Төлбөр тооцоо

Агуулга•Төлбөр тооцоо• Бартер• Мөнгө • Тооцооны хэлбэрүүд• Судалгаа

Төлбөр тооцоо

Бараа үйлчилгээний төлбөр болгон өгч байгаа өртгийн хадгаламжийн хөдөлгөөн

Үндсэн зорилго

Эдийн засаг дахь мөнгөний эргэлтийг хурдасгах, нийт эдийн засаг болон санхүүгийн салбарт хийгдэж буй төлбөр тооцоог тасралтгүй, найдвартай, шуурхай гүйцэтгэх явдал

Төлбөр тооцоо Бэлэн төлбөр тооцоо:

Цаасан мөнгө

Зоосон мөнгө

Бэлэн бус төлбөр тооцоо

Давуу тал: Бэлэн мөнгөний эрсдлийг бууруулах Хугацаа хязгаарлахгүйгээр хийх боломжтой Авч явахад авсаархан Далд ЭЗ нөлөө бага Инфляци хөөрөгдөхөөс сэргийлдэг

Бартерийн систем

Мөнгө

Мөнгө гэж юу вэ?

Ямар нэг бараа үйлчилгээний төлбөрийн хэрэгсэл, өртгийг хэвээр хадгалах, хөрвөх чадвар бүхий хэрэгсэл

Тооцооны хэлбэрүүд

• Шилжүүлэг• Акцент• Карт• Аккредитив• Вексель

1. Шилжүүлэг

• Чек

• Банкны драфт

• Шуудан

• Телекс

• SWIFT

Чек

Анхны шаардлагаар тодорхой хэмжээний мөнгийг төлөхийг шаардсан нөхцөлт бус бичгэн захиалга

Чекийг шилжүүлэх аргаар нь:•Энгийн чек•Нэрийн чек

Чекийг гаргагчаар нь

Хувийн чек:

Банкаар үйлчлүүлэгч хувь хүн болон

байгууллага өөрийн банкиндаа чек

гаргах хүсэлт тавьж хувьдаа чек

нээлгэхийг

Банкны чек

• Банкаар баталгаажигдаж, бичигдсэн

Чекийг төлбөр хийх байдлаар нь

Бэлэн мөнгөний чек:

Бэлэн мөнгөөр төлбөр тооцоо хийгддэг бөгөөд чек

эзэмшигч зөвшөөрвөл дансаар хийгдэж болно.

Тооцооны чек:

Зөвхөн дансны тооцоогоор төлбөр тооцоо хийх

боломжтой

Чек нь дараах шаардлагыг хангасан байх ёстой:

• Төлбөр хийх боломжтой нь батлагдсан

• Чекэнд зурах гарын үсэг тамга тэмдгийг зохих

ёсоор нь баталгаажуулсан

• Чек цуцлагдахгүй гэдэг нь баталгаажсан

• Хэрэв зээлийн хөрөнгөөр нээж байгаа бол зээл

олгосон тухай зээлийн ажилтаны тэмдэглэл байх

Хувийн чек

Банкны чек

Банкны драфт

Банк гадаадын харилцагч банкин дахь өөрийн харилцах данснаас төлбөр хийхийг зөвшөөрсөн чек юм. Энэ чекийг банк экспортлогч талд олгож төлбөр хийх зөвшөөрлийг өгнө.

Банкны драфтын онцлогууд

• Чекээс илүү хурдан

• Банк өөрийн мэдлийн хөрөнгөнөөс

төлбөрийг хийсний дараа

харилцагчтайгаа төлбөрийн асуудлыг

тооцдог

Шуудан

Шуудангийн шилжүүлэг нь шилжүүлэгч

банкнаас хүлээн авагчийн нэр дээр

төлөгч банкруу төлбөрийн даалгаврын

эх баримтыг илгээх журмаар явагддаг.

Телекс Шуудангийн шилжүүлэгтэй адил боловч

баталгаажсан сүлжээгээр төлбөрийн даалгаврыг дамжуулдгаараа онцлогтой

Давуу тал:

Цаг хугацаа алдахгүй учир хүүгийн зардал бага гардаг

Үрэгдэж алга болохгүй

Сул тал

Зардал өндөр

SWIFT-Society for Worldwide Interbank Financial Telecomunication

• SWIFT нь Олон улсын санхүүгийн харилцаа холбооны компьютерийн сүлжээ юм.

• 1974 онд Хэсэг банкууд нийлж нэгдсэн сүлжээ байгуулах санаачлага гаргаснаар байгуулагдсан.

• SWIFT-ийн сүлжээгээр бүх тивийн 3000 шахам банкны байгууллага үйлчлүүлж байгаа бөгөөд өдөрт сая гаран нэгж мэдээ түүгээр дамжин боловсруулалт хийгдэж байна.

• SWIFT-ээр төлбөр тооцоо хийх нь Телексээр төлбөр тооцоо хийхтэй адил бөгөөд ялгаатай тал нь нэг зэрэг мэдээллийг нэг дор солилцох буюу мэдээллийг файл хэлбэрээр бөөнөөр нь илгээдэг явдал юм.

• Манай орны хувьд SWIFT-г Монгол банк, арилжааны банкууд ашиглаж байгаа бөгөөд SWIFT-ийн Гонк-Конг төвтэй салбарын хэрэглэгчид юм.

SWIFT-ашигласны давуу талууд

• Төлбөр тооцоо, мэдээ мэдээллийг цахим аргаар гуйвуулдаг• SWIFT-ээр гуйвууллага хийхэд оролцогч хоёр банк хоёулаа

SWIFT-ийн гишүүн байх ёстой• Эрх бүхий кодоор аюулгүй байдлыг нь хангадаг• Төрөл бүрийн мэдээллийг төрөлжүүлж нэгэн стандартад

оруулж форматалсан байдаг• Мэдээлэл түргэн шуурхай очих газраа хүрдэг• Мэдээллийн бүрэн бүтэн байдал, нууцлалт аюулгүй байдал

дээд зэргээр хангагдана• Мэдээлэл дамжуулах үнэ телекс факсаар дамжуулахаас

хямд

Money gram

Гадаад мөнгөн гуйвуулгыг богино хугацаанд гүйцэтгэх үйлчилгээ юм.

Western Union

1851 онд Western Union компани байгуулагдсан.

Дэлхийн 186 оронд 321 агент 96 мянган цэгээр үйлчилгээ үзүүлэхээс гадна АНУ-д төлбөр тооцооны 40-50%-ийг дангаараа гүйцэтгэдэг

Western Union-ын давуу талууд

• Гуйвуулгыг хэдхэн минутанд хүлээн авагчид дамжуулна

• Гүйлгээ өөр хүнд очихоос найдвартай хамгаалагдсан

• Харилцах данс нээгдэх шаардлагагүй• Найдвартай хурдан хэрэглэхэд амар

2. Акцент• Инкасс • Төлбөрийн нэхэмжлэл гэж ангилна.

Инкасс нь олон улсын худалдааны төлбөр тооцоонд хэрэглэгддэг чухал хэлбэр юм.

Зарим үед аккредитивтэй төстэй боловч гол ялгаа нь хаана хэзээ төлбөр хийх вэ гэдэг асуудалд оршдог.

Инкассын тооцооны үед баримтууд ба бараанууд импортлогчийн орны банкинд хүрэлцэн ирснээр төлбөр хийгддэг ба энэ нь бараа ачуулснаас хойш хэдэн өдөр хэдэн долоо хоног ч байж болдог.

Инкассын тооцооны үед импортлогч бараагаа хүлээж авахаас нааш төлбөр хийхгүй.

Экспортлогч импортлогч бараагаа авахаас нааш төлбөр хүлээн авахгүй

Төлбөрийн нэхэмжлэх

Бараа үйлчилгээгээ авсны дараа

худалдан авагчийн

зөвшөөрөлтэйгээр бичсэн гүйлгээ

3. Карт

Техникийн дэвшлийг илэрхийлсэн нууцлал

бүхий бэлэн бус тооцооны хэрэгсэл.

• Картыг дотор нь:

ДТ- зөвхөн урьдчилаад хуримтлуулсан

мөнгөнийхөө дүнгээр төлбөр хийдэг.

КТ- дебтээс гадна харилцагч банктайгаа гэрээ

хийж зээл авч болдог карт юм.

4. Аккредитив

Тухайн банк худалдан авагчийн хүсэлтээр буюу өөрийн нэрийн өмнөөс бэлтгэн нийлүүлэгч нь гэрээнд тодорхой заасан баримтуудыг тогтоосон хугацаанд банкинд бүрдүүлж өгсөнийг үндэслэн 2 талын тохиролцсон валютаар мөнгийг төлөхийг хүлээсэн банкны үүрэг юм.

Аккредитивийн тооцоонд оролцогч талууд

Aккредитив нээлгэгч:

Аккедитив нээхийг хүсэгч буюу худалдан авагч буюу импортлогч

Нээгч банк:

Аккредитив нээснээр нөхцөлт баталгаа өгч буй банк (импортлогчийн банк)

Харилцагч банк буюу экспортлогчийн банк:

Аккредитив нээгдсэн тухай экспортлогчид мэдэгддэг аккредитив нээсэн банкны харилцагч банк юм. Зарим үед Аккредитибийн баталгаа гаргаснаараа тухайн банк батлан даагч болж хувирна

Бенифициар:

Худалдагч буюу экспортлогч

Аккредитивийн төлбөр тооцоонд дараах банкууд оролцоно

• Худалдан авагч үйлчлүүлэгч нь болох аккредитив нээгдсэн банк

• Худалдагч үйлчлүүлэгч нь болох худалдагчийн бизнесийн үйл ажиллагаа явуулж буй орны банк

• Худалдагч буюу экспортлогчийн орны ямар нэгэн банк:

• Төлбөр хийгч банк

Аккредитивийн төрлүүд

• Баталгаат аккредитив нь:

Аккредитив нээсэн банк, түүнийг нээхийг хүссэн импортлогчийн банкнаас нөхөн төлөлт авах эсэхээс үл хамааран экспортлогчид төлбөрийн зохих дүнг төлөх банкны үүрэг юм.

• Баталгаагүй аккредитив нь:

Экспортлогчийн банк аккредитив нээгдсэн тухай үйлчлүүлэгчдээ мэдэгдэх л үүрэгтэй.

• Буцаан дуудагдах аккредитив:

Энэ аккредитивийг нээгч банк импортлогчийн санхүүгийн байдлаас хамаарч аккредитивийг хугацаанаас нь өмнө хүчингүй болгох эрхтэй аккредитив.

• Буцаан үл дуудагдах аккредитив:

Экспортлогчийн зөвшөөрөлгүйгээр хугацаа дуусахаас өмнө импортлогчийн банк хүчингүй болгох буюу өөрчилж болдоггүй.

• Баталгаат бус буцаан үл дуудагдах аккредитив:

Бенефициар буюу худалдагчид харилцагч буюу өөр нэг банкаар (advising) дамжуулан мэдэгдэх ба энэ банк төлбөрийн ямарч хариуцлага хүлээдэггүй. Харин аккредитив нээгдсэн банк төлбөр баримтуудын талаар дангаар үүрэг хүлээнэ.

• Баталгаат буцаан үл дуудагдах аккредитив:

Аккредитив нээгдсэн банкны шаардлагаар 3- дагч банк баталгаа гаргадаг ба худалдан авагчийн үйлчлүүлэгч банкны төлбөрийн чадварт худалдагч эргэлзэж байгаа тохиолдолд энэ хэлбэрийг ихэвчлэн ашиглана

• Хуваагдах аккредитив:

Гэрээнд тохиролцсон дүнг экспортлогчид хэсэгчилсэн ачилт бүрийн дараа төлдөг бол.

• Үл хуваагдах аккредитив:

Бүх ачилт хийгдэж дууссаны дараа экспортлогчид холбогдох үнийн дүнг төлөхийг үл хуваагдах аккредитив гэдэг.

• Сэргээгдэх аккредитив:

Аккредитив ашиглагдах нийт хугацааны дотор импортлогч аккредитив нээсэн банкинд экспортлогчид төлсөн төлбөрийн дүнгээр аккредитив нөхөн сэргээгдэхийг сэргээгдэх аккредитив гэдэг.

• Шилжих аккредитив:

Жинхэнэ худалдагч нэг түүнээс дээш хэд хэдэн бэлтгэн нийлүүлэгчид аккредитив эзэмших эрхийг шилжүүлэх явдал бөгөөд мөн үүрэг хариуцлагыг мөн шилжүүлнэ.

• Улаан нөхцөлт аккредитив:

Бараа хүрэлцэн ирэхээс өмнө төлбөрийнхөө зарим хэсгийг (75% хүртэлх) урьдчилж авахыг экспортлогчид импортлогч зөвшөөрөх бол.

• Ногоон нөхцөлт аккредитив:

Улаан нөхцөлт аккредитивтэй төстэй боловч тухайн бараа агуулахад хадгалагдаж буйг баталсан үнийн дүнтэй агуулахын орлогын баримтаар баталгаажсан байна.

• Контр аккредитив:

Энэ нь угтаа хоёр өөр аккредитив боловч аккредитивийн нөхцөлд тавих шаардлага нь ижил юм. Энэ аккредитивийг экспортлогч үндсэн бараа нийлүүлэгч биш тохиолдолд хэрэглэдэг.

5. Вексель

Тодорхой хэмжээний мөнгийг тогтоосон хугацаанд төлөхийг баталж бичсэн хууль ёсны өрийн бичиг

• Векселийг агуулгын хувьд:Таваарын вексель:

ААН, иргэдийн бичсэн векселийг

Мөнгөн хэлбэртэй вексель:Арилжааны банкуудын гаргасан векселийг

• Векселийг эзэмшигчийн хэлбэрээс нь хамааруулан:Нэрлэсэн вексель:

Эзэмшигчийн нэр хаяг тодорхой заасан

Нэхэмжлэх вексель:Эзэмшигчийн нэр хаягийг тодорхой заагаагүй

(Гарган үзүүлэгч төлнө)

Векселийг ерөнхийд нь үндсэн хоёр төрөлд ангилдаг:

• Энгийн вексель: Төлбөр хариуцагч нь тодорхой хэмжээний мөнгийг

төлбөр нэхэмжлэгчид төлөхийг батлан бичсэн өрийн бичиг

• Шилжих вексель:Төлбөр нэхэмжлэгч нь тогтоосон хугацааны дараа

тодорхой хэмжээний мөнгийг гуравдагч этгээдэд төлөхийг төлбөр хариуцагчид мэдэгдэж бичсэн бөгөөд төлбөр хариуцагч төлөхийг зөвшөөрсөн өрийн бичиг.

Судалгаа График-1

2007 2008 2009 2010 20110

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

1947.52534.5

1885.4

2908.5

4780.4

2061.8

3244.5

2137.7

3200.1

6526.9

ЭкспортИмпорт

-144.3 -710-291.6

-252,3

www.nso.mn

Гадаад худалдааны тэнцэл /мян ам.доллар/

-1746.5

График-2

Чулуун нүүрс

Самнасан ноолуур

Бохир ноолуур

Цайрын хүдэр

баяжмал

Зэсийн баяжмал

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

2009

2011

График-2

www.nso.mn

Экспортын гол нэрийн бараа /мян.ам.дол/

График-3

Дизель түлш

Автобензин Суудлын автомашин

Ачааны автомашин

Өрөө явагч машин

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

800000

200920102011

График-3

www.nso.mn

Импортын гол нэрийн бараа /мян.ам. дол/

БНХАУОХУКанадИталиБНСУШвейцарьИх БританиХБНГУЯпонФранцАНУБусад

График-4 Гол экспортлогч орнууд /%/

www.nso.mn

30.8

24.5

2

5.44.2

7.4

1.58.2

2.3

1.51.1

11 9.1 БНХАУОХУКанадБНСУХБНГУЯпонФранцАНУУкрайнАвстралиБелорусьСингапурМалайзБусад

Гол импортлогч орнууд /%/

www.nso.mn

График-5

Анхаарал тавьсан та бүхэнд баярлалаа