Раб. Заплата в Страните От ЕС

ÐÀÁÎÒÍÀÒÀ ÇÀÏËÀÒÀÂ ÑÒÐÀÍÈÒÅ ÍÀ ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈß ÑÚÞÇ

È ÁÚËÃÀÐÈß

Конфедерация на труда ПОДКРЕПА

ФондацияФРИДРИХЕБЕРТ

ÐÀÁÎÒÍÀÒÀ ÇÀÏËÀÒÀÂ ÑÒÐÀÍÈÒÅ ÍÀ ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈß ÑÚÞÇ

È ÁÚËÃÀÐÈß

ÔÎÍÄÀÖÈß „ÔÐÈÄÐÈÕ ÅÁÅÐÒ" - Ðåãèîíàëíî áþðî ÑîôèÿÊîíôåäåðàöèÿ íà òðóäà „ÏÎÄÊÐÅÏÀ“

Ñîôèÿ, 2005

© Ôîíäàöèÿ �Ôðèäðèõ Åáåðò�Ðåãèîíàëíî áþðî Ñîôèÿ

© Êîíôåäåðàöèÿ íà òðóäà �ÏÎÄÊÐÅÏÀ�îòãîâîðåí ðåäàêòîð Âëàäèìèð Áîÿäæèåâ

Òàçè áðîøóðà ñå ïîñâåùàâà íà ïàìåòòà íà ã-æà Åêàòåðèíà Êàíòàðäæèåâà,äîêòîð ïî èêîíîìèêà, äúëãîãîäèøåí åêñïåðò íà ÊÒ �Ïîäêðåïà� ïî ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå è ðàáîòíèòå çàïëàòè è ÷ëåí íà Êîìèñèÿòà ïî äîõîäè, öåíè è æèçíåíî ðàâíèùå íà Íàöèîíàëíèÿ Ñúâåò çà Òðèñòðàííî Ñúòðóäíè÷åñòâî.

Áðîøóðàòà ñå ðàçïðîñòðàíÿâà áåçïëàòíî!

3

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ

ÓÂÎÄ ......................................................................................................................................................5

I.ÐÀÁÎÒÍÈ ÇÀÏËÀÒÈ Â ÍÎÂÈÒÅ ÑÒÀÍÈ ×ËÅÍÊÈ ÍÀ ÅÑ È Â ÏÐÈÑÚÅÄÈÍßÂÀÙÈÒÅ ÑÅ ÑÒÐÀÍÈ (ÁÚËÃÀÐÈß È ÐÓÌÚÍÈß) ..........................6

Âúâåäåíèå....................................................................................................................................61. Èêîíîìè÷åñêèòå ïîêàçàòåëè íà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè è ïðèñúåäèíÿâàùèòå

ñå ñòðàíè (Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ) .......................................................................................72. Ðàâíèùå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ............................113. Õàðàêòåðèñòèêè íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè,

ñðàâíåíè ñ òÿõíîòî èêîíîìè÷åñêî ñúñòîÿíèå .........................................................133.1. Ðàáîòíè çàïëàòè è ÁÂÏ .......................................................................................................133.2. Ðàçâèòèåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè, ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è ÁÂÏ ...........................153.3. Îáùè ðàçõîäè çà òðóä â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ..............................................184. Ðàçëè÷èÿ ïðè çàïëàùàíåòî ïî ïîë ..................................................................................195. Ïðîöåñ íà èçðàâíÿâàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè.............................................................206. Ïîäîõîäíà ñòðàòèôèêàöèÿ ..................................................................................................217. Îáîáùåíèå................................................................................................................................21

IIÔÎÐÌÈÐÀÍÅ ÍÀ ÐÀÁÎÒÍÀÒÀ ÇÀÏËÀÒÀ Â ÍÎÂÈÒÅ ÑÒÐÀÍÈ ×ËÅÍÊÈ ÎÒ ÖÅÍÒÐÀËÍÀ È ÈÇÒÎ×ÍÀ ÅÂÐÎÏÀ È ÐÓÌÚÍÈß .......................................................24

×åøêà Ðåïóáëèêà ...........................................................................................................24Åñòîíèÿ.............................................................................................................................28Óíãàðèÿ ............................................................................................................................32Ëàòâèÿ...............................................................................................................................36Ëèòâà.................................................................................................................................40Ïîëøà...............................................................................................................................44Ñëîâàêèÿ ..........................................................................................................................48Ñëîâåíèÿ ..........................................................................................................................52Ðóìúíèÿ............................................................................................................................56Èçâîäè ..............................................................................................................................60

III. ÏÎËÈÒÈÊÀ ÏÎ ÐÀÁÎÒÍÀÒÀ ÇÀÏËÀÒÀ Â ÁÚËÃÀÐÈß ................................................63

Ðàáîòíèòå çàïëàòè: èñòîðèÿ íà ïðåõîäà ...................................................................63Ðîëÿ íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè ïðè ôîðìèðàíåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè.........65Íåðàâåíñòâà â çàïëàùàíåòî íà òðóäà........................................................................68Ðàáîòíà çàïëàòà è ïðîèçâîäèòåëíîñò íà òðóäà .......................................................70Ñèíäèêàòèòå è îáâúðçàíîñòòà íà çàïëàòèòå ñ ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ....72Èçâîäè ..............................................................................................................................73

IV. ÐÀÇÂÈÒÈÅ Â ÇÀÏËÀÙÀÍÅÒÎ ÍÀ ÒÐÓÄÀ ÏÐÅÇ 2004 Ã. Â ÅÂÐÎÏÀ ......................76Îáîáùåíèå................................................................................................................................87

ÓÂÎÄ

Òàçè áðîøóðà å ðåçóëòàò îò ñúâìåñòíàòà ðàáîòà íà Îòäåë �Ñèíäèêàëíî îáó-÷åíèå� íà ÊÒ �Ïîäêðåïà� è Ôîíäàöèÿ �Ôðèäðèõ Åáåðò� Ðåãèîíàëíî áþðî Ñî-ôèÿ. Ïîâîä çà îòïå÷àòâàíåòî º å îáùåñòâåíàòà äèñêóñèÿ, êîÿòî îò äúëãî âðåìåïåðèîäè÷íî ïðåäñòàâÿ ðàçëè÷íè ãëåäíè òî÷êè çà ñúñòîÿíèåòî íà çàïëàùàíåòî íàòðóäà â Áúëãàðèÿ â ñðàâíåíèå ñ îñòàíàëèòå ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâ-ðîïà, âå÷å íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè íà Åâðîïåéñêèÿ Ñúþç. Ìàòåðèàëèòå â áðîøóðàòàèçðàçÿâàò ñòðåìåæ äà îòãîâîðÿò íà ïîòðåáíîñòèòå íà ñèíäèêàëíèòå îðãàíèçàöèèíà ÊÒ �Ïîäêðåïà� çà ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ, ïðè òîâà ïðåäñòàâÿùà ñèíäèêàëíàòàïîçèöèÿ ïî îòíîøåíèå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè. Âåðîÿòíî ñúäúðæàíèåòî º ùå ïîñ-ëóæè çà àðãóìåíòèðàíå íà ïîçèöèè è ôîðìèðàíå íà ñòàíîâèùà â îòðàñëîâîòî èáðàíøîâî êîëåêòèâíî òðóäîâî äîãîâàðÿíå.

Ñëåä ïðåäâàðèòåëíîòî ïðèêëþ÷âàíå íà ïðåãîâîðèòå çà àñîöèèðàíå ìåæäóÁúëãàðèÿ è Åâðîïåéñêèÿ ñúþç ïî ãëàâà 13 �Ñîöèàëíà ïîëèòèêà è çàåòîñò�, ñòðà-íàòà íè å ïîåëà àíãàæèìåíòè çà òðàíñïîíèðàíå íà ñúîòâåòíîòî çàêîíîäàòåëñòâî,âêëþ÷èòåëíî è çà íàñúð÷àâàíå íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã è êîëåêòèâíîòî òðóäîâî äî-ãîâàðÿíå. Â òàçè âðúçêà ïðèíöèïèòå íà åâðîïåéñêèÿ ñîöèàëåí ìîäåë, ïîëèòèêà-òà íà Åâðîïåéñêàòà Êîíôåäåðàöèÿ íà Ïðîôñúþçèòå (ÅÊÏ) è äîñòèæåíèÿòà íàñåêòîðíîòî äîãîâàðÿíå ñëåäâà äà áúäàò ïðèëîæåíè è àäàïòèðàíè â Áúëãàðèÿ.

Îñíîâàòà íà íàñòîÿùàòà áðîøóðà å ñðàâíèòåëíîòî èçñëåäâàíå, êîåòî BélaGalgóczi è Emmanuel Mermet, ñòàðøè èçñëåäîâàòåëè â Åâðîïåéñêèÿ Ñèíäèêà-ëåí Èíñòèòóò êúì ÅÊÏ íàïðàâèõà çà ñåìèíàðà ïî êîëåêòèâíî òðóäîâî äîãîâàðÿ-íå, ñúñòîÿë ñå â Ãäàíñê íà 26 27 àïðèë 2002 ã. Â íåãî èìà áîãàòà èíôîðìàöèÿ çàñúñòîÿíèåòî íà çàïëàùàíåòî íà òðóäà â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðî-ïà, òîãàâà âñå îùå ñòðàíè-êàíäèäàòêè çà ÷ëåíñòâî â Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, ïî÷åðïå-íà íà îñíîâàòà íà ñïåöèàëíî ðàçðàáîòåí âúïðîñíèê, ïðåäíàçíà÷åí çà íàöèîíàë-íèòå ñèíäèêàòèòå, ÷ëåíóâàùè íà ÅÊÏ. Ìàêàð ÷å äàííèòå îò èçñëåäâàíåòî ñå îò-íàñÿò çà èçìèíàë ïåðèîä, ñðàâíèòåëíèÿò àíàëèç äàâà ïðåäñòàâà çà ðàâíèùàòà èïîëèòèêèòå ïî çàïëàùàíåòî íà òðóäà â íàâå÷åðèåòî íà ÷ëåíñòâîòî íà òåçè ñòðà-íè â ÅÑ. Îò äðóãè èçòî÷íèöè ñúùî å ïîëçâàíà èíôîðìàöèÿ è äàííè çà ðàáîòíèòåçàïëàòè, êîåòî ïðåäñòàâëÿâà èçêëþ÷èòåëíà âúçìîæíîñò äà áúäå ñðàâíåí áúëãàð-ñêèÿò îïèò ñ òîçè íà âñè÷êè îñòàíàëè ñòðàíè îò ÅÑ, çà äà ñå íàáåëåæàò ñòðàòå-ãèè è ïîëèòèêè çà áúäåùîòî ðàçâèòèå íà ïîëèòèêàòà ïî çàïëàùàíåòî íà òðóäà âÁúëãàðèÿ.

Çà öåëèòå íà òàçè áðîøóðà ñà èçïîëçâàíè ìàòåðèàëè êàêòî ñëåäâà:

1. “Wage formation in the Central and Eastern European Candidate Countries”. PartI, Part II, April, 2002, Béla Galgóczi, Emmanuel Mermet

2. �Ïîëèòèêà ïî ðàáîòíàòà çàïëàòà ñèëíè è ñëàáè ñòðàíè�. Äîêëàä çà òðèñò-ðàíåí ñåìèíàð ïî âúïðîñèòå, ñâúðçàíè ñúñ çàïëàùàíåòî, â òîâà ÷èñëî è âúï-ðîñà çà ãàðàíöèîííèòå ôîíäîâå ñò.í.ñ. ä-ð Ïîáåäà Ëóêàíîâà, ñò.í.ñ. ä-ð Âà-ñèë Öàíîâ, äîö. Ìàðèàíà Êîöåâà, Ñîôèÿ, 1617 ìàé 2002 ã., õîòåë �Ïðèíöåñ�.

3. �Pay developments 2004�, Îáçîð íà Åâðîïåéñêàòà Ôîíäàöèÿ çà èçñëåäâàíåíà óñëîâèÿòà íà òðóä è æèçíåíèÿ ñòàíäàðò, Äúáëèí.

5

I. Ðàáîòíèòå çàïëàòè â íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ èïðèñúåäèíÿâàùèòå ñå ñòðàíè (Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ)

Âúâåäåíèå

Ïðåäè ïðèñúåäèíÿâàíåòî êúì ÅÑ, ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè òðÿáâà äà èçïúëíÿòòàêà íàðå÷åíèòå �acquis communautaire� (îáùè ïðàâíè íîðìè, èçèñêâàíèÿ) âúââñè÷êèòå îáëàñòè íà ïðàâîòî íà ÅÑ, âêëþ÷èòåëíî ïî Ãëàâà 13 �Ñîöèàëíà ïîëè-òèêà è çàåòîñò�. Åâðîïåéñêàòà Êîìèñèÿ ïîòâúðäè, ÷å �Äîãîâîðúò èçèñêâà ñîöèà-ëíèÿ äèàëîã äà áúäå ïîäïîìîãíàò è äà äàâà äîïúëíèòåëíè ïðàâîìîùèÿ íà ñîöè-àëíèòå ïàðòíüîðè. Ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè ñà ïîêàíåíè äà ïîòâúðäÿò äàëè íà ñî-öèàëíèÿ äèàëîã ñå îòäàâà íåîáõîäèìîòî çíà÷åíèå, è äàëè ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðèèìàò óñïåøíî ðàçâèòèå âúâ âðúçêà ñ ïðèñïîñîáÿâàíåòî íà òåõíèòå âúçìîæíîñ-òè êúì ÅÑ è íà íàöèîíàëíî íèâî, è äà ïîñî÷àò äàëè ñà êîíñóëòèðàíè ïî çàêîíîï-ðîåêòè çà ó÷àñòèå â óïðàâëåíèåòî â îáëàñòòà íà çàåòîñòòà è ñîöèàëíàòà ïî-ëèòèêà. Ðàçâèòèåòî íå ñàìî íà òðèñòðàííèòå ñòðóêòóðè, íî ñúùî è íà àâòî-íîìíèÿ äâóñòðàíåí ñîöèàëåí äèàëîã å âàæåí àñïåêò çà áúäåùîòî ðàçâèòèå íà ñî-öèàëíèòå ïàðòíüîðè â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, â äåéíîñòèòå íà ñîöèàëíèÿ äèà-ëîã, ðàçâèòè íà Åâðîïåéñêî è íàöèîíàëíî íèâî�.

Â äîïúëíåíèå íà îôèöèàëíîòî èçÿâëåíèå íà ÅÑ, ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè íà åâ-ðîïåéñêî ðàâíèùå ïîñî÷èõà ïðåç 1999 ã. â ñúâìåñòíàòà äåêëàðàöèÿ íà ETUC-UNICE/UEAPME/CEEP*, ÷å �âúâ âðúçêà ñ ïðåäîòâðàòÿâàíå íà ðèñêîâå, ïðîöåñúòíà ñòðóêòóðíèòå ðåôîðìè è äåìîêðàöèÿ, âúâåæäàíå íà îïðåäåëåíèòå ñòðóêòóðíèðåôîðìè òðÿáâà äà çàåìå ìÿñòî â ñîöèàëíî äîïóñòèìèòå óñëîâèÿ. Ñîöèàëíèòåïàðòíüîðè ETUC-UNICE/UEAPME/CEEP ñà óáåäåíè, ÷å ñîöèàëíèÿ äèàëîã è ó÷àñ-òèåòî íà îðãàíèçàöèèòå íà ñèíäèêàòèòå è ðàáîòîäàòåëèòå ñà íåîáõîäèìè çà óñ-ïåõà íà ïðîöåñà íà ðåôîðìè è çà ïîäãîòîâêàòà íà ïðîöåñà íà ðàçøèðÿâàíå â ñòðà-íèòå-êàíäèäàòêè. Òå ïðèêàíâàò ÅÑ è ïðàâèòåëñòâàòà íà ñòðàíèòå-êàíäèäàòêèäà âêëþ÷àò ñîöèàëíè ïàðòíüîðè ïî ïîäõîäÿù íà÷èí â ïðîöåñà íà ðàçøèðÿâàíå�.

Â õîäà íà ïðåãîâîðèòå çà ïðèñúåäèíÿâàíå íà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè è Áúëãà-ðèÿ è Ðóìúíèÿ, êîèòî ñà âñå îùå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ñà íàïðàâåíè ìíîãî ïðåïî-ðúêè çà îáùàòà ñèòóàöèÿ íà êîëåêòèâíî äîãîâàðÿíå è ñîöèàëåí äèàëîã. Íî ñàîñúùåñòâåíè ìàëêî îïèòè çà ïðîó÷âàíå íà ñèòóàöèÿòà âúâ âðúçêà ñ ðàáîòíèòåçàïëàòè. Ñëåäâàéêè ïðèåìàíåòî ïðåç 2000 ã. è 2001 ã. íà Ðåøåíèÿòà çà êîîðäèíè-ðàíå íà êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå, ñ ãëàâíà íàñî÷åíîñò êúì ðàáîòíèòå çàïëàòè,ÅÊÏ îðèåíòèðà ñâîåòî ïðîó÷âàíå êúì òîâà êàê äà ïîìîãíå íà ñòðàíèòå-êàíäè-äàòêè â ïðîöåñà íà èçðàâíÿâàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â åôåêòèâíè ñðîêîâå. Íà-èñòèíà èçãëåæäà ìíîãî âàæíî, ÷å ÿñíàòà ïîäêðåïà íà ÅÊÏ è íåéíèòå èíñòèòóöèèå íóæíà âúâ âðúçêà ñ óëåñíÿâàíå íà ïðèåìàíåòî íà ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, êàêòî èçà äà ñå îòõâúðëÿò íÿêîè ôîðìè íà ñîöèàëåí äúìïèíã è äúìïèíãà íà ðàáîòíàòàçàïëàòà, çà êîåòî ïðèñúåäèíÿâàíåòî ùå îêàæå áëàãîïðèÿòíî ñúäåéñòâèå.

6

* Ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè íà Åâðîïåéñêî ðàâíèùå ñà:ETUC - European Trade Union Confederation (Åâðîïåéñêà êîíôåäåðàöèÿ íà ïðîôñúþçèòå);UNICE - Union of Industrial and Employers' Confederations of Europe (Ñúþç íà Åâðîïåéñêèòå

èíäóñòðèàëíè è ðàáîòîäàòåëñêè êîíôåäåðàöèè)UEAPME - Union Européenne de l'Artisanat et des Petites et Moyennes Entreprises (Ñúþç íà

Åâðîïåéñêèòå çàíàÿò÷èéñêè îðãàíèçàöèè è ìàëêèòå è ñðåäíè ïðåäïðèÿòèÿ)CEEP- European Centre of Enterprises with Public Participation and of Enterprises of General

Economic Interest (Åâðîïåéñêè öåíòúð íà ïðåäïðèÿòèÿòà ñ äúðæàâíî ó÷àñòèå è ïðåäïðèÿòèÿòà îòñåêòîðà íà îáùåñòâåíèòå óñëóãè)

Îò òàçè ãëåäíà òî÷êà, öåë íà òàçè ðàçðàáîòêà å äà ñå ïðèäîáèÿò ïî-äîáðè ïîç-íàíèÿ çà ñèòóàöèÿòà íà êîëåêòèâíî äîãîâàðÿíå â òîãàâàøíèòå ñòðàíè-êàíäèäàò-êè, êàêòî è Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ, ãëàâíî ïî âúïðîñèòå íà äîãîâàðÿíåòî íà ðàáîò-íàòà çàïëàòà. Ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà âàæåí ôàêòîð, õàðàêòåðèçèðàù ñèòóàöèÿòà âîáëàñòòà íà ñîöèàëíîòî ðàçâèòèå íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå. Çà ñúæàëåíèå îáà÷åíÿìà ïî÷òè íèêàêâî ñïîìåíàâàíå â òîçè àñïåêò â ðåäîâíèòå Íàöèîíàëíè Äîêëà-äè çà Ïðèñúåäèíÿâàíå, ïóáëèêóâàíè âñÿêà ãîäèíà îò Åâðîïåéñêàòà Êîìèñèÿ. Âòÿõ ñå îáðúùà âíèìàíèå ãëàâíî íà ïîñòèæåíèÿòà â îáëàñòòà íà ñîöèàëíàòà ñôå-ðà âúâ âðúçêà ñ íàìàëÿâàíå íà áåçðàáîòèöàòà è ïîäïîìàãàíåòî íà ñîöèàëíèÿ äè-àëîã.

1. Èêîíîìè÷åñêèòå ïîêàçàòåëè íà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè è ïðèñúåäèíÿâàùèòå ñå ñòðàíè (Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ)

Ñëåä ïðåõîäíèÿ ïåðèîä îò ïîâå÷å îò åäíî äåñåòèëåòèå, èêîíîìè÷åñêèòå ðå-çóëòàòè íà áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ðàçäåëåíè ñëåä ïîñëåäíàòà âúëíà íà ðàç-øèðåíèå íà ÅÑ íà íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè1 è ïðèñúåäèíÿâàùè ñå ñòðàíè (Áúëãàðèÿè Ðóìúíèÿ), ïîêàçâàò íåðàâíîìåðíî ðàçâèòèå. Âúïðåêè, ÷å íå ñà ðàçãëåæäàíè êà-÷åñòâåíèòå èíäèêàòîðè íà ðàçâèòèåòî è èçñëåäâàíåòî ñå îãðàíè÷àâà ñàìî äî ðúñ-òà íà áðóòíèÿ âúòðåøåí ïðîäóêò (ÁÂÏ) çà äåñåòèëåòèåòî 1990 2000 ã., ðàçëèêè-òå ÿñíî ñå îòêðîÿâàò ñðåä îòäåëíèòå ñòðàíè.

Òàáëèöà 1ê‡‚ÌË˘Â Ì‡ Â‡ÎÌËfl ÅÇè Á‡ 2000 „., Ò‡‚ÌÂÌ Ò ‡‚ÌË˘ÂÚÓ ÔÂÁ 1990 „. (=100.0)

Èçòî÷íèê: Âèåíñêè èíñòèòóò çà ñðàâíèòåëíè èçñëåäâàíèÿ 2001, Åâðîïåéñêà Ôîíäàöèÿ çà Îáó÷åíèå 1999

Äî 2000 ã. ñàìî ÷åòèðè ñòðàíè ñà íàäâèøèëè íèâîòî íà ÁÂÏ çà 1990 ã. Ïîë-øà å íà ïüðâî ìÿñòî ñ 44% ðàñòåæ, ñëåäâàíà îò Ñëîâåíèÿ ñ ðàñòåæ íà ÁÂÏ ïî÷-òè 22%. Ñëîâàêèÿ è Óíãàðèÿ ïîêàçâàò ðàñòåæ íà ÁÂÏ ñ 10%, äîêàòî ×åøêàòà Ðå-ïóáëèêà å äîñòèãíàëà íèâîòî íà ÁÂÏ îò 1990 ã. äî 2000 ã. Îñòàíàëèòå ñòðàíè êúì2000 ã. íå äîñòèãàò ðàâíèùåòî íà ÁÂÏ îò 1990 ã., êàòî ñðåä òÿõ Ëàòâèÿ èìà íàé-ñëàá ïîêàçàòåë çà 2000 ã. ñàìî ñ 60% îò ñâîåòî ðàâíèùå íà ÁÂÏ îò ïðåäíîòî äå-ñåòèëåòèå.

Òðÿáâà äà áüäå îòáåëÿçàíî, ÷å äåñåò ãîäèøíèÿò ïåðèîä å äîñòàòà÷íî äúëúã,çà äà ñå íàïðàâè ðåàëèñòè÷åí ïðåãëåä íà ïðîìåíèòå, è òîâà ñå äüëæè íà åñòåñò-âîòî íà ïðåõîäà. Òåçè äàííè ïîêàçâàò, ÷å ïðåõîäúò íå ñå å îòðàçèë âúðõó èêîíî-

7

èÓÎ¯‡ 144,0ëÎÓ‚ÂÌËfl 121,6ìÌ„‡Ëfl 109,7ëÎÓ‚‡ÍËfl 109,1óÂıËfl 100,3ÖÒÚÓÌËfl 97,5êÛÏ˙ÌËfl 84,4Å˙Î„‡Ëfl 80,1ã‡Ú‚Ëfl 70,1ãËÚ‚‡ 62,0

1 Äåñåòòå íîâè ñòðàíè ÷ëåíêè íà ÅÑ îò 1 ìàé 2004 ã. ñà: Ïîëøà, ×åõèÿ, Óíãàðèÿ, Ñëîâàêèÿ,Ñëîâåíèÿ, Åñòîíèÿ, Ëèòâà, Ëàòâèÿ, Êèïúð è Ìàëòà. Ïî-íàòàòúê â èçëîæåíèåòî ñà ïîñî÷åíè äàííèçà öåíòðàëíî è èçòî÷íîåâðîïåéñêèòå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè, êàêòî è Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ.

ìè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà ðàçëè÷íèòå ñòðàíè áåç äåôîðìàöèè. Äàííèòå îò 1990 ã.íå ñà ïðåäñòàâèòåëíè çà ðàâíèùåòî íà ïðåõîäíèÿ ïðîöåñ âúâ âñÿêà ñòðàíà, êàòîâ íÿêîè îò ñòðàíèòå ïðîìÿíàòà å çàïî÷íàëà ïî-ðàíî, äîêàòî â äðóãè ñëó÷àè òÿ åíàñòúïèëà ïî-êúñíî. Â ñëó÷àÿ íà Ïîëøà íàïðèìåð, ðàâíèùåòî íà ÁÂÏ îò ïðåäèïðîìåíèòå å ïî ñúùåñòâî ïî-âèñîêî, â ñðàâíåíèå ñ 1990 ã. Ïîâèøåíèåòî íà ÁÂÏñ 44% çà äåñåò ãîäèøíèÿ ïåðèîä â ñðàâíåíèå ñ ïîñëåäíàòà ãîäèíà ïðåäè äà çà-ïî÷íå òðàíñôîðìàöèÿòà å âñúùíîñò äîñòà ñêðîìíî. Ñúùî òàêà èìà íÿêîè îáùèõàðàêòåðíè ÷åðòè ïðè ðàçâèòèåòî íà ÁÂÏ â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè. Âñÿêà ñòðàíàå ïðåòúðïÿëà äðàìàòè÷íî ñïàäàíå íà ÁÂÏ ïðåç ïúðâèòå äâå òðè ãîäèíè îòòðàíñôîðìàöèÿòà. Èìàëî å ãîëåìè ðàçëèêè â òåìïà íà âúçñòàíîâÿâàíåòî íà ðàâ-íèùåòî íà ÁÂÏ. Íàïúëíî åñòåñòâåíî å, ÷å âñÿêà ñòðàíà å ïðåìèíàëà ïðåç ïåðè-îäè íà ñòðóêòóðíà ïðîìÿíà è ñòàáèëèçàöèÿ, êîãàòî ðàñòåæà íà ÁÂÏ å áèë óìå-ðåí èëè äîðè íåãàòèâåí. Òîâà å âàæåí ôàêòîð, êîéòî òðÿáâà äà ñå îò÷èòà, èìàé-êè ïðåäâèä, ÷å òåçè ñòðàíè íàâëèçàò âúâ ôàçà íà çíà÷èòåëíî ðàçâèòèå â êðàÿ íàòîçè ïåðèîä.

Ñëåäâàùàòà Ãðàôèêà 1 ïîêàçâà ðàâíèùåòî íà ÁÂÏ íà ÷îâåê îò íàñåëåíèåòîâ ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè ïî îòíîøåíèå íà ñðåäíîòî ðàâíèùå çà ÅÑ.

Ãðàôèêà 1

Ðàçëèêàòà ìåæäó ðàâíèùåòî íà ÁÂÏ íà ÷îâåê îò íàñåëåíèåòî çà áèâøèòåñòðàíè-êàíäèäàòêè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà, ñðàâíåíî ñúñ ñðåäíîòî çàÅÑ, ïîêàçâà îãðîìíà ïðîïàñò, àêî ñå èçïîëçâàò öåíè ïî äåéñòâèòåëíèòå îáìåííèêóðñîâå íà âàëóòèòå. Â òîçè ñëó÷àé ðàçëèêèòå ìåæäó îòäåëíèòå ñòðàíè â Öåíò-ðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà ñúùî çíà÷èòåëíè. Àêî èìàìå ïðåä âèä àíàëîãè÷íèòåäàííè ïî öåíè íà áàçà ïàðèòåòíà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò (PPS ÏÏÑ), äåôèöè-òúò å ïî-ìàëúê, âúïðåêè ÷å îòäåëíèòå ñòðàíè çàåìàò ìåæäó 20% è 70% îò ñðåä-íîòî ðàâíèùå çà ÅÑ.

Ñïîðåä Åâðîïåéñêàòà Êîìèñèÿ, ãëàâíîòî ïîñòîÿííî ïðåäèçâèêàòåëñòâî â ïî-âå÷å îò ñòðàíèòå ùå áúäå äà ñå ïîñòèãíå ïîñòîÿííî è çàäîâîëèòåëíî âèñîêî íè-âî íà ðåàëåí èêîíîìè÷åñêè ðàñòåæ âúâ âðúçêà ñ ïîñòèãàíå íà ðåàëíî ñõîäñòâî

8

ÅÇè Ì‡ ˜Ó‚ÂÍ ÓÚ Ì‡ÒÂÎÂÌËÂÚÓ, ÖÇêé Ë è‡ËÚÂÚÌË ˆÂÌË (PPS)

(êîõåçèÿ) ñ ÅÑ. Ïðåäâèäåíèÿ èêîíîìè÷åñêè ðàñòåæ è ïðîãíîçèòå, ïðåäñòàâåíè îòáèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ïîêàçâàò ðàçíîîáðàçíè íà÷àëíè ïîçèöèè, ðåôëåêòè-ðàùè ïî ðàçëè÷åí íà÷èí âúðõó îòäåëíèòå ñòðàíè. Ñ èçêëþ÷åíèå íà Ìàëòà, Ïîë-øà è Ñëîâàêèÿ, âñè÷êè ñòðàíè ïðåäâèæäàõà óñêîðåíèå íà ðàñòåæà çà 4 ãîäèøíèÿïåðèîä ìåæäó 2001 2004 ã., êàêòî è â ñðàâíåíèå ñ ïåðèîäà 1996 2000 ã. Â ïîâå-÷åòî ñòðàíè îáà÷å óñêîðÿâàíåòî íà ðàñòåæà å ïî-ñêîðî íåçíà÷èòåëíî è ïðåäâèäîïàñíîñòòà îò ãðåøíà ïðîãíîçà íåäîñòàòú÷íî. Îãðàíè÷àâàéêè äúëãèÿ ïåðèîäíà ñòàãíàöèÿ èëè äîðè íà ðåöåñèÿ â ÅÑ, Âèåíñêèÿò èíñòèòóò çà ñðàâíèòåëíè àíà-ëèçè î÷àêâàøå îò ñâîÿ ñòðàíà èêîíîìèêèòå íà ïîâå÷åòî ñòðàíè îò Öåíòðàëíà èÈçòî÷íà Åâðîïà äà èìàò òåìïîâå íà ðàñòåæ îò 3% äî 4% ñðåäåí ðàñòåæ çà 2002 2003 ã. Åâðîïåéñêàòà Êîìèñèÿ ïîä÷åðòà, ÷å âúïðåêè ôàêòà, ìàêðîèêîíîìè÷åñ-êàòà ñòàáèëíîñò è ñòðóêòóðíèòå ðåôîðìè äà ñà íàïðåäíàëè â ïîâå÷åòî áèâøèñòðàíè-êàíäèäàòêè, òå íå î÷àêâàò äà äîñòèãíàò äî çíà÷èòåëíî ïîâèøàâàíå íàñðåäíîòî íèâî íà èêîíîìè÷åñêè ðàñòåæ â ñðàâíåíèå ñ òîçè, êîéòî ïðåîáëàäàâà-øå ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè.

Òàáëèöà 2ÅÛÚÂÌ ‚˙ÚÂ¯ÂÌ ÔÓ‰ÛÍÚ

Èçòî÷íèê: Åâðîïåéñêà êîìèñèÿ, Äîêëàä çà ðàçøèðÿâàíåòî, 07.11.2002 ã., Îöåíêà íà èêîíîìè÷åñêèòå ïðåäïðèñúåäèíèòåëíè ïðîãðàìè çà 2001 ã. íà ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè

Áúëãàðèÿ, ×åõèÿ è Ðóìúíèÿ ñà çàáåëåæèòåëíè èçêëþ÷åíèÿ. Çíà÷èòåëíî ïî-âèñîêèÿò ðàñòåæ, ïðåäâèäåí â òåçè ñòðàíè ñå äúëæè îñíîâíî íà òÿõíàòà áúðçàñòàáèëèçàöèÿ ñëåä êðèçàòà. Âúïðåêè òîâà â òåçè ñòðàíè ïðåäâèæäàíèÿ ñðåäíîñ-ðî÷åí èêîíîìè÷åñêè ðàñòåæ èçãëåæäà ùå áúäå îòíîñèòåëíî áëèçúê äî íàáëþäà-âàíèòå òåíäåíöèè çà 2000 ã. è 2001 ã. Ïðîãíîçèðàíîòî ðàâíèùå íà èêîíîìè÷åñêèÿðàñòåæ, ñõîäåí ñ ïðåäèøíèòå ðåçóëòàòè, å òî÷åí ïîäõîä, íî ñúùî ìîæå äà ðåôëåê-òèðà âúðõó îãðàíè÷åíèòå àìáèöèè, ñúçäàâàéêè ñåðèîçíà íåîáõîäèìîñò îò èçðàâ-íÿâàíå íà ïîñòèæåíèÿòà. Ïðåäèçâèêàòåëñòâîòî å êàê äà ñå ñúçäàäå ïî-àìáèöèîç-íà ïðîãðàìà îò ðåôîðìè, êîÿòî ùå äîâåäå äî ïî-âèñîê, íî ñúùåâðåìåííî è óñòîé-÷èâ èêîíîìè÷åñêè ðàñòåæ.

9

ëÂ‰ÌÓ„Ó‰Ë¯ÂÌ ÚÂÏÔ ÅÇè Ì‡ ˜Ó‚ÂÍ ÓÚ Ì‡ÒÂÎÂÌËÂÚÓ Ì‡ Â‡ÎÂÌ ˙ÒÚ Ì‡ ÅÇè ÔÓ Ô‡ËÚÂÚÌ‡ ÔÓÍÛÔ‡ÚÂÎÌ‡ ÒÔÓÒÓ·ÌÓÒÚ ‚ %

Í˙Ï ÒÂ‰ÌÓÚÓ ‡‚ÌË˘Â Á‡ Öë1996-2000 2001-2004 1995 2000 2004

äËÔ˙ 3,8 4,5 79,4 82,6 90,0óÂıËfl 1,0 3,8 62,2 60,1 63,8Å˙Î„‡Ëfl -1,1 5,9 27,7 24,1 27,7ÖÒÚÓÌËfl 5,1 5,8 32,0 38,0 43,6ìÌ„‡Ëfl 4,0 5,3 46,1 52,8 58,4ã‡Ú‚Ëfl 4,7 5,7 24,3 29,2 33,3ãËÚ‚‡ 3,4 4,8 27,5 29,5 32,5å‡ÎÚ‡ 4,3 3,3 49,3 53,2 55,5èÓÎ¯‡ 5,1 3,1 33,9 38,9 40,1êÛÏ˙ÌËfl -1,5 5,1 31,9 26,9 30,0ëÎÓ‚‡ÍËfl 4,1 3,9 43,9 48,1 51,2ëÎÓ‚ÂÌËfl 4,3 4,5 64,3 71,6 78,0íÛˆËfl 4,0 - 28,7 28,6 -Öë 2,6 2,3 100,0 100,0 100,0

Ãîëÿìàòà ñòðóêòóðíà ïðîìÿíà îò ïîñëåäíîòî äåñåòèëåòèå äîâåäå äî ñòðóêòó-ðà íà ïðîìèøëåíîòî ïðîèçâîäñòâî â ïîâå÷åòî áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè, êîÿòî åáëèçêî äî òàçè íà ñòðàíèòå îò ÅÑ, ñ èçêëþ÷åíèå íà Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ è Ïðè-áàëòèéñêèòå ñòðàíè. Íàðàñòâàíåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å áèëî ñúùåñòâåíî âáèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, îñîáåíî îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà äåâåòäåñåòòå ãîäè-íè, âúïðåêè íåðàâíîìåðíîòî ðàçïðåäåëåíèå ñðåä îòäåëíèòå ñòðàíè. Óíãàðèÿ åëèäåð â ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ñðåä áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè îò Öåíòðàëíà èÈçòî÷íà Åâðîïà, íàäâèøàâàéêè íåçíà÷èòåëíî 50% îò ñðåäíèÿ ðúñò çà ÅÑ.

Îò äðóãà ñòðàíà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ å îêîëî1/4 îò íèâîòî íà Óíãàðèÿ. Â ñúîòâåòñòâèå ñ èçñëåäâàíåòî íà Âèåíñêèÿ èíñòèòóòçà ñðàâíèòåëíè àíàëèçè (WIIW) çà èíäóñòðèàëíàòà êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò íàáèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, òåõíèÿ èçíîñ îñòàâà îñíîâíî ïî-ñïåöèàëèçèðàí âïî-òðóäîåìêàòà ïðîìèøëåíîñò, â ñðàâíåíèå ñúñ ñòðàíèòå-÷ëåíêè íà ÅÑ. ×åõèÿ,Ñëîâàêèÿ, Ñëîâåíèÿ è îñîáåíî Óíãàðèÿ èìàò ïî-ìàëúê ïðèíîñ â ñâîÿ èçíîñ çà ÅÑîò ïî-òðóäîåìêà ïðîìèøëåíîñò â ñðàâíåíèå ñ Ãúðöèÿ è Ïîðòóãàëèÿ. Â òîâà îòíî-øåíèå Óíãàðèÿ å ñðàâíèìà ñ Àâñòðàëèÿ, Äàíèÿ è Èòàëèÿ. Â îáëàñòòà íà âèñîêî-òåõíîëîãè÷íèÿ èçíîñ êúì ÅÑ, Óíãàðèÿ èìà íàé-ãîëåìèÿ äÿë ñðåä áèâøèòå ñòðà-íè-êàíäèäàòêè (ïîäîáåí íà òåçè îò Âåëèêîáðèòàíèÿ è Èðëàíäèÿ), ñëåäâàíà îòÑëîâàêèÿ, ×åõèÿ è Åñòîíèÿ, äîêàòî Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ, Ëèòâà è Ëàòâèÿ èìàòíàé-ìàëúê äÿë.

Àêòóàëíàòà ñèòóàöèÿ íà òðóäîâèÿ ïàçàð ñå ðàçëè÷àâà çíà÷èòåëíî â áèâøèòåñòðàíè-êàíäèäàòêè, îòðàçÿâàéêè ñòðóêòóðíè ðàçëè÷èÿ, òàêà êàêòî è ïî îòíîøå-íèå íà íåïîñðåäñòâåíîòî èì èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå. Â ïîâå÷å îò ïîëîâèíàòà îòñòðàíèòå, ðàâíèùåòî íà áåçðàáîòèöà å çíà÷èòåëíî íàä ñðåäíîòî çà ÅÑ. Ìàêðîè-êîíîìè÷åñêàòà ïðîãíîçà ïîêàçâà, ÷å ðàâíèùåòî íà áåçðàáîòèöà ùå ñïàäà ïîñòå-ïåííî ñëåä íÿêîëêî ãîäèíè, íî ìîæå äà ñå çàáåëåæè è íàðàñòâàíå, êàêúâòî å ñëó-÷àÿ íà Ïîëøà.

Ñàìî Óíãàðèÿ, Ñëîâåíèÿ è èçíåíàäâàùî Ðóìúíèÿ ïîêàçâàò ñëàáà è óñòîé÷è-âà áåçðàáîòèöà, êîÿòî å ïîä ñðåäíîòî ðàâíèùå çà ÅÑ (8.2% çà 2000 ã.). Çíà÷èòåë-íîòî ðàâíèùå íà áåçðàáîòèöà â ×åõèÿ ïîêàçâà ïðîäúëæèòåëíî âëîøàâàíå. Îñòà-íàëàòà ÷àñò îò ñòðàíèòå, âêëþ÷èòåëíî Áúëãàðèÿ, Ïîëøà, Ñëîâàêèÿ è òðèòå áàë-òèéñêè ñòðàíè èìàõà âèñîêà è çíà÷èòåëíà áåçðàáîòèöà îêîëî 15% çà èçñëåäâàíèÿïåðèîä.

Òàáëèöà 3ê‡‚ÌË˘Â Ì‡ ·ÂÁ‡·ÓÚËˆ‡ ÒÔÓÂ‰ ÏÂÚÓ‰ÓÎÓ„ËflÚ‡ Ì‡ åéí Í‡ÚÓ ÔÓˆÂÌÚ ÓÚ ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ ÒËÎ‡

Èçòî÷íèê: Åâðîïåéñêà êîìèñèÿ 2001

10

1996 1997 1998 1999 2000ëÎÓ‚‡ÍËfl 11,3 11,6 12,5 16,2 18,6Å˙Î„‡Ëfl 13,7 15,0 16,0 17,0 16,4èÓÎ¯‡ 12,3 11,2 10,6 13,9 16,1ã‡Ú‚Ëfl 16,4 14,1 13,3 14,1 16,0ãËÚ‚‡ 18,3 14,4 13,8 14,5 14,6ÖÒÚÓÌËfl 10,0 9,7 9,9 12,3 13,7óÂıËfl 3,9 4,8 6,5 6,7 8,8êÛÏ˙ÌËfl 6,7 6,0 6,3 6,8 7,1ëÎÓ‚ÂÌËfl 7,3 7,4 7,9 7,6 7,0ìÌ„‡Ëfl 9,9 8,7 7,8 7,0 6,4

2. Ðàâíèùå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè

Àêî ïðîó÷èì äâèæåíèåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàò-êè ïðåç ïîñëåäíîòî äåñåòèëåòèå, íèå ùå ñðåùíåì ðàçëè÷íè òðóäíîñòè. Òúé êàòîöåíîâèòå è ñòîéíîñòíè ñòðóêòóðè â ïðåõîäíèòå èêîíîìèêè èìàò çíà÷èòåëíè ðàç-ëè÷èÿ ñ ðàçâèòèòå ïàçàðíè èêîíîìèêè, ïðÿêîòî ñðàâíåíèå íà ðàâíèùàòà íà ðà-áîòíà çàïëàòà â íîìèíàëíî èçðàæåíèå, ïîêàçàíè â Åâðî, ìîæå äà áúäå çàáëóæäà-âàùî. Íååäíàêâîòî è íåïðîïîðöèîíàëíî äâèæåíèå â ïðåõîäà íà îòäåëíèòå ñòðà-íè ìîæå äà äîâåäå äî ñúùåñòâåíè ïðîìåíè íà îñíîâíèòå èêîíîìè÷åñêè ïîêàçà-òåëè ïî ãîäèíè. Âëèÿíèåòî íà èíôëàöèÿòà è ïðîìÿíàòà íà âàëóòíèÿ êóðñ, êàêòîè ìåðêèòå çà ñòàáèëèçàöèÿ, ìîãàò äà ñúçäàäàò âíåçàïíè èçìåíåíèÿ îò åäíà äîäðóãà ãîäèíà. Âàæíî å äà ñå èçñëåäâà ðàçâèòèåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà çà öåëèÿïåðèîä, êàòî äàííèòå îò åäíà îòäåëíî âçåòà ãîäèíà íå ñà òîëêîâà ñúùåñòâåíè. Êî-ãàòî ñå îïèòâàìå äà äåìîíñòðèðàìå äâèæåíèåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â äåñåòòå1

Öåíòðàëíî è Èçòî÷íî Åâðîïåéñêè áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ùå áúäàò ïðèëîæå-íè äâà îñíîâíè ïîäõîäà. Ñðàâíåíèå ñúñ ñòðàíèòå îò ÅÑ â íîìèíàëíè ðàâíèùà èñ îò÷èòàíå íà ðàçëèêèòå â ïîêóïàòåëíàòà ñïîñîáíîñò. Êîãàòî ñðàâíÿâàìå ñúùåñ-òâóâàùèòå ðàâíèùà, àíàëîãè÷íèòå ðàâíèùà íà ïîêóïàòåëíàòà ñïîñîáíîñò òðÿáâàñúùî äà áúäàò ïðîó÷åíè. Òåçè îòíîñèòåëíè ÷èñëà ìîãàò äà èçðàçÿò ðàçëèêèòå âóñëîâèÿòà íà æèâîò è ìîãàò äà ïîêàæàò ïîòåíöèàëíèÿ ìèãðàöèîíåí íàòèñê. Îòäðóãà ñòðàíà, ðàâíèùàòà íà áðóòíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, èëè ïî-ïðåöèçíèòå ðàâíè-ùà íà ðàçõîäèòå íà òðóä, èëè îáùèòå ðàçõîäèòå íà òðóä ñúùî ñà ïîêàçàòåëíè, òúéêàòî ñà âàæíè çà îïðåäåëÿíå íà êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñòòà è ïî îòíîøåíèå ðåøå-íèÿòà çà èíâåñòèöèè.

Íî àêî íàñî÷èì íàøåòî âíèìàíèå êúì õàðàêòåðíèòå ÷åðòè íà ðàçâèòèåòî âáèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ñðàâíåíèåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ñ äðóãè èêîíîìè-÷åñêè ïîêàçàòåëè, êàòî íàïðèìåð ÁÂÏ è ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, ùå ñòàíå ñúùåñò-âåíî. Îòíîñèòåëíîòî äâèæåíèå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â ñðàâíåíèå ñ äðóãè ïîêà-çàòåëè íà èêîíîìè÷åñêàòà äåéíîñò ìîæå äà íè ïîìîãíå äà óñòàíîâèì êàê ðàáî-òåùèòå ó÷àñòâàò â ñúçäàâàíå íà èêîíîìè÷åñêîòî áîãàòñòâî íà ñòðàíàòà. Òåçè ðàâ-íèùà îïðåäåëÿò äåéñòâèÿòà íà ñèíäèêàòèòå è ôóíêöèîíèðàíåòî íà ìåõàíèçìèòåíà êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå.

Íà Ãðàôèêà 2 å ïîêàçàíî ðàâíèùåòî íà ñðåäíàòà áðóòíà ðàáîòíàòà çàïëàòà âïðîìèøëåíîñòòà â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè â Åâðî. Çà ñðàâíåíèå, ñðåäíîòî ðàâíèùåâ 10 ñòðàíè îò ÅÑ ñúùî å ïîêàçàíî.

Ñðåäíîìåñå÷íîòî ðàâíèùå íà áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â èêîíîìèêàòà âúââñè÷êè áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè, âàðèðà îò 123 Åâðî â Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ è äî480 Åâðî â Ïîëøà, àêî èçêëþ÷èì äâå ñòðàíè ñ ïî-âèñîêî íèâî íà ðàáîòíàòà çàï-ëàòà: 925 Åâðî â Ñëîâåíèÿ (äàííè îò 2000 ã.) è 1,387 Åâðî â Êèïúð (äàííè îò 1999ã.). Ñðåäíîìåñå÷íîòî ðàâíèùå íà áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â ÅÑ âàðèðà îò 606Åâðî â Ïîðòóãàëèÿ äî 2,997 Åâðî â Äàíèÿ (äàííè îò 1998 ã.).

Íàïðèìåð, äîêàòî ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà çà ÅÑ å 1,928 Åâðî íà ìåñåö,ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè (ñ èçêëþ÷åíèå íà Êèïúð) èìàò ñðåäíà ñòîéíîñò îò 345 Åâ-ðî. Òðÿáâà äà ñå äîáàâè, ÷å ïðîìåíèòå îò åäíà äî äðóãà ãîäèíà â îòäåëíèòå ñòðà-íè â èçâåñòíà ñòåïåí ìîãàò äà áúäàò çàâèñèìè îò ïðîìåíèòå íà âàëóòíèÿ êóðñ.

Íàïðèìåð â Áúëãàðèÿ íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, èçðàçåíî â Åâðîêîìïåíñèðà 18,4% îò 2000 ã., äîêàòî íàðàñòâàíåòî íà ïàðèòåòíà ïîêóïàòåëíà ñïî-ñîáíîñò å áèëî ñ 1% ïîðàäè ðåãóëàöèèòå íà âàëóòíèÿ áîðä (íîìèíàëíèÿ ðàñòåæ âëåâà å ðàâåí íà òîçè â Åâðî). Ñèòóàöèÿòà å îòíîñèòåëíî ïîäîáíà â ñòðàíè êàòî

11

1 Äåñåòòå áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà: Ïîëøà, ×åõèÿ,Óíãàðèÿ, Ñëîâàêèÿ, Ñëîâåíèÿ, Åñòîíèÿ, Ëèòâà, Ëàòâèÿ, Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ. Ïúðâèòå îñåì ñà âå÷åñòðàíè-÷ëåíêè, à Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ - ïðèñúåäèíÿâàùè ñå ñòðàíè.

Ïîëøà, êúäåòî èíäåêñúò íà öåíè íà ïðîèçâîäèòåë å èçìåðèë ðúñò íà ðàáîòíàòàçàïëàòà îò 4,8% ñïðÿìî èçìåðåíèÿ â Åâðî ðàñòåæ îò 19%, è Óíãàðèÿ, êúäåòî äâå-òå öèôðè áÿõà 1,7% çà èíäåêñà íà öåíè íà ïðîèçâîäèòåë è 10,4% â Åâðî. Â ïîñ-ëåäíèòå äâå ñòðàíè, êúäåòî âàëóòíèÿò êóðñ å ïëàâàù (â Ïîëøà îò 1996 ã., â Óíãà-ðèÿ ïúëçÿùèÿò êóðñ áåøå îòõâúðëåí â ñðåäàòà íà 2001 ã.), òàçè òåíäåíöèÿ äàâà îò-ðàæåíèå âúðõó íàöèîíàëíèòå âàëóòè, ïîäêðåïÿíè îò äåéñòâàùèòå ïàçàðè, êîåòîèçãëåæäà äà ñå ïðîÿâÿâà êàòî ñèëíà è òðàéíà òåíäåíöèÿ. Ñèëíîòî íàðàñòâàíå íàðàáîòíàòà çàïëàòà â Åâðî è âëîøåíàòà äåéíîñò íà âúíøíàòà òúðãîâèÿ â Ïîëøàå â ðåçóëòàò îò ðàííîòî îòõâúðëÿíå íà êîíòðîëà íà âàëóòíèÿ êóðñ è ïîñëåäâàùà-òà ñèëíà è ðåàëíà ïðåîöåíêà â çëîòè.

Ãðàôèêà 2

Èçòî÷íèê: Åâðîñòàò, Ñòàòèñòè÷åñêè ãîäèøíèê íà ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, Âèåíñêè èíñòèòóò çà ñðàâíèòåëíè èçñëåäâàíèÿ (WIIW), 2001 ã.; è Ïå÷àëáè â èíäóñòðèÿòà è ñëóæáèòå â ÅÑ, 2000 ã.

Áåëåæêà: ÅÑ 10 îáõâàùà Äàíèÿ, Ãåðìàíèÿ, Èñïàíèÿ, Ôðàíöèÿ, Èðëàíäèÿ, Õîëàíäèÿ, Àâñòðèÿ, Ïîðòóãàëèÿ, Ôèíëàíäèÿ, Âåëèêîáðèòàíèÿ çà 1998 ã.

Âñè÷êî òîâà îçíà÷àâà, ÷å àêî èñêàìå äà èçñëåäâàìå ïðîèçõîäà íà ôîðìèðà-íåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, ñå íóæäàåì îò ïî-çàäúëáî÷åíè àíàëèçè íà èêîíîìè-÷åñêèòå ïðîöåñè. Âúâ âñåêè ñëó÷àé, íîìèíàëíèòå ñòîéíîñòè èçãëåæäà ùå áúäàòïî-ñêîðî øîêèðàùè, âúïðåêè ÷å íèâàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïî àíàëîãèÿ íà ïà-ðèòåòíà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò ïîêàçâàò åäíà ïî-ìàëêî äðàìàòè÷íà êàðòèíà.

Àêî âçåìåì ñðåäíàòà ñòîéíîñò íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â ïðîìèøëåíîñòòà ïîïàðèòåòíà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò â äåñåòòå Öåíòðàëíî è Èçòî÷íî Åâðîïåéñêèáèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ùå ïîëó÷èì 634 Åâðî, êîåòî, ñðàâíåíî ñ 1,928 Åâðî çàäåñåòòå ñòðàíè îò ÅÑ, äàâà ïî-áàëàíñèðàíî ðàçïðåäåëåíèå. Òîâà ñàìî îïðåäåëÿ,÷å ðàçëè÷èåòî â óñëîâèÿòà íà æèâîò íå å òîëêîâà ãîëÿìî, êàêòî ñå âèæäà îò íî-ìèíàëíèòå äàííè è ïîêàçâà, ÷å îïàñíîñòòà îò ñîöèàëåí äúìïèíã íå å òîëêîâà çàñ-òðàøàâàùà, êàòî ñå ñ÷èòà íà ïðúâ ïîãëåä. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ðàçëè-êèòå ìåæäó áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñà ñúùåñòâåíè. Ñëó÷àÿò â Ïîëøà å î÷å-

12

ëÂ‰ÌÓÏÂÒÂ˜Ì‡ ·ÛÚÌ‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ ‚ ÒÚ‡ÌËÚÂ-Í‡Ì‰Ë‰‡ÚÍË Á‡ 2000 „. (ÖÇêé)

âèäåí, êîÿòî å ñ âèñîêè ñòîéíîñòè íà Ãðàôèêà 2, íî íà Ãðàôèêà 3 ïîêàçâà ñòîé-íîñò, áëèçêà äî ñðåäíàòà çà ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè. Ñúùåñòâóâàò äâà îñíîâíè ôàê-òîðà çà òîâà. Ðàáîòíèòå çàïëàòè â ïðîìèøëåíîñòòà îò åäíà ñòðàíà ñà îòíîñèòåë-íî ïî-íèñêè â Ïîëøà, â ñðàâíåíèå ñ ðàáîòíèòå çàïëàòè çà öÿëàòà èêîíîìèêà èíèâàòà íà öåíèòå ñà ïî-áëèçêè äî ñðåäíèòå åâðîïåéñêè íèâà, êîåòî âîäè äî îòíî-ñèòåëíî ïî-âèñîêè ñòîéíîñòè íà ïàðèòåòíà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò. Âèñîêàòàöåíà íà çëîòàòà áåøå ïîñòèãíàòà ïî-ðàíî è ñúùî èìà ñúùåñòâåíà ðîëÿ.

Ãðàôèêà 3

3. Õàðàêòåðèñòèêè íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ñðàâíåíè ñ òÿõíîòî èêîíîìè÷åñêî ñúñòîÿíèå

Âàæíî å äà ñå ðàçáåðå êàê ðàáîòíèòå çàïëàòè â ñòðàíèòå â ïðåõîä ñà ñâúðçà-íè ñ òåõíèòå èêîíîìè÷åñêè ðåçóëòàòè. Ùå ñå îïèòàìå äà ïîêàæåì êàê íàåìíèÿòòðóä ó÷àñòâà â ñúçäàâàíåòî íà áëàãîñúñòîÿíèåòî íà ñòðàíàòà è êàê ñå ðàçïðåäåëÿòî. Ñëåä òîâà ùå èçñëåäâàìå êàê òåçè ðåøåíèÿ ñà ñâúðçàíè ñúñ ñúîòâåòíèòå ïðè-ìåðè â ñòðàíèòå-÷ëåíêè íà ÅÑ.

3.1. Ðàáîòíè çàïëàòè è ÁÂÏ

Êîãàòî èçñëåäâàìå ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó ðàçìåðà íà áðóòíèòå ãîäèøíè ðà-áîòíè çàïëàòè êúì ÁÂÏ íà ÷îâåê îò íàñåëåíèåòî â íîìèíàëíî èçðàæåíèå (ÁÂÏ èðàáîòíèòå çàïëàòè ñà ïî òåêóùè öåíè, èçðàçåíè â Åâðî ïî âàëóòíèÿ êóðñ), íÿìà äàîòêðèåì çíà÷èòåëíè ðàçëè÷èÿ ìåæäó ñòðàíèòå-÷ëåíêè (ÅÑ-15) è áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè (Ãðàôèêà 4). Ñðåäíîãîäèøíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñúîòâåòñòâàò ïîâå÷åèëè ïî-ìàëêî íà ðàâíèùåòî íà ÁÂÏ íà ÷îâåê îò íàñåëåíèåòî. Ñðåä áèâøèòå ñòðà-íè-êàíäèäàòêè Ïîëøà èìà íàé-âèñîêîòî ñúîòíîøåíèå ñ 128%, äîêàòî Óíãàðèÿ è×åõèÿ ñà ñ 82%. Ìíîãî å ðàíî äà ñå ïðàâÿò íÿêàêâè èç÷èñëåíèÿ ïî òåçè öèôðè, òúéêàòî ñå íóæäàåì îò ïî-ïúëíà ïðåäñòàâà íà îáóñëàâÿùèòå ôàêòîðè.

13

ëÂ‰ÌÓÏÂÒÂ˜ÌË ·ÛÚÌË ‡·ÓÚÌË Á‡ÔÎ‡ÚË ÔÓ Ô‡ËÚÂÚ Ì‡ ÔÓÍÛÔ‡ÚÂÎÌ‡Ú‡ ÒÔÓÒÓ·ÌÓÒÚ Á‡ 1999 „. (ÖÇêé)

Ãðàôèêà 4

Èçòî÷íèê: Åâðîñòàò, 2000 ã., WIIW 2001 ã.

Ïúðâî ùå èçñëåäâàìå ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó îáùîòî ðàâíèùå íà ðàáîòíèòåçàïëàòè è ÁÂÏ, è ñëåä òîâà âðúçêàòà ìåæäó ïðîèçâîäèòåëíîñò è ðàáîòíè çàïëà-òè. Ñòðóêòóðàòà íà èçïîëçâàíåòî íà ÁÂÏ, ñúùî è äîõîäèòå, êîèòî íå ñà îò ðàáîò-íè çàïëàòè, ñúùî îêàçâàò âëèÿíèå. Òîãàâà ùå ñå ïðèáëèæèì äî îòãîâîðà íà âúï-ðîñà êàê íàåìíèÿò òðóä ó÷àñòâà â ñúçäàâàíå íà áëàãîñúñòîÿíèåòî íà ñòðàíàòà.

Èíòåðåñíî å äà ñå âèäè êàêúâ å äåëà íà îáùîòî ðàâíèùå íà ðàáîòíè çàïëàòè âÁÂÏ â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè è êàê òîçè äÿë ñå îòíàñÿ êúì ñðåäíîòî íèâî çàÅÑ-15. Â òîâà îòíîøåíèå íèå èìàìå äîáðî èçðàâíÿâàíå, àêî èçïîëçâàìå ïðåäèø-íèòå äàííè çà ãîäèøíè ðàáîòíè çàïëàòè, îòíåñåíè êúì ÁÂÏ íà ÷îâåê îò íàñåëåíè-åòî (ïî òåêóùè öåíè, â Åâðî) è óìíîæåíî ñ ðàâíèùåòî íà çàåòîñò (îçíà÷àâàùî ñú-îòíîøåíèåòî ìåæäó îáùîòî íèâî íà çàåòîñò è ÷èñëåíîñòòà íà íàñåëåíèåòî).

Äåëúò íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â ÁÂÏ â 10-òå èçòî÷íîåâðîïåéñêè áèâøè ñòðà-íè-êàíäèäàòêè å 40,5% îò ñðåäíîòî íèâî, äîêàòî ñúùàòà ñòîéíîñò çà 15 ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ å 59%. Íàé-íèñêîòî íèâî å ïîñî÷åíî çà Óíãàðèÿ ñ 31%, äîêàòî íàé-âèñîêîòî å çà Ïîëøà ñ 52%. Íèñêèÿò äÿë íà ðàáîòíà çàïëàòà â ÁÂÏ ñúùî å õà-ðàêòåðåí çà Áúëãàðèÿ (33%), Ñëîâàêèÿ (34%) è çà ×åõèÿ (39%). Ñúùî êàêòî Ïîë-øà, Ëàòâèÿ èìà âèñîê äÿë íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñ 49%. Çàáåëåæèòåëíî å, ÷å Ñëî-âåíèÿ å ñ íàé-âèñîêèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñðåä ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, íî çàåìà îã-ðàíè÷åí äÿë íà ðàáîòíàòà çàïëàòà îò ñðåäíèÿ çà ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè (43%). Óí-ãàðèÿ è Ïîëøà äåìîíñòðèðàò äâåòå êðàéíè ñòåïåíè íà ãðàôèêàòà. Óíãàðèÿ èìàíàé-íèñêèÿ äÿë íà ðàáîòíà çàïëàòà, äîêàòî Ïîëøà èìà íàé-âèñîêèÿ. Àêî ðàçãëå-äàìå ïðåäèøíèòå äàííè, ùå å òðóäíî äà ñå îïðåäåëÿò ôàêòîðèòå, êîèòî äà äàäàòîáÿñíåíèå íà ðàçëè÷èÿòà. Ñúîòíîøåíèÿòà íà çàåòîñò íå ïîêàçâàò çíà÷èòåëíèðàçëè÷èÿ. Ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó ñúâêóïíàòà çàåòîñò è öÿëîòî íàñåëåíèå âàðèðàìåæäó 38% â Óíãàðèÿ äî 43% â Åñòîíèÿ è ñàìî â Ëàòâèÿ è ×åøêà Ðåïóáëèêà ïî-

14

ÉÓ‰Ë¯ÂÌ ËÌ‰Ë‚Ë‰Û‡ÎÂÌ ‰ÓıÓ‰ ‚ ÔÓˆÂÌÚ Í˙Ï ÅÇè Ì‡ ˜Ó‚ÂÍ ÓÚ Ì‡ÒÂÎÂÌËÂÚÓ 1998-1999 „.

êàçâà çíà÷èòåëíî ïî-âèñîêè ñòîéíîñòè 47%. Òåçè äàííè îáõâàùàò åäíîâðåìåí-íî äåìîãðàôñêèòå õàðàêòåðèñòèêè è õàðàêòåðíèòå îñîáåíîñòè íà èêîíîìè÷åñêà-òà äåéíîñò, òàêà ÷å äâàòà ôàêòîðà ñàìîñòîÿòåëíî ìîãàò äà ïîêàæàò ïî-âèñîêàêðàéíà ãðàíèöà, êîãàòî ñà èçñëåäâàíè ïî îòäåëíî. Ïî-âåðîÿòíî å, âúïðåêè äåìîã-ðàôñêèòå õàðàêòåðèñòèêè è õàðàêòåðèñòèêèòå íà çàåòîñòòà äà èìàò ðîëÿ â îáÿñ-íåíèåòî, êðàéíèÿò îòãîâîð òðÿáâà äà áúäå íàìåðåí äðóãàäå.

3.2. Ðàçâèòèåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè, ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è ÁÂÏ

Ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ïîêàçâà ñúùåñ-òâåíè ðàçëè÷èÿ ìåæäó òÿõ. Óíãàðèÿ èìà íàé-âèñîêîòî íèâî íà ïðîèçâîäèòåëíîñò,ïðèáëèçèòåëíî äâå/òðåòè îò òîâà íà Àâñòðèÿ, ñëåäâàíà îò Ïîëøà, êîÿòî èìà ïî-ìàëêî îò ïîëîâèíàòà îò íèâîòî íà Àâñòðèÿ. Ðóìúíèÿ, Áúëãàðèÿ è òðèòå Áàëòèéñ-êè ñòðàíè èìàò ñàìî 1/4 îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà â Àâñòðèÿ. Èíòåðåñíî å äà ñåñðàâíè ñ ðàâíèùåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà è ðàçâèòèåòî íà ðåàëíèòåðàáîòíè çàïëàòè.

Ãðàôèêà 5

Èçòî÷íèê: WIIW Êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò íà ïðîìèøëåíîñòòà â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, 2001 ã.

Ïî îòíîøåíèå íà âðúçêàòà ìåæäó ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà è ïðîèçâîäèòåë-íîñòòà íà òðóäà â ïðîìèøëåíîñòòà, äàííè îò âñè÷êè áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñàíàëè÷íè îò 1993 ã., êàòî ïúëåí ïðåãëåä ìîæå äà áúäå íàïðàâåí ñàìî çà òîçè ïå-ðèîä. Âúïðåêè òîâà äàííè çà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà ïîâå÷åòî ñòðàíè îò Öåíò-ðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà áèëè íàëè÷íè îò 1989 ã., êàòî ïúëíèÿ îáõâàò îò ïðî-ìåíè ìîæå äà áúäå ïðîñëåäåí çà öåëèÿ ïåðèîä. Àêî ñàìî îòáåëåæèì èíäåêñà íàïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â ïðîìèøëåíîñòòà çà 2000 ã., íà áàçàòà íà íèâîòîçà 1989 ã., ïðèåòî çà 100, ùå èìàìå ñëåäíèòå ðåçóëòàòè.

15

èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ Ì‡ ÚÛ‰‡ ‚ ÔÓÏË¯ÎÂÌÓÒÚÚ‡ ÔÓ èèë Á‡ 1999 „. (Ä‚ÒÚËfl = 100)

Òàáëèöà 4àÌ‰ÂÍÒ Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡ ‚ ÔÓÏË¯ÎÂÌÓÒÚÚ‡ Á‡ 2000 „.,

‡‚ÌË˘Â ÓÚ 1989 „. = 100

Èçòî÷íèê: WIIW êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò íà ïðîìèøëåíîñòòà â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, 2001 ã.

Òàáëèöà 5ê‡Á‚ËÚËÂ Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, Â‡ÎÌËÚÂ ‡·ÓÚÌË Á‡ÔÎ‡ÚË Ë Â‡ÎÌËfl ÅÇè

‚ ·Ë‚¯ËÚÂ ÒÚ‡ÌË-Í‡Ì‰Ë‰‡ÚÍË (ÍÛÏÛÎ‡ÚË‚ÂÌ ËÌ‰ÂÍÒ, ÌË‚Ó ÓÚ 1992 „. =100)

Èçòî÷íèê : WIIW 2001 ã., Åâðîñòàò 2001 ã., Åâðîïåéñêà Ôîíäàöèÿ çà Êâàëèôèêàöèÿ, èç÷èñëåíèÿ íà Bela Galgoczi

16

ìÌ„‡Ëfl 220.2èÓÎ¯‡ 187.5ëÎÓ‚ÂÌËfl 151.5óÂıËfl 131.2ëÎÓ‚‡ÍËfl 122.2Å˙Î„‡Ëfl 118.9êÛÏ˙ÌËfl 101.2

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 99,8 115,9 124,4 133,1 129,3 124,3 125,2 145,7

Å˙Î„‡Ëfl á‡ÔÎ‡ÚË 91,3 72,6 68,6 53,9 45,0 54,3 58,1 62,3ÅÇè 98,5 100,3 103,2 92,7 86,4 89,4 91,5 96,8èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 98,8 103,8 114,8 124,7 136,2 142,6 145,7 157,4

óÂıËfl á‡ÔÎ‡ÚË 103,7 110,4 119,9 130,4 132,8 131,2 139,1 142,7ÅÇè 100,6 103,8 110,4 114,7 115,9 112,8 112,3 115,6èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 113,4 131,2 144,6 158,2 179,8 201,2 222,4 259,5

ìÌ„‡Ëfl á‡ÔÎ‡ÚË 99,5 104,5 95,2 92,7 95,8 99,2 102,8 106,3ÅÇè 99,4 102,3 103,8 105,2 109,8 115,5 120,4 126,6èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 109,7 123,9 131,7 143,7 159,8 167,4 189,2 212,2

èÓÎ¯‡ á‡ÔÎ‡ÚË 99,6 100,6 103,6 109,3 116,0 120,0 154,0 158,0ÅÇè 103,8 109,1 116,8 123,9 132,4 138,7 144,4 150,2èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 109,0 125,0 142,1 152,7 150,0 138,9 148,8 170,6

êÛÏ˙ÌËfl á‡ÔÎ‡ÚË 86,5 85,6 100,2 109,6 85,4 86,1 85,1 85,8ÅÇè 101,5 105,4 112,9 117,3 109,2 105,5 102,1 103,7èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 101,8 109,1 113,5 116,3 121,9 133,0 132,0 148,7

ëÎÓ‚‡ÍËfl á‡ÔÎ‡ÚË 96,1 100,6 104,6 112,0 119,4 121,4 117,7 111,9ÅÇè 96,2 100,9 107,8 115,0 122,4 127,8 130,2 133,1èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 105,8 119,7 127,3 139,0 145,1 152,9 157,7 170,9

ëÎÓ‚ÂÌËfl á‡ÔÎ‡ÚË 111,2 116,4 121,4 127,3 131,3 133,4 137,8 140,0ÅÇè 102,8 108,2 112,6 116,6 122,0 126,8 133,4 139,6èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 95,2 96,7 91,6 98,9 120,7 127,9 130,6 n.a.

ÖÒÚÓÌËfl á‡ÔÎ‡ÚË 102,3 101,9 108,3 110,6 118,9 126,9 132,3 139,7ÅÇè 91,0 89,2 93,0 96,7 107,7 112,1 111,3 118,9èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 92,9 97,6 99,3 110,4 121,5 136,2 135,2 n.a.

ãËÚ‚‡ á‡ÔÎ‡ÚË 105,0 117,6 117,1 109,8 123,2 130,7 135,1 139,7ÅÇè 85,1 85,6 85,1 87,9 95,5 98,9 99,9 106,5èÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚ 87,0. 83,2 87,6 96,4 99,5 104,9 110,9 n.a.

ã‡Ú‚Ëfl á‡ÔÎ‡ÚË 75,0 85,6 88,3 91,9 103,4 116,7 123,0 124,3ÅÇè 83,8 75,6 78,1 81,7 86,7 90,5 87,0 89,9

Ïîâå÷åòî áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè ïîêàçâàò ñúùåñòâåíî ðàçâèòèå íà ïðîè-çâîäèòåëíîñòòà ïðåç 10-òå ãîäèíè íà ïðåõîä, âúïðåêè ÷å ðàçëè÷èÿòà ìåæäó îòäåë-íèòå ñòðàíè ñà ãîëåìè. Ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â Óíãàðèÿ íàðàñíà åôåêò-íî, äîñòèãàéêè ïðåç 2000 ã. äâà ïúòè ïî-âèñîêî íèâî îò òîâà ïðåç 1989 ã. Ïîëøàïîñòèãà óäâîÿâàíå íà ñâîåòî íèâî íà ïðîèçâîäèòåëíîñò íà òðóäà îò ïðåäõîäíèÿïåðèîä. Áúëãàðèÿ, ×åøêà Ðåïóáëèêà, Ñëîâàêèÿ è Ñëîâåíèÿ äîñòèãíàõà ïîäîáðå-íèÿ íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ìåæäó 18% è 51% ïðåç ïåðèîä îò 11 ãîäèíè.Íèâîòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â Ðóìúíèÿ çà 2000 ã. îáà÷å íå áåøå çíà-÷èòåëíî ïî-âèñîêî îò òîâà ïðåç 1989 ã.

Íàé-âàæíàòà ïîóêà îò ïî-ãîðå ïîñî÷åíèòå äàííè â Òàáëèöà 5 å, ÷å ðàçâèòè-åòî íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè çà ïåðèîäà ìåæäó 1992 ã. è 2000 ã. èçîñòàâà ñú-ùåñòâåíî îò ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â ïîâå÷åòî ñòðàíè, êàê-òî è îò ðàñòåæà íà ÁÂÏ. Èçêëþ÷åíèÿ ñà Ëèòâà, Ëàòâèÿ è Åñòîíèÿ, êúäåòî ðàáîò-íèòå çàïëàòè ñà íàðàñíàëè ïî÷òè êîëêîòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è ïîâå÷å îò ÁÂÏçà îñåì ãîäèøíèÿ ïåðèîä. Â òåçè ñòðàíè ðàáîòíàòà çàïëàòà íàðàñòâà çà èçñëåä-âàíèÿ ïåðèîä èçãëåæäà íå ïîðàäè èêîíîìè÷åñêè äåéñòâèÿ. Ëèòâà å åäèíñòâåíà-òà îò Öåíòðàëíî è Èçòî÷íî Åâðîïåéñêèòå ñòðàíè, êúäåòî íàðàñòâàíåòî íà ðà-áîòíàòà çàïëàòà ñúùåñòâåíî å íàäâèøèëî ðàñòåæà íà ïðîèçâîäñòâîòî íà òðóäà èÁÂÏ. Òåíäåíöèèòå â òðèòå Áàëòèéñêè ñòðàíè ïîêàçâàò, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè ñàíàðàñíàëè ïî-áúðçî îòêîëêîòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ïðåç ïúðâàòà ïîëî-âèíà íà ïåðèîäà è òåíäåíöèÿòà å áèëà ïðîòèâîïîëîæíà ñàìî ïðåç ïîñëåäíèòåäâå ãîäèíè.

Ãðàôèêà 6

Â ×åøêàòà Ðåïóáëèêà, Ñëîâåíèÿ, Ñëîâàêèÿ è Ïîëøà íàðàñòâàíåòî íà ðàáîò-íàòà çàïëàòà ñëåäâà ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ñ íÿêîè èçêëþ÷å-íèÿ è ñúîòâåòñòâà èëè äîðè íàäâèøàâà ðàñòåæà íà ÁÂÏ. Â ×åõèÿ ïðîèçâîäèòåë-íîñòòà çà îñåì ãîäèøíèÿ ïåðèîä å íàðàñíàëà ñ 10% ïî-áúðçî îò ðàáîòíèòå çàïëà-

17

ÅöãÉÄêàü: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ (1992 „. = 100)

òè. Ñëåä Áàëòèéñêèòå ñòðàíè, ×åõèÿ å åäèíñòâåíàòà áèâøà ñòðàíà-êàíäèäàòêà, êú-äåòî ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà íàðàñíàëè ñúùåñòâåíî íàä ÁÂÏ. Ðàçëèêàòà ìåæäó ïðî-èçâîäèòåëíîñò è ðàáîòíà çàïëàòà â ñëó÷àÿ íà Ïîëøà å áèëî 34%, íî íàðàñòâàíåòîíà ðàáîòíàòà çàïëàòà å îñòàíàëî ïî-âèñîêî îò ðàñòåæà íà ÁÂÏ. Ñèòóàöèÿòà â Ñëî-âåíèÿ å ïîäîáíà ñ òàçè â Ïîëøà. Òåçè äâå ñòðàíè, èçãëåæäà óïðàâëÿâàò ïðîïîðöè-îíàëíî ðàçâèòèå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè è èêîíîìè÷åñêàòà äåéíîñò.

Òîâà íå ìîæå äà áúäå êàçàíî çà Ðóìúíèÿ, Áúëãàðèÿ è îñîáåíî çà Óíãàðèÿ. Âòåçè ñòðàíè ðàáîòíàòà çàïëàòà èçîñòàâà îò èêîíîìè÷åñêàòà äåéíîñò. Â Ðóìúíèÿîòíîñèòåëíîòî íèâî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å äâà ïúòè ïî-âèñîêî îò òîâà íà ðà-áîòíèòå çàïëàòè çà ïåðèîäà 1992 2000 ã. Äèíàìèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà èçîñ-òàâà è îò ðàçâèòèåòî íà ÁÂÏ. Ñèòóàöèÿòà å íàé-äðàìàòè÷íà â Áúëãàðèÿ, êàòî ðà-áîòíèòå çàïëàòè ñà òî÷íî 60% îò íèâîòî çà 1992 ã., äîêàòî íèâîòî íà ÁÂÏ ïî÷òèäîñòèãà íèâîòî çà 1992 ã. è ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íàäâèøàâà ñòîéíîñòòà çà 1992 ã.ñ ïî÷òè 50%.

Ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà íàé-íèñêè â ñðàâíåíèå ñ èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå, èç-ìåðåíî ÷ðåç ÁÂÏ â Óíãàðèÿ, êàòî íèâîòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å ïî÷òè 2,5 ïî-âèñîêî, îòêîëêîòî ðàáîòíè çàïëàòè, àêî å âçåòî ïðåä âèä íèâîòî çà 1992 ã. Ðàáîò-íèòå çàïëàòè ñà ïðèáëèçèòåëíî 20% ïîä íèâîòî íà ðàñòåæà íà ÁÂÏ.

Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å ñèòóàöèÿòà å íàé-òðåâîæíà â Ðóìúíèÿ è Áúëãàðèÿ,êúäåòî íå ñàìî îòíîñèòåëíîòî íèâî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè å ìíîãî íèñêî, íî ñú-ùî ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà ìíîãî íèñêè ïî àáñîëþòíèòå ñòîéíîñòè. Â Óíãàðèÿ ñèë-íîòî ðàçâèòèå íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å â ïðîòèâîðå÷èå ñ ïðàêòè÷åñêè çàìðàçÿ-âàíåòî íà íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Â Ðóìúíèÿ è Áúëãàðèÿ îáà÷å ðàñ-òåæà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà â ñðàâíåíèå ñúñ ñðåäíèÿ çà ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíàè Èçòî÷íà Åâðîïà å ñúïðîâîäåí ñúñ ñúùåñòâåíî èçîñòàâàíå â ðàçâèòèåòî íà ðåà-ëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè è ôàêòè÷åñêîòî èì ïîíèæàâàíå. Ñèòóàöèÿòà â Ðóìúíèÿ åîñîáåíà, òúé êàòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ïîêàçâà íåïîñòîÿííî ðàçâèòèå. Àêî âçå-ìåì äåñåò ãîäèøíèÿ ïåðèîä ïîä íàáëþäåíèå, ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å ïî÷òè óìåðå-íà â Ðóìúíèÿ, äîêàòî ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà ïîíèæåíè ñ 25%.

3.3. Îáùè ðàçõîäè çà òðóä â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè

Îáùèòå òðóäîâè ðàçõîäè (Unit labour costs ULC) êàòî àãðåãàòåí ïîêàçàòåëíà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è ðàáîòíèòå çàïëàòè èçðàçÿâà ðàçõîäíèòå ïðåèìóùåñòâàíà ðàçëè÷íèòå ñòðàíè. Ïî íèñêîòî ðàâíèùå íà îáùèòå òðóäîâè ðàçõîäè â áèâøè-òå ñòðàíè-êàíäèäàòêè â ñðàâíåíèå ñ ðàâíèùåòî èì â ñòàðèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íàÅÑ-15 îòðàçÿâà òÿõíàòà ïî-âèñîêà êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò íà ìåæäóíàðîäíî íè-âî. Îò íàøà ãëåäíà òî÷êà å ïî-âàæíî äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å â áèâøèòå ñòðàíè-êàí-äèäàòêè òîâà ïðåèìóùåñòâî íà ïî-íèñêèòå îáùè òðóäîâè ðàçõîäè îòðàçÿâà îòíî-ñèòåëíàòà èçîñòàíàëîñò íà ðàáîòíèòå çàïëàòè, ïðè ïîëîæåíèå, ÷å ïðîèçâîäèòåë-íîñòòà íà òðóäà ñúùî å âçåòà ïðåäâèä. Îñâåí òîâà îáùèòå ðàçõîäè íà òðóä ìîãàòäà áúäàò ðàçãëåæäàíè êàòî ïîêàçàòåë çà ðàâíèùåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, ñúïîñ-òàâåíî ñ èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå, ò.å. êàê ðàáîòåùèòå ñà êîìïåíñèðàíè çà òåõ-íèÿ òðóä. Âèñîêàòà êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò, äúëæàùà ñå íà íèñêîòî ðàâíèùå íàîáùèòå ðàçõîäè íà òðóäà ìîãàò ñúùî òàêà äà ïîêàçâàò è ñëàáîñò íà ïðîôñúþçè-òå è òÿõíàòà ñïîñîáíîñò äà îñèãóðÿò ïî-ãîëÿì äÿë íà ó÷àñòèå íà ðàáîòíèöèòå âñúçäàâàíèÿ îáùåñòâåí ïðîäóêò.

Ñðåäíîòî ðàâíèùå íà îáùèòå òðóäîâè ðàçõîäè â äåñåòòå áèâøè ñòðàíè-êàí-äèäàòêè, èçðàçåíî â ïàðèòåòíà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò êúì ÁÂÏ å 31% îò íè-âîòî â Àâñòðèÿ, èëè â ñúîòâåòñòâèå ñúñ ñðåäíîòî çà ÅÑ-15. Âèäÿõìå ïðåäè òîâà,÷å ñðåäíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ïî ïàðèòåòíàòà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò â áèâøè-òå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñúñòàâëÿâà 33% îò íèâîòî íà ÅÑ-15, êîåòî íå å ñúùåñò-

18

âåíà ðàçëèêà. Íî àêî èçñëåäâàìå òàçè âðúçêà è â êîíêðåòíèòå ñòðàíè, íåñúîò-âåòñòâèåòî ìåæäó îáùèòå òðóäîâè ðàçõîäè è ðàáîòíèòå çàïëàòè ùå áúäàò ïî-ãî-ëåìè. Óíãàðèÿ å åäèí êðàåí ñëó÷àé, êúäåòî çàïëàòè â ïðîìèøëåíîñòòà ïî ïàðè-òåòíà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò ñà 36% îò ñðåäíèòå çà ÅÑ-15, äîêàòî îáùèòå ðàç-õîäè íà òðóä ñà ñàìî 18%. Òîâà ïîêàçâà ìíîãî ÿñíî, ÷å âèñîêàòà ïðîèçâîäèòåë-íîñò íà ðàáîòåùèòå â Óíãàðèÿ íå å êîìïåíñèðàíà, êîåòî îçíà÷àâà íàðåä ñ îñòà-íàëîòî, ñëàáà çàùèòà íà òåõíèòå èíòåðåñè. Â Ðóìúíèÿ è Áúëãàðèÿ îáùèòå òðó-äîâè ðàçõîäè ñúîòâåòñòâàò íà îòíîñèòåëíèòå ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíàòà çàïëàòàñïðÿìî ÅÑ-15. Îò äðóãà ñòðàíà, â ×åõèÿ îòíîñèòåëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà ïî-âèñîêè îò îáùèòå òðóäîâè ðàçõîäè (46% êúì 30%), êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ðàáîòå-ùèòå ñà êîìïåíñèðàíè ïî-äîáðå, îòêîëêîòî òÿõíàòà ïðîèçâîäèòåëíîñò íà òðóäàäåìîíñòðèðà.

Òàáëèöà 6é·˘Ë ‡ÁıÓ‰Ë Ì‡ ÚÛ‰ ‚ ÔÓÏË¯ÎÂÌÓÒÚÚ‡ Á‡ 1999 „.

ÔÓ Ô‡ËÚÂÚÌ‡ ÔÓÍÛÔ‡ÚÂÎÌ‡ ÒÔÓÒÓ·ÌÓÒÚ Á‡ ÅÇè (Ä‚ÒÚËfl = 100)

Èçòî÷íèê: WIIW Êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò íà ïðîìèøëåíîñòòà â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, 2001 ã.

Ïî îòíîøåíèå íà îáùèòå òðóäîâè ðàçõîäè ïðåèìóùåñòâîòî íà Ñëîâåíèÿ åîêîëî 30%, äîêàòî â Áúëãàðèÿ, Ðóìúíèÿ è Óíãàðèÿ å ïîâå÷å îò 80%. Ñ äðóãè äó-ìè, ïî îòíîøåíèå íà öåíàòà íà òðóäà ïîñëåäíèòå òðè ñòðàíè ñà äâà è ïîëîâèíàïúòè ïî-êîíêóðåíòíè îò Ñëîâåíèÿ. Îòíîñèòåëíî âèñîêèòå îáùè òðóäîâè ðàçõî-äè â Ëàòâèÿ è Åñòîíèÿ ïîêàçâàò, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè, ñðàâíåíè ñ ïðîèçâîäè-òåëíîñòòà, ñà äîñòà ïî-âèñîêè. Îò äðóãà ñòðàíà ðàáîòíèòå çàïëàòè â Óíãàðèÿ,ñðàâíåíè ñ äîñòèãíàòîòî ðàâíèùå íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ñà çíà÷èòåë-íî íèñêè. Ñúùîòî å ïîëîæåíèåòî â Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ. Òåçè äàííè ìîãàò äàáúäàò èíòåðïðåòèðàíè è â ñìèñúë, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà ìíîãî íèñêè, äîðèè ñðàâíåíè ñ èêîíîìè÷åñêîòî ñúñòîÿíèå íà áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, íî åä-íîâðåìåííî ñ òîâà íå ñëåäâà äà ñè çàòâàðÿìå î÷èòå çà ôàêòà, ÷å òîâà ìîæå äàñå èçïîëçâà çà êðèòèêà êúì åôåêòèâíîñòòà íà êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå â îò-äåëíèòå ñòðàíè.

4. Ðàçëè÷èÿ ïðè çàïëàùàíåòî ïî ïîë

Ðàçëèêàòà â ñðåäíîòî âúçíàãðàæäåíèå ìåæäó ìúæåòå è æåíèòå â áèâøèòåñòðàíè-êàíäèäàòêè èçãëåæäà ïîäîáíà íà òàçè â ñòàðèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ-15,âúïðåêè ÷å äàííèòå íå ñà äèðåêòíî ñðàâíèìè ñïîðåä Åâðîñòàò. ×èñëàòà ïîêàçâàò,÷å ñðåäíîòî âúçíàãðàæäåíèå íà æåíèòå ñïðÿìî òîâà íà ìúæåòå âàðèðà îò 70% âÊèïúð äî ïîâå÷å îò 90% â Ñëîâåíèÿ, à â ÅÑ-15 òåçè äàííè ñà ñúîòâåòíî îò 71%â Èðëàíäèÿ äî 80% â Ãåðìàíèÿ, êîåòî äîêàçâà åäíî ïðàêòè÷åñêî ñúîòâåòñòâèå.

19

ëÎÓ‚ÂÌËfl 70,6ÖÒÚÓÌËfl 37,2ã‡Ú‚Ëfl 36,1óÂıËfl 30,1ãËÚ‚‡ 28,8èÓÎ¯‡ 27,0ëÎÓ‚‡ÍËfl 25,2ìÌ„‡Ëfl 18,7êÛÏ˙ÌËfl 18,3Å˙Î„‡Ëfl 18,0

Â áúäåùå ùå áúäå âàæíî äàííèòå íà âñè÷êè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ-25, êàêòîè Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ äà áúäàò ñðàâíèìè, êàòî íå òðÿáâà äà ñå ïðåíåáðåãâà çíà-÷åíèåòî íà ðàçëèêàòà â ñúäúðæàíèåòî íà òðóäà ìåæäó ìúæåòå è æåíèòå, ïîñî÷å-íî îò Åâðîñòàò.

Ñïîðåä Åâðîïåéñêàòà Êîìèñèÿ, �èçèñêâà ñå ñåðèîçíà èíèöèàòèâà çà íàìàëÿ-âàíå íà ðàçëè÷èÿòà ìåæäó ïîëîâåòå â îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòíèÿ ñåêòîð, âêëþ÷èòåë-íî ïðåðàçãëåæäàíå íà âúçìîæíîñòèòå çà èçáîð íà òðóäîâèÿ ïàçàð çà æåíèòå è ìú-æåòå, ïðåðàçãëåæäàíå íà òðóäîâàòà êâàëèôèêàöèÿ è íàðàñòâàíå íà îñâåäîìåíîñò-òà è ïðîçðà÷íîñòòà íà ðàçëè÷èÿòà ïðè çàïëàùàíåòî íà òðóäà�. Òàçè ñòðàòåãèÿî÷åâèäíî òðÿáâà äà îáõâàùà íå ñàìî ñòðàíèòå-÷ëåíêè, à è ïðèñúåäèíÿâàùèòå ñåñòðàíè.

5. Ïðîöåñ íà èçðàâíÿâàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè

Ñïîðåä íÿêîè ñòàòèñòè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ, áàçèðàíè íà èêîíîìåòðèÿòà, ñàíóæíè ãîäèíè çà èçðàâíÿâàíå íà ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íà áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñ òàçè â ÅÑ. Òåçè èç÷èñëåíèÿ ïîêàçâàò íàïðèìåð, ÷å ðàáîòíèòå çàï-ëàòè â Ðóìúíèÿ ùå èìàò íóæäà îò 35 ãîäèíè, çà äà äîñòèãíàò ñðåäíîòî íèâî â ÅÑ,äîêàòî çà ðàáîòíèòå çàïëàòè â ×åõèÿ ñà íóæíè ïî-ìàëêî îò 20 ãîäèíè, àêî òåí-äåíöèÿòà áúäå çàïàçåíà, ò.å. ïðè ðàâíè äðóãè óñëîâèÿ.

Ãðàôèêà 7

Èçòî÷íèê: Ïðîô. Òèòî Áîåðè, Âúçäåéñòâèåòî îò èçòî÷íîòî ðàçøèðÿâàíå íà çàåòîñòòà è ðàáîòíèòå çàïëàòè â ñòðàíèòå-÷ëåíêè íà ÅÑ, Universita di Bocconi, ïîäãîòâåíîòî çà ñåìèíàðà �Âúçäåéñòâèå îò ðàçøèðÿâàíå íà òðóäîâèÿ ïàçàð â ÅÑ�, Áðþêñåë, ìàðò 2001 ã.

Òåçè äàííè ïîêàçâàò ðåàëíèÿ ñòðåìåæ êúì ïðèñúåäèíÿâàíåòî êúì ÅÑ, êàòîíà ïîâå÷åòî áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè ùå ñà íóæíè ìåæäó 10 è 20 ãîäèíè, çà äàäîñòèãíàò íèâîòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â ÅÑ. Ìåæäóâðåìåííî òðÿáâà äà áúäå îò-áåëÿçàíî, ÷å íÿêîè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ-15, êàòî Ïîðòóãàëèÿ è Ãúðöèÿ, ñúùîèìàò íóæäà îò èçðàâíÿâàíå ñ ïî-âèñîêîòî ñðåäíî íèâî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè âÅÑ. Ïðîöåñúò íà èçðàâíÿâàíå íà çàïëàùàíåòî íà òðóäà â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäè-

20

ÉÓ‰ËÌË, ÌÂÓ·ıÓ‰ËÏË Á‡ ‰ÓÒÚË„‡ÌÂ ‰Ó ‡‚ÌË˘ÂÚÓ Ì‡ ÒÚ‡ÌËÚÂ-˜ÎÂÌÍË Ì‡ Öë-15 Ò Ì‡È-ÌËÒÍË‰ÓıÓ‰Ë ÓÚ ·Ë‚¯ËÚÂ ÒÚ‡ÌË-Í‡Ì‰Ë‰‡ÚÍË (ÒÔÓÂ‰ ‰‚‡ ÔÓÍ‡Á‡ÚÂÎfl: Barro Ë Levine Â„ÂÒËfl)

äàòêè íå òðÿáâà äà áúäå ðàçãëåæäàí è êàòî ïðå÷êà ïðåä âúçìîæíîñòèòå íà äðó-ãèòå ïî-ðàçâèòè ñòðàíè.

Òðÿáâà äà áúäå ïîä÷åðòàíî îáà÷å, ÷å âñÿêàêâè ïðîãíîçè íà îñíîâàòà íà ñú-ùåñòâóâàùèòå òåíäåíöèè òðÿáâà äà áúäå ðàçãëåäàíà ñ ãîëÿìà ïðåäïàçëèâîñò. Òî-âà ïðîèçòè÷à îò ñúùíîñòòà íà ïðåõîäà, â êîéòî ñòðàíèòå ìîãàò äà ïîêàæàò áúðçíàïðåäúê è íåî÷àêâàíè íåóñïåõè îò ãîäèíà íà ãîäèíà. Ñëåäâàùàòà òðóäíîñò ïðåäòî÷íèòå ïðîãíîçè å ôàêòúò, ÷å âàëóòèòå â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñà ñúùåñ-òâåíî ïîäöåíåíè è çàâèñèìè îò ñúùåñòâóâàùèÿ ðåãëàìåíò íà âàëóòíèòå êóðñîâå,èìàùè ñêëîííîñò äà ïîêàçâàò ñúùåñòâåíî íàäöåíÿâàíå ñïðÿìî åâðîòî. Ìîæå äàå áëàãîïðèÿòíî ðàâíèùåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â íÿêîÿ ñòðàíà äà ìîæå äà íà-ðàñíå ïîâå÷å îò 30% â åâðî. Èñòèíà å ñúùî, ÷å ïîâå÷åòî áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàò-êè èìàò çíà÷èòåëíè ðåçåðâè çà ïîâèøàâàíå íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, êîåòî äàâàâèñîê ïîòåíöèàë çà áúäåùèÿ ðàñòåæ íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Ïîðàäè òîâà íå å íå-âúçìîæíî ïðîöåñà íà èçðàâíÿâàíå ïî îòíîøåíèå íà çàïëàùàíåòî íà òðóäà â áèâ-øèòå ñòðàíè-÷ëåíêè äà áúäå ïî-áúðç îò öèòèðàíèòå ñòàòèñòè÷åñêè äàííè.

6. Ïîäîõîäíà ñòðàòèôèêàöèÿ

Êîåôèöèåíòúò íà Äæèíè èçìåðâà ñòåïåíòà íà íåðàâåíñòâî ïðè ðàçïðåäåëåíè-åòî íà äîõîäèòå ìåæäó íàé-íèñêàòà è íàé-âèñîêàòà äåöèëíà ãðóïà íà äîõîäèòå.Íèñêèòå ñòîéíîñòè íà êîåôèöèåíòà îçíà÷àâàò, ÷å îáùåñòâîòî å ïî-ñêîðî åãàëè-òàðíî (óðàâíèâèëîâú÷íî), ò.å. ñ ïî-ãîëÿìà ñòåïåí íà ñõîäñòâî íà äîõîäèòå, à âèñî-êèÿò êîåôèöèåíò íà Äæèíè ïîêàçâà, ÷å ðàçëè÷èÿòà â äîõîäèòå ñà ñúùåñòâåíè. Êî-åôèöèåíòúò íà ÑÀÙ å 34,4, äîêàòî Åâðîïåéñêèòå ñòðàíè ñà ñúñ ñòîéíîñòè íà êî-åôèöèåíòà ìåæäó 21,7 è 28,2 (àêî èçêëþ÷èì Èòàëèÿ è àíãëîñàêñîíñêèòå ñòðàíè).

Òîâà îçíà÷àâà, ÷å Åâðîïåéñêèÿò ñîöèàëåí ìîäåë ìîæå äà áúäå îïðåäåëåí êà-òî îáùåñòâî, â êîåòî ïîäîõîäíàòà ñòðàòèôèêàöèÿ, ò.å. ðàçëè÷èÿòà â äîõîäèòå ñàäîñòà ìàëêè, îòêîëêîòî â ÑÀÙ. Âúïðåêè òîâà îáà÷å ìåæäó ñðåäàòà íà 80-òå èêðàÿ íà 90-òå ãîäèíè, ðàçëè÷èÿòà â äîõîäèòå, èçìåðåíè ÷ðåç êîåôèöèåíòà Äæèíè,íàðàñòâàò â 9 ñòðàíè îò ÅÑ â ñúîòâåòñòâèå ñúñ ñòàòèñòèêàòà íà OECD.

Ïðè áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè å âàæíî äà ñå îòáåëåæè, ÷å êîåôèöèåíòèòåíà Äæèíè ñà ïî-âèñîêè îò ñðåäíèÿ çà Åâðîïà, ò.å. îáùåñòâàòà òàì ñà ñ ïî-ãîëÿìàñòåïåí íà ïîäîõîäíî ðàçñëîåíèå, êàòî Äæèíè êîåôèöèåíòèòå ñå ïðèáëèæàâàò äîñòðàíè êàòî ÑÀÙ è àíãëîñàêñîíñêèòå ñòðàíè. Äàííèòå ñî÷àò ñòîéíîñòè íà Äæè-íè êîåôèöèåíòà ìåæäó 30 è 42, êàòî ñëó÷àÿ íà ×åõèÿ å èçêëþ÷åíèå, êúäåòî êîå-ôèöèåíòúò å ñðàâíèì ñ Åâðîïåéñêèòå ñòàíäàðòè (25,9). Îñâåí òîâà, ñèòóàöèÿòà âáèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñå âëîøàâà â ñðåäàòà íà 80-òå è êðàÿ íà 90-òå, êàòîâñè÷êè êîåôèöèåíòè íà Äæèíè çà Öåíòðàëíî è Èçòî÷íî åâðîïåéñêèòå ñòðàíè íà-ðàñòâàò. Îñîáåíî ãîëÿìî íàðàñòâàíå íà ïîäîõîäíîòî ðàçñëîåíèå ñå íàáëþäàâà âÐóìúíèÿ, Ëèòâà, Ëàòâèÿ, Ñëîâåíèÿ, Ïîëøà è Áúëãàðèÿ.

7. Îáîáùåíèå

Èçñëåäâàíåòî íà ðàâíèùåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäè-äàòêè ïî îòíîøåíèå íà ñðåäíèòå ñòîéíîñòè â ÅÑ-15 è ñðàâíåíèåòî ñ íèâîòî íàèêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå â îòäåëíèòå ñòðàíè êàòåãîðè÷íî âîäè äî èçâîäà, ÷å ðàáîò-íèòå çàïëàòè â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà ìíîãî íèñêè, íåçàâè-ñèìî îò ôàêòà, ÷å ðàçëè÷èÿòà â îòäåëíèòå ñòðàíè ñà ãîëåìè. Ñðàâíåíèåòî íà ðà-áîòíèòå çàïëàòè â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñ íèâàòà íà ÅÑ-15 áå íàïðàâåíîêàêòî â íîìèíàëíè ñòîéíîñòè â åâðî, òàêà è ïî ïàðèòåòíè öåíè. Íîìèíàëíèòåñòîéíîñòè ñà äîñòà øîêèðàùè, âúïðåêè ÷å ðàâíèùåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà êúìàíàëîãè÷íàòà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò ïîêàçâà ïî-ìàëêî äðàìàòè÷íà êàðòèíà.

21

Òîâà ñðàâíåíèå íè ïîçâîëÿâà äà îïðåäåëèì, ÷å ðàçëè÷èÿòà â óñëîâèÿòà íàæèâîò íå ñà ãîëåìè, êàêòî èçãëåæäà îò íîìèíàëíèòå äàííè, è ïîêàçâà, ÷å îïàñ-íîñòòà îò ñîöèàëåí äúìïèíã íå å òîëêîâà çàñòðàøèòåëíà, êàêòî èçãëåæäà íàïðúâ ïîãëåä. Îïàñíîñòèòå ñà â äâå îáëàñòè, à èìåííî íèñêèòå íîìèíàëíè ñòîé-íîñòè è íèñêè òðóäîâè äîõîäè ìîãàò äà îòêëîíÿò ðåøåíèÿòà çà èíâåñòèöèè ïîíàïðàâëåíèå â Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñ íàðàñòâàíå ðàçâèòèåòî íà ïðîèç-âîäñòâîòî, çàñòðàøàâàùîòî íèâî íà çàåòîñò â ñòàðèòå ñòðàíè-÷ëåíêè. Îò äðóãàñòðàíà, ïî-íèñêèòå ðàáîòíè çàïëàòè â ñðàâíåíèå ñ äåéñòâèòåëíèòå â ñúîòâåòñòâèåñ èêîíîìè÷åñêèÿ ïîòåíöèàë â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ñâèäåòåëñòâà çà ñëà-áèÿ åôåêò îò ñîöèàëåí äèàëîã è òîâà, ÷å ïðàêòèêèòå íà åâðîïåéñêèÿ ñîöèàëåí ìî-äåë âñå îùå íÿìàò çíà÷èòåëíî ïðèëîæåíèå.

Íàé-âàæíèÿò àíàëèç áå êàê ðàáîòíèòå çàïëàòè â ñòðàíèòå â ïðåõîä ñà ñâúð-çàíè ñ òÿõíîòî èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå. Èçñëåäâàíåòî íà ðàâíèùåòî íà ñúâêóïíè-òå ðàáîòíè çàïëàòè â ÁÂÏ ïîêàçà ãîëåìè ðàçëè÷èÿ ìåæäó áèâøèòå ñòðàíè-êàí-äèäàòêè, íî èçíåíàäâàùî äâåòå äúðæàâè, çà êîèòî ñå ñ÷èòà, ÷å ñå ïðåäñòàâÿò äîá-ðå, çàåìàò äâåòå êðàéíè ñòåïåíè íà ãðàôèêàòà, Óíãàðèÿ èìà íàé-íèñêîòî íèâî íàðàáîòíà çàïëàòà (31%), äîêàòî Ïîëøà íàé-âèñîêîòî (52%) êàòî ñðåäíîòî çàÅÑ-15 å 59%.

Ðàñòåæúò íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å çíà÷èòåëåí â áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàò-êè, îñîáåíî îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà 90-òå ãîäèíè, âúïðåêè ÷å ðàçïðåäåëåíèåòîìåæäó îòäåëíèòå ñòðàíè å íåðàâíîìåðíî. Áåøå èíòåðåñíî äà ñå âèäè, ÷å ðàçëè-÷èÿòà â ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ñðåä áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè ñà äîñòà ãîëåìè.Ïðèåõìå ïðèíöèïà, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè â äàäåíà ñòðàíà òðÿáâà äà íàðàñòâàòñúñ ñúùèÿ òåìï íà ðàñòåæà íà ÁÂÏ, êàòî ðúñòà ìîæå äà áúäå îãðàíè÷åí îò ðàñ-òåæà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà. Ïîâå÷åòî áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêèñïàçâàò òîçè êðèòåðèè, àêî ñå âçåìå ïîä âíèìàíèå 10-ãîäèøíèÿ ïåðèîä íà íàá-ëþäåíèå.

Íàé-ãîëÿìàòà ïîóêà îò ïîñî÷åíèòå äàííè å, ÷å ðàçâèòèåòî íà ðåàëíèòå ðà-áîòíè çàïëàòè çà ïåðèîäà ìåæäó 1992 ã. è 2000 ã. èçîñòàâà çíà÷èòåëíî îò ïðîèç-âîäèòåëíîñòòà íà òðóäà, è â ïîâå÷åòî ñòðàíè îò ðàñòåæà íà ÁÂÏ. Òåíäåíöèèòå âòðèòå Áàëòèéñêè ñòðàíè ïîêàçâàò, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè íàðàñòâàò ïî-áúðçî îò-êîëêîòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ïåðèîäà è òåíäåíöèÿòà åáèëà ïðîòèâîïîëîæíà ñàìî ïðåç ïîñëåäíèòå äâå ãîäèíè. Â ×åõèÿ, Ñëîâåíèÿ, Ñëî-âàêèÿ è Ïîëøà ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñëåäâà ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäè-òåëíîñòòà íà òðóäà ñ íÿêîè èçêëþ÷åíèÿ è ñúîòâåòñòâà èëè íàäâèøàâà ðàñòåæà íàÁÂÏ. Â ×åõèÿ ïðîèçâîäèòåëíîñòòà çà 8 ãîäèøíèÿ ïåðèîä íàðàñòâà ñ 10% ïî-áúð-çî îò ðàáîòíèòå çàïëàòè. Ðàçëè÷èåòî ïðîèçâîäèòåëíîñò/ðàáîòíà çàïëàòà â ñëó÷àÿíà Ïîëøà å 34%, íî ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà îñòàíà ïî-âèñîê îò òîçè íàÁÂÏ. Ñèòóàöèÿòà â Ñëîâåíèÿ å ïîäîáíî ñ òàçè íà Ïîëøà.

Â òîçè ñìèñúë òîâà íå ìîæå äà ñå êàæå çà Ðóìúíèÿ Áúëãàðèÿ è îñîáåíî Óí-ãàðèÿ. Â òåçè ñòðàíè ðàáîòíèòå çàïëàòè èçîñòàâàò ìíîãî îò èêîíîìè÷åñêîòî ðàç-âèòèå. Ñèòóàöèÿòà â Ðóìúíèÿ è Áúëãàðèÿ å òàêàâà, ÷å íå ñàìî îòíîñèòåëíîòî ðàâ-íèùå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè å ìíîãî íèñêî, íî òå ñà ìíîãî íèñêè è ïî àáñîëþòíèñòîéíîñòè. Â Óíãàðèÿ èçêëþ÷èòåëíî ïîíèæåíîòî íèâî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè âñúîòâåòñòâèå ñ èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå îçíà÷àâà ðàâíèùå íà ðàáîòíè çàïëàòè,êîåòî çàåìà ãîðíàòà ãðàíèöà ñðåä áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè. Â Óíãàðèÿ ñèëíî-òî ðàçâèòèå íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å ñúïðîâîäåíî ñ ìíîãî óìåðåíî, ïî÷òè íåçà-áåëåæèìî íàðàñòâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Â Ðóìúíèÿ è Áúëãàðèÿ îáà÷å ðàñòå-æúò íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å áëèçúê äî ñðåäíèÿ çà ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èç-òî÷íà Åâðîïà, êîåòî ïîêàçâà ñúùåñòâåí ñïàä íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè.

Çà äà ñå äåôèíèðàò òåçè òåíäåíöèè ïî-òî÷íî, ìîæå äà ñå íàïðàâè çàêëþ÷åíè-åòî, ÷å äîõîäèòå îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ñà ðàçïðåäåëåíè ïî ðàçëè÷åí íà-

22

÷èí â îòäåëíèòå ñòðàíè. Ãîëåìèòå äîõîäè îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â Óí-ãàðèÿ íå ñå îòðàçÿâàò â íàðàñòâàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè. Â Ðóìúíèÿ è Áúëãàðèÿíàðàñòâàíåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà áåøå íàêàçàíî, à â Ïîëøà ãîëåìè-òå äîõîäè îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íå áÿõà âúçíàãðàäåíè ùåäðî. Â ×åõèÿ, Ñëîâå-íèÿ è Ñëîâàêèÿ ïî-ñëàáîòî íàðàñòâàíå íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà áåøå ùåäðî âúç-íàãðàäåíî, è íàêðàÿ â Áàëòèéñêèòå ñòðàíè íåçíà÷èòåëíèòå äîõîäè îò ïðîèçâîäè-òåëíîñòòà áÿõà ìíîãî ùåäðî âúçíàãðàäåíè.

23

II. Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà

â íîâèòå ñòðàíè ÷ëåíêè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà è Ðóìúíèÿ

Â òîçè ðàçäåë å ïðåäñòàâåíà ñèòóàöèÿòà âúâ âñÿêà åäíà ñòðàíà, ñâúðçàíà ñôîðìèðàíåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè, òàêà êàêòî îòäåëíèòå íàöèîíàëíè ñèíäèêà-òè ñà ÿ îïèñàëè â ñâîèòå íàöèîíàëíè äîêëàäè, îáîáùåíè îò ñòàðøèÿ èçñëåäîâà-òåë íà Åâðîïåéñêèÿ ñèíäèêàëåí èíñòèòóò Åìàíóåë Ìåðìå (Emmanuel Mermet).

×åøêà Ðåïóáëèêà

Ðàáîòíè çàïëàòèÂ íà÷àëîòî íà ïðåõîäà áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà ïîíèæåíè çíà÷èòåëíî ñ

îêîëî 25%. Íà÷àëíèÿò ñïàä íà ðàáîòíèòå çàïëàòè å áèë ïðè÷èíåí îò ñêîêà íàðàâíèùåòî íà öåíèòå, ñëåäâàù öåíîâàòà ëèáåðàëèçàöèÿ. Ðàáîòíèòå çàïëàòè çà-ïî÷âàò äà íàðàñòâàò îò 1992 ã., íî åäâà ïðåç 1996 ã. ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà åâúçñòàíîâèëà ðàâíèùåòî ñè îò 1989 ã. (ñðàâíåíèåòî å òðóäíî äà áúäå íàïðàâåíîòî÷íî ïîðàäè ïðîìÿíàòà íà êà÷åñòâîòî íà ñòîêèòå, âêëþ÷èòåëíî è íà ïîòðåáè-òåëñêàòà êîøíèöà). Ïðåç ïúðâàòà ÷àñò îò ïðåõîäà, ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà íàðàñ-íàëè ïî-áúðçî îòêîëêîòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà. Ïîëîæèòåëíàòà ðàçëèêàìåæäó ðàñòåæà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè è ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å äîâåëà äî ñïàäàíåíà âèñîêîòî ðàâíèùå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, ñúçäàäåíî ïðåç 1991 ã. ñëåä îáåçöåíÿ-âàíå íà íàöèîíàëíàòà âàëóòà. Îò òàçè ãëåäíà òî÷êà â ïåðèîäà 1997 1998 ã. ñúî-

24

óÂ¯Í‡ êÂÔÛ·ÎËÍ‡: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ (1992 „. = 100)

òíîøåíèåòî ìåæäó ðàñòåæà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè è ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å çàïî÷-íàëî äà ñå ïðîìåíÿ â îáðàòíà ïîñîêà.

Äâàòà ðåñòðèêòèâíè ïàêåòà íà ïðàâèòåëñòâîòî îò àïðèë è ìàé 1997 ã. ïðåäèç-âèêàõà çíà÷èòåëíî íàìàëÿâàíå íà âúòðåøíîòî òúðñåíå. Ïðàâèòåëñòâîòî çàìðàçèðàáîòíèòå çàïëàòè â äúðæàâíèÿ ñåêòîð è â íÿêîè ãîëåìè êîìïàíèè, îñòàíàëè ïîääúðæàâåí êîíòðîë. Òåçè ñòúïêè áÿõà ñúïðîâîäåíè è ïîñëåäâàíè îò òâúðäè îãðà-íè÷åíèå â ïàðè÷íàòà ïîëèòèêà. Îáùèÿò åôåêò îò òåçè îãðàíè÷åíèÿ âúçäåéñòâàâúðõó ñúâêóïíîòî òúðñåíå, ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè è, ñ èçâåñòåí ëàã âúðõó çà-åòîñòòà. Åôåêòúò èìàøå êóëìèíàöèÿ ïðåç 1998 ã., êîãàòî ðåàëíèòå ðàáîòíè çàï-ëàòè ïàäíàõà çíà÷èòåëíî ïî-áúðçî îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà.

Ïðåç 1999 ã. ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà íàðàñíàõà ñúñ 17% â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîðè çà 2000 ã. ÷åøêîòî ïðàâèòåëñòâî ïëàíèðà äà íàìàëè çàåòîñòòà â îáùåñòâåíèÿñåêòîð è äà óâåëè÷è áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñ 15%. Íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíè-òå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð å ðàçáèðàåìî, ïðåäâèä çàìðàçÿâàíåòî íà áðóò-íàòà ðàáîòíà çàïëàòà, íàëîæåíî â ñðåäàòà íà 1997 ã. Â ÷àñòíèÿ ñåêòîð, êîëåêòèâ-íèòå ñïîðàçóìåíèÿ çà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïðåäâèæäàõà óâåëè÷åíèå â ãðàíèöàòà îò78%, ñ êîåòî îòíîñèòåëíî ñå íàäâèøàâà ïðåäâèäåíàòà èíôëàöèÿ. Ðàáîòíèòå çàï-ëàòè â ÷àñòíèÿ ñåêòîð ùå áúäàò îáà÷å ôîðìèðàíè ñ êîëåêòèâíè äîãîâîðè, êàòîñèíäèêàòèòå ïîêðèâàò ñàìî îêîëî 30% îò çàåòîñòòà.

Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÐàáîòíèòå çàïëàòè ïðåîáëàäàâàùî ñå îïðåäåëÿò ðàáîòîäàòåëèòå, ñ íÿêîëêî

èçêëþ÷åíèÿ íà êîíòðîëèðàíè îò ïðàâèòåëñòâîòî ðàáîòíè çàïëàòè. Äîãîâàðÿíåòîíà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñå èçâúðøâà íà íÿêîëêî íèâà. Íàé-âèñîêîòî íèâî íà òðèñ-òðàííîòî ñúòðóäíè÷åñòâî å ñúñòàâåíî îò ïðåäñòàâèòåëè íà ñèíäèêàòèòå, îðãàíè-çàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå è ïðàâèòåëñòâîòî. Äîðè òîâà äà íå ïî÷èâà íà çàêîíî-âè ðàçïîðåäáè, òî ìîæå äà èçèãðàå âàæíà ðîëÿ â îïðåäåëÿíå íà ñúâêóïíèÿ ðàñòåæíà ðàáîòíàòà çàïëàòà è ðàçâèòèåòî íà óñëîâèÿòà íà òðóä. Ñëåä òîâà ñëåäâàò ñïî-ðàçóìåíèÿ íà íèâî ïðîìèøëåíîñò ìåæäó îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå èñèíäèêàòèòå è íàêðàÿ ñïîðàçóìåíèÿ íà ðàâíèùå ïðåäïðèÿòèå. Îáùàòà ïîçèöèÿíà ñèíäèêàòèòå çà ðàáîòíàòà çàïëàòà íå å ñèëíà. Ñèíäèêàò èëè ðàáîòîäàòåë ìî-æå äà ñå îáúðíå êúì Ìèíèñòåðñòâîòî íà Òðóäà è Ñîöèàëíèòå äåéíîñòè è äà ïîè-ñêà ñïîðàçóìåíèåòî íà íèâî ïðîìèøëåíîñò äà áúäå ðàçïðîñòðÿíî âúâ âñè÷êèôèðìè â ïðîìèøëåíîñòòà, à íå ñàìî äî òåçè, ïîêðèòè îò îðãàíèçàöèÿòà íà ðàáî-òîäàòåëÿ, ïîäïèñàëà ñïîðàçóìåíèå ñúñ ñèíäèêàòèòå. Òîçè èçáîð íå å óïîòðåáÿâàí÷åñòî. Ðàáîòíèòå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð ïðîäúëæàâàò äà èçïîëçâàò òà-ðèôíàòà ñèñòåìà íà ðàáîòíè çàïëàòè (ùàòíà òàáëèöà), îïðåäåëÿùà îñíîâíàòà ðà-áîòíà çàïëàòà â çàâèñèìîñò îò õàðàêòåðèñòèêè íà îáðàçîâàíèåòî è îïèòà íà ðà-áîòíèöèòå. Òåçè òàáëèöè çà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñà ñâúðçàíè ñ ïóáëè÷íàòà àäìè-íèñòðàöèÿ è èçïîëçâàíè, çà äà ñëóæàò êàòî åäèí îò èíñòðóìåíòèòå ïðè îïðåäåëÿ-íå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà äîðè è â äðóãèòå ñåêòîðè.

Îñâåí òîâà ñúùåñòâóâàò 3 îôèöèàëíè òàðèôè íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, îïðåäå-ëÿùè ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà â çàâèñèìîñò îò ñòåïåíòà íà ñëîæíîñò, îòãî-âîðíîñò è ôèçè÷åñêà òðóäíîñò íà ïðîôåñèÿòà. Îò òÿõ ñàìî íàé-íèñêàòà, ò.å. ìè-íèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, å çàêîíîâî îáâúðçàíà. Âúïðåêè, ÷å çàêîíà çàÿâÿâà,÷å ðàáîòåùèòå íå ìîãàò äà ïîëó÷àâàò ïî-íèñêà ðàáîòíà çàïëàòà îò äâåòå îïðåäå-ëåíè ãîðíè ìèíèìàëíè òàðèôè, íå ñúùåñòâóâàò ñàíêöèè ïðè íåèçïúëíåíèå.

Ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòàÌèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å çàêîíîâî îáâúðçàíà è íå çàâèñè îò ðåãèîíè

èëè îáðàçîâàíèå. Íåéíàòà ñòîéíîñò ñå å ïîíèæèëà ïî âðåìå íà ïðåõîäà è â ìî-ìåíòà èãðàå ìàëêà ðîëÿ âúðõó òúðñåíåòî íà ðàáîòíà ðúêà. Ïî ñðåäàòà íà 1990 ã.,

25

ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà áå îïðåäåëåíà ÷ðåç òðèñòðàííî ñîöèàëíî ñïîðàçó-ìåíèå, íî ïî íàñòîÿùåì Ìèíèñòåðñòâîòî íà Òðóäà ÿ ïðîìåíÿ, êîãàòî ãî ñìåòíåçà íåîáõîäèìî. Êîëåêòèâíèòå ñïîðàçóìåíèÿ ïîñòàâÿò óñëîâèÿ çà ìèíèìàëíà ðà-áîòíà çàïëàòà îêîëî 10 20% íàä îôèöèàëíîòî ðàâíèùå. Òàðèôíà 12-ñòåïåííàñèñòåìà çà îïðåäåëÿíå íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòà å áèëà çàëîæåíà â îêîëî 25% îòêîëåêòèâíèòå ñïîðàçóìåíèÿ ïðåç 1998 ã. Äîðè ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà äàå íàðàñíàëà ïðåç ÿíóàðè 1999 ã. ñ îêîëî 23% îò 2650 CZK íà 3250 CZK (90 Åâðî),íåéíîòî íèâî å îñòàíàëî 27% îò ñðåäíî ìåñå÷íàòà çàïëàòà. Íàðàñòâàíåòî íåïðåäâèæäà çíà÷èòåëíè íåãàòèâíè åôåêòè âúðõó çàåòîñòòà. Îòêàêòî ìèíèìàëíà-òà ðàáîòíà çàïëàòà å â îñíîâàòà çà èç÷èñëÿâàíå íà ñîöèàëíîòî ïîäïîìàãàíå (ïåí-ñèè íà èíâàëèäè, ïîäïîìàãàíå íà áåçðàáîòíè, ñòóäåíòè è äðóãè), ïðîìåíèòå íàòîâà íèâî äàâàò îòðàæåíèå âúðõó ñèñòåìàòà çà ñîöèàëíî ïîäïîìàãàíå è äúðæàâ-íèòå ðàçõîäè. Ïî-âàæíî å, ÷å ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà áå ïîä îôèöèàëíèÿïðàã íà æèçíåí ìèíèìóì, ãàðàíòèðàí îò ñîöèàëíîòî ïîäïîìàãàíå. Ñúùåñòâóâàïðàêòèêà ãîëÿì áðîé ïî-äðåáíè ðàáîòîäàòåëè äà ïëàùàò íà ñâîèòå ðàáîòíèöèìèíèìàëíè çàïëàòè, êàòî îñòàòúêà äî äåéñòâèòåëíèÿ ðàçìåð íà çàïëàòà ñå äàâàêàòî íåäåêëàðèðàíî ïëàùàíå, çà äà ñå èçáåãíå âèñîêàòà ñîöèàëíà îñèãóðîâêà èÄÎÄ (îáùî îêîëî 48%).

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÄèôåðåíöèàöèÿòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïî ïîë å íàðàñíàëà ïî âðåìå íà ïðå-

õîäà. Ñðåäíèòå ðàáîòíè çàïëàòè íà æåíèòå ñà îêîëî 30% îò ñðåäíèòå íà ìúæåòå.Êîãàòî âçåìåì ïðåä âèä íàáëþäàâàíèòå ðàçëè÷èÿ ìåæäó ìúæà è æåíàòà â òÿõíî-òî îáðàçîâàíèå, îïèò è ò.í., ÷èñòîòî ðàçãðàíè÷àâàíå íà çàïëàùàíåòî èçãëåæäàäîñòà óñòîé÷èâî è å îêîëî 25% çà ïåðèîäà 1995 1997ã.

Ñîöèàëåí äèàëîãÂ ×åøêàòà Ðåïóáëèêà ñîöèàëíèÿ äèàëîã å ðàçïðîñòðàíåí íà íÿêîè íèâà è å

èçðàçåí ÷ðåç íÿêîëêî èíñòèòóöèîíàëíè ôîðìè. Íà íàöèîíàëíî íèâî, ñúùåñòâóâàïðåäè âñè÷êî ñúâåòà çà èêîíîìè÷åñêî è ñîöèàëíî ñúòðóäíè÷åñòâî, êîéòî ñâúðçâàãëàâíèòå ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêè äåéñòâàùè ëèöà. Ñëåä òîâà ñúùåñòâóâà ñåêòî-ðåí òðèñòðàíåí äèàëîã. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å ãëàâíî äåéñòâàùèòå ëèöà ñà ìèíèñòåð-ñòâà, ñúîòâåòíèòå ñåêòîðíè ñèíäèêàòè è îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè. Äâóñòðàí-íèÿò ñîöèàëåí äèàëîã èìà ìÿñòî îñíîâíî âúâ âðúçêà ñ êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè.Äî ñåãà íå å áèë îñîáåíî ñèëåí. Ñîöèàëíèÿò äèàëîã íà ðàâíèùå ïðåäïðèÿòèå ôóí-êöèîíèðà ñàìî â êîìïàíèè, êúäåòî èìà ñèíäèêàëíî ïðèñúñòâèå. ×åøêèòå ðàáîò-íèöè ÷åñòî ñòðàäàò îò íåäîñòèã íà èíñòèòóöèîíàëíî ïðåäñòàâÿíå íà òåõíèòå èí-òåðåñè. Âàæíî å äà ñå ñïîìåíå ñúùåñòâóâàíåòî íà ðåãèîíàëåí ñîöèàëåí äèàëîã.Òîçè òèï äèàëîã å íàïúëíî íåçàâèñèì îò òðèñòðàííèÿ ñîöèàëåí äèàëîã. Â íåãî ñàâêëþ÷åíè �êîíñóëòàòèâíè îðãàíè�, êîèòî ìîãàò äà ñúùåñòâóâàò íà îñíîâàòà íàâçàèìíè ñïîðàçóìåíèÿ ìåæäó ðåãèîíàëíè àãåíöèè ïî çàåòîñò, ñèíäèêàòè, îðãàíè-çàöèè íà ðàáîòîäàòåëè, ðàçëè÷íè ðåãèîíàëíè êîîïåðàòèâè èëè äðóãè ðåãèîíàëíèâëàñòè. Îñíîâíàòà öåë íà êîíñóëòàòèâíèòå îðãàíè îò òîçè òèï å äà äåéñòâà âúââðúçêà ñ îñèãóðÿâàíå íà îïòèìàëíî ðåàëèçèðàíå íà ðàçëè÷íè ïðîãðàìè çà ïîäïî-ìàãàíå íà çàåòîñòòà è ðåãèîíàëíîòî ðàçâèòèå. Äî ñåãà ðåãèîíàëíèÿ ñîöèàëåí äè-àëîã áåøå èíñòèòóöèîíàëèçèðàí â äâà ðåãèîíà.

ÑèíäèêàòèÂ ×åõèÿ å äîìèíèðàù ×åøêî-Ìîðàâñêàòà Ñèíäèêàëíà Êîíôåäåðàöèÿ, êîÿòî

îáõâàùà îêîëî 80% îò âñè÷êè ÷ëåíîâå íà ñèíäèêàëíè îðãàíèçàöèè. Ïðåîáëàäà-âàùàòà ïîçèöèÿ íà òàçè Êîíôåäåðàöèÿ å ñâúðçàíà ñ ôàêòà, ÷å òÿ å ñúçäàäåíà íàîñíîâàòà íà ïðåäèøíèÿ êîìóíèñòè÷åñêè ñèíäèêàò, è å çàïàçèëà ïîâå÷åòî àêòèâè

26

è ÷ëåíîâå. Òðÿáâà äà áúäå ïîä÷åðòàíî, ÷å ïðîôñúþçíîòî äâèæåíèå â ×åõèÿ ñåðàçâèâà è äîðè ñå å ïðîìåíèëî ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè. Âàæíàòà îñîáå-íîñò íà òîâà ðàçâèòèå å íàìàëÿâàíåòî íà ÷ëåíñòâîòî (íèâî íà îðãàíèçàöèÿ îêî-ëî 30%), êîåòî äàâà îòðàæåíèå âúðõó âñè÷êè ñèíäèêàëíè îðãàíèçàöèè ÷ðåç îòíî-ñèòåëíîòî îòñëàáâàíå íà äåéíîñòòà íà ×åøêî-Ìîðàâñêàòà Ñèíäèêàëíà Êîíôåäå-ðàöèÿ â ïîëçà íà äðóãè ñèíäèêàëíè îðãàíèçàöèè.Òàçè åâîëþöèÿ íå ïîäêîïàâàíàäìîùèåòî íà òàçè Êîíôåäåðàöèÿ, íî îòáåëÿçâà åäíî ïðåñòðóêòóðèðàíå íàïðîôñúþçíàòà ñèñòåìà â ×åøêàòà ðåïóáëèêà, êîåòî ìîæå äà äàäå îòðàæåíèå âúð-õó ïî-áàëàíñèðàíèÿ ñèíäèêàëåí ïëóðàëèçúì è äà äîâåäå äî ïî-ìàëêî ãîñïîäñòâà-ùà ×åøêî-Ìîðàâñêà Ñèíäèêàëíà Êîíôåäåðàöèÿ.

Ïðåäñòàâèòåëñòâî íà ðàáîòíèöèòå â êîìïàíèèòå Â ×åøêàòà Ðåïóáëèêà äîñêîðî ñúùåñòâóâàõà äâå èíñòèòóöèîíàëíè ôîðìè íà

ïðåäñòàâÿíå íà èíòåðåñèòå íà ðàáîòåùèòå â êîìïàíèèòå: ñèíäèêàòè îò åäíà ñòðà-íà è ïðåäñòàâèòåëè íà ðàáîòíèöèòå (1/3) îò Óïðàâëÿâàùèÿ áîðä íà îãðàíè÷åíáðîé êîìïàíèè, íàåìàùè ïîâå÷å îò äâåñòà ÷îâåêà. Òîâà íà ïðàêòèêà îçíà÷àâà, ÷åñàìî ñèíäèêàòèòå ñà èìàëè âúçìîæíîñò äà çàùèòàâàò ïðàâàòà è äà äåéñòâàò îòèìåòî íà ðàáîòíèöèòå â êîìïàíèèòå. Íå ñà ñúùåñòâóâàëè ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè.Òîâà å äîâåëî äî âçåìàíå íà èíèöèàòèâàòà íà íÿêîè ðàáîòîäàòåëè çà îðãàíèçèðà-íå íà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè èëè ïîäîáíè îðãàíè (áåç äà ñà íà çàêîíîâà îñíîâà) âòåõíèòå ïðåäïðèÿòèÿ. Ñèíäèêàòèòå ñà êðèòèêóâàëè òàçè ïðàêòèêà.

Ñèòóàöèÿòà ñå å ïðîìåíèëà çíà÷èòåëíî îò 2001 ã. ñ èçìåíåíèÿòà íà òðóäîâèÿçàêîí ïî âúïðîñà çà ñîöèàëíèÿ äèàëîã íà íèâî êîìïàíèÿ. Ñïîðåä íîâèòå óñëîâèÿ,÷åøêèòå ðàáîòíèöè ñåãà ìîãàò äà ñúçäàâàò ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè èëè äà èçáèðàòïðåäñòàâèòåë íà êîëåêòèâà. Òîâà îáà÷å ñòàâà ïðè îïðåäåëåíè óñëîâèÿ è ñ ÿñíî äå-ôèíèðàíà öåë. Âàæíî å äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å ÷åøêèòå ñèíäèêàòè ñèëíî ñå ïðîòèâî-ïîñòàâÿò íà óñòàíîâÿâàíåòî íà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè èëè ïîäîáíè èíñòèòóöèè.Ñúçäàâàíåòî íà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè å âúçìîæíî, íî íå å çàäúëæèòåëíî. Çàêîíî-âè óñëîâèÿ çà çàäúëæèòåëíî ôîðìèðàíå íà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåò ïðåäâèæäàò òÿõ-íîòî ïðåìàõâàíå àêî ñå ñúçäàäå ñèíäèêàëíà ñåêöèÿ â êîìïàíèÿòà. ×åøêèòå ðà-áîòíè÷åñêè ñúâåòè ñà òàêîâà èíñòèòóöèîíàëíî ðåøåíèå, êîèòî å åäíîâðåìåííîçàêîíîâî íåçàäúëæèòåëíè íî ïîëèòè÷åñêè ïðåïîðú÷èòåëíî. Íåçàâèñèìî îò òàçèñâîÿ îñíîâíà õàðàêòåðèñòèêà, ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòè â ×åõèÿ ìîãàò äà ñúùåñòâó-âàò ñàìî çà äà îñèãóðÿâàò óïðàæíÿâàíå íà ïðàâàòà íà ðàáîòíèöèòå íà èíôîðìà-öèÿ è êîíñóëòàöèÿ.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÂ ×åøêàòà Ðåïóáëèêà ïðàêòèêàòà íà êîëåêòèâíè äîãîâîðè ñå ðàçâèâà ïðåäè

âñè÷êî íà ôèðìåíî ðàâíèùå, êàòî å îñîáåíî ñëàáà íà ñåêòîðíî íèâî. Îáà÷å âàæ-íî å äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè íå ñà ïîçâîëåíè â îáùåñòâåíèÿñåêòîð, çàïëàùàíåòî è óñëîâèÿòà íà òðóä â òîçè ñåêòîð ñà ðåãóëèðàíè îò çàêîíèèëè îò ðåãóëèðàùè èíñòðóìåíòè, îïðåäåëåíè îò ïðàâèòåëñòâîòî âúâ âðúçêà ñ óñ-ëîâèÿòà íà çàêîíà çà áþäæåòà. Â ñåêòîðà íà ïðîìèøëåíîñòòà è òúðãîâèÿòà, ïðàê-òèêàòà íà äîãîâàðÿíå ñå å çàäúðæàëà íà åäíî íèâî ñåðèîçíî îò íÿêîëêî ãîäèíèïîðàäè ðåñòðèêòèâíàòà ïîëèòèêà íà çàïëàùàíå, êîÿòî ïî íåîáõîäèìîñò îãðàíè-÷àâà èíòåðåñèòå è âúçìîæíîñòèòå çà äåéñòâèå íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè â òàçèîáëàñò.

Ïðåç 1999 ã. â ×åøêàòà ðåïóáëèêà ñà ðåãèñòðèðàíè ñêëþ÷åíè 3 500 äîãîâîðàíà íèâî êîìïàíèè, êîåòî å ìíîãî ïîä âèñîêîòî ðàâíèùå ïðåç 1995 ã., êîãàòî ñàðåãèñòðèðàíè 9 000. Ñåêòîðíèòå ñïîðàçóìåíèÿ ñà áèëè 14 ïðåç 1999 ã. (31 ïðåç1995 ã.). Ïðåç 1998 ã. âñè÷êè êîëåêòèâíè äîãîâîðè ñà îáõâàùàëè îêîëî 1, 400,000ðàáîòíèöè (30% îò àêòèâíîòî íàñåëåíèå). Ïðåç 1995 ã. òå ñà ïîêðèâàëè îêîëî

27

2,000,000 ðàáîòíèöè. Ñïàäúò íà íèâîòî íà ëèöàòà, îáõâàíàòè â êîëåêòèâíè äîãî-âîðè, ÷àñòè÷íî ñå îáÿñíÿâà è ñ ïîñòîÿííîòî íàìàëÿâàíå íà àêòèâíîòî íàñåëåíèåâ ×åøêà Ðåïóáëèêà.

Ñëàáàòà ïðàêòèêà íà ñåêòîðíî äîãîâàðÿíå â ×åõèÿ ìîæå äà áúäå îáÿñíåíà ñðàçëè÷íè ïðè÷èíè, êàòî ïîëèòè÷åñêè, èêîíîìè÷åñêè è ñîöèàëíè. Îñíîâíàòà ïðè-÷èíà îáà÷å å ñëàáîòî ïðåäñòàâèòåëñòâî íà îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå, íîñúùî è ñëàáîòî ïðåäñòàâÿíå íà ñèíäèêàòèòå â ÷àñòíèÿ áèçíåñ. Â òàçè îáëàñò ñú-ùåñòâóâàò ñïåöèôè÷íè áàðèåðè, êîèòî ñà ñâúðçàíè ïðåäè âñè÷êî ñ îðãàíèçàöèèòåíà ðàáîòîäàòåëèòå. Âúïðåêè îôèöèàëíèòå èçÿâëåíèÿ è ïîëèòè÷åñêàòà ðèòîðèêàçà ïîäïîìàãàíå íà ñîöèàëíîòî ñúòðóäíè÷åñòâî, ÷åøêèòå îðãàíèçàöèè íà ðàáîòî-äàòåëèòå ñà áèëè ñúçäàäåíè è ñà ôóíêöèîíèðàëè ïðåäèìíî êàòî èêîíîìè÷åñêè ëî-áèòà. ×åøêèòå ðàáîòîäàòåëè íå ñúçäàâàò îáåäèíåíè îðãàíèçàöèè, íåîáõîäèìè äàïîäïîìàãàò ïðàêòèêàòà íà ñåêòîðíî äîãîâàðÿíå. Ñêåïòè÷íîòî îòíîøåíèå íà ÷åø-êèòå ðàáîòîäàòåëè êúì êîëåêòèâíè äîãîâîðè ðåôëåêòèðà âúðõó íàñòîÿùèòå óñëî-âèÿ â èêîíîìèêàòà íà ×åõèÿ. Òîâà å ñâúðçàíî, íàðåä ñ äðóãîòî, è ñ ðàçäðîáÿâàíåíà èêîíîìè÷åñêèòå äåéíîñòè è íåñúîòâåòñòâèÿòà âúâ ôèíàíñèòå è ñîöèàëíèòå îò-íîøåíèÿ â åäèí è ñúù ñåêòîð. Îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå, îñîáåíî Èíäóñ-òðèàëíîòî è Òðàíñïîðòíî îáåäèíåíèå, ïðåäëàãà ðàçâèòèå íà ïðàêòèêà, êîÿòî ìî-æå äà ñå ïðîâåäå êàòî ðåçóëòàò íà îñíîâíèòå ñåêòîðíè ñïîðàçóìåíèÿ, ñòðóêòóðíèñïîðàçóìåíèÿ, êîèòî äà îáõâàíàò ñúùåñòâåíèòå ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêèòå óñëî-âèÿ â òÿõíàòà îñíîâíà ñúùíîñò. Ïîäðîáíîñòèòå, îñîáåíî â çàïëàùàíåòî, ùå áúäàòîïðåäåëåíè â äîãîâîðèòå íà êîìïàíèèòå. Âñå îùå ñèíäèêàòèòå â ×åõèÿ îòõâúðëÿòòåçè ïðåäëîæåíèÿ, íî áåç àëòåðíàòèâíè èäåè èëè ñòðàòåãèè â òàçè îáëàñò. Òîâà åïðè÷èíàòà, ×åøêèòå îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëèòå äà ïðåõâúðëÿò íÿêîè îò îò-ãîâîðíîñòèòå çà ñëàáîòî íèâî íà äîãîâàðÿíå, íà ñèíäèêàòèòå íà ñåêòîðíî íèâî.

Åñòîíèÿ

28

ÖÒÚÓÌËfl: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ (1992 „. = 100)

Ðàáîòíè çàïëàòèÎò âàëóòíàòà ðåôîðìà ïðåç þíè 1992 ã., ðàáîòíèòå çàïëàòè â Åñòîíèÿ ñà ïðå-

òúðïåëè îñíîâíè ïðîìåíè. Ðàçëèêèòå â ðàáîòíèòå çàïëàòè è íåñúîòâåòñòâèåòî íàäîõîäèòå ñà íàðàñíàëè áúðçî ïî âðåìå íà ãîäèíèòå íà ðåôîðìàòà. Áúðçèòå ïðî-ìåíè â ñòðóêòóðàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñà ñòàíàëè ïðåç 1993 1994 ã., êàòî âïîñëåäñòâèå ñêîðîñòòà íà ñòðóêòóðíèòå ïðîìåíè ñå å ïîíèæèëà. Áðóòíèòå ðàáîò-íè çàïëàòè ñà íàðàñíàëè îò 1993 ã.; ïî âðåìå íà öåëèÿ ïåðèîä ñà äîñòèãíàëè 1,4çà 2000 ã., êàòî 1992 ã. å âçåòà çà áàçà. Íàðàñòâàíåòî íà áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëà-òè ïî-áúðçî îò ÁÂÏ è å â ñúîòâåòñòâèå ñ ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íàòðóäà â ïðîìèøëåíîñòòà ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî. Ðàñòåæúò íà ðàáîòíàòà çàïëàòà åáèë ïî-áúðç â ÷àñòíîñò â ñåêòîðà íà óñëóãèòå, äîêàòî ïî ñúùîòî âðåìå ðàáîòíè-òå çàïëàòè â çåìåäåëèåòî, êîèòî ñà íèñêè â ñðàâíåíèå ñúñ ñðåäíàòà áðóòíà çàïëà-òà çà ñòðàíàòà, ñà ïðîäúëæèëè äà íàìàëÿâàò. Ôèíàíñîâèÿò ñåêòîð å âîäåù ñ ðàâ-íèùå 2,00 2,3 ïúòè ïî-âèñîêî îò ñðåäíîòî, äîêàòî ðàáîòíèòå çàïëàòè â çåìåäå-ëèåòî íàðàñòâàò ñàìî ñ 60% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà çà ñòðàíàòà.

Èç÷èñëåíèåòî íà ñðåäíàòà ñúâêóïíà çàïëàòà â Åñòîíèÿ å ñëîæíî, îòêàêòî òÿíàðàñòâà îñíîâíî ïîðàäè âèñîêîòî è áúðçî íàðàñòâàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè âúââèäîâåòå ïðîìèøëåíîñò â èêîíîìèêàòà èëè ïîðàäè ëèöà, íàåòè ñ âèñîêè ðàáîò-íè çàïëàòè. Çà ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàï-ëàòà íå å áèëî ãîëÿìî.

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÊîãàòî ñðàâíÿâàìå ñðåäíèòå ïî÷àñîâè ðàáîòíè çàïëàòè íà ìúæåòå è æåíèòå

ïî êàòåãîðèè çàåòîñò è ïî èêîíîìè÷åñêà äåéíîñò, ñðåäíèòå ðàáîòíè çàïëàòè íàæåíèòå ñà ïî-íèñêè. Íàé-ãîëÿìîòî ðàçëè÷èå î÷åâèäíî å â òúðãîâèÿòà ñ ðàçëèêàîò 35%. Íàé-ìàëêîòî ðàçëè÷èå å îòáåëÿçàíî â êàòåãîðèÿòà íà ñ÷åòîâîäèòåëè, êú-äåòî äåëúò íà ñðåäíèòå ðàáîòíè çàïëàòè íà æåíèòå å áèë 90 %.

Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÅñòîíèÿ å ñ ìíîãî íèñêè íèâà íà ïîìîùè ïðè áåçðàáîòèöà, ïåíñèè è ìèíè-

ìàëíè ðàáîòíè çàïëàòè. Ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å òîëêîâà íèñêà, ÷å íåñëóæè çà îñíîâà çà íîâè íàçíà÷àâàíèÿ. Ïðåç 1995 ã. ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëà-òà áåøå 20% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, ñëåä òîâà íèâîòî íà ìèíèìàëíàòà ðà-áîòíà çàïëàòà îò 1999 ã., ñðàâíåíî ñúñ ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, íàðàñíà ñ 28%.

Ðàáîòíèòå çàïëàòè ïðåîáëàäàâàùî ñå îïðåäåëÿò îò ðàáîòîäàòåëèòå, ñ êîíò-ðîë âúðõó ðàáîòíàòà çàïëàòà, âúâåäåí îò ïðàâèòåëñòâîòî â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð.Íå ñúùåñòâóâà åôåêòèâíî ñèíäèêàëíî äâèæåíèå, êîåòî äà òëàñíå ðàáîòíèòåçàïëàòè è íå ñúùåñòâóâà ïîëèòèêà, êîÿòî äà çàùèòàâà ôèðìèòå îò çàãóáè è áàí-êðóòè.

ÑèíäèêàòèÍà íàöèîíàëíî íèâî, ðàçëè÷íèòå ñåêòîðíî îñíîâàíè ñèíäèêàëíè îðãàíèçà-

öèè ñà îáåäèíåíè â Íàöèîíàëíà Ñèíäèêàëíà Àñîöèàöèÿ. Ñúùåñòâóâàò äâå ãîëå-ìè êîíôåäåðàöèè â Åñòîíèÿ: íàé-ãîëÿìàòà å Êîíôåäåðàöèÿ íà Åñòîíñêèòå Ñèí-äèêàòè EAKL, îáåäèíÿâàùà 23 ðàçëè÷íè àñîöèàöèè îò âñè÷êè îáëàñòè è 65 000÷ëåíà (îêîëî 60 65% îò âñè÷êèòå ÷ëåíîâå â ñèíäèêàòèòå). Âòîðàòà å ÅñòîíñêàÀñîöèàöèÿ íà Ïðîôåñèîíàëíèòå Ðàáîòíèöè (TALO). Òÿ îáåäèíÿâà ãëàâíî èíòå-ëåêòóàëöè, îáùî 40 000 ÷ëåíà.

Åñòîíèÿ íå ïîçíàâà ïëóðàëèñòè÷íèÿ ñèíäèêàëèçúì â ñìèñúë ðàçëè÷íèòåñèíäèêàòè äà ñúùåñòâóâàò êàòî îáåäèíÿâàùè ðàáîòíèöè íà áàçàòà íà ðàçëè÷íîèäåîëîãè÷íî è ïîëèòè÷åñêî âèæäàíå. EAKL u TALO èçïîâÿäàò âúòðåøåí ïëóðà-ëèçúì, êîåòî îçíà÷àâà îò åäíà ñòðàíà, ÷å òå îáåäèíÿâàò ðàáîòíèöè ñ ðàçëè÷íè ïî-

29

ëèòè÷åñêè âúçãëåäè è èäåîëîãèè è, îò äðóãà ñòðàíà, ÷å òåçè ðàçëè÷íè óáåæäåíèÿñå îòðàçÿâàò íà òåõíèòå ñòðàòåãèè è ìíåíèÿ. Äâåòå êîíôåäåðàöèè è òåõíèòå ÷ëå-íîâå ôîðìèðàò ñâîèòå ñòðàòåãèè è ïîäõîäè ñïîðåä �èíòåðåñà íà ðàáîòíèêà�, à íåïîëèòè÷åñêè è äðóãè èäåîëîãèè. Ðàçëè÷èåòî ìåæäó äâåòå ãîëåìè íàöèîíàëíèñèíäèêàëíè àñîöèàöèè å îñíîâíî áàçèðàíî íà òèïà ðàáîòíèê, êîéòî ïðåäñòàâÿò (ñèíÿ ÿêè÷êà, áÿëà ÿêè÷êà).

Ðàáîòîäàòåëèòå ñà îðãàíèçèðàíè â ñúîòâåòñòâèå ñ îòðàñëîâèÿ ïðèíöèï. Èìàñàìî åäíà àñîöèàöèÿ íà ðàáîòîäàòåëè íà íàöèîíàëíî íèâî. Ñðàâíåíî ñ ïðåäèø-íîòî ïîëîæåíèå, êîãàòî ñà ñúùåñòâóâàëè äâå îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè, íàñ-òîÿùàòà ñèòóàöèÿ ñå ñ÷èòà äà áúäå ïî-åôåêòèâíà îò ãëåäíà òî÷êà íà ðàçõîäè, êî-ìóíèêàöèè è íàåìàíå íà ïåðñîíàë.

Äî ñåãà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè íå ñúùåñòâóâàò â ïðåäïðèÿòèÿòà â Åñòîíèÿ. Ðà-áîòåùèòå íå ñà ïðåäñòàâåíè â óïðàâëåíèåòî íà êîìïàíèèòå, èçêëþ÷åíèÿòà ñå îò-íàñÿò äî òðóäîâèòå îòíîøåíèÿ è äî ðàáîòíàòà ñðåäà. Ñúâåòèòå ïî ðàáîòíàòà ñðå-äà äåéñòâàò êàòî êîíñóëòàòèâíè è âåðîÿòíî êàòî îïðåäåëÿùè îðãàíè. Ðàáîòíèöè-òå íå ó÷àñòâàò â ñòðàòåãè÷åñêîòî óïðàâëåíèå íà ïðåäïðèÿòèÿòà. Òîâà ïî íàñòîÿ-ùåì å åäíà îò îñíîâíèòå òåìè ïðè òðèñòðàííèòå ïðåãîâîðè. EAKL èçèñêà ïðåç2000 ã. äà áúäàò âêëþ÷åíè ïðåäñòàâèòåëñòâà íà ðàáîòíèöèòå (íàêðàÿ ñàìî êàòîíàáëþäàòåëè) â óïðàâëÿâàùèòå îðãàíè íà êîìïàíèèòå. Ñèíäèêàòèòå íå ñà ñðåùóïðèíöèïà çà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè, íî íå ñà ìíîãî åíòóñèàçèðàíè äà ãè âúâåäàò íàòîçè åòàï, ïîðàäè äâå ïðè÷èíè. Îñíîâíàòà ïðè÷èíà å, ÷å ñèíäèêàòèòå ìàëêî ñàèçïëàøåíè, ÷å ðàáîòíèöèòå, êîèòî íå ÷ëåíóâàò â ñèíäèêàò (è ìîæå áè ñà ìàíè-ïóëèðàíè îò ðàáîòîäàòåëÿ), ùå áúäàò âêëþ÷åíè â òåçè ñúâåòè, ñ êîåòî ìîãàò äàïîäêîïàÿò ïîçèöèÿòà íà ñèíäèêàòà.

ÒðèïàðòèçúìÅñòîíñêèÿò Òðèñòðàíåí Ñúâåò å îñíîâàí ïðåç ìàé 1992 ã. Òîâà áåøå ïúðâàòà

(è äî ñåãà åäèíñòâåíàòà) ïîñòîÿííî äåéñòâàùà íàöèîíàëíà òðèñòðàííà ñòðóêòóðà.Ïî âðåìå íà ïúðâàòà ãîäèíà, Ñúâåòúò ñúùî íàðè÷àí Òðèñòðàíåí ñúâåò íå áå-øå ìíîãî àêòèâåí, íî ïúðâîòî òðèñòðàííî ñïîðàçóìåíèå çà Îáùåñòâåíî îñèãóðÿ-âàíå, îñíîâíî çà ìèíèìàëíèòå ïî÷àñîâè ðàáîòíè çàïëàòè, áåøå ïîäïèñàíî íà07.04.1992 ã. è íàëîæè ïðèíöèïèòå íà íåçàâèñèìàòà òðóäîâà ïîëèòèêà. Îò 1996 ã.âëåçå â ñèëà çàäúëæåíèå äà ñå ñïàçâàò âíàñÿò âñè÷êè ïðîåêòè íà çàêîíè â òðèñò-ðàííèÿ ñúâåò. Êàòî ñëåäñòâèå, Òðèñòðàííè çàñåäàíèÿ áÿõà îðãàíèçèðàíè ïî îñ-íîâíèòå âúïðîñè, êàòî ôîðìèðàíå íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, ïðîôåñèî-íàëíà ñèãóðíîñò, çàñòðàõîâêè è êîíòðîë íà èçïúëíåíèåòî íà êîëåêòèâíèòå äîãî-âîðè.

Ñúâåòúò å êîíñóëòàòèâåí è íàäçîðåí îðãàí, êîéòî íå å îâëàñòåí äà âçèìà ðå-øåíèÿ. Òðèñòðàííîòî ñïîðàçóìåíèå îáà÷å îñèãóðÿâà ðàçãëåæäàíåòî íà ãîëÿìà÷àñò îò îñíîâàòà íà òðóäîâîòî è ñîöèàëíî çàêîíîäàòåëñòâî. Âúïðåêè, ÷å âúçäåéñ-òâèåòî âúðõó ðåøåíèÿòà äà å èíäèðåêòíî, Ïðàâèòåëñòâîòî íå ñå îòìÿòà îò òðèñ-òðàííèòå ðåøåíèÿ è ïðåäñòàâèòåëèòå íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè ñà áèëè ïîìîëå-íè äà ó÷àñòâàò â äèñêóñèèòå çà ïðîåêòîçàêîíèòå â Ïàðëàìåíòà è Êîìèñèèòå.

Ïðåç 1998 ã. Çàêîíà çà ñúçäàâàíå íà Òðèñòðàíåí Íàöèîíàëåí Èêîíîìè÷åñêèè Ñîöèàëåí Ñúâåò áåøå ïðîêàðàí ïî ïðåäëîæåíèå íà Åñòîíñêèÿ Òðèñòðàíåí Ñú-âåò. Òîé å ñúçäàäåí ñ öåë äà ñúâåòâà Ïðàâèòåëñòâîòî è íåãîâèòå ñîöèàëíè ïàðò-íüîðè ïî ðàçëè÷íè òåìè, ñâúðçàíè ñúñ ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå, àäàï-òèðàíåòî íà Åâðîïåéñêèÿ Ñîöèàëåí Ìîäåë è ïîäïîìàãàíåòî íà ñîöèàëíî-èêîíî-ìè÷åñêèÿ äèàëîã. Ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêèÿò Ñúâåò ôóíêöèîíèðà ÷ðåç ñåñèè, êî-èòî ñå ïðîâåæäàò íå ïî-ìàëêî îò 9 ïúòè íà ãîäèíà. Òîâà å íåîáõîäèìî íà Ñúâå-òà, êîãàòî èñêà äà ñúçäàäå ðàáîòíè ãðóïè çà äèñêóòèðàíå íà ñïåöèôè÷íè âúïðî-ñè, íàïðèìåð îòíîñíî òðóäîâèÿ ïàçàð, äåìîêðàöèÿ, ïîëèòèêè çà ðàáîòíàòà çàïëà-

30

òà, çàåòîñò, ðàáîòíà ñðåäà è ò.í. Ñèíäèêàòèòå ñà íàé-àêòèâíèÿò ïàðòíüîð â òðèñ-òðàííèÿ ïðîöåñ. Òå ïîñòàâÿò ïîâå÷åòî òî÷êè íà äíåâíèÿ ðåä è ôîðìóëèðàò ïîâå-÷å ïðåäëîæåíèÿ çà ïðîìÿíà íà ïðîåêòîçàêîíèòå. Îñîáåíî EAKL å íàé-âåðíèÿòïîääðúæíèê íà òðèñòðàííèòå ïðèíöèïè, äîêàòî îòíîøåíèåòî íà TALO å ïî-ðå-çåðâèðàíî è ïðåäñòàâÿ ñâîåòî ìíåíèå â ðàçëè÷íè àñïåêòè, ïîðàäè ñâîÿòà òÿñíàíèøà (íàñî÷âàíå êúì ñïîðàçóìåíèÿ ñ Ïðàâèòåëñòâîòî çà íåéíèòå ÷ëåíîâå â îá-ùåñòâåíèÿ ñåêòîð).

Ðàáîòîäàòåëèòå, ïðåäñòàâåíè îò ÅÒÒÊ, íÿìàò ÿñíà ñòðàòåãèÿ ïî îòíîøåíèåíà òðèñòðàííèòå äèñêóñèè è òÿõíîòî ó÷àñòèå å ñëåäîâàòåëíî ïàñèâíî. Ðàáîòîäà-òåëèòå âÿðâàò, ÷å òðèñòðàííàòà ñèñòåìà â íèêàêúâ ñëó÷àé íÿìà ãîëÿìî âëèÿíèåâúðõó îáùåñòâåíèÿ áèçíåñ æèâîò, êàòî îñíîâíèòå ðåøåíèÿ (ñ èçêëþ÷åíèå íà ìè-íèìàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè) ñà ïðè âñè÷êè ñëó÷àè âçèìàíè îò îòäåëíèòå ðàáîòî-äàòåëè è êîìïàíèè.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÇàêîíîâàòà îñíîâà íà áèïàðòèòíàòà ñèñòåìà å Çàêîíà çà Êîëåêòèâíèòå Äîãî-

âîðè îò 1993 ã., èçìåíåí ïðåç 1999 ã è ïðåç 2000 ã. Ñúùèÿò çàêîí ñúùî ðåãóëèðàòðèñòðàííàòà ñèñòåìà, ïðåäâèæäàù, ÷å �êîëåêòèâíèÿò äîãîâîð ìîæå äà áúäåäâóñòðàíåí èëè òðèñòðàíåí�. Äâóñòðàííèòå êîëåêòèâíè äîãîâîðè ìîãàò äà áúäàòñêëþ÷åíè íà íèâî ïðåäïðèÿòèå, íà ñåêòîðíî è íà íàöèîíàëíî íèâî. Íà íèâî ïðåä-ïðèÿòèå êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè íå å çàäúëæèòåëíî äà ñå ñêëþ÷âàò ñúñ ñèíäèêà-òèòå, à ìîãàò äà áúäàò ñúùî ïîäïèñàíè îò �óïúëíîìîùåíè ïðåäñòàâèòåëè íà ðà-áîòåùèòå�. Îò þíè 2000 ã. ñ íîâ Çàêîí çà ñèíäèêàòèòå, ðàáîòîäàòåëèòå ñà çàäúë-æåíè äà çàïî÷íàò ïðåãîâîðè, àêî ïðåäñòàâèòåëèòå íà ñèíäèêàòà/ðàáîòíèöèòå ñàíàïðàâèëè ïèñìåíî ïðåäëîæåíèå çà ïîäïèñâàíå íà êîëåêòèâåí äîãîâîð.

Çàêîíúò íå âêëþ÷âà çàäúëæåíèå íà ðàáîòîäàòåëè èëè ðàáîòíèöè äà çàïî÷-íàò ïðåãîâîðè çà çàêëþ÷èòåëíî ñïîðàçóìåíèå, íèòî òîâà äà èçèñêâà îò äðóãàñòðàíà äà ñå ïðèêëþ÷è ñïîðàçóìåíèåòî. Òîâà ñå ïðèëàãà çà âñè÷êè, ïðèíàäëåæà-ùè êúì îðãàíèçàöèèòå, ñêëþ÷âàùè ñïîðàçóìåíèåòî, äîêàòî íå å ïðåäâèäåí äðóãîáñåã íà ïðèëîæåíèå íà äîãîâîðà. Èçìåíåíèåòî îò þíè 2000 ã. âêëþ÷âà âúçìîæ-íîñòòà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè, êîèòî ñà ïîäïèñàëè Ñåêòîðåí êîëåêòèâåí äîãîâîð,äà ïîìîëÿò ïðàâèòåëñòâîòî äà ðàçøèðè ñ Ïîñòàíîâëåíèå îáñåãà íà ïðèëîæåíèåíà Ñåêòîðíèÿ äîãîâîð çà âñè÷êè ïðåäïðèÿòèÿ è ðàáîòåùè â òîçè ñåêòîð, äîðè àêîòå íå ÷ëåíóâàò â ñèíäèêàò è îðãàíèçàöèÿ íà ðàáîòîäàòåëè, êîèòî ñà ïîäïèñàëèäîãîâîðà. Òîâà å ãîëÿìà êðà÷êà çà Ñîöèàëíèÿ äèàëîã â Åñòîíèÿ, âúïðåêè ÷å ðàç-ëè÷íèòå ðàáîòîäàòåëè ñà ñêåïòè÷íî íàñòðîåíè êúì òîçè ïðèíöèï.

Íà ïðàêòèêà ïîâå÷åòî êîëåêòèâíè òðóäîâè äîãîâîðè ñå ïðèëàãàò çà âñè÷êèðàáîòíèöè â ïðåäïðèÿòèåòî, íåçàâèñèìî îò òÿõíîòî ÷ëåíñòâî â ñèíäèêàò. Çà ðà-áîòíèêà, êîéòî ó÷àñòâà â ïîâå÷å îò åäèí êîëåêòèâåí äîãîâîð, íàé-áëàãîïðèÿòíè-ÿò äîãîâîð å ïðèëîæèì. Êîëåêòèâíèÿò äîãîâîð ïî ïðèíöèï å âàëèäåí çà åäíà ãî-äèíà, àêî äðóãî íå å ïðåäâèäåíî. Â òàêúâ ñëó÷àé, óñëîâèÿòà íà ñïîðàçóìåíèåòî ñàïðèëîæèìè äîòîãàâà, äîêàòî íå áúäå ïîñòèãíàòî íîâî ñïîðàçóìåíèå. Ïî ïðèí-öèï, çàêîíúò íå ïîçâîëÿâà ïðåêðàòÿâàíåòî íà êîëåêòèâíèÿ äîãîâîð ïðåäè äà å èç-òåêúë íåãîâèÿò ñðîê, íî ñòðàíèòå ìîãàò äà ñå ñïîðàçóìåÿò çà äðóãî.

31

Óíãàðèÿ

Ðàáîòíè çàïëàòèÑðåäíèòå ðàáîòíè çàïëàòè íà ðàáîòíèöèòå äî êðàÿ íà 2001 ã. íàðàñòâàò äî

105 000 óíãàðñêè ôîðèíòà (îêîëî 434 åâðî), êîåòî îçíà÷àâà ðåàëåí ðàñòåæ îò6,2% â ñðàâíåíèå ñ ïðåäíàòà ãîäèíà. 2001 ã. áåøå ïúðâàòà ãîäèíà, êîãàòî ðàáîò-íèòå çàïëàòè íàðàñíàõà ïî-áúðçî îò ÁÂÏ (4%) è ïðîèçâîäèòåëíîñòòà (3.8%),ïðàâåéêè âúçìîæíî íàäâèøàâàíåòî íà íèâîòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà îò 1990 ã.Ñèëíèÿò ðàñòåæ, èçðàçåí â åâðî, ñå äúëæè ñúùî è íà íàäöåíåíèÿ âàëóòåí êóðñ íàôîðèíòà, ðåçóëòàò îò ðàçøèðÿâàíå íà îáâúðçâàíåòî íà âàëóòíèÿ êóðñ â ñðåäàòàíà 2001 ã.

Èêîíîìè÷åñêèòå ïðîìåíè ñà èìàëè ñèëåí åôåêò âúðõó ðàáîòíèòå çàïëàòè èäîõîäèòå. Äâå îñîáåíîñòè â ÷àñòíîñò õàðàêòåðèçèðàò åâîëþöèÿòà íà ñòðóêòóðè-ðàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â Óíãàðèÿ ïî âðåìå íà ïðåõîäà: íàìàëÿâàíå íà ðåà-ëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ïðåç ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ïåðèîäà, èçîñòàâàùè îò ðàñòå-æà íà ÁÂÏ è îñîáåíî îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è, âòîðî, âòîðè÷íî ïðîÿâåíî êàòîñëåäñòâèå íåðàâåíñòâî â äîõîäèòå.

Ïðåäèøíèòå, îòíîñèòåëíî âèñîêè ðåàëíè ðàáîòíè çàïëàòè ïðåäè åäíî äåñå-òèëåòèå, íå ñà áèëè ïîääúðæàíè äúëãî. Íåòíèòå ðåàëíè ðàáîòíè çàïëàòè ñà îñòà-íàëè íåïðîìåíåíè ìåæäó 1989 ã. è 1993 ã. Àêî ñðàâíèì èíäåêñèòå íà áðóòíèòå ðå-àëíè âúçíàãðàæäåíèÿ ñ èíäåêñèòå íà íåòíèòå, îòáåëÿçâàìå ÷å â äåéñòâèòåëíîñòáðóòíèòå âúçíàãðàæäåíèÿ ñà áèëè ïî÷òè ñòàáèëíè ïðåäè 1994 ã. Ïðåç 1994 ã., çàïúðâè ïúò ñëåä ïðåõîäà å èìàëî íàðàñòâàíå íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè. Òîâà åáèëî ãëàâíî ïî ïðè÷èíà íà ñúùåñòâóâàùàòà äàíú÷íà ñèñòåìà íà ëè÷íèòå äîõîäè(ò.å. â äåéñòâèòåëíîñò äàíú÷íèòå ñòàâêè íå ñà ñëåäâàëè èíôëàöèÿòà), êîåòî îçíà-÷àâà îñòðî âëîøàâàíå íà ðåàëíèòå íåòíè ðàáîòíè çàïëàòè ïðåäè 1994 ã. Ðåñòðèê-òèâíèòå áþäæåòíè è ìîíåòàðíè ìåðêè çà ïðåîäîëÿâàíå íà ôèíàíñîâàòà êðèçà

32

ìÌ„‡Ëfl: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ (1992 „. = 100)

ïðåç 1995 ã. ñà ïðè÷èíèëè äðàìàòè÷åí ñïàä íà ðàáîòíèòå çàïëàòè (ñ 12%). Îò1996 ã. ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà íàðàñíàëè îòíîâî, íî íà áàçàòà íà ñòàáèëíèÿèêîíîìè÷åñêè ðàñòåæ ïî òîâà âðåìå.

1990 ã.å áèëà õàðàêòåðíà ñ íàðàñòâàíå íà ðàçëè÷èÿòà ìåæäó ðàáîòíèòå çàïëà-òè. Ïúðâî å ñúùåñòâóâàëî íàðàñòâàíå íà ðàçëè÷èåòî ìåæäó ðàáîòíèòå çàïëàòè íàðàáîòíèöèòå ñ �áåëè è ñèíè ÿêè÷êè�. Îñâåí òîâà â ÷àñòíèÿ ñåêòîð, êúäåòî ðàçëè-êèòå ñà áèëè âå÷å ïî-ãîëåìè, òå ñà íàðàñíàëè ïîâå÷å.

Ðàçëè÷èÿòà â ðàáîòíèòå çàïëàòè ìåæäó îòäåëíèòå îòðàñëè íà èêîíîìèêàòàñà ñå óâåëè÷èëè. Âúçíàãðàæäåíèÿòà ñà íàðàñíàëè ïîâå÷å â ïî-äîáðå ïå÷åëèâøè-òå îòðàñëè, êàòî ôèíàíñîâè óñëóãè, íåäâèæèìàòà ñîáñòâåíîñò è õèìè÷åñêà ïðî-ìèøëåíîñò. Ïî îòíîøåíèå íà ðàçëèêàòà â äîõîäèòå, äîêàòî ïðåç ñåäåìäåñåòòåäîõîäèòå íà íàé-áîãàòàòà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî å ñúñòàâëÿâàëà 4.5 5 ïúòè îò òå-çè íà íàé-áåäíèòå, òàçè ðàçëèêà å íàðàñíàëà äî 7 ïúòè ïðåç 1994 ã. è äî 9 ïúòè çà2000 ã. Íàðàñòâàíåòî íà áåäíîñòòà îñîáåíî ïî âðåìå íà ïðåõîäà, íà áàçàòà íà ñú-îòâåòíèòå èç÷èñëåíèÿ íà ÌÎÒ, å áèëî îò 8% îò íàñåëåíèåòî çà 1989 ã., óäâîèëàñå å äî 1992 ã., à ñëåä òîâà å ñúñòàâëÿâàëà 20% çà 1994 ã. Ïðåç 1998 ã. áåäíîòî íà-ñåëåíèå å áèëî îöåíåíî íà îêîëî 20%, êîåòî íå ñå å ïðîìåíèëî ñúùåñòâåíî îò òî-ãàâà.

Ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòà Ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ñúñòàâëÿâà 37.3% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëà-

òà ïðåç 1990 ã., ñëåä êîåòî òîâà ñúîòíîøåíèå ñå ïîíèæàâà äî 26.5% çà 2000 ã. Ïðåç2001 ã. ïðàâèòåëñòâîòî å ïîâèøèëî ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ïî ñâîå óñìîò-ðåíèå ñ 77%, êàòî ñúîòíîøåíèåòî å íàðàñíàëî äî 44%, ñëåä òîâà ïîñëåäîâàòåëíîíàðàñòâà ïðåç 2002 ã ñ 25%, êàòî å äîñòèãíàëî 50% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà.Òðÿáâà äà áúäå îòáåëÿçàíî, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè â Óíãàðèÿ ñà ìíîãî ïîíèæåíè,òå èçîñòàâàò îò èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå è îñîáåíî îò ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäè-òåëíîñòòà â ïîâå÷åòî áèâøè ñòðàíè-êàíäèäàòêè.

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÐàçëèêàòà â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîë áåøå 28,2% ïðåç 1989 ã., ñëåä êîåòî íà-

ìàëÿ äî 21,2% çà 1998.

Ñîöèàëåí äèàëîã Êëþ÷îâàòà èíñòèòóöèÿ íà òðèïàðòèçìà íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå áåøå Ñúâå-

òà çà ñúãëàñóâàíå íà èíòåðåñèòå, ñúçäàäåí ïðåç 1988 ã. ïî âðåìå íà ïðåóñòðîéâà-íå íà êîìóíèñòè÷åñêîòî ïðàâèòåëñòâî, à ñëåä òîâà âúçñòàíîâåí è óòâúðäåí îòêîíñåðâàòèâíîòî ïðàâèòåëñòâî ïðåç 1990 ã. Òîçè ñúâåò áåøå êëþ÷îâàòà èíñòèòó-öèÿ íà òðèïàðòèçìà çà ïåðèîäà 1988 1999 ã., êàòî èìàøå íàé-òðàéíîòî è ñèëíîâúçäåéñòâèå âúðõó ôîðìóëèðàíå íà îáùåñòâåíàòà ïîëèòèêà è çàêîíîäàòåëñòâî,íî ñúùî è ïî âðåìå íà öåëèÿ ïðîöåñ íà ïîëèòè÷åñêà è èêîíîìè÷åñêà ðåôîðìà.Âòîðîòî êîíñåðâàòèâíî ïðàâèòåëñòâî ñ îñòðèÿ ïðîòåñò íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüî-ðè ãî çàìåíè ïðåç1999 ã. ñúñ ñëåäíèòå èíñòèòóöèè:

1.) Èêîíîìè÷åñêèÿò Ñúâåò å ìíîãî÷èñëåí êîíñóëòàòèâåí îðãàí, êúäåòî ñåîáñúæäàò ñòðàòåãè÷åñêèòå èêîíîìè÷åñêè âúïðîñè. Ó÷àñòíèöè ñà òåçè îðãàíèçà-öèè, êîèòî ñà äîñòàòú÷íî ñèëíè äà âúçäåéñòâàò âúðõó èêîíîìèêàòà, êàòî: ñèíäè-êàòè, îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè, Óíãàðñêà íàöèîíàëíà áàíêà, ïðåäñòàâèòåëñ-òâî íà Áàíêîâàòà Àñîöèàöèÿ, èêîíîìè÷åñêè êàìàðè, ìíîãîáðîéíè èíâåñòèòîðè,Ñúâåò íà Áîðñàòà.

2.) Íàöèîíàëíèÿò Ñúâåò íà Òðóäà å íàñëåäíèê íà ïðåäèøíèÿò ñúâåò. Òîâà åòðèñòðàíåí ñúâåò çà êîíñóëòàöèÿ è ïðåãîâîðè ïî òðóäîâè âúïðîñè. Òîé ñå çàíè-ìàâà òðóäîâèÿ çàêîí, òðóäîâèòå îòíîøåíèÿ, ïîëèòèêàòà ïî çàåòîñòòà, ñîöèàëíà-

33

òà ïîëèòèêà, ïðîôåñèîíàëíàòà êâàëèôèêàöèÿ, ðàáîòíèòå çàïëàòè â êîíêóðåíòíèÿñåêòîð, áåçîïàñíîñòòà íà òðóäà, èíñïåêöèÿòà íà òðóäà è ò.í. Òîé å íàñëåäèë ïðà-âîìîùèåòî äà ôîðìèðà íàöèîíàëíàòà ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòà è äà ïðèåìåïðåïîðú÷àíîòî íàðàñòâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà.

Ñ î÷åðòàíèòå ïðîìåíè, îôèöèàëíèÿò àðãóìåíò íà ïðàâèòåëñòâîòî áåøå äàñå ðàçøèðè öåíòðàëèçèðàíàòà êîíñóëòàöèÿ ïî èêîíîìè÷åñêèòå âúïðîñè ÷ðåçâêëþ÷âàíåòî íà ïîâå÷å äåéñòâàùè ëèöà è äà ñå ðàçãðàíè÷àò îñíîâíèòå èêîíî-ìè÷åñêè, ïîëèòè÷åñêè âúïðîñè îò òðóäîâèòå ïðîáëåìè, êúäåòî òðèïàðòèçìúòïðîäúëæàâà äà èãðàå âàæíà ðîëÿ. Òîçè õîä íà Ïðàâèòåëñòâîòî å áèë øèðîêîêðèòèêóâàí îò ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè, ãëàâíî îò ñèíäèêàòèòå, îòêàêòî íîâîñúç-äàäåíèÿò Èêîíîìè÷åñêè Ñúâåò èìà øèðîê îáõâàò, íî ìàëêè ïðàâîìîùèÿ. Âúï-ðîñúò å ïîä ñèëåí ïîëèòè÷åñêè äåáàò è íàé-ãîëåìèòå ñèíäèêàòè íå ñà èìàëèæåëàíèå äà ïðèñúñòâàò íà çàñåäàíèÿòà íà íîâèòå èíñòèòóöèè â íà÷àëîòî, çàùî-òî ñà ñ÷èòàëè, ÷å òÿõíàòà çàêîíîâà îñíîâà íå å áèëà íàïúëíî äîñòàòú÷íà. Ïðà-âèòåëñòâîòî çàïàçâà ïðàâîòî äà ðåøàâà âúïðîñè ñúñ ñâîÿ êîìïåòåíòíîñò, êúäå-òî íå å áèë ïîñòèãíàò êîíñåíñóñ íà äèñêóñèèòå íà Íàöèîíàëíèÿò Òðóäîâ Ñúâåò.Òàêúâ å áèë ñëó÷àÿ íà äðàñòè÷íîòî íàðàñòâàíå íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëà-òà çà 2001 è 2002 ã.

Òðèñòðàííèÿò Óïðàâèòåëåí êîìèòåò çà ôèíàíñèðàíå íà òðóäîâèÿ ïàçàð åñëåäâàùàòà äåéñòâàùà ôèãóðà â ñîöèàëíèÿ äèàëîã. Òîé áåøå ñúçäàäåí ïðåç ÿíóà-ðè 1997 ã. çà óïðàâëåíèå íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã çà ôèíàíñèðàíå íà ïàçàðà íà òðóäàñ ïðèáëèçèòåëíî îêîëî 130 áèëèîíà óíãàðñêè ôîðèíòè. Ïðè íàäâèøàâàíå íà ðàç-ïîëàãàåìèòå ñðåäñòâà, ôèíàíñèðàíåòî å îñíîâíî ãàðàíòèðàíî îò ìèíèñòåðñòâîòîíà ñîöèàëíèòå ãðèæè, âúïðåêè ÷å ôèíàíñèðàíåòî â äåéñòâèòåëíîñò å óïðàâëÿâà-íî îò òðèñòðàííèÿ îðãàí. Êîìèòåòúò èìà ãîëåìè ïðàâîìîùèÿ ïî âúïðîñèòå íàôîíäà çà ïàçàðà íà òðóäà, ñâúðçàíè ñ ïàðè÷íèòå ñðåäñòâà. Íà äåöåíòðàëèçèðàíîíèâî, Îêðúæíèòå áþðà ïî çàåòîñòòà è Ñúâåòèòå ïî Òðóäà íîñÿò ñúùàòà ñúâìåñ-òíà îòãîâîðíîñò çà äåöåíòðàëèçèðàíèòå ôîíäîâå.

ÑèíäèêàòèÏðåç 1990 ã. óíãàðñêàòà ñèíäèêàëíà ñèñòåìà ñå õàðàêòåðèçèðàøå ñúñ ñòðîã è

êîíôëèêòåí ïëóðàëèçúì. Ïî íàñòîÿùåì, øåñòòå íàöèîíàëíè öåíòðàëíè ñèíäè-êàëíè îðãàíèçàöèè áàâíî ñå ñáëèæàâàò åäíà êúì äðóãà. Âçàèìíî ïîäïèñàíèòåñïîðàçóìåíèÿ çà ñúòðóäíè÷åñòâî è ÷åñòî äåéñòâàò ñúñ ñúãëàñèå, áèëî òî íà íà-öèîíàëíî ðàâíèùå èëè íà íèâî êîìïàíèÿ. Âÿðíî, ÷å òîâà ñáëèæàâàíå ìåæäóñèíäèêàòèòå å è â ðåçóëòàò íà îòíîøåíèåòî íà ïðàâèòåëñòâî, êàêòî è ïîðàäèïîñòîÿííîòî ñáëèæàâàíå íà òåõíèÿ ïîëèòè÷åñêè ïîòåíöèàë è ñîöèàëíè ïðàâî-ìîùèÿ.

Ðåàëíàòà ïðåäñòàâèòåëíîñò íà óíãàðñêèòå ñèíäèêàòè å ñëàáà è â ïîñòîÿíåíóïàäúê. Ïðåç 1997 ã. íèâîòî íà ñèíäèêàëíîòî ÷ëåíñòâî â ïðîìèøëåíèòå îáëàñòèáåøå îêîëî 35%, äîêàòî òî áåøå çíà÷èòåëíî ïî-âèñîêî (50 60%) â ïðåäïðèÿòè-ÿòà îò îáùåñòâåíèòå óñëóãè (äúðæàâíà ñîáñòâåíîñò èëè ïîä äúðæàâåí êîíòðîë)è áþäæåòíèòå èíñòèòóöèè (îáðàçîâàíèå, çäðàâå). Èç÷èñëåíî å, ÷å íèâîòî íà ñèí-äèêàëíîòî ÷ëåíñòâî å îêîëî 25%. Âñè÷êè ñèíäèêàòè â Óíãàðèÿ ñà ïðåòúðïåëèñïàä íà áðîÿ íà òåõíèòå ÷ëåíîâå è îòíîñèòåëíî íàìàëÿâàíå íà òÿõíîòî ïðèñúñò-âèå â êîìïàíèèòå.

Óïàäúêúò íà ñèíäèêàòà ïðåç 90-òå ñå äúëæè íà íÿêîëêî ôàêòîðà. Ñèíäèêà-òèòå ñà ñå áîðèëè çà ëåãèòèìíîñò, äîñòà ÷åñòî è ñðåùó âðåäàòà îò êîîïåðèðàíå.Òå ñà áèëè äîñòàòú÷íî áëàãîðàçóìíè äà íå ñïèðàò ðåôîðìèòå â êðèòè÷íè ïåðèî-äè íà ïðåõîäà, çàïàçâàéêè äúëãîñðî÷íè ïåðñïåêòèâè, ïî ñúùîòî âðåìå òå íå ñàïðèçíàâàëè âúçìîæíîñòèòå çà ïîäîáðÿâàíå íà èêîíîìèêàòà. Îñíîâíî ñèíäèêàòè-òå ñà áèëè ïîëèòè÷åñêè îáâúðçàíè, êîåòî å îãðàíè÷èëî òÿõíîòî ïîëå çà èçÿâà (è

34

ïîðàäè òîâà, ÷å ñà òîëêîâà òÿñíî ñâúðçàíè ñ óïðàâëÿâàùèòå ïîëèòè÷åñêè ñèëè,èëè çàùîòî ñà â ñèëíà îïîçèöèÿ êúì òÿõ).

Îò 1992 ã. ñúùåñòâóâà äâîéñòâåíà ñèñòåìà íà ïðåäñòàâÿíå íà ðàáîòíèöèòå íàðàáîòíîòî ìÿñòî â Óíãàðèÿ: ÷ðåç ñèíäèêàòè è ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè. Ðàáîòíè÷åñ-êèòå ñúâåòè ñà çàäúëæèòåëíè â ïðåäïðèÿòèÿòà ñ ïîâå÷å îò 50 ÷îâåêà. Îïðåäåëå-íèòå ïðàâà íà ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòè ñà ñúùåñòâåíî îãðàíè÷åíè. Â áþäæåòíèòåèíñòèòóöèè è áèçíåñ äåéíîñòè, â êîèòî ñà çàåòè ìåæäó 15 è 49 ÷îâåêà ðàáîòíèöè-òå èçáèðàò äåëåãàò, êîéòî èìà ñúùèÿò ôîðìàëåí ñòàòóñ, ïðàâà è ôóíêöèè êàòî ðà-áîòíè÷åñêèÿ ñúâåò.

Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÑèñòåìàòà çà ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â Óíãàðèÿ å ìíîãî íåñèìåò-

ðè÷íà. Â ÷àñòíèÿ ñåêòîð çàïëàòèòå ãëàâíî ñå îïðåäåëÿò ÷ðåç èíäèâèäóàëíî äî-ãîâàðÿíå è òîâà ñå ñ÷èòà çà ïðîÿâà íà ïàçàðíèòå ìåõàíèçìè íà ôóíêöèîíèðàíåíà èêîíîìèêàòà Â ïðîìèøëåíîñòòà è äîðè íà ôèðìåíî ðàâíèùå ïðåãîâîðèòå çàôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñà ðÿäêî ñðåùàíè è îãðàíè÷åíè ñàìî çà íÿêîèîáùåñòâåíè óñëóãè. Òîâà å íàïðàâèëî òðóäîâèÿ ïàçàð â Óíãàðèÿ ïî-ãúâêàâ, êîå-òî å áèë èçãîäíî ïî âðåìå íà ïðåõîäíèÿ ïðîöåñ, êàòî îò îáùåñòâåíà ãëåäíà òî÷-êà òîâà ïðåäîñòàâÿ ïî-ãîëÿìàòà ñèëà íà äîãîâàðÿíå â ðúöåòå íà ðàáîòîäàòåëèòå.Îò äðóãà ñòðàíà, ðàáîòíèòå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð ñà äîñòà óñòîé÷èâè èñà ïîä÷èíåíè íà ñòðèêòíè íàðåäáè. Òîâà å åäíà îò ïðè÷èíèòå çà íàðàñòâàíå íàðàçëè÷èåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòíèÿ ñåêòîð. Ïðàâèòåëñò-âîòî ïðåäëîæè ôîðìóëàòà çà ðàáîòíàòà çàïëàòà íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè ïðåç1999 ã. äà áúäå �èíôëàöèÿ + ½ ÁÂÏ� ðàñòåæ çà òðè ãîäèíè. Ñèíäèêàòèòå îòõâúð-ëèõà èäåÿòà, âúïðåêè ÷å ïðàâèòåëñòâîòî íàñòîÿâàøå çà ñâîåòî ïðåäëîæåíèå èîêàçâàøå íàòèñê âúðõó ñèíäèêàòèòå. Ïðè íèâî íà èíôëàöèÿòà îò 6% çà 2000 ã.,ïðàâèòåëñòâîòî ïðåäëîæè íàðàñòâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñ 8,5%, êîåòî íå áå-øå ïðèåòî îò ñèíäèêàòèòå. Ñèíäèêàòèòå è ðàáîòîäàòåëèòå ïðèåõà íèâî îò 8,5 12% íà îñíîâàòà íà ñåêòîðíî è ìåñòíî äîãîâàðÿíå. Êîãàòî èíôëàöèÿòà äîñòèã-íà 9,8%, êðàéíîòî íàðàñòâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â áèçíåñ ñåêòîðà äîñòèãíà14,1% (áðóòî), ðàâíÿâàù ñå íà 12% îò íàðàñòâàíåòî íà íåòíàòà ðàáîòíà çàïëàòà.Â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð îáùîòî íàðàñòâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà äîñòèãíà 12%,ïðîèçòè÷àùî îò íàðàñòâàíå íà íåòíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ñ 8,8%, êîåòî å ðåàëåíñïàä îò 0,8%.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÂ îáëàñòòà íà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè â Óíãàðèÿ ñå ïîòâúðæäàâà îñíîâíàòà

òåíäåíöèÿ, êîÿòî õàðàêòåðèçèðà ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà, ò.å.÷å òàêèâà äîãîâîðè òðÿáâà äà áúäàò ñêëþ÷åíè íà íèâî êîìïàíèÿ, è ÷å ïðàêòè-êàòà íà ñåêòîðíèòå êîëåêòèâíè ñïîðàçóìåíèÿ å îñîáåíî ñëàáà. Â Óíãàðèÿ äîêðàÿ íà 1998 ã. ñà áèëè ñêëþ÷åíè 1,218 êîëåêòèâíè äîãîâîðè â èíäóñòðèàëíèèëè òúðãîâñêè êîìïàíèè è 48 ñïîðàçóìåíèÿ, ïîêðèâàùè äðóãè êîìïàíèè. Îò-íîñíî äúðæàâíèòå è áþäæåòíè èíñòèòóöèè, ïðåç ñúùèÿ ïåðèîä å èìàëî 2,021êîëåêòèâíè ñïîðàçóìåíèÿ, êàòî 2,015 îò òÿõ ñà áèëè ñâúðçàíè ñ åäèíñòâåíà èí-ñòèòóöèÿ (ó÷èëèùå, áîëíèöà è ò.í.). Â êðàÿ íà 1998 ã. êîëåêòèâíèòå ñïîðàçóìå-íèÿ, ÷èÿòî âàëèäíîñò å áèëà îãðàíè÷åíà äî åäíà êîìïàíèÿ èëè èíñòèòóöèÿ, ñàîáõâàíàëè ïî÷òè 40% îò àêòèâíîòî íàñåëåíèå â Óíãàðèÿ. Ñåêòîðíèòå ñïîðàçó-ìåíèÿ èëè ñïîðàçóìåíèÿòà, ïðèëîæèìè â ðàçëè÷íè êîìïàíèè èëè èíñòèòóöèè,åäâà ïîêðèâàò 10%.

Åäèíñòâåíèÿò âúïðîñ, ñâúðçàí ñ äîãîâàðÿíåòî, å çàùî ñåêòîðíîòî äîãîâàðÿíåâ Óíãàðèÿ å òîëêîâà ñëàáî. Ñ÷èòà ñå, ÷å çàêîíèòå çà òðóäîâèòå îòíîøåíèÿ â Óí-ãàðèÿ ñà òîëêîâà äåòàéëíè, ÷å òå äîïóñêàò ìàëêà ÷àñò çà ñâîáîäíèòå ïðåãîâîðè.

35

Ñúùåñòâóâà äèëåìà äàëè íÿìà ïðîòèâîðå÷èå ìåæäó èñêàíèÿòà íà ñèíäèêàòèòå äàîáñúäÿò íàðàñòâàíåòî íà çàïëàùàíåòî â ñòðóêòóðàòà íà Íàöèîíàëíèÿ Òðóäîâ Ñú-âåò (òðèïàðòèçúì) è åäíîâðåìåííî ñ òîâà äà èñêàò íàñúð÷àâàíå íà ïðàêòèêàòà íàñåêòîðíî äîãîâàðÿíå. Àêî ñå âçåìàò ïîä âíèìàíèå ðàçïîðåäáèòå, ñúäúðæàùè ñåâ Êîäåêñà íà òðóäà, è àêî å äîáàâåíà âúçìîæíîñòòà çà òðèñòðàííî ñúãëàñèå ïðèçàïëàùàíå, ùå èìà ìàëêî ðàáîòà çà âúðøåíå â ïðåãîâîðèòå ìåæäó ñîöèàëíèòåïàðòíüîðè, äåéñòâàùè íà ñåêòîðíî íèâî.

Ñëàáîñòòà íà êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå èäâà â ÷àñòíîñò îò îòíîøåíèåòî íàñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè. Ñèíäèêàòèòå èìàò ñëàáî ïðèñúñòâèå â ÷àñòíèòå êîìïà-íèè, êîèòî ñúñòàâëÿâàò ãëàâíàòà îïîðà íà èêîíîìèêàòà íà Óíãàðèÿ. Âòîðî, â íÿ-êîè ñëó÷àè ïëóðàëèçìúò íà ñèíäèêàòèòå â Óíãàðèÿ å îñèãóðåí, çà äà áúäå ñåðèî-çíà ïðå÷êà çà ñêëþ÷âàíå íà êîëåêòèâíèòå ñïîðàçóìåíèÿ íà ñåêòîðíî íèâî è íè-âî êîìïàíèÿ. ×åñòî ñèíäèêàòèòå íå ìîãàò äà ñòèãíàò äî îáùà ïîçèöèÿ â ïðåãîâî-ðèòå, êîåòî ïðàâè íåâúçìîæíî ñêëþ÷âàíåòî íà äîãîâîðèòå ïî îôèöèàëíè ïðè÷è-íè, íåçàâèñèìî îò æåëàíèåòî íà ðàáîòîäàòåëèòå â òàçè îáëàñò.

Ó ðàáîòîäàòåëèòå ÷åñòî îòñúñòâà ïîëèòè÷åñêà âîëÿ. Îðãàíèçàöèèòå íà ðàáî-òîäàòåëèòå ïîíÿêîãà íå ñà óïúëíîìîùåíè äà ñêëþ÷âàò êîëåêòèâíè äîãîâîðè. Ïî-íÿêîãà òå ñà òîëêîâà ðàçíîðîäíè â èíòåðåñèòå, êîèòî èñêàò äà çàùèòàâàò, è òîë-êîâà ñëàáî èíñòèòóöèîíàëíè, çà äà äåéñòâàò êîìïåòåíòíî â îáëàñòòà íà êîëåê-òèâíèòå äîãîâîðè. Ïîñëåäíî, ìíåíèåòî íà èêîíîìè÷åñêèÿ ñåêòîð íå å îò ãîëÿìîçíà÷åíèå çà ðàáîòîäàòåëèòå â Óíãàðèÿ. Îò òÿõíà ãëåäíà òî÷êà å ìíîãî òðóäíî, êà-òî ÷å ëè íåâúçìîæíî äà ñå èçïîëçâà êàòåãîðèÿòà ñåêòîð èëè îòðàñúë, çàùîòî áèç-íåñ èçïúëíåíèåòî íà ïîäîáíè äåéíîñòè ÷åñòî ñå ðàçëè÷àâà ìíîãî åäíî îò äðóãî,ïî îòíîøåíèå íà òåõíèòå ôèíàíñîâè è ñîöèàëíè óñëîâèÿ.

Ëàòâèÿ

36

ã‡Ú‚Ëfl: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ (1992 „. = 100)

Ðàáîòíè çàïëàòèÎòêàêòî çàïî÷íà èêîíîìè÷åñêèÿ ïðåõîä ïðåç 1991 ã., ñèñòåìàòà çà ôîðìèðà-

íå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â Ëàòâèÿ ïðåòúðïÿ çíà÷èòåëíè ïðîìåíè. Ïî âðåìå íà ïå-ðèîäà îò 1993 ã. äî 2000 ã., äèíàìèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñå õàðàêòåðèçèðàøåñ íàðàñòâàíå íà ñðåäíàòà áðóòíà è íåòíà ðåàëíà ðàáîòíà çàïëàòà. Ðàñòåæúò íà ðà-áîòíàòà çàïëàòà áåøå ïî-ñêîðî ãðàíäèîçåí ïðåç òîçè ïåðèîä, îñîáåíî àêî ãî ñðàâ-íÿâàìå ñ èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå. Êàêòî å ïîêàçàíî íà Òàáëèöà 5, èêîíîìè÷åñ-êèÿò ðàñòåæ ïðåç òîçè ïåðèîä å áèë ïîäîáåí íà ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, ðà-áîòíèòå çàïëàòè ñà íàðàñòâàëè, äîêàòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å íàìàëÿâàëà. Ðàçâè-òèå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïðåç íåñïîêîéíèòå ãîäèíè 1990 ã. 1992 ã. íå å áèëî îò-áåëÿçâàíî, íî èìà èíäèêàöèè çà äðàìàòè÷íî íàìàëåíèå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà êà-òî ðåçóëòàò, îò êîéòî íèâîòî íà ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ïðåç 2000 ã. å îñòàíà-ëî äîðè ïîä íèâîòî îò 1990 ã. Òîâà ðàçâèòèå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà îò åäíà ñòðà-íà å ïî-äèíàìè÷íî îòêîëêîòî ðàçâèòèåòî íà ÁÂÏ, íèâî êîåòî çà 2000ã. áåøå ñà-ìî 62% îò ñòîéíîñòòà ïðåç 1992 ã., íàé-ëîøîòî ïðåäñòàâÿíå ñðåä áèâøèòå ñòðà-íè-êàíäèäàòêè.

Â ñúîòâåòñòâèå ñúñ ñòàòèñòèêàòà, ðàáîòíèòå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîðñà ïî-âèñîêè îò òåçè â ÷àñòíèÿ ñåêòîð. Òîâà ìîæå áè â ÷àñòíîñò å ïîðàäè íåïúë-íîòàòà íà äàííèòå çà ðàáîòíèòå çàïëàòè è ïëàùàíèÿòà â áðîé íà ðàáîòåùèòå â÷àñòíèÿ ñåêòîð. Ñðåäíàòà íåòíà ðàáîòíà çàïëàòà íà çàåòèòå â ïðîìèøëåíîñòòàïðåç 1997ã. å áèëà 93,4 LVL íà ìåñåö (â îáùàòà èêîíîìèêà 88,4 LVL). Êëàñèôè-öèðàéêè ðàçëè÷íèòå ñåêòîðè, ðàáîòíèòå çàïëàòè â çåìåäåëèåòî îñòàâàò íàé-íèñ-êè (70 LVL). Íàé-âèñîêèÿò ðàñòåæ íà ñðåäíàòà îáùà ðàáîòíà çàïëàòà å áèë âúââîäíèÿ òðàíñïîðò, ñòðîèòåëñòâî, òåëåêîìóíèêàöèè, ôèíàíñè. Âúïðåêè, ÷å íèâîòîíà ðàñòåæ å áèëî ìàëêî íàä ñðåäíîòî, ðàáîòíèòå çàïëàòè íà õîðàòà, çàåòè â îá-ùåñòâåíîòî îáðàçîâàíèå, îñòàâàò íèñêè.

Ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòàÐåøåíèåòî îòíîñíî ðàçìåðà íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å îòãîâîðíîñò

íà ïðàâèòåëñòâîòî, ñëåäâàéêè ïðåïîðúêèòå íà Òðèñòðàííèÿ Êîíñóëòàòèâåí Ñú-âåò. Êîäåêñà íà òðóäà ïîñòàâÿ óñëîâèå, ÷å ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íå òðÿá-âà äà å ïî-íèñêà îò íàöèîíàëíî-îïðåäåëåíèÿ ñúùåñòâóâàù ìèíèìóì. Îáà÷å îò1997 ã. 1999 ã. ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà âàðèðà ìåæäó 42% è 52% îò ñú-ùåñòâóâàùèÿ ìèíèìóì. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å, ÷å âúïðåêè ÷å òðèñòðàííèòå ïàðò-íüîðè äèñêóòèðàò ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, ïðàâèòåëñòâîòî âçèìà îêîí÷à-òåëíî ðåøåíèå, êîåòî íå å íåîáõîäèìî äà å â ñúãëàñèå ñúñ ñîöèàëíèòå ïàðòíüî-ðè. Ïðàâèòåëñòâîòî ñ÷èòà çà íåîáõîäèìî äà ïîääúðæà êîíòðîë íà òîâà íèâî, îò-êàêòî öÿëàòà òàðèôíà ñèñòåìà, îïðåäåëÿùà ðàáîòíèòå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿñåêòîð å áàçèðàíà íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà. Ñúùåñòâóâàùèÿ ìèíèìóìíå èãðàå ðîëÿ â òàçè äèñêóñèÿ. Ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å áèëà 29% îò ñðåä-íàòà ðàáîòíà çàïëàòà ïðåç 1994 ã., ñëåä òîâà å íàðàñíàëà îêîëî 33% çà 1997ã.

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÐàçãðàíè÷àâàíåòî ïî ïîë â Ëàòâèÿ å îêîëî 22%, êàòî ðàáîòíèòå çàïëàòè íà

æåíèòå ñðåäíî ñà îêîëî 78% îò ðàáîòíèòå çàïëàòè íà ìúæåòå ïðåç ïîñëåäíèòåãîäèíè. Ñëåäñòâèÿòà îò íåïðàâèëíîòî ôîðìóëèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïîêàç-âà íàëè÷èåòî íà çíà÷èòåëåí ïðîáëåì. Â ñúîòâåòñòâèå ñ èíôîðìàöèÿòà îò Ìèíèñ-òåðñòâîòî íà Ôèíàíñèòå, ïðåäïðèÿòèÿòà ñà íàòðóïàëè çàäúëæåíèÿ çà èçïëàùàíåíà ðàáîòíè çàïëàòè îáùî 9,7 ìëí. LVL ìåæäó ìàðò 1993 ã. è ìàðò 1998 ã. Òîâà åíåãàòèâíî è çà â áúäåùå, ïîðàäè ÷åñòî íå èçïëàùàíå íà ñîöèàëíè äîáàâêè è íà-ïóñêàùè ðàáîòíèöè áåç ïîìîùè ïðè áåçðàáîòèöà â ñëó÷àé íà óâîëíåíèå. Ïðàâè-òåëñòâîòî å ïðèåëî çàêîíîäàòåëñòâî â ñúãëàñèå ñ ìåæäóíàðîäíèòå ñòàíäàðòè, çà

37

äà óëåñíè ïðåäÿâÿâàíåòî íà èñê íà ðàáîòíèöèòå ñðåùó íåïëàòåæîñïîñîáíèòå ðà-áîòîäàòåëè, íî ïðîáëåìúò îñòàâà.

Èíäóñòðèàëíè îòíîøåíèÿËàòâèéñêèÿò Íàöèîíàëåí Ñúâåò çà Òðèñòðàííî Êîíñóëòèðàíå å áèë îñíîâàí

ïðåç 1993 ã. Îñíîâíàòà çàäà÷à íà Íàöèîíàëíèÿ Ñúâåò çà Òðèñòðàííî Êîíñóëòè-ðàíå å äà êîîðäèíèðà ñúòðóäíè÷åñòâîòî ìåæäó ðàáîòîäàòåëèòå, ïðàâèòåëñòâîòîè ðàáîòíèöèòå, âúâ âðúçêà ñ óòî÷íÿâàíå íà ïîäõîä çà ðåøàâàíå íà îáùèÿ ïðîá-ëåì â Ëàòâèÿ. Òîé ïîäïîìàãà ðàòèôèöèðàíåòî íà êîíâåíöèè íà ÌÎÒ, ïðîåêòè íàçàêîíè, êîíöåïöèè îòíîñíî ðàçëè÷íè àñïåêòè íà îòíîøåíèÿòà â òðóäîâèÿ ïàçàðè äàâà ïðåäëîæåíèÿ çà òÿõíîòî ïîäîáðÿâàíå.

ÑèíäèêàòèÑâîáîäíèÿò ñèíäèêàò (LBAS), ôîðìèðàí ïðåç ìàé 1990 ã. å íàé-ãîëåìèÿò

ñèíäèêàò â Ëàòâèÿ; òîé îáåäèíÿâà ñèíäèêàòè îò 24 ðàçëè÷íè îòðàñúëà íà èêî-íîìèêàòà. Ñèíäèêàòèòå íå ñúùåñòâóâàò â ñåêòîðà íà ìàëêèÿ áèçíåñ, â ñúîòâåò-ñòâèå ñúñ Çàêîíà çà Ñèíäèêàòèòå, çàùîòî òå ìîãàò äà áúäàò ñàìî ðåãèñòðèðà-íè, àêî ñå ñúñòîÿò íàé-ìàëêî îò 50 ÷ëåíà èëè 25% îò âñè÷êè çàåòè â îñíîâíîòîïðåäïðèÿòèå. Ñúùåñòâóâàò ñúùî ðåãèîíàëíè ñèíäèêàëíè îðãàíèçàöèîííè öåí-òðîâå, ÷èÿòî ãëàâíà ôóíêöèÿ å äà çàñèëâàò êîîïåðèðàíåòî ñ ìåñòíèòå ïðàâèòåë-ñòâà çà ðåøàâàíå íà ïðîáëåìè, çàñÿãàùè âñè÷êè ÷ëåíîâå íà ñèíäèêàòà íà òåðè-òîðèÿòà. Ïîíàñòîÿùåì ïðèáëèçèòåëíî 30% îò âñè÷êè çàåòè õîðà ÷ëåíóâàò âñèíäèêàòà.

Ëàòâèÿ íå ïîçíàâà ïëóðàëèñòè÷íèÿ ñèíäèêàëèçúì â ñìèñúëà, ÷å ðàçëè÷íèòåñèíäèêàòè ñúùåñòâóâàò, âñåêè îò òÿõ îáåäèíÿâàù ðàáîòíèöè íà áàçàòà íà ðàçëè÷-íî èäåîëîãè÷åñêî è ïîëèòè÷åñêî âèæäàíå. Îñíîâíîòî óêàçàíèå å, ÷å LBAS ååäèíñòâåíàòà ñèíäèêàëíà îðãàíèçàöèÿ íà íàöèîíàëíî íèâî è ôóíêöèîíèðà íà áà-çàòà íà âúòðåøåí. Òîâà îçíà÷àâà îò åäíà ñòðàíà, ÷å òÿ îáåäèíÿâà ðàáîòíèöè ñ ðàç-ëè÷íè ïîëèòè÷åñêè âúçãëåäè è èäåîëîãèè è îò äðóãà ñòðàíà, ÷å òåçè ðàçëè÷íèóáåæäåíèÿ äàâàò îòðàæåíèå âúðõó òåõíèòå ñòðàòåãèè è ìíåíèÿ. Ëàòâèÿ ñëåäâà âòîâà îòíîøåíèå Ñêàíäèíàâñêèÿ ìîäåë, êúäåòî ñèíäèêàòèòå ñà îðãàíèçèðàíè íàïðîôåñèîíàëíà îñíîâà, à íå íà ïîëèòè÷åñêè èëè èäåîëîãè÷åñêè ïðèíöèïè.

Ñîöèàëíàòà âëàñò íà ñèíäèêàëíèòå îðãàíèçàöèè å áèëà íàìàëåíà ïî âðåìåíà ïîñëåäíîòî äåñåòèëåòèå, ãëàâíî ïîðàäè íàìàëåíîòî ÷ëåíñòâî. Îñâåí òîâà,ìîæå äà ñå ñïîìåíå ìàñèâíàòà ïîäêðåïà íà ðåôåðåíäóìà íà Äúðæàâíèÿ çàêîíçà ïåíñèèòå è ñòà÷êàòà íà ó÷èòåëèòå ïðåç 1999 ã., êàòî ïðèìåðè çà ñïîñîáíîñò-òà çà ìîáèëèçèðàíå íà õîðàòà. LBAS èìà äîñòà ñèëíà âëàñò íàä ñâîèòå ÷ëåíî-âå è òîâà îçíà÷àâà, ÷å íÿìà äà áúäå òðóäíî äà ìîáèëèçèðà ÷ëåíîâåòå, çàùîòîäåéñòâèÿòà ñà îðãàíèçèðàíè ñàìî çà ìíîãî âàæíèòå âúïðîñè. LBAS ìîæå äàáúäå õàðàêòåðèçèðàíà êàòî êîíñòðóêòèâíà ñèíäèêàëíà Êîíôåäåðàöèÿ, íî åñúçäàäåíà, çà äà ñïîðè âèíàãè, êîãàòî å íåîáõîäèìî. Êîíöåïöèÿòà íà ðàáîòíè-÷åñêèòå ñúâåòè íå å ñúùåñòâóâàëà â Ëàòâèÿ äî 2001 ã., êîãàòî å áèëà âúâåäåíàâ ëàòâèéñêèòå èíäóñòðèàëíè îòíîøåíèÿ ñ íîâèÿ Çàêîí íà Òðóäà, è Çàêîíà çàèíôîðìàöèÿòà è êîíñóëòàöèÿòà íà ðàáîòíèöèòå â ïðåäïðèÿòèÿòà íà íèâî Îá-ùíîñò å áèë ïðèåò.

Êîíôåäåðàöèÿòà íà Ðàáîòîäàòåëèòå â Ëàòâèÿ (LDDK), îáåäèíÿâàùà êîìïà-íèè, â êîèòî ðàáîòÿò 458 000 äóøè, ñå çàäúëæàâà äà áúäå â ñúòðóäíè÷åñòâî ñ îôè-öèàëíîòî ïðåäñòàâÿíå íà ðàáîòîäàòåëèòå, â Òðèñòðàííèÿ Ñúâåò. Ïðàâèòåëñòâîòî,Êîíôåäåðàöèÿòà íà Ñâîáîäíèòå Ñèíäèêàòè è Êîíôåäåðàöèÿòà íà Ðàáîòîäàòåëè-òå ïîäïèñàõà ïðèíöèïíî ñïîðàçóìåíèå çà ñîöèàëíî ñúòðóäíè÷åñòâî, êîåòîâêëþ÷âà óñëîâèåòî, ÷å âñÿêà ãîäèíà äâåòå ñòðàíè òðÿáâà äà ñòèãíàò äî ñïîðàçó-ìåíèå çà ñòîéíîñòòà íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, êàòî èçïîëçâàò íèâîòî íà

38

èíôëàöèÿòà çà êîðåêòèâ. Îñíîâíèòå ñïîðàçóìåíèÿ ìåæäó Êîíôåäåðàöèÿòà íàÑèíäèêàòèòå è Êîíôåäåðàöèÿòà íà Ðàáîòîäàòåëèòå ñúùåñòâóâà íà 4 íèâà: íàöè-îíàëíî, ðåãèîíàëíî, îòðàñëîâî, ïðåäïðèÿòèå.

Êîãàòî âçåìåì ïîä âíèìàíèå ðåçóëòàòèòå îò òðèñòðàííàòà ñèñòåìà, òîâà åãëàâíî ðàçâèòèå, äàòèðàùî îò ñïîðàçóìåíèåòî íà Íàöèîíàëíèÿ Òðèñòðàíåí Ñú-âåò ïðåç 1998 ã., êúäåòî ñà âçåòè ðåøåíèÿ ñ êîíñåíñóñ, êîèòî îáâúðçâàò âñè÷êèó÷àñòâàùè ñòðàíè. ×åñòîòàòà íà çàñåäàíèÿòà íà ñúâåòà çàâèñè îò íåîáõîäèìîñò-òà, íî òå ñå ñúñòîÿò íàé-ìàëêî 1 ïúò íà âñåêè äâà ìåñåöà. Îñíîâíèÿò ïðîáëåì íàòðèñòðàííàòà ñèñòåìà å, ÷å LBAS è îñîáåíî LDDK ñà äîñòà ìàëêè îðãàíèçàöèè ñìíîãî îãðàíè÷åí ïåðñîíàë è ôèíàíñîâè ðåñóðñè, ñðàâíåíè ñ îáõâàòà íà çàäà÷èòå,êîèòî òðÿáâà äà áúäàò èçïúëíåíè. Òîâà èì ïðå÷è äà èãðàÿò âàæíà ðîëÿ â òðèñò-ðàííèòå ìåõàíèçìè è îãðàíè÷åíèÿ, òàêèâà êàòî óñïåõà è ðåçóëòàòèòå îò ñèñòåìà-òà. Â òîâà îòíîøåíèå òðÿáâà äà áúäå ñïîìåíàòî, ÷å ñèíäèêàòèòå ïîâå÷å �ïðèñúñ-òâàò� â òðèñòðàííèòå ðàçãîâîðè îòêîëêîòî ðàáîòîäàòåëèòå è ÷åñòî âçèìàò èíè-öèàòèâàòà äà ïîñòàâÿò òî÷êè â äíåâíèÿ ðåä. Ïðàâèòåëñòâîòî áåç ñúìíåíèå å íàé-ñèëíèÿò ïàðòíüîð è ïîíÿêîãà äîñòà äîìèíèðàù.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÊîëåêòèâíèòå äîãîâîðè ñà ðåçóëòàò îò äâóñòðàííè êîíñóëòàöèè ìåæäó ðàáî-

òîäàòåëè è ðàáîòíèöè. Íÿêîè êîëåêòèâíè äîãîâîðè íà íèâî ïðåäïðèÿòèå ñà áèëèïîäïèñàíè â íà÷àëîòî íà 90-òå, îñîáåíî â ãîëåìèòå èíäóñòðèàëíè ïðåäïðèÿòèÿ.Îáà÷å â õîäà íà âðåìåòî, èñêàíèÿòà íà ðàáîòåùèòå çà êîëåêòèâíè äîãîâîðè ñà íà-ìàëåíè, âúïðåêè ÷å èìàò çàêîíîâî ïðàâî äà ãè èçèñêâàò.

Ñúùåñòâóâàëè ñà 1699 êîëåêòèâíè äîãîâîðè, âêëþ÷åíè íà íèâî êîìïàíèÿ,ãëàâíî â èíñòèòóöèèòå íà îáðàçîâàíèåòî è èçêóñòâîòî (1005), ïðåäïðèÿòèÿòà çàóñëóãè (129) è èíñòèòóöèèòå çà çäðàâåîïàçâàíå (122). Òåçè äàííè ñå îòðàçÿâàò íàñèòóàöèÿòà ïðåç 1999 ã. Ïðåç 2000 ã. áðîÿ íà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè, êîèòî ñà áè-ëè âêëþ÷åíè íà íèâî ïðåäïðèÿòèå, å íàðàñíàë äî 2018. Âúâ âðúçêà ñ åñòåñòâîòîíà èíñòèòóöèèòå, êîèòî ñà ñêëþ÷èëè äîãîâîðè, òåíäåíöèÿòà å, ÷å áèïàðòèòíàòàñèñòåìà å áèëà íàé-óñïåøíà â èíñòèòóöèèòå íà îáðàçîâàíèåòî è èçêóñòâîòî, âïðåäïðèÿòèÿòà çà óñëóãè è èíñòèòóöèèòå çà çäðàâåîïàçâàíå.

Âúïðåêè, ÷å òå íå ñà ñ÷èòàíè çà �êëàñè÷åñêè� êîëåêòèâíè äîãîâîðè ìåæäóðàáîòîäàòåëè è ðàáîòíèöè, òðÿáâà äà áúäå ñïîìåíàòî, ÷å ïðåç 2000 ã. å èìàëî 249êîëåêòèâíè äîãîâîðè, ñêëþ÷åíè ìåæäó ðåãèîíàëíèòå è ìåñòíè ïðàâèòåëñòâà èñèíäèêàëíèòå îðãàíèçàöèè.

Íà ñåêòîðíî íèâî ñà áèëè ñêëþ÷åíè îêîëî 10 êîëåêòèâíè äîãîâîðè. Îñíîâ-íèòå ñåêòîðè, êîèòî ñà âêëþ÷åíè, ñà òðàíñïîðò, ñúîáùåíèÿ, åíåðãåòèêà è ëåñíè-÷åéñòâî. Êîíôåäåðàöèÿòà íà ðàáîòíèöèòå â îáëàñòòà íà êóëòóðàòà è ñèíäèêàòà íàó÷èòåëèòå è ó÷åíèòå èìàò îñíîâíî äîãîâîðè ñúñ ñúîòâåòíèòå Ìèíèñòåðñòâà, íîâòîðèòå íå ìîãàò äà ñå ñ÷èòàò êàòî �êëàñè÷åñêè� êîëåêòèâíè äîãîâîðè ìåæäó ñî-öèàëíèòå ïàðòíüîðè.

Ñëåäâàùî çàêëþ÷åíèå å, ÷å òåçè äâóñòðàííè äîãîâîðè ôóíêöèîíèðàò íàé-äîá-ðå íà íèâî ïðåäïðèÿòèå è ïî-ìàëêî íà íàöèîíàëíî íèâî, è ñúâñåì ìàëêî íà ñåê-òîðíî è ðåãèîíàëíî íèâî. Â òîâà îòíîøåíèå, äîãîâîðèòå íà íèâî ñåêòîð, ñêëþ÷å-íè ìåæäó ñèëíèòå ñèíäèêàòè íà ìåäèöèòå è ó÷èòåëèòå, íå ìîãàò äà ñå ñ÷èòàò êà-òî �êëàñè÷åñêè� êîëåêòèâíè äîãîâîðè, êàòî â òîçè ñëó÷àé ðàáîòîäàòåëÿò å Ìèíèñ-òåðñòâîòî. Ãëàâíàòà ïðè÷èíà çà ñëàáîòî ôóíêöèîíèðàíå íà äâóñòðàííèÿ äîãîâîðíà ñåêòîðíî è ðåãèîíàëíî íèâî å, ÷å îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå íå ñà äîá-ðå îðãàíèçèðàíè ïî îòðàñëè, ïîðàäè ëèïñà íà çíàíèÿ èëè èíòåðåñ. Îñâåí òîâà, ñî-öèàëíèòå ïàðòíüîðè íå âèíàãè èìàò âúçäåéñòâèå âúðõó ñâîèòå ÷ëåíîâå çà îïðåäå-ëåíî âðåìå è îñòàâà íåîáõîäèìîñòòà îò ïîäêðåïà íà Ïðàâèòåëñòâîòî äà ñå ñúãëà-ñè è äà ãè âúâåäå.

39

Â ñúîòâåòñòâèå ñ äàííèòå íà LABS, êîëåêòèâíèòå äîãîâîðèòå íà íèâî ïðåä-ïðèÿòèå ñà âúâåäåíè è ñà ïðèåòè ïî÷òè äîáðå, âúïðåêè ÷å èìà íÿêîëêî ñëó÷àÿ,êúäåòî ñúùåñòâóâàùèòå êîëåêòèâíè äîãîâîðè íèòî ñà âúâåäåíè âÿðíî, íèòî ñàôîðìóëèðàíè ñìèñëåíî. Òîâà îñíîâíî å ðåçóëòàò îò íåïðåäâèäåíè ñúáèòèÿ, êàòîïðîìÿíà â ÷ëåíñòâîòî èëè äðóãî ïðåñòðóêòóðèðàíå. Îáà÷å, ïðèíöèïúò å, ÷å íî-âèòå ñîáñòâåíèöè òðÿáâà äà ñïàçâàò ñòàðèÿ êîëåêòèâåí äîãîâîð äîêàòî íå åñêëþ÷åí íîâ.

Ëèòâà

Ðàáîòíè çàïëàòèÑëåä ðÿçêîòî âëîøàâàíå, ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â Ëèòâà ñà íàðàñíàëè

ðàâíîìåðíî ïðåç öåëèÿ ïåðèîä, îñîáåíî ïðåç 1997 ã.è 1998 ã. Ðåàëíèòå ðàáîòíèçàïëàòè èìàò ïî-áúðç ðàñòåæ îò ÁÂÏ è ïî ñúùåñòâî ïî-áúðç îò ïðîèçâîäèòåë-íîñòòà íà òðóäà â Ëèòâà. Îñíîâíàòà öåë íà ïîëèòèêàòà íà ïðàâèòåëñòâîòî å áè-ëà íàðàñòâàíå ãëàâíî íà ñòàíäàðòà íà æèâîò, êîéòî ñå å âëîøèë çíà÷èòåëíà ïðåç1992 ã. äî 1993 ã. Îïèòà íà ðàçëè÷íèòå ñòðàíè ïîêàçâà âñå îùå, ÷å òàçè ïîëèòè-êà å îïàñíà è ìîæå äà äåñòàáèëèçèðà îáùîòî ìàêðîèêîíîìè÷åñêî ïîëîæåíèå âñòðàíàòà. Ïðåäâèäåíî å, ÷å äåëà íà òðóäîâèòå ðàçõîäè îò ÁÂÏ ùå ïðîäúëæè äàíàðàñòâà â áúäåùå îò íàñòîÿùîòî íèâî îò 34%. Ñðåäíèòå áðóòíè ðàáîòíè çàïëà-òè íà ìåñåö â Ëèòâà ñà íàðàñíàëè ìàëêî ïî-áúðçî îò ñðåäíèòå íåòíè ðàáîòíèçàïëàòè. Íåòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà ñòèãíàëè äî 77% îò áðóòíèòå ðàáîòíè çàï-ëàòè ïðåç 1993 ã., íèâîòî å ñïàäíàëî äî 75% ïðåç 1995 ã. è ïðåç 1998 ã. å áèëî72,9% îò áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè. Ïî âðåìå íà ïåðèîäà 1993 ã.-1998 ã., ðàçëè÷-íèòå ïðàâèòåëñòâà â Ëèòâà ñà ïðîâåæäàëè ïðèîðèòåò â ïîëèòèêàòà çà ôîðìèðà-íå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà çà ãðóïè îò íàñåëåíèåòî ñ íèñêè äîõîäè. Òîâà å òàêà, çà-ùîòî ðàñòåæà íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà çíà÷èòåëíî ïðåâèøàâà ðàñòåæà

40

ãËÚ‚‡: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ (1992 „. = 100)

íà ñðåäíèòå ðàáîòíè çàïëàòè çà ïåðèîäà 1995 ã.-1997 ã. Îáà÷å áúðçèÿò ðàñòåæ íàìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å âúçáóäèë íåäîâîëñòâî ñðåä ðàáîòîäàòåëèòå.Òðèñòðàííèÿ Ñúâåò å ðåøèë äà íàìàëè íèâîòî íà ðàñòåæ íà ìèíèìàëíàòà ðàáîò-íà çàïëàòà â íà÷àëîòî íà 1999 ã.

Ñúùåñòâóâàò ãîëåìè ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ìåæäó îñíîâíèòå ñåê-òîðè íà èêîíîìèêàòà. Ãëàâåí ïðîáëåì ñà íèñêèòå äîõîäè, ñ êîèòî ðàçïîëàãàòçàåòèòå â çåìåäåëèåòî. Âúïðåêè, ÷å ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â çåìåäåëèå-òî íàðàñòâà, ðàáîòíèòå çàïëàòè îñòàâàò ïî-íèñêè îòêîëêîòî ñðåäíàòà ðàáîòíàçàïëàòà çà ñòðàíàòà. Íèñêèòå äîõîäè îãðàíè÷àâàò êîíñóìàöèÿòà íà ÷àñò îò ñåë-ñêîòî íàñåëåíèå è âëèÿÿò íåãàòèâíî íà ðàçøèðÿâàíåòî íà óñëóãèòå. Â ñúîòâåò-ñòâèå ñúñ ñòàòèñòè÷åñêèòå äàííè, áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ ñåê-òîð ñà 20-25% ïî-âèñîêè îò ÷àñòíèÿ. Â íÿêîè ìàëêè è ñðåäíè ïðåäïðèÿòèÿ (îñî-áåíî â òúðãîâèÿòà è ñòðîèòåëñòâîòî), ñàìî ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å äî-êóìåíòèðàíà è ðàáîòíèòå çàïëàòè ïîëó÷àâàíè â ïî-ãîëÿì ðàçìåð îò íåÿ, íå ñåäåêëàðèðàò.

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÑúùåñòâóâàò ïî÷òè íåçíà÷èòåëíè ðàçëè÷èÿ ìåæäó ðàáîòíèòå çàïëàòè íà

ìúæåòå è æåíèòå. Ïðåç îêòîìâðè 1994 ã. ðàáîòíèòå çàïëàòè íà æåíèòå ñà áèëè84% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà çà ñòðàíàòà è ñàìî 71% îò ðàáîòíèòå çàïëàòè,èçïëàòåíè íà ìúæåòå. Ïðåç 1997 ã. òåçè öèôðè ñà áèëè 85% è 74%, ñúîòâåòíî.Ñàìî ìàëêà ÷àñò îò æåíèòå ñà èìàëè âîäåùè ïîçèöèè, âúïðåêè ôàêòà, ÷å æåíè-òå ïðåîáëàäàâàò ñðåä çàâúðøèëèòå êîëåæè è óíèâåðñèòåòè. Çàêîíúò çà ðàâíèòåâúçìîæíîñòè íà ìúæà è æåíàòà å ïðèåò ïðåç äåêåìâðè 1998 ã. Ñ÷èòàëî ñå å, ÷åòîçè çàêîí ùå èìà ïîëîæèòåëíî âëèÿíèå âúðõó ïîëîæåíèåòî íà æåíèòå íà òðó-äîâèÿ ïàçàð.

Èíäóñòðèàëíè îòíîøåíèÿÑèñòåìàòà íà ïðîìèøëåíèòå îòíîøåíèÿ â Ëèòâà ìîæå äà áúäå îïèñàíà,

êàòî äåöåíòðàëèçèðàíà. Ïúðâèòå Òðèñòðàííè Êîìèñèè ñà áèëè ñúçäàäåíè ñúññúäåéñòâèåòî íà Ëàòâèéñêàòà ñëóæáà ïî çàåòîñòòà ïðåç 1991 ã. Ïðåç ìàé 1995ã., ñòðåìåæà çà óñòàíîâÿâàíå íà ñîöèàëíî ïàðòíüîðñòâî ìåæäó îñíîâíèòåó÷àñòíèöè â òðóäîâèÿ ïàçàð äà ñå ðåøàâàò ñîöèàëíèòå, èêîíîìè÷åñêè è òðó-äîâè ïðîáëåìè çà ïîäïîìàãàíå íà ñîöèàëíîòî ðàçöåïëåíèå äîâåäå äî ñôîðìè-ðàíå íà Òðèñòðàíåí ñúâåò. Îñíîâíàòà çàäà÷à íà Ñúâåòà å äà ïîäïèøå ñïîðà-çóìåíèå âñÿêà ãîäèíà îòíîñíî ðåøàâàíåòî íà ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêèòåïðîáëåìè, òðóäîâèòå è èíäóñòðèàëíèòå îòíîøåíèÿ. Ïðåç1995 ã. òàêîâà ñïîðà-çóìåíèå áåøå ïîäïèñàíî îò ïðåìèåðà, ïðåäñòàâèòåëè íà ïåò îñíîâíè ñèíäè-êàòà è äâå îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè. Îáà÷å òðÿáâà äà áúäå îòáåëÿçàíî,÷å ñîöèàëíîòî ïàðòíüîðñòâî íå å ðàçâèòî äîáðå â Ëèòâà ïîðàäè íå äîñòàòú÷-íîòî íèâî íà ó÷àñòèåòî íà ðàáîòíèöèòå. Ðîëÿòà íà ñîöèàëíîòî ïàðòíüîðñòâîâ Ëèòâà ñå ðàçëè÷àâà îò òîâà â Çàïàäíî Åâðîïåéñêèòå ñòðàíè. Íå ñúùåñòâó-âàò íèòî ñèëíè îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè, íèòî îðãàíèçàöèè íà ðàáîòíè-öè íà ìåñòíî íèâî.

Äîðè êîãàòî ñúùåñòâóâàò ìíîãîáðîéíè òðèñòðàííè îðãàíè, ñèñòåìàòà íå äà-âà êîíêðåòíè ðåçóëòàòè, âúïðåêè ÷å ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè è ïðàâèòåëñòâîòîèìàò îñíîâíî êîíñòðóêòèâåí ïîäõîä êúì òðèñòðàííèòå îðãàíè. Ãîäèøíîòî òðèñ-òðàííî ñïîðàçóìåíèå, êîåòî òðÿáâà äà áúäå ñêëþ÷âàíî âñÿêà ãîäèíà â Íàöèî-íàëíèÿ Òðèñòðàíåí ñúâåò, íå å áèëî ïîäïèñàíî ïðåç1999 ã. è äîðè íå å ïîäïèñà-íî ïðåç 2000 ã., çàùîòî äî äíåñ Êîìèòåòà çà ïðåãîâîðè íå å áèë ó÷ðåäåí è ïðå-ãîâîðèòå íå ñà çàïî÷íàëè. Îò äðóãà ñòðàíà, Ñúâåòúò ïîñòèãíà äâå ñïîðàçóìåíèÿïî-ðàíî.

41

ÑèíäèêàòèÏîâå÷åòî îò ñèíäèêàòèòå â Ëèòâà ñà ñúçäàäåíè íà ïðîìèøëåíà èëè ñåêòîð-

íà îñíîâà è âêëþ÷âàò âñè÷êè ðàáîòíèöè â ïðîìèøëåíîñòòà áåç îãëåä íà ïðîôå-ñèîíàëíèòå êâàëèôèêàöèè èëè ïîçèöèè. Íÿêîè ñèíäèêàòè îáà÷å îïåðèðàò íà òå-ðèòîðèàëíà îñíîâà, áåç îãëåä íà ïðîìèøëåíîñòòà è íåéíèòå ÷ëåíîâå (ò.å. Ñèíäè-êàòèòå íà Ëèòîâñêèòå Ðàáîòíèöè, êîèòî èìàò ñâîèòå ÷ëåíîâå â 25 ãðàäà è ðåãèî-íàëíè ñúþçè).

Ëèòîâñêèòå Ñèíäèêàòè ñà îðãàíèçèðàíè íà íèâî ïðåäïðèÿòèå, ñåêòîðíî è íà-öèîíàëíî íèâî. Íèâîòî íà öåíòðàëèçàöèÿ å äîñòà âèñîêî è âñÿêà ñèíäèêàëíà îð-ãàíèçàöèÿ å öåíòðàëèçèðàíà, ò.å. ìåñòíèòå îðãàíèçàöèè ñà ðàçïðåäåëåíè íà öåí-òðàëíî è íàöèîíàëíî íèâî. Ñïåöèôè÷íàòà ÷åðòà íà ñèíäèêàëèçìà â Ëèòâà å, ÷åñúùåñòâóâàò 4 íåçàâèñèìè êîíôåäåðàöèè íà ñèíäèêàòè íà íàöèîíàëíî íèâî. Îò-íîøåíèÿòà ìåæäó òåçè íàöèîíàëíè êîíôåäåðàöèè ñà íàïðåãíàòè, ïîíÿêîãà äîðèâðàæäåáíè ïîðàäè ðàçëè÷íè ïðè÷èíè: ïúðâà ïðè÷èíà å, ÷å âñè÷êè îò òÿõ ñà äîñ-òà ñëàáè, òàêà ÷å òå ñå áîðÿò çà îöåëÿâàíå. Îñâåí òîâà ðàçëè÷íèòå íàöèîíàëíèêîíôåäåðàöèè èìàò ðàçëè÷íî ìíåíèå çà òÿõíàòà ðîëÿ çà çàùèòà íà ïðàâàòà íà ðà-áîòíèöèòå è ïîäáðàí ñïîñîá çà ïîñòèãàíå íà òàçè öåë. Òðåòè ôàêòîð å, ÷å òîâà÷åñòî âîäè äî ñèëíè äèñïóòè ïîðàäè èíäèâèäóàëíîñòòà íà ëèäåðèòå íà ñèíäèêà-òèòå, íà òåõíèòå ëè÷íè âúçãëåäè çà îñíîâíèòå ïîëèòè÷åñêè âúïðîñè è òÿõíîòî íå-æåëàíèå äà ñå îòêàæàò îò âëàñòòà.

Â òîçè ìîìåíò íå ñúùåñòâóâàò ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè â Ëèòâà. Ïîäîáíè ñúâå-òè ñà ñúùåñòâóâàëè ïî ñúâåòñêîòî âðåìå è òå ñà áèëè îñíîâíî îòãîâîðíè çà êóë-òóðíèòå âúïðîñè è îòïóñêèòå íà ðàáîòíèöèòå. Òàêà ÷å ñúâåòèòå íå ñà èìàëè ðîëÿïðè çàùèòàòà íà ïðàâàòà íà ðàáîòíèöèòå, êàêòî å áèëî ïðåïîðú÷àíî îò ÌÎÒ èòîâà å áèëà îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà òÿõíîòî ïðåìàõâàíå ñëåä âúçñòàíîâÿâàíå íà íå-çàâèñèìîñòòà. Çàêîíúò çà êîëåêòèâíèòå ñïîðàçóìåíèÿ å áèë ïðîìåíåí è ãëàâàòàçà ðàáîòíèòå ñúâåòè å áèëà îòõâúðëåíà. Êàòî ðåçóëòàò â íÿêîè êîìïàíèè â íîâèÿ÷àñòåí ñåêòîð, êúäåòî ñèíäèêàòèòå ñà áèëè ñúçäàäåíè, å íÿìàëî èíñòðóìåíò çàïðåäñòàâÿíå è çàùèòà íà ïðàâàòà íà ðàáîòíèöèòå. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ñà íàï-ðàâåíè îïèòè çà âúâåæäàíå îòíîâî íà çàêîí íà ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòè. Íî òåçèèíèöèàòèâè çà ïðåðàáîòâàíå íà êîäåêñà íà òðóäà è âúâåæäàíå îòíîâî íà êîíöåï-öèÿòà çà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè ñðåùàò ñèëíà ñúïðîòèâà îò ñòðàíà íà ñèíäèêàòè-òå. Ëèäåðèòå íà ñèíäèêàòèòå ñà áèëè â ïàíèêà, ÷å ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòè ùå ïîä-êîïàÿò ïîçèöèÿòà èì è ùå ãè íàïðàâÿò èçëèøíè. Â Ëèòâà ñúùåñòâóâàò 11 îðãà-íèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè, ðåãèñòðèðàíè íà íàöèîíàëíî íèâî, íî ñàìî äâå îò òÿõèìàò ðîëÿ â ñîöèàëíèÿ äèàëîã.

Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÏðåõîäúò êúì ïàçàðíà èêîíîìèêà èçèñêâà êîðåííî ðàçëè÷íî ðåãóëèðàíå íà

òðóäîâèòå îòíîøåíèÿ îò âðåìåòî íà ñúâåòñêèÿ ïåðèîä, âêëþ÷èòåëíî è ðåãóëè-ðàíåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè. Íîâèòå ìèíèìàëíè çàïëàòè, ò.å ìèíèìàëíèòå ìå-ñå÷íè çàïëàòè è ìèíèìàëíàòà òàðèôà çà ÷àñ, ñà áèëè óñòàíîâåíè. Ðàáîòíèòåçàïëàòè íà âñè÷êè ðàáîòíèöè (â îáùåñòâåíèÿ, êàêòî è â ÷àñòíèÿ ñåêòîð, áþ-äæåòíèòå îðãàíèçàöèè è â êîíêóðåíòíèÿ ñåêòîð) íå ìîãàò äà áúäàò ïî-íèñêè îòìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, óñòàíîâåíà â ñòðàíàòà. Ñúùåñòâóâàò ñúùî íà-ðåäáè çà äîïúëíèòåëíè ïëàùàíèÿ â ñëó÷àé íà îòêëîíåíèå îò íîðìàëíèòå ðàáîò-íè óñëîâèÿ (ò.å. îïàñíà ðàáîòíà ñðåäà). Ðàçëè÷èÿòà â ðàáîòíàòà çàïëàòà ñà îñ-íîâàíè íà òàêèâà êðèòåðèè êàòî ñëîæíîñò íà ðàáîòàòà, îòãîâîðíîñò íà òðóäîâèóñëîâèÿ, êâàëèôèêàöèè íà çàåòèòå è òðóäîâèòå ðåçóëòàòè. Ñúùèòå çàêîíè ðåãó-ëèðàò ðàáîòíèòå çàïëàòè è âúçíàãðàæäåíèÿ íà íÿêîè óïðàâèòåëè èëè äðóãè ñëó-æèòåëè â èçâúíáþäæåòíèÿ ñåêòîð (ò.å. àêöèîíåðíè äðóæåñòâà â îáùåñòâåíàòà èîáùèíñêàòà ñôåðà).

42

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÊîëåêòèâíèòå äîãîâîðè ñà ñêëþ÷åíè íà íèâî ïðåäïðèÿòèå è íà íèâî îòðà-

ñúë, ìåæäó ñèíäèêàòèòå íà îòðàñëè è ñúîòâåòíîòî óïðàâëÿâàùî ìèíèñòåðñòâîè íà íàöèîíàëíî íèâî â òðèñòðàííèÿ ñúâåò. Â ñëó÷àé íà íåñúãëàñèå ìåæäó ñèí-äèêàòèòå îòíîñíî ôîðìèðàíå íà ñúâìåñòåí ïðåäñòàâèòåëåí îðãàí íà ñèíäèêà-òèòå íà íèâî ïðåäïðèÿòèå, ñïîðúò ñå ðàçðåøàâà ÷ðåç òàéíî ãëàñóâàíå íà îáùîñúáðàíèå íà ðàáîòíèöèòå íà íèâî ïðåäïðèÿòèå. Ñèíäèêàòúò, êîéòî å ïîëó÷èëìíîçèíñòâî îò ãëàñîâå, èìà ïðàâîòî äà ñêëþ÷è êîëåêòèâåí äîãîâîð. Òðÿáâà äàáúäå ïîä÷åðòàíî, ÷å îò èçìåíåíèåòî íà Çàêîíà çà Êîëåêòèâíèòå Äîãîâîðèïðåç1994 ã., íå ñà ïîäïèñàíè êîëåêòèâíè äîãîâîðè íà íèâî ïðåäïðèÿòèå â ïðåä-ïðèÿòèÿ, êúäåòî íå ñúùåñòâóâàò ñèíäèêàòè. Âòîðè çàáåëåæèòåëåí ôàêò å, ÷å òà-êèâà êîëåêòèâíè äîãîâîðè íå ñà ñêëþ÷åíè â îáùåñòâåíèòå èëè ïðàâèòåëñòâåíè-òå èíñòèòóöèè.

Èçìåíåíèÿòà íà Çàêîíà çà Êîëåêòèâíèòå Äîãîâîðè ñà äåôèíèðàëè âúïðîñè,êîèòî ìîãà äà áúäàò ïðåäìåò íà ïðåãîâîðè íà ñåêòîðíî èëè íàöèîíàëíî íèâî.Îñíîâíèòå âúïðîñè ñà ñâúðçàíè ñ ðàáîòíèòå çàïëàòè, ðàçðåøàâàíå íà òðóäîâèñïîðîâå, ïðîôåñèîíàëíà êâàëèôèêàöèÿ è áåçîïàñíîñòòà íà òðóäà. Âúïðåêè ÷å çà-êîíîâèòå èíñòðóìåíòè ñà âàëèäíè îò äâå ãîäèíè, áèïàðòèòíàòà ñèñòåìà â Ëèòâàâñå îùå íå ôóíêöèîíèðà ðåàëíî. Ñåêòîðíèòå êîëåêòèâíè äîãîâîðè ñà áèëè ïîä-ïèñàíè â íÿêîëêî ñåêòîðà íà èêîíîìèêàòà è ñà îñíîâíî �òèïè÷íè� ñåêòîðíè äî-ãîâîðè, êàòî öåëèÿ ñåêòîð å ìîíîïîëèçèðàí îò åäíî èëè äâå ãîëåìè ïðåäïðèÿ-òèÿ, êîèòî ñà äúðæàâíà ñîáñòâåíîñò. Åäèí ïðèìåð å ñåêòîðà íà êîìóíèêàöèèòå,êúäåòî ãîëåìèòå äúðæàâíè ïðåäïðèÿòèÿ âêëþ÷âàò â êîëåêòèâíèòå äîãîâîðèôèêñèðàíå íà ïî-âèñîêè ðàáîòíè çàïëàòè è âúâåæäàíå íà äîïúëíèòåëíè ñîöèàë-íè ïðèäîáèâêè. Äðóãè ïîäîáíè ïðèìåðè ñà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè, êîèòî ñàñêëþ÷åíè îò Ëèòîâñêèÿ Ñèíäèêàëåí Öåíòúð íà æåëåçîïúòíèÿ ñåêòîð, ñåêòîðåíåðãåòèêà è îáðàçîâàíèå.

Äî ñåãà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè ñà ñêëþ÷åíè ãëàâíî íà íèâî ïðåäïðèÿòèÿ.Èç÷èñëåíî å, ÷å òàêúâ å ñëó÷àÿ ñàìî â îêîëî 10% îò ïðåäïðèÿòèÿòà (ãëàâíî âãîëåìèòå ïðåäïðèÿòèÿ), êîåòî íå å îò ãîëÿìî çíà÷åíèå, íî êîåòî å îêîëî 80%îò ïðåäïðèÿòèÿòà, êúäåòî ñà ïðåäñòàâåíè ñèíäèêàòèòå. Äîêîëêîòî âúâåæäàíå-òî íà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè (íà íèâî ïðåäïðèÿòèå) ìîæå äà ïîêàæå, ñèòóàöè-ÿòà ñúçäàâà ïðè÷èíà çà òðåâîãà. Ãîäèøíàòà îòïóñêà íà ðàáîòíèöèòå å áèëà äî-ïóñêàíà ñàìî áåç çàïëàùàíå è äåí çà èçïëàùàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè íå å áèëôèêñèðàí. Ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, ÷åñòî å áèëà ïî-íèñêà îò ìèíèìàëíàòàðàáîòíà çàïëàòà, ôèêñèðàíà îò ïðàâèòåëñòâîòî. Òðóäîâèòå äîãîâîðè â íÿêîèñëó÷àè íå ñà áèëè ñêëþ÷âàíè èëè íå âèíàãè ñà áèëè ïîñî÷âàíè âàæíèòå óñëî-âèÿ. Âúïðåêè òåçè îòðèöàòåëíè ñúîáùåíèÿ, ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè, êàêòî è ïðà-âèòåëñòâîòî ñ÷èòàò, ÷å äâóñòðàííàòà ñèñòåìà ùå áúäå ñúùíîñòòà íà ñîöèàëíèÿäèàëîã.

43

Ïîëøà

Ðàáîòíè çàïëàòèÏîëøà ïîêàçâà ãðàíäèîçíî èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå ïðåç ïåðèîäà ìåæäó 1992

ã. è 2000 ã. ÁÂÏ å íàðàñòâàë äèíàìè÷íî âñÿêà ãîäèíà, êàòî å äîñòèãíàë 50% ðåà-ëåí ðàñòåæ ïðåç ïåðèîäà. Ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å íàðàñíàëà äîðè ïîâå÷å, ñ êîåòîÏîëøà å äîñòèãíàëà íàé-áúðçîòî ðàçâèòèå íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ñëåä Óíãàðèÿîò ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà. Ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà íàðàñíàëè ñú-ùåñòâåíî, íåçíà÷èòåëíî ñà íàäìèíàëè ðàñòåæà íà ÁÂÏ, íî íèâîòî íà ðàñòåæà åáèëî ïîä òîâà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, ñ èçêëþ÷åíèå íà Ñëîâåíèÿ. Ïîëøà å åäèí-ñòâåíàòà ñòðàíà îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñúñ ñèëíî èêîíîìè÷åñêî ðàçâè-òèå, êúäåòî ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà áèëè â õîä ñ ïîäîáðåíîòî èêîíîìè÷åñêî ðàçâè-òèå. Òðÿáâà îáà÷å äà áúäå äîáàâåíî, ÷å àêî âçåìåì äúëúã ïåðèîä íà èçñëåäâàíåêàòî áàçà, äàííèòå ùå ñà ïî-ìàëêî âíóøèòåëíè ìåæäó 1989 ã.- 1992 ã. ÁÂÏ è ðà-áîòíèòå çàïëàòè ñà ñïàäíàëè ïî-äðàñòè÷íî, îòêîëêîòî â äðóãèòå ñòðàíè îò Öåíò-ðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà è ðàçâèòèåòî ïðåç 2001 ã.-2002 ã. ïîêàçâà ñúùîòî îòíî-øåíèå. Ðàñòåæúò íà ÁÂÏ ìåæäó 1989 ã. è 2000 ã. ïîêàçâà 29% ðàñòåæ, äîêàòî íà-ðàñòâàíåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ïðåç ñúùèÿ ïåðèîä å áèëî ñàìî 14%.

Ãîëÿìîòî íàìàëÿâàíå íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ïðåç ãîäèíèòå 1990 ã.-1993 ã. ñå äúëæè íà ñèëíà ñúïðîòèâà è ñúçäàäåíèòå íàïðåæåíèÿ âúðõó íàðàñòâà-íåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè, îñîáåíî ñðåä íàé-íèñêèòå âúçíàãðàæäåíèÿ.

Ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòàÌèíèìàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè áåçñïîðíî ñà íàðàñíàëè. Ìèíèìàëíèòå ðàáîò-

íè çàïëàòè ìåæäó 1989 ã. è 1997 ã. ñà íàðàñíàëè ñ 130%. Ñëåä 1993 ã. ìèíèìàëíà-òà ðàáîòíà çàïëàòà å îñòàíàëà ïîñòîÿííà - îêîëî 40% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëà-òà. Îáà÷å îòêàêòî âèñîêèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà íàðàñíàëè ïî- áúðçî (òúðñåíåòî

44

èÓÎ¯‡: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡(1992 „. = 100)

íà âèñîêî êâàëèôèöèðàí òðóä å îòíîñèòåëíî âèñîêî), ôîðìèðàíåòî íà ðàáîòíàòàçàïëàòà çàâèñè îò ôàêòîðà, îãðàíè÷àâàù òúðñåíåòî íà íèñêî êâàëèôèöèðàí òðóä.

Âèñîêîòî íàðàñòâàíå íà òðóäîâèòå ðàçõîäè å áèëî ðåçóëòàò îò àíòè èíôëàöè-îííàòà ïîëèòèêà è íàé-äîáðå ñå å îòðàçèëî â ñåêòîðè, ñâúðçàíè ñ èçíîñà. Ðàáîò-íèòå çàïëàòè, èç÷èñëåíè â åâðî ñà íàðàñíàëè äîðè ïî-áúðçî êàòî ðåçóëòàò îòîáåçöåíÿâàíåòî íà ïîëñêàòà çëîòà. Îáåçöåíÿâàíåòî íà íàöèîíàëíàòà âàëóòà å óñ-êîðåíî ïîðàäè ðàííèÿ îòêàç îò ðåæèìà íà ïúëçÿùèÿ âàëóòåí êóðñ ïðåç 1996 ã. Óñ-òîé÷èâîòî îáåçöåíÿâàíå ñúùî äàâà îòðàæåíèå âúðõó âëîøàâàíåòî íà ìåæäóíà-ðîäíàòà êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò, êîåòî ñúçäàâà îñíîâàíèÿ çà òðåâîãè â îáëàñòòàíà âúíøíîòúðãîâñêè áàëàíñè. Ðàñòåæúò íà òðóäîâèòå ðàçõîäè â ìàëêèòå è ìíîãîìàëêèòå êîìïàíèè å áèë ïîðàäè çàñèëåíàòà çàùèòà íà çàåòîñòòà âúâ âðúçêà ñ íî-âèÿ Êîäåêñ íà òðóäà, âúâåäåí ïðåç 1996 ã.

Äèôåðåíöèàöèÿ íà ðàáîòíèòå çàïëàòèÄèôåðåíöèàöèÿòà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè íàðàñòâà ïðåç ïåðèîäà, îñîáåíî â ñú-

îòâåòñòâèå ñ íèâîòî íà óìåíèÿ è îòðàñëîâàòà ïðèíàäëåæíîñò. Òîâà, êîåòî å îñî-áåíîñò çà Ïîëøà å, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð ñà ñ 15% ïî-âè-ñîêè, îò êîëêîòî â ÷àñòíèÿ ñåêòîð. Îáùàòà çàåòîñò è íèñêàòà ïðîèçâîäèòåëíîñòíà òðóäà â çåìåäåëèåòî âëèÿÿò âúðõó íèñêèòå çàïëàòè â òîçè ñåêòîð, â ñðàâíåíèåñ äðóãè îáëàñòè íà çàåòîñòòà. Ðàáîòíèòå çàïëàòè â ÷àñòíîòî çåìåäåëèå ïðåç1997ã. ñà áèëè 70% ïî-íèñêè îòêîëêîòî ïðåç 1989 ã., êîãàòî ñïàäúò íà ðàáîòíèòå çàï-ëàòè â öÿëàòà èêîíîìèêà çà òîçè ïåðèîä å áèë ñàìî 17%.

Ðàáîòíèòå çàïëàòè íà æåíèòå ïðåäè ïðåõîäà ñà áèëè 25% ïî-íèñêè îò òåçè íàìúæåòå. Ó÷óäâàùî å, ÷å ïðåç1990 ã. òîâà ðàçëè÷èå å íàìàëÿëî íåçíà÷èòåëíî.Ïðè÷èíàòà çà íàìàëÿâàíå íà ðàçëè÷èåòî íà çàïëàùàíåòî ïî ïîë å áèëà ðàçëè÷è-åòî íà ðàáîòíèòå ÷àñîâå íà æåíèòå. Ïðåìèíàâàíåòî íà æåíèòå â ÷àñòíèÿ ñåêòîðìíîãî ÷åñòî å áèëî ñâúðçàíî ñ ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà ñåäìè÷íèòå ðàáîòíè ÷àñî-âå. Ïî÷àñîâàòà çàåòîñò íå å ïîïóëÿðíà â Ïîëøà.

Èíäóñòðèàëíè îòíîøåíèÿÂ Ïîëøà ñèíäèêàëíîòî íàñëåäñòâî å ðàçëè÷íî îò îñòàíàëèòå ñòðàíè â Öåíò-

ðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñ èñòîðè÷åñêà ðîëÿ íà îðãàíèçàöèÿòà �Ñîëèäàðíîñò�ïðåç 80-òå. �Ñîëèäàðíîñò� å íàðàñíàëà íà 10 ìëí. ÷ëåíîâå çà 4 ìåñåöà ïðåç 1980ã. Âðúùàéêè ñå êúì íàñëåäñòâîòî â êðàÿ íà 80-òå, �Ñîëèäàðíîñò� å ñòàíàëà ãîëÿ-ìà ïîëèòè÷åñêà îðãàíèçàöèÿ ñúñ çàïàäàùà ñèíäèêàëíà ìîùíîñò. Íåéíèòå ÷ëåíî-âå ñà íàìàëåëè äî 1,5 ìëí. ïðåç 1994 ã., äîêàòî íåéíèÿ êîíêóðåíò ïîñòêîìóíèñòè-÷åñêàòà OPZZ ïðåòåíäèðà çà 4 ìëí. ÷ëåíîâå. Èìà ñúùî ãîëÿì áðîé íîâè ñåêòîð-íè èëè ðåãèîíàëíè ñúþçè, êîèòî ñà âúçíèêíàëè îò 1989 ã. Ïî íàñòîÿùåì èìà îêî-ëî 24 000 ñèíäèêàëíè ñåêöèè â êîìïàíèè, êàòî 1/3 îò òÿõ îñòàâà èçâúí ñåêòîðíè-òå èëè íàöèîíàëíè ñèíäèêàëíè ñòðóêòóðè. �Ñîëèäàðíîñò 80�, îðãàíèçàöèÿ êîÿòîñå îòäåëÿ îò �Ñîëèäàðíîñò� ïðåç 1990 ã., ñå îáÿâÿâà çà èñòèíñêè ïðåäñòàâèòåë íàèñêîííèòå öåííîñòè íà ñèíäèêàòà.

Â ñèíäèêàëíàòà ñèñòåìà íà Ïîëøà äîìèíèðàò äâà ãîëåìè öåíòðàëíè ñèíäè-êàòà, êîèòî îñíîâíî äåéñòâàò íà ïîëèòè÷åñêî íèâî ïîðàäè èñòîðè÷åñêè ïðè÷èíè.Ïîëèòèçèðàíåòî íà Ïîëñêèòå ñèíäèêàòè ìîæå äà áúäå ðàçãëåäàíî ñïîðåä ôàêòà,÷å ìíîãî îò òåõíèòå ëèäåðè äèðåêòíî ñà âêëþ÷åíè â ïîëèòèêàòà. ßâëåíèåòî ñú-ùî å èçðàçåíî âúâ âðúçêèòå ìåæäó ñèíäèêàòèòå è ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè. Âúïðå-êè, ÷å òîçè ïîëèòè÷åñêè åòàï å îòíîñèòåëíî âàæåí, òîé âëèÿå îáùî âçåòî ñëàáîíà ïîëñêèòå ñèíäèêàòè çà îïðåäåëÿíå íà èêîíîìè÷åñêàòà è ñîöèàëíà ïîëèòèêà.

Â Ïîëøà ïðèâàòèçàöèÿòà âêëþ÷âà ïðåìàõâàíåòî íà ðàáîòíè÷åñêèòå êîìèòå-òè (ñàìîóïðàâëÿâàùè ñòðóêòóðè, íàñëåäåíè îò âðåìåòî íà êîìóíèñòè÷åñêàòà ðå-ôîðìà). Òîâà îçíà÷àâà, ÷å ñèíäèêàòèòå â îñíîâàòà ñè ïðåäñòàâëÿâàò ñàìî èíñòè-

45

òóöèîíàëíàòà ôîðìà íà ïðåäñòàâÿíå íà èíòåðåñèòå íà ðàáîòíèöèòå â ïðèâàòèçè-ðàíèòå è ÷àñòíè êîìïàíèè. Âñå îùå ñèíäèêàëíîòî ïðåäñòàâèòåëñòâî å èçêëþ÷è-òåëíî ñëàáî, îñîáåíî â ÷àñòíèòå êîìïàíèè. Ðåçóëòàòúò å, ÷å ãîëÿìîòî ìíîçèíñò-âî íà ïîëñêèòå ðàáîòíèöè íå å ïðåäñòàâåíî íà íèâî êîìïàíèÿ îò êàêâàòî è äà åèíñòèòóöèîíàëíà ñòðóêòóðà.

Îò íà÷àëîòî íà ïðåõîäà, îñíîâíèòå äåéñòâàùè ôèãóðè â ñîöèàëíèÿ äèàëîã ñåñúãëàñèõà ñ ïîñòåïåííîòî îòñòðàíÿâàíå íà ðàáîòíè÷åñêèòå êîìèòåòè (êàòî äúð-æàâíèòå ïðåäïðèÿòèÿ ñà ïðèâàòèçèðàíè) è ïðîäúëæàâàò äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿòíà âúâåæäàíåòî íà íîâà ôîðìà íà íå ñèíäèêàëíî ïðåäñòàâèòåëñòâî â êîìïàíèè-òå. Ïðåç 1997 ã. òå äåéñòâèòåëíî ñà çàäúëæèëè ïðàâèòåëñòâîòî äà ïðåìàõíå ïðî-åêòîçàêîíà çà ñúçäàâàíå íà ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè.. Âðàæäåáíîñòòà íà ïîëñêèòåðàáîòîäàòåëè îòíîñíî ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòè íå èçèñêâà äîïúëíèòåëíî îáÿñíå-íèå. Ïîëñêèòå ñèíäèêàòè ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íà âúâåæäàíåòî íà ðàáîòíè÷åñêèñúâåòè èëè ïîäîáíè èíñòèòóöèè, çàùîòî ñå ñòðàõóâàò îò êîíêóðåíöèÿ è îò ëèïñàíà âëèÿíèå íà íèâî êîìïàíèÿ.

Îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå â Ïîëøà ñà ñëàáè ïîðàäè áðîÿ íà ÷ëåíó-âàùèòå êîìïàíèè. Ïðåç1997 ã. òå îáùî ñà äîñòèãíàëè åäâà 40% îò äúðæàâíèÿ èêîíòðîëèðàíèÿ îò äúðæàâàòà áèçíåñ è ìíîãî ìàëêî îò ÷àñòíèÿ áèçíåñ. Îò òîãà-âà ïîëîæåíèåòî íà îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëè ñå å ïðîìåíèëî ñëàáî. Òåçèîðãàíèçàöèè ñåãà ñáëèæàâàò ÷àñò îò ÷àñòíèòå áèçíåñ äåéíîñòè, íî ïðîöåíòà íààêòèâíîòî íàñåëåíèå, çàåòî â òåõíèòå ÷ëåíóâàùè êîìïàíèè, îñòàâà äîñòà ñêðîì-íî. Äàííèòå ïîêàçâàò, ÷å òîâà ÷ëåíñòâî íå íàäâèøàâà 15%. ×àñòíèòå ðàáîòîäà-òåëè â Ïîëøà èçãëåæäà ñà äîñòà áåçðàçëè÷íè êúì îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòå-ëèòå. Òå âÿðâàò ìàëêî â ïîëåçíîñòòà íà êîëåêòèâíèòå äåéñòâèÿ. Êîãàòî ÷àñòíè-òå ðàáîòîäàòåëè ðåøàò äà îáåäèíÿò îðãàíèçàöèèòå, êîèòî ïðåäñòàâÿò òåõíèòå èí-òåðåñè, òå ïðåäïî÷èòàò äà îáåäèíÿò àñîöèàöèè íà ïðåäïðèåìà÷è. Òå ñå ñòðàõóâàò,÷å ÷ëåíñòâîòî íà îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè ðàíî èëè êúñíî ùå ñå èçïðàâèïðåä âúïðîñà çà êîëåêòèâíè äîãîâîðè, è ÷å âúçìîæíàòà ïðàêòèêà çà êîëåêòèâíèòðóäîâè äîãîâîðè ìîæå äà âúçâúðíå íåçàáàâíî ñèíäèêàëèçìà â òåõíèÿ áèçíåñ.Ïîëñêèòå ïðåäïðèåìà÷è íå ãëåäàò ñ äîáðî îêî íà ñèíäèêàòèòå.

Òðèïàðòèçúì Â Ïîëøà öåíòðàëåí îðãàí çà ñîöèàëåí äèàëîã íà íàöèîíàëíî íèâî å òðèñò-

ðàííàòà êîìèñèÿ çà ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêè äåéíîñòè. Òÿ å ñúçäàäåíà îò ïðà-âèòåëñòâîòî ïðåç 1994 ã. íà îñíîâàòà íà äîãîâîðà ñúñ ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè îòäúðæàâíèòå ïðåäïðèÿòèÿ è ïðåäïðèÿòèÿòà â ïðåõîä. Êîìèñèÿòà íèêîãà íå åèìàëà âàæíî ïîëèòè÷åñêî çíà÷åíèå. Âúïðåêè òîâà å áèëà ïîëåçíà ïëàòôîðìà çàäèàëîãà ìåæäó äúðæàâàòà è ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè. Çà ïåðèîäà òÿ å áèëà íàòî-âàðåíà ñ âàæíà îáðàçîâàòåëíà ôóíêöèÿ îò ïðàâèòåëñòâîòî è ñîöèàëíèòå ïàðò-íüîðè.

Èìà ñúùî äðóãè ïîñëåäèöè îò ïîëñêèÿ òðèïàðòèçúì. Öÿëîòî ïîëèòèçèðàíåíà ñèíäèêàòèòå äîïðèíàñÿ ñèñòåìàòè÷íî çà îòñëàáâàíå íà òîçè îðãàí. Ïðåç1997ã. áåøå íåâúçìîæíî äà ñå ãîâîðè îôèöèàëíî çà íàðàñòâàíå íà ñðåäíàòà ðàáîòíàçàïëàòà áåç íåîáõîäèìîòî ñúãëàñèå íà �Ñîëèäàðíîñò�. Ïî òîâà âðåìå îòíîøåíè-åòî íà òîçè ñèíäèêàò å ïðîèçëÿçëî îò íåãîâàòà ãëàâíà ñòðàòåãèÿ, îò ãëåäíà òî÷-êà íà ïàðëàìåíòàðíèòå èçáîðè, ïðîâåäåíè ïðåç åñåíòà íà òàçè ãîäèíà. Ïðåç1998ã. OPZZ ïîñòúïâà ïî ñúùèÿ íà÷èí, çà äà ïîäêðåïè áþäæåòíàòà ïîëèòèêà íà íî-âîòî ïðàâèòåëñòâî, óïðàâëÿâàíî îò �Ñîëèäàðíîñò�. Íàïðåæåíèÿòà ìåæäó OPZZè ïðàâèòåëñòâîòî ñà ïðèíóäèëè OPZZ äà ïðåóñòàíîâè ñâîåòî ó÷àñòèå â òðèñòðàí-íàòà êîìèñèÿ, ïðå÷åùà íà èçðàçÿâàíåòî íà îôèöèàëíè ìíåíèÿ. Îò àïðèë 1999 ã.òðèñòðàííàòà êîìèñèÿ íå å èçðàçèëà ñâîèòå ìíåíèÿ îôèöèàëíî, íî íåéíèòå ðà-áîòíè ãðóïè ñà ïðîäúëæèëè äà ôóíêöèîíèðàò. Äðóãà ïðè÷èíà çà ïðîáëåìèòå å êî-

46

ëåáàíèåòî íà ïðàâèòåëñòâîòî çà íåîáõîäèìàòà ðåôîðìà íà òðèñòðàííàòà ôîðìó-ëà. Ìåæäóâðåìåííî ïðåäëîæåíèÿòà íà ñèíäèêàòèòå è ðàáîòîäàòåëèòå çà òàçè ðå-ôîðìà ñà áèëè ïðèåòè îò ðåãèîíàëíèòå èëè ìåñòíè âëàñòè çà ñúçäàâàíå íà ñèñòå-ìàòà çà ñîöèàëåí äèàëîã. Òàçè ìîëáà å âúçíèêíàëà ïîðàäè ìíîãî òðåâîãè. Ñîöè-àëíèòå ïàðòíüîðè, íî ñúùî è òåðèòîðèàëíèòå âëàñòè, ñà çàïî÷íàëè äåáàò çà âúç-ìîæíîòî óñòàíîâÿâàíå íà ïîñòîÿííè ñòðóêòóðè íà ñîöèàëåí äèàëîã íà ðåãèîíàë-íî íèâî.

Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÏîëèòèêàòà çà ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà å èìàëà àêòèâíà ðîëÿ â

íà÷àëîòî íà ïðåõîäíèÿ ïåðèîä ñ âúâåæäàíåòî íà ðåñòðèêòèâíî îáëàãàíå íà ðà-áîòíèòå çàïëàòè ïðåç 1990 ã. Àêî ïðåäïðèÿòèÿòà íàäâèøàâàò ìåñå÷íèÿ èíäåêñíà ðàñòåæ íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, òå ïëàùàò ïðîãðåñèâíî âèñîêè äàíúöè. Òîâàèì å ïîâëèÿëî äà íàìàëÿò çàåòîñòòà, êîåòî èì äàâà âúçìîæíîñò äà îïðåäåëÿòðàáîòíèòå çàïëàòè íà ÷îâåê, çàåò íà ïî-âèñîêî íèâî â ñðàâíåíèå ñ îïðåäåëåíî-òî îò çàêîíà. Ïðåç òîçè ïåðèîä ñâðúõ èçîáèëèåòî îáõâàùàëî îñíîâíî ìëàäè,íîâî çàåòè õîðà, êîèòî ñà áèëè ñëàáî èíòåãðèðàíè â ïðåäïðèÿòèÿòà. Òàêèâàïðèñïîñîáÿâàíèÿ ñà áèëè ðåçóëòàò îò õàðàêòåðà íà ñàìîóïðàâëåíèå íà ïðåäï-ðèÿòèÿòà â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð. Êîìïàíèèòå â ÷àñòíèÿ ñåêòîð ñà íàåìàëè ðà-áîòíèöè ñàìî â îãðàíè÷åíà ñòåïåí, ò.å. ãëàâíî ñà áèëè îñíîâàíè íà ðàáîòàòà íàñîáñòâåíèêà è ÷ëåíîâåòå íà íåãîâàòà ôàìèëèÿ. Çàêîíèòå çà îãðàíè÷åíèòå äà-íúöè ñà áèëè ìàëîâàæíè çà òÿõ. Äàíúêúò âúðõó ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòàå áèë îòìåíåí ïúðâî â ÷àñòíèòå êîìïàíèè è ñëåä òîâà â îáùåñòâåíèòå ïðåäï-ðèÿòèÿ. Ïðîìÿíàòà â õàðàêòåðà íà îáùåñòâåíèòå êîìïàíèè è ïðåäè âñè÷êî çà-ñèëâàíåòî íà ðîëÿòà íà äèðåêòîðà è ïîñòàâÿíå íà çàêîíîâà îñíîâà çà ñêëþ÷âà-íå íà êîëåêòèâíè äîãîâîðè å îïðåäåëåíî îò îãðàíè÷åíèåòî íà íåêîíòðîëèðà-íèÿ ðàñòåæ íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Ïðàâèòåëñòâîòî âúâåæäà ïîëèòèêà çà ôîð-ìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà îñíîâíî ÷ðåç ñâîåòî ó÷àñòèå â ðàáîòàòà íà òðèñ-òðàííàòà êîìèñèÿ. Òðèñòðàííàòà êîìèñèÿ îïðåäåëÿ äîïóñòèìèÿ ðàñòåæ íà ðà-áîòíàòà çàïëàòà, êàòî âçèìà ïîä âíèìàíèå âñè÷êè îñíîâíè ìàêðî èêîíîìè÷åñ-êè ôàêòîðè è ïðåäè âñè÷êî ïðåäâèäåíàòà èíôëàöèÿ, ïðîìåíèòå íà ÁÂÏ è çàå-òîñòòà. Ïðåïîðúêèòå íà Êîìèñèÿòà ñà îñíîâíà íàñîêà â îôîðìÿíå íà íèâîòîíà ðàáîòíèòå çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð. Îáà÷å, àêî äîïóñòèìèòå èíäåêñèñà áèëè ïðåâèøàâàíè, ñàíêöèè íå ñà íàëàãàíè. Ïî ïðèíöèï ðàáîòíèòå çàïëàòèñà íàðàñòâàëè ïî-áúðçî â ñðàâíåíèå ñ ïðåïîðúêèòå íà Êîìèñèÿòà, îñîáåíî ïðåçïîñëåäíèòå äâå ãîäèíè.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÄîìèíèðàùàòà òåíäåíöèÿ çà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè â Ïîëøà å, ÷å òàêèâà

äîãîâîðè ñà ñêëþ÷åíè ïðåäèìíî íà íèâî êîìïàíèÿ. Ïðàêòèêàòà íà äîãîâàðÿíå åîñîáåíî ñëàáà íà ñåêòîðíî íèâî. Ïðåç 1999 ã. ñà ñúùåñòâóâàëè 10,000 êîëåêòèâíèäîãîâîðè â êîìïàíèè è ñàìî 114 ñêëþ÷åíè ñåêòîðíè êîëåêòèâíè äîãîâîðè, ïîâå-÷å îò òÿõ ñâúðçàíè (èíöèäåíòíî) ñ äúðæàâíèòå áþäæåòíè èíñòèòóöèè. Ñúùåñòâó-âàëè ñà ñàìî 12 êîëåêòèâíè äîãîâîðà, ñâúðçàíè ñ òðàäèöèîííèòå ïðîìèøëåíèñåêòîðè.

Çà äà ðàçáåðåì òàçè ñòàòèñòèêà, å íåîáõîäèìî äà èçñëåäâàìå ïúðâî âñè÷êèçàêîíîâè, îðãàíèçàöèîííè è ïîëèòè÷åñêè ôàêòîðè, êîèòî õàðàêòåðèçèðàò ïðàê-òèêàòà íà äîãîâàðÿíå â îáëàñòòà íà èíäóñòðèàëíèòå îòíîøåíèÿ. Íà çàêîíîâà îñ-íîâà, Êîäåêñúò íà òðóäà ïî ïðèíöèï ñúçäàâà áëàãîïðèÿòíè óñëîâèÿ çà ñêëþ÷âà-íå íà êîëåêòèâíè äîãîâîðè. Ïîëñêîòî ïðàâèòåëñòâî íå îòäàâíà ïðåäëîæè íîâèñåðèè îò êîëåêòèâíè äîãîâîðè, çà äà óëåñíè áúäåùîòî èì ñêëþ÷âàíå, îñîáåíî íàñåêòîðíî íèâî.

47

Ïðàêòèêàòà íà äîãîâàðÿíå â Ïîëøà ñå áîðè ñðåùó ïðåïÿòñòâèÿòà, êîèòî ñàñðåùíàòè îò ñòðàíà íà ñèíäèêàòà è îò ñòðàíà íà ðàáîòîäàòåëÿ. Îðãàíèçàöèèòå íàðàáîòîäàòåëèòå è ñèíäèêàòèòå íå âèíàãè èçïúëíÿâàò åäíàêâè äåéíîñòè. Îðãàíè-çàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëè, ïðåäñòàâëÿâàùè ïðåäïðèÿòèÿ èëè ÷àñòíè êîìïàíèè,êîèòî îñòàâàò ïîä äúðæàâåí êîíòðîë, íå ìîãàò äà äåéñòâàò àâòîíîìíî îòíîñíîñèíäèêàòèòå. Ñèíäèêàòèòå çíàÿò òîâà äîáðå è ñå ïîäãîòâÿò äà ïðåãîâàðÿò äèðåê-òíî ñ äúðæàâàòà, ðåàëíèÿ ðàáîòîäàòåë. Îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëè â ÷àñò-íèÿ áèçíåñ ÷åñòî íå íàìèðàò ñèíäèêàëíè ïàðòíüîðè, îò êàêòî ñèíäèêàëèçìúò â÷àñòíèòå êîìïàíèè â Ïîëøà å êðàéíî ñëàá.

Ñëîâàêèÿ

Ðàáîòíè çàïëàòèÐàñòåæúò íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â Ñëîâàêèÿ å áèë îòíîñèòåëíî ñëàá. Ïî âðå-

ìå íà ïåðèîäà 1992 ã. - 2000 ã., ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà íàðàñíàëè ñëàáî ñ12%. Àêî èçñëåäâàìå öåëèÿ ïðåõîäåí ïåðèîä îò 1990 ã. -2000 ã. å î÷åâèäíî, ÷å ðå-àëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íàìàëÿâà ñ îêîëî 5%. Òîâà å ðåçóëòàò îò ñêîêà íà ðåàë-íàòà ðàáîòíà çàïëàòà ñ 26% ïðåç 1990 ã. Ïðåç 1992 ã. å ïîñëåäâàëî ïðîäúëæèòåë-íî, íî áàâíî ïîâèøåíèå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, êîåòî å áèëî ïðåêúñíàòî ïðåç 2000ã. ñúñ ñïàä îò 5%. Ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â Ñëîâàêèÿ èçîñòàâàò îò ðàñòåæà íàÁÂÏ è ìíîãî ïîâå÷å îò óâåëè÷àâàíåòî íà ïðîèçâîäñòâîòî. Íèâîòî íà ñðåäíàòàðàáîòíà çàïëàòà (ïî âàëóòåí êóðñ) å áèëî åäâà 267 Åâðî ïðåç 2000 ã., âúïðåêè, ÷åïî ïàðèòåò íà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò òî å 700 Åâðî, êîåòî å â ãîðíàòà ãðàíèöàñðåä ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà. Òîâà ñúùî ïîêàçâà, ÷å íèâîòî íàöåíèòå â Ñëîâàêèÿ å ïî-íèñêî îò òîâà çà ÅÑ, íî ñúùî è ïî-íèñêî îò òîâà íà ïî-âå÷åòî ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà.

48

ëÎÓ‚‡ÍËfl: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡(1992 „. = 100)

Òðÿáâà äà áúäå îòáåëÿçàíî îáà÷å, ÷å Ñëîâàêèÿ ïîêàçâà äîñòà áàëàíñèðàíîðàçâèòèå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, â ñðàâíåíèå ñúñ ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷-íà Åâðîïà. Îò ãîëÿìî çíà÷åíèå ïî ñúùîòî âðåìå å, ÷å áåçðàáîòèöàòà ïîêàçâà óñ-òîé÷èâî íàðàñòâàíå ïðåç êúñíèÿ ïåðèîä (îò 11,3% ïðåç 1996 ã. äî 18,6% ïðåç2000 ã.).

Ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòàÇàêîíîäàòåëñòâîòî çà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å áèëî âúâåäåíî ïðåç

1991 ã. Ðàâíèùåòî íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å îïðåäåëåíî ñ àäìèíèñòðà-òèâíî ðåøåíèå. Ñòàðòîâîòî ðàâíèùå å áèëî 2,000 ñëîâàøêè êðîíè íà ìåñåö ïðåç1991 ã., ïðåç 1999 ã. å äîñòèãíàëî 3,600 êðîíè íà ìåñåö, êîåòî å îêîëî 1/3 îò ñðåä-íàòà ðàáîòíà çàïëàòà â íàöèîíàëíàòà èêîíîìèêà. Îò ñâîåòî âúâåæäàíå ïðåç 1991ã., ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å áèëà îñïîðâàíà ïîðàäè ñúçäàâàíå íà ïðå÷êèçà ïîâèøàâàíå íà çàåòîñòòà, ãëàâíî ïîðàäè íåéíàòà íèñêà ñòîéíîñò, ñðàâíåíà ñíåòðóäîâèòå äîõîäè îò ñîöèàëíè ïîìîùè. Ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å íàðàñ-íàëà äî 4,000 êðîíè (37% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà) çà 2000 ã. è äî 4,400 êðî-íè çà 2001 ã.

Äèôåðåíöèàöèÿ íà ðàáîòíèòå çàïëàòèÑëîâàêèÿ å ñòðàíà ñ òðàäèöèîííî íèñêî ðàâíèùå íà íåðàâåíñòâî íà äîõîäè-

òå. Òåíäåíöèÿòà å ïðîäúëæèëà ïî âðåìå íà ïðåõîäíèÿ ïåðèîä. Ñëîâàêèÿ ïðèíàä-ëåæè êúì ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà, èìàùè íàé-íèñêîòî íèâî íàäèôåðåíöèàöèÿ íà ðàáîòíàòà çàïëàòà è îòíîñèòåëíî íèñêî íèâî íà áåäíîñò. Îñî-áåíî â íà÷àëíèÿ åòàï íà ïðåõîäà, ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà áèëè ðàçãëåæäàíè ïîâå÷åêàòî èíñòðóìåíò íà ìàêðîèêîíîìè÷åñêàòà ñòàáèëèçàöèÿ, äîêàòî ìèêðîèêîíîìè-÷åñêèòå ôóíêöèè íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà áèëè ïðåíåáðåãâàíè, êàòî ïî òîçè íà-÷èí ñå å îãðàíè÷èëà ìîòèâàöèÿòà íà ðàáîòíèöèòå.

Íîâèòå äàííè ïîêàçâàò ñúùåñòâåí ïðîãðåñ íà ðàçëè÷èåòî ìåæäó ðàáîòíèòåçàïëàòè. Äàííèòå ïîêàçâàò, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè ñå äèôåðåíöèðàò ïî ÿñíî íà áà-çà èíäèâèäóàëíè õàðàêòåðèñòèêè, êàòî îáðàçîâàíèå èëè ðàáîòà, îòêîëêîòî íà áàçàêàòî âèä ñîáñòâåíîñò èëè ñåêòîð íà èêîíîìèêàòà. Ðàáîòíèöèòå â ñåêòîð çåìåäåëèåèìàò íàé-ãîëåìèÿ ðàñòåæ íà îòíîñèòåëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè. Äîêàòî ïðåç 1989 ã.íèâàòà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â çåìåäåëèåòî è ïðîìèøëåíîñòòà ñà áèëè ïðèáëèçè-òåëíî åäíàêâè, ïðåç 1998 ã. ðàáîòíàòà çàïëàòà â äâàòà ñåêòîðà å ñúñòàâëÿâàëà ñúî-òâåòíî 79% è 100% îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà â ñòðàíàòà. Ñðåäíèòå çàïëàòè â÷àñòíèÿ ñåêòîð íå ñå ðàçëè÷àâàò ñúùåñòâåíî îò òåçè â äúðæàâíèÿ ñåêòîð. Íàé-âè-ñîêîòî çàïëàùàíå ìîæå äà áúäå ñðåùíàòî âúâ ôèðìè, êîèòî ñà ÷óæäåñòðàííà ñîá-ñòâåíîñò, à íàé-íèñêèòå â êîîïåðàòèâè è îðãàíèçàöèè ñ íåñòîïàíñêà öåë.

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÐàçëè÷èåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïî ïîë â Ñëîâàêèÿ å 20%, êîåòî îçíà÷àâà,

÷å ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íà æåíèòå ïðåäñòàâëÿâà îêîëî 80% îò òàçè íà ìú-æåòå. Ïîëîâèòå ðàçëè÷èÿ ñà íàé-ñðåùàíè â ñëó÷àè íà äîãîâàðÿíå íà ðàáîòíèòåçàïëàòè è ïðè ïî-íèñêî íèâî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Ñ óâåëè÷àâàíå íà îáðàçîâà-íèåòî è íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ðàçëè÷èÿòà ïîñòåïåííî íàìàëÿâàò.

Èíäóñòðèàëíè îòíîøåíèÿÂ Ñëîâàêèÿ ñèñòåìàòà íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã â èíäóñòðèàëíèòå îòíîøåíèÿ ñå

õàðàêòåðèçèðà ñúñ çàáåëåæèòåëíà èíñòèòóöèîíàëíà êîíöåíòðàöèÿ è ñ ìíîãî âè-ñîêî íèâî íà öåíòðàëèçàöèÿ íà èíòåðåñèòå íà ñèíäèêàòèòå è ðàáîòîäàòåëèòå. Òà-çè ñèñòåìà å ðúêîâîäåíà îò Êîíôåäåðàöèÿ íà Ñèíäèêàòèòå (KOZ), êîÿòî îáåäè-íÿâà íàé-ãîëåìèòå ñåêòîðíè ñèíäèêàëíè îðãàíèçàöèè è ïðåäñòàâëÿâà îêîëî 90%

49

îò âñè÷êè ñèíäèêàëíè ÷ëåíîâå â Ñëîâàêèÿ. Ñèòóàöèÿòà å ïîäîáíà ïî îòíîøåíèåíà Ôåäåðàöèÿòà íà Îáåäèíåíèòå Ðàáîòîäàòåëè (AZZZ), êîÿòî çàåìà äîìèíèðà-ùà ïîçèöèÿ, îáåäèíÿâàéêè ïî÷òè âñè÷êè îðãàíèçàöèè íà ðàáîòîäàòåëè. Äâåòå ïî-ãîðå ñïîìåíàòè íàöèîíàëíè êîíôåäåðàöèè ñà îñíîâíèòå ñîöèàëíè àêòüîðè â ñî-öèàëíèÿ äèàëîã è ïî÷òè åäèíñòâåíè ïàðòíüîðè íà Ñëîâàøêîòî ïðàâèòåëñòâî çàêîíñóëòàöèè è ïðåãîâîðè ïî èêîíîìè÷åñêè è ñîöèàëíè âúïðîñè.

Â Ñëîâàêèÿ ñîöèàëíèÿò äèàëîã ñå ïðîÿâÿâà â ðàçëè÷íè èíñòèòóöèîíàëíèôîðìè è ñå ïðîâåæäà íà ðàçëè÷íè íèâà. Íà íàöèîíàëíî íèâî, òîâà å ïðåäè âñè÷-êî Ñúâåòà çà Èêîíîìè÷åñêî è Ñîöèàëíî ñïîðàçóìåíèå, êîéòî å îñíîâíèÿò ôîðóìçà ñúòðóäíè÷åñòâî ìåæäó Ïðàâèòåëñòâîòî, ðàáîòîäàòåëèòå è ñèíäèêàòèòå çà èêî-íîìè÷åñêî è ñîöèàëíî çàêîíîäàòåëñòâî. Ïðåãîâîðèòå â ñúâåòà äàâàò îòðàæåíèåâúðõó ñêëþ÷âàíåòî íà Îáùî Ñïîðàçóìåíèå, äîãîâîð îïðåäåëÿù îñíîâèòå öåëè íàèêîíîìè÷åñêàòà è ñîöèàëíà ïîëèòèêà çà ñëåäâàùàòà ãîäèíà. Ïúðâîòî îáùî Ñïî-ðàçóìåíèå ïðåç 1991 ã. å ñúäúðæàëî ñïåöèôè÷íè öåëè â ñôåðàòà íà òðóäîâèÿ ïà-çàð. Íàïðèìåð, ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà å áèëà îïðåäåëåíà íà 2,000 êðîíèíà ìåñåö, ïðàâèòåëñòâîòî å áèëî çàäúëæåíî äà èçðàçõîäè 25% îò ñâîÿ áþäæåò çàïðîåêòè, ïîäêðåïÿùè çàåòîñòòà, ìàëêèÿ áèçíåñ è ïðåêâàëèôèêàöèÿòà, è å áèëïðåäëîæåí ìåõàíèçúì çà èíäåêñèðàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè. Âúïðåêè, ÷å óñëîâè-ÿòà íà îáùèòå Ñïîðàçóìåíèÿ íå ñà áèëè çàêîíîâî ðåãëàìåíòèðàíè, òå ñà áèëèâçåòè ïîä âíèìàíèå îò ñòðàíèòå êàòî îáâúðçâàùè ãè.

Ïðåç 1997 ã., Êîíôåäåðàöèÿòà íà Ñèíäèêàòèòå å îòêàçàëà äà ïîäïèøå îáùî-òî òðèñòðàííî ñïîðàçóìåíèå. Êàòî ðåàêöèÿ íà òîçè îòêàç, ïðàâèòåëñòâîòî å ðå-øèëî äà ïðîäúëæè òðèñòðàííèòå êîíñóëòàöèè, íî áåç ó÷àñòèåòî íà Êîíôåäåðàöè-ÿòà íà Ñèíäèêàòèòå. Çàäúëæåíèåòî çà íàëè÷èå íà ñèíäèêàëåí ïàðòíüîð íà ïðà-âèòåëñòâîòî å ïîðîäèëî èäåÿ çà ôîðìèðàíå íà íîâà îðãàíèçàöèÿ. Òàçè îðãàíèçà-öèÿ å áèëà ñúçäàäåíà íàáúðçî, ðåêðóòèðàéêè ñâîèòå ÷ëåíîâå íàé-âå÷å ñðåä ðàáîò-íèöè â ïóáëè÷íàòà àäìèíèñòðàöèÿ è ò.íàð. áþäæåòíè èíñòèòóöèè. Ïî ñúùîòîâðåìå ïðàâèòåëñòâîòî å ïðîìåíèëî �ôîðìóëàòà� çà òðèïàðòèòíîòî ñúòðóäíè÷åñ-òâî, êàíåéêè ãðàæäàíñêè àñîöèàöèè, ïðåäñòàâÿùè ðàçëè÷íè ñîöèàëíî-èêîíîìè-÷åñêè èíòåðåñè, äà ó÷àñòâàò â ñúâåòà çà èêîíîìè÷åñêî è ñîöèàëíî ñïîðàçóìåíèå.Òîâà å òðàíñôîðìèðàëî òðèïàðòèçìà â ìóëòèïàðòèçúì. Íà íîâàòà èíñòèòóöèÿ åáèëî äàäåíî èìå Èêîíîìè÷åñêè è Ñîöèàëåí ñúâåò. Òàçè ïîëèòè÷åñêà (èíñòèòó-öèîíàëíà êîìáèíàöèÿ) îáà÷å íå å ñúùåñòâóâàëà äúëãî. Ïàðëàìåíòàðíèòå èçáîðèïðåç 1998 ã. äîâåäîõà äî íîâî ïðàâèòåëñòâî. Êîíôåäåðàöèÿòà íà Ñèíäèêàòèòå åäîïðèíåñëà ìíîãî çà ïðîìÿíàòà íà ìíîçèíñòâîòî, ïîäêðåïÿùî äåñíèòå ïîëèòè-÷åñêè ñèëè â èçáîðíàòà êîìïàíèÿ, âúïðåêè íåéíèÿ ïîëèòè÷åñêè àôèíèòåò êúìëåâèòå ïîëèòè÷åñêè ñèëè. Íîâîòî ïðàâèòåëñòâî ïðåóñòàíîâè òðèïàðòèçìà ïîäñúùàòà �ôîðìóëà� îò 1997 ã. Ñëåä ìàñîâèòå äåìîíñòðàöèè îò 1999 ã., ïðîâåäåíèîò KOZ, ïðàâèòåëñòâîòî ïðåäëîæè äà ïîäïèøå Ñîöèàëåí Ïàêò, êðàéíèÿò ðåçóë-òàò îò êîåòî â ïîñëåäñòâèå áå ïîäïèñâàíåòî íà îáùî ñïîðàçóìåíèå çà 2000 ã.

Âòîðîòî íèâî íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã å ñåêòîðíèÿ òðèñòðàíåí äèàëîã, êîéòî ñåïðîâåæäà ÷ðåç ñòðóêòóðàòà íà ðàçëè÷íè êîíñóëòàòèâíè êîìèòåòè, îáîñîáåíè âÌèíèñòåðñòâîòî íà òðóäà è èêîíîìèêàòà. Ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè ñà ïðåäñòàâåíèîò ñåêòîðåí ðàáîòîäàòåë è ñèíäèêàëíè îðãàíèçàöèè.

Äâóñòðàííèÿò ñîöèàëåí äèàëîã ñå ïðîâåæäà íà íàöèîíàëíî è ñåêòîðíî íèâî.Â ïúðâèÿ ñëó÷àé, ñúùåñòâóâà ïî-ãîëÿìî èëè ïî-ìàëêî ñúòðóäíè÷åñòâî ìåæäó Ôå-äåðàöèÿòà íà Ñèíäèêàòèòå è Ôåäåðàöèÿòà íà Àñîöèàöèèòå íà Ðàáîòîäàòåëèòå.Âúâ âòîðèÿ, òîé å ñúùåñòâåí ìåòîä çà ïðåãîâîðè è êîëåêòèâíè äîãîâîðè. Ñúùåñ-òâóâà ñúùî è ñèñòåìà çà îáìåí íà èíôîðìàöèÿ ìåæäó ñèíäèêàòèòå è ìåíèäæ-ìúíòà íà íèâî êîìïàíèÿ. Òàçè ñèñòåìà å ðåãóëèðàíà îò òðóäîâîòî çàêîíîäàòåëñ-òâî. Íåéíèòå îñíîâíè àñïåêòè ñà ïðåãîâîðèòå çà çàïëàùàíåòî íà òðóäà, êàêòî èèíôîðìàöèÿ è êîíñóëòàöèÿ íà ðàáîòíèöèòå.

50

Ïðåäñòàâèòåëñòâî íà ðàáîòíîòî ìÿñòîÑîöèàëíèÿ äèàëîã íà íèâî êîìïàíèÿ îáà÷å èìà ñúùåñòâåíè çàòðóäíåíèÿ ïî-

ðàäè ñëàáîòî ïðèñúñòâèå íà ñèíäèêàòèòå â ìàëêèòå è ñðåäíè ÷àñòíè ïðåäïðèÿ-òèÿ. Íå ñúùåñòâóâàò ðàáîòíè÷åñêè ñúâåòè èëè äðóãè ïîäîáíè èíñòèòóöèè. Ñèí-äèêàòèòå ñåðèîçíî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò íà âúâåæäàíåòî íà íå ñèíäèêàëíè ôîðìèíà ïðåäñòàâèòåëñòâî íà ðàáîòíèöèòå íà ðàáîòíîòî ìÿñòî.

Ïîëèòèêà çà ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÐåãóëèðàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â Ñëîâàêèÿ å áèëî ïðèëàãàíî ðàçïîêúñà-

íî. Òî å áèëî åôåêòèâíî ïðåç 1991 ã., ïî âðåìå íà âòîðàòà ïîëîâèíà íà 1992 ã. è1994 ã., è íàé-ìíîãî ïðåç 1998 ã. Ïðåç 1991 ã. å áèëà âúâåäåíà íàðåäáà çà ïðåäîò-âðàòÿâàíå íà ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, ïðè÷èíåí îò öåíîâàòà ëèáåðàëèçà-öèÿ. Îñíîâíèÿò ïðèíöèï íà òàçè íàðåäáàòà å áèëî äàíú÷íîòî îáëàãàíå íà íàðàñ-òâàíåòî íà äîõîäèòå. Íàêàçàòåëíè äàíúöè ñà áèëè íàëîæåíè íà ôèðìè, êîèòî ñàïîñòèãíàëè êðàåí ðàñòåæ íà ðàáîòíèòå çàïëàòè. Ðúñòà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè íàôèðìåíî ðàâíèùå ñà áèëè îáâúðçàíè ñ êà÷åñòâåíè êðèòåðèè, ñâúðçàíè ñ äåéíîñò-òà íà ïðåäïðèÿòèÿòà. Â íÿêîè ñëó÷àè íàðåäáàòà å áèëà íàñî÷åíà êúì ñïåöèôè÷-íè ñåêòîðè ñ ãîëÿì ðúñò íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, êàòî ôèíàíñîâèÿ ñåêòîð è åíåðãå-òèêàòà.

Â îáùîòî ñïîðàçóìåíèå çà 2000 ã. â ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå, ïðàâèòåëñòâîòîå îáåùàëî äà ïðèåìå ìåðêè, êîèòî ùå ïîçâîëÿò íàðàñòâàíåòî íà ðåàëíèòå ðàáîò-íè çàïëàòè â îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòíèÿ ñåêòîð. Öåëòà íà ðàáîòîäàòåëèòå è ñèíäèêà-òèòå ïî âðåìå íà ñåêòîðíî äîãîâàðÿíå å áèëà äà ñå ïîñòèãíå ðàñòåæ íà ðàáîòíà-òà çàïëàòà íàä èíôëàöèÿòà. Ïî òîâà âðåìå ïðàâèòåëñòâîòî å îáåùàëî äà îòòåãëèíàðåäáàòà çà îãðàíè÷àâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â áèçíåñ ñåêòîðà è äà âúâåäå íî-âà ñõåìà â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÏðàêòèêàòà íà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè î÷åâèäíî å äîáðå ðàçâèòà â Ñëîâàêèÿ.

Ïðåç 1999 ã. ñà ðåãèñòðèðàíè 56 äåéñòâàùè ñåêòîðíè êîëåêòèâíè äîãîâîðè, êîè-òî ñà îáõâàíàëè íàé-âàæíèòå èêîíîìè÷åñêè ñåêòîðè è ½ îò àêòèâíîòî íàñåëåíèå.1,000 îò êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè ñà ñêëþ÷åíè íà íèâî êîìïàíèÿ. Ïðàêòèêàòà íàäîãîâàðÿíå íà ñåêòîðíî íèâî â Ñëîâàêèÿ îáà÷å å îöåíåíà ïî ðàçëè÷åí íà÷èí îòðàáîòîäàòåëè è ñèíäèêàòè.

Ñòðàííî å, ÷å ñëîâàøêèòå ðàáîòîäàòåëè ïðèâåòñòâàò ñåêòîðíîòî äîãîâàðÿíå,äîêàòî ñèíäèêàòèòå â Ñëîâàêèÿ ñà ñêåïòè÷íî íàñòðîåíè. Îðãàíèçàöèèòå íà ðàáî-òîäàòåëè ñ÷èòàò ñåêòîðíèòå êîëåêòèâíè äîãîâîðè êàòî òåõåí îñíîâåí óñïåõ, êîå-òî â íÿêîè ñëó÷àè ñå ÿâÿâà ïîòâúðæäåíèå íà òÿõíàòà êîìïåòåíòíîñò è çíàíèÿ âòàçè îáëàñò. Îò äðóãà ñòðàíà, âúïðåêè ÷å ñèíäèêàòèòå èçèñêâàò äà áúäàò îáëàãî-äåòåëñòâàíè îò ðàçâèòèåòî íà ïðàêòèêàòà íà äîãîâàðÿíå íà ñåêòîðíî íèâî, òåèìàò ñìåñåíè ÷óâñòâà êúì òåêóùàòà ïðàêòèêà íà äîãîâàðÿíå. Òå ïîä÷åðòàâàò, ÷åñåêòîðíîòî äîãîâàðÿíå íàé-÷åñòî ñå ñâúðçâà ñúñ ñòðóêòóðíèòå ñïîðàçóìåíèÿ, êî-èòî ñà õàðàêòåðèçèðàíè ñ èçëèøíè îáùè óñëîâèÿ è êîèòî íàñî÷âàò íàðåäáàòà çàðàáîòíèòå çàïëàòè êúì âúçìîæíè ñïîðàçóìåíèÿ íà íèâî êîìïàíèÿ.

Äðóãà ñïåöèôè÷íà ÷åðòà íà ïðàêòèêàòà íà äîãîâàðÿíå â Ñëîâàêèÿ å, ÷å ñåê-òîðíèòå äîãîâîðè ñà ïðåäñòàâåíè â êîíêðåòíà ôîðìà îñîáåíî â êîìïàíèè, â êîè-òî ñà çàåòè ïîâå÷å îò 100 ÷îâåêà. Ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí, ïðèìåðà â Ñëîâàêèÿíå ñå ðàçëè÷àâà ìíîãî îò ñèòóàöèÿòà â äðóãèòå ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íàÅâðîïà â îáëàñòòà íà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè. Â Ñëîâàêèÿ äîãîâîðèòå çà çàïëà-ùàíå ñà ñêëþ÷åíè ïðåäèìíî íà íèâî êîìïàíèÿ ñ ðàçëèêàòà ìîæå áè, ÷å ñåêòîð-íèòå äîãîâîðè ñà ñúñòàâåíè çà òåçè êîìïàíèè ñ âàæíî ôîðìàëíî è ïîëèòè÷åñêîïðåäèìñòâî. Òåíäåíöèÿòà å äà ñå ïðîìåíÿò ñïåöèôè÷íèòå ïðåãîâîðè çà çàïëàùà-

51

íå â êîìïàíèè, î÷åâèäíî ñúîòâåòñòâàùè íà èíòåðåñèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå è íåó-äîâëåòâîðÿâàùè ñèíäèêàòèòå. Èçïðàâåíè ïðåä îòñëàáâàíåòî íà òÿõíàòà ñèëà âêîìïàíèèòå èëè äîðè áåç ïðèñúñòâèå â êîìïàíèèòå, ñèíäèêàòèòå íå ñàìî îñòàâÿòãîëÿì äÿë îò ñëîâàøêèòå ðàáîòíèöè áåç èíñòèòóöèîíàëíà ïîäêðåïà â îáëàñòòà íàäîãîâàðÿíåòî, íî ñúùî ïðåäîñòàâÿò èíèöèàòèâàòà íà ðàáîòîäàòåëèòå äà ñêëþ÷-âàò ñïîðàçóìåíèÿ çà çàïëàùàíå.

Â Ñëîâàêèÿ êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè íå ñå ïðèëàãàò çà äúðæàâíàòà àäìèíèñò-ðàöèÿ èëè áþäæåòíèòå èíñòèòóöèè. Óñëîâèÿòà íà òðóä è çàïëàùàíåòî â òÿõ ñàïðåäìåò íà ñïåöèôè÷íè ðåãóëèðàùè èíñòðóìåíòè, êîèòî ñëåäâàò ñúîòâåòíèòå óñ-ëîâèÿ íà çàêîíà çà áþäæåòà.

Ñëîâåíèÿ

Ðàáîòíè çàïëàòèÑëîâåíèÿ å áèâøà ñòðàíà-êàíäèäàòêà îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñ íàé-

âèñîêè ðàáîòíè çàïëàòè, âúïðåêè ÷å ðàçâèòèåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïîêàçâà íÿ-êîè îáùè õàðàêòåðíè ÷åðòè ñ äðóãèòå ñòðàíè â ïðåõîä. Ïðåç 1990 ã. è 1991 ã. ðà-áîòíèòå çàïëàòè ñà ñïàäíàëè çíà÷èòåëíî â ðåàëíî èçðàæåíèå. Ïðåç òåçè äâå ãî-äèíè íèâîòî íà ðåàëíàòà íåòíà ðàáîòíà çàïëàòà íà 1 ðàáîòíèê å ñïàäíàëî ñ ïîâå-÷å îò 1/3. Ñëåä òîçè ïåðèîä, äî ñðåäàòà íà 90-òå ã. áðóòíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íà÷îâåê å íàðàñíàëà ïî-áúðçî, îòêîëêîòî ñðåäíàòà ïðîèçâîäèòåëíîñò íà öÿëàòàèêîíîìèêà. Áèëè ñà íàïðàâåíè ñà óñèëèÿ äà ñå ïîñòèãíå ðàñòåæ íà ðàáîòíèòå çàï-ëàòè, êîéòî å â ñúîòâåòñòâèå ñ ðåçóëòàòèòå è ïîñòàâåíàòà öåë.

Îñíîâíîòî íåãàòèâíî âëèÿíèå çà äâèæåíèåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñà áèëèïåðèîäèòå íà çàñòîé, îò êîèòî ñà ïîñëåäâàëè îãðàíè÷åíèÿ, êîãàòî ðàñòåæúò íàðàáîòíàòà çàïëàòà å áèë îñîáåíî âèñîê. Ïðèìåð çà òîâà ñà áèëè 1992 ã.è 1996 ã.Ïåðèîäúò ìåæäó 1997 ã.- 2000 ã. ïîêàçâà, ÷å ðàñòåæúò íà ðàáîòíàòà çàïëàòà å îñ-òàíàë íà ñúùîòî ðàâíèùå è ñå å èçðàâíèë ñ ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà.Ìîæå äà áúäå îòáåëÿçàíî, ÷å çà öåëèÿ ïåðèîä äâèæåíèÿòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà

52

ëÎÓ‚ÂÌËfl: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡(1992 „. = 100)

íå ñà ñå îòêëîíÿâàëè ìíîãî îò èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå. Ñëîâåíèÿ ïîêàçâà äîñ-òà áàëàíñèðàíî ðàçâèòèå è ïðèíàäëåæè êúì ãðóïàòà íà ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà èÈçòî÷íà Åâðîïà, êúäåòî óâåëè÷åíèÿòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñà ïî-âèñîêè îò ðàñ-òåæà íà ÁÂÏ, íî ïî-íèñêè îò ðàñòåæà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, àêî âçåìåì ïðåäâèä öåëèÿ ïðåõîäåí ïåðèîä.

Äèôåðåíöèàöèÿ íà ðàáîòíèòå çàïëàòèÏðåç ïåðèîäà, êîéòî èçðàçÿâà çíà÷èòåëíè ñêîêîâå è ñïàäîâå íà ðåàëíèòå ðà-

áîòíè çàïëàòè, å èìàëî çíà÷èòåëíè ïðîìåíè â ñòðóêòóðàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòàè çàåòîñòòà. Îòíîñèòåëíî íîðìàëíîòî ðàçïðåäåëåíèå íà ñòðóêòóðàòà íà ðàáîòíè-òå çàïëàòè, ïðè êîåòî ïî-ãîëåìèÿò áðîÿ ðàáîòíèöè å áèë ïî-êîíöåíòðèðàí îêîëîðàçìåðà íà ñðåäíàòà ðàáîòíàòà çàïëàòà, ñå å ïðîìåíèëî ïî âðåìå íà ïðåõîäà.

Ðàâíèùåòî íà íàé-íèñêàòà è íàé-âèñîêàòà ðàáîòíà çàïëàòà å íàðàñòâàëî ïîñ-òîÿííî îò 2,9 ïðåç 1990 ã. äî 4,1 ïðåç 1995 ã. Ñ âúâåæäàíåòî íà ìèíèìàëíàòà ðà-áîòíà çàïëàòà ïðåç 1995 ã. ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó äåöèëíèòå ãðóïè å íàìàëÿëî íà3,3 è â ñúîòâåòñòâèå ñ äàííèòå îò 1998 ã. ïîâå÷å èëè ïî-ìàëêî å çàïàçèëî òàçèñòîéíîñò. Çàêîíúò çà âúâåæäàíå íà äîãîâîðà çà ðàáîòíèòå çàïëàòè è äðóãè âúç-íàãðàæäåíèÿ â ïàçàðíèÿ ñåêòîð, ñúâìåñòíî ñúñ ñîöèàëíîòî ñïîðàçóìåíèå îò 1995ã. çà íàé-íèñêàòà è íàé-âèñîêàòà òåêóùà ðàáîòíà çàïëàòà ñúùî îïðåäåëÿò ðàçìå-ðà íà íàé-âèñîêàòà ðàáîòíà çàïëàòà. Òîâà ñúùî å ïîìîãíàëî äà ñå íàìàëè ðàçøè-ðÿâàíåòî íà ðàçïðåäåëåíèåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà.

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÐàçëè÷èÿòà â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîë â Ñëîâåíèÿ å íàé-ìàëêîòî ñðåä áèâ-

øèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè. Ðàáîòíèòå çàïëàòè íà æåíèòå ñúñòàâëÿâàò îò 85% äî88% îò ðàáîòíèòå çàïëàòè íà ìúæåòå ïðåç 90-òå ãîäèíè.

Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÏîëèòèêàòà íà äîõîäèòå ñå å ñòðåìÿëà ïðåç öåëèÿ ïåðèîä äà õàðìîíèçèðà

ðàñòåæà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ñ ðàñòåæà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà. Åäíà îò îñíîâ-íèòå öåëè íà ïîëèòèêàòà çà ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà å áèëà ðàñòåæúò íàáðóòíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íà åäèí ðàáîòíèê äà áúäå ïî-íèñúê îòêîëêîòî ðàñòåæàíà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, íî ïî-áúðç îò íèâîòî íà èíôëàöèÿ. Ôîðìóëèðàíåòî íàïîëèòèêàòà çà ðàáîòíàòà çàïëàòà å ðåçóëòàò îò âçàèìíè êîíñóëòàöèè ìåæäó ñî-öèàëíèòå ïàðòíüîðè â ðàìêèòå íà Èêîíîìè÷åñêèÿ è Ñîöèàëåí Ñúâåò, êîéòî åáèë îñíîâàí ïðåç 1994 ã.

Ñîöèàëåí äèàëîãÍå ñúùåñòâóâà çàêîíîâà óðåäáà íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã â Ñëîâåíèÿ êàòî öÿëî, íî

Òðóäîâèÿ Çàêîí ñúäúðæà óñëîâèÿ çà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè êàòî îñíîâåí èíñòðó-ìåíò çà îïðåäåëÿíå íà ïðàâàòà è çàäúëæåíèÿòà ìåæäó ðàáîòîäàòåëè è ðàáîòíèöè.

Ñîöèàëíèÿò äèàëîã íà íàöèîíàëíî íèâî ñå ïðîâåæäà ìåæäó òðè ñîöèàëíèïàðòíüîðà: ðàáîòîäàòåëè, ñèíäèêàòè è ïðàâèòåëñòâî â Èêîíîìè÷åñêèÿ è Ñîöèà-ëåí Ñúâåò. Ñúâåòúò å áèë îñíîâàí ïðåç 1994 ã. ñúñ Ñïîðàçóìåíèåòî çà ïîëèòèêà íàðàáîòíàòà çàïëàòà, ñêëþ÷åíî ìåæäó òðèòå ñîöèàëíè ïàðòíüîðà. Ñîöèàëíèÿò èÈêîíîìè÷åñêè Ñúâåò å òðèñòðàíåí êîíñóëòàòèâåí îðãàí ñ 15 ÷ëåíà, ïî 5 îïðåäå-ëåíè îò âñÿêà åäíà îò òðèòå ñòðàíè. Â òîçè Ñúâåò ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè ó÷àñòâàòâ ïîäãîòîâêàòà íà çàêîíîäàòåëñòâîòî, èçðàçÿâàò ñâîèòå âúçãëåäè, ìíåíèÿ è ïðåïî-ðúêè îòíîñíî çàêîíîäàòåëñòâîòî. Òå ìîãàò äà ïîñòèãíàò êîíñåíñóñ èëè äà èìàòðàçëè÷íè ìíåíèÿ. Ñúâåòúò äèñêóòèðà ïî òîâà çàêîíîäàòåëñòâî, êîåòî óïðàâëÿâàñîöèàëíèòå äåéíîñòè è çàåòîñòòà, êàòî ñõåìè çà çàäúëæèòåëíè îñèãóðîâêè (ñòàðèõîðà è õîðà â íåðàâíîñòîéíî ïîëîæåíèå õîðà, âúïðîñè íà ñîöèàëíèòå ïîìîùè, èç-

53

äðúæêè è ò.í.), çàåòîñò, òðóäîâè îòíîøåíèÿ, êîëåêòèâíè äîãîâîðè, öåíè è äàíúöè,èêîíîìè÷åñêàòà ñèñòåìà è èêîíîìè÷åñêà ïîëèòèêà, çàêîíîâà çàùèòà, ó÷àñòèå íàðàáîòíèöèòå, ïðàâà è ñâîáîäà íà äåéñòâèå íà ñèíäèêàòèòå. Ìíåíèÿòà íà Ñúâåòà ñàâíàñÿíè è äèñêóòèðàíè ñúñ çàêîííà ïðîöåäóðà â Ïàðëàìåíòà. Èêîíîìè÷åñêèÿò èÑîöèàëåí Ñúâåò èçïúëíÿâà ñâîÿòà îñíîâíà ðîëÿ êàòî ñêëþ÷âà ñîöèàëíè äîãîâîðèîñíîâíî çà 1 ãîäèíà, êàòî ðåçóëòàò îò ïðåãîâîðèòå ìåæäó òðèòå ñîöèàëíè ïàðòíüî-ðà. Òåçè äîêóìåíòè ñå ïðèåìàò ñ êîíñåíñóñ. Íà òîâà íèâî ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðèñúùî ó÷àñòâàò âúâ âçèìàíåòî íà ðåøåíèÿ êàòî ïúëíîöåííè ÷ëåíîâå â òðèñòðàííè-òå ñúâåòè èëè àäìèíèñòðàòèâíè áþðà â ïóáëè÷íè èíñòèòóöèè â ñôåðàòà íà çäðàâ-íîòî îñèãóðÿâàíå, ïåíñèèòå è îñèãóðîâêèòå çà íåòðóäîñïîñîáíîñò, çàåòîñò, êîåòîå òÿõíî çàêîíîâî çàäúëæåíèå ñïîðåä ñúîòâåòíèòå çàêîíè.

Äèàëîãúò ìåæäó ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè â Ðåïóáëèêà Ñëîâåíèÿ ñå ïðîâåæäàíà íàöèîíàëíî, ñåêòîðíî íèâî è íà íèâî êîìïàíèÿ. Îñîáåíîñòòà íà ñèñòåìàòà íàñîöèàëíèÿ äèàëîã â Ñëîâåíèÿ å ñëåäñòâèå îò èñòîðè÷åñêàòà ïðèåìñòâåíîñò. Ñî-öèàëíàòà èñòîðèÿ â Ñëîâåíèÿ ñå õàðàêòåðèçèðà ñúñ ñèëíî êîðïîðàòèâíà òðàäè-öèÿ. Þãîñëàâñêàòà ñèñòåìà å áèëà õàðàêòåðíà ñ îðèãèíàëíè ôîðìè íà ñàìîóïðàâ-ëåíèå íà íèâî êîìïàíèÿ îò åäíà ñòðàíà, è ñúñ ñèëíî èíñòèòóöèîíàëíà ñòðóêòóðàíà èêîíîìè÷åñêèòå äåéíîñòè îò äðóãà. Â òîçè ñëó÷àé ñèíäèêàòèòå è ñòîïàíñêèòåêàìàðè èìàò âàæíà ðîëÿ.

Ñèíäèêàëíàòà ñèñòåìà â Ñëîâåíèÿ å ñòðóêòóðíî ïëóðàëèñòè÷íà, íî ïîëèòè-÷åñêè å óïðàâëÿâàíà îò åäíà îðãàíèçàöèÿ, Àñîöèàöèÿ íà Ñâîáîäíèòå Ñèíäèêàòè,êîÿòî å áèëà ñúçäàäåíà ïðåç àïðèë 1990 ã. ÷ðåç òðàíñôîðìàöèÿ íà ñòàðèòå ñîöè-àëèñòè÷åñêè ñèíäèêàòè. Ñðåä ïåòòå íàöèîíàëíè ñèíäèêàëíè êîíôåäåðàöèè, êîè-òî ïî íàñòîÿùåì ñà ïðèçíàòè êàòî ïðåäñòàâèòåëíè, Àñîöèàöèÿòà èìà íàé-ãîëÿìáðîé ÷ëåíîâå è ñåðèîçíè èíñòèòóöèîíàëíè ñòðóêòóðè. Ñèíäèêàëíèÿò ïëóðàëèçúìâ Ñëîâåíèÿ èçãëåæäà ïðîäúëæàâà, çàùîòî íîâàòà ñèíäèêàëíà êîíôåäåðàöèÿ åñúçäàäåíà ïðåç 1999 ã., Ñèíäèêàëíà Êîíôåäåðàöèÿ Àëòåðíàòèâà. Òàçè íîâà îð-ãàíèçàöèÿ ïðåäñòàâëÿâà ïðåäè âñè÷êî ðàáîòíèöè îò æåëåçîïúòíèÿ è àâòîìîáè-ëåí òðàíñïîðò. Òÿ èìà ïî íàñòîÿùåì îêîëî 10,000 ÷ëåíîâå.

Íèâîòî íà ñèíäèêàëíîòî ÷ëåíñòâî â Ñëîâåíèÿ å â ïîñòîÿíåí ñïàä, íî îñòàâàîòíîñèòåëíî âèñîêî. Ïðåç 1994 ã. òî å áèëî îêîëî 60%. Ïðåç 2000 ã. å îöåíåíî, ÷åíå å ïî-âèñîêî îò 40-45%. Êàêòî â äðóãèòå ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðî-ïà ñëåä êîìóíèçìà, íàìàëÿâàùîòî ñèíäèêàëíî ÷ëåíñòâî â Ñëîâåíèÿ å ñâúðçàíîîñíîâíî ñ ïðèâàòèçàöèÿòà íà êîìïàíèè. Îò äðóãà ñòðàíà, ñèíäèêàëíîòî ïðèñúñò-âèå â íîâîîòêðèòèÿ ÷àñòåí áèçíåñ å ïî-ñêîðî öåë, îòêîëêîòî ðåàëíîñò. Âúâ âñå-êè ñëó÷àé, ñèíäèêàëíîòî ïðèñúñòâèå â êîìïàíèèòå â Ñëîâåíèÿ íàìàëÿâà è îòòóêè ïîëèòè÷åñêàòà ïîçèöèÿ íà ñèíäèêàòèòå å íàìàëÿâàùà. Âúòðåøíàòà ñîöèàëíàñèëà íà ñèíäèêàòèòå, ò.å. òÿõíàòà ñïîñîáíîñò äà ïðèâëåêàò ÷ëåíîâå, ñúùî íàìà-ëÿâà. Áåçðàáîòèöàòà íàìàëÿâà ñîëèäàðíîñòòà ìåæäó ðàáîòíèöèòå. Ñëàáîòî âëè-ÿíèå íà ñèíäèêàòèòå â ïîëèòèêàòà íà ïðåõîäíèÿ ïåðèîä, îñîáåíî â îáëàñòòà íàïîëèòèêàòà íà ïðîìèøëåíîñòòà, îáåçêóðàæàâà îòäåëíèòå ñèíäèêàëèñòè è íåïðèâëè÷à íîâè ÷ëåíîâå.

Ñèñòåìàòà â Ñëîâåíèÿ íà îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëè å ïîëèòè÷åñêà èìíîãî ñëîæíà. Ïîëèòè÷åñêàòà àâòîíîìèÿ íà äîáðîâîëíèòå îðãàíèçàöèè íà ðàáî-òîäàòåëè íå èçãëåæäà äà áúäå ìíîãî óáåäèòåëíà. Íåîòäàâíà Àñîöèàöèÿòà íà Ðà-áîòîäàòåëèòå â Ñëîâåíèÿ ñå îòäåëè èíñòèòóöèîíàëíî îò Êàìàðàòà ïî Òúðãîâèÿ èÏðîìèøëåíîñò. Îðãàíèçàöèÿòà íà Ðàáîòîäàòåëèòå â Ñëîâåíèÿ ñå ñ÷èòà êàòî íà-ïúëíî íåçàâèñèìà îðãàíèçàöèÿ, íî íåéíîòî èíñòèòóöèîíàëíî ñúùåñòâóâàíå å ìè-íèìàëíî, ïî÷òè ñèìâîëè÷íî è íåéíàòà ïîëèòè÷åñêà ðîëÿ å ïî÷òè íèêàêâà. Ñòî-ïàíñêèòå êàìàðè ñà ïðåäñòàâèòåëè íà ðàáîòîäàòåëèòå â ñîöèàëíèÿ äèàëîã â Ñëî-âåíèÿ, îñîáåíî íà ðàâíèùåòî íà èêîíîìè÷åñêèÿ è ñîöèàëåí ñúâåò è â îáëàñòòà íàêîëåêòèâíèòå äîãîâîðè.

54

Ïðåäñòàâèòåëñòâî íà ðàáîòíèöèòå íà ðàáîòíîòî ìÿñòîÂ Ñëîâåíèÿ ñúùåñòâóâà äóàëíà (äâîéíñòâåíà) ñèñòåìà íà ïðåäñòàâèòåëñòâî

íà ðàáîòíèöèòå íà ðàáîòíîòî ìÿñòî: ñèíäèêàòè è ðàáîòíè÷åñêè êîìèòåòè. Ðîëÿ-òà è ôóíêöèèòå íà ñèíäèêàòèòå ñà îïðåäåëåíè îò òðóäîâîòî çàêîíîäàòåëñòâî, äî-êàòî ôóíêöèîíèðàíåòî íà ðàáîòíè÷åñêèòå êîìèòåòè å ðåãóëèðàíî ñúñ ñïåöèôè-÷åí çàêîí, äàòèðàù îò 1993 ã. Ñïîðåä òîçè çàêîí ñúçäàâàíåòî íà ðàáîòíè÷åñêè êî-ìèòåòè å ïðàâî, äàäåíî îò ðàáîòíèöèòå è íå å çàäúëæåíèå, íàëîæåíî îò ðàáîòî-äàòåëèòå. Ðàáîòíè÷åñêèÿò êîìèòåò ìîæå äà áúäå ñúçäàäåí â áèçíåñ äåéíîñòè, êî-èòî âêëþ÷âàò ïîâå÷å îò 20 ÷îâåêà. Â ìàëêèÿ áèçíåñ îáà÷å ðàáîòíèöèòå ìîãàò äàèçáèðàò äåëåãàò, ÷èèòî ôóíêöèè ñà èäåíòè÷íè ñ òåçè â êîìèòåòà. Áðîÿò íà ÷ëåíî-âåòå â Êîìèòåòà íà ðàáîòíèöèòå ñå èçìåíÿ â çàâèñèìîñò îò ðàçìåðà íà áèçíåñà.Ðàáîòíè÷åñêèòå êîìèòåòè èìàò ðàçëè÷íè âúçìîæíîñòè çà âúçäåéñòâèå âúðõó óï-ðàâëåíèåòî íà êîìïàíèèòå, íî òÿõíîòî îñíîâíî ïðåäíàçíà÷åíèå å äà ïðåäñòàâÿòðàáîòíèöèòå âúâ âðúçêà ñ òÿõíîòî ïðàâî íà èíôîðìàöèÿ è êîíñóëòàöèÿ.

Íà ïðàêòèêà ðàáîòíè÷åñêèòå êîìèòåòè ñúùåñòâóâàò ïðåäè âñè÷êî â äúðæàâ-íèòå ïðåäïðèÿòèÿ è ïðèâàòèçèðàíèÿ áèçíåñ, êîéòî, ìåæäó äðóãîòî, å óïðàâëÿâàíîò íàöèîíàëíèÿ ôîíä çà ðàçâèòèå. Â ÷àñòíèÿ áèçíåñ, ðàáîòíè÷åñêèòå êîìèòåòè ñàðÿäêî ñðåùàíî ÿâëåíèå. Îò çíà÷åíèå å, ÷å ðàáîòíè÷åñêèòå êîìèòåòè ñúùåñòâó-âàò, êúäåòî ñúùåñòâóâàò è ñèíäèêàòè. Êúäåòî íÿìà ñèíäèêàòè, ïî÷òè íÿìà ðàáîò-íè÷åñêè êîìèòåòè.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÂ Ñëîâåíèÿ åôåêòèâíàòà ñèñòåìà íà êîëåêòèâíè äîãîâîðè å îñíîâàíà íà íàñ-

òîÿùîòî òðóäîâî çàêîíîäàòåëñòâî, ñïîðåä êîåòî ñêëþ÷âàíåòî íà êîëåêòèâíè äî-ãîâîðè å çàäúëæèòåëíî.

Ñèñòåìàòà çà êîëåêòèâíè äîãîâîðè â Ñëîâåíèÿ å éåðàðõè÷íà ñèñòåìà, â êîÿ-òî ñå ïðåäïîëàãà ïðåäè âñè÷êî ñêëþ÷âàíå íà íàöèîíàëíè êîëåêòèâíè äîãîâîðè,êîèòî ñëåä òîâà äà áúäàò ïîñëåäâàíè îò ñåêòîðíè äîãîâîðè è äîãîâîðè íà íèâîêîìïàíèÿ. Îáùèòå êîëåêòèâíè äîãîâîðè ñà ñêëþ÷åíè îò Àñîöèàöèÿòà íà Ñâîáîä-íèòå Ñèíäèêàòè è Êàìàðàòà ïî Òúðãîâèÿ è Ïðîìèøëåíîñò. Ñåêòîðíèòå äîãîâîðèñà ñêëþ÷åíè îò ñèíäèêàòèòå ïî ñåêòîðè è Àñîöèàöèÿòà íà Ðàáîòîäàòåëèòå â Ñëî-âåíèÿ, äåéñòâàùè ñúâìåñòíî ñ Êàìàðàòà ïî Òúðãîâèÿ è Ïðîìèøëåíîñò. Â Ñëîâå-íèÿ èìà äâà îáùè êîëåêòèâíè äîãîâîðà, ïúðâèÿò å ñâúðçàí ñ ïðîìèøëåíèÿ è òúð-ãîâñêèÿ ñåêòîð, à âòîðèÿ ñå ïðèëàãà â äúðæàâíèòå áþäæåòíè èíñòèòóöèè. Ïî ñú-ùîòî âðåìå ñúùåñòâóâàò 24 ñåêòîðíè äîãîâîðà â òàçè ñòðàíà, êîèòî îáõâàùàòâñè÷êè òúðãîâñêè è ïðîìèøëåíè îáëàñòè, âêëþ÷èòåëíî è óñëóãèòå, è 11 ñåêòîðíèäîãîâîðà, êîèòî ñå îòíàñÿò çà áþäæåòíèòå èíñòèòóöèè è îáùåñòâåíî îáñëóæâàíå.

Ñîöèàëíèÿò äèàëîã íà íèâî êîìïàíèÿ å ñëîæíà ñèñòåìà, êîÿòî âêëþ÷âà ñèí-äèêàòè è ðàáîòíè÷åñêè êîìèòåòè, êàòî ïîñëåäíèòå èìàò ñúùåñòâåíè ïðàâà îò-íîñíî óïðàâëåíèåòî, êàêòî è ïî îòíîøåíèå íà èíôîðìàöèÿòà è êîíñóëòàöèèòå.Èìà îêîëî 3,000 êîëåêòèâíè äîãîâîðà, ñêëþ÷åíè íà íèâî êîìïàíèÿ.

Ñèñòåìàòà íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã â Ñëîâåíèÿ å ïîëèòè÷åñêè ñëàáà ïîðàäè ðàçëè÷-íè ïðè÷èíè. Çàäúëæåíèåòî íà êîìïàíèèòå äà ñå îáåäèíÿâàò â ñòîïàíñêèòå êàìàðèâúðâè ðúêà çà ðúêà ñúñ çàäúëæåíèåòî äà ñå ñêëþ÷âàò êîëåêòèâíè äîãîâîðè. Â òàçèñïåöèôè÷íà îáëàñò ñúùåñòâóâà ñèñòåìà, êîÿòî å éåðàðõè÷íà. Ñåêòîðíèòå äîãîâîðè ñàñêëþ÷åíè íà îñíîâàòà íà äâà îñíîâíè êîëåêòèâíè äîãîâîðà, êîèòî ñà ïðèåòè è ïîäïè-ñàíè îò Êàìàðàòà ïî Òúðãîâèÿ è Ïðîìèøëåíîñò îò ñòðàíà íà ðàáîòîäàòåëÿ è îò Àñî-öèàöèÿòà íà Ñâîáîäíèòå Ñèíäèêàòè, êîÿòî å íàé-ãîëåìèÿ öåíòðàëåí ñèíäèêàò â Ñëî-âåíèÿ. Íàäìîùèåòî íà ñòîïàíñêèòå êàìàðè ïðå÷è íà ðàçâèòèåòî íà îðãàíèçàöèèòå íàðàáîòîäàòåëèòå, è îò òóê è ðàçâèòèåòî íà àâòîíîìíîòî ñîöèàëíî ïàðòíüîðñòâî. Ïîðà-äè çàäúëæèòåëíîòî åñòåñòâî íà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè, å îñîáåíî òðóäíî äà ñå îöåíèñúîòâåòíàòà ñîöèàëíà ìîù íà ñèíäèêàòèòå è îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëè.

55

Ðóìúíèÿ

Ðàáîòíè çàïëàòèÎò ñàìîòî íà÷àëî íà ïðåõîäà, ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà íàìàëåëè ïî-áàâ-

íî â Ðóìúíèÿ â ñðàâíåíèå ñ äðóãèòå Öåíòðàëíî è Èçòî÷íî Åâðîïåéñêè ñòðàíè.Ïðåç ñúùèÿ ïåðèîä (1989-1992 ã.) ïðîèçâîäèòåëíîñòòà â Ðóìúíèÿ å äðàìàòè÷íîíàìàëÿëà ñ îêîëî 60%. Îò 1993 ã. îáà÷å ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ïîêàçâà ïðîäúëæè-òåëåí óñêîðåí ðàñòåæ, êîéòî å áèë äîñòàòú÷åí, çà äà äîñòèãíå íèâîòî îò 1989 ã.Ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ïîêàçâàò çàñòîé â ïåðèîäà ìåæäó 1993-2000 ã., âúïðå-êè íÿêîè ðàñòåæè è ñïàäîâå, îòáåëÿçàíè ìåæäó 1995-1997ã.

Âúïðåêè ñúùåñòâåíîòî çàáàâÿíå, áúðçàòà åðîçèÿ íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëà-òè å áèëà õàðàêòåðíà ïðåç ïåðèîäà 1992-1994 ã. Çà öåëèÿ ïåðèîä 1990-2000 ã. ñïà-äúò íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè å áèë ïî-çíà÷èòåëåí (24,8%) îòêîëêîòî ñïàäúòíà ÁÂÏ (15,6%). Ñðàâíåíè ñ ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà ìíîãîïîä íåéíîòî íèâî, êàòî ðàñòåæà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å 120,6% ñïðÿìî íàìàëÿ-âàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà íà 24,8%. Íàáëþäàâà ñå îáà÷å �ïî-ïðîïîðöèîíàëíî�ðàçâèòèå, àêî ñðàâíÿâàìå íåïðîìåíåíàòà ïðîèçâîäèòåëíîñò ìåæäó 1989-2000 ã. ñíàìàëÿâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñ 30%, êàêòî å îòáåëÿçàíî çà òîçè ïåðèîä. Òå-çè òåíäåíöèè ïîêàçâàò, ÷å Ðóìúíèÿ ïðèíàäëåæè êúì ãðóïàòà íà ñòðàíèòå îò Öåí-òðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà, â êîèòî ðàáîòíèòå çàïëàòè èçîñòàâàò ñïðÿìî ðàñòåæàíà ÁÂÏ è äîðè ìíîãî ïîâå÷å ñïðÿìî ðàñòåæà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà. Ôàêò å, ÷åîòêàêòî èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå å ñëàáî, îòíîñèòåëíàòà èçîñòàíàëîñò íà ðà-áîòíèòå çàïëàòè îçíà÷àâà è äðàìàòè÷åí ñïàä â àáñîëþòíî èçðàæåíèå.

Ïîçèòèâíî ÿâëåíèå å îáà÷å, ÷å Ðóìúíèÿ ìîæå äà ïîääúðæà äîñòà íèñêî íè-âî íà áåçðàáîòèöà, êîåòî å ñðàâíèìî ñàìî ñ Óíãàðèÿ è Ñëîâåíèÿ ñðåä ñòðàíèòåîò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà. Ïî÷òè å ÿñíî, ÷å çíà÷èòåëíî ïîíèæåíîòî íèâîíà ðàáîòíèòå çàïëàòè è ñëàáèÿ òåìï íà ñòðóêòóðíà ïðîìÿíà ïðàâè òîâà âúçìîæ-íî. Îò äðóãà ñòðàíà ãîëÿìà îïàñíîñò å, ÷å âëîøàâàíåòî íà ïîëîæåíèåòî íà ïàçà-

56

êÛÏ˙ÌËfl: àÌ‰ÂÍÒË Ì‡ ÔÓËÁ‚Ó‰ËÚÂÎÌÓÒÚÚ‡ Ì‡ ÚÛ‰‡, ÅÇè Ë ‡·ÓÚÌ‡Ú‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡(1992 „. = 100)

ðà íà òðóäà ìîæå äà áúäå ïðè÷èíåíî îò ñåðèîçíè ñòðóêòóðíè ïðîìÿíà è ïðèâàòè-çàöèÿ (âèæ ñëó÷àÿ ñ Ðåïóáëèêà ×åõèÿ ).

Ñòðóêòóðà íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÏðåç 1989 ã. äèôåðåíöèàöèÿòà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè å áèëî íèñêî. Ïðåç1989

ã. ðàáîòíèòå çàïëàòè íà îêîëî 70% îò çàåòèòå ñà èìàëè ðàçëè÷èÿ ïî-ìàëêè îò 1:2.Äèôåðåíöèàöèÿòà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè íà îñíîâàòà íà ïðîôåñèîíàëíè çíàíèÿñúùî å áèëî íèñêî. Íàïðèìåð, âèñîêîêâàëèôèöèðàíèòå êàäðè èìàò äîõîäè ñàìîñ îêîëî 14% ïîâå÷å îò ðàáîòíèöèòå. Âàðèàöèÿòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ìåæäó âè-äîâåòå ïðîìèøëåíîñò å áèëî íåçíà÷èòåëíî. Ðàáîòíèòå çàïëàòè ñà áèëè íàé-íèñ-êè â çåìåäåëèåòî è íàé-âèñîêè â ñòðîèòåëñòâîòî. Áàâíîòî ïðåñòðóêòóðèðàíå íàíÿêîè ñåêòîðè å ïîðîäèëî íàðàñòâàíå íà ðàçëè÷èÿòà ìåæäó ðàáîòíèòå çàïëàòè,êîåòî íå å íà îñíîâà íà êðèòåðèÿ çà ïðîèçâîäèòåëíîñò. Ñðåäíèòå íåòíè ðàáîòíèçàïëàòè íà ðàáîòåùèòå â äúðæàâíè ïðåäïðèÿòèÿ îò ñòðàòåãè÷åñêà âàæíîñò ñà ñîêîëî 40% ïî-âèñîêè, îòêîëêîòî ðàáîòíèòå çàïëàòè íà çàåòèòå â ÷àñòíè èëè äúð-æàâíè êîìïàíèè. Ðóìúíñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî ïîçâîëÿâà äúðæàâàòà äà ïîêðèâàçàãóáèòå íà òåçè ñòðàòåãè÷åñêè ïðåäïðèÿòèÿ è òîâà ÷åñòî ñå å ñëó÷âàëî ïðåäè.Êàòî ðåçóëòàò íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè â òÿõ å áèëî âúçìîæíî, äîðèêîãàòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà å íàìàëÿâàëà èëè èêîíîìè÷åñêàòà äåéíîñò íå å áèëàïå÷åëèâøà.

Äèôåðåíöèàöèÿòà íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ìåæäó ðàçëè÷íè ñåêòîðè íà èêîíî-ìèêàòà å íàðàñòâàëî. Ñòàòèñòèêàòà ïîêàçâà, ÷å çàåòèòå â áàíêîâàòà ñèñòåìà ñàðåãèñòðèðàëè íàé-áúðçèÿ ðàñòåæ íà íåòíèòå íîìèíàëíè çàïëàòè, âúïðåêè ÷å òî-çè ñåêòîð ïðîäúëæàâà äà áúäå äúðæàâíà ñîáñòâåíîñò. Ïðåç1997 ã. ñðåäíîìåñå÷-íàòà ðàáîòíà çàïëàòà â òîçè ñåêòîð å áèëà ïîâå÷å îò òðè ïúòè ïî-âèñîêà îò òàçèâ çåìåäåëèåòî. Çàïëàòèòå ñà ïîä ñðåäíàòà ñòîéíîñò â òúðãîâñêèÿ ñåêòîð, ïóáëè÷-íàòà àäìèíèñòðàöèÿ, çäðàâåîïàçâàíåòî, îáðàçîâàíèåòî è â äðóãè ñåêòîðè íà ëåêà-òà ïðîìèøëåíîñò. Çíà÷èòåëíèÿ ðàñòåæ å áèë îòáåëÿçàí ñúùî â ñåêòîðè, êúäåòîäúðæàâíàòà ñîáñòâåíîñò å ïðåîáëàäàâàùà, âúïðåêè ôàêòà, ÷å òåçè êîìïàíèè ñúç-äàâàò ñåðèîçíè òðóäíîñòè (ìåòàëóðãèÿ è õèìè÷åñêà ïðîìèøëåíîñò).

Ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòàÑúîòíîøåíèåòî ìåæäó ìèíèìàëíàòà è ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà â íà÷àëîòî

íà 90-òå ãîäèíè å áèëî äîñòà âèñîêî (60%), êîåòî ñëåä òîâà å ñïàäíàëî íà îêîëî39% çà 1998 ã. Åâîëþöèÿòà íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ñå õàðàêòåðèçèðà ñïîñòîÿíåí è íåèçìåíåí ñïàä, äîñòèãàù 26,5% îò ñâîÿòà ðåàëíà ñòîéíîñò ïðåç 1998ã. â ñðàâíåíèå ñ 1989 ã.

Ðàçëè÷èÿ â ðàáîòíèòå çàïëàòè ïî ïîëÆåíèòå ïîëó÷àâàò ïî-íèñêà çàïëàòà îò ìúæà (ïðåç 1994 ã. 78%, ïðåç 1997 ã.

76% îò çàïëàòàòà íà ìúæåòå). Òîâà å îñíîâåí ðåçóëòàò îò ôàêòà, ÷å ñåêòîðèòå ñâèñîêî íèâî íà çàåòîñò íà æåíè èìàò ðàáîòíè çàïëàòè ïîä íàöèîíàëíàòà ñðåäíà(íàïðèìåð ñåêòîð íà îáðàçîâàíèå, çäðàâåîïàçâàíå è ñîöèàëíè ãðèæè).

Ñîöèàëåí äèàëîãÇàêîíîäàòåëíàòà ñòðóêòóðà è èíñòèòóöèèòå íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã ñà áèëè ïîñ-

òåïåííî ñúçäàäåíè íà íàöèîíàëíî, ñåêòîðíî è òåðèòîðèàëíî íèâî. Â ãîëÿìà ñòå-ïåí ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè â ìîìåíòà ñà äèðåêòíî âêëþ÷åíè ÷ðåç òåçè èíñòèòó-öèè â èêîíîìè÷åñêèÿ è ñîöèàëåí ïðîöåñ íà ðåôîðìè. Â Ðóìúíèÿ ñîöèàëíèÿ äèà-ëîã å ðåàëèçèðàí ÷ðåç íåçàâèñèìè, ñïåöèàëíî ñúçäàäåíè èíñòèòóöèè è ÷ðåç ìíî-æåñòâî îò êîíñóëòàòèâíè ñúâåòè, ñúçäàäåíè íà ñåêòîðíî è ðåãèîíàëíî íèâî. Ñú-ùåñòâóâàò ñúùî òðèñòðàííî-àäìèíèñòðèðàíè èíñòèòóöèè.

57

Íÿêîè îò íåçàâèñèìèòå èíñòèòóöèè çà ñîöèàëåí äèàëîã îïåðèðàò ñ ÿñíî óñ-òàíîâåíè öåëè è ôóíêöèè, äîêàòî äðóãè ñà âêëþ÷åíè ïðè âúâåæäàíåòî íà íÿêîèêîìïîíåíòè íà ðåôîðìàòà è äåéñòâàò íà òðèñòðàííà îñíîâà ñ êîíñóëòèðàíå è/èëèîáñúæäàíå ïî êîìïåòåíòíîñò â çàâèñèìîñò îò ñëó÷àÿ.

Ñîöèàëíî-Èêîíîìè÷åñêèÿ Ñúâåò, îñíîâíàòà òðèñòðàííà ñòðóêòóðà, èìà êîí-ñóëòàòèâíà ðîëÿ çà Ïðàâèòåëñòâîòî. Íàðåä ñ îñòàíàëèòå îòãîâîðíîñòè Ñúâåòúò åâêëþ÷åí â àíàëèçà è îáñúæäàíåòî íà ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêèòå ÿâëåíèÿ, êîèòîïîðàæäàò íåîáõîäèìîñò îò ïðîìåíè â ñúùåñòâóâàùèòå çàêîíè, àêî ñîöèàëíèòåàñïåêòè ñà çàñåãíàòè, è èìà ôóíêöèè äà ïðàâè ïðåäëîæåíèå çà ïðîìåíè â ðàâíè-ùåòî íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà. Âñè÷êè ïàðòíüîðè ïðèçíàâàò ïðåäèìñò-âîòî íà äâóñòðàííèÿ, òðèñòðàííèÿ è ìíîãîñòðàííèÿ ñîöèàëåí äèàëîã, âúïðåêè ÷åèìà ìíîãî ïðå÷êè è ñëàáîñòè, êîèòî òðÿáâà äà áúäàò ïðåâúçìîãíàòè.

ÑèíäèêàòèÏðåç 1990-1991 ã. å ïðåóñòàíîâåí ñèíäèêàëíèÿ ìîíîïîë íà Îáùèÿ Ñúþç íà

Ñèíäèêàòèòå â Ðóìúíèÿ è ñå å ðàçøèðèëà ñèíäèêàëíàòà ñòðóêòóðà. Òîâà å áèëî ðå-àëíî ïðîòèâîäåéñòâèå íà êðàéíàòà öåíòðàëèçàöèÿ íà ïðåäèøíèÿ ðåæèì. Äâèæåíè-åòî êúì íîâè ôîðìè è ñòðóêòóðè íà ñèíäèêàëíà îðãàíèçàöèÿ å áèëî ïðîöåñ îò äî-ëó íàãîðå. Ïðåäïðèÿòèåòî å áèëî ìÿñòî çà äåéñòâèå, êúäåòî ïîâå÷åòî ñèíäèêàòè ñàñå îôîðìèëè, êîåòî å äîâåëî äî ñèíäèêàëíà ôðàãìåíòàöèÿ è îáîñîáÿâàíå. Âúâ âñÿ-êî ïðåäïðèÿòèå ìîæå äà ñå ñðåùàò ðàçëè÷íè ñèíäèêàòè ñ ðàçëè÷íà îðèåíòàöèÿ.

Ñèíäèêàëíàòà ðàçäðîáÿâàíå å çàïî÷íàëî äà íàìàëÿâà ñúñ çàñèëâàíå íà ïðî-öåñà íà ñèíäèêàëèçàöèÿ íà îòðàñëîâî è íàöèîíàëíî íèâî. Òîâà äîâåäå äî ïîÿâàíà ïåò íàöèîíàëíè ñèíäèêàëíè öåíòðàëè íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå. Ñèíäèêàòèòåèìàò âèñîêî íèâî íà ÷ëåíñòâî â ãîëåìèòå äúðæàâíè êîìïàíèè, êàêòî è â ïðèâà-òèçèðàíèòå, äîêàòî òÿõíîòî âëèÿíèå å ïî-ñêîðî ñëàáî â ÷àñòíèÿ ñåêòîð, îñîáåíîâ ìàëêèòå è ñðåäíè êîìïàíèè. Ñúùåñòâóâà ìîùåí ñèíäèêàëåí íàòèñê â äúðæàâ-íèÿ ñåêòîð, îñîáåíî â ãóáåùèòå íàöèîíàëíè êîìïàíèè ïîä äúðæàâåí êîíòðîë.

Ñúùåñòâóâà òåíäåíöèÿ êúì íàìàëÿâàíå íà íèâîòî íà ñèíäèêàëíîòî ÷ëåíñò-âî. Â íà÷àëîòî íà 1990 ã. âèñîêîòî íèâî å âàðèðàëî îêîëî 75-80%, êàòî å íàìàëÿ-ëî íà 55 60% â êðàÿ íà äåñåòèëåòèåòî. Åäèíñòâåíàòà èíñòèòóöèîíàëíà ôîðìàíà ïðåäñòàâèòåëñòâî íà èíòåðåñèòå íà ðàáîòåùèòå íà íèâî ïðåäïðèÿòèå ñà ñèí-äèêàëíèòå îðãàíèçàöèè. Íå ñúùåñòâóâàò äðóãè ôîðìè íà ïðåäñòàâÿíå ðàáîòíè-÷åñêè ñúâåòè, êîìèòåòè â ïðåäïðèÿòèÿ èëè ñèíäèêàëíè äåëåãàöèè. Ñèíäèêàòèòåîòêðèòî ñà ïðîòèâ èäåÿòà çà âúâåæäàíå íà äðóãà ôîðìà íà ïðåäñòàâèòåëñòâî íàðàáîòíîòî ìÿñòî, âêëþ÷èòåëíî è ñðåùó ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòè.

Îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå ñå ñ÷èòàò çà íàé-ñëàáàòà ÷àñò îò äèàëîãàâ òðèñòðàííèòå ñòðóêòóðè. Èìà ÿñåí íåäîñòèã íà êàïàöèòåò â ïîçèöèèòå íà îðãà-íèçàöèèòå íà ðàáîòîäàòåëèòå â ñèñòåìàòà íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã, çàäúëáî÷àâàù ñåîò ðàçäåëÿíåòî íà òÿõíàòà îðãàíèçàöèÿ. Èêîíîìè÷åñêàòà ñðåäà, êîÿòî ñèëíî èïîñòîÿííî å çàñåãíàòà îò èíôëàöèÿòà, êîíöåíòðàöèÿòà íà ïðåãîâîðèòå âúðõóïðîáëåìèòå è èñêàíèÿòà çà ðàáîòíè çàïëàòè (ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòà, íàðàñ-òâàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè) å îãðàíè÷èëî èíòåðåñèòå íà äâàòà ñîöèàëíè ïàðò-íüîðà êúì áúäåùåòî ðàçâèòèå, ïðåñòðóêòóðèðàíå, òåõíè÷åñêà èíîâàöèÿ, ïðîèçâî-äèòåëíîñò è êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò, êà÷åñòâî íà òðóäà â ïðîöåñà íà òåõíèòåäâóñòðàííè ïðåãîâîðè.

Ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòàÂ õîäà íà öåíîâàòà ëèáåðàëèçàöèÿ, ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå å áèëà íàñî÷åíà

äà êîìïåíñèðà ðàáîòåùèòå îò âúçäåéñòâèÿòà íà èíôëàöèÿòà. Â íà÷àëîòî å áèëàâúâåäåíà ãëîáàëíà ñóìà çà êîìïåíñàöèÿ, à ïî-êúñíî å áèë ïðèåò ìåòîä íà èíäåê-ñè âúç îñíîâà íà ïðåäâèäåíîòî íèâî íà èíôëàöèÿ.

58

Çàêîíúò çà ðàáîòíàòà çàïëàòà å óñòàíîâèë ðàçìåð íà ðàáîòíàòà çàïëàòà çàòúðãîâñêè êîìïàíèè è íàöèîíàëíè ïðåäïðèÿòèÿ, êàêòî è îïðåäåëÿíå íà êðèòåðèéçà çàåòîñò, êîéòî äà áúäå âçåò ïîä âíèìàíèå â ïðåãîâîðè çà êîëåêòèâíè òðóäîâèäîãîâîðè. Ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå â ÷àñòíèòå êîìïàíèè ñå îïðåäåëÿ îò ðàáîòî-äàòåëèòå. Íå ñúùåñòâóâà ìîäåë íà ïîëèòèêà íà äîõîäèòå íà íàöèîíàëíî íèâî èíèêîé îò ñúùåñòâóâàùèòå çàêîíè íå ðåãëàìåíòèðà òàçè îáëàñò.

Êîëåêòèâíè äîãîâîðèÊîëåêòèâíèòå òðóäîâè äîãîâîðè ñà îñíîâíèÿò èíñòðóìåíò, ðåãóëèðàù èíäóñ-

òðèàëíèòå îòíîøåíèÿ. Çàêîíúò ïîñòàâÿ óñëîâèå, ÷å êîëåêòèâíèÿò òðóäîâ äîãîâîðìîæå äà äåéñòâà â êîìïàíèÿ, àêî áðîÿò íà çàåòèòå å ïî-ãîëÿì îò 21 ÷îâåêà. Íÿ-êîëêî âèäà êîëåêòèâíè òðóäîâè äîãîâîðè ñà èçïîëçâàíè â Ðóìúíèÿ. Íàöèîíàëíè-ÿò Êîëåêòèâåí Òðóäîâ Äîãîâîð å ïðåäìåò íà ïðåãîâîðè ìåæäó Ïðàâèòåëñòâîòî èïðåäñòàâèòåëíèòå ñèíäèêàëíè ôåäåðàöèè. Äîãîâîðúò îïðåäåëÿ îáùàòà ñòðóêòó-ðà, èçïîëçâàíà ïî âðåìå íà ïðîöåñà íà ïðåãîâîðè, óñòàíîâÿâà îáùèòå óñëîâèÿ âïðåäìåòà íà ïðîöåñà íà äîãîâàðÿíå ìåæäó ëåãèòèìíèòå ïðåäñòàâèòåëè íà äâåòåñòðàíè. Äîãîâîðúò ïðåäñòàâëÿâà ïúðâèÿò åòàï îò ïðîöåñà íà ïðåãîâîðè è óñòàíî-âÿâà îáùèòå âúïðîñè, êîèòî ùå áúäàò äèñêóòèðàíè ïî-êúñíî. Äîãîâîðúò íà íàöè-îíàëíî íèâî îïðåäåëÿ îñíîâíèÿ êðèòåðèé çà ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà èíàöèîíàëíàòà ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòà.

Äîãîâîðúò íà îòðàñëîâî íèâî îïðåäåëÿ îáùèòå óñëîâèÿ è êðèòåðèè â ñúîò-âåòñòâèå ñúñ ñïåöèôèêàòà è åñòåñòâîòî íà äåéíîñòòà íà îòðàñúëà, ìèíèìàëíàòàðàáîòíà çàïëàòà ñå îïðåäåëÿ ïî îòðàñëè. Äîãîâîðúò íà íèâî ïðåäïðèÿòèå îïðåäå-ëÿ êîíêðåòíèòå ìåðêè çà îðãàíèçàöèÿòà íà ðàáîòàòà, âúçíàãðàæäåíèåòî, çàùèòà-òà íà ðàáîòíèöèòå, îïðåäåëÿ ñèñòåìàòà çà íèâàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà è âêëþ÷-âà ïàðàìåòðèòå íà èíäèâèäóàëíèòå òðóäîâè äîãîâîðè. Ïðåç 1999 ã. ñà ñêëþ÷åíèêîëåêòèâíè òðóäîâè äîãîâîðè â 32 îòðàñúëà, îáõâàùàùè 5,4 ìëí. ðàáîòíèöè.

Îáåêòúò íà ïîëèòèêàòà çà ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà å ãëàâíî èíôëà-öèÿòà, äîðè äà íå ñå âçèìà ïðåä âèä èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå (ïðîèçâîäèòåë-íîñò, êà÷åñòâî, ôèíàíñîâî ïîëîæåíèå). Êàòî ðåçóëòàò, âëèÿíèåòî íà íàðàñòâàíåíà ðàáîòíàòà çàïëàòà å äîñòà ñèëåí ïðî-èíôëàöèîíåí ôàêòîð. Ïîçèöèÿòà íà äúð-æàâàòà â ïðåãîâîðèòå å íåóñòîé÷èâà. Ïðàâèòåëñòâîòî å êîíñåðâàòèâíî ïî îòíî-øåíèå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, êàòî èçèñêâà ðàáîòíèòå çàïëàòè äà íàðàñòâàò ñ îêî-ëî 50% îò óâåëè÷åíèåòî íà öåíèòå, íî, îò äðóãà ñòðàíà, êàòî ðàáîòîäàòåë òîëåðè-ðà ìíîãî âèñîêèòå çàïëàòè îñíîâíî â äúðæàâíèòå êîìïàíèè îò ñòðàòåãè÷åñêîçíà÷åíèå.

59

Èçâîäè

Îñíîâàòà äèðåêòèâà, íàñî÷åíà êúì êîîðäèíèðàíåòî íà êîëåêòèâíîòî äîãîâà-ðÿíå íà Åâðîïåéñêàòà Êîíôåäåðàöèÿ íà Ïðîôñúþçèòå (ÅÊÏ) öåëè óñòàíîâÿâàíåíà îáùè ñòàíäàðòè íà åâðîïåéñêî íèâî, çà äà ñå èçáåãíå ñîöèàëíèÿ äúìïèíã èðàçëèêàòà â ðàáîòíèòå çàïëàòè â Åâðîïà. Îñíîâíèÿò êðèòåðèé å äà ñå ïîñòèãíåíàðàñòâàíå íà íîìèíàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, ïî-âèñîêî îò èíôëàöèÿòà è äà ñåìàêñèìàëèçèðà äåëà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà, ñâúðçàíà ñ óâåëè÷àâàíåòîíà áðóòíèòå ðàáîòíè çàïëàòè. Îñòàòúêúò îò ïîâèøåíàòà ïðîèçâîäèòåëíîñò íàòðóäà òðÿáâà äà áúäå èçïîëçâàí çà ïîäîáðÿâàíå íà êà÷åñòâåíèòå àñïåêòèòå íà ðà-áîòàòà. Çàïëàùàíåòî â îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòíèÿ ñåêòîð òðÿáâà äà íàðàñòâà åäíîâ-ðåìåííî.

Àêî âçåìåì ïðåä âèä ìíåíèåòî íà áèâøèòå ñòðàíè-êàíäèäàòêè îò Öåíòðàë-íà è Èçòî÷íà Åâðîïà îòíîñíî òîâà êàê ðàçâèòèåòî è ïðàêòèêàòà íà ôîðìèðàíå íàðàáîòíàòà çàïëàòà ñà ñâúðçàíè ñ òàçè îñíîâíà äèðåêòèâà, íèå ùå çàêëþ÷èì, ÷åèìà äúëúã ïúò, êîéòî òðÿáâà äà ñå èçìèíå, äîêàòî òåçè ñòàíäàðòè ìîãàò äà áúäàòïðèëîæåíè.

Ðåçóëòàòèòå îò òîâà èçñëåäâàíå ïîêàçàõà, ÷å ðàáîòíèòå çàïëàòè â áèâøèòåñòðàíè-êàíäèäàòêè èçîñòàâàò äîðè îò èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà òåçè ñòðàíè âïîâå÷åòî îò ñëó÷àèòå. Èìàéêè ïðåäâèä äåñåò ãîäèøíèÿ ïåðèîä íà ïðåõîä, ðåàë-íèòå ðàáîòíè çàïëàòè ñà áèëè ïîä ðàâíèùåòî ñè ïðåäè ïðåõîäà â íÿêîëêî ñëó÷àè,íî òå ñà áèëè ïî ñúùåñòâî ïîä ðàñòåæà íà ÁÂÏ è â ïîâå÷å ñëó÷àè ñà èçîñòàíàëèìíîãî îò ðàçâèòèåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà.

Êîãàòî îáúðíåì âíèìàíèå íà ìåõàíèçìèòå çà ôîðìèðàíå íà ðàáîòíàòà çàï-ëàòà, öåëòà â ïîâå÷åòî ñëó÷àè å ïðîñòà - ïî-âèñîêî íàðàñòâàíå íà ðàáîòíàòà çàï-ëàòà îò èíôëàöèÿòà. Â èêîíîìè÷åñêà ñðåäà ñ âèñîêà èíôëàöèÿ òîâà å ìíîãî òðóä-íî ïîñòèæèìî. Äîðè êîãàòî èíôëàöèÿòà å áèëà óìåðåíà âúâ âñè÷êè ñòðàíè îòÖåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà äåñåòèëåòèåòî, å áèëîìíîãî òðóäíî äà ñå íàïðàâÿò ïðåöèçíè ïðîãíîçè çà èäíàòà ãîäèíà. Òîâà å øèðî-êî ðàçïðîñòðàíåíî ÿâëåíèå, ïðîãíîçèòå çà íàðàñòâàíå íà öåíèòå â íà÷àëîòî íà ãî-äèíàòà, êîèòî ñëóæàò çà îñíîâà íà êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè, äà ñà îòíîñèòåëíî ïî-íèñêè îòêîëêîòî â äåéñòâèòåëíîñò. Â òîçè ñëó÷àé ïðåäâàðèòåëíî ôèêñèðàíèÿòðàñòåæ íà ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ìîæå äà äîâåäå äî íàìàëÿâàíå â êðàÿ íà ãî-äèíàòà èëè â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé äî ïî-óìåðåíî ïîäîáðåíèå. Â òàêúâ ñëó÷àé ñëåä-âà âòîðè åòàï íà äîãîâàðÿíå, ïîñâåòåí íà òîâà êàê èìåííî äà ñå êîðèãèðàò ðàáîò-íèòå çàïëàòè, êîåòî å îòíîñèòåëåí óñïåõ â ïîâå÷å îò ñëó÷àèòå.

Ðàñòåæúò íà ÁÂÏ å âçåò ïîä âíèìàíèå ñàìî â íÿêîè ñëó÷àè ïðè äîãîâàðÿíåíà íàöèîíàëíî íèâî, êàòî ðÿäêî ñúùåñòâóâà ôîðìóëà çà îòðàçÿâàíåòî íà òîçèðàñòåæ â çàïëàòèòå. Îòíîñíî ðàñòåæà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, òîé íå å ôàêòîð,èçïîëçâàí íà íàöèîíàëíî íèâî, âúïðåêè, ÷å â íÿêîè ñòðàíè å âçåò ïîä âíèìàíèåíà îòðàñëîâî íèâî èëè íà íèâî êîìïàíèÿ.

×åñòî ñå ñðåùà èëþçèÿ â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà, ÷å åëå-ìåíòèòå çà êà÷åñòâî íà ðàáîòà ìîãàò äà èìàò âàæíà ðîëÿ â êîëåêòèâíèòå äîãîâî-ðè. Íÿêîëêîòî àñïåêòà, êîèòî âúçíèêâàò âúâ âðúçêà ñ íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíà-òà çàïëàòà ñà: íèâî íà çàåòîñò è ðàáîòíî âðåìå. Òîâà å òðàãè÷íî ÿâëåíèå, ÷å â íÿ-êîè ñòðàíè ïðåòåíöèèòå çà íàðàñòâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ùå ñà ñâúðçàíè ñ íà-ìàëÿâàíå íèâîòî íà çàåòîñò. Íàìàëÿâàíåòî íà ðàáîòíîòî âðåìå å åäèíñòâåíèÿòîñíîâåí åëåìåíò, êîéòî ìîæå äà áúäå ñðåùíàò â íÿêîè ñòðóêòóðíè ñïîðàçóìåíèÿâ ñòðàíèòå íà Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà. Òðÿáâà äà áúäå îòáåëÿçàíî, ÷å â òå-çè ñëó÷àè (Ïîëøà, Ñëîâàêèÿ) çàêîííîòî ñåäìè÷íî ðàáîòíî âðåìå ùå îñòàíå íàä40 ÷àñà, êîåòî å âúçïðèåòî êàòî ôàêòîð çà êîíêóðåíòíîñïîñîáíîñò.

Ïðàêòèêà å â íÿêîè ñòðàíè ïðàâèòåëñòâîòî äà äèêòóâà ïðåãîâîðèòå íà íàöè-

60

îíàëíî íèâî è, ïîçîâàâàéêè ñå íà êðèòåðèÿ çà áàëàíñ íà èêîíîìèêàòà (èëè íàòèñ-êà íà IMF, êàêòî å â Áúëãàðèÿ), èçêëþ÷âà ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà íàä èí-ôëàöèÿòà. Â äðóãè ñëó÷àè (îñîáåíî â ïðåäèçáîðíèòå ãîäèíè) ïðàâèòåëñòâàòà ñàèñêàëè äà ñå ïîêàæàò äîáðè è ñà óâåëè÷èëè ðàáîòíàòà çàïëàòà áåç äà èìà äîñòà-òú÷íî ðàöèîíàëíè îñíîâàíèÿ çà òîâà.

Ïîóêèòå, êîèòî ìîãàò äà ñå èçâëåêàò îò ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå ïî âðåìå íàãîäèíèòå íà ïðåõîä, ÿñíî ïîêàçâàò, ÷å ðåñòðèêòèâíàòà ïîëèòèêà íà äîõîäèòå ñúç-äàâà ïîâå÷å ïðîáëåìè, îòêîëêîòî å ðàçðåøèëà. Ïðàêòèêèòå íà ïîëèòèêàòà íà äî-õîäèòå â Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà ïîêàçàëè íåóñïåõà îò îïèòà çà ñâúðçâà-íå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè è ïðîèçâîäèòåëíîñòòà â ðåñòðèêòèâíàòà ïîëèòèêà íà äî-õîäèòå.

Ìåæäó ãîðå ïîñî÷åíèòå ïðîáëåìè â êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè, êîìáèíàöèÿòàîò öåíòðàëíî ôèêñèðàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà è äåöåíòðàëèçèðàíî äîãîâàðÿíå íàðàáîòíàòà çàïëàòà å ñúçäàëà íÿêîè íàðóøåíèÿ è å äîâåëà äî íåïðåäâèäåíè íåãà-òèâíè òåíäåíöèè, äâå îò òÿõ ñà ñ ãîëÿìî çíà÷åíèå. Ïúðâî, ñèñòåìàòà çà îïðåäåëÿ-íå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà å äîâåëà äî íåîïðàâäàíè ðàçëè÷èÿ íà ðàáîòíàòà çàïëàòàâ äúðæàâíè ïðåäïðèÿòèÿ ïîðàäè âèñîê ïîòåíöèàë íà èíôëàöèÿ, êàòî ðàáîòíèöè-òå ñå ñòðåìÿò êúì âèñîêè ðàáîòíè çàïëàòè, íåçàâèñèìî îò èêîíîìè÷åñêèòå ðå-çóëòàòè.

Íÿêîè îò ñëàáî ôóíêöèîíèðàùèòå êîëåêòèâíèòå äîãîâîðè â ñòðàíèòå îòÖåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà ðåçóëòàò îò êðàòêîñðî÷íèÿ ñîöèàëíèÿ äèàëîã.Âúïðåêè, ÷å èíñòèòóöèîíàëíàòà ñòðóêòóðà íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã å ïðèåòà îò Åâ-ðîïåéñêèòå ïàðòíüîðè â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, â ïîâå÷åòî ñòðàíè òîâà å îãðàíè-÷åíî ñàìî îò ôîðìàëíèÿ êðèòåðèè. Êàêòî âèæäàìå îò ãîðå ïîñî÷åíîòî èçñëåäâà-íå, ôóíêöèîíèðàíåòî è ñúäúðæàíèåòî íà èíäóñòðèàëíèòå îòíîøåíèÿ â ÑÅÅ å íà-ìàëÿëî ìíîãî ñ ïàðòíüîðèòå îò ñòðàíèòå îò ÅÑ. Ñèíäèêàëíàòà äåéíîñò å ïîâå÷åîò ïîëèòè÷åñêà, òðèñòðàííèòå ñòðóêòóðè èìàò ãîëÿìà òåæåñò, äîêàòî èíäóñòðèà-ëíèòå îòíîøåíèÿ íà ñåêòîðíî íèâî îñòàâàò íåäîðàçâèòè. Äîêàòî ñàìî 10% îò ðà-áîòíèöèòå â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà ñêëþ÷èëè ñåêòîðíè êî-ëåêòèâíè äîãîâîðè, òîâà íèâî â Çàïàäíà Åâðîïà äîñòèãà 70%.

Íå òðÿáâà äà ñå çàáðàâÿ, ÷å ïðåîáëàäàâàùèÿ ìîäåë íà èíäóñòðèàëíè îòíîøå-íèÿ å áèë âúâåäåí ÷ðåç çàêîíîâè íàðåäáè îò íà÷àëîòî íà 90-òå è äî ãîëÿìà ñòå-ïåí íàïîäîáÿâà íà èêîíîìè÷åñêàòà ñòðóêòóðà íà òîâà âðåìå (ñ äîìèíèðàùà ðîëÿíà äúðæàâàòà). Â ïî÷òè âñè÷êè ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñèíäèêà-òèòå èìàò íåáëàãîïðèÿòíî îòíîøåíèå êúì ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòè, êîåòî ÷åñòî åðåçóëòàò îò ñòðàòåãèèòå íà ïðàâèòåëñòâîòî äà èçïîëçâà ðàáîòíè÷åñêèòå ñúâåòèêàòî èíñòèòóöèÿ çà îãðàíè÷àâàíå ïðàâàòà íà ñèíäèêàòèòå. Íåïðîïîðöèîíàëíàòàñèëà íà òðèñòðàííèòå ñòðóêòóðè â èíäóñòðèàëíèòå îòíîøåíèÿ â ñòðàíèòå îò Öåí-òðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà å â ðåçóëòàò îò ïðåõîäíèÿ ïåðèîä. Ñúùåñòâóâàò âå÷åïðèçíàöè â íÿêîè ñòðàíè, ÷å îñíîâíîòî çíà÷åíèå íà òåçè ñòðóêòóðè ùå íàìàëåå âáúäåùå. Ïðåêàëåíàòà òåæåñò íà òðèïàðòèçìà â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷-íà Åâðîïà å ïðîòèâîïîëîæíà íà èíäóñòðèàëíèòå îòíîøåíèÿ â ñðàíèòå îò ÅÑ, êú-äåòî òðèïàðòèçìúò ðÿäêî ñúùåñòâóâà è ñîöèàëíèÿ äèàëîã íà íàöèîíàëíî íèâî çà-åìà ìÿñòî ïî íåîôèöèàëåí ïúò.

Ïðåõîäíèÿò ïåðèîä íå å áèë �íîðìàëíà ôàçà� îò ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêîòîðàçâèòèå, çà äà áúäå ïî-ëåñíî îïèñàí è ðàçáðàí îò ãë.ò. íà çàïàäíèòå ïðèíöèïè,òîé å áèë ïåðèîä �íåïðåäâèäåí îò äúðæàâàòà�, êúäåòî îñíîâíèòå ñúáèòèÿ ñà áè-ëè ÷åñòî ïîä âëèÿíèå íà âúíøíè ôàêòîðè. Íàé-õàðàêòåðíîòî îòíîøåíèå íà ñèí-äèêàòèòå â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà å áèëî ñäúðæàíî, ñïîêîéíîè ïîäêðåïÿùî ïîäõîäà çà ìú÷èòåëíè, íåîáõîäèìè ðåôîðìè. Òîâà å áèëî îïðàâäà-íî ïîâåäåíèå ïî âðåìå íà íàé-òðóäíèÿ ïåðèîä íà ïðåõîäà. Ìîæå äà ñå äîáàâè, ÷åòîâà å áèë íåîáõîäèì åëåìåíò çà óñïåøåí ïðåõîä è çàïàçâàíå íà îáùåñòâåíèÿ

61

ìèð. Ñåãà ñèòóàöèÿòà å ïðîìåíåíà, íèâîòî íà èêîíîìè÷åñêèÿ ïðåõîä å íàé-íàï-ðåäíàëî â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà è òåõíèòå èêîíîìèêè ñå ðàç-âèâàò äèíàìè÷íî.

Òåçè îáùåñòâà ñåãà íàâëèçàò â íîðìàëíàòà èëè îðãàíè÷íà ôàçà íà ðàçâèòèå,êúäåòî îáðàçöèòå íà ïîâåäåíèå îò óñòàíîâåíèòå äåéñòâàùè ïàçàðíè èêîíîìèêèòðÿáâà äà áúäà âúâåäåíè. Çà äà íàëîæàò òîâà ðÿçêî, ñèíäèêàòèòå ìîãàò ñåãà äàñòàíàò èñòèíñêè ñèíäèêàëèñòè âìåñòî ìíîãîôóíêöèîíàëíè ñîöèàëíî äåéñòâàùèôèãóðè íà ïîëèòè÷åñêàòà àðåíà, êàêâèòî ñà áèëè â ãîäèíèòå â ïðåõîä. Òå ñà èçëî-æèëè ñåðèîçíè çàêîíîâè ïðîáëåìè è òåõíèÿ ïðèîðèòåò å áèë äà ïîäêðåïÿ ïðîöå-ñà íà ðåôîðìè, êîèòî ïîíÿêîãà ñà â ïðîòèâîðå÷èå ñúñ çàùèòàòà íà èíòåðåñèòå íàðàáîòíèöèòå.

Íå òðÿáâà äà çàáðàâÿìå, ÷å âúïðåêè íåáëàãîïðèÿòíàòà èêîíîìè÷åñêà ñòðóê-òóðà, êàòî ïðè÷èíà çà ñëàáîñòòà íà ðàáîòíîòî ìÿñòî, ñèíäèêàòèòå ïðåíåáðåãâàòðàçâèòèåòî íà íîâè ðàáîòíè÷åñêè ñòðàòåãèè è íàñî÷âàò ñâîèòå óñèëèÿ íà íàöèî-íàëíî íèâî. Òîâà å áèëî íåîáõîäèìî ïðåç ïúðâèÿ åòàï îò ïðåõîäà îò êàêòî ñúùåñ-òâóâàíåòî è ëåãèòèìíîñòòà íà ñèíäèêàòèòå ñà áèëè èçëîæåíè íà ðèñê.

Ìîæåì äà îòáåëåæèì, ÷å íàé-ãîëÿìàòà ïðå÷êà çà óñïåøíîòî äåéñòâèå íàñèíäèêàòèòå â Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà òåõíèòå ñëàáè ïîçèöèè íà ðàáîò-íîòî ìÿñòî. Òîâà å ïðîáëåì è äíåñ, êîéòî çàïî÷âà äà ïîäêîïàâà ëåãèòèìíîñòòàíà ñèíäèêàòèòå äîðè è íà ïîëèòè÷åñêî íèâî. Çà äà íå áúäå áúäåùîòî ÷ëåíñòâî âÅÑ ôîðìàëíî è äà íå áúäå ïîâå÷å îò ïîëèòè÷åñêî äåéñòâèå ïðèåìàíå íà äîñòè-æåíèÿòà íà ïðàâîòà íà ÅÑ, îò êîåòî ðàáîòíèöèòå èìàò ïîëçà, ñèíäèêàòèòå ñåíóæäàÿò îò ïî-äèíàìè÷åí è îïðåäåëåí ïîäõîä îò ãëåäíà òî÷êà íà òðóäà. Áúäåùî-òî ÷ëåíñòâî ùå îçíà÷àâà ïúëíî èíòåãðèðàíå íà ñòðàíèòå ñàìî àêî ñîöèàëíèòåñòàíäàðòè ñå äîáëèæàò äî íèâîòî íà ÅÑ. Ñïîðåä îïèñàíèòå â àíàëèçà óñëîâèÿ, äî-êàòî ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà ñà îêîëî 1/7 îòñðåäíèòå çà ÅÑ è äîêàòî ÁÂÏ íà åäíî ëèöå å îêîëî 40% îò ñðåäíîòî ðàâíèùå íàÅÑ, ñúùåñòâóâà èëþçèÿ äà ñå ãîâîðè çà ñâîáîäíî äâèæåíèå íà òðóäà, êîåòî å ñú-ùåñòâåíà ÷àñò îò ïúëíàòà èíòåãðàöèÿ.

62

III. Ïîëèòèêà ïî ðàáîòíèòå çàïëàòè â Áúëãàðèÿ

Ðàáîòíèòå çàïëàòè: èñòîðèÿ íà ïðåõîäà

Ïîëèòèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà îò íà÷àëîòî íà ïðåõîäà â Áúëãàðèÿ èìàñëåäíèòå õàðàêòåðíè îñîáåíîñòè: � îñíîâíèòå ïàðàìåòðè íà ïîëèòèêàòà ïî äîõîäèòå ñå ôîðìèðàò íà áàçàòà íà

ïðåïîðúêèòå íà ìåæäóíàðîäíèòå ôèíàíñîâè èíñòèòóöèè (Ìåæäóíàðîäíèÿòâàëóòåí ôîíä è Ñâåòîâíàòà áàíêà), êîèòî ñå ÿâÿâàò óäîáíî îïðàâäàíèå çàôàêòè÷åñêàòà ëèïñà íà ñàìîñòîÿòåëíà ïîëèòèêà íà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñò-âî;

� ïîëèòèêàòà ïî äîõîäèòå ïðåñëåäâà ãëàâíî êðàòêîñðî÷íè öåëè è ðåøàâà òåêó-ùè ïðîáëåìè, îñîáåíî â ïðåäèçáîðåí ïåðèîä, à ïðîáëåìèòå ñúñ ñòðàòåãè÷åñ-êî è äúëãîñðî÷íî çíà÷åíèå ñå îòëàãàò çà íåîïðåäåëåíî âðåìå, âêëþ÷èòåëíîè ïðåîäîëÿâàíåòî íà äèôåðåíöèàöèÿòà â ñðåäíîòî ðàâíèùå íà ðàáîòíèòå çàï-ëàòè ñúñ ñòðàíèòå-÷ëåíêè íà ÅÑ;

� ïîëèòèêàòà ïî äîõîäèòå èìà ïðåîáëàäàâàùî ðåãóëàòèâíèòå ôóíêöèè ñ ïîä-÷åðòàíî èçðàçåí ðåñòðèêòèâåí õàðàêòåð, êàòî â çàâèñèìîñò îò òåêóùàòà êî-íþíêòóðà îãðàíè÷åíèÿòà îòñëàáâàò èëè ñå çàñèëâàò.

Â ïîëèòèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà âèíàãè, â ÿâåí èëè ñêðèò âèä, ñà áèëè îï-ðåäåëÿùè äâà îñíîâíè ïðèîðèòåòà ïîñòèãàíå íà íå èíôëàöèîíåí ðàñòåæ íà äî-õîäèòå; è óâåëè÷àâàíå íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â áþäæåòíèòå îðãàíèçàöèè.Èäåÿòà çà íå èíôëàöèîíåí ðàñòåæ íà ðàáîòíàòà çàïëàòà èçõîæäà îò ïîñòóëàòèòåíà ìåæäóíàðîäíèòå ôèíàíñîâè èíñòèòóöèè è öåëè ðàáîòíàòà çàïëàòà, ò.å. ïîâè-øåíàòà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò äà íå ãåíåðèðà èíôëàöèÿ, ò.å. äà íå áúäå ïðî èí-ôëàöèîíåí ôàêòîð. Ïî ñúùåñòâî ôîðìóëèðàíèÿò ïî òîçè íà÷èí ïðèîðèòåò ñå èç-êðèâÿâà è ïðàêòè÷åñêè ñå ñëåäâà ïîëèòèêà ïî çàäúðæàíå íà ãîäèøíîòî íàðàñòâà-íå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ïîä ñðåäíîãîäèøíàòà âåëè÷èíà íà èíäåêñà íà ïîòðåáè-òåëñêèòå öåíè. Âòîðèÿò ïðèîðèòåò îòíîñíî çàïëàùàíåòî â áþäæåòíèÿ ñåêòîð âè-íàãè ñðåùà îáåêòèâíè ïðå÷êè, ñâúðçàíè ñ ïðîâåæäàíàòà ïîä íàòèñêà íà ìåæäó-íàðîäíèòå ôèíàíñîâè èíñòèòóöèè ïîëèòèêà íà îãðàíè÷àâàíå íà áþäæåòíèòå ðàç-õîäè. Óâåëè÷àâàíåòî íà ðåàëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè â ñôåðàòà íà áþäæåòíà èçä-ðúæêà å âúçïðèåòî ñëåä 1997 ã. ïîðàäè ñèëíîòî èçîñòàâàíå íà ðàâíèùåòî íà çàï-ëàùàíå â áþäæåòíèòå îðãàíèçàöèè. Öåëòà å äà ñå ïîâèøè æèçíåíèÿ ñòàíäàðò íàðàáîòåùèòå â òàçè ñôåðà è äà ñå íàìàëè ôðàãìåíòàöèÿòà â çàïëàùàíåòî íà òðó-äà. Ðåàëèçèðà ñå ÷ðåç ïî-çíà÷èòåëíî óâåëè÷àâàíå íà çàïëàòèòå â òàçè ñôåðà è÷ðåç ðàçïðåäåëåíèå íà áþäæåòíèòå èçëèøúöè ðàçäàâàíå íà äîïúëíèòåëíè òðó-äîâè âúçíàãðàæäåíèÿ ïîä ôîðìàòà íà 13-òà çàïëàòà.

Çà ïðîâåæäàíåòî íà ïîëèòèêàòà ïî ðàáîòíàòà çàïëàòà ñà èçïîëçâàíè ðàçëè÷-íè àäìèíèñòðàòèâíè ñðåäñòâà è ìåõàíèçìè, ñ êîèòî îñíîâíàòà öåë å ïîñòèãíàòà Áúëãàðèÿ âñå îùå íå å ñòðàíà-÷ëåíêà íà ÅÑ è ñ íàé-íèñêî ðàâíèùå íà äîõîäèîò âñè÷êè ñòðàíè â ïðåõîä, èëè ñ äðóãè äóìè, â ðåçóëòàò íà òàçè ïîëèòèêà Áúëãà-ðèÿ îò÷èòà ñèëíî ñíèæàâàíå íà ðåàëíèòå çàïëàòè, à îò òàì è íà æèçíåíîòî ðàâ-íèùå íà íàñåëåíèåòî ñè.

Ïðåç ïåðèîäà íà 90-òå ãîäèíè ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà â Áúëãàðèÿ ãóáè íàäïîëîâèíàòà îò ñâîÿòà ïîêóïàòåëíà ñïîñîáíîñò, à ìèíèìàëíà ðàáîòíà çàïëàòàåðîçèðà îùå ïî-ñèëíî. Òîâà ÷óâñòâèòåëíî íàìàëÿâàíå íà ïîêóïàòåëíàòà ñïîñîá-íîñò íà ðàáîòíàòà çàïëàòà íå áåøå ðàâíîìåðíî ïî ãîäèíè. Òî ñå ðàçâèâàøå êàòîïðÿêî ñëåäñòâèå íà öåíîâèòå øîêîâå è íåïúëíàòà êîìïåíñàöèîííà ïîëèòèêà

63

ïðåç 1991, 1994, 1996 è 1997 ã. Íàïðèìåð, ðàáîòíàòà çàïëàòà ïðåç 1991 ã. ñïàäà ñáëèçî 40%, ïðåç 1994 ñ íîâè 18%, à ïðåç 1996 è 1997 ãîäèíà ðåñï. ñ 18 è 19%. Èç-âåñòíî ïðåîäîëÿâàíå íà òîçè èçêëþ÷èòåëåí ñïàä çàïî÷âà íåïîñðåäñòâåíî ïðåäèâúâåæäàíåòî íà ïàðè÷íèÿ ñúâåò îò ñðåäàòà íà 1997 ã. Ïîñòèãíàòèÿò ïîëîæèòåëåíðàñòåæ ïðåç 1998, 1999 è 2000 ã. åäâà óñïÿâà äà êîìïåíñèðà ñíèæàâàíåòî äî ðàâ-íèùåòî íà 1996 ã.

Íàìàëåíàòà ïîêóïàòåëíàòà ñïîñîáíîñò íà çàïëàòèòå íå ñúîòâåòñòâà íà ñïà-äà íà ÁÂÏ (Ãðàôèêà 8). Ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íàìàëÿâà ñ îêîëî 27 ïðîöåíò-íè ïóíêòà ïîâå÷å îò ñúêðàùàâàíåòî íà ÁÂÏ. Òàçè èçêëþ÷èòåëíî ñèëíà åðîçèÿ íàðàáîòíàòà çàïëàòà ïîêàçâà, ÷å òÿ å ïî-ñêîðî ñëåäñòâèå íà öåíîâèòå øîêîâå è íå-àäåêâàòíàòà ïîëèòèêà íà äîõîäèòå, îò êîëêîòî íà âëîøàâàíåòî íà èêîíîìè÷åñ-êèòå ðåçóëòàòè.

Ãðàôèêà 8

Ìîäåëúò íà ïðåõîä êúì ïàçàðíà èêîíîìèêà, îñúùåñòâÿâàí ó íàñ ïðåç 90-òåãîäèíè, îïðåäåëè äîõîäèòå êàòî åäèí îò âàæíèòå ñòàáèëèçèðàùè ôàêòîðè. Ëèáå-ðàëèçàöèÿòà íà öåíèòå è ñòîïàíñêàòà äåéíîñò, ðåàëèçèðàíè â óñëîâèÿòà íà ìîíî-ïîëèñòè÷íè ñòðóêòóðè ïîñëóæèõà êàòî àðãóìåíò çà íàëàãàíå íà ðåãóëàòèâíè ìåð-êè ïî îòíîøåíèå äèíàìèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð. Ðåãó-ëèðàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñå îñúùåñòâÿâàøå öåíòðàëèçèðàíî ñ ïîìîùòà íàíàáîð îò èêîíîìè÷åñêè è àäìèíèñòðàòèâíè ñðåäñòâà è ìåõàíèçìè. Ïðåîáëàäàâà-õà àäìèíèñòðàòèâíèòå ìåðêè, òúé êàòî ðåñòðèêòèâíîñòòà å îñíîâåí êîìïîíåíòíà ïðîâåæäàíàòà ïîëèòèêà. Ïðåç 90-òå ãîäèíè ñå èçïîëçâàõà ðàçëè÷íè èíñòðó-ìåíòè è ìåõàíèçìè çà ðåãóëàöèÿ, êîèòî íàé-îáùî ìîãàò äà ñå îáîáùÿò â äâà ïå-ðèîäà: äî 1997 ã. è ñëåä òîâà.

Ðåãóëàöèÿòà ïðåç ïúðâèÿ ïåðèîä ñå îñíîâàâàøå íà ëèìèòèðàíå íà ñðåäñòâà-òà çà ðàáîòíà çàïëàòà è æåñòîêî äàíú÷íî îáëàãàíå íà òÿõíîòî íàäâèøàâàíå â îá-ùåñòâåíèÿ ñåêòîð, äèðåêòíî îïðåäåëÿíå íà ìèíèìàëíàòà è ñðåäíèòå ðàáîòíè çàï-ëàòè â áþäæåòíàòà ñôåðà, îáâúðçâàíå íà çàïëàòèòå â áþäæåòíèÿ ñåêòîð è íÿêîèñîöèàëíè ïëàùàíèÿ ñ ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà.

64

ÅÇè Ë Â‡ÎÌ‡ ‡·ÓÚÌ‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡ ‚ Å˙Î„‡Ëfl (1990 – 2000 „.)

Ìåõàíèçìúò çà ëèìèòèðàíå è äàíú÷íî îáëàãàíå íà ïðåâèøàâàíåòî íà ñðåäñ-òâà çà ðàáîòíà çàïëàòà âêëþ÷âàøå ïðèíöèïè è ïðàâèëà, êîèòî îò÷èòàõà ïðîìå-íèòå â èíôëàöèÿòà (ôàêòè÷åñêà èëè î÷àêâàíà), ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è ñðåäíèòåçàïëàòè. Çà äà ñå ïîñòèãíå ïî-ãîëÿìà îáâúðçàíîñò ñ ïðîèçâîäñòâåíèòå ðåçóëòàòèïàðàìåòðèòå íà ïðèëàãàíàòà ôîðìóëà ÷åñòî áÿõà ïðîìåíÿíè. Íàé-îáùî ìåõàíèç-ìúò îãðàíè÷àâàøå ðàñòåæà íà çàïëàòèòå â åôåêòèâíèòå ñòîïàíñêè îðãàíèçàöèèè íå ìîòèâèðàøå ðàáîòíàòà ñèëà. Òîé áåøå îáåêò íà îæèâåíè ñïîðîâå è äèñêó-ñèè ïðåç öÿëîòî äåñåòèëåòèå. Â êðàéíà ñìåòêà íàääåëÿ ìíåíèåòî çà íåãîâîòî ïðå-ìàõâàíå è ñìÿíà ñ íîâà ñõåìà çà ðåãóëàöèÿ íà çàïëàòèòå â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð.

Ðåãóëèðàùàòà ôóíêöèÿ íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ñå îñíîâàâàøå íàíåéíàòà îáâúðçàíîñò ñúñ çàïëàòèòå â áþäæåòíàòà ñôåðà è íÿêîè ñîöèàëíè ïëà-ùàíèÿ. Çàäúðæàíåòî èëè íåðåãóëÿðíî ïîâèøàâàíå íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòà ïðåä-ñòàâëÿâàøå åôåêòèâåí èíñòðóìåíò íà ïðîâåæäàíàòà ðåñòðèêòèâíà ïîëèòèêà íàäîõîäèòå â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð. Ôîðìèðàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â áþäæåòíà-òà ñôåðà ñå îñíîâàâàøå íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà è ñúîòâåòíèòå êîåôè-öèåíòè çà äëúæíîñòè. Îò èêîíîìè÷åñêà è ñîöèàëíà ãëåäíà òî÷êà òîâà íå áåøåíàé-óäà÷íîòî ðåøåíèå, íî îò ïîçèöèèòå íà ðåãóëèðàíåòî òî ñå îêàçâà ìíîãî åôè-êàñíî ñðåäñòâî çà êîíòðîë.

Îò 1997 ã. êîíòðîëúò âúðõó ðàñòåæà íà çàïëàòèòå â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð ñå îñ-íîâàâà íà íîâ ìåõàíèçúì, êîéòî ïî ñúùåñòâî ïðîäúëæàâà äà áúäå öåíòðàëèçè-ðàí. Òîé ñå ñúñòîè â îãðàíè÷àâàíå ðàñòåæà íà çàïëàòèòå âúâ ôèðìèòå ñ ìîíîïîë-íî ïîëîæåíèå íà ïàçàðà è íà òåçè ñ ëîøè ôèíàíñîâè ðåçóëòàòè îðãàíèçàöèè. Ïîòîçè íà÷èí ñå îãðàíè÷àâàò ñàìî ãóáåùèòå è òðóïàùèòå ôèíàíñîâè çàäúëæåíèÿïðåäïðèÿòèÿ. Äîáðå ðàáîòåùèòå îðãàíèçàöèè îò îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð íå ïîäëå-æàò íà ðåãóëàöèÿ è ìîãàò äà îïðåäåëÿò çàïëàòèòå íà ñâîèòå ðàáîòíèöè êàêòî ïî-æåëàÿò.

Ðîëÿ íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè ïðè ôîðìèðàíåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè

Ïðîáëåìèòå íà îïðåäåëÿíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà çàåìàò ñúùåñòâåíî ìÿñ-òî â ñîöèàëíèÿ äèàëîã è äåéíîñòòà íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè. Âñåêè îò ñîöèàëíè-òå ïàðòíüîðè äîñåãà èçïîëçâà äâå îñíîâíè ôîðìè íà ó÷àñòèå â îáñúæäàíåòî íàïðîáëåìè íà ðàáîòíèòå çàïëàòè. Ïúðâàòà å êàòî îðãàíèçàòîð íà äèñêóñèè, à âòî-ðàòà - êàòî ïàðòíüîð â ñîöèàëíèÿ òðèïàðòèòåí äèàëîã. Äèñêóñèèòå ïî âúïðîñèòåíà çàïëàòèòå ñå îòíàñÿò ãëàâíî äî ïðîáëåìè, ÷èåòî ðåøåíèå ìîæå äà ñå òúðñè âñðåäíîñðî÷íà ïåðñïåêòèâà.

Ñèíäèêàëíèòå öåíòðàëè àêòèâíî îðãàíèçèðàõà äèñêóñèè çà äîõîäèòå íà íàñå-ëåíèåòî ïðè âúâåæäàíåòî íà âàëóòíèÿ áîðä è ñëåä åäíîãîäèøíîòî ìó ôóíêöèî-íèðàíå. Ïðàêòèêàòà å òå äà ïðèêëþ÷âàò ñ èçãîòâÿíå è ïðèåìàíå íà çàêëþ÷èòåë-íè äîêóìåíòè ñ êîíêðåòíè ïðåäëîæåíèÿ â îáëàñòòà íà çàïëàòèòå è öåíèòå, êîèòîñå ïðåäîñòàâÿò íà ñúîòâåòíîòî ïðàâèòåëñòâî è íà ðàáîòîäàòåëñêèòå ñúþçè. Òåçèïðåäëîæåíèÿ íå íàìèðàò ìåñòî â òðèñòðàííèÿ äèàëîã è ÷åñòî îñòàâàò ñàìî â ñèí-äèêàëíèòå àðõèâè.

Âñÿêî ïðàâèòåëñòâî â ðàìêèòå íà ñâîÿ ìàíäàò îðãàíèçèðà åäíà èëè äâå ñðå-ùè ñ ïðåäñòàâèòåëè íà ðàáîòîäàòåëèòå è ïðîôåñèîíàëíèòå ñúþçè ïî íÿêîëêî îñ-íîâíè òåìè, âêëþ÷èòåëíî è ïî ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå. Íà òÿõ ñå àíãàæèðà ñó÷àñòèå åäèíñòâåíî Ìèíèñòåðñòâî íà òðóäà è ñîöèàëíàòà ïîëèòèêà. Ðÿäêî ñåïðèâëè÷àò äðóãè êîìïåòåíòíè äúðæàâíè èíñòèòóöèè, êàêòî è íåçàâèñèìè åêñïåð-òè. Åôåêòèâíîñòòà íà ïîäîáíè ñðåùè å íèñêà. Äî ñåãà íå ìîãàò äà ñå íàìåðÿò äîñ-òàòú÷íî åäíîçíà÷íè äîêàçàòåëñòâà çà òÿõíîòî ïîëîæèòåëíî âëèÿíèå âúðõó íàöè-îíàëíàòà ñèñòåìà çà òðèñòðàííî ñúòðóäíè÷åñòâî.

65

Îïðåäåëåíî ìîæå äà ñå òâúðäè, ÷å íå å íàëèöå ïðàêòèêà, ïðè êîÿòî ïðàâè-òåëñòâàòà äà äèñêóòèðàò ñ ïàðòíüîðèòå ñðåäíîñðî÷íàòà (â ðàìêèòå íà òåõíèÿìàíäàò) ïîäîõîäíà ïîëèòèêà, ïðåäè, à è ñëåä îôèöèàëíîòî º îïîâåñòÿâàíå. Òðà-äèöèîííî ðàçäåëúò ïî äîõîäèòå å òâúðäå îáù. Ñòðåìåæúò íà âñÿêî ïðàâèòåëñòâîå â ïî-ìàëêà ñòåïåí äà ñå àíãàæèðà ñ êîíêðåòíè ïàðàìåòðè â ñôåðàòà íà äîõîäè-òå, êîåòî ïðîâîêèðà íåãàòèâíè íàãëàñè ó ñèíäèêàòèòå è îãðàíè÷åíà ïîäêðåïà íàïðàâèòåëñòâåíèòå íàìåðåíèÿ.

Ïîëèòèêàòà ïî ðàáîòíèòå çàïëàòè (äîõîäèòå) íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå â ãî-äèøåí ìàùàá (ìåõàíèçìè, ðàâíèùà, ïðàâèëà) å òðàäèöèîíåí îáåêò íà êîíñóëòà-öèè, ñúãëàñóâàíå èëè ñúâìåñòíà äåéíîñò â Íàöèîíàëíèÿ ñúâåò çà òðèñòðàííî ñúò-ðóäíè÷åñòâî. Òàçè ïðîáëåìàòèêà å îñîáåíî êîíôëèêòíà è ïî íåÿ òðóäíî ñå ïîñòè-ãà îáùà ïîçèöèÿ. Äåéíîñòòà íà ÍÑÒÑ â îáëàñòòà íà ïîëèòèêàòà ïî äîõîäèòå ìî-æå äà ñå îáîáùè â ñëåäíîòî:

Ïúðâî ãîäèøíî ñå ïðîâåæäàò òðèñòðàííè êîíñóëòàöèè ïî çàïëàòèòå, à íåäèðåêòíè ïðåãîâîðè, õàðàêòåðíè çà ìíîãî åâðîïåéñêè äúðæàâè. Òåçè êîíñóëòà-öèè ñà �post-factum� ïî îòíîøåíèå íà âå÷å èçðàáîòåíè ïðîåêòè çà ïîñòàíîâëåíèÿíà Ïðàâèòåëñòâîòî. Íÿìà óòâúðäåíà ïðàêòèêà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè äà áúäàòïðèâëè÷àíè ïðè ïîäãîòîâêàòà íà òåçè äîêóìåíòè.

Âòîðî ïðîâåæäàíèòå êîíñóëòàöèè ïî ðàáîòíèòå çàïëàòè èìàò îãðàíè-÷åí îáõâàò. Òîé ñå îòíàñÿ äî ñúãëàñóâàíå íà ïðåäëàãàíèòå ïðîìåíè â 3 íîð-ìàòèâíè àêòà. Òîâà ñà ïîñòàíîâëåíèÿòà çà ðàçìåðà íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòàçà ñòðàíàòà, çà ðàáîòíèòå çàïëàòè â áþäæåòíèòå îðãàíèçàöèè è äåéíîñòè, èÍàðåäáà çà îïðåäåëÿíå íà ñðåäñòâàòà çà ðàáîòíà çàïëàòà â ïðåäïðèÿòèÿòà ñîïðåäåëÿùî äúðæàâíà èëè îáùèíñêà ñîáñòâåíîñò. Ñðîêúò íà äåéñòâèå íà òå-çè íîðìàòèâíèòå àêòîâå å åäíîãîäèøåí è çàòîâà ñå ïîääúðæà ôîðìàëåí ðè-òúì íà êîíñóëòàöèèòå. Òå ñå ïðîâåæäàò êàòî ïðàâèëî â íà÷àëîòî íà êàëåí-äàðíàòà ãîäèíà.

Â ãîëÿìà ñòåïåí íà÷èíúò íà ïðîâåæäàíå íà êîíñóëòàöèèòå å ñúùî ôîðìàëåí.Íà òÿõ ñå ïðåäëàãà ïðîåêò îò êîìïåòåíòíîòî âåäîìñòâî è ñå ïðîâåæäà åêñïåðòíîîáñúæäàíå. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà ñèíäèêàòèòå ñ÷èòàò, ÷å ñå îòêëîíÿâàò íîâèòå èðàçëè÷àâàùè ñå îò ïðîåêòà èñêàíèÿ, à ïðè íåãàòèâíî ñòàíîâèùå íå ñå òúðñè êîì-ïðîìèñíî ðåøåíèå èëè êîðåêöèè. Êîíñóëòàöèèòå ïî ïðîåêòà çà áþäæåò ñå âîäÿòíååôåêòèâíî, òúé êàòî äîñåãà òîâà ñòàâà íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè âíàñÿíåòî ìó âÍàðîäíîòî ñúáðàíèå, áåç ïðåäâàðèòåëíî äà ñå îñèãóðÿâà íÿêàêâà èíôîðìàöèÿ èêîíòàêòè íà âñè÷êè ôàçè íà áþäæåòíàòà ïðîöåäóðà.

Òðåòî ÷åñòîòàòà íà îáñúæäàíèÿ íà âúïðîñèòå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà çàâèñèîò îáùîòî ñúñòîÿíèå íà òðèïàðòèòíèÿ äèàëîã. Â íåãîâàòà èñòîðèÿ ñèñòåìàòè÷íîñå ðåäóâàò ïåðèîäè íà ñúçíàòåëíî òúðñåíå íà êîíñåíñóñ ïî ïúòÿ íà ìíîãîêðàòíèîáñúæäàíèÿ è âçàèìíè îòñòúïêè, è íà êðèçè, êîèòî äîðè âîäÿò äî áëîêèðàíå ðà-áîòàòà íà òðèñòðàííèÿ îðãàí. Âñè÷êè ïðàâèòåëñòâà ñà èçêóøåíè ïðåç ÷àñò îòìàíäàòà ñè äà äåìîíñòðèðàò ïðåíåáðåæåíèå è îìàëîâàæàâàíå íà ïîçèöèèòå íàñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè, êàòî ïî îòíîøåíèå íà äîõîäèòå ñå ñòèãà äî ïúëíî ðàçìè-íàâàíå, îñîáåíî ñúñ ñèíäèêàòèòå.

Åäèíñòâîòî è ðàçëè÷èÿòà â ïîçèöèèòå íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè (ïðîôåñèî-íàëíè ñúþçè è ðàáîòäàòåëñêè îðãàíèèçàöèè) ïî îòíîøåíèå íà ïîëèòèêàòà ïî äî-õîäèòå ñå èçðàçÿâàò â ñëåäíèòå íàñîêè: � Ïðè ïðîâåæäàíå íà òðèïàðòèòíèÿ äèàëîã íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå ïðåäñòàâè-

òåëèòå íà ðàçëè÷íèòå ïðîôåñèîíàëíèòå ñúþçè ñà ñ åäèííè ñòàíîâèùà. � Ðàçëè÷èÿòà íà ïðîôåñèîíàëíèòå ñúþçè ñ ðàáîòîäàòåëñêèòå îðãàíèçàöèè ñà

ïî ïîâîä ïîâèøàâàíå íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòà çà ñòðàíàòà è èçïëàùàíå íàäîïúëíèòåëíè âúçíàãðàæäåíèÿ çà òðóä è îáåçùåòåíèÿ ïðè óâîëíåíèÿ. Ðàáî-òîäàòåëñêèòå îðãàíèçàöèè ñ÷èòàò, ÷å ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ñå óâåëè-

66

÷àâà ïî-áúðçî îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà è îò ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëà-òà ïîðàäè ñîöèàëíè ïðè÷èíè. Òàêàâà ïîëèòèêà íå ñòèìóëèðà ïîâèøàâàíåòîíà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà.Ïðîôåñèîíàëíèòå ñúþçè è ðàáîòîäàòåëñêèòå îðãàíèçàöèè ïðåäëàãàò èçðà-

áîòâàíå íà çàêîí çà ðàáîòíàòà çàïëàòà, â êîéòî äà ñå îïðåäåëè äèàïàçîíà íà ñðåä-íàòà ðåàëíà çàïëàòà çà ñëåäâàùàòà ãîäèíà è íåéíè ìèíèìàëíè è ìàêñèìàëíè ëè-ìèòè. Íî çà èçïúëíåíèåòî íà òàçè çàäà÷à å íåîáõîäèìî ïðåäâàðèòåëíî äà ñå çíàåêàêâà å ãðàíèöàòà íà áåäíîñòòà. Â òàçè âðúçêà, ïðîôåñèîíàëíèòå ñúþçè íååäíîê-ðàòíî íàñòîÿâàò çà ïðèåìàíå íà ìåòîäèêàòà çà îïðåäåëÿíå ïðàãà íà áåäíîñò. Òà-çè ìåòîäèêà å åäèí îò îñíîâíèòå ïðèìåðè íà áåçïðåöåäåíòíî îòëàãàíå ðåøåíèå-òî íà âúïðîñ ïî çàùèòà íà äîõîäèòå íà íàñåëåíèåòî.

Íà áðàíøîâî ðàâíèùå êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå ïî çàïëàòèòå ñå âîäè ìåæ-äó ðàáîòîäàòåëñêèòå êàìàðè (ñúþçè) è îòðàñëîâèòå (áðàíøîâè) ñèíäèêàòè. Äî-ãîâîðåíîñòèòå çàñÿãàò ìèíèìàëíàòà çàïëàòà çà áðàíøà, ìåõàíèçìèòå çà ôîðìè-ðàíå íà çàïëàòèòå (íà ïðàêòèêà ðÿäêî ñå ïîëçâàò ïîêàçàòåëè çà ïðîèçâîäèòåë-íîñò íà òðóäà), ðàçìåð íà äîïúëíèòåëíè âúçíàãðàæäåíèÿ, ñîöèàëíèòå ïðèäîáèâ-êè (ïîåâòèíÿâàíå íà õðàíåíåòî, ñóìè çà îòïóñê è äð.) è ðàçìåðà íà îáåçùåòåíèÿ-òà ïî Êîäåêñà íà òðóäà.

Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå íàáëþäàâà íàìàëÿâàíå íà çíà÷åíèåòî íà äîãî-âàðÿíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà íà îòðàñëîâî (áðàíøîâî) ðàâíèùå çà ñìåòêà íàôèðìåíîòî äîãîâàðÿíå. Ñðåä îáåêòèâíèòå òðóäíîñòè ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò òðàí-ñôîðìàöèÿòà íà ñîáñòâåíîñòòà, ãîëåìèòå âúòðåøíîîòðàñëîâè ðàçëè÷èÿ â èêî-íîìè÷åñêîòî è ôèíàíñîâîòî ñúñòîÿíèå íà îòäåëíèòå äðóæåñòâà. Ñúùî òàêà åä-íà îò ïðè÷èíèòå å è íåñòàáèëíîñòòà íà ìåíèäæúðñêèòå åêèïè, òÿõíàòà (âñåîùå) íèñêà áèçíåñ êóëòóðà è íåäîîöåíÿâàíå çíà÷åíèåòî íà äèàëîãà ñ ïðîôåñèî-íàëíèòå ñúþçè.

Òðàäèöèîííî ïî-åôåêòèâíî å ñúòðóäíè÷åñòâîòî ìåæäó îòðàñëîâèòå ñèíäèêà-òè â áþäæåòíèÿ ñåêòîð è ñúîòâåòíèòå ìèíèñòåðñòâà. Òðèñòðàííîòî ñúòðóäíè÷åñ-òâî íå å ïðåêúñâàíî, ðåãóëÿðíî ñå ïîäïèñâàò èëè àêòóàëèçèðàò îòðàñëîâè ñïîðà-çóìåíèÿ ñ ìàêñèìàëíî âúçìîæíèÿ ñïåêòúð è êîíêðåòèêà íà äîãîâîðåíîñòèòå ïîçàïëàùàíåòî íà òðóäà.

Äîãîâàðÿíåòî íà çàïëàòèòå íà ôèðìåíî ðàâíèùå ëåãèòèìèðà íàé-ïúëíî ôóí-êöèèòå íà ðàáîòîäàòåëÿ è íà ñèíäèêàòèòå. Ïðåç ïðåäøåñòâàùèòå ãîäèíè ñå ïðè-ëàãàõà íå ïî-ìàëêî îò ñåäåì-îñåì õèëÿäè ÊÒÄ â ïðåäïðèÿòèÿ îò âñè÷êè áðàíøî-âå íà ðåàëíèÿ ñåêòîð. Äîãîâîðåíîñòèòå â äðóæåñòâàòà ñ äîìèíèðàùà äúðæàâíàèëè îáùèíñêà ñîáñòâåíîñò ñà îáåêòèâíî ïîâëèÿíè îò îãðàíè÷åíèÿòà, ïðîèçòè÷à-ùè îò äåéñòâèåòî íà öåíòðàëèçèðàíèÿ ðåãóëèðàù ìåõàíèçúì (âêëþ÷èòåëíî ïðåä-âèäåíèòå ñàíêöèè çà îðãàíèòå íà óïðàâëåíèå, äîïóñíàëè íåñïàçâàíå íà ðàçïîðåä-áèòå). Îñîáåíî òåæêè ñà îãðàíè÷åíèÿòà è çàáðàíèòå çà ïå÷åëèâøè, íî ìîíîïî-ëèñòè÷íè äðóæåñòâà, êàêòî è çà ïîëó÷àâàùèòå ñóáñèäèè (ãðàäñêè òðàíñïîðò, òîï-ëîôèêàöèÿ). Âúïðåêè òîâà è òàì ñå ïðèåìàò äîãîâîðåíîñòè çà çàïëàòè è ñîöèàë-íè ïëàùàíèÿ, êàòî äîêàçàòåëñòâî, ÷å íåîáõîäèìîòî è äîñòàòú÷íî óñëîâèå çà ïàð-òíüîðñòâîòî å íàëè÷èåòî íà âîëÿ çà äèàëîã.

Êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå íà çàïëàòèòå ïðèñúñòâóâà è â íÿêîè ãîëåìè èñðåäíè ïðåäïðèÿòèÿ îò ÷àñòíèÿ ñåêòîð. Äèàëîãúò ïî ïðàâèëî çàâúðøâà ñ ïîä-ïèñâàíåòî íà ÊÒÄ. Â ðåçóëòàò íà íåñòàáèëíàòà ïàçàðíà êîíþíêòóðà ìíîãî ÷åñ-òî ïîñòèãíàòèòå äîãîâîðåíîñòè íå îñèãóðÿâàò ïúëíà çàùèòà îò èíôëàöèÿòà è íåêîìïåíñèðàò ðåäîâíî óâåëè÷àâàùèòå ñå îñèãóðèòåëíè âíîñêè çà ñìåòêà íà ðà-áîòåùèòå.

67

Íåðàâåíñòâî â çàïëàùàíåòî íà òðóäà

Ïðîìåíèòå â áúëãàðñêàòà èêîíîìèêà, íàñòúïèëè ñëåä íà÷àëîòî íà ïðåõîäàêúì ïàçàðíî ñòîïàíñòâî ñúçäàäîõà áëàãîïðèÿòíè óñëîâèÿ çà óâåëè÷àâàíå íà ïî-äîõîäíîòî íåðàâåíñòâî â îáùåñòâîòî. Çàäúëáî÷àâàíåòî íà äèôåðåíöèàöèÿòà â åä-íà èëè äðóãà ñòåïåí îáõâàùà âñè÷êè èçòî÷íèöè íà äîõîäè è ñîöèàëíè ñëîåâå â îá-ùåñòâîòî. Ïî îòíîøåíèå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ðàçëè÷èÿ ñå íàáëþäàâàò ìåæäóçàåòèòå â áþäæåòíèòå è èçâúíáþäæåòíèòå îðãàíèçàöèè; ìåæäó îòäåëíèòå ñåêòî-ðè íà èêîíîìèêàòà; ìåæäó çàïëàùàíåòî íà òðóäà â îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòíèÿ ñåê-òîð; ìåæäó ìúæåòå è æåíèòå è äð. Òåçè ðàçëè÷èÿ ñà ïîðîäåíè îò ðàçëè÷íè ïðè-÷èíè è èìàò îáåêòèâåí õàðàêòåð êîãàòî ñà ñëåäñòâèå îò ðàçëè÷èÿòà â èêîíîìè-÷åñêîòî è ôèíàíñîâî ñúñòîÿíèå íà ïðåäïðèÿòèÿòà.

Ïðÿêî ñëåäñòâèå îò êðèçàòà â äîõîäèòå å ñîöèàëíàòà ïîëÿðèçàöèÿ íà íàñåëå-íèåòî. Ïðåç 90-òå ãîäèíè â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî ñå ôîðìèðà áèïîëÿðåí ìîäåë íàñîöèàëíà ñòðàòèôèêàöèÿ. Ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî ïîëó÷àâà íèñêè äîõîäè,åäíà ìàëêà ÷àñò ïîëó÷àâàò ñðåäíè äîõîäè è ìíîãî ìàëêà ÷àñò - âèñîêè äîõîäè.

Íåðàâåíñòâîòî íà äîìàêèíñòâàòà, èçìåðåíî ÷ðåç êîåôèöèåíòà íà Äæèíè áå-ëåæè òåíäåíöèÿ íà óâåëè÷àâàíå äî 1996 ã., à ñëåä òîâà áàâíî ñå ñíèæàâà. Çà ïåðè-îäà 1990-1996 ã. äèôåðåíöèàöèÿòà íàðàñòâà ñ îêîëî 71%, êàòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå,÷å çà ãîäèíèòå 1994-1996 ã. òÿ ñå óâåëè÷àâà ñ ïî-íèñêè òåìïîâå (3.1% ãîäèøíî).

Äèíàìèêà íà îáùîòî ïîäîõîäíî íåðàâåíñòâî â îáùåñòâîòî ïðåç 90-ãîäèíè åñëåäñòâèå íà ñëåäíèòå òðè îñíîâíè ïðè÷èíè. Ïúðâî, ìîùíèòå ïðîöåñè íà ïðåðàç-ïðåäåëåíèå, îñúùåñòâÿâàíè ãëàâíî ÷ðåç èêîíîìèêàòà â ñÿíêà ôîðìèðàò åäíàìàëêà ïðîñëîéêà îò îáùåñòâîòî, êîÿòî ïðèòåæàâà ãîëÿì äÿë â äîõîäèòå. Âòîðî,òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè áàíêîâàòà ñèñòåìà êàòî èçòî÷íèê íà îáîãàòÿâàíå. Âçåòè-òå è íåîáñëóæâàíè êðåäèòè â ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ñà èçïîëçâàíè çà ïîòðåáëåíèå èíàòðóïâàíå íà èìóùåñòâî. Îãëàñåíèòå äàííè íà ò.íàð. �êðåäèòíè ìèëèîíåðè�êðàñíîðå÷èâî ïîòâúðæäàâàò ïðèíîñà íà òîçè ôàêòîð çà ôîðìèðàíåòî íà ïîäîõîä-íàòà è èìóùåñòâåíà äèôåðåíöèàöèÿ â íàøåòî îáùåñòâî. Òðåòî, äèôåðåíöèàöèÿ-òà â ðàáîòíèòå çàïëàòè, ïåíñèèòå è äîõîäèòå îò ïðåäïðèåìà÷åñòâî (äðåáíèÿ ÷àñ-òåí áèçíåñ) ìîæå äà ñå ïðèåìå êàòî òðåòèÿ ïî çíà÷åíèå ôàêòîð, íî òîé äèôåðåí-öèðà íàñåëåíèåòî ïðåäèìíî ïîä è ìàëêî íàä ñðåäíîòî ðàâíèùå íà äîõîäèòå.

Ðàçâèòèåòî íà ïàçàðíèòå îòíîøåíèÿ è ñâîáîäíàòà ñòîïàíñêà èíèöèàòèâàïðåç 90-òå ãîäèíè äîâåäîõà äî ñèëíî óâåëè÷àâàíå íà äèôåðåíöèàöèÿòà â çàïëàùà-íåòî. Ðàçëè÷èÿòà íàðàñòâàò êàêòî ìåæäó îòäåëíèòå ñîöèàëíè ãðóïè, òàêà è ìåæ-äó îòðàñëèòå â èêîíîìèêàòà, ìåæäó îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòíèÿ ñåêòîð, è ìåæäó îò-äåëíèòå êàòåãîðèè ïåðñîíàë. Óâåëè÷àâàíåòî íà íåðàâåíñòâîòî â çàïëàùàíåòî íàòðóäà íå òðÿáâà äà ñå ðàçãëåæäà êàòî íåãàòèâíî ÿâëåíèå è åëåìåíò íà êðèçàòà âäîõîäèòå, àêî òî ñå îñúùåñòâÿâà íà ïðèíöèïèòå íà ïàçàðíàòà èêîíîìèêà. Ñëó÷à-ÿò â íàøàòà ñòðàíà å ïî-ðàçëè÷åí, çàùîòî ïî-ãîëÿìàòà äèôåðåíöèàöèÿ íå å ðåçóë-òàò îò èêîíîìè÷åñêèòå è ôèíàíñîâèòå ðåçóëòàòè íà ñòîïàíñêèòå ñóáåêòè, à íàòÿõíîòî ñóáñèäèðàíå è ìîíîïîëèñòè÷íî ïîëîæåíèå.

Ôðàãìåíòàöèÿòà íà çàïëàùàíåòî íà ðàáîòíàòà ñèëà â Áúëãàðèÿ ìîæå äà ñåïðîñëåäè â ñëåäíèòå íÿêîëêî àñïåêòà: 1) ìåæäó çàïëàòèòå â áþäæåòíèÿ è ðåàë-íèÿ ñåêòîð; 2) îòíîñèòåëíîòî ïðåñòðóêòóðèðàíå íà çàïëàòèòå â îòäåëíèòå îòðàñ-ëè è äåéíîñòè è 3) ðàçëè÷èÿ â çàïëàùàíåòî â îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòåí ñåêòîð.

Ðàçðèâúò ìåæäó ðåàëíèòå çàïëàòè íà çàåòèòå â íåáþäæåòíèòå îðãàíèçàöèèîò îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð è òåçè íà áþäæåòíà èçäðúæêà çíà÷èòåëíî íàðàñòâà çà ïå-ðèîäà äî 1996 ã. Çíà÷èòåëíîòî èçïðåâàðâàíå íà ïúðâèòå íå å ñâúðçàíî ñ ïîâèøà-âàíåòî íà åôåêòèâíîñòòà â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð. Î÷åâèäíî îãðàíè÷åíèÿòà, íàëî-æåíè â áþäæåòíèÿ ñåêòîð êîíòðàñòèðàò ñ ìåõàíèçìèòå íà ôîðìèðàíå è ðåãóëè-ðàíå íà çàïëàòèòå â ñòîïàíñêèòå îðãàíèçàöèè, îùå ïîâå÷å êàòî ñå èìà ïðåäâèä

68

ñïàäúò íà ïðîìèøëåíîòî ïðîèçâîäñòâî. Ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè äèôå-ðåíöèàöèÿòà ìåæäó ðàáîòíèòå çàïëàòè â áþäæåòíèÿ è ðåàëíèÿ ñåêòîð áåëåæàòòåíäåíöèÿ íà íàìàëÿâàíå. Äîêàòî ïðåç 1996 ã. çàïëàòèòå â ðåàëíèÿ ñåêòîð (âêëþ-÷èòåëíî ÷àñòíèÿ) íàäâèøàâàò áþäæåòíèòå çàïëàòè ñ 57%, òî ïðåç 1998 ã. òàçèðàçëèêà ñå ñâèâà äî 28%. Îñîáåíî ÷óâñòâèòåëíî å ñíèæàâàíåòî ïðåç 1998 ã. (ñ 22.5ïðîöåíòíè ïóíêòà). Ïðè÷èíèòå ñà îò ðàçëè÷íî åñòåñòâî, íî â îñíîâàòà ñòîÿò ôè-íàíñîâèòå çàòðóäíåíèÿ íà ñòîïàíñêèòå îðãàíèçàöèè è äåéñòâèåòî íà ìåõàíèçìàçà ðåãóëèðàíå íà çàïëàòèòå â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð.

Âúïðåêè ñúùåñòâóâàùè çàêîíîâè ãàðàíöèè, ñúùåñòâóâàò ðàçëè÷èÿ â çàïëà-ùàíåòî íà ìúæåòå è æåíèòå â ïîëçà íà ìúæåòå. Ïðåç 1995 ã. îòíîøåíèåòî ðàáîò-íà çàïëàòà íà æåíèòå ñïðÿìî òàçè íà ìúæåòå å 80.1%, êàòî òîâà ñúîòíîøåíèå ñåçàïàçâà ïðåç ãîäèíèòå íà ïðåõîäà, äî ãîëÿìà ñòåïåí ïîâòàðÿéêè ñòîéíîñòèòå ñèîò ïðåäè 1989 ã. Òàêà íàïðèìåð ïðåç 1970 1985 ã. çàïëàùàíåòî íà æåíèòå å 81%îò òîâà íà ìúæåòå. Îñíîâíà ïðè÷èíà çà òîâà óñòîé÷èâî íåðàâåíñòâî å òðàäèöè-îííîòî ïðèñúñòâèå íà æåíèòå íà íèñêèòå åòàæè íà ñëóæåáíàòà éåðàðõèÿ, ñúùåñ-òâóâàùàòà ïðîôåñèîíàëíà è îòðàñëîâà ñåãðåãàöèÿ íà æåíèòå, âúçïðèåòè ñòåðåî-òèïè äîïóñêàùè äèñêðèìèíàöèîííî ïîâåäåíèå ïî îòíîøåíèå íà çàïëàùàíåòî.

Äèôåðåíöèàöèÿòà íà çàïëàòèòå ìåæäó ìúæåòå è æåíèòå å íàé-âèñîêà â îò-ðàñëèòå íà ïðåðàáîòâàùàòà ïðîìèøëåíîñò, îáðàçîâàíèåòî è çäðàâåîïàçâàíåòî.Òîâà ñà åäíè îò íàé-ñèëíî ôåìèíèçèðàíèòå îòðàñëè. Ñðàâíèòåëíî âèñîêèòå ðàç-ëèêè â çàïëàòèòå ìîãàò äà ñå îáÿñíÿò ñ ïðè÷èíè êàòî îáùà íàãëàñà â ðàáîòîäà-òåëèòå çà ïðåäëàãàíå íà ïî-íèñêî çàïëàùàíå íà æåíèòå (îñîáåíî äîáðå òÿ å èçðà-çåíà â øèâàøêàòà è òåêñòèëíàòà ïðîìèøëåíîñòè), ïî-íèñêà ïðîèçâîäèòåëíîñòíà æåíèòå è ïðèëàãàíå íà òðóäñîåìêè òåõíîëîãèè çà ðàáîòà, è äðóãè. Î÷åâèäíà åìíîãîïîñî÷íîñòòà è ìíîãîàñïåêòíîñòòà íà âúçìîæíèòå îáÿñíåíèÿ, êîèòî ïîäñ-êàçâàò è âúçìîæìîñòè çà äèñêðèìèíàöèÿ ïðè çàïëàùàíåòî òðóäà íà æåíèòå.

Ïîçèöèÿòà íà ñèíäèêàòèòå å, ÷å äîðè ïðè íàëè÷èå íà ñèíäèêàëíè îðãàíèçà-öèè è ñêëþ÷åí ÊÒÄ, òîé íå ñå èçïîëçâà êàòî èíñòðóìåíò çà ïðåâåíöèÿ è ïðåîäî-ëÿâàíå íà ðåäèöà ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ ðàâíîïîñòàâåíîñòòà íà ïîëîâåòå. Òîâà åîòñòîÿâàíå íà ðàâíî çàïëàùàíå çà åäíàêúâ èëè ðàâíîñòîåí òðóä, ïðèëàãàíå íàêâîòíèÿ ïðèíöèï ïðè èçðàñòâàíåòî â ñëóæåáíàòà éåðàðõèÿ èëè çà ïîñòèãàíå íàäîãîâîðåíîñò çà ñïåöèàëíè ìåðêè è çàêðèëà íà æåíèòå, êîèòî äà îòðàçÿâàò òåõ-íèòå ñïåöèôè÷íè ïîòðåáíîñòè. Îñîáåíî ñèëíè ñà ïðîáëåìèòå íà ðàáîòåùèòå æå-íè â ìàëêèòå ïðåäïðèÿòèÿ, êúäåòî ñèíäèêàëíà çàùèòà å òâúðäå ñëàáà.

Ìîæå äà ñå îáîáùè, ÷å ðàçëè÷èÿòà â çàïëàùàíåòî ìåæäó æåíèòå è ìúæåòåíà ñåãàøíèÿ åòàï â ïî-ãîëÿìà ñòåïåí ñå äúëæàò íà òîâà, ÷å òå ñå íàñî÷âàò êúìïóáëè÷íèÿ ñåêòîð è ïðåäïî÷èòàò îòíîñèòåëíî ïî-íèñêè çàïëàòè (â ñðàâíåíèå ñòåçè â ÷àñòíèÿ) ïðè ñòàáèëåí ñòàòóñ â çàåòîñòòà; èçáÿãâàò çàåòîñòòà â ñèâàòà èêî-íîìèêà è íåñèãóðíîñòòà íà çàïëàùàíåòî â íåÿ; ïðèåìàò çàåòîñò êàòî íåïëàòåíèñåìåéíè ðàáîòíèöè è ñúîòâåòíèòå ôîðìè íà íàòóðàëíè äîõîäè; ïî-ðÿäêî ïðèåìàòñòàòóñà íà ðàáîòîäàòåë è ñàìîíàåò â ñðàâíåíèå ñ ìúæåòå è ñúîòâåòíî ïî-ðÿäêîïîëó÷àâàò òåõíèòå âèñîêè çàïëàòè.

Â çàêëþ÷åíèå ìîæå äà ñå îáîáùè ñëåäíîòî: ïî-íèñêîòî çàïëàùàíå íà æåíè-òå ñòðÿìî ìúæåòå å îáåêòèâåí ôàêò, êîéòî íå ìîæå îáà÷å åäíîçíà÷íî äà ñå ïðèå-ìå êàòî äèñêðèìèíàöèÿ. Íåîáõîäèìè ñà ñïåöèàëíî íàñî÷åíè èçñëåäâàíèÿ íà ðàâ-íèùå íà ðàáîòíèòå ìåñòà èìåííî â ñåêòîðè è ïî ïðîôåñèè, êúäåòî ðàçëè÷èÿòà âçàïëàùàíåòî ñà íàé-ãîëåìè, çà äà ñå ïðîâåðè íàëè÷èåòî íà òàêàâà äèñêðèìèíàöèÿ.

Äèñêðèìèíàöèÿ ïî îòíîøåíèå íà çàïëàùàíåòî íà òðóäà íà ëèöàòà ñ ðàçëè-÷åí åòíè÷åñêè ïðîèçõîä ó íàñ íå ñå íàáëþäàâà. Ñúùåñòâóâàò ñåðèîçíè îñíîâàíèÿäà ñå òâúðäè, ÷å òðóäúò íà ðîìèòå åäèí îò íàé-íèñêî çàïëàòåíèòå. Òîâà ñå äúëæèíà íèñêîòî îáðàçîâàíèå (íåãðàìîòíîñò) íà òåçè ëèöà è îòñúñòâèå íà ïðîôåñèî-íàëíà êâàëèôèêàöèÿ, âèñîêàòà çà âñè÷êè áåçðàáîòèöà è íèñêî òúðñåíå íà òðóä.

69

Ðàáîòíà çàïëàòà è ïðîèçâîäèòåëíîñò íà òðóäà

Ïðèëàãàíåòî íà ðåñòðèêòèâíè ìåðêè âúðõó ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ïðåçïî÷òè öåëèÿ ïåðèîä íà 90-òå ãîäèíè èìà íåãàòèâíî âëèÿíèå âúðõó âðúçêàòà ñ ïðî-èçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà. Íà ìàêðî ðàâíèùå òîâà ñå èçðàçÿâà â ïî-ñèëíîòî ñíè-æàâàíå íà ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà îò òîâà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà, èç-ìåðåíà ÷ðåç áðóòíàòà äîáàâåíà ñòîéíîñò íà åäèí çàåò. Çà ïåðèîäà 1990-2000 ã. ïðî-èçâîäèòåëíîñòòà ñïàäà ñ îêîëî 32%, äîêàòî ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ñ îêîëî 50%.

Â äèíàìèêàòà ìîãàò äà ñå îòêðîÿò äâà ïåðèîäà, êîèòî ÿñíî èëþñòðèðàò ðî-ëÿòà íà ðåñòðèêòèâíèòå ìåðêè âúðõó ðàñòåæà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Ïúðâèÿò ïå-ðèîä (1993-1997 ã.) ñå õàðàêòåðèçèðà ñúñ ñèëíî èçîñòàâàíå íà ðåàëíàòà ðàáîòíàçàïëàòà îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà. Â êðàÿ íà ïåðèîäà ðåàëíàòà ðàáîòíàçàïëàòà èçîñòàâà îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ñ îêîëî 25 ïðîöåíòíè ïóíêòà. Îñâåí òî-âà òåìïîâåòå íà ïðèðàñò èìàò ïðîòèâîïîëîæíè çíàöè è ñà òâúðäå ðàçëè÷íè ïîàáñîëþòíà ñòîéíîñò. Ïîñòèãíàòèÿ èêîíîìè÷åñêè ðàñòåæ ïðåç 1994 è 1995 ã. (ðåñ-ïåêòèâíî 1.8 è 2.9%) íÿìàøå íèêàêâî îòíîøåíèå âúðõó ðåàëíèÿ ðúñò íà çàïëàòè-òå. Íåùî ïîâå÷å, äîêàòî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà áåëåæåøå ñëàá ïðèðàñò, òîðåàëíàòà çàïëàòà çíà÷èòåëíî ñïàäíà. Çàäúëáî÷àâàíåòî íà èêîíîìè÷åñêàòà êðèçàïðåç 1996 è 1997 ã. îùå ïî-ñèëíî âëîøè äèíàìèêàòà è íà äâàòà ïîêàçàòåëÿ. Ñíè-æàâàíåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà áåøå ñúïðîâîäåíî ñ îùå ïî-ñèëíî íà-ìàëÿâàíå íà ðåàëíàòà çàïëàòà.

Îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà ñëàáàòà êîðåëàöèÿ ìåæäó ðàáîòíàòà çàïëàòà è ïðîèç-âîäèòåëíîñòòà áè ñëåäâàëî äà ñå òúðñè â ðåñòðèêòèâíàòà ïîëèòèêà íà çàïëàòèòå.Òàçè ïîëèòèêà áåøå íàé-ÿñíî èçðàçåíà èìåííî ïðåç òîçè ïåðèîä, òúé êàòî ñå ñ÷è-òàøå, ÷å çàïëàòèòå ñà íîñèòåëè íà çíà÷èòåëåí èíôëàöèîíåí ïîòåíöèàë.

Âòîðèÿò ïåðèîä (1998-1999 ã.) ñå õàðàêòåðèçèðà ñ òåíäåíöèÿ íà íàìàëÿâàíåíà ðàçðèâà ìåæäó ðåàëíèòå çàïëàòè è ïðîèçâîäèòåëíîñòòà. Â ñëó÷àÿ ðåàëíàòà ðà-áîòíà çàïëàòà ïî-ïëúòíî ñå äîáëèæàâà äî äèíàìèêàòà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà.Èçîñòàâàíåòî íà ðåàëíàòà çàïëàòà å â ðàìêèòå íà 15-16 ïðîöåíòíè ïóíêòà. Òîâàñúêðàùàâàíå íà ðàçðèâà ìåæäó òÿõ å ïîñòèãíàòî ÷ðåç èçïðåâàðâàùîòî óâåëè÷à-âàíå íà ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà.

Â äèíàìèêàòà íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà è çàïëàòèòå â îáùåñòâåíèÿ è ÷àñòíèÿñåêòîð ñúùî ñå íàáëþäàâàò ðàçëè÷èÿ. Ïîâåäåíèåòî íà ñòîïàíñêèòå ñóáåêòè â îá-ùåñòâåíèÿ ñåêòîð ñå îïðåäåëÿ îò ïîëèòèêàòà íà ïðàâèòåëñòâîòî ïî îòíîøåíèå íàðàáîòíàòà çàïëàòà. Ïðèëàãàíèÿò ïàêåò îò ðåãóëàòèâíè ìåðêè äî 1997 ã. (äàíú÷íîîáëàãàíå íà ñðåäñòâà çà ðàáîòíà çàïëàòà) è ñëåä òîâà (ðåãóëèðàíå íà çàïëàòèòå âìîíîïîëèñòè÷íèòå è ãóáåùè ïðåäïðèÿòèÿ) èìà ïðÿêî îòíîøåíèå âúðõó äèíàìè-êàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð.

Äèíàìèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð ïîêàçâà åäíà îòíî-ñèòåëíî ïî-ñëàáà êîðåëàöèÿ ñ ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà, îòêîëêîòî â èêîíî-ìèêàòà êàòî öÿëî (Ôèã. 8). Íåéíîòî èçìåíåíèå çíà÷èòåëíî èçîñòàâà îò ïðîèçâå-äåíàòà áðóòíà äîáàâåíà ñòîéíîñò íà åäèí çàåò. Òèïè÷íîòî è çà äâàòà ïåðèîäà åçàäúëáî÷àâàíåòî íà ðàçðèâà ìåæäó çàïëàùàíå è ïðîèçâîäñòâåíè ðåçóëòàòè. Ïðåç1993 ã. ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà èçîñòàâà îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ñ îêîëî 23 ïðî-öåíòíè ïóíêòà, à ïðåç 1997 ã. òàçè ðàçëèêà ñå óäâîÿâà. Â ïåðèîäà 1998-1999 ã. ðàç-ðèâúò íå ñå èçìåíÿ, íî ïðåç 2000 ã. ñå íàáëþäàâà óâåëè÷àâàíå.

Ïðè÷èíèòå çà òîâà ñúñòîÿíèå ñå äúëæàò íà íåñúîòâåòñòâèÿòà ìåæäó ðåãóëè-ðàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â òîçè ñåêòîð è ôàêòè÷åñêèòå ðåçóëòàòè. Ïðèëàãà-íàòà äî 1997 ã. ðåñòðèêòèâíà ïîëèòèêà íà çàïëàòèòå ñå îòíàñÿøå äî âñè÷êè ïðåä-ïðèÿòèÿ, íåçàâèñèìî îò òåõíèòå êðàéíè ôèíàíñîâè ðåçóëòàòè. Îñâåí òîâà ôîðìó-ëàòà çà äàíú÷íî îáëàãàíå íà ñðåäñòâàòà çà ðàáîòíà çàïëàòà, âúïðåêè ÷åñòèòå êî-ðåêöèè, åêñïëèöèòíî âêëþ÷âàøå ñëàáà çàâèñèìîñò ìåæäó ðåçóëòàòè è çàïëàòè.

70

Åôåêòúò îò çàìåñòâàíåòî íà ïîëèòèêàòà íà äàíú÷íî îáëàãàíå íà íàäëèìèò-íèòå ñðåäñòâà ñúñ ðåãóëàöèÿ íà çàïëàòèòå â ãóáåùèòå è ìîíîïîëèñòè÷íè ïðåäï-ðèÿòèÿ ñå èçðàçÿâà â çàäúðæàíå íà ðàçðèâà ìåæäó çàïëàòè è ïðîèçâîäèòåëíîñò.Ïðè÷èíàòà âåðîÿòíî ñå äúëæè íà ãîëåìèÿ áðîé îðãàíèçàöèè, ïîäëåæàùè íà ðå-ãóëàöèÿ.

Â ÷àñòíèÿ ñåêòîð âðúçêàòà ìåæäó çàïëàòè è ïðîèçâîäèòåëíîñò ñå ôîðìèðàáåç ïðèëàãàíåòî íà ðåãóëàöèîíííè ìåõàíèçìè. Ñèòóàöèÿòà îáà÷å å îáðàòíà îò òà-çè â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð. Âúïðåêè, ÷å äàííèòå çà ÷àñòíèÿ ñåêòîð òðÿáâà äà ñåïðèåìàò ñ èçâåñòíà äîçà óñëîâíîñò, òî çà ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè (2000-2002ã.) ñå íàáëþäàâà èçïðåâàðâàùî íàðàñòâàíå íà ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íàä áðóò-íàòà äîáàâåíà ñòîéíîñò íà åäèí çàåò, ñúçäàäåíà â ñåêòîðà. Èíäåêñúò íà ðåàëíàòàðàáîòíà çàïëàòà èçïðåâàðâà òîçè íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ñ îêîëî 34 ïðî-öåíòíè ïóíêòà. Òàçè ðàçëèêà ñå ôîðìèðà â ðåçóëòàò íà ïî-âèñîêèòå òåìïîâå íàðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà ïðåç ïîñëåäíèòå òðè ãîäèíè. Îñâåí òîâà òå ñà ÷óâñòâè-òåëíî ïî-âèñîêè îò òåìïîâåòå â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð.

Òîçè èçíåíàäâàù ðåçóëòàò ñå íóæäàå îò ïîâå÷å êîìåíòàð, òúé êàòî ïðîòèâî-ðå÷è íà ëîãèêàòà çà ðàöèîíàëíîòî ïîâåäåíèå íà ÷àñòíèòå ïðåäïðèåìà÷è. Ñúçäà-äåíàòà â ÷àñòíèÿ ñåêòîð áðóòíà äîáàâåíà ñòîéíîñò áåëåæè íåïðåêúñíàòà òåíäåí-öèÿ íà íàðàñòâàíå êàêòî ïðåç öåëèÿ ïåðèîä íà 90-òå ãîäèíè, òàêà è ïðåç ïåðèîäàñëåä 1997 ã. Çà ïåðèîäà 1996-2000 ã. áðóòíàòà äîáàâåíà ñòîéíîñò íàðàñòâà ñ 32.4%Ñúùåâðåìåííî áðîÿò íà çàåòèòå â ÷àñòíèÿ ñåêòîð çà ñúùèÿ ïåðèîä ñå óâåëè÷àâàñ 32.5%. Â ðåçóëòàò íà òîâà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ïðåç ïîñëåäíèòå ïåò ãî-äèíè íå ñå ïðîìåíÿ.

Â ïðîìèøëåíèòå îòðàñëè, çà êîèòî å õàðàêòåðíî ïðèëàãàíåòî íà ìåõàíèçìè-òå íà äîãîâàðÿíå è äèðåêòíî ðåãóëèðàíå íà çàïëàòèòå, ñå íàáëþäàâà ñåðèîçíîèçîñòàâàíå íà ðåàëíèòå çàïëàòè îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà. Òèïè÷åí ïðèìåð â òîâàîòíîøåíèå å ïðåðàáîòâàùàòà ïðîìèøëåíîñò. Â íåÿ ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòàèçîñòàâà îò ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà ñ ïîâå÷å îò 42 ïðîöåíòíè ïóíêòà, êîè-òî ñà ïîñòèãíàòè ãëàâíî ïðåç 2000 ã. (ïðè ðúñò íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà îò 34.4%,ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íàðàñòâà åäâà ñ 1.4%). Ïðåç îñòàíàëèòå ãîäèíè ñå íàá-ëþäàâà åäíî ïðèáëèçèòåëíî ñúîòâåòñòâèå ìåæäó çàïëàòè è ïðîèçâîäñòâåíè ðå-çóëòàòè.

Ïðåäñòàâåíèòå òåíäåíöèè çà âðúçêàòà ìåæäó ðàáîòíàòà çàïëàòà è ïðîèçâî-äèòåëíîñòòà íà òðóäà â áúëãàðñêàòà èêîíîìèêà ïîêàçâàò, ÷å ïðîèçâîäèòåëíîñòòàíà òðóäà íå å ñðåä ôàêòîðèòå, êîèòî äåòåðìèíèðàò íàðñòâàíåòî íà çàïëàòèòå.×óâñòâèòåëíîòî èçîñòàâàíå íà çàïëàòèòå ïîäñêàçâà, ÷å ïðè ñåãàøíèòå óñëîâèÿñúùåñòâóâàò íåðåàëèçèðàíè âúçìîæíîñòè çà òÿõíîòî óâåëè÷àâàíå áåç òîâà äà ãå-íåðèðà èíôëàöèîííè èìïóëñè. Âúïðîñúò å êàê òîâà äà áúäå ïîñòèãíàòî áåç äà ñåíàðóøàâàò ïðèíöèïèòå íà ïàçàðíàòà èêîíîìèêà è áåç äà ñå ïîâèøàâà íàìåñàòàíà äúðæàâàòà.

Â áúëãàðñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî íÿìà òåêñòîâå, êîèòî äà òðåòèðàò âúïðîñà çàïî-òÿñíîòî îáâúðçâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñ èêîíîìè÷åñêèòå è ôèíàíñîâèòåðåçóëòàòè. Ñúùî òàêà ôèñêàëíàòà ïîëèòèêà íå ïðåäâèæäà äàíú÷íè ïðåôåðåíöèèçà ïðåäïðèÿòèÿ, êîèòî óâåëè÷àâàò ðàáîòíàòà çàïëàòà â òÿñíà âðúçêà ñ ïðîèçâîäè-òåëíîñòòà íà òðóäà. Íå å ëîãè÷íî â åäíà ïàçàðíà èêîíîìèêà äà ñå âúðâè ïî ïúòÿíà çàêîíîäàòåëíàòà èíèöèàòèâà çà ðåøàâàíåòî íà òîçè ïðîáëåì. Òîâà áè íàðóøè-ëî ïðàâàòà íà ðàáîòîäàòåëÿ äà îïðåäåëÿ òðóäîâèòå ðàçõîäè êàêòî âñè÷êè îñòàíà-ëè ðàçõîäè.

Ïúòÿò çà ðåøàâàíåòî íà ïðîáëåìà òðÿáâà äà ñå òúðñè â ïðèëàãàíåòî íà äå-öåíòðàëèçèðàí ïîäõîä, êîéòî äà ñå îñíîâàâà íà òðèñòðàííîòî ñúòðóäíè÷åñòâî íàðàçëè÷íèòå ðàâíèùà. Íàïðèìåð ïîäõîäÿùà ïðîöåäóðà ìîæå äà áúäå äîãîâàðÿíå-òî íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå íà åäíà ìàêðî ðàìêà çà âðúçêàòà ìåæäó çàïëàòèòå è

71

ïðîèçâîäèòåëíîñòòà, áàçèðàùàòà ñå íà ìàêðîèêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå è ñëåäòîâà äîãîâàðÿíå íà ïàðàìåòðèòå íà íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà â çàâèñè-ìîñò îò êîíêðåòíèòå ðåçóëòàòè íà ìèêðî ðàâíèùå.

Ïðèëàãàíåòî íà òîçè ïîäõîä çàåäíî ñ äðóãè èíñòðóìåíòè íà äèðåêòíî îáâúð-çâàíå (íàïð. ñõåìèòå çà ðàçïðåäåëåíèå íà ïå÷àëáàòà) èìà èçâåñòíè ïðèåìóùåñò-âà, êîèòî ìîãàò äà ñå èçðàçÿò â: ïúðâî, óâåëè÷àâàíå íà íèñêèòå çàïëàòè â ïå÷å-ëèâøèòå îðãàíèçàöèèè; âòîðî, íàðàñòâàíåòî íà çàïëàòèòå íÿìà äà ïðåäèçâèêà èí-ôëàöèîííè èìïóëñè; è òðåòî, óâåëè÷àâàíåòî íà êîíêóðåíòîñïîñîáíîñòòà íÿìà äàñå ðåàëèçèðà çà ñìåòêà íà ñúêðàùàâàíå íà òðóäîâèòå ðàçõîäè.

Ñèíäèêàòèòå è îáâúðçàíîñòòà íà çàïëàòèòå ñ ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà

Ñòàíîâèùåòî íà äâàòà íàé-ãîëåìè ñèíäèêàòà ó íàñ (ÊÍÑÁ è Ïîäêðåïà) ïîïðîáëåìà çà îáâúðçàíîñòòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñ ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäàå ÿñíî ïîä÷åðòàíà â ðåäèöà äèñêóñèè íà íàöèîíàëíî è ïî-íèñêî ðàâíèùå. Òî ìî-æå äà ñå îáîáùè â ñëåäíèòå íÿêîëêî ìîìåíòà: � Ñèíäèêàòèòå ñ÷èòàò, ÷å ïðîáëåìúò ñ îáâúðçâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñ

ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà å ïðåíåáðåãâàí è ïîäöåíÿâàí êàêòî íà íàöèî-íàëíî, òàêà è ôèðìåíî ðàâíèùå. Ïðàêòèêàòà íà êîëåêòèâíîòî òðóäîâî äîãî-âàðÿíå ïîêàçâà, ÷å â êîëåêòèâíèòå òðóäîâè äîãîâîðè ïðèñúñòâàò òåêñòîâå,êîèòî ñà íàñî÷åíè êúì îáâúðçâàíåòî íà èíäèâèäóàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà èäîïúëíèòåëíèòå âúçíàãðàæäåíèÿ ñ èíäèâèäóàëíàòà ïðîèçâîäèòåëíîñò íàòðóäà.

� Â ïðàêòèêàòà íà êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå íàé-÷åñòî ñå èçïîëçâàò ñëåäíèòåòðè ñëó÷àÿ íà îáâúðçâàíå íà âúçíàãðàæäåíèÿòà ñ ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðó-äà. Â ïúðâèÿ ñëó÷àé ìåõàíèçìà íà òàçè âðúçêà ïî÷òè âèíàãè å çàëîæåí âúâÂúòðåøíèòå ïðàâèëíèöè çà îáðàçóâàíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà áåç äà ïîñòàâÿâúïðîñà çà îáùîòî ïîâèøàâàíå íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â ïðåäïðèÿ-òèåòî. Âúâ âòîðèÿ ñëó÷àé ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà å ïðåäâàðèòåëíî çà-äàäåíà âåëè÷èíà, ïðè ñïàçâàíåòî íà êîÿòî ñå ãàðàíòèðà è äîãîâîðåíîòî íèâîíà èíäèâèäóàëíà ðàáîòíà çàïëàòà. Òîçè òèï ìåõàíèçúì å øèðîêî ðàçïðîñò-ðàíåí â ïðîèçâîäñòâà, êúäåòî å âúçìîæíî èíäèâèäóàëíî íîðìèðàíå è îò÷è-òàíå íà òðóäà. Â òðåòèÿ ñëó÷àé ñå îáâúðçâàò äîïúëíèòåëíèòå âúçíàãðàæäå-íèÿ ñ ïîëîæèòåëíèòå (àêî èìà òàêèâà) ôèíàíñîâè ðåçóëòàòè. Âñè÷êè òåçèïðèìåðè ïîêàçâàò, ÷å â äîñåãàøíàòà ïðàêòèêà êîëåêòèâíîòî òðóäîâî äîãîâà-ðÿíå àêöåíòèðà âúðõó ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà êàòî ôàêòîð çà ïîâèøå-íèå íà êîíêðåòíàòà ðàáîòíàòà çàïëàòà çà îïðåäåëåí ïåðèîä èëè çà ïîëó÷àâà-íåòî íà äîïúëíèòåëíî âúçíàãðàæäåíèå.Ïðè÷èíèòå çà òîâà ñúñòîÿíèå íà ïðîöåñà íà äîãîâàðÿíå ñèíäèêàòèòå îáÿñíÿ-

âàò ñúñ ñëåäíèòå îáñòîÿòåëñòâà:Ïúðâî, â óñëîâèÿòà íà âèñîêà èíôëàöèÿ â ãîäèíèòå íà ïðåõîä ñå îáðúùà ïî-

ãîëÿìî âíèìàíèå íà èíôëàöèÿòà êàòî ôàêòîð, êîéòî òðÿáâà äà áúäå êîìïåíñèðàíñúñ ñúîòâåòíî ïîâèøàâàíå ðàâíèùàòà íà çàïëàùàíå.

Âòîðî, ïîðàäè íàìàëÿâàíåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà â ãîëÿìà ÷àñòîò ïðåäïðèÿòèÿòà â Áúëãàðèÿ, ôàêòîðúò ïðîèçâîäèòåëíîñò íà òðóäà åäâà ëè ìî-æåøå äîñåãà äà èãðàå ïîëîæèòåëíà ðîëÿ ïðè êîëåêòèâíî òðóäîâî äîãîâàðÿíå.

Òðåòî, â êîëåêòèâíèòå òðóäîâè äîãîâîðè ñå èçïîëçâàò ïðåäèìíî òàêèâà ìå-õàíèçìè, êîèòî îïåðàòèâíî îò÷èòàõà ïîëîæèòåëíè ôèíàíñîâè ðåçóëòàòè (íàé-÷åñòî ïîä ôîðìàòà íà òðèìåñå÷íè è ãîäèøíè ïðåìèè ïðè îïðåäåëåí ðúñò íà ïå-÷àëáàòà).

72

� Ñèíäèêàòèòå ñïîäåëÿò ñòàíîâèùåòî, ÷å ïîâèøàâàíåòî íà ïðîèçâîäèòåëíîñò-òà íà òðóäà å îò âçàèìåí èíòåðåñ íà ðàáîòîäàòåëèòå è ðàáîòíèöèòå. Ðàáîòî-äàòåëÿò å çàèíòåðåñîâàí, çàùîòî ïî-âèñîêàòà ïðîèçâîäèòåëíîñò âîäè äî óâå-ëè÷àâàíå íà ïå÷àëáà è ïîäîáðÿâàíå êîíêóðåíòîñïîñîáíîñòòà íà ôèðìàòà.Èíòåðåñúò íà ðàáîòíèêà çàâèñè îò òîâà, äîêîëêî ïðîèçâîäèòåëíîñòòà ñå îò-ðàçÿâà âúðõó çàïëàùàíåòî íà íåãîâèÿ òðóä è ãî ìîòèâèðà êàêòî äà ó÷àñòâàîùå ïî-àêòèâíî â ïðîèçâîäñòâåíèÿ ïðîöåñ.

� Ñèíäèêàòèòå ïðåäëàãàò äà ñå àêöåíòèðà âúðõó âðúçêàòà ìåæäó ïðîèçâîäè-òåëíîñòòà è çàïëàùàíåòî íà òðóäà â ïðîöåñà íà âîäåíå íà ïðåãîâîðè íà ðàç-ëè÷íè ðàâíèùà è ïðè ñêëþ÷âàíåòî íà êîëåêòèâíè òðóäîâè äîãîâîðè.

Èçâîäè

Ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå ïðåç áëèçêèòå äåñåòèíà ãîäèíè ùå ñå ôîðìèðà èçê-ëþ÷èòåëíî ïîä âëèÿíèåòî íà ñëåäíèòå äâå îáñòîÿòåëñòâà: ïðèñúåäèíÿâàíåòî íàÁúëãàðèÿ êúì ñòðàíèòå îò ÅÑ è ðåøàâàíåòî íà íàëåæàùèòå ïðîáëåìè, èìàùèäúëãîñðî÷åí õàðàêòåð. Äåéñòâèÿòà íà èçïúëíèòåëíàòà âëàñò òðÿáâà äà áúäàò íà-ñî÷åíè êúì çàäîâîëèòåëíî ðåøàâàíå íà îñíîâíèÿ ïðîáëåì - ïðåîäîëÿâàíå íàêðèçàòà â äîõîäèòå è ïðåìàõâàíå íà àêóìóëèðàíèòå îòðèöàòåëíè èêîíîìè÷åñêèè ñîöèàëíè åôåêòè. Òîâà ìîæå äà ñå ïîñòèãíå ÷ðåç ïðåôîðìóëèðàíå íà îñíîâíè-òå ïðèîðèòåòè â ïîëèòèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà è ñúçäàâàíåòî íà àäåêâàòíèìåõàíèçìè, îñèãóðÿâàùè äåéñòâèåòî íà ïàçàðíèòå îòíîøåíèÿ â òàçè ñôåðà. Íåî-áõîäèìî å îáà÷å îò÷èòàíå íà îñîáåíîñòèòå íà ïîëèòèêàòà ïî äîõîäèòå â óñëîâè-ÿòà íà âàëóòåí ñúâåò è ïðåäñòîÿùî ðåøàâàíå íà ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ ïðèñúåäè-íÿâàíåòî íà ñòðàíàòà êúì ÅÑ.

Èçõîæäàéêè îò òåçè ïðåäïîñòàâêè ìîãàò äà ñå ôîðìóëèðàò ñëåäíèòå ïî-âàæ-íè ïðèîðèòåòè íà ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå:� çàùèòà íà âñè÷êè âèäîâå äîõîäè è òÿõíîòî ïðîãðåñèâíî óâåëè÷àâàíå â ðàì-

êèòå íà ðàçïîëàãàåìèòå ðåñóðñè; � óòâúðæäàâàíå íà èêîíîìè÷åñêàòà è ñîöèàëíàòà ôóíêöèÿ íà ìèíèìàëíàòà

ðàáîòíà çàïëàòà; � îáâúðçâàíå íà çàïëàòèòå ñ èêîíîìè÷åñêèòå è ôèíàíñîâèòå ðåçóëòàòè (ïðîè-

çâîäèòåëíîñòòà íà òðóäà);� çàñèëâàíå íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã çà ðåøàâàíåòî íà ïðîáëåìèòå ïî ðàáîòíàòà

çàïëàòà.Àêöåíòúò íà ïîëèòèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà òðÿáâà äà ñå ïîñòàâè âúðõó çà-

ùèòàòà íà íàé-íèñêî ïëàòåíèòå ðàáîòíèöè è ïðîãðåñèâíîòî óâåëè÷àâàíå íà çàï-ëàòèòå â ðàìêèòå íà èêîíîìè÷åñêèòå âúçìîæíîñòè. Íèñêîòî ðàâíèùå íà ðàáîò-íàòà çàïëàòà è ïðåäñòîÿùîòî ïðèñúåäèíÿâàíå íà Áúëãàðèÿ êúì ÅÑ íàëàãàò òîçèïðèîðèòåò äà ïðèäîáèå ïúðâîñòåïåííî çíà÷åíèå â áëèçêèòå ãîäèíè. Òîâà èçèñê-âà ïðîâåæäàíå íà òàêàâà ïîëèòèêà, êîÿòî äà ðàçïðåäåëÿ ïîâå÷å äîõîäè â ðàìêè-òå íà îãðàíè÷åíèòå ðåñóðñè.

Îñíîâíèòå àñïåêòè ñå èçðàçÿâàò â: 1) çàùèòà íà ðåàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà îòïî-íàòàòúøíî ñíèæàâàíå è 2) ïðîãðåñèâíî âúçñòàíîâÿâàíå íà äîõîäèòå îò åðîçè-ÿòà ïðåç 90-òå ãîäèíè. Ðåàëèçèðàíåòî íà ïúðâèÿ àñïåêò ñå îñíîâàâà íà ïðèëàãà-íåòî íà àäåêâàòåí ìåõàíèçúì íà èíäåêñàöèÿ â çàâèñèìîñò îò î÷àêâàíàòà èíôëà-öèÿ. Âòîðèÿò àñïåêò ìîæå äà ñå ïîñòèãíå åäèíñòâåíî â ðàìêèòå íà èêîíîìè÷åñ-êîòî ðàçâèòèå. Òîé òðÿáâà äà áúäå ñëåäñòâèå íà èêîíîìè÷åñêèÿ ðàñòåæ è ïðåðàç-ïðåäåëèòåëíàòà ïîëèòèêà.

Â ïðîöåñà íà ïðåãîâîðèòå è ïîäãîòîâêàòà çà ïðèñúåäèíÿâàíå íà Áúëãàðèÿêúì ÅÑ íå òðÿáâà äà ñå ïîñòàâÿò íåðåàëèñòè÷íè öåëè ïî îòíîøåíèå óâåëè÷àâà-íåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà è âñè÷êè îñòàíàëè äîõîäè. Çà òàêúâ êðàòúê ïåðèîä îò

73

âðåìå íå å âúçìîæíî äà ñå ïîñòèãíå ðàâíèùå, áëèçêî äî ñðåäíîòî çà ÅÑ. Öåëòà åäà ñå ñúçäàäàò óñëîâèÿ è ìåõàíèçìè, êîèòî äà ãàðàíòèðàò, ÷å â ðåçóëòàò íà èêî-íîìè÷åñêèÿ ðàñòåæ äîõîäèòå íà âñè÷êè ñëîåâå îò íàñåëåíèåòî ùå íàðàñòâàò. Ñúç-äàâàíåòî íà áëàãîïðèÿòíà ñðåäà å ñâúðçàíî ñ ïðåðàçãëåæäàíå íà ìåõàíèçìèòå íàôîðìèðàíå íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà, äîãîâàðÿíå íà çàïëàòèòå â ðåàëíèÿñåêòîð, îïðåäåëÿíå íà çàïëàòèòå â áþäæåòíèòå îðãàíèçàöèè è äúðæàâíàòà àäìè-íèñòðàöèÿ. Ðåôîðìàòà â ñèñòåìàòà íà çàïëàùàíå â áþäæåòíàòà ñôåðà å ïðÿêîñâúðçàíà ñ ðåôîðìàòà íà äúðæàâíàòà àäìèíèñòðàöèÿ. Êîìïëåêñíèÿò õàðàêòåð íàðåôîðìèòå ïðåäïîëàãà äåéñòâèÿ íàñî÷åíè êúì ðàçêúñâàíå íà âðúçêàòà ìåæäóìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà è ñòàðòîâèòå çàïëàòè â áþäæåòíà ñôåðà, ñúçäàâà-íå íà íîâà ñèñòåìà çà îïðåäåëÿíå íà çàïëàòèòå, íàìàëÿâàíå íà çàåòîñòòà, óâåëè-÷àâàíå íà çàïëàòèòå è ïîäîáðÿâàíå íà äåôîðìèðàíàòà ñòðóêòóðà íà çàïëàùàíå.

Ïðåðàçãëåæäàíåòî íà ìåõàíèçìà çà ôîðìèðàíå íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàï-ëàòà òðÿáâà äà ñå âïèñâà â êîíòåêñòà íà öÿëîñòíàòà ðåôîðìà â ïîëèòèêàòà íà äî-õîäèòå. Íàñîêèòå ñå èçðàçÿâàò ãëàâíî â äâå íàïðàâëåíèÿ: ðàçêúñâàíå íà âðúçêàòàñ ðàáîòíàòà çàïëàòà â áþäæåòíàòà ñôåðà è ñîöèàëíèòå ïëàùàíèÿ, è îïðåäåëÿíåíà ìåõàíèçúì çà íåéíîòî ïîâèøàâàíå. Ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íå å îñíî-âà çà îïðåäåëÿíå íà çàïëàòèòå â áþäæåòíàòà ñôåðà, à ìåõàíèçìúò çà íåéíîòî íà-ðàñòâàíå å îáâúðçàí ñ èçìåíåíèåòî íà ñðåäíàòà ðàáîòíà çàïëàòà. Ïî òîçè íà÷èíìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà èìà âúçìîæíîñò äà èçïúëíÿâà ñâîÿòà çàùèòíàôóíêöèÿ è äà íàðàñòâà ñúîáðàçíî ñðåäíîòî çà ñòðàíàòà âúçíàãðàæäåíèå.

Óñèëèÿòà íà ïðàâèòåëñòâîòî è ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè òðÿáâà äà áúäàò íàñî-÷åíè êúì ðåøàâàíåòî íà âòîðàòà íàñîêà - ñúçäàâàíå íà ìåõàíèçúì çà íåéíîòîïðîãðåñèâíî óâåëè÷àâàíå. Îáâúðçàâíåòî íà íàðàñòâàíåòî íà ìèíèìàëíàòà ðàáîò-íà çàïëàòà ñ ðàñòåæà íà ñðåäíàòà çàïëàòà å ñòúïêà â ïðàâèëíàòà ïîñîêà, íî ïðîá-ëåìúò å íà êàêâî ðàâíèùå òîâà äà ñòàâà ñ îãëåä äà ñå îñèãóðè íåéíàòà çàùèòíàôóíêöèÿ, îò åäíà ñòðàíà, è äà ñúîòâåòñòâà íà âúçìîæíîñòèòå íà ðàáîòîäàòåëÿ.Ïîñòåïåííîòî óâåëè÷àâàíå íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà íÿìà äà ñå îòðàçèñúùåñòâåíî âúðõó íàðàñòâàíåòî íà ñðåäñòâàòà çà ðàáîòíà çàïëàòà è ðåñïåêòèâíîäåëúò íà òåçè ðàçõîäè â ñåáåñòîéíîñòòà íà ïðîäóêöèÿòà, çàùîòî ìèíèìàëíàòàçàïëàòà çàñÿãà òåñåí êðúã ðàáîòíèöè. Ïî-ñúùåñòâåíî ùå áúäå âëèÿíèåòî º âúðõóïîâåäåíèåòî íà ÷àñòíèÿ ñåêòîð, êîéòî äåêëàðèðà ðàáîòíè çàïëàòè íà ðàâíèùåòîíà ìèíèìàëíàòà. Â ñëó÷àÿ âúâåæäàíåòî íà ìèíèìàëåí îñèãóðèòåëåí äîõîä, äèôå-ðåíöèðàí ïî êàòåãîðèè ïåðñîíàë è áðàíøîâå å ïîëîæèòåëíî ÿâëåíèå.

Îáâúðçâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ñ èêîíîìè÷åñêèòå ðåçóëòàòè å ïðèîðè-òåò, êîÿòî òðÿáâà äà ñå âúçïðèåìå íà âñè÷êè ðàâíèùà íà ïîëèòèêàòà íà äîõîäè-òå. Ïðîáëåìúò å íà êàêâî ðàâíèùå äà ñòàâà òîâà îáâúðçâàíå è êàêâè èíñòðóìåí-òè äà ñå èçïîëçâàò. Ïðàêòèêàòà ïîêàçâà, ÷å åôåêòèâíà âðúçêà íå ìîæå äà ñå ïîñ-òèãíå íà îñíîâàòà íà öåíòðàëèçèðàí ïîäõîä è ìåõàíèçìè. Íåîáõîäèìî å òîâà äàñå îñúùåñòâÿâà íà ìèêðîðàâíèùå ÷ðåç ìåõàíèçìèòå íà êîëåêòèâíîòî òðóäîâî äî-ãîâàðÿíå, áåç äà ñå ïðèëàãàò ðåãóëèðàùè ìåðêè. Òàêàâà ïîëèòèêà ñå îñíîâàâà íàäèðåêòíî äîãîâàðÿíå ìåæäó ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè íà ðàçëè÷íè ðàâíèùà. Â ðàì-êèòå íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå (ìåæäó äúðæàâàòà, ðàáîòîäà-òåëèòå è ñèíäèêàòèòå) ñå ôèêñèðà íàðàñòâàíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Ïîñòèãíà-òèòå äîãîâîðåíîñòè èìàò çàäúëæèòåëåí õàðàêòåð íà ïî-íèñêè ðàâíèùà (íàïðè-ìåð, ïðåäïðèÿòèå). Òàçè ïîëèòèêà èìà äîêàçàí åôåêò â íÿêîè ñòðàíè â ïðåõîä(Óíãàðèÿ è Ïîëøà) è íÿêîè çàïàäíè ñòðàíè (Èòàëèÿ, Èðëàíäèÿ).

Ïðîáëåìúò çà íåéíîòî ïðèëàãàíå â óñëîâèÿòà íà Áúëãàðèÿ å â ñëàáîòî ðàç-âèòèå íà êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå íà áðàíøîâî ðàâíèùå. Çà ïîñòèãàíåòî íà ïî-ãîëÿì ñîöèàëåí è èêîíîìè÷åñêè åôåêò å íåîáõîäèìî ïîâèøàâàíå íà ðîëÿòà èçíà÷åíèåòî íà êîëåêòèâíîòî òðóäîâî äîãîâàðÿíå íà òîâà ðàâíèùå. Ñîöèàëíèÿòäèàëîã íà îòäåëíèòå ðàâíèùà ïî ïðîáëåìèòå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà å ïîäöåíåí.

74

Ïðàâèòåëñòâîòî, êàòî ñòðàíà â òðèñòðàííèòå îòíîøåíèÿ áè ñëåäâàëî äà èçïîëç-âà âúçìîæíîñòèòå íà òîçè ìåõàíèçúì çà ðåøàâàíåòî íà ïðîáëåìèòå ïî çàïëàùà-íåòî íà òðóäà è íåãîâîòî îáâúðçâàíå ñ èêîíîìè÷åñêèòå ðåçóëòàòè. Â ñåãàøíèòåóñëîâèÿ ïðèñúñòâèåòî íà äúðæàâàòà ïðè îïðåäåëÿíåòî íà çàïëàòèòå å äîñòà ñèë-íî èçðàçåíî. Òÿ îïðåäåëÿ ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà çà ñòðàíàòà, çàïëàòèòå âáþäæåòíèÿ ñåêòîð, ïî÷òè âñè÷êè äîïúëíèòåëíè âúçíàãðàæäåíèÿ, ìåõàíèçìèòå çàðåãóëèðàíå íà çàïëàòèòå â îáùåñòâåíèÿ ñåêòîð, äàíú÷íàòà è îñèãóðèòåëíà òåæåñòè äðóãè. Î÷åâèäíî íàìåñàòà íà äúðæàâàòà â òàçè ñôåðà å òâúðäå ìàùàáíà çà åä-íà ïàçàðíà èêîíîìèêà.

Ñïîðåä íàøåòî ìíåíèå íàñîêèòå íà çàñèëâàíå íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã ñå èçðà-çÿâàò â ïîñòåïåííà äåöåíòðàëèçàöèÿ íà ïîëèòèêàòà íà ðàáîòíàòà çàïëàòà è îò-òåãëÿíå íà äúðæàâàòà îò ïðÿêî è êîñâåíî ðåãóëèðàíå (îïðåäåëÿíå). Íàñîêèòå íàäåöåíòðàëèçàöèÿ íå òðÿáâà äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî òîòàëíî îòòåãëÿíå íà äúðæà-âàòà îò ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå. Òå òðÿáâà äà áúäàò ïðåöèçèðàíè â çàâèñèìîñòîò êîíêðåòíèòå îáñòîÿòåëñòâà è óñëîâèÿ. Íàïðèìåð, ïîäõîäÿùà ñòðàòåãèÿ êúìäåöåíòðàëèçàöèÿ íà íàñòîÿùèÿ åòàï å ïðåìàõâàíåòî íà öåíòðàëèçèðàíîòî ðåãó-ëèðàíå íà ðàáîòíèòå çàïëàòè è ðåñòðèêöèèòå âúðõó òÿõ, êàêòî è îïðåäåëÿíåòî íàäîïúëíèòåëíèòå âúçíàãðàæäåíèÿ. Ïîñëåäíèòå ìîãàò óñïåøíî äà ñå äîãîâàðÿò íàíèâî îòðàñúë èëè áðàíø. Â ñåãàøíèòå óñëîâèÿ íå å öåëåñúîáðàçíî òîòàëíîòî äå-öåíòðàëèçèðàíå íà ìèíèìàëíàòà ðàáîòíà çàïëàòà. Äúðæàâàòà òðÿáâà äà îïðåäå-ëÿ åäíà çàäúëæèòåëíà ìèíèìàëíà ãðàíèöà íà òðóäîâèòå âúçíàãðàæäåíèÿ. Â ïðî-òèâåí ñëó÷àé ìîæå äà âúçíèêíå ñèòóàöèÿ, ïðè êîÿòî ðàâíèùåòî íà ìèíèìàëíà-òà ðàáîòíà çàïëàòà â ìíîãî îòðàñëè è äåéíîñòè (ïðåäèìíî â ÷àñòíèÿ ñåêòîð) ùåñå îêàæå ïîä ãðàíèöàòà íà áåäíîñò, à òîâà îò ñâîÿ ñòðàíà ùå ãåíåðèðà ñîöèàëíîíàïðåæåíèå.

Ïîäõîäúò íà äåöåíòðàëèçàöèÿ ïîñòàâÿ îïðåäåëåíè èçèñêâàíèÿ êúì ñîöèàë-íèòå ïàðòíüîðè: àäåêâàòíè îðãàíèçàöèîííè ñòðóêòóðè; ïî-âèñîêà ñòåïåí íà êîî-ðäèíàöèÿ ìåæäó îòäåëíèòå ðàâíèùà; ïîâèøàâàíå íà îòãîâîðíîñòèòå è äèñöèïëè-íàòà ñëåä ïîñòèãàíå íà ñïîðàçóìåíèÿ. Ðàçøèðÿâàíåòî íà äåöåíòðàëèçìà ïðè ðå-ãóëèðàíåòî íà ðàáîòíèòå çàïëàòè ïðåäïîëàãà âèñîêà ñòåïåí íà îáåêòèâèçèðàíåíà ñîöèàëíèÿ äèàëîã. Òîé å íåîáõîäèìî äà ñå èçâúðøâà ïðè äîñòàòú÷íî êîëè÷åñ-òâî ïóáëè÷íî îáÿâåíà èíôîðìàöèÿ çà ðàáîòíèòå çàïëàòè è òÿõíàòà äèôåðåíöèà-öèÿ, êàêòî è çà ïîçèöèèòå íà ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè è àðãóìåíòèòå çà çàåìàíå íàòåçè ïîçèöèè. Îñîáåíî âàæíîñò èìà ðåøàâàíåòî íà ïðîáëåìà ñ ðàçøèðÿâàíå íàîáåìà è ïîäîáðÿâàíå íà êà÷åñòâîòî íà îôèöèàëíî ïóáëèêóâàíàòà ñòàòèñòè÷åñêàèíôîðìàöèÿ.

Çà ïîäïîìàãàíåòî íà îáåêòèâíîñòòà íà ñîöèàëíèÿ äèàëîã è íåãîâèòå ðåøå-íèÿ ùå ñúäåéñòâàò è ïðåäâàðèòåëíè (öåëåíàñî÷åíî ôèíàíñèðàíè) èçñëåäâàíèÿ çàðàçëè÷èÿ â çàïëàùàíåòî ïî ïðîôåñèè è ðàáîòíè ìåñòà; ïðîèçâîäèòåëíîñòòà íàïðîñòèÿ òðóä â ñòðàíàòà; ñòîéíîñò íà îôèöèàëíî ïðèåòà ëèíèÿ íà áåäíîñòòà; ñúñ-òîÿíèå íà îòíîñèòåëíèòå ðàáîòíè çàïëàòè ïî îòðàñëè è ñåêòîðè è äðóãè ïîäîáíè.

75

IV.Ðàçâèòèå â çàïëàùàíåòî íà òðóäà ïðåç 2004 ã.

Êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå áåçñïîðíî èãðàå ñúùåñòâåíà ðîëÿ â èíäóñòðèàëíèòåîòíîøåíèÿ âúâ âñè÷êè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ, âúïðåêè ÷å íàöèîíàëíèòå ñèñòåìè ñåðàçëè÷àâàò çíà÷èòåëíî ïî îòíîøåíèå íà íèâîòî, îáõâàòà, ñúäúðæàíèåòî è åñòåñòâî-òî íà äîãîâàðÿíå. Â íîâîïðèåòèòå ñòðàíè è â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè íà ÅÑ êîëåêòèâ-íîòî äîãîâàðÿíå êàòî öÿëî îñòàâà ïî-ñêîðî ñëàáà èíñòèòóöèÿ, ñ íÿêîè èçêëþ÷åíèÿ.Îáùî âçåòî, ïî îòíîøåíèå íà îáõâàòà íà äîãîâàðÿíå è áðîÿ íà ñêëþ÷åíèòå ñïîðà-çóìåíèÿ, êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå â íîâîïðèåòèòå ñòðàíè è â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêèíà ÅÑ å ñðàâíèòåëíî ïî-ñëàáî ðàçâèòî â ñðàâíåíèå ñ 15-òå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ.

Îáõâàò íà äîãîâàðÿíåòîÎáõâàòúò íà êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå ò.å. ñúîòíîøåíèåòî ðàáîòíèöè, ÷èå-

òî çàïëàùàíå è óñëîâèÿ íà òðóä ñà óðåäåíè, ïîíå äî îïðåäåëåíà ñòåïåí, ñ êîëåê-òèâíè ñïîðàçóìåíèÿ ñå ðàçëè÷àâà çíà÷èòåëíî â ÅÑ, íî êàòî öÿëî å âèñîê. Íà åä-íàòà êðàéíîñò ñà Àâñòðèÿ è Áåëãèÿ, êúäåòî ïî÷òè 100% îò ðàáîòíèöèòå è ñëóæè-òåëèòå ñà îáõâàíàòè îò ñèñòåìà îò ñåêòîðíè ñïîðàçóìåíèÿ. Âñúùíîñò, âèñîêèïðîöåíòè íà îáõâàòà íà äîãîâàðÿíå ñå ñðåùàò â ïîâå÷åòî ñòðàíè ñúñ ñèñòåìà ñåê-òîðíè êîëåêòèâíè ñïîðàçóìåíèÿ, êàòî Äàíèÿ, Ôðàíöèÿ, Ãåðìàíèÿ, Õîëàíäèÿ, Èñ-ïàíèÿ è Øâåöèÿ. Â íÿêîè ñëó÷àè êàòî Àâñòðèÿ, Ôðàíöèÿ, Ãåðìàíèÿ è Õîëàíäèÿ ñèñòåìèòå çà ðàçïðîñòèðàíå íà ñåêòîðíè êîëåêòèâíè ñïîðàçóìåíèÿ äî ðàáîòî-äàòåëè è ðàáîòíèöè è ñëóæèòåëè, êîèòî íå ñà ÷ëåíîâå íà ïîäïèñâàùèòå îðãàíè-çàöèè äîïðèíàñÿò çà âèñîêèòå ïðîöåíòè íà îáõâàòà íà äîãîâàðÿíå. Âúâ Ôèíëàí-äèÿ, Ãúðöèÿ è Èðëàíäèÿ ñå ïîñòèãàò âèñîêè ïðîöåíòè íà îáõâàòà íà äîãîâàðÿíå÷ðåç ìåæäóñåêòîðíè ñïîðàçóìåíèÿ. Íàé íèñúê å îáõâàòà íà äîãîâàðÿíå â Îáåäè-íåíîòî Êðàëñòâî, êúäåòî äîãîâàðÿíåòî ñå îñúùåñòâÿâà ïðåäèìíî íà íèâî ïðåäï-ðèÿòèå èëè íà ïî-íèñêè íèâà òàì ñàìî íà ìàëêî íàä åäíà òðåòà îò ðàáîòíèöè-òå è ñëóæèòåëèòå çàïëàùàíåòî å óðåäåíî îò êîëåêòèâíî äîãîâàðÿíå.

Êàòî öÿëî, îáõâàòúò íà äîãîâàðÿíå å ïî-íèñúê â ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà è Èç-òî÷íà Åâðîïà, îòðàçÿâàéêè äåöåíòðàëèçèðàíîòî ðàâíèùå íà äîãîâàðÿíå è íèñêè-òå ïîêàçàòåëè íà ñèíäèêàëíî ÷ëåíñòâî. Ñúùåñòâåíî èçêëþ÷åíèå ïðàâè Ñëîâå-íèÿ, ñ öåíòðàëèçèðàíà ñèñòåìà íà äîãîâàðÿíå, êîÿòî îñèãóðÿâà ïî÷òè öÿëîñòåíîáõâàò íà äîãîâàðÿíå. Îòíîñèòåëíî âèñîêè ïðîöåíòè íà îáõâàò ñúùî ñà ïîñòèã-íàòè â Ñëîâàêèÿ è Óíãàðèÿ, êúäåòî ñåêòîðíîòî äîãîâàðÿíå å ïî-ñúùåñòâåíî âñðàâíåíèå ñ ïîâå÷åòî ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà. Â äðóãèòå ñòðàíèäîãîâàðÿíåòî ïîêðèâà ìàëêà ÷àñò îò ðàáîòíàòà ñèëà. Âúïðåêè ÷å ñúùåñòâóâàòïðîöåäóðè çà ðàçïðîñòèðàíå â ìíîãî îò ñòðàíèòå, òå èìàò ìàëêî âëèÿíèå, ñ ðåä-êè ñåêòîðíè ñïîðàçóìåíèÿ.

Îáõâàòúò íà äîãîâàðÿíå â Êèïúð å îêîëî 65%-70% è, òúé êàòî íÿìà òî÷íèöèôðè çà Ìàëòà, ñå îêàçâà, ÷å è òóê îáõâàòà å ïî-âèñîê îò ñðåäíèÿ çà ñòðàíèòå îòÖåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà.

ÇàïëàùàíåÇàïëàùàíåòî, ðàçáèðà ñå, å öåíòðàëíà òåìà â èíäóñòðèàëíèòå îòíîøåíèÿ âúâ

âñè÷êè ñòðàíè. Òî ñúùî å è ñôåðà, â êîÿòî ìåæäóíàðîäíèòå ñðàâíåíèÿ ñà èçêëþ-÷èòåëíî ïðîáëåìàòè÷íè, äîðè è ñðåä îòíîñèòåëíî õîìîãåííà ãðóïà ñòðàíè êàòî15-òå ñòàðè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ. Ñðàâíåíèÿòà ñà äîðè îùå ïî-òðóäíè ìåæäó ñòà-ðèòå è íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ è ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè çà ÷ëåíñòâî, êîèòî ïîïðèíöèï èìàò ìíîãî ðàçëè÷íè íèâà íà èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå. Âúïðåêè òîâàìîæå äà ñå îòáåëåæàò íÿêîëêî ìîìåíòà.

76

Íîìèíàëíèòå çàïëàòè â íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ è â ñòðàíèòå-êàíäèäàò-êè çà ÷ëåíñòâî ïî ïðèíöèï ñà, áåç äà å ó÷óäâàùî, ìíîãî ïî-íèñêè â ñðàâíåíèå ñòåçè â ñòàðèòå 15 ñòðàíè-÷ëåíêè. Ñïîðåä åäèí îò ïîñëåäíèòå äîêëàäè íà ÅÊÏ(Åâðîïåéñêàòà Êîíôåäåðàöèÿ íà Ïðîôñúþçèòå), ñðåäíèòå ìåñå÷íè áðóòíè çàïëà-òè â ñåêòîðà íà ïðîèçâîäñòâîòî â íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ è â ñòðàíèòå-êàí-äèäàòêè ñà áèëè:

� îêîëî120 -140 ÅÂÐÎ â Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ; � 230 - 290 ÅÂÐÎ â Ëèòâà, Ëàòâèÿ, Ñëîâàêèÿ è Åñòîíèÿ; � 330 - 370 ÅÂÐÎ â Óíãàðèÿ è ×åõèÿ; � 480 ÅÂÐÎ â Ïîëøà; � 930 ÅÂÐÎ â Ñëîâåíèÿ; è � 1,390 ÅÂÐÎ â Êèïúð. Ñðåäíîòî çàïëàùàíå çà 10-òå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ å áèëî 345 ÅÂÐÎ.

Ñðåäíîòî çàïëàùàíå çà 10 îò ñòàðèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ (Àâñòðèÿ, Äàíèÿ,Ôèíëàíäèÿ, Ãåðìàíèÿ, Ôðàíöèÿ, Èðëàíäèÿ, Õîëàíäèÿ, Ïîðòóãàëèÿ, Èñïàíèÿ èÎáåäèíåíîòî Êðàëñòâî) å áèëî îêîëî 1,930 ÅÂÐÎ. Òîâà ïîêàçâà îãðîìíè ðàçëè-÷èÿ êàêòî ìåæäó îòäåëíèòå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ, òàêà è ìåæäó òåçè ñòðà-íè è 15-òå îò ÅÑ.

Ñðàâíåíèåòî íà ñúùèòå íèâà íà çàïëàòèòå ñ ïàðèòåòà íà ïîêóïàòåëíàòà ñïî-ñîáíîñò (ÏÏÑ) äàâà ïî-ðåàëèñòè÷íè öèôðè çà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ è çàñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, êàòî íàìàëÿâà ðàçëè÷èÿòà ìåæäó òÿõ è òåçè ñ 15-òå îò ÅÑ:

� 350- 400 ÅÂÐÎ â Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ; � 470- 500 ÅÂÐÎ â Ëèòâà è Ëàòâèÿ; � 590-700 ÅÂÐÎ â Åñòîíèÿ, Ïîëøà, Óíãàðèÿ è Ñëîâàêèÿ; � 820 ÅÂÐÎ â ×åõèÿ; � 1,130 ÅÂÐÎ â Ñëîâåíèÿ; è � 1,390 ÅÂÐÎ â Êèïúð. Êàêòî ïîñî÷âà è ÅÊÏ îáà÷å, òåçè ðàçëè÷íè öèôðè íå ñà îò ãîëÿìî çíà÷åíèå

ñàìè ïî ñåáå ñè è òðÿáâà äà ñå îáâúðæàò ñ èêîíîìè÷åñêîòî ïðåäñòàâÿíå íà ñòðà-íèòå, çà äà ñå ïîëó÷è ïî-ñìèñëåíà êàðòèíà. Íàïðèìåð, ñïîðåä èçñëåäâàíå íà ÅÊÏíÿìà çíà÷èòåëíà ðàçëèêà ìåæäó 15-òå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ è íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè è ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè çà ÷ëåíñòâî, êîãàòî áðóòíèòå ãîäèøíè çàïëàòè ñåðàçãëåæäàò êàòî ïðîöåíò îò ÁÂÏ íà ãëàâà îò íàñåëåíèåòî; çàïëàòèòå ïðåäñòàâëÿ-âàò ñðåäíî 40.5% îò ÁÂÏ â íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè è â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè, ñðàâ-íåíè ñúñ ñðåäíî 59% çà 15-òå îò ÅÑ.

Îò íèñêî íèâî êàòî öÿëî, çàïëàùàíåòî â íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè è â ñòðàíèòå-êàíäèäàòêè çà ÷ëåíñòâî â ÅÑ ñå ïîêà÷âà ñ ïî-áúðçè òåìïîâå â ñðàâíåíèå ñ 15-òåñòðàíè-÷ëåíêè êàêòî ïî íîìèíàëíà ñòîéíîñò, òàêà è êîðèãèðàíî ñ èíôëàöèÿòà.EÎÈO (Åâðîïåéñêàòà Îáñåðâàòîðèÿ ïî Èíäóñòðèàëíè Îòíîøåíèÿ) èçñëåäâà âñÿ-êà ãîäèíà ñðåäíèòå êîëåêòèâíî äîãîâîðåíè óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî â ñòðàíè-òå-÷ëåíêè íà ÅÑ.

Ñðåäíè êîëåêòèâíî äîãîâîðåíè óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî Êîëåêòèâíîòî äîãîâàðÿíå èãðàå âàæíà ðîëÿ è ïðè îïðåäåëÿíåòî íà çàïëàùà-

íåòî âúâ âñè÷êè ñòðàíè, ïîñî÷åíè òóê. Äåëúò íà ðàáîòíàòà ñèëà â ðàçøèðåíèÿÅÑ, ÷èåòî çàïëàùàíå è óñëîâèÿ íà òðóä ñà óðåäåíè, ïîíå äî îïðåäåëåíà ñòåïåí, ñêîëåêòèâíè ñïîðàçóìåíèÿ íàáðîÿâà îêîëî äâå òðåòè âúïðåêè ÷å å çíà÷èòåëíîïî-íèñúê â ìíîãî îò íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè (íàïð. Åñòîíèÿ è Ëàòâèÿ) è Îáåäèíå-íîòî Êðàëñòâî, è ïî-âèñîê â íÿêîè îò 15-òå îò ÅÑ (íàïð. Ôðàíöèÿ, Áåëãèÿ, Øâå-öèÿ, Ôèíëàíäèÿ è Èòàëèÿ). Ðîëÿòà íà äîãîâàðÿíåòî ïðè îïðåäåëÿíå íà çàïëàùà-íåòî ñå ðàçëè÷àâà çíà÷èòåëíî ìåæäó îòäåëíèòå ñòðàíè. Î÷åâèäíî å,÷å ðàçëè÷íè-òå íèâà íà äîãîâàðÿíå (ìåæäóñåêòîðíî, ñåêòîðíî, íà íèâî ïðåäïðèÿòèå è ò.í.) èã-

77

ðàÿò ðàçëè÷íè ðîëè, äîêàòî çíà÷èìîñòòà íà äîãîâàðÿíåòî ïðè îïðåäåëÿíå íà çàï-ëàùàíåòî å äîñòà ðàçëè÷íà ñðåä îòäåëíèòå èêîíîìè÷åñêè ñåêòîðè è ãðóïè ðàáîò-íèöè.

Íà Ãðàôèêà 9 ñà ïîêàçàíè ñòîéíîñòè íà ñðåäíèòå íîìèíàëíè êîëåêòèâíî äî-ãîâîðåíè óâåëè÷åíèÿ íà îñíîâíîòî çàïëàùàíå âúâ âñÿêà ñòðàíà (èëè îòíîñèòåë-íî åêâèâàëåíòåí èíäèêàòîð, êúäåòî íÿìà òàêèâà äàííè). Êúäåòî å âúçìîæíî,ñòîéíîñòèòå ñå îòíàñÿò çà öÿëàòà èêîíîìèêà, âúïðåêè ÷å èìà èçêëþ÷åíèÿ (âèæáåëåæêèòå ïîä ôèãóðàòà). Â ìíîãî ñëó÷àè âñå îùå íÿìà èíôîðìàöèÿ çà öÿëàòà2004 ã. (Êîãàòî íÿìà ñòîéíîñò çà 2004 ã. ñòðàíàòà ñå ïîäðåæäà ïî ñòîéíîñòòà º çà2003 ã. â ñðàâíåíèå ñúñ ñòîéíîñòèòå çà 2004 ã. çà äðóãèòå ñòðàíè.)

Ãðàôèêà 9

Ðàçëè÷èÿòà âúâ ôîðìèðàíåòî íà çàïëàùàíåòî â îòäåëíèòå ñòðàíè è â ñèñòå-ìèòå íà èíäóñòðèàëíè îòíîøåíèÿ ñà èëþñòðèðàíè ÷ðåç ðàçëè÷íèòå íà÷èíè, ïîêîèòî ñà ïîëó÷åíè óâåëè÷åíèÿòà, èçîáðàçåíè íà ãðàôèêàòà. Ñâîáîäíîòî êîëåê-òèâíî äîãîâàðÿíå, ïðåäèìíî (ìàêàð è íå èçöÿëî âúâ âñè÷êè ñëó÷àè) íà ñåêòîðíîíèâî, èãðàå ãëàâíà ðîëÿ â Àâñòðèÿ, Êèïúð, Äàíèÿ, Ôðàíöèÿ, Ãåðìàíèÿ, Èòàëèÿ,Õîëàíäèÿ, Íîðâåãèÿ, Ïîðòóãàëèÿ, Ñëîâàêèÿ, Èñïàíèÿ è Øâåöèÿ. Íàöèîíàëíèòåìåæäóñåêòîðíè ñïîðàçóìåíèÿ ñà îòãîâîðíè çà óðåæäàíå íà ñúîòâåòíèòå óâåëè÷å-íèÿ, èëè çà î÷åðòàâàíå íà ðúêîâîäíè íàñîêè çà äîãîâàðÿíå íà ïî-íèñêî íèâî âÁåëãèÿ, Ôèíëàíäèÿ, Ãúðöèÿ, Èðëàíäèÿ, Ðóìúíèÿ (2003), Ñëîâåíèÿ è Èñïàíèÿ. ÂÎáåäèíåíîòî Êðàëñòâî è â ïîâå÷åòî îò íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè è ñòðàíèòå-êàíäè-äàòêè ïðåîáëàäàâà äîãîâàðÿíåòî íà íèâî ïðåäïðèÿòèå (èëè äîãîâàðÿíå íà ïî-íèñ-êè íèâà â ðàìêèòå íà ïðåäïðèÿòèåòî). Â íÿêîëêî ñòðàíè îò Öåíòðàëíà è Èçòî÷-íà Åâðîïà - Áúëãàðèÿ, Åñòîíèÿ, Ëàòâèÿ, Ëèòâà è Ïîëøà ïîðàäè äîãîâàðÿíåòîíà ïî-íèñêè íèâà è/èëè ëèïñàòà íà ñèñòåìíî ñúáèðàíà èíôîðìàöèÿ å íåâúçìîæ-

78

ëÂ‰ÌË ÌÓÏËÌ‡ÎÌË ÍÓÎÂÍÚË‚ÌÓ ‰Ó„Ó‚ÓÂÌË Û‚ÂÎË˜ÂÌËfl Ì‡ Á‡ÔÎ‡˘‡ÌÂÚÓ, 2003 Ë 2004„ (%)

íî äà ñå ïðåäñòàâÿò ñòîéíîñòè çà ñðåäíèòå êîëåêòèâíî äîãîâîðåíè óâåëè÷åíèÿ íàçàïëàùàíåòî. Àâòîìàòè÷íîòî èíäåêñèðàíå íà çàïëàùàíåòî ïðåäñòàâëÿâà çíà÷è-òåëíà ÷àñò îò óâåëè÷åíèÿòà â Áåëãèÿ è Ëþêñåìáóðã. Ðîëÿòà íà óâåëè÷åíèÿòà, ïî-ñî÷åíè âúâ ôèãóðàòà ñå ðàçëè÷àâàò è: â ñòðàíè êàòî Àâñòðèÿ, Äàíèÿ, Ôðàíöèÿ èÈòàëèÿ, ïîñî÷åíèòå óâåëè÷åíèÿ ñà ìèíèìàëíèòå çà ñåêòîðà è ïîäëåæàò íà ïîñ-ëåäâàùî äîãîâàðÿíå íà ïî-íèñêî íèâî; äîêàòî â ñòðàíèòå ñ äåöåíòðàëèçèðàíî äî-ãîâàðÿíå êàòî Îáåäèíåíîòî Êðàëñòâî ñòîéíîñòèòå ïî-ñêîðî ïðåäñòàâëÿâàò ðåàë-íè óâåëè÷åíèÿ.

Àêî îñòàâèì íàñòðàíà òåçè è äðóãè ðàçëè÷èÿ, îñòàâàò ñëåäíèòå ôàêòè. Ïúð-âî ùå ñå ñïðåì íà 15-òå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ ïðåäè ì. ìàé 2004 ã. è Íîðâåãèÿ (âñåîùå íÿìà äàííè îò 2004 ã. çà Ôðàíöèÿ).� Ïðåç 2003ã. íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 4.5% â

Íîðâåãèÿ è 2.1% â Áåëãèÿ. Óâåëè÷åíèÿ îò 4% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â òðèñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò 3%-4% â ïåò ñòðàíè, à óâåëè÷åíèÿ îò 2%-3% â îñåìñòðàíè. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 3.1% (3.0% ñàìî çà 15-òå ñòðàíè îò ÅÑ).

� Ïðåç 2004ã. íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 6.0% âÃúðöèÿ è 1.3% â Õîëàíäèÿ. Óâåëè÷åíèÿ îò 4% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â äâåñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò 3%-4% â ïåò ñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò 2%-3% â øåñòñòðàíè, à óâåëè÷åíèÿ îò 1%-2% â äâå ñòðàíè. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 3.1%(3.0% ñàìî çà 15-òå ñòðàíè îò ÅÑ).

� Ñëåäîâàòåëíî ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå îñòàâà íåïðîìåíåíî îò 2003 äî 2004ã.Ïðåäè òîâà èìà ñïàä îò 3.8% ïðåç 2001ã. äî 3.5% ïðåç 2002ã. è 3.1% ïðåç2003ã. Òåíäåíöèÿòà êúì óìåðåíîñò â çàïëàòèòå, êîÿòî çàïî÷âà ïðåç 2002ã.ïðîäúëæàâà è ïðåç 2004ã., ìàêàð è äà íàìàëÿâà.

Àêî ðàçãëåäàìå ñàìî 12-òå ñòðàíè îò åâðî-çîíàòà (íÿìà äàííè îò 2004ã. çàÔðàíöèÿ), ñå ïîëó÷àâà ñëåäíàòà êàðòèíà.� Ïðåç 2003ã. íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 4.0% â

Èðëàíäèÿ è Ëþêñåìáóðã è 2.1% â Áåëãèÿ. Â äâå ñòðàíè ñà îòáåëÿçàíè óâåëè-÷åíèÿ îò 4% è ïîâå÷å, äîêàòî óâåëè÷åíèÿ îò 3%-4% ñà îòáåëÿçàíè â òðè ñòðà-íè, à óâåëè÷åíèÿ îò 2%-3% â ñåäåì ñòðàíè. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 3.1%.

� Ïðåç 2004ã. íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 6.0%(ìèíèìàëíîòî óâåëè÷åíèå, óðåäåíî ñ íàöèîíàëíî ñïîðàçóìåíèå) â Ãúðöèÿ è1.3% â Õîëàíäèÿ. Óâåëè÷åíèÿ îò 4% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â äâå ñòðàíè,óâåëè÷åíèÿ îò 3%-4% â òðè ñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò 2%-3% â ÷åòèðè ñòðàíè, àóâåëè÷åíèÿ îò 1%-2% â äâå ñòðàíè. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 3.1%.

� Òåçè ñòîéíîñòè ïîêàçâàò, ÷å ñðåäíîòî íîìèíàëíî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíå-òî â ñòðàíèòå îò åâðî-çîíàòà å ïî÷òè ñúùîòî êàòî â 15-òå îò ÅÑ/Íîðâåãèÿ âäâåòå ãîäèíè, íî ìàëêî ïî-âèñîêî (ñ 0.1 ïóíêòà) îò ñðåäíîòî çà 15-òå îò ÅÑ.

Àêî ñå íàñî÷èì êúì 10-òå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè, êîèòî ñå ïðèñúåäèíèõà êúìÅÑ ïðåç 2004ã., ìîæå äà èçòúêíåì ñëåäíîòî. � Ïðåç 2003ã. íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 10.9%

â Ëàòâèÿ è 1.5% â Êèïúð. Óâåëè÷åíèÿ îò 10% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â åäíàñòðàíà, óâåëè÷åíèÿ îò 5%-10% â ïåò ñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò 2%-5% â òðèñòðàíè, è óâåëè÷åíèå îò ïîä 2% â åäíà ñòðàíà. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 5.9%.

� Ïðåç 2004ã. íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 9.4% âËàòâèÿ è 1.6% â Ìàëòà. Íèêîÿ ñòðàíà íå îòáåëÿçâà óâåëè÷åíèÿ îò 10% èëèïîâå÷å, äîêàòî â øåñò èìà óâåëè÷åíèÿ îò 5%-10%, â òðè óâåëè÷åíèÿ îò 2%-5%, à â åäíà óâåëè÷åíèå îò ïîä 2%. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 5.5%.

� Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî â 10-òå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè ñëåäîâà-òåëíî íàäâèøàâà çíà÷èòåëíî òîâà â �ñòàðèòå� îò ÅÑ (ïëþñ Íîðâåãèÿ) è ïðåç

79

2003, è ïðåç 2004ã. Ðàçëèêàòà, îáà÷å íàìàëÿâà îò 2.8 ïðîöåíòíè ïóíêòà íà 2.4ïóíêòà. Ïðåç 2002ã. ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå â òîãàâàøíèòå ñòðàíè ïðåä ïðèñúå-äèíÿâàíå (ñ èçêëþ÷åíèå íà ×åõèÿ è Ëèòâà, çà êîèòî íÿìà èíôîðìàöèÿ) å6.5% - 3.0 ïóíêòà íàä ñðåäíîòî çà �ñòàðèòå� îò ÅÑ. Êàòî öÿëî, òåíäåíöèèòå âçàïëàùàíåòî â íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè ñà ïî-ñêîðî êúì íàìàëÿâàíå è ïðèáëè-æàâàíå íà òåçè â �ñòàðèòå� îò ÅÑ.

� Âúïðåêè íàìàëÿâàíåòî ñ 0.4 ïóíêòà â ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå íà çàïëàòèòå â íî-âèòå ñòðàíè-÷ëåíêè ìåæäó 2003 è 2004ã., òåíäåíöèÿòà êúì ñïàäàíå â íèêàêúâñëó÷àé íå ñå îòíàñÿ çà âñè÷êè, êàòî ñòåïåíòà íà óâåëè÷åíèå å íàðàñòâàùà âÏîëøà, Êèïúð, Ëèòâà è Óíãàðèÿ. Íàé-ñèëíàòà òåíäåíöèÿ êúì ñïàäàíå å îò-áåëÿçàíà â Åñòîíèÿ (íî ñòîéíîñòòà çà 2004ã., èçïîëçâàíà çà òàçè ñòðàíà å íå-ïúëíà, êàòî êðàéíîòî íèâî íà ïîêà÷âàíå å ïî-âèñîêî), Ñëîâåíèÿ è Ëàòâèÿ.Êàêòî ïðåç 2003, òàêà è ïðåç 2004ã., óâåëè÷åíèÿòà â Êèïúð è Ìàëòà ñà ïîäñðåäíîòî çà 15-òå îò ÅÑ.

Çà Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ íå ñå î÷àêâà äà ñå ïðèñúåäèíÿò êúì ÅÑ ïðåäè 2007 ã.Óâåëè÷åíèÿòà â Áúëãàðèÿ ñà ìàëêî íàä ñðåäíèòå çà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑè çà 2003, è çà 2004 ã., äîêàòî òåçè â Ðóìúíèÿ (÷èèòî òåíäåíöèè â çàïëàùàíåòî èç-ãëåæäà íå ñà â êðàê ñúñ ñòðàíèòå, ïðèñúåäèíèëè ñå êúì ÅÑ ïðåç ìàé 2004 ã.) ñàçíà÷èòåëíî ïî-âèñîêè, îñîáåíî ïðåç 2003 ã. (âúïðåêè, ÷å èíôëàöèÿòà å ìíîãî âè-ñîêà òàçè ãîäèíà).

Âçåìàéêè ïðåäâèä ðàçøèðåíèÿò ÅÑ ñ 25 ñòðàíè îáùî, ñðåäíèòå äîãîâîðå-íè óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî ñà 4.2% ïðåç 2003 ã. è 4.0% ïðåç 2004 ã., â ñðàâ-íåíèå ñ 4.4% ïðåç 2002 ã. (ñ èçêëþ÷åíèå íà ×åõèÿ è Ëèòâà), ïîêàçâàéêè ñòàáèë-íà òåíäåíöèÿ êúì íàìàëÿâàíå. Âêëþ÷âàíåòî íà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè ïîêà÷âàñðåäíîòî çà ÅÑ óâåëè÷åíèå, íî ðàçëèêàòà ìåæäó ñòîéíîñòèòå íà 15-òå îò ÅÑ èíà 25-òå îò ÅÑ íàìàëÿâà ëåêî îò 1.2 ïðîöåíòíè ïóíêòà ïðåç 2003 ã. íà 1.0 ïóí-êòà ïðåç 2004 ã., êàòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å åôåêòà ñòàâà âñå ïî-íåçàáåëåæèì ñ âðå-ìåòî. Îáîáùåíî, ñðåäíèòå óâåëè÷åíèÿ çà âñè÷êè èçñëåäâàíè ñòðàíè (28 ïðåç2003 ã. è 27 ïðåç 2004 ã.) âúçëèçàò íà 5.6% ïðåç 2003, ñïàäàéêè äî 4.4% ïðåç2004 ã.

Ãðàôèêà 9 ïî-ãîðå ñå îòíàñÿ äî íîìèíàëíè óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî. Çà äàñå ïîêàæàò ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî, íà Ãðàôèêà 10 ïî-äîëó ñà êîðè-ãèðàíè óâåëè÷åíèÿòà îò èíôëàöèÿ, êàòî ñà èçâàäåíè ãîäèøíèòå ïðîöåíòè èíôëà-öèÿ ñúîòâåòíî çà äåêåìâðè 2002 - äåêåìâðè 2003 ã. è äåêåìâðè 2003 - äåêåìâðè2004 ã., èç÷èñëåíè â ñúîòâåòñòâèå ñ Õàðìîíèçèðàíèÿ èíäåêñ íà ïîòðåáèòåëñêèòåöåíè íà Åâðîñòàò.

Òúé êàòî Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ íå ðàçïîëàãàò ñ òàêèâà ñòîéíîñòè çà èíôëà-öèÿ, ñà èçïîëçâàíè íàöèîíàëíè èçòî÷íèöè (ñúîòâåòíî Íàöèîíàëåí Ñòàòèñòè÷åñ-êè Èíñòèòóò è Èíñòèòóò ïî Íàöèîíàëíà Ñòàòèñòèêà). Çà 25-òå îò ÅÑ êàòî öÿëî,èíôëàöèÿòà çàïî÷âà äà ñå ïîêà÷âà ïðåç 2004 ã., îò ñðåäíî 1.9% çà ïåðèîäà äåêåì-âðè 2002 - äåêåìâðè 2003 ã. äî ñðåäíî 2.4% çà ïåðèîäà äåêåìâðè 2003 - äåêåìâðè2004 ã. 15-òå îò ÅÑ ñà ñâèäåòåëè íà ïîäîáíî ïîêà÷âàíå, îò 1.8% äî 2.2%.

Àêî ñå ñïðåì ïúðâî íà 15-òå îò ÅÑ è Íîðâåãèÿ, Ãðàôèêà 10 ïîêàçâà ñëåäíè-òå òåíäåíöèè.� Ïðåç 2003 ã. ðàáîòíèöèòå ïîëó÷àâàò ðåàëíè óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âúâ

âñè÷êè ñòðàíè ñ èçêëþ÷åíèå íà Èòàëèÿ (âúïðåêè ÷å èçïîëçâàíàòà ñòîéíîñòçà óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî â Èòàëèÿ ïðåäñòàâëÿâà ìèíèìóì, íàäãðàæ-äàí ÷ðåç ïîñëåäâàùî äîãîâàðÿíå). Ïðåç 2004 ã. èíôëàöèÿòà íàäìèíàâà íî-ìèíàëíîòî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî â òðè ñòðàíè Àâñòðèÿ, Ãåðìàíèÿ èÈñïàíèÿ.

80

Ãðàôèêà 10

� Ïðåç 2003 ã. äèàïàçîíà íà ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî å ìåæäó 4.4%â Íîðâåãèÿ (âúïðåêè ÷å òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å òàçè ñòîéíîñò å çà ñóìàð-íî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî è âêëþ÷âà ïîâå÷å îò îáùèòå êîëåêòèâíî äî-ãîâîðåíè óâåëè÷åíèÿ) è -0.3% â Èòàëèÿ ïî-ãîëÿì äèàïàçîí îò òîçè íà íî-ìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ. Óâåëè÷åíèÿ îò 2% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â åäíàñòðàíà, óâåëè÷åíèÿ îò 1%-2% â 10 ñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò ïîä 1% â ÷åòèðèñòðàíè, a íàìàëåíèÿ äî -1% â åäíà ñòðàíà. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 1.3%. Àêî,îáà÷å èçêëþ÷èì Íîðâåãèÿ, êîÿòî íå å ÷ëåí íà ÅÑ, íî èìà îñîáåíî âèñîêîóâåëè÷åíèå ïðåç 2003 ã., äèàïàçîíà íà ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ å ñàìî ìåæäó1.9% (â Îáåäèíåíîòî Êðàëñòâî) è -0.3% (â Èòàëèÿ), à ñðåäíîòî óâåëè÷åíèåñàìî 1.0%.

� Ïðåç 2004 ã. äèàïàçîíà íà ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî å ìåæäó2.9% â Ãúðöèÿ è - 0.4% â Àâñòðèÿ äîñòà ïî-ìàëúê äèàïàçîí â ñðàâíåíèå ñ2003 ã. è ïî-ìàëúê îò òîçè íà íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ ïðåç 2004 ã. Â ÷åòè-ðè ñòðàíè ñà îòáåëÿçàíè óâåëè÷åíèÿ îò 2% è ïîâå÷å, â ÷åòèðè ñòðàíè ñà îò-áåëÿçàíè óâåëè÷åíèÿ îò 1%-2%, â ÷åòèðè ñà îòáåëÿçàíè óâåëè÷åíèÿ îò 0%-1%, à â òðè - íàìàëåíèÿ äî -1%. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 1.0% (0.9% áåç Íîð-âåãèÿ)

� Ñëåäîâàòåëíî ñðåäíîòî ðåàëíî óâåëè÷åíèå ñïàäà ñ 0.3 ïðîöåíòíè ïóíêòà îò2003 äî 2004 ã., ñðàâíåíî ñ ëèïñàòà íà ïðîìÿíà â íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íàçàïëàùàíåòî ïîêàçâàéêè ìàëêî ïî-ãîëÿìà ñòåïåí íà óìåðåíîñò â ðåàëíè óñ-ëîâèÿ. Ñïàäàíåòî â ïðîöåíòà íà ðåàëíîòî óâåëè÷åíèå ñëàãà êðàé íà òåíäåí-öèÿòà êúì ïîêà÷âàíå, êîÿòî çàïî÷âà ïðåç 2001 ã.

81

ëÂ‰ÌË Â‡ÎÌË ÍÓÎÂÍÚË‚ÌÓ ‰Ó„Ó‚ÓÂÌË Û‚ÂÎË˜ÂÌËfl Ì‡ Á‡ÔÎ‡˘‡ÌÂÚÓ (ÌÓÏËÌ‡ÎÌË Û‚ÂÎË˜ÂÌËfl, ÍÓË„Ë‡ÌË Ò ËÌÙÎ‡ˆËflÚ‡), 2003 Ë 2004 „. (%)

Àêî ðàçãëåäàìå ñàìî ñòðàíèòå îò åâðî-çîíàòà, ìîæå äà èçòúêíåì ñëåäíîòî.� Ïðåç 2003 ã. ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 1.7% âúâ

Ôèíëàíäèÿ è -0.3% â Èòàëèÿ. Óâåëè÷åíèÿ îò 1% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â ñå-äåì ñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò ïîä 1% â ÷åòèðè ñòðàíè, à íàìàëåíèå äî -1% â åä-íà ñòðàíà. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 1.0% - ïî-íèñêî îò ñðåäíîòî îáùî çà 15-òåîò ÅÑ /Íîðâåãèÿ îò 1.3%.

� Ïðåç 2004 ã. ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 2.9% âÃúðöèÿ è -0.4% â Àâñòðèÿ. Óâåëè÷åíèÿ îò 2% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â äâåñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò 1%-2% â äâå ñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò ïîä 1% â ÷åòèðèñòðàíè, à íàìàëåíèÿ äî -1% â òðè ñòðàíè. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 0.7%, îò-íîâî ïî-íèñêî ñ 0.3 ïðîöåíòíè ïóíêòà îò ñðåäíîòî îáùî çà 15-òå îò ÅÑ /Íîð-âåãèÿ îò 0.9%.

� Ñëåäîâàòåëíî ñðåäíîòî ðåàëíî óâåëè÷åíèå ñïàäà ñ 0.3 ïðîöåíòíè ïóíêòà îò2003 äî 2004 ã., (ñúùèÿ ñïàä êàòî ïðè ñðåäíîòî îáùî çà 15-òå îò ÅÑ /Íîðâå-ãèÿ) ñðàâíåíî ñ ëèïñàòà íà ïðîìÿíà â íîìèíàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùà-íåòî.

� Òåçè ñòîéíîñòè ïîêàçâàò, ÷å ïðåç 2003 è 2004 ã. (êàêòî è çà ïåðèîäà 1998-2002ã.) ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî ñà ïî-íèñêè â ñòðàíèòå îò åâðî-çî-íàòà, îòêîëêîòî â 15-òå îò ÅÑ /Íîðâåãèÿ.

Ïî îòíîøåíèå íà 10-òå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè, îñíîâíèòå õàðàêòåðèñòèêè ñàñëåäíèòå. � Ïðåç 2003 ã. ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 8.2% â Åñ-

òîíèÿ è -1.8% â Ñëîâàêèÿ. Óâåëè÷åíèÿ îò 5% è ïîâå÷å ñà îòáåëÿçàíè â òðèñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ îò 2%-5% â äâå ñòðàíè, óâåëè÷åíèÿ äî 2% â òðè ñòðàíè,à íàìàëåíèÿ â äâå ñòðàíè. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå å 2.9%.

� Ïðåç 2004 ã. ðåàëíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âàðèðàò ìåæäó 4.5% â Ëèò-âà è -1.8% â Êèïúð. Óâåëè÷åíèÿ îò 2%-5% ñà îòáåëÿçàíè â òðè ñòðàíè, óâå-ëè÷åíèÿ äî 2% â ïåò ñòðàíè, a íàìàëåíèÿ â äâå ñòðàíè. Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèåå 1.2%

� Âúïðåêè öÿëîñòíèÿ ñïàä â ñðåäíîòî ðåàëíî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî â íî-âèòå ñòðàíè-÷ëåíêè ìåæäó 2003 è 2004 ã. (íàé-çíà÷èòåëåí â Åñòîíèÿ è Ëàò-âèÿ), ïðîöåíòà íà íàðàñòâàíå ñå ïîêà÷è â äâå ñòðàíè (Óíãàðèÿ è Ñëîâàêèÿ).

� Ñëåäîâàòåëíî ñðåäíîòî ðåàëíî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî â 10-òå íîâè ñòðà-íè-÷ëåíêè íàäâèøàâà òîâà â 15-òå îò ÅÑ (ïëþñ Íîðâåãèÿ) êàêòî ïðåç 2003,òàêà è ïðåç 2004 ã. Ðàçëèêàòà, îáà÷å íàìàëÿâà çíà÷èòåëíî îò 1.6 ïðîöåíòíèïóíêòà äî 0.2 ïóíêòà.

Ïî îòíîøåíèå íà âêëþ÷åíèòå äâå ñòðàíè-êàíäèäàòêè, ðåàëíî äîãîâîðåíîòîçàïëàùàíå â Áúëãàðèÿ ñå óâåëè÷àâà ñúâñåì ñëàáî ïðåç 2003 è ïîâå÷å ïðåç 2004 ã.,êàòî ñòîéíîñòèòå íå ñà íåîáè÷àéíè çà ñòàíäàðòèòå íà ÅÑ. Â Ðóìúíèÿ èìà ìíîãîãîëÿìî ïîêà÷âàíå ïðåç 2003 ã., ñëåäâàíî îò äîñòà ïî-ìàëêî ïðåç 2004 ã.

Ïîãëåäíàòî êàòî öÿëî çà ÅÑ, ñðåäíîòî êîëåêòèâíî äîãîâîðåíî óâåëè÷åíèå íàçàïëàùàíåòî, êîðèãèðàíî ñ èíôëàöèÿòà, å 1.8% ïðåç 2003 è 1.0% ïðåç 2004 ã.Âêëþ÷âàíåòî íà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè ïîêà÷âà ñðåäíîòî çà ÅÑ óâåëè÷åíèå ñ 1.0ïóíêòà ïðåç 2003 ã., íî ñàìî ñ 0.1 ïóíêòà ïðåç 2004 ã., êàòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å ïðèá-ëèæàâàíåòî íà ðåàëíîòî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî ìîæå äà èçïðåâàðè ïðèáëè-æàâàíåòî íà íîìèíàëíîòî óâåëè÷åíèå íà çàïëàùàíåòî.

Îáîáùåíî, ñðåäíèòå ðåàëíè óâåëè÷åíèÿ çà âñè÷êè èçñëåäâàíè ñòðàíè (28ïðåç 2003ã. è 27 ïðåç 2004ã.) âúçëèçàò íà 2.6% ïðåç 2003, ñïàäàéêè äî 1.2% ïðåç2004ã.

82

Ñðåäíè äîõîäè

Àíàëèçúò ïî-ãîðå ðàçãëåæäà êîëåêòèâíî äîãîâîðåíè óâåëè÷åíèÿ íà çàïëà-ùàíåòî, îñíîâàâàùè ñå ïðåäèìíî íà ñúäúðæàíèåòî â ñïîðàçóìåíèÿòà. Ïî-ÿñíàïðåäñòàâà îòíîñíî ôàêòè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà ïðèõîäèòå íà ðàáîòíèöèòå ìîæåäà ñå ïðèäîáèå îò ñòîéíîñòèòå íà äîõîäèòå, îáèêíîâåíî áàçèðàíè íà ïðîó÷âàíåíà äîõîäèòå íà ëèöàòà è âêëþ÷âàùè åëåìåíòè êàòî áîíóñè è çàïëàùàíå çà èç-âúíðåäåí òðóä. Ãðàôèêà 11 ïî-äîëó ïðåäîñòàâÿ èíôîðìàöèÿ çà óâåëè÷åíèÿ âñðåäíèòå äîõîäè ïðåç 2003 è 2004 ã. (çà Õîëàíäèÿ è Ïîðòóãàëèÿ íÿìà ñòîéíîñòèçà 2004 ã., à íÿêîè îò ñòîéíîñòèòå çà 2004 ã. ñà ñàìî ÷àñòè÷íè). Ñúäúðæàíèåòîíà ñòàòèñòèêàòà è îïðåäåëåíèÿòà çà äîõîäè ñå ðàçëè÷àâàò çíà÷èòåëíî â îòäåëíè-òå ñòðàíè, à â íÿêîè ñëó÷àè (êàòî Áåëãèÿ), ñòîéíîñòèòå îáõâàùàò ñàìî îïðåäå-ëåíà ãðóïà ðàáîòíèöè.

Â 15-òå îò ÅÑ è Íîðâåãèÿ äèàïàçîíà íà ñðåäíèòå óâåëè÷åíèÿ íà äîõîäèòåïðåç 2003 ã. å ìåæäó 5.9% â Èðëàíäèÿ è 1.2% â Ãåðìàíèÿ, äîêàòî ïðåç 2003 ã.êðàéíîñòèòå ñà Ãúðöèÿ, ñ 5.5%, è îòíîâî Ãåðìàíèÿ, ñ 0.1%. Ñðåäíèÿò ïðîöåíò íàóâåëè÷åíèå ñðåä òåçè ñòðàíè ñïàäà îò 3.4% ïðåç 2003 ã. íà 3.2% ïðåç 2004 ã. Òîâàå ñëåäñòâèå íà íàìàëÿâàùà òåíäåíöèÿ ñòîéíîñòòà å 3.9% ïðåç 2002 ã. è 4.3%ïðåç 2001 ã. (íàðàñíàëà îò 1998ã.). Òîâà èäâà äà ïîòâúðäè âå÷å çàáåëÿçàíàòà òåí-äåíöèÿ ïî îòíîøåíèå íà ñðåäíîòî êîëåêòèâíî äîãîâîðåíî çàïëàùàíå. Ñðåäíîòîóâåëè÷åíèå íà äîõîäèòå íàìàëÿâà îò 2003 äî 2004 ã. â îñåì ñòðàíè (íàé-ìíîãî âÃåðìàíèÿ è Èñïàíèÿ), îñòàâà ñòàáèëíî â òðè, è ñå ïîâèøàâà ñàìî â òðè (Áåëãèÿ,Èòàëèÿ è Îáåäèíåíîòî Êðàëñòâî).

Ïðè ñðàâíåíèå ñ èíôîðìàöèÿòà çà êîëåêòèâíî äîãîâîðåíè óâåëè÷åíèÿ íàçàïëàùàíåòî, ñòîéíîñòèòå íà äîõîäèòå ïîìàãàò äà ñå èçãëàäÿò äî èçâåñòíà ñòåïåíèçêðèâÿâàíèÿòà, ïîëó÷åíè îò ôàêòîðè êàòî òîçè, ÷å ñúîòâåòíèòå êîëåêòèâíè ñïî-ðàçóìåíèÿ â íÿêîè ñòðàíè îñèãóðÿâàò ñàìî ìèíèìóìà. Åòî çàùî óâåëè÷åíèÿòà íàäîõîäèòå ñà çíà÷èòåëíî ïî-âèñîêè îò äîãîâîðåíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî âñòðàíè êàòî Äàíèÿ, Ôèíëàíäèÿ, Èðëàíäèÿ, Øâåöèÿ è Îáåäèíåíîòî Êðàëñòâî (àñà ïî-íèñêè â ñòðàíè êàòî Ãåðìàíèÿ, Ëþêñåìáóðã è Èñïàíèÿ). Êàòî öÿëî, ñðåä-íèòå óâåëè÷åíèÿ íà äîõîäèòå ñà ìàëêî ïî-ãîëåìè îò äîãîâîðåíèòå óâåëè÷åíèÿ íàçàïëàùàíåòî. Â ñòðàíèòå îò åâðî-çîíàòà ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå íà äîõîäèòå å ìàë-êî ïî-íèñêî îò òîâà âúâ âñè÷êèòå 15 îò ÅÑ è Íîðâåãèÿ êàêòî ïðåç 2003, òàêà èïðåç 2004ã.

Â 10-òå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè äèàïàçîíà íà ñðåäíèòå óâåëè÷åíèÿ íà äîõîäèòåïðåç 2003 ã. å ìåæäó 12.9% â Ðóìúíèÿ è 2.6% â Ïîëøà, äîêàòî ïðåç 2003 ã. äèàïà-çîíà å ìàëêî ñòåñíåí, ìåæäó 9.5% â Ñëîâàêèÿ è 2.0% â Ìàëòà. Ñðåäíèÿò ïðîöåíòíà óâåëè÷åíèå ñðåä òåçè ñòðàíè ñïàäà îò 7.1% ïðåç 2003ã. íà 6.2% ïðåç 2004ã. Òîéñïàäà â øåñò ñòðàíè (íàé-çàáåëåæèìî â Óíãàðèÿ è Åñòîíèÿ), îñòàâà ñòàáèëåí âåäíà è ñå ïîâèøàâà â òðè (íàé-ìíîãî â Ñëîâàêèÿ è Ïîëøà). Ñðåäíîòî óâåëè÷åíèåå 2.1 ïúòè ïî-âèñîêî îò òîâà â 15-òå îò ÅÑ è Íîðâåãèÿ ïðåç 2003ã., íî ñàìî 1.9 ïú-òè ïî-âèñîêî ïðåç 2004ã.

Êàòî öÿëî â 25-òå îò ÅÑ ñðåäíèòå äîõîäè íàðàñòâàò ñ 4.8% ïðåç 2003ã. è ñ4.5% ïðåç 2004ã. Âêëþ÷âàíåòî íà íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè ïîêà÷âà ñðåäíîòî çà ÅÑóâåëè÷åíèå, íî òîçè äèàïàçîí ñå ñòåñíÿâà îò 1.5 ïðîöåíòíè ïóíêòà ïðåç 2003ã. íà1.4 ïóíêòà ïðåç 2004ã. Âçåìàéêè ïðåäâèä âñè÷êè èçñëåäâàíè ñòðàíè, ñðåäíîòî óâå-ëè÷åíèå å 5.7% ïðåç 2003ã. è 5.2% ïðåç 2004ã.

83

Ìèíèìàëíè çàïëàòè

Äâàéñåò îò 28-òå àíàëèçèðàíè ñòðàíè èìàò íàöèîíàëíà ìèíèìàëíà çàïëàòà, óðå-äåíà èëè ñúñ çàêîí, èëè ñ íàöèîíàëíî ìåæäóñåêòîðíî ñïîðàçóìåíèå (Êèïúð èìà ñèñ-òåìà íà óñòàíîâåíè ñúñ çàêîí ìèíèìàëíè çàïëàòè, êîÿòî ñå ïðèëàãà ñàìî çà øåñòñïåöèôè÷íè äëúæíîñòè è íå å âêëþ÷åí â òàçè ãðóïà). Ãðàôèêà 12 ïî-äîëó ïðåäîñòà-âÿ èíôîðìàöèÿ çà óâåëè÷åíèÿòà íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòà ïðåç 2003 è 2004 ã. â òåçèñòðàíè. Òåçè ìèíèìàëíè çàïëàòè îáèêíîâåíî ñå óâåëè÷àâàò ÷ðåç îïðåäåëåí âèä ìå-õàíèçúì çà èíäåêñèðàíå, êàêòî è ÷ðåç ïîëèòè÷åñêè ðåøåíèÿ â íÿêîè îò ñòðàíèòå.

Ùî ñå îòíàñÿ äî äåâåòòå ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ, óâåëè÷åíèÿòà íà ìèíèìàëíà-òà çàïëàòà âàðèðàò îò 7.1% â Îáåäèíåíîòî Êðàëñòâî äî íóëà â Èðëàíäèÿ ïðåç2003ã., è îò 10.0% â Èðëàíäèÿ äî íóëà â Õîëàíäèÿ ïðåç 2004ã. Îáùèÿò ñðåäåí ïðî-öåíò íà óâåëè÷åíèå ñå ïîêà÷âà ðÿçêî îò 3.5% ïðåç 2003ã. íà 5.0% ïðåç 2004ã. (êà-òî òîé å 3.5% ïðåç 2002ã., 4.9% ïðåç 2001 ã., 2.8% ïðåç 2000ã., 2.9% ïðåç 1999ã. è2.6% ïðåç 1998ã.). Ñëåäîâàòåëíî ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå íà ìèíèìàëíèòå çàïëàòè åìàëêî ïî-âèñîêî îò ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå íà êîëåêòèâíî äîãîâîðåíèòå çàïëàòèïðåç 2003ã., íî çíà÷èòåëíî ïî-âèñîêî ïðåç 2004ã. è ïîêàçâà îáùà òåíäåíöèÿ êúìïîêà÷âàíå (îñîáåíî çàáåëåæèìî â Èðëàíäèÿ, Èñïàíèÿ è Îáåäèíåíîòî Êðàëñòâî)ïðîòèâîïîëîæíà íà ñòàáèëíîñòòà ïðè äîãîâîðåíèòå çàïëàòè. Íà íàöèîíàëíî íèâîóâåëè÷åíèÿòà íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòà èçîñòàâàò îò ñðåäíèòå êîëåêòèâíî äîãîâî-ðåíè óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî ïðåç 2003ã. â Áåëãèÿ, Õîëàíäèÿ, Ïîðòóãàëèÿ èÈñïàíèÿ è ïî-çàáåëåæèìî - â Èðëàíäèÿ, äîêàòî òå íàäâèøàâàò äîãîâîðåíîòîóâåëè÷åíèå âúâ Ôðàíöèÿ, Ëþêñåìáóðã è, íàé-çíà÷èòåëíî, â Îáåäèíåíîòî Êðàëñò-âî. Ïðåç 2004ã. óâåëè÷åíèåòî íà ìèíèìàëíèòå çàïëàòè èçîñòàâà îò ñðåäíèòå óâå-ëè÷åíèÿ â Áåëãèÿ, Ëþêñåìáóðã, Õîëàíäèÿ è Ïîðòóãàëèÿ, à ãè íàäâèøàâà â çíà÷è-òåëíà ñòåïåí â Èðëàíäèÿ, Èñïàíèÿ è Îáåäèíåíîòî Êðàëñòâî.

Ãðàôèêà 11

84

ì‚ÂÎË˜ÂÌËfl ‚ ÒÂ‰ÌËÚÂ ‰ÓıÓ‰Ë, 2003 Ë 2004„. (%)

Âñè÷êèòå íîâè ñòðàíè-÷ëåíêè, îñâåí Êèïúð (âèæ ïî-ãîðå), èìàò íàöèîíàëíàìèíèìàëíà çàïëàòà. Ïðåç 2003ã. íàé-âèñîêîòî óâåëè÷åíèå, ñ 16.8% å îòáåëÿçàíîâ Åñòîíèÿ, äîêàòî ìèíèìàëíà çàïëàòà å çàìðàçåíà â Óíãàðèÿ. Ïðåç 2004ã. íàé-ãî-ëÿìîòî ïîâèøåíèå å â Ëàòâèÿ, ñ 14.3%, äîêàòî íàé-ìàëêîòî, 1.4%, å â Ìàëòà. Îá-ùàòà òåíäåíöèÿ å ïîâèøåíèÿòà íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòà äà íàäâèøàâàò êîëåê-òèâíî äîãîâîðåíèòå óâåëè÷åíèÿ â òåçè ñòðàíè, ÷åñòî ñ ãîëÿìà ðàçëèêà. Ñðåäíîòîóâåëè÷åíèå ñïàäà ëåêî îò 8.4% ïðåç 2003ã. íà 7.3% ïðåç 2004ã. Ðàçëèêàòà ìåæäó�ñòàðèòå� îò ÅÑ îò åäíà ñòðàíà, è íîâèòå ñòðàíè-÷ëåíêè, îò äðóãà å çíà÷èòåëíîïî-âèñîêà ïðè óâåëè÷åíèÿòà íà ìèíèìàëíàòà çàïëàòà, îòêîëêîòî ïðè êîëåêòèâ-íî äîãîâîðåíèòå óâåëè÷åíèÿ íà çàïëàùàíåòî ïðåç 2003ã., íî å ïî-íèñêà ïðåç2004ã.

Ñðåä âñè÷êè 18 ñòðàíè îò ðàçøèðåíèÿ ÅÑ, êîèòî èìàò ìèíèìàëíà çàïëàòàñðåäíîòî óâåëè÷åíèå ñå ïîêà÷âà îò 5.9% ïðåç 2003ã. íà 6.2% ïðåç 2004 ã. Âêëþ÷-âàíåòî íà Áúëãàðèÿ è Ðóìúíèÿ ïîêà÷âà ñðåäíîòî óâåëè÷åíèå äî 7.9% ïðåç 2003ã.è 6.6% ïðåç 2004ã., íàé-âå÷å ïîðàäè ìàùàáà íà óâåëè÷åíèå â Ðóìúíèÿ (îñîáåíîïðåç 2003ã., âúïðåêè ÷å òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å àáñîëþòíîòî íèâî íà ìèíèìàë-íà çàïëàòà â òàçè ñòðàíà å ìíîãî íèñêî ñïîðåä ñòàíäàðòèòå íà ÅÑ âèæ òàáëè-öàòà).

Ãðàôèêà 12

85

ì‚ÂÎË˜ÂÌËÂ Ì‡ Ì‡ˆËÓÌ‡ÎÌ‡Ú‡ ÏËÌËÏ‡ÎÌ‡ Á‡ÔÎ‡Ú‡, 2003 Ë 2004 „. (%)

åËÌËÏ‡ÎÌË ‡·ÓÚÌË Á‡ÔÎ‡ÚË ÔÂÁ 2003 Ë 2004, ‚ Ì‡ˆËÓÌ‡ÎÌ‡ ‚‡ÎÛÚ‡ Ë Â‚Ó*

* Èç÷èñëåíèÿòà â Åâðî ñà íàïðàâåíè íà îñíîâàòà íà ñðåäíîãîäèøíèÿ êóðñ çà 2003 è 2004 ã., èç÷èñëåí îò Åâðîïåéñêàòà Öåíòðàëíà Áàíêà.

86

ëÚ‡Ì‡ 2003 2004 ÅÂÎ„Ëfl ÏÂÒÂ˜ÌÓ EUR 1,186.31 EUR 1,210.00Å˙Î„‡Ëfl Ì‡ ˜‡Ò BGN 0.65 (EUR 0.33) BGN 0.71 (EUR 0.36)

ÏÂÒÂ˜ÌÓ BGN 110.00 (EUR 56.44) BGN 120.00 (EUR 61.43)óÂıËfl Ì‡ ˜‡Ò CZK 36.90 (EUR 1.16) CZK 39.60 (EUR 1.24)

ÏÂÒÂ˜ÌÓ CZK 6,200.00 (EUR 194.69) CZK 6,700.00 (EUR 210.09)ÖÒÚÓÌËfl Ì‡ ˜‡Ò EEK 12.90 (EUR 0.82) EEK 14.60 (EUR 0.93)

ÏÂÒÂ˜ÌÓ EEK 2,160.00 (EUR 138.05) EEK 2,480.00 (EUR 158.50)î‡ÌˆËfl Ì‡ ˜‡Ò EUR 7.19 EUR 7.61

ÏÂÒÂ˜ÌÓ EUR 1,215.59 EUR 1,286.09É˙ˆËfl Ì‡ ˜‡Ò EUR 23.59 EUR 25.01

ÏÂÒÂ˜ÌÓ EUR 528.28 EUR 559.98ìÌ„‡Ëfl Ì‡ ˜‡Ò HUF 288.00 (EUR 1.14) HUF 305.00 (EUR 1.21)

Ì‡ ‰ÂÌ HUF 2,304.00 (EUR 9.08) HUF 2,440.00 (EUR 9.70)ÒÂ‰ÏË˜ÌÓ HUF 11,500.00 (EUR 45.34) HUF 12,000.00 (EUR 47.68)ÏÂÒÂ˜ÌÓ HUF 50,000.00 (EUR 197.14) HUF 53,000.00 (EUR 210.60)

àÎ‡Ì‰Ëfl Ì‡ ˜‡Ò EUR 6.35 EUR 7.00ã‡Ú‚Ëfl Ì‡ ˜‡Ò LVL 0.415 (EUR 0.65) LVL 0.474 (EUR 0.71)

ÏÂÒÂ˜ÌÓ LVL 70 (EUR 109.26) LVL 80 (EUR 120.26)ãËÚ‚‡ Ì‡ ˜‡Ò LTL 2.67 (EUR 0.77) LTL 2.95 (EUR 0.85)

ÏÂÒÂ˜ÌÓ LTL 450 (EUR 130.33) LTL 500 (EUR 144.81)ã˛ÍÒÂÏ·Û„ Ì‡ ˜‡Ò EUR 8.11 EUR 8.31

ÏÂÒÂ˜ÌÓ EUR 1,402.96 EUR 1,438.01å‡ÎÚ‡ ÒÂ‰ÏË˜ÌÓ MTL 53.13 (EUR 124.69) MTL 53.88 (EUR 125.89)ïÓÎ‡Ì‰Ëfl ÏÂÒÂ˜ÌÓ EUR 1,264.80 EUR 1,264.80èÓÎ¯‡ ÏÂÒÂ˜ÌÓ PLN 824.00 (EUR 187.29) PLN 860.00 (EUR 189.98)èÓÚÛ„‡ÎËfl ÏÂÒÂ˜ÌÓ EUR 356.60 EUR 365.60êÛÏ˙ÌËfl Ì‡ ˜‡Ò ROL 14,591.47 (EUR 0.39) ROL 16,342.44 (EUR 0.40)

ÏÂÒÂ˜ÌÓ ROL 2,500,000 (EUR 66.58) ROL 2,800,000 (EUR 69.12)ëÎÓ‚‡ÍËfl Ì‡ ˜‡Ò SKK 35.00 (EUR 0.84) SKK 37.40 (EUR 0.93)

ÏÂÒÂ˜ÌÓ SKK 6,080.00 (EUR 146.54) SKK 6,500.00 (EUR 162.41)ëÎÓ‚ÂÌËfl ÏÂÒÂ˜ÌÓ SIT 111,484.00 (EUR 476.73) SIT 117,500.00 (EUR 491.45)àÒÔ‡ÌËfl ‰ÌÂ‚ÌÓ EUR 15.04 EUR 16.36

ÏÂÒÂ˜ÌÓ EUR 451.20 EUR 490.80ÇÂÎËÍÓ·ËÚ‡ÌËfl Ì‡ ˜‡Ò GBP 4.50 (EUR 6.50) GBP 4.85 (EUR 7.14)

87

ÎÁÎÁÙÅÍÈÅ

Ñîöèàëíàòà öåíà îò ðåôîðìèòå å áèëà è ïðîäúëæàâà äà áúäå ìíîãî âèñîêà âÁúëãàðèÿ. Òîâà ìîæå äà ñå âèäè îò öÿëîñòíèÿò àíàëèç, îò ñðàâíåíèÿòà êàêòî íàñúñòîÿíèåòî, òàêà è íà ïîëèòèêàòà ïî ðàáîòíèòå çàïëàòè â Áúëãàðèÿ è ñòðàíèòå-÷ëåíêè íà ÅÑ. Åäíà îò ïîñëåäèöèòå íà ïîäîáíà ïîëèòèêà íà äîõîäèòå å ðàçïðîñ-òðàíåíàòà áåäíîñò ñðåä ñòàðèòå õîðà è áåçðàáîòíèòå, à ñúùî è ñèíäðîìà íà �ðà-áîòåùèòå áåäíè�, íà õîðàòà íà íàåìíèÿ òðóä, ÷èÿòî çàïëàòà íå å äîñòàòú÷íà çà äàïîêðèå èçäðúæêàòà íà æèâîò.

Âàëóòíèÿò áîðä, íàëîæåí ñëåä êðèçàòà îò 1996-1997 ã. ïîñòàâè àâòîìàòè÷íèîãðíè÷åíèÿ íà áþäæåòíîòî ôèíàíñèðàíå è íà ïðàâèòåëñòâåíèòå ðàçõîäè. Ïîóêè-òå è èçâîäèòå îò ïîëèòèêàòà íà äîõîäèòå ïî âðåìå íà ãîäèíèòå íà ïðåõîä â Áúë-ãàðèÿ ïîêàçâàò, ÷å ðåñòðèêòèâíàòà ïîëèòèêà ïî äîõîäèòå ñúçäàäå ïîâå÷å ïðîáëå-ìè, îòêîëêîòî ðàçðåøè.

Äâóñòðàííèÿ äèàëîã ìåæäó ðàáîòîäàòåëè è ñèíäèêàòè íà ðàáîòíîòî ìÿñòîïðîäúëæàâà äà áúäå ãëàâíîòî �ïîëå íà äåéñòâèå � â ñèñòåìàòà íà ïðîìèøëåíèòåîòíîøåíèÿ. Ïî âðåìå íà ïåðèîäà íà �ïðåõîä� òîâà áåøå íèâîòî, êúäåòî ðåàëíè-òå ñòîéíîñòè áÿõà äîãîâîðÿíè â ïðîöåñà íà êîëåêòèâíî äîãîâàðÿíå. Äåöåíòðàëè-çàöèÿòà íà èêîíîìè÷åñêàòà ñèñòåìà, ñëåäâàùà ïðèâàòèçàöèÿòà è ïðåñòðóêòóðè-ðàíåòî íà äúðæàâíèòå ïðåäïðèÿòèÿ è âúâåæäàíåòî íà ðàçëè÷íè îðãàíèçàöèîííèñòðóêòóðè íà êîìïàíèèòå è óñòðîéñòâàòà íà êîðïîðàòèâíîòî óïðàâëåíèå ñà çàñè-ëèëè çíà÷åíèåòî íà äâóñòðàííèòå îòíîøåíèÿ íà ðàáîòíîòî ìÿñòî.

Êîëåêòèâíèòå ñïîðàçóìåíèÿ çà ðàáîòíàòà çàïëàòà êàòî ÷àñò îò ïðîöåñà íàêîëåêòèâíî òðóäîâî äîãîâàðÿíå ïîêàçâàò âèñîêî öåíòðàëèçèðàíà ñòðóêòóðà íàìîäåëà íà äîãîâàðÿíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà, ñëàáî ïðåäñòàâÿíå íà îòðàñëîâèòå èðåãèîíàëíè ïðåãîâîðè, ñëàáî ñúòðóäíè÷åñòâî ìåæäó îðãàíèçàöèèòå íà ðàáîòîäà-òåëèòå. Èçìåæäó ãîðå ïîñî÷åíèòå ïðîáëåìè â êîëåêòèâíèòå ñïîðàçóìåíèÿ, êîì-áèíàöèÿòà îò öåíòðàëèçèðàíî è äåöåíòðàëèçèðàíî äîãîâàðÿíå íà ðàáîòíàòà çàï-ëàòà ñúçäàäå íÿêîè ðàçëè÷èÿ è äîâåäå äî ïîÿâàòà íåãàòèâíè òåíäèöèè, êàòî íàï-ðèìåð ïîääúðæàíåòî íà íåîïðàâäàíè ðàçëè÷èÿ íà ðàáîòíàòà çàïëàòà ìåæäó áþ-äæåòíàòà è íåáþäæåòíàòà ñôåðà, êàêòî è ìåæäó îòäåëíèòå îòðàñëè.

Ïàðè÷íèÿò ñúâåò íå íàìàëÿâà ðîëÿòà íà äîãîâàðÿíåòî íà ðàáîòíàòà çàïëàòà êà-òî îñíîâà íà ñèñòåìàòà çà îïðåäåëÿíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Âìåñòî òîâà, èçèñêâàíè-ÿòà â ñèñòåìàòà çà ïðåãîâîðè íàðàñòíàõà è ñòàíàõà ïî-ñòðèêòíè. Â ñòðóêòóðàòà íà îá-ùèòå ôèíàíñîâè îãðàíè÷åíèÿ è ïîäîáðÿâàíåòî íà ôèíàíñîâèÿ êîíòðîë, ïðîáëåìèòåòðÿáâà äà áúäàò ðåøåíè ÷ðåç áúðçîòî ðàçâèòèå íà îòðàñëîâèòå ïðåãîâîðè è óòâúðæ-äàâàíåòî íà äåöåíòðàëèçèðàíèÿ ìîäåë íà äîãîâàðÿíå íà ðàáîòíàòà çàïëàòà. Óñïåøåíïðèìåð â òîâà îòíîøåíèå å ïåðèîäè÷íîòî äîãîâàðÿíå íà ìèíèìàëíèòå îñèãóðèòåëíèïðàãîâå íà îòðàñëîâî è áðàíøîâî ðàâíèùå. Âúïðåêè òîâà, ëèïñàòà îò äîáðà ïðàêòè-êà íà îòðàñëîâè ïðåãîâîðè å íåäîñòàòúê â ñèñòåìàòà íà äîãîâàðÿíå íà ðàáîòíàòà çàï-ëàòà â Áúëãàðèÿ. Êîîðäèíàöèÿòà íà èíòåðåñè è ïîñòèãàíåòî íà ñïîðàçóìåíèÿ íà îò-ðàñëîâî íèâî ìîãàò äà áúäàò ïîäõîäÿùè çà ïðåõâúðëÿíå íà äîãîâîðåíàòà ôîðìóëà çàðàáîòíàòà çàïëàòà íà íàöèîíàëíî íèâî êúì ïî-íèñêîòî ðàâíèùå, êàòî ñå âçåìàò ïîäâíèìàíèå ñïåöèôè÷íèòå îñîáåíîñòè íà îòðàñúëà (ò.å. èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå).

Íåïúëíèòå çàêîíîâè òåêñòîâå è ïî-ñêîðî îòñúñòâèå íà ïðàêòèêà çà òÿõíîòîïðèëàãàíå, îãðàíè÷åíèÿòà íà ÌÂÔ è íàðàñòâàùîòî ðàçëè÷èå ìåæäó ñúñòîÿíèåòîíà áúëãàðñêèòå êîìïàíèè ïîïðå÷èõà íà ðàçâèòèåòî íà ðåàëíîòî îòðàñëîâî äîãî-âàðÿíå, âúïðåêè çàïèñà â Êîäåêñà íà òðóäà, ÷å ñïîðàçóìåíèÿòà íà òîâà íèâî ñà áà-çàòà íà äîãîâàðÿíåòî íà ðàáîòíî ìÿñòî. Ïàðàäîêñàëíî å, ÷å äîðè â ñëó÷àè, êúäå-òî ðàáîòîäàòåëÿ è ñèíäèêàòèòå ñà ðàçâèëè åôåêòèâíè îòðàñëîâè îðãàíèçàöèè èîòíîøåíèÿ íà ñúòðóäíè÷åñòâî, åäèí è ñúùè êîëåêòèâåí äîãîâîð áèâà ïîäïèñàíïî îòäåëíî îò âñÿêà êîìïàíèÿ, íî íå è êàòî îòðàñëîâî ñïîðàçóìåíèå.

Раб. Заплата в Страните От ЕС

Documents