1

2

Στην 15η ενότητα της Πολιτείας του Πλάτωνα πρωταγωνιστεί η μοίρα

Λάχεση, η οποία δίνει στις ψυχές το δαίμονα που θα τις συντροφεύει σ’ όλη

τους τη ζωή. Οι άλλες δυο μοίρες κάνουν αναγκαστική την επιλογή αυτή. Ο

μεγάλος φιλόσοφος αναφέρει πως η επιλογή που κάνει κάθε ψυχή συνδέεται

άμεσα με την προηγούμενη ζωή της.

Κατά τη διαδικασία της μετεμψύχωσης, ο Πλάτωνας παραθέτει αρχικά

ορισμένα παραδείγματα, όπως η ψυχή του Ορφέα, η οποία ενσαρκώθηκε στο

σώμα ενός πουλιού, του Αίαντα, η οποία ενσωματώθηκε στο σώμα ενός

λιονταριού, του Αγαμέμνονα στο σώμα ενός αετού και η ψυχή του Θερσίτη

στο σώμα ενός πιθήκου. Ο μύθος του Ηρός, στον οποίο περιλαμβάνεται η

διαδικασία της επιλογής των κλήρων της ζωής, αποτελεί το τέλος της ιδανικής

Πολιτείας του Πλάτωνα.

Καθώς οι ψυχές οδεύουν προς το χώρο, όπου θα επιλέξουν ποια ζωή

επιθυμούν να ζήσουν για τα επόμενα 100 χρόνια, ο Πλάτωνας βρίσκει την

ευκαιρία να περιγράψει τον ουράνιο κόσμο. Περνώντας λοιπόν μέσα από την

πόλη των φιλοσόφων και έχοντας στρέψει τη ματιά μας προς το Αγαθό,

συναντούμε την αρμονικά περιφερόμενη άτρακτο στο κέντρο του σύμπαντος

και τις τρεις μοίρες να εποπτεύουν την κίνηση των ουρανίων σωμάτων: τη

Λάχεση, που συμβολίζει το παρελθόν, την Κλωθώ, που συμβολίζει το παρόν

και την Άτροπο, που συμβολίζει το μέλλον.

Με την εικόνα της περιφερόμενης ατράκτου με τις τρεις μοίρες, που

κυριαρχεί στην ενότητα αυτή, ο Πλάτωνας έχει στόχο: α) να παρουσιάσει την

αρμονία και την ισορροπία που κυριαρχεί στον σύμπαν και β) να τονίσει

πως η πολιτεία αλλά και η ανθρώπινη ψυχή οφείλουν να ακολουθήσουν αυτή

την αρμονία.

3

Ο μύθος του Ηρός συνδέεται με τη Λάχεση, η οποία είναι μια από τις

τρεις μοίρες και το έργο της είναι να μοιράσει στις ψυχές των ανθρώπων τον

κλήρο που θα καθορίσει το είδος της ζωής τους για την καινούρια περίοδο. Οι

τρεις μοίρες συνδέονται μεταξύ τους, γιατί και οι τρεις καθορίζουν την πορεία

του ανθρώπου από τη γέννησή του μέχρι και το θάνατό του. Η Λάχεση

εκπροσωπεί το παρελθόν και μοιράζει στον άνθρωπο τον κλήρο που του έτυχε,

η Κλωθώ εκπροσωπεί το παρόν και κλώθει το νήμα της ζωής του και η

Άτροπος που εκπροσωπεί το μέλλον, κόβει το νήμα της ζωής του ανθρώπου με

αμετάκλητο τρόπο.

Η Ανάγκη παρουσιάζεται ως η μητέρα των τριών Μοιρών και βοηθά

στη διατήρηση της αρμονίας και της ισορροπίας στο σύμπαν. Οι κόρες της

Ανάγκης είναι οι εξής:

α) Η Κλωθώ συμβάλλει στην εξωτερική περιστροφή της ατράκτου.

Χαρακτηρίζεται ως ο δείκτης της θετικής ύπαρξης, διότι είναι πάντα σταθερή.

Αναφέρεται κιόλας ότι είναι το δεξί χέρι, δηλαδή το ευνοϊκό και το ευχάριστο

σε αντίθεση με το αριστερό, που είναι το δυσοίωνο.

β) Η Άτροπος είναι η μοίρα του αγνώστου και της αβεβαιότητας.

Αναφέρεται πως λειτουργεί πάντα με το αριστερό χέρι, γεγονός που

επιβεβαιώνει την αρνητική σημασία, που αποδίδεται στην έννοια

«αριστερός». Συμβολίζει το μέλλον και επομένως την αστάθεια και την

αβεβαιότητα, που χαρακτηρίζει τα μελλούμενα.

γ) Η Λάχεση είναι η μοίρα του παρελθόντος. Λειτουργεί και με τα δυο

χέρια και συμβολίζει το παρόν όσο και το μέλλον. Μοιράζει στους ανθρώπους

τους κλήρους , ώστε να μπορούν να επιλέξουν τις μελλοντικές ζωές που θα

ζήσουν μετά τη μετεμψύχωσή τους.

4

Ως εκπρόσωπος της Λάχεσης παρουσιάζεται ο προφήτης. Απευθύνεται

στις ψυχές και μιλά εξ ονόματος της θεότητας και είναι κατά κάποιο τρόπο ο

μεσολαβητής, γιατί : α) συγκέντρωσε τις ψυχές στο λιβάδι της κρίσης, με

σκοπό να ξεκινήσει η διαδικασία της μετεμψύχωσης, β) πήρε ορισμένα

πρότυπα ζωής, για να διαλέξουν οι ψυχές αυτό που θα διαμορφώσει τη

μελλοντική τους ζωή, γ) μετέφερε τη βούληση της Θεάς, ανεβαίνοντας στο

βήμα και δ) εξήγησε με ποιον τρόπο θα γινόταν η επιλογή των κλήρων.

Στον λόγο του προφήτη αποδίδεται στην έννοια γένος το επίθετο

«εφήμερος». Αυτό έρχεται σε αντίφαση με την άποψη του Πλάτωνα που

θεωρούσε την ψυχή αθάνατη. Εφήμερες ονομάζονται οι ψυχές λόγω της

προσωρινής συνύπαρξής τους με το σώμα. Αναφέρει επίσης και το επίθετο

«θανατηφόρος» που δηλώνει θάνατο, δηλαδή το τέρμα της νέας ζωής.

Παρουσιάζει τον άνθρωπο ως θνητό, γιατί έχει διάρκεια ζωής εκατό χρόνια,

πολύ μικρό διάστημα σε σχέση με τη θανατηφόρο χιλιετή περίοδο.

5

Από την σκηνή με τον προφήτη αναδεικνύεται η ελευθερία της

βούλησης και η προσωπική ευθύνη. Η κοινή λαϊκή αντίληψη θεωρεί πως ένας

δαίμονας καλός η κακός επιλέγει τον άνθρωπο που θα τον συνοδεύει στη ζωή

του και θα καθορίζει την τύχη του. Ο Πλάτωνας αντίθετα υποστηρίζει ότι η

ψυχή θα επιλέξει τον δαίμονά της και όχι ο δαίμονας αυτή, με αποτέλεσμα η

ίδια η ψυχή να έχει την ευθύνη της επιλογής και της μοίρας της. Άρα ο

δαίμονας δεν είναι μια υπερφυσική οντότητα.

Επομένως, ο Πλάτωνας θεωρεί πως ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και ο

μόνος υπεύθυνος για το βίο που θα επιλέξει, καθώς και για τις πράξεις του

μετά. Σημαντικός είναι και ο ρόλος της παιδείας, γιατί αυτή θα τον βοηθήσει

να πάρει αποφάσεις με σωφροσύνη και καθαρή κρίση. Τέλος, καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο θεός δεν έχει κανένα μερίδιο ευθύνης για τις πράξεις των

ανθρώπων. Σύμφωνα με την Πολιτεία δυο είναι οι παράγοντες που

6

περιορίζουν την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Είναι η τύχη και η ανάγκη.

Η τύχη αφορά τη σειρά, με την οποία ο άνθρωπος θα διαλέξει ό,τι επιθυμεί

και η ανάγκη είναι η υποχρέωση του ανθρώπου να επιλέξει από συγκεκριμένα

πρότυπα.

Ο Πλάτωνας υποστηρίζει ότι επειδή ο θεός είναι αγαθός δεν μπορεί να

είναι υπεύθυνος για το κακό. Επομένως, η ευθύνη ανήκει αποκλειστικά στους

ανθρώπους, διότι ο θεός τους επιτρέπει να επιλέγουν τον τρόπο ζωής τους και

γι’ αυτό δεν έχουν το δικαίωμα να κατηγορούν τους θεούς. Αυτή η αντίληψη

α) ανατρέπει την παλιά θεοκρατική αντίληψη, όπου ο θεός ρυθμίζει και

επεμβαίνει στη ζωή του ανθρώπου και επομένως, είναι και υπεύθυνος για τις

πράξεις τους, β) έρχεται σε αντίθεση με τις παραδοσιακές αντιλήψεις που

υποστήριζαν ότι οι θεοί είναι υπεύθυνοι για τις συμφορές που συμβαίνουν

στους θνητούς και γ) πρόκειται για ανθρωποκεντρική και επαναστατική

άποψη, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τη ζωή του.

Η φράση '' αρετή δε αδέσποτον'' δηλώνει την ελευθερία της αρετής κι

έχει διπλή σημασία: από τη μια έχει τη σημασία ότι η ίδια δεν έχει κύριο και

από την άλλη ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να την τιμήσει ή να την ατιμάσει. Η

κάθε ψυχή έχει την επιλογή να διαλέξει όποιο βίο επιθυμεί, γεγονός που

σημαίνει ότι ο καθένας μπορεί να κατακτά την αρετή -πιο λίγο ή πιο πολύ

-ανάλογα με την καθημερινότητά του, διότι η αρετή είναι ένα ελεύθερο αγαθό.

Επομένως, η αρετή είναι ελεύθερη, όταν με προσωπική προσπάθεια ο

άνθρωπος καταφέρει να την κατακτήσει. Τότε ο άνθρωπος γίνεται κι αυτός

ελεύθερος.

Το περιεχόμενο των ενοτήτων 14η και 15η συνδέεται με το θέμα της

δικαιοσύνης, που είναι η βασική έννοια της Πολιτείας του Πλάτωνα. Οι θεοί

προτιμούν τη δικαιοσύνη και βοηθούν τους δικαίους , ενώ τους αδίκους τους

7

αντιμετωπίζουν με μίσος και απέχθεια . Λόγω του ότι η ψυχή είναι αθάνατη οι

τιμωρίες διαρκούν για πάντα. Όταν ένας άνθρωπος ζει σωστά και ενάρετα,

τότε μπορεί να ελπίζει ότι θα ανταμειφθεί στη μετά θάνατο ζωή, γιατί εκεί

αποδίδεται πραγματικά η δικαιοσύνη. Ο Γλαύκωνας υποστήριζε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος, επειδή φοβάται την τιμωρία. Επομένως, ο

άνθρωπος δεν πρέπει να κάνει κακές πράξεις γιατί αν δεν τιμωρηθεί σ’ αυτή

τη ζωή, θα τιμωρηθεί σίγουρα στην επομένη.

Ο ρόλος της παιδείας είναι πολύ σημαντικός, γιατί μόνο με την παιδεία

ο άνθρωπος μπορεί να αποτρέψει το κακό και την αδικία. Η ψυχή χρειάζεται

σωφροσύνη, για να μην παρασύρεται από τις κακές πράξεις και τις αμαρτίες.

Αυτό μπορεί να το προσφέρει μόνο η παιδεία, γιατί κάνει τον άνθρωπο να

κρίνει σωστά και να έχει την ευκαιρία να απολαύσει τη δικαιοσύνη και την

ευδαιμονία.

8

Βούληση είναι η ικανότητα της διάκρισης των πράξεων με βάση τα

αποτελέσματά τους, που είναι συνειδητά, ενώ αντίθετα οι ενστικτώδες πράξεις

δεν είναι. Η βούληση κατανοείται, είτε ως μια ιδιαίτερη δυνατότητα της

ψυχής, είτε ως λειτουργία που προσδιορίζεται από φυσιολογικούς και

ψυχολογικούς παράγοντες. Είναι η δυνατότητα που έχουμε να

αυτοπροσδιοριζόμαστε, δηλαδή να επιλέγουμε τη συμπεριφορά μας και τον

κόσμο που μας περιβάλλει.

Στη σημερινή εποχή σε συνθήκες δημοκρατίας η ουσιαστική ελευθερία,

δηλαδή η πλήρης απελευθέρωση από εξωτερικούς και εσωτερικούς

καταναγκασμούς και δεσμεύσεις εξακολουθεί να είναι ζητούμενο και επιδίωξη

του σύγχρονου ανθρώπου. Η σύγχρονη μορφή της δημοκρατίας παρέχει

περισσότερη ελευθερία στον άνθρωπο. Παράλληλα, η σύγχρονη πολιτική και

διεθνής συγκυρία μαρτυρεί ότι στο πολιτικό στερέωμα υποβόσκει μια αέναη

λυτρωτική ροπή προς το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας που προσδοκά να

βιώσει ο άνθρωπος σε κάθε εποχή.

9

Αλλά πόσο ελεύθερος είναι πράγματι ο σημερινός άνθρωπος; Είναι

τελικά αυτεξούσιος ο άνθρωπος καταναλωτής, όπως τον έχουν ονομάσει, που

έχει αποθεώσει το χρήμα και κυνηγάει με όλα τα μέσα την επιτυχία; Πολλοί

λένε ότι είναι δέσμιος του συρμού και άβουλο εξάρτημα της κοινωνικής

μηχανής, που όλα τα καταβροχθίζει ή τα ισοπεδώνει, δίχως να λογαριάζει

ούτε αξίες ούτε ανθρωπιά, ούτε τελικά τον ίδιο τον εαυτό του.

«Καθόλου ελεύθερα δε διαλέγουν οι άνθρωποι να είναι αυτό που

είναι», λέει ο κορυφαίος φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης, που ωστόσο

επιμένει στην «πρώτη θέση της ατομικής και κοινωνικής αυτονομίας».

«Διαλέγουμε την πρωτοκαθεδρία της αυτονομίας και μ΄ αυτό αντιπαλεύουμε

την κατάσταση της ετερονομίας». Αυτή η αντιφατικότητα, πραγματική ή

φαινομενική, που άλλωστε φαίνεται να είναι σύμφυτη με τη ζωή του

ανθρώπου αλλά και του σύμπαντος, δίνει νόημα-έστω και τραγικό καμιά

φορά -στη ζωή του ανθρώπου.

10

Η δυνατότητα επιλογής και παρέμβασης στα κοινωνικά δρώμενα

τον καθιστά υπεύθυνο για τις συνέπειες, θετικές ή αρνητικές, των αποφάσεών

του, είτε αυτές αφορούν τον ίδιο, είτε περισσότερους. Γι αυτό άλλωστε συχνά

οι άνθρωποι απεμπολούν το δικαίωμα επιλογής και μεταφέρουν το βάρος της

ευθύνης στους άλλους.

Προκειμένου ο άνθρωπος να ζήσει μέσα σε μια κοινωνία με άλλους

ανθρώπους θα πρέπει να έχει και την ανάλογη παιδεία. Εξάλλου σήμερα δεν

μιλάμε πια μόνο για τη φυσική ελευθερία του ανθρώπου, που δεν μπορεί να

ικανοποιήσει τις σύγχρονες ανάγκες του, αλλά για μια ελευθερία πολύ

βαθύτερη και ουσιαστικότερη, που επεκτείνεται σε δικαιώματα και εγγυήσεις

πολύ πέρα από τις φυσικές. Ένας τέτοιος άνθρωπος έχει ανάγκη την ανάλογη

ανθρωπιστική παιδεία, όχι την απλή παιδεία των γνώσεων και του

επαγγέλματος.

11

Κι επειδή αυτή η «παιδεία» δεν παρέχεται πάντα δωρεάν, είναι ανάγκη

ο καθένας μόνος του να μυηθεί, να εξασκηθεί και να κατακτήσει την

εσωτερική εκείνη ελευθερία που του δίνει δύναμη, τον κάνει αυτεξούσιο και

πραγματικά ελεύθερο. Η παιδεία βοηθάει στην απόκτηση της γνώσης και αυτή

με τη σειρά της είναι δύναμη, γιατί ξέρουμε τι μας συμβαίνει και είναι

δύσκολο κάποιος να μας εκμεταλλευτεί και να μας επιβάλλει την άποψή του

και έτσι να επηρεάσει τη δική μας ζωή.

Σήμερα, το επίκεντρο της διαμάχης γύρω από την ανθρώπινη ευθύνη

βρίσκεται μάλλον στην ικανότητα ελέγχου των σκέψεων και πράξεων

12

κάποιου, παρά στη μεταφυσική παρουσία ή απουσία μιας οντότητας με

βούληση. Στα παλιά χρόνια, οι δούλοι και οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα

ψήφου, διότι δεν είχαν ίσα δικαιώματα με τους υπόλοιπους και γι’ αυτό

στερούνταν την ελευθερία τους και τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματά τους.

Τελικά, οι παράγοντες που επηρεάζουν τη ζωή μας είναι πολλοί και

περιλαμβάνουν εξωτερικές επιδράσεις (οικογένεια, σχολείο, φίλοι κλπ) αλλά

και εσωτερικές αντιδράσεις (αποφάσεις που παίρνουμε, συναισθήματα που

καταπιέζουμε κλπ). Οι παράγοντες αυτοί διαμορφώνουν τη ζωή μας και

καθορίζουν το κατά πόσο θα ζήσουμε μια επιτυχημένη ζωή.

Καταρχάς, πρέπει να πούμε πως η ταυτότητά μας καθορίζεται από τις

επιλογές που κάνουμε στη ζωή μας. Αυτό ξεκινά από τις πιο ασήμαντες

επιλογές της ζωής μας, όπως τα ρούχα που φοράμε μέχρι και τις πιο

σημαντικές, όπως το επάγγελμα που ακολουθούμε, τους φίλους που έχουμε και

το σύντροφο ή τη σύντροφο της ζωής μας. Καθημερινά λοιπόν κάνουμε

επιλογές και μέσω αυτών των επιλογών μας αυτοκαθοριζόμαστε.

13

Ένα καλό παράδειγμα μέσα από το οποίο φαίνεται η έννοια της

ελευθερίας και η συνακόλουθη ευθύνη είναι η επιλογή της σχολής από τα

παιδιά της Τρίτης Λυκείου. Αυτή η επιλογή κρίνει τη ζωή τους, αφού

καθορίζει το επάγγελμα με το οποίο θα ασχοληθούν, για να εξασφαλίσουν

μια αξιοπρεπή ζωή.

Συνήθως, ο άνθρωπος, προκειμένου να πάρει μια σοβαρή απόφαση

επηρεάζεται πολλές φορές από το κοινωνικό του περιβάλλον. Ωστόσο

υπάρχουν και εξαιρέσεις. Δε χωρά αμφιβολία ότι οι μικροεπιλογές του

καθενός επηρεάζουν τον ίδιο, αλλά και τους ανθρώπους με τους οποίους

συναναστρέφεται καθημερινά. Είναι καλό, λοιπόν, να πληροφορούμαστε το τι

συμβαίνει γύρω μας, για να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε τα λάθη μας

και να αποφύγουμε τη θυματοποίηση.

14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

r www.google.com

r Periplanomenos.blogspot.com

r Έκφραση-έκθεση «θεματικοί κύκλοι» για το γενικό λύκειο

r Έκφραση-έκθεση ιδεών-Αντώνης Σαχπεκίδης

ΣΧΟΛΕΙΟ: 2ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ-ΚΟΡΔΕΛΙΟΥ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ : 2010-2011

ΜΑΘΗΜΑ:ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΜΑΘΗΤΡΙΕΣ: ΦΕΝΙΑ ΛΑΖΑΡΙΔΟΥ-ΡΑΝΙΑ ΜΠΑΛΙΟΖΟΓΛΟΥ

ΤΜΗΜΑ: Β΄2 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ 15

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΚΑΝΙΑΚΑ

16