saqarTvelos ganviTarebis kvleviTi instituti

GEORGIAN DEVELOPMENT RESEARCH INSTITUTE

საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების

მიმართულებები

ეკონომიკური და სოციალური განვითარებასოფლის მეურნეობის განვითარება

თბილისი, 2012

საქართველოს განვითარების კვლევითი ინსტიტუტი (GDRI) - დამოუკიდებელი, არაკომერციული ორგანიზაცია, დაფუძნდა 2011 წელს. ინსტიტუტის ამოცანაა დემოკრატიის

1

განვითარების, პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და სხვა რეფორმების ხელშეწყობა სათანადო კვლევებისა და დისკუსიების მეშვეობით.

ვებ-გვერდი: www.gdri.ge

ელ.ფოსტა: gdri@gdri.ge

უფასო გამოცემა.

ექსპერთა ჯგუფი: თენგიზ შერგელაშვილიდავით ნარმანიათემურ მურღულიაშოთა მურღულიაელგუჯა ხოკრიშვილირევაზ გიგილაშვილიშალვა მექვაბიშვილიმიხეილ თოქმაზიშვილივინმე ხომ არ გვრჩება? ან საერთოდ გვინდა?

© საქართველოს განვითარების კვლევითი ინსტიტუტი, 2012

გამომცემლობა „ნეკერი“, 2012

ISBN

შინაარსი

ნაწილი I. ეკონომიკური და სოციალურ სფეროს პრობლემები და განვითარების ძირითადი მიმართულებები

2

1. ძირითადი მიდგომები და კონცეპტუალური საკითხები 71.1. ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის უპირატესობები არსებულთან შედარებით

71.2. რეალური სექტორი, სტიმულირების პოლიტიკა და განვითარების მდგრადი

წყაროები 15

2. ოჯახის და ინდივიდის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა 25

2.1. ოჯახის სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემატიკა 25

2.2. უმუშევრობა, თვითდასაქმება და დასაქმება 25

2.3. კომუნალური პრობლემები და ტარიფები 27

2.4. საპენსიო უზრუნველყოფა და სოციალურად დაუცველ ოჯახთა ფულადი დახმარება 29

2.4.1. საპენსიო სისტემები შედარებითი ანალიზი 292.4.2. რეკომენდაციები საქართველოში საპენსიო რეფორმასთან დაკავშირებით 392.4.3. სოციალურად დაცუველ ოჯახთა ფულადი დახმარების სისტემა

422.5. ჯანმრთელობის დაცვა

43

3. ბიზნეს-გარემო და კონკურენციის პოლიტიკა 49

3.1. მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარება 49

3.2. საინვესტიციო პოლიტიკა 51

3.1.2. საინვესტიციო ნაკადები საქართველოში 51

3.2.2. საქართველოში განხორციელებული ინვესტიციების გეოგრაფია 51

3.2.3. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები სექტორების მიხედვით 553.2.4. სახელმწიფო საინვესტიციო პოლიტიკა

573.3. გადასახადების ადმინიტრირების წესები და საგადასახადო სისტემის

სირთულეები 583.4. საკრედიტო რესურსების ხელმისაწვდომობა

623.5. საკუთრების და გარიგების დაცულობა

663.6. გაკოტრების სისტემა

68

3

3.7. რეალური სექტორის განვითარება 69

3.8. კონკურენცია და მომხმარებელთა ინტერესების დაცვა 71

3.8.1. კონკურენციის პოლიტიკის არსი 713.8.2. კონკურენციის პოლიტიკა საქართველოში 723.8.3. მომხმარებელთა უფლებების დაცვა 73

4. მაკროეკონომიკური პოლიტიკა 75

4.1. უცხოური ინვესტიციები და საგადასახდელო ბალანსი 75

4.2. გაცვლითი კურსი და ინფლაცია 79

4.3. ფისკალური პოლიტიკა 82

4.3.1. ფისკალური პოლიტიკის პრინციპები და ამოცანები 824.3.2. ბიუჯეტის გამჭვირვალობა და ანგარიშვალდებულება

844.3.3. ბიუჯეტის დაგეგმვა და მოსახლეობის ჩართვა საბიუჯეტო პროცესში 864.3.4. ბიუჯეტის შესრულების პროცესი 884.3.5. ანტიციკლური პოლიტიკა 904.3.6. ფისკალური დეცენტრალიზაცია

914.3.7. სახელმწიფო ვალის მართვა 924.3.8. საბიუჯეტო ფონდები 94

ნაწილი II. სოფლის მეურნეობის სფეროში არსებული პრობლემები და განვითარების ძირითადი მიმართულებები

95

1. სოფლის მეურნეობაში არსებული მდგომარეობა და პრობლემები2. აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტ–იმპორტი3. სოფლის მეურნეობის განვითარების ძირითადი მიმართულებები4. მექანიზაცია (აგროსაინჟინრო სერვისი)5. მელიორაცია (ირიგაცია და დრენაჟი) 6. სოფლის მეურნეობის დაფინანსება და დაზღვევა

დანართები

4

წინასიტყვაობა

მიუხედავად „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ საქართველოში გატარებული რეფორმებისა, ქვეყნის ეკონომიკაში კვლავაც არამდგრადი ვითარება და ბევრი გამოწვევაა. ერთის მხრივ, 2005 წლიდან საგადასახადო გარემოს გაუმჯობესებამ და ბიუროკრატიის შემცირებამ საინვესტიციო ნაკადების და მშპ-ს ზრდა გამოიწვია, მაგრამ მეორეს მხრივ, საკუთრების უფლების დაცვის და სხვა პრობლემებმა, შემდგომ 2008 წლის რუსულმა აგრესიამ, მსოფლიო კრიზისის გავლენამ და ბიზნეს-გარემოში ხელისუფლების ნეგატიურმა ჩარევამ ეკონომიკის მდგრადობა მნიშვნელოვნად შეასუსტა. გაიზარდა ქვეყნის საგარეო ვალი, გაუარესდა საგადამხდელო ბალანსის მდგომარეობა და შემცირდა საინვესტიციო ნაკადები. ნომინალური მშპ-ს ფორმალური ზრდა ეკონომიკური განვითარების წინაპირობად ვერ იქცა, რის გამოც საზოგადოების კეთილდღეობა ბოლო წლებში არ გაუმჯობესებულა. პირიქით, გაიზარდა უმუშევრობა და სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი ადამიანების რაოდენობა, ქვეყნის მოსახლეობის 40%-ზე მეტი კვლავ სოციალურად დაუცველია. ეს მხოლოდ პრობლემების არასრული ჩამონათვალია და მხოლოდ ზოგადად ასახავს ქვეყნის ეკონომიკაში არსებულ მდგომარეობასა თუ ტენდენციებს.

ასეთ პირობებში მნიშვნელოვანია, შესწავლილი იქნას ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა და ტენდენციები, მიღწევები და ხელისუფლების მიერ დაშვებული შეცდომები, რათა დაისვას სწორი დიაგნოზი სამომავლოდ ეკონომიკის მდგრადი განვითარების უზრუნველსაყოფად და საზოგადოების კეთილდღეობის შესამჩნევად გასაუმჯობესებლად.

ამიტომაც, საქართველოს განვითარების კვლევითმა ინსტიტუტმა, მკვლევარ ეკონომისტთა ჯგუფთან ერთად გადაწყვიტა ჩაეტარებინა საქართველოს ეკონომიკაში არსებული მდგომარეობის სამაგიდო კვლევა და მოემზადებინა მოკრძალებული კონცეფცია ქვეყანაში სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის.

ნაშრომში მოცემულია საქართველოს ეკონომიკაში არსებული პრობლემები და მათი სიღრმე (მ.შ. იდეოლოგიური პრობლემები), ასევე ხელისუფლების ეკონომიკური პოლიტიკის ნაკლოვანებები და ჩვენეული რეკომენდაციები მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად. ნაშრომში ცალკეა გამოყოფილი ბიზნეს-გარემოში არსებული მდგომარეობა და ხელისუფლების საინვესტიციო პოლიტიკა, კონკურენციის სფერო და მომხმარებლის უფლებების დაცვის საკითხები. ოჯახის და ინდივიდის პრობლემატიკა, მათი მდგომარეობის გაუმჯობესების გზები და საშუალებები ნაშრომში ასევე ცალკე თავად არის გამოყოფილი. ამ ყველაფერთან ერთად, მოყვანილია ასევე მაკროეკონომიკური სტაბილიზაციის მიმართულებები როგორც ფისკალური, ასევე მონეტარული თვალსაზრისით (საბიუჯეტო სისტემა და საგარეო ვალის პრობლემატიკა, გაცვლითი კურსი და ინფლაცია). თითეულ თემატიკას თან ახლავს რეკომენდაციები, თუ როგორ უნდა გაუმჯობესდეს მდგომარეობა ამა თუ იმ მიმართულებით.

ქვეყნის მოსახლეობის ნახერზე მეტი აგრარულ სექტორშია დაკავებული და ამ სექტორის წილი მშპ-ში მეათედსაც ვერ აღწევს, ის განსაკუთრებული შესწავლის საგანი უნდა იყოს. ამიტომაც, ჩვენი სამუშაო ჯგუფის მიერ შესწავლილი იქნა ასევე საქართველოს სოფლის მეურნეობის მდგომარეობა და ტენდენციები. დეტალური ანალიზი და შესაბამისი რეკომენდაციები ამ გამოცემის მეორე ნაწილშია წარმოდგენილი. აგრარულ სექტორში პრობლემების გამოკვეთის გარდა, შედარებით ღრმადაა მომზადებული რეკომენდაციები სამ უმნიშნელოვანეს თემაზე.

5

ესენია: სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკით უზრუნველყოფა; მელიორაცია; სოფლის მეურნეობის დაფინანსება და დაზღვევა.

საქართველოს განვითარების კვლევითი ინსტიტუტი და მკვლევართა ჯგუფი მადლიერებით მიიღებენ ყველა საქმიან შენიშვნას და მოსაზრებას, რაც ემსახურება წინამდებარე დოკუმენტის სრულყოფას და საქართველოს ეკონომიკაში არსებული მდგომარეობის გაუმჯობესებას.

საქართველოს განვითარების კვლევითი ინსტიტუტი,მკვლევართა ჯგუფი.

6

1. ძირითადი მიდგომები და კონცეპტუალური საკითხები

1.1. ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის უპირატესობები არსებულთან შედარებით

საბჭოთა კავშირის დაშლიდან დღემდე, გონივრული და თანმიმდევრული ეკონომიკური პოლიტიკის დეფიციტი ქართული სახელმწიფოს მუდმივი თანამგზავრია. შედეგად, მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, საქართველო პოსტსაბჭოთა სივრცეშიც კი ქვეყნების იმ მცირერიცხოვან ჯგუფს მიეკუთვნება, რომლებმაც 2010 წლისათვის ერთ მოსახლეზე გათვლილი მთლიანი შიდა პროდუქტის რეალური მოცულობით არა თუ ვერ გადაასწრო 1990 წლის საკუთარ მაჩვენებელს, არამედ მნიშვნელოვნად ჩამორჩა (ნაკლებია 25%-ით). მაშინ, როცა, ამავე პერიოდში ესტონეთში ზრდამ შეადგინა 63%, ლატვიაში - 28%, ლიტვაში - 24%, სომხეთში - 66%, აზერბაიჯანში - 87%. რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანის გამორჩეული წარმატება შეიძლება „ნავთობის ეფექტად“ იქნეს შეფასებული, მაგრამ ნავთობის მწარმოებლები არ არიან არც ირლანდია, რომელმაც კრიზისის ფონზეც კი შესძლო ერთ მოსახლეზე გადათვლით მშპ-ს გაორმაგება და არც სამხრეთ კორეა, ზრდის 137%-იანი მაჩვენებლით. ორივე ამ ქვეყანამ წარმატებას გააზრებული ეკონომიკური პოლიტიკით მიაღწია. აქვე უნდა ითქვას ისიც, რომ საქართველოში ამ მაჩვენებლის აბსოლუტური მნიშვნელობა 1997 წლიდან 2003 წლის ჩათვლით გაიზარდა 70%-ით, ხოლო ანალოგიურ პერიოდში, 2004 დან 2010 წლის ჩათვლით, მხოლოდ 36%-ით1.

2004 წლის არჩევნებში „ნაციონალურმა მოძრაობის” დაპირებები არსებითად ეყრდნობოდა ეკონომიკის სწრაფი მოდერნიზაციისა და მნიშვნელოვანი სოციალური პაკეტის თემატიკას, თუმცა ხელისუფლებაში მოსვლიდან მოკლე ხანში, „ლიბერტარიანული კურსი“-ს ეგიდით დაიწყო ეკონომიკური ექსპერიმენტის განხორციელება, რომელიც საბოლოოდ საკმაოდ შორს აღმოჩნდა როგოც ძირეული მოდერნიზაციის და სოციალური პასუხისმგებლობის, ასევე ლიბერტარიანული მოდელისაგან.

ამ ექსპერიმენტის ძირითადი და ფართოდ აფიშირებული იდეა მდგომარეობდა იმაში, რომ ე.წ. „გარღვევის“ სტრატეგიით ქვეყანა შესძლებდა განვითარების მაღალი ტემპის მიღწევას, რაც საბოლოოდ საზოგადოებრივი კეთილდღეობის საფუძველი გახდებოდა. თუ რევოლუციურ ხელისუფლებას მართლაც ჰქონდა გარკვეული ლიბერტარიანული შემართება, ფაქტია რომ იგი ძალიან მალე გაუფერულდა, რადგან ნათელი გახდა რომ „ლიბერტარიანული სასწაული“ საქართველოში ვერ შედგებოდა. ჯერ ერთი იმიტომ, რომ მსოფლიოში ასეთი პრეცედენტი არ არსებობს. თუმცა მთავარი მიზეზი ისაა, რომ 2003 წლიდან დღემდე სრუფლასოვნად და თანმიმდევრულად არანაირი ეკონომიკური პოლიტიკა არ განხორციელებულა. შესაბამისად, მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდის მიღმა, რეალური „გარღვევა“ არ შედგა. ეკონომიკა სტრუქტურულად კვლავაც პრობლემურ ფაზაში დარჩა - დაუმუშავებელი ან პირველადი დამუშავების ნედლეულის ექსპორტის ამარა2, დარჩა, ხოლო გლობალური კონკურენტუნარიანობის კუთხით არა თუ დაწინაურდა, არამედ საგრძნობლად ჩამორჩა საერთაშორისო თანამეგობრობას, მაკროეკონომიკური სტაბილურობის, ბიზნეს განათლების, ბიზნესის „მოქნილობის“, ტექნოლოგიური მზადყოფნის და ინოვაციების დარგში, რის გამოც, საბოლოოდ არა თუ ინოვაციური, ეფექტიანობაზე ორიენტირებული ქვეყნების სიაშიც კი ვერ მოხვდა3.

1 World Development Indicators, The World Bank.2 საქსტატი, სექცია „საქართველოს საგარეო ვაჭრობა“.3 Global Competitiveness Index, World Economic Forum.

7

საზოგადოებრივი ნდობის კრედიტის ამოწურვის ფონზე ხელისუფლებამ სულ უფრო ხშირად დაიწყო ძალადობრივი ზომების გამოყენება და დასავლელ პარტნიორებთან ამ ქმედებების გამართლების მიზნით დაიწყო პროპაგანდა, რომ ქართული საზოგადოება არ არის მომწიფებული დემოკრატიისათვის და სწორედ ამიტომ ხელისუფლება იძულებულია იმოქმედოს „ლის თეზისის“ თანახმად. აღნიშნული თეზისი, რომლის სახელი სინგაპურის ყოფილი პრემიერის, ლი კვან იუ-სთანაა დაკავშირებული, გულისხმობს, რომ რეფორმების წარმატებას არ სჭირდება დემოკრატია და იგი ხელის შემშლელიც კი არის. შესაბამისად, ჩნდება ლოგიკური ეჭვი, რომ დეკლარირებული ევროინტეგრაციის მიღმა ხელისუფლების პერმანენტული სწრაფვა „სინგაპურიზაციისაკენ“ ძირითადად ავტოკრატიის ხიბლით არის განპირობებული და არა ეკონომიკური მოდელის, რადგან სინგაპურს, რომელიც ქალაქ-სახელმწიფოს წარმოადგენს, ეკონომიკის სრულიად განსხვავებული სტრუქტურა აქვს და იგი ვერანაირად ვერ გახდებოდა ქართული ეკონომიკის განვითარების სამიზნე მოდელი.

საბოლოოდ, ხელისუფლებამ, ადმინისტრირების სიადვილით, ყველაზე კომფორტულად მიიჩნია ოლიგოპოლიური ეკონომიკური მოდელი, რაც გულისხმობს მონოპოლისტთა ვიწრო წრის დომინირებას ბაზარზე და პრაქტიკულად შეუძლებელია რიგ სახელისუფლებო წრეებთან მჭირდო აფილაციის გარეშე. ამ მოდელის „წარმატებას“ ყველაზე კარგად ჩანს არაელასტიური მოთხოვნის პროდუქტების (მაგ. მედიკამენტების) ფასებში, რომლებიც ვერც რენტაბელობის ანალიზს უძლებს და ვერც სხვა ქვეყნებთან შედარებას4.

შედეგად, „ნაციონალური მოძრაობის“ ეკონომიკური პოლიტიკა საერთოდ შეუთავსებელი გახდა არა თუ ლიბერალურ, საერთოდ ნებისმიერ თანმიმდევრულ ეკონომიკურ მოდელთან.

იმისთვის, რომ არაეფექტური ეკონომიკური პოლტიკა ფართო განხილვისა და დისკუსიის საგანი არ გამხდარიყო, ხელისუფლებამ, რომელმაც მშვენივრად იცოდა მედიის როლი საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაში, შექმნა საკუთარი, ვირტუალური ეკონომიკური მოძღვრება „ულტრალიბერალიზმის“ აბრით და დაიწყო იმის აქტიური პროპაგანდირება, რომ ეს მოძღვრება ყველაზე თანამედროვე და ცივილიზებულია, ხოლო ვინც ამას არ ეთანხმება, „ბნელი“ და „ჩასარეცხი“. სინამდვილეში, „საბაზრო ფუნდამენტალიზმმა“, რომელიც საერთაშორისო წრეებში, 2003 წელსაც საკმაოდ არაერთგვაროვან შეფასებებს იმსახურებდა, 2008-ში დაწყებული კრიზისის ფონზე სრული კრახი განიცადა, მაგრამ სახელწმიფოს ტოტალური მედია დომინირების ფონზე, საზოგადოების დიდმა ნაწილმა მაინც დაიჯერა, რომ ქვეყანაში მართლაც ეკონომიკური ბუმია და მას ეს ბუმი თუ არ ეხება, თავად არის დამნაშავე.

სინამდვილეში, ოლიგოპოლიურმა მოდელმა, ბუნებრივად გამოიწვია მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის რეალური მსყიდველუნარიანობის მნიშვნელოვანი შემცირება (რაც, პარალელურად, წლების მანძილზე ეროვნული დანაზოგების კლებით და საბოლოოდ უარყოფით ნიშნულში გადასვლითაც დადატურდა). ამიტომ სოციალური უკმაყოფილების ნიველირების მიზნით მთავრობა იძულებული გახდა „სიღარიბის დაძლევის“, „დასაქმების“, „ბიზნესის ხელშეწყობის“ და სხვა მსგავსი პროგრამებზე მოეხდინა საზოგადოების ყურადღების ფოკუსირება.

მსოფლიოს საზოგადოების ემპირიული გამოცდილება ერთმნიშვნელოვნად გვკარნახობს, რომ სიღარიბე არ დაიძლევა მხოლოდ მასთან ბრძოლით, ისევე როგორც უმუშევრობა - დასაქმების

4 მედიკამენტების ხელმისაწვდომობის ცვლილება 2009-2011 წლებში საქართველოში, საერთაშორისო ფონდი „კურაციო“.

8

პროგრამებით. ამ პრობლემების სათავე ყოველთვის ეკონომიკურ პოლტიკაშია, ამიტომ მხოლოდ ძირეული გარდაქმნები და რეალური განვითარება შეიძლება გახდეს სიღარიბის, უმუშევრობის და მრავალი სხვა პრობლემის გადაჭრის წინაპირობა.

დღეს მთავრობა აცხადებს რომ ეკონომიკა ვითარდება, მაგრამ რაში გამოიხატება ეს განვითარება? ხელისუფლება, საკუთარ წარმატებას, მსოფლიოში აღიარებული ვერც ერთი მაჩვენებლით ვერ ადასტურებს:

იზრდება მთლიანი შიდა პროდუქტი, მაგრამ არანაირი „გარღვევა“ არ შედგა, ამ მაჩვენებლით საქართველო კვლავაც ბოლო ადგილებზეა მსოფლიო თანამეგობრობაში5, მიუხედავად იმისა, რომ „სწრაფი გარღვევის“ ეგიდით აღებული იქნა დიდი რაოდენობით კრედიტი და გაიყიდა სტრატეგიული მნიშვნელობის სახელმწიფო ქონება;

პერმანენტულად უარესდება უმუშევრობის დონე. იმისთვის, რომ 2011 წელს წინა წელზე უკეთესი მაჩვენებელი ჰქონოდა, ხელისუფლებამ სტატისტიკის სამსახურის მეშვეობით ისევ სოფლის მაცხოვრებლები „დაასაქმა“, თუმცა ადვილი მისახვედრია, რამდენად აბსურდულია სოფლად უმუშევრობის 6.5 პროცენტიანი მაჩვენებელი, მაშინ როცა ქალაქებში იგი 27 პროცენტამდეა6. მხოლოდ მიწის ქონა, თუ იგი მინიმალურ შემოსავალსაც კი არ აძლევს მის მფლობელს, ავტომატურად არ ნიშნავს დასაქმებას;

ეროვნული დანაზოგები, რომელიც ეკონომიკის განვოთარების ერთ-ერთ უმთავრეს წყაროს წარმოადგენს, პერმანენტულად გამოფიტა იმპორტზე ორიენტაციამ. წლების მანძილზე საქართველოს მოსახლეობა იძულებული იყო უფრო მეტი დაეხარჯა, ვიდრე გამოუმუშავებდა, რამაც დანაზოგების უარყოფით მნიშვნელობებზე გასვლა განაპირობა;

საზოგადოების დაბალშემოსავლიანი ფენებისათვის სერიოზულ პრობლემად იქცა ინფლაცია, რომელსაც ოლიგოპოლიურ ბაზარზე მიზანმიმართული სახე მიეცა.

ამ ფონზე მთავრობის მიერ დეკლარირებული წარმატებები ბევრ ეჭვსა და ლოკიკურ კითხვას ბადებს: რამდენად ადექვატურია მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდის ტემპი იმ რესურსთან მიმართებაში, რომელიც ამისათვის დაიხარჯა; რამდენად მდგრადია განვითარების დინამიკა მნიშვნელოვანი მაკროეკონომიკური რისკების ფონზე; რატომ არ ასახელებს მთავრობა მისი წარმატებების შეფასებისათის აუცილებელ სამიზნე ინდიკატორებს და მხოლოდ პროცესების დეკლარირებით შემოიფარგლება.

რიგ შემთხვევებში მთავრობის წარმატებები ციფრებით მანიპულირების პირდაპირი შედეგია: მაგალითად, ფართოდ იქნა აფიშირებული 2012 წლის აპრილში სურსათის ფასების 8 პროცენტიანი შემცირება, თუმცა ყურადღების მიღმა დარჩა ის ფაქტი, რომ 2011 წელს, წინა წელთან შედარებით იგივე პროდუქტები 28 პროცენტით გაძვირდა და 2012-შიც რეალურად ფასები კვლავაც 18 პროცენტით უფრო ძვირი დარჩა ვიდრე 2010 წელს იყო.

მოქმედი ეკონომიკური პოლიტიკის მთავარი პრობლემა გახდა ის, რომ სახელმწიფომ საერთოდ უარი განაცხადა საზოგადოების ინტერესებზე ორიენტირებულ მთელ რიგ ორგანულ ფუნქციებზე:

ჯანსაღი და კონკურენტული ბიზნეს გარემოს ფორმირებაზე; სოციალურ პასუხისმგებლობაზე;

5 World Development Indicators, The World Bank.6 საქსტატი, სექცია „დასაქმება“.

9

საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვაზე - სამომხმარებლო უფლებების, სურსათის უსაფრთხოების, საზოგადოებრივ რესურსებთან თავისუფალი წვდომისა და რიგი სხვა საყოველთაოდ აღიარებული ფუნქციების იგნორირებით.

ეკონომიკური პოლიტიკის არსებითმა ხარვეზებმა, რაც ხშირად არაკომპეტენტურობით, ზოგჯერ კი მიზანმიმართული ქმედებებით იყო განპირობებული, გამოიწვია სისტემური რესურსების ირაციონალური გახარჯვა ისე, რომ ქვეყანამ არა თუ ვერ შესძლო ეკონომიკის სტრუქტურაში ძირეული გარდატეხის შეტანა, არამედ, რეალურად დადგა „სიღარიბის ხაფანგის“ საფრთხის წინაშე. შესაბამისად, შექმნილი მდგომარეობა საჭიროებს ძალიან სწრაფ და გადამჭრელ ზომებს ამ ხაფანგის თავიდან აცილების მიზნით.

თეორიული თვალსაზრისით სწრაფი „გარღვევის“ არაერთი მეთოდოლოგია არსებობს და როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, სხვადასხვა ქვეყნებმა წარმატებას სხვადასხვა გზებით მიაღწიეს, მაგრამ დღევანდელ ქართულ რეალობაში, ყველა იმ მოცემულობის გათვალისწინებით, რომელთა გათვალისწინება ახალ მთავრობას მოუწევს, არჩევანი არც ისე დიდია.

კერძოდ, რიგი ქვეყნების სწრაფი წარმატება დაკავშირებულია გარკვეული „ბონუსების“ გონივრულ და ეფექტიან გამოყენებასთან. ზოგჯერ ასეთი ბონუსს ბუნებრივი რესურსები წარმოდგენდა, რიგ შემთხვევაში ხელსაყრელი გეოპოლიტიკური მდებარეობა ან ისტორიულ-კულტურული ფაქტორები.

საქართველოში, გეოპოლიტიკური, აკადემიური, ეკონომიკური, ეკოლოგიური და მრავალი სხვა პოლიტიკის უხეში ხარვეზების გამო, მხოლოდ ამგვარ „ბონუსებზე“ აქცენტი არა თუ შეცდომა, არამედ დამღუპველიც კი იქნება. ჩვენს შემთხვევაში, რეალური გარღვევა მაღალი დონის განათლებისა და რაციონალური ინოვაციის სინთეზის გარეშე ვერ შედგება, თუმცა გასათვალისწინებელია ისიც, რომ „გლობალური კონკურენტურნარიანობის ინდექსი“ ორივე აღინშნული კომპონენტის მიხედვით ძალიან საგანგაშო მდგომარეობაზე მიგვითითებს, განსაკუთრებით, სწორედ „ვარდების რევოლუციის“ შემდგომ პერიოდში7.

ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის ჩვენეული ხედვა ცალსახად აღიარებს ლიბერალიზმის საყოველთაო პრინციპებს და მნიშვნელოვანწილად იზიარებს „ახალი სტრუქტრული ეკონომიკის“ კონცეფციას8 საკვანძო პრიორიტეტების ფორმირების ნაწილში. აღნიშნული თეორია ფართო გამოხმაურებას9 ჰპოვებს დასავლეთის აკადემიურ და პოლიტიკურ წრეებში იმ ფონზე, რომ 2008 წელს დაწყებულმა გლობალურამ კრიზისმა ნათლად აჩვენა მსოფლიოს საბაზრო ფუნდამენტალიზმის „შედეგები“, რაც განსაკუთრებით მკაფიოდ მცირე ქვეყნებში გამოჩნდა. ამიტომ მიგვაჩნია, რომ ქვეყანაში განვითარების გრძელვადიანი და სტაბილური პროცესის უზრუნველსაყოფად აუცილებელია შემდეგი პრინციპების დაცვა:

სისტემური ტრანსფორმაციის საწყის ეტაპზე, სახელმწიფოს საკვანძო როლი ენიჭება. ამიტომ, საზოგადოებრივი კონსესუსის საფუძველზე ყალიბდება განვითარების სტრატეგია, რომელიც მოიცავს განვითარების საკვანძო მიზნებს, ამ მიზნების შესაბამის ობიექტურ ინდიკატორებს და რეფორმების ჩარჩოს. ყველა შემდგომი საკანონმდებლო ინიციატივა განიხილება განვითარების სტრატეგიასთან შესაბამისობის კონტექსტში.

7 Global Competitiveness Index, World Economic Forum.8 Justin Yifu Lin, 2011. "New Structural Economics: A Framework for Rethinking Development," World Bank Research Observer, Oxford University Press, vol. 26(2), pages 193-221.9 Robert Wade, 2011. "Why Justin Lin's Door-Opening Argument Matters for Development Economics". LSE Global Policy Journal Vol 2, No 1. p 115-116.

10

ასევე, განვითარების სტრატეგიის ფარგლებში განისაზღვრება ყველა იმ ფუნქცია, რომელთა არსებობა აუცილებელია სტაბილური განვითარების ან საზოგადოებრივი კეთილდღეობისათვის. ტრანსფორმაციის სხვადასხვა ეტაპზე, აღნიშნული ფუნქციები შეიძლება დინამიურად გადანაწილდეს სახელმწიფოს, კერძო ბიზნესსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის;

ეკონომიკის სტრუქტურული მოდერნიზაცია, რომლის მიზანია ქვეყნის გლობალური კონკურენტუნარიანობის უზრუნველყოფა, ემყარება ქვეყნის შედარებითი უპირატესობების გონივრულ გამოყენებას პრიორიტეტების სუბიექტური და დირექტიული განსაზღვრის ნაცვლად. გრძელვადიან პერსპექტივაში, ასეთმა მიდგომამ, გრძელვადიან პერსპექტივაში, ობიეტურად უნდა განაპირობოს რიგ სტრატეგიულ დარგებში იმპორტის ჩანაცვლებაც;

სახელმწიფო ახორციელებს გლობალური რისკების მართვას საკუთარი აქტივების ოპტიმალური განკარგვისა და რეზერვების ფორმირების საშუალებით. ანიჭებს რა უპირატესობას პროფილაქტიკას და პრევენციას რეაგირებასთან მიმართებაში, არ უარყოფს საკუთარ როლს როგორც გარე, ასე შიდა შოკებთან გამკლავების საქმეში. ამ პოლიტიკის ნაწილია ფისკალური სტიმულირება ეკონომიკური ციკლების დაღმავალ ეტაპებზე;

სახელმწიფო უზრუნველყოფს სამართლიანი, თავისუფალი და კონკურენტული საბაზრო გარემოს ფორმირებას. ხელს უწყობს თანამედროვე და მოქნილი ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბებას, რომელიც თანაბრად ხელმისაწვდომია ყველა ეკონომიკური აგენტისათვის;

ეკონომიკური პოლიტიკა ეფუძნება მდგრადი განვითარების პრაგმატულ მოდელს. შესაბამისად, პრინციპული მნიშვნელობა ენიჭება ადამიანური, ფინანსური და რეალური კაპიტალის აკუმულაციას, ასევე, ამოწურვადი რესურსების ადექვატურ რეგენერაციას.

ამ პრინციპების ფაქტიური რეალიზაცია გულისხმობს ღონისძიებათა ფართომასშტაბიან გეგმას, რომელიც თავისი არსით განსხვავდება დამოუკიდებლობის პერიოდში შექმნილი ყველა სამთავრობო პროგრამისაგან, რადგან მიზნად ისახავს ეკონომიკის ფართომასშტაბიან რესტრუქტურიზაციას და მოიცავს ამ პროცესისათვის აუცილებელი რესურსების რეალურ შეფასებას. ასევე, ეკონომიკური და მართვის დისციპლინების ყველაზე მოწინავე მიღწევებზე დაყრდნობით იქმნება სამიზნე ინდიკატორების დინამიური სისტემა, რომელიც საშუალებას იძლევა განსხვავებულ ჭრილში და ამასთან, ძალიან ზუსტად იქნას შეფასებული რეფორმის შედეგიანობა და მთლიანად განვითარების პროცესის წარმატებები.

დღევანდელი ეკონომიკური პოლიტიკის იდეოლოგიებისაგან განსხვავებით, ჩვენ არ ვთვლით, რომ ერთ მოსახლეზე გათვლილი მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდა არის განვითარების მიზანიც და ინდიკატორიც10. ჩვენ სრულად ვაცნობიერებთ, რომ მშპ-ს ზრდა ავტომატურად არ განაპირობებს საზოგადოების კეთილდღეობის გაუმჯობესებას11 თუ არ მოხდა მისი სარგებლიანობის „ინტენსიფიცირება“12 - თუ არ დაიძლია შემოსავლების განაწილების მაღალი უთანაბრობა და ეკონომიკის წარმატება ყველა ოჯახში არ შევიდა; თუ ბაზარი არ

10 „ნაციონალური მოძრაობის“ მიერ ფორმირებული ყველა მთავრობის პროგრამებში მშპ წარმოადგენს ეკონომიკური პროგრესის მთავარ და უმეტეს შემთხვევაში, ერთადერთ საზომს.11 Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress. 2009. Report by the Commission. http://www.stiglitz-sen-fitoussi.fr/ 12 მნიშვნელოვანწილად დაკავშირებულია ამარტია სენის „შესაძლებლობათა“ კონცეფციასთან. Amartya Sen, 1985. Commodities and Capabilities. Oxford: Oxford University Press.

11

განთავისუფლდა მონოპოლისტებისაგან13, რომლებიც ერთი მხრივ ხელს უშლიან თავისუფალ სამეწარმეო ინიციატივას და ამავდროულად, პირველადი მოხმარების საქონელსა და მომსახურებაზე არარეალური ფასების დაწესებით ითვისებენ შინამეურნეობების შემოსავლების მნიშვნელოვან ნაწილს; თუ საჯარო ფინანსების მართვაში არ დამკვიდრდა ეფექტიანობისა და გამჭვირვალობის თანამედროვე სტანდარტები და საზოგადოების მიერ გადახდილი გადასახადები მაქსიმალურად ოპტიმალური სახით არ დაიხარჯა; თუ სახელმწიფო აქტივები, რომლებიც საზოგადოებრივ ქონებას წარმოადგენს, კვლავ არ ჩადგა საზოგადოებისავე სამსახურში ისედაც მძიმე სოციალური ტვირთის შემსუბუქების მიზნით; თუ ოჯახი, ხარისხიანი დასაქმება, განათლება და ჯანდაცვა არ გახდება განვითარების სტრატეგიის პრიორიტეტები.

მსოფლიოს ყველა წამყვანი ქვეყანა, რომელიც დღისათვის გაერთიანებულია ეკონომიკური განვითარებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციაში (OECD), არ ინტერესდება მხოლოდ მთლიანი შიდა პროდუქტის მაჩვენებლით. ამ ქვეყნებში მთავრობა მოსახლეობას ეკითხება, თუ რამდენად კმაყოფილია საბინაო პირობებით14, შემოსავლების დონით, სამსახურით, საცხოვრებელი ინფრასტრუქტურით, განათლებისა და ჯანმრთელობის ხარისხით, მმართველობის ეფექტურობით და იმასაც კი, თუ რამდენად ახერხებს მოქალაქე თანაბრად გაანაწილოს საკუთარი დრო სამსახურსა და პირად ცხოვრებას შორის. გასაკვირი არაა, რომ დღეისათვის, განვითარებული ქვეყნები, 1000-მდე ობიექტური და სუბიექტური ინდიკატორის მონიტორინგით ცდილობენ რეალური განვითარების ხარისხის დადგენას15.

შესაბამისად, განვითარების სტრატეგია წარმოუდგენელია მისი სამიზნე ინდიკატორებში სრულფასოვანი აღწერის გარეშე. ამასთან ინდიკატორების როგორც სტრუქტურა, ასევე ოპტიმალური მაჩვენებლები, დინამიურ კავშირში უნდა იყოს მიმდინარე ეკონომიკურ გამოწვევებთან და საზოგადოებრივი კეთილდღეობის რეალურ სურათს უნდა ასახავდეს.

ცხადია, რომ სამიზნე პარამეტრების სიმრავლე გულისხმობს ამ პარამეტრებისაკენ სწრაფვის ფუნქციის არსებობასაც. თუმცა ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის მიზანი არაა ყველა ამ ფუნქციის შესრულება სახელმწიფომ აიღოს საკუთარ თავზე. პირიქით, ჩვენი ურყევი რწმენით, ყველა ის ფუნქცია, სადაც კერძო ინიციატივა უფრო მეტ ეფექტიანობას, ენერგიას და ინიციატივას განაპირობებს, ცალსახად უნდა გაიმიჯნოს საჯარო ადმინისტრირების სივრცისაგან. მეორე მხრივ, მიგვაჩნია, რომ უარის თქმა თავისუფალი კონკურენციის ხელშეწყობის, მომხმარებელთა უფლებების დაცვის, სასურსათო უსაფრთხოების უზრუნველყოფის და მით უმეტეს სოციალური პასუხისმგებლობის ფუნქციებზე პირდაპირ მიუთითებს მთავრობის მიერ საზოგადოების ინტერესების იგნორირებაზე.

მოქმედი ეკონომიკური პოლიტიკის მიერ გაუქმებული ფუნქციების აღდგენა, ისევე როგორც არსებული და დამახინჯებული ფუნქციების ოპტიმიზაცია შეუძლებელია ძირეული ინსტიტუციონალური რეფორმის გარეშე. პროსახელისუფლო პროპაგანდა მოქმედ საჯარო მოხელეებს უმტკიცებს, რომ ინსტიტუციონალური რეფორმა ყველა მათგანის უსაფუძვლო დათხოვნას ნიშნავს. მართლაც, ასეთი ქმედება ხშირად ჰქონდა ადგილი იყო „ვარდების რევოლუციის“ შემდგომ პერიოდში, მაგრამ ჩვენ პრინციპულად მიგვაჩნია საჯარო სამსახურში კომპეტენტური გადაწყვეტილების უფლებამოსილების დაბრუნება, თანაც ისე, რომ მოხელე მუდმივად შიშის ქვეშ არ იყოს კანონიერი ქმედებების გამო. საჯარო სამსახურის

13 UNCTAD, 2008. "The effects of anti-competitive business practices on developing countries and their development prospects". UN Press.14 Better Life Index, OECD. 15 World Development Indicators, The World Bank. აგრეთვე, EU Beyond GDP project.

12

საზოგადოებრივი სარგებლიანობის ამაღლების აუცილებლობასთან დაკავშირებული ჩვენი პოზიცია, უპირველეს ყოვლისა სწორედ საჯარო მოხელეთა მიერ ინფორმირებული, კომპეტენტური და დამოუკიდებელი გადაწყვეტილებების მიღების სტიმულირებაში გამოიხატება.

დღეს არსებული საგანგაშო რეალობისაგან განსხვავებით, ინსტიტუციონალური რეფორმის ჩვენი ხედვა ნიშნავს ევროპული ტიპის ინსტიტუტებისაკენ სწრაფვას. რა თქმა უნდა ჩვენი მიზანი არ არის ევროკავშირთან სრული სისტემური იდენტურობა (რადგან ტოტალური უნიფიცირება ევროკავშირშიც არ არსებობს), მაგრამ ევროინტეგრაცია გრანტების მისაღებად განხორციელებული ფასადური ცვლილებები არ და ვერ იქნება - ჩვენი მიზანია საქართველო ევროპული ოჯახის სრულფასოვანი წევრი გახდეს.

განვითარების სტრატეგიის ფორმირებისას ჩვენ სრულად ვაცნობიერებთ იმ ორგანულ რისკებს, რომლებიც გეოპოლიტიკური თუ გლობალური ეკონომიკური რეალიებით არის გამოწვეული, მაგრამ მოქმედმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ შექმნა პრობლემები, რომლებიც არის ორგანული ხასიათის. პირველ რიგში, იმპორტზე ორიენტირებულმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ განაპირობა დანაზოგების საგანგაშო გამოფიტვა და ხანგრძლივი დროით უარყოფით ნიშნულში გადასვლაც კი, რაც იმას ნიშნავდა, რომ საზოგადოება იმაზე მეტს ხარჯავდა ვიდრე გამოიმუშავებდა. ფაქტიურად მთავრობამ მიზანმიმართულად შეუწყო ხელი „სამომხმარებლო საზოგადოების“ შექმნას. ჩვენი პრინციპული ამოცანაა მოზმარებაზე ორიენტაცია (კონსუმერიზმი), შეიცვალოს დაგროვებაზე ორიენტაციით. ცხადია, რომ ამისათვის პრინციპულად მნიშვნელოვანია დაიძლიოს არასტაბილურობის განცდა საზოგადოებაში და შეიქმნას ერთმნიშვნელოვანი გარანტიები.

ასევე, პრინციპულად მნიშვნელოვანია, რომ მოწინავე კომპეტენციის და სამეცნიერო კვლევების დეფიციტი, რაც განათლების სისტემის არათანმიმდევრულმა რეფორმირებამ და განსაკუთრებით, სამეცნიერო ინსტიტუტებზე მიზანმიმართულმა შეტევამ განაპირობა, სწრაფად და ეფექტურად იქნეს დაძლეული. მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის ყოველწლიური კვლევა - „გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსი“, უკვე რამდენიმე წელია საქართველოს უმთავრეს პრობლემად სამუშაო ძალის დაბალ კომპეტენციას ასახელებს, ხოლო უმაღლესი განათლების, ინოვაციების, სამეცნიერო კვლევებისა და „ინტელექტის გადინების“ კუთხით, ტრადიციულად არასახარბიელო რეიტინგი გვაქვს16.

ყველაფერი ეს გაცილებით უფრო მეტად აფერხებს რეალურ ინვესტორებს, ვიდრე ბიზნესის გასახსნელად საჭირო დღეების რაოდენობა. ამ პრობლემების შეძლებისამებრ სრაფად მოგვარების ღონისძიებები მოიცავს როგორც საზღვარგარეთ მყოფი ინტელექტუალებისათვის დაბრუნების პირობების შექმნას, ასევე, რაც კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, ფართომასშტაბიანი გადამზადების პროცესებს.

მიუხედავად იმისა, რომ საკვანძო რისკები და პრობლემები უკვე ცნობილია და გააზრებული, ცხადია, რომ ყველა შესაძლო რისკის იდენტიფიცირება დაგეგმვის ეტაპზე შეუძლებელია. მაგრამ არსებული ეკონომიკური პოლიტიკისაგან განსხვავებით, რომელიც „ხანძრების ჩაქრობის“ უსასრულო ციკლში გაიჭედა, ჩვენი სტრატეგია გულისხმობს რისკების მართვის სრულფასოვან მექანიზმს, რომელიც ეფუძნება ინდიკატორთა სისტემას და რომლის მიზანია შოკების პროფილაქტიკა და პრევენცია. თუმცა ისეთ შემთხვევებშიც კი, როდესაც პროგნოზირების სისტემა ვერ შესძლებს რისკის წინასწარ იდენტიფიცირებას, რეზერვების

16 Global Competitiveness Index, World Economic Forum.

13

სისტემა საშუალებას მოგვცემს თუ მთლიანად ვერა, ნაწილობრივ მაინც გავანეიტრალოთ, როგორც შიდა, ასევე გარე შოკები.

მიგვაჩნია, რომ მოქალაქისათვის, რომელიც ბოლო 20 წლის მანძილზე დაუსრულებელი ეკონომიკური რეფორმებისა და ექსპერიმენტების მძევლად იქცა, უმთავრესი მნიშვნელობა აქვს თუ რამდენად სწრაფად განხორციელდება შეთავაზებული ცვლილებები და რაც მთავარია, რა შედეგებს მოიტანს ისინი. „რა იქნება პირველი ნაბიჯი“ საკმაოდ რთული კითხვაა ნებისმიერი სამოქმედო გეგმის შემუშავებისას, თუმცა პრობლემები რომლებიც დღეისათვის ქვეყანაში დაგროვდა, პირდაპირ მიგვითითებს სტრუქტურული რეფორმის გადაუდებელ ამოცანებზე:

რეფორმების კოორდინაციის ცენტრის ჩამოყალიბება, რომელიც საზოგადოების აქტიური ჩართულობით განახორციელებს განვითარების სტრატეგიის სრულყოფას, ინდიკატორების სისტემის ჩამოყალიბებას და დარგობრივი რეფორმების განვითარების სტრატეგიასთან შესაბამისობის მონიტორინგს;

ბიზნეს-გარემოს გაჯანსაღების ღონისძიებათა კომპლექსი, რომელიც მოხსნის ყველაზე აქტუალურ პრობლემებს. ამ კუთხით ორი უმთავრესი ინიციციატივა იქნება სასამართლოში ბიზნეს-დავების პალატის შექმნა, სადაც მოსამართლეები თემატურ მომზადებას გაივლიან და პარლამენტში დეპუტატთა „სწრაფი რეაგირების“ ჯგუფის შექმნა, რომლიც დაჩქარებული წესით გაიტანს სესიაზე განსახილველად სადაო დეფინიციებს და ძალიან მჭირდო ვადებში უზრუნველყოფს ორმაგი და არაცხადი მნიშვნელობის მქონე მუხლების გასწორებას;

სახელმწიფოს ხელთ არსებული ინფორმაციის კონსოლიდაციისა და დახვეწის მიზნით საჯარო მონაცემთა ცენტრალური საცავის შექმნა. ასევე სტატისტიკური მონაცემების რეალობასთან მიახლოების მიზნით, საყოველთაო აღწერისათვის მზადება, მათ შორის მცირე ჯგუფებში ტესტირების გზით. (ორივე შემთხვევაში ვითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ ამ კუთხით გარკვეული სამუშაოები უკვე გაწეულია);

შემდეგი სპეციალური ჯგუფების დაუყოვნებლივ ამოქმედება:o ფუნქციონალური და ინსტიტუციონალური ცვლილებების მოსამზადებელი ჯგუფები

რომლთა მიზანი იქნება 4 წლიანი სამოქმედო გეგმის ჩამოყალიბება;o სახელმწიფო აქტივების მართვის ჯგუფი, რომელიც უზრუნველყოფს სახელმწიფო

აქტივების იდენტიფიკაციას და მათი ოპტიმალური მართვის პროცესს;o ფისკალური ოპტიმიზაციის ჯგუფი, რომელიც იმუშავებს რეზერვების მოძიებაზე,

ბიუჯეტის როგოც შემოსულობების, ასევე გადასახდელების ნაწილში;o ინტელექტუალური რესურსების ჯგუფი, რომელიც იმუშავებს პროფესიონალური

გადამხზადების საკითხებზე და ასევე, მოახდენს უცხოეთში მყოფი ქართველი პროფესიონალების მოძიებას;

რისკების მართვის სისტემის შექმნა, რომელიც რეფორმების კოორდინაციის ცენტრთან კავშირში მოახდენს მიმდინარე პროცესების რისკების ანალიზს და უზრუნველყოფს რეფორმების პროცესის ოპტიმიზაციას.

პირველ წელს გაწეული მოსამზადებელი სამუშაოები მნიშვნელოვანწილად წარმოაჩენს პრობლემის რეალურ სიღრმეს, რომელიც რეალური სტატისტიკის არარსებობისა და მთავრობის მიერ საკუთარი აქტივობების უკანონო გასაიდუმლოების გამო ჯერაც არ არის სრულად გამოვლენილი. მომდევნო პერიოდში უზრუნველყოფილი უნდა იქნას

14

რეფორმის გააზრებული და თანმიმდევრული მიმდინარეობა, რომლის ფარგლებშიც უნდა მოხდეს უკეთესი ეკონომიკური განვითარების მიღწევა.

1.2. რეალური სექტორი, სტიმულირების პოლიტიკა და განვითარების მდგრადი წყაროები„ვარდების რევოლუციის“ შემდგომ პერიოდში, სახელმწიფომ ერთის მხრივ მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა საგადასახადო ადმინისტრირება და, აგრეთვე, გაცილებით მეტი უცხოური კრედიტი და გრანტი ასახა ბიუჯეტში, ვიდრე წინა პერიოდში. ამან გამოიწვია ბიუჯეტის მრავალჯერადი ზრდა და ასევე საგარეო დავალიანებების მნიშვნელოვანი ზრდა. მეორეს მხრივ, სახელმწიფოს მიერ ჩატარებულმა პრივატიზაციის პროცესმა და ასევე უცხოური კაპიტალის შემოსვლამ, რომელიც უმეტეს წილად წარმოადგენდა აქტივების ერთი ხელიდან მეორე ხელში გადანაცვლებას და ფოკუსირებული იყო ეკონომიკის ორ, სამ სექტორზე (მშენებლობა, ვაჭრობა, ფინანსური სექტორი) იყო კიდეც გარკვეული ზრდის მასტიმულირებელი ფაქტორი. ასევე, კომერციული ბანკების მიერ, თითქმის, ათჯერ გაიზარდა ამ წლების განმავლობაში ეკონომიკის დაკრედიტება, ძირითადად, უცხოეთიდან შემოსული საკრედიტო რესურსების საშუალებით. ეს ნიშნავს იმას, რომ ეკონომიკური ზრდის ყველა ფაქტორის აბსოლუტური უმრავლესობა იყო საგარეო, უმეტეს წილად, ატარებდა ფინანსური ინექციების როლს და მოწყვეტილი იყო ეკონომიკის რეალურ სექტორს. ფინანსური ინექციების ძალზედ მცირე ნაწილი იქნა მიმართული ისეთ სფეროებში, რომელიც წარმოების მოცულობის გაფართოვებაზე/წარმოების ზრდაზე იქნებოდა ორიენტირებული და ძირითადად განაპირობა მოხმარების ტემპების ზრდა გაცილებით მეტად, ვიდრე ეკონომიკის წარმოების უნარის ზრდა. თუ მოხმარებას უფორო მკვეთრად ვზრდით, ვიდრე საწარმოო შესაძლებლობებს, აუცილებელ კანონზომიერებას წარმოადგენს, რომ ეს პოლიტიკა მიგვიყვანს ჩიხამდე და, ასევე, სხვადასხვა ტიპის კრედიტორულ დავალიანებებამდე, როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე მის ფარგლებს გარეთ, რადგან თვითონ ეს მოხმარება უმეტესწილად უზრუნველყოფილია ქვეყნის დავალიანებების ზრდით, და არა მწარმოებლურობის. კიდევ ერთი მახასიათებელი ჩვენი ეკონომიკისა არის ის, რომ მნიშვნელოვნად გაიზარდა იმპორტის მოცულობა ექსპორტთან შედარებით, რის გამოც უცხოური ინექციების და შემოსული სახსრების შემოსული ნაწილი ისევ უცხოეთში გაიწოვა იმპორტის გზით ისე, რომ ქვეყნის რეალურ სექტორზე მნიშვნელოვანი კვალი არ დაუტოვებია. ეს განსაკუთრებით შეეხება ვაჭრობის, მშენებლობის, ფინანსური სექტორის და სახელმწიფო სექტორის ხარჯების ცალკეულ მსხვილ მიმართულებებს.

როდესაც ეკონომიკური განვითარებაზე ვსაუბრობთ, უპირველეს ყოვლისა, მნიშვნელოვანია, თუ რამდენად გაიზარდა ქვეყნის უნარი აწარმოოს მეტი სასოფლო-სამეურნეო, სამრეწველო საქონელი და მომსახურება. არც სახელმწიფო პოლიტიკა, არც უცხოური ინვესტიციები და არც კომერციული ბანკების მიერ გამართული საკრედიტო დაფინანსება არ ითვალისწინებდა სოფლის მეურნეობის განვითარებას. შესაბამისად, საქართველოს რეგიონების აბსოლუტურ უმრავლესობაში, სადაც მოსახლეობის 47% ცხოვრობს და სამუშაო ძალის 54%, რომლებიც დაკავშირებულნი არიან უშუალოდ სოფლის მეურნეობასთან, მდგომარეობა გაუარესდა. დღეს დამუშავებულია გაცილებით ნაკლები სასოფლო სამეურნეო სავარგულები (1990 წელს ნათესი კულტურების ფართობი შეადგენდა 701.9 ათ. ჰა-ს, 2000 წელს - 610.8 ათ. ჰა-ს და 2008 წელს - 329.3 ათ ჰა-ს), ვიდრე რამდენიმე წლის წინ და დღეს იწარმეობა გაცილებით ნაკლები სოფლის მეურნეობის პროდუქცია (2011 წელს 2003 წელთან შედარებით ფულად

15

გამოხატულებაში (ოფციალური ინფლაციის გათვალისწინებით) 20 % ით ნაკლები პროდუქცია იქნა წარმოებული სოფლის მეურნეობაში და ეს კლებადი ტენდენცია გრძელდება ყოველწლიურად და ამასთან ინფლაციის უფრო ადექვატური ასახვის შემთხვევაში შემცირება სავარაუდოდ უფრო მეტია), ვიდრე რამდენიმე წლის წინ, ხოლო სურსათის მოხმარებაში მნიშვნელოვნად გაზრდილია იმპორტირებული პროდუქციის წილი სამამულო პროდუქციასთან შედარებით. მხოლოდ ეს ფაქტორიც კი საკმარისია, ითქვას, რომ, სულ მცირე, მოსახლეობის ნახევრისთვის „ეკონომიკურ ზრდას“ მდგომარეობა არ გაუმჯობესებია და, პირიქით, გააუარესა. ამის თქმის საფუძველს იძლევა, აგრეთვე, ის გარემოება, რომ ეკონომიკის სხვა სექტორებში, კერძოდ, მრეწველობაში არ დაფიქსირებულა მნიშვნელოვანი განვითარება (რეალურად ქართული მრეწველობა ისევ რამდენიმე საბჭოთა პერიოდიდან შემორჩენილ საწარმოს მოიცავს მათ შორის ფეროშენადნობები ზესტაფონში, ოქროს და სპილენძის წარმოება ბოლნისში, „აზოტის“ ქარხნის პროდუქცია რუსთავში და ა.შ.). ასევე მნიშვნელოვანია შრომის ბაზარზე ჩამოყალიბებული ტენდენცია, რომელიც უმუშევრობის ზრდას, თვითდასაქმებულების და დაქირავებულების არსებული პროპორციის ტენდენციის შენარჩუნებას გულისხმობს. შესაბამისად, „ეკონომიკური ზრდა“, მზარდი უცხოური ინვესტიციები და „წარმატებული“ რეფორმები არ აისახა დასაქმებასა და წარმოების მოცულობის ზრდაში და ადამიანთა სოციალური მდგომარეობის გაუმჯობესებაში.

პოსტ-საბჭოთა ქვეყნისთვის განსაკუთრებით და საერთოდ ნებისმიერი ქვეყნისთვის უცხოური ინვესტიციები წარმოადგენს ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთ მთავარ განმსაზღვრელ ფაქტორს. იმ პირობებში, როდესაც შიდა შემოსავლები მწირია და, შესაბამისად, დანაზოგებიც მცირეა, ახალი კაპიტალის ფორმირების უმთავრეს წყაროს, სწორედ, უცხოეთიდან შემოსული ინვესტიციური ნაკადები უნდა წარმოადგენდეს. ინვესტიციებში იგულისხმება ნებისმიერი უცხოეთიდან შემოსული ფინანსური ნაკადი, რომელიც ცალკეული აქტივის შეძენასა და შექმნას უკავშირდება. სამწუხაროდ, ბოლო წლებში საქართველოში შემოსული ინვესტიციების უმეტესი ნაწილი დაკავშირებულია პრივატიზაციასთან, კერძო აქტივების მესაკუთრის ცვლილებასთან და ნაკლებად, მწარმოებლური აქტივების შექმნასთან მრეწველობასა და სოფლის მეურნეობაში. სახელმწიფომ ხელსაყრელი გარემო უნდა შექმნას, როგორც შიდა, ასევე უცხოური ინვესტიციებისთვის, რაც გულისხმობს ინვესტიციების დაცულობის, სტაბილური და პროგნოზირებადი ბიზნეს გარემოს ფორმირებას. ხოლო ის, თუ რამდენად დივერსიფიცირებული იქნება ეს ინვესტიციები და რამდენად განთავსებული გრძელვადიანი ხასიათის მქონე პროექტებში რეალურ სექტორში, მოკლევადიანი და, ხშირად, სპეკულაციური ინვესიციების ნაცვლად, უშუალოდ იქნება დაკავშირებული იმაზე, თუ როგორი საერთო ეკონომიკური პოლიტიკა იქნება საქართველოში. უცხოური ინვესტიციების მოცულობის მუდმივი ზრდა, მისი სტრუქტურის გაფარდოვება და მისგან მიღბული კონკრეტული ეკონომიკური შედეგები, მათ შორის, მისი ზეგავლენა დასაქმების დონეზე, წარმოადგენს არამარტო მთავარ წყაროს ქვეყნის განვითარებისა, არამედ სარკეს იმ პოლიტიკისას, რომელიც ეკონომიკაში ტარდება. ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ უცხოური ინვესტიციების პარალელურად უნდა ვითარდებოდეს შიდა ინვესტიციები, უნდა იზრდებოდეს დანაზოგები და რეინვესტირება, რადგან ანომალიური იქნება მდგომარეობა თუ ინვესტიციებისთვის ხელსაყრელი გარემო არის უნცხოელებისათვის და ნაკლებად ხელსაყრელი, შიდა ინვესტორებისათვის.

საქართველოში შეინიშნება დანაზოგების ძალზედ დაბალი დონე, რომლითაც საქართველო ამჟამად სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებსაც კი ჩამორჩება.

16

საგარეო ფინანსური დახმარებები და სხვა ფინანსური ინექციები ქვეყანას დროებითი შეღავათით უზრუნველყოფს, მაგრამ გრძელვადიანი თვალსაზრისით ვერ უზრუნველყოფს ადგილობრივი კაპიტალის არასაკმარისად დაგროვების კომპენსაციას. უფრო მეტიც, არ ჩანს რაიმე ნიშანი იმისა, რომ კერძო დანაზოგების დაღმავალი ტენდენცია შემობრუნდება.

ეკონომიკური პოლიტიკა მიმართული უნდა იყოს მოხმარებაზე ორიენტირებული ეკონომიკიდან ქვეყანაშ დანაზოგების და კაპიტალიზაციის ზრდსიკენ, რამაც გრძელვადიანი მდგრადი ზრდის განმსაზღვრელი ფაქტორი უდნა შეასრულოს. ქვეყანაში დანაზოგების ზრდა უნდა იქნას განხილული როგორც ეკონომიკის ზრდის ერთერთი განმსაზღვრელი ფაქტორი.

გაცილებით სტაბილურია და უსაფრთხო, როცა ქვეყნის გრძელვადიანი განვითარების სტრატეგია, პირველ რიგში, ეყრდნობა საკუთარ შესაძლებლობას გაზარდოს ადგილობრივი დანაზოგები, და უცხოურ რესურსებს იყენებს, როგორც ადგილობრივი დამხმარე და არა ჩამნაცვლებელ საშუალებას.

დაზოგვის ეროვნულ სტრატეგიაში შეიძლება გამოიყოს სამი მთავარი მიზანი:

1. საქართველოსთვის მეტი ეროვნული დანაზოგი ნიშნავს მშპ-ს ზრდის უფრო მაღალ ტემპს, რასაც სამუშაო ადგილების შექმნისა და სოციალური სტაბილურობის თვალსაზრისით აშკარა პოზიტიური შედეგები ექნება:

2. კერძო დანაზოგების ადგილობრივი ბაზა შეამცირებს დამოკიდებულებას გარედან შემოსულ ფულად ნაკადებზე, რომლებიც არ არის სტაბილური;

3. ფინანსური განვითარების მაგალითს ისეთ ქვეყნებში ვერ შეხვდებით, რომლებსაც არა აქვთ ადგილობრივი დანაზოგის შექმნის უნარი. ადგილობრივი დანაზოგი ყოვლისმომცველი და განვითარებული ფინანსური სისტემის შექმნის შესაძლებლობას იძლევა.

დანაზოგების სტიმულირებას ხელს შეუწყობს ჩვენს პროგრამაში არსებული შემდეგი მიდგომები:

საყოველთაო სავალდებულო საპენსიო და სამედივიონო დაზღვევის სისტემების დანერგვა კერძ სადაზღვევო კომპანიების უშუალო ჩართულობით. ამ პროგრამბს გააჩნია არა მარტო სოციალური დატვითვა, არამედ მას აქვს მაკროეკონომიკური დანიშნულბე კერძ დანაზოგების მნიშვნელოვანი ზრდის თვალსაზრისით. ამასთანავე ამ რო სფეროშ რეფორმების საწყის ეტაპზე დგას საბიუჯეტო რესურსების მნიშვნელოვანი მაშტაბებით გამოყენება. ამ საბიუჯეტო რესურსების გამოყენება ინდივიდუალური სუბსიდების ფორმით შესაბამისი სადაზღვევო შენატანების შევსების ან სრული დაფარვის ფორმით. შესაბამისად, ამ შემთხვევაში საბიუჯეტო სახსრები კერძ სექტორში დაბრუნდება კერძო დანაზოგების ფინანსურ სივრცეში;

სოფლის მეურნეობისა და რეგიონული განვითარების ფონდების ოპერირების ინსტრუმენტები უშუალოდ ორიენტირებულია ეკონომიკის რეალურ სექტორებში დანაზოგებსა ახალი მწარმოებლური კაპიტალის ფორმირებაზე;

რეალური ეკონომიკური დეცნეტრალიზაცია და რეგიონებში დასაქმებაზე დაფუძნებული შემოსავლების ზრდა, გაზრდის ფინანსური ნაკადების მოძრაობას რეგიონებში, რაც გაზრდის დანაზოგების ბაზარზე ჩართულ პირთა რაოდენობას;

საგადასახადო პოლიტიკა, ბიზნესის რეგულირებისა და თავისუფალი კონკურენციის პოლიტიკა, რომელმაც ბიზნესის ხელშემწყობი საინვესტიციო გარემო უნდა შექმნას დაეფუძნება პრიორიტეტს, რომელიც გაზრდის კერძო მსხვილი, მცირე და საშუალო

17

კომპანიების მოტივაციას მოახდინონ მეტი სახსრების დაზოგვა, რეინვესტირება და კაპიტალიზაცია.

მიუხედავად იმისა, რომ საბაზრო ეკონომიკა სხვადასხვა ეკონომიკურ სისტემებთან შედარებით ყველაზე წარმატებული, ეფექტიანია და კეთილდღეობის ზრდასთან არის დაკავშირებული, თანამედროვე პირობებში მაინც არსებობს სახელმწიფოს მხრიდან ამ სისტემის ხარვეზების გამოსწორებისა და სხვა ცალკეული ინტერესების გათვალისწინების მიზნით მასში ჩარევის აუცილებლობა. კიდევ უფრო სპეციფიურია ასეთი ჩარევის აუცილებლობა და შინაარსი პოსტ საბჭოთა ქვეყნებისთვის, რომელნიც ამოვარდნილნი არიან ეკონომიკის განვითარების ისტორიის საერთო კანონზომიერი ხაზიდან. ეკონომიკა დაფუძნებული უნდა იყოს საბაზრო ეკონომიკისთვის თავისუფალი გარემოს შექმნის პრინციპზე. მეორეს მხრივ, სახელმწიფომ ეფექტური ინსტიტუტების საშუალებით უნდა უზრუნველყოს ეს თავისუფალი ეკონომიკური გარემო და საზოგადოებას მიაწოდოს ის ინფრასტრუქტურა და მომსახურება, რომელსაც კერძო სექტორი არ ან ვერ უზრუნველყოფს. ამ თვალსაზისით სახელმწიფოს ამოცანებია, უზრუნველყოს წესრიგი და უსაფრთხოება (არამარტო საგარეო უსაფრთხოების თვალსაზრისით, არამედ ეკონომიკური, მომხმარებელთა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოება). სახელმწიფომ ასევე უნდა უზრუნველყოს საკუთრების ხელშეუხებლობა, თავისუფალი ეკონომიკური არჩევანისა და გარიგების დაცულობა, კონკურენტული გარემოს არსებობა და თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველყოფა ბაზრის სუბიექტებისთვის. გარდა ამისა, სახელმწიფოს მიერ უზრუნველყოფილი საჯარო ინფრასტუქტურა (გზები, კომუნიკაციები და ა.შ.) უნდა ხორციელდებოდეს კონკრეტული საზოგადოებრივი ინტერესების შესაბამისად ცალკეულ სოფლებს, ქალაქებსა და რეგიონებში, მთლიანად ქვეყანაში. ასეთი შესაბამისობის უზრუნველყოფა კი ხელისუფლების დეცენტრალიზაციის საფუძველზე უნდა მოხდეს. გარდა ამ ძირითადი ფუნქციებისა საქართველოს სინამდვილის გათვალისწინებით არის ორი მიმართულება, რომელშიც სახელმწიფოს ერთი-ორი ათწლეულის განმავლობაში მოუწევს კონკრეტული და მიზანმიმართული ჩარევა და პოლიტიკის გატარება. ეს ის სფეროებია, რომლებიც თავისი ბუნებით აბსოლუტურად თავისუფლად შეიძლებოდა დაფუძნებულიყო მხოლოდ ბაზარზე, მაგრამ არსებობს არგუმენტთა მთელი წყება, როგორც ქვეყნის შიგნით არსებული სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორებს გათვალისწინებით, ასევე სხვა ქვეყნებთან და მასთან დაკავშირებული ფაქტორების გათვალისწინებით, რომ აღნიშნულ სფეროებში ჩაურევლობა არათუ ამ სფეროებს მიაყენებს ზიანს, არამედ საერთოდ ქვეყნის ეკონომიკას და ცხოვრების დონეს ამყოფებს ჩიხურ პირობებში. პირველი ასეთი სფეროა სოფლის მეურნეობა, მასთან დაკავშირებული მომიჯნავე დარგები და რეგიონული ეკონომიკური განვითარება, ადგილობრივი მცირე და საშუალო ბიზნესების სტიმულირებების ჩათვლით. მეორე სექტორს, სადაც სახელმწიფოს განსაკუთრებული პოლიტიკის გარეშე რაიმე გარღვევის მიღწევა შუეძლებლად მიგვაჩნია არის სოციალური სფერო, რომელიც, თავის მხრივ, მოიცავს საპენსიო და ჯანდაცვის სფეროს, სოციალური დახმარებებისა და სერვისების სფეროებს.

ქვეყნის ეკონომიკური და სოციალური პრობლემების არსებითი ანალიზი აჩვენებს, რომ უმთავრესი ამოცანა თავისუფლად ფუნქციონირებადი საბაზრო სისტემის ფორმირებაა. ლიბერალური ხედვა ამ შემთხვევაში დასვამდა სამ ძირითად ამოცანას:

1. საჯარო სექტორსა და კერძო სექტორს შორის გაივლოს მკვეთრი ზღვარი და მოხდეს მათი რეალური გამიჯვნა;

2. საჯარო სექტორი იყოს მინიმალური და მისთვის განსაზღვრული ფუნქციების რეალიზაციისას იყოს ადექვატური, ეფექტიანი და ეფექტური;

18

3. საჯარო სექტორმა თავისი ინტერვენციებით ხელი არ შეუშალოს კერძო სექტორს და ბაზარს მის უნარში ეფექტიანად გადაანაწილოს რესურსები და მუდმივად გაზარდოს კეთილდღეობა წარმოების დონის ზრდით.

ჩვენთვის, აღნიშნული ამოცანები არის ამოსავალი. ამასთან ვითვალისწინებთ, რომ აღნიშნული მიდგომების მკაცრი და უკომპრომისო განხორციელება გრძელვადიან პერიოდში აუცილებლად გამოიწვევს მნიშვნელოვან ეკონომიკურ ზრდას და ამასთან ამ ზრდის ფაქტორები იქნება უფრო ღრმა და მდგრადი. თუმცა, პროცესის გრძელვადიანობა ამ პერიოდში შეინარჩუნებს უარყოფით სოციალურ ფონს, რაც თავად ამ მიდგომების რეალიზაციას გახდის მოწყვლადს. პოსტსოციალისტური მენტალობა, სოციალური პრობლემების შენარჩუნების ფონზე გამოიწვევს პოლიტიკური ვექტორების არასტაბილურობას და ლიბერალური ეკონომიკური ფასეულობებისადმი სკეპტიციზმს. შესაბამისად, ჩვენი ხედვა ძირეულად ეფუძნება ლიბერალურ ეკონომიკურ პრინციპებს და გრძელვადიან ამოცანად განსაზღვრულია წარმოების რეალური ფაქტორების ზრდის და მწარმოებლურობის გაზრდის საფუძველზე ეკონომიკური ზრდის და კეთილდღეობის მიღწევა. ამასთან, ჩვენი ხედვა ითვალისწინებს დროში შეზღუდული პერიოდისთვის ეკონომიკის შერჩეულ სექტორებში აქცენტირებულ ინტერვენციონალიზმის ელემენტებს.

ინტერვენციას უნდა ჰქონდეს შემდეგი ამოცანები:- არსებულ მდორე ეკონომიკაში რესურსების გეოგრაფიულ და სექტორულ

გადანაწილებაში შოკური ჩარევა;- არსებული ეროვნული შემოსავლის მექანისტური სოციალური გადანაწილების

ჩანაცვლება საბაზრო პრინციპზე დაფუძნებული სოციალური სისტემების ფორმირებისკენ მისი ინტერვენციული პროვოცირების გზით;

- ინტერვენციონიზმის გამოყენება არა კონიუნქტურული წარმატებების მიღწევისთვის, არამედ შერჩეულ სექტორებში გრძელვადიან, საბაზრო პრინციპებზე დაფუძნებული კომერციალიზირებული სისტემების შემდგომი შეუქცევადობის უზრუნველყოფისათვის.

ჩვენი ხედვა “ადამიანებს მივცეთ ანკესი და არა თევზი” უკვე თავის თავში გულისხმობს ინტერვენციონალიზმის გარკვეულ დოზას. საბჭოთა და პოსტსაბჭოტა პერიოდში ჩვენ (ანუ სახელმწიფო) ანკესებს ექსკლუზიურად ვფლობთ და თევზის გადანაწილების არაეფექტური სისტემები გვაქვს. ამ ეტაპზე ამოცანას წარმოადგენს ანკესი ხელმისაწვდომი გავხადოთ ადამიანებისთვის, ოღონდ მისი მათ ხელში აღმოჩენა დამოკიდებული იყოს მათ უნარებზე და არა ჩვენ “კეთილ ნებაზე”, რასაც საბოლოო ჯამში ტოტალიტარულ ეკონომიკურ-პოლიტიკურ სისტემამდე მივყავართ.

სწორედ ეს გვიბიძგებს დეკლარირებული ლიბერალური ფასეულობების ფონზე ფარული ნომანკლატურული ინტერვენციონიზმი ჩავანაცლოთ ფუნდამენტური საბაზრო პრინციპების რეალური და მკაცრი დაცვის მექანიზმებით და ღია ინტერვენციონალიზმით. აღნიშნულის მიზანი იქნება საბაზრო და ნებაყოფლობითობის პრინციპების გათვლისწინებით საბაზრო მექანიზმების ამუშავების პროვოცირება, რაც განხორციელდება შერჩეულ სექტორებში კერძო საბაზრო გარიგებების სტიმულირების, მასში მესამე შემარბილებელი და რისკების შემამცირებელი როლით ჩარევის გზით.

1. ინტერვენციონალიზმისთვის შერჩეულია სოფლის მეურნეობის, ადგილობრივი მცირე და საშუალო საწარმოების, სასოფლო- სამეურნეო პროდუქციის გადამამუშავებელი წარმოების სფეროები. ინტერევენციის ფორმად მოცემულია ირიბი სუბსიდირების

19

მექანიზმები და ამ დარგებში სხვა დარგებიდან რესურსების მნიშვნელოვანი გადანაცვლების სტიმულირება;

2. სოციალური სფეროს რეფორმა: საპენსიო რეფორმა, ჯანმრთელობის დაცვის სფეროს რეფორმა, სოციალურად გაჭირვებულთა ფულადი დახმარებების სისტემა. ამ სფეროებში პროგრამით გათვალისწინებული რეფორმა გულისხმობს პირად პასუხისმგებლობაზე დაფუძნებული სოციალური სისტემების ჩამოყალიბებას რეფორმის საწყის წლებში სახელმწიფოს პროაქტიური ჩარევის გზით. ამასთან, პროგრამით სოციალური სფერო მოქალაქეთა სოციალური მდგომარეობის გაუმჯობესების ამოცანასთან ერთად თანაბრად განიხილავს აღნიშნული სფეროს გამოყენებას ეკონომიკაში დანაზოგების და ინვესტიციების ხელოვნური, მკვეთრი შოკური ზრდის და ფასიანი ქაღალდების ბაზრების განვითარებისთვის.

ჩვენი ლიბერალური ხედვა სრულად აცნობიერებს, რომ რესურსების და შემოსავლების ხელოვნურად გადანაწილება მათი ცალკეული მიმართულებების სტიმულირების გზით ხორციელდება სხვა სფეროებში რესურსების შემცირების ხარჯზე. თუმცა:

- რესურსების არსებული გადანაწილება უკვე წარმოადგენს სახელმწიფოს ფარული და დამახინჯებული ჩარევის შედეგს;

- შერჩეული სფეროები ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან ისინი მოქალაქეთა დიდ წრეს მოიცავს;

- რესურსების შემოსავლების და შესაძლებლობების გეოგრაფიული და სექტორული დივერსიფიკაცია მნიშვნელოვანი ამოცანაა შემდგომში საბაზრო მექანიზმების უზრუნველყოფისათვის და ამ პროცესის დაჩქარება განპირობებულია სწორედ ლიბერალური ეკონომიკური ხედვით და არა მისი საპირისპიროთი;

- ზომები არის დროებითი, რადგან იარსებებს ღია და წინასწარ გაწერილი გეგმა დროებითი ინტერვენციის თავისუფალი ბაზრით ჩანაცვლების შესახებ;

- ჩვენი ხედვით, ეკონომიკაში პროპორციების ხელოვნური შეცვლა რესურსულ ბაზარზე გამოიწვევს იმ ტიპის ადაპტაციის უნარის აუცილებლობას, რაც საბოლოო ჯამში მის ეფექტურობაზე და მწარმოებლურობის ზრდაზე აისახება;

- ჩარევისთვის შერჩეულია კონკრეტული, მკაფიოდ განსაზღვრული სფეროები და ამის “საკომპენსაციოდ” სხვა სექტორებში მთლიანი ეკონომიკური ფონი იქნება მკვეთრად ლიბერალური;

- სოციალური და რეგიონალური განვითარების სფეროში დაგეგმილი ნაბიჯები ორიენტირებულია ერთობლივი მოთხოვნის სტრუქტურული დივერსიფიცირებისკენ გეოგრაფიული და სოციალური ჯგუფების მიხედვით;

- შემოთავაზებულ მიდგომებს ექნება მკვეთრად დადებითი ეფექტები ფინანსური ინსტიტუტებისათვის და ბაზრებისათვის, რაც ეკონომიკის სხვა სექტორებში ფინანსური კაპიტალისადმი ხელიმისაწვდონმობის ხარისხს მნიშვნელოვნად გაზრდის.

თანამედროვე ეკონომიკის პირობებში შეუძლებელია ქვეყნის განვითარებასა და მოსახლეობის კეთილდღეობაზე ვისაუბროთ სხვა ქვეყნებთან მჭიდრო სავაჭრო ეკონომიკური ურთიერთობებისა და გლობალური ეკონომიკურ პროცესებში ინტეგრაციის გარეშე. შესაბამისად, ჩვენ მომხრე ვართ მაქსიმალური ღიაობისა, როდესაც საქმე ეხება საქონლით

20

ვაჭრობას, კაპიტალის, სამუშაო ძალის თავისუფალ გადაადგილებას. არ მიგვაჩნია, რომ საგარეო სავაჭრო პოლიტიკა უნდა ითვალისწინებდეს რაიმე სატარიფო ან არასატარიფო ბარიერებს გარდა იმ აუცილებელი რეგულაციებისა, რომელიც დაკავშირებულია მომხმარებლის უსაფრთხოებასთან (მაგ. სურსათის უვნებლობა). ამასთანავე, ის არათანაბარი ვითარება, რომელშიც შეიძლება აღმოჩნდეს ქართული ეკონომიკის სუბიექტი სხვა ქვეყნის სუბიექტთან მიმართებაში (სადაც გავრცელებულია პროტექციონიზმი და სუბსიდიები) უნდა იქნეს შერბილებული და ნიველირებული ეკონომიკური პოლიტიკის სხვა ზომებით ქვეყნის შიგნით და არა სავაჭრო ბარიერების აღმართვით. აღსანიშნავია, აგრეთვე, რომ შეუძლებელია საქართველოს ტიპის მცირე ქვეყნის ეკონომიკური განვითარება მიღწეულ იქნეს ექსპორტის ზრდის და ამ მხრივ პოტენციალის მაქსიმალური გამოყენების გარეშე. შესაბამისად, მიგვაჩნია რა, რომ უკვე ტრადიციად ჩამოყალიბებული მზარდი უარყოფითი სავაჭრო სალდო ჩვენი ეკონომიკისთვის წარმოადგენს უარყოფით ტენდენციას, სავაჭრო სალდოს გამოსწორება უნდა მოხდეს სავაჭრო ბრუნვის მუდმივი ზრდის ფონზე ექსპორტის ზრდის საფუძველზე და არა იმპორტის შეზღუდვის გზით. ექსპორტის ზრდისათვის ეკონომიკის რეალური სექტორის დივერსიფიცირებული და დინამიურად მზარდი კონკურენტუნარიანი პროდუქციის წარმოების უნარისათვის უნდა შეიქმნას შესაბამისი ეკონომიკური ფონი. სახელმწიფოს სპეციფიურ ფუნქციას კი უშუალოდ ექსპორტის სტიმულირებისთვის წარმოადგენს სხვადასხვა სახელმწიფოებთან ორმხრივი სავაჭრო შეთანხმებების, პრეფერენციული რეჟიმების მოპოვების და იმ ინსტიტუციური ინფრასტრუქტურის ხელშეწყობა ქვეყნის შიგნით, რომელიც ქართველ ექსპორტიორებს გაუიოლებს სხვა ქვეყნების რეგულაციურ ჩარჩოებთან თავსებადობას და ექსპორტის მუდმივ ზრდას.

სამუშაო ადგილების შექმნისათვის მნიშვნელოვანია ეკონომიკის რეალური განვითარება და ინვესტიციები არა ზოგადად, არამედ კონკრეტულად იმ სფეროებში, რომლებმაც უნდა გააჩინონ მოთხოვნა სამუშაო ძალაზე. საქართველოში ეკონომიკური განვითარების ვექტორი ბოლო 7 წლის განმავლობაში არ ემსახურებოდა ეკონომიკის რეალური სექტორის ორ მნიშვნელოვანი მიმართულების (სოფლის მეურნეობა და მრეწველობა) განვითარებას. ეკონომიკური განვითარება ძირითადად კონცენტრირებული იყო ფინანსურ სექტორზე, უძრავ ქონებაზე (მათ შორის, მშენებლობაზე), მომსახურებასა და ვაჭრობაზე. ამასთან, არც აღნიშნულ სფეროებში ჩამოყალიბებული სურათი იძლეოდა სამუშაო ძალაზე მოთხოვნის ფართო გაზრდის შესაძლებლობებს. განსაკუთრებით, ეს შეეხება ვაჭრობის და მომსახურების სფეროებს, სადაც აქცენტი გადატანილი იყო კონცენტრაციაზე და საბაზრო ძალაუფლების ზრდაზე და, შესაბამისად, ფინანსურ, ვაჭრობის და მომსახურების სფეროში სამუშაო ძალაზე მოთხოვნის ზრდამ მხოლოდ ის შეძლო, რომ შეენარჩუნებინა შრომის ბაზარზე არსებული მდგომარეობა და გარკვეული კომპენსირება მოეხდინა იმისა, რომ ეკონომიკის სხვა რეალური სექტორებში კიდევ უფრო მეტად იყო შემცირებული სამუშაო ძალაზე მოთხოვნა. ბოლო 7 წლის განმავლობაში სახელმწიფოს მიერ გატარებული დასაქმების პროგრამები აღმოჩნდა არაეფექტური, ემსახურებოდა მოკლევადიან პოლიტიკურ ამოცანებს. დასაქმებაზე ორიენტირებული პოლიტიკა გულისხმობს ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკის რეალურ განვითარებას და არა მისი ცალკეული მაჩვენებლების ტრიალს სხვადასხვა პრეზენტაციებზე. ეკონომიკური პოლიტიკის ინსტრუმენტებმა უნდა უზრუნველყონ სოფლის მეურნეობის განვითარება, სოფლის მეურნეობასთან დაკავშირებული დარგების განვითარება, მცირე და საშუალო ლოკალური ბიზნესის განვითარება და მთლიანობაში შრომის ბაზრის სტრუქტურაში დაქირავებით მომუშავეთა რიცხვის განუხრელი ზრდის ტენდენცია მთლიან დასაქმებულებში. ასევე,

21

თვითდასაქმებულთა წილის შემცირება ცალკეულ სექტორებში (ძირითადად, აგრარული სექტორი) კომერციალიზაციის დონის ზრდისა და ტექნოლოგიური განვითარების შედეგად.

საქართველოს სტატისტიკა იყენებს შრომის ბაზრის იმდაგვარ კრიტერიუმებს (რაც, სხვათაშორის, გარკვეულ შესაბამისობაშია ამ სტატისტიკის საერთაშორისო სტანდარტებთან), რომ ადამიანი დასაქმებულად ითვლება თუ მან წინა კვირის განმავლობაში ერთი საათი მაინც იმუშავა ანაზღაურებით ან რაიმდე სხვა ტიპის სარგებლის მიღების მიზნით. ამ კრიტერიუმში დასაქმებულად მოიაზრება ისიც, ვინც კონტრაქტის ან შეთანხმების საფუძველზე მუშაობს სახელმწიფო ან კერძო ორგანიზაციაში და ისიც, ვინც ფლობს გარკვეულ მიწის ფართობს, სადაც შეუძლია სასოფლო-სამეურნეო წარმოება ან ინდივიდუალურად ჩაფლულია ვაჭრობასა და წარმოებაში. საქართველოში პირველი ტიპის ანუ დაქირავებით დასაქმებულების რაოდენობა არ აღემატება 600 000, ხოლო მეორე ტიპის ე.წ. თვითდასაქმებულთა რაოდენობა მილიონზე მეტია, რომელთა 90% პროცენტი სოფლად მაცხოვრებელთა ადამიანებს ნიშნავს. მნიშვნელოვანია, რომ ეს შეფარდება თითქმის 15 წელია რაიმე ცვლილებას არ განიცდის, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ამ წლების განმავლობაში არც სოფლის მეურნეობის სექტორი ვითარდება ტექნოლოგიურად და არც მრეწველობის და მომსახურების სექტორები ქმნიან სამუშაო ადგილებს რაიმე ხელშესახები მასშტაბებით. აღმოსავლეთ ევროპის, ბალტიისპირეთის და ზოგიერთი სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნების მაგალითი ცხადყოფს, რომ ეკონომიკის სტრუქტურული, დინამიური განვითარება, უპირველს ყოვლისა, წლების განმავლობაში შრომის ბაზარზე ჩამოყალიბებული სტრუქტურისა და პროპორციების ცვლილებებში აისახება (ერთის მხრივ, დაქირავებით დასაქმებულთა წილის ზრდითა და თვითდასაქმებულთა წილის შემცირებით და მეორეს მხრივ, დაქირავებით დასაქმებულებში კერძო სექტორის წილის ზრდითა და სახელმწიფო სექტორის წილის შემცირებით). ამ ქვეყნებისგან განხსვავევით საქართველოში ასეთი ცვლილებების არარსებობა კიდევ ერთი საბუთია იმისათვის, რომ ითქვას, თავად ეკონომიკა არ განიცდის რაიმე მნიშვნელოვან განვითარებას. ამასთან, უკვე მრავალი წლის განმვალობაშ ჩამოყალიბებული ტენდენცია საქართველოდან სამუშაო ძალის გადინების. გასული სამუშოა ძალის აბსოლუტური უმრავლესობა დავბალკვალიფიციური შრომით არის დაკავებული თურქეთში, რუსეთში, აშშ ში და ევროკავშრის ქვეყნებში, და ძალზედ მცირე ნაწილია კვალიფიკაციასთან დაკავშირებული სამუშაო ადგილზე დაკავებული.

უმნიშვნელოვანეს ამოცანას წარმოადგენს ჯანსაღი ეკონომიკური და ბიზნეს გარემოს ჩამოყალიბება. ამ მხრივ ძირითად მიმართულებას წარმოადგენს კონკურენტული გარემოს არსებობა სხვადასხვა ბაზრებზე. სახელმწიფოს გამოკვეთილ ფუნქციას წარმოადგენს ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის სრულყოფა და ანტიმონოპოლიური პოლიტიკის განხორციელება, რომლის მიზანიც იქნება არაკეთილსინდისიერი კარტელური გარიგებების და საბაზრო ძალაუფლების მოპოვების წინააღმდეგ საქმიანობა. უნდა შეიქმნას ინსტიტუციურად აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებელი ანტიმონოპოლიური სააგენტო, რომელსაც ექნება ანალიტიკური, ბაზრის შესწავლის, ადმინისტრაციული და საკანონმდებლო გადაწყვეტილებების რევიზიის (ანტიმონოპოლიური კუთხით) ფუნქცია, ხოლო კონკრეტულ შემთხვევებში არაკეთილსინდისიერი ან ხელოვნურად მოპოვებული საბაზრო ძალაუფლების მქონე კომპანიებისა და მათი გაერთიანებების მიმართ გამოდიოდეს სახელმწიფოს მხრიდან მოსარჩელედ ასეთი კომპანიებისათვის სხვადასხვა ტიპის სანქციების შეფარდების მიზნით. მნიშვნელოვანია, აგრეთვე, მოქმედ კანონმდებლობაში ყველა იმ ნორმის გადახედვა, რომელიც განაპირობებს ხელოვნურად მონოპოლიური წარმონაქმნების გაჩენას. სახელმწიფო შესყიდვების დროს მნიშვნელოვანია ბაზრის სხვადასხვა აგენტების თანაბარ პირობებში

22

ჩაყენება. დაუშვებელია საგადასახადო ან სხვა ტიპის ადმინისტრაციული შეღავათების ინდივიდუალურად გავრცელება თუ ეს გარკვეულ უპირატეს მდგომარეობაში აყენებს ცალკეულ კომპანიებს. საქართველოშ უკვე კარგა ხანია დამკვიდრდა პრაქტიკა, როდესაც ყოველი ახალი ხელისუფლება თავის საქმიანობას ქონების გადანაწილებით იწყებს, რაც შემდგომში ამ ბიზნესის გაკონტროლების საფუძველია. ანუ ერთის მხრივ ხდება საკუთრების უფლების ხელყოფა და მეორეს მხრივ ვიღებთ პოლიტიკური ხელისუფლების მიერ კონტროლირებად ბიზნესს. ამასთან, მუდმივად აპელირება ხდება იმ ფაქტზე რომ ეს ქონება უკანონოდაა მოპოვებული და სამართლიანობის აღდგენის იდეა მოითხოვს ქონების ჩამორთმევას. მიგვაჩნია, რომ უნდა გაივლოს ერთგვარი გამოყოფი ხაზი, რომლის იქითაც სახელმწიფო უარს იტყვის ქონების გადანაწილების პრაქტიკაზე.

23

2. ოჯახის და ინდივიდის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა

2.1. ოჯახის სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემატიკა ოფიციალური სტატისტიკაც კი ვერ მალავს იმ ფაქტს, რომ საქართველოში შემოსავლების უთანაბრობის დონე პერმანენტულად უარესდება. ამასთან ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ქართულ რეალობაში, შედარებით მაღალშემოსავლიანი პირები თანაბრად კი არ ნაწილდებიან ოჯახების მთელ სიმრავლეში, არამედ ძალიან ვიწრო სეგმენტში არიან კონცენტრირებულნი, რაც საბოლოოდ იწვევს იმას, რომ ოჯახების უმეტესობა სიღარიბის ზღვარს მიღმა ყოფნას.

შინამეურნეობა, რომელიც თავისი არსით ძალიან ახლოსაა ოჯახთან (თუმცა არ არის მისი იდენტური), ეკონომიკის საბაზო ერთეულს წარმოადგენს. ერთი მხრივ, სტატისტიკის ეროვნული სამსახური მთელ რიგ კვლევებს, სწორედ შინამეურნეობის მიხედვით აკეთებს, თუმცა მოქმედი ეკონომიკური პოლიტიკა საერთოდ არ ცნობს ოჯახის როლს, არ ინტერესდება მისი პრობლემებით და საჭიროებით. თუ მრავალშვილიანი დედებისათვის დაწესებულ შეღავათებს არ გავითვალისწინებთ, ოჯახის არსებობის მასტიმულირებელი სხვა პრაქტიკა არ არსებობს.

განვითარებულ ქვყნებში უკვე დიდი ხანია აღიარებული ოჯახის არა მარტო სოციალური, არამედ ეკონომიკური მნიშვნელობა - სრულფასოვანი ოჯახი უფრო მდგრადია რისკების მიმართ, უფრო ორიენტირებულია დაგროვებაზე, ოჯახის ერთ წევრზე გათვლით უფრო ნაკლები „საოპერაციო“ ხარჯები გააჩნია. ერთი ოჯახის ფარგლებში ყველა ეს ეფექტი ნაკლებად მნიშვნელოვანია, მაგრამ მაკროდონეზე ყველა ეს ფაქტორი უკვე საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. ასევე, ოჯახი ოჯახი მყარი პლატფორმაა მცირე საწარმოებისათვის, რომელთა მხარდაჭერა ჩვენს ერთ-ერთ პრიორიტეტს წარმოადგენს.

განვითარების ახალი სტრატეგია, რომელსაც ჩვენ ვთავაზობთ საზოგადოებას, ითვალისწინებს ოჯახის როლის გააქტიურებას ქვეყნის ცხოვრებაში, რადგან დაბალი შემოსავლების პრობლემა გაცილებით უფრო მწვავეა ოჯახის დონეზე ვიდრე კონკრეტული ინდივიდის, რომელიც შეიძლება მაღალშემოსავლიანი ოჯახის წევრი იყოს. მეორე მხრივ, ცნობილია, რომ ოჯახის შემთხვევაში გაცილებით უფრო შეღავათიანია დაზღვევის და ერთობლივი საბანკო კრედიტის პირობები.

ოჯახების ორიენტაციის ფარგლებში, განვითარების სტრატეგიამ აუცილებელია მოიცვას: მცირე ბიზნესის დაწყებაში ოჯახური ჩართულობის მხარდამჭერი ღონისძიებები; საგადასახადო გამოქვითვების ოჯახზე ორიენტირებულ სისტემა, პირველ რიგში,

განათლებისა და მკურნალობის ნაწილში; მრავალშვილიანობის მასტიმულირებელ სისტემური და არა ერთჯერადი

შეღავათები.

2.2. უმუშევრობა, თვითდასაქმება და დასაქმება „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ მოსულმა ხელისუფლებამ მხოლოდ წინასაარჩევნო პერიოდებში ერთჯერადი ხასიათის პროგრამებით გადაწყვიტა მოსახლეობის დასაქმება, რამაც სასურველი შედეგი ვერ გამოიღო. ხელისუფლებას არასდროს ჰქონია დასაქმების

24

სტრატეგია და შესაბამისად მათ მიერ გატარებული ღონისძიებები ქაოტური იყო. ბოლო 8 წლის განმავლობაში ქვეყანაში დასაქმების მაჩვენებელი არ გაუმჯობესებულა, პირიქით - უმუშევრობა გაიზარდა კიდეც. მხოლოდ დამსაქმებელზე მორგებული შრომის კოდექსის შედეგად, მასობრივი ხასიათი მიიღო ადამიანების სამსახურებიდან დათხოვნამ. ის ვინც ნაციონალური მოძრაობის წევრი არ არის, პრაქტიკულად ვერ ხვდება საჯარო სამსახურში. მრავალი პრობლემის და წნეხის მქონე ბიზნესს არ ეძლევა დამატებითი სამუშაო ადგილების შექმნის საშუალება. საზღვარგარეთ გადახვეწილი მოსახლეობის აბსოლუტური უმეტესობა სამუშაოს ძებნით არის დაკავებული და მათი 80%-ზე მეტი საკუთარ კვალიფიკაციაზე დაბალ სამუშაოს ასრულებს. უმუშევართა რაოდენობის ხელოვნურად შემცირების მიზნით, ხელისუფლება თვითდასაქმებულებსაც დასაქმებულებში თვლის.

დასაქმება მიიღწევა მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარებით, სოფლის მეურნეობის ხელშეწყობით, ინვესტიციების მოზიდვით და წარმოების განვითარებით, განათლების და კვალიფიკაციის ზრდით. ჩვენი ამოცანაა, ნებისმიერ ადამიანს მიეცეს საკუთარი ცოდნის, გამოცდილების და უნარების რეალიზაციის საშუალება. ჩვენ აღვადგენთ 8-საათიან სამუშაო დღეს და არავის მივცემთ უფლებას, შელახოს დასაქმებულის უფლებები. ასევე, შევქმნით ხარისხიან სამუშაო ადგილებს ახალგაზრდებისთვის.

დასაქმების უზრუნევლყოფის მიზნით, მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარების, სოფლის მეურნეობის ხელშეწყობის, ინვესტიციების მოზიდვის და წარმოების ხელშეწყობის, განათლების და კვალიფიკაციის ზრდის საშუალებები, ჩვენს მიერ მომზადებულ შესაბამის თავებშია ასახული.

თითეული ადამიანი, ჩვენს მიერ წარმოდგენილი დასაქმების კურსის შედეგად, მიიღებს ძალიან კონკრეტულ სარგებელს:

იპოვის საკუთარი კვალიფიკაციის და გამოცდილების ადექვატურ სამუშაო ადგილს, რითაც შეძლებს საკუთარი შესაძლებლობების რეალიზაციას;

გაუჩნდება დამატებითი შემოსავლები და გაუმჯობესდება მისი სოციალური მდგომარეობა;

დასაქმებული პირების ოჯახებს გაუჩნდება დამატებითი შემოსავლები და ამით მივიღებთ უფრო ძლიერ ოჯახებს;

შემცირდება მოსახლეობის მასობრივი გადინება საზღვარგარეთ; შემცირდება სოციალური სიდუხჭირის ნიადაგზე ჩადენილი დანაშაულებების რიცხვი და

ოჯახური კონფლიქტები; გაიზრდება შობადობა და ამით გაუმჯობესდება დემოგრაფიული მაჩვენებლები.

შრომის კანონმდებლობის ევროპულ კანონმდებლობასთან ჰარმონიზაცია ამ ამოცანების რეალიზაციის მნიშვნელოვანი კომპონენტია. კანონმდებლობის ჰარმონიზაციის და ცივილიზებული შრომის ბაზრის ფორმირების თვალსაზრისით შემოთავაზებულია:

ახალი შრომის კოდექსის შემუშავება და მიღება; შრომითი კანონმდელობის რეფორმირება ეკონომიკაში შრომითი რესურსების

ეფექტური განთავსებისა და გამოყენებისათვის მუშაკთა ძირითადი უფლებების მკაცრად დაცვით (შრომითი სამართლიანი ანაზღაურების უფლება, სამუშაოდან დაუსაბუთებელი დათხოვნიდან დაცვის უფლება, გაფიცვის უფლება და სხვ.);

უმუშევართა აღრიცხვის საინფორმაციო ბანკის შექმნა, რათა შესაძლებელი გახდეს ადექვატური სამუშაოს შეთავაზება მათთვის;

25

უმუშევრებზე სახელმწიფო დახმარების ღონისძიებების რაციონალიზაცია და ოპტიმიზაცია, დასაქმების სამსახურების ძალისხმევის კონცენტრაცია უმუშევრის მიერ ახალი სამუშაო ადგილის ძიების პერიოდის შემცირებისათვის და ხელშეწყობა იმ უმუშევრებს, რომლებსაც აქვთ უმცირესი შანსი და შესაძლებლობა დასაქმებისათვის);

შრომითი დავების დარეგულირების ეფექტური მექანიზმების ფორმირება; სოციალური დილოგის და სოციალური პარტნიორობის ეფექტიანი სისტემის

უზრუნველყოფა.

2.3. კომუნალური პრობლემები და ტარიფებიქვეყანაში არსებული უამრავი სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემებიდან ალბათ ძნელად თუ მოიძებნება საკითხი, რომელიც სიმწვავითა და მოსახლეობის უდიდეს ნაწილში არსებული გულისწყრომით კომუნალურ ტარიფებს აჯობებდა. ეს გასაკვირი ნამდვილად არაა, ვინაიდან კომუნალური ტარიფები ზუსტად ის სფეროა, რომელშიც მთავრობის მიერ გატარებული პოლიტიკის უსამართლობა, გამოთვლების მანიპულაციებისა და შესაბამისად მათზე დაფუძნებული გადაწყვეტილებების გაუმჭვირვალობით მიღებული შედეგები ისედაც ძალიან მძიმე პირობებში მყოფ მოსახლეობას უკიდურესი სიღარიბისკენ უბიძგებს.

კომუნალური ტარიფების ზრდა საქართველოში 2003 წლიდან მოყოლებული ყველა მიმართულებით გეგმაზომიერად მიმდინარეობდა და 2012 წლისათვის მივიღეთ სურათი, როდესაც ქვეყანაში დაკანონებული ტარიფებით საქართველომ არამარტო დსთ-ს ქვეყნებს, არამედ ევროპის ბევრ ქვეყანასაც კი გადაუსწრო. ტარიფების გადიდებითა და მათი ამოღების გაუგონარი ხერხების მეშვეობით (ერთიანი ადმინისტრირების ქართული მოდელი) მკვეთრად გაზრდილი კომუნალური ხარჯები ისედაც ღარიბ მოსახლეობას აუტანელ წნეხად დააწვა. მოსახლეობის უდიდესი ნაწილისათვის რევოლუციის შემდეგ პერიოდში კომუნალური ხარჯები საშუალოდ 3-4 ჯერ გაიზარდა. მიუხედავად განსხვავებული მდგომარეობისა დენის, გაზის, წყლისა და ნარჩენების გატანას საქართველოში ერთი საერთო რამ აქვს - ყველა ეს მომსახურება მოქალაქეებს იმაზე გაცილებით მეტი უჯდებათ ვიდრე უნდა უჯდებოდეთ რისი მიზეზიც მარეგულირებელი კომისიებისა და მთავრობის მიერ დაკანონებული მოსახლეობის ფაქტიური ძარცვაა. ამმხრივ განსაკუთრებით 2007 და 2010 წლები გამოირჩეოდა, როდესაც მიუხედავად ადრინდელი დაპირებებისა და მძიმე სოციალური ფონისა ტარიფები მკვეთრად გაიზარდა.

წყლის ტარიფი მაგალითად 2003 წელთან შედარებით 160%-ითაა გაზრდილი: 2007 წელს იგი გაორმაგდა, ხოლო 2010-ში კი კიდევ ერთხელ გაიზარდა. არც ერთი დაპირება (24 საათიანი მომარაგება, წყლის ხარისხის გაუმჯობესება, ტარიფის დიფერენცირება და სხვ.) არ შესრულებულა და მოტყუებულმა მოსახლეობამ ფაქტიურად გაცილებით ძვირად იგივე, ან უარესი მომსახურება მიიღო.

თითქმის გაორმაგებულია ფასი ბუნებრივ აირზე. მიუხედავად ბევრი წინაპირობისა, რომ ტარიფი ბუნებრივ აირზე არსებულზე გაცილებით დაბალი იყოს (მაგალითად საქართველო მის ტერიტორიაზე არსებული გაზსადენიდან უფასო გაზს იღებს; ბუნებრივი აირის ხარისხი არაა მაღალი; ფაქტიურად არ ხორციელდება ოდორიზება, ანუ სპეციალური სუნის შემცველი ნივთიერებების შეყვანა და ეს თანხებიც იზოგება გაზრდილი რისკის ხარჯზე) ტარიფი სომხეთში არსებულ ტარიფზეც კი გაცილებით მაღალია, მაშინ როდესაც ამ უკანასკნელში ბუნებრივი აირი საქართველოზე გავლით შედის.

26

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში ელექტროენერგიის უმეტესი ნაწილი (სხვადასხვა შეფასებით მინიმუმ ორი მესამედი მაინც) ჰიდროელექტროსადგურებიდან მიიღება, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი ფასი წესით დაბალი უნდა იყოს ხელისუფლებამ ამ მიმართულებითაც მოახერხა ტარიფების გაზრდა. ტარიფი განხილულ პერიოდში დაახლოებით 70%-ით გაიზარდა. აღსანიშნავია, რომ დაწესებული დიფერენცირებული ტარიფიც ისეთი პრინციპითაა მოწყობილი, რომ საკმარისია დაწესებულ 300 კვტსთ-ზე თუნდაც ოდნავ მეტი დაიხარჯოს და უკვე მთლიანი გაანგარიშება მაქსიმალური ტარიფით ხდება. უფრო ლოგიკური იქნებოდა მაგალითად პირველი 300 კვტსთ იანგარიშებოდეს შეღავათიანი ტარიფით და დანარჩენი გაზრდილით, რაც ხელისუფლებას რაღათქმაუნდა აზრადაც არ მოსვლია. არსებული მიდგომა ეწინააღმდეგება საბაზრო პრინციპს და საქართველოში პროდუქციის ან მომსახურების ოდენობის ზრდა მის ფასს შემცირების ნაცვლად აძვირებს.

2003 წლიდან კომუნალური ტარიფების კუთხით გატარებული უსამართლო პოლიტიკის დაგვირგვინებას უდაოდ ნარჩენების ტარიფის ელექტროენერგიის ხარჯზე მიბმა წარმოადგენს. ეს გადაწყვეტილება თავისი უსამართლობითა და თუნდაც ალოგიკურობით ნამდვილად გამორჩეულია და ცხადჰყოფს, რომ მთავრობის მიზანი უბრალოდ მოსახლეობიდან მაქსიმალური ოდენობის თანხების ამოღებაა და არა რეალური ტარიფის გაანგარიშება.

კომუნალური ტარიფები უნდა ეფუძნებოდეს რეალურ გათვლებს, შეესაბამებოდეს გაწეული მომსახურების ხარისხს და ხელმისაწვდომი იყოს ქვეყნის მოქალაქეებისათვის. აქედან გამომდინარე:

უნდა მოხდეს ტარიფების ხელახალი - რეალისტური/სამართლიანი გადათვლა ხელოვნური და გაბერილი დანახარჯების გარეშე, რაც გამოიწვევს ტარიფების კლებას;

არ უნდა იქნას დაშვებული ტარიფების ზრდა სუბიექტური, უსამართლო და დაუსაბუთებელი გადაწყვეტილებების საფუძველზე;

უნდა შეწყდეს ბიზნესისთვის კორპორატიული ტარიფების დაკისრება (რაც ასევე უსამართლო მიდგომაა), რაც აძვირებს პროდუქციას მოსახლეობისათვის და ხელს უშლის ბიზნესის განვითარებას. შესაბამისად, ბიზნესზე კომუნალური ტარიფები სამომხმარებლოზე მაღალი არ უნდა იყოს;

უნდა დაკანონდეს შეღავათები მოსახლეობის ღარიბი ფენებისათვის.

2.4. სოციალური დაცვის პოლიტიკასაქართველოს სოციალური დაცვის პოლიტიკა მიზანმიმართული უნდა იყოს დღეს არსებული კამპანიური და არასისტემური მიდგომის ნაცვლად სრულყოფილი მდგრადი სოციალური დაცვის სისტემების შექმნაზე. სოციალური დაცვის პოლიტიკაში გამოყენებული უნდა იყოს 4 ძირითადი ინსტრუმენტი:

1. სავალდებულო დაგროვებითი ასაკობრივი საპენსიო და სახელმწიფო სპეციალური პენსიების სისტემა;

2. სავალდებულო სამედიცინო დაზღვევის და სახელმწიფო პროგრამული ჯანდაცვის პროგრამების სისტემა;

3. უმწეო მდგომარეობაშ მყოფ ოჯახთა ფულადი დახმარების სისტემა;4. სოციალური სერვისები.

27

ქვეყანას არ გააჩნია არც სახელმწიფო (სავალდებულო) და არც კერძო (ნებაყოფლობითი) საპენსიო დაზღვევის ერთიანი სისტემა. 2004 წლიდან საქართველოში გაუქმებულია სოციალური დაზღვევის კანონმდებლობა და სოციალური (საპენსიო) დაზღვევის შენატანი, რის შედეგადაც არ გაგვაჩნია სახელმწიფო პენსიის საერთაშორისო სტანდარტების შესატყვისი განმარტებაც კი და ის გაიგივებულია სახელმწიფო შემწეობასთან. დღეს სახელმწიფო პენსიის ოდენობა დამოკიდებულია მხოლოდ და მხოლოდ ხელისუფლების ნება-სურვილზე და ყოველი უმნიშვნელო მატება ემთხვევა პოლიტიკურ კალენდარს და იღებს ხელისუფლების “წყალობის” ფორმას.

უფრო მეტიც, “წყალობის“ გამცემი ხელისუფლება, როგორც წესი, სანაცვლოდ საარჩევნო ხმებს ითხოვს პენსიონერებისაგან. ასეთი სისტემა სხვა არაფერია, თუ არა საბიუჯეტო სახსრებით ამომრჩეველთა მოსყიდვა, პოლიტიკური კორუფცია და, რაც სახელმწიფოსთვის განსაკუთრებით საშიშია, _ ავტორიტარიზმის სოციალურ-ფინანსური საფუძველი.

პოლიტიკური ნების არარსებობის გამო სრულად არ ამოქმედდა კანონი “არასახელმწიფო დაზღვევისა და უზრუნველყოფის შესახებ”.

არსებული სისტემის პირობებში პენსია უშუალოდ ბიუჯეტიდან გაიცემა, რაც ბიუჯეტის მუდმივად მზარდ დანახარჯებს იწვევს და არ იძლევა შესაფერისი ოდენობის პენსიების გაცემის საშუალებას. დემოგრაფიული ტენდენციის გათვალისწინებით, აღნიშნული გარემოება სამომავლოდ კიდევ უფრო მეტი პრობლემის მატარებელი იქნება. საქართველოშ ფაქტიურად არსებითად ახალი საპენსიო სისტემაა შესაქმნელი. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა მსოფლიოში გავრცელებული რამდენიმე მოდელური სქემის შედარებითი ანალიზი

2.4.1. საპენსიო სისტემები შედარებითი ანალიზი

ნაციონალური საპენსიო სისტემის კონსტრუირება დღევანდელ მაღალ განვითარებულ ქვეყნებში ყველაზე მეტად დებატირებული თემაა. ძირითადი აქცენტი კეთდება უკვე არსებული სისტემის რეფორმირებაზე. საზოგადოების მაღალი ინტერესი ამ თემის მიმართ განპირობებულია რამოდენიმე ფაქტორით. პირველი დემოგრაფიული სტრუქტურის ცვლილებას, რაც განპირობებულია შობადობის მაჩველებლის შემცირებითი ნეგატიური გავლენა აქვს „pay as you go” დაფინანსებულ საპენსიო სისტემაზე. მეორე დაგროვებითი კაპიტალით დაფინანსებული საპენსიო სიტემის მიმდევრების არგუმენტებით მიუხედავად გარკვეული რისკის კომპონენტებისა ეს სისტემა იძლევა ინვესტირებული კაპიტალის მაღალ ამონაგებს და ხელს უწყობს რეaლორი კაპიტალის ფორმირებას17.

საპენსიო სისტემა ან როგორც მას ანგლო-საქსურ ქვეყნებში სოციალური დაზღვევის სიტემას უწოდებენ უზრუნველყოფს მოქალაქეებს/ინდივიდებს შემოსავლებით საპენსიო ასაკში შესვლის შემდეგ. იგი მოიცავს ასეთი შემოსავლების ძირითად წყაროებს, სხვადასხვა წესებს, შეთანხმებებს და ინსტიტუციებს, რომლებიც მართებულია/აუცილებელია საპენსიო ასაკს მიღწეული მოსახლეობის შემოსავლებით უზრუნველსაყოფად.

17 Boersch-Supan (1998): Social Security and Retirement in Germany, in: Gruber, J. (eds), Chicago, pp.135-180, Feldsteil, M.(1998): Introduction,in: M. Feldstein (ed), Privatizing Social Security, Chicago, pp.1-30 დაგროვებითი კაპიტალით დაფინანსებული საპენსიო სისტემის უპირატესობის არგუმენტები. Sinn, H-W. (2000):Why a funded pension system is usefull and why it is not usefull, Cambridge (MA) NBER working paper, 7492, Breyer, F. (2001): Why funding is not solution to the social security crisis, Journal of institutional and theoretical economics 145, გვ. 643-658 „pay as you go“ სისტემის უპირატესობის არგუმენტები.

28

საპენსიო სისტემების უმეტესობა შედგება სამი ე.წ. პილარისგან/ქვესისტემისგან: სახელმწიფო საპენსიო სისტემა, რომელსაც შეიძლება ქონდეს სადაზღვევო სისტემის

ფორმა (ბისმარკისეული საპენსიო დაზღვევა) ან საბაზისო შემწეობების გაცემის სისტემის (ბევერეჯის)18 ხასიათი დაფინანსებული საერთო საგადასახადო შემოსავლებიდან;

საწარმოო საპენსიო სქემები; და ინდივიდუალური ან საოჯახო საპენსიო სქემები, რომლებიც დაფუძვნებულია საკუთარ

ინიციატივებზე. შესაძლებელია საგადასახადო შეღავათებით წახალისება, რათა მოხდეს საპენსიო ასაკში ინდივიდების შემოსავლების წყაროების შექმნის ხელშეწყობა.

საპენსიო სიტემები განსხვავდებიან ერთმანეთისგან სწორედ თითოეული ქვესისტემების/პილარების მნიშვნელობით და მათი დიზაინით.

განასხვავებენ ორი სახის სახელმწიფო საპენსიო სისტემას19: ”pay as you go” და დაგროვებითი კაპიტალის საპენსიო სისტემა20. ”pay as you go” სისტემაში ეკონომიურად აქტიური მოსახლების შენატანებით ფინანსდება საპენსიო ასაკში შესული ინდივიდების პენსიები. ამ სისტემისთვის დამახასიათებელი ნიშანი არის ის, რომ ინსტიტუციას რომელიც ამ სისტემაში ოპერირებას უკეთებს აქტიური მოსახლეობის შენატანების ტრანსფერს პენსიონერებზე არ ფლობს ფასიანი ქაღალდების მნიშვნელოვან რაოდენობას. ყველა ამ პრინციპზე დაფუძნებული საპენსიო სისტემა მოწყობილია ისე, რომ მოიცავს მიმწოდებელს, რომელიც უზრუნველყოფს ტრანსფერების გადაცემას მონაწილეებზე. მექანიზმი ამ მიზნის მისაღწევად შეიძლება იყოს ზოგადად აღიარებული სოციალური ნორმა ან პირდაპირი დავალდებულება სახელმწიფოს მიერ ან თანაბარი სიდიდის გადახდების დაპირება ან ამ სამის ვარიანტის ნარევი. ”pay as you go” საპენსიო სისტემა გავრცელებულია თითქმის ყველა OECD ქვეყანაში აშშ-ის ჩათვლით. ”pay as you go” საპენსიო სისტემა პრაქტიკაში გვხვდება ორი მოდიფიკაციის სახით. პირველი, სადაც ინდივიდების ეკონომიკურად აქტიურ პერიოდში გადახდილი შენატანები ნაკლებად დაკავშირებულია გადახდილ პენსიების სიდიდესთან და ასეთი საპენსიო სისტემას აქვს შვედეთს, იტალიას და ლატვიას. ხოლო მეორე მოდიფიკაციის დროს გადახდილი პენსიების სიდიდეს განსაზღვრავს სწორედ ეკონომიკურად აქტიურ პერიოდში ინდივიდების მიერ გადახდილი შენატანების ჯამი. ამ სისტემაზეა გერმანიის და საფრანგეთის საპენსიო სისტემა დაფუძნებული. მეცნიერების აზრით ასეთ სისტემა უფრო მოქნილია, რადაგან ავტომატურად ხდება ეკონომიკური და დემოგრაფიული ცვლილებების გათვალისწინება21.

ასეთი დაგროვებითი კაპიტალის საპენსიო სიტემაში საპენსიო ასაკში შესული ინდივიდების მიერ მიღებული შემოსავლები ეფუძვნება ანაზრაურებას, რომელიც მისი ეკონომიკურად აქტიური პერიოდის განმავლობაში დაგროვდა კაპიტალურ ბაზარზე ინვესტირებულ დანაზოგებზე და მოიცავს ასევე ამ პერიოდში დაბანდებულ კაპიტალზე დაგროვებულ საპროცენტო განაკვეთს. ამგვარი საინვესტიციო სქემის ორგანიზირება შეიძლება 18 ბევერეჯის სისტემა გულისმობს მინიმალურ საბაზისო პენსიას ყველასთვის და ფინანსდება საერთო საგადასახადო შემოსავლებიდან. ვილიამ ჰენრი ბევერეჯი იყო ეკონომისტი და დიდი ბრიტანეთის პარლამენტის ლიბერალური ფრაქციის წევრი, რომლის ხედვასაც ეფუძნება ასეთი საპენსიო სისტემის სტრუქტურა.19 იგულისხმება სოციალური პროგრამების/პენსიების დაფინანსების სიტემა20 Breyer, F. (2000): Kapitaldeckungs- versus Umlageverfahren, Perspektiven der Wirtschaftspolitik 1, გვ. 383-406.21 Auerbach, A. and Lee, R. (2006): Notional Defined Contribution Pension System in a Strochastic Context: Design and Stability, NBER Working Paper 12805.

29

განხორციელდეს სახეოლმწიფო ან პარაფისკალური22 ან კერძო ფინანსური ინსტიტუციების მიერ. იმ შემთხვევაში თუ მოხდება რომელიმე ვარიანტის არჩევა კერძო ხელშეკრულების პირობების შესრულების უზრუნველყოდა უნდა მოხდეს საკანონმდებლო ძალით ან საჭიროების შემთხვევაში იძულებითი სახელმწიფო ძალის გამოყენებით.

საწარმოო საპენსიო სქემების ძირითადი ალტერნატივების დამახასიათებელი ნიშანია ის, რომ დანაზოგებისგან შექმნილი ფონდი რჩება კომპანიაში და დასაქმებული ხდება, რომელიც ფლობს უფლებას მიიღოს პენსია ხდება კომპანიის კრედიტორი დიდხნიან პერსპექტივაში ან ფონდის თანხების ინვესტირება ხდება კომპანიის გარეთ და საპენსიო პოლისის მფლობელი ხდება ინვესტირებული საპენსიო ფონდის კრედიტორი ან თანამფლობელი. ამ ორ ვარიანტს შორის დამატებითი განმასხვავებელი ნიშანი შეიძლება ოყოს შემდეგი: საწარმოო საპენსიო ფონდი უზრუნველყოფს დასაქმებულს წინასწარ განსაზღვრული საპენსიო შემოსავლის დო ნით (defined benefits) ან მოითხოვოს რომ დასაქმებულებმა განახორციელონ შენატანები წინასწარ განსაზღვრული ოდენობით მათი ეკონომიკურად აქტიური პერიოდის განმავლობაში (defined contributions). მთავარი განსხვავება წინასწარ განსაზღვრულ შემოსავლების და შენატანების ტიპის საწარმოო საპენსიო სქმებს შორის არის ის, რომ პირველი ტიპის სქემა შეიცავს დაზღვევის ელემენტებს და საშუალებას იძლევა რისკების გენერეციათაშორის განაწილებას, როცა მეორე ტიპის სქემა კაპიტალური ბაზრის მერყეობაზეა დამოკიდებული.

გერმანიის საპენსიო სიტემაგერმანიის სოციალური უზრუნველყოფა სისტემის საკანონმდებლო ჩარჩო მოცემულია კონსტიტუციის მე-20 პარაგრაფში, რომელიც გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკას განსაზღვრავს, როგორც სოციალურ ფედერალურ სახელმწიფოს. მაგრამ გერმანიას სოციალური სახელმწიფოს სტატუსი 1949 წელს მიღებულ კონსტიტუციამდე ჯერ კიდევ 19 საუკუნეში გააჩნდა. ინდუსტრიალიზაციის პერიოდში, როცა ურაბნიზაციის პროცესი დაჩქარებული ტემპით მიმდინარეობდა, მობილურობა იზრდებოდა და დაქირავებული დასაქმებულთა რიცხვი მატულობდა ქვეყანაში სოციალური კონტექსტი ახალ მოცემულობაში გადავიდა. ამ ცვლილებების ფონზე ოჯახებს და პატარა თემებს აღარ შეეძლოთ დახმარებოდნენ იმ ადამიანებს, რომლებიც ავადმყოფობის, უბედური შემთხვევის და მოხუცებულობის გამო ვერ მუშაობდნენ. ამ ცვლილებების ფონზე და სამუშაო კლასის ფორმირების მხარდასაჭერად გერმანიის მაშინდელმა კანცლერმა ოტო ვონ ბისმარკმა 1881 წელს შექმნა სოციალური უზრუნველყოფის სიტემა. მომდევნო წლებში შეიქმნა სამედიცინო დაზღვევის სისტემა (1883), უბედური შემთხვევის დაზღვევა (1884) და საპენსიო და უნარშეზღუდულთა დაზღვევა (1889)23.

22 პარაფისკი არის ისეთი შუალედური გაერთიანება (შუამავალი), რომელიც თავისი არსით არც წმინდა საჯარო დაწესებულებაა (მაგ. სამინისტრო ან დეპარტამენტი) და არც კერძო (მაგ. შპს ან სააქციო საზოგადოება). მათ აქვთ დამოუკიდებელი ორგანიზაციული მმართველობა და დამოუკიდებელი კოლექტიური დაფინანსების წყარო სავალდებულო შენატანების სახით. საქართველოში ასეთ გაერთიანებას წარმოადგენს სავაჭრო-სამრეწველო პალატა, პროფკავშირები და ადვოკატთა ასოციაცია. 23 მოგვიანებით ეკონომიკური კრიზისის შემოღებული იქნა უმუშევართა დაზღევევა, ხოლო 1995 წელს სოციალური უზრუნველყოფის სისტემას მიემატა სავალდებულო მოხუცებულთა მოვლა-პატრონობის დაზღვევა. Pilz, F. (2004): Der Sozialstaat. Ausbau – Kontroverse – Umbau. Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn. და Schmidt, M. (1998): Sozialpolitik in Deutschland. Historische Entwicklung und internationaler Vergleich. Leske + Budrich, Opladen.

30

გერმანიის საპენსიო სისტემის ფუნდამენტალური რფორმა განხორციელდა 1957 წელს და მისი მიზანი იყო არა საპენსიო ასაკში შესულთა შემოსავლების არსებობის მხარდაჭერა, არამედ საპენსიო ასაკს მიღწეულთა საცხოვრებელი პირობების სტანდარტებით უზრუნველყოფა გადახდილი პენსიებით. ყველა სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო სისტემაში დაზღვეულს უნდა მიეღო მისი 40 წლიანი აქტიური სამუშაო პერიოდის განმავლობაში მიღებული მთლიანი შემოსავლების 60 %. რაც გულისმობდა პენსიების დინამიზირებას ანუ პენსიების მიება ხელფასების დონეს და ამით პენსიონრებს შეეძლოთ მიეღოთ სარგებელი ხელფასების ზრდიდან.

გერამნიაში ზემოთ მოყვანილი სამი ქვე ტიპის საპენსიო სისტემის ელემნტები შემდეგნაირად არის წარმოდგენილი: საპენსიო სისტემის ძლიერი ელემენტს წარმოადგენს სავალდებულო სახლემწიფო საპენსიო დაზღვევა, რომელიც ახორციელებს საპენსიო შემოსავლების ყველაზე დიდი რაოდენობის მიწოდებას ვიდრე სხვა ქვეყნების სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო სისტემა. საპენსიო ასაკში შესვლის შემდეგ გადახდილი შემოსავლის დონე განისაზღვრება ინდივიდების ეკონომიკურად აქტიური პერიოდის განმავლობაში გადახდილი სავალდებულო შენატანებით, რომლის სიდიდეც შემოსავლების დონეზეა დამოკიდებული და “pay as you go24” სიტემით ფინანსდება. საპენსიო დაზღვევა სავალდებულოა დაქირავებული მუშახელისთვის და სხვა პროფესიული ჯგუფებისთვის. საპენსიო დაზღვევის შენატანებს ინაწილებენ დაქირავებულიბი და დამქირავებლები25. იგი მოიცავს ასევე კომპენსაციის ელემენტებს მაგალითად ინვალიდებისთვის, მარჩენალ დაკარგულებისთვის და დაქვრივებულებისთვის. უპატრონო სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო და საჯარო მოხელეების საპენსიო დაზღვევიდან გადახდილი პენსიები ერთად შეადგენს საშუალო პენსიონერების ოჯახის მთლიანი შემოსავლების 85%-ს. დამატებით მოქმედებს საწარმოო საპენსიო სქემები, რომლებიც ფინანსდება საწარმოოს შიგნით აკუმილირებული საპენსიო სარეზერვო ფონდიდან. კერძო საპენსიო სისტემის ელემენტები, რომლებიც კავშირშია კაპიტალურ ბაზრებთან ძალიან მცირეა.

საპენსიო სისტემის ყველაზე დიდ პრობლემას წარმოადგენდა მოსახლეობის დაბერება და უმუშევრობის გაზრდა. ამ პრობლემების ფონზე 2011 წელს განხორციელდა საპენსიო სიტემის ფუნდამენტალური რეფორმა. რეფორმის ერთ-ერთი მთავარი მიზანი იყო საპენსიო სისტემის მესამე პილარის კერზო სადაზღვევო საპენსიო სქემების განვითარების ხელშეწყობა26. რეფორმის შედეგად მოხდა კერძო და საწარმოო საპენსიო სქემების სუბსიდირება სახელმწიფოს მხრიდან, როგორც პირდაპირი მონეტარული დახმარებით ასევე არაპირდაპირი საგადასახადო შეღავათებით.

გაერთიანებული სამეფოს საპენსიო სისტემა

24 Pay as you go დაფინანსების ტიპის საპენსიო სისტემა თეორიულად დაფუძნებულია მაკენროტის თეორემაზე, რომელიც იძახის რომ სოციალური დანახარჯები გაწეული უნდა იქნას დღევანდელი აგრეგირებული შემოსავლებიდან და არ არსებობს (ან მომავალში იარსებებს) სხვა დაფინანსების წყაროები სოციალური ხარჯებისთვის. პენსიორების მომხმარება უნდა დაფინანსდეს აგრეგირებული შემოსავლიდან, რაც გამოიწვევს დასაქმებულთა მოხმარების შემცირებას. Mackenroth, G. (1952): Die Reform der Sozialpolitik durch einen deutschen Sozialplan. In: Schriften des Vereins für Socialpolitik NF, B. 4, Berlin25 იგი შეადგენს დაქირავებულის ხელფასის 9.95%-ს დანარჩენ 9,95%-ს იხდის დამქირავებელი. თვითდასაქმებულები იხდიან შემოსავლის 19,95%-ს. 26 ამასთან ერთად მოხდა საპენსიო ასაკის 67 წლამდე გაზრდა და საპენსიო ფორმულის მოდიფიცირება.

31

ბრითანეთში გერმანიისგან განხვავებით სახელმწიფო საპენსიო დაზღვევა ნაკლები მნიშვნელობის არის და უფრო მეტად საწარმოო და კერძო საპენსიო სქემებს ენიჭებათ მეტი როლი27. სახელმწიფო პენსიები მოიცავს როგორც საბაზისო პენსიებს, რომელიც ფინანსდება საერთო გადასახადებიდან და რომლის სიდიდეც არ არის დამოკიდებული ეკონომიკურად აქტიური პერიოდის განმავლობაში გამომუშავებული შემოსავლების დონეზე, ასევე სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო სქემას (State Earnings Pension Scheme- SERPS), რომელიც pay-as-you-go ბაზისზე ფინანსდება დაქირავებულთა და თვითდასაქმებულთა შენატანებით28.

საბაზისო პენსია დღესდღეობით შეადგენს დასაქმებული მამაკაცის საშუალო თვიური ხელფასის მიახლოებით 16%-ს. გაანგარიშებების მიხედვით ეს რიცხვი 2030 წელს შემცირდება 7-8%-მდე. სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო სქემა (State Earnings Pension Scheme- SERPS) ფიქსირებულია დასაქმებულთა საშუალო შემოსავლების 20%-ზე და თუ შემოსავლები საშუალო დონეზე ნაკლებია, მაშინ იქნება საშუალო დონის 20%-ის ექვივალენტი. ბრიტანეთის მოსახლეობას შეუძლიათ აირჩიონ სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო დაზღვევა და ჩაანაცვლონ იგი საწარმოო ან კერძო საპენსიო სქემებით, რომლეიც ემდეგ გახდება სავალდებულო კერძო საპენსიო სქემა. თითქმის ბრიტანეთის დასაქმებულთა 75% ირჩევს ამ ტიპის ჩანაცვლებას29. დასაქმებულების თითქმის 2/3-მა , რომლებიც თავდაპირველად სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო დაზღვევაში (State Earnings Pension Scheme- SERPS) შევიდნენ შემდგომში აირჩიეს საწარმოო ან კერძო საპენსიო სქემები. საწარმოო და კერძო საპენსიო სქემებით შემოსული თანხების ინვესტირება ხდება კაპიტალურ ბაზარზე30. აქედან გამომდინარე გასაკვირი არ არის, რომ ბრიტანეთში სადაზღვევო კომპანიები, საპენსიო ფონდები და საფინანსო ინსტიტუციები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ კაპიტალურ ბაზარზე. ბრიტანეთის “PAYG” საპენსიო სისტემა ფარავს მხოლოდ საპენსიო ასაკსი შესულთა საჭირო შემოსავლების რუდიმენტალურ ნაწილს და დაგროვებითი კაპიტალის საპენსიო სისტემასთან ერთად, რომელიც პირადპირ თუ არაპირდაპირად დაკავშირებულია შენატანების კაპიტალურ ბაზარზე დაბანდებასთან მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია საპენსიო ასაკში შესულთა შემოსავლების უზრუნველყოფაში.

ბრიტანეთის საპენსიო სისტემა დიდწილად ორიენტირებულია ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე, რაც ზოგადად ბრიტანეტის ეკონომიკაში ფინანსური სისტემის ცენტრალური როლიდან გამომდინარეობს. საპენსიო ფონდების ადმინისტრირებას ახდენენ ფინანსური ინსტიტუტები და მენეჯერები, რომლებსაც ექსკლუზიური უფლებები გააჩნიათ ამ თანხების ინვესტირებისას კომპანიების ფასიან ქაღალდებში. ამიტომ ბრიტანეთის კაპიტალურ ბაზარზე ორიენტირებული საპენსიო სიტემა ფასიან ქაღალდების ბაზარს ანიჭებს მნიშვნელოვან როლს კომპანიების დაფინანსების და კორპორაციული მმართველობის სისტემაში. ამით ნაწილობრივ შეზღუდულია ბრიტანეთის ბანკების როლი საპენსიო სისტემის დაფინანსებაში31.

27 საწარმოო და კერძო საპენსიო სქემების წილი მთლიან პენსიებში მაინც არ არის მიახლოებული 60%-მდე.28 Blundell, R. and Johnson, P. (1999), Pensions and Retirement in the UK, in: J. Gruber and D. Wise (eds.), Social Security and Retirement around the World, Chicago, 403–436.29 Davis, E.P. (1999), Pension Fund Reform and European Financial Markets, London School of Economics, Special Paper No. 103.30 კომპანიები საპენსიო სქემებში აკუმილირებულ თანხებს გადასცემენ საპენსიო ფონდებს, რომლებიც ახდენენ ამ თანხების ინვესტირებას და მართვას.31 შესადარებლად თუ ავიღებთ სახელმწიფო პენსიების ხარჯების ფარდობას მშპ-თან გერმანიაში ეს მაჩველებელი 2,5 ჯერ მეტია ვიდრე ბრიტანეთში. Davis (2001).

32

გერამნიის შემთხვევაში საპენსიო სისტემის დაფინანსებაში კაპიტალურ ბაზარს ნაკლები როლი აქვს, რაც ზოგადად გერმანიის ეკონომიკაში კაპიტალური ბაზრის ნაკლებ განვითარებაზე მიუთითებს32. კაპიტალური ბაზრის ნაკლები მნიშვნელობა კომპანიების დაფინანსებაში გერმანიაში გამოწვეულია იმ მექანიზმებით, რომლებიც მენეჯერებს ზღუდავს მთლიანად ორიენტირებული იყვნენ კომპანიის წილის მფლობელების მოგების მაქსიმიზაციით (shareholder value maximization), რაც ნაკლებად მიმზიდველს ხდის ფასიანი ქაღალდების ბაზარს. ეს დამახასიათებელი ნიშანი კარგად შეესაბამება გერმანიის კორპორაციული მმართველობის სისტემას და ამ სისტემაში საბანკო სექტორის როლს.

შვედეთის საპენსიო სისტემა შვედეთის ძველი სახელმწიფო საპენსიო სისტემა მოიცავდა ბისმარკისეული საპენსიო დაზღვევის, ბევერეგის ტიპის საბაზისო საპენსიო სისტემის და დამატებითი საპენსიო სისტემის ელემეტებს. სახელმწიფო საპენსიო სისტემის ძირითად ელემენტს წარმოადგენდა ე.წ. სახალხო პენსია, რომელიც 1999 წლამდე “PAYG” დაფინანსების ხასიათს ატარებდა. სახალხო პენსია ყველა მოქალაქეს, რომელსაც მინიმუმ 3 წელი შვედეთში ქონდა ნაცხოვრები უზრუნველყოფდა საბაზისო შემოსავლით საპენსიო ასაკში. მთლიანი სახლახო პენსიის მიღება შეეძლოთ მხოლოდ მათ, ვისაც 40 წელი შვედეთში ქონდათ ნაცხოვრები ან 30 წელი შვედეთში ნამუშევარი. სახლახო საპენსიო სიტემიდან გადახდილი პენისების სიდიდე ყველასთვის თანაბარი იყო და დიფერენცირებული იყო მხოლოდ ოჯახური მდგომარეობის გათვალისწინებით33. სახალხო პენსია დაფინანსებული იყო ნაწილობრივ დამქირავებლების (დაახლოებით ხელფასების 6,83%-ი) და თვითდასაქმებულთა შენატანებით და ნაწილობრივ საერთო საგადასახადო შემოსავლებისგან34.

სახელმწიფო საპენსიო სისტემის მეორე ელემენტი იყო ე.წ. დამატებითი პენსია, რომელიც ასევე 1995 წლამდე “PAYG” დაფინანსების ბაზაზე დამქირავებლის შენატანებით და საერთო საგადასახადო შემოსავლებით ფინანსდებოდა35. მოქალაქეებს შეეძლოთ 30 წლიანი სამუშაი სტაჟის შემდეგ მიეღოთ მთლიანი დამატებითი პენსია, რომელიც სოციალური სამართლიანობის აღდგენას ემსახურებოდა. შემდეგი 14 წელი ძველი და ახალი სისტემა პარალელურად იარსებებს და 1934-1953 წლებში დაბადებულები პენსიებს ორივე სისტემიდან შესაბამისი წილობრივი გათვალისწინებით მიიღებენ36.

შვედეთის ახალი საპენსიო სისტემის პირველი ელემენტის სტრუქტურა სამ ნაწილად არის აგებული და შედგება ა) “PAYG” დაფინანსების ბაზისზე არსებული „შემოსავლების პენსიის“, ბ) საჭიროების შემთხვევის დროს საერთო საგადასახადო შემოსავლებით დაფინანსებული „გარანტირებული“ პენსია და ც) სავალდებულო დაგროვებითი კაპიტალის სისტემის „პრემიუმ“ პენსია. შემოსავლების პენსიით ხდება წმინდა სიბერის რისკების დაზღვევა37 და არ ითვალისწინებს ქვრივების და სამუშაო უნარის დაკარგვის რისკების, თუმცა ამ ტიპის რისკების დაზღევა შესაძლებელია „პრემიუმ“ საპენსიო დაზღვევით. „გარანტირებული პენსიის“

32 ნაკლებად განვიტარებული კაპიტალურ ბაზარში იგულისხმება მხოლოდ მისი მცირე ზომა და ფუნქციონალურ ჭრილში მისი მეორადი როლი. 33 დღეს შეადგენს დაახლოებით 314 ვეროს თვეში და საპენსიო ასაკი 65 წელია.34 დაქირავებულები მათ მიერ გადახდილი გადასახადებით ირიბად აფინანსებდნენ პენსიებს. 35 გაანგარიშება ხდებოდა „ბოლო საუკეთესო 15 წლის“ შემოსავლების ბაზისზე.36 Anderson, Karen M., and Ellen M. Immergut. 2007. Sweden: After Social Democratic Hegemony. In The Handbook of West European Pension Politics, edited by E. M. Immergut, K. M. Anderson and I. Schulze. Oxford and New York: Oxford University Press, 349-395.37 დღესდღეობით შეადგენს შემოსავლის 18,5%.

33

სისტემით იხდება იმ მოქალაქეების საპენსიო შემოსავლებით უზრუნველყოფა, რომელთაც არ გააჩნიათ საპენსიო ასაკში არანაირი შემოსავალი ან იღებენ ძალიან ცოტას. გერმანიის სოციალური დახმარების სისტემისგან განსხვავებით არ ხდება გადამოწმება ამ კატეგორიის ინდივიდები იღებენ თუ არა დამატებით შემოსავალს საწარმოო და კერძო საპენსიო სქემებიდან38. სავალდებულო დაგროვებითი კაპიტალის სისტემის „პრემიუმ“ საპენსიო დაზღევევის ფონდში დამქირავებელი და დაქირავებული თანაბრად იხდიან წლიური შემოსავლის 2,5%-ს. დაზღევულებს შეუძლიათ შენატანები გადაანაწილონ 5 საპენსიო ფონდზე. ამ თანხების მმართვა გადაცემული აქვს მთავრობის დაქვემდებარებაში მყოფ სააგენტოს (Premium Pension Agency), შვედეთის ფინანსთა სამინისტროს და სახელმწიფო ცენტრალური სადაზღევევო სამსახურის კონტროლის ქვეშ არის და დაზღვეულების ინტერესებს იცავს ფასიანი ქაღალდების შერჩევისას39. საპენსიო სისტემის დანარჩენი ორი ელემენტი არ შეცვლილა და დარჩა თავის პირვანდელ ფორმაში. კერძოდ, ესენი არიან: საპენსიო სისტემის მეორე პილარი არის საწარმოო საპენსიო სქემები, რომლებიც დიდ როლს თამაშობენ საპენსიო დაზღვევაში. ყველა კომპანია, რომელიც სატარიფო ხელშეკრულებას ექვემდებარება ვალდებულია გადუხადოს დაქირავებულებს საწარმოო საპენსიო სქემების შენატანები. აქედან გამომდინარე დასაქმებულთა თითქმის 90% ფლობს უფლებას მიიღოს პენსია საწარმოო საპენსიო სქემიდან. დღევანდელი მონაცემებით პენსიონრების 10% იღებს შემოსავლებს საწარმოო საპენსიო სწემებიდან. 1999 წლის საპენსიო რეფორმამ თითქმის უცვლელი დატოვა ეს სისტემა თუ არ გავითავლისწინებთ იმას, რომ უმეტესობა სატარიფო ხელშეკრულებები დამქირავებელსა და დაქირავებულებს შორის თავიდან გადაიხედა და მათ შორის ახალი შეთანხმებები შედგა40.

საპენსიო სისტემის მესამე პილარს შეადგენს ნებაყოფლობითი კერძო საპენსიო დაზღვევა დაგროვებითი კაპიტალის დაფინანსების ბაზაზე. 80 წლიების შემდეგ კერძო საპენსიო დაზღვევას დიდი როლიენიჭება და შენატანების გარკვეულ ნაწილზე მოქმედებს საგადასახადო შეღავათები.

ჩილეს საპენსიო სისტემა1981 წელს ჩილა პირველი ქვეყანა იყო ლათინურ ამირიკაში, რომელმაც განახორციელა საპენსიო სისტემის რადიკალური რეფორმა და მცირე გამონაკლისების გარდა გადავიდა დაგროვებითი კაპიტალის ინდივიდუალურ საპენსიო სქემების სისტემაზე, რომლის ადმინისტრირებაც კერძო საპენსიო ფონდებს გადაეცათ. გარდა სახელმწიფო საპენსიო სისტემისა მოხდა ჯანდაცვის და სხვა სოციალური უზრუნველყოფის სისტემის შემადგენელი ელემენტების პრივატიზირება. საპენსიო სისტემის ტრანსფორმაცია იმ რეფორმების შემადგენელი ნაწილი იყო, რომლებიც ჩილეს ეკონომიკის და საზოგადოების გარდაქმნას ემსახურებოდა და რომელებიც 1973-1989 წლებში ჩილეში სამხედრო დიქტატურის პერიოდში განხორციელდა. ჩილეს საპენსიო სისტემის რეფორმაზე ორიენტირებით დანარჩენმა ლათინური ამერიკის ქვეყნებმაც ( ურუგვაი(1996), არგენტინა (1994), პერუ (1993) და

38 მთლიანი საგარანტიო პენსია დღეს შეადგენს 790 ევროს. საპენსიო ასაკი არის 65 წელი და მინიმუმ 25 წელი 40 წლიანი სამუშაო სტაჟის გათვალისწინებით ნამუშევარი უნდა ქონდეს შვედეთში. 39 აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფო არ იძლევა არანაირ გარანტიებს შენატანების ინვესტიციებზე შეპირებულ განსაზღვრულ უკუგებაზე და არც ფონდის გადამხდელიანობის პრობლემების დროს უწევს დახმარებას. 40 Könberg, B. (2006): The NDC Reform in Sweden: Issues and Prospects for Non-Financial Defined Contribution (NDC) Schemes, edited by R. Holzmann. Washington, DC: The World Bank, 449-461.

34

კოლუმბია (1993)) გაატარეს საპენსიო სისტემის რეფორმა, თუმცა რეფორმების რადიკალურობით დიდად ჩამორჩებიან ჩილეს ე.წ. ექსპერიმენტს41.

მთლიანობაში 60-70 წლებში ჩილეს სოციალური უზრუნველყოფის სისტემა ლათინური ამერიკის ქვეყნებს შორისი თვლებოდა ყველაზე მეტად განვითარებულად, რომელიც ფარავდა თითქმის ყველა სოციალურ რისკებს, მოიცავდა მთლიან მოსახლეობის დაზღვევას და სთავაზობდა დაზღვეულებს საკმაოდ დიდსულოვან ბენეფიტებს42. 1981 წლამდე არსებული სახელმწიფო საპენსიო სისტემა იყო “PAYG” ბაზისზე ორგანიზირებული და თითქმის 30-მდე საჯარო საპენსიო ფონდი ახდენდა მის ადმინისტრირებას. სისტემის მეტად კომპლექსური და მაღალ ადმისტარციულ ხარჯებთან იყო დაკავშირებული. არსებობდა სექტორების მიხედვით დიფერენცირებული სადაზღვევო შენატანების განაკვეთები, რაც გარკვეულ საზოგადოებრივ ჯგუფებს პრივილიგირებულ მდგომარეობაში აყენებდა.

70 წლენის დასაწყისში თითქმის ყველა პოლიტიკური პარტია ერთხმად მოითხოვდა საპენსიო სისტემის რეფორმას, მაგრამ ყოველთვის “PAYG” დაფინანსების ბაზისზე43.

1981 წელს გატარდა სახელმწიფო საპენსიო სისტემის რადიკალური რეფორმა, რომელიც გულისმობდა დაგროვებითი კაპიტალის სავალდებულო სახელმწიფო საპენსიო სისტემაზე გადასვლას და როგორც უკვე ზევით ავღლინშნეთ მისი ადმინისტრირება გადაეცა კერძო საპენსიო ფონდებს (Administartoras de Fondos de Pensiones – AFP). საპენსიო სისტემის რეფორმა შეეეხო მთლიანად სოციალური უზრუმველყოფის სიტემას მცირედი გამონაკლისების გარდა. მაგალითად სამხედრო მოსამსახურეები და პოლიცია რეფორმის გარეთ დარჩა და დღემდე “PAYG” სისტემის დაფინანსების ბაზისზეა. საპენსიო სისტემის რეფორმას წინ უძღოდა გარკვეული მოსამზადებელი სამუშაოები, როგორიც ოყო საპენსიო ბენეფიტების შემცირება და საპენსიო ასაკის გაზრდა.

ახალ სისტემაში ინდივიდუალურ დანაზოგების ანგარიშზე ხდება კაპიტალის დაგროვება და მისი სიდიდე განსაზღვრავს საპენსიო ბენეფიტების ოდენობას. დღესდღეობით 13-მდე კერძო საპენსიო ფონდი თავაზობს დასქმებულებს მათ საჭიროებებზე მორგებულ და სტრუქტურირებულ დაგროვებითი კაპიტალის საპენსიო სქემებს. ყველა დასაქმებული ვალდებულია მისი შემოსავლის 10% მის მიერ არჩეულ საპენსიო ფონდში დააგროვოს44. ინვალიდობის და ქვრივად დარჩენის რისკების დასაზღვევად დაქირავებულმა დასაქმებულებმა უნდა გადაიხადონ დამატებით მათი თვიური შემოსავლების 2,55დან 3,75-მდე. საპენსიო ფონდის მთლიანი მოგება ნაწილდება ინდივიდუალურ საპენსიო სქემებზე. საპენსიო ფონდები თვითონ ფინანსდებიან ნაწილობრივ დაზღვეულების მიერ გადახდილი ფიქსირებული მომსახურების გადასახადებისგან და ნაწილობრივ მათ შემოსავალზე დაკისრებული დიფერენცირებული გადასახადებისგან. ძველ სისტემასთას შედარებით დამქირავებლები და ასევე სახელმწიფო არანაირ კონტრიბუციას არ ახორციელებს საპენსიო დაზღვევის სისტემაში. საპენსიო ასაკში შესვლის შემდეგ (მამაკაცებისთვის 65 წელი, ხოლო ქალებისთვის 60 წელი) ინდივიდებს შეუძლიათ საპენსიო ანგარიშის ღირებულების გადაცემა სადაზღვევო კომპანიებზე, რომლებიც დაზღვეულებს სიკვდილამე გადაუხდიან პენსიას ან

41 Marcel, M. und A. Arenas (1992): Social Security Reform in Chile. Occasional Paper No. 5., IDB. Washington D.C.42 Marcel, M. und S. Solimano (1994): The Distribution of Income and Economic Adjustment. In: Bosworth B.P. et al. (eds.): The Chilian Economy. Policy Lessons and Challenges. The Brookings Inst. Washington D.C.43 Calderón, H. (1981): Veränderungen in der Klassenstruktur der Bourgeoisie von 1970 - 1980. In: H. Calderón et al. (ed. 1981): Chile. Der Monetarismus an der Macht. Junius: Hamburg.44 შენატანების ქვედა ზღვარი დაახლოებით 150 აშშ დოლარია თვეში, ხოლო ზედა ზღვარი 2000 აშშ დოლარი თვეში.

35

დატოვონ საპენსიო ფონდში, რომლისგანაც მიიღებენ პენსიას ან დაგროვილი კაპიტალის ნაწილი საჭიროების მიხედვით გამოიყენონ ნებისმიერ დროს.

აუცილებელია მინიმალური პენსიისთვის საჭირო რაოდენობის თანხის აკუმილირება დანაზოგების ანგარიშზე და მხოლოდ საპენსიო ასაკის მიღწევის შემდეგ არის შესაძლებელი პენსიის მიღების მოთხოვნის დაყენება. იმ შემთხვევაში თუ დაგროვილი შენატანების თანხა არ არის საკმარისი მინიმალური პენსიის რაოდენობის უზრუნველსაყოფად, მაშინ სხვაობას ფარავს სახლემწიფო. მაგრამ აუცილებელია, რომ მინიმუმ 20 წელი ხორციელდებოდეს ინდივიდუალურ დანაზოგების ანგარიშზე შენატანების აკუმილირება. გარდა ამისა საპენსიო ფონდის გაკოტრების შემთხვევაში სახელმწიფო თავის თავზე იღებს დაზღვეულთა საპენსიო უფლებების დაკმაყოფილებას.

დიაგრამა 2.1. საპენსიო ფონდების ინვესტიციები 1981-2006 წლებში

წყარო: SAFP 2007.

საპენსიო რეფორმის გატარების შემდეგ ჩილემ მოახდინა საინვესტიციო კანონმდებლობის ლიბერალიზაცია. ინდივიდუალური დანაზოგების ანგარიშების შემოსვლის დღიდან საპენსიო ფონდებს (APF) დაუწესდათ შეზღუდვები ანგარიშებზე აკუმულირებული თანხების ინვესტირებისას. ამ თანხების ინვესტირება უნდა განეხორციელებინათ სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდებში და მცირედი ნაწილი საწარმოო აქციებში. ეკრძალებოდათ უცხო ქვეყნის ფასიანი ქაღალდებში ამ თანხების ინვესტირება. 1985 წელს უკვე როცა ქვეყანაში ფასიანი ქაღალდების ბაზარმა განვითარება დაიწყო საპენსიო ფონდებს მიეცათ უფლება 10%-დან 30%-მდე ადგილობრივი საწარმოების აქციებით შეევსოთ თავიანთი საინვესტიციო პორტფელი. 2002 წელს უკვე შევიდა დამატებითი ცვლილებები საინვესტიციო კანონდმებლობაში, რომელიც უკვე საშუალებას აძლევდა საპენსიო ფონდებს 30% უცხო ქვეყნის ფასიანი ქაღალდების შეძენას45.

2007 წელს ჩილეს საპენსიო ფონდების მიერ მართლუმა ფასიანი ქაღალდების ღირებულებამ მიაღწია 111 მილიარდ აშშ დოლარს, რაც დაახლოებით ჩილეს მშპ-ს 64% იყო. ხოლო 1981-

45 De Mesa, A. (2007): The Chilean pension reform turns 25 Lessons from the social protection survey. Pension Research Council Working Paper 2007-9, The Wharton School, University of Pennsylvania.

36

1990 წლებში ინივიდუალურ დანაზოგების ანგარიშებზე საპენსიო ფონდების მიერ გადახდილმა საშუალო წლიურმა პროცენტმა შეადგინა 6,4%. 2004 წლამდე ინდივიდებს შეეძლოთ თავიანთ მოთხოვნილებებზე მორგებული საპენსიო სქემების ყიდვა პირდაპირ საპენსიო ფონდისგან ან შუამავალი სააგენტოსგან. მომსახურების ფასი კანონით არ რეგულირდებოდა და შეადგენდა მთლიანი საპენსიო სქემის ღირებულების 6%-ს, რაც ძალიან მაღალი იყო. 2004 წელს საპენსიო ფონდები და სიცოცხლის დაზღვევის კომპანიები კანონმა დაავალდებულა მიეწოდებინათ თავიანთი პროდუქტები ელექტრონული სისტემის საშუალოებით (SISTEMA DE CONSULTASY OFERTAS DE MONTOS DE PENSION-SCOMP), სადაც ინდივიდებს შეეძლოთ სხვა და სხვა მიმწოდებლის საპენსიო სქემების ერთმანეთან შედარება და ინდივიდუალურ მოთხოვნებზე შესაბამისად ყიდვა. საპენსიო სქემების ყიდვისას გადასახდელი მომსახურების ოდენობა შეიზღუდა და არ უნდა ყოფულიყო მთლიანი ღირებულების 2,5% ზე მეტი46.

ჩილეს საპენსიო სისტემის რეფორმა სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ შეფასდა, როგორც ერთ-ერთი წარმატებული რეფორმა, რომელმაც ხელი შეუწყო ქვეყანაში დანაზოგების ზრდას47, ფასიალი ქაღალდების ბაზრის განვითარებას, ინვესტიციების გენერირებას და ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას.

2.4.2. რეკომენდაციები საქართველოში საპენსიო რეფორმასთან დაკავშირებითუნდა ჩამოყალიბდეს დაგროვებითი საპენსიო სისტემა, რომლითაც ადამიანის პენსიის მიღების საფუძველი იქნება მისი შრომითი სტაჯის დროს საპენსიო შენატანებით დაგროვებული სახსრები. ამავდროულად, დღევანდელი პენსიონრები, და პირები, რომლებიც უახლოეს წლებში შევლენ საპენსიო ასაკში მოითხოვენ განსხვავებულ მიდგომას. ასეთი პირებისთვისმათი სამუშაო სტაჟისა და დამსახუებების გათვალისწინებით შემოტანილ იქნება პირობითი საპენსიო კაპიტალის ცნება, რომლითაც მოხდება პენსიის ოდენობის დაანგარიშება. პენსიის დაანგარშების პრინციპის მიხედვით ყველა ამ კატეგორიის პენისონერი მიიღებს არანაკლებ საარსებო მინიმუმის ტოლფას პენსიას ხოლო პენსიის ოდენობის ზრდა უშალოდ მიბმული იქნება ოფიციალურად განსაზღვრული ეკონომიკაში საშუალო ხელფასისი ზრდის ტემპთან. დღეს 50 წელზე ახალგაზრდა პირებისთვის ამოქმედდება შერეული და მთლიანად სავალდებულო დაგროვებითი სისტემა, რომელშიც ჩართული იქნება კერძო საპენსიო ფონდები. საპენსიო შენატანებმა არ უნდა გამოიწვიონ დღეს საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთზე (20%) მეტი დანახარჯები სისტემაში ჩართული პირებისთვის. დაგროვებითმა სისტემა ამ კატეგორიის ადამიანებისთვის უნდა უზრუნველყოს საპენსიო ასაკის დადგომის მომენტისთვის შესაბამისი საპენსიო კაპიტალის ფორმირება, რომელმაც მას საშუალება უნდა მისცეს საარსებო მინიმუმზე მეტი (კაპიტალის მოცულობიდან გამომდინარე დიფერენცირებული) პენსიის მიღების შესაძლებლობა.

სხვადასხვა კატეგორიის მოქალაქეებისთვის (უნარშეზღუდულები, ვეტერანები, პოლიტიკური რეპრესიის მსხვერპლები, სპეციალური ძალოვანი სტრუქტურების პენსიონერები, განსაკუთრებულ პირობებში მომუშავეები/განსაკუთრებული პროფესიები და ა.შ.) უნდა 46 Estelle, J./Martinez, G. (2006): The payout stage in Chile: Who annuitizes and why? Journal of Pension Economics and Finance 5(2) 121-154.47 დანაზოგების ზრის ტემპი უახლოვდება ე.წ. „აზიური ვეფხვების“ ზრდის ტემპს (30%). დღესდღეობით შეადგენს მთლიანი ეროვნული პროდუქტის 26%, როცა იგივე მაჩვენებელი ლათინური ამერიკის ქვეყნებში საშუალოდ 15%-ია.

37

მოქმედებდეს სპეციალური საპენსიო დახმარების სისტემა. ამასთან, იმ პირებისთვის, რომლებიც ჩართულები არიან ასაკობრივ საპენსიო სისტემაში ამ ტიპის დახმარებას ექნება საპენსიო დანამატის ფორმა და კომბინირებული იქნება ასაკობრივ პენსიებთან. იმ პირებისთვის, რომლებიც არ იქნებიან ჩართულები ასაკობრივ საპენსიო სისტემაში და მის ფარგლებში არ აიღებენ ასაკობრივ პენსიას, სპეციალური პენსიები გაიცემა სრულად. არც კომბინირებული და არც სრული სპეციალური პენსიის ოდენობა არ უნდა იყოს ოფიციალურად დადგენილ საარსებო მინიმუმზე ნაკლები. სპეციალური პენსიების დაფინანსება უნდა განხორციელდეს სახელმწიფო ბიუჯეტის სპეციალური პროგრამების საშუალებით, თუმცა, ადმინისტრირება და მომსახურება დელეგირებულ უნდა იქნეს მუნიციპალურ ხელისუფლებაზე. ყოველწლიურად სპეციალური პენსიების ოდენობის ზრდა არ უნდა ეფუძნებოდეს ერთჯერად საკანონმდებლო გადაწყვეტილებებს. პენსიის ოდენობის ცვლილება საკანონმდებლო წესით მიბუმლი უნდა იყოს ოფიციალურად დადგენილ სტატისტიკურ მაჩვენებელს. მაგალითად, ყოველ მომდევნო წელს სპეციალური პენსიის ოდენობა უნდა გაიზარდოს იმდენით, როგორც გაიზრდება წინა წელს ოფიციალური საშუალო ხელფასი ეკონომიკაში.

საპენსიო რეფორმისთვის მოსახლეობა დაიყოფა სამ ჯგუფად:

I ჯგუფი: მიმდინარე პერიოდში საპენსიო ასაკში მყოფი მოსახლეობა იმ პირთა ჩათვლით რომლებიც 2013-2014 წლებში შევლენ საპენსიო ასაკში.

II ჯგუფი: მოქალაქეები, რომლებიც გახდებიან საპენსიო ასაკის 2013 წლიდან რეფორმით გათვალისწინებული სრული გარდაქმნის წლამდე. სრული გარდაქმნის წელის განსაზღვრა მოხდება 2013 წლისათვის იმ წლების რაოდენობის დამატებით, რომ ამ წლების განვალობაში პირობიტი და დაგროვებითი კაპიტალის ჯამობრივი რაოდენობით უზრუნველყოფილ იქნას უზრუნველყოფილ იქნას სრული გარაქმნის წლის მდგომარეობით არსებული II ჯგუფის პენსიონრებისათვის საპენსიო ასკის დადგომიდან 10 წლის განმვალობაში მიიღონ ყოველთვიურად არანაკლებ იმ პერიოდის სავარაუდო საარსებო მინიმუმის ტოლი პენსია)

III ჯგუფი: პირები, რომლებიც სრული გარდაქმნის წლის შემდეგ შევლენ საპენსიო ასაკში.I ჯგუფისათვის პენსიების ოდენობა გაანგარიშებისთვის ამ ჯგუფისთვის გამოყენებული იქნება პირობითი კაპიტალი. პირობითი კაპიტალის გაანგარიშება მოხდება გასული კალენდარული წლის ქვეყანაში საშუალო წლიური ხელფასის, რეფორმის წინა პერიოდის შრომითი სტაჟის და დამსახურებების საფუდძველზე. პირობითი კაპიტალის გათვალისწინებით გაანგარიშებული იქნება პირთა პენსიის ყოველთვიური თანაბარი ოდენობა მიმდინარე წლისთვის. პირობითი კაპიტალის საფუძველზე გაანაგრიშებული ყოველთვიური თანხა შეივსება საარსებო მინიმუმამდე და დაემატება კვლავ პირობითი კაპიტალის საფუძველზე გაანგარიშებული თანხა. ანუ თითოეული პენსიონერი მიიღებს არანაკლებ საარსებო მინიმუმის ტოლ პენსიას (თუ პირობითი კაპიტალი ტოლია 0 – ის) და საარსებო მინიმუმზე პირობითი კაპიტალის გათვალისწინებით დანამატს.

I ჯგუფისათვის პენსიების გაცემა მოხდება შემდეგი სქემით: მთავრობა ყოველწლიურად დადგენილი ფორმულის საშუალებით დაიანგარიშებს მიმდინარე წლის განვალობაში ყოველთვიური პენსიის ოდენობას და თითოეული პენსიონერისთვის დაამზადებს ვაუჩერს პენსიის წლიური ოდენობის ნომინალით. პენსიონერი შეარჩევს სადაზღვევო კომპანიას, გადასცემს მას ვაუჩერს და მის საფუძველზე გააფორმებს 1 წლიან კონტრაქტს. სადაზღვევო კომპანიას ექნება საშუალება მის მიერ აკუმულირებული ვაუჩერები გადაცვალოს შესაბამისი ნომინალით სახლემწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოების აქციებზე, სახელმწიფო

38

საშუალო და გრძელვადიან ობლიგაციებზე და მიიღოს შესაბამისი საბიუჯეტო ფინანსური ანაზღაურება.

II ჯგუფისათვის პენსია იქნება სამ კომპონენტიანი: პირობითი კაპიტალი, დაგროვებითი კაპიტალი. პირობითი კაპიტალი დაანგარიშებული იქნება I ჯგუფისთვის პირობითი კაპიტალის გაანგარიშების პრინციპის ანალოგიურად, იმის გათვალისწინებით, რომ 2013 წლის შემდგომი პერიოდის სამუშაო სტაჟი არ იქნება გათვალისწინებული პირობით კაპიტალში. დაგროვებითი კაპიტალი წარმოადგენს 2013 წლიდან პირად საპენსიო ანგარიშზე დაგროვებული თანხის ოდენობას. პენსიის სრული ოდენობისთვის დაჯამებულ იქნება ორივე კონპონენტით განსაზღვრული თანხა.

დაგროვებითი კაპიტალი იქმნება სავალდებულო საპენსიო დაზღვევის პრინციპზე. აღნიშნული თანხთ ჩაირიცხება მის პირად ანგარიშზე მის მიერვე შერჩეულ საპენსიო დაზღვევის კომპანიაში სახელმწიფოს თანამონაწილეობით კატეგორიების მიხედვით და სხვადასხვა პროპორციებით.

III ჯგუფისათვის პენსია იქნება მხოლოდ დაგროვებითი კაპიტალის საფუძველზე. დაგროვებითი კაპიტალი წარმოადგენს პირად საპენსიო ანგარიშზე დაგროვებული თანხის ოდენობას.

დაგროვებითი საპენსიო კაპიტალის ფორმირებისთვის II და III ჯგუფისთვის 2013 წლიდან შემოღებულ იქნება სავალდებულო საპენსიო დაზრვევა დიფერენცირებული შემოსავლებვის ოდენობის მიხედვით. გასათვალისწინებელია, რომ პარალელურად საშემოსავლო გადასახადი გარდაქმნილ იქნება დიფერენცირებულ პროგრესულ გადასახადად.

ცხრილი 2.1. საშემოსავლო გადასახადი და საპენსიო შენატანებიყოველთვიური

შემოსავალი არანაკლებ:საშემოსავლო გადასახადი

საპენსიო შენატანი არანაკლებ

X1 10 % 10%X2 12 % 8 %X3 15 % 5 %X4 17 % 3 %X5 19 % 1 %

X1, X2, X3, X4, X5 ის გაანგარიშება მოხდება შემდეგი პრინციპით – პირის სრულწლოვანებიდან საპენსიო ასაკის დადგომამდე იმ მოცულობის დაგროვებითი კაპიტალის შექმნა დადგენილი დიფერენცირებული სავალდებულო მინიმალური საპენსიო შენატანების საფუძველზე, რომ საპენსიო ასაკიდან 10 წლის განვალობაში უზრუნველყოფილ იქნას ყოველთვიური სავარაუდო არანაკლებ საასებო მინიმუმის ტოლი პენსიის ოდენობა.თუ პირის შემოსავლის სიმცირის ან შემოსავლის არარსებობის შემთხვევაში სახელმწიფო უზრუნველყოფს საპენსიო პირის მიერ ყოველთვიური საპენსიო შენატანების შევსებას იმ ოდენობამდე, რომ საპენსიო შენატანი არ აღმოჩნდეს წინა კალენდარული წლის ქვეყანისთვის ოფიციალური სტატისტიკით განსაზღვრული მინიმალური ხელფასის 10 პროცენტზე ნაკლები. II ჯგუფისთვის საპენიო შენატანების სახელმწიფოს შემავსებელ კომპონენტში გატვალისწინებულ იქნებ პირისტვის განსაზღვრული პირობითი კაპიტალიც.

საპენსიო სადაზღვევო სისტემის ძირითადი მახასიათებლები შემდეგია:1. ინდივიდუალური კაპიტალიზაცია. შემოსავლიდან გარკვეული ნაწილის (მაგ. 10%)

რეგულარულად დაზღვეულის პირად ანგარიშზე ჩარიცხვა უზრუნველყოფს მის პირად

39

საპენსიო კაპიტალის ზრდას არა მარტო ჩარიცხული თანხით, არამედ ანგარიშზე არსებულ თანხაზე დარიცხული % მეშვეობით;

2. დაზღვეულებისათვის თავისუფალი არჩევანის უფლება. დაზღვეულს უფლება ენიჭება თავისი შეხედულებისამებრ აირჩიოს სადაზღვევო კომპანია და ასევე ნებისმიერ დროს გადავიდეს ერთი კომპანიიდან მეორეში. გარდა ამისა, პენსიაზე გასვლის მომენტში მას ენიჭება პენსიის მიღების ფორმის არჩევის საშუალება, ერთჯერადი, მის მიერ განსაზღვრული ვადითა და ოდენობით ან სიცოცხლის ბოლომდე;

3. პენსიაზე ვადამდელი გასვლის უფლება (პირველი ჯგუფის პენსიონერთა გარდა);

4. პენსიების ინდექსაცია;

5. საპენსიო დანაზოგის მემკვიდრეობითობა.

კერძო საპენსიო სადაზღვევო სისტემის განვითარება, მასში დანაზოგების აკუმულირების ხელოვნური სტიმულირება და ბუნებრივი ზრდა, ინევსტიციების ზრდა, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის, როგორც ამ პროცესში მონაწილე ერთ-ერთი ინსტრუმენტის, განვითარება.

შემოთავაზებული მოდელი არსებითად ყველაზე ახლოს ჩილეს მოდელთანაა. თუმცა, ქართული ეკონომიკის მახასიათებლების, დასაქმების და შმეოსავლების დაბალი დონის, დასაქმებულთა და პენსიონრთა რაოდენობის გათვალისწინებით, მაში შესაძებელია გათვალისწინებულ იქნეს გარკვეული კორექტირებები. კორექტირებები შეეხება სახელმწიფოს როლის შედარებით გაზრდას, მათ შორის ნაწილობრივ სახელმწიფო საპენსიო ფონდის როლის გაჩენაც. ამასთან რეფორმის პირველ წლებში არსებული პენსიონერებისთვის დგება სოციალური გარანტიების შექმნის აუცილებლბა, რაც უნდა გამოიხატოს იმაშ რომ მათთვის უზრუნველყოფილი იქნეს სახელმწიფოს მიერ დადგენილი საარსებო მინიმუმის ოდენობა.

პენსიის ოდენობა საარსებო მინიმუმს უნდა გაუთანაბრდეს აგრეთვე სპეციალური კატეგორიებისთვის (მაგ: I და II ჯგუფის შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა და მარჩენალდაკარგულთა, პოლიტრეპრესირებულთა, ჩერნობილის კატასტროფის შედეგად დაზარალებულთა და სხვა სპეციფიკური კონტინგენტის სახელმწიფო პენსია და ა.შ.) პენსიების შემთხვევაშიც.

2.4.3. სოციალურად დაცუველ ოჯახთა ფულადი დახმარების სისტემაიმ პირობებში, როდესაც სრულყოფილად ფუნქციონირებს ასაკობრივი და სპეციალური საპენსიო სისტემა, ჯანდაცვის უზრუნველყოფის სისტემა, სოციალური დაცვის პრიორიტეტულ სფეროებად განვიხილავთ სოციალურ დახმარებას ფულადი ფორმით და სოციალურ მომსახურებას. ჩვენ მიზანშეწონილად მიგვაჩნია სხვადასხვა ტიპის სოციალური შეღავათების გაუქმება და მისი ჩანაცვლება სოციალური დახმარების ფულადი ფორმით გაცემის ერთიანი სისტემით. სოციალური დახმარების სისტემამ უნდა მოიცვას საზოგადოების ყველა ის ფენა, რომელიც რეალურად საჭიროებს ასეთ დახმარებას. სოციალური მდგომარეობის შეფასებისთვის გამოყენებული უნდა იქნეს მრავალფაქტორული მოდელი, საქართველოში უკვე მოქმედი სოციალური გაჭირვების მქონე ოჯახების შეფასების სისტემის ბაზაზე მისი შემდგომი სრულყოფის გზით. ყოველწლიურად სოციალური დახმარების ოდენობის ზრდა არ უნდა ეფუძნებოდეს ერთერად საკანონმდებლო გადაწყვეტილებებს. სოციალური დახმარების

40

ოდენობის ცვლილება საკანონმდებლო წესით მიბმული უნდა იყოს ოფიციალურად დადგენილ სტატისტიკურ მაჩვენებელს.

სოციალურად დაუცველი მოსახლეობის ბაზა, შეფასების სისტემის გათვალისწინებით, დიფერენცირებული უნდა იყოს კატეგორიებად და, შესაბამისად, ამ კატეგორიებისთვის დახმარებაც დიფერენცირებული უნდა იყოს. უნდა გაორმაგდეს უკიდურესად გაჭირვებულთათვის სოციალური დახმარების ოდენობა და გაიზრდოს დახმარების მიმღებთა რაოდენობა.

მიუხედავად იმისა, რომ სოციალური დახმარების შემოთავაზებული სისტემა ფედერალური და უნიფიცირებულია, ქვეყნის მასშტაბით სოციალურად დაუცველ პირთა შეფასება, მომსახურება და ადმინისტრირება დელეგურებული უნდა იყოს მუნიციპალურ ორგანოებზე.

სოციალური დაცვის მეორე მნიშვნელოვანი კომპონენტი უნდა იყოს სოციალური მომსახურება (მაგ. უდედმამო ბავშვების, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა, მოხუცებულთა და ა.შ. სპეციალიზირებული დაწესებულებები). ასეთი მომსახურების გაწევის საკითხები მისი ადმინისტრირებისა და დაფინანსების ჩათვლით გეოგრაფიული მიზანშეწონილობის გათვალისწინებით გადაცემული უნდა იქნას რეგიონული და მუნიციპალური ხელისუფლებისთვის ექსკლუზიური უფლებამოსილებების სახით.

2.5. ჯანმრთელობის დაცვის სისტემაჯანმრთელობის დაცვის სისტემაში ბოლო წლების განმავლობაში განხორციელებული გაუაზრებელი „რეფორმების“ შედეგად, საქართველოს მთელი მოსახლეობის 70% სამედიცინო მომსახურების გარეშეა დარჩენილი. გაუმართლებლად მაღალია ფასები მედიკამენტებზე. მოსახლეობის უმრავლესობა ოჯახის ბიუჯეტის დიდ ნაწილს წამლების შეძენისა და ექიმებთან კონსულტაციებისათვის ხარჯავს. ბევრს კი საერთოდ არ გააჩნია მკურნალობისათვის საჭირო სახსრები.

ჯანდაცვის სისტემაში დღემდე არ შემუშავებულა ჯანდაცვის ხარისხისა და სტანდარტიზაციის ერთიანი ეროვნული პოლიტიკა, აგრეთვე სახელმწიფო დონეზე სამედიცინო მომსახურების მიმწოდებელთა შეფასების კრიტერიუმები და მექანიზმები; სისტემა არ არის დაყოფილი რეგიონალური და ფუნქციური პრინციპით, აგრეთვე დონეების მიხედვით. შესაბამისად, არ არის განსაზღვრული თითოეული მათგანის უფლება-მოვალეობები; ანგარიშვალდებულება; სადაზღვევო კომპანიებისათვის არ არსებობს საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წინაშე ანგარიშვალდებულების სისტემა; თითქმის არ გამოიყენება ქცევის რეგულაციის ისეთი ფორმები, როგორებიცაა: თანამედროვე სტანდარტები/გაიდლაინები და პროტოკოლები, უწყვეტი სამედიცინო განათლება და განვითარება.

ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაშ არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა და ალტერნატიული მოდელები. საქართველოსთვის რეკომენდაციის სახითაც ორ ალტერნატიულ მოდელია შემოთავაზებული. თუმცა, პოლიტიკის შემუშავებისას შესაძებელია განხილულ იქნეს შერეული მოდელიც.

ალტერნატივა 1 - საყოველთაო სახელმწიფო სამედიცინო დაზღვევის მოდელისახელმწიფო ზრუნავს თავისი მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე და იღებს პასუხიმგებლობას სამედიცინო მომსახურების ხელმისაწვდომობაზე. სახელმწიფოსთან ერთად მოსახლეობას

41

აქვს უფლება და შესაძლებლობა, ინდივიდუალურად თუ კოლექტიურად მიიღოს მონაწილეობა თავისი ჯანმრთელობის დაცვის დაგეგმვასა და განხორციელებაში.

საქართველოს ჯანდაცვის სისტემის მთავარი ამოცანა უნდა იყოს მოსახლეობის ჯანმრთელობის მუდმივად გაუმჯობესება. ამ ამოცანის გადაწყვეტა მოითხოვს ყველა მონაწილე მხარის (მომსახურების მიმწოდებელი, გადაწყვეტილების მიმღები, დამფინანსებელი) ერთობლივ ძალისხმევას.

ჯანდაცვის სისტემის მახასიათებლები უნდა იყოს: ხარისხიანი ჯანდაცვის მომსახურების საყოველთაო და თავისუფალი

ხელმისაწვდომობა; სახელმწიფოს მიერ განსაზღვრული ბაზისური კალათით ოპერირება; სახელმწიფოს მარეგულირებელი როლი; დაავადებათა პრევენციაზე ორიენტირებული პირველადი ჯანდაცვის ქსელით

ოპერირება; სახელმწიფო და კერძო სისტემებისათვის კონკურენტული გარემოს შექმნა; დამატებითი მომსახურების თავისუფალი არჩევანის უზრუნველყოფა.

ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის დაფინანსების ორგანიზაცია და მართვა. ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის დაფინანსების გაუმჯობესებისათვის შემოღებული იქნება მსოფლიოში აპრობირებული მექანიზმები. შესაძლებელია შეიქნას არასახელმწიფო არამომგებიანი ინსტიტუტი, რომელიც მოახდენს თანხების ადმინისტრირებას, მიმწოდებლების (ექიმები, საავადმყოფოები) შერჩევას და დაფინანსებას. მისი საბჭო დაკომპლექტდება სახელმწიფოს, პაციენტების, ექიმების, სადაზღვევო და არასამთავრობო ორგანიზაციების (მათ შორის პროფკავშირების) წარმომადგენლებისაგან.

ჯანდაცვის სამინისტროს ფუნქციებად უნდა განისაზღვროს საკანონმდებლო ინიციატივები, ინსტიტუტის მუშაობის მონიტორინგი, ბაზისური კალათის განსაზღვრა-განფასება, მარეგულირებელი აქტივობები (ლიცენზირება, სერტიფიცირება, ხარისხის კონტროლი, უწყვეტი სამედიცინო განათლების ხელშეწყობა), საზოგადოებრივი ჯანდაცვის პროგრამების დაფინანსება და მართვა.

გამიჯნული უნდა იყოს ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების ფუნქციები. ცენტრალურ დონეზე უნდა განხორციელდეს სისტემის დაფინანსების პოლიტიკის შემუშავება, ფარმაცევტული რეგულაციები, ექიმთა ლიცენზირება, სამედიცინო დაწესებულებათა (სახელმწიფო, კერძო) ლიცენზირება და ჯანდაცვის პოლიტიკის კოორდინაცია, აგრეთვე უზრუნველყოფილი უნდა იქნას სამედიცინო ტექნოლოგიების შეფასების (კალიბრირება, მეტროლოგია) სისტემის ფუნქციონირება.

ადგილობრივ დონეზე შეიქმნება საზოგადოებრივი ჯანდაცვის დეპარტამენტები, რომლებიც ეპიდემიოლოგიური კვლევების საშუალებით განახორციელებენ ლოკალური საჭიროებებისა და მოთხოვნილებების შესწავლასა და ანალიზს, პრობლემების იდენტიფიცირებას და ცენტრალური ხელისუფლებისათვის მიწოდებას; მათ დაქვემდებარებში უნდა შევიდნენ პირველადი ჯანდაცვის ლოკალური ქსელები, რომლებიც ჩაბმული იქნებიან, როგორც ჩვეული და ხშირი დაავადებების მკურნალობის, ისე რეგიონში საზოგადოებრივი ჯანდაცვის პოლიტიკის შემუშავებასა და განხორციელებაში.

42

უნდა შეიქმნას მონაცემთა ერთიანი ბაზა, რომელზე დაყრდნობითაც შესაძლებელი იქნება ჯანდაცვის სისტემის საჭიროებათა რეალისტური გაანალიზება, დაგეგმვა, ადეკვატური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესის წარმართვა და სწორი ინტერვენციების განხორციელება.

კერძო სადაზღვევო კომპანიები ჩაბმული უნდა იყვნენ დამატებითი, ბაზისური კალათით გათვალისწინებულზე მეტი, მომსახურების გაწევაში.

საქართველოს ჰოსპიტალური სექტორი წარმოდგენილი უნდა იყოს სახელმწიფო, მუნიციპალური და კერძო ჰოსპიტლებით.

ჯანდაცვის სისტემის დაფინანსება. ჯანდაცვის სისტემის სახელმწიფო დაფინანსების მოდელი უნდა დაეფუძნოს შემდეგ პრინციპებს:

განისაზღვროს სტანდარტიზებული ბაზისური სარგებლის კალათა, რომელიც ერთიანი იქნება მთელი მოსახლეობისათვის;

შემავსებელი და დამატებითი მომსახურების უფლება უნდა მიეცეს კერძო სადაზღვევო კომპანიებს;

ხელი უნდა შეეწყოს კონკურენციას შემავსებელი და დამატებითი მომსახურების შესყიდვის მიზნით (დაზღვეულს შეეძლება სადაზღვევო კომპანიის არჩევა და შეცვლა წელიწადში ერთხელ);

ბაზისური კალათისათვის პრემიუმების ფასის წარმოება უნდა მოახდინოს სახელმწიფომ და არ უნდა იყოს დაკავშირებული ინდივიდუალური ჯანმრთელობის რისკთან.

სახელმწიფოს მიერ განსაზღვრულ და დაფინანსებულ ბაზისური სარგებლის კალათში უნდა შევიდეს მომსახურებები, რომლებიც ჯანმრთელობის დაზღვევის პოლისით სრულად დაფინანსდება:

ამბულატორიული მომსახურება (ოჯახის/სოფლის ექიმი და სპეციალისტები); მოსახლეობის პროფილაქტიკური გამოკვლევები (სკრინინგი) და იმუნიზაცია (აცრა); სასწრაფო სამედიცინო დახმარება; ჰოსპიტალური მომსახურება (მათ შორის გულის სისხლძარღვთა სტენტირება,

შუნტირება); ორსულთა მოვლა და მშობიარობა; უშვილობის დიაგნოსტიკა და მკურნალობა; ონკოლოგიურ დაავადებათა მკურნალობა (მათ შორის სხივური თერაპია,

ქიმიოთერაპია); გადაუდებელი სტომატოლოგია; მედიკამენტები - პირველადი მოხმარების (ესენციური) მედიკამენტები 50%-იანი

ფასდაკლებით.

ამასთან ერთად, უნდა გაგრძელდეს ჯანდაცვის სპეციალიზებული მიმართულებების პროგრამული დაფინანსება, კერძოდ:

დიაბეტის პროგრამა (დაფინანსება ბიუჯეტიდან გაორმაგდება); ფსიქიკური ჯანმრთელობის პროგრამა ( დაფინანსება ბიუჯეტიდან გაორმაგდება ); ანტირაბიული (ცოფის საწინააღმდეგო) დახმარების პროგრამა (დაფინანსება

ბიუჯეტიდან გაორმაგდება); უსაფრთხო სისხლის პროგრამა (დაფინანსება ბიუჯეტიდან გაორმაგდება);

43

ტუბერკულოზის პროგრამა; აივ ინფექცია/შიდსის პროგრამა; დიალიზისა და თირკმლის გადანერგვის პროგრამა; ნარკომანიის პროგრამა; ეპიდემიოლოგიური ზედამხედველობის პროგრამა; ინკურაბელურ პაციენტთა პალიატიური მზრუნველობის პროგრამა; იშვიათი დაავადების მქონე ავადმყოფთა მკურნალობის პროგრამა; პროფესიულ დაავადებათა პრევენციის პროგრამა; უწყვეტი სამედიცინო განათლებისა და კვლევების ხელშეწყობის პროგრამა.

სამედიცინო მომსახურების მიწოდება და ხარისხი. სამედიცინო მომსახურება თანაბრად უნდა გადანაწილდეს მთელი ქვეყნის მასშტაბით, რათა მოსახლეობას მიეცეს საშუალება ქვეყნის ნებისმიერ წერტილში მიიღოს ხარისხიანი სამედიცინო მომსახურება.

სამედიცინო მომსახურების ხარისხი უზრუნველყოფილი უნდა იქნას შიდა და გარე აუდიტის, ხარისხის მართვის ოფისების, ხარისხის კონტროლის პროგრამების, შემფასებელი ინდიკატორების, აკრედიტაციის სტანდარტების, პაციენტთა უსაფრთხოების სტანდარტებისა და რიკსების მართვის სტანდარტებით. პერსონალი გაივლის სწავლებას ტექნიკური უსაფრთხოების მეთოდოლოგიების გამოყენებით.

უზრუნველყოფილი უნდა იქნას ფიზიკური, ფინანსური, ხარისხობრივი ხელმისაწვდომობა და დასაბუთებული გადაწყვეტილებებით ოპერირება და სამედიცინო მომსახურების ეთიკის ნორმების დაცვა.

ალტერნატივა 2 - სავალდებულო სამედიცინო დაზღვევის მოდელიჯანმრთელობის დაცვის სფერო ერთერთი იმ სფეროთაგანია, სადაც რეალური რეფორმების განხორციელება, განსაკუთრებით, საწყის ეტაპზე წარმოუდგენელია სახელმწიფოს ინტერვენციის გარეშე. პრიორიტეტს უნდა წარმოადგენდეს ჯანდაცვის 4 მნიშვნელოვანი მიმართულება: პირველადი ჯანდაცვა, გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების სისტემა, გეგმიური სამედიცინო მომსახურება, ქრონიკულ პათოლოგიებთან და ძვირადღირებული/ბიზნესისთვის არარენტაბელურ სამედიცინო მომსახურების გაწევა. პირველადი და პროფილაქტიკური ჯანდაცვის სისტემა უნდა იქნეს დეცენტრალიზებული და მუნიციპალური ამბულატორიების ქსელის საშუალებით უნდა განხორციელდეს. შემოღებულ უნდა იქნას სავალდებულო სამედიცინო დაზღვევა, რომლის მინიმალური პაკეტი უნდა ითვალისწინებდეს ურგენტული ჯანდაცვის კომპონენტს სრულად და გეგმიურ სამედიცინო მომსახურების კომპონენტებს ნაწილობრივ. სავალდებულო დაზღვევის სისტემა უნდა ითვალისწინებდეს მოქალაქის მიერ კერძო, ერთმანეთთან კონკურენციაში მყოფ სადაზღვევო კომპანიებთან ურთიერთობას. შესაბამისი შემოსავლების მქონე პირებისთვის მინიმალური სადაზღვევო შენატანი (ინდივიდუალური, საოჯახო ან კოლექტიური სქემებით) უნდა იქნას სავალდებულო. მოსახლეობის დაბალშემოსავლიანი ნაწილისათვის სადაზღვევო შენატანების უზრუნველყოფა გათვალისწინებული უნდა იქნეს სოციალური, ფულადი დახმარების სისტემაში. ქრონიკულ პათოლოგიებთან და ძვირადღირებული/ბიზნესისთვის არარენტაბელურ სამედიცინო მომსახურების სფეროში უნდა მოქმედებდეს სპეციალური სახელმწიფო პროგრამები, რომელიც მიბმული იქნება უშუალოდ ბენეფიციარზე. სავალდებულო დაზღვევის ჩარჩოების გათვალისწინებით კანონმდებლობა უნდა ითვალისწინებდეს დიფერენცირებულ პირობებს სადაზღვევო შენატანების დაფარვის სხვადასხვა სქემების (მათ შორის,

44

დამქირავებლისა და დაქირავებულის, ოჯახის მომუშავე წევრის მხრიდან უმუშევარ და პენსიონერ წევრებზე შენატანების უზრუნველყოფის და ა.შ) არსებობას, რათა მოქალაქეებს ჰქონდეთ თავისუფალი, ოპტიმალური ვარიანტების შერჩევის საშუალება. სახელმწიფო სადაზღვეო შენატანებით უზრუნველყოფას უნდა ახორციელებდეს ნაწილობრივ, ოღონდ არა კატეგორიების მიხედვით, არამედ სოციალური დაცვის ერთიანი უნიფიცირებული სისტემის ფარგლებში ფოკუსირებულად დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის ჯგუფებისათვის. რეფორმის ეტაპობრივობა და თანმიმდევრულობა საერთო ეკონომიკური განვითარების ფონზე უნდა გულისხმობდეს სახელმწიფოს ფინანსური მონაწილეობის წილის თანდათანობით შემცირებას.

პირველადი ჯანდაცვა მთლიანად უნდა დაეფუძნოს სადაზღვევო პრინციპს. უნდა დადგინდეს მინიმალური სადაზღვევო პაკეტის მოცულობა სამედიცინო დაზღვევა ყველასთვის უნდა იყოს სავალდებულო. სადაზღვევო კომპანიის შერჩევა უნდა მოხდეს დასაზღვევი პირის მიერ. მინიმალური სავალდებული სამედიცინო სადაზღვევო შენატანი უნდა იყოს დიფერენცირებული შემოსავლების მიხედვით. ნიმუშის სახით წარმოდგენილია ცხრილი (იხ. ცხრილი 2.2).

პირებისათვის, რომელთა შემოსავალი 300 ლარზე ნაკლებია, სახელმწიფომ უნდა შეავსოს მის ყოველთვიურ სადაზღვევო შენატანები იმ მოცულობით, რომ უზრუნველყოფილი იქნას ყველაზე მაქსიმუმის წინა პროცენტული სავალდებულო შენატანის განაკვეთის შემოსავლითი დიაპაზონის მინიმუმის მიმართ პროცენტულად განსაზღვრული თანხა (ამ შემთხვევაში 500 ლარის 3 პროცენტი). ანუ შევსებული უნდა იქნეს 15 ლარამდე ძირითადი საპენსიო შენატანი და შესაბამისად სხვა ტიპის დაზღვევისას კოეფიციენტების გათვალისწინებით.

ცხრილი 2.2. ფიზიკური პირის შემოსავალი, სადაზღვევო შენატანები და დაზღვევა

შემოსავლის ოდენობა ლარებში

მინიმალური ინდივიდუალურისაბაზისო სადაზღვევო შენატანი ერთ პირზე 18 წლის ზემოთ (საპენსიო ასაკში მყოფ პირთა ჩათვლით)

სადაზღვევო შენატანების შემტან პირზე ყოველ-თვიური დანამატი მის კმაყოფაზე მყოფ (ოჯახის წევრ) არასრულწლოვანზე და შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირზე საბაზისო სადაზღვევო შენატანის კოეფიციენტი

ოჯახური დაზღვევა საერთო სადაზღვევო შენატანში ერთ დაზღვეულ პირზე საბაზისო განაკვეთის კოეფიციენტი

კოლექტიური დაზღვევასაერთო სადაზღვევო შენატანში ერთ დაზღვეულ პირზე საბაზისო განაკვეთის კოეფიციენტი

>1500 1 % 0,2 %750 – 1500

2 % 0,3 %

500 – 750 3% 0,4 % < 500 5 % 0,5 %

სახელმწიფოს წილობრივი მონაწილეობა სამედიცინო სადაზღვევო შენატანებში არ უნდა შეეხოს:

არასრულწლოვნებს (გარდა დედ-მამით ობოლი და მზრუნველობას მოკლებული კატეგორიისა);

45

საჯარო სექტორში, ასევე საბიუჯეტო დაფინანსებაზე მყოფი ორგანიზაციების თანმშრომლებს;

კერძო სექტორში დაქირავებით მომუშავე ადამიანებს; თვითდასაქმებულთა კატეგორია, რომელთა სოციალური მდგომარეობის შეფასება

აღმატება X1 ქულას; ინდივიდუალური მეწარმეები, რომელთა სოციალური მდგომარეობის შეფასება

აღემატება X2 ქულას; პენსიონრებს, რომელთა სადაზღვევო შენატანი უზურნველყოფილ იქნება ან საოჯახო

დაზრვევით, ან კოლექტიური დაზღვევიტ, ან ანაზრაურებული იქნება მათთვის განსაზღვრული ყოველთვიური პენსიის ოდენობიდან.

ყოველწლიურად საერთო ეკონომიკურმა პოლიტიკამ უნდა უზრუნველყოს სახელმწიფოს მხრიდან სადაზღვევო შენატანებზე გაწეული ხარჯების 10 პროცენტიანი შემცირება. სახლემწიფო კერძო სადაზღვევო კომპანიებთან მოქალაქეთა სავალდებულო სამედიცინო დაზღვევასთან დაკავშირებული ვალდებულებების ნაწილობრივ კომპენსაციას უნდა ახორციელებდეს სახელმწიფო ობლიგაციებისა და სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული ქონების აქციათა ან წილის გადაცემით.

კანონმდებლობით უნდა განისაზღვროს რეგიონული და მუნიციპალური ხელისუფლების ორგანოების დამატებითი უფლებამოსილებები და მონაწილეობა სავალდებული სამედიცინო დაზღვევის სისტემაში.

თავისი შინაარსით, საჯარო სიკეთის ან საზოგადოების განსაკუთრებული საფრთხის შემცველი სფეროებში მათ შორის: ურგენტულ, პრევენციულ, სასწრაფო სამედიცინო დახმარების, სამედიცინო განათლების და ჯანმრთელობის დაცვის სხვა კომპონენტების დაფინანსება, რომელიც არ იქნება ასახული ინდივიდუალურ სადაზღვევო სამედიცინო პაკეტში, უნდა განხორციელდეს სახელმწიფო, რეგიონული და მუნიციპალური ბიუჯეტებიდან შესაბამისად მიკუთვნებული კომპეტენციების ფარგლებში პროგრამულ საფუძველზე.

46

3. ბიზნეს-გარემო და საინვესტიციო პოლიტიკა საქართველოში

3.1. მცირე და საშუალო ბიზნესის მდგომარეობაგანვითარებული ქვეყნების უმეტესობაში მცირე და საშუალო ბიზნესის მხარდაჭერა სახელმწოფო ეკონომიკური პოლიტიკის ერთ-ერთ უმთავრეს პრიორიტეტულ მიმართულებას წარმოადგენს. ამის ბევრი წინაპირობა არსებობს და მათგან უმთავრესია შემდეგი: მცირე ბიზნესს ძალზე სწრაფად შეუძლია ბაზრის მოთხოვნებთან ადაპტირება; მსხვილ საწარმოებთან შედარებით, მცირე ბიზნესი გაცილებით მობილურია და შეუძლია სწრაფად გადაიარაღდეს ახალი, თანამედროვე ტექნიკითა და ტექნოლოგიებით; მცირე ბიზნესი საქმის დასაწყებად და წარმოების განსავითარებლად ნაკლებ კაპიტალს მოითხოვს; მცირე ბიზნესი ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს ასაქმებს და ქმნის საშუალო ფენას. სწორედ ამიტომ, მსოფლიოს მრავალი ქვეყნის პრაქტიკიდან გამომდინარე, მცირე და საშუალო მეწარმეობას მნიშვნელოვანი როლი აკისრია ეკონომიკის უმუშევრობის დაძლევის, სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებისა და ქვეყნის სტაბილურობის შენარჩუნების საქმეში.

საქართველოში მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარება სადღეისოდ დაბალ დონეზეა და მათი წილობრივი მონაწილეობა ეკონომიკაში ძალიან მცირეა. კერძოდ, მცირე და საშუალო ბიზნესის ბრუნვა, გამოშვებული პროდუქციის მოცულობა და დამატებული ღირებულება მთლიანი ბიზნესის მაჩვენებლების 20%-ს არ აღემატება; ინვესტირება მცირე და საშუალო ბიზნესში 10%-ზე ნაკლებია, რაც ნიშნავს იმას, რომ მთლიანი ინვესტიციების 90%-ზე მეტი მსხვილ ბიზნესზე მოდის (იხ. ცხრილი 3.1)48.

ცხრილი 3.1. მცირე და საშუალო ბიზნესის ზოგიერთი მაჩვენებელი, 2010 წ.

სულ მსხვილი საშუალო მცირესაშუალო და მცირე ბიზნესის წილი, %

მთლიანი ბრუნვა 24,400.7 20,469.1 2,350.3 1,581.2 16.1

გამოშვებული პროდუქცია 13,303.7 10,859.6 1,461.5 982.6 18.4

დასაქმებულთა რაოდენობა, კაცი

397,806.0

224,354.0 91,943.0

81,508.0 43.6

დამატებული ღირებულება 6,703.2 5,408.3 809.8 485.1 19.3

ინვესტირება ფიქსირებულ აქტივებში (კაპიტალი) 3,210.1 2,895.5 153.9 160.7 9.8წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge

როგორც ხრილიდან ჩანს, ასეთ პირობებშიც კი, მცირე და საშუალო ბიზნესში დასაქმებულია მთლიანად ბიზნეს-სექტორში დასაქმებულთა 44%-მდე. მცირე და საშუალო ბიზნესის მეტი განვითარების პირობებში, ის მოსახლეობის საკმაოდ დიდ ნაწილს დაასაქმებდა და მოხსნიდა ქვეყნისთვის უმნიშვნელოვანეს - უმუშევრობის პრობლემას.48 ნარმანია დ., ბიზნეს-გარემოს სრულყოფის კონცეფცია, საქართველოს განვითარების კვლევითი ინსტიტუტი, თბ. 2012., გვ. 13-16.

47

მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარების თვალსაზრისით საინტერესოა ბევრი ქვეყნის მაგალითი. ევროკავშირის ქვეყნებში (EU 27) მცირე და საშუალო საწარმოთა ბრუნვა 2010 წელს მთლიანი ბრუნვის 58%-ს შეადგენდა, ხოლო გამოშვებული პროდუქცია - 59%-ს. მცირე და საშუალო საწარმოებში დასაქმებული იყო მთლიანად ბიზნეს-სექტორში დასაქმებულთა 67%. ამიტომაც, ევროკავშირი მცირე და საშუალო ბიზნესს ეკონომიკის ზრდის უმთავრეს მამოძრავებელს უწოდებს (The main drivers of economic growth)49. ანალოგიური მდგომარეობაა აშშ-ში და ბევრ სხვა ქვეყანაში.

მცირე და საშუალო ბიზნესი ქვეყნის ხელისუფლების პრიორიტეტებში არ ხვდება. ამის ნათელი დადასტურებაა ის, რომ ამ სახის ბიზნესის ფორმალური დეფინიციის გარდა, სხვა ხელშემწყობი გარემოებები არ არსებობს. ბოლო 5 წლის განმავლობაში მცირე ბიზნესთან დაკავშირებული მხოლოდ ერთი ცვლილება განხორიცელდა. კერძოდ, ახალი საგადასახადო კოდექსით, 2011 წლის 1 იანვრიდან შემოღებული მცირე ბიზნესის და ფიქსირებული გადასახადები, თუმცა საგადასახადო ტვირთი მთელ რიგ შემთხვევებში გაიზარდა და ვერ შექმნა მათი სტიმულირების მყარ სამართლებრივ-ეკონომიკური გარანტიები. რეფორმატორთა შეფასებით, აღნიშნულ ცვლილებებს უნდა მოჰყოლოდა გამარტივება მცირე მეწარმეებისათვის. სინამდვილეში, საკმაოდ გართულებული და ხშირ შემთხვევაში მეწარმეებისათვის მიუღებელი რეგულაციები დადგინდა. კერძოდ: მიკრობიზნესის სტატუსი ეძლევა მეწარმე ფიზიკურ პირს, რომლის წლიური შემოსავალიც არ უნდა აღემატებოდეს 30,000 ლარს. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ მისი საშუალო დღიური შემოსავალი არ უნდა აჭარბებდეს 82 ლარს, რაც დღევანდელი ფასების პირობებში ძალიან მცირე თანხაა და ელემენტარულად მცირე სახაჭაპურეც ცდება ამ ზღვარს. ამდენად, ბევრი მცირე მეწარმისთვის ეს რეჟიმი მიუღებელია; მცირე ბიზნესის დასაბეგრი შემოსავალი იბეგრება 5%-იანი განაკვეთით. შემოსავლის 5%-ით დაბეგვრა გამოქვითვების გარეშე ძალიან ბევრი მეწარმისთვის გაცილებით მეტია, ვიდრე შემოსავლის დაბევრა გამოქვითვების შემდეგ 20%-იანი საშემოსავლო გადასახადით. ამიტომაც, ეს რეჟიმი ბევრი მეწარმისთვის მიმზიდველი არ არის. ამასთან, ხარჯებიდან არ გამოიქვითება მიკრო და ფიქსირებული გადასახადის გადანხდელისგან შეძენილ საქონელზე/მომსახურებაზე გაწეული ხარჯი. ეს ნიშნავს იმას, რომ საშუალო და დიდმა ბიზნესმა ხარჯი ისე უნდა გაწიოს, რომ ვერ აღიარებს მას. ასეთი რამ კი ბიზნესს არ აწყობს. სახელმწიფო ხელოვნურად ცდილობს გაწყვიტოს კავშირი ერთი მხრივ, მიკრო და ფიქსირებული გადასახადის გადამხდელ ბიზნესსა და, მეორე მხრივ, საშუალო და დიდ ბიზნესს შორის. ამით ხელოვნურად უმცირდებათ ბრუნვა მიკრო და ფიქსირებული გადასახადის გადამხდელებს, რადგანაც მათგან არ იძენს საქონელს/მომსახურებას საშუალო და დიდი ბიზნესი50.

2011 წელს, 2010 წელთან შედარებით შემცირდა როგორც მცირე, ასევე საშუალო საწარმოთა ზრდის მაჩვენებლები. საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის (IFC) მიერ გამოკითხულ მცირე მეწარმეთა 43%-ს შეუმცირდა ბიზნესი და მხოლოდ 17%-ს გაეზარდა. საშუალო საწარმოებიდან 32%-ს შეუმცირდა და 31%-ს გაეზარდა ბიზნესი. 2012 წელს, მცირე მეწარმეთა 54% და საშუალო მეწარმეთა 31% არ აპირებს გაფართოებას51.

49 ევროსტატი, www.eurostat.com 50 ბიზნეს-სფეროს მარეგულირებელი კანონმდებლობის და პრაქტიკის კვლევა, კონსტიტუციის 42-ე მუხლი, თბ. 2012.51 საქართველოს ბიზნეს-გარემოს კვლევა 2012, საგადასახადო პროექტი საქართველოში, IFC, 20 აპრილი, 2012.

48

მცირე და საშულო ბიზნესის განვითარება თავისთავად ძალიან ნელა ხდება. მსოფლიო პრაქტიკით, აქ მნიშვნელოვანია სახელმწიფოს მონაწილეობა მცირე და საშუალო ბიზნესის იმგვარ წახალისებაში, რაც: (ა) კერძო სექტორში ინვესტიციებისა, და (ბ) ინოვაციების ზრდას გამოიწვევს. აღნიშნული ეფექტის მიღწევა შესაძლებელია მცირე და საშუალო ბიზნესისთვის შემდეგი გარემოებების უზრუნველყოფით:

დანახარჯების შემცირების უზრუნველყოფი რეფორმების გატარება, ანუ ნედლეულზე და რესურსებზე მონოპოლიური ფასების შემცირება;

ეფექტიანი კონკურენციის პოლიტიკის გატარება, რომლის მიხედვითაც თანაბარი პირობები შეიქმნება ყველა სახის ბიზნესისთვის;

ბიზნეს-გარემოში არსებული რისკების შემცირება; კრედიტების ხელმისაწვდომობის ზრდა (რისკების შემცირების გზით საპროცენტო

განაკვეთების დაწევა); საკუთრების და გარიგების დაცულობა, მათი ხელშეუხებლობა; საგადასახადო პროცედურების გამარტივება (გადასახადების გამოანგარიშებისა და

გადახდის მარტივი წესების შემოღება).

ერთის მხრივ, სამართლიანი კონკურენციის პოლიტიკა და მეორეს მხრივ, მცირე და საშუალო საწარმოთა მხარდაჭერა უზრუნველყოფს მათ მიერ წარმოებული პროდუქციის მოცულობის და კაპიტალის ზრდას. ეს კი ამ სექტორში დასაქმების მაჩვენებლების ზრდას გამოიწვევს, რაც სოციალური მდგომარეობის გაუმჯობესების ერთ-ერთი საფუძველი იქნება.

3.2. საინვესტიციო პოლიტიკა

3.1.2. საინვესტიციო ნაკადები საქართველოშისაქართველოს ეკონომიკის განვითარებისთვის საინვესტიციო ნაკადებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ინვესტიცია იწვევს მშპ-ს ზრდას, აუმჯობესებს საგადამხდელო ბალანსის მაჩვენებელს, ქმნის სამუშაო ადგილებს, იწვევს საბიუჯეტო შემოსავლების ზრდას და ამ ყველაფრის შედეგად, ხდება ქვეყნის მოსახლეობის სოციალური მდგომარეობის გაუმჯობესება. ისეთ პირობებში, როდესაც პატარა ქვეყანაში ადგილობრივი ინვესტიციების მოცულობა შედარებით შეზღუდულია, უცხოური ინვესტიციები კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს საიმისოდ, რომ საზოგადოებრივი კეთილდღეობა უზრუნველყოს52.

პირდაპირი უცხოური ინვესტიცია (FDI) გულისხმობს უცხო ქვეყნის რეზიდენტის მიერ საქართველოს ტერიტორიაზე განლაგებულ საწარმოში და ამ საწარმოსთან დაკავშირებული სხვადასხვა ეკონომიკური ხასიათის ოპერაციების წარმოებას. პირდაპირი ინვესტიცია მოიცავს არა მხოლოდ კაპიტალის ჩადების საწყის ოპერაციას, არამედ ყოველ შემდგომ ოპერაციას პირდაპირ ინვესტორსა და პირდაპირი ინვესტირების საწარმოს შორის. პირდაპირია ინვესტორი, რომელიც ფლობს საწარმოს აქციების არანაკლებ 10%-ს ან ასეთი მონაწილეობის ექვივალენტს. პირდაპირი ინვესტორები შეიძლება იყვნენ როგორც ფიზიკური პირები, ასევე კორპორაციული და არაკორპორაციული კერძო და სახელმწიფო ორგანიზაციები. პირდაპირი

52 Нармания Д., Схиерели М., прямо в экономику, Ж. Business Time Georgia, #4, 2012, გვ. 94-96.

49

უცხოური ინვესტიციის ძირითადი კომპონენტებია: სააქციო კაპიტალი, რეინვესტიცია და სხვა კაპიტალი53.

2003 წლის ვარდების რევოლუციის შემდეგ მოსულმა ხელისუფლებამ მკვეთრი რეფორმების სერია დაიწყო. ეს შეეხო გადასახადების რაოდენობის და განაკვეთების შეცირებას, ლიცენზიებისა და ნებართვების რაოდენობის შემცირებას, ასევე ბიზნესის რეგისტრაციის პროცედურების გამარტივებას. შედეგად, 2006 წლიდან განსაკუთრებით სწრაფი ტემპებით დაიწყო საინვესტიციო ნაკადებმა ზრდა, რაც სწორედ 2008 წლის აგვისტოს მოვლენების და მსოფლიო ფინანსური კრიზისის გავლენის შემდეგ დამუხრუჭდა (იხ. დიაგრამა 3.1).

დიაგრამა 3.1. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები, მლნ აშშ დოლარი

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*0.0

500.0

1,000.0

1,500.0

2,000.0

2,500.0

წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge * წინასწარი მონაცემები.

2008 წლის მოვლენებს და მსოფლიო ეკონომიკურ კრიზისს დაემატა მნიშნელოვნად გაუარესებული ბიზნეს-გარემო, რომლის გაჯანსაღებაც ბოლო წლებში ვერ მოხერხდა. შედეგად, ქვეყანაში შემცირდა მშპ-ს ზრდის ტემპი, გაიზარდა უმუშევრობა და სიღარიბის მაჩვენებლები. ამდენად, დღემდე საქართველოს მთავრობის ერთ-ერთ ძირითად ეკონომიკურ გამოწვევად ბიზნეს-გარემოს გაჯანსაღება, კონკურენციის პოლიტიკის დაცვა და ამით უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა რჩება.

პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებსა და მშპ-ს ზრდას შორის პირდაპირი კავშირი არსებობს. ამას მოწმობს როგორც თეორიული კვლევები და ოფიციალური სტატისტიკა, ასევე საინვესტიციო ნაკადების ტენდენციები54. მაგალითად, 2006-2008 წლებში, როდესაც საქართველოში ინვესტიციების მაღალი მოცულობა იყო, სწორედ ამ წლებში იზრდებოდა ყველაზე მაღალი ტემპებით მშპ-ს მოცულობა (იხ. ცხრილი 3.2.). ასევე, საინტერესო მაჩვენებელია FDI-ის

53 საქსტატი, http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/georgian/methodology/macro/FDI%20short%20methodology.pdf 54 Albu L.L., Trends in the Interest Rate – Investment – GDP Growth Relationship, Romanian Journal of Economic Forecasting, #3, 2006.

50

თანაფარდობა მშპ-სთან. სწორედ ამ წლებში ასევე მაღალი იყოს ეს მაჩვენებელი და შესაბამისად 15.3%-ს, 19,8%-ს და 12.2%-ს შეადგენდა (იხ. დიაგრამა 3.2). 2008 წელს საქართველოზე განხორციელებულმა აგრესიამ და შემდგომ, მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისისმა, უარყოფითი გავლენა იქონია საინვესტიციო ნაკადებზე და მათი მოცულობა მნიშვნელოვნად შემცირდა.

ცხრილი 3.2. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების თანაფარდობა მშპ-სთანპირდაპირი უცხოური

ინვესტიცია, მლნ აშშ $მშპ, მლნ აშშ

$პირდაპირი უცხოური

ინვესტიცია/მშპ2003 340.1 3,990.8 8.52004 499.1 5,124.7 9.72005 449.8 6,411.0 7.02006 1,190.4 7,761.7 15.32007 2,014.8 10,171.9 19.82008 1,564.0 12,800.5 12.22009 658.4 10,767.1 6.12010 814.5 11,636.5 7.0

2011* 980.6 14,370.4 6.8წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge * წინასწარი მონაცემები.

დიაგრამა 3.2. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების თანაფარდობა მშპ-სთან

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

8.59.7

7.0

15.3

19.8

12.2

6.17.0 6.8

წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge * წინასწარი მონაცემები.

3.2.2. საქართველოში განხორციელებული ინვესტიციების გეოგრაფიასაქართველო ღიაა ნებისმიერი ქვეყნიდან და თავისუფალი ზონიდან შემოსული ინვესტიციებისთვის. საქართველოს მთავრობის პოლიტიკა ამ შემთხვევაში

51

არადისკრიმინაციულია და არ ზღუდავს ინვესტიციებს, მიუხედავად მისი წარმომავლობისა. ამის დასტურია ის, რომ რუსეთის მხრიდან მუდმივი აგრესიის მიუხედავად, ყოველწლიურად იზრდება ამ ქვეყნიდან საქართველოში განხორციელებული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოცულობა. ასევე, საქართველოში საკმაო მოცულობით არის წარმოდგენილი ე.წ. „ოფშრული კაპიტალი“ ანუ ოფშორული ზონებიდან განხორციელებული ინვესტიციები (იხ. ცხრილი 3.3), რაც ყოველთვის არ შეიძლება სანდო ინვესტიციებად ჩაითვალოს.

ცხრილი 3.3. საქართველოში განხორციელებული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ქვეყნების მიხედვით, ათასი აშშ დოლარი

ქვეყნები 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*

სულ 449,784.8 1,190,374.6 2,014,841.6 1,563,962.4 658,400.6 814,496.6 980,600.7

მათ შორის:დსთ-ის ქვეყნები 107,754.3 266,414.3 238,389.0 94,695.6 1,024.4 91,155.6 119,696.3

აზერბაიჯანი 66,920.2 77,804.5 41,368.1 23,942.7 29,824.4 57,962.0 44,763.7რუსეთი 38,737.6 34,210.0 88,996.5 26,212.2 10,253.4 47,881.0 52,329.3სხვა 2,096.4 154,399.9 108,024.4 44,540.7 -39,053.3 -14,687.4 22,603.3

ევროკავშირის ქვეყნები 243,749.0 407,189.7 1,132,726.1 476,655.2 224,722.2 248,211.4 543,051.8

ავსტრია 14,732.2 10,749.3 11,384.4 51,463.4 29,709.0 10,045.0 22,169.2კვიპროსი 47,537.3 40,071.2 148,643.6 26,165.8 -1,612.1 40,387.7 94,244.1ჩეხეთი 1,279.6 15,032.2 227,926.4 34,857.6 45,679.0 24,213.5 9,597.0გერმანია 5,031.8 20,380.8 56,987.8 40,590.6 21,345.0 12,848.0 24,619.3ნიდერლანდები 492.0 18,530.2 299,277.2 135,870.2 32,586.4 73,362.2 213,373.7გაერთიანებული

სამეფო 132,925.8 186,824.1 145,474.8 148,907.6 72,313.2 58,964.2 37,224.2

სხვა 41,750.4 115,601.8 243,032.0 38,800.0 24,701.7 28,390.8 141,824.3

დანარჩენი ქვეყნები 98,281.6 508,028.9 629,432.6 968,960.7 390,847.9 429,943.5 223,344.7

ვირჯინის კ-ები (ბრიტ.) 4,900.2 58,586.2 187,815.5 156,847.3 35,434.2 40,235.9 40,765.5

კაიმანის კ-ბი 0.0 2,972.0 3,104.9 -7,007.3 2,161.1 12,332.3 19,321.9ინდოეთი 29.0 54.9 61.9 26,998.4 271.1 14,886.6 29,971.7იაპონია 16,610.1 34,433.1 34,368.3 11,655.4 -30,808.7 17,492.5 21,975.0არაბეთის

გაერთ. ემირატები 280.5 422.6 130,858.7 306,576.3 162,756.5 55,530.7 -55,651.3

თურქეთი 21,812.5 129,727.8 93,871.1 164,525.1 97,939.7 91,786.5 77,393.7აშშ 15,025.6 182,651.5 84,412.2 167,920.7 -10,026.0 135,818.5 29,000.8საერთაშორისო

ორგანიზაციები 0.0 8,741.7 14,293.9 23,651.0 30,739.2 45,186.0 94,508.0

სხვა 39,623.7 90,439.0 80,645.9 117,793.9 102,380.9 16,674.5 -33,940.6წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge * წინასწარი მონაცემები.

52

ბოლო წლებში, ყველაზე დიდი პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები განხორციელდა შემდეგი ქვეყნებიდან: თურქეთი, ნიდერლანდები და კვიპროსი, ასევე საკმაოდ მაღალია ვირჯინიის კუნძულებიდან განხორციელებული ინვესტიციები. ბოლო წლებში ასევე იმატა საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ განხორციელებულმა ინვესტიციებმა. მათგან აღსანიშნავია ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის (EBRD) და საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის (IFC) ინვესტიციები.

ბოლო წლებში მნიშვნელოვნად იზრდება აზიური ქვეყნებიდან განხორციელებული ინვესტიციების მოცულობა, რომელთაც არა აქვთ პოსტკომფლიქტური ზონისთვის დამახასიათებელი მაღალი რისკების შიში (განსხვავებით დასავლური ინვესტორებისგან). ამასთან, მსოფლიო კრიზისი აზიურ კაპიტალს შედარებით ნაკლებად შეეხო და საქართველოს მთავრობამაც ინვესტიციების მოზიდვის მიზნით არაერთი ბიზნეს-ფორუმი გამართა აზიურ ქვეყნებში.

3.2.3. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები სექტორების მიხედვითსაქართველოში განხორციელებული ინვესტიციების უმეტესი წილი სამ სექტორზე მოდის. ესენია: დამამუშავებელი მრეწველობა, უძრავი ქონება, ტრანსპორტი და კავშირგაბმულობა, ასევე საფინანსო სექტორი (იხ. ცხრილი 3.4 და დიაგრამა 3.3). ბოლო პერიოდში საინვესტიციო აქტიობა გაიზარდა ასევე ენერგეტიკულ სექტორში, რადგანაც ეს სექტორი (განსაკუთრებით ჰესების მშენებლობა) მთავრობის მიერ პრიორიტეტად გამოცხადდა.

ცხრილი 3.4. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები საქართველოს ეკონომიკის სექტორების მიხედვით, ათასი აშშ დოლარი

2009 2010 2011*სულ 658,400.6 814,496.6 980,600.7

მათ შორის:

სოფლის მეურნეობა, თევზჭერა 22,326.9 8,631.9 13,607.1სამთომოპოვებითი მრეწველობა 15,023.4 53,435.9 37,354.0დამამუშავებელი მრეწველობა 124,781.7 175,334.5 180,768.3ენერგეტიკა -2,130.6 21,877.9 158,308.9მშენებლობა 105,218.8 4,705.9 34,823.1სასტუმროები და რესტორნები 37,542.3 17,121.8 13,906.8ტრანსპორტი და კავშირგაბმულობა 98,432.0 215,116.2 130,906.3უძრავი ქონება 147,410.3 119,253.0 122,212.7ჯანმრთელობის დაცვა და სოციალური დახმარება 289.1 1,182.4 17,807.4

დანარჩენი მომსახურება** 59,843.3 90,430.7 93,439.3

საფინანსო სექტორი*** 49,663.4 107,406.4 177,466.7წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge * წინასწარი მონაცემები.** ვაჭრობა; განათლება; კომუნალური, სოციალური და პერსონალური მომსახურება.*** საფინანსო სექტორი 2009 წლიდან საბანკო სფეროს გარდა მოიცავს მიკროსაფინანსო ორგანიზაციებში განხორციელებული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მონაცემებსაც.

53

ყველაზე მცირე უცხოური ინვესტიციები მოდის სოფლის მეურნეობაზე, ჯანდაცვასა და სოციალურ მომსახურებაზე, ასევე სასტუმროებსა და რესტორნებზე. თუმცა, ამ სექტორებს განვითარების მნიშვნელოვანი პოტენციალი გააჩნიათ და ინვესტირების თვალსაზრისით საინტერსოა. პრობლემას წარმოადგენს, განსაკუთრებით სოფლის მეურნეობაში, განვითარების სტრატეგიის არარსებობა. ქვემოთ მოცემულია საქართველოს მთავრობის საინვესტიციო პოლიტიკა, სადაც განსაკუთრებით ჩანს ტურისტულ ზონაში სასტუმროების მშენებლობაში ინვესტირებაზე მნიშვნელოვანი შეღავათები და სახელმწიფო მხარდაჭერა.

დიაგრამა 3.3. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები საქართველოს ეკონომიკის სექტორების მიხედვით, ათასი აშშ დოლარი

სოფლ

ის მეუ

რნე

ობა

, თევ

ზჭერ

ა

სამთ

ომო

პოვე

ბითი მრ

ეწვე

ლობა

დამ

ამუშ

ავებ

ელი მრ

ეწვე

ლობა

ენერ

გეტი

კამშ

ენებ

ლობა

სასტ

უმროებ

ი და რეს

ტორნე

ბი

ტრან

სპორტი

და კა

ვშირ

გაბმ

ულობა

უძრავ

ი ქო

ნება

ჯანმ

რთელ

ობი

ს დაც

ვა დ

ა სო

ციალ

ური დახ

მა...

დან

არჩე

ნი მომს

ახურ

ება1

საფინ

ანსო

სექ

ტორი2

-50,000.0

0.0

50,000.0

100,000.0

150,000.0

200,000.0

250,000.0

2009

2010

2011*

წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge * წინასწარი მონაცემები.

3.2.4. სახელმწიფო საინვესტიციო პოლიტიკა უცხოურ ინვესტიციებზე მნიშვნელოვნად დამოკიდებულ ნებისმიერ ქვეყანაში მთავრობა ატარებს სპეციალურ ეკონომიკურ პოლიტიკას, რათა წახალისდეს ინვესტიციების მოზიდვა. სტიმულირების მექანიზმები მრავალრიცხოვანია, დაწყებული უფასო ბიზნეს-ფორუმების ორგანიზებით, საგადასახადო შეღავათებით დამთავრებული. წესრიგის დამყარებისათვის კი არსებობს მარეგულირებელი კანონმდებლობა.

საქართველოში საინვესტიციო საქმიანობასთან დაკავშირებულ საკითხებს სამი კანონი არეგულირებს: საინვესტიციო საქმიანობის ხელშეწყობისა და გარანტიების შესახებ (2006 წ.); საქართველოს ეროვნული საინვესტიციო სააგენტოს შესახებ (2002 წ.); ინვესტიციების

54

სახელმწიფო მხარდაჭერის შესახებ (2006 წ.). სწორედ ამ უკანასკნელით განსაზღვრულია შეღავათები იმ ინვესტორებისთვის, რომელებიც განსაკუთრებული მნიშვნელობის ინვესტირებას ახორციელებენ ქვეყანაში. კერძოდ, ინვესტორს, რომელიც გეგმავს განახორციელოს 8 მლნ ლარზე მეტის ინვესტიცია (ან ისეთი ინვესტიცია, რომელიც ფუნქციონალური და სტრატეგიული თვალსაზრისით მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს ქვეყნის ეკონომიკისა და ინფრასტრუქტურის განვითარებაზე), უფლება აქვს, საქართველოს მთავრობისაგან მოითხოვოს თავის მიერ განსახორციელებელი ინვესტიციისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობის ინვესტიციის სტატუსის მინიჭება55. ამ სტატუსის მინიჭება გულისხმობს ლიცენზიის/ნებართვის მარტივი წესით მიღებას და საჯარო დაწესებულებებთან ურთიერთობების გამარტივებას, თუმცა ის საგადასახადო შეღავათებს არ ითვალისწინებს.

სპეციალურ ტურისტულ ზონებში საინვესტიციო მიმზიდველობისთვის საქართველოს მთავრობა სპეციალურ შეღავათებს ავრცელებს. კერძოდ, მოგების გადასახადისგან თავისუფლდება ტურისტულ ზონაში 2026 წლის 1 იანვრამდე მეწარმე სუბიექტის მიერ სასტუმრო მომსახურების გაწევით მიღებული მოგება, ასევე ტურისტული ზონის მეწარმე სუბიექტის მიერ მიღებული მიწის ნაკვეთის (ნაკვეთების) ღირებულება, ასევე ქონების გადასახადისგან თავისუფლდება ტურისტული ზონის მეწარმე სუბიექტის სასტუმრო მომსახურებასთან დაკავშირებული ქონება56. ტუროპერატორულ მომსახურებაზე კი არსებობს სხვადასხვა სახის შეღავათები. ამდენად, ტურისტულ სექტორში ინვესტირება საკმაოდ საინტერესო და მიმზიდველია.

აქვე უნდა ითქვას, რომ საქართველოს მთავრობა (ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო) საკმაოდ ხშირად ატარებს ბიზნეს-ფორუმებს, რათა მოხდეს ინვესტორთა დაინტერსება საქართველოთი და ქვეყანაში ინვესტიციების მოზიდვა. ინვესტორებთან ურთიერთობა, საშუამავლო საქმიანობა ინვესტორებსა და მთავრობას შორის, ასევე კონსულტაციები და ინვესტიციების მოზიდვასთან დაკავშირებული საკითხები დავალებული აქვს საქართველოს ეროვნულ საინვესტიციო სააგენტოს (Georgian National Investment Agency - GNIA)57.

მიუხედავად ყველაფრისა, ქვეყანაში საინვესტიციო აქტივობა მაინც დაბალია. არადა, საკუთარი კაპიტალის შეზღუდული მოცულობის პირობებში, საქართველოსთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია უცხოური საინვესტიციო ნაკადები.

3.3. გადასახადების ადმინიტრირების წესები და საგადასახადო სისტემის სირთულეები საქართველოს პარლამენტმა 2010 წლის 17 სექტემბერს ახალი საგადასახადო კოდექსი მიიღო, რომელიც 2011 წლის 1 იანვრიდან ამოქმედდა. პარადოქსია ის, რომ კოდექსის აღრულებისათვის საჭირო ინსტრუქციები ფინანსთა მინისტმა 2010 წლის 31 დეკემბერს მიიღო და ძალაში 2011 წლის 1 იანვრიდან (მომდევნო დღიდან) შევიდა. ამდაგვარი მიდგომა კი შეუძლებელია ჩაითვალოს ჯანსაღ ბიზნეს-გარემოსთვის დამახასიათებელ ელემენტად,

55 ზოგიერთ შემთხვევაში ეს შესაძლებელია 2 მლნ ლარზე მეტი ინვესტიციის შემთხვევაშიც.56 საქართველოს საგადასახადო კოდექსი, 99-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ტ“ და „უ“ ქვეპუნქტები, ასევე 206-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ხ“ ქვეპუნქტი..57 საქართველოს ეროვნული საინვესტიციო სააგენტო, www.investingeorgia.org

55

რადგანაც შეუძლებელია მეწარმეთა აბსოლუტურმა უმეტესობამ გაიგოს და გამოიყენოს წინა დღეს მიღებული ცვლილება მომხდევნო დღეს58.

ამასთან, ხშირი საკანონმდებლო ცვლილებები და არამდგრადი საგადასახადო სისტემა ბიზნესის განვითარებას მნიშვნელოვნად უშლის ხელს. კერძოდ:

ახალმიღებულ საგადასახადო კოდექსში 2011 წელს 25 ცვლილება იქნა შეტანილი. ამდენივე ცვლილება შევიდა კანონქვემდებარე აქტებში. 2012 წლის იანვარ-ივნისში კოდექში ასევე 9 ცლილება შევიდა. ანალოგიური მდგომარეობა იყო წინა წლებშიც (მაგ. 2005-2010 წლებში მოქმედ საგადასახადო კოდექსში 60 ცვლილება განხორციელდა. დაახლოებით 2-ჯერ მეტად შეიცვალა კანონქვემდებარე აქტები, რომლებიც საგადასახადო-სამართლებრივ ურთიერთობებს არეგულირებენ);

მცირე და საშუალო ბიზნესს არ მიუწვდება ხელი ხშირი საკანონმდებლო ცვლილებების მიმართ, ვინაიდან მათ არა აქვთ ძვირადღირებული კადრების დაქირავების ფუფუნება და ცვლილებების ოპერატიული ნახვის საშუალება. ამის გამო ისინი ხშირად ჯარიმდებიან;

შესაბამისად, საგადასახადო რეგულაციებთან დაკავშირებით მეწარმეთა ინფორმირების დონე ძალიან დაბალია (მხოლოდ 1/5 იცნობს კანონმდებლობას ნორმალურად, რომელთაგანაც უმეტესი ნაწილი საშუალო მეწარმეები არიან);

ხშირი ცვლილებებით გამოწვეული ხშირი დაჯარიმებები მათ განვითარებას მნიშვნელოვნად აფერხებს.

მნიშვნელოვანია, რომ კანონმდებლობაში შეტანილი ცვლილებების ამოქმედება მოხდეს არაუადრეს მისი მიღებიდან 3 თვისა, რათა მეწარმეებმა შეძლონ კანონმდებლობაში გარკვევა და ბიზნესის მომზადება შესაბამისი ცვლილებებისადმი (ბუღალტრის ტრენინგი, ცვლილებები ბიზნეს-გეგმაში, კორექტირება ხარჯთაათრიცხვაში და სხვა). ამის მაგალითები მრავლად არის მსოფლიოს განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც საგადასახადო ნორმა ძალაში შედის ან მიღებიდან 6 თვის შემდეგ ან მომდევნო კალენდარული წლის დასაწყისიდან (თუ მიღებამიდან წლის ბოლომდე რამდენიმე თვე მაინც არის გასული).

საქართველოს საგადასახადო კოდექსით, ფიზიკური პირის შემოსავალი პროპორციული 20%-იანი განაკვეთით იბეგრება, მიუხედავად შემოსავლების სიდიდისა. ამასთან, არ არსებობს დაუბეგრავი მინიმუმი და პირს ებეგრება ნებისმიერი შემოსავალი (მ.შ. საარსებო მინიმუმზე ნაკლები შემოსავალიც). უნდა აღინიშნოს, რომ მსოფლიო პრაქტიკით ასეთი დაბეგვრის სისტემა ძირითადად ჩამორჩენილი საგადასახადო სისტემის ქვეყნებს გააჩნიათ (მაგ. რუსეთის ფედერაცია), იქ სადაც გადასახადის ადმინისტრირების პრობლემები არსებობს59. დაუბეგრავი მინიმუმის არარსებობა პრობლემაა როგორც სოციალური სამართლიანობის, ასევე ეკონომიკური ეფექტიიანობის თვალსაზრისით. დაუბეგრავი მინიმუმი სტიმულია როგორც მეწარმისთვის, ასევე დაქირავებულისთვის:

თუ ხდება დაუბეგრავი მინიმუმის გამოქვითვა, მეწარმეს ჰყავს უფრო მეტად უზრუნველყოფილი (მოტივირებული) დასაქმებული;

58 ნარმანია დ., ბიზნეს-გარემოს სრულყოფის კონცეფცია, საქართველოს განვითარების კვლევითი ინსტიტუტი, თბ. 2012., გვ. 16-20.59 ბიზნეს-სფეროს მარეგულირებელი კანონმდებლობის და პრაქტიკის კვლევა, კონსტიტუციის 42-ე მუხლი, თბ. 2012.

56

დაუბეგრავი მინიმუმის არსებობის შემთვევაში, დასაქმებულებს საშუალება ეძლევათ მიიღონ მეტი შემოსავლები და იყვნენ მეტად უზრუნველყოფილი სოციალური დაცვის თვალსაზრისით;

დაუბეგრავი მინიმუმი ასევე უზრუნველყოფს დასაქმებულის დაცვას ინფლაციის უარყოფითი ზემოქმდებისგან (ფასების ზრდა);

დაუბეგრავი მინიმუმი უზრუნველყოფს თითოეული მოქალაქის კონსტიტუციურ უფლებას - იყოს უზრუნველყოფილი ფიზიკური საარსებო მინიმუმით.

პროპორციული დაბეგვრა სოციალური სამართლიანობის თვალსაზრისით ვერ ჩაითვლება მისაღებ სისტემად, თუმცა ამ სახის გადასახადის ადმინისტრირება გაცილებით უფრო მარტივია. სოციალურ უსამართლობას კიდევ უფრო ამძიმებს დაუბეგრავი მინიმუმის არარსებობა. ასევე პრობლემას წარმოადგენს ფიზიკური პირის მიერ გამოქვითვების სისტემის არარსებობა. მაგ. გერმანიაში პროგრესული საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთი მერყეობს 29%-დან 42%-მდე. შემოსავლიდან გამოიქვითება განათლებაზე წლიურად 4,000 ევრომდე ხარჯები, დაზღვევაზე - 2,400 ევრომდე, ასევე 10%-მდე ხარჯები საქველმოქმედო და კულტურული მიზნებისთვის. დაუბეგრავი მინიმუმი ერთსულიან ოჯახზე შეადგენს 7664 ევროს, საოჯახო წყვილზე კი - 15328 ევროს; აშშ-ში მოქმედებს პროგრესული საშემოსავლო გადასახადი, რომლის განაკვეთიც 15%-დან 39.6%-მდეა. ერთსულიანი ოჯახისთვის 24,000 აშშ დოლარამდე წლიური შემოსავალი (ხოლო საოჯახო წყვილის მიერ მიღებული 40,000 დოლარამდე შემოსავალი) იბეგრება 15%-იანი საშემოსავლო გადასახადით; საფრანგეთშიც მოქმედებს პროგრესული საშემოსავლო გადასახადი, 0%-დან 54%-მდე; ასევე იტალიაშიც, 10%-დან 50%-მდე; იაპონიაშიც პროგრესული დაბეგვრის რეჟიმია: 3-დან 30 მლნ იენამდე შემოსავლები იბეგრება 10-დან 40%-მდე საშემოსავლო გადასახადით, 30 მლნ-ზე მეტი წლიური შემოსავლებისთვის გამოიყენება 50%-იანი საშემოსავლო გადასახადი. დაუბეგრავი მინიმუმი შეადგენს 3 მლნ იენს60.

გადასახადების ადმინისტრირების რთული სისტემა მნიშვნელოვნად აფერხებს ბიზნესის განვითარებას და ხელს უშლის საქმის მშვიდად კეთებას. კერძოდ:

ხარჯების გამოქვითვის ბუნდოვანი სისტემა, ზოგიერთ ნაწილში მაღალი და გაუმართლებელი ჯარიმები (100%-200%), საგადასახადო სუბიექტივიზმი და სხვა მომენტები იწვევს მეწარმეთა უსამართლო დაჯარიმებას/დასჯას;

საგადასახადო კოდექსით, მტკიცების ტვირთის მეწარმეზეა დაკისრებული, რაც იმას ნიშნავს, რომ შემოწმების და დამატებით გადასახადის დაკისრების შემდგომ მეწარმეს უწევს მისი უდანაშაულობის დამტკიცება. ამ დროს მან მაინც უნდა გადაიხადოს უკანონოდ დარიცხული გადასახადები და თუ გაიმართლა თავი, შემდგომ უნდა იზრუნოს მათ მომდევნო გადასახდელებში ჩათვლაზე;

საგადასახადო ორგანოებს სურვილისამებრ, ხშირ შემთხვევაში სუბიექტურ მოსაზრებებზე დაყრდნობით, შეუძლიათ დააყადაღონ გადამხდელის საბანკო ანგარიშები და ქონება, რითაც პარალიზება გაუკეთონ მათ საქმიანობას.

საყურადღებოა, რომ გერმანიაში, აშშ-ში და სხვა ცივილურ ქვეყნებში მტკიცების ტვირთი სახელმწიფოზეა ანუ დამნაშავე ბიზნესს სახელმწიფომ უნდა უმტკიცოს, რომ მან დანაშაული ჩაიდინა და მხოლოდ დამტკიცების მერე ვრცელდება მასზე პასუხისმგებლობა.

60 ჩიკვილაძე მ., კოპალეიშვილი თ., საგადასახადო საქმე, თსუ 2011.

57

ევროპის ქვეყნების საგადასახადო სისტემა განსხვავებულ მიდგომას ირჩევს. ევროპაში ყოველთვის დადგენილია ჯარიმის ზედა ზღვარი, რათა გაუთვალისწინებლი შემთხვევით წარმოშობილმა ჯარიმის ოდენობამ გადასახადის გადამხდელის ბაზრიდან გაქრობა - მისი გაკოტრება არ გამოიწვიოს. თანაც, თითქმის არ არსებობს ჯარიმის გამოთვლა პროცენტული სისტემით. მაშინაც კი, როცა პროცენტული სისტემა გამოიყენება, იგი შეზღუდულია მაქსიმალური ოდენობით. ჯარიმა უმეტესწილად ფიქსირებული ოდენობით გამოიყენება.

მაგალითისათვის შეგვიძლია მოვიხმოთ ჯარიმის ოდენობები ესპანეთის საგადასახდო სამართალში, რომელიც არ მიეკუთვნება ლიბერალურ საგადასახადო სისტემის ქვეყანას. ესპანეთში საგადასახადო ნორმების ყველაზე მძიმე დარღვევად მიიჩნევა, როცა პირი შემოწმების დროს ვერ წარადგენს ოპერაციის ამსახველ საგადასახადო დოკუმენტაციას. ასეთ შემთხვევაში ჯარიმა 1,500 ევროდან 15,000 ევრომდე მერყეობს. ჯარიმის პროცენტული სისტემით გამოყენების შემთხვევაშიც დადგენილია ჯარიმის ზედა ზღვარი. როცა გადასახადის გადამხდელის მიერ შემცირებულია დასაბეგრი ოპერაციის საბაზრო ფასი, ჯარიმა შეიძლება იყოს სხვაობის 15%, მაგრამ მინიმუმ 3,000 ევრო და მაქსიმუმ 30,000 ევრო61.

საგადასახადო დავების მოგვარების რთული სისტემა და სახელმწიფოს დომინანტური როლი, ბიზნეს-გარემოს შემაფერხებელი მნიშვნელოვანი პრობლემაა. კერძოდ:

ხშირ შემთხვევაში, ფინანსთა სამინისტროს დავების განხილვის საბჭოზე, საჩივარი დროულად არ განიხილება, რაც დავის დროულ გადაწყვეტას აყოვნებს;

სასამართლო არსებითად ვერ წყვეტს საგადასახდო დავას. საქმე ისევ უკან საგადასახადო სამსახურში ბრუნდება და გარკვეული პერიოდის შემდეგ კვლავ სასამართლოს უბრუნდება. ამით საქმე მრავალწლიანი დავის ციკლში ერთვება;

მოსამართლეთა კვალიფიკაციის სიმწირე ეკონომიკურ (მ.შ. საგადასახადო) სამართალში, ხელს უშლის დავების სამართლიან გადაწყვეტას;

სასამართლო ბაჟის მაღალი ოდენობა (სამივე ინსტანციაში ჯამურად შეადგენს სადაო თანხის 12%-ს) საკმაოდ მძიმე ტვირთია გადასახადის გადამხდელისათვის და სასამართლო ხელმისაწვდომობის პრობლემას ქმნის.

დავების მოგვარების სისტემაში არსებულ პრობლემებს ეხმიანება რამდენიმე საერთაშორისო ინდექსიც. მათ შორის ასანიშნავია, რომ გლობალური კონკურენტუნარიანობის უკანასკნელ ინდექსში (GCR 2011-2012), საქართველო 142 ქვეყანას შორის, დავების ეფექტიანი მოგვარების სამართლებრივი გარემოს კუთხით 82-ე ადგილზეა, ხოლო სასამართლო დამოუკიდებლობის კუთხით - 91-ზე.

საგადასახადო სისტემაში არსებულ პრობლემებს მკაფიოდ ასახავს უკანასკნელ პერიოდში ჩატარებული კვლევებიც. გამოკითხულ მეწარმეთა 37%-თვის გადასახადების განაკვეთები მაღალია. შემოსავლების სამსახური ყოველწლიურად მეწარმეთა 1/3-ს ამოწმებს და უმრავლესობა სალარო აპარატებს უკავშირდება. შემოწმების სხვა ტიპები უკავშირდება საწარმოთა 20%-ზე ნაკლებს. მცირე კომპანების შემოწმება გაცილებით უფრო ხშირად ხდება. შემოწმებულ საწარმოთა 1/3-ს დაეკისრა ჯარიმები და საურავები. ჯარიმების უმეტესობა სალარო აპარატების გამოყენების წესების დარღვევებზე მოდის. ბიზნეს-გარემოს

61 ბიზნეს-სფეროს მარეგულირებელი კანონმდებლობის და პრაქტიკის კვლევა, კონსტიტუციის 42-ე მუხლი, თბ. 2012.

58

გასაუმჯობესებელ ღონისძიებებთაგან ყველაზე მეტი მხარდაჭერა გადასახადების შემცირებას აქვს62.

3.4. საკრედიტო რესურსების ხელმისაწვდომობასაკრედიტო რესურსები ბიზნესის განვითარების უმნიშნელოვანესი წინაპირობაა. საკუთარი რესურსების შეზღუდულობის პირობებში, სწორედ ბანკების მეშვეობით ახერხებს ბიზნესი გაფართოებას და განვითარებას.

კომერციული ბანკების მიერ იურიდიულ პირებზე გაცემული ვადიანი სესხების მოცულობა 2012 წლის 1 ივლისის მდგომარეობით შეადგენს 4,34 მლრდ ლარს, საიდანაც 2,03 მლრდ (46,8%) გაცემულია ვაჭრობის სექტორზე, ხოლო რეალურ სექტორზე (სოფლის მეურნეობა, მრეწველობა, მშენებლობა) - ჯამში 1,36 მლრდ (31,3%). ეს ნიშნავს იმას, რომ კომერციული ბანკები ძრითადში გადართული არიან ვაჭრობის დაფინანსებაზე, ანუ იმპორტის ხელშეწყობაზე, სადაც რისკები შედარებით მცირეა, ვიდრე რეალურ სექტორში. ამავე პერიოდისთვის, ფიზიკურ პირებზე გაცემული სესხების მოცულობა 3,29 მლრდ ლარია, საიდანაც 1,46 მლნ ლარი (44,4%) უძრავი ქონებით უზრუნველყოფილია63.

საქართველოში საბანკო კრედიტების აღებასთან დაკავშირებით ბევრი პრობლემა არსებობს (განსაკუთრებით დამწყები ბიზნესისთვის, ასევე მცირე საწარმოებისთვის), რაც განპირობებულია შემდეგი ფაქტორებით:

- კრედიტებზე არსებული მაღალი საპროცენტო განაკვეთები (მ.შ. მაღალია საპროცენტო განაკვეთის სპრედი, რაც ეროვნული ბანკის შეფასებით 9,6%-ია, ხოლო მსოფლიო ბანკის შეფასებით 15%-მდეა)64;

- მაღალი უზრუნველყოფის გარანტიების მოთხოვნა (2-3-ჯერ მეტი უზრუნველყოფა უძრავი ქონებით ან სხვა აქტივით);

- პრაქტიკულად განუვითარებელი კაპიტალის ბაზარი (საფონდო ბირჟის უმოქმედობა ქვეყანაში);

- ბიზნეს-გარემოში არსებული მაღალი რისკები (რითაც ბანკები ხშირად თავს იმართლებენ, თუმცა ეს რეალურად მართლაც ასეა).

ამასთან, საბანკო სექტორის მხრიდან, ხშირია მომხმარებელთა უფლებების დარღვევები (არასწორი ინფორმირება საპროცენტო განაკვეთებზე, წინასწარ გაუთვალისწინებელი სანქციების დაკისრება და სხვა).

მიუხედავად საბანკო სექტორის მომსახურეობის ხარისხის გაუმჯობესებისა (ფილიალების ქსელის გაფართოება, ელექტრონული ოპერაციები, ოპერაციების სისწრაფე და სხვა), კრედიტებზე ხელმისაწვდომობა ბიზნესის განვითარების ჯერ კიდევ მნიშვნელოვან ეკონომიკურ ბარიერს წარმოადგენს. მაღალი საპროცენტო განაკვეთები ვერ უზრუნველყოფს ქვეყნის

62 საქართველოს ბიზნეს-გარემოს კვლევა 2012, საგადასახადო პროექტი საქართველოში, IFC, 20 აპრილი, 2012.63 საქართველოს ეროვნული ბანკი, მონეტარული სტატისტიკა, www.nbg.gov.ge 64 კონკურენციის პოლიტიკა და ბაზრის რეგულირების პრაქტიკა, მურღულია თ., მურღულია შ., ნარმანია დ., ხადური ნ., ეკონომიკის პრობლემების კვლევის ცენტრი, ფრიდრიხ ებერტის ფონდი, 2012, გვ. 123.

59

ეკონომიკის პოტენციური შესაძლებლობების სრულ გამოყენებას და არ იძლევა მეწარმეთა უნარების მაქსიმალური რეალიზაციის საშუალებას.

საქართველოს კომერციული ბანკების სექტორისათვის დამახასითებელია სესხების და დეპოზიტების უცხოურ ვალუტით ოპერაციების მაღალი წილი, რაც მნიშვნელოვნად დამოკიდებულს და მგრძნობიარეს ხდის ქვეყანას უცხოეთის სავალუტი ბაზრებზე მიმდინარე პროცესებზე და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, როგორც ეროვნულ ვალუტაში, ასევე უცხოურ ვალუტაში იზრდება სესხებსა და დეპოზიტებზე საშუალო შეწონილ განაკვეთებს შორის სხვაობა, ანუ სპრედი. სპრედის მაჩვენებელი 2003-2011 წლებში 10-15 პროცენტის ფარგლებში მერყეობდა. იგი სესხების გაცემის რისკიანობის ზრდის მანიშნებელია, რომელიც წლების განმავლობაში არ მცირდება.

საქართველოში კრედიტებზე საპროცენტო განაკვეთი და შესაბამისად სპრედის მაჩვებნებელი ყირგიზეთის შემდეგ ერთ-ერთი ყველაზე მაღალია მთელს პოსტსაბჭოთა სივრცეში.

ცხრილი 3.5. კრედიტებზე საპროცენტო განაკვეთი, 2008-2011 წლებიკრედიტებზე

საშუალოწლიური საპროცენტო განაკვეთი

კრედიტებსა და დეპოზიტებზე საპროცენტო

განაკვეთებს შორის სხვაობა ( სპრედი)

აზერბაიჯანი 19.87 8.14

სომხეთი 18.19 9.82

ბელარუსი 10.75 0.35

საქართველო 24.21 14.35

ყირგიზეთი 28.66 24.06

მოლდოვა 18.10 6.07

რუსეთის ფედერაცია 11.70 5.50

ტაჯიკეთი 23.82 15.36

უკრაინა 17.54 7.00წყარო: IMF, International Financial Statistics (IFS). http://elibrary-data.imf.org/FindDataReports.aspx?d=33061&e=169393

ქვეყანაში მაღალი ინფლაცია მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს კრედიტების სიძვირეს. ხოლო მაღალი საპროცენტი განაკვეთები კი კარგ პირობას წარმოადგენს იმისათვის, რომ ბანკებმა მოიზიდონ საკრედიტო რესუსები საზღვარგარეთიდან, ამის შედეგად დღესდღეობით ბანკების უცხოურმა დავალიანებამ 2 მლრდ დოლარს გადააჭარბა, რომელიც საქართველოს ეკონომიკის სუბიექტებმა უნდა გადაიხადონ. ცნობილია, რომ ინფლაციის შემცირების მიზნით განხორციელებული მონეტარული პოლიტიკის გამკაცრება იწვევს კრედიტების შეზღუდვას, რაც თავის მხრივ ასუსტებს ეკონომიკის სუბიექტების აქტივობას, მაგრამ ამყარებს ეროვნულ ვალუტას და აძლიერებს იმპორტიორების კონკურენტუნარიანობას. და პირიქით. ამ წინააღმდეგობის შედეგად წლების განმავლობაში საქართველოში პერიოდულად ხორციელდებოდა ხან ანტიინფლაციური პოლიტიკა, ხან კიდევ ეკონომიკის დაკრედიტების, სავალუტო კურსის წონასწორობის აღდგენის ან საერთაშორისო რეზერვების ზრდის ხელშემწყობი ღონისძიებები.

საქართველოში მაღალ ინფლაციასთან ერთად მაღალი საპროცენტი განაკვეთები ეკონომიკის დაკრედიტებას მნიშვნელოვნად ზღუდავს და სამეწარმეო აქტივობა საკმაოდ მაღალი

60

რისკებით მიმდინარეობს, რაც ხელისუფლების მიერ საქართველოში ბიზნესისათვის საუკეთესო საინვესტიციო გარემოს შექმნის შესახებ მტკიცებას ილუზიურს ხდის.

საბანკო პრობლემატიკას კარგად ასახავს გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსი. უკანასკნელ ინდექსის მიხედვით (GCR 2011-2012), საქართველო 142 ქვეყანას შორის სესხების ხელმისაწვდომობის სიმარტივის კუთხით 79-ე ადგილზეა, ფინანსური მომსახურების ხელმისაწვდომობის კუთხით - 107-ზე (იხ. დიაგრამა 3.4).

დიაგრამა 3.4. საბანკო სექტორის ზოგიერთი პრობლემური მაჩვენებელი

წყარო: The Global Competitiveness Report 2011-2012, World Economic Forum (WEF), www.weforum.org

მსოფლიო ბანკის განვითარების ინდიკატორების მიხედვით (World Development Indicators), საქართველო საბანკო კრედიტების წილით მშპ-სთან მიმართებაში (2010 წ. – 33.8) ბოლო წლებში უცვლელ მდგომარეობაში იმყოფება. ამ მაჩვენებლით, უარესი მდგომარეობაა ისეთ ქვეყნებთან შედარებით, როგორებიცაა ყაზახეთი, ბელორუსი, შრი-ლანკა და სხვა65.

საკრედიტო რესურსების სიმცირე და სიძვირე საქართველოს კვლავ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობაა, რომელიც ქმნის იმის საფრთხეს, რომ მომავალში ქვეყნის განვითარება ზრდის ზომიერად დაბალ ტემპებს შეიძლება ვერ ასცდეს, ხოლო სესხებსა და დეპოზიტების განაკვეთებს შორის სპრედის უცვლელი სიდიდე კი მეტყველებს იმაზე, რომ ბიზნესის წარმოება და ინვესტიციების დაბანდება საქართველოში საკმაოდ კვლავ მაღალ რისკებთან იქნება დაკავშირებული.

ქვეყნის ეკონომიკური პოლიტიკის სტრატეგიული გეგმების შემუშავებასთან ერთად აუცილებელი ხდება საკრედიტო გარანტიების მექანიზმის დანერგვა, დანაზოგებზე ორიენტირებული ფინანსური ბაზრების განვითარებისათვის ხელშეწყობა, დეპოზიტების

65 World Bank, World Development Indicators, http://data.worldbank.org/indicator

61

სესხების ხელმისაწვდომობა - 79 ადგილი

საპროცენტო განაკვეთის სპრედი - 129 ადგილი

საბანკო კრედიტების წილი მშპ-სთან მიმართებაში - 121 ადგილი

ფინანსური მომსახურების ხელმისაწვდომობა - 107 ადგილი

განუვითარებელი

კაპიტალური ბაზარი

კრედიტებზე მაღალი საპროცენტო განაკვეთები

მაღალი უზრუნველყო

ფის გარანტიების მოთხოვნა;

ბიზნეს-გარემოში არსებული მაღალი რისკები

დაზღვევის ინსტიტუციონალიზაცია, ბიზნეს გარემოს სრულყოფა და სხვა კომპლექსური ღონისძიებები, რომელთა სისტემურ გააზრებას დაეფუძნება ქვეყნის ეროვნული განვითარება. მნიშვნელოვანია, რომ საქართველოს ეკონომიკის განვითარება ადგილობრივი წარმოების განვითარებასა და დანაზოგების სტიმულირებას დაეფუძნოს; შესაბამისად უნდა გაფართოვდეს ბიზნესის განვითარების წახალისების ღონსძიებები და მდგრადი და გრძელვადიანი სახელმწიფო პროგრამები. სახელმწიფო თავისი ინსტრუმენტებით, ინსტიტუციონალური ცვლილებებით მხარს უნდა უჭერდეს საბანკო სექტორსა და ბიზნეს ერთეულების პარტნიორებთან თანამშრომლობის განვითარებას, ხელს უწყობდეს საკრედიტო გარანტიების სისტემის შექმნას. აცილებელი ხდება დეპოზიტების დაზღვევის მექანიზმის დანერგვა, რომელიც გახდება დანაზოგების ზრდისა და დაბანდების მასტიმულირებელი საიმედო მექანიზმი. ინფლაციის მიზნობრივად მართვა ხანგრძლივმოქმედი ორიენტირი უნდა გახდეს და დაწესდეს საპროცენტი განაკვეთების მარეგულირებელი ეფექტური ნორმები, რასაც უნდა მოჰყვეს ექსპანსიონისტური მოენტარული პოლიტიკის შემუშავება და საინვესტიციო გარემოში ბარიერების ამოფხვრა; საგადასახადო პოლიტიკა უნდა განისაზღვროს მეწარმის აქტივობების ამაღლების ინტერესების შესაბამისად.

განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ბიზნესის დაწყებასა და იმ ახალგაზრდების დაკრედიტებას, რომლებსაც სურთ წამოიწყონ საკუთარი ბიზნესი. ამ მიზნით მიზანშწონილია შეიქმნას სპეციალური პროგრამები და ინსტიტუციური ერთეულები, რომლებიც იზრუნებენ ბიზნესის, უნივერსიტეტებისა და სამეცნიერო დაწესებულებების კოორდინიორებული საქმიანობის ჩამოყალიბებაზე, რომლის საბოლოო შედეგი წარმატებული, ინოვაციური ბიზნესის ხელშეწყობა იქნება. ახალგაზრდული ოჯახების განვიტარებისა და მათი ცხოვრების ფინანსურად უზრუნველყოფის მიზნით უნდა განისაზღვროს სპეციალური ღონისძიებები, რომლებიც გაადვილებენ ხელმისაწვდომობას ბინათმშენებლობებზე და ხელს შუწყობს დემოგრაფიული განვიტარებასა და კეთილდღეობისს ზრდას.

3.5. საკუთრების და გარიგების დაცულობასაკუთრების და გარიგების დაცულობა ბიზნესის განვითარების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წინაპირობაა. როცა ინვესტორისთვის მკაფიოა, რომ მის საკუთრებას და გარიგებას ქვეყანაში საფრთხე არ ემუქრება, მისი უმთავრესი საზრუნავი ბიზნესის განვითარება და გაფართოებაა.

დაცულობის თვალსაზსირით საქართველოში მთელი რიგი პრობლემებია. კერძოდ, გადასახადის გადამხდელთა საკუთრების უფლებების დაცვის კუთხით პრობლემურია საგადასახადო სამსახურის მიერ გადასახადის გადამხდელის ქონების ხელყოფა სასამართლო გადაწყვეტილების გარეშე. ერთ-ერთი კლასიკური მაგალითია ინკასო. ინკასოს შემთხვევაში ბანკი გადასახადის გადამხდელს საბანკო ანგარიშიდან აჭრის თანხებს საგადასახდო სამსახურის მიმართვის (ინკასოს) საფუძველზე. იმავე შინაარსის პრობლემაა გადასახადის გადამხდელის სალაროდან ნაღდი ფულის ამოღება. ეს ოპერაცია ხდება საგადასახადო სამსახურის მიერ მოსამართლის ბრძანების გარეშე. მოსამართლის ბრძანება საჭიროა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სალაროდან ნაღდი ფულის ამოღება ხდება ფიზიკური პირის საცხოვრებელ ბინაში.

ორივე განხილული შემთხვევაში ფული არის ქონება, გადასახადის გადამხდელის საკუთრება და იგი დაცულია საქართველოს კონსტიტუციითა და სამოქალაქო კოდექსით. ამ კუთხით

62

საბანკო ანგარიშზე საინკასო დავალების წარდგენა და სალაროდან ნაღდი ფულის ამოღება ანტიკონსტიტუციურ ღონისძიებას წარმოადგენს66.

საკუთრების დაცვის კუთხით პრობლემები არსებობს დაყადაღებული ქონების რეალიზაციის შემთხვევაშიც. როგორც წესი, დაყადაღებული ქონების რეალიზაციის მიზნით საგადასახადო სამსახური ან/და აღსრულების ბიურო მიმართავს სასამართლოს. თუმცა, არის შემთხვევა, როცა სასამართლოსადმი მიმართვის გარეშე საგადასახადო სამსახურს უფლება აქვს მოითხოვოს ქონების პირდაპირ საკუთრებაში გადაცემა. ეს ის შემთხვევაა, როცა აღიარებული საგადასახადო დავალიანების დროს გადასახადის გადამხდელის ქონება საგადასახადო დავალიანების ტოლია ან აღემატება მას. ქონების პირდაპირ საკუთრებაში გადაცემის მოთხოვნა შეიძლება არსებობდეს, თუ საჯარო აუქციონის გამართვის შედეგად ვერ გაიყიდება ქონება. არასამართლიანია გადასახადის გადამხდელის ქონების პირდაპირ სახელმწიფოს საკუთრებაში გადასვლა, რადგანაც აუქციონზე ყოველთვის არის პოტენციური შესაძლებლობა ქონების მაღალ ფასად გაყიდვაზე. მიღებული თანხით კი დაიფარება დავალიანება და შესაძლებელია დამატებით სარგებელი დარჩეს გადასახადის გადამხდელს. ამ კუთხით, ეს დებულება ხელყოფს გადასახადის გადამხდელის უფლებებს. სახელმწიფო, საგადასახადო სამსახურის მეშვეობით, გვევლინება უპირატესი კრედიტორის როლში. ამით ირღვევა სამართლიანობის პრინციპი და ხდება სამოქალაქო ურთიერთობის მონაწილე პირების არათანაბრ პირობებში ჩაყენება67.

საკუთრების უფლების დაცვის პრობლემებს საქართველოში გვიჩვენებს გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსიც. უკანასკნელ ინდექსში (GCR 2011-2012) საქართველო 142 ქვეყანას შორის საკუთრების უფლების დაცვის კუთხით 120-ე ადგილზეა და ჩამორჩება მეზობელ ქვეყნებს (იხ. დიაგრამა 3.5).

დიაგრამა 3.5. საკუთრების უფლების დაცვის მდგომარეობა საქართველოში

წყარო: The Global Competitiveness Report 2011-2012, World Economic Forum (WEF), www.weforum.org

Heritage Foundation-ის 2011 წლის ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის მიხედვით, საქართველო საკუთრების უფლების დაცვით დგას ისეთი ქვეყნების გვერდით (40 ქულა, იხ. დიაგრამა 3.6), როგორიცაა ყაზახეთი, შრი-ლანკა, პაკისტანი, ნეპალი, კამბოჯა და ა.შ.

დიაგრამა 3.6. საკუთრების უფლების დაცვის პრობლემები საქართველოში

66 ბიზნეს-სფეროს მარეგულირებელი კანონმდებლობის და პრაქტიკის კვლევა, კონსტიტუციის 42-ე მუხლი, თბ. 2012.67 ნარმანია დ., ბიზნეს-გარემოს სრულყოფის კონცეფცია, საქართველოს განვითარების კვლევითი ინსტიტუტი, თბ. 2012., გვ. 20.

63

90

აზერბაიჯანი

95

სომხეთი107

ყაზახეთი120

საქართველო

წყარო: Index of Economic Freedom 2011, Heritage Foundation, www.heritage.org

საქართველოში საკუთრების უფლების დაცვის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია შემდეგ რეფორმათა გატარება:

დისკრიმინაციის დაუშვებლობა როგორც კანონმდებლობით, ასევე ადმინისტრაციულ ორგანოთა მიერ სხვადასხვა პროცედურების განხორციელებისას (სახელმწიფოს და მეწარმის თანაბარ პოზიციაში ჩაყენება);

საკუთრების დაცვის მყარი ინსტრუმენტების ფორმირება, რომ გადაისინჯოს სახელმწოფოს სასარგებლოდ ჩუქების შემთხვევები სასამართლოს მიერ და გამკაცრდეს პასუხისმგებლობა (დაწესდეს მაღალი ჯარიმები და გაიზარდოს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის ზომები) სხვისი საკუთრების ხელყოფის შემთხვევებზე;

სასამართლო სისტემის ქმედითობის გაზრდა და ეკონომიკური პროფილის დავების პალატის ფორმირება, რათა ეკონომიკურ დავებზე კვალიფიცირებულმა მოსამართლეებმა განახორციელონ ინვესტორთა და მეწარმეთა დავების განხილვა-გადაწყვეტა.

3.6. გაკოტრების სისტემაგაკოტრება, ეს არის ფინანსური კრახი, რომელიც გამოწვეულია საწარმოს შეუძლებლობით დააკმაყოფილოს კრედიტორების მოთხოვნები და სხვა ვალდებულებები. ამასთან, საწარმოს გაკოტრებულად უნდა გამოცხადდეს სასამართლოს მიერ68. ბიზნეს-გარემოში მომეტებული რისკები კომპანიების გაკოტრებას უწყობს ხელს, თუმცა ეს ბუნებრივი პროცესია. მნიშვნელოვანია, რომ სახელმწიფოს ჰქონდეს გაკოტრების მარტივი პროცედურები, რომ რთულმა პროცედურებმა და მაღალმა ხარჯებმა ინიციატივიანი მეწარმეების მოცდენა არ გამოიწვიოს და დროულად დაკავდნენ ისინი სხვა საქმით (თუნდაც გახსნან სხვა კომპანია და დაიწყონ საქმიანობა).

საქართველოში მწვავედ დგას ასევე ფირმის გაკოტრების და დახურვის პრობლემები, ვინაიდან:

გაკოტრების და ფირმის დახურვის (ლიკვიდაციის) ვადა დაახლოებით 3.3 წელს მოიცავს და ეს საკმაოდ დიდი ვადაა;

გაკოტრებამდე საწარმომ აუცილებლად უნდა გაიაროს საგადასახადო შემოწმების პროცედურები, რაც მოუქნელი კანონმდებლობის პირობებში ყოველთვის ამ საწარმოს დაჯარიმებით მთავრდება;

68 მოხელის სამაგიდო ლექსიკონი, UNDP, შემდგ. ურიდია ს. და სხვ.; თბ., 2004.

64

სასამართლოს სისტემა არის ძალიან არაეფექტიანი

არსებობს კორუფცია

სასამართლო სისტემა განიცდის სახელმწიფო ორგანოების ზეწოლას

საკუთრების კონფისკაცია ადვილად შესაძლებელია

საკუთრების დაცვაზე მინიჭებული 40 ქულის

განმარტება

ოფიციალურად გადასახდელი სახელმწიფო ბაჟი 5,000 ლარს შეადგენს, რასაც ემატება კერძო აუდიტის ან სხვა ზედნადები ხარჯები.

ინფორმაციისათვის, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში გაკოტრების დასრულების პერიოდი საშუალოდ 2.7 წელს მოიცავს, ხოლო ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანზიაციის (OECD) წევრ ქვეყნებში - საშუალოდ 1.7 წელს (იხ. ცხრილი 3.5).

ცხრილი 3.5. გაკოტრების დასრულების პერიოდი

საქართველოაღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები

OECD-ს ქვეყნები

დრო (წლები) 3.3 2.7 1.7

წყარო: Doing Business 2011, WB, IFC, www.doingbusiness.org

საქართველოში გაკოტრების სისტემის ეფექტიანობის გასაზრდელად, მნიშვნელოვანია გატარდეს შემდეგი ღონისძიებები:

კანონმდებლობით მაქსიმალურად შემჭიდროვდეს გაკოტრების პროცედურები და ვადები, მ.შ. სასამართლომ დაჩქარებული წესით განიხილოს გაკოტრების საქმეები;

გაკოტრებულ კომპანიებზე საგადასახადო შემოწმებამ მიიღოს პროფილაქტიკური ხასიათი და არა ფისკალური (რათა დადგინდეს, გადასახადების თავის არიდების მიზნით ხელოვნურად ხომ არ მოხდა საწარმოს გაკოტრება);

გაუქმდეს სახელმწიფო ბაჟი გაკოტრების პროცედურების წარმოებაზე, რათა ისედაც გაკოტრებულ ბიზნესს დამატებით ტვირთად არ დააწვეს მისი გადახდა.

3.7. რეალური სექტორის განვითარება

რეალური სექტორის განვითარება (სოფლის მეურნეობა, მრეწველობა, მშენებლობა) ჯანსაღი ეკონომიკის საფუძველია, ვინაიდან იქნება მწარმოებლური სამუშაო ადგილები და იზრდება ქვეყნის თვითუზრუნველყოფის დონე ამ სექტორის მიერ წარმოებული პროდუქციით, ასევე იზრდება საექსპორტო პოტენციალი. ამიტომაც, ძალიან ბევრი ქვეყანა რეალური სექტორის განვითარებას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს.

რეალური სექტორის მდგომარეობის დასანახად, მნიშვნელოვანია მისი წილის შეფასება მშპ-სთან მიმართებაში. 2008 წლის აგვისტოს რუსული აგრესიის და მსოფლიო ფინანსური კრიზისის შემდეგ, 2010 წლიდან საქართველოში მშპ-ს ნომინალური ზრდა კვლავ გრძელდება. თუმცა, რეალური სექტორის წილი მშპ-ში სტაბილურად მცირდება (იხ. დიაგრამა 3.7). მაგ. თუ 1996 წელს რეალური სექტორის წილი მშპ-ში 50%-მდე იყო, ის თითქმის განახევრდა და 2011 წელს დაახლოებით 27% შეადგინა.

დიაგრამა 3.7. რეალური სექტორის (სოფლის მეურნეობა, მრეწველობა, მშენებლობა) წილი მშპ-ში

65

წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge

ასევე, რეალური სექტორის (სოფლის მეურნეობა, მრეწველობა, მშენებლობა) დინამიკა მიმდინარე ფასებში ბოლო წლებში პრაქტიკულად უცვლელია და მცირედ შემცირებასაც აქვს ადგილი (იხ. დიაგრამა 3.8). 2010 წლის აღნიშნული მაჩვენებელი საომარი და კრიზისული 2008 წლის მაჩვენებლის ტოლია. თუ ამ მაჩვენებლეს დეფლატორით დავაკორექტირებთ, მაშინ მნიშვნელოვან შემცირებასთან გვექნება ადგილი. 2011 წელს წარმოებულ მშპ-ში სოფლის მეურნეობას დაახლოებით 8% ეჭირა (მეთევზეობის ჩათვლით), მრეწველობას 12% (თამბაქოს წარმოების ჩათვლით), ხოლო მშენებლობას - 5,4% (სახელმწიფო სამშენებლო პროექტების ჩათვლით)69.

დიაგრამა 3.8. რეალური სექტორის (სოფლის მეურნეობა, მრეწველობა, მშენებლობა) დინამიკა მიმდინარე ფასებში

წყარო: საქსტატი, www.geostat.ge

69 საქსტატი, მშპ საქმიანობის სახეების მიხედვით, http://www.geostat.ge/?action=page&p_id=118&lang=geo

66

ზემოთ აღნიშნული ორი დიაგრამა მოწმობს იმას, რომ მთლიანი შიდა პროდუქტის სტრუქტურაში ძირითადად არამწარმოებლური სექტორების წილი იზრდება. ფაქტია, რომ სოფლის მეურნეობა, მრეწველობა და მშენებლობა, რომელიც სახელმწიფოს პრიორიტეტებში ვერ ხვდება, ნელ-ნელა ადგილს უთმობს ფინანსურ სექტორს, ტურიზმს და მომსახურების სხვა სახეებს. პარადოქსია ის, რომ სახელმწიფო ინფრასტრუქტურული პროექტების მასშტაბური მშენებლობის მიუხედავად, რეალური სექტორის მაჩვენებლები მნიშვნელოვნად მცირდება. მშპ-ს სტრუქტურაში სულ უფრო მცირდება რეალური სექტორის მონაწილეობა ნიშნავს იმას, რომ მწარმოებლური ეკონომიკიდან ქვეყანა ნელ-ნელა სერვისულ ეკონომიკაზე გადადის. ეს ყველაფერი კი ექსპორტის მოცულობაზე პოვებს ასახვას, რადგანაც ქვეყანაშ ვერ იქმნება საექსპორტო მწარმოებლური პროდუქცია.

3.8. კონკურენცია და მომხმარებელთა ინტერესების დაცვა

3.8.1. კონკურენციის პოლიტიკის არსიკონკურენციის განვითარება ეკონომიკური წინსვლის უმთავრეს პირობად არის აღიარებული და მისი ხელშეწყობა სახელმწიფოს ამოცანაა. აღნიშნული მოიცავს თავისუფალი ვაჭრობის და კონკურენციის შემზღუდავი ქმედებების გამოვლენასა და აღმოფხვრას.

თავისუფალი კონკურენციის მხარდამჭერი კანონმდებლობა და ანტიმონოპოლიური რეგულირება, რიგ ქვეყნებში, განიხილება როგორც სიღარიბესთან ბრძოლის მექანიზმი. ამ მექანიზმის ფარგლებში მოიაზრება ისეთი ინსტრუმენტები, როგორიცაა მეწარმეთა ფენის ზრდის ხელშეწყობა არასაბაზრო გარიგებების და საბაზრო ძალების შეზღუდვის გზით. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ორ შემთხვევაში, როდესაც დასაქმების ნომინალური რაოდენობა თანაბრად იზრდება, მაგრამ ერთი – მონოპოლიებში დაქირავებულთა ხარჯზე, ხოლო მეორე – მცირე მეწარმეთა რიცხოვნობის ზრდით, მეორე შემთხვევაში ეკონომიკის და საზოგადოების სარგებელი განუზომლად დიდია, რადგან თავისუფალი მეწარმე გაცილებით უფრო ინიციატივიანი და ენერგიული ეკონომიკური ერთეულია, ვიდრე დაქირავებული მუშაკი. გარდა ამისა, ეკონომიკის განვითარების მდგრადობის პოზიციიდან, დივერსიფიკაციის კლასიკური უპირატესობების გათვალისწინებით, მცირე და საშუალო მეწარმეების წილის ზრდა დასაქმებულთა საერთო რიცხოვნობაში, რა თქმა უნდა, უფრო მისასალმებელია.

მსოფლიოში ინტეგრაციული პროცესების განვითარებამ, რომელსაც მოჰყვება საწარმოების ტრანსნაციონალური კავშირების გაფართოება და დივერსიფიკაცია, გამოიწვია მათი ზემოქმედების უფრო მკვეთრი რეგლამენტაციის საჭიროება, რამაც განაპირობა კონკურენციის რეგულირების იურიდიული ბაზის შემდგომი გაფართოება. მათ შორის, უშუალოდ წარმოების კონცენტრაციის რეგულირების მიმართულებით.

განვითარებული ქვეყნების კონკურენციის პოლიტიკის მთავარ მიზანს ბაზარზე ქმედითი კონკურენციის დაცვა და ხელშეწყობა წარმოადგენს. კონკურენცია არის მთავარი ელემენტი, რომელიც მიწოდებისა და მოთხოვნის მექანიზმებით საბაზრო ეკონომიკას ქმნის. კონკურენცია არა მხოლოდ მომხმარებელს აძლევს საშუალებას მიიღოს მაღალი ხარისხის პროდუქცია ადეკვატურ ფასად, არამედ, სტიმულს აძლევს მიმწოდებლებს გაზარდონ მწარმოებლურობა და გამოიყენონ ინოვაციური მიდგომები.

ქვეყნების უმეტესობაში იკრძალება საწარმოებს და/ან მათ გაერთიანებებს შორის ყველა ისეთი შეთანხმება ან ქმედება, რომელიც ზღუდავს კონკურენციას ბაზარზე:

67

პირდაპირ ან არაპირდაპირ არასამართლიანი შესყიდვის ან გაყიდვის ფასების ან სხვა არასამართლიანი სავაჭრო პირობების დადგენა;

წარმოების, გასაღების, ტექნიკური განვითარების და ინვესტიციების შეზღუდვა ან კონტროლი;

ბაზრების ან რესურსების ხელოვნური დანაწილება; სხვადასხვა პარტნიორთან ეკვივალენტური ტრანზაქციისას დისკრიმინაციული

პირობების გამოყენება, რომლის შედეგადაც კონკურენცია იზღუდება; ხელშეკრულების დადებასთან დაკავშირებული ისეთი პირობების დადგენა მეორე

მხარისათვის, რომელთა შესრულებაც დამატებით ძალისხმევას მოითხოვს და არც საგნობრივად და არც კომერციული თვალსაზრისით კავშირი არ გააჩნია ამ ხელშეკრულებასთან.

3.8.2. კონკურენციის პოლიტიკა საქართველოში2005 წელს საქართველოს ხელისუფლებამ გააუქმა "ანტიმონოპოლიური" კანონმდებლობა და სახელმწიფო რეგულირების გარეშე დატოვა ისეთი სახის კონკურენციის შემზღუდავი ქმედებები როგორებიცაა:

დომინირებული მდგომარეობის ბოროტად გამოყენება - ბაზრის მსხვილი მოთამაშის მიერ ხელოვნური ფასების და პირობების დადგენა;

კარტელური გარიგებები - ბაზრის მსხვილ მოთამაშეებს შორის ხელოვნურად გაზრდილ ფასსა და არასამართლიან პირობებეზე შეთანხმება;

მსხვილი საწარმოების შერწყმა, რომელიც იწვევს ბაზარზე კონკურენციის მნიშვნელოვნად შეზღუდვას.

აღნიშნული "რეფორმის" შედეგად, ნავთობპროდუქტების, ფარმაცეპტულ და სხვადასხვა ტიპის ბაზრებზე საგანგაშო მდგომარეობა შეიქმნა. რეალურად რამოდენიმე მსხვილი მოთამაშე აწესებს ხელოვნურ ფასებს და არაკონკურენტული ქმედებების გამოყენებით ზღუდავს სხვა კონკურენტების შემოსვლას ბაზარზე. აღნიშნული მოთამაშეები დაკავშირებული არიან ხელისუფლებასთან და ზემოგებით მიღებული თანხები არაგამჭვირვალე გზებით (ბიუჯეტის გვერდის ავლით) მმართველი პარტიის საარჩევნო კამპანიას და ჩინოვნიკების კეთილდღეობის ზრდას ხმარდება.

კარტელური გარიგებების ნათელი მაგალითია საწვავის ფასები და მისი ცვლილების დინამიკა. ყოველგვარი შენიღბვის გარეშე საქართველოში საწვავზე ფასების ცვლილება მსხვილ მოთამაშეებს შორის საათის სიზუსტით ხორციელდება, რაც პარარელიზმს ნიშნავს და განვითარებულ ქვეყნებში დასჯადი ქმედებაა. თუმცა საქართველოში მსხვილი მოთამაშეების მიერ გაბერილ ფასებზე შეთანხმება არ წარმოადგენს კანონდარღვევას. აღნიშნული ხელისუფლებამ 2005 წლიდან დააკანონა.

საწვავის უდიდესი ნაწილი საქართველოში იმპორტირებულია და მისი ფასი მსოფლიო ვაჭრობის შედეგად დაფიქსირებულ ფასზეა დამოკიდებული. მსფოლიო ფასების ზრდა საქართველოში არსებულ ფასებზე მყისიერად აისახება, ხოლო კლება გაცილებით გვიან და გაცილებით ნაკლები პროცენტულობით.

ეკონომიკის თითქმის ყველა სფეროში შეზღუდულია კონკურენცია. შედეგად მნიშვნელოვნად არის გაბერილი ფასები, რაც საბოლოო ჯამში მომხმარებელზე (ძირითადად სოციალურად დაუცველი მოსახლეობა) მნიშვნელოვნად უარყოფითად

68

აისახება. აღნიშნული ნათლად აჩვენებს თუ როგორ ზრუნავს ხელისუფლება მოსახლეობაზე და რას ემსახურება თითქოსდა ლიბერალური რეფორმები.

2010 წელს ხელისუფლებამ ევროპის მხარის მოთხოვნის საფუძველზე დაიწყო კონკურენციის პოლიტიკის ხელოვნურად აღდგენის პროცესი, რომელსაც დროში აჭიანურებს. "ანტიმონოპოლიური" კანონმდებლობის აღდგენა ევროპასთან ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ მოლაპარაკების პროცესში უმთავრესი თემაა.

2011-2012 წლებში ხელისუფლების მიერ შემუშავებულ და დამტკიცებულ იქნა "თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის" ახალი კანონი, რომელიც საკმაოდ მნიშვნელოვან ხარვეზებს შეიცავს. რეალურად ხელისუფლებას არც აწყობს და არც აპირებს კონკურენციის შემზღუდავი ქმედებების გამოვლნას და აღმოფხვრას.

3.8.3. მომხმარებელთა უფლებების დაცვაევროპაში კონკურენციის პოლიტიკის უმთავრეს მიზანს მომხმარებლის კეთილდღეობის ზრდა წარმოადგენს, რაც კონკურენციის განვითარების შედეგად მიიღწევა. საქართველოში კი მომხმარებელის ინტერესი იგნორირებულია და უმთავრეს მიზანს ხელისუფლებასთან დაახლოებული წრის კეთილდღეობის სწრაფი ზრდა წარმოადგენს.

მომხმარებელთა უფლებების დაცვა თანამედროვე ეტაპზე ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საკითხთა როცხვს განეკუთვნება. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ბაზრების განვითარებამ ხელი შეუწყო საქონლისა და მომსახურების ისეთ მრავალფეროვნებას, რომ მომხმარებელი საკუთარი ძალებით უკვე ვეღარ ახერხებს ბაზარზე შესაბამისი ზემოქმედება გაუწიოს მომწოდებლების წარმოებისა და რეალიზაციის კარგად ორგანიზებულ, ძვირადღირებულ სქემებს. შედეგად სახელმწიფოს მხრიდან მომხმარებლის უფლებების სათანადოდ დაცვის გარეშე იგი აპრიორი უთანასწორო მდგომარეობაში ვარდება. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე როგორც ევროკავშირში, ასევე სხვა განვითარებულ ქვეყნებშიც მომხმარებლების უფლებების დაცვას უდიდესი ყურადღება ექცევა რასაც სამწუხაროდ ვერ ვიტყვით საქართველოზე.

რევოლუციის შემდეგ ქვეყანაში ბევრ გაუაზრებელ გადაწყვეტილებასთან ერთად თითქმის გაუქმდა სახელმწიფოს მხრიდან მომხმარებელთა უფლებებზე ზრუნვის მექანიზმები. მმართველი გუნდის მიერ გატარებული პოლიტიკა გულისხმობს, რომ ურთიერთობები მხოლოდ ბაზარმა უნდა დაარეგულიროს და დამატებითი გარანტიები სახელმწიფოს მხრიდან, რომ მომხმარებელს არ მოატყუებენ სრულიად ზედმეტია. მსგავსი მიდგომა, არამარტო რადიკალურად ეწინააღმდეგება თანამედროვე განვითარებული ქვეყნების პრაქტიკას, არამედ შეიცავს საკმაოდ მნიშვნელოვან რისკებს. ამგავრი პოლიტიკის პირობებში ბიზნეს სექტორს თავისუფლად შეუძლია მომხმარებლის შეცდომაში შეყვანა, რამაც შესაძლოა ფატალური შედეგებიც კი გამოიწვიოს.

ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ქვეყანაში მდგრადი ეკონომიკური გარემოს შექმნა, რომელიც დამყარებული იქნება სამართლიან გარემოზე და არა მომხმარებელთა უფლებების ფასად და ხარჯზე ბიზნესის თითქოსდა განვითარებაზე.

საქართველოში უნდა განხორციელდეს თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის ხელშემწყობი პოლიტიკა, რაც აისახებ შემდეგში:

69

შევქმნით რეალურად დამოუკიდებელ და არაკორუმპირებულ კონკურენციის სააგენტოს- დღეს ეს სააგენტო საქართველოს მაშტაბით 9 ადამიანით არის წარმოდგენილი და მისი ბიუჯეტი ყოველწლიურად მცირდება;

შესაბამის სააგენტოს ავღჭურვავთ სათანადო ფუნქციებით - დღეს სააგენტოს მიერ განსახორციელებელ ქმედებებს არა კანონი არამედ მთავრობა განსაზღვრავს და საბოლოო გადაწყვეტილების მიღება სააგენტოს არ შეუძლია;

სააგენტოს მივცემთ ბაზრის მონიტორინგის ფუნქციას, რაც შესაბამისი კვლევების განხორციელებას გულისხმობს - დღეს მოქმედი კანონით სააგენტო მხოლოდ საჩივრებზე და განცხადებებზე უნდა რეაგირებდეს და ისიც მხოლოდ იმ სფეროებში რომელიც მთავრობამ განუსაზღვრა;

მნიშვნელოვნად გავზრდით ვერტიკალური და ჰორიზონტალური გარიგებების კონტროლის არეალს - დღეს მოქმედი კანონით მსგავსი გარიგეგების დიდი ნაწილი რეგულირების სფეროში არ ხვდება, რაც ევროპის მოდელთან შეუსაბამოა;

აღვადგენთ სახელმწიფოს მიერ კონკურენციის შემზღუდავი ქმედებების კონტროლს - დღეს მოქმედი კანონმდებლობით პრეზიდენტის, საქართველოს მთავრობის და თბილისის ბიუჯეტის სარეზერვო ფონდების მართვის დროს არ ხდება სახელმწიფო შესყიდვების და კონკურენციის კანონმდებლობის მოთხოვნების გათვალისწინება. აღნიშნული ფონდების მოცულობა 100 მილიონ ლარზე მეტია;

მივიღებთ შესაბამის საკანონმდებლო ცვლილებებს რის შედეგადაც საქართველოში მომხმარებლების უფლებების დაცვა საკანონმდებლო და პრაქტიკულ დონეზე იქნება გარანტირებული;

ვუზრუნველყოფთ ევროკავშირში აპრობირებული ხერხებისა და ინსტრუმენტების დანერგავს ქვეყანაში, რათა სახელმწიფო უბრალო მომხმარებლების ინტერესების სადარაჯოზე იდგეს.

შედეგად: მოსახლეობა დაინახავს საწვავის, ფარმაცეპტული პროდუქციის და სხვა საქონლის

ფასების კლებას, რაც ჯანსაღი კონკრენციის შედეგად მიიღწევა; მცირე და საშუალო ბიზნესის წარმომადგენლებს დღეს მათთვის ხელოვნურად

დახურულ სფეროებში ოპერირების შესაძლებლობა მიეცემათ, რაც დადებითად აისახება როგორც ბიზნეს-აქტივობაზე, ასევე მოსახლეობის დასაქმების მაჩვენებელზე;

ბიუჯეტი გადასახადის სახით მიიღებს იმ დამალულ თანხებს, რომელსაც ბიზნესი პირდაპირ ხელისუფლების წარმომადგენლებს უხდიდა;

პროდუქტებისა და მომსახურების შეძენა სიცოცხლისათვის საშიში არ იქნება; მნიშვნელოვნად შემცირდება მომხმარებელთა უფლებების დარღვევის ფაქტები.

70

4. მაკროეკონომიკური პოლიტიკა

4.1. უცხოური ინვესტიციები და საგადასახდელო ბალანსი

“ვარდების რევოლუციის“ შემდგომი პერიოდისათვის დამახასიათებელი გახდა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ნაკადების შემოდინება საქართველოს ეკონომიკაში. უცხოური ინვესტიციების ზრდა 2004-2011 წლებში მშპ-ს რეალურ ზრდას საშუალოდ თითქმის 4-ჯერაც აჭარბებდა. თუ 2004 წელს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები შეადგენდა 37 დოლარს მოსახლეობის ერთ სულზე, შემდგომ წლებში იგი მნიშვნელოვნად გაიზარდა და კულმინაციას მიაღწია 2007 წელს (360 დოლარი მოსახლეობის ერთ სულზე). თუმცა შემდგომ იგი შემცირდა მნიშვნელოვნად და 2010-2011 წლებში საშუალოდ შეადგინა 190-200 დოლარი მოსახლეობის ერთ სულზე.

უცხოური ივესტიციების ზრდას სავარაუდოდ, დადებითი ზემოქმედება უნდა მოეხდინა ხალხის სოციალურ ცხოვრებაზე. თუმცა იგი ვერ გახდა დასაქმების სფეროს აღმავლობის მიზეზი. ამ პერიოდში კიდევ უფრო შემცირდა დასაქმებისა და შრომაში მონაწილეობის დონე. ოფიციალურ სტატისტიკური მონაცემებით, 2005 წელს უმუშევრობამ შეადგინა 13.8 პროცენტი, შემდგომ ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო გაუარესდა და 2009 წელს მიაღწია 16.9 პროცენტს, ხოლო 2011 წელს კი -15.1 პროცენტს.

დიაგრამა 4.1. უმუშევრობის დონისა და ინვესტიციების ზრდის ტემპების თანაფარდობა

2005 2006 2007 2008 2009 2010 20110

50

100

150

200

250

300

, %უმუშევრობის დონე ინვესტიციების ზრდის ტემპი

წყარო: სტატისტიკის ეროვნული სამსახური.

ინვესტიციების უმუშევრობაზე არაეფექტური ზემოქმედების ტენდენცია ფაქტობრივად დღევანდელი ხელისუფლების მოღვაწეობის მთელ პერიოდს თან სდევს. ამ პერიოდში მკვეთრად შემცირდა დაქირავებით დასაქმებულთა დონე. შედარებისათვს, 1998 წელს დაქირავებით დასაქმებულები შეადგენდნენ აქტიური სამუშაო ძალის 36.7 პროცენტს, ხოლო 2003 წელს -30.1 პროცენტს. შემდგომ 2004-2006 წლებში მან შეადგინა 29 პროცენტი, 2010-2011 წლებში კი ეს მაჩვენებელი 1998 წლის დონეს 4-5 პროცენტით ჩამორჩება. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით კი საქართველოში უმუშევრობის დონე გაცილებით უფრო მაღალია ვიდრე სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში და აღემატება მათ 2-3 ჯერ

71

(სომხეთის გარდა).70 ამდენად უმუშევრობის ზრდისა და დაქირვებით დასაქმებულთა შემცირების ფონზე ინვესტიციების პერიოდული ზრდამ ზეგავლენა ვერ მოახდინა შრომის ბაზრის და შესაბამისად ხალხის კეთილდეობის გაუმჯობესებაზე, რის შედეგადაც შრომითი მიგრაცია, რომლის ერთ ერთი მიზეზთაგანი უმუშევრობაა, კვლავ დრამატული მოვლენად დარჩა საქართველოს მოსახლეობისათვის.

უცხოური ინვესტიციები ვერ გახდა სოციალური ცხოვრების გაუმჯობესების პირობა და ვერ უზრუნველყო დასაქმების მაჩვენებლების გაუმჯობესება. კაპიტალი, რომელიც საქართველოში უცხოეთიდან შემოვიდა არ ემსახურებოდა ეკონომიკისა და სოციალური განვითარების მიზნებს. მას არ მოჰყოლია ტექნოლოგიების შემოდინება და სამუშაო ადგილების გაზრდა და, შესაბამისად შრომის მწარმოებლურობის რადიკალურ ზრდა. იგი არ იყო ორიენტიებული ინოვაციებსა და ეკონომიკის გრძელვადიან განვითარებაზე და მას ძირითადად სპეკულაციური ხასიათი ჰქონდა.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ინვესტიციების ზრდა 2010-2011 წლებში ნაწილობრივ განხორციელდა რეინვესტირების გზით, რომელთა წილმაც პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებში შეადგინა დაახლოებით ერთი მესამედი და უფრო მეტი, (2010 წელს - 28.1 პროცენტი, ხოლო 2011 წელს კი - 38.5 პროცენტი), მაშინ როდესაც ეს მაჩვენებელი 2006-2007 წლებში მხოლოდ 2-5 პროცენტი იყო. ამ ფაქტორის გათვალისწინებთ ინვესტიციების შეფარდებითი შემცირების ტენდენცია კვლავ გაგრძელდა გლობალური კრიზისი შემდგომ პერიოდშიც. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ვეღარ ასრულებენ ქვეყნის მთავარი მამოძრავებელი ძალის როლს, რის შედეგადაც ეჭვის ქვეშ დააყენა მთელი რიგი გახმაურებული მსხვილი პროექტების განხორციელება, მათ შორის ფოთის ინდუსტრიული ზონის შექმნა, რომელსაც ათიათასობით ადამიანი უნდა დაესაქმებინა და ხელი შეწყო ამ რეგიონის განვითარებისათვის.

საქართველოს ხელსაყრელი გეორაფიული გარემოსი და მიმზიდველი პირობებისა, როგორც ჩანს საქართველოში არ შემოდის ის სერიოზული ინვესტორები, რომლებიც დაინტერესებულნი იქნებიან ეკონომიკით. იგი კვლავ დარჩა მაღალრისკიან ქვეყნად, სადაც საკუთრების უფლებების დარღვევა, პოლიტიკური მენეჯმენტის გაუთვალისწინებელი ქცევები და გამწვავებული გეოპოლიტიკური ურთიერთობები აიძულებს მათ თავი შეიკავონ ან გაყინონ დაბანდებული კაპიტალი და ელოდონ ხელსაყრელ დროს, რათა ისინი გახადონ მწარმოებლური. ამის შედეგად 2007 წლის შემდგომ პერიოდში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემცირება სულ უფრო ნათელი გახდა.

ამ ვითარების პარალელურად, საქართველოს მიმდინარე ანგარიშის ბალანსი, რომელიც საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობების მდგომარეობას ასახავს, კატასტროფულად უარყოფითია. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ საქართველოს ეროვნული წარმოება არაკონკურენტუნარიანი დარჩა.

2002-2007 წლებში მკვეთრად გაიზარდა საგარეო სავაჭრო ბრუნვა, მაგრამ იმპორტი გაცილებით სწრაფად იზრდებოდა ვიდრე ექსპორტი. შესაბამისად მცირდებოდა იმპორტის ექსპორტით გადაფარვის კოეფიციენტი და თუ 2002 წელს იგი შეადგენდა 46.5 პროცენტს, 2007 წელს იგი შემცირდა 27.0 პროცენტამდე და სავაჭრო ბალანსის დეფიციტი კი გაიზარდა 6-ჯერ, ხოლო მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი კი -2-ჯერ და უფრო მეტად. 2007 წელს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტმა მიაღწია მშპ-ს 19.0 პროცენტს. მართალია 2010-2011

70 IMF, World Economic Outlook Database http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/index.aspx

72

წლებში მდგომარეობა უმნიშვნელოდ გაუმჯობესდა, მაგრამ რეალურად ადგილობრივი წარმოების საექპორტო შესაძლებლობები კვლავ დარჩა ეკონომიკის განვითარების სუსტ მხარედ.

საქართველოს აქვს უარყოფითი სავაჭრო ბალანსი თითქმის ყველა ძირითად პარტნიორთან. იმპორტი თითქმის 4-ჯერ აღემატება ექსპორტს. ანუ 4-ჯერ მეტი კაპიტალი გაედინება საქართველოდან, ვიდრე ქართულ საექსპორტო წარმოებას შემოაქვს საზღვარგარეთიდან. ის ძირითადი პროდუქცია კი, რომელიც საზღვარგარეთ გადის, არ არის საქართველოში წარმოებული. ექსპორტის თითქმის ერთი მეოთხედი მოდის უცხოეთში წარმოებული იმპორტირებული პროდუქციის - ავტომობილების რეექსპორტზე. საქართველო არ არის არც რკინის მომპოვებელი ქვეყანა, მაგრამ შავი ლითონის ექსპორტს საექსპორტო პროდუქციაში მეორე ადგილ უკავია.

ამ მდგომარეობას კიდევ უფრო ამწვავებს უთანასწორო სავაჭრო ურთიერთობები: პარტნიორი ქვეყნები მიმართავენ პროტექციონისტულ პოლიტიკას და ახდენდნენ თავიანთი საექსპორტო პროდუქციის სუბსიდირებას, (მაგალითად, თურქეთი უზრუნველყოფს სუბსიდიებით ადგილობრივი მარცვლეულის წარმოებას), რის შედეგადაც. მნიშვნელოვნად მცირდებოდა საქართველოს მეწარმეების კონკურენტუნარიანობა (საქართველოს ხორბლით თვითუზრუნველყოფის კოეფიციენტი 6 პროცენტია, კრიტიკულია კვების უსაფრთხოების თვალსაზრისით). მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში დაიწყო სავაჭრო ბარიერების გაუქმება და მიღწეული იქნა რეგიონალური და თავისუფალი სავაჭრო ხელშეკრულებები, ხელისუფლების პერიოდში ექსპორტის ზრდის მაჩვენებელი დარჩა უცვლელი, ხოლო იმპორტის მოცულობა და საშუალო სავაჭრო ბრუნვა კი გაიზარდა, რის შედეგადაც სავაჭრო ბალანსის დეფიციტის ზრდა კიდევ უფრო მეტად დაჩქარდა.

მთლიანად 2006-2010 წლებში სავაჭრო დეფიციტი გაიზარდა 1.4-ჯერ, ხოლო მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი კი - 3.5-ჯერ.

მიმდინარე ანგაროშის დეფიციტი დაფარვა ხორციელდებოდა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებით, საზღვარგარეთიდან ტრანსფერტებით და საგარეო ვალის ზრდით. 2007 წლის შემდგომ პერიოდში პირდაპირი უცხოური ინგესტიციების ნაკადები მკვეთრად შემცირდა, ხოლო მსოფლიო ფინანსური კრიზისის შემდგომ პერიოდში კი მნიშვნელოვნად გაიზარდა უცხოეთში ჩვენი თანამემამულეების მიერ გადმორიცხული თანხები საქართველოში დარჩენილ ოჯახების სარჩენად. ამჟამად მან 1.2 მლრდ აშშ დოლარს გადააჭარბა, რაც რეალური მშპ-ს 15.6 პროცენტს შეადგენს, მაშინ როდესაც ეს მაჩვენებელი 2003 წელს 5 პროცენსტ არ რემატებოდა. მოუხედავად უცხოეთში წასული ჩვენი თანამემამულეების შრომისა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მათ მიერ გადმორიცხული თანხები ვერ შველის საქართველოს იმისათვის, რომ დააბალანსოს ეკონომიკური ჩავარდნა. ამიტომ ხელისუფლებამ გაზარდა საგრეო ვალი და 2011 წლის ბოლოს მთლიანად საგარეო ვალის მოცულობამ (11,1 მლრდ. დოლარი) მშპ-ს 78.4 პროცენტს მიაღწია (აქედან ერთ მესამედზე მეტი სახელმწიფოს ვალია) და მისმა სიდიდემ საქონლისა და მომსახურების ექსპორტთან მიმართებაში კრიტიკულ წერტილს მიაღწია (515 პროცენტი), ხოლო ქვეყანის სავალუტო რეზერვებით ამ ვალის მომსახურების დონე კი მნიშვნელოვნად დაბალია მსოფლიოს საშუალო მაჩვენებელზე და მხოლოდ 25 პროცენტს შეადგენს, რაც ქვეყნისათვის ვალის მძიმე ტვირთს გამოხატავს. ყოველივე ეს არასახარბიელო მიმდინარე ანგარიშის ბალანსზე მეტყველებს. საქართველო ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებს შორის ერთ-ერთი ბოლო ადგილზეა მიმდინარე ანგარიშის ბალანსის მთლიან შიდა პროდუქტთან მიმართებაში.

73

დიაგრამა 4.2. მიმდინარე ანგარიშისა და მშპ-ს თანაფარდობა (2011 წელი)

აზერ

ბაიჯ

ანი

ყაზა

ხეთი

უზბე

კეთი

რუსეთ

ი

თურქმ

ენეთ

ი

ტაჯი

კეთი

ყირგი

ზეთი

უკრაი

ნა

მოლ

დოვა

ბელ

არუს

ი

სომხ

ეთი

საქა

რთვე

ლო

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

წყარო: IMF, World Economic Outlook Database.

ცხრილი 4.1. მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი მშპ-სთან მიმართებაში

ქვეყანა 2011 წ.აზერბაიჯანი 26.311ყაზახეთი 7.632უზბეკეთი 5.78რუსეთი 5.466თურქმენეთი 1.809ტაჯიკეთი -2.344ყირგიზეთი -3.084უკრაინა -5.626მოლდოვა -10.614ბელარუსი -10.408სომხეთი -12.321საქართველო -12.658

წყარო: IMF, World Economic Outlook Database.

ყოველივე აქედან გამოდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში ეკონომიკა პერიოდულად მკვეთრად იზრდებოდა, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემცირებით ქვეყანამ დაკარგა ზრდის ძირითადი წყარო, რაც საინვენსტიციო გარემოს გაუარესებაზე მეტყველებს, ხოლო ადგიოლობრივი წარმოების დაბალმა კონკურენტუნარიანობა კი ვერ უზრუნველყო საგადასახდელო ბალანსის დეფიციტის შემცირება. საზღვარგარეთიდან წასული მოქალაქეების მიერ საქართველოში გადმორიცხული ტრანსფერები კვლავ ეკონომიკის ბალანსის მნიშვნელოვანი წყარო დარჩა, ხოლო გაზრდილი უარყოფითი დეფიციტის დასაფარავად კი ქვეყნის საგარეო ვალები მკვეთრად გაიზარდა.

74

შესაბამისად 9 წლის განმავლობაში ქვეყნის საგარეო კონკურენტუნარიანობა არ გაუმჯობესებულა და ეკონომიკა ფინანსური ინექციების წყალობით ინარჩუნებს სიცოცხლიუნარიანობას. მისი მდგრადობა სულ უფრო და უფრო მყიფე ხდება.

საქართველოს ეკონომიკური სიძლიერე დამოკიდებულია მის კონკურენტუნარიანობაზე, რესურსების ხელმისაწვდომობასა და მართვის ეფექტიანობაზე, რომლებიც საბოლოო ჯამში განსაზღვრავს მისი ზრდის ტემპებს. არც ერთი ინვესტიცია ვერ გახდება ქმედითი, არ წარადგება საქართველოს ეკონომიკას და ჩვენს თანამემამულეებს კვლავ მოუწევს საზღვარგარეთ თავიანთი ახლობლების შრომითი მიგრაციის იმედად ყოფნა, თუ რეალურად არ გაუმჯობესდება საინვესტიციო გარემო. ინვესტორებს სჭირდებათ ხელისუფლების ინტერვენციებისაგან თავისუფალი და დაბალანსებული პოლიტიკური გარემო საკუთრების უფლების მყარი გარანტიებით; მეწარმეები თავისუფალი უნდა იყვნენ „ვალდებულებისაგან“ ხელისუფლების მიმართ დააფინანსონ ხელისუფლების სხვადასხვა ღონისძიებები და გაწიონ ხელისუფლების მიერ ინსპირირებული „ქველმოქმედება“ თუ ეს მათ ინტერესებში არ შედის; ხელი უნდა შეეწყოს და გაუმჯობესდეს ქართული საექსპორტო დარგების საქმიანობა; აქტიურ ფაზაში უნდა გადავიდეს ევროკავშირთან „თავისუფალი სავაჭრო ხელშეკრულების“ გაფორმება. ამ მიზნით აუცუილებელი ხდება ცვლილებების გატარება შრომის კოდექსში საერთაშორისო მოთხოვნების შესაბამისად, ანტიმონოპოლიური კანომდებლობის შემოღება და კარტელური გარიგებების აღმოფხვრა, საერთაშორისო სტანდარტიზაციისა და სერტიფიცირების მექანიზმების დანერგვა და სასურსათო უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, რომელიც ამ ხელშეკრულების აუცილებელ პირობას წარმოადგენს; აუცილებელია დივერსიფიცირებულ ექსპორტზე ორიენტირებული ეკონომიკის ზრდა, საგარეო ინტერვენციებისაგან ადგილობრივი ბაზრის დაცვა ანტიდემპინგური ღონისძიებების გატარებით მსოფლიოს სავაჭრო ორგანიზაციის წესდების შესაბამისად; ადგილობრივი საწარმოების კონკურენტუნარიანობაზე ზრუნვა და საგარეო სავაჭრო ბალანსის სტრუქტურის გაუმჯობესება, რის შედეგადაც შეიქმნება სამუშაო ადგილები, გაუმჯობესდება დასაქმების პირობები და შეიქმნება კეთილდრეობა

4.2. გაცვლითი კურსი და ინფლაცია

ვალუტის სტაბილურობა ქვეყნის ეკონომიკური მდგრადობის, საგარეო ვაჭრობის განვითარებისა და ინვესტირების აუცილებელი პირობაა. გაცვლითი კურსი კი მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ფასების დონეს იმპორტსა და ექსპორტზე. საქართველო იმპორტზე დამოკიდებული ქვეყანაა და საგარეო ვაჭრობის განვითარება მხოლოდ იმ შეთხვევაში იქნება შესაძლებელი, თუ სავალუტი კურსის რყევას არ ექნება სტიქიური და სპეკულაციური ხასიათი.

ცნობილია, რომ ეროვნული ვალუტის გაძლიერება ხელს უშლის ექსპორტის ზრდას, და პირიქით, მისი შესუსტება სტიმულს აძლევს ადგილობრივ წარმოებას, ექსპორტის განვითარებას. თუმცა ვალუტის კურსის ხელოვნურად დაჭერის დროს ეკონომიკა თავისუფლად ვერ ვითარდება მოთხოვნისა და მიწოდების გავლენით.

საქართველოში სავალუტო რყევას ყოველთვის დრამატული ხასიათი ჰქონდა და იგი არ იყო დაკავშირებული ეროვნული ეკონომიკის განვითარების ხანგრძლივ სტრატეგიულ მიზნებთან, რაც ძირითადად გამოიხატებოდა იმაში, რომ უცხოური კაპიტალის შემოდინებისა და მისი დეფიციტის პერიოდში მონეტარული ხელისუფლება ცალმხრივი ან ორმხრივი ინტერვენციებით

75

ცდილობდა ვალუტის ფართო რყევების შემცირებას და ღია ბაზრის ოპერაციები მხოლოდ ხანმოკლე შედეგებზე იყო გათვლილი. ეროვნული ვალუტის ღირებულების ცვლილებები ნახტომისებურად ხორციელდებოდა, რაც აზარალებდა მეწამეების რეალურ შემოსავლებს და იგი ვერ ვერ ასრულებდა ქმედით როლს მზარდი საგადასახდელო ბალანსის დეფიციტის შემცირებაში. საქართველოს მოქალაქეები კი საკუთარი ნება-სურვილის მიუხედავად იძულებულნი იყვნენ უარი ეთქვათ საკუთარი შემოსავლების ნაწილზე.

მონეტარული ხელისუფლება ყოველთვის იდგა ალტერნატივის წინაშე: ეზრუნა ან ინფლაციის შემცირებაზე და მოეხდინა ეროვნული ვალუტის რევალვაცია და გამყარება, ან კიდევ ინფლაციის დათმობის ხარჯზე უზრუნველყო მეწარმეობის სტიმულირება და მათი საინვესტიციო კაპიტალის სიმტკიცე. ხანგრძლივმოქმედი მონეტარული პოლიტიკის ორიენტირების უქონლობის შედეგად ეს პროცესი არასისტემურ ხასიათს ღებულობდა.

ბოლო წლებში მონეტარული ხელისუფლებამ დაიწყო კონტროლირებადი გაცვლითი კურსის პოლიტიკის განხორციელება, როს შედეგადაც ეროვნული ვალუტის კურსი შედარებით სტაბილური გახდა, მას ღრმა რყევები არ ახასიათებს, მონეტარული ხელისუფლების ინტერვენციების სავალუტო ბაზარზე შემცირდა, თუმცა ასეთი მოჩვენებითი მონეტარული სტაბილურობა აიძულებს მომხმარებელს უფრო მეტი იმპორტირებული პროდუქტი შეიძინიოს ადგილობრივის ნაცვლად და შესაბამისად შემოსავლების ნაწილდება იმპიორტიორების სასარგებლოდ და ადგილობრივი მწარმოებლების საზიანოდ, რაც ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობაზეც აისახა.

მონეტარული სტაბილურობის საფრთხეს ქმნის ინფლაცია, რომელიც, მიუხედავად იმისა, რომ მონეტარული ხელისუფლება მას თავისი საქმიანობის მიზნობრივ მაჩვენებლად აცხადებს, მაღალი რყევებით გამოირჩევა და ფაქტობრივად ფულადი აგრეგატების მოკლევადიან შედეგებზე ორიენტაციის შედეგად პერიოდულად ორნიშნა ციფრს აღწევს.

საქართველოსათვის დამახასიათებელი გახდა არაპროგნოზირებადი ინფლაცია, რომელიც, როგორც საგარო შოკების და ძირითადად ენერგეტიკულ რესურსებზე ფასების რყევით, ასევე მისი რეგულირებისათვის აუცილებელი მონეტარული მექანიზმების ნაკლებობით არის განპირობებული.

ოფიციალური სტატისტიკური მონაცემებით, ბოლო 7 წლის განმავლობაში წლიური ინფლაციის ყველაზე მაღალი დონე დაფიქსირდა 2011 წლის მაისში -14.3 პროცენტი, 2008 წლის აგვისტოში – 12.8 პროცენტი, 2006 წლის ივლისში – 14.5 პროცენტი. საშუალო წლიურმა ინფლაციამ 2007 და 2010 წლებში ორნიშნა რიცხვს გადააჭარბა და შეადგინა შესაბამისად 11 და 11.2 პროცენტი. 2006-2011 წლებში მისი საშუალო წლიური მაჩვენებელი საშუალოდ 7-8 პროცენტს შეადგენდა. მხოლოდ 2009 წელს ენერგეტიკულ რესურსებზე ფასების მკვეთრი დაცემისა და რეცესიის შედეგად ოფიციალურმა წლიურმა ინფლაციამ შეადგინა 3.0 პროცენტი და 2011 წელს კი - 2 პროცენტი, რაც ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი იყო “ვარდების რევოლუციის” შემდეგ, თუმცა ამავე წლის პირველ ნახევარში ფასების საშუალო წლიური ინდექსი 13 პროცენტს შეადგენდა, რაც ინფლაციის წინააღმდეგ მონეტარული პოლიტიკის ფრაგმენტული გამოყენების შედეგი იყო.

ცენტრალური ბანკის მიერ ფულის მიწოდების ბერკეტებით ფასების რეგულირება აქტიურდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ინფლაცია ორნიშნა მიჯნულს გადააჭარბებს ხოლმე. იმავდროულად, მონეტარული ინსტრუმენტების გამოყენება ხდება სავალუტო კურსის რყევებისა და საპროცენტო განაკვეთების რეგულირების მიზნით, ყოველივე ეს კი მონეტარული

76

პოლიტიკის აქტიურობას ციკლურ ხასიათს ანიჭებს და განსხვავებულ პერიოდებში მისი საქმიანობა განსხვავებული მიზნების განხორციელებისაკენ წარიმართება.

ინფლაცია მოსახლეობას სერიოზულ ტვირთად აწევს. ეს პროცესი, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ეგზოგენურ ფაქტორებს, არის მონეტარული მიზნების აღმასრულებელი ხელისუფლების საბიუჯეტი ქცევებთან დაუბალანსებლობის შედეგი. ხელისუფლების ყოველწლიური ხარჯები ინფლაციური ბუნების იყო, რაზედაც მიუთითებს თუნდაც ის ფაქტი, რომ 2003-2010 წლებში სახელმწიფო მართვაში ხელფასების ზრდის საშუალო წლიური ტემპი თუ შეადგენდა 35 პროცენტს, კერძო სექტორს იგი მხოლოდ 23 პროცენტით იზრდებოდა, ხოლო ამავე პერიოდში კი რეალურ მშპ-ს საშუალო წლიურმა ზრდამ 6.1 პროცენტი შეადგინა. ხელფასების უპირატესი ზრდით შემოსავლებთან შედარებით ეკონომიკა მოხმარებაზე ორიენტირებული გახდა და მისი გამომწვევი თანამდე უარყოფითი შედეგების განეიტრალებას კი მონეტარულ ხელისუფლება ანეიტრალებს, თუმცა რეალურად ეს წარუმატებლად ხორციელდებოდა, რომლის შედეგიც ფასების ზრდაა, რაც საბოლოო ანგარიშში რეალურად აუფასურებდა ეროვნულ ვალუტას და აღარიბებდა საქართველოს მოსახლეობას.71

დიაგრამა 4.3. ინფლაცია და გაცვლითი კურსი

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

-30.0

-20.0

-10.0

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

samomxmareblo fasebis indeqsebiwina wlis Sesabamisi TvesTan

realuri gacvliTi kursi (lari/aSS dol) wina wlis Sesabamis TvesTan

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი.

აუცილებელი ხდება მონეტარული ხელისუფლების საიმედობისა და ქმედითუნარიანობის გაძლიერება ხანგრძლივი მიზნობრივი ორიენტაციების შემოღებითა და ეროვნული ბანკის საქმიანობის დამოუკიდებლობის გაძლიერებით. მონეტარული პოლიტიკა მიზნობრივ ინფლაციაზე უნდა გახდეს ორიენტირებული და ფულის მასის მიწოდება დაქვემდებაროს იმ მონეტარულ მაჩვენებლებს, რომლებიც ხანგრძლივი პერიოდით იქნება განსაზღვრული.

71 ხელისუფლებამ 2012 წლიდან შეცვალა ინფლაციის გამოსათვლელი ფორმულა და სამომხმარებლო კალათაში სასურსათო პროდუქციის წილი, რომლიც ფასები მაღალი ზრდით გამოირჩევა, 40 პროცენტიდან 30 პროცენტამდე შეამცირა (მოსახლეობის მოხმარების სტრუქტურაში სურსათის წილი თითქმის ორი მესამედია), რის შედეგადაც ფასების ზრდის რეალური სურათი ხელოვნურად შერბილდა.

77

ფულის ემისია ინფლაციის შემცირების მიზანს უნდა ექვემდებარებოდეს და ფულის მასის ზრდა შესაბამისობაში უნდა მოვიდეს ეკონომიკურ ზრდის ტემპთან; ეროვნული ვალუტის ღირებულება მთლიანად ეკონომიკის, სავალუტო ბაზრის კონიუნქტურისა და საგარო სექტორში ჩამოყალიბებული ტენდენციების გაუმჯობესების შედეგად უნდა გახდეს სტაბილური, მასზე ნდობა გაიზრდება და შემცირდება დოლარიზაციის კოეფიციენტი. რეალური გაცვლითი კურსის დინამიკის ძირითადი ორიენტაცია მოსახლეობის ცხოვრების დონისა და ქვეყნის ეკონომიკის კონკურენტუნარიანობის ზრდა გახდება. ინფლაციის შემცირების მიზანს უნდა დაექვემდებაროს სახელმწიფოს ბიუჯეტის ხარჯვა.

4.3. ფისკალური პოლიტიკა4.3.1. ფისკალური პოლიტიკის პრინციპები და ამოცანებისაჯარო ფინანსების ეფექტურად მართვის უმთავრეს პირობას სწორად ჩამოყალიბებული პრინციპები და ამოცანები წარმოადგენს.

ჩვენი ქვეყნის ფისკალური პოლიტიკის პრინციპები და ამოცანები უნდა იყოს:

სამართლიანობის უზრუნველყოფა - მთავრობის მიერ გაწეული ხარჯები უნდა ემყარებოდეს სოციალური სამართლიანობას. ხელისუფლების მიერ აღებული საგარეო და საშინაო ვალდებულებების მომსახურება სამართლიანად უნდა ნაწილდებოდეს თაობებს შორის – ფისკალური პოლიტიკა სამართლიანი უნდა იყოს არსებული და მომავალი თაობებისთვის;

მთავრობის ხარჯების დაფინანსების ოპტიმალური მოდელის შემუშავება - ხარჯების დაფინანსება საგადასახადო ტვირთის მნიშვნელოვანი ზრდისა და ვალის მნიშვნელოვანი დამძიმების გარეშე;

მონეტარული პოლიტიკის მიზნების ხელშეწყობა - ინფლაციის სტაბილური დონის შენარჩუნება ეკონომიკური ციკლების მიხედვით ერთიანი მოთხოვნის რეგულირებითა და სტაბილური ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფით;

ბენეფიციარობის პრინციპი - ისინი, ვინც სარგებლობენ სახელმწიფოს მიერ შეთავაზებული სერვისებით, როგორებიცაა, მაგალითად, განათლება, ჯანდაცვა და ტრანსპორტი, ასევე შეძლებისდაგვარად უნდა აფინანსებდნენ შესაბამის ხარჯებს;

ანტიციკლური პოლიტიკის გატარების ქმედითი მექანიზმის უზრუნველყოფა - ეკონომიკის ციკლურობით გამოწვეული რყევების ნეგატიური გავლენის შესუსტება საგადასახადო ტვირთის მნიშვნელოვანი ზრდისა და ვალის მნიშვნელოვანი დამძიმების გარეშე.

ეფექტური ფისკალური პოლიტიკის განხორციელების პროცესში აუცილებელია გათვალისწინებულ იქნას შემდეგი ხელისშემშლელი ფაქტორები (წინააღმდეგობები):

სტაბილური ეკონომიკური ზრდა ინფლაციის დაბალი დონის შენარჩუნების პირობებში - აღნიშნული ამოცანის მიღწევა გართულებულია შემდეგი ურთიერთსაწინააღმდეგო გავლენის გამო: ეკონომიკის სწრაფი ზრდის შემთხვევაში მოთხოვნა სავარაუდოდ გადააჭარბებს მიწოდებას, რაც თავისმხრივ გამოიწვევს ფასების ზრდას. ასევე პირიქით - ინფლაციის დაბალ დონეზე შენარჩუნების ღონისძიებები, მაგალითად, მაღალი საპროცენტო განაკვეთები ზღუდავს ეკონომიკურ ზრდას მოსახლეობის მიერ გაწეული ხარჯების შემცირების გამო;

78

სტაბილური ეკონომიკური ზრდა საგადამხდელო ბალანსის გაუარესების გარეშე - ამოცანის მიღწევა შეიცავს საგადამხდელო ბალანსის გაუარესების რისკს ვინაიდან ეკონომიკური ზრდა იწვევს მოსახლეობის მიერ თანხების ხარჯვის ზრდას და შესაბამისად მოსახლეობა უფრო მეტად ყიდულობს საქონელს უცხოეთიდან, რაც თავისმხრივ აუარესებს ექსპორტ/იმპორტის თანაფარდობას;

უმუშევრობის დაბალი დონე ინფლაციის დაბალი დონის შენარჩუნების პირობებში - უმუშევრობასა და ინფლაციას შორის არსებული ურთიერთსაწინააღმდეგო დამოკიდებულება ეკონომიკაში დიდი ხანია ცნობილია. მთავრობის მცდელობები დაძლიოს უმუშევრობა საპროცენტო განაკვეთების შემცირებისა და ხარჯების ზრდის მეშვეობით ხელს უწყობს ფასების ზრდას ანუ ინფლაციას. მეორესმხრივ მთავრობის მიერ ინფლაციის კონტროლი ხელს უწყობს უმუშევრობის ზრდას.

ვარდების რევოლუციის შემდეგ მნიშვნელოვნად გაიზარდა ნაერთი ბიუჯეტის მოცულობა, თუმცა შემოსავლების ზრდამ სოციალური მაჩვენებლების საგრძნობი გაუმჯობესება არ გამოიწვია. 2009-2011 წლებში სახელმწიფო ბიუჯეტის გადასახდელების მოცულობა შეადგენდა 21 მილიარდ ლარს და ამ პერიოდში უმუშევრობა უმნიშვნელოდ შემცირდა (1 პროცენტის ფარგლებში). ეს ნიშნავს სახელმწიფო პროგრამების მინიმალურ შედეგს და არაეფექტურ ფისკალურ პოლიტიკას. განსაკუთრებით საყურადღებოა ბიუჯეტის "საერთო დანიშნულების სახელმწიფო მომსახურების" მოცულობა, რომელმაც 2011 წელს მთლიანი გადასახდელების 29 პროცენტს მიაღწია.72 ამ თანხების დიდი ნაწილი ადმინისტრაციული ხარჯებზე არის გამოყოფილი.

4.3.2. ბიუჯეტის გამჭვირვალობა და ანგარიშვალდებულებაბიუჯეტის გამჭვირვალობა ერთ-ერთი აუცილებელია პირობაა საბიუჯეტო პოლიტკის ეფექტურად განსახორციელებლად. ბიუჯეტის გამჭვირვალობა მოიცავს: "ბიუჯეტების პროექტების წარმომადგენლობით ორგანოებში განხილვის პროცედურების საჯაროობა საზოგადოებისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებისათვის; დამტკიცებული ბიუჯეტებისა და მათი შესრულების შესახებ ანგარიშების გამოქვეყნება; ბიუჯეტის შესახებ ინფორმაციის (გარდა საიდუმლო ინფორმაციისა) ხელმისაწვდომობა ნებისმიერი ფიზიკური და იურიდიული პირისათვის"73. მიუხედავად ამ ჩანაწერია მოსახლეობისთვის და სხვა დაინტერესებული პირების მიერ ბიუჯეტის შემოსულობების და გადასახდელების შესახებ დეტალური ინფორმაციის მოძიება გართულებულია.

ის ფაქტი, რომ მოსახლეობისათვის გასაგები ბიუჯეტის გამოქვეყნება მთავრობას არ სურს და არ აწყობს ცალსახად დასტურდება საერთაშორისო შეფასებებში. Open Budget Index-ის მიხედვით საქართველო ქულებით ჩამორჩება ისეთ ქვეყნებს, როგორებიცაა მაგალითად, რუსეთი და უკრაინა. საქართველოს შეფასება გაცილებით უკეთესი იქნებოდა ქვეყანაში ე.წ. ”Citizen Budget” რომ ქვეყნდებოდეს, რომელშიც მოსახლეობისათვის გასაგები ენით იქნებოდა აღწერილი ქვეყნის ბიუჯეტი (მსგავსი მარტივი სახით ბიუჯეტის გამოქვეყნება განვითარებულ ქვეყნებში უკვე დიდი ხანია აუცილებლობას წარმოადგენს). საქართველოს მსგავსი მაჩვენებლი გააჩნია ისეთ ქვეყნებს, როგორებიცაა უგანდა და განა.

72 საქართველოს კანონი "2012 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ".73 საქართველოს კანონი "საბიუჯეტო კოდექსი" მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.

79

დიაგრამა 4.4. ბიუჯეტის გამჭვირვალობის რეიგინგი

RUSSIA

MONGOLIA

ROMANIAITA

LIA

Portuga

l

PAPUA NEW GUINEA

CROATIA

SLOVAKIA

TURKEY

ARGENTIN

A

BULGARIA

UGANDA

PHILIPPINES

GEORGIA

GHANA

SERBIA

NAMIBIA48

50

52

54

56

58

60

6260 60

5958 58

57 57 57 5756 56

55 55 5554 54

53

წყარო: Open Budget Index74

ბიუჯეტის ანგარიშვალდებულების პრინციპი გულისხმობს: ”საბიუჯეტო პროცესის ყველა მონაწილის პასუხისმგებლობა მის მიერ განხორციელებულ საქმიანობაზე და ბიუჯეტის შესახებ წარდგენილ ინფორმაციაზე”75. მიუხედავად ამ ჩანაწერისა საქართველოში ბიუჯეტის ანგარიშვალდებულების პრინციპის დარღვევის გამო საჯარო მოხელეების პასუხისმგებლობის საკითხის დაყენება არ მომხდარა.

საბიუჯეტო პოლიტიკის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი საჯარო მოხელეების კომპეტენციების განსაზღვრაა. საქართველოში საჯარო ფინანსების სფეროში დასაქმებული საჯარო მოხელეების უმეტესობა დიდი რისკის ქვეშ დგას, რადგან გაუმართავი საბიუჯეტო სისტემა მაკონტროლებელის მიერ დადანაშაულების უმარტივეს მექანიზმებს ითვალისწინებს. გაუმართავი პროცედურები და თითოეული თანამშრომლის/პოზიციის კომპეტენციის ჩარჩოს არ განსაზღვრა პრაქტიკულად ყველა საეჭვო ქმედებას დანაშაულის კვალიფიკაციას აძლევს. ხელისუფლებას აწყობს მსგავს თანამდებობებზე მყოფი ადამიანების რისკის ქვეშ დაყენება, რადგან მათი მართვა და საჯარო ფინანსების პოლიტიკური მიზნებისკენ მიმართვა იოლდება.

ამ მიმართულებით პირველი რიგის ამოცანებია:• ბიუჯეტის დოკუმენტის ფორმატის შეცვლა და სრულფასოვან პროგრამულ ბიუჯეტებზე

გადასვლა, როგორც ცენტრალურ, ასევე ადგილობრივ დონეზე, სრულფასოვანი პროგრამებით, რომლებშიც ნათლად იქნება განსაზღვრული თითოეული პროგრამის მიზნები, ამოცანები და ინდიკატორები;

• ბიუჯეტის მარტივი, მოსახლეობისათვის გასაგები ფორმატით გამოცემა, რაც უზრუნველყოფს გამჭვირვალობის მაღალ დონეს და რეალური პრიორიტეტების დაფინანსებას.

მეორე რიგის ამოცანებია:• ე.წ. “Performance Budget”-ზე ეტაპობრივად გადასვლა ეფექტიანობის მაღალი დონის

მიღწევის უზრუნველსაყოფად. აღნიშნული მიდგომის პირობებში ხორციელდება

74 http://internationalbudget.org75 საქართველოს კანონი ”საბიუჯეტო კოდექსი” მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის გ ქვეპუნქტი

80

თითოეული პროგრამის სიღრმისეული ანალიზი არამარტო საბოლოო მიზნის მიღწევის, ან ვერ მიღწევის კუთხით, არამედ ოპტიმალური და მაქსიმალურად ეფექტიანი მართვის თვალსაზრისითაც;

• ბიუჯეტის შუალედური (საბიუჯეტო წლის შუაში) ანგარიშის პუბლიკაცია პოპულარულ ენაზე.

4.3.3. ბიუჯეტის დაგეგმვა და მოსახლეობის ჩართვა საბიუჯეტო პროცესშისაბიუჯეტო პროცესში მნიშვნელოვანია ბიუჯეტის პარამეტრების სწორი გათვლა და საბიუჯეტო შემოსულობებისა და გადასახდელების სწორი დაგეგმვა. აღნიშნული მიიღწევა საბიუჯეტო პარამეტრების სწორი პროგნოზით, რაც საქართველოში პრაქტიკულად არ ხორციელდება. ბიუჯეტის შედგენას წინ უნდა უსწრებდეს ხელისუფლების მიერ პროგრამების შემუშავება და განხორციელების დეტალური გეგმის გაწერა. საქართველოში მსგავსი მიდგომის გამოყენება არ ხდება და ხელისუფლების მიერ წარმოდგენილი ”პროგრამები” არასრულფასოვანია.

არსებული საბიუჯეტო პოლიტიკის პირობებში სრულიად იგნორირებულია ისეთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი, როგორიც პროგნოზირებადობაა. ამ დროს პროგნოზირებადობის საკითხი საკმაოდ მნიშვნელოვანია, როგორც ზოგადად გრძელვადიანი მაკროეკონომიკური პოლიტიკის, ასევე ფისკალური პოლიტიკის გატარების უზრუნველსაყოფად. ბიუჯეტის შედგენის არსებული პროცესი არ მოიცავს ანალიზისა და გათვლების შედეგად დოკუმენტის (ბიუჯეტი) მიღებას, რომელშიც გადასახდელების დეტალური და ზუსტი განწერა ხდება. აღნიშნულმა 2011 წელს გამოიწვია საქართველოს საბიუჯეტო სისტემაში შემავალ ბიუჯეტებში 500-მდე ცვლილება. ამ ოდენობის ცვლილებების პირობებში მთავრობა ადვილად ახორციელებს ნებისმიერ სასურველ ხარჯს მისი მთლიან ბიუჯეტზე გავლენის შეფასების გარეშე. ბიუჯეტი, როგორც დოკუმენტი არის გეგმა და მასში უამრავი ცვლილების განხორცილება დაგეგმვის უუნარობაზე მიუთითებს.

მაკროეკონომიკური თვალსაზრისით ბიუჯეტის დოკუმენტის პროექტის არასრულყოფილი (გაუშიფრავი) ფორმატი და წლის განმავლობაში ხშირად განხორციელებული ცვლილებები სავარაუდოდ შეუძლებელს ხდის ქმედითი მაკროეკონომიკური დაგეგმვისა და ცალკეული პარამეტრების მიხედვით დასახული მიზნების მიღწევის განხორციელებას. აღნიშნულ საკითხს მიესადაგება PEFA76-ს ინდიკატორები PI5 და PI6: პირველი ზომავს ბიუჯეტის კლასიფიკაციის სრულყოფილებას, ხოლო მეორე კი ბიუჯეტის დოკუმენტში არსებული ინფორმაციის სრულყოფილებას და ყოვლისმომცველობას.

დოკუმენტი, რომელიც ქვეყნის მაკროეკონომიკურ პარამეტრებს და პრიორიტეტებს განსაზღვრავს (ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტი) რეალურად არ არის ქმედითი დოკუმენტი და მისი შესრულების განხილვა და შეფასება არ ხდება. ხელისუფლების მხრიდან ხორციელდება პიარული ”პროგრამებისა” და ”ხედვების” წარმოდგენა, რომელიც წესით ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტში უნდა იყოს ასახული. არ არსებობს გრძელვადიანი გეგმა, რომლის მიხედვითაც უნდა ხორციელდებოდეს პრიორიტეტების დადგენა და ფისკალური პოლიტიკის წარმართვა.

სრულფასოვანი საბიუჯეტო პროგრამების არარსებობა მთავრობას საშუალებას აძლევს დიდი ოდენობით დაუსაბუთებელი და მოსახლეობისათვის მიუღებელი ხარჯები გაწიოს. ვინაიდან

76 Public Expenditure and Financial Accountability, www.pefa.org

81

ქვეყანაში არსებული ბიუჯეტების ფორმატი მოსახლეობისათვის გაუგებარია, ხოლო მთავრობის მხრიდან კი ამ მიმართულებით თითქმის არაფერი კეთდება. ქვეყნის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი მოწყვეტილია საბიუჯეტო პროცესებს და იძულებულია ბრმად ”ენდოს” და დაეთანხმოს ხელისუფლების მიერ შეთავაზებულ ნებისმიერ ბიუჯეტს, ვინაიდან მისი რეალური შინაარსი მისთვის დაფარული და გაუგებარია.

საქართველოს საბიუჯეტო სისტემა შედგება 70-მდე ბიუჯეტისგან და ისინი მოსახლეობისათვის მნიშვნელოვანი პრობლემების გადაჭრის მექანიზმია. შესაბამისად მოსახლეობის არ ჩართვა ან ფიქტიური ჩართვა პროცესში საჯარო ფინანსების არასწორი ხარჯვის ძალიან მაღალ რისკს შეიცავს.

საქართველოს კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს მოსახლეობის საბიუჯეტო პროცესში ჩართვის ქმედით მექანიზმებს. ის, რომ ბიუჯეტის განხილვას შეიძლება დაესწროს მოქალაქე არ ნიშნავს ბიუჯეტის პროცესში ჩართულობას. იქ წარდგენილი ბიუჯეტის შინაარსი გადაწყვეტილების მიმღებთა დიდ ნაწილს არ ესმის არათუ მოქალაქეს.

საქართველოში ხშირია მოსახლეობის შეცდომაში შეყვანის შემთხვევები საბიუჯეტო პროცესში ჩართულობასთან დაკავშირებით., მაგალითად: თბილისის მერიამ ბიუჯეტის პროექტის საკრებულოში განსახილველად წარდგენის შემდეგ დაიწყო მოსახლეობის გამოკითხვა პრობლემების შესახებ.

დღეს მოქმედ ბიუჯეტებში (სახელმწიფო; ავტონომიური და ადგილობრივი) არსებული პროგრამების შედეგები არ არის გაზომვადი და არ არსებობს მოსახლეობისთვის გასაგები და საინტერესო ინდიკატორები. ხშირად სახელმწიფო პროგრამის ან ინიციატივის რეალური შედეგების მოსახლეობისთვის მცდარად მიწოდება ხდება, რადგან არ არსებობს მიზნის მიღწევის სწორი საზომი. განვითარბულ ქვეყნებში არსებობს „მოსახლეობისთვის გასაგები ბიუჯეტის“ მცნება, რომელიც შესაძლებელს ხდის მოსახლეობის მიერ ბიუჯეტის პროექტების სოციალური შედეგების გაზომვას.

მოქალაქეს უნდა შეეძლოს ბიუჯეტის პროგრამის დადებითი და უარყოფითი მხარეების დანახვა. გაუზარებელმა სოციალურმა პროგრამამ შესაძლებელია გაზარდოს ინფლაცია და საერთო ჯამი უკუეფექტი მოგვცეს. ეს გასაგებად (რიცხვებში) უნდა იყოს მიწოდებული მოსახლეობისთვის. ბიუჯეტი და მასში არსებული პროგრამები მოსახლეობისთვის გასაგები იქნება თუ ყველა პროგრამას ექნება რამოდენიმე საერთო ინდიკატორი: უმუშევრობის მაჩვენებელზე; საშუალო შემოსავლის სიდიდეზე; სიღარიბის დონეზე გავლენა.

ამ მიმართულებით პირველი რიგის ამოცანებია:• ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტის იურიდიული სტატუსის

ამაღლება - უნდა მტკიცდებოდეს როგორც ცალკე დოკუმენტი და მთავრობის წარმატება უნდა გაიზომოს ამ დოკუმენტში დასახული მიზნებისა და ინდიკატორების მიღწევის მიხედვით;

• COFOG (გაეროს მიერ შემუშავებული კლასიფიკაცია) - ის მიხედვით საბიუჯეტო პარამეტრების დამუშავება და შესაბამისი მონაცემების ანალიზი.

მეორე რიგის ამოცანებია:• ბიუჯეტის შედგენის დროს სახელმწიფოს მიერ განსაზღვრული მიზნების და შესაბამისი

ინდიკატორების ასახვა. მათ შორის კავშირის დადგენის ქმედითი მექანიზმის შემუშავება;

82

• ადმინისტრირების ხარჯების მთლიან ხარჯებთან თანაფარდობის ეტაპობრივი შემცირება, რაც არ გამოიწვევს საჯარო სექტორში დასაქმებული ადამიანების მდგომარეობის გაუარესებას. ეს მიიღწევა შიდა ფუნქციონალური და სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელების შედეგად;

• ბიუჯეტში გადასახადების მუხლით მიღებული შემოსავლების ზრდის მაჩვენებლის სხვადასხვა პრიორიტეტულ ფუნქციებზე გადანაწილების ქმედითი მექანიზმის დანერგვა.

4.3.4. ბიუჯეტის შესრულების პროცესიბიუჯეტის ეფექტურად შესრულების წინაპირობაა დაგეგმვის პროცესში სახელმწიფო პროგრამების სწორად ჩამოყალიბება, რაც შესაძლებლობას გვაძლევს დავაკვირდეთ გაწერილი საქმიანობების დროში შესრულებას და დასახული მიზნების მიღწევას (ინდიკატორების მეშვეობით). როგორც ავღნიშნეთ საქართველოში ბიუჯეტის დაგეგმვის პროცესი მნიშვნელოვანი ხარვეზებით ხასიათდება და შესაბამისად ბიუჯეტის შესრულების დროს აქცენტი კეთდება ისეთ პარამეტრზე, როგორიცაა ბიუჯეტში გათვალისწინებული თანხების ხარჯვა. დახარჯული თანხა არ ნიშნავს წარმატებას თუ ის არ აისახა სოციალურ პარამეტრებზე.

2009-2011 წლებში სახელმწიფო ბიუჯეტში გათვალისწინებული ”საქართველოს რეგიონებში განსახორციელებელი პროექტების ფონდის” მოცულობა შეადგენს 755 მილიონ ლარს. ამ თანხების განაწილება საბიუჯეტო წლის განმავლობაში ხდება, რაც დაგეგმვის პროცესის ხარვეზია. აღნიშნულმა ხარვეზმა 2011 წელს გამოიწვია საქართველოს საბიუჯეტო სისტემაში შემავალ ბიუჯეტებში 500-მდე ცვლილება. ეს მაჩვენებელი პირდაპირ მიუთითებს ბიუჯეტის (როგორც გეგმის) არარსებობაზე.

მთავრობის მიერ დასახული მიზნების მიღწევა ფასდება მხოლოდ ბიუჯეტის დაზუსტებული მონაცემების შესრულებით, რაც რეალურად მხოლოდ რიცხვების შედარებას მოიცავს და პირდაპირი კავშირი არ აქვს დასახული მიზნის მიღწევასთან. ბიუჯეტის საბოლოო დაზუსტება, როგორც წესი საბიუჯეტო წლის დეკემბრის მიწურულს ხდება და ამ მონაცემებით ბიუჯეტის გადაჭარბებით შესრულება ხელისუფლებისთვის პრობლემას აღარ წარმოადგენს.

საქართველოს 2011 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტში პროცენტულად ყველაზე დიდი თანხები საერთო დანიშნულების სახელმწიფო მომსახურებაზე მოდის - 29 პროცენტი, რაც მაღალი მაჩვენებელია. სახელმწიფო ბიუჯეტის საერთო დანიშნულების სახელმწიფო მომსახურებაში ტარდება თვითმართველობებისთვის გადასაცემი ტრანსფერები, რომლებიც სხვადასხვა ფუნქციის შესასრულებლად შეიძლება იყოს გამოყენებული. აღნიშნული თანხების მოცულობა დიდია, რაც ფისკალური დეცენტრალიზაციის დაბალ მაჩვენებელზე მიუთითებს.

დიაგრამა 4.5. სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯებისა და არაფინანსური აქტივების ზრდის ფუნქციონალური კლასიფიკაცია

83

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2009 2010 2011

სოციალუ რი დაცვა

სხვა

განათლება

ჯ ანმრთელობის დაცვა

ეკონომიკუ რი საქმიანობა

საზ ოგადოებრივი წესრიგი დაუ საფრთხოება

თავდაცვა

საერთო დანიშნუ ლებისსახელმწიფო მომსახუ რება

წყარო: საქართველოს კანონი ”2011 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ”.

2009-2011 წლების ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილის ფუნქციონალურ ჭრილში ანალიზი გვაჩვენებს, რომ 3 წლის განმავლობაში ბიუჯეტის სტრუქტურაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები არ განხორციელებულა. ფუნქციების მიხედვით ყველაზე მაღალი ზრდა საერთო დანიშნულების სახელმწიფო მომსახურებაზე მოდის.საქართველოში წარმატებულად ითვლება სახელმწიფო შესყიდვების მიმართულებით განხორციელებული რეფორმა. ელექტრონულ სისტემაზე გადასვლა წინგადადგმული ნაბიჯია, თუმცა უმთავრეს პრობლემად კვლავ შესყიდვების არაადეკვატურობა რჩება. შემსყიდველი სუბიექტების მიერ არ ხდება შესასყიდი საქონლის/მომსახურების აუცილებლობის დასაბუთება, რაც იწვევს საჯარო ფინანსების ხარჯვის არაეფექტურობას. ასევე პრობლემატურია შესაძენი საქონლის მომსახურების (ექსპლუატაციის) ხარჯების გაუთვალისწინებლობა.

სხვადასხვა დონის ბიუჯეტებში თანხების მაქსიმალურად დეტალიზაცია და განწერა, პოლიტიკის დახვეწა და ცვლილებების რაოდენობისა და ხარისხის შემცირება მნიშვნელოვნად გაზრდის პროგნოზირების შესაძლებლობებს; თვითმმართველობების ბიუჯეტები დაემსგავსება რეალურ ბიუჯეტებს და მოსახლეობისთვის წლის დასაწისშივე გასაგები იქნება თუ რა პროექტების განხორციელება მოხდება საბიუჯეტო წელს. შედეგად საბიუჯეტო სისტემა გახდება უფრო სტაბილური და ხელს შეუწყობს მაკროეკონომიკურ პოლიტიკას.

ამ მიმართულებით პირველი რიგის ამოცანებია:• ბიუჯეტების დაგეგმვის პროცესის დახვეწა და დამტკიცებული ბიუჯეტების ხარისხის

ამაღლება;• წლის განმავლობაში შეტანილი ცვლილებების რაოდენობის ეტაპობრივი შემცირება.

მეორე რიგის ამოცანებია:• სრულყოფილი სამწლიანი საბიუჯეტო პროგნოზების მომზადება;• მაკროეკონომიკური პოლიტიკის უზრუნველყოფა მაღალი სიზუსტის პროგნოზებით.

4.3.5. ანტიციკლური პოლიტიკაეკონომიკის ციკლურობიდან გამომდინარე აქტიური ფისკალური პოლიტიკის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მიმართულებას ანტიციკლური ქმედებების განხორციელება წარმოადგენს. აღნიშნული მიდგომის პირობებში მთავრობა მოთხოვნის დონის ცვლილებით ცდილობს დააბალანსოს ეკონომიკის სხვადასხვა ციკლების პირობებში არსებული უარყოფითი ზეგავლენა. შესაბამისად ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდებში ხდება მოთხოვნის შემცირება, ხოლო რეცესიის დროს, კი პირიქით სტიმულირება.

84

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2009 2010 2011

სოციალუ რი დაცვა

სხვა

განათლება

ჯ ანმრთელობის დაცვა

ეკონომიკუ რი საქმიანობა

საზ ოგადოებრივი წესრიგი დაუ საფრთხოება

თავდაცვა

საერთო დანიშნუ ლებისსახელმწიფო მომსახუ რება

საქართველოს რეალობაში ქვეყნის მთავრობის მიერ გატარებული პოლიტიკა არც ეკონომიკურ პროცესებში მინიმალურ ჩარევას ემყარება (მიუხედავად გაცხადებული `ლიბერტარიანელობისა~ რეალურად საკმაოდ უხეში ჩარევები მაინც ხორციელდება) და არც კარგად გააზრებულ და მეცნიერულ ანალიზზე დამყარებულ ე.წ. ეკონომიკის რეგულირებას. შეიძლება ითქვას, რომ დდღესდღეობით საქართველოში არსებული ფისკალური პოლიტიკა მხოლოდ პრობლემის წარმოჩინების შემდეგ მათ ზედაპირული და უხეში ჩარევით განეიტრალების მცდელობებს, ან პრობლემების სრული იგნორირებების ერთობლიობას წარმოადგენს.

თანამდროვე მსოფლიოში მიმდინარე ეკონომიკურმა კრიზისმა ნათლად წარმოაჩინა ერთის მხრივ სწორი ფისკალური პოლიტიკის გატარების აუცილებლობა, ხოლო მეორესმხრივ კი სირთულე. ქვეყნების უმეტესობა ცდილობს ეკონომიკური პროცესების პროგნოზირებას და შესაბამისი ფისკალური ინსტრუმენტების გამოყენებით პრევენციული ღონისძიებების შემცველი პოლიტიკის გატარებას, რომელმაც თავისმხრივ შოკები უნდა უნდა შეამციროს და სტაბილურობის შენარჩუნება უზრუნველყოს. მიუხედავად საერთაშორისო მხარდაჭერისა (მაგ. მსოფლიო ბანკის მიერ გამოყოფილი დამხარება კონკრეტულად ანტიციკლური პოლიტიკის გატარების უზრუნველსაყოფად 2010 წელს) საქართველოს მთავრობამ საკმაოდ არაეფექტური შედეგები აჩვენა.

ქვეყანაში არსებული ფისკალური პოლიტიკა უნდა უზრუნველყოფდეს მაკროეკონომიკური პოლიტიკის დონეზე არსებული მიზნების მიღწევას და შესაბამისი ამოცანების გადაჭრას. აღნიშნულიდან გამომდინარე აუცილებელია ქვეყანაში არსებობდეს ოფიციალურად გაცხადებული ფისკალური პოლიტიკის (სტრატეგია), რომელშიც გაწერილი იქნება ანტიციკლური ინსტრუმენტების გამოყენების მხრივ შემუშავებული ხედვა და ეკონომიკაში ჩარევის კონკრეტული მასშტაბები. გატარებულმა ანტიციკლურმა პოლიტიკამ უნდა შეარბილოს ეკონომიკური ციკლების მიხედვით არსებული შოკები და ამით თავიდან აარიდოს ქვეყანას ინფლაციის, უმუშევრობის და სხვ მაჩვენებლების მკვეთრი ცვლილებები.

ამ მიმართულებით პირველი რიგის ამოცანებია:• ქვეყნის ხარჯვითი პოლიტიკის ფარგლებში გარკვეული რეზერვის (ფონდების)

გათვალისწინება აქტიური ფისკალური პოლიტიკის გატარების უზრუნველსაყოფად;• ქვეყნის მიერ აღებულის სესხების მხრივ რეზერვის შენარჩუნება რათა საჭიროების

შემთხვევაში ქვეყანამ შეძლოს აქტიური ფისკალური პოლიტიკის გატარება.

მეორე რიგის ამოცანებია:• ძირითადი მაკროეკონომიკური პარამეტრების მიხედვით სტაბილურობის მიღწევა

მიუხედავად ციკლური რყევებისა;• მსოფლიო ინსტიტუტებიდან მიღებულ დახმარებაზე დამოკიდებულების საგრძნობი

შემცირება ანტიციკლური პოლიტიკის გატარებისათვის საჭირო რესურსების მხრივ.

4.3.6. ფისკალური დეცენტრალიზაციაფისკალური დეცენტრალიზაციის საკითხი საკმაოდ მნიშვნელოვანია, ვინაიდან საჯარო ფინანსების სხვადასხვა დონის ბიუჯეტებს შორის ოპტიმალურად გადანაწილების გარეშე წარმატებული ფისკალური პოლიტიკის გატარება თითქმის შეუძლებელია. საქართველოში საჯარო ფინანსების უდიდესი ნაწილი სახელმწიფო ბიუჯეტშია თავმოყრილი და ბოლო წლებში საჯარო ფინანსების გადანაწილებაში მნიშვნელოვანი ცვლილება არ განხორციელებეულა.

85

ადგილობრივი ბიუჯეტები მოკლებულია რეალურ ფინანსურ დამოუკიდებლობას და მნიშვნელოვანწილად არის დამოკიდებული ცენტრალური ბიუჯეტიდან მიღებულ ტრანსფერებზე. ფაქტიურად ადგილობრივი ბიუჯეტების ფინანსური რესურსების ორ მესამედს ცენტრიდან მიღებული თანხები წარმოადგენს, რაც უფრო ცენტრალიზაციაზე მიგვანიშნებს ვიდრე დეცენტრალიზაციაზე.

მსოფლიო ბანკის მიერ შემუშავებული ინდიკატორების მიხედვით 2008-2011 წლების მიხედვით საქართველო დაბალ მაჩვენებლებით გამოირჩევა. განსაკუთრებით ცუდი მდგომარეობა ფიქსირდება შემოსულობების (გრანტების გარდა) ინდიკატორში. აღნიშნული პარამეტრი 5-7 პროცენტში მერყეობს, მაშინ როდესაც ქვეყნების უმეტესობაში ეს მაჩვენებელი 15 პროცენტზე მეტია.

მართალია ხარჯებისა და არაფინანსური აქტივების ზრდის ინდიკატორის მიხედვით საქართველოში დეცენტრალიზაციის ხარისხი 17-22 პროცენტის ფარგლებში მერყეობს, რაც ძალიან დაბალი მაჩვენებელი არ არის და ნიშნავს, რომ საჯარო ფინანსების დაახლოებით 20 პროცენტი ადგილობრივი ბიუჯეტებიდან იხარჯება, მაგრამ ვერტიკალური დისბალანსის ინდიკატორი რომლის მიხედვითაც დისბალანსის მაჩვენებელი 64-73 პროცენტის ფარგლებში მერყეობს გვიჩვენებს, რომ თვითმმართველი ერთეულების ბიუჯეტებიდან დახარჯული თანხის უმეტესი ნაწილი სახელმწიფო ბიუჯეტიდან გრანტის (ტრანსფერების) სახით არის გაცემული.77

მაკროეკონომიკური თვალსაზრისით ფისკალური დეცენტრალიზაციის სწორი მოდელი უზრუნველყოფს მაკროეკონომიკური პარამეტრების სტაბილურობას ვინაიდან დეცენტრალიზაციის ოპტიმალური დონით გამოყენება ხელს უწყობს ეკონომიკურ ზრდას და უმუშევრობის დონის შემცირებას.

ფისკალური დეცენტრალიზაციის რეფორმამ საქართველოში უნდა უზრუნველყოს რესურსების ოპტიმალური გადანაწილება ხელისუფლების დონეებს შორის. თვითმმართველ ერთეულებს უნდა გააჩნდეს რეალური დამოუკიდებლობა გამყარებული შესაბამისი ფინანსებით.

ამ მიმართულებით პირველი რიგის ამოცანებია:• ტრანსფერების განაწილების გამჭვირვალობის უზრუნველყოფა;• ქვეყანაში განხორციელებულ ხარჯებში ადგილობრივი ხარჯების ხვედრითი წილის

ზრდა.

მეორე რიგის ამოცანებია:• თვითმმართველი ერთეულების მიერ საკუთარი კომპეტენციების ფარგლებში გასაწევი

ხარჯების საკუთარი შემოსულობებით დაფინანსების შესაბამისი წყაროებით უზრუნველყოფა;

• ადგილობრივი ბიუჯეტების ტრანსფერებზე დამოკიდებულების შემცირება.

4.3.7. სახელმწიფო ვალის მართვა სახელმწიფო ვალი, მისი სტრუქტურა, ხელისუფლების მიერ ამ კუთხით გატარებული პოლიტიკა მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს ქვეყნის განვითარების პერსპექტივებს. მიუხედავად იმისა, რომ მმართველი პარტიის მხრიდან პერიოდულად ხდება იმის მტკიცება, რომ ქვეყნის საგარეო ვალი საკმაოდ მცირეა და ამმხრივ საგანგაშო ნამდვილად არაფერია

77 ”ფისკალური დეცენტრალიზაცია საქართველოში” - საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრის №119 ბიულეტენი, 2011 წლის მაისი.

86

ვალის მართვის მხრივ გატარებული პოლიტიკა დადებით შეფასებას ნამდვილად ვერ იმსახურებს.

ხელისუფლების განცხადებები, რომ ჩვენ ქვეყანას ამ კუთხით პრობლემები არ აქვს მსოფლიო ბანკის ზოგიერთ ინდიკატორს (მთლიანი შიდა პროდუქტის 60 პროცენტი და ექსპორტის 110 პროცენტი) ემყარება, თუმცა მხოლოდ ის ფაქტი, რომ ყველა ინდიკატორს კრიტიკულ დონემდე არ მიუღწევია არ იძლევა ვალის ზრდის ტემპის დადებითად შეფასების საფუძველს.

ეროვნული ბანკის მონაცემებით 2011 წლის 31 დეკემბრისათვის საგარეო ვალი 11.2 მილიარდ აშშ დოლარს გაუტოლდა(18.6 მლრდ ლარი). აქედან 32.9 პროცენტი ანუ 3.7 მილიარდი აშშ დოლარი სამთავრობო სექტორზე მოდის. 815.0 მლნ აშშ დოლარი, 7.3 პროცენტი - ეროვნული ბანკის ვალია, 2.1 მილიარდი აშშ დოლარი (19.0პროცენტი) - საბანკო სექტორის, 2.0 მილიარდი აშშ დოლარი (17.8 პროცენტი) - სხვა სექტორებზე ნაწილდება, ხოლო 2.6 მილიარდი აშშ დოლარი (23.0 პროცენტი) - კომპანიებს შორის არსებული ვალია.

დიაგრამა 4.6. სამთავრობო ვალის ცვლილება ბოლო წლებში

წყარო: საქართველოს კანონი: ”სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ” (2006-2010 წლები).

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს სახელმწიფო საგარეო ვალი 2004–2006 წლებში მცირედით შემცირდა კიდეც დაწყებული 2007 წლიდან იწყება მისი ყოველწლიური ზრდა. ამის გარკვეულწილად გამართლება შესაძლებელი იქნებოდა ვალად აღებული რესურსების გამოყენების ფაქტები მომავალში ეკონომიკური განვითარების წინაპირობად რომ გვესახებოდეს, თუმცა სამწუხაროდ ამის მაგალითები საკმაოდ მცირეა. გარდა ამისა მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინებაც, რომ ქვეყანაში არსებული ვალის ზრდის ტენდენცია აუცილებლად გამოიწვევს მისი საბოლოო ჯამში სავალალო მოცულობამდე გაზრდას ვინაიდან მშპ–ს ზრდის ტემპი გაცილებით დაბალია ვიდრე ხელისუფლების მიერ ახალი ვალების დინამიკა.

2006-2010 წლებში მთავრობის საგარეო ვალი დაახლოებით 2,7 მილიარდი ლარით გაიზარდა. 2011 წელს მოგვიწია 500 მილიონი დოლარის ვალის (ევრობონდები) გადავადება, რადგან მისი გადახდის რეალური შესაძლებლობა ხელისუფლებას არ გააჩნდა. აღნიშნული ვალდებულება არ წარმოადგენს შეღავათიან სესხს და ყოველწლიურად მძიმე ტვირთად აწვება ბიუჯეტს.

87

სამთავრობო ვალის ცვლილება (მილიონი ლარი)

697,4

1276

-15,3

962,2

-125,5

-200

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

2006 2007 2008 2009 2010

ვალის ზრდის მაღალი ტემპი ერთისმხრივ თაობათა შორის სამართლიანობის პრინციპის დარღვევას იწვევს, მეორესმხრივ კი შემაფერხებელი ფაქტორია ინვესტიციებისთვის. ინვესტორს კარგად ესმის, რომ სამთავრობო ვალის გასტუმრებისთვის ხელისუფლება მომავალში გადასახადების გაზრდაზე იფიქრებს, რაც გრძელვადიან პერსპექტივაში ინვესტორისთვის მომგებიანი არ არის. ბევრი ქვეყნის გამოცდილების ანალიზის საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ “სამთავრობო ვალის მნიშვნელოვანი ზრდა დღეს იწვევს გადასახადების ზრდას ხვალ”. 2008 წელს ევრობონდების გამოშვება, როდესაც ხელისუფლების თქმით ბიუჯეტის პროფიციტი გვქონდა, არალოგიკური იყო, თანაც გაკეთებული დაპირება არ შესრულდა და ქვეყანას ეს თანხები გაზსაცავის მშენებლობაზე ან მაღალი ძაბვის გადამცემი ხაზების მშენებლობაზე და მომავლისა და განვითარების ფონდებში რეალურად არ გამოუყენებია.

მნიშვნელოვანია ქვეყნის ეკონომიკური განვითარება, მომავალი თაობებისათვის დიდი ოდენობით ვალების დატოვების არსებული პოლიტიკის ძირეული შეცვლა და კრედიტების მხოლოდ გონივრული და რაც მთავარია გამჭვირვალედ დასაბუთებული საინვესტიციო პროექტებისათვის გამოყენება. აქედან გამომდინარე:

უნდა გატარდეს ვალების მართვის ეფექტიანი პოლიტიკა, რომელიც გაითვალისწინებს თაობათა შორის სამართლიანობას და უზრუნველყოფს მდგრადი მაკროეკონომიკური პოლიტიკის ხელშეწყობას

უნდა დაკანონდეს ვალების მხოლოდ კაპიტალურ და ქვეყნის მოსახლეობისათვის მომგებიან პროექტებზე გამოყენებას, რაც გამორიცხავს ვალების მიმდინარე, გაბერილ ხარჯებზე არაეფექტურად გამოყენებას;

შესაბამისი პოლიტიკა უზრუნველყოფს ვალების ოპტიმალურ დონეზე შენარჩუნებასა და მართვას და იმავდროულად ხელს შეუწყობს ქვეყნის ეკონომიკურ კეთილდღეობას.

სახელმწიფოს საშინაო ვალის მოცულობა და მისი გასტუმრების ტემპები დიდ უკმაყოფილებას იწვევს საზოგადოებაში. განსაკუთრებით მტიკვენულია ე.წ. ”ისტორიული ვალების” თემა. სამწუხაროა, რომ ვარდების რევოლუციის შემდეგ გაჩენილი მოლოდინი ამ ვალების გადაანგარიშებისა და გასტუმრების თუნდაც გრძელვადიანი გეგმის შემუშავების შესახებ არ გამართლდა. ”ისტორიულ ვალებში” განსაკუთრებით პრობლემატურია ”ანაბრების” და ”კოოპერატიული ბინათმშენებლობის” შედეგად წარმოქმნილი საშიანაო ვალის საკითხი.

ბოლო 20 წლის განმავლობაში, თითქმის, არაფერი გაკეთებულა მოქალაქეთა იმ ვალდებულებების დაფარვის მიზნით, რომელიც საბანკო სისტემაში მოქალაქეთა ანაბრებით იყო განპირობებლი საბჭოთა პერიოდში. საქართველოს სახელმწიფოს ეს ვალდებულება აღიარებული აქვს როგორც სახელმწიფოს შიდა დავალიანება, თუმცა, მიუხედავად სხვადასხვა პოლიტიკური დაპირებებისა, თუ საკანონმდებლო დარეგულირების მცდელობისა, რაიმე ხელშესახები ნაბიჯები არ გადადგმულა. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია სახელმწიფო პროგრამის შემუშავება, რომლის განხორციელების პერიოდიც, სავარაუდოდ, 10 წელზე მეტი იქნება და რომელიც გაითვალისწინებს კონკრეტული მკაფიო კრიტერიუმების და პრიორიტეტების საფუძველზე ამ დავალიანებების ეტაპობრივ დაფარვას ძირითადად ფულადი და ასევე სხვა ფინანსური აქტივების (სახაზინო ვალდებულებები, სახელმწიფო საწარმოთა აქციები) სახით.

ამავდროულად, აღნიშნული პროგრამის რეალიზაცია უნდა იყოს თანმიმდევრული და აუცილებელი ფინანსური სახსრების ყოველწლიურად სახელმწიფო ბიუჯეტში გათვალისწინება გარანტირებული იქნება მკაფიოდ საკანონმდებლო წესით.

88

4.3.8. საბიუჯეტო ფონდებისაერთაშორისო პრაქტიკაში ცნობილია ბიუჯეტგარეშე სხვადასხვა სახის ფონდების არსებობა. მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი ფონდების არსებობის შემთხვევაში გაცილებით უფრო რთულია გამჭვირვალობის უზრუნველყოფა და მაქსიმალურად ეფექტიანი პოლიტიკის გატარება სხვადასხვა ქვეყნები, მათ შორის განვითარებულიც მსგავს ინსტრუმენტებს იყენებენ, თუმცა სხვადასხვა წარმატებით. ამგვარი ფონდების გამოყენების შემთხვევაში აუცილებელია გაცილებით მეტი ყურადღება ეთმობოდეს რესურსების განაწილებისა და გამოყენების კოორდინირებას და სახსრების განკარგვის საჯაროობას.

საქართველოში განხორციელებული რეფორმების შედეგად გაუქმდა სხვადასხვა ფონდები და ბიუჯეტი უნივერსალობის პრინციპზე გადავიდა, თუმცა წლების განმავლობაში სხვადასხვა ფონდები ქვეყანაში ეტაპობრივად ისევ გაჩნდნენ. ფონდების არსებობის შემთხვევაში აუცილებელია მათი მართვის დეტალური მექანიზმის არსებობა და ერთიანი მიდგომების ჩამოყალიბება. გაუმართლებელია, რომ თბილისის თვითმმართველობის სარეზერვო ფონდი სახელმწიფო შესყიდვების კანონმდებლობისგან განთავისუფლებული და სხვა თვითმმართველობების სარეზერვო ფონდები არა. სახელმწიფო შესყიდვების კანონმდებლობა აგრეთვე არ ვრცელდება პრეზიდენტის და მთავრობის სარეზერვო ფონდზე. არ არსებობს სარეზერვო ფონდისდან თანხების ხარჯვის მიზნობრივი შეზღუდვები და კონცერტების და ვაუჩერების პროგრამების ნაწილის დაფინანსება ამ ფონდებიდან ხდება.

კრახით დასრულდა მომავალი თაობებისა და სტაბილიზაციის ფონდების შექმნის საკითხი, რომლებიც შექმნიდან 2 წელიწადში გაუქმდა. გაურკვეველია თუ მოხდა ამ ფონდებში თანხები ჩარიცხვა და რა მიზნებისთვის დაიხარჯა ეს თანხები.

საქართველოში ერთ ერთ მნიშვნელოვან ინსტიტუტს მუნიციპალური განვითარების ფონდი წარმოადგენს, რომელიც დონორების მიერ დაფინანსებული მსხვილი პროექტების განმკარგავია. საზოგადოების წინაშე გრანტებით და კრედიტებით განხორციელებული პროექტების ინდიკატორების მიხედვით ანგარიშის წარდგენას კონკრეტულად ეს უწყება უნდა ახდენდეს.

მაკროეკონომიკური თვალსაზრისით აღნიშნული საკითხის მოუგვარებლობა აუარესებს თითქმის მთლიან მაკროეკონომიკურ გარემოს. ფონდების გაუმჭვირვალე და ხშირად სპონტანური განკარგვა ამცირების მაკროკონომიკური პოლიტიკის გატარების შესაძლებლობებს. ამ საკითხის შესწავლის მიზნით შესაძლებელია PEFA-ს ინდიკატორი PI7 გამოყენება. ინდიკატორი ზომავს ძირითად საბიუჯეტო ანგარიშებს გარეთ მოძრავ ხარჯებს.

89

90

5. სოფლის მეურნეობის სექტორში არსებული მდგომარეობა და პრობლემები

2.1 დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ საქართველო გამოვიდა დახურული ბაზრის პოლიტიკური და ეკონომიკური სივრციდან და მსოფლიო ბაზრის სუბიექტად იქცა, რომლის პირობებში ფუნქციონირების გამოცდილება მას არ გააჩნდა. როგორც ობიექტური, ისე სუბიექტური ფაქტორების გამო ვერ მოხერხდა ეკონომიკის, მათ შორის სოფლის მეურნეობის განვითარების ისეთი ქმედითი მოდელის შემუშავება, რომელიც ქვეყანაში სიმდიდრის დაგროვებასა და დასაქმებას შეუწყობდა ხელს. პარადოქსია, მაგრამ ფაქტია, რომ კერძო საკუთრებითი ურთიერთობების დამკვიდრების შემდეგ დღემდე ვერ ჩამოყალიბდა ეფექტური მიწის ბაზარი, რის გარეშეც წარმოუდგენელია სოფლის მეურნეობის შემდგომი განვითარება.

2.2. 1992-1993 წლებში მიწის პრივატიზაციის შედეგად ფიზიკურ პირებს კერძო საკუთრებაში გადაეცათ სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის 0.76 მილიონი ჰექტარი. მიწის განკერძოება ძირითადად სოციალურ მიზნებს ემსახურებოდა და ეს პროცესი ქაოტურად და დაუფიქრებლად მიმდინარეობდა. პრივატიზაციის დროს დაშვებულმა სერიოზულმა საკანონმდებლო და ადმინისტრაციულმა ხარვეზებმა სოფლის მეურნეობის მწარმოებლურობის მკვეთრ დაცემას შეუწყო ხელი. აღმოჩნდა, რომ მიწის განკერძოების შედეგად სოფლის მეურნეობამ, როგორც სექტორმა, ეკონომიკური საქმიანობის როლი დაკარგა და სოფლის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილისათვის მხოლოდ თავის რჩენის საშუალებად იქცა.

2.3 სოფლებსა და მცირე ქალაქებში მცხოვრებ საოჯახო მეურნეობებს ყოველგვარი საფასურის გარეშე დაურიგდათ 1.25 ჰა მიწა, ხოლო 5 ჰა–მდე საძოვრები იმ ოჯახებს, რომლებიც მთიან რაიონებში მეცხოველეობას მისდევდნენ. სახელმწიფოს საკუთრებაში დარჩა 0.46 მილიონი ჰექტარი, რომლიდან 0.30 მილიონი ჰექტარი იჯარით გაიცა.

ცხრილი 1

ფერმერული მეურნეობების რაოდენობა და სიდიდე

მეურნეობის სიდიდე (ჰა)

მეურნეობების რაოდენობა

% მეურნეობების ფართობი (ჰა)

%

<0,1 69800 9.60 5000 0.5

0.1–1 430100 59.22 223000 23.3

1–5 214700 29.60 381000 39.8

5–50 10300 1.42 119000 12.4

50–500 1060 0.15 174000 18.2

500> 90 0.01 56000 5.8სულ 726000 100.0 958000 100.0

91

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილში მოტანილი მონაცემები ნათლად მიუთითებს იმ გარემოებაზე, რომ საქართველოში არსებული სასოფლო მეურნეობების აბსოლუტური უმეტესობა უკიდურესად მცირე ზომისაა და შესაბამისად ორიენტირებულია ნატურალურ მეურნეობაზე. სოფლის მეურნეობის 2004 წლის აღწერის მონაცემებით, საშუალოდ ერთი შინამეურნეობის საკუთრებაშია 1.32 ჰა მიწის ფართობი, რომელიც შედგება დაახლოებით 0.45 ჰა ფართობის საშუალოდ 2–3 მიწის ნაკვეთისაგან. 5 ჰა–ზე უფრო ნაკლები ფართობის მიწის ნაკვეთების წილი ფერმერული მეურნეობების საერთო რაოდენობაში 98.4%–ს შეადგენს. შედარებით ნაკლებია, თუმცა მაინც საკმაოდ დიდია ამ ზომის ნაკვეთების წილი მიწის საერთო ფართობში – 63.4%.

2.4 საქართველოს რეალობაში ნებისმიერი სასოფლო მეურნეობა 2–3 ჰა–ზე ნაკლები მიწის ფართობით იძულებულია ნატურალურ მეურნეობას მისდიოს. 5 ჰა–ზე მეტი სიდიდის მეურნეობას კი უკვე შეუძლია წარმოებული პროდუქციის ნახევარი ბაზარზე გაიტანოს. ბუნებრივია, ეს მაჩვენებელი იცვლება სასოფლო–სამეურნეო კულტურის სახეობისა და ოჯახის წევრთა რაოდენობის მიხედვით, მაგრამ თუ მაინც დავუშვებთ, რომ მხოლოდ 5 ჰა–ზე უფრო დიდი მეურნეობები ატარებენ კომერციულ დატვირთვას, მაშინ ამგვარი მეურნეობების რაოდენობა დაახლოებით 11500 შეადგენს, რაც ქვეყანაში არსებული მეურნეობების 2%–ზე ნაკლებია.

2.5 მიწების ფრაგმენტაცია, ანუ პარცელაცია წარმოშობს მრავალ პრობლემას, რომელთა დასაძლევად წლების მანძილზე პრაქტიკულად არაფერი გაკეთებულა. მიწის პრივატიზაციის პროცესის შემდგომ იყო მოლოდინი, რომ მოხდებოდა დანაწევრებული ფართობების კონსოლიდაცია მიწის იჯარით გაცემისა და მიწის ბაზრის ამოქმედების შედეგად. ამისთვის საჭირო იყო ხელისუფლების მიერ შესაბამისი ღონისძიებების გატარება, თუმცა ეს მოლოდინი არ გამართლდა და კვლავაც არაეფექტური მცირე მიწათმოქმედება დომინირებს.

2.6 გასულ წლებში ამ მიმართულებით მთავრობისა და დონორთა მიერ გადადგმული ნაბიჯები გაუაზრებელი და არასრული იყო. სადღეისოდ, სასოფლო–სამეურნეო მიწის ნაკვეთების მფლობელთა უმრავლესობას არ გააჩნია საკუთრების სრულფასოვანი დამადასტურებელი დოკუმენტაცია. დასრულებული არ არის მიწის კადასტრი. შედეგად, ქვეყანაში მიწა, იშვიათი გამონაკლისების გარდა, არ წარმოადგენს ყიდვა–გაყიდვის საგანს, რის გარეშეც პრაქტიკულად შეუძლებელია არსებული ნაკვეთების გამსხვილება და შემდგომში წარმოების ეფექტიანობის ამაღლება.

2.7 არ არსებობს საიმედო ინფორმაცია სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის დინამიკის, მფლობელობისა და გამოყენების შესახებ. ექსპერტული შეფასებებით, კერძო საკუთრებაში არსებული ან იჯარით აღებული მიწის მნიშვნელოვანი ნაწილი არ მუშავდება. ფერმერული მეურნეობების კუთვნილი 958 ათასი ჰა მიწიდან 300 ათას ჰა–ზე მეტი (ანუ, თითქმის მესამედი) დაუმუშავებელია. აღნიშნულის მიზეზები შესაძლოა სხვადასხვა იყოს, მაგრამ ფაქტია, რომ ხელისუფლებამ ვერ შეძლო სასოფლო წარმოების სტიმულირების ეფექტური მექანიზმების შემუშავება. გარდა ამისა, სოფლის მეურნეობის მწარმოებლურობის შემცირება და დარგის დაკნინება უშუალოდ გამომდინარეობს მიწის ბაზრის არარსებობიდან, რისი ნეგატიური შედეგები გამოიხატება, მათ შორის ფინანსური საშუალებებისა და ტექნიკის დეფიციტში, ასევე სარწყავი და სადრენაჟო ინფრასტრუქტურის მოშლაში.

92

2.8 საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის შემდგომ განვლილმა ორმა ათწლეულმა აშკარა გახადა, რომ სოფლის მოსახლეობის მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესება, სოფლად მასობრივი უმუშევრობისა და სიღარიბის წინააღმდეგ ბრძოლა შეუძლებელია მხოლოდ ულტრალიბერალური ეკონომიკური პოლიტიკის განხორციელებით. განვლილი წლების მანძილზე მთავრობა დეკლარირებულად გაემიჯნა აგრარულ წარმოებას, მინიმუმამდე შემცირდა სამთავრობო მომსახურება და ხელშეწყობა, სოფლის მეურნეობაში ჩამოყალიბდა მაქსიმალურად დერეგულირებული სისტემა. აგრარული სექტორის განვითარების სტრატეგიის არარსებობამ, სახელმწიფო პოლიტიკის ფსევდოლიბერალურ საწყისებზე აგებამ და რეგულირების ბერკეტების სრულმა იგნორირებამ სექტორში პროცესების პრაქტიკულად თვითდინებაზე მიშვება განაპირობა. შედეგად მივიღეთ დაუხვეწავი კანონმდებლობა, არაპროფესიონალი კადრები, ენერგოშემცველებზე გაუმართლებლად მაღალი მონოპოლიური ფასები, პესტიციდებითა და ქიმიკატებით ვაჭრობაში არსებული განუკითხაობა, შემოტანილი თესლის ხარისხის უკონტროლობა, დაბალტექნოლოგიური მიწათმოქმედება, არაეფექტური საერთაშორისო დახმარება. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ საკანონმდებლო და მარეგულირებელი ბაზა სასურველია იყოს მინიმალური, თუმცა ეს არ ნიშნავს მათ სრულიად გაუქმებას. პირიქით, მხოლოდ სახელმწიფო მხარდაჭერით, შესაბამისი გარემოს შექმნითა და რეგულირების ბერკეტებით არის შესაძლებელი აგრარულ სექტორის როგორც სისტემის ეფექტური ფუნქციონირება და იმ ფუნქციების განხორციელება, რომელთა სრული უზრუნველყოფა თვითრეგულირების საბაზრო მექანიზმებით ვერ ხერხდება.

2.9 ისიც აღსანიშნავია, რომ მკაცრი ლიბერალური პრინციპების მიმდევარი ხელისუფლება, გარკვეულ შემთხვევებში, პოპულისტური მიზნებიდან გამომდინარე თავად ახდენდა სოფლის მეურნეობაში ჩარევას. მემარჯვენე ლიბერალური პოზიციებიდან გადახვევის არაერთი მაგალითის მოყვანა შეიძლება, მათ შორის, გლეხებისათვის დიზელის საწვავის, სასუქისა და ვაუჩერების დარიგების საპრეზიდენტო პროგრამები, სანიტარული სასაკლაოების მშენებლობის ხელშეწყობა მათი შემდგომი პრივატიზების მიზნით, მთავრობის მიერ დამტკიცებული პროგრამებით დონორების მიერ გრანტების გამოყოფა კერძო ბიზნესისათვის და სხვა.

2.10 საქართველოს მოსახლეობაში სოფლის მოსახლეობის წილი ტრადიციულად მაღალია. უკანასკნელ წლებში სოფლის მოსახლეობა მცირდება, როგორც აბსოლუტურად, ასევე მცირდება მისი წილი მოსახლეობის საერთო რაოდენობაში. ქვეყნის შიგნით მოსახლეობის მოძრაობის თვალსაზრისით შეინიშნება სოფლის მოსახლეობის მიგრაცია ქალაქებში.

ცხრილი 2

საქართველოს სოფლის მოსახლეობის რაოდენობისა და დასაქმების დინამიკა(ათასი კაცი)

2000 2003

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

მოსახლეობა სულ 4435 434 432 440 439 438 438 443 446

93

3 2 1 5 2 5 6 9

მ.შ. სოფლად 2027 2124

2091

2091

2086

2078

2076

2086

2098

% 45.7 48.9 48.3 47.5 47.5 47.4 47.3 47.0 46.9

ეკონ. აქტიური

მოსახლეობა სულ

2049 2051

2024

2022

1965

1918

1992

1945

1959

მ.შ. სოფლის 1139 1205

1184

1190

1126

1090

1135

1097

1120

% 55.6 58.8 58.5 58.9 57.3 56.8 57.0 56.4 57.2

დასაქმებულთა რაოდენობა სულ

1838 1812

1745

1747

1704

1602

1656

1628

1664

მ.შ. სოფლად 1095 1156

1126

1132

1066

1013

1046

1011

1047

% 59.6 63.8 64.5 64.8 62.6 63.3 63.2 62.1 62.9

აქედან: დაქირავებული

205 176 177 178 166 164 183 194 189

თვითდასაქმებული 818 978 949 954 899 848 863 816 854

უმუშევარი 44 49 59 58 60 77 89 86 73

უმუშევობის დონე ქალაქში %

18.4 22.1 26.3 26.1 23.9 28.9 28.8 27.2 26.5

უმუშევრობის დონე

სოფელში %

3.9 4.1 5.0 4.8 5.4 7.1 7.8 7.9 6.5

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

სოფლის მოსახლეობა მთლიანი მოსახლეობის დაახლოებით 47%–ს შეადგენს. უფრო მაღალია სოფლად მაცხოვრებელთა წილი ეკონომიკურად აქტიურ მოსახლეობაში – 57.2%. დასაქმებული მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილიც სასოფლო სექტორზე მოდის – დაახლოებით 63%. აღნიშნული მონაცემები მიუთითებს ქვეყნისათვის სოფლის და მათ შორის აგრარული სფეროს უდიდეს მნიშვნელობაზე.

სოფლის მეურნეობა იყო და რჩება დასაქმების უმთავრეს სეგმენტად. უშუალოდ სოფლის მეურნეობის დარგში დასაქმებულია 910 ათასი ადამიანი, ანუ ეკონომიკაში დასაქმებულთა

94

53.4% (2007წ). ამასთან უნდა აღინიშნოს, რომ სოფლად დასაქმებულთა უდიდესი ნაწილი – 82%–მდე მოდის თვითდასაქმებულ მოსახლეობაზე. მოქმედი სტატისტიკა სოფლის ეკონომიკურად აქტიურ მოსახლეობას, რომელიც ფლობს მიწის ნაკვეთს, დასაქმებულად მიიჩნევს. ამიტომ უმუშევრობის მაჩვენებელი ქალაქში 4–5–ჯერ აღემატება უმუშევრობის მაჩვენებელს სოფლად. თუმცა იმ 850 ათასი სოფლად მცხოვრები ადამიანიდან, რომელთაც სტატისტიკა დასაქმებულად მიიჩნევს, მხოლოდ ძალზე ცოტას თუ შეუძლია ოჯახისა და საკუთარი თავის რჩენა მის მფლობელობაში არსებული მიწის ნაკვეთიდან მიღებული შემოსავლით. სოფლად არსებული ფარული უმუშევრობა წარმოადგენს სოფლის მოსახლეობის ქალაქებში მასობრივი მიგრაციის, აგრეთვე საზღვარგარეთ ემიგრაციის ძირითად მიზეზს. სოფლის მოსახლეობის შემდგომ გაღატაკებაზე მიუთითებს ის გარემოებაც, რომ წლიდან წლამდე იზრდება სოფლად უმუშევრობის დონე (2003 წელს 3.9%–დან 2009 წელს 6.5%–მდე) ე.ი. სოფლის მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი არსებულ მიწის ნაკვეთსაც კარგავს და უკვე ოფიციალური სტატისტიკის მიერ თვითდასაქმებულადაც კი ვეღარ მიიჩნევა.

2.11 საქართველოში დამუშავებული მიწების ფართობებისა და სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოების შემცირება დაიწყო გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან და 2004-2010 წლებში მკვეთრად გამოხატული დაღმავალი ტენდენცია შეიძინა.

ცხრილი 3

წელი მოხნული ფართობი (ჰა) პირუტყვი

(ათასი სული)

წილი მშპ-ში

%

1990 701,9 3797 29.7%

1995 453,1 2051 41.7%

2000 610,8 2248 20.6%

2003 561.7 2439 19.3%

2005 539,6 2461 12.0%

2006 330,2 2213 12.8%

2007 297,2 1956 10.7%

2008 329,3 1901 9.4%

2009 308,3 1824 9.4%

2010 275,3 1813 8.4%

უკანასკნელი ოცი წლის მანძილზე მნიშვნელოვნად შემცირდა ერთწლოვანი კულტურების ნათესი ფართობები. 2010 წელს დამუშავებული მიწის ფართობი 1990 წელთან შედარებით 2.6-

95

ჯერ შემცირდა, ხოლო 2003 წელთან შედარებით განახევრდა. მგავსი სიტუაციაა პირუტყვის სულადობასთან დაკავშირებით. 2010 წლისთვის 1990 წელთან შედარებით სულადობა 2.1-ჯერ არის შემცირებული, ხოლო 2003 წელთან შედარებით 30%-ით. მთლიან შიდა პროდუქტში სოფლის მეურნეობის წილი ნათლად გამოხატული კლების ტენდენციით ხასიათდება და 2003 წლიდან 2010 წლამდე პერიოდში 19.3%–დან 8.4%-მდე შემცირდა. სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულთა სტაბილურად მაღალი წილის პირობებში, მშპ-ში დარგის მონაწილეობის მაჩვენებლის მკვეთრი შემცირება მიუთითებს მის უკიდურესად არაეფექტიან ფუნქციონირებაზე. შრომის პროდუქტიულობა სოფლის მეურნეობაში თითქმის 8-ჯერ ნაკლებია ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელთან და 19-ჯერ ნაკლები სხვა დარგებთან შედარებით.

ცხრილი 4

სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გამოშვება(ათასი ლარი)

2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010

სულ 1633 2330 2134 2251 2203 2072 2242

მ.შ.მემცენარეობა

761 1185 911 1052 918 868 932

მეცხოველეობა 830 1105 1165 1139 1228 1141 1240

სასოფლო–სამეურნეომომსახურეობა

41 41 58 60 57 63 69

სოფლის მეურნეობის დარგობრივი სტრუქტურა ბოლო 10 წლის მანძილზე პრაქტიკულად არ იცვლება. მთლიანი წარმოებიდან დაახლოებით 55% წარმოადგენს მეცხოველეობის პროდუქციას, 42% მემცენარეობის პროდუქციას და 3% მიეკუთვნება სასოფლო–სამეურნეო მომსახურებას. სხვადასხვა მიზეზის, მათ შორის ხელისუფლების უყურადღებობის გამო ვერ განვითარდა სასოფლო–სამეურნეო მომსახურება, ვერ ჩამოყალიბდა თანამედროვე სერვის ცენტრები. ამიტომ ძალზე დაბალია მომსახურების ღირებულების როგორც აბსოლუტური, ასევე წილობრივი მაჩვენებლები.

2.12 ბოლო წლებში მუდმივად მცირდებოდა ძირითადი სასოფლო–სამეურნეო კულტურების ნათესი ფართობები.

ცხრილი 5

სასოფლო-სამეურნეო კულტურების ნათესი ფართობები(ათასი ჰექტარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010

96

ნათესი ფართობები სულ

611 562 540 330 297 329 308 275

მარცვლოვანი კულტურები მ. შ.

375 371 355 220 206 235 225 184

ხორბალი 105 117 97 59 45 48 57 50

სიმინდი 220 198 194 129 126 146 130 109

ლობიო 11 11 10 7 7 7 6 7

მზესუმზირა 66 46 37 26 22 30 26 27

კარტოფილი 37 38 40 24 22 24 18 21

ბოსტნეული 46 40 44 30 32 27 24 24

ბაღჩეული 9 9 10 3 5 4 3 2

ცხოვ. საკვ. კულტურები

58 55 51 18 10 9 17 9

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

2010 წელს 2003 წელთან შედარებით ნათესი ფართობები განახევრდა. 60%–ით შემცირდა ხორბლის, 45%–ით სიმინდის, კარტოფილის და ბოსტნეულის, 80%–მდე ბაღჩეულისა და ცხოველთა საკვები კულტურების (ერთწლოვანი და მრავალწლოვანი ბალახების) ნათესი ფართობები.

მოხნული სავარგულების ფართობის დრამატული შემცირების მიზეზებია:

– მელიორაციის სისტემის მოშლა და მორწყული მიწების ფართობის მკვეთრი შემცირება. – საწვავზე, მინერალურ სასუქებზე და მცენარეთა დაცვის საშუალებებზე ფასების სწრაფი

ზრდა (რაც ხშირად სუბიექტური ფაქტორებით იყო განპირობებული). ამ სფეროების მონოპოლიზაციამ გამოიწვია იმპორტიორების მიერ ფასების კონტროლის შესაძლებლობა, რის შედეგადაც შემოტანილი პროდუქცია უმეტეს შემთხვევაში იყო ძვირი და უხარისხო.

– პრობლემური გახდა სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკის გამოყენება. ქვეყანაში არსებული ტექნიკა მნიშვნელოვნად ნაკლებია საჭირო რაოდენობასთან შედარებით. ძველი ტექნიკა მორალურთან ერთად უკვე ფიზიკურადაც გაცვდა და ხშირად გამოდის მწყობრიდან. ახალი კი დეფიციტურია, თანაც მომსახურების მაღალი ფასების გამო ნაკლებად არის ხელმისაწვდომი. შედეგად, გლეხები ვეღარ ახერხებენ მემცენარეობის პროდუქციის წარმოებისათვის აუცილებელი სამანქანო ტექნიკით დროულად სარგებლობას და ტექნოლოგიური პროცესის დაცვას.

97

- სასოფლო–სამეურნეო მიწის სავარგულების ხშირად გაუმართლებელი, პირდაპირი მიყიდვის წესით გასხვისება, როდესაც მიწის მფლობელები გახდნენ საქართველოსა და უცხოეთის ქვეყნების ისეთი მოქალაქეები, რომელთაც მიწის დამუშავების არც გამოცდილება და არც სურვილი არ გააჩნდათ. მათ შეძენილი სავარგულები გადააქციეს ე.წ. „დაძინებულ“ კაპიტალად და ელოდებიან ფასების მატებას მისი შემდგომი გაყიდვისა და მოგების მიღების მიზნით.

– მიწის არასწორი ექსპლუატაციის გამო გაიზარდა ამორტიზებული, საკვები ნივთიერებებისაგან გამოფიტული და ეროზირებული მიწის ნაკვეთების წილი ქვეყნის მიწის მთლიან სავარგულებში. არ წარმოებს ასეთი ნაკვეთების რეკულტივაცია.

– სიდუხჭირის გამო ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის დიდმა ნაწილმა დატოვა სოფელი და სამუშაოს მოსაძებნად დიდ ქალაქებს მიაშურა ან ემიგრაციაში წავიდა. ამიტომ ამ მიწის ნაკვეთებს არც თავად ამუშავებს და თან არც იჯარით აქვს გაცემული. სოფლად მუშახელის დეფიციტი გაჩნდა.

გაზრდილი დანახარჯების, მაღალი თვითღირებულებისა და წარმოებული პროდუქციის იმპორტულთან შედარებით ნაკლები კონკურენტუნარიანობის გამო, მიწის დამუშავება საქართველოში წამგებიანი გახდა. გლეხებმა მასობრივად მიატოვეს მამაპაპისეული მიწა.

2.13 ნათესი ფართობების შემცირებასთან ერთად შემცირდა მემცენარეობის პროდუქციის წარმოებაც. ცხრილი 6

მემცენარეობის პროდუქციის წარმოება(ათასი ტონა)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010ხორბალი 89.4 225.4 190.1 69.7 74.9 80.3 53.9 48.4

სიმინდი 295.9 461.9 421.3 217.4 295.8 328.2 291.0 141.1

ლობიო 2.7 12.1 23.0 7.8 10.5 11.6 10.2 5.8

მზესუმზირა 2.6 25.5 22.3 12.3 16.1 15.1

კარტოფილი

302.0 425.2 432.2 168.7 229.2 193.4 216.8 228.8

ბოსტნეული 354.2 430.1 436.7 179.7 190.3 165.0 170.3 175.7

ბაღჩეული 80.2 125.0 119.6 37.8 73.5 52.8 43.7 40.9

საკვები კულტურები

51.5 179.4 138.1 52.3 29.3 35.2 39.0 37.1

ხილი 250.0 260.0 264.9 153.3 227.5 157.6 181.0 124.1

ციტრუსები 40.0 59.2 122.2 52.2 98.9 55.2 93.6 52.1

ყურძენი 210.0 200.0 250.3 162.5 227.3 175.8 150.0 120.7

98

ჩაის ფოთოლი

24.0 25.5 22.8 6.6 7.5 5.4 5.8 3.5

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

2010 წელს 2003 წელთან შედარებით შემცირებულია ყველა ერთწლიანი და მრავალწლიანი სასოფლო–სამეურნეო კულტურის მოსავალი. კერძოდ, ყურძნის მოსავალი შემცირდა 40%–ით, კარტოფილის, ლობიოს და ხილის მოსავალი განახევრდა, ბოსტნეულის შემცირდა 60%–ით, ბაღჩეულის 65%–ით, სიმინდის 70%, ხორბლის, საკვები ბალახებისა და ჩაის წარმოება 80%–ით.

2.14 სხვადასხვა მიზეზით სასოფლო–სამეურნეო სარგებლობიდან მიწების გამოსვლის გამო მსოფლიოს მრავალ სხვა ქვეყანაშიც აქვს ადგილი სასოფლო–სამეურნეო სავარგულების ფართობების შემცირებას. თუმცა, ამ მოვლენის კომპენსირება ხშირ შემთხვევაში ხერხდება მოსავლიანობის გაზრდით, რაც წარმოების ინტენსიფიკაციით შედეგად მიიღწევა. საქართველოს რეალობაში კი ადგილი აქვს არა მარტო დამუშავებული მიწის ფართობებისა და სასოფლო–სამეურნეო პროდუქციის წარმოების კლებას, არამედ რაც ყველაზე უფრო სამწუხაროა, ძირითადი კულტურების მოსავლიანობის შემცირებასაც.

ცხრილი 7

ერთწლიანი სასოფლო–სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობა(ტონა 1 ჰექტარიდან)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ხორბალი 1.0 1.9 2.0 1.2 1.7 1.7 1.1 1.0

სიმინდი 1.6 2.4 2.2 1.8 2.4 2.3 2.4 1.4

ლობიო 0.3 0.6 0.8 0.5 0.7 0.6 1.0 0.6

მზესუმზირა 1.0 0.6 0.6 0.6 0.7 0.5 0.5

კარტოფილი

8.9 11.4 11.3 7.4 10.8 8.0 11.5 11.1

ბოსტნეული 9.3 11.0 9.9 6.6 6.1 5.9 6.8 7.1

99

ბაღჩეული 9.8 14.2 12.5 11.1 13.2 13.6 14.8 15.2

საკვები კულტურები

1.1 3.3 3.0 3.3 3.5 3.9 2.4 4.5

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილიდან ჩანს, რომ საქართველოში სასოფლო წარმოების ინტენსიფიკაცია არ ხორციელდება და პროდუქტების უმეტესი სახეობების მოსავლიანობა პრაქტიკულად არ შეცვლილა. ზოგიერთი კულტურის მოსავლიანობა კი პირიქით, საგრძნობლად შემცირდა. მაგალითად, თუ 2003 წელს ერთ ჰექტარზე 1.9 ტონა ხორბლის წარმოება მოხდა, შარშან ეს მაჩვენებელი 1.0 ტონამდე შემცირდა, ანუ თითქმის განახევრდა. დანარჩენი კულტურების მოსავლიანობა ან მცირედით შემცირდა (სიმინდი, ბოსტნეული), ან პრაქტიკულად არ შეცვლილა. მოსავლიანობის შემცირება გამოწვეულია, როგორც ობიექტურის მიზეზებით (კლიმატის ცვლილება), ასევე თესვის აგროტექნიკური ვადების და კულტურების მოვლა–მოყვანის ტექნოლოგიების დაუცველობით, აგრარული მეცნიერების მიღწევებისა და ახალი ტექნოლოგიების გამოუყენებლობით, სასუქებსა და მცენარეთა დაცვის საშუალებებზე ხელმიუწვდომლობით, მეწარმეებში აგრონომიული ცოდნის დეფიციტით.

დღეისათვის საქართველოში სასოფლო–სამეურნეო კულტურების საშუალო მოსავლიანობა დაახლოებით სამჯერ ნაკლებია, ვიდრე განვითარებულ ქვეყნებში. მარცვლეული კულტურების საშუალო მოსავლიანობა პოტენციურის მხოლოდ 20%–ს შეადგენს. დიდია დანაკარგები მოსავლის აღების შემდეგაც. აღნიშნული მდგომარეობა სულაც არ არის გასაკვირი, რადგან მოსავლის ძირითადი ნაწილი ოჯახურ მეურნეობებშია წარმოებული. ასეთი მეურნეობები მცირე ზომის სავარგულებზეა განთავსებული და არ აქვთ თანამედროვე აგროტექნიკური ღონისძიებების ჩატარების არც გამოცდილება და არც ფინანსური რესურსები. დაეცა ნიადაგის ნაყოფიერება სასუქების არასაკმარისი გამოყენების, ეროზიული პროცესის გაძლიერებისა და თესლბრუნვის შემცირების გამო.

სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია, რომ ოცდამეერთე საუკუნეში საქართველოს სასოფლო წარმოება სულ უფრო მეტად იღებს ნატურალური მეურნეობის ხასიათს: შინამეურნეობების მიერ წარმოებული პროდუქციის მხოლოდ 18% იღებს სასაქონლო სახეს, დანარჩენი კი ადგილზე მოიხმარება.

2.15 მსგავსი არასახარბიელო მდგომარეობაა მეცხოველეობაშიც.

ცხრილი 8

100

პირუტყვისა და ფრინველის სულადობა 2000–2011 წლებში(ათასი სული)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010

მსხილფეხა რქოსანი პირუტყვი

1177 1243 1190 1080 1049 1046 1015 1049

ღორი 443 474 455 344 110 86 135 110

ცხვარი და თხა

628 722 815 789 797 769 674 654

ფრინველი 7826 9200 7482 5400 6150 6682 6675 6522

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 9

მეცხოველეობის ძირითადი პროდუქტების წარმოება 2000–2011 წლებში(ათასი ტონა)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010ხორცი 108 109 105 83 73 57 54 56მ.შ. საქონლის

48 50 47 33 31 25 29 27

ღორის 37 37 31 31 21 11 8 12ცხვრის 9 8 10 8 8 8 4 5ფრინველის

14 13 17 11 12 13 12 12

რძე 619 765 756 606 625 646 551 588კვერცხი (მლნ.ცალი)

361 458 505 249 438 438 431 445

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

მეცხოველეობაშიც ადგილი აქვს პირუტყვისა და ფრინველის სულადობის კლებას და მეცხოველეობის პროდუქციის წარმოების შემცირებას. 10%–ით შემცირდა ცხვრის, 16%–ით მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის, 30%–ით ფრინველის, 77%–ით ღორის სულადობა. განახევრდა ხორცის წარმოება, მათ შორის ღორის ხორცის შემცირდა 2/3–ით. 2010 წელს 25%–ით ნაკლებ რძეს ვაწარმოვებთ, ვიდრე 7 წლის წინათ. აღნიშნულის მთავარ მიზეზად

101

ცილებით დაბალანსებული საკვების დეფიციტსა და დაბალკონდიციური ჯიშების მოშენებას, ასევე იმპორტის წახალისებას და სამამულო მწარმოებლის დაუცველობას მიიჩნევენ.

2.16 მიუხედავად იმისა, რომ უკანასკნელ წლებში ადგილი ჰქონდა მოსახლეობის რიცხოვნობის უმნიშვნელო მატებას, სასოფლო–სამეურნეო პროდუქციის წარმოების ვარდნამ განაპირობა ყველა ძირითადი აგრარული პროდუქტის წარმოების მკვეთრი შემცირება ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებით.

ცხრილი 10

ძირითადი სასოფლო–სამეურნეო პროდუქციის წარმოება ერთ სულ მოსახლეზე (კგ)

პროდუქცია 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 % 2003 წელთან

შედარებით

ხორბალი 52 44 16 17 18 12 11 –473

სიმინდი 106 98 49 68 75 66 32 –331

კარტოფილი

98 101 38 52 44 49 51 –192

ბოსტნეული 99 102 41 43 38 37 39 –254

ხილი 60 62 35 52 36 41 28 –214

ყურძენი 46 58 37 52 40 34 27 –170

ხორცი 25 24 19 16 12 12 13 –192

რძე 176 184 138 143 146 124 132 –133

კვერცხი 105 118 57 100 100 97 100 –105

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

წარმოდგენილი მონაცემებიდან ჩანს, რომ აგრარული პროდუქციის წარმოება ერთ სულ მოსახლეზე 2003–2010 წლებში პრაქტიკულად სტაბილურად, წლიდან წლამდე მცირდებოდა. ყველაზე მნიშვნელოვანად შემცირდა ხორბლის წარმოება – 4.7–ჯერ. სიმინდის წარმოება შემცირდა 3.3–ჯერ, ბოსტნეულის 2.5–ჯერ, ხორცის, კარტოფილის და ხილი 2–ჯერ. 2010 წელს საქართველომ ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებით აწარმოა უფრო ნაკლები ხორბალი, სიმინდი, კარტოფილი, ბოსტნეული, ხილი, ყურძენი, ხორცი, რძე და კვერცხი, ვიდრე 2003 წელს.

102

2.17 გაუარესდა სასურსათო უსაფრთხოების მაჩვენებლები. სურსათის მოხმარების სტრუქტურაში ადგილობრივ წარმოებას თანდათან იმპორტი ჩაენაცვლა. საქართველოს საგარეო ვაჭრობის დეფიციტის მნიშვნელოვან ნაწილს სწორედ სურსათის იმპორტი ქმნის. 2011 წელს ქვეყანაში უცხოეთიდან შემოვიდა 1181 მლნ აშშ დოლარის სასურსათო პროდუქცია (მთლიანი იმპორტის დაახლოებით 17%), მაშინ, როდესაც 2003–2005 წლებში 200–400 მლნ დოლარის ფარგლებში მერყეობდა. იმპორტზე დამოკიდებულების ასეთი ზრდა მცდარი აგრარული პოლიტიკის შედეგად უნდა იქნეს მიჩნეული. საქართველოს სოფლის მეურნეობაში პარადოქსული სიტუაცია ჩამოყალიბდა: ბოლო ხუთი წლის მანძილზე დაახლოებით 50%–ით გაიზარდა ფასები მხოლოდ იმ სურსათზე, რომელიც იწარმოება ქვეყანაში ან რომლის წარმოებაც ადგილობრივად შესაძლებელია, მაშინ როდესაც, მემცენარეობის პროდუქციის ფიზიკური წარმოების მოცულობა თითქმის განახევრდა, ხოლო მეცხოველეობის კი 40%–ით შემცირდა.

2.18 2009 წლისთვის 34%–მდე შემცირდა სასურსათო თვითუზრუნველყოფის კოეფიციენტი. ამ მხრივ განსაკუთრებით მგრძნობიარე პოზიციაა ხორბალი, რომლის იმპორტი 193 ათასი ტონიდან 2003 წელს 720 ათას ტონამდე 2010 წელს, ანუ 3,7ჯერ გაიზარდა. ხორბლით თვითუზრუნველყოფის კოეფიციენტი 8%–მდე შემცირდა. ამ დროს შესაბამისი აგროტექნიკისა და ტექნოლოგიის პირობებში, დახლოებით 350 ათას ჰექტარზე შეიძლება ვაწარმოოთ 1.4–1.5 მლნ ტონა მარცვლეული, მათ შორის 450–500 ათასი ტონა ხორბალი, რაც მოთხოვნილების (650–700 ათასი ტონა) 65–70%–ს შეადგენს.

2.19 დასანანია ადგილობრივ ბაზარზე პოზიციების დათმობა ჩვენთვის ტრადიციულ ისეთ პროდუქტებზეც კი, როგორიცაა ხილი, ბოსტნეული, ბაღჩეული, კარტოფილი. მოხმარებული ხორცის საერთო როდენობაში ნახევარზე მეტი იმპორტულია. შემცირდა კარტოფილითა და ხორცით თვითუზრუნველყოფის მაჩვენებელი. ყველაზე სერიოზული პრობლემები კი ქვეყანას მარცვლოვანი კულტურებითა და მცენარეული ზეთით თვითუზრუნველყოფის თვალსაზრისით გაააჩნია.

2.20 საქართველოში საშუალო ოჯახი შემოსავლების 50–60%–ს სურსათზე ხარჯავს. (შედარებისთვის, ევროკავშირის ქვეყნებში ანალოგიური მაჩვენებელი საშუალოდ 20%–ს არ აღემატება). ოჯახის ბიუჯეტში სასურსათო ხარჯების მაღალი წილის მიუხედავად, საკვების დეფიციტი მაინც მნიშვნელოვან პრობლემად რჩება. დაპირებული სიღარიბის აღმოფხვრის ნაცვლად, ფასების ზრდის გამო თანდათან გაუარესდა კვების პროდუქტების მოხმარების მაჩვენებლები. საქართველოს მოსახლეობა ერთ სულზე გაანგარიშებით 2010 წელს მოიხმარდა უფრო ნაკლებ პურს, ხორცსა და ხორცის პროდუქტებს, რძესა და რძის ნაწარმს, კვერცხს, ხილს, ბოსტნეულს, თაფლს, შოკოლადს და კვების სხვა პროდუქტებს, ვიდრე 2003 წელს. 2010 წელს მოსახლეობა საშუალოდ დღიურად 2790 კილოკალორიას მოიხმარდა, რაც 2004 წლის მაჩვენებელთან შედარებით 6,3%–ით ნაკლებია. საქართველოს მოსახლეობის თითქმის ნახევარი დღეში მოიხმარს საერთაშორისო სტანდარტებით (მსოფლიო სასურსათო პროგრამა – WFP) საქართველოსთვის რეკომენდირებულ მინიმალურ 2100 კილოკალორიაზე ნაკლებს, ხოლო 25% დღიურად 1600 კილოკალორიაზე ნაკლებს, რაც მნიშვნელოვნად ჩამორჩება აბსოლუტურ მინიმუმს – 1800 კილოკალორიას. ამასთან, რეკომენდირებული ნორმებისგან მკვეთრად განსხვავდება კვების სტრუქტურაც.

2.21 დაბალია არა მარტო სოფლის მეურნეობის სექტორის მწარმოებლურობა, არამედ ამ სექტორში დასაქმებულ ადამიანთა შემოსავლებიც. სასოფლო–სამეურნეო სექტორში

103

დასაქმებული ერთი ადამიანის საშუალო წლიური შემოსავალი დაახლოებით 2300 ლარს შეადგენს, რაც ოდნავ აღემატება არასასოფლო–სამეურნეო სექტორში დასაქმებულთა საერთო ეროვნული მაჩვენებლის ერთ მესამედს. აღნიშნულის გამო, ნატურალური წარმოების ფონზეც კი, სოფლის მეურნეობის სექტორში დასაქმებულთა 53% საარსებო მინიმუმის ზღვარს დაბლა იმყოფება, აქედან 23% უკიდურეს სიღარიბეში ცხოვრობს.

2.22 განვლილი 7 წლის მანძილზე საქართველოს ხელისუფლება გამუდმებით ამტკიცებდა, რომ მსოფლიოს ქვეყნების, მით უფრო წამყვანი ქვეყნების მიერ სოფლის მეურნეობის სექტორი აღარ განიხილებოდა განვითარების პრიორიტეტულ მიმართულებად. ამიტომ დარგის განვითარება თვითდინებაზე იყო მიშვებული და მთლიანად ბაზარზე მინდობილი. შედეგად, FAO–ს მონაცემებით, 2003–2009 წლების პერიოდში საქართველოში ერთ სულ მოსახლეზე სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოების ინდექსი შემცირდა 29%–ით, რაც განხილულ 194 ქვეყანას შორის ამ პერიოდში ყველაზე უარესი მაჩვენებელია. განსხვავებული მდგომარეობაა ქვეყნების უმეტეს ნაწილში, მაგალითად ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში.

ცხრილი 11

ერთ სულ მოსახლეზე სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოების ინდექსიყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში (2003–2005წწ.=100)

რუსეთ

ი

უკრაი

ნა

ბელ

ორუსი

მოლ

დოვა

ლატ

ვია

ლიტ

ვა

ესტონე

თი

საქა

რთველ

ო

სომხ

ეთი

აზერ

ბაიჯ

ანი

ყაზა

ხეთი

უზბე

კეთი

ყირგი

ზეთი

ტაჯი

კეთი

თურქმ

ენეთ

ი0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

136 132

164

116

146 147138

71

189

132 138125

89

124110

2003-2005 2009

ერთ სულ მოსახლეზე სოფლის მეურნეობის პრდუქციის წარმოების ინდექსი ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში

წყარო: FAO Statistical Yearbook, 2010

104

№11ცხრილიდან ჩანს, რომ პრაქტიკულად ყველა წარმოდგენილ ქვეყანაში განხილულ პერიოდში სოფლის მეურნეობა მეტ–ნაკლები წარმატებით ვითარდებოდა. საქართველოსა და ყირგიზეთის გარდა ყველგან დაფიქსირდა პროდუქციის ზრდა. 40–45%–ით გაიზარდა ინდექსი ბალტიისპირეთის ქვეყნებში. ზოგ ქვეყანაში ადგილი ქონდა პროდუქციის მნიშვნელოვან მატებას, სომხეთის შემთხვევაში კი ინდექსი თითქმის გაორმაგდა. რაც შეეხება ყირგიზეთს, აქ გასათვალისწინებელია ამ პერიოდში ქვეყანაში მომხდარი ცნობილი მოვლენები, რასაც არ შეეძლო უარყოფითი გავლენა არ მოეხდინა ეკონომიკის განვითარებაზე. საქართველოს მაჩვენებელი მით უფრო სავალალოა, თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ ცხრილში მოცემულია სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოების ინდექსი ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებით. ოფიციალური მონაცემებით, საქართველოში განხილულ პერიოდში მოსახლეობის რაოდენობა თითქმის არ შეცვლილა, ხოლო მოცემული ქვეყნების უმეტესობაში (მათ შორის ყირგიზეთში) კი მოსახლეობის რიცხოვნება გაიზარდა. რომ არა ეს გარემოება, ამ კუთხით საქართველოს ჩამორჩენა კიდევ უფრო თვალსაჩინო იქნებოდა. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ჩვენი უახლოესი მეზობლები – სომხეთი და აზერბაიჯანი სათანადო ყურადღებით ეკიდებიან როგორც მთლიანად დარგს, ასევე სხვადასხვა სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე პროდუქციის სახეობების, მაგალითად, მარცვლეულის წარმოებას. FAO–ს მონაცემებით, 2007–2009 წლებში 2003–2005 წლებთან შედარებით, მარცვლეულის წარმოება სომხეთში გაიზარდა 10%–ით, აზერბაიჯანში 16%–ით, მაშინ როდესაც საქართველოში თითქმის 40%–ით შემცირდა.

მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, სურსათის წარმოების ინდექსი საქართველოში 2010 წელს 1999–2001 წლებთან შედარებით შემცირდა 34%–ით, რაც არაბთა გაერთიანებული ემირატების შემდეგ ყველაზე უარესი მაჩვენებელია მსოფლიოს 180 ქვეყანას შორის.

2.23 მსოფლიოში არსებული სასურსათო კრიზისის პირობებში თითოეული ქვეყანა მიზნად ისახავს შეძლებისდაგვარად აამაღლოს ეროვნული სასურსათო უსაფრთხოების დონე, რისთვისაც პირველ რიგში, ადგილობრივი პოტენციალის სრულად გამოყენებას ცდილობს. ქართველი და უცხოელი ექსპერტების შეფასებით საქართველოს არსებული რესურსების ბაზაზე შეუძლია 10–12 მლნ ადამიანის სრული რაციონით გამოკვება. ამგვარი პოტენციალი კი მხოლოდ 30-35%-ით გამოიყენება. ამის გამო სასურსათო უსაფრთხოების მაჩვენებელი კრიტიკულ ზღვრად მიჩნეულ კოეფიციენტზე (0,5) დაბალია. უფრო მეტიც, გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის (FAO) მონაცემებით, ეს მაჩვენებელი ყოველწლიურად მცირდება, საქართველომ სასურსათო უსაფრთხოების დონის მიხედვით განვითარებადი ქვეყნების მეხუთედან მეექვსე ჯგუფში გადაინაცვლა და მსოფლიოს უღარიბესი ქვეყნების გვერდით აღმოჩნდა.

2.24 მოუწესრიგებელი და არასანდოა სოფლის მეურნეობისა და სურსათის სექტორთან დაკავშირებული სტატისტიკური ინფორმაცია. სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ გამოქვეყნებული კვლევები მონაცემთა და ინფორმაციის საკმაო მრავალფეროვნების მიუხედავად, მთელი რიგი ხარვეზებითა და ნაკლოვანებებით ხასიათდება. კერძოდ, მათ შორისაა ერთი და იმავე წყაროდან მოპოვებულ მონაცემებს შორის მნიშვნელოვანი განსხვავება, ფერმერული მეურნეობის წარმართვისათვის საჭირო დანახარჯების, მოგების, რენტაბელობის, მარკეტინგისა და დაგეგმვის შესახებ ინფორმაციის არარსებობა. საეჭვოა

105

სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის დამოუკიდებლობის ხარისხი ხელისუფლების პოლიტიკური კონიუნქტურის გავლენისაგან.

2.25 მთლიანობაში საქართველოს სოფლის მეურნეობისათვის დამახასიათებელი გახდა:

სოფლის მეურნეობის, როგორც დარგის არაეფექტური და არაკომპეტენტური მართვა; ერთწლოვანი კულტურების ნათესებისა და მრავალწლოვანი ნარგაობების, პირუტყვისა

და ფრინველის სულადობის, სოფლის მეურნეობის თითქმის ყველა სახის პროდუქციის წარმოების შემცირება;

საეჭვო ხარისხის სურსათის იმპორტის ზრდა, იმპორტირებული პროდუქციით გაჯერებული ისედაც მცირე მასშტაბის ქართული ბაზრიდან ადგილობრივი პროდუქციის გამოდევნა;

საკუთარი წარმოების პროდუქციით მოსახლეობის თვითუზრუნველყოფის კოეფიციენტის გაუარესება, მისი კრიტიკულ ზღვრამდე შემცირება;

სასუქების, პესტიციდებისა და ქიმიკატების გამოყენების, სარწყავი და დაშრობილი მიწების ფართობების მრავალჯერადი შემცირება, სათესლე და სანერგე მეურნეობების, ჯიშთა გამოცდისა და ჯიშთაგანახლების სისტემების მოშლა;

სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის ნაკლებობა, მისი ხანდაზმულობა, არსებულისა და ახლადშემოყვანილის არარაციონალურად გამოყენება, სოფლის მეურნეობაში ძირითადად ექსტენსიური ტექნოლოგიების გამოყენება;

სოფლის მეურნეობის არამასტიმულირებელი საგადასახადო სისტემა; სოფლის მეურნეობაში ხელსაყრელი დაკრედიტების, დაზღვევისა და ლიზინგის

სისტემების განუვითარებლობა; სოფლის მეურნეობაში გამოყენებულ სამრეწველო წარმოშობის პროდუქციაზე (საწვავი,

სასუქები, პესტიციდები, ქიმიკატები, სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკა და სხვ.) ფასების მრავალჯერადი ზრდა სოფლის მეურნეობის პროდუქციაზე არსებულ ფასებთან შედარებით;

ეროზირებული მიწების ფართობების ზრდა, ნიადაგში ჰუმუსის პროცენტული შემცირება. მიწის რესურსის გამოფიტვა არარაციონალური სასოფლო–სამეურნეო ტექნოლოგიების ხანგრძლივი გამოყენების შედეგად;

ყველა ფორმის მიგრაცია. სოფლად კვალიფიციური და ეკონომიკურად აქტიური შრომითი რესურსების დეფიციტი;

სოფლად ალტერნატიული სამუშაო ადგილების არარსებობა; წვრილი მეურნეობების სიჭარბე, მათი ნატურალიზაცია; არაკონკურენტუნარიანი პროდუქციის წარმოება, ხარჯებთან შედარებით მწირი ფულადი

შემოსავლები, საწარმოო და სოციალური ინფრასტრუქტურის განუვითარებლობა; აგრარული სექტორის განვითარების შესახებ არსებული სტატისტიკური მონაცემების

არარსებობა, ან არასაიმედოობა; სახელმწიფო მხრიდან გამოჩენილი უყურადღებობის შედეგად სოფლის მეურნეობის

მართვის რგოლების მოშლა სოფლის, რაიონის, რეგიონის, ქვეყნის დონეზე.

აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტ–იმპორტი

1.1 2011 წელს აგროსასურსათო პროდუქციით საგარეო სავაჭრო ბრუნვამ 1616 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა. აქედან 1181 მლნ დოლარი (ბრუნვის 73.1%) იმპორტზე, ხოლო 435 მლნ აშშ დოლარი (ბრუნვის 26.9%) იმპორტზე მოდიოდა. აგროსასურსათო პროდუქციის 2011

106

წლის ბრუნვამ ფაქტობრივად გადააჭარბა 2003 წლის საქართველოს მთლიან სავაჭრო ბრუნვას. აღნიშნული კატეგორიის საქონლის მიხედვით უარყოფითმა სავაჭრო სალდომ შეადგინა 746 მლნ დოლარი - ქვეყნის მთლიანი უარყოფითი სავაჭრო ბალანსის 15.3%. 2000 წელთან შედარებით აგრარული პროდუქციის უარყოფითი სავაჭრო ბალანსი გაიზარდა თითქმის 10–ჯერ და თავისი ნომინალური მოცულობით აღემატება 2001 წლის საქართველოს მთლიანი იმპორტის მოცულობას.

აგროსასურსათო პროდუქციით საგარეო ვაჭრობა 2000–2011 წლებში(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

აგროსასურსათო პროდუქციით საგარეო სავაჭრო ბრუნვა

260620

373495

741330

850055

1123830

1191530

1109275

1305735

1615735

აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტი

92615

164670

303910

244900

298625

250000

315595

346605

434810

აგროსასურსათო პროდუქციის იმპორტი

168005

208825

437420

605155

825205

941530

793680

959130

1180925

ექსპორტის წილი მთლიან ბრუნვაში

35.5 44.1 41.0 28.8 26.6 21.0 28.5 26.5 26.9

იმპორტის წილი მთლიან ბრუნვაში

64.5 55.9 59.0 71.2 73.4 79.0 71.5 73.5 73.1

სალდო –75390

–44155

–130610

–360255

–526580

–691530

–478085

–612525

–746115

უარყოფითი სალდოს წილი საგარეო სავაჭრო ბრუნვაშიაგრარული პროდუქციის მიხედვით

28.9 11.8 17.6 42.4 46.9 58.0 43.1 46.9 46.2

მთელი სავაჭრო ბრუნვის

20.1 6.6 8.1 13.2 13.2 14.4 14.2 17.1 15.3

107

მიხედვით

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

1.2 2003–2011 წლებში საქართველოში აგროსასურსათო პროდუქციის იმპორტი 5.7–ჯერ, ექსპორტი კი მხოლოდ 2.6–ჯერ გაიზარდა. ამ სახეობის პროდუქციით საგარეო ვაჭრობის დეფიციტის აბსოლუტური მოცულობა წლიდან წლამდე იზრდებოდა (კრიზისული 2009–2010 წლების გამოკლებით) და 2011 წელს მაქსიმუმს მიაღწია. „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ ხელისუფლების მიერ იმპორტის სტიმულირებისა და ადგილობრივი წარმოების საჭიროებების მიმართ სრული იგნორირების პოლიტიკის გატარების გამო, ექსპორტთან შედარებით გაცილებით სწრაფად იზრდება იმპორტის მოცულობა, რის შედეგადაც 2004–2011 წლებში აგროსასურსათო პროდუქციით საგარეო ვაჭრობაში უარყოფითი სალდოს წილი თითქმის 4–ჯერ გაიზარდა (11.8%–დან 46.2%–მდე), შესაბამისად, მოსახლეობის სურსათზე მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებაში სულ უფრო მზარდ როლს ასრულებს იმპორტირებული აგრარული, სასურსათო დანიშნულების საქონელი. 1.3 უარყოფითი სავაჭრო ბალანსი ქვეყნისათვის პრობლემაა (რადგან ამ დროს ხდება ვალუტის გადინება), მაგრამ კატასტროფაა არაა. თუმცა, საქართველოს მსგავს ღარიბ აგრარულ ქვეყანაში, სასოფლო–სამეურნეო წარმოების დაბალი დონითა და დაბალი შრომის მწარმოებლურობით, აღნიშნული გარემოება სულ უფრო მეტად იძენს პოლიტ–ეკონომიკურ დატვირთვას. – აგროსასურსათო პროდუქციით საგარეო ვაჭრობაში 750 მილიონიანი დეფიციტი – ეს არის საქართველოს აგრარულ სექტორში შექმნილი დამატებული ღირებულების თითქმის 2/3 (65%). შედეგად, საქართველოს სასურსათო ბაზარზე იმპორტირებული პროდუქციის წილი 70%–ს აღემატება. იმპორტირებული პროდუქციის მოხმარებით საქართველოს მთელი მოსახლეობა „აქტიურად“ მონაწილეობს იმპორტიორი ქვეყნების შესაბამის სექტორებში დამატებითი სამუშაო ადგილების შექმნასა და მთლიანად, ამ ქვეყნების ფისკალურ გაძლიერებაში. დიაგრამა: აგროსასურსათო პროდუქციით საქართველოს საგარეო ვაჭრობა

108

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

209

391 43

8

606

832 94

2

803

969

165 202 30

4

235 29

9

250 31

6

314

-44

-188-134

-371

-534

-692

-487

-655

იმპორტი ექსპორტი ბალანსი

1.4 საქართველოს სოფლის მეურნეობაში სახეზეა გაჭიანურებული კრიზისი და რეცესია, რამაც უშუალო გავლენა მოახდინა აგროსასურსათო პროდუქციის საექსპორტო პოტენციალზეც – ეს უკანასკნელი (აგროსასურსათო პროდუქციის წილი მთლიან ექსპორტში) იმავე პერიოდში შემცირდა 36%–დან 20%–მდე. ქვეყნის მთლიან იმპორტში კი სექტორის წილი 2003 წლიდან მოყოლებული თითქმის არ იცვლება და 16–18%–ის ფარგლებში მერყეობს. მიუხედავად იმისა, რომ აგროსასურსათო სექტორის როლი და მნიშვნელობა ქვეყნის ექსპორტში ჯერჯერობით უფრო მეტია, ვიდრე იმპორტში, აგროსასურსათო პროდუქციის იმპორტის ღირებულებამ მიმდინარე ფასებში უკვე გადაუსწრო ქვეყნის სოფლის მეურნეობაში შექმნილ დამატებულ ღირებულებას, მაშინ როდესაც 2000 წელს მხოლოდ 1/5–ის დონეზე იყო. 2011 წელს ქვეყნის თითოეულ მცხოვრებზე მოდიოდა თითქმის 450 ლარის ოდენობის იმპორტირებული აგროსასურსათო პროდუქცია, რაც მოსახლეობის ერთ სულზე 95 დღის ფულადი შემოსავლების ექვივალენტურია.

1.5 აგროსასურსათო პროდუქციის საგარეო სავაჭრო ბრუნვაში ნახევარზე მეტი – 51.6%, (მათ შორის ექსპორტის 58.0% და იმპორტის 49.3%) დსთ–ის ქვეყნებზე მოდის. ამ ქვეყნებზე მოდიოდა აგროსასურსათო პროდუქციით საგარეო სავაჭრო დეფიციტის 45%. ევროკავშირის წილი საქართველოს აგროსასურსათო პროდუქციის საგარეო სავაჭრო ბრუნვაში მხოლოდ 19.8%–ია (ექსპორტის 32.9% და იმპორტის 15.2%). ამ ქვეყნებზე მოდიოდა აგროსასურსათო პროდუქციით საგარეო სავაჭრო დეფიციტის 5%.

საქართველოს უმსხვილესი პარტნიორი ქვეყნებიაგროსასურსათო პროდუქციით სავაჭრო ბრუნვაში 2011 წელს

109

ექსპორტი იმპორტი ბრუნვა

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

სულმ.შ.

403945 100.0 1142180 100.0 1546125 100.0

უკრაინა 93930 23.3 290560 25.4 384490 24.9

რუსეთი 1095 0.3 160690 14.1 161785 10.5

თურქეთი 7965 2.0 123390 10.8 131355 8.5

ბრაზილია – – 103120 9.0 103120 6.7

აზერბაიჯანი 64795 16.1 24115 2.1 88910 5.8

ყაზახეთი 26495 6.6 52195 4.6 78690 5.1

გერმანია 37460 9.3 27235 2.4 64695 4.2

აშშ 3810 0.9 50265 4.4 54075 3.5

სომხეთი 23910 5.9 15175 1.3 39085 2.5

ბელორუსია 17165 4.3 11120 1.0 28285 1.82

დსთ 23350 58.0 562895 49.3 794245 51.6

ევროკავშირი 133000 32.9 173095 15.2 306095 19.8

დანარჩენი ქვეყნები

126435 31.3 284403 24.9 409723 26.5

აგროსასურსათო პროდუქციით ვაჭრობაში საქართველოს უმთავრეს პარტნიორ ქვეყნებს წარმოადგენენ უკრაინა, რუსეთი, თურქეთი და ბრაზილია. 2011 წელს მათზე მოდიოდა აგრარული პროდუქციით ქვეყნის საგარეო ვაჭრობის ნახევარზე მეტი (780 მლნ დოლარი). აქ პარადოქსი ის არის, რომ ამ ოთხი ქვეყნიდან, სამში: რუსეთში, ბრაზილიასა და თურქეთში, პრაქტიკულად არ გადის ქართული წარმოების აგროსასურსათო პროდუქცია და ბრუნვის საკმაოდ მაღალი მაჩვენებლები განპირობებულია მხოლოდ იმპორტის დიდი მოცულობით. ხსენებულ სამ ქვეყანასთან სავაჭრო ბრუნვის 98% იმპორტია და მხოლოდ 2% – ექსპორტი.ცალკეული ქვეყნებიდან, როგორც ექსპორტის, ასევ იმპორტის თვალსაზრისით საქართველოს მთავარი სავაჭრო პარტნიორია უკრაინა, რომელმაც მნიშვნელოვანწილად ჩაანაცვლა რუსეთი ამ უკანასკნელის მიერ 2006 წელს ქართულ პროდუქციაზე გამოცხადებული ემბარგოს შემდეგ.

1.6 ექსპორტის სტრუქტურაში ტრადიციულად წამყვანი ადგილი უკავია კვების მზა პროდუქტების ჯგუფს. ამასთან, ბოლო წლებში ამ ჯგუფის წილი თანდათან მცირდება და იზრდება მცენარეული და განსაკუთრებით ცხოველური წარმოშობის პროდუქტების როლი. 2011 წელს საქართველოდან ექსპორტზე გავიდა 132 მლნ დოლარის ღირებულების თხილის ნედლეული, რაც აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტის თითქმის მესამედს შეადგენს. 2006 წელს რუსეთის მიერ ქართულ პროდუქციაზე გამოცხადებული ემბარგოს შემდეგ, თხილი გახდა საქართველოს აგრარული საქონლის ექსპორტის მთავარი და მთელი

110

ექსპორტის ერთ–ერთი წამყვანი პოზიცია (6% მთლიან ექსპორტში), ასევე საქართველოს სოფლის მეურნეობის სავიზიტო ბარათი ევროპისა და აზიის ქვეყნებში. უცხოეთის ბაზრებზე თხილზე არსებულმა სტაბილურად მაღალმა მოთხოვნამ სტიმული მისცა მისი ადგილობრივი წარმოების გაფართოებას და ექსპორტის სწრაფ ზრდას. სხვადასხვა ობიექტური და სუბიექტური ფაქტორების გამო ვერ გაიზარდა კვების მზა პროდუქტების ექსპორტი. აქ გავლენა იქონია რუსეთის ემბარგომ, რის შედეგადაც 2006 წლიდან შეწყდა საქართველოდან რუსეთში ღვინის, სპირტიანი სასმელებისა და მინერალური წყლების ექსპორტი. ასევე ფუნქციონირება შეაჩერა აგარის შაქრის ქარხანამ და შეწყდა შაქრის როგორც წარმოება, ასევე ექსპორტი. ამ ფაქტორებმა დაახლოებით 80–100 მლნ დოლარით შეამცირა ქვეყნის საექსპორტო პოტენციალი.2006 წელს რუსეთის ბაზრის დაკარგვის შემდეგ ღვინის ექსპორტი განახევრდა, ხოლო საქართველოს ეკონომიკის სრული დანაკარგების მოცულობამ დაახლოებით 300 მლნ ლარი შეადგინა. 2006 წლამდე საქართველოდან ექსპორტზე გატანილი ღვინის 4/5 რუსეთზე მოდიოდა. ბიზნესისა და ხელისუფლების ერთობლივი მცდელობების მიუხედავად, ვერ მოხერხდა ისეთი ახალი ბაზრების მოძიება, რომლებიც სრულფასოვნად ჩაანაცვლებდნენ დაკარგულ რუსულ ბაზარს. ევროპის (ბალტიის ქვეყნებისა და პოლონეთის გამოკლებით), აზიისა და ჩრდილოეთ ამერიკის ბაზრებზე გაყიდული ქართული ღვინის მოცულობა კვლავ უმნიშვნელოა. 2011 წელს ექსპორტზე გავიდა 56 მლნ დოლარის ღვინო, რაც მნიშვნელოვნად აღემატება ემბარგოს დაწესების შემდგომი წლების მაჩვენებელებს, მაგრამ ჯერაც ვერ მიაღწია ემბარგომდელ დონეს, როდესაც ღვინის ექსპორტიდან მიღებული შემოსავალი 80 მლნ დოლარს აჭარბებდა (2005 წელი). რუსული ბაზრის მნიშვნელობაზე ქართული სასმელებისა და მინერალური წყლების ექსპორტში მეტყველებს ისიც, რომ 2006–2011 წლებში ჩინეთში ექსპორტირებული ქართული ღვინის მთლიანი ფიზიკური მოცულობა ჯამში შეადგენდა იმ ღვინის მხოლოდ 10 %–ს, რომლის ექსპორტიც „მოასწრო“ საქართველომ რუსეთში 2006 წლის პირველ ოთხ თვეში ემბარგოს შემოღებამდე. მიგვაჩნია, რომ არსებული რისკების მიუხედავად, რუსული ბაზარი ქართული პროდუქციისათვის და განსაკუთრებით, ღვინის ბიზნესისათვის ცალსახად საინტერესოა. მისი სხვა ბაზრით სრულფასოვნად ჩანაცვლება რეალურად პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამიტომ რუსული ბაზრის გახსნა და მასზე დაბრუნება ხელისუფლების ერთ–ერთი პრიორიტეტი უნდა იყოს. თუმცა რუსეთში ძველი პოზიციების დაბრუნება უკვე შეუძლებელი იქნება და თუნდაც უფრო შევიწროვებული ნიშის დასაკავებლად ქართული ღვინის მწარმოებლებს რთული კონკურენცია მოუწევთ. იგივე შეიძლება ითქვას მინერალურ წყალზე, ციტრუსზე და ხილზე. რუსეთთან სავაჭრო ურთიერთობების აღდგენის შედეგად ქართული ბიზნესი დაახლოებით 2–ჯერ მეტ შემოსავალს მიიღებს, ვიდრე 2011 წლის მთავარი საექსპორტო პოზიციის – ავტომობილების რეექსპორტით იღებს. ამასთან, ქართული ღვინის, მინერალური წყლების, ციტრუსისა და ხილის მთავარ საექსპორტო ბაზარზე დაბრუნება მძლავრ სტიმულს მიცემს შესაბამისი დარგების განვითარებას, გლეხებისა და ფერმერების შემოსავლების ზრდას, ინვესტიციების მოზიდვას და ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას. რუსეთთან გვჭირდება არა ურთიერთბრალდებებზე დაფუძნებული რიტორიკა, არამედ პრაგმატული ურთიერთობები მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წესების ფარგლებში. მცირე ზრდის ტენდენციით ხასიათდება ციტრუსებისა და სანელებლების ექსპორტი. არსებული პოტენციალის მიუხედავად, ვერ მოხერხდა ხილისა და ბოსტნეული კულტურების ექსპორტის

111

გაზრდა. პირიქით, ბოლო წლებში ამ სფეროში ადგილი ჰქონდა წარმოების დეგრადაციას, რის შედეგადაც ამ კულტურების ექსპორტი მართალია გაიზარდა, მაგრამ ექსპორტის აბსოლუტური მოცულობა კვლავ უმნიშვნელოა. გაურკვეველი შემადგენლობისა და წარმოშობის ქიმიკატების გამოყენების გამო ქართულმა ხილმა (ვაშლმა) და ციტრუსმა საექსპორტო სახე მნიშვნელოვანწილად დაკარგა და მათი გატანა პრობლემატური გახდა. განვლილი პერიოდი ხასიათდებოდა ჩაის ექსპორტის კიდევ უფრო შემცირებით. ქართული ჩაი დაბალი ხარისხის გამო (არომატი და გემო აკლია) საერთაშორისო ბაზრებზე ნაკლებად კონკურენტუნარიანია. უფრო მეტიც, ქართული ჩაი უკვე დიდი ხანია აღარაა უალტერნატივოდ წარმოდგენილი ქვეყნის შიდა სამომხმარებლო ბაზარზეც და მასზე ადგილის შესანარჩუნებლად სერიოზული ბრძოლა უწევს.იზრდება საკონსერვო ნაწარმის, მათ შორის ბოსტნეულისა და ხილის წვენების ექსპორტი. ამასთან, ამ პროდუქციის ექსპორტის აბსოლუტური მოცულობები უმნიშვნელოა, მით უფრო ამ სეგმენტში საქართველოს შესაძლებლობების გათვალისწინებით. ცხოველური წარმოშობის პროდუქტები ტრადიციულად მცირე რაოდენობით გადიოდა ექსპორტზე და მათი როლი სრულიად უმნიშვნელო იყო აგროსასურსათო პროდუქციით ვაჭრობაში (დაახლოებით 1%–ის ფარგლებში 2000–2006 წლებში). აქ გარღვევა მოხდა 2009 წლიდან, როდესაც დაიწყო მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვისა და ცხვარის ექსპორტი აზერბაიჯანსა და ახლო აღმოსავლეთის (იორდანია, ლიბანი, ერაყი) ქვეყნებში. 2011 წელს ცოცხალი ცხოველების ექსპორტიდან მიღებულმა შემოსავალმა 43 მლნ დოლარს მიაღწია. საქართველოდან ამ წელს გაიყვანეს 59 ათასი სული საქონელი და 162 ათასი ცხვარი. თუმცა, აღნიშნული ოპერაციები ხანმოკლე ეფექტის მომტანია, რადგან ექსპორტი ეფუძნება შედარებით მაღალ საფასო კონკურენციას და იმავდროულად, ქვეყნისშიდა ბაზარზე დაბალ გადახდისუნარიან მოთხოვნას კვების აღნიშნულ პროდუქტებზე მოსახლეობის დიდი მასის მოთხოვნილების მსხვილმასშტაბიანი დაუკმაყოფილებლობის პირობებში.ნათელია, რომ აგროსასურსათო პროდუქციით ვაჭრობაში საქართველო სათანადოდ ვერ იყენებს ევროკავშირთან და აშშ–სთან გაფორმებული პრეფერენციების ზოგადი სისტემის (GSP+) ფარგლებში არსებულ შეღავათებს. ეს სისტემა ითვალისწინებს ევროკავშირსა და აშშ–ში ექსპორტირებული საქონლის საბაჟო გადასახადებისაგან გათავისუფლებას და ტარიფების ცალმხრივად შემცირებას. ევროპისა და ამერიკის ბაზრებზე ქართული აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტი დივერსიფიცირებული არ არის.

1.7 ბოლო წლების მანძილზე მთავარ საიმპორტო პოზიციას ხორბალი წარმოადგენს. 2011 წლს იმპორტირებული იქნა 184 მლნ დოლარის 623.9 ათასი ტონა ხორბალი, რაც აგროსასურსათო პროდუქციის მთლიანი იმპორტის თითქმის 16%–ს შეადგენს. ტრადიციულად მნიშვნელოვანია შაქრის, სიგარეტისა და მზესუმზირის ზეთის იმპორტი. სწრაფი ტემპით იზრდება ხორცის იმპორტი. თუ 2003 წელს შემოტანილი იქნა 14 მლნ დოლარის ღირებულების ფრინველის, საქონლისა და ღორის ხორცი, 2011 წელს იმპორტირებული ხორცის ღირებულებამ 106 მლნ დოლარს მიაღწია. მთლიანად 2000 წელთან შედარებით ხორცის იმპორტი გაიზარდა 3.4–ჯერ – 17.5 ათასი ტონიდან 58.9 ათას ტონამდე. ხორცის მთლიანი იმპორტი უკვე 22 პროცენტით აღემატება ადგილობრივ წარმოებას, მაშინ როდესაც 2000 წელს 6.2–ჯერ ჩამორჩებოდა. საქართველოში წლების მანძილზე საკმაოდ დიდი რაოდენობით ხორბლის ფქვილი შემოდიოდა (74 მლნ დოლარის ღირებულების 2008 წელს), თუმცა ადგილობრივი

112

წისქვილკომბინატების ამუშავების შედეგად 2008 წლის შემდეგ პერიოდში ფქვილის იმპორტი მკვეთრად შემცირდა და 2011 წელს 2 მლნ დოლარამდე ჩამოვიდა. სამაგიეროდ, მკვეთრად გაიზარდა – 1.8–ჯერ 2008 წელთან და 6.6–ჯერ – 2003 წელთან – ხორბლის იმპორტი.ხელისუფლების მცდელობების მიუხედავად, საქართველო არა თუ ვერ იქცა სიმინდის ექსპორტიორ ქვეყნად, არამედ ბოლო ათი წლის მაჩვენებლებთან შედარებით, 2011 წელს რეკორდული რაოდენობის – 11.5 მლნ აშშ დოლარის ღირებულების 25 ათასი ტონა სიმინდი იქნა შემოტანილი. 2011 წელს სიმინდის იმპორტი მხოლოდ წინა წელთან შედარებით სამჯერ გაიზარდა. ანალოგიური სიტუაციაა 2012 წლის პირველ ხუთ თვეშიც. ამ პერიოდში ქვეყანაში შემოტანილი იქნა 14 ათას ტონაზე მეტი 5.8 მლნ დოლარის ღირებულების სიმინდი, მაშინ როდესაც, დაპირებების მიუხედავად, გავიტანეთ სულ 2.7 მლნ დოლარის ღირებულების 9 ათასი ტონა სიმინდის მარცვალი. 1.8 საქართველოს აგროსასურსათო პროდუქციის ძირითად საექსპორტო ბაზრებს, როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, დსთ–სა და ევროკავშირის ქვეყნები წარმოადგენენ. ექსპორტის 58% იგზავნება დსთ–ს ქვეყნებში, 33% – ევროპაში, და მხოლოდ 2% – თურქეთში. 2011 წლის მდგომარეობით ექსპორტის მიხედვით მთავარი სავაჭრო პარტნიორები არიან უკრაინა, აზერბაიჯანი და გერმანია. დსთ–ში ექსპორტის 90% მოდის 4 ქვეყანაზე. ესენია: უკრაინა, აზერბაიჯანი, ყაზახეთი და სომხეთი. დსთ–ის ქვეყნებში ექსპორტი გარკვეულწილად დივერსიფიცირებულია და მოიცავს საქართველოსთვის ყველა მნიშვნელოვან სასაქონლო პოზიციას. ამის მიუხედავად, მაინც შეიძლება ითქვას, რომ ამ რეგიონში საქართველოს მთავარი საექსპორტო პოზიცია ალკოჰოლიანი და უალკოჰოლო სასმელებია. ამ ჯგუფზე მოდის დსთ–ში აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტის 56%. ევროკავშირის ქვეყნებიდან ქართული ექსპორტის მოცულობით გამოირჩევიან გერმანია და იტალია. ამ რეგიონში ექსპორტი ნაკლებადაა დივერსიფიცირებული და მისი ღირებულების 75% მხოლოდ ერთი სახის პროდუქციაზე – თხილზე მოდის. ზოგიერთ ქვეყანაში ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მაღალია (ბელგიაში, ჩეხეთსა და ესპანეთში – 98%, იტალიაში – 97%, გერმანიაში – 81%). უფრო მეტიც, თხილი შეადგენს ევროკავშირის ზოგიერთ ქვეყანაში საქართველოს მთლიანი ექსპორტის მნიშვნელოვან ნაწილს (62%–ს გერმანიაში, 95%–ს ჩეხეთსა და სლოვაკეთში). ბალტიის ქვეყნებსა და პოლონეთში თხილის წილი შედარებით დაბალია (შესაბამისად, 37% და 47%), რადგან ამ რეგიონს ისტორიულად უფრო მჭიდრო კავშირი ჰქონდა საქართველოსთან და აქ უკეთ იცნობენ ქართულ აგრარულ პროდუქციას. თხილის ერთად აქ გადის გარკვეული რაოდენობის ქართული ღვინო და მინერალური წყალი. მდგომარეობა სავარაუდოდ შეიცვლება ევროკავშირსა და აშშ–სთან თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების გაფორმების შემთხვევაში. მაგალითად, ევროკავშირთან ხელშეკრულების გაფორმების შედეგად ექსპორტის 12%–ით, ხოლო იმპორტის 7.5%–ით ზრდაა ნავარაუდევი. რაც შეეხება დარგობრივ ჭრილს, აგროსასურსათო სექტორის წილი ექსპორტის მატებაში არ იქნება განსაკუთრებულად დიდი და იგი შეფასებულია 16.7%–ად. აქედან ცოცხალი ცხოველებისა და ხორცის ნაწარმის წილად მოდის 7.2%, ბოსტნეულის, ხილისა და თხილის წილად – 6.8%, სასმელებისა და თამბაქოს ნაწარმის წილად – 2.7%.*

*Trade Sustainability Impact Assessment in support of Negotiations of a DCFTA Between the EU an Georgia and the Republic of Moldova. Rotterdam 14 April 2012

113

1.9 2011 წელს საქართველოში აგროსასურსათო პროდუქციის მთავარი იმპორტიორები იყვნენ უკრაინა, რუსეთი, თურქეთი და ბრაზილია. ამ 4 ქვეყანაზე მოდიოდა იმპორტის საერთო მოცულობის 59%. რეგიონულ ჭრილის მიხედვით: იმპორტის 49% შემოვიდა დსთ–ს ქვეყნებიდან, 18% – აზიიდან, 16% – ამერიკიდან და მხოლოდ 15% – ევროკავშირის წევრი ქვეყნებიდან. სხვადასხვა სასაქონლო ჯგუფების მიხედვით 2011 წელს იმპორტის გეოგრაფია შემდეგი სახისაა:ხორბალი ძირითადად შემოდის რუსეთიდან (იმპორტის 41%), ყაზახეთიდან (30%) და უკრაინიდან (24%); სიმინდი – უკრაინიდან (41%) და რუმინეთიდან (25%); საქონლის ხორცი – ინდოეთიდან (91%); ღორის ხორცი – ბრაზილიიდან (48%) და ევროპის ქვეყნებიდან (27%); ფრინველის ხორცი – აშშ–დან (50%), ბრაზილიიდან (20%) და ევროპის ქვეყნებიდან (9%); თევზი – აშშ–დან და კანადიდან (32%) და ევროპიდან (31%); შესქელებული რძე – უკრაინიდან (27%) და ბალტიის ქვეყნებიდან (21%); კარტოფილი – თურქეთიდან (88%); ხახვი – თურქეთიდან (82%) და ჩინეთიდან (17%); ვაშლი – თურქეთიდან (67%) და საბერძნეთიდან (11%);მზესუმზირის ზეთი – უკრაინიდან (85%); შაქარი – ბრაზილიიდან (78%); სიგარეტი – უკრაინიდან (76%) და ბულგარეთიდან (7%). 1.10 ამრიგად, აბსოლუტური ზრდის მიუხედავად, საქართველოს აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტი კვლავ მცირე მოცულობისაა. საექსპორტო პოტენციალი მნიშვნელოვანწილად აუთვისებელია და ამ მიმართულებით ჯერ მხოლოდ მოკრძალებული ნაბიჯებია გადადგმული. ექსპორტის შემდგომი ზრდა დამოკიდებულია სოფლის მეურნეობის, კვებისა და გადამამუშავებელი მრეწველობის გამართულ და ეფექტურ საქმიანობაზე, სექტორის ხელშეწყობის მიზნით ხელისუფლების მიერ გატარებულ ეკონომიკურ პოლიტიკაზე.

სანუგეშოს ვერ ვუწოდებთ მდგომარეობას, როდესაც აგრარული პროდუქციის უარყოფითი სავაჭრო ბალანსის ზრდა რამდენადმე ჩამორჩა მთლიანი უარყოფითი სავაჭრო ბალანსის ზრდას. თვალშისაცემია ის როლი, რომელსაც აგრარული პროდუქციის დეფიციტი ასრულებს ქვეყნის მთლიანი უარყოფითი სავაჭრო ბალანსის ფორმირებაში. ეს „წვლილი“ 2003 წელთან შედარებით 2.3–ჯერ გაიზარდა და 2011 წლისთვის 15.3%–ს მიაღწია.

საგარეო სავაჭრო ბრუნვაში აგრარული პროდუქციის სუსტი პოზიცია ძირითადად განპირობებულია ამ დარგის გაჭიანურებული კრიზისით და მისი როლის დაკნინებით ქვეყნის მთლიანი პროდუქტის შექმნაში. სოფლის მეურნეობა ეროვნული ეკონომიკის ერთადერთი დარგია, სადაც ადგილი ჰქონდა არა წარმოების ზრდას, არამედ შემცირებას. ამასთან, ტრადიციულად იმპორტზე დამოკიდებულ პროდუქციის სახეობებს (ხორბალი, პურის ფქვილი, შაქარი) ბოლო წლებში დაემატა ხორცი, ბოსტნეული, კარტოფილი და ხილი. ხორცის, ბოსტნეულის, კარტოფილის, და ხილის წარმოების შემცირებამ გამოიწვია 2011 წელს 2003 წელთან შედარებით ხორცის იმპორტის ზრდა 3.4–ჯერ, ხილის, შესაბამისად, 6.1–ჯერ, კარტოფილის – 9.8–ჯერ, ხოლო ბოსტნეულისა – 14.0–ჯერ.

114

მკვეთრად უარყოფითად შეიძლება შეფასდეს თურქეთთან არსებული სავაჭრო ბალანსი. ეს ქვეყანა საქართველოს ერთ–ერთი მთავარი სავაჭრო პარტნიორია, მათ შორის აგრარული პროდუქციის ერთ–ერთი უმსხვილესი ექსპორტიორიც. დღეისათვის თურქეთის მიერ ამ კატეგორიის საქონლის ექსპორტის მოცულობა თითქმის 2–ჯერ აღემატება საქართველოს მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობას, ხოლო აგრარული პროდუქციის ექსპორტით იმპორტის გადაფარვის მაჩვენებელი 160 პროცენტია – საქართველოს ანალოგიურ მაჩვენებელზე 6–ჯერ მეტი. საქართველოს თურქეთთან სავაჭრო ურთიერთობების დინამიკა ხარისხობრივად საგრძნობლად ჩამორჩება ჩვენი ქვეყნის საგრეო–სავაჭრო ურთიერთობების საერთო მდგომარეობას: თუ საქართველოს ექსპორტით იმპორტის გადაფარვა მთელი სავაჭრო ბრუნვის მიხედვით 31%–ია, თურქეთთან მიმართებაში ეს მაჩვენებელი შეადგენს 17.9%–ს, ხოლო აგროსასურსათო პროდუქციის მიხედვით – მხოლოდ 6.5%. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საქართველოს აგრარული პროდუქციის ექსპორტის მხოლოდ 2% ხვდება თურქეთში, მაშინ როდესაც იმპორტში შესაბამისი წილი თითქმის 11%–ია. შედეგად, საქართველოდან თურქეთში გატანილ ყოველი ერთი დოლარის პროდუქციაზე თურქეთიდან 15 დოლარზე მეტი ღირებულების სასოფლო–სამეურნეო პროდუქცია შემოდის.

სოფლის მეურნეობის განვითარების ძირითადი მიმართულებები

აგრარული პოლიტიკის მიზანია სოფლის ეკონომიკური გაძლიერება, გლეხის (ფერმერის) შემოსავლების ზრდა და ცხოვრების დონის ამაღლება. აგრარული სექტორის მოდერნიზაცია და ინტენსიური განვითარება უზრუნველყოფს სოფლად სიღარიბის აღმოფხვრას და რეგიონული ეკონომიკის წინსვლას. რეგიონის განვითარება უპირველეს ყოვლისა მისი მოსახლეობის ცხოვრების დონის გაუმჯობესებაზე უნდა აისახოს.

აგროსასურსათო სექტორის განვითარების ძირითადი ამოცანებია: სასოფლო-სამეურნეო პოტენციალის სრულად და ეფექტიანად ათვისება; აგროსასურსათო სექტორთან დაკავშირებული მომსახურებების განვითარება; აგროსამრეწველო პროდუქციის წარმოების სტაბილური ზრდა; სექტორის რენტაბელობის ზრდა და კონკურენტუნარიანი წარმოების განვითარება; გრძელვადიან პერიოდში მდგრადი განვითარების უზრუნველყოფა; იმპორტის ჩანაცვლება ადგილობრივი პროდუქციით; აგროსასურსათო სექტორის საექსპორტო პოტენციალის ამაღლება; სასურსათო უსაფრთხოების უზრუნველყოფა; სურსათის უვნებლობა და აგრობიომრავალფეროვნების შენარჩუნება.

რეგიონული განვითარების ძირითადი ამოცანები: სოფლის მოსახლეობის შემოსავლების მატება და სიღარიბის აღმოფხვრა; სოციალური და ურბანული სერვისების განვითარება; არასასოფლო-სამეურნეო წარმოებების განვითარება; ახალი სამუშაო ადგილების შექმნა და ადგილობრივი მოსახლეობის დასაქმება; საჯარო ხელისუფლების დეცენტრალიზაცია და მისი ეფექტიანობა; ადგილობრივი არასასოფლო ბუნებრივი რესურსების ათვისება; ტურისტული და ადგილობრივი მომსახურებითი პოტენციალის გამოყენება-განვითარება.

სტრატეგიის განხორციელება და მოსალოდნელი შედეგები

115

აგრარული და რეგიონალური პოლოტიკის სტრატეგიის განხორციელების შედეგად მიღწეულ იქნება:

მიწათსარგებლობის საკითხების დარეგულირება.შემუშავდება მიწაზე საკუთრების დაცულობის მკაფიო გარანტიები. დარეგულირდება სასოფლო-სამეურნეო მიწის საკუთრების სამართლებრივი და ტექნიკური ასპექტები. ჩატარდება მიწების პასპორტიზაცია. ხელი შეეწყობა არსებული ბუნებრივი რესურსების მაქსიმალურად ეფექტიან გამოყენებას, როგორც ექსტენსიური (ფართობების სრული მოცვა), ასევე ინტენსიური (პროდუქციის და მოსავლიანობის ზრდა) ფაქტორების გათვალისწინებით. შემუშავდება მიწათსარგებლობის სისტემის მარეგულირებელი ნორმები, ჩამოყალიბდება საკონსულტაციო და საინფორმაციო მომსახურების ქსელი. მიწების ფრაგმენტაციით გამოწვეული არაეფექტიანობის დაძლევა მოხდება სავარგულების გამსხვილების ეკონომიკური სტიმულების შექმნით. ამ სფეროში გატარებული პოლიტიკის მნიშვნელოვანი ნაწილი იქნება კოოპერაციის ხელშეწყობა და მისი განვითარების წახალისება;

სასოფლო სამეურნეო სექტორის სერვისებით და ნედლეულით უზრუნველყოფა. გლეხისთვის (ფერმერისთვის) ხელმისაწვდომი გახდება სარწყავი და სადრენაჟე სისტემებით, ტექნიკით, ვეტერინარული სერვისებით, აგრეთვე მოსავლის შემდგომი ტექნოლოგიებით (გადამუშავება, შენახვა, დაფასოება) სარგებლობა, ხარისხიანი სათესლე-სანერგე მასალების, სასუქების, მცენარეთა დაცვის საშუალებების და ცხოველთა საკვების გამოყენება. სერვისების და მასალა-საშუალებების მიწოდება ორიენტირებული იქნება როგორც კომერციალიზაციაზე, ასევე გლეხებისთვის ხელმისაწვდომობაზე. სახელმწიფო მხარდაჭერით, ცალკეული რეგიონების სპეციფიკის გათვალისწინებით, შეიქმნება სასოფლო-სამეურნეო სერვის-ცენტრები;

მცირე და საშუალო ფერმერებისა ხელმისაწვდომი ფინანსებით უზრუნველყოფა. აგროსასურსათო სექტორის საჭიროებებზე მორგებული პოლიტიკა შეამცირებს სექტორის რისკიანობას და უფრო მიმზიდველს გახდის მას საკრედიტო ინსტიტუტებისთვის. სახელმწიფოს უშუალო ფინანსური მხარდაჭერის პროგრამები იქნება მიზნობრივი, გაითვალისწინებს სასოფლო წარმოების ეფექტიანობის ზრდის, ტექნოლოგიური განვითარების და კაპიტალიზაციის ამოცანებს;

სასოფლო-სამეურნეო წარმოების ზრდა. აგრარული პოლიტიკა ორიენტირებული იქნება სასოფლო-სამეურნეო სექტორში პროდუქციის წარმოების მოცულობის მკვეთრ ზრდაზე. სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოების ზრდა უშუალოდ უნდა აისახოს სურსათის წარმოების ზრდაზე. ქართულმა აგროსასურსათო საწარმოებმა, მათ შორის გადამამუშავებელმა მრეწველობამ, უნდა შექმნან ქვეყნის სასურსათო უზრუნველყოფის (როგორც რაოდენობრივი, ასევე ხელმისაწვდომობის თვალსაზრისით) საფუძველი;

აგრარულ სექტორში მწარმოებლურობის, რენტაბელურობისა და კონკურენტუნარიანობის ზრდა. აგრარული სექტორის ფუნქციონირების ხარისხობრივი მაჩვენებლები თანდათან გახდება საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისი, ხოლო წარმოებული პროდუქცია - კონკურენტუნარიანი, უწინარეს ყოვლისა, შიდა ბაზარზე;

116

სასოფლო-სამეურნეო წარმოებიდან მიღებული შემოსავლების ზრდა. აგრარული სექტორის განვითარება უშუალოდ აისახება მოსახლეობის შემოსავლების ზრდაზე. გაიზრდება კომერციალიზაციის დონე და ფულადი ბრუნვა;

აგრარული განათლებისა და მეცნიერების, კონსულტირებისა და ექსტენციის თანამედროვე სისტემის ჩამოყალიბება. შეიქმნება გლეხების (ფერმერების) საკონსულტაციო-საინფორმაციო და ექსტენციის სისტემები. აგრარული მეცნიერების და განათლების სისტემის განვითარება უზრუნველყოფს კვალიფიციური ადამიანისეული რესურსების მომზადებასა და სექტორისთვის მიწოდებას. გლეხების (ფერმერების) მხადაჭერის (მათ შორის, ფინანსური) პროგრამებში პრიორიტეტული იქნება ტექნოლოგიური მოდერნიზაციისა და ინოვაციების შემცველი პროექტები;

ქართული პროდუქციის დაბრუნება შიდა ბაზარზე. აგრარული სექტორის განვითარების შედეგად მოხდება სამამულო წარმოების აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტის ზრდა, ამ ოროდუქციით იმპორტის ნაწილობრივი ჩანაცვლება და თვითუზრუნველყოფის მაჩვენებლის ზრდა. იმპორტის ნაწილობრივი ჩანაცვლების საფუძველი გახდება აგროსასურსათო პროდუქციის კონკრეტული სახეობების საბაზრო კონკურენტუნარიანობის მნიშვნელოვანი ზრდა. ჩამოყალიბდება სურსათის უვნებლობის ეფექტიანი სისტემა;

ღირსეული ადგილის დაკავება საერთაშორისო ბაზარზე. ხარისხიანი და კონკურენტუნარიანი აგროსასურსათო პროდუქციის წარმოება შექმნის საექსპორტო პოტენციალის სრულად გამოყენების შესაძლებლობას. ჩამოყალიბდება ისეთი ინსტიტუციური სისტემები, რომლებიც აგროსასურსათო პროდუქციის სამამულო მწარმოებლებს დაეხმარება უცხოეთის ქვეყნების არასატარიფო ბარიერების გადალახვაში. სახელმწიფო საგარეო სავაჭრო პოლიტიკისთვის პრიორიტეტული იქნება პრეფერენციული სავაჭრო რეჟიმების მოპოვება უცხოეთის ქვეყნებთან, უპირველესად ძირითად სავაჭრო პარტნიორებთან;

რეგიონული და ადგილობრივი ხელისუფლების როლის გაძლიერება. თვითმმართველობის სისტემის რეფორმის შედეგად აღდგება თვითმმართველობა ქალაქებსა და სოფლებში/თემებში, სამხარეო დონეზე ჩამოყალობდება სამხარეო თვითმმართველობა. ადგილობრივი და სამხარეო თვითმმართველობის ორგანოებს გადაეცემათ შესაბამისი უფლებამოსილებებით და ფინასებით. მართვის დეცენტრალიზაციის შედეგად, ადგილობრივი და რეგიონული ხელისუფლების როლი განსაკუთრებით გაიზრდება იმ საჯარო სერვისების/ინფრასტრუქტურის დაგეგმვასა და მიწოდებაში, რომლებიც ადგილობრივი ბიზნესის მწარმოებლურობისა და კონკურენტუნარიანობის ზრდას განაპირობებენ. აგროსასუსათო სექტორის, ადგილობრივი მნიშვნელობის ბუნებრივი რესურსების გამოყენების, მცირე და საშუალო ბიზნესისთვის ადეკვატური ინფრასტრუქტურული გარემოს შექმნაში ადგილობრივი და სამხარეო თვითმმართველობის როლი გახდება განმსაზღვრელი.

ინფრასტრუქტურის რეაბილიტაცია და ფუნქციონირება ორიენტირებული უნდა იყოს ადგილობრივი პრიორიტეტულ საჭიროებებზე და არა ცენტრიდან თავს მოხვეულ გაუაზრებელ ფასადურ პროექტებზე. ქალაქების და სოფლების ინფრასტრუქტურული პროექტები მოქალაქეთა საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესების და ბიზნეს აქტიურობის რეალურ ხელშეწყობაზე იქნება ორიენტირებული. ადგილობრივი და

117

სამხარეო ხელისუფლების ორგანოები ფუნქციონალურად იქნება ორიენტირებული გლეხის, ფერმერის, დაქირავებით მომუშავეს, თვითდასაქმებულის, მეწარმის, საბიუჯეტო მუშაკის საჯარო სერვისებს მიკუთვნებული საკითხების მოგავრებისთვის დახარჯული დროისა და დანახარჯების მნიშვნელოვანი შემცირებაზე და მათ ორიენტაციაზე საქმიანობის ძირითად სფეროში სპეციალიზაციისა და მწარმოებლურობის მნიშვნელოვანი ზრდისკენ;

რეგიონებში ბიზნეს გარემოს გაჯანსაღება და სტიმულირება. კონკურენტუნარიანი პირველადი აგრარული პროდუქციის წარმოების გაზრდის საფუძველი გახდება სოფლის მეურნეობასთან დაკავშირებული წარმოებების და სერვისების გაფართოება და განვითარება. მოხდება ისეთი ინფრასტრუქტურული კომპონენტების განვითარების ხელშეწყობა, რომლებიც აგრარული პროდუქციის წარმოების შემდგომ ეტაპებზე იქნებიან ორიენტირებული და რომლებიც დასაქმების და მთლიანად რეგიონული განვითარების მნიშნელოვან ფაქტორს წარმოადგენენ. პრიორიტეტული იქნება როგორც შიდა, ასევე უცხოეთის ბაზრებზე კონკურენტუნარიანი სასურსათო და კვების მრეწველობის პროდუქციის წარმოება. რეგიონებში აგროსასურსათო სექტორის და მასთან დაკავშირებული ბიზნეს კომპონენტების განვითარებამ უნდა შეასრულოს მოსახლეობის შემოსავლების ზრდის ძირითადი გენერატორის ფუნქცია, რაც შემდგომ თავის მხრივ აისახება არასასოფლო წარმოებისა და მომსახურების განვითარებაზე. აღნიშნული განაპირობებს მოსახლეობის გადახდისუნარიანი მოთხოვნის, ასევე დანაზოგებისა და საინვესტიციო რესურსების ზრდას.

ეკონომიკური პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი იქნება ადგილობრივი სამეწარმეო ინიციატივების წახალისება, რაც მოიცავს საკანონმდებლო და საკონსულტაციო მხარდაჭერას, ასევე ისეთი პროგრამების შემუშავებას, რომლებიც გაზრდის მათ ფინანსურ რესურსებთან ხელმისაწვდომობას. ინოვაციური სამეწარმეო ინიციატივების განხორციელება მოხდება მათი პრიორიტეტულობის შესაბამისად. ეკონომიკური და ინფრასტრუქტურული გარემოს გაუმჯობესება გამოიწვევს ადგილობრივ ბუნებრივ რესურსებზე მოთხოვნის გადიდებას, რაც გაზრდის მცირე და საშუალო ბიზნესის აქტივობას. საქართველოს ყველა რეგიონს აქვს გარკვეული ტურისტული პოტენციალი. ტურისტული და აგროსასურსათო სექტორების განვითარება ერთმანეთთან ორგანულად უნდა იყოს დაკავშირებული. ტურისტულ ბიზნესში შექმნილი დამატებული ღირებულების სულ უფრო მეტი ნაწილი უნდა აისახოს რეგიონის ეკონომიკაზე. საჯარო ხელისუფლების დეცენტრალიზაციის ფონზე, ადგილობრივი/რეგიონული ინფრასტრუქტურული პროექტების მნიშვნელოვანი ნაწილი უნდა განხორციელდეს კონკურენტუნარიანი ადგილობრივი ბიზნეს სუბიექტების მიერ.

რეგიონებში ცხოვრების პირობების გაუმჯობესება. სოფლის მეურნეობისა და რეგიონული ეკონომიკური განვითარების შემოთავაზებული პოლიტიკის წარმატების განმსაზღვრელი იქნება რეგიონებში ცხოვრების დონის ამაღლება და სიღარიბის აღმოფხვრა, ადამიანების ყოფითი საცხოვრებელი და ინფრასტრუქტურული გარემოს გაუმჯობესება. დეცენტრალიზაციის ეკონომიკური შინაარსი სახელმწიფო ორგანოების დედაქალაქიდან რეგიონებში გადატანაში არ იგულისხმება, არამედ რეგიონებში ღირსეული სამუშაო ადგილების შექმნის, ბიზნეს აქტიოურობების არეალის გაფართოვებაში უნდა გამოიხატოს. ადგილებზე ღირსეული ცხოვრების და საქმიანობის

118

შესაძლებლობების გაჩენა, რამაც მიმზიდველი უნდა გახადოს რეგიონში ცხოვრება და უცხოეთსა და დედაქალაქში იძულებით მიგრირებული მოსახლეობის უკან დაბრუნების მკაფიო ტენდენციები ჩამოაყალიბოს. რგიონულმა პოლიტიკამ უნდა უზრუნველყოს ქალაქებსა და სოფლებში ეკონომიკური ცხოვრების რითმის და უსაფრთხოების ზრდა, სოციალურად გარიყულ, სიღატაკეში მყოფ, უმუშევარ (ან არასრულად დასაქმებულ) ადამიანთა მოტივირების ზრდა და მათი ინტეგრირება მუნიციპალიტეტის დინამიურად განვითარებად ლოკალურ ეკონომიკაში;

სპეციფიური რეგიონების სახელმწიფო მხარდაჭერა. თავისი კულტურული, და სახელმწიფო-პოლიტიკური მნიშვნელობის ცალკეული გეოგრაფიულ ზონებში, მათ შორის სასაზღვრო, ჩიხურ და განსაკუთრებით დეპრესიულ დასახლებებში და მაღალმთაინ სოფლებში სახელმწიფო გაატარებს დამატებით პროგრამებს ადგილობრივი მოსახლეობის დამაგრებისთვის და მათთვის საცხოვრებელი პირობების უზრუნველყოფისათვის.

მექანიზაცია (აგროსაინჟინრო სერვისი)

1. სოფლის მეურნეობის წარმოების ინტენსიფიკაცია შეუძლებელია თანამედროვე სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის გამოყენების გარეშე. არსებული ტექნიკა ფიზიკურად და მორალურად მოძველებულია, არ არსებობს სათადარიგო ნაწილებით მომარაგებისა და მომსახურების ეფექტური სისტემა, რის გამოც ტექნიკის უმეტესი ნაწილი გაუმართავია. რაოდენობრივი სიმცირისა და საწვავის მაღალი ფასების, ასევე მიწის ნაკვეთების ფრაგმენტაციის გამო დაბალია მეწარმეების ხელმისაწვდომობა თუნდაც ამ მოძველებულ ტექნიკაზე, რაც სახნავი მიწების ფართობისა და შესაბამისად მიღებული მოსავლის შემცირების მნიშვნელოვანი მიზეზია. მეორე მხრივ, ამორტიზებული, უხარისხო ტექნიკის გამოყენება განაპირობებს მიწის დამუშავების ხარისხის გაუარესებას, აგრეთვე დანახარჯების გაზრდას, რაც საბოლოო ჯამში აუარესებს წარმოებული პროდუქციის ხარისხს, ზრდის მის თვითღირებულებას და ამცირებს კონკურენტუნარიანობას.

2. საქართველოს სოფლის მეურნეობის წინაშე მდგარ ერთ-ერთ უპირველეს ამოცანას წარმოადგენს სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკით წარმოების უზრუნველყოფა, სამანქანო პარკის რეგულარული განახლების, მისი სათადარიგო ნაწილებით მომარაგებისა და მომსახურების მწყობრი სისტემის ჩამოყალიბება. დღეისათვის სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკა არასაკმარისია, ზოგ შემთხვევაში დეფიციტურიც. ქვეყანაში ამჟამად არსებული სამანქანო პარკი, როგორც რაოდენობრივად, ასევე ხარისხობრივად, ჩამორჩება არა მხოლოდ სექტორის მოთხოვნას, არამედ იმ აუცილებელ მინიმუმს, რაც საჭიროა თუნდაც წინა წლებთან შედარებით მკვეთრად შემცირებული ფართობის სავარგულების დასამუშავებლად. 1992 წლიდან 2012 წლამდე მთავრობისა და კერძო კომპანიების მიერ ქვეყანაში შემოტანილია 2000 ერთეულამდე

119

სხვადასხვა სიმძლავრის სასოფლო–სამეურნეო დანიშნულების ტრაქტორი. აღნიშნულს ემატება ამორტიზებული საბჭოთა ტექნიკა (დაახლოებით 800–1000 ერთეული), რომლის გამოყენება საწვავის მაღალი ხარჯის და მწყობრიდან ხშირად გამოსვლის გამო ეკონომიკური თვალსაზრისით გაუმართლებელია. მიუხედავად ამისა, დღეისათვის დამუშავებულ სავარგულებში სასოფლო–სამეურნეო სამუშაოების სრულფასოვნად, ტექნოლოგიური მოთხოვნების დაცვით წარმართვისათვის აუცილებელია, დაახლოებით 3–ჯერ მეტი რაოდენობის ტექნიკა.

3. ხელისუფლების მიერ შემოყვანილი ტრაქტორების განაწილება უმეტეს შემთხვევაში ხდება არაპროფესიონალი ჩინოვნიკების მიერ სუბიექტური მოსაზრებებით. ეს ტექნიკა ან უფუნქციოდ დგას ან მისი დატვირთვა არის მინიმალური – დაახლოებით 300–400 ძრავ–საათი წელიწადში, რაც განვითარებული სოფლის მეურნეობის ქვეყნებში ტრაქტორების დატვირთვის მხოლოდ 20%–ს შეადგენს (ტრაქტორების წლიური დატვირთვა ევროკავშირის ქვეყნებში 1500–2000 ძრავ–საათს აჭარბებს). ამიტომ შეიძლება ითქვას, რომ ეს ტექნიკა ვერ ასრულებს თავის ფუნქციონალურ დანიშნულებას და ხელისუფლების მიერ გამოყენებულია მხოლოდ პოლიტიკური მიზნებისათვის პიარკამპანიის საწარმოებლად.

ამრიგად, საქართველოში დღეისათვის არსებული სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკა არასაკმარისია რაოდენობრივად, მისი ნაწილი ამორტიზებულობის გამო უხარისხოა, ხოლო არსებულის დატვირთვა არ ხდება ნორმატიულ დონეზე.

4. საქართველოს ტერიტორიის დიდი ნაწილი მიწათმოქმდების თვალსაზრისით სამთო ზონას მიეკუთვნება. მიწის სავარგულები ხშირად განლაგებულია ფერდობებზე, ზღვის დონიდან მნიშვნელოვან სიმაღლეებზე, ახასიათებთ მცირეკონტურიანობა, არასწორი კონფიგურაცია და რელიეფი. ძალზე მრავალფეროვანია ქვეყნის ნიადაგობრივი საფარი. სხვადასხვა ბუნებრივ–კლიმატური ზონების არსებობა განაპირობებს წარმოებული პროდუქციის მრავალფეროვნებას. აღნიშნული გარემოება გათვალისწინებული უნდა იყოს სამანქანო პარკის სტრუქტურის განსაზღვრის დროს.

5. მემცენარეობის პროდუქციის წარმოების არსებული ტექნოლოგიების ანალიზის საფუძველზე სამუშაოების ენერგომოთხოვნილების მიხედვით დადგენილი იქნა აგრარული სფეროსათვის საჭირო ტრაქტორების საერთო რაოდენობა. ჩვენ გამოვედით საერთაშორისო სტანდარტიდან, რომ 100 ჰექტარ სახნავსა და მრავალწლოვან კულტურებში მექანიზებული სამუშაოების შესრულებისთვის საჭიროა 170 კვტ სიმძლავრე. შემდგომ განისაზღვრა მექანიზებული სამუშაოების საერთო მოცულობა ქვეყნის მასშტაბით ეტალონურ ჰექტრებში* (მექანიზებული სამუშაოების მოცულობის ერთეული), რის საფუძველზეც დადგინდა ეტალონური ტრაქტორების* საჭირო რაოდენობა. ეტალონურიდან ფიზიკურ ტრაქტორებში გადამყვანი და ტრაქტორების წლიური გამოყენების კოეფიციენტების საშუალებით მოხდა აგრარულ სფეროში საჭირო ფიზიკური ტრაქტორების, კომბაინებისა და მოტობლოკების რაოდენობის გაანგარიშება სიმძლავრეების მიხედვით.

6. ტექნიკაზე მოთხოვნის გაანგარიშების დროს გათვალისწინებული იქნა არსებული პარკი, მისი სტრუქტურა და მდგომარეობა. საქართველოში ამჟამად გამოყენებისთვის ვარგისი დაახლოებით 2000 ერთეულამდე სხვადასხვა სიმძლავრის ტრაქტორია. ერთწლიან კულტურებში ჩატარებული სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოების ენერგომოთხოვნილების ანალიზიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ აქედან 30% (სავარაუდოდ, დაახლოებით

120

600 ერთეული) - მცირე სიმძლავრის (20-50 ცძ), 50% (1000 ერთეული) - საშუალო სიმძლავრის (51-90 ცძ) და - 20% (400 ერთეული) დიდი სიმძლავრის (91 ცძ-ზე მეტი) ტრაქტორია. გარდა ამისა, აგრობიზნესის განვითარების პროექტ ADA-ს მიერ ჩატარებული კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ ფერმერებს საკუთრებაში გააჩნიათ 3500 ერთეულამდე სხვადასხვა სიმძლავრის მოტობლოკი შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით. ასევე ექსპერტული შეფასებით, ქვეყანაში ამჟამად მუშა მდგომარეობაშია 40-მდე სიმინდის და 70-მდე მარცვლეულის ამღები კომბაინი.

7. ქვეყანაში შემოსატანი ტექნიკის რაოდენობის განსაზღვრის დროს მხედველობაში იქნა მიღებული ის გარემოება, რომ ეს ტექნიკა დაკომპლექტებული უნდა იყოს შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით. ტრაქტორების (კომბაინების) აგრეგატების (გუთანი, კულტივატორი, ფარცხი, სათესი, სასუქების შემტანი, შემსხურებელი და სხვა) ღირებულებების ჯამი სულ ცოტა თავად ტრაქტორის (კომბაინის) ღირებულების ტოლი უნდა იყოს. განვითარებული სოფლის მეურნეობის ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მაღალია და ტრაქტორების სასოფლო-სამეურნეო აგრეგატებით აღჭურვის ხარისხი 1–1.8–ის ფარგლებში მერყეობს, ანუ აგრეგატების ღირებულებების ჯამი საშუალოდ შესაძლოა 1.5–ჯერ აღემატებოდეს ტრაქტორის ფასს. აღნიშნული მეთოდიკით გაანგარიშებული იქნა ქვეყანაში ამჟამად დამუშავებულ მიწის სავარგულებზე თანამედროვე სამანქანო ტექნოლოგიებით მემცენარეობის პროდუქციის წარმოებისთვის საჭირო სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის რაოდენობრივი და სტრუქტურული შემადგენლობა.

*ეტალონური ჰექტარი წარმოადგენს სამუშაოს მოცულობას, როდესაც ხვნა წარმოებს ერთ ჰექტარ ფართობზე, რომლის სიგრძეა 500 მეტრი, ნაკვეთის დახრილობა 0–დან 1°–მდე, ზღვის დონიდან სიმაღლე 0–დან 100 მ–მდე, ხვნის სიღრმე 20–22 სმ, ნიადაგის ხვედრითი წინააღმდეგობა 50 კილონიუტონი 1კვმ–ზე, ქვიანობა და ღრმულები არ არსებობს.** ეტალონური ტრაქტორი წარმოადგენს ტრაქტორს, რომელსაც შეუძლია 1 ეტალონური ჰექტრის მოცულობის სამუშაო შეასრულოს 1 სთ წმინდა სამუშაო დროში.

8. გაანგარიშების საპროგნოზო მაჩვენებლები მოცემულია № ცხრილში.

2011 წლის მდგომარეობით არსებულ სავარგულებზე (სახნავი და მრავალწლიანი კულტურების ფართობები) თანამედროვე სამანქანო ტექნოლოგიების განხორციელების მიზნით ქვეყანაში

შემოსატანი სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკის რაოდენობა და ღირებულებაცხრილი

121

სატრაქტორო აგრეგატების

მახასიათებლები

გამოყენების არეალი

ტრ

აქტ

ორ

ების

რაო

დენ

ობა

(ე

რთ

ეულ

ი)

საპრ

ოგნო

ზო

ღირ

ებულ

ება

(ათ

ასი

აშ

შ დ

ოლ

არი)

აღ

მოსა

ვლეთ

ევრ

ოპი

ს,

პოსტ

საბჭ

ოთ

ა ქვ

ეყნე

ბის,

თურ

ქულ

ი, ა

ნ ჩი

ნურ

ი ტ

ექნი

კა

საპრ

ოგნო

ზო ღ

ირებ

ულებ

ა (ა

თას

ი აშ

შ დ

ოლ

არი)

დას

ავლ

ეთ ე

ვრო

პის

და

აშშ–

ს ტ

ექნი

კა

1 2 5 6 7

მოტობლოკები, შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების

შლეიფით, ცალი

მობილური ტექნიკისთვის მიუღწეველ და საკარმიდამო ნაკვეთებში

ნიადაგდამამუშავებელი, მცენარეთა მოვლისა და დაცვის, სათიბი ასევე მცირე მოცულობის ტვირთზიდვის

სამუშაოები

6200 14900 23560

მცირე სიმძლავრის ტრაქტორები (20-50 ცძ) შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით

მცირე და საშუალო კონტურიანი ნაკვეთებში ნიადაგის ზედაპირული დამუშავების, თესვის, გამოკვების, მცენარეთა მოვლისა და დაცვის,

სათიბი ასევე ტვირთზიდვის სამუშაოები

700 22400 33900

122

საშუალო სიმძლავრის ტრაქტორები (51-90 ცძ) შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით

საშუალო კონტურიან ნაკვეთებში ნიადაგის სახნავი, ზედაპირული

დამუშავების, თესვის, გამოკვების, მცენარეთა მოვლისა და დაცვის,

მოსავლის ამღები ასევე ტვირთზიდვის სამუშაოები 2400

105600 158400

მძლავრი ტრაქტორები (91 ცძ და ზევით) შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით

საშუალო და დიდ კონტურიან ნაკვეთებში სახნავი, ნიადაგის

ზედაპირული დამუშავების, თესვის, გამოკვების, მცენარეთა მოვლისა და

დაცვის, მოსავლის ამღები ასევე ტვირთზიდვის სამუშაოები; ნიადაგის რეკულტივაცია (ღრმად გაფხვირება, პლანტაჟი, გაყამირებული მიწების

ათვისების ოპერაციები)

1900

129200 205200

სულ ტრაქტორები 11205

257200 397500

კომბაინები მარცვლის

მარცვლეულის (ხორბალი, ქერი, შვრია)

110 11550 19480

კომბაინები სიმინდის

სიმინდი, მზესუმზირა, სოია 170 19550 31460

სულ კომბაინები 280 31100 50940

სულ აგრარული სფეროს ტექნიკური შეიარაღებისთვის საჭირო ინვესტიცია

304000 472000

2011 წლის მდგომარეობით დამუშავებულ სავარგულებზე თანამედროვე სამანქანო ტექნოლოგიების განხორციელებისათვის ქვეყანაში არსებული ტექნიკის დამატებით საჭიროა დაახლოებით 5000 ტრაქტორის, 280 კომბაინის და 6200 მოტობლოკის (შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო აგრეგატების შლეიფით) შემოტანა.

123

შემოსაყვანი ტრაქტორების საერთო რაოდენობიდან 700 (საერთო რაოდენობის 14%) უნდა იყოს მცირე სიმძლავრის (20–50 ცძ), შესაბამისი სასოფლო–სამეურნეო მანქანების შლეიფით, მცირე და საშუალო კონტურიან ადგილებში ნიადაგის ზედაპირული დამუშავების, თესვის, გამოკვების, მცენარეთა მოვლისა და დაცვის, ასევე ტვირთზიდვის სამუშაოების შესრულებისათვის; 2400 ტრაქტორი (საერთო რაოდენობის 48%) უნდა იყოს საშუალო სიმძლავრის (50–90 ცძ), ხოლო 1900 ერთეული (საერთო რაოდენობის 38%) უნდა იყოს მძლავრი ტრაქტორები (91 და მეტი ცძ) საშუალო და დიდ კონტურიან ნაკვეთებში სახნავი, თესვის, გამოკვების, მოსავლის ამღები, ასევე ტვირთზიდვისა და ნიადაგის რეკულტივაციის (ღრმად გაფხვიერება, გაყამირებული მიწების ათვისების ოპერაციების) სამუშაოების შესრულებისათვის.

ტრაქტორების გარდა გათვალისწინებულია 6200 ერთეული მოტობლოკის შეძენა, თავის მისაბმელებთან ერთად, ძნელად მისაღწევ და საკარმიდამო ნაკვეთებში მცირე მოცულობის სამუშაოების შესასრულებად. საჭირო იქნება ასევე 280 კომბაინის (როგორც მარცვლეულის, ასევე სიმინდის ტაროს ასაღებად) შემოტანა (სიმინდის, მზესუმზირის და სოიას ამღები კომბაინების საჭირო რაოდენობის განსაზღვრა მოხდა იმ საწარმოო ნაკვეთების ფართობების მიხედვით სადაც მათი გამოყენება შესაძლებელია).

შესასყიდი ტექნიკის სავარაუდო ღირებულება გათვლილია ორ ვარიანტად:

– თუ სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის პარკი შეივსება აღმოსავლეთ ევროპის, პოსტსაბჭოთა ქვეყნების, თურქული და ჩინური ტექნიკით, საჭირო იქნება 304 მილიონამდე აშშ დოლარის ინვესტიცია;

– თუ სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის პარკი შეივსება დასავლეთ ევროპის და აშშ–ს ტექნიკით, საჭირო იქნება 472 მილიონამდე აშშ დოლარის ინვესტიცია.

9. ჩვენ ასევე გავიანგარიშეთ სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკის რაოდენობრივი და სტრუქტურული შემადგენლობა, აგრეთვე საჭირო ინვესტიციების ოდენობა 2001 წელს გამოყენებული სავარგულების ფართობების მიხედვით (ცხრილი № ).

ამ გაანგარიშების თანახმად, თუ მოხდება მცირე ნაკვეთების შეერთება და უფრო დიდი მასივების წარმოქმნა, შესაბამისად შემცირდება მცირე და საშუალო სიმძლავრის ტრაქტორებზე მოთხოვნა და გაიზრდება მძლავრი ტრაქტორების წილი ტრაქტორების საერთო რაოდენობაში, ამასთან დამუშავებული მიწის ფართობები გაიზრდება და მიაღწევს 2001 წლის 1 იანვრის მაჩვენებელს, მაშინ საჭირო იქნება დამატებით 10700 სხვადასხვა სიმძლავრის ტრაქტორის, 7800 მოტობლოკის და 760 კომბაინის შეძენა.

თუ ეს ტექნიკა შეძენილი იქნება აღმოსავლეთ ევროპის, პოსტსაბჭოთა სივრცის ქვეყნებში, თურქეთში ან/და ჩინეთში, მაშინ აგრარული სფეროს ტექნიკური გადაიარაღებისათვის საჭირო იქნება 684 მლნ აშშ დოლარის, ხოლო დასავლეთ ევროპასა და აშშ–ში წარმოებული ტექნიკის შეძენის შემთხვევაში – 1 მილიარდზე ცოტა მეტი აშშ დოლარის მოცულობის ინვესტიცია.

ბუნებრივია, ტექნიკის შეძენა და შემოყვანა მოხდება ეტაპობრივად, ადგილობრივი ბაზრის მზაობის შესაბამისად.

124

2001წლის მდგომარეობით არსებულ სავარგულებზე (სახნავი და მრავალწლიანი კულტურების ფართობები) თანამედროვე სამანქანო ტექნოლოგიების

განხორციელების მიზნით ქვეყანაში შემოსატანი სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკის რაოდენობა და ღირებულება

ცხრილი №

სატრაქტორო აგრეგატების

მახასიათებლები

გამოყენების არეალი

ტრ

აქტ

ორ

ების

რ

აოდ

ენო

ბა

(ერ

თეუ

ლი)

საპრ

ოგნო

ზო

ღირ

ებულ

ება

(ათ

ასი

აშშ

დ

ოლ

არი)

აღ

მოსა

ვლეთ

ევ

რო

პის,

პო

სტსა

ბჭო

ური

საპრ

ოგნო

ზო

ღირ

ებულ

ება

(ათ

ასი

აშშ

დო

ლარ

ი) დ

ასავ

ლეთ

ევ

რო

პის

და

აშშ

ტექ

ნიკა

1 2 5 6 7

მოტობლოკები, შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების

შლეიფით, ცალი

მობილური ტექნიკისთვის მიუღწეველ და საკარმიდამო

ნაკვეთებში ნიადაგდამამუშავებელი,

მცენარეთა მოვლისა და დაცვის, სათიბი ასევე მცირე მოცულობის

ტვირთზიდვის სამუშაოები

7800 18700 29600

მცირე სიმძლავრის ტრაქტორები 20-50 ცძ, შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით

მცირე და საშუალო კონტურიანი ნაკვეთებში ნიადაგის ზედაპირული დამუშავების, თესვის, გამოკვების, მცენარეთა მოვლისა და დაცვის,

სათიბი ასევე ტვირთზიდვის სამუშაოები

1000

32000 48000

125

საშუალო სიმძლავრის ტრაქტორები

51-90 ცძ, შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით

საშუალო კონტურიან ნაკვეთებში ნიადაგის სახნავი, ზედაპირული

დამუშავების, თესვის, გამოკვების, მცენარეთა მოვლისა და დაცვის,

მოსავლის ამღები ასევე ტვირთზიდვის სამუშაოები

4600 202400 303600

მძლავრი ტრაქტორები

91 ცძ და ზევით; შესაბამისი სასოფლო-სამეურნეო მანქანების შლეიფით

საშუალო და დიდ კონტურიან ნაკვეთებში სახნავი, ნიადაგის

ზედაპირული დამუშავების, თესვის, გამოკვების, მცენარეთა მოვლისა

და დაცვის, მოსავლის ამღები ასევე ტვირთზიდვის სამუშაოები;

ნიადაგის რეკულტივაცია (ღრმად გაფხვირება, პლანტაჟი,

გაყამირებული მიწების ათვისების ოპერაციები)

5100346800 550800

სულ ტრაქტორები 18505 599906 550800

კომბაინები მარცვლის

მარცვლეულის (ხორბალი, ქერი, შვრია)

360 37800 63700

კომბაინები სიმინდის

სიმინდი, მზესუმზირა, სოია (აქ იგულისხმება ის ნაკვეთები, სადაც კომბაინის გამოყენება შეიძლება)

400 46000 74000

სულ კომბაინები 400 83800 137700

სულ აგრარული სფეროს ტექნიკური შეიარაღებისთვის საჭირო თანხა (აშშ დოლარი)

683500 1069700

10. რეგიონებში მემცენარეობის პროდუქციის წარმოებისათვის საჭირო ტექნიკის რაოდენობრივი და სტრუქტურული შემადგენლობა განსხვავებულია ცალკეული რეგიონების მიწის სავარგულების ფართობების ზომისა და კონფიგურაციის, ასევე სასოფლო–სამეურნეო

126

კულტურების სახეების მიხედვით. ამიტომ შესაძენი სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკის რეგიონებში გადანაწილება მოხდება რეგიონული სპეციფიკის გათვალისწინებით. საქართველოს რეგიონების სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკით აღჭურვის გეგმა დამუშავებული სავარგულების ფართობების 2011 წლის მდგომარეობით მოცემულია № ცხრილში

საქართველოს რეგიონების სასოფლო–სამეურნეო ტექნიკით აღჭურვის გეგმა დამუშავებული სავარგულების ფართობების 2011 წლის მდგომარეობით

ცხრილი №

რეგიონების დასახელება ფ

ართ

ობე

ბი რ

ეგიო

ნები

ს მი

ხედ

ვით

ჰა

ფაღ

ობე

ბის

ხვედ

რით

ი წი

ლი

ყვეყ

ნის

მიწი

ს სა

ვარ

გულ

ებში

%

moto

blo

keb

is s

aW

iro

raod

enob

a c

alk

eu

li

20

-50

cxenis

Zalia

ni

traqto

reb

is s

aW

iro

raod

enob

a c

alk

eu

li

51

-90

cxenis

Zalia

ni

traqto

reb

is s

aW

iro

raod

enob

a c

alk

eu

li re

gio

nis

mix

edviT

G

91

cxen

isZ

laze

meti

si

mZ

lavri

s tr

aq

tore

bis

sa

Wir

o r

aod

en

ob

a c

alk

euli

sim

indis

da m

arc

vlis

am

Reb

i ko

pm

bain

ebi

1 2 3 4 5 6 7 8

აჭარა 7800 2 190 20 70 40 5

იმერეთი 4270011

1180 160 410 280

30

სამეგრელო-ზემო სვანეთი

3860010 960 130 330 220

35

გურია 11600 3 270 50 110 60 5

რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი

7600

2 120 20 50 30

0

შიდა ქართლი 4230011

1120 150 390 270

65

მცხეთა-მთიანეთი 15500 4 480 60 200 110 25

კახეთი 115900 30

2800 370 960 670

85

ქვემო ქართლი 6960018

1700 220 570 410

75

127

სამცხე-ჯავახეთი 34800 9 880 120 310 210 65

საქართველო სულ 386402

100 9700 1300 3400 2300

390

დამატებითი ტექნიკის მნიშვნელოვანი ნაწილი გადანაწილდება შედარებით დიდი სასოფლო–სამეურნეო სავარგულების მქონე რეგიონებში, კერძოდ, კახეთს დამატებით სჭირდება 2000–მდე, ქვემო ქართლს 1200, იმერეთს 850 და შიდა ქართლს 810 სხვადასხვა სიმძლავრის ტრაქტორი. ასევე კომბაინების მნიშვნელოვანი ნაწილი მოვა კახეთზე, ქვემო და შიდა ქართლზე, სამცხე–ჯავახეთზე.

11. დიდი კაპიტალური ხარჯების მიუხედავად, სოფლის მეურნეობის სექტორის ტექნიკურ გადაიარაღებასა და თანამედროვე სამანქანო ტექნოლოგიების დანერგვას მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ეფექტის მოტანა შეუძლია. სასოფლო–სამეურნეო წარმოებაში ახალი ტექნიკისა და მოწინავე ტექნოლოგიების გამოყენებამ შესაძლოა 3–ჯერ, ზოგიერთი კულტურის შემთხვევაში 4–ჯერაც კი გაზარდოს მოსავლიანობა. შედეგად, მნიშვნელოვნად გაიზრდება დღეისათვისაც ისედაც მომგებიანი კულტურების წარმოების რენტაბელობა, ხოლო ზოგიერთი, ტრადიციული ტექნოლოგიების გამოყენების პირობებში ამჟამად წამგებიანი კულტურების წარმოება რენტაბელური გახდება. შესაბამისად გაწეული ხარჯი (სხვა თანაბარ პირობებში) ეკონომიკურად გამართლებული იქნება და სოფლის მეურნეობა განვითარების ახალ ეტაპზე გადავა. ხსენებული ინვესტიციები საშუალებას მოგვცემს სამამულო სასოფლო–სამეურნეო წარმოება უფრო მომგებიანი და კონკურენტუნარიანი გავხადოთ პირველ ეტაპზე ადგილობრივ ბაზარზე და მივაღწიოთ იმპორტის ჩანაცვლებას, ხოლო მასობრივი და ხარისხიანი პროდუქციის წარმოების მიღწევის შემდეგ, გავაძლიეროთ საექსპორტო პოტენციალი და გავზარდოთ ექსპორტი.

12. ჩვენ გავიანგარიშეთ ტექნიკური გადაიარაღებისა და თანამედროვე სამანქანო ტექნოლოგიების გამოყენების ეფექტი მემცენარეობის პროდუქციის წარმოების ძირითად ეკონომიკურ მაჩვენებლებზე 2011 წლის პარამეტრების გამოყენებით (ცხრილი № )

ცხრილი 4

128

NN

agraruli mimarTuleba

faq

tiu

ri m

osavlian

ob

a,

t/h

a

mosavlian

ob

a,

Tan

am

ed

rove

sam

an

qan

o t

eq

nolo

gie

bis

g

ata

reb

is S

em

TxvevaS

i saxn

avi

farT

ob

eb

is 2

001 n

iSn

ulisTvis

pro

du

qciis s

ab

azro

Rir

eb

ule

ba

1000 lari

/t

farT

ob

i, h

a 2

0011 w

lis 1

ia

nvri

sTvis

faq

tiu

ri S

em

osavle

bi 2011 w

els

, 1000 lari

Sem

osavle

bi,

Tan

am

ed

rove

sam

an

qan

o t

eq

nolo

gie

bis

g

ata

reb

is S

em

TxvevaS

i saxn

avi

farT

ob

eb

is 2

011 n

iSn

ulisTvis

, fu

lad

i saxsre

bis

xved

riTi

dan

axarj

eb

i (1

heq

tarz

e)

faq

tiu

ri

fula

di saxsre

bis

xved

riTi

dan

axarj

eb

i (1

heq

tarz

e)

Tan

am

ed

rove t

eq

nolo

giiT

mog

eb

eb

i 2011 w

els

tra

dic

iuli

teq

nilog

iiT

mog

eb

eb

i 2011 w

els

Tan

am

ed

rove t

eq

nolo

giiT

teq

nilog

iiT

sxvaob

a m

og

eb

eb

Si 2011 w

els

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13erTwliani kulturebi

1 xorbali 1,00 4,00 0,50 50000

25000

100000

0,85 1,50

-1750

02500

0 425002 qeri 1,10 5,00 0,60 2370

01564

271100

0,88 1,50 -52143555

0 407644 simindi 1,40 6,00 0,50 1086

007602

0325800

1,00 2,00

-3258

01086

0014118

05 mzesumzira 1,10 2,00 1,40 2780

04281

277840

1,10 2,001223

22224

0 100086 soia 0,90 1,80 1,50 900 1215 2430 0,85 1,50 450 1080 6307 parkosnebi 0,60 1,50 2,50 7200 1080

027000

0,95 2,10 39601188

0 79208 kartofili 11,40 40,00 0,60 2120

01450

08508800

5,6011,2

02628

82713

6024507

29 bostneuli 7,10 36,00 0,50 2440

08662

0439200

4,30 9,50-

18302074

0022570

0

129

010

sasursaTo baRCeuli15,20 52,00 0,50 2700

20520

70200 6,1010,3

04050

42390

38340

11

mecxoveleobis sakvebi balaxebi 4,50 8,00 0,15 8500 5738 10200 0,63 1,05 382 1275 893

mravalwliani kulturebi

12

xexili Txilis da citrusebis gareSe 8,00 18,00 0,50

37000

148000

333000 1,82 2,658066

02349

5015429

013

Txili1,00 2,00 3,00

28700

86100

172200 0,57 0,966974

11446

4874907

14

Cai4,00 6,00 1,60 4400

28160

42240 2,10 2,501892

03124

012320

15

citrusi8,00 16,00 0,60 8700

41760

83520 0,75 1,123523

57377

638541

16

venaxi8,00 16,00 0,60

32600

156480

312960 1,90 2,909454

02184

2012388

0

130

2011 წელს სოფლის მეურნეობის წარმოების ტრადიციული ტექნოლოგიების გამოყენების, ხარჯებისა და საბაზრო კონიუნქტურის არსებულ პირობებში ზოგიერთი მარცვლეული კულტურის (ხორბალი, ქერი, სიმინდი) მოყვანა პრაქტიკულად წამგებიანი იყო. აღნიშნული გარემოება უპირველესად განპირობებულია ამ კულტურების დაბალი მოსავლიანობით და არახელსაყრელი საბაზრო ფასით. წარმოებული პროდუქციის საბაზრო საბითუმო ღირებულებამ ვერ გადაფარა მარცვლეულის მოყვანაზე გაწეული საწარმოო დანახარჯები, რის შედეგადაც მარცვლეულის მწარმოებელმა ფერმერებმა არათუ მოგება ვერ მიიღეს, არამედ მნიშვნელოვნად იზარალეს. თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენების შემთხვევაში, მარცვლეული კულტურების მოსავლიანობა გაიზრდება 3–4–ჯერ, ხოლო დანახარჯები მხოლოდ 1.8–ჯერ. შედეგად, არსებული საბაზრო ფასების პირობებშიც კი, მათი წარმოება რენტაბელური გახდება და მოგებამ, მაგალითად სიმინდის შემთხვევაში, შესაძლოა 1800 ლარი შეადგინოს 1 ჰექტარზე.

დღეისათვის ქვეყანაში ჩამოყალიბებული საბაზრო კონიუნქტურიდან გამომდინარე ყველაზე მომგებიან (თუმცა შრომატევად) ერთწლიან კულტურებს ბოსტნეული, ბაღჩეული და კარტოფილი წარმოადგნენ. ამ კულტურებს მაღალი მოსავლიანობა ახასიათებთ. სხვა კულტურებთან შედარებით საკმაოდ მაღალია მათი სარეალიზაციო ფასიც. თანამედროვე სამანქანო ტექნოლოგიების დანერგვა ამ კულტურების შემთხვევაში განსაკუთრებით ეფექტური იქნება. მათი მოსავლიანობა საშუალოდ 3–4–ჯერ გაიზრდება, ხოლო მოგება 1 ჰექტარზე კარტოფილის შემთხვევაში 9–ჯერ, ბაღჩეულის პროდუქციაზე 8–ჯერ, ხოლო ბოსტნეულზე თითქმის 4–ჯერ მოიმატებს.

მრავალწლიანი კულტურებიდან ყველაზე ნაკლები ინვესტიცია თხილის წარმოებას ესაჭიროება. მაღალი სარეალიზაციო ფასის გამო ამ სექტორში რენტაბელობა საკმაოდ მაღალია. ეს კულტურა უფრო ნაკლებად არის დამოკიდებული ბუნებრივი პირობებით განპირობებულ ისეთ რისკფაქტორებზე, როგორიცაა ყინვა, სეტყვა და გვალვა, ვიდრე ხეხილი, ვენახი ან ციტრუსი. ამასთან თხილი არ არის მალფუჭებადი პროდუქტი და გასაღების სტაბილური ბაზარი გააჩნია საზღვარგარეთ. აღნიშნული მიზეზების გამო ქვეყანაში, უმეტესად დასავლეთ საქართველოში, ინტენსიურად მიმდინარეობს თხილის ბაღების გაშენება. კაკლოვანების, განსაკუთრებით კი თხილის, ფართობები და წარმოება გაიზრდება. თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენების შედეგად წარმოების რენტაბელობაც გაიზრდება, მაგრამ შედარებით ნაკლები ოდენობით.

არასტაბილური ბაზარი აქვს ხეხილის, ვენახის და ციტრუსის პროდუქციას. ეს პროდუქტები მალფუჭებადია, მგრძნობიარეა ბუნებრივი პირობების მიმართ და მათი რეალიზაციის მცირე დროით დაგვიანებაც კი მნიშვნელოვან დანაკარგებს იწვევს. თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენება მნიშვნელოვნად გაზრდის ამ კულტურების მოსავლიანობის მაჩვენებლებს, რაც აამაღლებს მათი წარმოების რენტაბელობას. მეტი მოგების მიღების შესაძლებლობა დამატებით სტიმულს მისცემს მწარმოებლებს და გასაღების სტაბილური ბაზრების გაჩენის შემთხვევაში წარმოების მოცულობის გაზრდის მყარ საფუძველს შექმნის.

131

ჩაის ფოთლის კრეფა და შესაბამისად ჩაის წარმოება უკანასკნელ წლებში მკვეთრაა შემცირებული. ამჟამად ამ კულტურის ფართობების ნაწილი გატყევებულია, ნაწილი გამხმარია, ხოლო ნაწილი ამოიძირკვა და მის ადგილზე სხვა კულტურები, უმეტესად კი, თხილი გაშენდა. გატყევებული ფართობების სრულყოფილ აღდგენას 1 ჰექტარზე სხვადასხვა მეთოდებით გამოთვლების მიხედვით დაახლოებით 4500-8000 ლარამდე ინვესტიცია ჭირდება. თანამედროვე ტექნოლოგიებით სარგებლობა საშუალებას მოგვცემს გავზარდოთ ჩაის მოსავლიანობა, ნაწილობრივ დარგის რენტაბელობაც და წარმოებული პროდუქციის მოცულობაც.

13. ტექნიკური სერვისი

13.1 საქართველოს სოფლის მეურნეობაში გასატარებელი რეფორმა განსაკუთრებული სიმწვავით აყენებს აგროსამრეწველო კომპლექსში საინჟინრო ტექნიკური სერვისის სისტემის ჩამოყალიბების საკითხს. ფერმერული მეურნეობების განვითარება განაპირობებს სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკაზე მოთხოვნის ზრდას ადგილებზე. რეგიონებში არ არსებობს სარემონტო ბაზები და სათადარიგო ნაწილების აუცილებელი რეზერვები. საჭიროა ჩამოყალიბდეს საინჟინრო ტექნიკური სერვისის მოქნილი და ეფექტური სისტემა მექანიზაციის ცენტრების სახით, რომელთაც ექნებათ ტექნიკის გაქირავების, ყიდვა-გაყიდვისა და სხვა სერვისული ფუნქციები. ტექნიკურ სერვისებში საწარმოო ურთიერთობები ისე იქნება აწყობილი, რომ მისი შემადგენელი ყველა რგოლი ეკონომიურად დაინტერესებული და იურიდიულად პასუხისმგებელი იქნება მომხმარებლის ტექნიკურ უზრუნველყოფაზე და მანქანების მუდმივად სამუშაოდ მზადყოფნაზე. მომსახურების გაწევის პროცესში სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის მწარმოებელი არა დაქვემდებარებულ, არამედ პრიორიტეტულ მდგომარეობაში იქნება. საინჟინრო ტექნიკური სერვისის ორგანიზების დროს გაანგარიშებული იქნება რეგიონის მასშტაბით მანქანა-ტრაქტორების პარკის ოპტიმალური შემადგენლობა.

13.2 მექანიზაციის ცენტრები დისლოცირებული იქნება ორ დონეზე:

– პირველი დონის მექანიზაციის ცენტრები მოემსახურებიან მიწის ნაკვეთებით ერთმანეთთან ახლოს მყოფ რამდენიმე საკრებულოს. ამ ტიპის ცენტრების სამანქანო ეზო განთავსდება ცენტრალური მდებარეობის მქონე საკრებულოს ტერიტორიაზე, საავტომობილო გზასთან და მიწის ნაკვეთებთან ახლოს. შეიქმნება შესაბამისი ინფრასტრუქტურა - მიყვანილი იქნება ელექტროენერგია, წყალი და კანალიზაცია. დაუშვებელია ცენტრის აშენება დასახლებიდან, მდინარიდან და ბუნებრივი წყაროებიდან 150 მეტრზე ახლოს. მექანიზაციის ცენტრს უნდა გააჩნდეს მანქანების დასაყენებელი ღია მოედანი და მცირე ზომის ტექნიკური სერვისის საამქრო საჭირო აღჭურვილობით. პირველი დონის ცენტრებში ძირითადად განთავსდება მცირე და საშუალო სიმძლავრის სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკა. აქ ჩატარდება ტრაქტორების და სხვა ტექნიკური საშუალებების ტექნიკური მომსახურება. მექანიზაციის ცენტრებთან ახლოს განლაგდება ფერმერთა მომსახურების ცენტრები, რომლებიც ფერმერებს მოამარაგებენ სასუქებით, მცენარეთა დაცვის საშუალებებით და სხვა სახის აგრომასალებით.

132

პირველი დონის მექანიზაციის ცენტრებში არსებული ტექნიკის რაოდენობრივი და სტრუქტურული შემადგენლობა განსხვავებული იქნება საწარმოო პირობების, მფლობელების ფინანსური შესაძლებლობების და ადგილობრივი ბაზრის მოთხოვნილების შესაბამისად. ამიტომ პირველი დონის ტიპიური მექანიზაციის ცენტრისთვის ტექნიკის რაოდენობისა და სტრუქტურული შემადგენლობის განსაზღვრა საკმაოდ პირობითია. თვითოეული ცენტრის შექმნის ღირებულება 200-დან 300 ათას დოლარამდე იქნება.

თავად პირველი დონის მექანიზაციის ცენტრების რაოდენობა და რეგიონებში განლაგება განსხვავებული იქნება სამუშაოების მოცულობის და რეგიონის შიგნით ნაკვეთების ერთმანეთისგან დაშორების ადგილობრივი სპეციფიკის გათვალისწინებით. მიახლოებითი სქემა მოცემულია მე- ცხრილში.

– მეორე დონის მექანიზაციის ცენტრები მოეწყობა რეგიონების ადმინისტრაციული ცენტრების გარეუბნებში. ამ ტიპის ცენტრებში განთავსდება ძირითადად მაღალი სიმძლავრის ტრაქტორები, კომბაინები და სხვა სპეციალური დანიშნულების სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკა (ყამირი მიწების გაკულტურებისთვის, ახალი ფართობების ათვისებისთვის და ა.შ.). აქვე მოეწყობა ცენტრალური სარემონტო სახელოსნოები, სადაც განხორციელდება სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის, როგორც სარემონტო სამუშაოები, ასევე ძირითადი რთული კვანძების შეცვლა და სამუშაო მდგომარეობაში მოყვანა. აღნიშნულ მომსახურეობის ობიექტებს ექნებათ სრული სერვისის ფუნქციები.

რეგიონებში მემცენარეობის პროდუქციის წარმოებისთვის საჭირო სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის რაოდენობრივი და სტრუქტურული შემადგენლობა, ასევე მისი ღირებულება მკვეთრად განსხვავებულია. შესაბამისად მეორე დონის რეგიონული მექანიზაციის ცენტრებში სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის რაოდენობრივი და სტრუქტურული შემადგენლობების დიფერენცირება მოხდება რეგიონში არსებული საწარმოო ფართობების და სასოფლო-სამეურნეო კულტურების სპეციფიკის მიხედვით. რეგიონის საერთო ტერიტორიის სიდიდის, მიწის სავარგულების განლაგების და მათ შორის მანძილების გათვალისწინებით, მეორე დონის მექანიზაციის ცენტრების განლაგების სქემა მოცემულია მე- ცხრილში.

პირველი და მეორე დონის მექანიზაციის ცენტრებისრაოდენობა და განლაგება რაიონების მიხედვით

ცხრილი

133

რეგიონების დასახელება ფ

ართ

ობე

ბი რ

ეგიო

ნები

ს მი

ხედ

ვით

ჰა

1 დ

ონი

ს მე

ქანი

ზაცი

ის

გან

ლაგ

ების

საპ

რო

გნო

ზო

რაი

ონე

ბი დ

ა მა

თი

რაო

დენ

ობა

რაი

ონი

ს ტ

ერიტ

ორ

იაზე

მე-2

დო

ნის

მექა

ნიზა

ციის

გან

ლაგ

ების

საპ

რო

გნო

ზო

გან

ლაგ

ება

რეგ

იონი

ს ტ

ერიტ

ორ

იაზე

1 2 3 4

აჭარა

სულ: პირველი დონის 5 ცენტრი მე-2 დონის 1

ცენტრი

7700 ხულოს 1, ხელვაჩაურის 1, შუახევის 1, ქედის 1,

ქობულეთის1

ხელვაჩაურის რაიონი

იმერეთი

სულ: პირველი დონის 16 ცენტრი

მე-2 დონის 3 ცენტრი

42700 სამტრედიის 2, ხონის 1, წყალტუბოს 2, ვანის 2,

სამტრედიის რაიონი

ზესტაფონის 2 ხარაგაულის 1 ბაღდათის 2

თერჯოლის 1

ზესტაფონის რაიონი

საჩხერის 1, ჭიათურის 1, ტყიბულის 1,

საჩხერის რაიონი

სამეგრელო-ზემო სვანეთი

სულ: პირველი დონის 13 ცენტრი

მე-2 დონის 2 ცენტრი

38600

ჩხოროწყუს 2 წალენჯიხის 1 მესტიის 1 ზუგდიდის 2

ჩხოროწყუს რაიონი

აბაშის 2 მარტვილის 2 სენაკის 2 ხობის 1

სენაკის რაიონი

გურია

სულ პირველი დონის 3 ცენტრი, მეორე დონის 1

ცენტრი

11600

ოზურგეთის 1 ჩოხატაურის 1 ლანჩხუთის 1

ოზურგეთის რაიონი

134

რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი

სულ პირველი დონის 3 ცენტრი, მეორე დონის 1

ცენტრი

7700

ცაგერის 1 ონის 1 ლენტეხის 1 ამბროლაურის 1

ამბროლაურის რაიონი

შიდა ქართლი

სულ პირველი დონის 8 ცენტრი, მეორე დონის 2

ცენტრი

42300ხაშურის 2 ქარელი 2

ხაშურის რაიონი

კასპის 2 გორის 2კასპის რაიონი

მცხეთა-მთიანეთი

სულ პირველი დონის 5 ცენტრი, მეორე დონის 1

ცენტრი

15500

მცხეთის 2 დუშეთის 1 თიანეთის 1 ყაზბეგის 1

დუშეთის რაიონი

კახეთი

სულ პირველი დონის 16 ცენტრი, მეორე დონის 3 ცენტრი;

115900 ახმეტის 1 ყვარელის 2

გურჯაანის 2 თელავის 2

თელავის რაიონი

საგარეჯოს 2 სიღნაღის 2სიღნაღის რაიონი

დედოფლისწყაროს 3 ლაგოდეხის 2

დედოფლისწყაროს რაიონი

ქვემო ქართლი

სულ პირველი დონის 11 ცენტრი, მეორე დონის 2 ცენტრი

69600თეთრიწყაროს 2 დმანისის

2 წალკის 1

დმანისის რაიონი

მარნეულის 2 გარდაბანის 2 ბოლნისის 2

მარნეულის

სამცხე-ჯავახეთი

სულ პირველი დონის 9 ცენტრი, მეორე დონის 2

ცენტრი

34800

ბორჯომის 1 ახალციხის 2 ადიგენის 1

ახალციხის,

ახალქალაქის 2 ნინოწმინდის 2 ასპინძის 1

ახალქალაქის

საქართველო სულ 386400

სულ 89 პირველი დონის ცენტრი

18 მე-2 დონის ცენტრი

135

13.3 მიგვაჩნია, რომ ქვეყნის თვითოეულ რაიონში თითო პირველი დონის ცენტრი მაინც უნდა იყოს. თუმცა, რა თქმა უნდა, ამ ცენტრებს სხვადასხვა რეგიონებში სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის განსხვავებული სიმძლავრე, რაოდენობრივი და სტრუქტურული შემადგენლობა ექნებათ. ისეთ რაიონებში, რომელთაც შედარებით დიდი ფართობების მქონე, ერთმანეთისგან მნიშვნელოვანი მანძილებით დაშორებულები მიწის სავარგულები გააჩნიათ, აუცილებელია 2 პირველი დონის მექანიზაციის ცენტრის შექმნა. დედოფლიწყაროს რაიონში, სადაც ყველაზე დიდი ფართობის სავარგულებია, შეიქმნება 3 პირველი დონის მექანიზაციის ცენტრი.

მიწის სავარგულების საერთო ფართობების სიმცირის გათვალისწინებით, აჭარის, გურიის და მცხეთა-მთიანეთის რეგიონებში საკმარისია თითო მეორე დონის მექანიზაციის ცენტრის ჩამოყალიბება. დანარჩენ რეგიონებში (იმერეთის გარდა) აუცილებელია ორი მეორე დონის მექანიზაციის ცენტრის არსებობა. იმერეთის რეგიონში საჩხერის, ჭიათურის და ტყიბულის რაიონების მიწის სავარგულები გარკვეულწილად მოწყვეტილია რეგიონის სხვა რაიონებს. ამასთან სამტრედიის, ხონის, წყალტუბოს და ვანის რაიონები მნიშვნელოვნად არის დაშორებული ზესტაფონის, ხარაგოულის, თერჯოლის და ბაღდათის რაიონებს. ამასთან აქ თავმოყრილია დასავლეთ საქართველოში ყველაზე დიდი ფართობების მქონე ნაკვეთები. ამიტომ აუცილებლად მივიჩნიეთ ამ რეგიონში მეორე დონის 3 ერთეული მექანიზაციის ცენტრის შექმნა.

13.4 ერთი ერთეული პირველი დონის მინიმალური ზომის მექანიზაციის ცენტრის მშენებლობა და აღჭურვა (ტექნიკის გარეშე) დღევანდელი ფასებით დაახლოებით 45 ათასი ლარის ინვესტიციას მოითხოვს (დანართი 1, 2). 89 ცენტრის აშენება და აღჭურვა დაახლოებით 4 მლნ ლარი ეღირება. მეორე დონის მექანიზაციის ცენტრის აშენება და აღჭურვა (მინიმალური ფართი 3000 კვმ) საჭიროებს დაახლოებით 200 ათასი ლარის მოცულობის ხარჯებს. 18 ასეთი ტიპის მექანიზაციის ცენტრის მშენებლობაზე დაიხარჯება 3.6 მლნ ლარი. პირველ ეტაპზე მინიმალურად დასაშვები ზომების მექანიზაციის ცენტრების მშენებლობისა და მათი სერვისის ტექნიკური საშუალებებით აღჭურვის მიზნით საჭირო იქნება სულ დაახლოებით 7.6 მლნ ლარი.

saqarTveloSi sasoflo-sameurneo daniSnulebis miwebis farTobebis Semcirebis dinamika 2000-2010 wlebSi

136

NN agraruli mimarTuleba

farT

ob

i, h

a 2

001 w

lis 1

ia

nvri

sTvis

farT

ob

i, h

a 2

0011 w

lis

1 ian

vri

sTvis

gn

asxvaveb

a

1 2 3 4 5

1 xorbali 159900 50000 - 109900

2 qeri 56100 23700 -32400

4 simindi 230900 108600 -122300

5 mzesumzira 50800 27800 - 23000

6 soia 2600 900 - 1700

7 parkosnebi 5000 7200 + 2200

8 kartofili 56100 21200 - 43900

9 bostneuli 60800 24400 -36400

10 sasursaTo baRCeuli 12900 2700 -10200

11 mecxoveleobis sakvebi balaxebi

34100 8500 -25600

sul erTwlianebi 669203 275004 394000

12 xexili Txilis da citrusebis gareSe

63400 37000 - 26400

13 Txili 23500 28700 +5200

14 Cai 21700 4400 - 17300

15 citrusi 14400 8700 - 5700

16 venaxi 65800 32600 - 33200

137

sul mravalwlianebi 188800 111400 77400

sul: 858000 386400 471600

მელიორაცია (ირიგაცია და დრენაჟი)

1 სოფლის მეურნეობის განვითარება აღმოსავლეთ საქართველოს მშრალი კონტინენტური კლიმატის პირობებში შეუძლებელია სავარგულების საირიგაციო, ხოლო დასავლეთ საქართველოში დაშრობითი სამუშაოებისა და სადრენაჟო სისტემების ფუნქციონირების გარეშე.

2 დღეისათვის როგორც საირიგაციო, ასევე სადრენაჟო სისტემები პრაქტიკულად მოშლილია, რის შედეგად კოლხეთის დაბლობზე შეიმჩნევა მეორადი დაჭაობების, ხოლო გარე კახეთში გაუდაბნოებისა და მეორადი დამლაშების პროცესის დაწყება. სარწყავი წლის მიუწვდომლობა სახელდება საქართველოში დაუმუშავებელი მიწების ფართობების მკვეთრი ზრდის ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად.

3. 2011 წლის საირიგაციო სეზონის განმავლობაში დაახლოებით 30–32 ათასი ჰექტარი ??? მოირწყა. ეს არის დაახლოებით 10% იმ ფართობებისა, რაც ირწყვებოდა 1990–იანი წლების ბოლოს. ამ პერიოდში საქართველოში ხდებოდა 400 ათასი ჰექტარის ირიგაცია, აქედან 300 ათას ჰექტარს წყალი თვითდინებით მიეწოდებოდა, ხოლო 100 ათას ჰექტარს სატუმბო სადგურების მეშვეობით. ეს მონაცემი მოიცავს მხოლოდ საირიგაციო სისტემებით მორწყულ ფართობებს და მასში არ შედის საკარმიდამო ნაკვეთები, ასევე მცირე ტუმბოებით მორწყული ფართობები. 2000 წლისთვის სარწყავი ფართობები დაახლოებით 240 ათასი ჰექტარი იყო. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, 2007 წელს ჯერ კიდევ არსებობდა ტექნიკური შესაძლებლობა 110–120 ათასი ჰექტარი სავარგულებისათვის სარწყავი წყლის მისაწოდებლად. თუმცა, რეალური მიწოდება გაცილებით უფრო ნაკლებ ფართობზე ხდებოდა. დღეისათვის წყლის მიწოდების ტექნიკური საშუალებაც უფრო შეზღუდულია და უფრო მცირე ფართობზე – მხოლოდ 40–60 ათას ჰექტარზეა შესაძლებელი.

4. დასავლეთ საქართველოში მიწის გარკვეული სავარგულები საჭიროებენ დრენაჟს. არსებული სადრენაჟო სისტემები საშუალებას იძლევიან 80–85 ათასი ჰექტარის დრენირება მოხდეს თვითდინებით, ხოლო 30 ათასი ჰა კი დრენაჟისთვის ტუმბოების გამოყენებას საჭიროებს. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, 2005 წელს ??? არსებობდა 85 ათასი ჰექტარის დრენირების ტექნიკური პოტენციალი, თუმცა ფაქტობრივად მხოლოდ 20 ათასი ჰექტარის დრენირება ხდებოდა თვითდინებით და სატუმბი სადგურები ამ მიზნით საერთოდ არ გამოყენებოდა.

138

5. სამელიორაციო სისტემების მოშლის და საირიგაციო და სადრენაჟო ფართობების შემცირების ძირითადი მიზეზებია:

– არსებული სამელიორაციო სისტემების მოუვლელობა;– სამელიორაციო სექტორში მთლიანად, ასევე მის ცალკეულ სისტემებში

არსებული ინსტიტუციონალური პრობლემები;– სისტემის მოვლისა და ოპერირებისთვის საჭირო თანხების სიმცირე;– გარკვეულ წლებში ქვეყანაში არსებული განუკითხაობის და დაუსჯელობის

შედეგად მოსახლეობის მიერ სისტემის კუთვნილი ქონების სისტემატური მითვისება. (ეს შესარბილებებლია)

ყოველივე ზემოაღნიშნულის შედეგად მივიღეთ მწყობრიდან გამოსული სათავე ნაგებობები, დანგრეული წყალგამშვებები და არხები, მოპარული მილები, მნიშვნელოვნად გაპარტახებული და გაძარცვული ინფრასტრუქტურა.

6. ბუნებრივია, რომ სიტუაციის გასაუმჯობესებლად აუცილებელია კარდინალური ღონისძიებების გატარება. სისტემის რეაბილიტაციას მნიშვნელოვანი სახსრები სჭირდება. მსოფლიო ბანკის, თუ სხვა დონორული დაფინანსებით მიმდინარე პროექტებით გათვალისწინებული ღონისძიებები მხოლოდ ნაწილობრივ საკმარისი და მდგომარეობის გამოსწორებისათვის დამატებითი ფინანსური რესურსების მოძიება იქნება საჭირო. ექსპერტული შეფასებებით, არსებული საირიგაციო სისტემების აღდგენა–განახლებისათვის საჭიროა დაახლოებით 2000–2500 ლარის ინვესტიცია საშუალოდ ერთ ჰექტარზე გაანგარიშებით. აღნიშნული მოიცავს ძირითადი მაგისტრალური არხების და პირველი დონის (ზოგიერთ შემთხვევაში, მეორე დონისაც) გამანაწილებლებს, მაგრამ ეს თანხა არ მოიცავს შიდა ქსელების რეაბილიტაციას.

დრენაჟის შემთხვევაში, საშუალო დანახარჯი ერთ ჰექტარზე 1200–1500 ლარს აღწევს. მიუხედავად იმისა, რომ ერთი შეხედვით ეს საკმაოდ დიდი ხარჯებია, არსებული სამელიორაციო სისტემების რეაბილიტაცია მაინც დაახლოებით სამჯერ–ოთხჯერ უფრო იაფი იქნება, ვიდრე ახალი სისტემების აშენება. ამასთან ერთად, რაც დრო უფრო მეტი დრო გავა, სისტემების არაჯეროვანი მოვლის პირობებში, მით უფრო მეტად დაზიანდება სისტემები და რეაბილიტაციისთვის საჭირო თანხების ოდენობაც უფრო გაიზრდება.

7. ექსპერტული შეფასებით შესაძლებელია საირიგაციო სისტემის აღდგენა და მელიორაციას დაქვემდებარებული ფართობების გაზრდა 200–300 ათას ჰექტრამდე 5–7 წლის განმავლობაში. ამისათვის საჭირო იქნება //// ოდენობის ინვესტიციის განხორციელება. უახლოესი 2–3 წლის მანძილზე შესაძლებელია საირიგაციო ფართობების 100 ათას და დრენირებული ფართობების 80 ათას ჰექტრამდე გაზრდა. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოხსენებული ფართობები ძირიადად მოიცავს თვითდინებით სისტემების გამარტვას და მხოლოდ გარკვეულ (სტრატეგიულ) შეთხვევებში სატუმბო სადგურების გამოყენებას. აღნისნულის მისაღწევად სარეაბილიტაციო სამუშაოებში საჭირო იქნება დაახლოებით 300 მლნ ლარის ინვესტირება. ასევე, სისტემების ექსპლუტაციას დაჭირდება 5მლნ–დან 10 მლნ ლარამდე წელიწადში, სამელიორაციო ფართობების ზრდის შესაბამისად. საექსპლუატაციო ხარჯები შეიძლება ნაწილობრივ ან სრულად იქნეს ამოღებული წყლის

139

საფასურის გადახდის დაკისრებით, მაგრამ სისტემის რეაბილიტაციისათვის აუცილებელი კაპიტალური ხარჯები ბიუჯეტიდან უნდა იქნას დაფინანსებული.

8. ისეთ რეგიონებშიც კი, რომლებშიც თითქოს საკმარისი ნალექები მოდის, ირიგაცია გაზრდის ეკონომიკურ და ფინანსურ მომგებიანობას და აღმოფხვრის სავარაუდო გვალვის შედეგებს, მოუმატებს სეზონის ხანგრძლივობას, გააუმჯობესებს პროდუქციის ხარისხს და უზრუნველყოფს წყლის გამოყენებას მცენარეთა ზრდის ციკლების ოპტიმალურ პერიოდებში. ამ სფეროში შედარებით მცირე ინვესტიციებით შესაძლებელია უცხოური გამოცდილების გაზიარება და თანამედროვე, მათ შორის წყლის ეკონომიური ხარჯვის ტექნოლოგიების დანეგვა–გავრცელება.

9. საერთაშორისო ორგანიზაციებმა (მათ შორის აშშ–ს განვითარების სააგენტომ) ჩაატარეს კვლევა სხვადასხვა კულტურებისათვის ირიგაციის მნიშვნელობის (მოგებიანობის ზრდის) შეფასების მიზნით. აღნიშნული კვლევების შედეგად აღმოჩნდა, რომ მოწყვის ფაქტორი იწვევს შემოსავლის ზრდას 1 ჰექტარზე 600–700 ლარის ფარგლებში, ხოლო ზოგიერთი კულტურისა და რეგიონის შემთხვევაში დამატებით მიღებული სარგებელი 1000 ლარს აღემატება. ისიც აღსანიშნავია, რომ ისეთი მაღალშემოსავლიანი კულტურების, როგორიცაა: ბოსტნეული, ხილი და მწვანილი, მოყვანა სრულფასოვანი ირიგაციის გარეშე უბრალოდ შეუძლებელია. ზოგადად, წყლით უზრუნველყოფის შემთხვევაში, შესაძლებელია ძირითადი სასოფლო–სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობის 25–50%–ით გაზრდა. 100 ათას ჰექტრამდე საირიგაციო ფართობების გაზრდამ შესაძლებელია სოფლის მეურნეობიდან მიღებული დარგის შემოსავალი დამატებით 50–60 მლნ ლარით გაზარდოს. დრენირებული ფართობების გაზრდამ 80 ათას ჰექტრამდე კიდევ მლნ ლარით.

10. ზემოაღნიშნული შედეგების მისაღწევად საჭირო იქნება შემდეგი ღონისძიებების გატარება:

– სამელიორაციო სექტორის განვითარების სტრატეგიის შემუშავება და შესაბამისი ინსტიტუციური მოდელის შექმნა;

– წყლის რესურსების ეფექტური მართვის ეროვნული პოლიტიკის შემუშავება;– სისტემის სრული ინვენტარიზაცია;– პრიორიტეტული მიმართულებების განსაზღვრა და შესაბამისი სამუშაოების

დეტალური პროექტების შედგენა;– სისტემის რეაბილიტაციისა და მისი შემდგომი ექსპლუტაციისათვის საჭირო

დაფინანსების მოცულობის განსაზღვრა და შესაბამისი წლების ბიუჯეტებში გათვალისწინება;

– სარწყავი წყლის ეკონომიურად გამოყენების მიზნით თანამედროვე (მათ შორის წერტილოვანი) ტექნოლოგიების დანერგვა–გავრცელება) (მივუთითოთმ რომ ეს მომავლის საქმეა);

– წვეთოვანი რწყვის სისტმების დამონტაჟება;

საირიგაციო წყლის საფასურის ამოღების სქემები:

140

1. არსებული სისტემა – სადაც ირიგაციის გადასახადი მიბმულია ტერიტორიაზე და არა წყალმოხმარებაზე. აღნიშნულ სისტემას გააჩნია დადებითი და უარყოფიი მხარეები: დადებითია ის, რომ მოცემული სისტემის პირობებში შედარებით ადვილია აღნიშნული გადასახადის ადმინისტრირება, უბრალოდ ითვლება მორწყული ტერიტორია ჰექტრებში და ხდება მათთვის ერთიანი ტარიფის მიყენება, დღესდღეობით ეს ტარიფი ერთ ჰექტარზე 70 ლარს შეადგენს. აღნინული მეტოდის უარყოფითი მხარეა ისაა, რომ გადასახადი არ არის მიბმული გამოყენებული წყლის ოდენობაზე, ამიტომაც ამის შედეგად ხდება საჭიროზე მეტი წყლის გამოყენება, ან კარგვა. ამასთან ერთად ეს არასამართლიანი პრინციპია, რადგან მიუხედავად იმისა თუ რამდენჯერ მოხდება მორწყვა, გადასახადი მაინც ერთი და იგივეა. (მაგალითისათვის ავიღოთ ბოსტნეული და ხორბალი ბოსტნეულს ბევრად უფრო მეტი წყალი ჭირდება ვიდრე ხორბალს და მოგების ზღვარიც ბოსტნეულის შემთხვევაში ბევრად უფრო მაღალია, მაგრამ გადასახადი ერთი და იგივეა). ამის გარდა ეს მეთოდი ხელს არ უწყობს ირიგაციის თანამედროვე/წყლის დამზოგი მეთოდების გამოყენებას, რის შედეგადაც შესაძლებელი იქნებოდა უფრო მეტი ტერიტორიის მორწყვა.

2. წყლის საფასურის განსაზღვრა მოხმარებული წყლის მიხედვით -- აღნიშნული სისტემა შედარებით რთულია ადმინისტრირების კუთხით, რადგან უნდა მოხდეს თითოეულ ნაკვეთზე მიწოდებული წყლის ოდენობის განსაზღვრა და ამის საფუძველზე გადასახადის დაანგარიშება. ეს მოითხოვს დამატებით ტექნიკურ და ადამიანურ რესურსებს, მაგრამ სამაგიეროდ თავიდან აგვაცილებს კველა იმ უარყოფით ფაქტორს რაც ჩამოთვლილია მიწასთან მიბმული გადასახადის პარაგრაფში და ასევე ხელს შეუწყობს წყლის სწორ და ეკონომიურ გამოყენებას.

3. ეს მეთოდი შეიძლება დახასიათდეს როგორც “ფიქსირებულს პლიუს”, ანუ ნებისმიერი ნაკვეთის მეპატრონე რომლის ნაკვეთიც მდებარეობს სარწყავ ფართობზე იხდის ყოველწლიურ ფიქსირებულ გადასახადს და ამას ემატება წყლის გამოყენების მიხედვით გადასახდელი თანხა. რატომაა ეს მნიშვნელოვანი -- უხვნალექიანი წლების განმავლობაში მოთხოვნილება ირიგაციაზე ეცემა და შეუძლებელი ხდება სისტემის ოპერირებისთვის საჭირო თანხების ამოღება, ასე რომ ეს მეთოდი უზრუნველყოფს კომპანიის მინიმალური შემოსავალით, ასევე ეს მეთოდი ხელს უწყობს სარწყავი ნაკვეთების მაქსიმალურ გამოყენებას, არავის არ უნდა ფულის ტყუილად ხდა და ნაკვეთის მოცდენა, და ასევე მიწების კონსოლიდაციას.

სოფლის მეურნეობის დაფინანსება და დაზღვევა

საქართველოს სოფლის მეურნეობისთვის ერთ ერთი ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ფინანსური უზრუნველყოფა და ხელმისაწვდომობა. ეს საკითხი შესაძლებელია წარმოაჩენილ იქნას ორი კუთხით. ერთის მხრივ, ზოგადად სექტორის დაფინანსება, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს აგრარული ინფრასტრუქტურა (საირიგაციო და სადრენაჟო სისტემები, ტექნიკით უზრუნველყოფა, აგრარული სერვისები და აშ.) და მეორეს მხრივ უშუალოდ გლეხის/ფერმერის სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობა რომელიც კონკრეტული სასოფლო სამურნეო პორდუქციის

141

წარმოებისთვის საჭირო დანახარჯების გაწევას უკავშრდება. განსაკუთრებით მწვავეა ეს პრობლემა იმ პირობებში, როდესაც ქართულ სოფლის მეურნეობაში დიდია ნატურალური წარმოების დონე, ზოგადად დაბალია სოფლად ეკონომიკური ურთიერთობების მონეტიზაციის ხარისხი, აგრარულ სექტორს ბუნებრივად ახასიათებს შემოსავლების და ხარჯების მკვეთრად გამოხატული სეზონურობა.

როდესაც სოფლის მეურნეობის ფინანსურ უზრუნვლყოფაზე ვსაუბრობთ შესაძებელია გამოიყოს ამ ფინანსური რესურსებით უზრნუველყოფის სამი ძირითადი წყარო: საბიუჯეტო ფინანსური რესურსები, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები და კომერციული ბანკების მიერ გაცემული კრედიტები.

სახელმწიფო ბიუჯეტიდან სოფლის მეურნეობის სექტორზე გაწეული ხარჯები მთლიანი ხარჯები 1-2% ის ფარგლებშ მერყეობს. ეს მიუთითებს როგორც სახელმწიფოს მხრიდან დარგის არაპირორიტეტულობაზე ასევე, სასოფლო-სამეურნეო ინფრასტრუქტურაზე გაწეული ხარჯების სიმწირეზე, რასაც დარგში მუდმივად დეკაპიტალიზაცია იწვევს:

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011სახელმწიფო ბიუჯეტის მთლიანი ხარჯები

1,207,073

1,930,210

2,618,557

3,822,513

4,828,044

6,448,085

6,274,269

6,486,732

6,861,048

მათ შორის სოფლის მეურნეობაზე გაწეული ხარჯები

14,731

29,177

48,413

71,323

62,697

45,259

79,421

32,567

80,267

წილი მთლიან ხარჯებთან მიმართებაში (%) 1.22 1.51 1.85 1.87 1.30 0.70 1.27 0.50 1.17

სასოფლო-სამურნეო სექტორშ შექმნილი მდგომარეობა, ამ დარგის მიზიდველობაზეც აისახება უცხოელი ინვესტორებისთვის, რაც ვლინდება აგრარულ სექტორიში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების დაბალი, წილით:

1000 აშშ დოლარი2007 2008 2009 2010 2011

სულ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები

2,014,842

1,563,962.4

658,400.6

814,496.6

980,600.7

მათ შორის სოფლის მეურნეობა, თევზჭერა 15,528 7,844.3 22,326.9 8,631.9

13,607.1

წილი მთლიან უცხოურ ინვესტიციებში 0.8 0.5 3.4 1.1 1.4

დარგში არსებული ზოგადი ვითარება და მაღალი რისკები კომერციული ბანკების საკრედიტო პორტფელშიც უმნიშვნელო წილს განაპირობებს.

142

ცხრილი: კომერციული ბანკების მიმართ მთლიანად ეკონომიკის და მათ შორის სოფლის მეურნეობის სექტორის დავალიანება

სულ

სოფლის მეურნეო

ბა, მეტყევეო

ბა, თევზჭერ

ა

 %

01/01/04 747,911 16,568 2.2

01/01/05 942,003 11,654 1.2

01/01/06

1,695,618 10,483 0.6

01/01/08

4,421,259 56,672 1.3

01/01/09

5,792,847 53,990 0.9

01/01/10

4,984,641 49,461 1.0

01/01/11

5,946,310 47,219 0.8

01/01/12

7,449,543 59,868 0.8

სოფლის მეურნეობაში გლეხების/ფერმერების საკრედიტო რესურსებით უზრუნველყოფის საკითხებში შესაძლებელია გამოიყოს შემდეგი ძირითადი პრობლემები:

1. ხშირ შემთხვევაში გლეხებს არ აქვთ შესაბამისი ინფორმაცია, ცოდნა ან გამოცდილება, რათა მათ მიერ მომზადებულ იქნეს საკრედიტო დაწესებულებებისთვის შესაბამისი ბიზნეს-გეგმები, რომელიც დაკრედიტების საფუძველი უნდა გახდეს.

2. სოფლის მეურნეობაში არსებული მაღალი რისკების გამო კომერციული ბანკებიდან კრედიტის მიღება რთულია. კომერციული ბანკებს საკრედიტო პორტფელის მნიშვნელოვანი ნაწილი მიმართული აქვთ შედარებით ნაკლებ-რისკიან ბიზნეს საქმიანობაზე ან შინამეორნეობების სამომხმარებლო/იპოტეკურ დაკრედიტებაზე.

3. გლეხის საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამურნეო მიწის ფასი და დაბალია, არც მათ საკუთრებაშ არსებული შენობა-ნაგებობები, ინვენტარი და ტექნიკის ღ8ირებულებაა მაღალი. შესაბამისად გლეხებისთვის/ფერმერებისთვის მწვავედ დგას კრედიტის საგარანტიო უზრუნველყოფის პრობლემა.

4. კრედიტის უზრუნველყოფის შემთხვევაშიც კი, გლეხისთვის კრედიტის საპროცენტო განაკვეთი მაღალია და გადახდის ვადებიც მიუღებელია (იმის გამო, რომ გლეხი მოგებას ვერ იღებს, მანამ, სანამ მოსავალს არ აიღებს, დანახარჯები და

143

შემოსავლები სეზონურობით გამოირჩევა, რაც კრედიტის დაფარვის და შეღავათიანი პერიოდის აგრარულ სექტორზე მორგების აუცილებლობას ქმნის.

5. მოსავლის აღების შემთხვევაშიც, ბაზარზე საოფლო სამეურნეო პროდუქციის ფასების რყევების გამო გართულებულია პროგნოზირება, ხშირ შემთხვევაში, კი შეუძლებელია დაგეგმილი შემოსავლების მიღება. არ არსებოსბ საბითუმო შესყიდვების, სასოფლო სამურნეო პროდუქციით ვაჭრობის ორგანიზებული ფორმები.

6. სასოფლო-სამეურნეო ინფრასტრუქტურის გაუმართაობა კლიმატური პირობების მცირე გაუარესებაც კი მნიშნელოვნად ასიახება სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის მოსავლიანობაზე, და შესაბამისად გლეხის/ფერმერის შემოსავლებზე. ბუნებრივი სტიქიის დროს კი ხშირ შემთხევვაში კი პროდუქციის მნიშვნელოვანი ნაწილი ნადგურდება. ყოველივე ეს ქმნის რისკებს გლეხებისთვის კრედიტების დაფარვასტან მიმართებაში.

7. გლეხისთვის სასოფლო–სამეურნეო საქმიანობის წარმოების დაფინანსება შეიძლება პირობითად გაიყოს ორად: 1. შედარებით მცირე სასოფლო–სამეურნეო საქმიანობის დაფინანსება (მაგ.

თესლის შეძენა, ნიადაგის მოხვნა და ა.შ.). ამ შემთხვევაშ გლეხს აქვს საჭიროება შედარებით მცირე დაფინანსებისა, რათა ჩაატაროს სასოფლო-სამურნეოს სამუშაოები ხოლო პროდუქციის აღება-რეალიზაციის ფაზაში მის მიერ მიღებული შემოსავლების აძლევს კრედიტის დაფარვის შესაძლებლობას. ამ ტიპის დაკრედიტება ზემოთაღნიშნული რისკიანობის და გარანტიების სიმცირის გარდა დაკავშირებულია დიდ ტრანზაქციულ დანახარჯებთან, რომელსაც საკრედიტო დაწესებულებები ძირითადად არიდებენ თავს.

2. უფრო მსხვილი სასოფლო–სამეურნეო სამუშაოების დაფინანსება (მაგ. ტრაქტორის შეძენა, სარწყავი სისტემის გაყვანა). ამ შემთხვევაში, თავს იჩენს ის რეალობა, რომ გელხების საკუთრებაშ არსბეული მიწის ნაკვეთები ფრაგმენტირებულია და მსხვილი ინფრასტრუქტურული კომპონენტების ავტონომიურ რეჟიმში შექმნა მათთვის არახელსაყრელია.

8. რადგან არ არის გამიჯვნული სასოფლო–სამეურნეო და საოჯახო ხარჯები, გლეხმა მიღებული კრედიტი შეიძლება დახარჯოს საოჯახო მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად. აქედან გამომდინარე ჩნდება ორი ტიპის: სამომხმარებლო და ბიზნეს კრედიტის გაცემის აუცილებლობა. ეს ქმნის პრიბლემას, რომ გლეხმა შესაძლოა სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობისთვის აღებული მიზნობრივი კრედიტი ოჯახის სამომხმარებლო საჭიროებებზე მიმართოს.

9. მსხვილი ფერმერის და წვრილი გლეხის საჭიროებებს შორის პრინციპული განსხვავებაა. მსხვილი ფერმერისთვის ბრუნვა დიდია მას მუდმივად ახალი ტექნოლოგია, რეინვესტირება, თანადაფინანსება და რისკის გადანაწილება სჭირდება. მცირემიწიანი გლეხებისთვის შემოსავლები მკვეთრად მერყევია სეზონურობის მიხედვით, მარაგები არა აქვს, ტექნკას ძირითადად იჯარით იღებს, მიღებული შემოსავლების რეინვესტირების მცირე შესაძლებლობები აქვს ამ შეოსავლების სიმწირის პირობებში და შინამეურნეობების სამომხმარებლო დანახარჯებთან მიმართებაში.

144

10. გლეხმა შემოყვანილი პროდუქციის მნიშვნელოვან ნაწილს სსაკუთარი ოჯახის ნატურალური თვითმოხმარებისთვის იყენებს. წარმოების და შემოსავლების სიმცირის პირობებში მას აქვს კრედიტის აღების აუცილებლობა სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოების ცატარებისთვის, ხოლო კრედიტის დაბრუნებისთვის მცირე აქვს ფულადი შემოსავლების ბაზა.

11. სახელმწიფოს მხრიდან არ მუშაობს სპეციალური პროგრამები რომელიწ წაახალისებს მცირე და საშუალო ბიზნესასტვის ხელსაყრელ პირობებს, უცხოელი ინვესტორები ხედავენ, რომ აღნიშნულ სექტორში არის მაღალი რისკები.

სოფლის მეურნეობის ფინანსური და მატერიალური საშუალებებით უზრუნველყოფა თავისი შინაარსით კომპლექსურ მიდგომას მოითხოვს. დარგის სპეციფიკიდან და ქვეყანაში არსებული მდგომარეობის ანალიზის საფუძველზე შემოთავაზებულია რამდენიმე მექანიზმი. ამ მექანიზმების ერთობლიობამ უნდა შექმნას მყარი საფუძველი დარგში ფინანსური რესურსების დეფიციტის დაძლევისთვის. ფართო თვალსაზრისით ინსტიტუციურად შესაძლებელია დაფინანსების მექანიზმები და სქემები ორ ბლოკად გაიყოს: საბიუჯეტო დაფინანსების სისტემა; სოფლის მეურნეობის განვითარების ფონდი.

სოფლის მეურნეობის განვითარების ფონდი

სოფლის მეურნეობის განვითარების ფონდი უშუალოდ მიმართულია გლეხების (ფერმერების) მიერ სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობასთან დაკავშირებული ფინანსური და მატერიალური რესურსების უზრუნველყოფისკენ. ფონდის მიერ გამოყენებული იქნება აგრარული სექტორის მხარდაჭერის შემდეგი მექანიზმები: გრანტ ელემენტის შემცველი კრედიტების სისტემა, ზიარი დაფინანსების სისტემა, სასოფლო-სამურნეო ტექნიკის და მოწყობილეობების სალიზინგო სისტემა, აგრარულ სექტორში დაზღვევის მხარდაჭერის სისტემა.

აღსანიშნავია, რომ თითოეული მექანიზმი ფოკუსირებულია სხვადასხვა ამოცანებზე , მაგრამ ერთიანობაში არის ურთიერთდაკავშირებული მექანიზმების კომპლექსი, რომელმაც არსებითი შედეგები უნდა მოგვცეს და განაპირობოს აგრარული სექტორის სწრაფი აღმავლობა.

გრანტ ელემენტის შემცველი კრედიტების სისტემა

აღნიშნული სისტემა მიმართულია სასოფლო-სამეურნეო სექტორში დაკავებულ პირთა იმ სეგმენტზე, რომელსაც აქვს საფუძველი, შესაძლებლობა და მოტივაცია მოახდინოს საქმიანობის კომერციალიზაცია, გაზარდოს მწარმოებლურობა. აღნიშნული მექანიზმი ეფუძნება სოფლის მეურნეობის განვითარების ფონდის საკრედიტო დაწესებულების და გლეხის (ფერმერის) ურთიერთთანამშრომლობას.

ფონდი რეგიონების მიხედვით ამზადებს ძირითად კრიტერიუმებსა და პრიორიტეტებს, რომელიც მისთვის მნიშვნელოვანია ამ მექანიზმის რელიზაციისას. ფონდი აწარმოებს მოლაპარაკებებს და დებს შეთანხმებებს საბანკო დაწესებულებებთან ურთიერთთანამშრომლობის და დაფინანსების ამ მექანიზმზმში მონაწილეობის შესახებ.

145

ფონდი და საბანკო დაწესებულება აფორმებენ ხელშეკრულებას, რომლის მიხედვითაც საკრედიტო დაწესებულება აიღებს ვალდებულებას, რათა მხარეთა მიერ შეთანხმებული პირობების შესაბამისად მოხდეს ფერმერებისგან/გლეხებისგან შემოუსლი განაცხადებისა და პროექტების განხილვა. საკრედიტო დაწესებულების მიერ მიღებული გადაწყვეტილება სესხის გამოყოფის შესახებ გადაუგზავნის ფონდს და ამ უკანასკნელის თანხმობის შემთხვევაში მიიღება გადაწყვეტილება სესხის დამტკიცების შესახებ.

ხელშეკრულების საფუძველზე სესხით სარგებლობის მთლიან პერიოდზე ფონდი საბანკო დაწესებულებაში სესხის ძირითადი თანხის მოცულობის შესაბამის ფინანსურ სახსრებს განათავსებს სპეციალური სადეპოზიტო ანგარიშზე. სადეპოზიტო ანგარიშზე განთავსებულ სახსრებს გააჩნია 3 დანიშნულება:

1. განთავსებული ფულადი სახსრები ასრულებენ გლეხზე გაცემული სესხის უზრუნვეყოფის ფუნქციას ბანკისთვის. ამ შემთხვევაში საბანკო დაწესებულებისთვის გაცემული სესხები იქნება მაქსიმალურად უზრუნველყოფილი

2. საბანკო დაწესებუება კონკრეტული სესხის საპროცენტო განაკვეთის განსაზღვრისას სხვადასხვა რისკებთან ერთად ითვალისწინებს სესხის უზრუნველყოფის ხარისხს. იმ შემთხვევაში როდესაც, სესხი ფონდის მხრიდან აბსოლუტურად ლიკვიდური საშუალებით, ანუ ვადიანი დეპოზიტით იქნება უზრუნველყოფილი, უშუალოდ უნდა აისახოს ბანკის მხრიდან კონკრეტული გლეხისთვის გასაცემ სესხზე განსაზღვრული საპროცენტო განაკვეთის შემცირებაზე. შემცირების მოცულობა დიფერენცირებული ვარიანტებისთვის შესაძლებელია განსაზღვრულ იქნეს ფონდსა და ბანკს შორის ურთიერთშეთანხმებით. თუმცა, ამ გზით საპროცენტო განაკვეთების შემცირების მასშტაბი ვერ იქნება დიდი და ის შეიძლება მერყეობდეს მხოლოდ 1-დან 3 პროცენტამდე.

3. ამ მექანიზმის ყველაზე არსებით მომენტს მონეტარულ უზრუნველყოფასთან ერთად წარმოადგენს გლეხზე გაცუმელ სესხებში გრანტ ელემენტის კომპონენტის შეტანა. ფონდის მიერ სესხის უზრუნველყოფისთვის ბანკში განთავსებული ფულადი სახსრები აკუმულირდება სადეპოზიტო ანგარიშზე, რომელსაც ერიცხება თანხები, რომელიც ბანკის მიერ ვადიან დეპოზიტზე განსაზღვრული საპროცენტო განაკვეთის მიხედვით განისაზღვრება. აღნიშნული საპროცენტო განაკვეთის საფუძველზე ვადიან დეპოზიტზე მიღებული ფულადი სახსრები იქნება გლეხის მიერ სესხზე გადასახდელი საპროცენტო განაკვეთის ნაწილობრივი გადაფარვის საშუალება. ეს უკანასკნელი განხორციელდება სესხის და მასზე დარიცხული პროცენტის დროულად დაფარვის შემთხვევაში ხელშეკრულების დასრულების მომენტისათვის (ან დაფარვის ეტაპების შესაბამისად).

დღეს ქვეყანაში დეპოზიტზე არსებული საბაზრო საპროცენტო განაკვეთების გათვალისწინებით შესაძლებელია ამ გზით გლეხისთვის სესხზე გადასახდელი საპროცენტო განაკვეთის 8-10 %-ით შემცირება.

ბანკის ვალდებულება იქნება პერიოდულად წარმოუდგინოს ინფორმაცია ფონდს სესხების მონიტორინგის შესახებ. კერძოდ, ბანკის მიერ უნდა მოხდეს ანალიზი 3-6 თვეში ერთხელ სესხების მიზნობრივი ხარჯვის შესახებ.

146

ზემოთაღნიშნული მე-2 და მე-3 პუნქტების გათვალისწინებით შესაძლებელია, ჯამში გლეხის მიერ სესხზე გადასახდელი საპროცენტო განაკვეთის შემცირება 10-13 %-ის ფარგლებში, რაც დღეს ბიზნეს სესხებზე არსებული საშუალო საბაზრო საპროცენტო განაკვეთების გათვალისწინებით გლეხისთვის საპროცენტო განაკვეთს შეამცირებს იმდაგვარად,რომ მას ამ ტიპის გრანტ-ელემენტიან სესხზე მოუწევს არა უმეტეს 9-10 % წლიური საპროცენტო განაკვეთის გადახდა. რისკების მეტი დივერსიფიცირებისთვის გლეხი თავის ქონებას ტვირთავს უზრუნველყოფის სახით ფონდის სასარგებლოდ. ეს უზრუნველყოფა ფონდსა და ბანკს შორის დადებული ხელშეკრულების საფუძველზე მიუხედავად იმისა, რომ ის ტექნიკურად ბანკისთვისაა დატვირთული არსებითად მიმართული იქნება კრედიტის გადაუხდელობის შემთხვევაში რისკების გლეხზე გადანაწილებისთვის.

ამ ტიპის საკრედიტო დაფინანსების პირობებში გათვალისწინებული იქნება აგრარული სექტორის სპეციფიკა და მისი სეზონური ბუნება. შესაბამისად, ეს აისახება სესხების დაფარვის შეღავათიანი პეირიოდის ვადებზე. სესხების გაცემისას პრიორიტეტი მიენიჭება იმ განაცხადებს, რომლებიც ტექნოლოგიურად ანვითარებს აგრარულ წარმოებას, ზრდის მოსავლიანობას, მწარმოებლურობას, დაკავშირებულია სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის წარმოებისა და გადამუშავების რამდენიმე ეტაპთან. ასევე, პრიორიტეტი მიენიჭება კომპლექსური აგრო-საწარმოო კლასტერული წარმოებების შექმნას. ფონდი აღნიშნული დაფინანსების სქემის პარალელურად საგრანტო საფუძველზე დააფინანსებს ორგანიზაციებს (არაკომერციულ იურიდიულ პირებს), რომელბიც გაუწევენ კონსულტაციებს და დახმარებას გლეხებს საკრედიტო განაცხადებების და პროექტების მომზადებაში. ამ მექანიზმის ბენეფიციართა დიაპაზონი იქნება ფართო და მასში მოცული იქნება, როგორც წვრილი მიწის მესაკუთრეები, ასევე შედარებით ფართო ფერმერული მეურნეობები. პრიორიტეტი მიენიჭება როგორც არსებულ სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებზე თანამედროვე ტექნოლოგიების დანერგვას, ასევე ახალი სავარგულების ათვისებას, მეცხოველეობას და ადგილობრივ აგრარულ წარმოებასთან დაკავშირებულ სასურსათო წარმოებას.

ზიარი დაფინანსების სისტემა

აღნიშნულ დაფინანსების სქემას, რომელსაც ფონდი ახორციელებს თავისი არსით მივაკუთვნებთ საგრანტო დაფინანსებას, თუმცა ის მიმართულია დაფინანსებული ობიექტების კომერციალიზაციის უზრუნველყოფისათვის. აღნიშნული დაფინანსების სქემით მხარდაჭერილი იქნება არა უშუალოდ გლეხის მიერ აგრარული პროდუქციის წარმოება, არამედ აგრარული წარმოებისთვის საჭირო მომსახურების ობიექტები, რომელბიც თავისი ბუნებით არ წარმოადგენენ საზოგადოებრივ საქონელს და შესაბამისად მისი უზრუნველყოფა არ ხდება ბიუჯეტის ხარჯზე. ასეთ ობიექტთა რიცხვს განეკუთვნება სასოფლ-სამეურნეო ტექნიკის მომსახურების ცენტრები, თესლით, სანერგე მასალით, შხამ-ქიმიკატებით, მცენარეთა დაცვის და ვეტერინარული საშუალებებით უზრუნველყოფის სერვის-ცენტრები, აგრარული პროდუქციის შეგროვება, შენახვის და პირველადი გადამუშავების სერვის-ცენტრები. ამ საგრანტო პროგრამაში აქცენტირებულად იქნება მხარდაჭერილი ზემოთაღნიშნული ობიექტები, როდესაც ამ ობიექტების შექმნა ხორციელდება სასოფლო-სამეურნეო კოოპერაციის საფუძველზე (როგორც საწარმოო, ასევე სარეალიზაციო/მარკეტინგული კოოპერაციები). საგრანტო

147

დაფინანსების სქემა არის შემდეგი: ფონდში შეიქმნება ზიარი საგრანტო დაფინანსების საგრანტო კომიტეტი. კომიტეტი ჩამოაყალიბებს კრიტერიუმებს და პრიორიტეტებს, მათ შორის, რეგიონების მიხედვით. ფონდის მიერ პერიოდულად გამოცხადდება კონკურსები ზიარი საგრანტო დაფინანსების შესახებ. ამ საგრანტო დაფინანსების ზიარობა გამოიხატება იმაში, რომ ფონდის მიერ ფინანსდება შემოთავაზებული პროექტის განსახორციელებლად საჭირო ფინანსური და მატერიალური საშუალებების ნაწილი-50%. კონკურსში პრეტენდენტებს შემოაქვთ განაცხადები წინასწარ დადგენილი ფორმატის და მოთხოვნების შესაბამისად. ისინი აღწერენ კონკრეტულ ამოცანებს, ობიექტის ფუნქციონირებისთვის აუცილებელ კომპონენტებს, მათი კომერციულ საფუძველზე შემდგომი ფუნქციონირების მექანიზმს, და სავარაუდო ფინანსურ პროგნოზებს. ობიექტის ბენეფიციართა სავარაუდო რაოდენობას და მათ მიერ მიღებული სერვისის სახეებს. განაცხადში ასევე ასახული იქნება ობიექტის შექმნა-ფუნქციონირებისთვის ან გაფართოვებისთვის საჭირო მატერიალური საშუალებების ნუსხა და ხარჯთაღრიცხვა. ფონდი გრანტის სახით დააფინანსებს მხოლოდ აღნიშნული ობიექტის შექმნა/ფუნქციონირებისთვის საჭირო სახსრების ნახევარს. მეორე ნახევარი უზრუნველყოფილი უნდა იქნეს უშუალოდ განმხორციებლის მიერ. განხორციელების წილს შესაძლებელი წარმოადგენდეს როგორც ფულადი სახსრები,რომლითაც შეძენილი იქნება პროექტისთვის საჭირო საშუალებები, ასევე მიწა, შენობა-ნაგებობები, ტექნიკა და ა.შ. საგრანტო კომიტეტი ახდენს პროექტების რანჟირებას მისი ცალკეული კომპონენტებისთვის ქულების მინიჭების გზით და კონკრეტული კონკურსისთვის განსაზღვრული საერთო საგრანტო დაფინანსების ფარგლებში შეარჩევს დასაფინანსებელ პროექტებს. ფონდი საკუთარი 50%-იანი წილის ფარგლებში შეიძენს მატერიალურ ობიექტებს (მაგ. სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკა) ან მომსახურებას (მაგ. შენობების მოწყობა). ფონდი კონკრეტული პროექტისთვის შეძენილ მატერიალურ ობიექტებს ინარჩუნებს საკუთრებაში პროექტის სრული პერიოდის დასრულებამდე, რომელიც შესაძლებელია გაგრძელდეს 1-დან 2 წლამდე. პროექტის პერიოდში ფონდი ახორციელებს მის მონიტორინგს, გასცემს რეკომენდაციებს და უზრუნველყოფს პროექტში წინასწარ პროგნოზულად განსაზღვრული ამოცანების მაქსიმალურ რეალიზაციას. ამ პერიოდში ის უშუალოდ არ ერევა პროექტის განმახორციელებლის კომერციულ საქმიანობაში. პროექტის დასრულების შემდგომ მისი ამოცანების ძირითადად შესრულების დადებითი შეფასების პირობებში პროექტი სრულდება და მატერიალური საშუალებები საკუთრებაში გადაეცემა პროექტის განმახორციელებელს.

სასოფლო-სამეურნეო დაზღვევა

განვითარებული ქვეყნებისთვის დამახასიათებელია სამი ტიპის სადაზღვევო სისტემის არსებობა:

1. კერძო სადაზღვევო სისტემა,რომელსაც მთლიანად უზრუნველყოფენ კერძო სადაზღვევო კომპანიები. არ ხდება სადაზღვევო პრემიების სუბსიდირება სახელმწიფოს მხრიდან. კერძო სადაზღვევო სისტემა მოიცავს მხოლოდ რისკების და პროდუქტების

148

შეზღუდულ ჩამონათვალს (ძირითადად სეტყვის და ყინვის დაზღვევა); წმინდა საბაზრო სისტემებს არ გააჩნიათ სოფლის მეურნეობის დაზღვევის სახელმწიფო მხარდაჭერა ან ის უმნიშვნელოა და ახასითებთ რამოდენიმე სადაზღვევო კომპანია, რომლებიც სხვადასხვა პროდუქტების კომერციალიზაციას აკეტებენ.

2. სახელმწიფო სადაზღვევო სისტემა.სახელმწიფო სადაზღვევო სისტემაში მონაწილეობენ სახელმწიფო ორგანიზაციები და ხშირ შემთხვევაში გამოიყენება სავალდებულო დაზღვევა. სახელმწიფო დაზღვევა მოიცავს გაცილებით მეტი რისკის და პროდუქტის დაზღვევას, ვიდრე ამას აკეთებენ კერძო სადაზღვევო კომპანიები.

3. ერთობლივი, სახელმწიფო და კერძო სადაზღვევო სისტემა,რომელიც ეფუძნება სახელმწიფო და კერძო სექტორს შორის თანამშრომლობას. საჯარო–კერძო პარტნიორობები წარმოადგენენ ყველაზე ბალანსირებულ სისტემებს, როგორც მთავრობის მხარდაჭერის კუთხით, აგრეთვე მიწოდებული პროდუქციის მრავალფეროვნების კუთხით. არსებული მაღალი ადმინისტრირების და ტრანსაქციების ხარჯები გამოიხატება დაზღვევის მაღალ განაკვეთებში, რაც ბევრ მცირე ფერმერისთვის შეუძლებელს ხდის დაზღვევის მიღებას. საჯარო სექტორის მონაწილეობა სოფლის მეურნეობის დაზღვევის მხარდაჭერაში, სოფლის მეურნეობის დაზღვევის პროგრამების განვითარების გასაღებია, როდესაც კერძო სექტორის მონაწილეობას ამ პროცესში მოაქვს გამოცდილება, საჭირო უნარ–ჩვევები და ინოვაციები სოფლის მეურნეობის დაზღვევის ბაზარზე.78 კერძო სადაზღვევო სისტემისგან განსხვავებით, ეს სისტემა მოიცავს გაცილებით ბევრ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტს და რისკს. ხორციელდება სახელმწიფოს აქტიური მონაწილეობა სასოფლო-სამეურნეო დაზღვევაში, რაც ძირითადად გამოიხატება პრემიების სუბსიდირებაში და გადაზღვევაში. ამ სისტემის უპირატესობა მდგომარეობს იმაში, რომ ფარავს შემოსავლების დაკარგვას და ამცირებს სახელმწიფო დანახარჯებს სხვადასხვა დახმარების პროგრამებზე;

სხვადასხვა ქვეყანაში არსებობს დაზღვევის შემდეგი სახეები:

ერთი რისკის დაზღვევა (single-risk insurance): ასეთი ტიპის სისტემა აზღვევს ერთ ცალკეულ საფრთხეს. სოფლის მეურნეობის დაზღვევის მექანიზმებს შორის, სეტყვისგან დაზღვევა წარმოადგენს ყველაზე ფართოდ გავრცელებულ ერთი რისკის დაზღვევის (single risk insurance) ფორმას. რადგან სეტვის რისკი არ წარმოადგენს სისტემატიურ რისკს, მას კერძო სადაზღვევო კომპანიებიც იზღვევენ. დაზღვევის ამ ფორმას საფრანგეთში და გერმანიაში ფერმერები და კოოპერატივები იყენებდნენ 1820 წლიდან.კომბინირებული (საფრთხისგან) დაზღვევა(combined (peril) insurance): დაზღვევის ეს ფორმა ასევე ცნობილია, როგორც მულტი რისკისგან დაზღვევა. სეტყვა და ყინვა კომბინირებული დაზღვევის კკარგი მაგალითებია. ხშირ შემთხვევაში დაზღვევის ეს ფორმა მოიცავს ხანძრისგან, მიწისძვრისგან, მეხისგან და სხვა ბუნებრივი კატაკლიზმებით მიყენებული ზარალის დაზღვევას. მოსავლის დაზღვევა (yield insurance): ეს ტიპი აზღვევს ფერმერის მოსავლის ფლუქტუაციებს. ნებისმიერი რისკის ფაქტორი, რომელიც ზეგავლენას ახდენს ფერმის პროდუქტიულობას დაზღვეულია ამ ფორმით. ეს ფორმა აზღვევს მოსავალს ისეთი რისკებისგან როგორებიცაა წყალდიდობა, გვალვა, ყინვა, სეტყვა, დაავადება, ხანძარი და ა.შ. დაზღვევის ეს ფორმა მთლიანად ან ნაწილობრივ ფარავს ზემოთაღნიშნულ რისკებს. ჩვეულებრივ ამ რისკებისგან დაზღვევა წარმოდგენილია, როგორც ერთიანი პოლიტიკა. ეს ძვირადაღირებული პაკეტია, რადგან აზღვევს თითქმნის ყველა რისკს.

78 Agricultural insurance, Romirro Iturrioz, issue 12 november 2009

149

დაზღვევის განაკვეთის (premium) სხვაობა რომელიც ფერმერი მზად არის გადაიხადოს და დამზღვევი მიიღოს სუბსიდირდება მთავრობის მიერ.

ფასის დაზღვევა (price insurance): ეს ფორმა აზღვევს პროდუქციაზე ფასების ცვლილებას. თუ პროდუქციის ფასი ვარდება წინასწარ განსაზღვრულ დონეზე დაბლა დამზღვევი ვალდებულია, როგორც ეს არის მითიტებული დაზღვევის პირობებში აუნაზღაუროს დანაკარგი დაზღვევის მიმღებს. დაზღვევის ეს ფორმა მოთხოვს ფასების გამჭვირვალობას. ფასის ვარდნის მიზეზის დადგენა ამ შემთხვევაში წარმოადგენს მნიშვნელოვან საკითხს.

შემოსავლის დაზღვევა (revenue insurance) ვრცელდება ფერმის შემოსავლის ცვლილებაზე. რადგან შემოსავალი უდრის ფასი X რაოდენობაზე, შემოსავლის დაზღვევა გულისხმობს ორივეს ფასის და რაოდენობის ფლუქტუაციის დაზღვევას. ეს ფორმა წარმოადგენს შემოსავლის სტაბილიზაციის ერთ–ერთ საუკეთესო საშუალებას. დაზღვევის ეს ფორმა ერთ–ერთი ყველაზე საკამათო ფორმაა სამართლიანი ვაჭრობის პერსპექტივიდან, რადგან. ამ დაზღვევიდან გამომდინარე ასეთი მხარდაჭერა შეკითხვას ბადებს, არიან თუ არა ეროვნული ფერმერები სამართლიანად სუბსიდირებულნი საერთაშორისო ფერმერების წინაშე.

მთლიანი ფერმის დაზღვევა (whole-farm insurance) აზღვევს მოსავლის ან შემოსავლის ცვლილებას. ფერმის შემოსავლის დაზღვევა შემოსავლის დაზღვევის სპეციალური შემთხვევაა სადაც ფერმის მთლიანი საქმიანობა დაზღვეულია სოფლის მეურნეობის საქმიანობის ჩათვლით. მოგების დაზღვევა (income insurance) ვრცელდება ფერმერის მოგების ფლუქტუაციაზე. მოგება გამოთვლება, როგორც შემოსავალსა და ხარჯებს შორის სხვაობა. მოგების დაზღვევა ფარავს მოსავლის, ფასების აგრეთვე დანახარჯების რისკიან ცვლილებებს, რადგან ის ფარავს ყველა ფაქტორს, რომლებიც ზეგავლენას ახდენენ ფერმერის მოგებაზე. დაზღვეულის პერსპექტივიდან ეს ფორმა წარმოადგენს ყველაზე სასურველს. ის სთავაზობს პირდაპირ დაცვას მოგების დაკარგვისგან. თუმცა დამზღვევის პერსპექტივიდან დაზღვევის ეს ფორმა ყველაზე რისკიანია. ფერმერის ქცევა არა მხოლოდ შემოსავლებზე, არამედ ხარჯებზეც მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს. რადგან ფერმერს შეუძლია თავისი მოგებით მარტივად მოახდინოს მანიპულირება ამ დაზღვევის იმპლემენტაციის დროს როგორც ზნეობრივი ხასიათის ასევე სხვა ტიპის პრობლემები შეიძლება წარმოიქმნეს. ინდექსის დაზღვევა (index insurance) ამ ფორმის დაზღვევის განსაზღვრა დამოკიდებულია იმ ინდექსის ტიპზე, რომელიც გამოიყენება დანაკარგების გამოთვლის დროს. ეს ფორმა აზღვევს ფერმერის მოსავლის, შემოსავლის ან სხვა ნებისმიერი ფაქტორის ფლუქტუაციას, რომელიც ზეგავლენას ახდენს ფერმერის მოგებაზე. ჩვეულებრივ ინდექსი ძლიერად კორელირდება ფერმერის მოგებასთან და გამოიყენება, როგორც სასაზღვრო პარამეტრი. როდესაც ინდექსი ახლოვდება ზღვარს კომპენსაცია გამოიყოფა, როგორც ეს წინასწარ არის განსაზღვრული. ფერმერის წინაშე არსებობს რისკის ორი სახეობა, როგორიცაა დაბალი მოსავალი ან მაღალი ტემპერატურა კონკრეტულ ადგილზე(გვალვა) რომლებიც იფარებიან ინდექსის დაზღვევით. დაზღვევის ეს ფორმა იყოფა სამ ფორმად ინდექსის მიხედვით: ფართობი–მოსავალი ინდექსის დაზღვევა(area-yield index insurance) გულისხმობს ფართობზე მოსავლიანობის ფლუქტუაციის დაზღვევას. კონკრეტული ფართობის საშუალო მოსავლიანობა იყენება, როგორც საზღვარი იმისათვის, რომ კომპენსაცია გამოიყოს.

150

ფართობი–შემოსავალი ინდექსის დაზღვევა(area-revenue index insurance) გულისხმობს კონკრეტულ ფართობზე მოსავლიანობის ფლუქტუაციის დაზღვევას. ფართობი–მოსავალი ინდექსის დაზღვევის მსგავსად კომპენსაციის გამოსაყოფად დგინდება გარკვეული საზღვარი. თუმცა ამ შემთხვევაში საზღვარი დგინდება დიდი გეოგრაფიული ფართობის საშუალო შემოსავლის მიხედვით. რადგან შემოსავალი უდრის ფასი გამრავლებული რაოდენობაზე დაზღვევის ეს ტიპი აზღვევს როგორც ფასების ცვლილების აგრეთვე მოსავლიანობის შემცირების რისკებს.

არაპირდაპირი ინდექსის დაზღვევა: ეს ინოვაციური დაზღვევის სისტემის ახალი ტიპია. ის აზღვევს წინასწარ განსაზღვრული გარეგანი ინდექსის ფლუქტუაციებს, რომელიც კორელირდება ფერმერის მოგებასთან. ეს ინდექსი შეიძლება იყოს დაფუძნებული ამინდთან დაკავშირებული ინდიკატორიზე (როგორიცაა წვიმა ტემპერატურა, ტენიანობა) სატელიტური ფოტოების ან მსგავსი ინდეკატორზე. სატელიტური ფოტოებს შეუძლია აჩვენონ სინათლე, რომელიც ირეკლება მიწიდან. თუ ბოსტნეული ჯანმრთელია, ეს იმას ნიშნავს, რომ მათში აქტიურად მიმდინარეობს ფოტოსინტეზის პროცესი. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ ადგილიდან მზის სინათლის ანარეკლი იქნება მინიმალური. ინდექსის დაზღვევას სხვა დაზღვევის ტიპებთან შედარებით აქვს უპირატესობები. რადგან ფერმერს არ შეუძლია ზეგავლენა მოახდინოს ობიექტურ ინდექსზე, რომელიც ადგენს კომპენსაციის გაცემის ზღვარს, გარკვეული მანიპულაციების რისკი მცირეა. უფრო მეტად, რადგან ინდექსის დაზღვევა გულისხმობს რისკის კოლექტიურ რეალიზაციას დანაკარგების ინდივიდუალურად დადგენის საჭიროება არ არის, რაც ნიშნავს შედარებით დაბალ ადმინ ისტრაციულ ხარჯებს. სტრუქტურა უფრო სტანდარტიზებული და გამჭვირვალეა. თუმცა გრძელვადიან პერიოდში ინდექსის დაზღვევის დერივატივები შეიძლება იყიდებოდეს დერივატივების ბაზრებზე. რა თქმა უნდა ინდექსის დაზღვევას თავისი უარყოფითი მხარეები გააჩნია. პირველ რიგში დაზღვევის მექანიზმი ვერ აზღვევს სხვაობას პირად დანაკარგებსა და ინდექსზე დაფუძნებული კომპენსაციას შორის, რომელიც შეიძლება განსხვავებული იყოს სხვადასხვა პირებისთვის. კიდე ერთი პრობლემა მდგომარეობს საკმარისი მონაცემების ნაკლებობაში იმასთვის, რომ განსაზღვრულ იქნეს არის თუ არა ინდექსის პარამეტრი საკმარისად კორელირებული ცალკეული პირების პირად მოგებასთან.79

სასოფლო-სამეურნეო რისკების არსებობა განსაკუთრებით საგრძნობია განვითარებად ქვეყნებში, სადაც სოფლის მეურნეობა და აგრო-ბიზნესი მოსახლეობის დიდი ნაწილის შემოსავლის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს წყაროს წარმოადგენს.

სოფლის მეურნეობაზე თითქმის მთლიანადაა დამოკიდებული პერიფერიებში მცხოვრები მოსახლეობა, რაც თავის მხრივ იმის მანიშნებლია, რომ ამინდის ცვალებადობასსასიცოცხლო მნიშვნელობა გააჩნია, რაც ნეგატიურად მოქმედებს ერთი და იმავე დროს, ერთი და იგივე არეალში მოქმედ ფერმერებზე და კომპანიებზე.

განვითარებადი ქვეყნების ფერმერებს და ბიზნესმენებს არ გააჩნიათ საკმარისი წვდომა საკრედიტო ბაზრებზე, გლობალურ თუ ადგილობრივ სადაზღვევო რესურსებზე და საკმარისი ფინანსები იმისთვის, რომ გაუმკლავდნენ შოკებს. ყოველივე ზემოთთქმულიდან გამომდინარე, სოფლის მეურნეობაში და მასთან დაკავშირებულ მრეწველობის სხვა დარგებში დაკავებული მოსახლეობის მაღალი პროცენტული მაჩვენებელი იწვევს იმას, რომ ამინდის ცვლილებებიდან და სხვა შოკებიდან გამოწვეული

79 Written by Dr. GulsevenMonday, 11 August 2008 06:00 - Last Updated Monday, 19 September 2011 11:27

151

სასოფლო-სამეურნეო დანაკარგი მეტნაკლებად აისახება მთლიან შიდა პროდუქტზე, რაც ხშირ შემთხვევაში მნიშვნელოვნად აფერხებს ამ ქვეყნების ეკონომიკის ზრდას.

ჩვენი აზრით საქართველოსთვის აგროდაზღვევის განვითარების ყველაზე ოპტიმალურ ვარიანტად ითვლება დაზღვევის მეორე ტიპი, როდესაც სახელმწიფო და სადაზღვევო კომპანია ერთობლივად მონაწილეობს სასოფლო სამეურნეო რისკების მართვაში.

სოფლის მეურნეობის დაზღვევაში არსებობს სამი ჯგუფი:

1.უძრავი ქონების,ტრანსპორტისა და სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის დაზღვევა

2.სასოფლო_სამეურნეო კულტურის მოსავლისა და ნარგავების დაზღვევა

3. ცხოველების დაზღვევა

საქართველოს ყველა რეგიონისათვის გამომდინარე მათი კლიმატური სპეციფიკიდან ,შერჩეული უნდა იყოს დაზღვევის შესაბამისი სახეობები .

სასოფლო-სამეურნეო კულტურების დაზღვევა უნდა მოხდეს მათი მოსალოდნელი დაზიანების(დაღუპვის,განადდგურების)შემთხვევისაგან,რაც შეიძლება გამოწვეული იყოს გვალვის,მოყინვის,სეტყვის,წყალდიდობის და სხვა დაუძლეველი კლიმატური პირობებისგან.

იმისთვის,რომ სადაზღვევო კომპანიამ და სახელმწიფომ თანაბრად გაინაწილოს სადაზღვევო რისკი და ამასთან ერთად აგროპოლისის ღირებულება არ იყოს მაღალი ,რის შედეგადაც ვერც ფერმერი ვერც სახელმწიფო ვერ უზრუნველყოფენ პოლისის გადახდისუნარიანობას სახელმწიფოს მხრიდან სოფლის მეურნეობის მიმართულებით უნდა განხორციელდეს პრევენციული ღონისძიებები, რაც გამოიხატება შემდეგში პირველი რიგში თანხები უნდა ჩაიდოს მელიორაციაში და სეტყვის საწინააღმდეგო სისტემის დამონტაჟებაში,რაც მოგვცემს პოლისის ღირებულების საგრძნობ გაიაფებას და შესაძლებელს გახდის უცხოურ გადამზღვევ კომპანიებთან მოლაპარაკებას რისკის-ფაქტორების გადაზღვევის შესახებ.

რაც შეეხება გადაზღვევას, გადაზღვევა უნდა აწარმოოს სახელმწიფოს მიერ შექმნილმა ფონდმა (ეს ფორმა მიღებულია და კარგად მუშაობს ევროკავშირის რიგ ქვეყნებში),რადგან რისკ-ფაქტორი მინიმუმამდე იყოს დაყვანილი.

ფერმერი იხდის პოლისის მთლიანი ღირებულების 50%,ხოლო სახელმწიფო ავსებს პოლისის ღირებულების მეორე ნაწილს და ურიცხავს სადაზღვევო კომპანიას. კომპანია საზღვრავს ტარიფს და ფრანშიზას და აგზავნის სახელმწიფო ფონდში პრემიის 70-75% . .ფონდი მოლაპარაკების(გადამზღვევ კომპანიასთან) შედეგად რიცხავს პრემიას საერთაშორისო გადამზღვევ კომპანიაში.

რისკის (ზიანი) დადგომის შემთხვევაშისადაზღვევო კომპანიის ექსპერტი დასაბუთებული აქტებით ატყობინებს სახელმწიფო ფონდს,რომელიც თავის მხრივ გზავნის ინფორმაციას საერთაშორისო გადამზღვევ კომპანიაში. ანაზღაურებული

152

ზარალი იგზავნება ფონდში,ხოლო ფონდი ურიცხავს ფერმერს(ან კომპანიას) მიყენებული ზიანის ოდენობას.

არდამდგარი ზარალის შემთხვევაში სადაზღვევო კომპანია სადაზღვევო პრემიის 10-15%(25%-დან)* აბრუნებს ადგილობრივ თვითმართველობაში.ამ ახალი ინიციატივით ხდება ადგილობრივი თვითმართველობის ორგანოების გაძლიერება.

კითხვა, თუ რატომ არის აუცილებელი პირველ ეტაპზე სახელმწიფო ფონდი ეს გამოწვეულია რიგი ობიექტური მიზეზების გამო,რადგან უცხოური გადამზღვევი კომპანია ითვალისწინებს რა საქართველოში სოფლის მეურნეობაში არსებულ მაღალ რიკფაქტორებს და ამავე დროს მცირე პრემიალურ შენატანს (ეს ეხება ერთ სუბიექტს)სასურველია ყველა სადაზღვევო კომპანიიდან თანხების აკუმულირება მოხდეს ფონდში.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე გადამზღვევი კომპანიისათვის უფრო ხელსაყრელი და ამავე დროს ნაკლებ რისკიანია ერთიანი არა პოლისი არამედ პრემია ამ რისკების დასაბალანსებლად.

*თუ 25% წარმოვიდგენთ ,როგორც 100%,მაშინ 50-60%

უძრავი ქონების,ტრანსპორტისა და სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკის დაზღვევა შეიძლება განხორციელდეს ერთიანი ტარიფის მეშვეობით საქართველოს ყველა რეგიონში.

ცხოველების დაზღვევა შეიძლება აწარმოოს ადგილობრივმა ვეტერინატმა,რომელიც აგრეთვე იქნება სადაზღვევო კომპანიის აგენტი.

153

ფერმერი სადაზღვევოკომპანია სახელმწიფო

საერთაშორის ო გადამზღვევი

კომპანია სახელმწიფო

ფონდი

დანართი

ცხრილი 1

აგროსასურსათო პროდუქციის წილი საქართველოს ექსპორტსა და იმპორტში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

აგროსასურ.

პროდუქ.

ექსპორტი

92615 164670 303910 244900 298625 250000 315595 346605 434810

ექსპორტი სულ 323938 461310 865456 936375 123211

1

149534

5

113362

2

167747

2

2189136

აგროსასურ.

პროდ. წილი

ექსპორტში %

28.6 35.7 35.1 26.2 24.2 16.7 27.8 20.7 19.9

აგროსასურ.

პროდუქცის

იმპორტი

168005 208825 437420 605155 825205 941530 793680 959130 1180925

იმპორტი სულ 709509 113903

9

248754

8

367483

2

521215

0

630154

0

450024

4

525712

2

7057760

აგროსასურ.

პროდ. წილი

იმპორტში %

23.7 18.3 17.6 16.5 15.8 14.9 17.6 18.2 16.7

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 2

154

უმსხვილესი სასაქონლო პოზიციები აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

კაკალი 19318 12560 70298 56567 65122 31732 69956 75134 131500

ეთილის სპირტი

და სპირტიანი

სასმელები

4020 14015 29215 30075 57690 59100 54020 56170 71270

ღვინო ნატ. 29125 42980 82010 41895 30885 40300 34205 43850 56460

მინერ. წყალი 9430 19675 32480 24050 25355 31005 24675 36920 47605

მსხვ.რქოსანი

პირუტყვი

– – – – – 585 16903 19310 28213

ლიმონათი 4010 11745 20440 23045 29380 7930 10685 14665 15050

ცხვარი 5 – – – – 463 17054 13427 14944

ხილისა და

ბოსტ. წვენები

655 1290 2195 2800 13560 8400 2885 6200 6310

ხორბალი 11761 10746 5088 6589 6944 3188 3248 7242 6169

ციტრუსი 2450 2132 5897 2546 4619 3878 15703 12143 5263

სანელებლები 1142 1158 2103 1361 2066 2177 2651 3761 3563

შაქარი 2742 33974 29715 18798 28861 7843 263 132 –

აგროსასურს.

პროდუქციის

ექსპორტი სულ

92615 164670 303910 244900 298625 250000 315595 346605 434810

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 3

აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტი ძირითადი სასაქონლო სეგმენტების მიხედვით 2000–2011 წლებში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ცხოველური

წარმოშობის

პროდუქტები

485 985 4155 2415 5145 8640 40125 42840 50050

მცენარეული

წარმოშობის

პროდუქტები

34605 34380 95195 81005 97375 65740 127285 124130 169760

კვების მზა

პროდუქტები

57525 129305 204560 161480 196105 175620 148185 179635 215000

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

92615 164670 303910 244900 298625 250000 315595 346605 434810

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

155

ცხრილი 4

ცხოველური წარმოშობის პროდუქტების ექსპორტი 2000 – 2011 წლებში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ცოცხალი ცხოველები 10 30 15 – 45 1105 33985 32760 43445

მ.შ.მსხვ.რქოსანი

პირუტყვი

– – – – – 585 16903 19310 28213

ცხვარი 5 – – – – 463 17054 13427 14944

ხორცი სულ 305 445 525 765 1560 785 295 785 785

მ.შ. ძროხის 80 155 10 20 240 305 – – –

ღორის – 40 10 60 115 55 95 20 20

ფრინველის 220 250 510 675 1130 430 200 760 745

თევზი 135 350 990 905 1950 6080 4485 6640 3265

რძე და რძის

პროდუქტები

30 155 2615 685 795 550 280 2545 1980

კვერცხი – – 5 60 770 75 1030 70 480

თაფლი 5 5 5 – 5 5 10 40 60

სხვა პროდუქტები – – – – 20 40 40 – 35

ცხოველური

წარმოშობის

პროდუქტები სულ

485 985 4155 2415 5145 8640 40125 42840 50050

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

92615 164670 303910 244900 298625 250000 315595 346605 434810

წილი

აგროსასურსათო

პროდუქციის

ექსპორტში %

0.5 0.6 1.4 1.0 1.7 3.5 12.7 12.4 11.5

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 5

მცენარეული წარმოშობის პროდუქტების ექსპორტი 2000–2011 წლებში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ცოცხალი ხეები და

ყვავილები

215 220 875 575 990 1240 545 750 755

ბოსტნეული 560 385 1055 1150 855 1435 2470 5170 4915

ხილი, კაკალი 22255 15950 76940 61670 72180 43500 90090 93365 139905

ყავა,ჩაი, 7270 5535 5195 3195 3375 3635 4765 5120 6165

156

სანელებლები

მარცვლოვანები 1185 10945 6155 11825 12735 5210 4590 10700 7515

ფქვილ–

ბურღულეული

1890 80 1930 430 2845 4230 945 2175 3035

სხვა პროდუქტები 1230 1265 3045 2160 4395 6400 23880 6850 7470

სულ 34605 34380 95195 81005 97375 65740 127285 124130 169760

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

92615 16467

0

303910 244900 298625 250000 315595 346605 434810

წილი

აგროსასურსათო

პროდუქციის

ექსპორტი %

37.4 20.9 31.3 33.1 32.6 26.3 40.3 35.8 39.0

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 6

ბოსტნეულის ექსპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

სასაქონლო

ჯგუფი

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

კარტოფილი 136 – 98 115 – – 128 1257 315

პომიდორი 34 – 360 19 5 5 67 116 43

ხახვი – 24 15 5 15 124 – 15

კომბოსტო – – 18 82 – 345 19 1125 368

სტაფილო 83 284 201 84 2 90 1 95 –

ბოსტნ. სხვა 307 77 363 845 833 871 2255 2577 4174

სულ ბოსტნეული 560 385 1055 1150 855 1435 2470 5170 4915

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 7

კაკლის, ხილისა და ციტრუსის ექსპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

კაკალი 19318 12560 70298 56567 65122 31732 69956 75134 131500

ბანანი 8 487 21 410 789 1660 1684 987 387

ციტრუსი 2450 2132 5897 2546 4619 3878 15703 12143 5263

ყურძენი 1 – 1 95 – 85 4 6 8

ვაშლი, მსხალი 69 88 247 1303 480 3749 104 633 121

გარგალი,

ალუბალი,

ატამი, ქლიავი

42 30 129 142 175 624 772 208 257

157

ხილი სხვა 366 652 345 606 997 1771 1866 4252 3781

სულ 22255 15950 76940 61670 72180 43500 90090 93365 139905

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 8

ყავის, ჩაისა და სანელებლების ექსპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ყავა 37 11 2 – – 1 – – 157

ჩაი 6089 4365 3095 1834 1310 1456 2112 1361 2445

სანელებლები 1142 1158 2103 1361 2066 2177 2651 3761 3563

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 9

პურეული მარცვლოვანების ექსპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ხორბალი 11761 10746 5088 6589 6944 3188 3248 7242 6169

სიმინდი 6 171 1063 4555 4064 1993 1096 2650 995

ქერი 2 14 – 637 230 – 84 646 –

ბრინჯი – – 1 1 – – 163 – 214

წიწიბურა – 16 – 41 1495 27 – 160 139

სულ 1185 10945 6155 11825 12735 5210 4590 10700 7515

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 10

კვების მზა პროდუქტების ექსპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ხორცისა და თევზის მზა

პროდუქტები

35 55 40 – 50 40 60 20 185

შაქარი და საკონდიტრო

ნაწარმი

2845 34340 30580 29240 29050 8460 980 925 780

მ.შ. შაქარი 2742 33974 29715 18798 28861 7843 263 132 –

კაკაო და მისი

პროდუქტები

10 955 1095 1076 735 670 390 375 710

პური და

პურფუნთუშეული

160 835 85 – 115 25 35 65 135

საკონსერვო ნაწარმი 1120 2080 5445 6830 15680 11155 3845 7695 9090

158

მ.შ. ხილისა და

ბოსტ. წვენები

655 1290 2195 2800 13560 8400 2885 6200 6310

უალკოჰოლო და

ალკოჰოლიანი

სასმელები

46850 88585 16435

5

11955

5

143415 13844

5

12378

0

15210

0

192160

მ.შ. მინერ. წყალი 9430 19675 32480 24050 25355 31005 24675 36920 47605

ლიმონათი 4010 11745 20440 23045 29380 7930 10685 14665 15050

ლუდი 265 170 210 490 105 110 195 495 1775

ღვინო ნატ. 29125 42980 82010 41895 30885 40300 34205 43850 56460

ეთილის

სპირტი

4020 14015 29215 30075 57690 59100 54020 56170 71270

სხვა 385 900 1615 4720 7000 16825 19085 18260 11930

თამბაქო და თამბაქოს

სამრეწველო

შემცვლელები

6120 1555 1345 60 60 – 10 195 10

კვების მზა პროდუქტები

სულ

57525 12930

5

20456

0

16148

0

196105 17562

0

14818

5

17963

5

215000

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

92615 16467

0

30391

0

24490

0

298625 25000

0

31559

5

34660

5

434810

წილი აგროსასურსათო

პროდუქციის იმპორტში

%

62.1 78.5 67.3 65.9 65.7 70.2 47.0 51.8 49.4

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 12

აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტის ძირითადი პოზიციები 2000–2011 წლებში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

კაკალი 19318 12560 70298 56567 65122 31732 69956 75134 131500

ეთილის

სპირტი და

სპირტიანი

სასმელები

4020 14015 29215 30075 57690 59100 54020 56170 71270

ღვინო ნატ. 29125 42980 82010 41895 30885 40300 34205 43850 56460

მინერ. წყალი 9430 19675 32480 24050 25355 31005 24675 36920 47605

მსხვ.რქოსანი

პირუტყვი

– – – – – 585 16903 19310 28213

ლიმონათი 4010 11745 20440 23045 29380 7930 10685 14665 15050

ცხვარი 5 – – – – 463 17054 13427 14944

ხილისა და 655 1290 2195 2800 13560 8400 2885 6200 6310

159

ბოსტ. წვენები

ხორბალი 11761 10746 5088 6589 6944 3188 3248 7242 6169

ციტრუსი 2450 2132 5897 2546 4619 3878 15703 12143 5263

სანელებლები 1142 1158 2103 1361 2066 2177 2651 3761 3563

შაქარი 2742 33974 29715 18798 28861 7843 263 132 –

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 13

აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტის განაწილება ქვეყნების მიხედვით 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

დსთ 234350 58.1

მ.შ. უკრაინა 93930 23.3

აზერბაიჯანი 64795 16.1

ყაზახეთი 26495 6.6

სომხეთი 23910 5.9

ბელორუსია 17165 4.3

დსთ–ს სხვა ქვეყნები 8055 2.0

ევროკავშირი სულ 133000 33.0

მ.შ. გერმანია 37460 9.3

იტალია 21640 5.4

ლიტვა 11475 2.8

ბელგია 9490 2.4

ჩეხეთი 9105 2.3

პოლონეთი 6375 1.6

საფრანგეთი 5380 1.3

ლატვია 5270 1.3

ესპანეთი 4980 1.2

საბერძნეთი 3900 1.0

პორტუგალია 3130 0.8

დიდი ბრიტანეთი 2920 0.7

ესტონეთი 1755 0.4

ბალტიის ქვეყნები 18500 4.6

ევროკავშირის სხვა

ქვეყნები

10120 2.5

თურქეთი 7965 2.0

აშშ 3810 0.9

ჩინეთი 2550 0.6

დანარჩენი ქვეყნები 21835 5.4

160

აგროსასურსათო პროდუქცია სულ 403510 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 14

მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის ექსპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

აზერბაიჯანი 27735 98.3

ერაყი 360 1.3

სომხეთი 110 0.4

სულ 28205 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ექსპორტზე გაყვანილია სულ 58540 სული საქონელი.

ცხრილი 15

ცხვრის ექსპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

აზერბაიჯანი 5690 40.2

იორდანია 3025 21.3

სომხეთი 1705 12.0

ლიბანი 1260 8.9

ლიბია 1160 8.2

სირია 770 5.5

ისრაელი 260 1.8

ყატარი 205 1.4

ერაყი 95 0.7

სულ 14170 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ექსპორტზე გაყვანილია სულ 161610 სული ცხვარი.

ცხრილი 16

თხილის ექსპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

ევროკავშირი სულ 101400 77.1

მ.შ. გერმანია 30460 23.2

იტალია 20970 15.9

ბელგია 9310 7.1

161

ჩეხეთი 8940 6.8

ბალტიის ქვეყნები 6930 5.3

ესპანეთი 4900 3.7

საფრანგეთი 3780 2.9

სლოვაკეთი 3370 2.6

პოლონეთი 3020 2.3

საბერძმეთი 2270 1.7

ნიდერლანდები 2200 1.7

ევროკავშირის სხვა

ქვეყნები

5250 3.9

დსთ 17880 13.6

მ.შ. აზერბაიჯანი 9520 7.2

უკრაინა 5780 4.4

ყაზახეთი 1340 1.0

დსთ–ს სხვა ქვეყნები 1240 0.9

ერაყი 5870 4.5

სხვა ქვეყნები 6350 4.8

სულ 131500 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 17

ღვინის ექსპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

დსთ სულ 38830 74.9

მ.შ. უკრაინა 22390 43.2

ყაზახეთი 8800 17.0

დსთ–ს სხვა ქვეყნები 7640 14.7

ევროკავშირი 8140 15.7

მ.შ. ბალტიის ქვეყნები 4340 8.4

პოლონეთი 2195 4.2

ევროკავშირის სხვა

ქვეყნები

1605 3.1

აშშ და კანადა 1580 3.1

ჩინეთი 1960 3.8

დანარჩენი ქვეყნები 1310 2.5

სულ 51820 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 18

162

სპირტიანი სასმელების ექსპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

დსთ სულ 44440 98.4

მ.შ. უკრაინა 33130 73.3

ყაზახეთი 5750 12.7

ბელორუსი 5215 11.6

დსთ–ს სხვა ქვეყნები 345 0.8

ევროკავშირი 365 0.8

მ.შ. ბალტიის ქვეყნები 180 0.4

ევროკავშირის სხვა

ქვეყნები

185 0.4

დანარჩენი ქვეყნები 365 0.8

სულ 45170 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 19

მინერალური წლების ექსპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

დსთ სულ 38060 80.4

მ.შ. უკრაინა 21645 45.7

ყაზახეთი 8480 17.9

ბელორუსი 2725 5.8

აზერბაიჯანი 2675 5.6

დსთ–ს სხვა ქვეყნები 2535 5.4

ევროკავშირი 6610 14.0

მ.შ. ბალტიის ქვეყნები 5860 12.4

ევროკავშირის სხვა

ქვეყნები

750 1.6

აშშ და კანადა 820 1.7

თურქეთი 1250 2.6

დანარჩენი ქვეყნები 580 1.2

სულ 47320 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 20

ლიმონათის ექსპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

163

დსთ სულ 10065 67.1

მ.შ. აზერბაიჯანი 5030 33.5

სომხეთი 2310 15.4

ყაზახეთი 1200 8.0

უკრაინა 720 4.8

დსთ–ს სხვა ქვეყნები 805 5.4

ევროკავშირი 4850 32.3

მ.შ. პორტუგალია 2780 18.5

დიდი ბრიტანეთი 1300 8.7

ევროკავშირის სხვა

ქვეყნები

770 5.1

დანარჩენი ქვეყნები 97 0.6

სულ 15012 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 21

უმსხვილესი სასაქონლო პოზიციები აგროსასურსათო პროდუქციის იმპორტში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ხორბალი 29152 27951 45130 99063 139189 108852 105506 174156 184232

შაქარი 25370 52960 78195 65590 90455 66025 50410 74235 89740

სიგარეტი 29391 20790 14604 22895 38075 60048 57425 78990 86743

ფრინველის

ხორცი

8730 9780 13800 22170 36255 44765 37230 47955 66105

მზესუმზ. ზეთი 3275 3502 21890 23583 29334 45731 28789 46878 64659

შოკოლადი 1825 10395 24820 33695 41440 49735 42865 46615 50525

სპირტი 2530 5655 11540 22865 20610 25210 28520 31520 39915

თევზი გაყინული 1162 1931 7646 20339 26306 26599 22505 26881 30894

ხორცი საქონლის 500 2955 3110 4765 11170 11895 10135 12560 20780

ხორცი ღორის 180 880 2835 11780 9920 16520 12670 13455 18860

ფქვილი

ხორბლის

25460 9846 45336 29748 45897 74490 14791 1472 1818

აგროსას.

პროდუქ.

იმპორტი სულ

168005 208825 437420 605155 825205 941530 793680 959130 1180925

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 23

აგროსასურსათო პროდუქციის იმპორტი

164

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ცხოველური

წარმოშობის

პროდუქტები

17350 23970 56710 96525 124325 149575 115605 142365 188160

მცენარეული

წარმოშობის

პროდუქტები

66425 53410 125800 189685 283380 279280 239400 289190 363350

ცხოველური ან

მცენარეული

წარმოშობის

ცხიმები და ზეთები

6145 10300 32470 36785 39715 71945 49920 72065 98470

კვების მზა

პროდუქტები

78085 121145 222440 282160 377785 440730 388755 455510 530945

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

168005 208825 437420 605155 825205 941530 793680 959130 1180925

იმპორტი სულ 709509 113903

9

248754

8

367483

2

521215

0

630154

0

450024

4

525712

2

7057760

აგროსასურსათო

პროდუქციის წილი

იმპორტში %

23.7 18.3 17.6 16.5 15.8 14.9 17.6 18.2 16.7

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 24

ცხოველური წარმოშობის პროდუქტების იმპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ცოცხალი ცხოველები 255 1055 565 1595 4040 6475 1845 2360 4045

ხორცი სულ 9570 14500 21135 41630 60360 78245 62715 76825 111290

მ.შ. ძროხის 500 2955 3110 4765 11170 11895 10135 12560 20780

ღორის 180 880 2835 11780 9920 16520 12670 13455 18860

ფრინველის 8730 9780 13800 22170 36255 44765 37230 47955 66105

თევზი 1280 2015 8110 21685 27985 31030 25890 30835 35210

რძე და რძის

პროდუქტები

3945 4375 22470 27300 28635 30650 22685 30245 34320

კვერცხი 2275 1970 4330 4190 3005 2615 1835 1305 1615

თაფლი 10 5 15 15 40 25 35 20 80

სხვა პროდუქტები 15 50 85 110 260 535 600 775 1600

165

ცხოველური

წარმოშობის

პროდუქტები სულ

17350 23970 56710 96525 124325 149575 115605 142365 188160

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

16800

5

208825 437420 605155 825205 941530 793680 959130 118092

5

წილი

აგროსასურსათო

პროდუქციის

იმპორტში %

10.3 11.5 13.0 16.0 15.1 15.9 14.6 14.8 15.9

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 25

მცენარეული წარმოშობის პროდუქტების იმპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ცოცხალი ხეები და

ყვავილები

130 195 1030 1440 6125 6040 7590 5560 9695

ბოსტნეული 1690 3125 4515 17915 32870 23710 19525 32760 60370

ხილი, კაკალი 1700 2835 4400 8405 12220 12380 16575 26045 38420

ყავა,ჩაი,

სანელებლები

4960 2410 7155 9810 14455 17375 16900 16860 20810

მარცვლოვანები 29730 28560 50000 109640 149920 120535 120225 186890 206405

ფქვილ–

ბურღულეული

27730 15500 54580 39650 59325 91910 25020 15085 21355

სხვა პროდუქტები 485 785 4120 2825 8465 7330 33565 5990 6295

სულ 66425 53410 125800 189685 283380 279280 239400 289190 363350

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

16800

5

20882

5

437420 605155 825205 941530 793680 959130 118092

5

წილი

აგროსასურსათო

პროდუქციის

იმპორტში %

39.5 25.6 28.8 31.3 34.4 29.7 30.2 30.2 30.8

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 26

ბოსტნეულის იმპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

სასაქონლო

ჯგუფი

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

კარტოფილი 669 805 985 4260 12188 6003 2634 713 13855

166

პომიდორი 90 309 413 1750 4103 3854 3519 4584 6713

ხახვი 89 1064 2129 5321 6688 4821 3813 13660 16204

კომბოსტო 2 3 14 60 201 265 129 151 413

სალათა 38 38 61 76 81 129 47 86 77

სტაფილო 3 – 14 326 846 225 596 627 1829

კიტრი 25 132 186 684 938 932 1492 2013 3415

ლობიო 335 603 386 3255 4931 4847 3723 5254 9674

ბოსტნ. სხვა 441 169 329 2185 2893 2632 3574 5670 8188

სულ ბოსტნეული 1690 3125 4515 17915 32870 23710 19525 32760 60370

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 27

კაკლის, ხილისა და ციტრუსის იმპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

კაკალი 221 212 486 450 1253 851 1350 736 988

ბანანი 1022 1940 2449 4231 5513 6390 7179 14251 15291

ყურძენი 110 43 343 770 1075 1160 1165 1311 1685

ნესვი, საზამთრო 5 11 15 294 725 317 268 748 337

ვაშლი, მსხალი – 6 73 125 668 393 1062 1152 6097

ხილი სხვა 50 30 160 611 970 1160 1601 2948 4010

ციტრუსი 292 592 872 1923 2014 2108 3948 4901 10014

სულ 1700 2834 4398 8404 12218 12379 16570 26047 38422

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 28

ყავის, ჩაისა და სანელებლების იმპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ყავა 4345 1355 4820 6448 9483 11365 10312 9858 13114

ჩაი 552 814 1997 2797 3724 4162 4985 4982 5364

სანელებლები 65 239 338 564 1248 1849 1607 2019 2332

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 29

პურეული მარცვლოვანების იმპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

167

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ხორბალი 29152 27951 45130 99063 139189 108852 105506 174156 184232

სიმინდი 24 224 2520 5912 3349 4396 8273 3829 11733

ბრინჯი 355 362 1809 3384 5542 5068 5353 5911 7685

წიწიბურა 189 10 512 331 1164 2104 690 1815 2174

სხვა 11 11 30 950 674 114 402 1180 582

სულ 29731 28558 50001 109640 149918 120534 120224 186891 206406

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 30

კვების მზა პროდუქტების იმპორტი

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ხორცისა და თევზის მზა

პროდუქტები

3155 3060 12430 18860 24340 30170 23915 23595 29745

მ.შ. ძეხვი 1805 2120 5065 6370 10765 13345 10615 12735 15560

შაქარი და საკონდიტრო

ნაწარმი

26250 57045 87140 75580 103870 80960 62705 89515 109310

მ.შ. შაქარი 25370 52960 78195 65590 90455 66025 50410 74235 89740

კაკაო და მისი

პროდუქტები

1865 10505 25245 34200 42025 50305 43595 47545 52575

მ.შ. შოკოლადი 1825 10395 24820 33695 41440 49735 42865 46615 50525

პური და პურფუნთუშ. 3030 5595 20220 25000 33335 45655 34960 45050 55575

საკონსერვო ნაწარმი 1555 3615 10370 13940 19400 22180 21220 24120 28050

მ.შ. ხილისა და

ბოსტნ. წვენები

570 1620 4305 2830 3600 3570 3190 2935 3175

კვების სხვა პროდუქტები 5525 8150 23380 35760 62165 81120 71950 70530 84060

უალკოჰოლო და

ალკოჰოლიანი

სასმელები

3035 7670 20385 40735 36375 49565 51100 56955 65810

მ.შ. მინერ. წყალი 30 60 300 1125 325 340 380 245 345

ლიმონათი 185 325 1765 4005 7115 11410 9290 11835 14420

ლუდი 85 635 5255 4820 5995 11875 9225 8685 9355

ღვინო ნატ. 200 980 1495 7860 2265 655 3570 4520 1575

ეთილის

სპირტი

2530 5655 11540 22865 20610 25210 28520 31520 39915

თამბაქო და მისი 33670 25505 23270 38085 56275 80775 79310 98200 105820

168

სამრეწველო

შემცვლელები

კვების მზა პროდუქტები

სულ

78085 12114

5

22244

0

28216

0

377785 44073

0

38875

5

45551

0

530945

აგროსასურსათო

პროდუქცია სულ

16800

5

20882

5

43742

0

60515

5

825205 94153

0

79368

0

95913

0

118092

5

წილი აგროსასურ.

პროდუქციის იმპორტში

%

46.5 58.0 50.9 46.6 45.8 46.8 49.0 47.5 45.0

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 31

აგროსასურსათო პროდუქციის იმპორტის ძირითადი პოზიციები 2000–2011 წლებში

(ათასი აშშ დოლარი)

2000 2003 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ხორბალი 29152 27951 45130 99063 139189 108852 105506 174156 184232

შაქარი 25370 52960 78195 65590 90455 66025 50410 74235 89740

სიგარეტი 29391 20790 14604 22895 38075 60048 57425 78990 86743

ფრინველის ხორცი 8730 9780 13800 22170 36255 44765 37230 47955 66105

მზესუმზირის ზეთი 3275 3502 21890 23583 29334 45731 28789 46878 64659

შოკოლადი 1825 10395 24820 33695 41440 49735 42865 46615 50525

სპირტი 2530 5655 11540 22865 20610 25210 28520 31520 39915

თევზი გაყინული 1162 1931 7646 20339 26306 26599 22505 26881 30894

ხორცი ძროხის 500 2955 3110 4765 11170 11895 10135 12560 20780

ხორცი ღორის 180 880 2835 11780 9920 16520 12670 13455 18860

ფქვილი ხორბლის 25460 9846 45336 29748 45897 74490 14791 1472 1818

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 32

მთავარი საიმპორტო აგროსასურსათო პროდუქტები 2011 წელს

(მლნ აშშ დოლარი)

სასაქონლო პროდუქცია მლნ აშშ დოლარი სასაქონლო პროდუქცია მლნ აშშ დოლარი

ხორბალი 184.2 შესქელებული რძე 17.4

შაქარი 89.7 ხახვი 16.2

სიგარეტი 86.7 ძეხვი 15.6

ფრინველის ხორცი 66.1 ბანანი 15.3

მზესუმზირის ზეთი 64.7 საწებლები, მდოგვი 14.5

შოკოლადი 50.5 ლიმონათი 14.4

სპირტი 39.9 ცხოველთა საკვები 14.0

თევზი გაყინული 31.0 კარტოფილი 13.9

169

ფქვილეული საკონდ.

ნაწარმი

29.2 ალაოს ექსტრაქტი 13.7

მარგარინი 27.3 ყავა 13.1

ხორცი ძროხის 20.8 სიმინდი 11.7

ხორცი ღორის 18.9 მაკარონი, ვერმიშელი 10.6

საკონდიტრო ნაწარმი

შაქრისაგან

17.7 ციტრუსი 10.0

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

ცხრილი 33

აგროსასურსათო პროდუქციის იმპორტის განაწილება ქვეყნების მიხედვით 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

დსთ 562895 49.3

მ.შ. უკრაინა 290560 25.4

რუსეთი 160690 14.1

ყაზახეთი 52195 4.6

აზერბაიჯანი 24115 2.1

სომხეთი 15175 1.3

ბელორუსია 11120 1.0

უზბეკეთი 6675 0.6

დსთ–ს სხვა ქვეყნები 2365 0.2

ევროპის ქვეყნები 173095 15.2

მ.შ. გერმანია 27235 2.4

ავსტრია 18895 1.7

იტალია 15880 1.4

პოლონეთი 10485 0.9

საფრანგეთი 10355 0.9

ბალტიის ქვეყნები 9355 0.8

ბულგარეთი 9210 0.8

ევროპის სხვა

ქვეყნები

71680 6.3

ამერიკის ქვეყნები 185325 16.2

მ.შ. ბრაზილია 103120 9.0

აშშ 50265 4.4

კანადა 10300 0.9

არგენტინა 3665 0.3

ამერიკის სხვა ქვეყნები 17975 1.6

აზიის ქვეყნები 210305 18.4

მ.შ. თურქეთი 123390 10.9

170

ინდოეთი 24305 2.1

ჩინეთი 24240 2.1

ირანი 6040 0.5

აზიის სხვა ქვეყნები 32330 2.8

დანარჩენი ქვეყნები 10560 0.9

აგროსასურსათო პროდუქცია სულ 1142180 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 34

მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის ხორცის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

ინდოეთი 18860 90.8

ევროპის ქვეყნები 1420 6.8

ბრაზილია 280 1.3

თურქეთი 120 0.6

აშშ 100 0.5

სულ 20780 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

სულ 2011 წელს იმპორტირებული იქნა 7270 ტ მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის ხორცი. აქედან 6790 ტ ( 93%)

ინდოეთიდან.

ცხრილი 35

ღორის ხორცის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

ბრაზილია 9050 48.4

ევროპის ქვეყნები 5080 27.2

აშშ და კანადა 3890 20.8

ჩინეთი 540 2.9

სხვა ქვეყნები 130 0.7

სულ 18690 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

სულ 2011 წელს იმპორტირებული იქნა 7602 ტ ღორის ხორცი. აქედან 3428 ტ (45%) ბრაზილიიდან, 2169 ტ (29%)

ევროპის ქვეყნებიდან, 1774 ტ (23%) აშშ–დან და კანადიდან, 202 ტ (3%) ჩინეთიდან.

ცხრილი 36

ფრინველის ხორცის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა რაოდენობა ღირებულება პროცენტი

171

ტონა ათასი აშშ დოლარი

აშშ 26070 33005 50.4

ბრაზილია 7770 12900 19.7

ევროპის ქვეყნები 3090 6140 9.4

თურქეთი 2450 5160 7.9

უკრაინა 1875 3370 5.1

ჩინეთი 1150 2200 3.4

ემირატები 685 1250 1.9

კანადა 615 1100 1.7

სხვა ქვეყნები 155 300 0.5

სულ 43860 65425 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 37

თევზის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

ევროპის ქვეყნები 10340 30.6

აზიის ქვეყნები 6305 18.7

კანადა 5870 17.4

აშშ 4890 14.5

ახალი ზელანდია 4735 14.0

დსთ–ს ქვეყნები 640 1.9

სხვა ქვეყნები 970 2.9

სულ 33750 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 38

შესქელებული რძის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

ევროპის ქვეყნები 9895 57.0

მ.შ. ბალტიის ქვეყნები 3655 21.1

საფრანგეთი 1500 8.6

ბელგია 730 4.2

ევროპის სხვა ქვეყნები 4010 23.1

დსთ–ს ქვეყნები 5935 34.2

მ.შ. უკრაინა 4710 27.1

ბელორუსი 485 2.8

172

რუსეთი 480 2.8

სხვა ქვეყნები 1530 8.8

სულ 17360 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 39

კარტოფილის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა რაოდენობა

ტონა

ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

თურქეთი 46960 12070 87.5

ნიდერლანდები 645 660 4.8

გერმანია 245 270 2.0

პაკისტანი 565 145 1.1

აზერბაიჯანი 500 130 0.9

ეგვიპტე 575 115 0.8

სხვა ქვეყნები 1050 400 2.9

სულ 50540 13790 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

სულ 2011 წელს იმპორტირებული იქნა 50540 ტ კარტოფილი. აქედან, 46960 ტ (93%) თურქთიდან, 645 ტ

ნიდერლანდებიდან, 565 ტ პაკისტანიდან, 575 ტ ეგვიპტიდან, 500 ტ აზერბაიჯანიდან, 245 ტ გერმანიიდან.

ცხრილი 40

ხახვის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა რაოდენობა

ტონა

ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

თურქეთი 20955 11680 72.1

ჩინეთი 2925 2715 16.8

ეგვიპტე 955 580 3.6

ირანი 915 555 3.4

ყაზახეთი 650 365 2.2

სხვა ქვეყნები 530 305 1,9

სულ 26930 16200 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

სულ 2011 წელს იმპორტირებული იქნა 26930 ტ ხახვი. აქედან 20955ტ (78%) თურქეთიდან, 2925 ტ (11%) ჩინეთიდან,

955 ტ ეგვიპტიდან (4%).

ცხრილი 41

173

ვაშლის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა რაოდენობა

ტონა

ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

თურქეთი 11910 3795 67.1

საბერძნეთი 660 630 11.1

ნიდერლანდები 440 625 11.0

პოლონეთი 205 185 3.3

ჩილე 125 160 2.9

ჩინეთი 120 90 1.6

სხვა ქვეყნები 250 170 3.0

სულ 13710 5655 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

სულ 2011 წელს იმპორტირებული იქნა 13975 ტ ვაშლი. აქედან 11910 ტ (85%) თურქეთიდან, 660 ტ (5%)

საბერძნეთიდან, 441 ტ ნიდერლანდებიდან, 114 ტ ჩილედან.

ცხრილი 42

ხორბლის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

რუსეთი 69030 40.6

ყაზახეთი 51015 30.0

უკრაინა 41575 24.4

უზბეკეთი 3520 2.1

სერბია 1835 1.1

უნგრეთი 1040 0.6

სხვა ქვეყნები 2080 1.2

სულ 170090 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

სულ 2011 წელს იმპორტირებული იქნა 649750 ტ ხორბალი. აქედან 274520 ტ (42%) რუსეთიდან, 187420 ტ (29%)

ყაზახეთიდან, 160250 ტ უკრაინიდან (25%) და 27560 ტ (4%) სხვა ქვეყნებიდან (უზბეკეთი, სერბია, უნგრეთი,

თურქეთი).

ცხრილი 43

სიმინდის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა რაოდენობა

ტონა

ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

უკრაინა 13745 4687 40.8

რუმინეთი 545 2816 24.6

174

ლატვია 4150 1353 11.8

რუსეთი 5000 1290 11.2

თურქეთი 1530 713 6.2

სხვა ქვეყნები 290 616 5.4

სულ 25260 11475 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

2011 წელს რეკორდული რაოდენობის – 11.5 მლნ აშშ დოლარის ღირებულების 25 ათასი ტონა სიმინდი იქნა

შემოტანილ. 2011 წელს სიმინდის იმპორტი მხოლოდ წინა წელთან შედარებით სამჯერ გაიზარდა.

ცხრილი 44

მზესუმზირას ზეთის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა რაოდენობა

ტონა

ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

დსთ–ს ქვეყნები 35910 52500 99.1

მ.შ. უკრაინა 31385 45180 85.4

აზერბაიჯანი 2450 4050 7.6

რუსეთი 1930 3035 5.7

მოლდოვა 145 235 0.4

თურქეთი 200 335 0.6

ევროპის ქვეყნები 90 155 0.3

სულ 36200 52990 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 45

შაქრის იმპორტის გეოგრაფია 2011 წელს

ქვეყანა რაოდენობა

ტონა

ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

ბრაზილია 101000 68805 77.5

ბელორუსი 6110 5140 5.8

უკრაინა 4220 3645 4.1

სომხეთი 3110 2710 3.1

ინდოეთი 3120 2705 3.0

კოლუმბია 3120 2270 2.6

ეგვიპტე 1300 1075 1.2

ტაილანდი 1125 945 1.1

აზერბაიჯანი 735 650 0.7

რუსეთი 550 480 0.5

ევროპის ქვეყნები 230 190 0.2

175

თურქეთი 190 160 0.2

სულ 124810 88775 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 46

სიგარეტის იმპორტი ქვეყნების მიხედვით 2011 წელს

ქვეყანა ღირებულება

ათასი აშშ დოლარი

პროცენტი

დსთ 72310 83.5

მ.შ. უკრაინა 66220 76.4

რუსეთი 3705 4.3

სომხეთი 2385 2.8

ევროპის ქვეყნები სულ 13450 15.5

მ.შ. ბულგარეთი 5895 6.8

გერმანია 4710 5.4

დიდი ბრიტანეთი 1225 1.4

ჩეხეთი 775 0.9

ევროპის სხვა ქვეყნები 845 1.0

სხვა ქვეყნები 895 1.0

სულ 86655 100.0

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 47

თხილის როლი ევროპის ქვეყნებში საქართველოს აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტსა და მთლიან ექსპორტში

ექსპორტი

სულ (ათასი

აშშ

დოლარი)

მ.შ.

აგროსასურსათო

პროდუქციის

ექსპორტი (ათასი

აშშ დოლარი)

აგროსასურს.

პროდუქციის

ექსპორტის

წილი მთლიან

ექსპორტში

(პროცენტი)

თხილის

ექსპორტი

(ათასი აშშ

დოლარი)

თხილის

ექსპორტის

წილი

მთლიან

ექსპორტში

(პროცენტი)

თხილის

ექსპორტის

წილი

აგროსასურ.

პროდ.

ექსპორტში

(პროცენტი)

ევროპის

ქვეყნები სულ

424295 133000 31 101400 24 75

მ.შ. გერმანია 49060 37460 76 30460 62 81

იტალია 75500 21640 29 20970 28 97

ბალტიის

ქვეყნები

28970 18500 64 6930 24 37

ბელგია 33650 9490 28 9310 28 98

ჩეხეთი 9430 9105 97 8940 95 98

ესპანეთი 23693 4980 21 4900 20 98

176

საფრანგეთი 27754 5380 19 3780 14 70

პოლონეთი 9531 6375 67 3020 67 47

საბერძნეთი 6186 3900 63 2270 37 58

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

ცხრილი 48

ალკოჰოლიანი და უალკოჰოლო სასმელების როლი დსთ–ს ქვეყნებში აგროსასურსათო პროდუქციის ექსპორტსა და

მთლიან ექსპორტში

ექსპორტი

სულ

(ათასი აშშ

დოლარი)

მ.შ.

ალკოჰოლიანი

და

უალკოჰოლო

სასმელების

ექსპორტი

(ათასი აშშ

დოლარი)

აგროსასურს.

პროდუქციის

ექსპორტის

წილი მთლიან

ექსპორტში

(პროცენტი)

ალკოჰოლ. და

უალკოჰოლო

სასმელების

ექსპორტი

(ათასი აშშ

დოლარი)

ალკოჰოლ. და

უალკოჰოლო

სასმელების

ექსპორტის

წილი მთლიან

ექსპორტში

(პროცენტი)

ალკოჰოლ. და

უალკოჰოლო

სასმელების

ექსპორტის

წილი

აგროსასურ.

პროდ.

ექსპორტში

(პროცენტი)

დსთ–ს

ქვეყნები

სულ

1052740 234350 22 131395 13 56

მ.შ.

უკრაინა

141250 93930 67 77885 55 83

ყაზახეთი 156870 26495 17 24230 15 91

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახური

177