεντα: το Άλφα για το α, το Γιοντ για το ι, το Χε για το ε, το Βαβ

για το υ και το Αγίν για το ο. Μ’ αυτές τις επιλογές, αντίθετα από το

συλλαβικό πρότυπο, το ελληνικό αλφάβητο γίνεται φωνολογικό

καθώς κάθε γράμμα αντιστοιχεί σ’ έναν φθόγγο, φωνήεν ή

σύμφωνο. Η πλήρης φωνητική εξέλιξη των σημείων, θεωρείται πως

είναι η πιο βασική καινοτομία των ελλήνων

2) Διαφοροποιούνται τα φοινικικά σύμβολα Ζαγίν, Σαμέχ, Σαντέ, Σιν

ώστε να αποδίδουν τους φθόγγους ζ και σ

3) Δημιουργείται σύμβολο για το φθόγγο v [=β], το γράμμα F, που

ονομαζόταν Δίγαμμα και τέσσερα νέα γράμματα Ξι, Φι, Χι και Ψι για

τους αντίστοιχους φθόγγους

4) Από τους Ίωνες γίνεται διάκριση των μακρών φωνηέντων [~e] και

[~ο] (από τα βραχέα [e] και [ο]) με ξεχωριστά σύμβολα, τα γράμματα

Ήτα και Ωμέγα

Το αλφάβητο χρησιμοποιείται και ως αριθμητικό σύστημα καθώς τα γράμματα

έχουν σταθερή θέση και συγκεκριμένη διάταξη

Η ανάπτυξη της αλφαβήτου

Στην αρχαϊκή εποχή διακρίνουμε τρεις κύριες ομάδες, που χρησιμοποιούσαν

το δικό τους αλφάβητο:

2 Που ο ήχος μοιάζει με σφύριγμα

Σελίδα 8 από 24

Page 10: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

1) Νότια (Κρήτη, Θήρα, Μήλο)

2) Ανατολική (ακτές Μ. Ασίας, νησιά Αν. Αιγαίου, Μέγαρα, Σικυών,

Κόρινθος και βέβαια οι αποικίες τους)

3) Δυτική ομάδα (Θεσσαλία, Λοκρίδα, Εύβοια, Αρκαδία, Λακωνία και οι

αποικίες τους)

Αλφάβητο δυτικής ομάδας των Χαλκιδέων, μέσω της αποικίας τους Κύμης,

πέρασε στους κατοίκους και διαμόρφωσε το λατινικό

Τα κείμενα ήταν γραμμένα πάντα με κεφαλαία γράμματα, χωρίς κενά

διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις, χωρίς σημεία και χωρίς τόνους

Από τον 5ο π.Χ. άρχισε να χρησιμοποιείται το ιωνικό αλφάβητο που είχε 24

γράμματα και ήταν πληρέστερο. Οι Αθηναίοι το υιοθέτησαν με νόμο το 403

π.Χ., όταν επώνυμος άρχων ήταν ο Ευκλείδης. Πρόκειται για το Ευκλείδειο

αλφάβητο που χρησιμοποιείται ως σήμερα.

Τον 5ο αιώνα οριστικοποιήθηκε και η κατεύθυνση της γραφής, από τα

αριστερά στα δεξιά.

4.3.2 Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι

Η ανάπτυξη της αλφαβήτου

Οι έλληνες στην αρχή των ιστορικών χρόνων δε μιλούσαν όλοι με τον ίδιο

τρόπο

Η αρχαία ελληνική γλώσσα παρουσίαζε διαφορές από τόπο σε τόπο, είτε στην

προφορά των φθόγγων, είτε στη γραμματικοσυντακτική δομή, είτε στη

σημασία των λέξεων. Διακρίνονται σε διαλέκτους με πολλές επιμέρους

μορφές.

Οι ομάδες των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων:

1) Η Ανατολή ομάδα, με χαρακτηριστικό κορμό την ιωνική – αττική

(έτσι όπως μιλιόταν στις πόλεις της Ιωνίας ή της Εύβοιας, στις

Κυκλάδες, στην Αττική)

2) Η Κεντρική ομάδα, με χαρακτηριστικές διαλέκτους την

αρκαδοκυπριακή (Αρκαδία και Κύπρο) και την αιολική (Θεσσαλία,

Βοιωτία, Λέσβο και την Αιολία)

Σελίδα 9 από 24

Page 11: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

3) Τη Δυτική, με κύρια διάλεκτο τη δωρική (έτσι όπως μιλιόταν στην

Ήπειρο, Δ. Στερεά, Πελοπόννησο, Μήλο, Θήρα, Κρήτη στα

Δωδεκάνησα και στα αντικριστά παράλια της Μ. Ασίας)

Ο διαλεκτικός κατακερματισμός της γλώσσας πρέπει να οφείλεται στη

διαμόρφωση του γεωγραφικού χώρου με τους ορεινούς όγκους και τους

περίκλειστους τόπους εγκατάστασης, στη διαδοχική εμφάνιση και διασπορά

των ελληνικών φυλών, στην αρχική απομόνωση και στην πολιτική αυτοτέλεια

των πρώτων οικιστικών κέντρων

Δεν δημιουργήθηκαν οι κοινωνικοί και πνευματικοί παράγοντες, οι οποίοι θα

συντελούσαν στη διάσπαση και δημιουργία θυγατρικών γλωσσών. Αλλά

αντίθετα οι συνεχείς μετακινήσεις, οι αναμείξεις των φυλών στις αποικίες, οι

συγκρούσεις με τους βαρβάρους κ.α. συντέλεσαν να αναπτυχθεί κοινή

συνείδηση για την καταγωγή, τη θρησκεία τους μύθους και τις παραδόσεις και

βέβαια για την ενότητα της γλώσσας

Γενικά χαρακτηριστικά

Ιωνική διάλεκτος: 1) Το μακρό α τρέπεται σε η

2) Η δασεία χάνεται νωρίς

3) Υπάρχει κ αντί π μπροστά από τα φωνηέντα α και ο

4) Παραδείγματα: ώρη=ώρα, ιστορίη=ιστορία, οκοίος=οποίος,

Αιολική διάλεκτος: 1) Τα σύμφωνα τ, δ, θ τρέπονται σε π, β, φ μπροστά από ε και η

(φηρ=θηρ,πεδά=μετά, Φετταλός=Θεσσαλός, Βελφοί=Δελφοί)

2) Ο σύνδεσμος κε αντί του αν

3) Υπάρχουν οι δίφθογγοι αι αντί α και οι αντί ου (παίσα αντί πάσα και

λέγοισα αντί λέγουσα)

Δωρική διάλεκτος: 1) Το οο είναι ω (αντί ου, τω ιππω αντί του ίππου)

2) Το εε είναι η (αντί ει, τρέες>τρης αντί τρεις) 3) Το ε γίνεται ι μπροστά από α, ο, ω (θιος αντί θεός)

Σελίδα 10 από 24

Page 12: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Η τάση για ενοποίηση των διαλέκτων

4ο αιώνα π.Χ. εξάπλωση της χρήσης της αττικής διαλέκτου παράλληλα με την

εξάπλωση της αθηναϊκής ηγεμονίας

Βασικοί παράγοντες επέκτασης της αττικής διαλέκτου η ένταξη των ιωνικών

πόλεων στην αθηναϊκή συμμαχία μετά τους μηδικούς πολέμους, αλλά η

εμπορική και οικονομική δραστηριότητα των αθηναίων με ολόκληρο τον

ελληνικό κόσμο έκαναν την αττική γλώσσα ως την πρώτη προφορική κοινή

των Ελλήνων. Επίσης, η ανάπτυξη των ρητορικών και φιλοσοφικών σχολών

καθώς και η αναγνώριση της αττικής ως επίσημης γλώσσας των Μακεδόνων

βασιλέων, μετατρέπεται τελικά σε ελληνιστική κοινή.

4.3.3 Οι διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία

Οι διάλεκτοι επηρεάζουν καθοριστικά τον αρχαίο ποιητικό και πεζό λόγο,

καθώς τα διάφορα λογοτεχνικά είδη καλλιεργούνται στη διάλεκτο εκείνου του

ελληνικού φύλου που λόγω ιδιοσυγκρασίας και κάποιων

κοινωνικοοικονομικών παραγόντων τα δημιούργησε για πρώτη φορά

Ίωνες (2ο μισό 8ου π.Χ. αιώνα): έπος, μερικά είδη λυρικής ποίησης (ελεγεία,

επίγραμμα, ίαμβος) και ιστοριογραφία

Δωριείς (7ος π.Χ. αιώνας): χορική ποίηση και το ειδύλλιο

Αιολείς τη μελική ποίηση

Αττική (τέλος 5ου π.Χ. αιώνα): το δράμα (τραγωδία και κωμωδία), η ρητορεία

και η φιλοσοφία

Κάθε ποιητής, ιστορικός, ρήτορας ή φιλόσοφος δεν γράφει στη μητρική του

γλώσσα αλλά στη διάλεκτο που χρησιμοποιείται κατά παράδοση για το

λογοτεχνικό είδος στο οποίο ανήκει το έργο του.

Η διάλεκτος των επιγραφών είναι κυρίως μια επίσημη, επιμελημένη και

προσεκτικά διατυπωμένη γλώσσα με κοινά στοιχεία από το προφορικό ιδίωμα

όλων των πόλεων – κρατών μιας ευρύτερης περιοχής ( Ιωνίας,

Πελοποννήσου κ.α.)

Η διάλεκτος των λογοτεχνικών κειμένων δεν αποδίδει πραγματικό λόγο. Είναι

τεχνητή μορφή, κατασκευασμένη με κάποια γενικά χαρακτηριστικά των

Σελίδα 11 από 24

Page 13: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Από τον 4ο π.Χ. αιώνα, ωστόσο, παρατηρείται το φαινόμενο της εξάπλωσης

της χρήσης της αττικής διαλέκτου παράλληλα με την αυξανόμενη πολιτική

επιρροή και την πνευματική λάμψη της Αθήνας. Η αττική διάλεκτος θα

συνδυάσει τελικά σε υψηλό βαθμό τη φυσικότητα και το δυναμισμό του

προφορικού λόγου με την εκφραστικότητα της ποιητικής καλλιέργειας. Η

αναγνώρισή της, μάλιστα, ως επίσημης γλώσσας των Μακεδόνων βασιλέων

συνετέλεσε στο να καταστεί η βάση της ελληνιστικής Κοινής.

Ενότητα 4.4 – Η ΚΟΙΝΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

4.4.1 Η δημιουργία της ελληνιστικής Κοινής και η σημασία της

Η αττική διάλεκτος χρησιμοποιούνταν στις εμπορικές, οικονομικές και

διπλωματικές δραστηριότητες, αιτία αυτού του φαινομένου ήταν η ανάπτυξη

της αθηναϊκής δημοκρατίας και κατά συνέπεια μεγάλη πνευματική, εμπορική

και οικονομική επιρροή της

Για τους ίδιους λόγους, το νέο κράτος των Μακεδόνων βασιλέων, στα πλαίσια

της πανελλήνιας ηγεμονίας του, στις διοικητικές του ανάγκες υιοθέτησε την

αττική διάλεκτο

Όταν ο Μ. Αλέξανδρος έφθασε στις όχθες του Ινδού η αττική διάλεκτος

εξαπλώνονταν σε όλο το γνωστό κόσμο

Η ελληνική πολιτιστική και πνευματική επίδραση στην Ανατολή έμεινε

ανεπηρέαστη από τις όποιες πολιτικές και διοικητικές διασπάσεις διατηρώντας

ως γλώσσα της αυλής την ελληνική

Παρόλα αυτά δεν έμεινε αμετάβλητη, παρουσίασε βαθμιαίες αλλαγές όπως

συμβαίνει στον προφορικό λόγο κάθε γλώσσας

Σελίδα 12 από 24

Page 14: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Αυτή η νέα γλώσσα , φυσική εξέλιξη της αττικής και όπως διαμορφώθηκε στα

ελληνιστικά χρόνια με εσωτερικές μεταβολές και εξωτερικές επιδράσεις λόγω

της επαφής της με άλλες γλώσσες, την ονομάζουμε ελληνιστική (ή αλεξανδρινή) Κοινή ή απλώς Κοινή

Αυτή η γλώσσα, στους αμέσως επόμενους αιώνες, θα επικρατήσει, θα

υποκαταστήσει σταδιακά τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους και θα αποτελέσει

τη βάση της μετέπειτα βυζαντινής και νεότερης ελληνικής γλώσσας

Μέσα στο διάστημα επτά αιώνων (3ος π.Χ. – 4ος μ.Χ αι.) παρατηρούμε στη

φωνολογία, στη μορφολογία, στο συντακτικό, στο λεξιλόγιο και στις σημασίες,

τις απλοποιήσεις εκείνες που καθορίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά της

βυζαντινής και νέας ελληνικής γλώσσας.

Σημαντικό γεγονός είναι και το γεγονός πως η ελληνιστική Κοινή δεν θα

παραμείνει μόνο ένα γλωσσικό ιδίωμα αλλά θα χρησιμοποιηθεί και στο

γραπτό λόγο

Δεν παρατηρούμε δηλαδή τώρα τον παλαιότερο απόλυτο διαχωρισμό σε

προφορικές και λογοτεχνικές διαλέκτους. Το φαινόμενο θα ενισχυθεί με την

δυναμική εμφάνιση μιας νέας θρησκείας του χριστιανισμού, που θα υιοθετήσει

την ελληνιστική Κοινή ως γλώσσα μετάδοσης της διδασκαλίας της, γραπτής

και προφορικής

4.4.2 Κείμενα και βασικά γνωρίσματα της Κοινής

Βασικές πηγές πληροφόρησης οι επιγραφές και τα διάφορα λογοτεχνικά ή

άλλα κείμενα που σώζονται

Για την περίοδο αυτή υπάρχουν κι άλλες πηγές όπως επιστολές ή έγγραφα

σε πάπυρους που βρέθηκαν στην Αίγυπτο και αναφέρονται σε όλων των

ειδών τις δημόσιες ή ιδιωτικές δραστηριότητες των πολιτών

Η μετάφραση των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης και της Καινής αποδίδουν

την προφορική απλή γλώσσα της εποχής

Μια άλλη κατηγορία πηγών αποτελούν τα διάφορα συγγράμματα των

φιλολόγων και γραμματικών, στα οποία συντάσσουν γλωσσικές

παρατηρήσεις και στο τι είναι σωστό ή λάθος με βάση την αττική διάλεκτο

Σελίδα 13 από 24

Page 15: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

της κλασικής εποχής. Σε αυτή την κατηγορία συμπεριλαμβάνονται και οι

πρώτες καταγραφές με ελληνολατινικές εκφράσεις που σκοπό είχαν να

εξυπηρετήσουν την επικοινωνία των δύο λαών

Οι μεταβολές που σημειώνονται κατά τα ελληνιστικά χρόνια στην κοινή

γλώσσα είναι είτε εσωτερικά γλωσσικά φαινόμενα είτε εξωτερικές

επιδράσεις και δάνεια, εξαιτίας της συνύπαρξης των Ελλήνων με

διάφορους λαούς και της συνάντησης της ελληνικής με διάφορες ξένες

γλώσσες (σημιτική, αιγυπτιακή, περσική, λατινική)

Κύρια γνωρίσματα της Κοινής

Στη φωνητική:

1) Στα φωνήεντα χάνεται η διάκριση της προφοράς σε μακρά και

βραχέα και σταδιακά γίνονται βραχύχρονα όπως προφέρονται και

σήμερα

2) Η προφορά του η ταυτίστηκε με αυτή του ι 3) Όλες οι δίφθογγοι καταλήγουν να προφέρονται ως ένας φθόγγος

(αι=ε, ει=ι, οι=ι, …)

Στη μορφολογία:

1) Στα ονόματα ο δυϊκός, ο ένας από τους τρεις αριθμούς, χάνεται

(ήταν εκείνος που σήμαινε δύο πράγματα˙ ο ενικός δήλωνε το ένα

και ο πληθυντικός τα περισσότερα από δύο)

2) Πολλοί ανώμαλοι τύποι (όπως τα ανώμαλα παραθετικά)

παραμερίζονται από άλλους πιο απλούς, με το ίδιο θέμα και νέες

συχνά καταλήξεις. Διαδίδεται η χρήση των υποκοριστικών σε τέτοιο

μάλιστα βαθμό, ώστε να υποκαθιστούν στο τέλος το αρχικό όνομα

και να αποκτούν πλέον νέα υποκοριστικά

3) Όμοια και στα ρήματα, πολλά στοιχεία απλοποιούνται και άλλα

συγχωνεύονται. Π.χ. η μέση φωνή χάνει τους ιδιαίτερους τύπους της

και το ρήμα τελικά μένει στην κλίση του με δύο φωνές (ενεργητική –

παθητική). Ο παρακείμενος ταυτίζεται με τον αόριστο και η

υποτακτική με την οριστική.

Σελίδα 14 από 24

Page 16: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Στη σύνταξη:

1) Η παρατακτική έκφραση αντικαθιστά την υποτακτική

2) Ο παρατακτικός σύνδεσμος και χρησιμοποιείται συχνότατα με νέες

σημασίες

3) Στο λόγο προτιμούνται οι μικρές κύριες προτάσεις

4) Η δοτική χάνεται και τη θέση της παίρνουν η γενική ή η αιτιατική

Στο λεξιλόγιο και στις σημασίες:

1) Εμφανίζονται νέες λέξεις, ενώ αντικαθίστανται πολλές αρχαίες με

νεότερες ή άλλες αρχαίες

2) Πολλές αλλάζουν σημασία και άλλες, με την εμφάνιση του

χριστιανισμού, αποκτούν ειδικότερο εννοιολογικό περιεχόμενο

3) Εισάγονται νέες λέξεις (κυρίως ονόματα, επίθετα και παραγωγικές

καταλήξεις) από τα αιγυπτιακά, τη σημιτικά, τα λατινικά

Έτσι μέσω της ελληνικής Κοινής αποτυπώνονται οι κοσμοϊστορικές

πολιτικές αλλαγές, ο θρησκευτικός συγκρητισμός και η επικράτηση μιας

νέας πίστης, οι αλλαγές στη δημόσια και ιδιωτική ζωή, οι μεταβολές στη

νοοτροπία των ανθρώπων και τα νέα ιδανικά ατόμων και λαών και

συντελούνται συγχρόνως και παγιώνονται τα κυριότερα δομικά

γνωρίσματα της νεότερης μορφής της ελληνικής γλώσσας

4.4.3 Η αττικιστική αντίδραση

Τον 1ο π.Χ. αιώνα, οι γραμματικοί και λόγιοι των ελληνιστικών κέντρων,

κυρίως της Αλεξάνδρειας, άρχισαν να διδάσκουν τη χρήση των αρχαϊκών

γραμματικών τύπων γραφής, πιστεύοντας ότι η μίμηση και μόνο της

παλιάς αττικής διαλέκτου θα συντελούσε στην συγγραφή έργων εφάμιλλων

της μεγάλης κλασικής περιόδου που μελετούσαν

Πίστευαν πως αποφεύγοντας τις απλοποιήσεις της κοινής γλώσσας θα

μπορούσαν να επιτύχουν νέα ακμή των γραμμάτων, αντίστοιχη μ’ αυτή του

5ου π.Χ. αιώνα

Το κήρυγμα του αρχαϊσμού επηρέασε τους λόγιους, τους γραμματικούς

τους δασκάλους και μαθητές των σχολών φιλοσοφίας και ρητορικής της

εποχής εκείνης

Σελίδα 15 από 24

Page 17: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Αυτή η αντίθεση μεταξύ του πλαστού, τεχνητού αττικού ύφους στον γραπτό

λόγο και τη φυσικής, ζωντανής ομιλίας οξύνθηκε στους δύο επόμενους

αιώνες (2ο και 3ο μ.Χ), όταν εμφανίζεται η νέα θρησκεία. Οι χριστιανοί

χρησιμοποιούν την κοινή, λαϊκή γλώσσα και πολεμούν κάθε αρχαίο και

ειδωλολατρικό, ότι δηλαδή αποτελεί ιδανικό πρότυπο για τους λόγιους

αττικιστές

Τον 4ο μ.Χ. αιώνα με τους τρεις Ιεράρχες της Εκκλησίας, Βασίλειος –

Γρηγόριος και Ιωάννης, οι οποίοι είχαν αποκτήσει μεγάλη ελληνική

μόρφωση, ο χριστιανικός στοχασμός θα συμφιλιωθεί και θα εξοικειωθεί με

την ελληνική παιδεία. Από τότε ο αττικισμός θα χρωματίσει και τον επίσημο

εκκλησιαστικό λόγο.

Τα αποτελέσματα των διδαγμάτων του αττικισμού είναι:

1) Στροφή των λογίων συγγραφέων προς ένα τεχνητό γραπτό ιδίωμα

με πρότυπο την αττική διάλεκτο της κλασικής περιόδου

2) Η επικράτηση της τάσης αυτής στους μεταγενέστερους αιώνες και ο

άκαμπτος αρχαϊσμός των βυζαντινών συγγραφέων

3) Η διγλωσσία, του ελληνικού γένους ως την εποχή μας με τη

καθιέρωση μιας «επίσημης» μορφής στη γλώσσα και την

ταυτόχρονη περιφρόνηση της ζωντανής ομιλούμενης

Επινόηση των αλεξανδρινών γραμματικών ήταν και οι τόνοι

Ενότητα 4.5 – Η ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

4.5.1 Τα μεσαιωνικά ελληνικά

Η περίοδο αυτή ορίζεται από τον 4ο έως τον 15ο μ.Χ. αιώνα και χωρίζεται

σε δύο περιόδους:

1) Πρώιμη περίοδος (4ος – 11ος μ.Χ. αιώνας), που καλύπτει την

κοινή, προφορική γλώσσα του βυζαντινού ελληνισμού

Σελίδα 16 από 24

Page 18: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

2) Όψιμη περίοδος (12ος – 15ος αιώνας), που καλύπτει τη

διαμόρφωση και τις αρχές της νέας ελληνικής γλώσσας κατά τους

τελευταίους βυζαντινούς αιώνες

Η πρώιμη περίοδος

Από τον 4ο αιώνα με τις επιλογές του Μ. Κωνσταντίνου και με την ίδρυση

της Νέας Ρώμης, της Κωνσταντινούπολης, το ανατολικό τμήμα του

ρωμαϊκού κράτους εξελίσσεται σταδιακά στη βυζαντινή αυτοκρατορία

Επίσημη γλώσσα, παρέμεινε η λατινική ανεξάρτητα αν και εδώ στο

ανατολικό τμήμα κοινή γλώσσα επικοινωνίας των πληθυσμών ήταν η

ελληνική

Τα λατινικά ασκούν έντονη επίδραση στα νεότερα ελληνικά

Τώρα εισάγονται λέξεις:

1) Της διοίκησης, της αυτοκρατορικής εθιμοτυπίας και γενικά της

δημόσιας ζωής, όπως: κάστρο, βίγλα, παλάτι, τίτλος, πρίγκιψ,

κόμης, λάβαρον, βούλα, σακελλάριος, καγκελκάριος κ.ο.κ.

2) Λέξεις της καθημερινής ζωής, όπως: οσπίτιον, μάστορας,

μάγουλον, κάγκελο, καμάρα, μουλάριον, πόρτα, δεκανίκι, σκάλα,

ταβέρνα, ακουμπώ, φούρνος, βάρκα, καλαμάριον κ.ο.κ.

3) Ονομασίες στο ημερολόγιο: Ιανουάριος, Μάρτιος, καλαντάρι κ.ο.κ.

4) Τοπωνυμίες: φόρο (= αγορά), μπούργος (=συνοικία), κ.ο.κ

5) Εκκλησιαστικοί όροι: ράσο, φαιλόνιον, ή λέξεις σχετικές με τη

μοναστική ζωή, όπως κελί, πορτάρης κ.ο.κ.

6) Πολλές παραγωγικές καταλήξεις: -άτος => μαγιστράτος,

δουκάτον, πιπεράτος, -άριος => βικάριος, σχολάριος, βεστιάριον,

σπαθάριον, -άλιος => οφφικάλιος, -ή(ί)σιος => καστρήσιος,

λιβελλήσιος, βουνίσιος, -πουλ(λ)ος => αρχοντόπουλον,

αρμενόπουλον, -ούρα => κλεισούρα, -λ(λ)ιον => καστέλλιον, -

τώριον, -ούριον => κλητώριον - κλητούριν

Την εποχή του Ιουστινιανού (527 -565 μ.Χ) εξαιτίας της κυριαρχίας των

ελληνικών στην Ανατολή, τα λατινικά αντικαθίστανται, η ελληνική γλώσσα

εισάγεται στη διοίκηση και στη νομοθεσία και τρεις αιώνες μετά

Σελίδα 17 από 24

Page 19: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

παρατηρείται πλήρης γλωσσικός και πολιτιστικός εξελληνισμός του

κράτους

Κύρια χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών ελληνικών

Στη φωνητική: 1) Κατά την προφορά το υ και το οι ταυτίζονται πλέον με το ι και λίγο

αργότερα εμφανίζεται και η συνίζηση των ι και ε με το επόμενο

φωνήεν π.χ. καρδία > καρδιά, μηλέα > μηλιά

2) Πολλά συμφωνικά συμπλέγματα, όπως και τα διπλά σύμφωνα,

απλοποιούνται, π.χ. πενθερό > πεθθερός > πεθερός, ψεύμα >

ψέμμα > ψέμα

Στη μορφολογία: 1) Στα ονόματα καταργείται η δοτική και η πρώτη κλίση

χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο (ο πατήρ – του πατρός > ο

πατέρας – του πατέρα)

2) Εμφανίζονται νέοι τύπο αντωνυμιών (εμείς – εμάς – μας, αυτών –

των)

3) Στα ρήματα χάνεται η χρονική αύξηση

4) Χάνονται η ευκτική και η συζυγία των εις -μι

Στη σύνταξη: παρατηρείται η ίδια τάση για απλοποίηση με παρατακτικές

εκφράσεις και συχνή χρήση των νέων μορίων: ας, να, με

Στο λεξιλόγιο: 1) Νέες σημασίες σε αρχαίες λέξεις, σημασίες που θα διατηρηθούν

πλέον ως την εποχή μας (π.χ. άλογο)

2) Σχηματισμοί νέων λέξεων (ανδράδελφος, καλοκαίριον, λογομαχώ)

3) Νέες καταλήξεις ( -ας => αλευράς, -σιμον => ψήσιμον, ράψιμον, -

ίσσα => αρχόντισσα, -ίκιον => βασιλίκιον, -εα => σπαθέα,

χελιδονέα)

Αυτήν τη εποχή εισάγονται και λέξεις στα ελληνικά από άλλους λαούς

όπως Αλβανούς, Σέρβους, Βούλγαρους, Ρουμάνους, Ρώσους, Αρμένιους

και συγχρόνως και η ελληνική γλώσσα ασκεί επιδράσεις στη γλώσσα των

λαών αυτών

Σελίδα 18 από 24

Page 20: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Η όψιμη περίοδος: Η διαμόρφωση της νέας ελληνικής γλώσσας

Η συνήθεια των βυζαντινών λόγιων να γράφουν στην αρχαΐζουσα

παραμένει

Ωστόσο τώρα υπάρχουν και πολλά κείμενα που το γράψιμό τους αποδίδει

τη φυσική, ζωντανή ομιλία. Κείμενα στα οποία η σύνταξη και το λεξιλόγιο

παρακολουθούν τον προφορικό λόγο, κοινό και λαϊκό, «Δημώδη» λόγο και

συχνά επιδιώκουν τη λογοτεχνική αξιοποίηση και ανάδειξή του.

Αναφερόμαστε στα «Πτωχοπροδρομικά ποιήματα», στο ηθικοδιδακτικό

ποίημα Σπανέας κ.α.

Είναι τα κείμενα της «δημώδους λογοτεχνίας» που αποτελούν την αρχή

της νέας ελληνικής λογοτεχνίας

Το γεγονός πως η καταξίωση της ομιλουμένης δυναμώνει την περίοδο της

Φραγκοκρατίας και ευδοκιμεί μακριά από τη γλωσσική επίδραση και

συγκεντρωτισμό της πρωτεύουσας δεν είναι χωρίς σημασία

Συμπεράσματα:

1) Την περίοδο αυτή έχουν ήδη διαμορφωθεί τα κύρια χαρακτηριστικά

της νεοελληνικής γλώσσας

2) Παρατηρούνται νέες διαλεκτικές διαφοροποιήσεις

4.5.2 Η νέα ελληνική γλώσσα. Γενικά χαρακτηριστικά, ιδιώματα,

διάλεκτοι

Η νέα ελληνική γλώσσα είναι ήδη σχεδόν τέλεια διαμορφωμένη στους

τελευταίους βυζαντινούς αιώνες, στα κείμενα της «δημώδους» λογοτεχνίας

Στα μέσα του 16ου αιώνα συντάσσεται η πρώτη «Γραμματική της κοινής

των Ελλήνων γλώσσης» από τον κερκυραίο Νικόλαο Σοφιανό

Τα νέα ελληνικά συνέχισαν να διαμορφώνονται καθ’ όλο το διάστημα της

Τουρκοκρατίας και αποφασιστικά αργότερα μετά την απελευθέρωση και

την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους ως τον 20ο αιώνα

Ο κοινός προφορικός λόγος διαπλάστηκε κατά κύριο λόγο στα αστικά

κέντρα του ελεύθερου κράτους και μέσω της δημιουργικής λογοτεχνίας

Σελίδα 19 από 24

Page 21: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Τα γενικά χαρακτηριστικά της νεοελληνικής γλώσσας

Στη φωνητική: 1) Εμφάνιση νέων φθόγγων: άι, όι π.χ. γάιδαρος, νεράιδα, κορόιδο

2) Απλοποίηση διαφόρων συμφωνικών συμπλεγμάτων: κτ > χτ (κτίζω

> χτίζω), γξ > γ (έσφιγξα > έσφιξα)

3) Εξαφάνιση τελικού –ν

Στη μορφολογία: 1) Στα ονόματα περιορίζεται η χρήση της γενικής ιδίως του

πληθυντικού αριθμού

2) Στο ρήμα οι βασικοί χρόνοι είναι μόνο ο ενεστώτας, ο αόριστος και ο

μέλλων, ο παρακείμενος και ο υπερσυντέλικος σχηματίζονται

περιφραστικά με το θα και το έχω

Στο λεξιλόγιο: πέρα από τις λέξεις που η ελληνική γλώσσα κληρονόμησε

από τις προηγούμενες περιόδους διατηρώντας ή παραλλάσσοντας τη

σημασία τους, έχουμε δάνεια από τις γλώσσες των κατακτητών: Φράγκων

(στην Πελοπόννησο), Βενετών (στα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου),

Τούρκων (στην Κρήτη, Πελοπόννησο, ηπειρωτική Ελλάδα)

Ξεχωριστό φαινόμενο είναι η εισαγωγή πολλών λέξεων από τη λόγια

παράδοση ή το πλάσιμο νέων από τους λόγιους του ελεύθερου κράτους

κατά τον 19ο αιώνα, προκείμενου να παραμεριστούν οι πολλές τουρκικές

λέξεις ή να αποδοθούν οι νεολογισμοί του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού

στον υλικό και πνευματικό τομέα (αλληλογραφία, χωροφύλακας,

αστυνόμος, ποδήλατο, αεροπλάνο, ζωολογία, ζαχαροπλαστείο, τηλέφωνο

κ.α.)

Νεοελληνικές διάλεκτοι και ιδιώματα

Στα βυζαντινά κείμενα της πρώιμης περιόδου δεν παρατηρούνται

διαλεκτικοί ιδιωματισμοί

Προς το τέλος των βυζαντινών χρόνων και στις αρχές των νεώτερων

συναντούμε νέους ιδιωματισμούς σε γραπτό λόγο

Με τη σταδιακή συρρίκνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας και κυρίως με

το διαμελισμό της από τους Φράγκους οι ιδιωματισμοί στη γλώσσα

Σελίδα 20 από 24

Page 22: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

εντείνονται. Η ομιλούμενη γλώσσα παρουσιάζει διαφοροποιήσεις υπό την

επίδραση των κατακτητών

Στην περίοδο της τουρκοκρατίας η διαλεκτική διαφοροποίηση παίρνει την

οριστική της μορφή αφού οι πρώτοι αιώνες χαρακτηρίζονται από έλλειψη

επικοινωνίας, απομονωτισμό, εξασθένιση εμπορίου, πτώση του βιοτικού

επιπέδου, αμάθεια και μαρασμό της παιδείας

Οι νέες διάλεκτοι δεν έχουν σχέση με εκείνες της αρχαίας ελληνικής

γλώσσας, αλλά αρκετά αρχαϊκά ιδιωματικά ή λεξιλογικά στοιχεία

διατηρήθηκαν στην ελληνιστική κοινή και κληροδοτήθηκαν στη νεότερη

γλώσσα

Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και τη συνεχή διάδοση της νέας

κοινής γλώσσας αρχίζει η προοδευτική εξασθένιση των διαλεκτικών

διαφορών. Από τις πόλεις που λειτουργούν ως διοικητικά, πολιτικά και

πνευματικά κέντρα η κοινή ομιλούμενη εξαπλώνεται προς την περιφέρεια,

όπου επικρατούσαν διάφορα ιδιώματα ή διάλεκτοι

Η προφορική και κατά συνέπεια γραπτή κοινή νεοελληνική γλώσσα έχει ως

βάση τα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων της Πελοποννήσου, Στερεάς

Ελλάδας, Αίγινας

Διάλεκτος: ονομάζουμε μια γλωσσική μορφή που χρησιμοποιείται από τον

πληθυσμό μιας μεγάλης γεωγραφικής περιοχής και παρουσιάζει

σημαντικές διαφορές σε φωνητικό, μορφοσυντακτικό και λεξιλογικό

επίπεδο από την κοινή γλώσσα

Ιδίωμα: μια γλωσσική μορφή με μικρές διαφοροποιήσεις από την κοινή και

χρήση σε περιορισμένο τόπο, μια τυπική παραλλαγή δηλ. της κοινής

γλώσσας

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα ποντιακά, τα κατωιταλικά και τα

τσακωνικά που θεωρούνται διάλεκτοι

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα ιδιώματα των Επτανήσων, της

Πελοποννήσου, της Μάνης, της Αίγινας – Μεγάρων – Κύμης, Μακεδονίας,

Ηπείρου κ.α.

Σελίδα 21 από 24

Page 23: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

4.5.3 Η διαμάχη για την «εθνική» γλώσσα

Το «γλωσσικό ζήτημα» είναι πρόβλημα παιδείας με πολιτιστικές, κατά

βάση, διαστάσεις που όμως απέκτησε κοινωνικές και πολιτικές

προεκτάσεις στον νεοελληνικό κόσμο

Τον 18 ο αιώνα οι λόγιοι και οι δάσκαλοι του γένους επηρεασμένοι από τον

ευρωπαϊκό Διαφωτισμό επιδιώκουν την πνευματική αφύπνιση του λαού ,

την καταπολέμηση της αμάθειας και του σκοταδισμού και τη διάδοση της

παιδείας

Οι περισσότεροι κρίνουν πως για τον φωτισμό του γένους κατάλληλο

γλωσσικό όργανο είναι τα αρχαία. Θεωρούν πως η ομιλούμενη είναι

«χυδαία», γεμάτη ιδιωματισμούς με τούρκικες λέξεις, γραμματικά

αδιαμόρφωτη, φτωχή σε σημασίες και ανίκανη να εκφράσει τις νέες ιδέες

Αντίθετα κάποιοι θα υποστηρίξουν την καλλιέργεια και την ανάδειξη της

κοινής προφορικής, της φυσικής γλώσσας των νεοελλήνων

Οι περισσότεροι λόγιοι γράφουν σε αρχαϊζουσα, η ομιλούμενη περιορίζεται

σε ορισμένα λαϊκά, λογοτεχνικά αναγνώσματα

Ανάμεσα στις δύο αυτές απόψεις βρίσκεται η θέση του Αδαμάντιου Κοραή

ο οποίος προτείνει τη «μέση οδό», να χρησιμοποιηθεί ως βάση η κοινή

ομιλούμενη γλώσσα αφού γίνει ο καλλωπισμός της και ο στολισμός της

γλώσσας

Αρχές του 19ου αιώνα αρχίζει ο καθαρισμός της γλώσσας σε επίπεδο

κυρίως μορφολογικό, καθώς λαϊκές λέξεις αντικαθίστανται από

αρχαϊκότερους τύπους (μάτι > ομμάτιον, ψάρι > οψάριον, μπορείς >

εμπορείς)

Το νεοελληνικό κράτος θα υιοθετήσει τη καθαρεύουσα του Κοραή και θα

την καθιερώσει ως επίσημη γλώσσα της διοίκησης, της δικαιοσύνης, της

εκπαίδευσης. Στη διάδοση θα συμβάλουν οι αθηναϊκές εφημερίδες και η

αθηναϊκή λογοτεχνική σχολή με τους Φαναριώτες και τον ρομαντισμό της

Το γενικό πνεύμα της εποχής με τον νεοκλασικισμό, τη Μεγάλη Ιδέα, το

ρομαντικό όραμα της αναβίωσης της αρχαίας γλώσσας οδηγούν σταδιακά

το γραπτό λόγο σε άκρατο αρχαϊσμό και τη γλώσσα από καθαρεύουσα σε

αρχαΐζουσα (1860 – 1880)

Σελίδα 22 από 24

Page 24: Περίληψη 4ο Κεφάλαιο_Α_ΕΛΠ 10

Σελίδα 23 από 24

Τέλος του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου το γλωσσικό ζήτημα αρχίζει να

παίρνει έντονες κοινωνικές διαστάσεις.

Οι «δημοτικιστές» και με την παρουσία του Γιάννη Ψυχάρη αντιδρούν στην

αυστηρή προσήλωση στους γραμματικοσυντακτικούς κανόνες της αρχαίας

Το τολμηρό κήρυγμα του Ψυχάρη βρίσκει ανταπόκριση και συντελεί στην

ωρίμανση της νεοελληνικής πνευματικής ζωής: η δημοτική γλώσσα

υιοθετείται από λογοτεχνία, όπου κυριαρχεί η μορφή του Κωστή Παλαμά,

προωθείται στην εκπαίδευση με την ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»

1911 το Σύνταγμα καθιερώνει ως επίσημη γλώσσα του κράτους την

καθαρεύουσα

1917 με εκπαιδευτική μεταρρύθμιση η δημοτική αρχίζει για πρώτη φορά να

διδάσκεται στις τρεις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου

Μανόλης Τριανταφυλλίδης => προτείνει μια μορφή δημοτικής λιγότερο

απόλυτης, η οποία αποδέχεται λόγιους τύπους και τη φωνητική τους μέσα

στο μορφοσυντακτικό σύστημα της λαϊκής γλώσσας.

Συντάσσεται η Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής) η οποία τυπώνεται

από την Πολιτεία το 1941

Το μεταπολεμικό Σύνταγμα θα διατηρήσει τη διάταξη του 1911

Ενώ η μεταρρύθμιση του 1964 καθιερώνει την ισοτιμία στη διδασκαλία

δημοτικής και απλής καθαρεύουσας

1967 – 1974 το δικτατορικό καθεστώς επέβαλλε ως επίσημη γλώσσα του

κράτους και ως αποκλειστικό όργανο της γραπτής αλλά και προφορικής

έκφρασης την καθαρεύουσα

Το ζήτημα επιλύεται μετά το 1974

1976 η δημοτική καθιερώνεται στην εκπαίδευση και στη διοίκηση

Καθαρεύουσα : τεχνητός, γραπτός τύπος που δεν αποδίδει ομιλούμενη

φυσική γλώσσα. Στη φωνητική, στο τυπικό, στο λεξιλόγιο προσπαθεί να

μιμηθεί την αρχαία γλώσσα – Στη σύνταξη και στις σημασιολογικές

μεταβολές δεν μπορεί να αποφύγει τις νεοελληνικές ιδιαιτερότητες