МНЭЗГЗАсуулт № 1

МУ-ын нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэн тогтсон түүхэн газар зүйн онцлог

Монгол орны нутаг дэвсгэрт эрт дээр үеэс хүн оршин сууж ирсэн бөгөөд түүхийн хугацааны тодорхой үе шатуудад үүссэн овог аймгаас авахуулаад сяньби, түрэг, уйгар, кидан гүрэн, дэлхийн талыг нэгтгэсэн Их Монгол Улс оршин тогтнож байсан нь өнөөгийн МУ оршин байх эх үндэс нь болсон.МУ-ын нутаг дэвсгэрийн бүрэлдэн тогтсон түүхэн үйл явцыг дараах түүхийн хугацаанд хувааж үзэж болно.

1. Их монгол улсын нутаг дэвсгэр 2. Их монгол улс түүний бутрал, Автономит монгол улсын нутаг дэвсгэр /1915оны

гурван улсын гэрээ/3. 1921-оноос хойш нутаг дэвсгэрт гарсан өөрчлөлт өнөөгийн байдал

1. 13-р зууны үед монголын нутаг дэвсгэр дээр байсан олон овог аймгуудыг нэгтгэсэн Их Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хойд тал нь Байгаль нуурын араас аваад урагш Хятадын цагаан хэрэм хүртэл, баруун тал нь Хянганы нуруунаас зүүн тийш Алтайн нуруунаас Тэнгэр уул, одоогийн /Тяньшин нуруу / хүртлэх өргөн уудам нутгийг хамарч байсан. 2. 16-р зууны дунд үе буюу феодалын задарлын үеэр монгол орон говь цөлөөр зааглагдсан, Ар, Өвөр Монгол гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан. Ар монгол нь :

- ойрадууд гололсон Баруун Монгол- Халхууд гололсон Зүүн Монгол гэж 2 хуваагдаж байсан.

Монголчууд ингэж хэдэн хэсэг болж задарч байх үед одоогийн хойд Хятадад Манж улс үүсч, Монголын энэ байдлыг ашиглан эхлээд Өвөр Монголыг 1634 онд Лигдэн хааныг ялж өөртөө нэгтгэв. Халх Монгол, Баруун Монголын хаадын дунд зөрчил тэмцэл үүсч, үүнийг Манж дэвэргэснээр тэмцэл нь улам хурцдасан. Энэ тэмцлээс айсан Халх Монгол 1691 онд Манжид дагаар орсон.Үүний дараагаар ганцхан Ойрад монголчууд Манжийн эсрэг удаан тэмцсэн боловч, 1758 онд аргагүй хүч дийлдэн Манжийн эрхэнд захирагдах болсон. Монгол орон Манжийн эрхшээлд орсны дараа ионголын хил хязгаарт нилээд өөрчлөлт орсон. Энэ үеэр Орос орон хүчирхэгжиж, өөрийн хилээ өргөтгөх болж дорно зүгт Уралын нурууг давж Байгаль орчмын нутагт орж ирснээр Манж, Орос 2-н хооронд хил Хязгаарын асуудал гарах болсон.1727 оны Буурын гэрээгээр Орос Хятадын хилийг Монголын зүүн талын нутгийн Аргуун голоос аваад хойгуур тойрон Тувагийн нутаг хүртэл тогтоосон. Ингэснээр одоогийн Буриад, Байгаль нуурын нутаг орост шилжсэн. 1860 оны Бээжингийн гэрээ, Тарвагатайн гэрээнүүдээр түрүүчийн хил тогтоосон газрын баруун хойд хилийг тогтоож нилээд их газар орос улсад шилжсэн. 1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн ялж, Богдыг хаанд өргөмжлөн монгол улс тусгаар тогтнолоо зарласан. Гэвч 1915 оны 3 улсын гэрээгээр мнголын тусгаар тогтнолыг цуцалж, зөвхөн Ар Монголыг автономит эрхтэй болгосон. Уг гэрээгээр Ар Монголын нутаг дэвсгэрт Халхын 4 аймаг, Ховд, Урайнхай, Хөвсгөлийн хязгаар, Дарьгангийн хошуу бүхий нутаг дэвгэрийг Ар Монголын хамруулсан. 1912 онд Орос Тувагийн хязгаарыг Оросод дагаар оруулсан.3. 1921 оноос Ардын Засаг тогтож. 1924 онд Бүгд Найрамдах засаг байгуулсан.1944 онд Киев хотод Орос, АНУ, Англи 3 улсын гэрээгээр Гадаад Монголын статус, Тувагийн асуудлыг дахин орос улсад тавьжээ.

1945 онд МУ-н тусгаар тогтнолыг Орос хүлээн зөвшөөрсөн.1958 онд байгуулсан гэрээгээр Монголын нутаг дэвсгэрээс Туваг таслаж өгсөн. Энэ таслалт нь монголын нутаг руу 10-20 км дотогш нэмтэрсэн.1962 онд хятад Монголын хоорондох хилийн асуудлыг шийдсэн.

Энэ гэрээ нь өнөөг хүртэл хүчин төгөлдөр хэвээр байна. Түүнээс хойш хилийн цэгийг тодруулж байснаас биш ямар нэг хэмжээгээр өөрчлөөгүй. Дээрх олон удаагийн гэрээ хэлэлцээрийн явцад монгол орон газар нутгаасаа тодорхой хэмжэээгээр бусад орны мэдэлд алдаж байсан боловч, эцсийн дүнд аливаа улсын тусгаар тогтнолын илрэл болсон газар нутгийнхаа хил заагийг хөрш орнуудаар хүлээн зөвшөөрүүлсний үндсэн дээр дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн газар нутагтай болсон явдал нь хамгийн чухал юм.

Манай улс 1564100 м.кв газар нутаг дэвсгэртэй, нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд 1-р ордог.

Бид одоо байгаа газар нутгаа хэрхэн зөв зохистой ашиглаж, хамгаалах тал дээр санаа зовох л хэрэгтэй байна.

Асуулт № 2 Манжид дагаар орохын өмнөх ба түүний дараах үеийн Монголын засаг

захиргааны хуваарь, мөн чанар

Аливаа түүний төрийн байгууллагад орох нутагтаа өөрийн гаргасан тогтоол шийдвэрийг хэрэгжүүлэх, шатлан байршуулах, орон нутгийн хяналтыг сайжруулах, төрийн удирдлагыг түргэн шуурхай хүртээмжтэй болгох, улс төр эдийн засгийн гүн гүнзгий, уян хатан бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилгын үүднээс засаг захиргааны зохион байгуулалтыг хийдэг. Төрийн байгууламжийн хувьд дэлхийд:

Нэгдмэл Холбооны... гэж хуваана.

Монгол улс нь Хүннүгийн үеэс нарийн зохион байгуулалттай хуваарьтай байсан. Монголын нэгдсэн гүрний үед МУ төвийн, баруун, зүүн түмэн гэсэн 3 том тойрогт хуваагдаж байсан. 10, 100. 1000-тын системтэй. /энэ системийн ач холбогдол нь асар богино хугацаанд зохион байгуулагдах чадвартай/. Их монгол улс байгуулагдсан тэр цагт Монгол улсын газар нутаг “умард байгалаас өмнөд түмэн газрын цагаан хэрэм хүртэл, зүүн зүг Хянган нуруунаас өрнө зүг Алтайн уулс өнгөртөл” байжээ. Их Монгол улсын үндсэн нутгаар төвийн түмэн байгуулагдаж баруун гарын түмэн Алтай орчмын газарт, зүүн гарын түмэн Хараун жидун хэмээх Хянганы уулсын зүүн биеэрх нутагт оршиж байжээ. Чингисийн үед Монгол улсын засаг захиргааг мянгатын системээр зохион байгуулсан бөгөөд анх 95 мянгатад хуваасан байдаг. Их монгол улсын төвийн түмэнд 129 мянгат, зүүн жигүүр болох Хараун жидун хавийн түмэн 62 мянгатад хуваагдаж байсан.

XIV-XVII зуунд бага хаадын үе эхэлж засаг захиргааны үндсэн нэгж нь түмэн гэсэн бие даасан улсын шинжтэй хувиар зонхилох ойлголттой болсон. Төвийн түмэн нь Алтай Хянганы хоорондох нутгийг, зүүн түмэн нь Хянган орчмыг, баруун түмэн нь Алтайн нуруунаас цааш нутагт байсан. Эдгээр нь засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж юм. Түмэн нь дотроо бага түмэн, бага түмэн нь мянгат, зуут, аравтад хуваагдаж байсан. Түмт мянгатын зохион байгуулалт яваандаа отгийн зохион байгуулалтанд шилжсэн. 16-р зууны үед Монголыг нэгтгэн захирч байсан Батмөнх даян хаан улсаа хөвгүүддээ хуваан отгон хүүдээ Халх монголыг захируулсан. Тэр үед Халх монгол 13 отогтой байсан. Гэрсэнз өөрийн 7 хүүдээ 13 отгоо хувааж Халхын 7 хошууг бий болгосон. 7 хошуу нь дотроо баруун, төвийн, зүүн

гар болж тэдгээрийг Халхын нөлөө бүхий 3 том ноён /түшээт хан, сэцэн хан, засагт хан/ захирчээ.

Энэ 3 түмэнг захирч байсан ноёд шарын шашинд орж далай ламаас хан цолуудыг авсан. Энэ яваандаа нутгийн засаг захиргааны хамгийн том нэгж аймгийг үүсгэсэн. Аймаг гэдэг гарал үүсэл нь бүлэг нэг хүмүүсийг хэлж байсан ба яваандаа засаг захиргааны нэгж болж өөрчлөгдсөн.

1691 оны Долон нуурын гэрээгээр Халх Манжид дагаар орсон ба Манжууд ноёрхлоо бэхжүүлэхийн тулд хошуудыг дотор нь жижиглэж 43 болгоод 3 аймагт захируулсан. 25 Түшээт хан, 11 сэцэн хан, 7 нь засагт ханд ноогджээ. 1725 онд Манж Ойрдыг эзлэхэд их хувь нэмэр оруулсан Дашдондогт Түшээт хан аймгийн нутгаас 19 хошуу таслан өгч Сайн ноён цол олгожээ. Ховдын хязгаар тухайн үедээ Ойрд монголд харъяалагдаж байсан бол Манжид эзлэгдсэний дараа Халх монголд харъяалагдах болсон. Ингээд ар Монгол 6 аймаг 3 хязгаар /Ховд, Тагна урианхай, Хөвсгөлийн хязгаар/ 1 бие даасан нэгж болох Дарьгангын хошуунаас бүрдэх болжээ.

Манж нар эрх мэдлээ бэхжүүлэх зорилгоор Монголын засаг захиргааны улс, түмэн, отог гэсэн хуваарийг эвдэж аймаг нь хошуу, сум, баг, баг нь 10 гэрт хуваагдаж байхаар зохион байгуулсан. Хошуу нь сум, хамжлага гэж 2 хуваагдсан. Манжийн хааны зарилгаар хошуудын захирагч нарт тоо тооны айл өрх өгсөн. Энэ нь хамжлага ард юм. Эдгээрийг сумдын нэрийг захирч байсан ноёдын нэр, зүг чиглэлээр нь нэр өгсөн.

Мөн тусгайлан нутаг дэвсгэргүй нэгж бол шавь /их шавийн ардууд/ нар байв. Манж нар өөрийн эрхшээлд оруулаад богдын шавь нарыг хэвээр үлдээж үүргийг тодорхойлж шавь нарын зардлыг даах үүрэгтэй болгосон. Тэд эрдэнэ шанзавын яаманд захирагдаж байсан. Богдын шавь дотроо отогт хуваагдана. Мөн хувилсан хутагтын шавь гэж тоо нь 700-д хүрвэл тамга олгож байсан. Тамгатай 11, тамгагүй 5 хутагт байсан.

Манж нар Монголын хүчин чадлыг задлан бутаргах зорилго баримталж байсан бөгөөд 1655 онд Халх монголд 8 хошуу байсан бл 1725 онд 74 болсон байна.

Мөн манж нар эрэгтэйчүүдийг хошууны мэдэлд хуваан өгч чухамдаа Монголын цэргийн насны бүх эрэгтэй хүмүүсийг цэрэг болгосон. Цэргийн үүднээс авч үзвэл хошуу гэдэг нь хошууны ноёны захиргаанд байх цэргийн тактикийн нэгж, дивиз байлаа. Хошуу нь цэргийн байгуулалтын нэгж нөгөө талаас засаг захиргааны нэгж болж тэр аяараа аль ч тайж ноёны мэдэлд өгсөн түүний өмч байсан. Энэ нь хамжлагын маягтай үе дамжсан удирдлагатай байсан. Тэр үе Монголын хошуудын тоо 150 гаруй байжээ.

Манжийн үеийн Монголын засаг захиргааны нэгж

Сэцэн хан 23 хошуу

Түшээт хан

Сайн ноён хан

Засагт хан

Ховдын хязгаар

1 хошуу

5 хошуу

19 хошуу

24 хошуу

20 хошуу

3. 1911 оны үндэсний тусгаар тогтнолын төлөөх хувьсгал ба автономит МУ, түүний нутаг дэвсгэр, хил хязгаар

Асуулт № 4. 1921, 1990 оны дараах жилүүдэд МУ-ийн засаг захиргааны хуваарийг

өөрчилсөн нь, Түүний дэвшилттэй ба дутагдалтай талууд, Шинэчлэх чиглэл

1921 оны хувьсгалаас өмнөх МУ-ын засаг захиргааны нэгж нь манжийн үеэс уламжлаж ирсэн ба Түшээт хан, цэцэн хан, Сайн ноён хан, засагт хан гэсэн 4 аймаг, Их шавь, Ховдын хязгаар гэсэн нэгжид хуваагдаж байсан. Аймаг- хошуу-сум-хорьдод, шавь-отогд хуваагдна.

1921 арды хувьсгал ялсан бөгөөд засгийн эрхэнд гарсан ХУ нам өөрийн намын зорилгыг хэрэгжүүлэх үүднээс з.з.н-ийг өөрчлөх болсон. Зарим илүүдэл нэгжийг устгасан. Жнь:Ховдын хязгаарт байсан Дөрвөдийн зоригт хааны аймаг, далай хааны аймаг 2 аймгийг нэгтгэн Улаанбаатар төвтэй Чандмань аймаг болгон өөрчилсөн.

1923 онд Засгйин газрын шийдвэрээр аймгуудын нэрийг өөрчилсөн. Түшээт хан аймаг-Богд хан уулын аймаг /төвийг нийслэл хүрээнээс шилжүүлж

Лүнд төвлөрүүлсэн/ Цэцэн хан аймаг-Хан-хэнтийн аймаг / Өндөрхаан/Сайн ноён хан аймаг- Цэцэрлэг мандлын аймаг / Цэцэрлэг/Засагт хан аймаг-Хан тайшир уулын аймаг /Улиастай/1924 онд анхны үндсэн хуулийг баталж Монгол улс БНМАУ болсныг баталж

нийслэлийг УБ гэж нэрлэн з.з тусгай нэгж болгосон. 1930 он гэхэд МУ 5 аймаг, 72 хошуу, 512 сум, 7900 хорьдод хуваагдаж байсан1931 оны 2 сарын 6нд МУ-ыг 13 аймагт хуваан, хошууг устган аймаг-сум-баг

гэсэн 3 шатлалтай болгосон. Ингэж манжийн үеэс улс орны нэгдмэл байдлыг сарниулах зорилгоор олон жижиг нэгжид хувааж байсан з.з.н-ийг устгасан нь хамгийн том амжилт юм.

1936 онд Газар тариалан аймгийг Сэлэнгэ аймаг болгосон.1937 онд Сэлэнгэ, архангай, Хөвсгөл, Төв аймгаас сум таслан Булган аймаг1940 онд Ховд увс аймгин Казак, Урайнхай зэрэг 20 сумдыг нийлүүлж Баян-

Өлгий аймгийг байгуулсан. 1942 онд 18 аймаг 1 нийслэлтэй болсон. Үүнээс хойш аймгийн тоо

өөрчлөгдөөгүй 1960 он хүрсэн. 1954 онд Кримд болсон их гүрнүүдийн зөвлөгөөнөөр МУ-ийг дэлхий дахинд

тусгаар улс хэмээн зөвшөөрүүлсэн. 1962 онд хөрш 2 улстай гэрээ хэлэлцээрий дагуу нутаг дэвсгэрийн хилийг

тогтоон НҮБ-д өргөн барьж хадгалуулсан. 1990 он хүртэл з.з.н –д өөрчлөлт ороогүй. 1992 онд Үндсэн хууль батлагдсанаар з.з.н-ийг

Аймаг-сум-багНийслэл-дүүрэг-хороо нд хуваагдна.

Хөвсгөлийн хязгаар

18+Эрдэнэт, дархан, Чойр=21 аймаг, 1 нийслэл, Зүүнхараа, Хөтөл, хархорин, бор өндөр гэсэн албан ёсны 5 хоттой, 340 сум, 1664 багтай болсон. Эрдэмтэн судлаачид дээрхи з.з.н-ийг хэтэрхий жижиг оновчгүй болсон тул дахин шинэчлэн томсгох хэрэгтэй гэж үзсний улмаас 2005 онд ерөнхийлөгчийн зарилгаар з.з.нийн шинэ хувиарын төслийг боловсруулсан. Энд: 4 аймаг, 68 хошуу, 329 ёум, 26 хоттой байна гэсэн.

1. Сэцэн хан 12 аймаг, 4 хот2. Түшээт хан-15 хошуу, нийслэл хот, 13 хот3. Сайн ноён хан-22 хошуу,5 хот4. Алтай хан аймаг 19 хошуу 4 хот

Ингэж өөрчилснөөр: - бүсчлэн хөгжүүлэх үйл явц илүү хурдан үр дүнтэй болно.- Төврүү тэмүүлсэн их нүүдэл багасаж, бүс нутгуудад үр ашигтай төвлөрөл бий

болно. - Байгалийн баялагийг тэнцүү хувиарлана - Улсын төсөвийг хэмнэх зэрэг олон давуу талтай юм.

Газарзүйн байрлалын тухай ойлголт, МУ-н төр, эдийн засгийн газарзүйн байрлалын онцлогг, үнэлэлт

Тив, эх газар, бүс нутаг, улс орон ямар өргөрөг, уртраг, ямар орон зай эзэлж бусад нутаг дэвсгэр, далай тэнгис уул нуруудаас аль хэр алслагдан хөрш ба зэргэлдээ улс, олон улсын зам харилцаа, хот сууринтай ямар харьцаатай оршихыг илэрхийлсэн газарзүйн ухагдахууныг газарзүйн байрлал гэнэ. Газар зүйн байрлалыг онцлог, үр дагаврыг нь үндэслэн:

1. Математикийн2. Байгалийн3. Эдийн засгийн гэж хуваана.

Математик газарзүйн байрлал: Математик газарзүйн байрлал нь дэлхийн бөмбөрцгийн аль хагас хэсэгт

газарзүйн ямар өргөрөг, уртрагт оршиж хэр зэрэг орон зай эзэлж байгаагаар тодорхойлогдоно.Байгалийн газарзүйн байрлал:

Байгалийн газарзүйн байрлал нь тухайн улс орон ямар тивийн аль бүс нутаг, уур амьсгал эь ямар бүсэд, байгалийн ямар ямар бүслүүр, бүсийг хамран далай тэнгисээс хэр зэрэг алслагдаж байгаагаар тодорхойлогдоно.Эдийн засгийн газарзүйн байрлал:

Эдийн засаг, улс төрийн газарзүйн байрлал нь эдийн засаг, улс төрийн ямар онцлогтой орнуудтай шууд ба шууд бус хиллэдэг, олон улсын чанартай зам харилцаа, хот суурин, усан боомт, хөдөлмөрийн хуваарьт хэрхэн татагдах бололцоотой, улс хоорондын улирлын, түр зуурын, хил орчмын дамжин өнгөрөх боомт хир олонтойгоор тодорхойлогдоно.

Төр, эдийн засаг газарзүйн байрлалын онцлог: ОХУ, Хятадын 2 том гүрний дунд оршдог. Эрт дээр үед торгоны зам газар

байсан бөгөөд янз бүрийн худалдаа, наймаа дайран өнгөрдөг байсан. Анх Зөвлөлт холбоот улстай дан ганц худалдаа наймаа явуулдаг байсан

бөгөөд бүх импортын бараагаа Оросоос авдаг байсан.

1990ээд он гарч зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр өөр гадаад улсуудтай харилцаа тогтоож эхэлсэн.

Том орон зайг эзлэн оршдог бөгөөд газрын хэвлий нь ашигт малтмалаар баялаг.

5. МУ-ын нутаг дэвсгэр, түүний харьцангуй тодорхойлолт

Асуулт № 16 МУ-н хонин сүргийн аж ахуй, эдийн засагт эзлэх байр суурь, төрөлжилт

МУ-н хонины аж ахуй: Манай улсад голлон өсгөж байгаа таван хошуу малаас тоо толгой, таваарын бүтээгдэхүүний хувьд хонины аж ахуй тэргүүн байр суурь эзэлдэг.Хонин сүргийн аж ахуй их олон төрлийн ач холбогдолтой. Хөнгөн үйлдвэрийн түүхий эд болох ноос, хурганы арьс, хүнсний үйлдвэр болон хүнсний зориулалттай мах, тос, сүү зэргийг бэлтгэн авдаг ч гол зориулалт нь сайн чанарын ноос арьсыг нийлүүлэх явдал юм. Хонины мах ноосыг үйлдвэрийн аргаар боловсруулдаг мах комбинат, махны үйлдвэр, хивсний үйлдвэр зэрэг аж үйлдвэрийн хэд хэдэн салбар байдаг. Хонины аж ахуйг бүдүүн ноост арьсны ( каракуль ), нэхий, мах өөхний, мах ноосны, мах ноос сүүний чиглэлд хуваадаг. Манай монгол хонь өөхний чиглэлтэй. Манай улсын хонины ихэнх нь бүдүүн ноост монгол хонь байдаг ба энэ ноосоор хямд үнэтэй өргөн хэрэгцээний ноосон эдлэл, эсгий хийх, хивс нэхэх зэрэгт ашиглах нь тохиромжтой. Нутгийн монгол хонийг сонгож үржүүлэх буюу ноос ихтэй өөр үүлдэрийн хоньтой эрлийзжүүлэх аргаар хонины ноос гарц, чанарыг дээшлүүлж байна. 1936 оноос эхлэн Орхоны САА-д хэд хэдэн үүлдэрийн хонийг эрлийзжүүлж, бие томтой, чийрэг, галбир сайтай, алсын отор нүүдлийн тууврыг сайн дааж чаддаг тэсвэр хатуужилттай, нарийвтар ноосны “ Орхон “ үүлдэрийг бий болгосон ба тус үүлдэрийн амьдын жин нь монгол хониныхоос 12-15 %-иар илүү, дунджаар 84.6 кг хүрч, ноосны гарц 5.6 кг болсон. Харин бүдүүн эм хонь 57 кг, ноосны гарц 3.7 кг байв. ( Монгол хонины амьдын жин нь 40-60 кг, ойролцоогоор 20-25 кг мах өгдөг, жилд 1.3-1.5 кг цагаан ноос авдаг. ) Мөн ийм өндөр ашиг шимтэй нарийн ноосны “ Хангай “ нарийвтар ноосны “ Ерөө” үүлдэрийн хонийг гарган авчээ.Хангай үүлдэрийн хонь дунджаар 3.2-3.4 кг гоос өгдөг. Эдгээр эрлийзжүүлсэн хониноос гадна цэвэр монгол хонины дотор Чамар, Байдраг, Үзэмчин, Сартуул, Баяд зэрэг илүү ноос өгдөг нутгийн шилмэл омгийн хонь бий. Тархалтын байдлын хувьд бусад малтай харьцуулахад бүх нутгаар жигд тархсан байдаг ч ойт хээрийн бүсийн өмнөд, говийн бүсийн хойд хэсэг, хээрийн бүсэд орших аймаг, сумууд хонийг харьцангуй олон тоогоор өсгөн үржүүлдэг. Хонины тоогоор Өвөрхангай, Завхан, Хөвсгөл, Архангай, Увс, Дундговь, Төв аймгуудын нутагт нийт хонины 52.7% нь байршдаг ба 2006 оны байдлаар хониор тэргүүлэх аймаг нь 1 сая 251мян гаруй хониор Завхан аймаг байлаа. Дараагийн байрт Хөвсгөл, Өвөрхангай, Увс, Төв зэрэг аймгууд орж байна. Дэлхий дээр янз бүрийн уур амьсгалд зохицсон олон зуун хонины үйлдвэр угсааг бий болгосон байдаг. Ноосоор нь 2 ангилдаг.

1. Нарийн ба нарийвтар 2.Бүдүүн ба бүдүүвтэр

Харин арьсыг :I. Каракуль 2. Нэхий дээлний гэж ангилдаг.

Нарийн ба нарийвтар ноосоор хамгийн сүүлийн дээд зэрэглэлийн бараа үйлдвэрлэдэг. Дэлхий дээр 1 тэр бум 300 гаруй сая хонь байдаг гэсэн тооцоо байдаг бөгөөд үүнээс Хятад 130 гаруй сая, Австрали 120 гаруй сая, Шинэ Зеланд 50 гаруй, Энэтхэг 60-аад, Их Британи 40 гаруй сая хоньтой гэсэн мэдээ байна.Манай орны хувьд хонин сүргийн эдийн засагт эзлэх байр суурь: Таван хошуу мал дундаас хонины тоо толгой 2004 он хүртэл 1-р байр эзэлж байсан ба энэ нь таван хошуу малын 40-50% байсан учир мал аж ахуйн таваарын бүтээгдэхүүний ихэнхийг хонь өгдөг байсан. Өнөөгийн байдлаар мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнийн дүнгийн 27%-ийг хонь, 36 %-ийг ямаа өгч байна. Сүүлийн жилүүдийн дунджаар 3 сая орчим хонийг хүнсэнд хэрэглэж, мах бэлтгэлийн 33%, 18 мян.тн хонины ноос бэлтгэж, ноос бэлтгэлийн 73%-ийг хонины аж ахуйгаас авдаг гэсэн тооцоо байна. Хонины аж ахуйгаас гарч байгаа бүтээгдэхүүний хэмжээгээр жилд 117 мян тонн мах улсад нийлүүлдэг, энэ нь бүх махны 60 шахам % болно. Мөн 20 мян тн ноос, 4.4 сая арьс, нэхийг хонины аж ахуй нийлүүлж байна.

МУ-н ямаан сүргийн аж ахуй, эдийн засагт эзлэх байр суурь,байршилт, төрөлжилт

Монгол улс нэг хүнд ноогдох ямааны тоогоор дэлхийд тэргүүн байр, ноолуурын хэмжээгээр 2-р байранд, махаар 2-р байранд ордог. Ямаа нь олон иалын ач холбогдолтой. Ямаан сүрэг тоо толгойн хувьд 2004 оноос хонин сүргийн тооноос давж1-рт оорох боллоо. Манай улс 1990 онд 5саягаруйхан ямаатай байсан бол 2007 онд 18.347 мяанган ямаатай болж энэ хугацаанд ямааны тоо 3 дахин өссөн нь ноолуурын хэрэгцээтэй холбоотой юм. МАА-н салбарт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний 36%-ийг АА-гас авах ба мах бэлтгэлийн 22%-г бүх төрлийн ноос, ноолуур бэлтгэлийн 19%-гэзэлж байна. Жил бүр 2.8 сая ширхэг ямааны арьс бэлтгэдэг нь шевроны гол түүхий эд болгон ашиглана. Сүүлийн жилүүдэд бараг 4000тн сайн чанарын ноолуур бэлтгэж байна. Ноолуур, ноолууран эдлэлийн чанараар Монгол, Хятад улсууд дэлхийд тэргүүлэх байр суурийг эзэлдэг. Ямааны аж ахуйгаас олсон орлогын 60-70%-ийг нь ноолуур эзэлдэг. Манай улсын хувьд ноолуур нь гадаад валют олж авах нэгэн эх булаг болдог. Монгол ямааны ноолуур нь онцгой нарийн ширхэгтэй учир олон улсын зах зээл дээр “Кашмир ноолуур” гэж нэрд гарчээ. Монгол ямааны ноолуурын гарц дунджаар 290-300 гр байдаг. Ноолуурын урт нь 4-5см, голч нь 14-16 микрометр байдаг. Сүүлийн голчийн үзүүлэлт нь монгол ямааг алдаршуулж байгаа юм. 1958 оноос Оросын “Дон” үйлдвэрийн ямааг монгол ямаатай эрлийзжүүлсний үр дүнд гарган авсан “Говь Гурван сайхан” үйлдвэрийн ямаа нь монгол ямаанаас бараг 2 дахин их ноолуур өгдөг боловч түүний голч нь 3-4 микрометр байдаг онцлогтой. Баян-Өлгий аймагт нутгийн ямааг ОХУ-н “Уулын алтай” үүлдрийн ямаатай эрлийзжүүлэх замаар “уулын бор” гэсэн ноолуурын чиглэлийн үүлдрийг гарган авсан юм. Энэ ямаа нь бие томтой ноолуур ихтэй боловч ноолуурын голчийн хэмжээгээр монгол ямааг гүйцэхгүй. Бас ноосны чиглэлийн өнжүүл үүлдрийн ямаа бий. өвлийн улиралд бүдүүн ухна 56-58 кг, эм ямаа 38-41 кг, охин шүдлэн 21-31 кг жин татна. Дунджаар амьдын жин нь 40 кг орчим байна. Ямаанд тарга хүч сайн авхуулж чадвал олноороо ихэрлэдэг чадвараараа тэргүүн зэрэгт орно. Эдгээр үзүүлэлтүүд нь монгол ямааны эдийн засгийн ач холбогдлыг илэрхийлж байна. Ер нь ямаан сүргийн байршлыг авч үзвэл Монгол ба Говь Алтайн нурууг дагасан аймаг, сумдын нутгаар төвлөрч байгаа нь байгалийн нөхцөлтэй шууд уялдаа холбоотой юм. Монгол улсын бүх ямааны 70% гаруйг нь Говийн болон Алтайн уулархаг бүс нутагт өсгөн үржүүлдэг. Ямаан сүрэг нь говийн нүцгэн, уулын хярын сархиархаг, хад асга ихтэй, агь шарилж, сонгинын төрлийн ааглаг, гашуун ургамлаар баялаг, хуурай уур амьсгалтай бүс нутгт бусад төрлийн малаас илүү сайн зохилдсон байдаг. ГовьАлтай, Ховд, Хөвсгөл аймгууд 1 сая гаруй ямаатай. Говь Алтай, Ховд аймгуудад ямаа нь тоо

толгойгоороо хониноосоо 1.5-2 дахин олон. Энэ 3 аймагт ямаан сүргийн 1/4 нь бий. Баянхонгор, Өвөрхангай, Завхан, Дундговь, Увс аймаг 800мянгаас 1 сая хүртэлх ямаатай бөгөөд дээрх 8 аймагт бүх ямааны 3/5 буюу 58.9% нь байна. Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн зах зээл дээр ямааны 13-16 микрометрийн голч бүхий нарийн ноолуурын хэрэгцээ ихэссэнтэй холбоотойгоор манай улсад ямааг маш эрчимтэйгээр өсгөж байна. Цаашид монгол ямааны ноолуурын чанарыг хадгалж үлдэхээр барахгүй улам сайжруулах, тухайлбал ноолуурын голчыг улам нарийсгах талаар судалгаа, шинжилгээний ажлыг явуулах, түүний ач холбогдлыг малчдад таниулах шаардлагатай байгаа юм.

Асуулт № 17МУ-ын үхэр сүргийн аж ахуй, эдийн засагт эзлэх байр суурь,

байршил, төрөлжилт

Үхэр сүрэг бол дэлхийн зах зээл дээр өндөр үнэтэй бүтээгдэхүүн өгдөг мал юм. Үхрийн мах, сүү, арьс ширийг бусад малынхаас өндөр үнэлдэг. Дэлхийн сүүний үйлдвэрт үхэр сүрэг нь голлох байр суурийг эзэлдэг. өнөөгийн байдлаар дэлхий дээр 1 тэрбум 267 сая үхэр байна гэж үздэг. Социализмын үед УБ зарим хотын сүүний хэрэгцээг хангах зорилгоор Сибирээс сүү, махны чиглэлийн үхрийг авчирч сүүний ферм байгуулж байсан түүхтэй. Гэвч зах зээлд шилжсэнээр тоо толгой нь хорогдож фермийн үйл ажиллагаа муудсан юм.

1957 оны үед Булган аймгийн үхрийг Казакын цагаан толгойт гэдэг үхэртэй эрлийзжүүлэн махны чиглэлийн Сэлэнгийн үүлдрийн үхрийг бий болгож байсан. Энэ нь амтдын жингээрээ нутгийн үхрээс 80 гаруй кг-аар их. Эдийн засагт эзлэх байр суурь:

Монгол орны хувьд 1999 онд 3 сая үхэр тоолуулсан нь 1918 оноос хамгийн их тоо юм. Одоогийн байдлаар 2 сая гаруй үхэртэй бөгөөд дэлхийд үхэр сүргийн тоогоор 35-40-д ордог. Монгол орны мал сүрэг дотор үхэр нь тоо толгойгоор 3-т орох боловч таваарын бүтээгдэхүүнээр хонины дараа 2-т орно. Үхрээс авах таваарын бүтээгдэхүүн нь сүү, мах бэлтгэл, арьс шир, бусад бүтээгдэхүүн орно.

Монгол үхрийн зах зээл дээр үнэлэгдэх сайн тал нь мах юм. Манай улс жил бүр 60-70мян тн мах бэлтгэдэг ба мах бэлтгэлийн 30-аад % нь үхэр сүрэг эзэлдэг. Монгол үхэр нь бэлчээрт их зохицёон, тэсвэр хатуужилтай, мах нь шөрмөслөг зүйлээр бага, шүүслэг, калорилаг зэрэг үзүүлэлтээр үнэлэгддэг бөгөөд 240-300 кг амьдын жинтэй./50-55% махны гарц/. Гэхдээ сүү нь бэлчээрийн мал учир нэг үнээээс 500л хүрдэггүй, цэвэр сүүний үнээ бахйгүй. Мах, сүүний холимог үйлдвэр байгаа. Дотоодын сүүний хэрэгцээний тал %ийг ч өөрөө хангаж чаддаггүй. Өнөөгийн нөхцөлд үхэр сүргийн талаар тавигдах гол шаардлага бол сүү, махны чиглэлийн гарцыг сайжруулах асуудал юм. 2006 онд үхрийн махны экспортоор 4683мян $ олсон. Үхрийн арьс шир зах зээлд өндөр үнэтэй. Үхэр сүргийн байршил:

Үхэр нь байршлын хувьд хониноос ялгаатай. Харьцангуй хүн амын явцуурсан ил задгай устай, өвс ургамал бүхий ойт хээрийн бүсэд Хөвсгөл, Архангай амйгуудад 250 гаруй мян үхэртэй. /26%/. Хэнтий, Сүхбаатар, Увс аймгууд 100-150мян гаруй үхэртэй бөгөөд дээрхий аймгуудад нийт үхрийн 50 гаруй % байдаг.

Архангай, Хөвсгөл, Завхан, Баянхонгор, Говь Алтай, Баян Өлгий, Увс, Ховд, ӨВ аймагт үхрийн сүргийн 40-70%-ийг сарлаг, хайнаг эзэлж байна.

Харин Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар, Төв, Булган, Дорноговь, Дундговь аймгуудад сарлаг, хайнаг цөөн, монгол үхэр ихэнх хувийг эзэлнэ. Төрөлжилт:

Төрөлжилтийн хувьд дэлхий дээр үхрийг сүүний чиглэлийн, махны чиглэлийн гэсэн 2 чиглэлээр өсгөдөг. Тал хээрийн /монгол үхэр/, уулархаг /сарлаг, хайнаг, ортон/ гэж ангилдаг.

Монгол үхрийг 3 чиглэлээр төрөлжүүлэх хэрэгтэй гэж үздэг. 1. Дан сүүний чиглэлийн /хуучин УБын эргэн тойронд сүүний ферм

байсан./ Сүүлийн жилүүдэд УБ, Дархан, Эрдэнэт хотуудын ойролцоо сүүний фермийг хөгжүүлж байна.

2. Ойн хээрийн бүс нь зам тээврийн бололцоо, зах зээлийн хэрэгцээний байдлыг харгалзан мах-сүүний, сүү-махны чиглэлээр хөгжүүлж болох юм.

3. Хээр говийн бүсэд махны чиглэлийн үхрийг өсгөх нь дээр. Гэхдээ гадны үхэртэй эрлийзжүүлэх замаар гарцыг нь нэмэгдүүлж болох юм.

Асуулт № 7 Хүн амын нас хүйсний бүтэц

Нийгэм эдийн засгийг хөхгжүүлэхэдл анхаарагдах хүн амзүйн нэг чухал үзүүлэлт бол хүн амын нас хүйснтй бүтэц юм. Хүн амын нас хүйсний бүтцийг урьдчилан тодорхойлсны үндсэн дээр хөдөлмөрийн хэтийн нөөцийг бодож гаргах, сургууль цэцэрлэгийн хүүхдийн тоог урьдчилан мэдэх боломжийг олгодог. 2000 оны хүн амын тооллогын материалаас үзвэл 0-15 насны хүүхэд залуучууд бүх хүн амын бараг 36%-г 15-30 хүртэлх настан 30%-г эзэлж байлаа. Өөрөөр хэлбэл 30 хүртэлх настан хүн амын бараг 66%-д хүрч байна. 30-50 хүртэлх настангууд хүн амын 24%-г 50-60 хүртэлх настан хүн амын бараг 5%-г 60 ба түүнээс дээш настангууд 5%-г тус тус эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл 50-с дээш настангууд нийт хүн амын 10%-тай тэнцэж байна. Эдгээр үзүүлэлтүүд нь манай орны хүн амын насны бүтэц зүй зохистойг харуулж байна. Хүн ам залуужснаар хөдөлмөрийн нөөц жилээс жилд залуучуудаар нөхөн сэргээгдэж байгаа нь нэн чухал юм. Хүйсийн бүтцийн хувьд авч үзвэл эрэгтэй эмэгтэйчүүдийн нйит тоо бараг тэнцүү. Гэхдээ 16 хүртэл насныхны дотор эрэгтэйчүүд, 50-с дээш насныхан дотор эмэгтэчүүд олон байна. Жишээлбэл манай улсын 45-с дээш насны хүн ам дотор эмэгтэйчүүд 52% байна. Хүн амын нас хүйсний бүтцийг харуулсан графикийг суварга гэнэ. МУ-н хүн амын суваргаас харахад 2000 онд 0-4, 5-9 насны бүлгийн тоо 10-14 наснаас бага байгаа нь суваргын суурь нарийсахад хүргэжээ. Өмнөх жилүүдэд төрөлтийн түвшин өндөр байснаас 10-14 насны эзлэх хувь мөн өндөр байв. Энэ насны бүлгийнхэн 2025 онд 35-29 насны бүлэгт шилжиж бусад насны бүлгээс хамгийн их хувь эзлэх болно. Суварга дээшлэх тусам нарийсч байгаа нь нас ахих тусам нас баралт өсөж баөйгаатай холбоотой. 70 ба түүнээс дээш насны эмэгтэйчүүдийн тоо их байгааг суварга харуулж байна.

Асуулт № 5МУ-ын хүн амын өсөлт, ердийн хөдөлгөөний гол үзүүлэлтүүд,

түүнд гарч буй өөрчлөлтүүд, хүн амзүйн талаар баримтлах бодлого

Хүн амын газарзүй бол хүн амын бүрэлдэхүүн, байршлыг улс орон, хот суурин бүрээр нь авч иж бүрэн судалдаг нийгэм-эдийн засгийн газарзүйн нэгэн салбар ухаан юм. Хүн амын газарзүй тодорхой нэгэн нутаг дээр оршин сууж байгаа хүн амын

бүрэлдэн тогтсон байдал, бүрэлдэхүүн, нягтшил болон хот суурингаар амьдрах хүн амын нутагшлын олон хэлбэрийн үүсэн тогтсон нөхцөл, өвөрмөц байдлыг судалдаг. Аливаа улс оронд хүн ам гэдэг нийгмийн гол үзүүлэлт юм. Монгол улсын хүн ам түүхэн тодорхой үеүдэд харилцан адилгүй өсөж үржиж иржээ гэж дүгнэсэн байдаг. Ер нь Монгол улсын хүн амын өсөлтийг:

1921 оноос өмнөх үе 1921-1950 он 1951-1990 он 1991 оноос хойших үе гэж ойролцоогоор хэсэгчлэн үзэж болно.

1918 онд Богд хаант Монгол улсын засгийн газраас хүн амынхаа тооллогыг анх удаа явуулсан бөгөөд хэдийгээр бүх аймаг хошуудыг хамарч чадаагүй, гадаадын иргэдийг ердөө тоолоогүй дутагдалтай байсан боловч тэр тооллогын материал дээр үндэслээд 647500 хүн амтай байсан гэж үздэг. 1921 оны хувьсгалаас өмнөх монголчуудын тоо жилээс жилд хорогдож байсан учраас гадаадын жуулчин, судлаачид сөнөж байгаа ард түмэн гэж дүгнэсэн нь ч байдаг. 1921 оноос өмнөх монгол орны хүн амын төрөлтийн түвшин нэн доогуур, хүн амын нас баралт ялангуяа бага насны хүүхдийн эндэгдэл өндөр байснаас хүн амын өсөлтийн хурдац буурч, цэвэр өсөлт доод түвшинд байжээ.

1921 оны хувьсгалаас хойш 1950-иад оныг хүртэл хүн амын өсөлт нилээд тогтворгүй байсан байна. Жишээ нь 1925-1935 оны хооронд нэг жилд 9000 орчим хүнээр өссөн бол 1935-1945 оны хооронд жилд дунджаар 2000 хүн болж буурсан нь тухайн үеийн нийгэм, улс төрийн нөхцөл байдалтай холбоотой. 1922-1950 оныг хүртэл үргэлжилсэн улс төрийн их хэлмэгдүүлэлтийн хугацаанд 36000 хүнийг баривчилснаас 27720 хүний буудан хороосон байдаг.

Харин 1950-иад оноос хүн амын өсөлт тогтвортой болсон нь дэлхийн 2-р дайн дууссан зэрэг олон шалтгаантай ба дотоод, гадаад олон хүчин зүйлийн нөлөөн дор хүн амын төрөлт нэмэгдэж нас баралт цөөрсөн байна.

Монгол улсын хүн амын өсөлт 1960-1980-аад онд оргил үедээ хүрч, хүн амын өсөлт бараг 3%-тай байв. 1989-2000 оны хооронд 1000 хүнд ногдох төрөлт 36,5-20,4 хүртэл 16 пунктээр буурсан байна.

Монгол улсын хүн амын ердийн хөдөлгөөний үзүүлэлтүүд/тооллого явагдсан оноор/

1918 1935 1944 1956 1963 1969 1979 1989 2000 2006 2008Хүн

амын тоо

/мян/

647,5 738,2 759,1 845,5 1017,1 1197,6 1595,0 2044,0 2373,5 2594,8 2600

Төрөлт - - 26,1 32,3 43,2 40,2 39,2 36,5 20,5 19Нас

баралт- - 21,8 14,2 10,5 12,3 10,8 8,4 7,5 6,5

Ердийн цэвэр өсөлт

- - 4,3 18,1 32,7 27,9 28,4 28,1 12,9 12,5

Хүн амын өсөлт нь тухайн улсын хөгжлийн түвшин, хүн амын нас, хүйсийн бүтэц, хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал, хот, хөдөөд оршин суугчдын хувийн жин, төрөөс баримталж буй бодлого зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаардаг нийгэм, эдийн засаг, байгалийн цогц үзэгдэл юм.

Манай улсад төрөлт огцом буурч байгаа шалтгаан нь олон хүчин зүйлтэй холбоотой юм. Тухайлбал, нийгэм, эдийн засгийн огцом өөрчлөлт, шинэчлэлтийн үед олонхи хүн амын амьдралын баталгаа алдагдаж, бодит орлого, хоол хүнсний хангамж багасч ядуурахын хирээр хүүхэд төрүүлэх сонирхол эрс буурсан, үүний зэрэгцээ 1989 оноос үр хөндөлтийг чөлөөтэй болгосон нь хүн амын тооны үзүүлэлтэд сөрөг нөлөө үзүүлсэн.

Дэлхийн жишигт 1000 хүнд төрсөн хүүхдийн тоо 16-аас бага байвал хүн амын нөхөн үйлдвэрлэлийн түвшинг хангаж чадахгүй, 16-25 байвал дунд зэрэг, түүнээс дээш бол хангалттай гэж үздэг. Манай улс дээрх 3 хуваагдлын дунд түвшинд багтаж байгаа юм. 1962 онд 1000 хүн тутамд 12 байсан бол 1989 онд 8.4, 2006 онд 6,5 болж сүүлийн 10 жилд 1,3 дахин буурсан байна. Хүн амын өсөлтийн нэг чухал зүйл бол амьд төрсөн 1000 хүххдэд ногдох нялхсын эндэгдэл юм. Энэ үзүүлэлт нь 1989 онд 64-т хүрч байсан бол 1999 онд 37, 2006 онд 19 болж буурсан байна.

Хүн амын ердийн хөдөлгөөний үндсэн үзүүлэлт нь хүн амын ердийн өсөлт байдаг бол нөгөө нэг үзүүлэлт нь механик өсөлт буюу шилжих хөдөлгөөн байдаг гэж ойлгогдоно. Шилжих хөдөлгөөн нь гэдэг нь хүн ам нэг газраас нөгөө газар руу бөөнөөр шилжиж суурьшихийг хэлнэ. Шилжилт хөдөлгөөнийг дотор нь гадаад, дотоод гэж ангилна. Шилжих хөдөлгөөн нь хүн амын өсөлт, хөдөлмөр эрхлэлтэнд онцгой нөлөөтэй. Шилжих хөдөлгөөнд нас биед хүрсэн хүн илүүтэйгээр оролцдог. Хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг нийгмийн газарзүйд өргөн судалдаг ба МО-ны хүн амын шилжих хөдөлгөөн нь үндсэн 3 хэсэгт хуваагддаг.

1. Хувьсгалын эхэн үед хүн амын шилжих хөдөлгөөн өргөн хүрээтэй явагдаж байсан байна. 1920-иод оны үед Оросын Буриад Монголчууд Монголд нүүдэллэн ирж МУ-ын харъяат болсон хүн 16993 хүн байсан байна.

2. 1945 оны дайны дараа цөөн тооны Өвөрмонгол, Казакууд орж ирсэн. 1950-иад онд нүүдэл багассан байна. 1990-ээд он хүртэл гадагш нүүх, нүүдэллэн ирэх нь багассан.

3. 1990-ээд оноос хойш шинэ үндсэн хуульд Монгол хүн өөрийн байршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрхтэй гэж заасантай холбогдож гадаад, дотоод шилжих хөдөлгөөн эрчимжсэн байна. хамгийн их хөдөлгөөнд орсон нь Казакууд бөгөөд 1990 оноос хойш 65000 казак Казакстан руу шилжсэн байна. Мөн 7150 хүн эргэж ирсэн байна.

Монголчууд өөрсдөө гадаадруу амьдралаа дээшлүүлэхийн тулд ажиллаж амьдарч байна. харин дотоод шилжих хөдөлгөөнд ихээхэн өөрчлөлт орсон. Гол төлөв зах хязгаар аймгаас төв рүү тэмүүлж эхэлсэн. 1993 онд 19482 хүн Улаанбаатарынх болсон байна. мөн гадаадаас ирэгсэд байдаг байна.

Монгол орны хүн амзүйн бодлого Хүн амзүйн бодлого нь тодорхой орны хүн амын тоо, улс орны хөгжил зэргээс шалтгаалж хасах буюу хүн амын тоог барих бодлого, гол төлөв хөгжингүй орнуудад ажиглагддаг хүн амыг нэмэгдүүлэх бодлого гэсэн чиглэлтэй байна. Монгол улсын их хурлаас 1996 оны 4-р сард “Монгол улсын төрөөс баримтлах хүн ам зүйн бодлого” нэртэй 22-р тогтоолыг батлан гаргасан. Уг тогтоол нь 9 бүлэгтэй, 105 анги хэсэгтэй. Үүний нэгдүгээр зүйлийн нийтлэг үндэслэлд хүн амын бодлого нь:

1. хүн амын өсөлт, эрүүл мэндийн талаар2. хүн амын хоол хүнс, орон сууцны талаар3. хүн амын боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар4. хүн амын байршил, шилжих хөдөлгөөний талаар5. хүн амын бүртгэл мэдээлэл, судалгааны талаар6. хүн ам тогтвортой хөгжлийн уялдааг хангах талаар

7. гэр бүл, хүн амын нийгмийн бодлогын талаар 8. хүн амын бодлоыг удирдлага, нөөцийн талаар гэсэн хэсгээс бүрдэнэ гэжээ.

Хүн амын өсөлтийн талаар заахдаа 2010-2015 он хүртэлх хугацаанд хүн амын жилийн дундаж өсөлтийг 1,8%-иас бууруулахгүй хадгалах, 0-5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийг 1990 оны түвшингээс гуравны нэгээр, эхийн эндэгдлийг тэн хагасаар тус тус бууруулна гэжээ. Энэ бүхэн бол хүн амын өсөлтийг хангах нэг гол хүчин зүйл гэж үзжээ.

Асуулт № 11 МУ-н хүн амын байршил, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлс

Хүн ам нутаг дэвсгэрээр тархан суурьшсан байдлыг хүн амын байршил гэнэ. Байршлыг нэгтгэн харуулах гол үзүүлэлт нь нягтшил бөгөөд улс, аймаг, сум, багийн хүн амын тоог нутаг дэвсгэрт нь хуваасан үзүүлэлт юм. Ингэхлээр 1ам.км-т ноогдож байгаа хүний амын тоо гарна. Монгол улсын хүн амын байршил, нягтшилтад тухайн нутгийн байгалийн нөхцөл, түүхэн онцлог, эдийн засгийн хөгжил зэрэг олог хүчин зүйл нөлөөлж иржээ. 1963 онд 1 ам.км-т 0.65 хүн ноогдож байсан бол одоо 1.54 болсон бөгөөд хүн амын нягтшил 0.3 ( Өмнөговь)-2.4 (Сэлэнгэ )-ийн хооронд хэлбэлзэж байна. Ерөнхийдөө УБ болон төвийн бүсийн нутагт хүн ам илүү нягт суурьшсан байна. Нийт хүн амын бараг 5ний 2нь УБ-т, 60-аас илүү % нь төвийн бүс нутагт амьдарч байна. Энэ нь манай улсын хойноос урагш нэвтрэн гардаг УБ төмөр зам, түүний дагуу хот тосгон, суурин олонтой аж үйлдвэр, үйлчилгээ, газар тариалан харьцангуй сайн хөгжсөнтэй холбоотой юм.

Монголын хүн ам нь хангай, тал, хээр хослосон 1.564.000 км нутагт оршин сууж байна. Манай улсын хүн ам 2007 оны байдлаар 2.635.056 байна. Энэ нь 1918 оныхтой харьцуулахад 4.1 дахин өсчээ. МУ-ын нутаг дэвсгэрт хүн ам тархан суурьшсан байдлыг ерөнхийд нь “Хүн амын байршил ” гэнэ. МУ-ын хүн амын өнөөгийн байршил нь түүхийн урт удаан хугацааны турш нутаг орныг аж ахуйн хэрэгцээнд ашиглан нутаглах явцад бүрэлдэн тогтсон. МУ-ын хүн ам олон зууны турш харьцангуй тогтвортой байсан явдал нь хүн амын ихэнхи нь нүүдлийн бэлчээрийн МАА эрхэлж байгаатай холбоотой. Тэгэхдээ өөрийн орны байгалийн нөхцөл байдалд зохицуулан МАА-г хөгжүүлж ирсэн онцлогтой ба байгалийн нөөц баялагийг ашиглан суурин амьдрах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Энэ нь уудам нутагтай манай орны хувьд хүн ам таруу нутагшуулахад нөлөөлсөн. Бэлчээрийн нүүдлийн МАА-г эрхэлж байсан явдал нь Монголчуудын улс үндэснийхээ оршин тогтнох үндсийг бэхжүүлэхээс гадна хүн амын байршилт, нутагшилт, хүн амыг сууринд хэт бөөгнөрөхөөс болгоомжилж байжээ. Хүн амын байршилт, нутагшилтанд Алтай, Хангай, Хэнтий, хээр говь цөлийн бүсийн байгалийн нөхцөл, бэлчээрийн хэрэгцээ зэрэг нь нөлөөлсөн. Сүүлийн жилүүдэд манай хүн амын шилжих хөдөлгөөн эрчимжиж хотод шилжин суурьшигчдийн тоо эрс өсч нийт хүн амын 1/3 нь хот суурих газруудад суурьших болсон. Ерөнхийдөө төвийн бүсийн аймгууд болон Улаанбаатар хотод төвлөрсөн. Хөдөөгийн хүн амын ихэнхи нь аймаг сумдад байршилтай бөгөөд цөөн хэсэг нь тухайн орон нутагт бэлчээрийн МАА даган нүүдэллэн амьдарч байна. Монгол орны ойт хээрийн ба хээрийн бүсэд хүн ам эртнээс шигүү сууришиж, говь цөлийн бүсэд хүн амын нягтрал харьцангуй бага. Хүн амын байршил нутаг дэвсгэрийн ялгааг түүний нутагшилтаар нь илэрхийлдэг. Нутагшилт нь тодорхой нутаг дахь хүний тоог тодорхой талбайд нь харьцуулснаар илэрдэг. Байршилд байгаль, нийгмийн, эдийн засаг, түүхэн уламжлал, зам тээвэр гэх мэт хүчин зүйлүүд нөлөөлдөг. ( Нягтшил = хүн амын тоо : нутаг дэвсгэр 1км2) нягтшил

олон талын ач холбогдолтой. Нутаг дэвсгэрийн аж ахуйн хөгжлийг ихэнх тохиолдолд нягтшил ихтэй бүс нутгийн хөгжлийн түвшин өндөр байна. Монгол улсын хүн амын нягтшлийн хэмжээ түүхэн хөгжлийн онцлогоос болж харилцан адилгүй айсан. Хувьсгалын эхэн үед хүн амын тоо цөөн учир 1 км 2дад ноогдох хүний тоо 1с бага байна. џваандаа хүн ам өсөхөд энэ үзүүлэлт нэмэгдсэн. Одоо үед 1км2тат 1.4 байна. Нягтшил нь бүс нутаг аймгуудаар өөр өөр байна. Бүс нутгаар хангайн бүсэд хүн ам их, Говийн бүсэд хүн амын тоо цөөн байна. Монголын хүн амын ихэнх нь төв хэсэгт, төмөр зам дагасан бүсэд их байна. Энэ нь зам тээвэр, аж үйлдвэр, газар тариалангийн бүсэд ойртоо холбоотой. Засаг захиргааны нэгжээр авч үзвэл Сэлэнгэ, Баян-Өлгийд хүн ам их. Сэлэнгэд ойт хээрийн бүсэд газар тариалангийн гол бүс нутаг зам тээвэр сайн хөгжсөн. Аж үйлдвэрийн гол бүс тул хүн ам ихтэй. Харин Баян-Өлгийд үндэсний онцлогоос хамаараад хүн ам их байдаг. Үүнээс гадна Архангай, Өвөрхангай, Увс, Төв, Булган, Хөвсгөл, Завхан, Ховдод 1км2-т 1с-2 хүн ноогдож 1990 оноос хойш хүн амын байршилд нилээд өөрчлөлт гарсан. Энэ нь нэгдлийг тарааж мал хувьчилснаар хөдөөгийн хүн амыг сийрэг болгосон.

Асуулт № 9 Монгол улсын хүн амын нутагшилт, хот тосгоны эрхзүй, хотууд,

түүний дотоод ялгааНутагшилт Байршлийн нэг хэлбэр гэхдээ нутаг дэвсгэрээр тархаж биш харин суурин газраар ХА тархан байршсаныг хэлнэ. Суурин гэдэг бол үйлдвэрлэлийн болоод орон сууцны нийгмийн зориулалтаар нэмэгдэл тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон хүний амьдрах нөхцөлийг бий болгосон тийм хэлбэр юм. Суурин газрыг хотын суурин, хөдөөгийн суурин гэж ангилна. Хотын сууринг дотор нь том, дунд, тосгон гэж 3 хуваана, хөдөөгийн сууринг нүүдлийн болон суурин гэж 2 хуваана. Хот тосгоны тухай хуульд 15.000-аас дээш байнгын оршин суугчтай, хүн амын ихэнхи нь ХАА бус орлогоор амьдардаг, засаг захиргаа, зам тээвэр, соёл боловсорлын болон аж үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийн үүрэг бүхий суурин газрыг хот гэнэ.Хот тосгоны эрхзүй1993.12.20-ны өдөр хот тосгоны эрхзүйн байдлын тухай хууль батлагдсан. Уг хууль 5 бүлэг 30 зүйлтэй. Энэ хуулийн зорилт нь МУ-ын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж дэхь хот, тосгон, тэдгээрийн нийгэм эдийн засгийн үндэс, удирдлагын үйл ажиллагааны зарёим, тогтолцоо, бүрэн эрхийг тодорхойлж, хот тосгоны удирдлагаас засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага болон аж ахуй нэгж, байгууллага, оршин суугчидтай харилцах харилцааг зохицуулахад оршино. Хотуудын дотоод яргаа

1. ХА-ын тоогоор ньҮүнд ХА-ын тоо болон чанарын үзүүлэлтүүд үүрэгтэй нь холбоотой. Оршин суугчдын тоо нээмэгдэх тусам хот томорч ирнэ. НҮБ-ээс хотыг 200000 ХА-тай бол бага хот, 200-500.000 ХА-тай бол дунд хот, 500-1.000.000 хүнтэй бол том хот, саяас дээш хүнтэй бол саяиан хот гэж нэрлэдэг. Манай хотуудыг 30.000-40.000 ХА-тай хотууд голлодог. Энэ талаар авч үзвэл бага, дунд зэргийн хотууд голлож байна. Харин УБ хот бол эрс ялгаатай. УБ-аас гадна хуучнаар уулсын чанартай гэж байсан Дархан ,Эрдэнэт 70-80.000 ХА-тай.

2. Улс нийгэмд эзэлж буй үүргээр нь Аймгийн төвийн статусын үүрэг гүйцэтгэдэг. Чойбалсан хот бол социализмын үед эдийн засгийн Дорнод бүсийн төв гэж байгуулагдсан байна. Үйлдвэрлэийн нэр төрөл олонтой. Сүүлийн жилүүдэд нефтийн районыг илрүүлэх ганц бүс болоод байна.

Хотуудыг үүргийн бүтцээр нь1. Аж үйлдвэрийн2. Засаг захиргаа, СШУ, зм тээвэр аж үйлдвэрийн-хот3. Засаг захиргаа, соёл боловсрол, үйчилгээний-аймаг4. Үйлдвэр, зам тээврийн үйлдвэрийн бүтэц-Орхон5. Засаг захиргаа, СШУ, АҮ, зам тээврийн зангилаа үүрэг бүхий хот гэж ангилна.

13. МУ-н МАА, эдийн засагт эзлэх байр суурь

Асуулт № 13 Олон улсын хэмжээнд хэрэгжүүлж буй МУ-ийн

гадаад бодлогын үндсэн чиглэлүүд

Гадаад бодлого бол тухайн улсын оршин тогтнох нэг үндэс. МУ 2 том гүрний дунд оршин байгаа жижиг улс тул гадаад бодлого чухал үүрэгтэй. Монголчууд эрт дээр үеийн түүхтэй боловч 1691-1911 хүртэл Манж чин улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан.

1990-д оноос өмнө ЗХУ-г бүх талаар дэмжиж дагадаг байсан. 1990-д онд дэлхий дахинд ихээхэн өөрчлөлтгарч социалист систем задарсан. МУ-д Зах зээлийн харилцаа бий болж нээлттэй нийгэм бий болсноор гадаад бодлого

өөрчлөгдсөн.1994.6.30нд УИХ “МУ-ын Гадаад бодлогын үзэл баримтлал”-ыг баталж гаргасан.Мөн “МУ-

ын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”-ыг гаргасан.Эхний баримт бичигт “ МУ нээлттэй, эвсэлд үл нэгдэх олон тулгуурт гадаад бодлогыг

явуулна” гэж заасан байдаг. Нээлттэй гэдэг ухагдахуун нь улс төрийн хувьд, худалдаа эдийн засаг,соёл боловсрол, ШУ, хүмүүнлэгийн хувьд нийгмийн бүх л салбарт нээлттэй ил тод байх санаа юм. Гэхдээ үндэсний ашиг сонирхлыг удирдлага болгон нийгмийн аль ч улстай түүний үзэл суртал, төрийн байгууламж, шашин шүтлэгийн ялгааг үл харгалзан харилцааг ашигтай байх зорилгыг барьж ажиллана. МУ “Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн”-д1990-д оны дундуур нэгдэн орсон.

Олон тулгуур гэдэг нь манай улсын гадаад бодлогын хувьд баримтлах чиглэл бөгөөд зарим нөхцөлд өөр өөр байж болох боловч тулгуур баганы шинжтэй, аль ч нам засгийн эрхэнд гарлаа ч гэсэн түүний үзэл баримтлалыг баримтлах ёстой.

-Гадаад бодлогод 6 тулгуур буюу тэргүүлэх чиглэлийг тодорхойлсон байдаг.1. Орос хятад улстай найрсаг харилцаатай байх нь МУ-ын гадаад бодлогын нэн

тэргүүний злоилт бөгөөд нэгнийг нь өрөөсгөлөөр дагахгүй бүхэлдээ тэнцвэртэй харьцаж сайн хөршийн ёсоор өргөн хамтран ажиллана.1993.1.20-нд Москва хотноо МУ,Оросын “Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээ”-нд гарын үсэг зурсан. 1994.5 сард БНХАУ-тай мөн дээрх гэрээг байгуулсан. Энэ 2 улс МУ-ын тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, хил хязгаарын халдашгүй дархан байдлыг хүндэтгэн үзнэ гэж заасан байдаг.

2. МУ-ын гадаад бодлогын 2 дах чиглэл бол АНУ,ЯПОН, Холбооны Герман зэрэг өрнө, дорнын өндөр хөгжилтэй гүрнүүдтэй найрсаг харилцааг хөгжүүлнэ. Гуравдагч хөрштэй байх нь МУ-д ашигтай. Энэ нь АНУ-аар тэргүүлүүлсэн өрнөдийн бодлого. Ингэснээр хүчний харьцаа тэнцүү болно.

3. Азийн бүс нутагт байр сууриа бататгаж энэ бүс нутгийн улс төр, эдийн засгийн интеграцид идэвхтэй оролцоно.

4. НҮБ болон түүний төрөлжсөн салбарууд,ОУ-ын вальютын сан, Дэлхийн банк, Азийн банк зэрэг санхүү , эдийн засгийн байгуулагатай хамтран ажиллах явдал мөн.

5. Хуучин социалист гэгдэж байсан орнуудтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлнэ.(Чех, Унгар, Польш зэрэг Оросоор толгойлуулсон тусгаар улсуудын хамтын нөхөрлөлийн орнууд.)

6. Хөгжиж буй орнуудтай найрсаг харилцаатай байж, нийтлэг зорилтуудаа хэрэгжүүлэх үүднээс өөрийн боломжийн хүрээнд хамтран ажиллана

МУ одоогийн байдлаар дэлхийн 80 гаруй улстай дипломат харилцаатай бөгөөд алан хядах ажиллагаатай тэмцэх, энх тайвныг сахиулах үйлсэд өөрийн хувь нэмрийг оруулсаар байна.

Асуулт № 12 МУ-ын нийгэм-эдийн засгийн тодорхойлолт, хөгжлийн түвшний үнэлгээ

Дэлхийн банкнаас 1990-ээд онд дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн түвшинг хүн амын үзүүлэлт, эдийн засгийн үзүүлэлт, байгаль орчин гэсэн 3 үзүүлэлтээр нэгтгэн дүгнэдэг болсон. Хүн амын хөгжлийн байдал:

1. Хүн амын өсөлтийн түвшин2. Төрөх үеэс хүлээгдэх дундаж наслалт3. Үржлийн ерөнхий түвшин4. Нялхасын эндэгдэл5. Хүүхдийн тэжээлийн хомсдол 6. Бичиг үсэг тайлагдсан байдаг7. Эмэгтэйчүүдийн ажил эрхлэлтийн байдал8. Сургуулийн насны сургуульд хамрагдсан байдал

гэсэн үзүүлэлтээр тодорхойлогдоно. Монгол улсын хүн амын хөгжлийн үзүүлэлтийг ерөнхийд нь нэгтгэн авч үзвэл хүн амын өсөлт ерөнхийдөө буурах хандлагатай. 1985-1993 онд жилийн дундаж өсөлт 2,4% байсан бол 2000 оны байдлаар 1,2% болсон байна. Харин анхан шатны боловсрол олгосон үзүүлэлтээр нэлээд дээгүүр түвшинд байна. Хөгжлийн түвшинг үнэлэх: Улс орны хөгжлийн түвшинг үнэлэх их олон үзүүлэлтүүд байдаг. Ер нь дэлхийн улсуудын нэг бүлэгт багтаахын тулд хялбар үзүүлэлт нь тоон а. Эдийн засгийн ерөнхий байдал б. Хүн амын орлогын ба ахуй амьдралын түвшинтэй холбоотой асуудлууд орно. Эдгээрийн дотроос доохрхи 5 асуудлыг авч үздэг. Үүнд

1. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн буюу Үндэсний нийт бүтээгдэхүүний хүн амд ноогдох хэмжээг авч үздэг.

2. Үндэсний эдийн засгийн салбарын бүтэц3. Голлох бүтээгдэхүүний хэмжээ 1 хүн амд ноогдох4. Хүн амын амьдралын түвшин чанар5. Эдийн засгийн үр ашгийн үзүүлэлт

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн = Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн нь \хүнд ноогдох\ голлох үзүүлэлт юм. Олон улсын өөр нэг эдийн засгийн үзүүлэлтийн салбар бол материаллаг болоод материаллаг бус үйлдвэрийн газрын харьцаа тэр дотроо боловсруулах үйлдвэр түүнээс гадна машины химийн үйлдвэр байгаа эсэх мөн тэдгээрийн дотоод бүтэц зэргээр тодорхойлогдоно. Хүн амд ногдох үндсэн чухал бүтээгдэхүүний хэмжээ, тухайн улсийн эдийн засгийн хөгжлийг тодорхойлдог. Тухайн орны нутаг дээр тодорхой хугацаанд дотоод гадаадын эдийн засгийн харьцаанд бий болсон нийт бүтээгдэхүүний нийлбэр үндэсний орлого тухайн улсын эдийн засгийн харъяатнуудыг шинээр бий болгох, гадаадын иргэд аж ахуйн нэгжийг бий болгосон бүтээгдэхүүнийг хасаад гадаад улсын нутаг дэвсгэр дээр байгаа өөрийн улсын харъяа иргэд аж ахуйн нэгжийн бий болгосон бүтээгдэхүүнийг хэлнэ. Өмнө дурдсан 5 н үзүүлэлтээс монгол улсын хүн амын амьдралын түвшин чанар гэдэг үзүүлэлтээс дээгүүр ордог. Монгол улс шинэ хөгжиж буй оронд ордог бө хүн

амтай холбогдсон үзүүлэлтээрээ дээгүүрт ордог. Хэрэв эдийн засгийн хөгжил сайжирвал буурай хөгжилтэй орнуудын дотор дунд зэрэгт орно.

1. 1921 оноос хойш МУ-ын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн түвшиинд гарсан өөрчлөлт

1920 оноос өмнө ч МУ дэлхийн ядуу буурай орон байсан. Эдийн засгийн үндэс нь нүүдлийн МАА байсан. Хэдийгээр монголчууд дээр үеийн бичиг үсэгтэй боловч 21 оноос өмнө хүн амын дийлэнхи нь бичиг үсэг тайлагдаагүй, хамжлагын шинжтэй байсан. Мөн насанд хүрсэн эрчүүдийн дотор лам хуврагийн эзлэх хувь өндөр тиймээс үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд муугаар нөлөөлж байсан. 21 оны хувьсгал нийгмийн хөгжилд, өмч эзэмших байдлын аль алинд өөрчлөлт гаргасан. Ер нь засгийн эрхийг барьж байсан хувьсгалт намын программ улс орноо аж үйлдвэр, ХАА-н орон болгохыг зорьж байсан. үүний дагуу уламжлалт МАА-г эрчимжүүлэх, малын үүлдэр угсааг сайжруулах, ашиг шимийг нь нэмэх, хашаа саравч, худаг усаар хангах зэрэгт амжилт олсон. АҮ, механикжсан тээвэр , харилцаа холбоо шинээр бий болгосон. Газар тариаланг биеэ даасан салбар болгосон гэхдээ хувийн хэвшлийн аж ахуйг аль болох устгаж улсын өмчийн аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого барьж байсан. Энэ нь яваандаа нийгмийн хөдөлмөр бүтээмжийн хувьд сөрөг иал бий болгож байсан. үүнийг төвлөрсөн төлөвлөгөөт ЭЗ гэнэ. Манайх улс төр, ЭЗ-ийн хувьд Орос улсаас шууд хамааралтай ядуу орон хэвээрээ байсан. 1980-аад оны дунд үеэс соуиалист систем буурах хандлагатай болсон. өрсөлдөөн бага учир хөдөлмөрийн бүтээмж байгаагүй, дэлхий нийтийн хөгжилд социалист ёс тусгаарлагдсан.

2. 1990 оноос хойш улс орны нийгэм эдийн засагт гарсан үндсэн өөрчлөлт1990 оноос хойш соц.систем, түүнийг толгойлж байсан ЗХУ буиарсан. Европын ихэнхи орнууд зах зээлд шилжсэн, өөрөөр хэлбэл төвлөрсөн төлөвлөгөөтөөс хувийн өмчит ЭЗ-т тулгуурласан, энэ нь урьдын бүх зүйл нийгмийн харилцаанд хямрал учруулсан. Манайх арга буюу үйлдвэрлэлээ зогсоосон. Гэхдээ аажмаар МУ-ын нийгмийн бүтэц шинэ х ан длага тогтсон. Нийгмийн хуучин тогтолцоог үндсэнд нь халж шинэ үндсэн хуулиа баталж, түүндээ хувийн хэвшлийн аж ахуйг зөвшөөрч, нийгмийн хувьд нэг нам биш олон нам байхыг зааж өгсөн. ЭЗ-ийн нээлттэй бодлогын эхлэлийг тавьсан. Ингэснээр дэлхийн нийтийн аж ахуйн харилцаа ОУЗЗ-ийн нийтлэг ёсонд шилжиж байна. үнийг чөлөөлөх ,хувийн хэвшлийг дэмжих, банк санхүүгийн тогтолцоог өөрчлөх, татвар гаалийн дүрмийг шинэчлэх г.м гадаад худалдааг либералчлах, өмч хувичлалын эхний үе шатыг тусгасан. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн харилцааны хуьд өөрчлөлт хийгдсэн. өнөөгийн байдлаар манай улсын хэмжээгээр 33200 гаруй ААН байна. Түүнээс 32.000 гаруй нь хувийн хэвшлийнх тэр нь ДНБ-ий 70-80%-г өгч байна. Мөн нийт экспортын 25%, импортын 30%-ийг эзэлж байна. Ерөнхийдөө дэд бүтцийн болон нийгмийн үйлдвэрлэгчдээс бусад салбар үндсэндээ хувьчлагдсан, гэхдээ ЭЗ-ийн үр ашгийн талаас хангалтгүй байна. Гадаад худалдаа болон улсын төсвийн алдагдал хэвээрээ байна. МУ-ын гадаад нэр хүнд өссөн бөгөөд гадаад орнуудаас манай улсыг дэмжих хандлага их болсон. МУ-ыг дэмжигч орнуудын уулзалтыг жил бүр зохион байгуулдаг. Түүгээр МУ-ын хамгийн тулгшамдсан асуудлыг шийдэхэд туслалцаа үзүүлж байна.

3. МУ-ын нийгэм эдийн засгийн байдлын өнөөгийн байдал, цаашдын төлөвЕр нь дэлхийн улсуудыг дэлхийн банкнаас үнэлэхдээ ХА, ХА-ын худалдан авах чадвар, байгаль орчны үзүүлэлтийг гол болгодог. Ерөнхийдөө хөгжлийн төвшингөөр нь өндөр хөгжилтэй, дунд зэргийн хөгжилтэй, буурай хөгжилтэй гэж 3 ангилна. Ингэж хуваах гол үзүүлэлт нь нэг хүнд ногдох ҮНО, ДНБ юм. Дэлхийн банкнаас нэг хүнд ногдох ҮНО нь 635$, түүнэс бага байвал буурай хөгжилтэй, 635-1555$ хүртэл дунд зэргийн, түүнээс дээш байвал өндөр хөгжилтэй орон гэнэ. Энэ үзүүлэлтээр манайх

буурай хөгжилтэй оронд орно. Нэг хүнд 576.535 төг буюу 480$.МУ-ыг дэлхийн хэмжээнд авч үзвэл дэлхийн нутаг дэвсгэрийн 1.2%-ийг эзэлдэг, байгалийн олон төрлийн баялагтай улс юм. Гэхдээ ХА-ын тоо, ҮНБ-р дэлхийд хүрэхгүй. АНУ-ын цэргийн жилийн зардал нь 300-500 т.бум $ байдаг. УААА-н бүтэц түүнд ажиддагсдаас үзэхэд ХАА-д 42% нь ажиллаж байна. Энэ нь аж үйлдвэрт ажиллагчдаас 3.5 дахин их байна. Дэлхийн банкны дүгнэлтээр өдөрт 1.8$-с бага орлоготой байвал ядуу улс гэнэ гэжээ. Энэ манай төгрөгөөр 36.000, гэтэл манайх 20 гаруй мянга байна. Манай ХА-ын 1/3 нь ядуу, 2004 оныхоор 107.000 ядуу хүн байна.

Асуулт № 29 Монгол улсын цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэр, ДЦС-уудын байршил, хүчин

чадал, ашиглалт

Цахилгаан эрчим хүч бол аливаа хөгжлийн үндэс суурь болдог. Иймээс аливаа улс орны хөгжлийн түвшинг хэмнэхдээ нэг хүн амд ногдох цахилгааны хэмжээг авч үздэг. Цахилгаан эрчим хүчийг хэд хэдэн аргаар гаргаж авдаг.

1. Дулааны цахилгаан станц2. Усан цахилгаан станц3. Атомын цахилгаан станц4. Нар салхины эрчим хүч5. Далайн таталт түлхэлтийн хүчийг ашиглах цахилгаан станц6. Газрын гүний био эрчим хүчний станц

1922 оны 12-р сард тухайн үеийн ганц үйлдвэр болох Налайхын уурхайг улсын мэдэлд авч 24 квт-ын чадалтай анхны цахилгаан станцыг ашиглалтанд оруулснаар Монгол улсын эрчим хүчний үйлдвэрийн суурь тавигдсан. 1934 оноос хойш Монгол улсад эрчим хүчний хөгжил тасралтгүй өсч, 1934 онд жилд 1.13 сая квт/цаг эрчим хүч гаргаж байсан бол 1996 оны байдлаар жилд 2500 сая квт/цаг цахилгаан, 4.3 сая ккал дулаан боловсруулсан байна. Цахилгааныг дулааны цахилгаан станц (ДЦС), УЦС, АЦС-аас гаргаж байна. Монгол оронд ихэвчилэн ДЦС-ууд, цөөн тооны УЦС бий. ДЦС-ыг богино хугацаанд хялбар аргаар барьдаг. Энэ байдлааар хөрөнгө хэмнэдэг. Цахилгаан болон дулаан үйлдвэрлэдэг станцуудыг төвлөрсөн цахилгаан станц гэнэ. Одоогоо Улаанбаатархотод төвлөрсөн 3 ДЦС байна.

1. 2-р ТЭЦ- Сонгинохайрхан дүүрэгт байрладаг. 24 мянган квт хүчин чадалтай.2. 3-р ТЭЦ- Хан-Уул дүүрэгт байрладаг. 1968 оноос ажиллуулсан. 148 мянган квт

хүчин чадалтай.3. 4-р ТЭЦ- Сонгинохайрхан дүүрэгт байрладаг. 545000 квт/ц хүчин чадалтай.Эдгээр цахилгаан станцууд Монгол улсад цахилгааны ихэнхийг өгдөг. Төвлөрсөн

цахилгаан станц аймгийн төвүүдээс Орхон, Дархан, Чойбалсан, Өлгий, Хархорин хотуудад байна. Улаанбаатар хотод байрладаг төвлөрсөн цахилгаан станцуудын хувьд түлшний хангамжуудаа Налайхын нүүрсний уурхайгаас авдаг байсан бол одоо Багануураас авдаг.

Асуулт № 38 Монгол улсын алт, мөнгөний нөөц, тархалт,

олборлолтын өнөөгийн ба хэтийн төлөвМонгол улс нь алтаар баян оронд орох бөгөөд түүний алтжилтын 21 бүсэд

3400тн алт бий гэж тоймлон тооцжээ. Бүрэн бус мэдээгээр алтны орд, ирээдүй бүхий илэрц 600 гаруй олдоод байна. Монголд алтны хайгуул, олборлолт явуулж буй дотоод, гадаадын 130 гаруй компани байна. Сүүлийн үед Алтай өвөр говийн Хатан Суудал, Талын мэлтэс, Аж богд зэргээс 50-108 тн нөөцтэй байж болзошгүй алтны хэд хэдэн томоохон илэрц нэмж олов. Монгол улсын алтны хүн амд ноогдох хайсан нөөц, олборлолтоор дэлхийд тэргүүлэх орны нэг юм. Алтны олборлолт 1992 оноос өмнө жилд 600кг-аас хэтрэхгүй байсан бол одоо 8тн гаруй болж, ойрын ирээдүйд 10тн хүрэх боломжтой болж байна. Монгол орны алтны орд 1992-96 Алтны геологи хайгуулын судалгаа Өвөрхангай хуурай сайр, Говь-Алтай Шар Хоолой, Хэнтий Салхит, Хадагтай, Төв Алтан судал, Билгүүт, Цагаан гозгор зэрэг 40 гаруй ордыг илрүүлэн нөөцийг өгсөн. 1991 он Алт хөтөлбөрт тусгагдсан нөөц нь 140,5 тн байсан бол, 2000 онд Алт 2000 шинэчлэн тооцож тулгасан нөөц 165,2 тн алтны нийт нөөцийн хэмжээг 24,7 тн-оор нэмэгдүүлсэн. Алт олборлолтийн хувьд Богд Хаант Монгол Улсын үед Орос, Герман, Франц, Бельги, Хятад зэрэг орны хувьд нийлүүлсэн. Монголоор нэртэй нийгэмлэг ажиллаж, 1900-05 онд 588кг, 1906-15 онд 898кг, 1915-19онд 984кг алт олборлож байжээ. 1991 онд Алт хөтөлбөрийг боловсруулж, хувийн хэвшлийн аж ауйнууд энэ салбарт орж ирсэн. 1992-96 оны хооронд 5 жилд 17616,0кг алт олборлож, өмнөх 70жилээс хамгийн их хэмжээтэй олборлосон байна. Алт 2000 хөтөлбөр боловсруулж, 1997 онд 6,9м, 1998 онд 9,9м 1999 онд 14,8т 2000 онд 17,0 хүргэхээр тооцон, үндсэн чиглэлийг тусгасан байна. Оюу Толгой 310тн алтны нөөцтэй. Монгол улс нь олборлосон алтаа Японд цэвэршүүлдэг, 5-10тн алт олборлож, өөртөө цэвэрлүүлэх нь ашигтай байдаг. Монгол улсын олборлоход бэлтгэгдсэн алтны ордуудын бүх нөөцийн 90% нь Заамар, Шарын Гол, \Бурхант, Их өвөлтөө, Булгант, Толгойтын районд оршино\.

Он199

2199

3199

4199

5199

6199

7199

8199

9200

02001

2002

2003

2004

2005

Дvн

Алт, тн

0.78 1.1 1.8 4.1 5.4 8.7 10.0 10.1 11.412.0

610.9 10.1 18.5 22.2

127.14

Хэтийн төлөв: Нэгдсэн бодлого: Алт олборлогчидод зээл олгох, татвараас хөнглөх, зэргээр дэмжих, геологи хайгуулын алтын аргачлал, тоног төхөөрөмж багаж хэрэгсэл аргачлалыг шинэчлэх, \алт ялгах арга\. Орчин үеийн тэргүүний техник технологи хэргэлэх, өндөр үр ашиг олох, экологийн тэнцвэрийг алдагдуулахгүй байх, дотоодод алт цэвэршүүлэх зэрэгт анхаарах.

Цагаан алт: 33.3гр 400 ам доллар. Гоёл, техник \ӨАБНУ, ОХУ, АНУ, Канад, Австрали, Япон\. 1990 он Өмнөговь, Говь-Алтайгаас цагаан алт олсон. Гурвантэгшийн Алтан уул, Нэмэгтээс улаан алт илрүүлсэн. Энэ газрууд ТХГН-д орсон учраас хүндрэлтэй байдаг.

Мөнгө: харьцангуй баян орд Баруун, өмнөд, Дорнод Монгол, түүний дотор Баян-Өлгий, Ховд, Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар, Өмнөговь, Дундговь, Баянхонгор зэрэг орно. Гол орд нь Баян-Өлгий Асгат. 1993 онд Монросцветмент, ордын геологийн судалдаанд үндэслэн урьдчилсан тооцоо: жил 300мян тн хүдэр олборлон, 15 мян.тн хам баяжмал, үүнээс 67.9 тн мөнгө, 2070тн зэс гаргах хүчин чадалтай үйлдвэр 25сая ам доллар-р байгуулах. Америк Изралийн хамтарсан АРЕХ ASIA компанитай асгатын ордыг хамтарч ашиглах Асгат мөнгө компанийг байгуулсан.

Алтны орд: Ар наймагны орд Төв Заамар

Далтын орд Баянхонгор

Бороо Орд Сэлэнгэ

Ерөө орд Сэлэнгэ Ерөө

Монгол Улс олон улсын хөрөнгө оруулагчдын сонирхолыг татахуйц олон төрлийн ашигт малтмалын баялагтай юм. Үүнд, 80 төрөл бүрийн малтмалын 6000 гаруй орд газар илэрч, нээгдсэн бөгөөд 400 судалгааны ордын нийт 160 гаруй нь ашиглагдаж байгаа юм. Мөн, барилгын материал болох боржин чулуу ба гантигын бусад орд газрууд бий бөгөөд үүнээс 35 нь ажиллаж, бусад 90 орчим нь олборлотынцйы шатандаа явж байгаа болно.

Урьд өмнө нь Монгол Улс дэд бүтэц болон хөрөнгө оруулалтын гачигдлаас улбаалан илэрсэн ашигт малтмалын нөөцүүдийг сайжруулж, ашиглах боломжгүй байлаа. Харин 1973 оноос хойш Монгол Улс Зүүн Европын орнуудын санхүү болон техникийн дэмжлэгтэйгээр алт, зэс, молибден, уран, нүүрс болон хайлуур жоншны гол ордуудыг судлах, хөгжүүлэх хамтарсан нэгжүүдийг үүсгэж, ажилуулж ирсэн. Өнөөгийн байдлаар Монгол Улс эдгээр зарим төмөрлөг ба ашигт малтмалын томоохон үйлдвэрлэгч болж чадсанаас гадна дэлхийн нийт жоншны 15 хувийг үйлдвэрлэж, мөн зэс, молибден, ураны гол үйлдвэрлэгч, экспортлогч юм.

Алт, мөнгө, вольфрам, тугалга болон үнэт металын уурхайнууд ёрөнхийдөө бага масштабын ажиллагаатай боловч тэдгээрийн заримыг нь өргөтгөхөөр төлөвлөсөн байгаа. Нийт үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний ойролцоогоор тал нь, мөн улсын нийт экспортын ашигын 60 хувийг уул уурхайн салбар эзэлж байна. Монгол Улсын Засгийн Газарын хэтийн төлөвт алт, мөнгө, газрын тос, нүүрс, зэс болон бусад төмөрлөг ба малтмалын томоохон орд газруудыг илрүүлж, ашиглах урт хугацааны багц хөтөлбөр батлагдсан байна. Уул уурхайн салбар хэдийгээр гол төлөв улсын эзэмшилд байгаа боловч гадаадын хөрөнгө оруулалт өргөн хэмжээнд, нэн ялангуяа Монголын ашигт малтмалын нөөцийн хайгуул, олборлолт болон боловсруулалт зэрэгт нээлттэй юм. Иймээс ч, Дэлхийн Банк уул уурхай, ашигт малтмалын салбарыг хөрөнгөжуулж, одоогийн болон дараа дараагийн ашигт малтмалын ашиглалтын явцыг хянаж байгаа болно.

Монголын Геологийн Холбоо, Монгол ба социалист орнуудын хамтарсан экспедиц болон Олон Улсын Геологийн Экспедиц /ОУГЭ/ нар Монголын газар нутагт 1963 оноос хойш ажилласан бөгөөд эдгээр агентлагууд асар их геологийн мэдээллээс гадна 4000 гаруй тайлан боловсруулсан байна.

АЛТ: Монгол Улс гадаадын хувь нийлүүлэгчидтэй хамтран ашиглаж буй хэд хэдэн ач холбогдол бүхий алтны орд газруудтай бөгөөд алтны үндсэн ба ашиглалтын бодит нөөцүүд байгаа нь тогтоогдсон болно. Үндсэн нөөцүүдийн ихэнхи хувь нь шүлтлэг кварцан судалтай бол бусад нь зэс-молибден, зэс-пирит, мөнгө, полиметал болон ховор төмөрлөг ордуудтай холбоотой байдаг. Бороогийн орд газар гадарга дах уртаараа 700 м хүртэл хэмжигдэж, завьжаараа 150-300 м тархсан байна. Ордын агуулгын бүсийн зузаан нь 20-40 м ба алтны дундаж агуулга нь 3-4 гр/т бөгөөд анхан шатны хэмжилтээр мөнгөний орцтой 40 гаруй тонны алтны баялаг тогтоогдсон байна. Үүнээс гадна, Бороо орчим Нарантолгой, Сүжигтэй болон Цагаанчулуутын алтны орд газарууд байрлаж байгаа болно. Дараах алтны бүс нь Заамарт байрлах бөгөөд Улаанбаатараас баруун хойш 160 орчим км газар Заамарын толгодод оршино. Заамарын бүс нутаг дах нийт алтны нөөц ойролцоогоор 100 гаруй тонн юм. 150 алт, кварцын судал илэрч, 20 судал эдийн засгийн хувьд ашиглагдаж болох ба алтны дундаж агуулга нь 20 гр/т. Бумбатын алтны орд нутаг нь Улаанбаатараас баруун зүгт 220 км-т, Туул голын сав газар байрладаг. Энэхүү 45 кмІ газарт 150 орчим судал нээгдсэн ба үүнээс 7 нь нарийвчлан судлагдсан байна. Илэрсэн алтны ордуудын урт 100-800 м, гүн 100-200 м, судлын зузаан 0,8-3,2 м, дундаж агуулга 7-30 гр/т бөгөөд Бумбат дах алтны нөөц 17 орчим тонноор хэмжигдэж байна. Зарим орд газаруудыг Монгол-Оросын хамтарсан МонголРосцветМет компани ажилуулж байгаа бөгөөд жилдээ 1,5 тонн алт үйлдвэрлэж байна. Бусад орд газруудын хувьд, Хэнтий аймгийн хойд зүг болох Алтат ба Зуунмод, мөн Баянхонгороос баруун тийш Зэдэн гэх чухал дүүргүүдэд илэрсэн буюу үнэлэгдсэн байна. Мөн, 1981 оноос Баянхонгор аймгийн Мухар Эрэг гэх шороон алтны орд газрыг Монгол-Болгарын хамтарсан МонголБолгарМет нэгдэл амжилттай ашиглан, боловсруулалт явуулж байсан байна.МӨНГӨ: Монголд чухал ач холбогдолтой дараах мөнгөний орд орд газрууд бий. Үүнд: Асгат дах мөнгө-сульфатны болон Мөнгөн Өндөрийн мөнгөн полиметалын орд газрууд орно. Асгатын мөнгөний орд газар Монгол Алтайн нурууны хойд хэсэгт, далайн төвшнөөс 2700-3100 м өндөрт Өлгий хотоос 170 км орчим газар оршино. Мөнгөний орд бүсийн

урт 1,5-12 км, зузаан 580 м, 400-500 м гүнд байрлана. Хүдрийн үелэлийн зузаан нь 0,8-3,3 м ба дундаж үзүүлэлтүүд нь: 100-450 гр/т (Ag), 0.03-0,09% (Bi), 0,04-0,7% (Sb) ба 0,19-1,17%(Cu). Хүдэрийг баяжуулахад хялбар бөгөөд баяжмал дах агуулга Ag-82%, Bi-75%, Sb-81%, Cu-84%. Орд газрын урьдчилсан судалгаагаар 24,8 сая тонн хүдрийн нөөцийн үнэлгээ гарсан ба тэр орчим үүнтэй ижил хэд хэдэн хүдрийн үелэлүүд илэрсэн байна. Мөнгөн Өндөрийн орд газар Улаанбаатараас баруун хойш 310 км, Багануурын нүүрсний уурхай болон Отгонцагааны молибден-вольфрамын орд газрын дэргэдэх төмөр замын өртөөнөөс 200 км, Бэрхийн хайлуур жоншны уурхайгаас 90 км газар байрладаг. Уг ордын гол төмөрлөгийн дундаж: Ag-70 гр/т, Sn-0,09%, Pb-1,09%, Zn-0,85%. Төмөрлөгийн нөөцийн ойролцоо үнэлгээ: Pb-280,000 т, Zn-230,000 т, Sn-24,000 т.

18. Хүн амын гадаад, дотоод шилжих хөдөлгөөний гол чиглэлүүдХүн ам нэг газраас нөгөөд шилжин суурших үзэгдлийг шилжих хөдөлгөөн гэнэ. Шилжих хөдөлгөөн нь - гадаад \эммиграци- гадагш штлжих\

- дотоод \иммиграци- шилжин ирэхсэд\ гэж 2 хуваана.

МУ-н хүн амын хувьд шилжих хөдөлгөөн эрт үес байсан ч тоон материал ховор байдаг.1921 оны эхэн үед цөөн тооны хүн ам гадагш дотогш шилжсэн байна. 1920д оны үед Оросын буриад Монголчууд Монголд нилээд ихээр нүүдэллэн ирэн 16093 БНМАУ-н харьяат болсон. Үүнийг анхны их хурлын протоколд тэмдэглэсэн байдаг. 1945 оны дайны дараа цөөн тооны өвөр монголчууд, баргууд орж ирэн харяат болж тухайн үеийн улс төрийн байдалтай холбоотойгоор гадагш гарч байсан. Шинэ засаг байгуулагдаж, хуьийн өмчийг хязгаарлан хамтрал, колун байгуулсан сүм хийдийг хааж лам нарынщг баривчилснаар хил хязгаарын ардууд өвөр монгол, шинжаан хүржээ. 1950-1990 оныг хүртэл 2 системийн тэмцэл зөрчил их байсанаас гадагшаа явахыг хориглох болсон. 1990-оноос шинэ үндсэн хууль батлагдаж Монгол улсын иргэн оршин суух газраа өөрөө сонгох эрхтэй гэсний дагуу шилжилт чөлөтэй болсон. 1991-оноос хойш 65000 казак иргэн Казакстан руу нүүсэн байна. Монгол Казакстан 2 улсын гэрээгээр 2улсын иргэн байхыг зөвшөөрөөгүй тул иргэд аль улсын харъяалалд орохоо идэвхтэй шийдэх болсон. Ингэснээр 32000 иргэн Казакстаны харъялалд орсон. Үүнээс 7000гаруй хүн эргэж ирсэн гэж үзсэн. Үүнээс хойш Монгол улсын иргэд гадагшаа ажиллах, сурах зорилгоор нэлээд гарч байгаа. БНСУ-д 10,0 гаруй хүн, мөн Европ болон бусад орнуудад цөөн тооны Монгол иргэд байдаг. Гадаадаас Монголд ирж байгаа иргэдийн асуудлыг “Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль” –р 1993 онд баталсан. Үүнд Монгол улсын харъяат болох хүн улсын хүн амын 1% нь үүнээс нэг улсын иргэн 0.33% хүртэл байж болох ыг заасан. дотоод шилжих хөдөлгөөнд нийгэм эдийн засгийн олон вхүчин зүйл нөлөөлдөг. 1956-1960аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөний явцад олон малчин малаа нэгдэлд өгч хот сууринд ирэх хандлагатай болсон. Мөн атар газар эзэмшихэд дотоод газар дотоод шилжих хөдөлгөөн их байна. 1960-1980аад оны хооронд шилжих хөдөлгөөн багассан. 1990 оноос дахин өрнөсөн. энэ нь хот хөдөөгийн нийгмийн хөгжлийн ялгаанаас болсон. захын аймгуудаас төврүү чиглэх болсон. төмөр замын дагуу болон УБ, Дархан, Эрдэнэтэд олноор орж ирэх болсон . энэ нь хөдөлмөр эрхлэлт, сургуульсоёл, эмнэлэг зэрэгт ойртох зорилгоор нэмэгдсэн. сүүлийн жилүүдэд УБ хотод оршин суугчид эрс нэмэгдсэн.

Асуулт № 39

Монгол орны зэс, молибденийн нөөц, байршил,түүний олборлолтын өнөөгийн ба хэтийн төлөв

Зэс, молибдений үйлдвэрлэлд

"Эрдэнэт" уулын баяжуулах vйлдвэр 2005 онд 27,0 сая т хvдэр олборлон боловсруулж 126.3 мян. т цэвэр зэс, 1153 т цэвэр молибдени агуулсан баяжмал vйлдвэрлэн гаргасан нь eнгeрсeн оны мeн vеийнхээс зэс олборлолт бага зэрэг буурч, харин молибдени олборлолт бага зэрэг eссeн нь хvдэрт байгаа зэс, молибдений агуулга харилцан адилгvй байгаатай холбоотой юм. "Эрдмин" vйлдвэр 2500 тн катодын зэс vйлдвэрлэн экспортод гаргажээ.

ЗЭС: Монгол Улсын зэсийн гол нөөцүүд Эрдэнэтийн Овоо болон Цагаансуврагад байрлах ба Эрдэнэтийн орд газар Дархан хотоос баруун урагш 165 км-т орших бөгөөд уг орд төмөр зам болон өндөр хүчдэлийн шугамд холбогдсон болно. Уг хүдрийг баяжуулахад бөөгнөрсөн хөвөлтийн аргачлал хэрэглэдэг ба исэлдэл, баяжуулалтын байгууламжууд нь техникийн дэвшилтэт хүчин чадалтай юм. Монгол Оросын хамтарсан Эрдэнэт үйлдвэр нь 1981 оноос хойш 20 сая тонн зэсийн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай ажиллаж ирсэн нь өдгөө 24 сая болж өссөн байна. Уг ордын нөөц 0,8 хувьтай 7,556,000 тонн зэс, 0,018 хувьтай 400,000 тонн молибден агуулж байна. Дараах ашиглахаар төлөвлөгдсөн зэс, молибдены төсөл нь 0,53 хувьтай 128 сая тонн зэсийн; 0,018 хувьтай 43,600 тонн молибдены баяжмалын нөөцтэй Цагаан Суврага дах орд газар юм.

МОЛИБДЕН: Молибдены дийлэнхи нөөцүүд нь Эрдэнэтийн Овоо, Цагаанчулуут дах орд газруудад байршилтай. Мөн, Арын Нуур (Cu-Mo), Өндөрцагаан, Егзэр (W-Mo), Цагаанчулуут болон Их Уул, Монголын төв, хойд нутгуудаар бага хэмжээний нөөцүүд илэрсэн байгаа. Төмөрийн овоо, Цав, Улаан дах нөөцүүд судлагдсан бөгөөд ашиглагдах төлөвтэй байгаа. Арын Нуур дах, Чойбалсан хотоос болон төмөр замын Баянтүмэн өртөөнөөс 145 км, Төмөрийн Овооны цайрын орд газарууд сонирхол татахуйц юм. Арын Нуур 4 бүслүүртэй бөгөөд гол нь 1000 м х 400-600 м хэмжээтэй юм. 30 м дээшгүй исэлдсэн хоёрдагч баяжмалын бүсүүд болон тэргүүн ордууд нь гүнрүүгээ 250 м үргэлжлэх бөгөөд дараах дундаж үзүүлэлттэй болно: 0,02-0,153 хувийн зэсийн, 0,08 хувийн молибдены агуулгатай, дундаж үзүүлэлт 0,03-0,57 хувь. Арын Нуурын орд нийт 25000 тонн молибдений нөөцтөй бөгөөд ил уурхайгаар ашиглагдахад тохиромжтой юм. Хөвөгч аргачлалаар 89,5 хувь метал, үүнээс 54 хувь молибдены баяжмал үйлдвэрлэх боломжтой юм.

20. МОрны газар тариалангийн бүтэц, байршил, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг

зохистой хөгжүүлэх талаар тавигдаж буй зорилтууд

Асуулт № 27 Монгол улсын нүүрсний нөөц, байршил, улсын ба орон нутгийн ач

холбогдолтой орд газрууд, ашиглалтийн өнөөгийн ба хэтийн төлөв

Нүүрсийг органик гаралтай шатах ашигт малтмал гэж үздэг.Түүнийг хүрэн чулуун нүүрс, хагас антарцит гэж ангилдаг.Нүүрсний чанарыг тодорхойлох үндсэн үзүүлтэнд чийглэг, үнслэг, дэгдэмхий бодисын гарц, хатуу дэгдэмхий бус үлдэгдэл кокосын гарц шинж байдал,хүхрийн эгуулга, шаталтын дулаан гаралт орно.Дэгдэмхий бодисын гарц нь нүүрсийг ангилах гол параметр болдог бөгөөд тэрбээр хүрэн нүүрсэнд 67-41%, чулуун нүүрсэнд, антарцитад 10-20% байна. Нүүрсний илчлэг нь хүрэн нүүрс нь 6900-7500 ккал/кг чулуун нүүрс нь түүний төрлөөс хамаарч 7300-8780 ккал/кг антарцитад 8750-8300 ккал/кг байдаг байна.Нүүрсээр баян оронд Орос, Хятад, Авсртали,ӨАБНУ, Канад, АНУ ордог байна.Монгол оронд 1921 оны хувьсалаас өмнө аж үйлдвэрийн тоймтой газар байгаагүй бөгөөд Алтайн мөнх цаст оргилоос Дорнод Монголын тал хүртэл, Саяны уулнаас Их говийн элст манхан хүртэл Монголын тал нутгийн чулуун нүүрс, алт, төмөр зэрэг баялаг ямар ч ашиглалтгүй шахам газрын хөрсөнд дарагдаж байна.Монгол орны нүүрсний нөөц 150миллярд тонн шэж үздэг.Манай орны нүүрс хатуу түлшний нөөцийн 65.8% нь Өмнөговь аймагт,Баянхонгор,Сэлэнгэ, Говьсүмбэр, Дорноговь, Сүхбаатар, Увс, Хэнтий аймагт бага хэсэг ногдоно. Нүүрсний хэрэглээ 1988 онд хамгийн дээд тал нь 7.6 сая тн-д хүрч, эдийн засгийн уналт нүүрсний үнийн өсөлтөөс 3 сая болтол буурсан.Цахилгаан эрчим хүч дулаан үйлдвэрлэлтэнд 4 сая тныг зарцуулж байна.Аж үйлдвэрт 15% нь ногдоно.200.-2010 онд Багануур, Шивээ-Овоо, Цайдам нуур зэрэг нүүрснмий уурхайн дэргэд нүүрс хэрэглэдэг дулаан ус байгуулал, нүүрс тээвэрлэлт, хадгалах байгууламжийн хэрэгцээг хангах болон байгаль орчны бохирдлыг багасгах явдал чухал юм.Монголын баруун хэсгээр чулуун, зүүн хэсгээр хүрэн нүүрс тархсан.Хүрэн нүүрсний хамгийн том орд Багануурын орд, чулуун нүүрснийх нь Тавантолгойн орд юм.Төвийн эхчим хүчний системийн цахилгаан станцыг нүүрсээр хангах чадалтай 3 уурхай, нутгийн хэрэгцээг хангах 24 жижиг уурхай ажиллаж байна.

- Адуун чулууны хүрэн нүүрсний орд. Дорнод аймгийн Чойбалсан хотоос зүүн тийш 6 км-т байдаг.Нүүрсний зузаан мах нь 38м, дундаж зузаан нь 17.7м байна.Хамгийн доод дулаан гаргах чадал нь 2800ккал/кг

- Багануурын орд. Улаанбаатараас зүүн тийш 110 км.3360 калл/кг илчлэг бүрхий нүүрсийг ил олборлодог.Нөөц нь 560 сая тн гэж үздэг.

- Алаг толгойн орд. Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын нутагт Говьсүмбэр аймгийн Чойрын төмөр зөмын өртөөнөөс зүүн урагш 56км-т байна.Нүүрс агуулагч хурдас нь алевролит, оргиллит, нүүрслэг суглинк, элсэн чулуу гравелитаас тогтоно.Орон нутгийн шинж чанартай орд газруудад Дорнодын Баянбулагийн орд, Хөвсгөлийн Дээд нуурын нүүрсний орд,Баянжаргалантын орд, Сүхбаатарын Байшинт, Дорнодын Булангийн хоолойн нүүрсний орд, Өмнөговийн Тавантолгойн орд,Дорнодын Жаргалантын хүрэн нүүрсний орд орно.

- Баян тээгийн хүрэн нүүрсний орд. Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын нутагт оршино. Юрийн галавийн үед синклиналь хэлбэртэй тогтсон сайн чанарын нүүрс бөгөөд нөөц нь 200 сая тн

- Баянцогтын нүүрсний орд. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд оршдог. Нүүрс агуулсан хурдас дээд Юрийн настай , элсэн чулуу шаврын

доод давхаргад оршино. Давхаргууд дотор 15 үе тогтоогдсон ба үүнээс 3 давхарга нь үйлдвэрлэлийн ач холбогдолтой.

Асуулт № 28 Нефть шатагч хийн нөөц, байршил, ашиглалтын өнөө ба хэтийн төлөв

Химийн бүрэлдэхүүн, физик чанарын хувьд материаллаг үйлдвэрлэлийн хүрээнд ашиглахад тохирох дэлхийн цардасны хэсгийг ашигт малтмал гэх бөгөөд дотор нь нүүрс, хүдрийн ба хүдрийн бус ашигт малтмал багтаасан хатуу малтмал, нефть, рашааныг багтаасан шингэн малтмал, шатах хий зэргийг хийн малтмал гэж хуваадаг. Ашигт малтмалын нөөц нь байгалийн бусад баялагуудаас үйлдвэрлэлд нилээд хожуу ашиглагдаж эхэлсэн ч хүн төрөлхтний хөгжлийн явцийг дагаж богино хугацаанд хөдөлмөрийн зүйл болж, нөгөө талаас хөдөлмөрийн хэрэгсэл болон нийгмийн үйлвэрлэх хүчний салшгүй хэсэг болсон байна.

Манай орны нутгийн зүүн, баруун өмнөд хэсгээр Тамсаг, Говь, Их нууруудын хотгор зэрэг нефтийн хэд хэдэн орд бүхий бүс газар бий. Монгол улсын түлш эрчим хүчний эрдсийн нөөцийн тогтвортой хөгжилд шийдвэрлэх нөлөө бүхий ашигт малтмал бол газрын тос юм. 1990-оноос эрчимтэй эхэлсэн газрын тосны судалгаа хайгуулын ажлын дүнд нефть, байгалийн хийн тодорхой хэмжээний нөөцийг илрүүлж ашиглаж эхлээд байна.

Судалгааны үр дүнд үндэслэж 8 тэрбум баррел нефть, шатдаг хийн нөөцтэй гэсэн дүгнэлт гаргажээ. Эндээс үзэхэд монголын нутгийн 1\3-д нь нефть, шатдаг хий байх магадлалтай. Гадаадын экспертүүдийн үзэж байгаагаар дээрх нөөцийн 5 хувийг 2010 оноос өмнө нээж чадвал идэвхтэй олборлолт явуулж болох юм.

Доктор Чарльз Жонсоны тооцоолсноор Монголыг газрын тосны үйлдвэрлэл нь экспортын орлогыг 750 сая.ам.долл-р нэмэгдүүлж төсвийн орлогын 300-400 сая.ам.доллар хүргэнэ гэж үзжээ.

Түлш эрчим хүчний цогцолборын хөгжлийн талаар баримтлах гол стратеги бол газрын тосны хайгуул, судалгаа, олборлолт, хадгалалт, боловсруулалт, тээвэрлэлт, борлуулалтын бодлогыг нэг гарт төвлөрүүлж, гүйцэтгэн эзэд нь олон хэвшлийн байх зарчимийг баримтлах явдал юм.

Газрын тос гэдэг ойлголтонд шатдаг хийг багтаан ойлгодог. Тамсагын сав газарт өрөмдлөг хийх явцад тодорхой хэмжээний байгалийн хий олдсон нь цаашид байгалийн хийн олборлох боломжтой нөөцийг ашиглах шаардлагатайг илтгэж байна.

Байгалийн хийг тооцоолох хамгийн ерөнхий арга бол томоохон талбайд нефтийн болон байгалийн хийн хэмжээний тодорхой харьцаа байдаг зарчимд үндэслэнэ. Дунджаар 1 тэрбум баррел нефтьд 2.5 триллион куб фоод (ТКФ) байгалийн хий байдаг гэсэн харьцаа бий. Энэ харьцаагаар байгалийн хийн нөөцийг урьдчилан тооцож үзвэл 250 сая баррельд 0,6-н ткф хий, 750 сая баррельд 1,9 ткф, 2 тэрбум баррельд 5 ткф байгалийн хий байх жишээтэй. Монгол орны нутагт газрын тосыг агуулж болох хурдас 300 гаруй мянган хавтгй дөрвөлжин км талбайд тархсан.

Үүнээс газрын тосны 2 жижиг орд (Зүүн баян, Цагаан элс), байгалийн барагшин, газрийн тос, байгалийн хийн илрэл бүхий 10 гаруй шууд шинж, 20 гаруй дам шинж (шатдаг занар, хүхэрлэг булаг г.м), мөн газрын тос байж болзошгүй олон арван бүтэц мэдэгдэж байна. Геологийн тогтоц, байршил, газрын тос агуулж болох төлөв зэргийг үндэслэж дээрх талбайг дараах байдлаар 5 мужид ангилна. Үүнд:

1. Их Нууруудын сав газарт Пермь, Цэрдийн үеийн хурдас 2-4 км зузаан хуримтлагдсан бөгөөд хурдас хуримтлалаас авсан дээжид хийсэн шинжилгээнээс үзэхэд байгалийн хий давамгайлсан орд илрүүлэх боломжтой. Энд газрын тосны хайгуулын чиглэлээр судалгаа хийгээгүй тул хэтийн төлөв, геологийн нөөцийн талаар үнэлгээ өгөхөд хүндрэлтэй.

Газрын тосны хайгуул: Газрын тос, байгалийн хий байж болох магадлал бvхий хайгуулын 614,000 мянган хавтгай дeрвeлжин км. нутаг дэвсгэрийг хамарсан 25 талбай ялгаж, олон улсын хэмжээнд нээлттэй "Тендер" зарлан, гадаадын компаниуд 6 талбайд бvтээгдэхvvн хуваах нeхцeлeeр гэрээ байгуулсан. АНУ-ын "СОКО Тамсаг Монгол" ХХК, "Доншен Жингон Петролеум групп" компанитай байгуулсан Бvтээгдэхvvн хуваах гэрээний хайгуулын хугацааг сунгах Нэмэлт хэлэлцээрт гарын vсэг зурав. "Тасис" хeтeлбeрийн хvрээнд Дорноговь аймгийн Замын Vvд боомтод барьж буй хоногт 2000 тн газрын тосны бvтээгдэхvvнийг шилжvvлэн ачих, 4500 тн газрын тосны бvтээгдэхvvн хадгалах хvчин чадалтай орчин vеийн технологи бvхий шилжvvлэн ачих байгууламжийг ашиглалтанд оруулснаар урд хилээр газрын тосны бvтээгдэхvvнийг БНХАУ болон гуравдагч орнуудаас худалдан авах боломж нээгдэж байна. Eмнeговь аймгийн нутагт орших хайгуулын Номгон-IX талбайд Монгол улсад анх удаа байгалийн хийн нэг тeрeл болох нvvрсний гаралтай метан хийн хайгуул хийхээр Канад улсын 100 хувийн хeрeнгe оруулалттай "Монголиан Газ энд Эксплорэшн" ХХК-тай Бvтээгдэхvvн хуваах гэрээ байгуулсан ба энэ гэрээ ёсоор тус компани нь хайгуулын 5 жилийн хугацаанд 3.9 сая ам.долларын хeрeнгe оруулалт хийж хийн хайгуулын ажил явуулах юм.2005 онд газрын тостой холбоотой vйл ажиллагаа явуулахаар захиалга ирvvлсэн 5 компаниас 2 компанитай Бvтээгдэхvvн хуваах гэрээний хэлэлцээ хийж, Засгийн газрын шийдвэр гаргуулах, 1 компанийн захиалгын материал хяналтын шатандаа явж байна. Эдгээр БХГ-ний хэлэлцээ батлагдснаар энэ салбарт ирэх 5 жилд 54 сая ам.долларын хeрeнгe оруулалт хийгдэх юм. 2004 оноос Цайдам-XXYI талбайд нvvрсний давхаргын метан хийн хайгуулын хамтарсан гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа бeгeeд тус компани уг хайгуулын ажилд 600,0 мянган ам.долларын хeрeнгe оруулалт хийгээд байна. 2006 онд монголын vндэсний компани болох “ПетороМатад”компани анх удаа АМГТХЭГ-тай Бvтээгдэхvvн хуваах гэрээ байгуулсан. 1993 оноос эхлэн газрын тосны хайгуулын 2 хэмжээст чичирхийллийн судалгаа 13.8 тууш км, 3 хэмжээст чичирхийллийн судалгаа 100 хав. дeр. км нутагт хийж гvйцэтгэсэн ба хайгуулын нийт 100 цооног eрeмдeeд байна.

Хөрөнгө оруулалт: Газрын тосны салбарт 1993 оноос хойш 210.3 сая ам. долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт хийгджээ.

Чичирхийллийн судалгаа: 2 хэмжээст - 13768.4 тууш км, 3 хэмжээст - 370.3 кв. км Өрөмдсөн цооног - 53

Газрын тосны олборлолт Одоогийн байдлаар манай улсад хайгуул, олборлолтын ажил гvйцэтгэж байгаа БНХАУ-ын “Дачин Тамсаг Монгол” ХХК болон "Доншень" компаниуд Тамсаг, Дорноговийн сав газраас нийт 1.2 сая баррель газрын тос олборлож, 1,1 сая баррель газрын тосыг БНХАУ-руу автомашин болон тeмeр замаар экспортлоод байна.

1997-2001 он

2002 он 2003 он2004 он

2005 он

Олборлосон тос, мян.баррель

283.3 139.2 140.0 197.2 198.8

Экспортлосон тос, мян.баррель

272.3 128.8 135.0 189.1 183.5

Төсөвт оруулсан хөрөнгө, сая төг

2864.0 550.0 680.0 1112.2 1120.0

Асуулт №14 МУ-ын ГНС-ын бүтэц, түүний дотор

ХАА-н газар ашиглалт, байршилт

Улс орон бүрийн ГНС нь өөрсдийн онцлог нөхцлийг тусгасан ангилалтай байх ба тэдгээр нь тус бүрдээ байгалийн төрх байдал, хэмжээ зориулалтаараа өөр өөр байдаг. ГНС-ийн ангиллыг зохиохдоо газрын үндсэн шинж төрх, зориулалтыг харгалзан үзнэ.

Манай орны ГНС-г доорх ангилалд хуваадаг байна:1. ХАА-н газар 116 сая орчим га. 72.17%2. Хот, тосгон, бусад суурины газар 507,9 мян.га 0,32%3. Зам, шугам сүлжээний газар 366,7 мян.га 0,23%4. Ойн сан бүхий газар 14226.5 мян.га 9,1% 5. Усны сан бүхий газар 24651,5 га 0,426. Улсын тусгай хэрэгцээний газар 156411,6 мян.га 15.76%Мөн нийт ангиллыг ерөнхийд нь ХАА-н ба ХАА-н бус гэж хоёр ангид хувааж болох юм.

Үндсэн ангиллын газрын хэмжээ, бүтэц харьцангуй богино хугацаанд нилээд өөрчлөгдөж ирсэн нь 1-рт бодит шалтгааны улмаас тухайлбал хот суурин, зам шугам сүлжээ зэрэг салбар эрчимтэй хөгжсөнөөс эдгээр ангиллын газар өсөж ХАА-н газар тэр хэмжээгээр буурч байгаа юм. Газрын сангийн үндсэн ангилал нь цаашид бүртгэл судалгааны төрөл зориулалтаас шалтгаалан дэлгэрэнгүй ангилал, төрөлд хуваагдаж болно. Тухайлбал 1-рт байгаль газарзүйн бүс бүслүүрээр, 2-рт ашиглалтын байдлаар (бэлчээр, тариалан, атаршсан газар, хадлан гэх

мэт), 3-рт эрхзүйн байдлын төвшингөөр (өмчлөл, эзэмшил, ашиглалт), 4-рт тухайн салбарт тохиромжтой байдлаар (хөрсний үржил шим, өндөржилт, усалгаа зэргээр), 5-рт төлөв байдлын өөрчлөлтөөр (элэгдэл, эвдрэл, талхагдал, элсний нүүлт гэх мэт) байж болно.

ХААН- газар гэж ХАА-н хэрэгцээнд, болон энэ зорулалтаар улсын нэгдмэл сангаас ХАА-н газар эзэмшигчдэд олгосон газрыг хэлнэ.

ХАА-н газар нь манай орны газрын санд хамгийн их \83.2\ хувь эзлэх ба энэ дотроо бэлчээр, тариалан,хадлангийн газар, атаршсан газар, ХАА-н барилга байгууламжийн доорх газар, ХАА-н бусад хэрэгцээний газар гэж хуваагдах ба эдгээрийн дотор хамгийн их хувийг бэлчээр\90\ эзэлдэг. Хадлан тариалангийн газрын 3-4 %- нь усалгаатай ба түүний гол хэсэг нь говь болон баруун аймгуудад байдаг. ХАА-н газрын 90-ээд %-ийг бэлчээрийн газар эзлэх бөгөөд ашиглалтын төрлөөр нь:

1. Бэлчээрийн болон суурин маллагааны бүс нутаг2. Хашаалсан бэлчээр3. Отрын нөөц4. Зуслан, намаржаа5. Өвөлжөө, хаваржааХадлангийн газрыг зохистой ашиглаж хамгаалах үйл ажиллагааг дараах 4 хэсэгт хувааж

үзнэ.1. Сум, дүүргийн засаг даргын түвшинд мэргэжлийн эрх бүхий байгууллагатай

хамтран хадлангийн талбайг ГЗБ-ын арга хэмжээ авч хэмжээ авч түний хэрэгжилтийг хянаж болно.

2. Сум дүүргийн засаг дарга хадан авах бололцоотой талбайг жил бүр ИААНБ-д ашиглуулахаар баг хорооны иргэдийн хурлын саналыг үндэслэн хуваарилаж түүний хэрэгжилтийг зрхион байгуулна.

3. ИААНБ сум дүүргийн засаг даргатай тохиролцон бэлчээрийн зохих ургацтай хэсгийг хадлангийн талбай болгон ашиглаж болно. Энэ нь ГНС-ийн ангилалд бүртгэгдсэн хадлангийн газарт хамаарахгүй.

4. Сум дүүргийн засаг дарга тухайн шатны ИТХ-ын шийдвэрийг үндэслэн хадлангийн талбайг усалгаатай болгох хамгаалах бордох ойн зурвас тарих зэргээр өөрийн үч хөрөнгөөр сайжруулалт хийх ургацыг нь тогтвортой дээшлүүлсэн ИААНБ-д уг талбайгэзэмшүүлэх зэргээр ашиглалт, хамгаалалтыг зохицуулж болно.

Тариалангийн газрыг зохистой ашиглаж хамгаалах талаар дараах ажлыг дэс дараатай хийвэл зохимжтой.

1. Шинээр тариалангийн талбай бий болгох асуудлыг шийдвэрлэх2. Тариалангийн зориулалтаар газар эзэмшиж ашиглаж байгаа этгээд хөрсийг

хамгаалах, түүний үржил шимийг бууруулахгүй байх арга хэмжээ байнга авч хууль тогтоомжинд заасан хугацаа журмын дагуу тухайн газрын төлөв байдал чанарын улсын хянан баталгааг хийлгүүлэх

3. Тариалангийн газрыг эзэмшүүлэх, ашиглуулах асуудлыг багийн ИНХ,сумын ИТХ-ын шийдвэрийг үндэслэн сумын засаг дарга зохион байгуулах зэрэг ажлыг авч хэрэгжүүлэх.

ГНС-ын 83%-ийг ХАА-н газар эзэлж байгаа учир байршилт нилээн далайцтай байна.Төв суурин газар, ой, ус, зам шугам сүлжээ, тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газар бүгд л ХАА-н газарт багтана.

Асуулт № 11Угсаатны тухай тодорхойлолт,бүтэц \омог,ястан,үндэстэн\, Монголын угсаатны

бүтэц, байршлын онцлог, МУ-д нэгдмэл нэг үндэстэн бүрэлдэн тогтож байгаа тухай

Хүний нийгмийн хөгжил нь өөрийнхөө үе шатанд тохирсон нэгдлийг хэлбэрүүдийг бий болгодог. Түүх, хэл соёл, амьдрал ахуйн хувьд бие биетэйгээ ойр төрөл, нэгэн угсаа гаралтай хүмүүсийг угсаатны нийтлэг гэдэг. Угсаатныг дотор нь Омог-ястан-үндэстэн гэж ангилна.

Хүй нэгдлийн үед хүмүүс мах цусны төрөл садан байдлаар овог, омгоор амьдардаг байсан. Харин боолын болоод феодолын үедүйлдвэрлэх хүчин урьдах нийгмээс давуутай хөгжиж ангийн ялгаа бий болсон.Нөгөө талаас хүмүүсийг хооронд харилцуулах бичиг, үсэг бий болсон түүний үндсэн дээр нэг хэл, нэгдмэл ухамсар, соёл урлаг, бий болсон. Ийм нөхцөлд урьд өмнө байсан бид даасан байдалтай амьдарч байсан овог, омгууд хоорондоо нэгдлийн нэг хэлбэр болох ястанд шилжсэн.

Капиталист харилцаа хөгжсөнтэй уялдаж нэг засаг захиргаа бий болж ястангуудын харилцаа илүү олон талтай, нягтралтай болсон. Үүний үр дүнд ястангуудын оронд үндэстэн гэсэн ойлголт үүссэн.

Үндэстэн хэд хэдэн нийтлэг, онцлогтой:1. Түүхэн үүднээс өвлөн суурьшсан өөрийн нутаг дэвсгэртэй2. Эдийн засгийн нийтлэ нэг хэлбэртэй3. Нэгдмэл нэг хэл, бичиг үсэгтэй4. Нийтлэг нэг соёл, зан заншилтай5. Дээрх 4 шинжийн үндсэн дээр үндэсний ухамсар, ой мэдрэмж, бүрэлдэн тогтсон

байна.МУ-д нэгдмэл нэг үндэстэн бүрэлдэн тогтож байгаа тухай.Монгол овогтон улсууд 11-12 зууны хооронд омгоос ястанд шилжсэн,Ингэснээр нэгдмэл

нэг МУ бий болсон. Ястанд шилжсэний нэг чанар бол нэг бичиг үсэгтэй (уйгаржин монгол бичиг) байсан.

Нэгдмэл монгол гүрэн байгуулагдсаны дараагаар хэд хэдэн хэсэг хуваагдаж дараагаар нь Манжийн захиргаанд орсон зэргээс шалтгаалж нэгдмэл нэг Монгол үндэстэн бий болох үйл явц саатсан. Харин МУ-ын хувьд Манжийн захиргаанд олон зуун жил байсан ч өөрийн гэсэн бие даасан байдалтай,эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын тэмцэлд оролцож байсан нь нэгдмэл нэг Монгол үндэстэн болох үйл явц эрчимтэй явагдаж байсан.

Аливаа улсад нэг голлох ястаныхаа хэлд тулгуурлан үндэстэний хэл бүрэлддэг. МУ-ын хамгийн олон хүнтэй, нутаг дэвсгэртэй, халх аялгуун дээр тулгуурласан монгол хэл бий болж байна. Аливаа үндэстэний нэр нь улсын нэр албан байгууллага, нам, ОН-ын байгууллагад тусгалаа олсон байдаг. МУ-ыг нэрлэсэн учир нь энэ улсын хүн амд монгол үндэстэн голлож байгааг илэрхийлсэн байна. Хүн амын 96% нд монгол хэлтэнд багтдаг.

Хүн амыг язгуур хэлний бүлэгт хуваадаг.Монгол хэл алтайн язгуур хэлд багтана. Монгол үндэстэн хэлний хувьд 2 угсаатан байна.

– Монгол хэлтэн, - түрэг хэлтэн.Монгол хэлтэнд халх,дөрвөд,баяд, урианхай, буриад дарьганга,захчин, мянгад, өөлд, дархад, тогууд, барга, үзэмчин зэрэг 20 гаруй ястан бий.Түрэг хэлтэнд казак, хотон, туваа, цаатан зэрэг ястангууд орно. Монгол хэлтэн дотроос тоогоороо 1-рт халхчууд орно. 2000 оны байдлаар 1935000 гаруй халхчууд ба нийт хүн амын 80 гаруй %-ийг эзэлж байна.

2-рт: дөрвөдүүд=67000=2.8%3-рт: Баядууд=50000 гаруй=2.1%Буриад- 1.7%, Дарьганга- 1.3%, Захчин- 1.3 %, Урианхай- 1.1%, Дархад- 1%, Казак- 4.3%,

Хотон- 0.4%, Бусад- 3.5%-ийг тус тус эзэлнэ. Байршил:Түрэг хэлтэний гол төлөөлөгч бол монголын казакууд юм. Тэдний өвөг дээдэс

1860-аад оноос хэлийн чанадаас Алтайн нурууг даван ирж нутаг түрээслэн урианхай нартай хамтран суух болсон. 1940 онд тэр үеийн монголын засгийн газраас казакуудын хүсэлтийн дагуу тогтоол шийдвэр гаргаж Ховд аймгаас нутаг таслан Баян-Өлгий аймгийг байгуулсан түүхтэй. 2000 оны байдлаар казакуудын 3\4 нь тус аймагт суурьшиж байна.

Угсаатан гэж “ Хэл, соёл, амьдрал ахуйн хувьд бие биетээйгээ ойр төрөл нэгэн угсаа гаралтай хүмүүсийг хэлнэ. ” Энэ нь урт удаан хугацааны түүхэн хөгжлийн явцад бий болдог байна. Угсаатан нь дотроо 3 үндсэн хэв шинжтэй.

1. Овог, омог2. Ястан3. Үндэстэн

Газарзүй бол нийгмийн талаас нь тархах байршлыг судална.Угсаатан нь түүхийн маш удаан хугацааны турш өөрчлөгдөж нэгээс нэгд шилжиж байна.Угсаатны талаар эрдэмтдийн гаргасан нэгдсэн ойлголт байдаггүй.Зарим эрдэмтэд угсааины бүрдэл өөрчлөлтийг нийгмийн үзэгдэл гэж үзэж нийгмийн хөгжилтэй холбон тайлбарладаг. Оросын эрдэмтэн Л.Н.Гумилёв “Этногенез ба дэлхийн шинэ онол” номондоо угсаатны бүтэц, гарал үүсэл хөгжлийн талаар өвөрмөц санаа дэвшүүлсэн байдаг.Тэрбээр угсаатныг нийгмийн бус байгалийн категори гэж үзсэн бөгөөд угсаатны оршин тогтнох болон усдаж үгүй болох үйл явцыг амьд юмсын биохимийн энергийн хөдөлгөөнтэй холбон тайлбарласан байна.Энэ хүн аливаа юмыг нарны энергитэй холбон үздэг.Түүнийхээр бол экологийн оршин тогтнох нөхцхл байдал нь янз бүрийн угсаатан бий болох нөхцлийг өүрдүүлдэг.Үндэстнүүд өөр хоорондоо ойртож нягтрах боломжгүй гэж үздэг.Хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс мах цусны төрөл садангаараа хамт амьдарч байсан.Тийм хүмүүсийг овог омог гэнэ.Үүний сүүлийн хөгжигүй хэлбэр нь аймаг юм. Боолын болон феодалын нийгмийн үед харилцаанд гүнзгий өөрчлөлт гарч ангийн ялгаа гарсан.Тодорхой ангийн эрх ашгийг хамгаалсан нийгмийн давхарга, бүлэг бий болсон нь яваандаа улс төрийн аппаратыг бүрдүүлсэн. Энэ үед омог нь ястанд шилжсэн. Өөрөөр хэлбэл овгууд хоорондоо нэгдэж угсаатны шинэ нэгдэл болох ястныг бий болгосон.Ястны нэг онцлог нь бичиг үсэгтэй болсон. Феодлизмаас капитализмд шилжих үед нэгдмэл зах зээл бий болж ястнууд өөр хоорондоо нэгдэн нягтрах үйл явц хүчтэй болсон. Энэ бүхний үр дүнд ястнаас үндэстэн гэдэг шинэ хэлбэр бий болсон. 12-13-р зуунд Монгол ястнууд өөр хоорондоо нэгдэн нэгдсэл Монгол улсыг байгуулсан нь омгоос ястанд шилжсэний том жишээ юм. Харин түүхийн дараагийн үеийн бутрал тэдгээрийн хоорондын харилцаа суларсан нь нэгдмэл үндэстэн бий болон үйл ажиллагааг удаашруулсан. Бие биенээсээ тасархай амьдралын өөр өөр хэв маягтай хэсгүүд болсон. Монгол хэлтэнд халх, дөрвөд, буриад, баяд, урианхай, захчин, дархад, тогууд, өөлд, мянгад, барга, үзэмчин нар орно. Хүн амын 80 орчим хувийг халх эзэлдэг. Увс аймагт дөрвөд, баяд, Ховд аймагт захчин, өөлд, мянгад, торгууд, Хөвсгөл аймгийн баруун хойд сумуудад дархадууд, Дорнод, Хэнтий, Төв, Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Булган аймгийн хойд талын зарим сумдаар буриад, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд үзэмчин, Дорнодын Хөлөнбуйрт баргууд тус тус нутаглдаг. 2000 оны байдлаар Түрэг хэлтэн болох Казакууд хүн амын 4.3%-ийг эзэлж Баян-Өлгий аймагт суурьшжээ.

Асуулт № 41Монгол орны зам тээврийн сүлжээ,

Мянганы замын гүйцэтгэх үүрэг:

Авто зам дэлхий дахинаа нилээд залуу салбарт ордог. Монгол оронд 1921 оны хувьсгалаас хойш ерөнхийдөө хөгжиж эхэлсэн. Автозамын тээврийн давуу тал нь ачааг хэрэглэгчидэд шуурхай хүргэдгээрээ онцлогтой. Механикжсан тээврээс авто замын тээвэр хамгийн анх бий болж 1923 онд Монгол транс байгуулагдаж байжээ. 1990 оноос хувийн өмчийг хуулиар зөвшөөрсний үр дүнд автомашины тоо эрс өссөн. Өнөөгийн байдлаар 100 гаруй мянган автомашинтай болсон байна. Улсын хэмжээнд байгаа автомашины 57% нь УБ-т байна. МУ-д авто тээврийн гол замууд нь УБ хотоос

аймгийн төвүүд рүү цацраг хэлбэртэй тархана. УБ-г баруун аймгуудтай холбодог замууд нь Хангайн нурууны өврөөр, харин Дорнодтой холбодог зам нь Хэнтийн өврөөр гарчээ. Нийт 48 мян км урт замтай. Үүнээс хатуу хучилттай замын нийт урт нь 1600 км байна. Хатуу хучилттай гол зам нь Алтан булаг, Сүхбаатар, УБ чиглэлийн зам байна. Монгол улсад дараах гол гол автозамууд бий. -Алтанбулаг, Сүхбаатар, УБ чиглэлийн-УБ-Хархорин-Арвайхээрийн чиглэлийн замууд орно. -УБ- Дархан-Сүхбаатар-Эрдэнэтийг холбосон хатуу хучилтат замууд орно. Эдгээр хатуу хучилтат зам нь Монгол орны эдийн засгийн томоохон төвүүдийг холбосноороо эдийн засаг нийгмийн өндөр ач холбогдолтой байдаг. Засгийн газраас сүүлийн үед зам тээврийн сүлжээнд нилээд их хөрөнгө зарцуудах Мянганы замыг бүтээн босгож байна. Мянган зам хэвтээ ба босоо тэнхлэгээс тогтох бөгөөд зорилго нь Монгол орныг хэвтээ ба босоо тэнхлэгээр Орос, Хятадын замтай холбож ингэснээр Европ Азийн сүлжээнд холбох юм.

Хэвтээ тэнхлэг нь баруун талдаа Баян-Өлгий аймгийн Цагааннуур сумаас эхлээд Өлгийгөөр дайрч Ховд аймгийн төв Ховд хотын хойд хэсгээр гарч Завхан аймгийн Завханмандал сумын урдуур, аймгийн төв Улиастай хотын хойгуур зүүн тийшлээд Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын урдуур, Архангай аймгийн Цэцэрлэг хот, Өвөрхайнгайн Хархорин сумын хойгуур гарч, Төв аймгийн Лүн сумыг дайран цааш УБ, Багануур, Хэнтийн төв Өндөрхаанаар дайрч цааш Дорнодын нутгаар үргэлжилнэ.

Босоо тэнхлэг нь Монгол орны зүүнээс баруун тийш 5н босоо тэнхлэгийн зам тавихаар төлөвлөсөн байна. -Хамгийн зүүн захых нь Дорнодын Эрээн цаваас Дорнодын төвийг дайрч Сүхбаатар аймгаар дайран Бичигтын боомт хүртэлх замыг төлөвлөсөн.МО-нд 1925 онд “М тээх” байгууллагыг байгуулж УБ, Өндөрхааны хооронд ачаа шууданг автомашинаар зөөж эхэлсэнээр авто тээврийн үндэс тавигдсан. Автотээвэр нь зорчигч эргэлт, ачаа эргэлт тээвэрлэлтийн аль алинд чухал байр эзэлсээр байна. МУ 1997 оны эцэст 1519 км хатуу хучилттай зам байсан. МУ-н автозамын гол тэнхлэг нь:

1. УБ-с баруун тийш Хангайн нурууны өврөөр тойрон УБ- Арвайхээр Багахангай, Говь-Алтай, Ховд, Бор-Өндөрийн хөрсөн зам Хангайн нурууны араар тойрон УБ, Баруун-Урт Хөвсгөл, Увс, УБ-с зүүн тийш УБ Ховд Дорнодыг холбосон замууд

2. Өндөрхаан Баруун-Урт, УБ-Мандалговь, Даланзадгад хөрсөн зам Хатгалаас Улиастайгаар дайрч Говь-Алтай хүрсэн автозамууд нь автотээврийн гол замуудын нэг болно.

3. Замын-Үүд-Сайншанд, УБ-Дархан, Алтанбулаг автозам нь МУ-г Евроазитай холбосон гол зам бөгөөд автозамын гол тэнхлэгийг үүсгэсэн.

”Мянганы зам” тэнхлэгээсээ 150-200 км буюу нийтдээ замын дагуу 300-400 км өргөн нутаг дэвсгэр уг замын үйлчилгээнд хамрагдана гэж тооцоход дэд бүтцийн хэвтээ тэнхлэгийн авто зам буюу ”Мянганы зам”-ын үйлчилгээний хүрээнд Монголын нутаг дэвсгэрийн гуравны хоёр, хүн амын 80 хувь, төв суурингийн 72 хувь хамрагдана.

Энэ тэнхлэгийн дагуу тавьсан авто зам хэвтээ чиглэл дэх манай хамгийн дөт зам байх бөгөөд Өвөрхангайн авто замтай харьцуулахад Өлгий-Улаанбаатарын хооронд 200 гаруй, Улаангом-Улаанбаатарын хооронд 270 гаруй, Улиастай-Улаанбаатарын хооронд 90 гаруй км, Ховд-Улаанбаатарын хооронд 100 гаруй км-ээр татуу байх болно. Харин Алтайн хувьд аль ч замаар явсан зайн хувьд ижил юм.

Асуулт № 26 Монгол орны аж үйлдвэр, эдийн засагт эзлэх байр суурь,

салбарын бүтэц, байршлын онцлог (аж үйлдвэрийн төв, зангилаа цэг) Аж үйлдвэр нь улс ардын аж ахуйн нэгэн томоохон салбар болохынхоо хувьд улс орны амьдрал, хөгжил, тогтнолын амин чухал асуудал юм.Улс ардын аж ахуй нь дараах салбаруудаас бүрдэнэ:

ХАА-н үйлдвэрлэл Тээвэр Аж үйлдвэр

Үүнээс аж үйлдвэр нь хүнд, хөнгөн, хүнсний гэж ангилагдах ба эдгээрт түлшний, эрчим хүчний, уул уурхайн, машин засвар, металл боловсруулалтын, барилгын материалын мод боловсруулах, химийн зэрэг үйлдвэрүүд нь хүнд үйлдвэрлэлд, нэхмэлийн, оёдлын, арьс, үс, гутлын, шил шаазангийн, хивсний, гэрийн хэрэглэлийн, хэвлэлийн зэрэг нь хөнгөн үйлдвэрлэлд, махны, сүү тосны, талх гурилын, спирт архины, нарийн боов чихрийн зэрэг нь хүнсний үйлдвэрлэлд багтдаг байна. МУ-д анх ЗГ-ын мэдэлд байсан үйлдвэрийн газар гэвэл 1915 онд нээгдсэн Налайхын нүүрсний уурхай юм. Нийслэл хүрээ, хиагт, Ховдод хятадын худалдааны пүүсүүд, гар үйлдвэрүүд байсан ба И.Майскийн бичсэнээр 1919 онд гуталчин, оёдолчин, арьсчин, төмрийн дархан зэрэг 363 жижиг үйлдвэр байсан байна. 1924-1930 оны хооронд Алтанбулагт булигарын, Ерөөд модны завод, Улаанбаатарт төмрийн завод, хэвлэх үйлдвэр, цахилгаан станц, туйпууны завод байгуулагдаж, Налайхын уурхайг өргөжүүлж тэнд анхны үйлдвэрийн мэргэжилтэнг дагалдан сургажээ. 1931 онд ЗХУ-ын фабрик заводын томоохон хөнгөн үйлдвэр оруулж үйлдвэрлэлийн хоршооллыг анх байгуулсан байдаг.

БНМАУ-ын нийгэм-эдийн засгийн түүхэн хөгжлийн онцлогоос уламжилж социалист үйлдвэржилтийг явуулахдаа бүтцийн хувьд эхлээд хөнгөн, хүнсний үйлдвэр байгуулж улс орныг үйлдвэржүүлж эхэлсэн байна.

1941-1945 онд цөцгийн тос болон хүнсний үйлдвэрийн тоо нэмэгдэж 423-т хүрсэн ба 1958-1960 оны 3 жилийн төлөвлөгөөт ажилд үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний нэрс нэмэгдүүлэх, техник технологийг шинэчлэх, шинээр үйлдвэрийн газруудыг байгуулах зорилт тавьжээ. 1981-1985 оны байдлаар БНМАУ-ын үйлдвэрлэлийн нийт бүтээгдэхүүний жилийн дундаж өсөлт 9,2% болж өссөн байна.

Монгол улс аж ахуйн нэгжийн тооллогыг 1991, 1994, 1998 онуудад явуулсан ба ААН-үүдийн эдийн засгийн үйл ажиллагаар ангилахдаа НҮБ-ийн эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын стандарт ангиллыг 1997 оноос хойш мөрдөж эхэлсэн. Аж үйлдвэрүүдийн салбарын бүтцээр үйлдвэрүүдийг 3 ангилдаг.

Уул уурхайн олборлох үйлдвэр Боловсруулах аж үйлдвэр Цахилгаан дулааны, усан хангамж

2005 оны байдлаар аж үйлдвэрийн нийт үйлдвэрлэлийн 57%-ийг уул уурхай, 29,3%-ийг боловсруулах үйлдвэр, 13,7%-ийг цахилгаан дулааны үйлдвэр эзэлж байсан.

БНМАУ-ын аж үйлдвэрийн нутаг дэвсгэрийн бүтэц хувьсгалын үед бүрэлдэн тогтсон гэж үздэг.

МУ-ын аж үйлдвэрийн байршил тус улсад аж үйлдвэр шинээр үүсч хөгжсөн үеэс эхлээд социалист үйлдвэрлэлийг байрлуулах үндсэн зарчимд захирагдаж ирсэн байна. манай улсад байгуулагдсан аж үйлдвэрийн газрууд улс ардын аж ахуйн

салшгүй хэсэг болж хөгжсөн учраас нийгмийн хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэх, нийт үйлвэрлэх хүчний хөгжлийг хурдасгахад чиглэгдэн байрласан байдаг. МУ-ын аж үйлдвэрийн одоогийн байршлын нэг онцлог бол үйлдвэрийн газруудын ихэнх нь УБ хотод төвлөрч байгаад оршино. Улаанбаатар хотын аж үйлдвэрийн зангилаанд боловсруулах үйлдвэрийн ихэнх нь байдаг бөгөөд олборлох үйлдвэрийн талаар ч УБ хот нилээд чухал суурьтай байдаг.

Аж үйлдвэр нилээд хөгжиж байгаа нэг томхон зангилаа цэг бол Дархан юм. Сүүлийн үед Эрдэнэт, Чойбалсан, Ховд, Сүхбаатар хотын аж үйлдвэрийн ач холбогдол нэмэгдэж цөм аж үйлдвэрийн томхон зангилаа цэг болж хувирсан байна.

Өнөөгийн байдлаар аж үйлдэр нь улс ардын аж ахуйн хоёр дахь чухал салбар болж байна. Гэхдээ энд уул уурхайн салбар голлоно. Манай улсын аж үйлдвэрийн салбарын бүтэц нь цөөн нэр төрлөөс бүтдэг. Хүнд үйлдвэрийн салбар байхгүй. Уул уурхайн олборлох болон баяжуулах салбар нилээн томоохон байр эзэлнэ.

1. Өнгөт төмөрлөгийн үйлдвэр аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 38 хувийг өгч байна. 1990 онтой харьцуулбал бараг 3 дахин өсч байна. Энд хамгийн гол нь зэс, молибден, алтны үйлдвэр юм.

2. Цахилгаан дулаан түлшний үйлдвэр нийлж 20 хувийг өгч байна.3. Оёдол, нэхмэл, арьс шир, шаазан зэрэг хөнгөн үйлдвэрийн салбар 10 хувийг

өгч байна. 1990 онтой харьцуулвал 2 дахин буурсан. 4. Хүнсний үйлдвэр 19 хувийг өгдөг. 1990 онтой харьцуулбал буурсан. Хөнгөн

хүнсний үйлдвэр нийлээд 30 гаруй хувь байна. 5. Барилгын материал, мод боловсруулах, металл боловсруулах, химийн салбар,

машин засвар нийлж 10 орчим хувь байна. Цаашид энэ байдал нилээд хадгалагдах төлөвтэй.

1960-аад оноос аж үйлдвэрийн байршил нилээд өргөн тархсан хэлбэртэй байсан. Аймгийн төвүүд хөнгөн болоод хүнсний үйлдвэр, засварын газруудтай байсан. Зах зээлд шилжсэнээс хойш тэр үйлдвэрүүд үндсэндээ хаагдсан. Ерөнхийдөө аж үйлдвэрийн 3 төв байна.

1. Улаанбаатар хот- Монгол улсын аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 50 гаруй хувийг дангаараа өгч байна. Монголдоо хамгийн олон нэр төөрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж байна. Гэхдээ хөнгөн болон хүнсний үйлдвэр гол байр эзэлнэ. Сүүлийн жилүүдэд засварын газрууд нэмэгдэж байна. 1930 онд аж үйлдвэрийн гол төв болсон. Үүнд нөлөөлсөн хүчин зүйлүүд нь

- Хүн амын төвлөрөл- Зам тээврийн байрлал. Москва Бээжинг холбосон төмөр зам дайрна.- Авто замын хувьд Алтанбулаг-Улаанбаатар хатуу хучилттай замтай.- Байгалийн нөөцийн хүчин зүйлээс шалтгаалж байна.

2. Дархан хот- Анх социализмын үед хүнд үйлдвэрийн төв гэж төлөвлөж байгуулсан. Үүнд барилгын материалын үйлдвэр, түлш эрчим хүчний үйлдвэрийг эхэлж хөгжүүлсэн. Барилгын материалаас шохой, тоосго, цементны үйлдвэр гэх мэт. Сүүлд Монголын металл төмөрлөгийн анхны үйлдвэрийг барьсан. Хүн амын хүнсний хэрэгцээг хангах зорилгоор хөнгөн аүнсний үйлдвэр байна. Дархан хот газарзүйн байрлалын хувьд Улаанбаатарын төмөр замын дагуу оршдог, түлш эрчим хүчний тодорхой баазтай, хэд хэдэн нүүрсний ордуудтай, мөн төмрийн хүдрийн хэд хэдэн орд, шохой тоосго, цементийн түүхий эд, усан хангамж сайтай зэрэг давуу талуудтай.

3. Эрдэнэт хот- Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 20 хувийг өгдөг. Анх зэс молибдений ордыг ашиглахаар байгуулсан. Баяжуулах үйлдвэр бусад нь

түүнийг дагалдах шинжтэй. Хөнгөн хүнсний үйлдвэрүүдээс томоохон нь хивсний үйлдвэр юм.

4. Аймгийн төвүүдээс аж үйлдвэр төвлөрсөн нь Чойбалсан хот юм. Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 5 хувийг өгдөг. Уг хот нь эдийн засгийн “Дорнод” бүсийн төв бөгөөд түүхэн тодорхой нөхцөлөөс болж Оростой Сибирийн төмөр замтай холбоотой учир хөгжилд тодорхой нөлөө үзүүлсэн. Сүүлийн үед Хятад улсын хөрш аймгууд зам тээврийн холбоотой нилээд өргөжиж байна. Мөн зүүн азийн хэд хэдэн орнуудтай нэг бүсэд багтдаг. Байгалийн нөөц асар их, нүүрсний хэд хэдэн ордуудтай, төмрийн болон өнгөт төмөрлөгийн хэд хэдэн ордуудтай, томоохон цахилгаан станцуудтай. Хэрлэн голын эх дээр байгаа учир усан хангамж сайн.

5. Бусад аймгийн төвүүдээс Ховд хот эдийн засгийн “Баруун” бүсийн төв юм. Аж үйлдвэрийн хэд хэдэн салбар хөгжүүлэх боломжтой. Дутагдалтай тал нь эрчим хүчний бааз муутай, оросоос цахилгаан авдаг.

6. Бусад аж үйлдвэрийн төв нь цэг хэлбэртэй. Ганц салбарын үйлдвэр голлосон. Жишээ нь: Багануур хот уул уурхайн олборлолтын газар байна. Ерөнхийдөө Монгол улсын аж үйлдвэрийн гол төв нь төмөр замаа дагасан байна.

Асуулт № 15Монгол улсын ХАА, МАА-н ерөнхий тодорхойлолт, малчин ардуудыг малын

тоо толгойгоор нь ангилах нь, малын тоо толгойн өөрчлөлт

ХАА - Монгол улсын ХАА-н салбар томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг ба материаллаг үйлдвэрлэлийн хоёрдогч том салбар бөгөөд аливаа улс орны эдийн засгийн хөгжил, хүн амын амьдарлын түвшинд ихээхэн нөлөөлдөг. ХАА нь хүн амыг хүнс тэжээлээр, аж үйлдвэрийг түүхий эдээр хангадаг онцгой салбар юм. Нөгөө талаар ХАА нь машин техник, бордоо зэрэг аж үйлдвэрийн олон нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэнэ. Ингэснээр ХАА, аж үйлдвэрийн хооронд харилцан уялдаа бий болдог. ХААн байршил, төрөлжилт нь зөвхөн байгалийн нөхцлөөр тодорхойлогдохгүй. Байгалийн нөхцөл, нөөц өөрчлөгдөөгүй байхад ХААн төрөлжилт, бүтэц, байршилт өөрчлөгдөж байдаг нь ХААг эрхлэх арга ажиллагаатай холбоотой. ХААн хөгжил, байршилт, төрөлжилтөнд ХААн үйлдвэрлэлийн харьцааны хэв шинж ихээхэн нөлөөтэй байдаг. Энэхүү хэв шинж нь нилээд олон янз байх боловч тэдгээрийг ерөнхийд нь:

1. Хөгжингүй таваарлаг ХААн хэв шинж /эрчимт газар тариалан, цэцэрлэгийн аж ахуй, хүнсний ногоо, тэрчлэн уринш, сэлгэн тариалах системтэй эрчимт бус газар тариалан/

2. уламжлалт дотоод хэрэглээ авамгайлсан ХАА /хоцрогдсон арга ажиллагаа бүхий газар тариалан, нүүдлийн ба хагас нүүдлийн бэлчээрийн МАА/ гэж ангилна.

ХАА нь дотроо 1. амьтны АА /мал, шувуу, гахай, зөгий, буга, загас, ан агнуур гэх мэт АА/

2. газар тариалан /үр тариа, тэжээл, төмс хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, техникийн ургамал гэх мэт/ гэж 2 ангилагддаг.

Нэг үе ХАА нь монгол орны эдийн засгийн голлох салбар гэгдэж байсан бол 1960-аад оноос хойш аж үйлдвэрийг эрчимтэй хөгжүүлснээр улсын эдийн засагт эзлэх ХААн ач холбогдол бага зэрэг буурч ирсэн байна. 1995 онд манай улсын ДНБний 38% байсан бол одоо 20%-ийг, экспортын бүтээгдэхүүний 10 хүрэхгүй хувийг өгдөг.

МАА - МАА нь хүн амыг хүнс тэжээлээр, аж үйлдвэрийг түүхий эдээр хангахаас гадна ноос, ноолуур, арьс шир, мах, сүү, цагаан идээ, өндөг зэрэг ХААн нийт бүтээгдэхүүнийг өгдөг. Малын тоо толгойн хувьд байгаль цаг уурын болон нийгэм эдийн засгийн байдлаас шалтгаалан харилцан адилгүй байдаг. 1918 онд Богд хаант монгол улсын засгийн газраас малын тооллого явуулсан боловч энэ нь бүх аймаг, хошуудыг бүрэн хамарч чадаагүй байна. Харин 1924 оноос мал тооллогыг нэгдсэн аргазүй, хөтөлбөртэйгээр явуулсан. Мал тооллогын дүн нь зөвхөн мал, гэрийн тэжээвэр амьтдын өсөлт, бууралтыг харуулах төдийгүй сүргийн нөхөн үйлдвэрлэлийн бүх үзүүлэлтийг нэгтгэн дүгнэх бололцоог олгодог. 1924 онд монгол улс 14 сая малтай байсан бол 1930 онд бараг 24 сая болж өссөн байна. 1934 оноос хойш малын тоо 20 саяас буурч байсангүй. 1990-ээд оноос манай улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас татгалзаж, зах зээлийн эдийн засагт шилжих болсноор амины малын тоо түргэн өссөн. Гэвч байгаль цаг уурын нөхцлөөс шалтгаалан зарим жил малын тоо 5-7 саяар хорогдож байв. 2007 оны байдлаар 40.263.800 малтай байна. Үүнээс 260.600 нь тэмээ, 2.239.500 нь адуу, 2.425.800 нь үхэр, 16.990.100 нь хонь, 18.347.800 нь ямаа байна. Монголын нүүдлийн мал амллагааны хөгжлийн явцад бүрэлдэн тогтсон аж ахуйг эрхлэх, хөдөлмөр хорших шалгарсан арга бол хот айл байсан. Хот айл болж буй шалтгаан нь улирал цаг уурын нөлөөлөл, малын тоо, хөдөлмөр зохицуулалт, бэлчээрийн даац, мал аж ахуйн технологи ажилтай уялдаатай юм. Хот айлд байх малын тоо, малын нас хүйс, төрлийн бүтцээс шалтгаалж, хот айлын өрх, ажиллах хүчний тоо бүсүүдээр ялгаатай байна. Хөдөлмөрөө хоршин мал аж ахуйгаа эрхлэн явуулах гол үйлдвэрлэгчид нь малчдын өрхийн аж ахуй юм. МААн үйлдвэрлэлийг жилийн турш эрхлэн бүтээгдэхүүн орлогоор нь амьдарлынхаа эх үүсвэрийг бүрдүүлж байгаа өрхийг малчин өрх гэх ба хэд хэдэн малчин өрх нэгдэн хот айлын суурийг бүрдүүлдэг. Малыг малчидад хувьчлан өгснөөс хойш малчин өрхийн тоо эрс өссөн боловч сүүлийн жилүүдэд бага зэрэг цөөрөх хандлагатай болж 2007 оны байдлаар 171.220 болсон байна. Мөн 1 малчин өрхөд ноогдох малын тоо нь 235, малчдын тоо 366 мянга байлаа. Хувийн малтай өрхийн 80хүртэл хувь нь 200-аас цөөн малтай бөгөөд бараг 60% нь 100 хүртэлх малтай байна. Энэ нь малчдад малаас олох орлого хомс байгааг харуулж байна.

Асуулт № 18Адууны аж ахуй

МУ нийт 35 орчим сая толгой малтайгаас 2 сая гаруй нь адуу байна. 2006 оны мал тооллогын дүнгээр 205 мянган адуутай Архангай, сумдаас26.1 мянган адуутай Булган аймгийн Сайхан сум адууны тоогоор улсдаа тус тус тэргүүлж байна. Эртнээс монголчууд адууны мах, сүү бусад түүхий эдийг өргөн хэрэглэж ирсэн төдийгүй ачаа уналга, өртөө залгуулах албанд голчлон хэрэглэж, цэрэг дайны үед гол чухал хүлгээ болгосоор ирсэн. Монг,ол адуу нь жижиг биетэй ч хүч чадал, хурдтай, хашаа саравч, тэжээл бараг шаарддаггүй бэлчээрээр өсгөх байдалд тохирсон мал юм.

Адууны аж ахуй нь Монгол орны:- МАА-н нийт бүтээгдэхүүний 10%-г- Махны 10.4% буюу 34.5 мянган тонн мах- Сүүний 7% буюу 8 сая л сүүг бэлтгэж байна.

Адууны махны хэрэглээ

Монгол адууны амьдын жин 270-300 кг байдгийн 40 гаруй % нь мах өөх, нядалгааны гарц 52-56%, илчлэг чанар 2886-3000 ккал байдаг. Адууны өөх нь ханаагүй тосны ислээр баялаг тул цусны даралт ихсэх, цусны хана хатуурах зэрэг өвчний эсрэг үйлчилгээтэй байдаг.

МУ 2005 онд 42.5 мянган тонн адууны мах бэлтгэсний үйлдвэрийн аргаар 12 мянган тонныг бэлтгэж, 4 сая гаруй доллартай тэнцэх хэмжээний мах экспортлосон байна. Ер нь жилд дунджаар 2.7 мянган тонн адууны мах экспортлодог байна.

Гүүний сүүний хэрэглээГүүний хоногийн саам зуны улиралд 7.5л орчим байдаг. МУ жилд дунджаар 8 сая л сүү бэлтгэдэг бөгөөд дунджаар 1-1.2 сая тонн айраг үйлдвэрлэдэг.Гүүний саам нь шим тэжээл ихтэй учраас эмчилгээний зориулалтаар ашиглаж мөн эмчилгээний гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Ачаа тээвэрт: Монгол адуу 960-1440кг ачаа даах чадалтай бөгөөд одоогоор малчдын унааны 90 гаруй хувийг мориор гүйцэтгэж байна. Малчдын унааны морь өдөрт 70-80 км зам туулдаг гэж үздэг ба зарим үед 200 км-г туулсан гэсэн баримт байдаг.

Монголчуудын эрийн 3 наадмын нэг нь хурдан морины уралдаан байдаг бөгөөд нас гүйцсэн /их насны морь/ 25-30 км замд уралддаг. Монгол адууны дотор бие цогцос, тэсвэр хатуужил, хурдлах чадвар, ашиг шимийн онцлогоороо ялгарах дараах омгийн адуунууд байдаг.

- Тэс- Дархад- Гал шар гэх мэт.

Сүүлийн жилүүдэд хурдан морины уралдаан газар авч олон сайн уяачид төрөн гач, монгол омгийн адууг бусад хурдан омгийн адуутай эрлийзжүүлэн улам сайн хурдан омгийн адууг төрүүлэх болсон.

Асуулт №19

Тэмээн сүрийн аж ахуй:

Монгол орон 2 бөхт тэмээний уугуул нутаг бөгөөд дэлхийн нийт 2 бөхт тэмээний 30%

нь манай улсад байдаг. Тэмээ нь говь цөл, хуурай хээрийн нөхцөлд илүү зохицсон

мал бөгөөд жилийн 4 улирлын турш бэлчээрээр идээшиж мах, ноос, сүү зэрэг

бүтээгдэхүүнүүдийг өгдөг. 2 бөхт тэмээ нь ноос ихтэй, ноосоор нь сахлаг цэмбэ, сайн

чанарын сүлжмэл эдлэл, ноосон хөнжил зэргийг үйлдвэрлэнэ. Хонины ноостой хольж

бас нэхмэл эдлэлийг хийдэг. Улсын хэмжээгээр жилд 10 гаруй мянган тн тэмээний

мах, 1 мяга орчим тн ноос бэлтгэж байдаг. Тэмээ нь манай мал сүргийн 2%-ийг

эзэлдэг ч МААн нийт бүтээгдэхүүний 6.7%, ноосны 11.5%, махны 1.1%, сүүний 0.5%-

ийг эзэлдэг. Монгол тэмээний нас гүйцсэн буур 630кг, ингэ 530кг, ат 650кг жин

дардаг, илчлэг чанар нь 1600-1700калл байдаг. 2 бөхт тэмээ дунджаар 5-10кг ноос

өгдөг тэмээнээс нас, хүйсний ялгавраар 2.6-8кг ноос авч ашигладаг. Тэмээн сүргийн

байршил бусад малынхаас эрс ялгаатай говийн бүсийн цөөхөн аймгийн нутагт

байршина. 2007 онд 260.600 тэмээтэй байснаас Өмнөговь аймагт ганцаараа 70гаруй

мяга, Дорноговь, Говьалтай, Баянхонгор, Дундговь аймгууд 20000-30000 тэмээтэй

байна. Дээрх 5 аймгийн нутаг дэвсгэр дээр манай улсын бүх тэмээн сүргийн 70% нь

байршиж байна. Мөн Галбийн говийн улаан, хэцийн хүрэн, Хос зогдорт зэрэг бие

томтой 10-15кг ноос өгдөг нутгийн шилмэл омгийн тэмээ бий. Тэмээ нь цөлийн

бүсийн сэрүүн салхи үлээж байхуйц толгодтой, хужир шүү элбэг, элсэрхэг зөөлөн

хөрстэй, шүүслэг аагтай халуун ургамалтай нутгаар бэлчээрлэдэг. Гэвч тэмээ нь 5

хоуу малын дотор 500 мянгад ч хүрэхгүй цөөхөн тоотой бөгөөд удаан өсөлттэй мал

юм. Тэмээний биеийн өсөлт хөгжил 6-7 жил үргэлжилдэг. 3.5-4.5 нас хүрсэн ингэн

тэмээ анхныхаа төлийг өгдөг боловч хээлээ жил илүү хугацаанд тээж 3 жилд 2

ботголдог зэрэг биологийн онцлогтой мал юм. Гэтэл тэмээний махны арвиныг бодож

олон тоогоор нядлах болсноор тоо толгой нь 1960 оноос хойш эрс хорогдсон. 1960

онд 859.000, 1970 онд 633.000, 1990 онд 553.000, 2000 онд 256.000, 2007 онд

260.600 болтлоо цөөрчээ. Манай тэмээ шиг тийм их ашиг шим / мах, ноос, сүү, арьс

шир, өөх тос зэрэг/ өгдөг тэмээ монголоос өөр хаана ч байхгүй. Харин үржлийн чанар

ашиг шим сайтайг нь шилэн сонгох ажлыг зөв зохион байгуулах шаардлагатай

байгааг мэргэжлийн хүмүүс, эрдэмтэд судлаачид бичиж тэмдэглэсээр байна.

Асуулт № 40 Монгол орны хайлуур жоншны нөөц, байршил, олборлолт

Хайлуур жоншны ашиглах ордны лиценз 65 олгогдсон байна. Монгол улсын нутаг дэвсгэрт ашигт малтмалын ордын зэрэглэлд тооцож болох нийт 565 орд байгаагаас 100 гаруй ордыг ашиглаж байгаагийн 6 нь хайлуур жоншны орд газар байна. Жоншны ордын тоо нь 1990-2001 он хүртэл 5 орд газар байсан бол 2002 онд 14 орд газар 185.1 мян.тн, 2004 онд 20 орд газар 278.4 мян.тн, 2005 онд 30 орд газар 247.2 мян.тн хайлуур жонш тус тус олборлож байжээ. Эдгээрийн үйлдвэрлэлт нь орд газар олон болсноор ихэссэнгүй.

Хайлуур жонш Олон улсын хэмжээнд хайлуур жоншийг улс орнуудын эдийн засаг болон батлан хамгаалах салбарт онцгой ач холбогдолтой гэж үздэг байна. Хайлуур жоншийг ураны түлш, бензин, хөнгөнцагаан, тусгаарлагч, хөөсөнцөр, ган, хөргөлтийн үйлдвэрлэлд өргөнөөр хэрэглэдэг.Дэлхийн озоны давхаргад сөрөг нөлөө үзүүлдэг(CFC’s) нэгдлүүдийг олон улсын худалдаандсэнд нь хориглож үндсэнд нь хориглож тэдгээрийг орлох озоны давхаргад сөрөг нөлөө үзүүлдэггүй гидрофторкарбоны (HFC’s) нэгдлүүдийн үйлдвэрлэлийг улам өргөнөөр нэвтрүүлсээр байна.Дэлхийн хэмжээнд халуур жоншны нийт үйлдвэрлэл 1997 онд 4.4 сая.тн ,1998 онд 4.46 сая.тн, 1999 онд 4.5 сая.тн байв. Олон улсын худалдааны туршлагаар хайлуур жоншыг хэрэглэдэг чиглэлээр нь /CaF2/-ын 97%-аас дээш агуулагатай буюу исэллэг, 97%-аас доош агуулагатай буюу металлургийн гэж ашигладаг. БНХАУ нь хайлуур жоншны дэлхийн нийтийн үйлдвэрлэлийн 50 гаруй %-ийг дангаараа эзэлж байна.

Монгол- Оросын хамтарсан ”Монголросцветмет” нэгдлийн 97%-иас дээшийн агуулагатай исэллэг хайлуур жоншны үйлдвэрлэл нь 1993 оноос эхлэн байнга нэмэгдэж байгаа ч экспортлосон үнэ нь тогтвортой байна. 1995 онд 1 тн исэллэг хайлуур жоншны жилийн дундаж үнэ 152,8 ам.доллар байсан бол 1999 онд 102,3 ам.доллар болж буурсан байна. Монгол улсаас ОХУ-д төлөх өрөнд 1998 онд 3,6 сая.ам.доллар . 1999 онд 1,6 сая.ам.долларын хайлуур жонш ачуулжээ. “МРЦМ” нэгдлийн хайлуур жонш олборлох, боловсруулах технологийг улам боловсронгуй болгон марктенгийн ур чадварыг дээшлүүлэх нөхцөлд үйлдвэрлэлийн үр ашиг дээшилж экспортын орлого 6-10 сая.ам.доллар нэмэгдэх боломжтой.Мөн хайлуур жонш дээр тулгуурласан шинэ бүтээгдхүүнийг бий болгох талаар судалгаа явуулах шаардлагатай юм.

Асуулт № 42 МУ-ын төмөр зам, түүний тээвэрт эзлэх байр суурь,

гол замуудын тодорхойлолт

Далайд гарцгүй монгол орны хувьд монголын төмөр зам нь ази европ тивийг холбосон хамгийн дөт зам,транс азийн төмөр замын 111 чиглэлийн үргэлжлэл юм.Төмөр зам нь монгол орны нь нийгэм ЭЗ-н хөгжилд голлох үүрэг гүйцэтгэдэг тэргүүлэх салбарын нэг билээ.Төмөр замын тээврийн эх суурь нь анх 1937 онд тавигдсан юм.Тэгэхэд улаанбаатар налайхын нүүрсний уурххайг холбосон 42 км нарийн төмөр зам тавьж нүүрс зөөж эхэлсэн байна.1930-оны үед манай дорнод хэл дээр японы зүгээс халдан түрэмгийлэх аюул занал хурцдаж ирсэн байдлыг харгалзан нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хангаж тусгаар тогтоносон улсаа хамгаалахын тулд 1939 онд зөвлөлтийн сибирийн төмөр замын Соловьёвск өртөөнөөс Эрээн цавыг дайруулан Чойбалсан хот хүртэл 238 км урттай өргөн төмөр зам тавьжээ.Монгол улсын 2дах төмөр зам 1947-1955 онд баригдсан нь Улаанбаатар төмөр зам юм.ЗХУ-н хөрөнгө хүчний тусламжаар 1947 онд Наушкаас нийсэл хүртэл 400 гаруй кмурт төмөр зам тавьж 1949 онд ашиглалтанд оруулж УБ төмөр замын нэгдэх ээлжийг барьж дууссан.Энэ замыг үргэлжлүүлж замын үүд хүртэл 1955 онд ашиглалтанд оруулсанаар УБ төмөр замын 2дахь ээлж шувтарж энэ үеэс хойш УБ төмөр зам дотоодын тээвэрлэлтийг хангах болсон.Ийнхүү 1159 км болсон нь нийслэл хотыг байгалийн янз бүрийн бүсэд орших олон аймаг,сум,үйлдвэрийн төвүүдтэй холбон хэд хэдэн газраар авто замтай нийлж тээврийн зангилаа үүсгэж байгаагаараа ЭЗ-н дотоод харилцаны газарзүйд маш тохиромжтой байрдасан юм.УБТЗ-аас олон салаа замууд баригджээ.Үүнд:

58 онд Хоногр –Налайхын 13.7 км зам 60 онд Зрөөгийн модны аж ахуй 6.8 км зам 63 онд Дархан- Шарын гол 63 км зам 75 Салхит- Эрдэнэтийн 164 км зам 82 онд Бага хангай- Багануур 97 км зам 83 онд Сайншанд- Зүүнбаянгийн 4: км зам 84 онд Улаанбаатар- Сонгино 20 км зам 86 онд Чингисвал-Мардайн 112км зам

87 онд Айраг- Бор- Өндөр60 км зам тус тус тавигдаж нийт замын урт 1815 км болсон байна.

Ачаа эргэлт Төмөр замын ачаа тээвэрлэлт 1990 –д оны эхний жилүүдэдэрс багасаж 1994 онд 7.1 нэг саятонн тээвэрдэн жилд аажимаар өссөөр, 1999 онд 8.2 сая тонн, 2005 онд 16.2 сая ачаа тээвэрлэсэн байна. Олон улсын сүлжээнд Монголын төмөр зөмын өрсөлдөх чадвар дээшилж дамжин өнгөрөх ачаа урсгалын хэмжээ 95 онтой харьцуулбал 7.5 дахин нэмэгдэж, 1999 онд 1 сая тонн, 2007 онд 8372.5 мянган тонн транзит ачаа тус тус тээвэрлэлээ.

Зорчигч тээвэр

Төмөр замын тээврийн үзүүлэлтүүд1990 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2007

Зорчигч тээьэрлэлтМян хүн

2590.5 2831.5 4119.1 4284.5 4082.8 3962.6 3947.8 4526.1

Олон улс 370.4 194.4 133.8 135.5 163.7 166.3 141.1 200.5Дотоодын 2219.8 2637.1 3985.3 4147 3919.1 3796.3 3806.7 4151.6

Төмөр замын төв нь дотоодын төмөр замын гол өртөөд болох Замын-Үүд, Сүхбаатар , Эрдэнэт, Дарханд, хилийн чанадад ОХУ-н Москва, Улаан-Үүд, БНХАУ-н Бээжин, ХБНГУ-н Берлин, Польшийн Варшав хотуудад өөрийн төлөөлөгчийн газруудыг нээн ажлуулсанаар гадаад дотоод харилцаа холбоогоо өргөтгөн тэлсээр байна. Далайд гарцгүй Монгол орны төмөр зам нь ОХУ, БНХАУ-аар Европ болон АЗИ, Номхон дхлайн орнуултай холлбогдож экспорт, импортын үнэмлэхүй хувийг тээвэрлэж байгаа тээврийн гол хэрэгслэл бөгөөд тасралтгүй, жигд найдвартай үйлчилгээ үзүүлдэг юм.Улсын нийт ачаа эргэлтийн 90 гаруй хувь, зорчигч эргэлтийн 50%-г гүйцэтгэж байна. Цаашид Эрдэнэтээс Мөрөн, УБ-с Хархорин, Баянхонгор, Алтай, Ховд, Баян- Өлгийгөөр дайран Цагаан нуурын боомтоор ОХУ-н Новосибирск-той, Багануур, Өндөрхаан, Баянтүмэнгийн чиглэлийн төмөр замын сүлжээний ирээдүйн хувилбарууд байж болох талаар төлөвөгөөгөө боловсруулан ажиллаж байна.

Асуулт № 45 Бүс нутгийн тухай ойлголт, зарчмууд, 2002 онд МУ-ын

эдийн засгийн бүсийг шинэчлэн тогтоосон нь

Газарзүйн шинжлэх ухааны байгаль, нийгэм эдийн засгийн харилцан шүтэлцээтэй нутаг дэвсгэрийн зохион байгуулалтыг бүс нутгийн газарзүйн салбар ШУ үүсэж хөгжин судалж ирсэн. Бүс нутаг нь бүс нутаг үүсэх өөрийн шалгуур үзүүлэлт харьцангуй давуу тал, үйлдвэрлэлийн салбаршил, зорилго чиглэлээрээ тодорхойлогддог чухал ухагдахуун болох ба нөгөө талаас бүс нутаг өөрийн үүрэг, функц, давуу талаараа олон чиглэл болон хуваагддаг. Тухайлбал: байгаль, нийгэм, улс төрийн г.м. Эдийн засгийн хөгжил нь хөгжлийг тодоройлдог зүйл юм. 20-р зууныы

сүүл үе хүртэл олон улсын байгаль, эдийн засгийн бүсчилсэн хөгжлийн талаархи онолын хоорондоо зарчмын ялгаа бүхий хоёр хандалага ноёрхож байжээ. Үүнд:

1. Хувийн өмч тэргүүлэх үүрэгтэй, зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд суурилсан ардчилсан тогтолцоотой, өнөөгийн өндөр хөгжилтэй орнуудад зонхилох хандлага

2. Төрийн өмч зонхилсон, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн харилцаатай, социалист гэгдэх орнуудын баримтлах хандлага

Монгол улс 1961 он хүртэл аль нэг аймаг, бүс нутгийн зөвхөн эдийн засгийн газарзүйн тодорхойлолтыг өгч, засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн хуваарьт өөрчлөлт оруулц байснаас биш улс орныг хамарсан эдийн засгийн иж бүрэн бүсчлэлийн асуудлыг хөндөж, бүсчилсэн хөгжлийн тусгайлсан бодлого хэрэгжүүлж байсангүй. Харин монгол Зөвлөлтийн хэсэг эрдэмтэд 1961 онд хамтарсан судалгааг явуулж манай орны нутаг дэвсгэр дээр төв, дорнод, өрнөд гэсэн эдийн засгийн 3 бүс бүрдэх хандлагатай байна гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн нь энэ талын судалгаа шинжилгээний ажлын анхны томоохон үр дүн байв. Харин 1964 онд ХАА-н хөгжлийн байршлыг голлон зөвлөлтийн эрдэмтэн И.Х.Овдинков эдийн засгийн 4 бүсийн хувилбарыг санал болгосон. Б.Гунгаадаш 1961 онд Монгол зөвлөлтийн эрдэмтдийн боловсруулсан эдийн засгийн бүсчлэлийн схемийн нарийвчилж төв бүс(10 аймаг), дотор нь 4 дэд муж, Өрнөд бүс (баруун 5 аймаг), дотор нь 2 дэд муж болгох санал дэвшүүлж, бүс дэд мужуудын тодорхойлолтыг өгсөн. Судлаач Б.Гуншаадаш, Сүхбаатар, Ч.Дуламсүрэн нар Төв мужийг 7-н дэд бүсэд хуваах санал дэвшүүлсэн. Энэ мэт судлаачид 1990-ээд он хүртэл схемийг бага сага өөрчлөлт оруулан төлөвлөлтөнд голлон хэрэглэж байжээ. МУИХ-аас 1992 онд өнөөдөр мөрдөж байгаа шинэ Үндсэн хуулийг батлан гаргажээ.шинэ үндсэн хуулийн 3-р бүлгийн 38-р зүйлийн хоёрдугаарт Зүүн өүс нутгийн хөгжлийн асуудлаар арга хэмжээ боловсруулж хэрэгжүүрэхээр тусгагдсан байна. МУИХ-ын 1996.5.3-ны баримтлалын 5-р зүйлд нутаг дэвсгэрийг бүсчилэн хөгжүүлэх дэд бүтцийн нэгдсэн сүлжээ, үүний дотор улсын хөндлөн болон тэнхлэгийг эхэлж байгуулах зарим бүс нутагт эдийн засгийн худалдаа, чөлөөт бүс бий болгон хөгжүүлэх, бүс нутгийн дотоод гадаад зах зээлтэй дэд бүтцийн сүлжээгээр холбох нутаг дэвсгэрийн таталцлын төв тэнхлэгүүдийг бий болгох зорилготой байсан. МУИХ-ын 1995.12.4-ий бдрийн 87-р тогтоолоор МУ-д эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах үзэл баримтлалыг батлан гаргажээ. Мөн МУ-ын ЗГ 1997 оны өвөл МУ-ын хүн амын нутагшилт хөгжлийн ерөнхий төсөл гаргасан байна. өнөө үед МУ Өрнөд, Хангайн умард, Төв, Дорнод гэсэн эдийн засгийн бүсийг тогтоож байна. Эдийн засгийн өрнөд бүсэд Ховд, Увс, Баян-Өлгий, Завхан, Говь-Алтай аймгийн нутаг дэвсгэр хамрагдана. Эдийн засгийн хангайн бүсэд Ар, Өвөрхангай, Баянхонгор зэрэг хамрагдана. Эдийн засгийн умард бүсэд Хөвсгөл, Орхон, Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймгийн нутаг дэвсгэр хамрагдана. ЭЗ-ийн Дорнод бүсэд Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймаг хамрагдана. Төв бүсэд Төв, Говь-Сүмбэр, Дорногвоь, Өмнөговь, Дундговь хамрагдана.

40. МУ-ын хүн амын хөдөлмөрийн нөөц, ашиглалтын байдал

Манай улсад ерөнхийдөө хүн амын хүйсийн бүтэц зөв зохистой байгаа. Хүн амын дотор хүүхэд залуучуудын эзлэх хувийн жин өндөр. Тухайдбал 0-30 хүрлэх насны хүн ам бол 65.8, 15-30 насны 0-15-с бага учир хөдөлмөр эрхлэх хүний тоо цөөн 1хүнд их хөдөлмөр ноогдоно. Дэлхийн жишиг бол шинээр төрж буй хүүхдийн дотор эр нь эмээс давуу байдаг. Харин нэг үеийнхний ахих тутам эрэгтэйчүүдийн нас баралт эмэгтэйчүүдээс давдаг. Нас ахих тусам энэ нь эмэгтэйн хувийн жин өндөр болдог. Энэ нь:

1. Хөдөлмөр эрхлэлтийн холбоотой \эрэгтэйчүүд нь хүнд ажил, хор нөхцөлд илүү их ажилладаг\2. Монголчуудын хувьд эр нь өөрийн биед тавих хяналт муу \өвчин эмгэг шууд үзүүлдэггүй г.м\3. Эмэгтэйчүүд нь эрэгтэйчүүдээс амьдрах намны чадвар сайтай. 50-с дээш насныханд эмэгтэйчүүд 55% хүртэл байна. Эндээс харахад ерөнхийдөө Монгол улсын хүн ам нь нас хүйсийн хувьд тэнцвэр нь өсөж байна. Хүн амын ажил эрхлэлт нь нас хүйстэй холбоотой. Монгол улсад мөрдөж буй тэтгэврийн хуулиар нийт 25 жил ажилласан 60 нас хүрсэн эрэгтэйчүүд, 20 жил ажилласан 55 нас хүрсэн эмэгтэйчүүд тэтгэвэр авах эрхтэй. Гэхдээ энэ нь ажил төрлийн онцлог хөдөлмөрийн нөхцөл, төрүүлж өсгөсөн хүүхдийн тоо зэргээр харилцан адилгүй байна. Ажиллах хүчний тухай асуудлын авч үзэхэд доор дурьдсан тулгуур хүчин зүйл байна.Үүнд:

1. Ажиллах чадал буюу эдийн засгийн идэвхитэй хүн ам. Энэ нь ажиллагсад хөдөлмөр зохицуулалтын албанд бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийн тоон нийлбэр юм.

2. Ажил эрхэлдэг хүн ам буюу ажиллагсад. Аж ахуйн байгууллагад ажиллагсад, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид цалин хөлстэй өрхийн ажил эрхлэгчид хамрагдана.

3. Ажилгүйчүүд. Хөдөлмөрийн насны хөдөлмөрийн чадвартай боловч цалин хөлстэй ажил болон хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэггүй. Ажил төрөл идэвхитэй хаяж байгаа хүмүүс хамрагдана. Өнөөгийн байдлаар Монгол 40мянга гаруй ажилгүй хүн байна.

41. Монгол улсын эрчим хүчний систем, хэтийн төлөв

Дэд бүтэц гэдэг нь улс үндэстний эдийн засгийн үйл ажиооагааны ерөнхий нөхцлийн хангадаг цогц салбарууд бөгөөд дотроо үйлдвэрлэлийн дэд бүтэц, нийгэм- соёлын дэд бүтэц, инженерийн дэд бүтэц гэж хуваагдана. Түлш- эрчим хүчний үйлдвэр дэд бүтцийн салбаруудын хамгийн чухал хэсэг нь юм. Эрчим хүчний үүсвэр болон хэлбэрүүдОрчин үеийн үйлдвэрлэл зөвхөн эрчим хүчний тодорхой бааз суурь дээр тулгуурлан хөгжиж чадна. Эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн хөгжлийн түвшин аливаа улс орны эдийн засаг, техник, соёлын хөгжлийн хамгийн чухал үзүүлэлт болдог. Хүн төрлөхтөн хөдөлмөрөө хөнгөвчлөхийн тулд салхи, усны урсгалын хүчийг үйлдвэрлэлд ашиглаж байсан бол харин 18-р зууны эцсээс түүнээс илүү тохиромжтой эрчим хүчний эх үүсвэр түлшийг ашиглах болжээ. Энэ зорилгоор түлшинд агуулагдсан хийтийн эрчим хүчийг дулааны болон механик эрчим хүч болгон хувиргадаг машин техникийг зохион байгуулсан байна. Эрчим хүчний эх үүсвэр болон хэлбэр бүхэн өөрийн гэсэн онцлог шинжийг агуулсан байдаг. Тийм учираас аж үйлдвэр, ХАА, ахуй амьдралд эрчим хүчний хэлбэрүүдийг ашиглах нь янз бүр байна. Жишээ нь: салхины эрчим хүч нь барагдашгүй бөгөөд давуу тал нь хямд байдагт оршино гэвч салхины үлээлт тогтмол биш байдаг. Харин цахилгаан эрчим хүч нь бусад эрчим хүчтэй харьцуулахад хамгийн их давуу талтай ашиглахад хялбар байдаг. Тийм ч учраас эрчим хүчний эх үүсвэрийн ихэнхийг цахилгаан эрчим хүчийг гарган авахад ашиглаж байна.Цахилгаан эрчим хүч нь орчин үеийн ХАА, зам тээвэр, харилцаа холбоо \телефон,радио,зурагт, интернет\ нь ахуйн хэрэгцээнд хамгийн өргөн ашиглагдаж байна. Техникийн хөгжлийн өнөөгийн түвшинд аж үйлдвэрийн хэмжээнд авч ашиглаж болох байгалийн эрчим хүчийг эрчим хүчний нөөц гэдэг.Эрчим хүчний нөөцийн чухал хэлбэр бол

нүүрс, газрын тос, шатагч хий, шатдаг занар, усны эрчим хүч, ус, салхины эрчим хүч зэрэг болно. Эрчим хүчний эх үүсвэр нь сэргээгдэх ба сэргээгддэггүй эрчим хүч гэж хуваагддаг. Гол мөрөн, салхины эрчим хүч нь байнга нөхөн сэргээгдэж байдаг. Харин нүүрс, газрын тос, шатагч хий, шатдаг занар тэрчлэн цөмийн эрчим хүчний түүхий эд болох уран, торийн нөөц дахин сэргээгдэхгүй. Янз бүрийн эрчим хүчний нөөцийг хооронд нь дулааныг ялгаруулах чадвараар харьцуулан хэмжих нь ихээхэн практикт ач холбогдолтой байдаг.Цөмийн эрчим хүчний нөөцУран бол цацраг идэвхит элементэд багтдаг, атомын цахилгаан станц цөмийн реакторрын түлш болдог. 1кг нь уран шатахад 3000 тонн чулуун нүүрстэй тэнцэх дулаан ялгардаг юм. Манай орны зүүн, зүүн өмнөд болон төвийн нутгаар харьыангуй сайн судлагдсан бөгөөд нийтдээ 1.4 сая тонн \80сая тонн хүдэр\ ураны нөөцтэй гэж үздэг. Монголд одоогоор ураны 6 орд илэрсэн бөгөөд уран байх магадлал бүхий 100 гаруй илрэлийг олж тогтоожээ. Ураны хайгуул 1970-д оноос тэр үеийн ЗХУ-н мэрэгжилтнүүд хийж эхэлсэн байна. Тэд 1980-д оны эхээр Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын нутагт хэд хэдэн ордыг илрүүлж, улмаар ураны хүдэр олборлох Мардайн \эрдэс үйлдвэрийг\ барьж ашиглалтад оруулжээ. Гэвч 1990-ээд оноос хойш уг үйлдвэр үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. 2004 оноос Канадын компаниуд Урани геологи хайгуулын ажилыг эрчимтэй явуулснаар Дундговь аймгийн нутагт хэд хэдэн орд илрүүлсэн байна. гэвч олборлолт болон баяжуулалтын ажил хийгдэгүй юм. цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэр : Цахилгаан эрчим хүч нь үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд, байршилд, хүн амын соёл ахуйн нөхцлийг сайжруулах гол хүчин зүйлийн нэг учир бусад бүх салбараас тэргүүлэн хөгжиж байдаг зүй тогтолтой. өнөөгийн байдлаар манай улсад дээр дурьдсан цахилгаан станцын төрлүүдээс дулааны цахилгаан станц, дизель цахилгаан станц, усны цахилгаан станц зэргийг ашиглаж байна. жилд дунджаар 3,5 тэрбум квт цаг цахилгаан эрчим хүчиг үйлдвэрлэн хэрэглэгчдэд түгээж байдаг. зцахилгаан станцуудыг өөр хооронд нь холбон бусад суурин газруудад дамжуулах цахилгаан эрчим хүчний хэд хэдэн систем ажиллаж байна. 2002 онд УИХ-аас “эрчим хүчний нэгдсэн систем” хөтөлбөрийг баталж , хэрэгжүүлэх ажил үе шаттай явагдаж байна. дулааны цахилгаан станц : өнөөгийн байдлаар монгол улсын хэмжээнд дулааны төвлөрсөн цахилгаан станц 7 байна. Завханд, ГовьАлтай аймгийн төвд дизель дулааны станц бий. эдгээр нь бүгд нүүрсээр ажилладаг бөгөөд Монгол улсад үйлдвэрлэж буй цахилгаан дулааны 90 гаруй хувийг нүүрс ашиглан үйлдвэрлэдэг. цаашид Монгол улсын “эрчим хүчний нэгдсэн систем” хөтөлбөрт заагдсаны дагуу УБ , Дархан, Эрдэнэтийн дулааны цахилгаан станцыг шинэчлэн өргөтгөх бөгөөд бас шинээр хэд хэдэн дулааны цахилгаан станц барихаар төлөвлөж байна. Шивээ-овоо, Таван-толгойн нүүрсний ордод түшиглэж томоохон дулааны станц барьж ашиглалтад оруулснаар цахилгаан эрчим хүчийг бүтнээр нь БНХАУ-д экспортлох боломжтой болно. усны эрчим хүчний нөөц , ашиглалтын өнөөгийн ба хэтийн төлөв : манай улсад 3800 лгаруй гол мөрөн бий. тэдгээрийн лусны эрчим хүчний нөөц нь 6.5 сая квт буюу жилд 56 тэрбум квт цаг цахилгаан эрчим хүч гаргах боломжтойг судалгаагаар тогтоосон байдаг. Монголын гол мөрний Сэлэнгэ, Эг, Орхон, Туул, Хараа, Ерөө, Онон, Хэрлэн, Ховд, Завхан голуудад усны эрчим хүчний ихээхэн нөөцтэй. цаашид Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын завхан гол дээр Улаанбоомын 11000 квт чадалтай усан ЦС, Ховд аймгийн Чоно-харайхын гол дээр 12000 квт хүчин чадалтай жилийн турш ажиллах Дөргөний УЦС-г барьж 2007 оны эцсээр ашиглалтанд оруулахаар төлөвлөсөн. мөн Булган аймгийн Хутаг-өндөр дэх Эгийн гол, Хөвсгөл аймгийн Дэлгэрмөрөнд Чаргайтын УИЦС-г барьж байгуулахаар төлөвлөж байна.

үйлдвэрлэсэн цахилгааныг бусад суурин газарт хүргэхэд эрчим хүчний систем чухал үүрэгтэй байдаг. өнөөгийн байдлаар манай орны төв, зүүн , баруун бүсийг хамарсан үндсэн 3 систем ажиллаж байна. Улаанбоомын УЦС-г ашиглалтанд оруулснаар Завхан, Говь-Алтай аймаг өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах шугамаар хоорондоо холбогдоно. Дөргөний УЦС нь баруун 3 аймгийг хамарсан баруун бүсийн эрчим хүчний системийг эрчим хүчний найдвартай эх үүсгэвэртэй болгоно. ингэснээр ОХУ-аас өндөр үнээр авч буй цахилгааныг авахгүй байх боломжтой болно. яваандаа Монгол улсын бүх аймаг сумдыг хамарсан Эрчим хүчний нэгдсэн системтэй болох юм.