1

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ -ΤΑΞΗ Γ

Διαφωτισμός: Το κίνημα που απέρριπτε κάθε αυθεντία, ασκούσε κριτική σε κάθε

προηγούμενη γνώση, δεχόταν τη λογική ως το μόνο ασφαλή τρόπο ερμηνείας του

κόσμου και πίστευε ότι ο άνθρωπος μπορεί να προοδεύει

διαρκώς. Πρωτοεμφανίστηκε στην Αγγλία του τέλους του 17ου αιώνα, κορυφώθηκε

στη Γαλλία του 18ου αιώνα και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και έξω απ’ αυτήν. Οι

εκπρόσωποί του ονομάστηκαν φιλόσοφοι ή διαφωτιστές. Κορυφαίοι ανάμεσά τους

υπήρξαν οι Ρουσό, Βολτέρος.

Νεοελληνικός διαφωτισμός: το κίνημα που διαμορφώθηκε, γύρω στα μέσα του

18ου αιώνα , κι αποσκοπούσε στην ιδεολογική προετοιμασία του αγώνα για την

ελευθερία μέσω της διάδοσης των ιδεών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Το κίνημα

αυτό αναπτύχθηκε κυρίως στις παροικίες και σε ορισμένα από τα μεγάλα εμπορικά

κέντρα του ελληνισμού.

Φιλική Εταιρεία: Η Φιλική Εταιρεία ήταν μια μυστική οργάνωση που

δημιουργήθηκε το 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας με σκοπό την προετοιμασία του

ένοπλου αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία. Πρωτεργάτες της Φιλικής Εταιρείας

υπήρξαν οι Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ, Εμμανουήλ Ξάνθος και

Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος.

Φιλελληνισμός: ένα κίνημα συμπαράστασης στους επαναστατημένους Έλληνες

που αναπτυσσόταν τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική.

Αυτονομία: όταν ένα κράτος αυτοδιοικείται αλλά δεν μπορεί να αποφασίζει για

όλα τα ζητήματα αφού εξαρτάται από ένα μεγαλύτερο κράτος.

Βιομηχανική επανάσταση: Από τις αρχές του 19ου αιώνα το φαινόμενο της

εκβιομηχάνισης άρχισε να επεκτείνεται, αρχικά στη δυτική Ευρώπη και στη

συνέχεια στον υπόλοιπο κόσμο, οδηγώντας στη μετάβαση από την αγροτική-

χειροτεχνική οικονομία στη βιομηχανική οικονομία και προκαλώντας οικονομικές,

κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές. Οι μεταβολές αυτές υπήρξαν τόσο

σημαντικές, ώστε οι ιστορικοί τις ονόμασαν βιομηχανική επανάσταση.

Σοσιαλισμός: θεωρίες που τόνιζαν την προτεραιότητα του κοινωνικού (social)

συμφέροντος έναντι του ατομικού.

Αστική τάξη: Οι αστοί ήταν κυρίαρχη κοινωνική τάξη στη βιομηχανική κοινωνία.

Διακρίνονταν σε μεγαλοαστούς (βιομήχανοι, μεγαλέμποροι, τραπεζίτες),

μεσοαστούς (βιοτέχνες, ελεύθεροι επαγγελματίες) και μικροαστούς (δημόσιοι και

ιδιωτικοί υπάλληλοι). Οι μεγαλοαστοί συγκροτούσαν την άρχουσα κοινωνική τάξη.

Διέθεταν πλούτο, υψηλό κοινωνικό κύρος και πολιτική επιρροή.

Συνδικαλισμός: συλλογική δραστηριότητα ανθρώπων που ασκούν το ίδιο

επάγγελμα και δραστηριοποιούνται με στόχο την προάσπιση των συμφερόντων

τους.

Μαρξισμός: υποστήριζε την αταξική κοινωνία.

Ιμπεριαλισμός: η πολιτική επέκτασης των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών σε

άλλες με στόχο την εκμετάλλευσή τους.

Αντιβασιλεία: μια επιτροπή από Βαυαρούς αξιωματούχους διορισμένους από τον

πατέρα του Όθωνα που ασκούσαν την εξουσία στην Ελλάδα μέχρι να ενηλικιωθεί ο

Όθωνας.

2

Αυτόχθονες- ετερόχθονες: αυτόχθονες ήταν Έλληνες γεννημένοι σε περιοχές που

εντάχθηκαν στο ελληνικό κράτος και ετερόχθονες που ήταν Έλληνες γεννημένοι σε

περιοχές που βρίσκονταν έξω από τα σύνορα του ελληνικού κράτους

Μεγάλη Ιδέα: Αυτή την εποχή, στη βάση του ότι η Ελλάδα ήταν φτωχή και οι

περισσότεροι Έλληνες ζούσαν έξω από τα σύνορα του ελληνικού κράτους,

διατυπώθηκε η θέση ότι, για να αναπτυχθεί η χώρα, θα έπρεπε πρώτα να

διευρυνθούν τα ελληνικά σύνορα ώστε να περιλάβουν περιοχές με ελληνικούς

πληθυσμούς που βρίσκονταν υπό ξένη -κυρίως οθωμανική- κυριαρχία. Αν και η

ιδέα κυκλοφορούσε σχεδόν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο Κωλέττης

ήταν εκείνος που αναφερόμενος σε αυτή χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο

Μεγάλη Ιδέα (ιδέα για την οποία αξίζει να αγωνιστεί όλο το έθνος) σε ομιλία του

στην Εθνοσυνέλευση το 1844.

Αλυτρωτισμός: Οι Έλληνες που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία

ονομάστηκαν αλύτρωτοι (επειδή δεν είχαν, ακόμη, λυτρωθεί, δηλαδή

απελευθερωθεί) και η πολιτική που στόχευε στην ένταξη, τη δική τους και των

εδαφών στα οποία κατοικούσαν, στο ελληνικό κράτος ονομάστηκε αλυτρωτισμός.

Χάτι Χουμαγιούν: μεταρρυθμίσεις που προώθησε ο σουλτάνος με στόχο τη

διασφάλιση της ισότητας όλων των υπηκόων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας,

ανεξάρτητα από φυλή ή θρήσκευμα. Έτσι εγκαινιάστηκε μια περίοδος ανάπτυξης

του ελληνισμού στην Οθωμανική αυτοκρατορία.

Δικομματισμός: Τη δεκαετία 1885-1895 εναλλάσσονταν στην εξουσία δύο

κόμματα, με επικεφαλής, το ένα τον Χαρίλαο Τρικούπη και το άλλο τον Θεόδωρο

Δηλιγιάννη. Το σύστημα αυτό ονομάστηκε δικομματισμός.

Αρχή της δεδηλωμένης: ο βασιλιάς θα έπρεπε να διορίζει πρωθυπουργό μόνο

εκείνον που είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της Βουλής, δηλαδή την

υποστήριξη της πλειοψηφίας των βουλευτών.

Κρητικό ζήτημα: Οι προσπάθειες των Ελλήνων της Κρήτης, των ελεύθερων Ελλήνων

και του ελληνικού κράτους για ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, καθώς και η

εμπλοκή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των Δυνάμεων σ’ αυτές ονομάστηκαν

κρητικό ζήτημα.

Μακεδονικό ζήτημα: Ο αγώνας για τον έλεγχο της Μακεδονίας, που ήταν τότε

τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ονομάστηκε μακεδονικό ζήτημα. Έλληνες,

Βούλγαροι και Σέρβοι διεκδίκησαν, με βάση τις δικές τους εθνικές επιδιώξεις ο

καθένας, την ενσωμάτωση ολόκληρης ή ενός τμήματος της Μακεδονίας

Εθνικές γαίες: εκτάσεις γης που ήταν προεπαναστατικά οθωμανικές ιδιοκτησίες και

πέρασαν μετά την επανάσταση σε ελληνικό έλεγχο.

Νεότουρκοι: Τούρκοι αξιωματικοί που αντέδρασαν στην παρακμή της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας και με τις φιλελεύθερες εξαγγελίες τους κέρδισαν τη συμπάθεια

των βαλκανικών λαών.

Στρατιωτικός σύνδεσμος: ιδρύθηκε, τον Μάιο του 1909, και ήταν μια οργάνωση

κατώτερων αξιωματικών. Τα μέλη του Συνδέσμου δυσφορούσαν τόσο για το ότι η

βασιλική οικογένεια προωθούσε τους ευνοούμενους της στο στράτευμα όσο και

3

για την κακή κατάσταση των ενόπλων δυνάμεων. Πρόβαλαν όμως και γενικότερα

αιτήματα.

Εθνικός Διχασμός: η πολιτική κρίση, που εκδηλώθηκε για πρώτη φορά με ένταση

τον Φεβρουάριο του 1915 με τη μορφή διαφωνίας ανάμεσα στον πρωθυπουργό

Βενιζέλο και τον βασιλιά Κωνσταντίνο, κλιμακωνόταν διαρκώς και είχε ως

αποτέλεσμα, το καλοκαίρι του 1916, να διαμορφωθούν στην Ελλάδα δύο αντίπαλα

κέντρα εξουσίας. Το φαινόμενο ονομάστηκε Εθνικός Διχασμός, αποτυπώθηκε

γεωγραφικά στη διάσπαση σε «κράτος των Αθηνών» υπό τον Κωνσταντίνο και

«κράτος της Θεσσαλονίκης» υπό τον Βενιζέλο και υπήρξε, ουσιαστικά, η πρώτη

εμφύλια σύγκρουση στην Ελλάδα του 20ού αιώνα.

Ρωσική ή Οκτωβριανή επανάσταση: Ρώσοι κομμουνιστές, οι μπολσεβίκοι με

επικεφαλής τον ηγέτη τους Λένιν, υποστήριζαν ότι έπρεπε να καταργηθεί η

φιλελεύθερη προσωρινή κυβέρνηση, όλη η εξουσία να περάσει στα σοβιέτ, η γη να

μοιραστεί στους αγρότες και η Ρωσία να αποσυρθεί αμέσως από τον πόλεμο.

Τελικά οι μπολσεβίκοι κατάφεραν να κυριαρχήσουν, από τον Μάιο του 1917, στα

σοβιέτ. Ιδιαίτερα ενισχυμένοι πλέον οργάνωσαν νέα επανάσταση στην Πετρούπολη

(25 προς 26 Οκτωβρίου 1917), που επικράτησε και έμεινε γνωστή ως οκτωβριανή

επανάσταση. Κοινωνία των Εθνών: διεθνής οργανισμός που ιδρύθηκε μετά τον Α Παγκόσμιο

πόλεμο και όπου θα μπορούσαν να απευθύνονται τα κράτη για να επιλύουν

ειρηνικά τις μεταξύ τους διαφορές. Ωστόσο, κάθε κράτος-μέλος της Κοινωνίας των

Εθνών είχε δικαίωμα να ασκήσει βέτο (αρνησικυρία), εμποδίζοντας τη λήψη μιας

απόφασης, αλλά και να μη συμμορφωθεί προς τις υποδείξεις που θα του γίνονταν.

Τα δύο αυτά στοιχεία έμελλε να λειτουργήσουν διαλυτικά για την Κοινωνία των

Εθνών.

Μεγάλη Ύφεση: Η γενικευμένη κάμψη της οικονομικής δραστηριότητας, που

σημειώθηκε σχεδόν σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο κατά την περίοδο 1929-1933 ως

αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης του 1929 και ονομάστηκε Μεγάλη Ύφεση.

Σταλινισμός: Στη Σοβιετική ένωση την εποχή του Στάλιν σχεδόν όλες οι εξουσίες

συγκεντρώθηκαν στην κορυφή της κρατικής ηγεσίας. Όσοι κρινόταν ότι μπορούσαν

να απειλήσουν το καθεστώς διώκονταν ανελέητα. Έτσι, το κομμουνιστικό κόμμα

μετατράπηκε βαθμιαία σ’ ένα συγκεντρωτικό μηχανισμό που απλώς υλοποιούσε τις

αποφάσεις και λάτρευε τον ηγέτη του (προσωπολατρία). Τα φαινόμενα αυτά, που

αποτελούσαν σαφώς στρεβλώσεις των θεωρητικών αρχών του μαρξισμού, έγιναν

γνωστά αργότερα ως σταλινισμός.

Φασισμός: πρόταση οικονομικής και κοινωνικής αναδιοργάνωσης που

εμφανίστηκε μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο (στην Ιταλία αρχικά και σε άλλες χώρες

στη συνέχεια) και επιδίωκε ένα κράτος που θα έχει μόνο ένα νόμιμο κόμμα, η

εκπαίδευση θα ελέγχεται και οι νέοι θα εντάσσονται υποχρεωτικά στη φασιστική

νεολαία. Στηρίζεται στην προπαγάνδα και τα ΜΜΕ ελέγχονται από το καθεστώς.

Ναζισμός : ο φασισμός όπως εμφανίστηκε στη Γερμανία. Αντικατέστησε τη

δημοκρατία με μία Νέα Τάξη που παραχώρησε στο Χίτλερ απόλυτες εξουσίες. Οι

ναζί διέλυσαν όλα τα πολιτικά κόμματα εκτός από το ναζιστικό, φανάτισαν το λαό,

4

έκαψαν βιβλία, ανάγκασαν διανοούμενους να αυτοεξοριστούν, εξόντωσαν όλους

όσους ήταν διαφορετικοί και κυρίως τους Εβραίους.

Κατοχή: η περίοδος 1941-44 όταν η κατεχόμενη Ελλάδα χωρίστηκε σε τρεις

ζώνες, τη γερμανική (Κρήτη, Αττική, ορισμένα νησιά του Αιγαίου, το

μεγαλύτερο τμήμα της Μακεδονίας,), τη βουλγαρική (τμήμα της ανατολικής

Μακεδονίας και Θράκη) και την ιταλική (η υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα, τα

μη γερμανοκρατούμενα νησιά του Αιγαίου και τα Επτάνησα). Επιβλήθηκαν

μέτρα καταστολής (απαγόρευση νυχτερινής κυκλοφορίας, λογοκρισία, συλλήψεις,

βασανιστήρια, εκτελέσεις). Στην Α. Μακεδονία, η πολιτική εκβουλγαρισμού που

επιχείρησαν να εφαρμόσουν οι Βούλγαροι φασίστες προκάλεσε εξέγερση των

Ελλήνων η οποία αντιμετωπίστηκε με μαζικές εκτελέσεις. Οι εβραϊκές κοινότητες

της Ελλάδας ξεκληρίστηκαν από τους ναζί. Οι κατακτητές δέσμευσαν κάθε

οικονομικό πόρο της Ελλάδας, με αποτέλεσμα την έλλειψη ειδών πρώτης ανάγκης

και την εμφάνιση φαινομένων μαύρης αγοράς.

Ο.Η.Ε : Η θηριωδία του πολέμου επανέφερε την ιδέα δημιουργίας ενός διεθνούς

οργανισμού που θα ρύθμιζε τις διαφορές μεταξύ των κρατών αποτρέποντας νέες

συγκρούσεις. Το 1945, λοιπόν, ιδρύθηκε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) με

τη συμμετοχή πενήντα κρατών. Σκοποί του ΟΗΕ αποφασίστηκε να είναι η

διαφύλαξη της ειρήνης, η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, η εξασφάλιση

ίσων δικαιωμάτων για όλους τους λαούς, η φροντίδα για τους πρόσφυγες, η

προστασία του περιβάλλοντος.

Διπολισμός και Ψυχρός πόλεμος: Η ύπαρξη δύο υπερδυνάμεων οδήγησε στον

διπολισμό, ένα σύστημα διεθνών σχέσεων που ισορροπούσε σε δύο αντίπαλους

πόλους από τη μία οι ΗΠΑ και οι χώρες που επηρεάζονταν από τις ΗΠΑ κι από την

άλλη η Σοβιετική Ένωση και οι χώρες που επηρεάζονταν από αυτή.. Ο έντονος και

πολύμορφος ανταγωνισμός (ιδεολογικός, οικονομικός, πολιτικός, πολιτιστικός,

αθλητικός) ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις, που άρχισε στα τέλη του Β‘

Παγκόσμιου πολέμου και τερματίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980, χωρίς

ποτέ να εξελιχθεί σε ένοπλη σύγκρουση μεταξύ τους, ονομάστηκε ψυχρός Πόλεμος.