په وروستيو سلو کلو کې

اسالمي خوځښتونو ته

ځغلنده کتنه

متفکر شهيد استاد مرتضى مطهري:ليکوال

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

2

په وروستيو سلو کلو کې

اسالمي خوځښتونو ته

ځغلنده کتنه

متفکر شهيد استاد مرتضى مطهري :ليکوال

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

3

بسم اهلل الرحمن الرحيم

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

4

:د کتاب ځانګړنې

:د کتاب نوم

په وروستيو سلو کلو کې

اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

:مخونه

ل ٨٨١١لومړى چاپ، :د چاپ کال او نوبت

٠٥٥٥٥:شمېر

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

5

مخ لړليک

١............................................................................................سمونه

٨٨...........................................د اسالم په تاريخ کې اسالمي خوځښتونه

٨١..................................................................عالمه سيد جمال الدين

٨١................................................................................دوه ځانګړنې

٨٨.......................................................د عالمه سيد جمال الدين ارمان

٨٨..................................................د عالمه سيد جمال الدين ځانګړنې

٨٠...........................................................................عبده شيخ محمد

٨٣.......................................................................................کواکبي

٣٨.......................په عربي نړۍ کې د سمونپالۍ د فکر له پامه غورځېدل

٣٠.............................................................ه محمد اقبال الهوريعالم

٠٥................................................................شيعي اصالحي حرکتونه

٠٣................................................................د ايران اسالمي خوځښت

٠٠........................................................................د خوځښت ماهيت

٠٣..........................................................................د خوځښت موخه

١٨.........................................................................د خوځښت مشري

١٨.........................................................................د خوځښت افتونه

١٨.....................................................................د پرديو فکرونو نفوذ

١٣..........................................................د دوستانو او الرويانو له الرې

١٠.....................................................................افراطي تجدد ګرايي

١١...................................................................کار نيمګړى پرېښوول

١١.......................................................................د فرصت طلبو نفوذ

١٥.................................................................د راتلونکيو طرحو ابهام

١٣..................................................................د مصلح د بري شرطونه

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

6

سريزه

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

7

بسم اهلل الرحمن الرحيم

کې اسالمي خوځښتونه يو سلو کلوپه وروست

:حضرت علي کرم اهلل وجهه وايي

و قودرت يالۍ اد سو هلوې ځلوې موو زتۀ پخپله پوهېږې،چې ! خدايه ))

دې لپواره وې چوې سوتا د الرې نښوې ؛بلکې دنوۀ په موخوه الس ته راوړو

سومونې ګنودې ستا پوه اوارونو کوې ر او بېرته راژوندي الهي دودونو

ګان امان ومومي او پر ځمکه ندلوم او بې برخې برامنځ ته کړو،چې مظ

.((دې الراوونې عملي شي

سمونه

چوې د ګوډو ۍ ،د افسواد پور وړانودې کوى دى . ې ته وايينسمو سمونه

چې پوه ،يد جوړي متضادېاو افساد سمونه.په معنا دى او ويجاړولو

اعتقوادي کيوو توه هغو ړېجو متضاې.يقرآن کې و ځل مطرح شويد

ړانودې واقوک کېوږي او د يوو بول بل پر و د يو،دوه په دوه چې،ويل کېږي

د او شرک،ايمان او کفر،هدايت ه توحيکپه مرسته اه پېژندل کېږي؛ل

شوووووکر او کفران،اتحووووواد او او ضووووواللت،عدل او خلوووووم، خيووووور او شر،

ف،علم او جهوول او تقوووا او فسوت،اسووتکبار او استضووعاف او اخووتال

...نور

ې ،چوې يوو بايود نفو ېږير نګوه مطرح د يو بل تو ؛ځکه جوړې متضاېدا

او سومونه چې ،او پرېښوول شي او بل توه د عمول جاموه واغوسوتل شوي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

8

د دوو وګړيووو توور موونځ کووى سوومونهقوورآن د . اد هووم لوودې لووې دي افسوو

چاپېريوال او کلوه هوم ،کلوه کوورنى (ذات البوين سومونه )اروي کو اړيکې

يتونوو چې زموو پورې بحوى دى او پوه ېورو آ ،ستر چاپيريال توه کواروي

.کې هم مطرح دى

٠١او ٠١:عرافآيتونوووووووووه،ا ٢٢٥او ٨٨: سووووووووووره بقوووووووووره : وګوووووووووور )

(آيت ٨٣: آيتونه او قصص ١١او ٨٨١:آيتونه،هود

.ده سمونهمطلب په ولنيزه کچه لدې کيتردې وروسته مو چې

برانوو توه مصولحان مخپلو تعبيرونو کې پېغقرآن کريم په وليزه توګه پ

:يب عليه السالم له خولې واييوايي؛لکه چې د حضرت شع

قال يا قوم أرأيتم إن کنت على بي نة م ن ر ب ي ورزقني منه رزقا حسنا وموا

موا اسوتطعت سومونه أريد أن أخالفکم إلوى موا أنهواکم عنوه إن أريود إال ال

إال بالل ه عليه توک لت وإليه أنيب وما توفيقي

، کوه زه د خپول موا توه وواياسوت ! زموا قوموه :)) وويول (شوعيب : )ژباړه

اولورېيني هوم )پالونکي له لوري رګند دليل ولرم او ما ته يې اه رزت

زه ( ؛ نوووو ايوووا د حکوووم پووورخالف يوووې چلووون کووووالى شوووم ) راکوووړي وي (

غواړم، لوه وه چوې تاسوې منوک کوم،پخپلوه يوې وکوړم، زه هېڅکله دا نۀ

او پودى ) له سمونې بل ه نوۀ غوواړم ( د ولنې) بې ترخپلې وسې پورې

پرهغوه موې توکول ! برى راسوره نشوته (له مرستې)بې د خداى (کار کې

(١١:هود) .کړى او لوري ته يې ستنېږم

:ادعا پرېکنده ردوي سمونېاو پر عکس د منافقينو د

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

9

إذا قيل لهم ال تفسدوا فوي ار قوالوا إن موا نحون مصولحون أال إن هوم و

.هم المفسدون ولوکن ال يشعرون

خوو موو :)) ؛نو وايوي .((پر ځمکه فساد مکو :))وويل شي ورته او چې کله : ژباړه

.نووۀ پوووهېږي خووو همغووه مفسوودين دي؛ دوى! خبوور اوسوو .((يووواځې سووموونکي يووو

(آيتونه ٨٢او ٨٨:بقره

هور مسولمان د مسولمانۍ د حکوم لوه .اسوالمي روحيوه ده د چارو سمونه

پوه هم په قرآن کې د پېغمبرۍ د شان سمونه؛ځکه سمونه غواړي مخې

مصودات (( امور او لوه بوديو د منوک نېکيوو پور )) مطرح شووې او هوم نامه

.زو اوونو له ارکانو دىنيد ولچې پخپله د اسالم ،دى

سومونې ې وولنيز د لزوموا (( منوک امور او لوه بوديو نېکيوو پر )) البته هر

(( اموور او لووه بووديو د منووک نېکيوووپوور )) سوومونهمصوودات نوودى؛خو هووره

(( و له بوديو منوک امر ا نېکيوپر )) مصدات دى؛نو هر مسلمان چې ځان

.پام ولري ىدې ځانګړ ته سمونې ې ولنيز ته ژمن بولي؛نو

خودمت؛خو هور خودمت سومونه پدې خبره بايد پوه شو چې هوره وولنيزه

خوودمت؛خو برسوويره کووولراد نووري رنووځ او سورطان د درملووو .نووده سومونه

ااوووامه ناروغوووان معاينوووه هووور اکچوور چوووې لوووه ګهووويځ توور م .نوووده سوومونه

نکوي؛ځکوه وولنيزه سومونه خدمتونوه کوي؛خوو وولنيزه کوي، ولنيز

ې بودلول او د اکچور کوار داسوې د وولن يطلووب لوور ؛يعنې پر مسمونه

و ار بايد پدې پلمه ناليدې و نۀ ګڼو ک ګارانوندى؛نو د هغو سترو خدمت

يوووا "شووويخ مرتضوووى انصووواري"د .سووومونه يوووې نوووده کوووړې چوووې وووولنيزه

سومونه کارونه ستر خدمتونه دي؛خو کارونه يې پوه "صدرالمتالهين"

.کېږيکې او پخپله هم په مصلحانو کې نۀ شمېرل

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

01

چووې نهووه پېووړۍ ،تفسووير ليکوول خوودمت دى "مجمووک البيووان"همداسووې د

داسوې . ونو زرو خلکو تورې ګچوه اخسوتې ګمخکې ليکل شوى او په سل

وولنيزه سومونه نوۀ شومېرل کې تور سوره کوړ ګواهچې يو عالم په نهوکار

ېلګوه شته چې د شخصوي تقووا لوه مخوې خلکوو توه ب داسې کسان .کېږي

پووه ووولنيزو چووارو کووې ړي،حووال دا چووې ک شوووي او سووتر خدمتونووه يووې

هوم د مصولحانو پوه ېور د ازراوت نۀ درلود؛نو خدمتګاران يې دخالت

.خاوندان دي او خدمت يې کړى؛خو مصلح نۀ شمېرل کېږي

جهوه لوه نهول البالغوې جملو کې چې د حضورت علوي کورم اهلل و په پورته

.نومولي دي(( اصالح)) مو راخېستې،حضرت خپل ولنيز فعاليتونه

پر مهوال د اصوحابو پوه فتمعاويه بن ابوسفيان د خال امام حسين هم د

خپلوو د خپل پالر همدا جملې راخلوي او پوه ولنوه کوې ستره غونډه کې

:وايي(( سمونه)) کارونو ته

نودى،د خپول نيکوه د پوا ون د خوالم او ورانکواري وګوړي پوا ون زما ))

او له بديو منک وکړم امر نېکيوم پر غواړپه هڅه کې يم، سمونېامت د

.((نيکه پر کړنالر عمل وکړم پالر او د خپل

(مخ٨٠١:مقتل الحسين مقرم: وګور

:د اسالم په تاريخ کې اسالمي خوځښتونه

چې کووړنالر يووې اوووونې او ،د دولووس ګونووو امامووانو پوور سوويرت سووربېره

ي اصووالح ېوور خوځښووتونه وو،د اسووالم پووه توواريخ کووې هووم اصووالحي

پورې نوده تر نورو تاريخونو لږ نودي؛خو سومه ر وا چې،شته خوځښتونه

.د اسالم تاريخ تت دى اړهې اچول شوې او انسان ګومان کوي چې پد

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

00

لومړى پوه اهلسونتو ) لږ تر لږه زر کاله کېږي چې د مسلمانانو په ماغزو

دا فکر دى چې د هرې پېړۍ په پيل کوې بوه دديون کې (او بيا په شيعه و

سنت پدې هکله اهل. يراپيدا کېږکوونکى او راژوندى(( مجدد)) يو

:رانقلوي ابوهريره حضرت له

د هرې پېړۍ پوه پيول کوې يوو سوړى راپوا وي چوې خپل امت ته خداى))

.((دين يې راژوندى کړي

نلري او د تواريخ لوه پلووه هوم نودى حديى د سند له پلوه بيخ که ه هم دا

کړى؛خووو پووه پووه کتوواب کووې نقوود (( ده ګفتووار)) او مووو د تاييوود شوووى

ېوودل ددې حقيقووت رګنوودونکى سوولمانانو کووې ددې فکوور منوول او دودم

ې مصولح يوا مصولحانو توه پوه دى چې مسلمانان د يوې پېړۍ په وا ن ک

.خوځښتونه ګڼلي دي اصالحيتمه دي او ځينې خوځښتونه يې

چې ،دينووي فکوور تجوودد خوځښووت او د اصووالحي،مصوولح او سمونهنووو

.شنا غږونه دياوس دود شوى، مسلمانانو ته آ

خوځښووتونو علمووي شووننه خووورا مهووم او اصووالحيدورې د د اسووالمي

چې دا کوار ،چې داسې کسوان راپيودا شوي ،ګچور کار دى او هيله من يم

.وکړي او خپلې ېړنې مينه والو ته راوړاندې کړي

ادعوا اصوالحي چوې ،ده چې هغه خوځښتونه سره يوو شوان نوۀ وو اکاره

هم مصلح وو او ځينوې واقعاعا درلوده او اد سمونهځينو د . يې درلوده

پوووه پلموووه يوووې افسووواد وکړ؛ځينوووې پوووه پيووول کوووې سووومونهپووور عکوووس؛د

.لواوخت سمونه؛خو په الر کې کا ه او له اصالحي

پووور مهوووال د علويوووانو پا ونونوووه فوووت د امويوووانو او عباسووويانو د خال

او نووور خوځښووتونه "بابووک خرموودين "وو؛خووو پوور عکووس د اصووالحي

درلووده، کوه وه سورچپه پايلوه يوې چې اسالمي نړۍ ته ،وو دومره چچل

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

02

هووم دا خوځښووتونه د امويووانو او عباسوويانو پوور خووالف شوووي وو؛خووو د

په حقيقوت کوې . امويانو او عباسيانو پر خالف يې د خلکو کينه لږه کړه

.د عباسي حکومت په چانسونو کې شمېرل کېږي ونهپا وندا

اهيوت درلود؛ځکوه د امووي م اصوالحي په پيل کې پا ون(( شعوبيه))

آيوت ٨٨د سوورت حجورات د پر خالف پيل شوى و او شعار يې تبعيض

:و

يووا أي هووا الن وواس إن ووا خلقنوواکم م وون ذکوور وأناووى وجعلنوواکم شووعوبا وقبا وول

.عليم خبيرلتعارفوا إن أکرمکم عند الل ه أتقاکم إن الل ه

په واقک کې مو تاسې له يووه نارينوه او يووې اويې پيودا ! خلکو :ژباړه

او بر بر وګرځوول چوې ( او خېلونه)کړي ياست او مو تاسې انګې

پوه حقيقوت کوې د خوداى پور ( کچوه نوده ځانګړېخو دا د )يو بل وپېژن

چې وړاندې ستاسې ېر عزتمن، ستاسې ېر پرهېزګار دى، په راتيا

.خبر دى( او)خداى پوه

(( اهول التسوويه )) پوا ون کوړى و؛ شعوبيه و چوې د تبعويض پور خوالف

آيت يې خپول ويل کېږي چې پورتنى ((شعوبيه))ځکه ورته ېدل اونوم

.شعار کړى و

پووه کنووده کووې ورګوووذار شووول چووې کووږالرې خواشووينۍ د همغووې خووو پووه

و وګړيوو تورې منو مؤاو ېدلي وو؛نو ځکوه د عودالت اړيوو ورپسې راپا

.کرکه شوه

کږېودل هوم د عباسويانو (( شوعوبيه )) په حقيقت کوې لوه خپلوې مووخې د

حکومت ته چوانس و او کېوداى شوي چوې پودې کوې پخپلوه د عباسويانو

، خووه شووعارونواړيووو چووې ايرانيووان لووه اسووالمي عوودالت و، الس هووم

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

03

شوعارونو توه کوا ه کوړي او لوه افراطوي شوعوبيانو د عباسويانو نژادپالو

.مالتړ ددې خبرې پخلى کوي

خوځښتونه فکري،ځينې ولنيز او ځينوې نوور اصالحي ځينې اسالمي

د اموام غزالوي خوځښوت محوض فکوري .يې هم فکوري او هوم وولنيز وو

او فکور کنوى شووى او د چې اسوالمي علووم کاوه يې خوځښت و؛ فکر

د علويووانو او .اسووالمي علومووو د بيووا راژونوودي کېوودو پووه هڅووه کووې شووو

بداريانو خوځښتونه ولنيز خوځښتونه وو،چې د وخت د واکمنانو سر

د اخوووان الصووفا خوځښووت هووم فکووري و او هووم . وو يپوور خووالف پيوول شووو

وو او ځينووې ارتجوواعي ( پپشوورو)ونه مخکښووان ځينووې خوځښووت. ووولنيز

پووهپېووړۍ کووې او پووه لسومه "اشووعري"وو؛لکوه پووه لورمووه پېوړۍ کووې د

خوځښووت او پووه دولسوومه حووديىاو اهوول "اخبوواريګرۍ"شوويعه و کووې د

.هابيت خوځښتوپېړۍ کې د

کوووه دي او ،مخکښکوووه عملوووي ،دا وووول خوځښووووتونه کوووه فکوووري دي

ارتجاعي،پراخې شنني ته اړتيا لري په تېوره بيوا چوې اوس اوس ځينوې

د اسوالمي الراووونه فرصت طلبه لوه خوړو اوبوو پوه ګچنوې او د نوورو پوه

.ونو شننې کويخوځښتدورې د

لو اسالمي خوځښوتونو توه لنوډه کتنوه لورو چوې لوه و کسل روستيوومو

.تړاو لري مو ژوند سره

يموووايي او د د ديارلسوومې اسووالمي پېووړۍ لووه ن پووه اسووالمي نووړۍ کووې

خوځښت پيول شوو چوې اصالحيپدېخوا يو مسيحي نولسمې پېړۍ را

او پکې ايران،مصر،سووريه،لبنان،د آفريقوا شمال،ترکيه،افغانسوتان

اصوالحي راپيدا شول او اصالح اړي وادونو کېپدې هې. هندوستان و

فکر يې درلود چې دا خوځښتونه تر و پېړيو چوپتيا وروسته راپيودا

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

04

د سياسي،اقتصادي او کلتوري يرغل پور لوېديځد ،شول او تر يو حده

او هووم پووه اسوالمي نووړۍ کووې يووو ول ويښوووونه او و خوالف غبرګووون هووم

.هم وو (بيا ژوندي کول)رنسانس

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

05

ه سيد جمال الدينعالم

د خوځښوووووووتونو کلوووووووو وسووووووول وروسوووووووتيود چوووووووې نشوووووووته شوووووووک

افغاني و، چې په اسالمي نوړۍ جمال الدينعالمه سيد نکى،وراخو و

ه ځوانګړې ې پو کې راويښوونه پيل کړه او د مسلمانانو ولنيز دردونه ي

.الر يې واووه سمونېواقک بينۍ بيان او د

هکله ېرې خبرې کېږي؛خو په عالمه سيد جمال الدينسره لدې چې د

تووز پووه هکلووه يووې لووږې خبوورې کېووږي او يووا مووا لووږې اورېوودلې اصووالحيد

د اسوالمي عالموه سويد جموال الودين ،دي؛نو اه به دا وي چې پووه شوو

الرې چوارې وړانوديز يوې وه ولنې درد ه تشخيص کړى او هواري ته

.کومه الر اکلې ده يې موخو رسېدو ته اصالحيکړي او خپلو

غواوتل .او هوم وولنيز و هوم فکوري خوځښت عالمه سيد جمال الدين د

بووودلون چوووې د مسووولمانانو پوووه فکرونوووو او د ژونووود پوووه نظوووام کوووې يوووې

کووې تووم نشووو او يوووه لويووه وچووههغووه پووه يووو اووار،هېواد او ان پووه .راوړي

آسويا،اروپا او افريقوا يوې . تېوراوه وخت بوه يوې پوه بېول بېول هېوواد کوې

ه هر هېواد کې له بېالبېلو لو سره په اړيکوه کوې ترپښو الندې کړه او پ

په ځينووو اسووالمي هېوادونووو کووې پووه چووې ليکوول شوووي، نګووه او لکووهو

چې د پوځيوووووانو پوووووه زړونوووووو کوووووې ،ورننوووووت توووووه عملووووي بڼوووووه پوووووو

سووفرونه او عالمووه سويد جمووال الودين نوورو هېوادونووو توه د .وروننووځي

پېژني او ددې و يې چې له نږدې،ددې المل شوې يې نږدې ليدنې کتنې

تو اروپوا توه . پوه شوي ماهيت پر او شخصيتونو بهيرونوهېوادونو د

تمدن او د لوېديځځان د ،چېددې المل شول،ېدلاو هلته يې او ده تم

.پرمخت پر ماهيت وپوهوي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

06

د اسووالمي ووولنې توور ولووو مهووم او مووزمن عالمووه سوويد جمووال الوودين

يوې کلکوه مبوارزه ده او ناى استبداد او بهرنى استعمار وپېژدرد،کورن

عالموه سويد .هوم لوه السوه ورکوړ يې کړه او په همدې الر کې سرو ورسره

د ،نکيو الملونوو سوره مبوارزې توه ودې دوو له پښووغورځو جمال الدين

مسلمانانو سياسي پوهوه او پوه سياسوت کوې د مسولمانانو فعالوه و وده

،ړو توووهالزم وګڼلوووه او د مسووولمانانو لوووه السوووه تللوووي مقوووام الس توووه راو

مسوولمانانو نوويم ژوانووديمسوولمانانو سووتنېدل او د د لووومړني اسووالم تووه

.چار وباله بنسچيزبدن ته د واقعي اسالم د روح پو کول

ط ننوتوو شور د لوه منيوه وړل يوې لوومړني اسوالم توه وبدعت او خرافوات د

پوووه موواهبي او غېووور مووواهبي . اسوووالمي اتحوواد بوووه يوووې تبليغوواوه .وبلوول

رابرسوېره ليودل او وپو او اوکاره السو تعمارد اسو يوې اختالفونو کوې

.کول

:ځانګړنېدوه

له سترو ځانګړنو داوه چې له شويعه او سوني عالمه سيد جمال الديند

پووه د ماليووانودواړو ولنووو سووره لووه نووږدې آشوونا و او د دواړو موواهبونو

او پوهېووده چووې سووني روحانيووت خپلووواک ملووي ى وپوهېوودل توووپير ژور

و پور دى او د بهرنوي اسوتبدادي او اسوتعماري ځواکونو ن او بنس نهاد

.وړاندې ځواک نۀ شمېرل کېږي

چې په پېړيو پېړيوو يوې حکومتونو پورې تړلى، نيت په هغوسني روحا

سني ولنو کوې پوه ماليوانو په معرفي کړى؛نو(( اولى االمر))خلکو ته

ي لوه سوني دينو يوې پسې نۀ تله او نېو بوه پوه خلکوو پسوې تلوه او پوه نظور

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

07

عالمانو د استبداد پر ضد ګچوه نوۀ اخسوتل کېوده او د نووورو پوه پرتلوه

.دي په ېرنلري او د نورو خلکو ځانګړنهپدې چار کې ځانګړى

او بنسوو شوويعه روحانيووت خپلووواک .خووو شوويعه روحانيووت داسووې نوودى

د حکومتونوو پور وړانودې کوې ملي ځواک دى،چې تل د خلکو په ن

پسووې والړ او د علموواووکووې وړومبووى پووه والړ وو؛نووو پووه شوويعه ولنووه

هغوووى پووه پوهولووو يووې الس پووورې کووړ او دا طبقووه يووې د اسووتبداد او

استعمار پر خالف تر ولوو غووره طبقوه تشوخيص کړه،چوې زموو ددې

چې سووتر ،هغووه ليکونووه کوووي عالمووه سوويد جمووال الوودين ادعووا پخلووى د

د شوووووووويعه عووووووووالم مرحوووووووووم حووووووووا ميوووووووورزا حسوووووووون شوووووووويرازي او

و توه يوې عالموان اوارونو شيراز او نوورو ،اصفهان،تبريز،تهران،مشهد

.ي ديليکل

وووکلى و چووې کووه شوويعه روحانيووت لووه مسووتبدانو سووره سوويد پوهېوود

درلودل؛نو له خلکو او روحانيت سره يې خپله اړيکوه ينګوه سواتلې وه

د داووومن لوووه : )) ي اصوووله يوووې الروي کړې،چوووې وايوووي هووواو لوووه هغوووه فق

او اسوتاانا هوم داسوې کسوان (( ر اخېسوتل امکاناتو د خلکو په ګچه کا

تاريخ کوې لوه خپول شيعه و په. يې له استبداد سره الر وه واقعاچې ،وو

.روحانيت سره خپله اړيکه سسته کړې نده

کوړنالر ګچووره عالموه سويد جموال الودين حانيوت پوه هکلوه د د شيعه رو

ايوران د مشووروطيت )) د او ((خوځښوت تنبواکو )) ،چوې بېلګوې يوې د وه

بهرنوي اسوتعمار او هم تاييد کړ،چې دواړه علماووچې ،و(( خوځښت

.ماتوونکي ځوابونه وو خوله ته کورني استبداد

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

08

چوې و نۀ ليدل شول هېڅ،شخصيت په نامه رابيدارونکيمان د يو مسل

شوويعه روحانيووت غنوودلى يووا کمووزورى کووړى جمووال الوودينعالمووه سوويد

.شوېودې ورسره ناپوهيو له امله نادو ځينود د چې سره لدې،وي

:محيط طباطبايي وايي

هرخپوو(( عووروا الووو قى))يد اروپووا تووه پخپوول لووومړي سووفر کووې چووې سوو))

هحانيت د نفوذ اهيمت توه متووجې شوو او پوه يوو ته د رو اصالحاتو،هکړ

يوې پوليسوو ځوان ژغوورنې توه لوه چې ) په مصر کې يو ايراني ،ليک کې

علمواوو چې ايراني ،ليکلي يې ته (نوم ايښى و(( داغستاني))پر ځان

پووه سوور تووه رسووولو کووې نوواغېړي نووده کووړې او دا د ايووران دنوودې د خپلووې

.خپل خلک يې وروسته پاتې ساتلي دي ،چېحکومت دى

په تهران کې چې اوسوېده؛نوکله يوې هوم د روحانيوت د موزا پور خوالف

اووې اړيکووې عموول ونکړ؛بلکووې توول يووې غواووتل چووې لووه روحانيووت سووره

راننوتووو سووره سووم پووه يووې چووې ايووران تووه لووه الهرسوو(( نيچريووه)) د .ولووري

پيودا کووړه او عربوي ژبواړل شووې او خپوره شووې وه، بيوروت کوې نووې پوه

ته يې ورکوړه او لوه معقولوو او منقولوو ماليوانو سوره علماووطالبانو او

نشوي چوې پکوې غورور چوې داسوې خبوره و ،کاوه يې په کتنه کې کواښ

((.ان پسې را و نۀ پارويکاوه چې ماليان په ځوي او تل يې کواښ

:بيا وايي

پور علمواوو چوې ،اى شوول او قلوم وکوړ په ژبه جمال الدينعالمه سيد ))

علماوود مشرانو اړيواو يوه ور د مشروطه مشروطه حکومت ومني

چې د ايران د مشروطه ساز عنصر په هکلوه ،په غونډه کې معلومه شوه

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

09

"قم"تر هخوځښت له نباکوت ګومان سم و او د جمال الدينعالمه سيد د

او د باغشوواه لووه کودتووا علموواوو اړيووومهوواجرت او لووه مشووروطه پووورې

((الراوونې وې جمال الدينعالمه سيد ، ولې د يې مالتړ

سره لدې چې پوه اصوطالح :هدا و ځانګړنه هبل جمال الدينعالمه سيد د

او لوه کې تجدد ګرا و او مسلمانان يې د نويو علومو او فنونو زده کړې

و لووه بېسوووادۍ،بې خبوورۍ او د ي تمدنووه اقتبوواس تووه هڅووول ا لوېووديي

افراطوي تجوددګرايۍ د ؛خوو نوۀ درلوودو پسوې راپا ېودلى و صنعت په

علوووم او لوېووديځ د چووې مسوولمانان يووې غواووتل.و متوجووهخطوور تووه هووم

د ليوود ي نووړۍلوېووديز صوونعت زده کړي؛خووو ددې خبوورې مخووال و،چووې

علووم زده لوېوديځ د هڅوول چوې يوې نمسلمانا.مسلمانانو نړۍ ليد شي

عالموه سويد جموال . ي مکتبونوو لوه منلوو يوې ژغوورل لوېديزکړي؛خو د

هنګووي فر لووه لووه سياسووي اسووتعمار؛بلکې لوېووديځنووۀ يووواځې د الوودين

استعمار سره هم مبارزه کوله او له هغوه متجوددانو سوره پوه کلکوه الس

ي نوړۍ غربو اهيم پوه چوې غواوتل يوې قورآن او اسوالمي مفو ،په ګرېوان و

الطبيعي و يوې د قورآن د مواورا په حسوي او موادي چوار .ليد تفسير کړي

.ا ه،تاويل او تطبيق جايز نۀ ګاو مخونه وجيهمفاهيمو ت

حمود ه هنود توه والړ او د سور سويد ا له مصرچې جمال الدينعالمه سيد

لوه (چې يو وخوت پوه هنود کوې د سومونې اسوالمي اتول ګڼول کېوده ) خان

چووې ځکووه پووه سووخته ودرېوود شووو او پوور وړانوودې يووې افکووارو سووره آشوونا

و تووه طبيعمووي مخونووه موواورا الطبيعي مسووايل پووه علمووي پلمووه غووواړي

رګنوووودچووووې پووووه قوووورآن کووووې نووووص او ورکووووړي او غيووووب او معقووووول

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

21

محسوووس او مشووهود تعبيوور کړي،معجزاتووو تووه عووادي او طبيعووي دي،

.د قرآن آسماني مفاهيم ځمکني کړياو رن وکړي

د سوفر او د سور عالموه سويد جموال الودين ل هنود توه د يو معاصر ليکوا

:ليکي په هکلهدريځ سيد احمد خان پر وړاندې د

عالموه سويد جموال خبره کوله، سمونېسيد احمد خان د دين د سر که ))

او کووې د افووراط سوومونهمصوولحانو او پووه چلوويبووه خلووک د ځينووو الوودين

فکرونو پر زده کړه که سر سيد احمد خان د نويو .له خطره ژغورل زياتي

ينووي د لووود چووې ر ينګووار د عالمووه سوويد جمووال الوودين . ينګووار درلووود

سور کوه .واويي الر انسان ته سمه چې اى شيګروهې تر هر عامله ېر کړ

الروۍ تووه سوويد احموود خووان مسوولمانان پووه روزنووه کووې لووه نويووو کووړنالرو

دا کووړنالرې پووه طبيعووي شووکل د هنوود عالمووه سوويد جمووال الوودينرابلي،

لوه عالموه سويد جموال الودين ته ګچورې نۀ بوولي او تور اوسوه چوې خلکو

نويو فکرونو او علمونو په پلوۍ مشهور و؛نو په هند کوې تور اوسوېدو

؛لکووه سوور سوويد احموود خووان پووه ېوور متفکرانو اړيوووتجوودد د وروسووته،

لووه پخوانيووو عقايوودو او سووننو پووه پلوووۍ مشووهو ،کسووانو پوور وړاندې

خپل پخواني نظوره وا نوۀ وخووت چوې له يې شو؛خو سره لدې بيا هم پام

((.په هکله و ښېدوراوېديني فکر د د

.مخ ١١:دکتر حميد عنايت؛سيرى در انديشه عرب:وګور

:له نظره د اسالمي ولنې دردونه دا وو عالمه سيد جمال الديند

.د چارواکيو استبداد_٨

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

20

سووته پوواتېواو د علووم او تموودن لووه کاروانووه ور نوواپوهيد مسوولمانانو _٢

.کېدل يې

او لووه لووومړني اسووالمه لوورې دودېوودلپووه مسوولمانانو کووې د خرافوواتو _٨

.کېدل

.درز مونوپه ماهبي او غير ماهبي نوپه مسلمانانو کې _٣

.نفوذ ياستعمار لوېديځد _ ٠

شووونېلوودې دردونووو خالصووون تووه لووه هوور عالمووه سوويد جمووال الوودين

و،کتوووووووووووواب ومسووووووووووووافرتونو،اړيکو نيولو،وينا: وسووووووووووووايلو؛لکه

يکولو،مجلې،له ګوندو جوړولو او ان په پوو کوې لوه خودمت هوم کوار ل

نووۀ يووې خوځنووده او توور شووپېته کلنووۍ يووې واده ونکړ؛ځکووه .واخېسووت

.د کورنۍ د جوړېدو مسئوليت پر غاړه واخلي،ىشوکړا

ت او شوهادت يوې پوه ٨٢٠٣زوکړه پوه عالمه سيد جمال الديند :يادونه

.کې و ٨٨٨٣

ېژنوودل شووويو دردونووو درملنووې تووه يووې النوودې د مسوولمانانو د ووولنې د پ

:چارې وړانديز کړې

دا مبارزه بايد وک پيل کړي .مستبدانو له استبداد سره مبارزهد _ ٨

نګوه د مبوارزې مېودان توه راودانګوي ر خلک بايود نويې کړي؛ خلک

تووور پښوووو النووودې شوووويو حقوقوووو خبووور لوووه خپلوووو چوووې،آيوووا لووودې الرې

خو کافي نده؛نو ه وکړو ؛ده بېشکه چې دا خبره الزمشي

اسووي مبووارزه کووړي چووې سي،چووې خلووک ايمووان پيوودا بنسووچيز کووار دادى

مووخې توه تور رسوېدو د مخوه بوه ديني او شرعي دنده ده،چې پدې توګه

دين لووه ،چووې د اسووالم لووه نظووره ،خلووک پووه غفلووت کووې دي .سووتړي نشووي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

22

سياست او سياست له دينه بيل ندى؛نو بايد خلوک د ديون او سياسوت

.والي پوه شيپر يو

.په نويو پوهو او فنونو د مسلمانانو سمبالښت_٢

هووېڅ عملووي ګووام پورتووه عالمووه سوويد جمووال الوودين خوواهرا پوودې هکلووه

پوورې يوې الس نکړ؛لکه د اووونييو او يوا د علموي ولنوو پور جوړولوو

.نکړ

:انو ستنېدل او له خرافاتو لرې کېدللومړني اسالم ته د مسلمان_٨

و،قرآن،معتبور لوومړني اسوالم توه ،لوه نظوره جمال الودين عالمه سيد د

اسالم توه پوه سوتنېدو کوې .سل صالح سيرت ته ستنېدل وو د او سنتو

سونتو توه يوواځې قورآن توه سوتنېدل يوې مطورح نکړل؛ځکوه پوهېوده چوې

.ستنېدل د قرآن غواتنه ده

:پر اوونيي ايمان او اعتقاد_٣

چووې اسووالم د يووو ،ړيکوو انمؤمنوو واقعوواسوويد غواووتل چووې مسوولمانان

مسووولمانان لوووه کوووورني شوووياى ناموووه کوووړ هاووووونيي او ايووود ولوژۍ پووو

استبداد او بهرني استعماره وژغوري او مسلمانان د عوزت پور کرسوۍ

د رسوېدو لپواره توه سولمانان بايود ا مون وي چوې نيکمرغيوو م.کېنوي

.نورو اوونيينو ته اړتيا نلري او نورو اوونييو ته الس او د نکړي

و تووه اشوواره کوله؛لکووه و کووې د اسووالم اووېګڼيووې پخپلووو وينوواو هنووو ځکوو

افتاو د اووونو بنسو يوې انسواني شور دى اسالم د عقل او برهان دين

او له سمونه،،د جهاد مبارزېدى کښۍ دينزياردى،د پوهې،عمل او

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

23

،ددى ديون ((د منک امر او له بديود نېکيو پر))فساد سره د مبارزې او

......ليت دين اوود نۀ منلو دين دى،د مسئو عزت دين دى او د ذلت

دليلوه او بوې اسوالم : پر توحيد وه او ويل يې( تکيه) ا انه د سيد اصلي

توحيد نۀ مني او برهواني او اسوتداللي توحيود د ولوو بواطلو هبرهان بې

.دى له منيه وړونکى ګروهو

چې د ولوو بنسوچيزو ،چې ولنه بايد دومره ودې توه ورسوي ،ګروهمن و

ۀ ګومان،تخمين،تعبود او تقليود روهو بنس يې برهان او يقين وي؛نګ

برهواني توحيود توه رابلول، و يوې خلوک ؛نوو ځکوه خرافات و نوۀ مني او

نو ځکوه اسوالمي فلسوفې شي؛ د عقل اعتبار ورته جوت،ددين له نظره

.ارزات قايل و پر ته

د الهوي حکموت زده کوړې يې او خپل الرويان د فلسفې اوونه يې کوله

د فلسوفې مطوالعې يوې (( محمود عبوده ))خپل وفادار شاگرد .ته هڅول

الس دوه اشوارات پخپول "بووعلي "وايي چې محمود عبوده د . وهاته هڅ

پوه سوتاينه عالمه سيد جمال الديند يې ليکنه دويمه خپله او وليکلې

چوې ،د هڅونوو پايلوه وه عالموه سويد جموال الودين د او ورسولهپاى ته

د بوووعلي . ې مقووالو پوور خپرولووو الس پووورې کووړ محموود عبووده د فلسووف

چواپ او خپواره ځول لوومړي پوه يې (( منطق المشرقيين)) او ((نجات))

.کړل

سوني فلسوفه د : موخ وايوي (٨٣٥لومړى وک،خهرالسالم،احمد امين؛)

او دليوول سوومون خوووري اړخ لګوووي توور فکووره د شوويعه لووه فکوور سووره ېوور

:راوړي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

24

انو د واکمنوۍ پور مهوال ېوره وده فاطميو شيعه د،په مصر کې فلسفې))

د فلسفې کوډه هوم بوار ،په تلو او د سني فکر په رات د فاطميانو . وکړه

مصوور تووه راغووى چووې عالمووه سوويد جمووال الوودينکووې وروسووتيو پووه .شوووه

دود فلسووفه چې بيووا ورسووره پووه مصوور کووې،هيووې درلووود شوويعي لېوالتيووا

.(( شوه

اووونيي ،ژغورنوده د او بهرنوي اسوتعماره له کورني اسوتبداد اسالم

چوې ه نامه مطرح کولو ته يې هغوو نيووکې ځوواب کوړې او ايديولوژۍ پ

پوه اروپوا کوې پوه اسوالم پسوې تبليغوات کېودل چوې .پر اسالم شوې وې

ازداۍ منوووک کووووي او د زېيووو ناسوووالم د قضوووا و قووودر ديووون دى او وګړ

ويول .م پر قضا وقد او جبر ګروهه دهمسلمانانو د وروسته پاتې علت ه

چووې اسووالم د علووم ضوود ديوون دى او لووه علمووه د مسوولمانانو وروسووته يووې

.بايد د اسالم په احکامو کې ولچول شي،پاتې کېدل

په اسالم کې لوه په مجله کې "عروا الو قى"د عالمه سيد جمال الدين

نۀ يواځې د وروسته ،قضا و قدره دفاع وکړه او هغه يې په اسالمي بڼه

او کې د پرمختوو الموول يووې وګا ووه پوواتې کېوودو الموول و نووۀ ګا ووه؛بل

د خپل وخت فرانسوي فيلسوف توه يوې هوم (( ارنست رنان)) همداسې

چې اسالم يې د علم ضود ديون او د مسولمانانو د وروسوته ،ځواب ورکړ

.پاتې المل ګڼلى و

:وګور )

.رسالۀ اسالم و علم، د سيد هادي خسرو شاهي ليکنه (٨)

.کتاب انسان و سرنوشتد شهيد مطهري؛(٢)

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

25

هاى اسوالمي د تنهضو حسويني پايوه ګاار جموال الودين عالمه سيد (٨)

.صدر وا قي ليکنه

:له بهرني استعمار سره مبارزه_٠

مي اسووال بهرنيووو د د چووې،مسووئله هووم مطوورح ده سياسووي اسووتعمار د

او لوه اقتصوادي اسوتعمار ګووتې وهلوې هېوادونو په کورنيو چارو کې

اخېسوتل پوه تيوري امتيوازات نو يوې چې له مسولمانا ،هم وه سره مبارزه

لووه فرهنګووي . ېليووې لووو اقتصوواد او د اسووالمي نووړۍ مووالي سوورچينې

اسوالمي فرهنو لوه مونځ هغوى چې،هم مطرح وه استعمار سره مبارزه

فرهنووو بوووه يوووې د لوېوووديځ خپلوووې ګروهوووې بوووه يوووې خپرولوووې،د او هوړ

ځينوې شورقي رواوانفکران فرهن معرفي کاوه او يواځنى نيکمرغۍ

ي؛نو لوه سوره تور متمودن شو ،چې که يو شرقي وغواړيليې ګروهمنوبه

ليک يووې فرنګووي وي،لوسووت يووې فرنګووي ي شووي؛لوېووديزپښووو بايوود

ي لوېوووووودييد جووووووامو اغوسووووووتل يووووووې ،وي،ژبووووووه يووووووې فرنګووووووي وي

وي،دودونه،تشريفات،ادبيات،ګروهې،فلسوووفه،هنر او اخوووالت وووول

.يې فرنګي وي

او سياسوت يوو والوى الزم د ديون دوو جبهو توه عالمه سيد جمال الدين

.د بهرني استعمار جبهې توه (٢)ته او د کورني استبداد جبهې (٨) :ګا ه

د و چوووې لوووه اسوووتبداد او اسوووتعمار سوووره مبوووارزې توووه کواوووښ يوووې دا

.مسلمانانو ماهبي شعور راويښ کړي

استعمار هم چوپ نۀ و ناست او خپلې هلې ځلوې يوې تانودې کوړې او لوه

را ميدان ته کړ(( اتاترک))ته يې (الريسمسکو)دينه د سياست بېلولو

.و، په نامه مشهور(( علمانيت))چې د

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

26

علمانيت مسيحي عربوانو تبليغواوه او دا خوو اوکاره په عربي نړۍ کې

چې که په ولنه کې د دين او سياست يوو والوى د يوو مسولم اصول پوه ،وه

ولنووه کووې هووېڅ ونووډه نووۀ پووه مسوويحيانو بووه ؛نو عربوويومنوول شووينامووه

وده؛خوو يووواځې مسويحي عربووان نوۀ وو چووې د علمانيوت مسووئله يووې درل

پلويوووان ځينوووې مسووولمانان هوووم ددې نظووور سرسوووخت تبليغولوووه؛بلکې

دا ولې . وو؛هغه هم متدين رواانفکره مسلمانان

مسلمانان په حقيقت کې له يوه بل بهيره کړېدل او هغوه دا چې،سوني دا

الروي يووې دينووي ګڼوول او توورې(( اولووى االموور))نړۍ،خلفووا او سووالطين

دنده ګڼله او د دين او سياست يو ځايتوب يې دين د سياسوت پوه چووپړ

پلويووان وو؛نووو د بېلتووون هغوووى چووې لووه سياسووته دديوون .کووې کووول ګڼوول

داسووې بيلتووون يووې غواووته؛يعنې غواووتل يووې چووې عاموواني خليفووه او

مصري واکمن يواځې دنيوي مقام وپېژندل شي؛نۀ دينوي مقوام او ملوي

او خلک پورې نيووکې توه ازاد پرېښووول شوي،چې دا داناو ماهبي وج

.خبره سمه هم وه

پوه ېور جموال الودين عالموه سويد د دين او سياسوت يوځوايتوب چوې د

کسووانو مطوورح کووړ او د کووواکبي د وينووا لووه مخې،مووراد يووې دا نووۀ و،چووې

وويول شوي؛بلکې پور او سوپېڅلتيا سياسي اسوتبدادته دينوي قداسوت

خپوول برخليووکپانان پووه سياسووت او عکووس پوودې معنووا دى چووې مسوولم

.کې ګډون خپله ديني دنده وګڼي جوړولو

ددين او سياست يوځايتوب په سياست پورې د ديون توړل نوۀ؛بلکې پوه

.دين پورې د سياست تړل دي

ځينې مسلمان عرب چې پر علمانيوت او لوه دينوه د سياسوت پور بېلېودو

اسوت کوې د ګروهمن وو،نۀ يې غواتل چې دديني دندې په نامه پوه سي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

27

مقامواتو د سياسوي ،چوې شوي؛بلکې غواوتل يې منکرخلکو له ګډونه

اسوت بېلتوون چوې يد س هالبته لوه دينو . کړي ديني او ماهبي اعتبار نفې

له اسالمه د اسوالم ايران کې مطرح او پلى شو،په کومه بڼه په ترکيه او

.ګران غړي لرې کول وتر ولو

ځوايتوب، پوه کووم مفهووم اسوت يو يوويل چې دديون اوس پورته مو لکه

مقوووووام پورتوووووه مطووووورح شوووووو؛يعنې چوووووارواکيو توووووه سوووووپېڅلى چوووووې

پوه شويعه و کوې داسوې .ځوانګړى دى ،يواځې په اهلسنتو پورې ورکول

تفسير نه د شيعه تفسير کله هم پورتنى(( اولى االمر))له . مفهوم نشته

.نۀ و

:اسالمي اتحاد_ ١

عالموه ومړي ځول لپواره پر وړاندې اسالمي اتحاد د لو لوېديځخاهرا د

_ له اسالمي اتحاده مطلب،مواهبي اتحواد . مطرح کړ سيد جمال الدين

لوالووهنووۀ و؛بلکووې مووراد توورې سياسووي او _ چووې غيوور عملووي کووار هووم و

.ې ليکې جوړوليو؛يعنې د شريک دامن پر وړاندې د هو

همغسوې پوه مسويحي (( صوليبي روح )) پوهول چوې سيد به مسلمانانو

د ازاد لوېووديځ. ه بيووا پووه انګلسووتان کووې ژونوودى دى ېووراو پووه ت لوېووديځ

کولو کې پواتې کابوپخپله د تعصب په ؛خو په نامه تعصب ر ي فکرۍ

ځپليو په ېر تعصب نوۀ را وه او ادعوا لوېديځسيد د ځينې .راغلى دى

زيواتى،کمى او يې کوله چې تعصب بد ندى او تعصب د هر ه پوه ېور

چې پوه انسوان کوې بېيايوه ،د دىب زياتىپه تعصب کې . لري منيالري

،غيرت ((تصلب)) رامنځ ته کوي؛خو تعصب د توباو بې منطقه پلوي

و د مالتوړ پوه معنوا نوۀ يوواځې دا چوې بود ګروهو او له معقولوو او منطقوي

.ندى؛بلکې د ستاينې وړ هم دى

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

28

:ويل عالمه سيد جمال الدين

وهوې بوولي اروپا يان د مسلمانانو د خپلمنيي يووالي المل ديني ګر))

دا اړيکووه سسووته ،؛نووو لووه تعصووب سووره د مخالفووت پووه نامووه غووواړي يې

د انګلسوتان . تر هرې لې ېر په دينې تعصب ککړ دي کړي؛خو پخپله

راهووووب د روح ترجمووووان مسوووويحي ګالدسووووتون د پطوووورس چووووارواکى

((.دى؛يعنې د صليبي جګړو انيور

(مخ ٨٥٢:انديشه سياسي عرب رسيرى د:وګور )

نيمې پېوړۍ وروسوته ترخلکو ته واقک بيني، مال الدينجعالمه سيد د

د ،هلووه رواووانه شوووه،چې د عربووو او اسوورا يلو پووه لووومړۍ جګووړه کووې

بيت المقدس له مسلمانانو واخېسوت او يهوودو ،د لښکر مشر لوېديځ

دولت يې رامنځ توه کوړ او بيوا يوې يته يې ورکړ او صهيونستي اسرا يل

.((رسېدېاوس صليبي جګړې پاى ته و: )) وويل

په اسالمي هېوادونو کې د پان عربيسم،پان ايرانيسم،پان ترکيسم او

د قوووم او ملووت پووالنې او پووه اصووطالح کووې د پووان هندو يسووم پووه نامووه

لمووون مووواهبي شوووخړو توووه د شووويعه او سوووني،د فکووور دود(( نشووونليزم))

پراخووو وړو وړو او پووه سوويالو هېوادونووو د اسووالمي وهل،همداسووې پووه

پوور خووالف د اسووتعمار کووار او (( اسووالمي اتحوواد))د و ووه کووول، سوويمو

.تبلي و

کووې د غيوورت او جهوواد روحيووه پووو بوودن ژوانوودد مسوولمانانو پووه نيمووه _١

:کول

د مسيح په ېور د راوتيني غواتل يو ځل بيا عالمه سيد جمال الدين

اسوووالم روح اسوووالمي نوووړۍ توووه ور پوووو کوووړي او اسوووالمي غيووورت يوووې

خوې توه کوړ او ددې اصول هېورول يوې د امد جهاد اصل يوې ر .راوخو وي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

29

الموول وګانووه او ويوول يووې چووې کووه توور والووى مسوولمانانو د وروسووته پوواتې

مسولمانانو په رګونو کې د صليبي غيرت وينوه وي؛نوو لوېديځاوسه د

.دهد جهاد روح ته شا کړېولې

:په کتاب کې راغلي(( سيرى در انديشه عرب))د

نووۀ يووواځې اسووتعماري ځووواک ،انګلسووتان جمووال الدينعالمووه سوويد ))

چووووې د ،ګا ووووه؛بلکې د مسوووولمانانو داوووومن يووووې ګا ووووه او ګووووروهمن و

: انګلستان موخه د اسالم له منيه وړل دي؛لکه چې يو ځول يوې وليکول

ديون الرويوان ځکوه د مسولمانانو داومن دى،چوې د اسوالم د انګلستان

د اسوالمي هېوادونوه ان تول پوه ول ول مکرونوو غوواړي، انګلست .دي

توور "بووالفور"د لکووه چوې ؛) يمه واخلوي او بوول قووم تووه يووې ورکوړي يووه سوو

ځمکوې يوې اسورا يلو "فلسوطينيانو "وکوړل او د يې اعالميې وروسته

تۀ به وا چوې د دينوالوو مواتول ورتوه خونود ورکووي او خپول .( ته ورکړې

د جمووال الوودين عالمووه سوويد د .بوورى ددې لووې پووه ناکووامۍ کووې بووولي

کښوووۍ ديووون زيارچوووې اسوووالم د ،ا وهليووود يووووه پايلوووه د انګلووويس ضووود

آنوود پوور .خووورا ينګووار کوواوه يووې نووو ځکووه يووې د جهوواد پوور فريضووهوګڼي؛

ه کوار واخېسوتل شوي چوې د د هغه حکومت پر وړاندې بايود لوه زور ،يې

((.منيه ت په هڅه کې دى اسالم د

:پر وړاندې له ځان بايللو سره مبارزه لوېديځد _ ١

د ،نولسوومه مسوويحي پېووړۍ کووې لسوومه هجووري او ريامسوولمانانو پووه د

چووې شوورقي ،ځووان بووايللى و او نهيلووي وو بېخووي پوور وړانوودې لوېووديځ

پوور وړانوودې لوېووديځاى چووې پووه هووره بڼووه د مسوولمانان بيخووي نشووي کووړ

شوو؛نو چې د اروپا له سفره راسوتون "ناصرالدين شاه": وايي. ودرېږي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

31

توه و نوۀ رسوو،تۀ لوېوديځ موو بوه کلوه هوم :خپل صدراعظم توه يوې وويول

. و ژوندى يم ،خلک پا ون ونکړي،يواځې دومره وکړه

و الراودچې په يو وخت کې د هند د مسلمانانو "سر سيد احمد خان"

کال چوې انګلسوتان توه س٨٢١٣مبارزه کوله،پر يې او له استعمار سره

ژور يوې پور روحيوه والړ؛نو د دوست او دامن د وينا له مخوې،دې سوفر

ي او پوځ ېوور لووه اقتصادي،سياسووي، او د انګلسووتان پووه اغېووز کووړى و

وروسوته يوې د مبارزه يې ناشوونې ګڼلوه او تور سوفر فرهنګي قدرت سره

مالتوړه الس واخېسوت او لهنو ليس د استعمار پر وړاندې د مبارزيانګ

_ چوې عالموه اقبوال يوې هوم غوړى و _يوې ګوند مبارزه(( مسلم لي ))د

يوې ه وکوړه او نظور کوارۍ او تاييوده يوې له هم ورسره ناسمه وګڼله او

د انګلويس لوه چې مسلمانان بايد د هندوانو پور وړانودې ،يواځې دا وو

توور دې وروسووته د "سوويد احموود خووان سوور" ځواکووه مرسووته وغووواړي او

قوورآن هووم بايوود پووه حسووي او احيانووا .د تموودن پوور مبلوو واوخوووت لوېووديځ

نووۀداسووې نووۀ و؛ عالمووه سوويد جمووال الوودين مووادي ليوود تفسووير کړو؛خووو

:))يوې ويول او مسولمانانو توه ارېوده رې او نۀ ت ته جاب شوى و لوېديځ

د اسوووتعمار پووور لوېوووديځوېوووره او نهيلوووي دربانووودې واکمنوووه نشوووي او د

((.وړاندې ودرېږ

: اکچر حميد عنايت ليکي

عووروا ))پووه يووو وخووت کووې غواووتل چووې د عالمووه سوويد جمووال الوودين ))

له الرې ددې [دهه چې په عربي په پاريس کې خپرېهغه مجل](( الو قى

چووې د ،لمنووه پراخووه کووړي ( لووه وېوورې او نهيلووۍ سووره مبووارزه ) مبووارزې

انګليس استعمار پوه آسويا کوې سوترې بريواوې الس توه راوړې وې او د

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

30

،د هنوود د(م ٨١٠١او س ٨٢١٨)پووه جګووړه کووې د ايووران موواتې "هوورات"

٨٨٥٥م او٨١١٢)او د مصور نيوول يوې ( م ٨١٠١او س ٨٢١٣)ځپول پا ون

عالموه سويد .سلمانانو په پام کوې نوۀ ماتېودونکى ځوواک ګا وه د م( س

د انګلوويس پوور وړانوودې د بووې ، و مسوولمانان يووېپوهېووده جمووال الوودين

نوۀ وي راخوالک کړي؛نوو تموه تورې نشوي کېوداى چوې د غو ېۍ له وس

بهرني استعمار او کورني استبداد پر خالف راپا ي؛نو پوه وول ژونود

مبوارزه کوې د د انګلويس پور خوالف مسولمانانو توه چوې ،وه يې کې هڅه

يوووو موووو ى شوووي؛نو د او کوووه مسووولمانان پوووه راوووتيا زموووري زړر ورکوووړي

عالموه د .غواوتنې مخوه نيوواى شوي پراختيوا زور ويلو او دانګلستان

پوه (( هيبوت )) ددې ګروهې بېلګه هغه مقاله ده چوې د سيد جمال الدين

:دىکې خپره کړه چې لنډيز يې دا "عروا الو قى"نامه يې په

چوې مسوافرو بوه ورتوه د ،و نوډ د المبوو عبوادتيي يوې دله اواره بهور ))

چوې ورغى؛نوو پوه مرمووزه رې له وېرې پناه وړه؛خو وک بوه شپې د تيا

په کرار کرار خلک لدې عبادتيي ووېرېدل او چا هوم نوۀ .بڼه به مړ کېده

يوو سوړى چوې لوه ژونوده سوتړى غواتل چې د شپې پکې پاتې شوي؛خو

لووه هوور ،چووې ،عبووادتيي تووه ورغىتلې اراده يووې درلودهغښوو اوشوووى و

وېرونکى او پر مړينه ګوااوونکي غږونوه راتلول؛خو سوړى و ورته اړخه

رامخکې ش چې له ژونده سوتړى شووى يوم او : نۀ وېرېد او چغه يې کړه

ه چوې د شوو هپه همدې غږ د عبادتيي د وېرې طلسم مات شو او معلوم

.....مسافر وژل او موهومو خطرونو وېرې

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

32

چوې کلوه ګمراهوان لوه ،پوه ېور ده ستره بريتانيا هم ددې ستر عبوادتيي

سياسي تيارې ووېرېږي؛نو ورته پناه وړي او بيوا يوې موهوموه وېوره لوه

وېرېږم چې يوه ور داسې يو سړى چې له ژونده مووړ شووى .منيه وړي

وي؛خو اراده يې غښتلې وي،دې عبادتيي ته ورشي او په يو غږ ددې

((.و ستر طلسم مات کړيديوالون

ا عرو))مخونه چې هغه هم د ٨٥٥او ٣٣:سيرى در انديشه عرب: وګور

.مخونو راخېستې دي ٢٢٣او ٢٢٨له (( الو قى

ارمان جمال الدينعالمه سيد د

ارمواني ارموان او اصوالحي عالمه سويد جموال الودين د : ويالى شو چې

سراسوري وحودت پورې ېږي چوې انيوور ولنه په هغه اسالمي ولنه کوې

ني،سووووووووووووومتي،ګوندي او مووووووووووووواهبي بژنژادي، او واکمووووووووووووون وي

فکري ورورولي را و نوۀ لي،معنوي،فرهنګي اوراسالمي ورودرزونه،

ت او لووه صوونع وخووتاو د وخووت او زمانووه وپېژنووي او مسوولمانان ويپرځوو

فنونووو سووره آشوونا او لووه هوور ول قيد،اسووتعمار او اسووتبداده خووالک

د هغوووووى پووووه نووووۀ راواخلووووي المي روحه اسووووي تموووودن پوووولوېووووديزوي،

ورتپول واکمن اسالم همغوه لوومړنى اسوالم وي او لوه ولوو هغوو .روحيه

،پووه نښوولول شوووي وو وروسووته پووه اسووالم پووورې چې،شووويو يزونووو

افتراژونووودۍ شوووي،د عوووزت او شووور د جهووواد روحيوووه مسووولمانانو کوووې

.احساس وکړي او تر خلم او استبداد الندې نۀ وي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

33

:ځانګړنې الدين جمالعالمه سيد د

بورخمن ځوانګړنو له يو لړ طبيعوي او اکتسوابي جمال الدينعالمه سيد

.کې ارې يې نۀ موندل کېده ونګهچې په ،و

شور چې په ب ،له خارت العاده هوش اواستعداد برخمن و له طبيعي پلوه

چې ول هغه کسوان ،هغه واقعيت دى ارې يې نۀ ليدل کېده او داکې س

وينووايي ځووواک يووې ځووانګړى.پېژانووده يووې سوويدچووې ،تعوورف ووپوورې م

يوې زده "هيپنووتيزم "بوه ويول چوې ، تادرلود چې ول يې ځانته راکښل

او کړل ول خلک يې په ژړا؛دى او کومه وينا يې چې په مصر کې وکړه

.را و يې پارول

اسوالمي فرهنو پوه ې ه چو يوې داو ځانګړنوه له اکتسابي نظره وړومبى

.نې له علماوو يې زده کړې وهکې روزل شوى و او د زما

غربوي له اسالمي فرهن سره اشونايي يوې ددې المول شووه چوې کلوه لوه

هنوود کووې يووې دا اشوونايي پيوودا کووړې پووه خوواهرا )فرهنوو سووره اشوونا شووو

.؛نو ځان و نۀ بايلود(وه

هغوه پوه .وه لوه خپول وخوت او نوړۍ سوره اشونايي ځانګړنوه هد سيد دويم

هوم ( د آ ار العجم د وينا له مخوې ) ياو ان په روس يانګليسي،فرانسو

وکوړ او د يوې اسيا،اروپا او د افريقوا يووې برخوې توه مسوافرت . پوهېده

خبورې اتورې اشونا او ،رهنړۍ له مهمو سياسي او علموي شخصويتونو س

.ه برخمن شوپراخه ليد له چې،وکړې

چې ،هچووې اسووالمي نووړۍ يووې لووه نووږدې پېژنوود هيووې داو ځانګړنووه هدرېموو

هلووې ځلووې کووولې او ېوورو هېوادونووو تووه تللووى و او لووه خالصووون تووه يووې

لوه افغانسوتان نوه يوې .خلکو سره يوې لوه نوږدې اړيکوې ينګوې کوړې وې

هلتوه پواتې هند ته سفرونه کړي وو او ه مووده حجاز،مصر،ترکيه، او

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

34

ونو پووه ماهيووت اووه هووم و؛نووو د هغووه ځوواى د خوځښووتونو او شخصوويت

چوې ددې هېوادونوو مشوران ه ژغوور غلطيو يې ځان و پوهېده او له هغو

.وو اختهپرې

چوووووووې د اسوووووووالمي هېوادونوووووووو د هيوووووووې داو ځانګړنوووووووه ه لورمووووووو

و جغرافيووووايي اوضوووواع پووووه هکلووووه يووووې پراخووووه ا سياسي،اقتصووووادي

توه " مرحوم ميرزا حسون شويرازي "چې هله هغه ليک .معلومات درلودل

د پوردې تور وومره عالمه سيد جمال الودين چې يې کښلى، معلومېږي

.ستعمار له سياستونو او مکرونو خبر وشا د ا

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

35

شيخ محمد عبده

وروسوته، مريود او عالمه سيد جمال الدينتر مصلح نړۍ کې عربي په

.محمد عبده دى د يېشاګرد

محموود عبووده چووې لووه عالمووه سوويدجمال الوودين رابېوول شووو او مصوور تووه

د زموانې غواوتنې د اسوالمي راغى؛نو وله هڅه يوې دا وه،چوې نګوه

.ر ا کې ځواب کړي فکر په

لووه يوووه اړخووه د ځينووو اسووالمي ،چووېچووارې پووه لچووه کووې و ېاسووعبووده دد

جمووود او خوواهر بينووۍ لووه امله،اسووالم د مسوولمانانو د يد فکوور علموواوو

د اسووالم پوور هموودا اړخ وروسووته پوواتې کېوودو الموول و نووۀ شوومېرل شووي او

چووې پووه ېوورو اسووالمي هغووه) ي ف پخپلووه مسوولمانان را و نووۀ پووارو خووال

پوه اړخ نلګولوو لوه علوم سوره د اسوالم د بلخووا او( لنو کوې هوم وشوو ول

نوي ورځې اسالمي اصول او مقوررات پور .ونشي او زياتى نامه افراطونه

اسووالم عمووال لووه ،پووه يوووه بلووه بڼووه ،چېتطبيووق نشووي ذوقونووو او سووليقو

.يستل شيصحنې وا

ليت احسواس وهغوه مسوئو (پر خالف عالمه سيد جمال الديند )عبده

کچوووو او چوووې يوووو دينوووي عوووالم يوووې احساسووووي؛نو ځکوووه دداسوووې کړ،

و تفوريط مخوه ، چې د افوراط په هڅه کې و کېدو د رابرسېره معيارونو

.ونيسي

نوۀ عالمه سويد جموال الودين چې ،نو ځکه عبده داسې مسايل طرح کړل

وو طرح کړي؛لکوه د لورګونوو موااهبو مقارنوه فقه،پوه اجتهواد کوې د

دخالوت ورکول،پوه فقوه کوې د نووي حقووقي توه بنيادونوحقوقو فلسفي

وي،د ،چې د ورځنووي مسووايلو ځووواب ورکووونکي نظووام را موونځ تووه کووول

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

36

،د دنيووي او ه وينوا قايلېدل،پوه بلو وپيرمعامالتو او عباداتو تر مونځ تو

ومړي ول قايل شو او دا چې فقيه پوه لو وپيرت ي چارو تر منځوروستيو

داسې د اجماع په هکلوه او هم نۀ ه دويم کېکې د اجتهاد حق لري؛خو پ

يووې ځووانګړى ليوود درلووود او دا چووې د اجموواع اعتبووار همغووه د عمووومي

افکووارو اعتبووار دى او همداسووې پووه اسووالم کووې د شووورا اصوول همغووه د

تر اسالم و پېړۍ وروسوته رامونځ لوېديځچې ،ديموکراسۍ اصل دى

.ته کړ

ه ،چوې جوتو په ېر پودې هڅوه کوې نوۀ و عالمه سيد جمال الدينعبده د

مي د اسوال اى شوي، يد ولوژي په نامه کړاو ااسالم د يو اوونيي کړي

ي نيکمرغوۍ توه وروسوتيو دنيووي عوزت او ولنې د فکر ا انوه شوي او

و؛لکووه د د اسووالمي مقررات چووې کولووه يووې هڅووه ورسوووي؛نو ځکووه يووې

او د ات او انفات دنيوي او ولنيزې فلسفې بيانلمونځ،روژې،حل،زک

.پايښت رواانه کړي اسالم د اخالقي اصولو

پوه والي ويو پوه ېور د اسوالمي نوړۍ د عالمه سويد جموال الودين د عبده

هڅه کوې و؛نوو ګونودي تعصوبونو توه يوې تنودى نوۀ ورکواوه او د عبوده د

په خپرېدو او شرح د ه؛نوولوستالغه وينا له مخې،چې کله يې نهل الب

هغوو ان ) ول کتواب توه يوې لمنليوک او شورح ورکوړه هڅه کې يې شو او

(.پر خالف وې وخطبو ته هم چې د خلفاو

:سره په دوو لورو کې اخوتالف درلوود عالمه سيد جمال الدينعبده له

د ورو او عبوده هوکوا فکور انقالبوي عالمه سيد جمال الودين يو دا چې د

بوول دا چووې د سوويد د پروګرامونووو پووه سوور کووې لووه .ورو سوومونې پلوووى و

چوې لوومړى بايود د ،او ګوروهمن و استبداد او استعمار سره مبوارزه وه

لوږ تور لوږه د عمور پوه )ينوه جورړه راوايسوتل شوي؛خو عبوده فسادونو مور

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

37

تور بېلېودو او عالموه سويد جموال الودين لوه او په پاريس کوې وروستيو

ګوروهمن و چوې د وولنې دينوي اووونې (مصر ته تر راستنېدو وروسوته

.لري لومړيتپر سياسي اوونه او روزنه او روزنې

د سوويد او عبووده د کووار کتوواب ((مووخ ٨٥٣،عوورب انديشووه ريرى دسوو))د

:پايله داسې ليکي

او عبوده عالمه سيد جموال الودين د ،د مسلمانانو د ويښتيا پر تاريخ))

د جګړې عالمه سيد جمال الدين.اغېزې درلودې البېلېېبکار پايلو د

عالموه .او منيالرى و شخصيت يکښ انسان و؛خو عبده فکر زياراو

په فکووري خوځښووت کووې ،و خالصوووند مسوولمانان جمووال الوودين سوويد

مسوولمانانو د دينووي او اخالقووي روزنووې پووه هڅووه کووې ګا ووه؛خو عبووده د

د خپلووو سوومونو لمنووه ووولې نووړۍ تووه خپووره عالمووه سوويد جمووال الوودين .و

کړه؛خو عبده يوواځې د مصوريانو پور سومونه بوخوت شوو؛خو سوره لودې

رونو پايله د يو بل بشپړونکې د دواړو د کا ،دومره توپيرونو ويلى شم

د دين د اصلي فکوري سورچينو توه سوتنېدل،د ،په تېره بيا چې دواړووه

توجيه او د وخت له مسئلو سوره يوې مخونه او شريعت د احکامو عقلي

ځان ژغورل،د اجتهواد پور بيوا راژونودي اختالفهي،له ګوندۍ او غږهم

او د حکومتونو پېژندو ته کواښ ز ىکېدو ينګار او ددين د روح او

له وچ کلوک اوقشوري دينوي قواعودو ځوان ژغورنوه علماوود السپو و

ه او همووودا هيلوووې او غواوووتنې وې چوووې د اهلسووونتو د تجووودد غواوووت

.اصول شول بنسچيزغواتنې

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

38

کواکبي

"شوويخ عبوود الوورحمن کووواکبي"پووه عربووي نووړۍ کووې د سوومونې درېووم اتوول

"الودين اردبيلوي شيخ صفي"يې لړۍ نسب د و او "سوريه"دى،چې د

.ته رسي

او ٨٨٨:بيوداري مشورت زموين رد جمال الدينعالمه سيد نقش : وګور

.مخونه ٨٨٣

عالموه پوهېوده او د عبوده او پوه يووه واسوطه د په ترکوي او فارسوي ژبوو

هجوري کوال پوه سووريه ٨٢١٨کواکبي پر . له الرويانو و جمال الدينسيد

ه کې تېره کوړه او د ژونود پوه کې وزېږېد او د عمر ېره برخه يې په سوري

٨٨٢٥ پوور کووې مصوور تووه راغووى او ووو کالووه هلتووه پوواتې شووو او وروسووتيو

.هجري قمري کال په پينيوس کلنۍ کې ومړ

او له عاماني ترکانو سره پوه کبي د استبداد ضد اسالمي متفکر وکوا

له کواکبي دوه ا ره پواتې .، چې پر سوريه يې واکمني کولهمبارزه کې و

د ايووران د مشووروطيت پووه سوور کووې پووه (( طبووايک االسووتبداد ) )يووو : دي

.پکې دي نظريات اصالحيچې (( ام القرى))فارسي وژباړل شو او بل

په ېر مسلمانانو ته سياسوي پوهوه عالمه سيد جمال الدينکواکبي د

ګڼلووه او ګووروهمن و چووې سياسووي رژيووم کووه مشووروطه وي او کووه بوول الزم

هوور شووونې ده چووې.بداد مخووه ونيسووياى چووې د اسووتځانتووه نشووي کووړ ه،

د اسوتبداد ،اى شوي داد بڼه غوره کړي؛خو هغه وه چوې کوړ رژيم د استب

مخووه ونيسووي،د خلکووو سياسووي پوهه،شووعور او پوور واکموون ارنووه يووې

تووه مووو پووام نووۀ البتووه دا پوودې معنووا نووده چووې د حکومووت رنګوووالي .ده

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

39

د ولوس د چوې ،چې اوه حکوموت هلوه ګچوور وي وي؛بلکې پدې معنا ده

.ياسي شعور کچه لوړه ويس

د ( او د عبووده پوور خووالف) پووه ېوور عالمووه سوويد جمووال الوودينکووواکبي د

ولوووس د سياسوووي شوووعور د کچوووې لووووړوالي توووه لومړيوووت ورکوووړى و او

بايوود لووه دينووي شووعوره چووې د سياسووي شووعور لوووړوالي تووه ،ګووروهمن و

ځوايتوب ګوروهمن و او کواکبي د ديون او سياسوت پوه يو .مرسته واخلو

د ، کووه يووا د اسووالم ديوون يووې سياسووي ديوون ګا ووه او ګووروهمن و پووه تېووره ب

پور (( ال الوه اال اهلل )) اسالم پور توحيود پووه شوو او ولوس د کلموه توحيود

حقيقي مفهوم پوه شي؛نو د استبداد ضد تر ولو غښتلى سنګر به يوې

.الس ته راوړى وي

او عبده دواړو پوه ېور د توحيود پور عالمه سيد جمال الدينکواکبي د

(( ال الوه اال اهلل )) د :هغه وايي. اړخ خورا ا انه درلوده يسياسي او عمل

ذکور دى او د اسوالم بنسو پورې غووره کلمه چوې پوه اسوالم کوې تور ولو

معبوود نشوته داده چې بې له ستر خدايه بل حق ايښوول شوى؛معنا يې

معنوا داده ((ال اله اال اهلل ))او خضوع ده؛نو د عاجزياو د عبادت معنا

هوره خضووع .او خضووع وړ نودى وک هم د عاجزۍ چې بې له يو خدايه

کووواکبي .چووې د خووداى اموور نووۀ وي،شوورک او بوووت پالنووه ده او عوواجزي

يووواځې پوور فکري،نظووري او اعتقوووادي توحيوود ګووروهمن نووۀ و؛بلکوووې

توحيووود بايووود بهرنوووى عينيوووت وموووومي؛يعني بايووود چوووې،ګوووروهمن و

.جوړ شي ((توحيدي نظام))

د او اسووتبداد تابيووت تووه وي چووې هوور مسووتبد د ځووان ادعووا کوو کووواکبي

مخونه ورکوي او لدې کاره له دينوي مفواهيمو کوار اخلوي او سپېڅلتيا

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

41

چې لدې ناوړې ،يواځې د خلکو د ديني او سياسي شعور لوړوالى دى

.ګچې پورته کونې مخه نيسي

پوه چې نظم او امنيت ته،نيوکه کړې علماووکواکبي پر ځينو پخوانيو

ځوار زات قايل وو،تردې چې عدل او ازادي يې له نظم او امنيته ېر ار

او د عدل د پلوي ؛يعنې د نظم او امنيت په پلمه يې د ازادۍ د ودېيکړ

چووې خالمووان او مسووتبدان يووې ،مخووه نيووولې او دا همغووه ووه دي کېوودو

.غواړي

کواکبي به په نظم او آزادۍ کې،آزادۍ ته لومړيت ورکاوه او په دين او

و يا په دين او ازادۍ کې بوه يوې ديون د واقعوي ازادۍ الس توه سياست ا

راوړونکى او د سياسي احساس راويښونکى ګا ه او په علم او ازادۍ

الهووام علمونووه د ازادۍ ، چووې ووول يووا علووم او سياسووت کووې ګووروهمن و

ندي او د ولنيزې پوهواوې پوه ورکولوو کوې پوه يووه کچوه کوې بښونکي

هووم وېووره نلري؛بلکووې خپرونکووى يووې نوودي؛نو مسووتبد لووه ځينووو علومووو

؛ځکوووه ولوووس توووه دى؛خوووو لوووه ځينوووو علوموووو سوووخت پوووه وېوووره کوووې وي

پوووه ولوووس کوووې د ازادۍ پوهه،سياسوووي او وووولنيز شوووعور ورکووووي او

غواوووتنې حوووس را روژنووودى کووووي او د اسوووتبداد او زور پووور وړانووودې

.مبارزې ته يې راپړسوي

وېوره نلري؛خوو اعلوموو او هوم لوه وينو لوه ژبېمستبد د )):کواکبي وايي

عالمه سويد جموال لکه د ) هغه مهال چې وينا د مېړانې راپارونکې وي

او(( کميوت )) ؛ځکوه پخپلوه پووه دى چوې روزګوار هوم د (ويناوې الدين

چې پخپلوو ،په ېر د شاعرانو په زوکړه کې بخل کوي(( حسان ابت))

"متسوکيو "شعرونو جنګونه جوړ او لښکرې روانې کړي او همداسوې

هوم وېوره نلوري چوې وهمداسې مسوتبد لوه هغوو دينوي علومو . "يالش"او

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

40

معاش او ژوند او معنويت تور او د معاد او ) يواځې معاد ته يې پام وي

وېووره لري؛لکووه علومووولووه د ژونوود مسووتبد...(بېلتووون قايوول وي پوور موونځ

او تواريخ فه،د ولوس حقوت،مودني سياسوت، سو حکمت،عقلي فل نظري

چې ،ې وړي او روڼ لمور رااوکاره کووي د جهل ورېي ،چېادبي ويناوې

((.يوسوځ تودوخېککرې پر

(مخ٨١٣انديشه سياسي عرب، رسيرى د: وګور )

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

42

ه عربي نړۍ کې د سمونپالۍ د فکر له پامه غورځېدلپ

،محموود عبووده او کووواکبي جمووال الدينعالمووه سوويد د اهميووت لووه پلوه،

ې ورتوه بو په سني نوړۍ کو کسان دي چې د عرم لومړى،دويم او درې هغه

پووووووووووووووووه . ويلووووووووووووووووى شووووووووووووووووو(( اتووووووووووووووووالن سوووووووووووووووومونپالۍ)) د

کووې هووم داسووې "غووربم"او "تووونس"،"الجزايوور"،"سوووريه"،"مصوور"

کسان را پېدا شول چې د سمونې د فکر ادعا يوې کولوه او ځانونوه يوې د

او عبده الرويان ګڼل؛خو يو هم دومره اهميوت عالمه سيد جمال الدين

اشي او بله دا چې پوه هغووى پيدا نکړ چې ددې دريو اتالنو په له کې ر

ځينوووې د ځينوووو کوووږ الريوووو لوووه املوووه،ددې پووور ځووواى چوووې سووومونه کوووې

چوې ،وکړي،افساد يې وکوړ او د مصولح پور ځواى مفسود ونوموول شوول

سيد رضا تر هر چا د سومونې .سيد محمد رشيد رضا يو له هغوى دى"

ىوراو عبده ال عالمه سيد جمال الديناو ځان يې د هواپر بره چر درز

او "ابوون تيميووه"د ېووراو عبووده عالمووه سوويد جمووال الوودينګا ووه؛خو توور

او د سمونې د مبل پر ځاى د د افکارو تر اغېز الندې و "عبدالوهاب"

د يووې رګنوودونو غرضوويچې د شوويعه و پووه هکلووه ،وهابيووت مبلوو شووو

.مصلح له مقامه را ګوذار کړ

ژغورنووه لووه افراطووي تعصووباتو ځووان غواووتنې وړومبووى شوورط سوومونهد

ومره بوه اوه و .په سيد محمد رشويد رضوا کوې نوۀ وه دا ځانګړنه چېده،

سووتاد محموود اى شووول چووې ځووان د خپوول اوو،چووې سوويد محموود رضووا کووړ

.تعصباتو پاک کړي عبده په ېر له جاهلي

،داسوې کوس راپيودا وروسته توردې درې اتالنوو ولې په عربي نړۍ کوې

ره لودې چوې د ولوې پودې هېوادونوو کوې سو اتل وشمېرل شي ،چېنشو

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

43

طوووواهر الزهووووراوي جزايووووري "،"عبدالحميوووود بوووون بوووواديس جزايووووري "

او "جموووال الووودين کووواخمي سووووري "،"يغربوووعبووودالقادر م"،"سووووري

کسووانو چووې د سوومونې ادعووا يووې پووه ېوور "محموود بوون بشوور ابراهيمووي "

نکړاى شوول چوې ګچوور چوار تور سوره کوړي او ولوې پوه اسوالمي کوله،و

ه خونووده وغورځېوودل ولووې خوځښووتونه لوو اصووالحينووړۍ کووې اسووالمي

قووومي او عربووي خوځښووتونو؛لکه بعى،ناصريسم،سوسياليسووتي او

يکړ رامات عربي ځوانان ځانته مارکسيستي خوځښتونو

؛خوووو زموووا پوووه آنووود چوووې دا کېوووداى شوووي هووور ووووک خپووول دليووول راوړي

او عبووده وروسووته؛ځکه لووه عالمووه سوويد جمووال الوودين خوځښووتونه توور

مخوه يوې تنو نظوري مسولک توه چې د وهابيتوب،خونده ورغوځېدل

سووول "واړول او لوووه (( سووولفي تووووب))دوى دا خوځښوووتونه پووور . شووووه

او حقيقوي لله ابن تيميوه حنبلوي الوري توه راکووز کوړ الوري يې " صالح

لوه اسوتعمار او . واووول اسالم ته ستنېدل يې حنبلي تووب توه سوتنېدل

بون تيميوه لوه ا د پوه تېوره بيوا نبليانو اواستبداد سره د مبارزې روح،د ح

.د مخالفينو پر ځپلو واوخوت سره ګروهو

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

44

عالمه محمد اقبال الهوري

نړۍ بهر هم داسې کسان راپيدا شول چې د سومونې د اتول نووم عربي له

پووه تووهعالمووه محموود اقبووال الهوووري پوودې لووړ چووې ،ايښوووولى شووو پوورې

چې د سوومونې فکوور يووې د خپوول ،ى شووواسووالمي نووړۍ کووې مصوولح ويووال

:اقبال ه مزاياوې او ه نيمګړتياوې لري. و هم واوخوتهېواد له پول

سره آشونا و او فرهن له لوېديځچې د هدا و ځانګړنواقبال له عالمه د

يووې ژوره آشوونايي يووې سووره افکووارو لووه فلسووفي او ووولينزو لوېووديځد

.کې هم متفکر او فيلسوف پېژندل کېده لوېديځتردې چې په ،درلوده

انسوواني پېژانووده؛خو هوور اړخيووز يووې دومووره لوېووديځ او سووره لوودې چووې

چوې يوواځې مسولمانان لداسوې ،بې برخې ګا وه او ګوروهمن و مفکورې

و علوموو او فنونوو لوېوديي اقبوال ولوس د عالموه .بورخمن دي اوونييو

او اوووونييو يووې لووه ځووان بووايللو لوېووديځ؛خو پوور هلووازده کووړې تووه راب

.ژغورل

:اقبال وايي عالمه

پوه بڼوه يو ژوندي عامل ېڅکله په ژوند کې يې دد اروپا مااليګري ه))

،دى پيدايښوت (( مون ))ايله يوې د سورګردانه چې پ ،نده رااکاره شوې

چوې ،د ناسازګاره ديموکراسيو تر منځ د خپل ځوان پوه لچوه کوې دى چې

زموا پوه . يواځېنى کار يې د شتمنو په ګچه له بېوزليوو کوار اخېسوتل دي

تور ولوو خمو بشوريت د اخالقوو پور ې نننوۍ اروپوا د چو ،خبره باور وکړ

مطلوووب مسوولمانان د وحووې پوور بنسوو د فکوور او بلخووواخنووډ دى، ترسوو

ژورو بيوووانېږي؛نو ېووورو خاونووودان دي او دا چوووې د ژونووود لوووه کموووالاو

((.د باطن رن ورکوي يې خاهريتوب ته

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

45

.مخ ٢٥٣:احياى فکر ديني: وګور

ذهن کوې ې پخپلي ،چې د عبده په ېرهدا و ځانګړنه هاقبال بل عالمه د

چې مسلمانان بې لدې چې د اسالم کوم حکم يوا ،بوختياوې نۀ درلودې

سياسي،اقتصوادي او وولنيزو اصل تر پښو الندې کړي؛د خپل وخوت

ته الره پيدا کړي؛نو ځکه د اجتهاد،اجمواع او ورتوه مسولو پوه ستونزو

حرکووت داقبال،اجتهوواد د اسووالم عالمووه . هکلووه يووې زيوواد فکوور کوواوه

.ين ګا هماش

روزل شوويو وکوې د نوور لوېديځچې په ځانګړنه داده هاقبال بل عالمه د

روحوووه بووورخمن عرفووواني لوووه پيووواوړي پووور خالف،معنويوووت پوووالى و او

،ذکر،فکر،مراقبې،له نفوس سوره حساب،سولوک او و؛نوځکه عبادت

د ييوې د دينو چې همودا مسوايل ،خوورا ارزاوت ورکواوه يوې معنويت ته

ه،بې له اسوالمي معنويتو . يا راژوندي کېدو کې هم مطرح کولفکر په ب

.بې ګچې ګڼل کول يې د فکر بيا راژوندي يد دين

چې يواځې فکري انسان نۀ و؛بلکې د مبوارزې او هو يې دا ځانګړنه هبل

عمل سړى هم و،له استعمار سره د مبارزې په ګر کې په لوومړۍ ليکوه

.هم دى ګرد اسالمي هېواد بنسچعالمه اقبال د پاکستان .کې والړ و

ځوواک يوې د شاعر و او دا چې غښتلى ده ځانګړنه دا هاقبال بل عالمه د

اقبوال لوه هغوو شواعرانو دى چوې عالموه . اسالمي موخو په چوپړ کوې و

دعبوول بوون "او "حسووان ابووت انصوواري"،"کميووت اسوودي"د "کووواکبي"

ه عرونه لووي شووانقالبوواقبووال عالمووه د. پووه ېوور وسووتايه "علووي خزاعووي

يوې هوم خپول هاوسو ال تور فارسي او عربي هم ژباړل شوي چې پر "اردو"

.حماسه اى اړخ خوندي ساتلى دى

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

46

صولى اهلل عليوه و د پېغمبر اکرم په فارسي يې اقبال سني و؛خو عالمه سره لدې چې

او لوه اووونو کوه شواعري انقالبوي داسوې د کورنۍ پوه سوتاينه کوې آلوه وسولم

پوه هور حوال . و شيعه و کې يې جوړه نۀ پيدا کېوږي کړې چې په فارسي ژب

د راويښوولو او اقبال موخه نوۀ وه؛بلکوې د مسولمان اموت عالمه شعر د

.وسيله يې وه پوهاوي

هغوه ګوروهمن و . پوه ناموه فلسوفه لوري (( فلسفه خودي))اقبال د عالمه

چې اسالمي ختيځ خپل واقعي هويت چې اسالمي هويت دى،لوه السوه

لکوه اقبوال ګوروهمن و؛ عالموه .بېرته يې الس توه راوړي ورکړى او بايد

شي او يوا خپول اختهتزلزل چې وګړى کېداى شي،د شخصيت په نګه

ځوان وګڼوي دى پوردى شوي او پور لورې او شخصيت ورک کړي او له ځانه

د ( چې اقبال يې مريد او پرې ميوېن و ) او د موالنا بلخي د وينا له مخې

کووار د پووردي د خپوول کووار پوور ځوواى کووړي او جوووړنووورو پوور ځمکووه کووور

ولنه هم د وګړي پوه ېور روح او شخصويت .کوي؛نو ولنه هم داسې ده

هويوت ېوږي او اختوه ک د وګړي په ېر احيانا د شخصيت په تزلوزل ،لري

.راپرځېږيله السه ورکوي او له بېخه السه ورکوي،پر ځان ايمانله

پوه تمودن سوره ېوديځ لوچوې اسوالمي ولنوه لوه ،اقبال ګروهمن وعالمه

وې او خپوول شو نواورغۍ اختووه کوې د شخصوويت د تزلوزل پووه مخامخېودو

ي شخصويت او وولنيز لاصو هويت يې له السه ورکړى،چوې ددې وولنې

.اسالم او اسالمي فرهن دىروح

تر تولو وړومبى کار چې مصولحان يوې بايود وکوړي،ددې وولنې ايموان

چوې همودا ،کړي هناستي معنويت ته رفرهن او اسالم خپل عقيدهاو

.ده(( فلسفه خودي))

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

47

خپلو ويناو،مقالو،کنفرانسونو او شوعرونو کوې هڅوه پ اقبال بهعالمه

مجاهدتونه،عظمتونه،کلتورونوووووه او هڅوووووې ،چې ددې اموووووتکولوووووه

ه کړي او همدې مؤمنځل بيا يې پر ځان لياقتونه ور په يادې کړي او يو

راوباسوووي او د اسوووالمي اتوووالنلوووه تاريخوووه ،اقبوووالعالموووه مووووخې توووه

اقبوال پور اسوالمي ولنوه عالموه ؛نوو ځکوه يې ديمسلمانانو مخې توه

.ستر حق لري

نۀ د هغه تور پوولې،د ؛خوپه ېر عالمه سيد جمال الديند اقبالعالمه

فعاليتونو لمنه نورو هېوادونوو توه خپوره کوړې او وه نوا اصالحيخپلو

. ه يې پر اسالمي نړۍ هم اغېز کړى دى

:نيمګړتياوې دي سترېدوه کې اقبال په کار عالمه د

يو دا چې له اسالمي فرهن سره يې ژوره آشنايي نۀ درلوده،سره لودې

مفهوم سره واقعوي فيلسووف دى؛خوو پوه اسوالمي فلسوفه غربيچې په

.سم نۀ پوهېږي

په مهمو شورعي مسوايلو؛لکه د واجبوو د بوتولوو فلسوفې بوراهين او د

او همداسوې د خوتم نبووت پوه ب رګندونې يوې قبل االيجاد د علم په با

چووې ددې پوور ځوواى چووې خووتم نبوووت ا بووات کووړي،ختم )هکلووه فلسووفه يووې

پر (اقبال د ادعا پر خالف خبره هم دهعالمه ا دديانت ته رسېدلى چې د

مي فلسفې د نۀ پوهېدو دليلونوه دي او پوردې سوربېره، ېړنې يوې اسال

.په نورو اسالمي علومو کې هم سرسري دي

ن دى او روح يوې هنودي سخت په عرفوان موي ،چېقبال سره لدېمه اعال

؛خوو ريود دى بلخي هم سوخت م ناد موال سربېره او اشراقي دى او پردې

سوپېڅليو په لووړه کچوه پوه اسوالمي عرفوان نوۀ پووهېږي او د عرفوان لوه

.سره آشنا ندى افکارو

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

48

الودين عالمه سيد جمال چې د ،اقبال د کار بله نيمګړتيا داده عالمه د

په ېر يې اسالمي هېوادونو توه سوفر نوۀ وکوړى او لوه نوږدې د اسوالمي

؛نو ځکه د اسالمي نړۍ د ځينوو هېوادونو له خوځښتونو سره آشنا نۀ و

سترې تېروتنوې يې شخصيتونو او استعماري حرکتونو په ارزونو کې

.وکړې

کتواب کوې پوه حجواز (( احياى تفکر دينوي در اسوالم )) اقبال په عالمه

ې د وهابيت،په ايران کې بها يت او په ترکيوه کوې د آتواتورک پوا ون ک

ځينوو شوعرونو کوې يوې هوم د ه او پو ګڼلي خوځښتونه اصالحياسالمي

د مصوولح مسوولمان چووې ،اسووالمي هېوادونووو ديکتوواتوران سووتايلي دي

.اقبال دا ګناه نۀ بښل کېدونکې ده

اقبوال عالموه .په ترکيه کې هم ه نا ه د سمونې مدعيان راپيودا شوول

ه نظريوات کتاب کې د ضويا شواعر پوه نامو (( احياى فکر ديني)) هم په

اقبوال هوم لوه عالمه ؛خو نظريات يې دومره افراطي دي،چې راخېستي

.ومره ازاد فکرۍ سره ول ندي منليه

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

49

حرکتونه اصالحيشيعي

.وو سمونپالي خوځښوتونه تر اوسه مو چې ه وويل،د اهلسنتو د نړۍ

پوه .حرکتونوه لوه اهلسونتو سوره تووپير لوري اصوالحي نړۍ کې په شيعي

طورح هوم لوږه ورکوړ سمونه د خبره لږه شوېده او سمونهشيعي نړۍ کې د

لوږ فکور شووى دى؛خوو (( وه بايود وکوړو )) شوېده او ددې په هکله چې

ضووود پووور د پوووه شووويعه و کوووې د اسوووتعمار او اسوووتبدا ،سوووره لووودې ولوووو

اسوووتعماري ضووود تنبووواکو پوووه ېووور د .خوځښوووتونه ژور او بنسوووچيز وو

پوه ايوران او پوه پايلوه کې، چې مشري يې ديني مشرانو کولوه ،خوځښت

او کورنى اسوتبداد او بهرنوى کړلغو د تنباکو د انحصار امتياز يې کې

چووې د عوورات پووا وناسووتعمار دواړه يووې پوور ګونووډو کووړل يووا د عوورات

ي چووې سوولطنت پووا وناسووتقالل يووې واخېسووت يووا د ايووران د مشووروطيت

چوې مشوران يوې خوځښتيا داسې اسالمي رژيم کړ يرژيم يې مشروط

،پوه اهلسونتو چوې همودا اوس پوه ايوران کوې روان دى ،ديني مشران وي

.کې نۀ ليدل کېږي

کوله؛همغوه روحانيووت ولوو خوځښوتونو مشوري شويعه روحانيوت ددې

د . رګندونې کولې لږې يې طرحو په هکله به اصالحياو سمونهچې د

ميوووورزا حسوووون "پيوووول کووووړ او د علموووواووځښووووت د ايووووران تنبوووواکو خو

د عوورات شوويعه پووا وند عوورات . پووه مشوورۍ بووري تووه ورسووېد "شوويرازي

.کوله "ميرزا تقي شيرازي"پيل کړ چې مشري يې علماوو

،چې د زهود،تقوا او د نفوس "ميرزا تقي شيرازي "نکې ده چې ورانوحي

اهووود د تهوووايب انيوووور و،پوووه ځوووانګړيو شووورا طو کوووې تووورې يوووو دم مج

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

51

تۀ به وا چوې وول عمور يوې پوه مجاهودت او مبوارزه ،شخصيت جوړېږي

.کې تېر کړى دى

"نجو "په لومړۍ درجه کې د مشري خوځښت د د ايران د مشروطيت

"شيخ عبوداهلل مازنودراني "او "مال محمد کاخم خراساني"له مراجعو

سوويد محموود "او "سوويدعبداهلل بهبهوواني " لووه مراجعووو "تهووران"او د

.هکړو "طباييطبا

ونو پوووه ېووور خوځښوووتپوووه سوووني نوووړۍ کوووې نوووۀ يوووواځې دا چوووې د پورتوووه

چووې د)لکووې د اصووفهان،تبريز او مشووهد ونه نووۀ ليوودل کېږي؛ب خوځښووت

پووه ېوور (حسووين قمووي کولووه دمشووري سووتر مجتهوو خوځښووت وروسووتي

.ليدل کېږي نۀ پکې هم نۀخوځښتونه

امار ضود او د استعمار او اسوت سمونهسره لدې چې په سني نړۍ کې د

چوې د يوو ،نکړاى شوول سني عالمانو و ولې ې خبره ېره وه؛خود مبارز

خوځښت مشري وکوړي او پور عکوس د شويعه روحانيت،سوره لودې چوې

چې د دردونو په هکلوه فکور ،ستر پا ونونه يې کړيدي،لږ حاضر شوي

راوړانوودې طوورح اصووالحيکړي،اسووالمي يووات راوړانوودې وکړي،نظر

فه مطرح کړي کړي او د اسالم سياسي فلس

سوني .پوورې تړلوى دى نظام دا اړخ د شيعه او سني په ځانګړي روحاني

چې پخپله يوې څى دى،پنا ه د هغو واکمنو د الس لو روحاني نظام ه

د عبده په ېر شخصيت که وغوواړي .نوم ايښى(( اولى االمر)) پرې د

کوړي او هغوه مقورر ،خوديو عباس ؛بايدتر السه کړي منصب اافتې د چ

د سوتر په ېور شيخ محمود شلتوت ا مقامافتاو د يا د االزهر رياست

د هغوه د واکنې سياسوي _يپوځمصلح بايد د جمال عبدالناصر په ېر

.حکم وکړي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

50

روحانيوت دى، په دولتونو پورې اړوند سني روحانيت له تاريخي پلوه

روحانيووت نشووي کووړاى چووې ولووس پووه هغووه قوودرت پسووې چووې دا ول

.دى تړلىورپورې راپا وي چې

خووو شوويعه روحانيووت پخپوول ذات کووې خپلووواک دى،روحووي ا انووه يووې

د ،ولوس دى؛نوو ځکوه د تواريخ پوه تور کوې ا انوه يوې هخوداى او وولنيز

. رګند شوى دىرازورويونکى پر وړاندې سيال ځواک

پوه سوني عالموه سويد جموال الودين چې ،په تېرو مخونوو کوې موو وويول

پسووې علمواوو و پوه ايوران کوې پوه رځووي اهېوادونوو کوې نېو خلکوو توه و

کوړي او پوه وچې پوا ون ،په سني هېوادونو کې له ولس غواړي. ورغى

شويعه علموا لوه واکمنوانو ؛نو دليول يوې دا و چوې علمواوو ايران کوې لوه

کېودو وړتيوا يوې درلوده؛خوو سوني روحانيوت انقالبياو د وخپلواک و

د بطووالن کراووه شوويعه روحانيووت عمووال د مووارکس پوور تووز . داسووې نووۀ و

:راکښله،چې ويل يې

يوو الس د ولوس د دين،دولت او پانګې مالى ،د تاريخ په تر کېتل ))

طبقه جوړه کړې وه او د ولس لوه ځانوه د پوردي کېودو يوه پر وړاندې يې

.((شمېرل کېږي الملونهدرې

چووې د ) پووه مقالووه کووې (( مشووکل اساسووي در سووازمان روحانيووت)) مووا د

د شويعه او ( پوه کتواب کوې چواپ شووى (( ده ګفتوار ))شهيد مطهوري د

او پيوواوړيود وړپووه هکلووه لنووډه ېړنووه کووړې او د دوا سووني روحانيووت

.ده کيو ته مو پکې اشاره کړې کمزوريو

کوې هوم پوه تشويک فکر او طرحوې لوه پلووه، اصالحخو په عين حال کې د

آيووت اهلل "چووې پوودې هکلووه بايوود ځينووې شخصوويتونه رااووکاره شوووي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

52

عالموه سويد "،"عالمه شيخ محمد حسين کاش الغطا "،"ديبروجر

او پووه تېووره بيووا "عالمووه سوويد شوورف الوودين عوواملي "،"محسوون عوواملي

نظور خاونودانو اصوالحي نو د نۀ غورځېږي؛ ،له قلمه و"عالمه نا يني"

.وکړي شننې ددوى د اصالحي افکارو په اړه ته پکار دي چې

چې د ) په مقاله کې (( بروجرديمزايا و خدمات مرحوم آيت اهلل )) ما د

رحوووم بروجووردي د م( ېپووه کتوواب کووې چوواپ کووې شووو (( شووش ګفتووار))

. رګندونې شرح کړيدي پالېسمونځيني

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

53

خوځښتد ايران اسالمي

اف کووي چوې ددې پېوړۍ پوه دويموه نيموايي پوهان اعتور معاصر تاريخ

پوووه ولوووو او يوووا پوووه ېووورو اسوووالمي هېوادونوووو کوووې اسوووالمي ،کوووې

ادي،اسوتعماري،پانګوالي ه،په پچه او يوا اوکاره،د استبد خوځښتون

.خالف راپا ېدلي دي ونو پراو نورو مادي استعماري نظام

د شويندل چې مسولمانان د ذهنوي ګوډو ۍ او ،کارپوهان اعتراف کووي

د پانګوالۍ او کمونيزم پر لوېديځوورسته،يو ځل بيا د کېدو تر پړاو

يوو پودې کوې لچوه کوې دي؛خوو پوه (( اسوالمي هويوت )) وړاندې د خپل

چوې ،نودى هومره ژور او پراخ خوځښتهم د ايران د اسالمي خوځښت

.مو هم دې خوځښت ته خغلنده کتنه لرو ،چېپيل شول ٨٨ ٣٢پر

دا چوې زمووو خلوک د خوځښووت پوه بهيوور کوې دي؛نووو ددې خوځښوت لووه

ېورې شوننې توه د هر خوځښت،هغه خلکوو توه .بې اړې کوي شننې يې نۀ

.کې يې دي بهيرري چې په اړتيا ل

صووحنې د هغووېې پووه بهيوور کووې وي؛نووو ماووال بووه يووې لووه چوو خوځښووتيووو

سوتونزمن ې ګرد وهلې وي،چوې البتوه دا چ،په ېر ويعکس اخستنې

.هم دى کار

چوې پوه بهيور کوې ،شننه هم معاصرو خلکو توه خوځښتپه هر حال ددې

ېر يووې دي او هووم راتلونکيووو تووه چووې پووه هکلووه بووه يووې قضوواوت کوووي،

:شيو شننه دې والندې مسايل د .ضروري دى

د خوځښووت .د خوځښووت مشووري.د خوځښووت موخووه.د خوځښووت ماهيووت

.ونهافت

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

54

د خوځښت ماهيت

په ېر يزونود طبيعي ،اهيت له اړخه،تاريخي او ولنيزې پېښېد م

ماهيوت لوه نظوره يوو ځښتونه د ول تاريخي خو .له يو بل سره توپير لري

سووتر ون،د فرانسووېد اسووالم د صوودر پووا هېڅکلووه.شووان نشووو ګڼلووى

.ونۀ و ا ون سره د ماهيت له نظره يو شانروسيې له پ او د انقالب

:تشخيصوالى شو بېالبېلو الرود يو خوځښت ماهيت له

د .رې چې د خوځښت بار يې پور او و وي د هغه وګړيو او ګوندونو له ال

د هغووه .لووه الرې چووې د خوځښووت الموول شووويدي ونوووتريښووو او عل هغووو

شوعارونو لوه ورته رسېدل غواړي او د هغوموخو له الرې چې خوځښت

....ژوندى او پياوړى کوي يې الرې چې

نوۀ .خوځښت پوه ځوانګړې لوې او ګونود پوورې اړه نلوري د ايران اوسنى

دى،نوۀ فرهنګوي دى او نوۀ نومحصولي دکارګري دى،نۀ بزرګري دى،نوۀ

زله،اوووواري او پوووودې خوځښووووت کووووې بووووډاى او بېو . دى بووووورژوارزى

کليوال،طالووب او محصوول،جوال او صنعتګر،کاسووب او بزرګوور،مال او

يووه اعالميوه .اوونکى،لوستى او نالوستى، ول يووه شوان ونوډه لوري

برخوو او پوه خپره کړي؛نو د هېوواد پوه ولوو يې چې ددې خوځښت مشر

.پورته کويرا وله نړۍ کې يو شان غږ

د تواريخ د موادي ،چوې و دىونو واقعيتونو ګدا خوځښت يوو لوه هغوه سول

او ووولنيز بوويخ اووييچووې اقتصوواد د ووولنې ) ماترياليسووممفسوورانو او

موادي او يوې تول سونهخوځښت د طبقاتي تضادونو انعکاس ګڼي او ال

او د وي او د ژوند ولې الرې يې نوس توه رسوي ته ور نوطبقاتي تضادو

.برسېره کويرابې بنسچي (

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

55

الهوي )) وځښت دى؛يعنې د ولوس لوه انو په ېر خدا خوځښت د پېغمبر

ريښوه د ځوانخبرۍ ددې . را والړ دى(( خوداى پووهنې )) يوا (( ځانخبرى

.ضميره يې سرچينه اخېستې ده يکې ده،له باطن تل فطرت په يبشر

:د ريښې له پلوه

چې ددې بايوود پووه هغووه بهيرونووو کووې ولچووول شووي،ددې خوځښووت ريښووه

.ووسره په کر کې فرهن ولنې له اسالمي

چوووې د و وکېووودلنيموووه پېوووړۍ کوووې داسوووې بهيرونوووه وروسوووتۍپووودې

چوې ،د مصولحانو د اسوالمي موخوو پور خوالف وو لواکو وسول وروستيو

.غبرګون وايي زمو ولنه پر وړاندې يې بايد،اکاره ده

ه چې پدې نيمه پېړۍ کې د ايران په اسالمي ولنوه کوې راپوېښ شوول

:دادي

.له منيه تلل آزادۍ ول او وحشي استبداد او د هر ځي ×

وووه د ،د نووووي اسوووتعمار نفووووذ؛يعنې پوووه نوووامريي او خطرناکوووه بڼوووه ×

.د اکېالک منلګولو لګول د اقتصادي اړخه او د سياسيفرهنګي،

.د دين ايستل ګرهسياست له له سياسته د دين لرې ساتل؛بلکې د×

و ه مخکې جاهليت ته د ايران ورستنول او مجوسي شعارونله اسالم×

.اصيلو اسالمي شعارونو له منيه وړل د راژوندي کول او

پور ځواى د مجوسوي تواريخ دودول يوې يووه چې د محمدي هجري تاريخ

.بېلګه ده

او دې سوپېڅلي فرهنو توه د راوسوتل په اسوالمي فرهنو کوې اړونوه

.فرهن په نامه جعلي تاکيره جوړولايراني موهوم

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

56

يعنې بې لوه سياسوي او وولنيز د دولتي مارکسيسم دودول او تبلي ؛×

.تبليغول اړخونو د مارکسيسم الحادي اړخ

بېرحمانه وژنې او د ايراني مسلمانانو وينې ته ارزات نۀ قايلېودل او ×

.بنديانول او کړولسياسي

.ور د طبقاتي تضاد د درز زياتېدل تبعيض او ور پر×

غيور مسولمانو په دولتي او غير دولتي مرکزونو کې پور مسولمانانو د ×

.برالسي

.کېدلاسالمي قوانين تر پښو الندې اکاره ×

لوه اسوالمي فارسوي ادبيواتو ،د مبوارزې پوه ناموه سوره له پرديو کيوو ×

.چې د ايران د اسالمي روح ساتونکې وه ،سره مبارزه

لووه اسووالمي هېوادونووو سووره د اړيکووو پوورې کووول او لووه غيوور اسووالمي ×

سوره د ايوران دوسوتي وچوې لوه اسورا يل غښتلي کول يېهېوادونو سره

.يې بېلګه ده

چاودېودو دې او ورته چارو د ايران د مسلمان امت ماهبي روح پي او

.ته يې چمتو کړ

ليبورال د لوېوديځ چې د ،په نړۍ کې داسې پېښې راپېښې شوې،بلخوا

بربنډه کوړه او د راتبليغاتو او د شرقي سوسياليست د دروغو ېره يې

و هغه هيله يې په نهيلۍ واړوله چوې دې اووونييو توه يوې رواانفکران

.درولوده

توور هکې؛يعنووې د سوونبلې لووه شوولم کلووواو لووه درېووم اړخووه پوودې دېوورش

تر ه حده اوسني نسل ته اوسه،اسالمي ېړونکيو توفيق وموند چې

.د اسالم واقعي اکلې ېره وايي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

57

ېچونوو پووزې ې له تېرو کږلد ايران پوه،مېړنې او مبارز روحانيت هم چ

و او يوو مناسوب وخوت توه پوه تموه وو چوې پوا ون وکړي،چوې ته راغلوى

ملوت مسولمان پا ون يې وکړ او د ايران لوه اسوالمي تعواليمو سوره آشنا

هووم د روحانيووت غووږ تووه د پوووزې تووه راغلووى وو، لوېووديځچووې لووه شوورت او

د ايوووران اسوووالمي چوووې ددې الملونوووو لوووه مخوووې لبيوووک ځوووواب ورکوووړ

.ېدهخوځښت راو وک

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

58

د خوځښت موخه

دا خوځښت ه موخه لري او ه غوواړي آيوا دموکراسوي غوواړي آيوا

عمار الس لنډ کړي آيا له هغه ه دفواع توه تد اس له هېواده غواړي چې

غووواړي چووې چووې نوون ورتووه د بشوور حقوووت وايووي آيووانغوواړلي رايووې مچووى

تبعيضونه له منيوه يوسوي آيوا غوواړي چوې د خلوم جورړه راونړوي آيوا

.....اړي چې ماترياليسم له منيه يوسي آياغو

ددې پواووتنو ځوابونووه د خوځښووت لووه ماهيتووه چووې بيووان مووو کووړل او د

خوځښت د مشرانو لوه وينواو او اعالميوو الس توه راوړى شوو؛خو ددې

!او نۀ ! هو : پواتنو لنډ ځواب دادى چې

؛يعنوې !؛يعنې دا چې دا ولې موخې د خوځښت مووخې دي او نوۀ !هو

يوو ناشوونې ده،چوې .پدې يوې موخې پورې هوم محودود نودى ځښت خو

اسالمي خوځښت د موخو له پلوه محدود وي؛ځکه اسالم پخپول ذات

يوې مووخې پوه الس دى او د پورته (( ه کېدونکى کل نۀ تجزي)) کې يو

.ته راوړو سره هم نۀ ختمېږي

البته دا پدې معنا نده چې خوځښت د تاکتيک له پلوه ځينې موخوو تور

ي او موخوو توه پوه رسوېدو کوې پړاوونوو پر نورو موخو لومړيت نۀ ورکو

تودريجا د تاکتيوک لوه پلووه مګر پخپله اسالم .او اصولو ته پام نکوي

او نفووېمنيووه وړو، نوون خوځښووت د اسووتبداد او اسووتعمار د پلووى نشووو

رغاونې او ا بوات توه کې دى،سبا به لدې پړاوه ووځي او انکار په پړاو

.نورې موخې به پر مخ بوځيبه ورسي او

د حضورت علوي کورم اهلل وجهوه ،د کتاب په پيل کې مو له نهول البالغوې

خبوورې د اسوووالمي هاو د امووام حسووين وينووواوې رانقوول کوووړې چووې همغووو

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

59

ړ فرعوي او يوو لو دي؛البته هر خوځښت په هور پوړاو کوې خوځښت موخې

وووليزې موووخې پووه لووور جملووو کووې بيووان .جزيووي ځووانګړې موووخې لووري

:شوېدي

ې به بېرته راستنې د الرې لرې شوې نښد خداى :نرد المعالم من دينک

کړو؛يعنې لومړي او راتين اسالم ته ستنېدل او بدعتونه لوه مونځ وړل

.اصيل سنتونه دودول او پر ځاى يې

او اکاره بنسوچيزې سومونې چوې ې رګند:فى بالدک سمونههر النظ

کوووې اوووکاره هووور ووووک يوووې پوووه سوووترګو ووينوووي او د خلکوووو پوووه ژونووود

.کې بنسچز بدلون حاالتو د بندګانو د ژوند په بهبود؛يعنې د خداى

د خداى مظلوم بندګان د خالمانو لوه شوره :يامن المظلومون من عبادک

.خوندي شي؛يعنې د انسانانو د ولنيزو اړيکو سمونه

بېرتوه شواته غورځوول شووي الهوي احکوام :طلة من حودودک عتقام الم

ژونوود يووې واکمنوول؛يعنې د ووولنې پووه ووولنيزو او دودول او د ولوس پوور

.مدني نظامونو کې ګچور اسالمي بدلونونه

هغه مصلح به ستر بري توه رسويدلى وي چوې النودې اصولونه پلوي کوړاى

:شي

بدعتونووه او خرافووات لووه فکرونووو .يواړوښوويتن اسووالم تووه يفکرونووه ر

اوووونې او روزنووې تووه پووام پووه ژونوود کووې کور،خوړو،روغتيا، .سوويوبا

د انسوووانانو انسووواني اړيکوووې د برابرۍ،ورورولوووۍ پووور بنسووو .وکوووړي

واکمنوي غښتلې کړي او پر ولنه د اسالمي خدايي قوانينوو پور بنسو

.وکړي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

61

د خوځښت مشري

چوې ماهيوت يوې خوځښوت يوو .هر خوځښت مشر او مشرۍ ته اړتيا لري

يوې ووک اسالمي وي او ولې موخې يې اسالمي وي؛نو کوم ګوند او

شي مشريوالى شي او بايد مشري ک

پوور مشوورۍچووې د ،بايوود مشووري يووې وکووړي خبووره ده چووې هغوووى اووکاره

اخالقوي له موخو،وي او د اسالم هم اسالم پوه واقعاشرايطو سربېره،

،سياسي او معنوي فلسفې سره آشنايي ولري او د اسوالم لوه ، ولنيزې

نووړۍ ليوود سووره آشوونايي ولري؛يعنووې هسووتۍ،خلقت،مبدا ،د هسووتۍ

و ضرورت،انسان او انساني وولنې توه د اسوالم ا لوريخالق،د هستۍ

د اسوالم پور ايود ولوژۍ وپووهېږي؛يعنې د .اشونايي ولوري له ليود سوره

رنګوه وي او رنګوه ژونود وکوړي او رنګوه بايد اسالم له نظره انسان

بايد ځان او ولنه جوړه کړي او رنګه خپول حرکوت توه دوام ورکوړي او

دا چوې پور کوموه الر روان شوي او رنګوه لنوډه ګېوږي او له وه سوره وجن

.....والړ شي او رنګه رغاونه وکړي او رنګه ژوند وکړي او

هغووى دا مشوري کووالى شوي چوې د اسوالمي فرهنو پوه ،نو اکاره ده

مي معووارفو ې او اسووالهمووتن کووې روزل شوووى وي او لووه قرآن،سوونتو،فق

يووت دى چووې ددې سووره بشووپړه آشوونايي ولري؛نووو ځکووه يووواځې روحان

.اسالمي خوځښت مشري کوالى شي

( اسوالمي معوارفو ) خلک بايود د معوارفو : په يوه له کې يو راته وويل

.له شره خالک شي

فيلسووفي بايود کوه : )) ارسوطو د فلسوفې پوه هکلوه وايوي : ما ورته وويل

؛نوو بيوا هوم وکړوفيلسووفي نۀ اايي چوې او که يې کړوبايد و ؛نووکړو

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

60

چوې د ارسوطو مطلوب ،توضويح ورکړه مې ورته(( کړوبايد فيلسوفي و

چوې بايود تاييود يوې کوړو او يوا غلطوه چوې ،دادى چې فلسفه يوا سومه ده

بايد پرېښوول شي؛که سمه او د تاييد وړ وي؛نو بايد فيلسوف شوو او

دا فلسووفه تاييوود کووړو او کووه غلطووه او د پرېښووودو وړ فيلسوووفتوب پووه

فيلسووفتوب ه زده کړو او پوه وي؛نو بيا هم بايد فيلسوف شو او فلسف

فلسووفه زده کووړو او پووه نوو بايوود نووو پووه هوور حووال کووې کووړو؛ نفووې يووې

لوه فلسوفې هور ول انکار،پخپلوه يوو ول فلسوفه ،چېبايد پوه شو،کې

سوفې يوواځې پوه بوې لوه فل ،ده او هغوى سخت تېروتي چې ګومان کوي

.او رد کړو فلسفه نفې اى شينورو فلسفو کړ

د علمواوو چوې د اسوالم ،زه اوس لدې سره کار نلورم :بيا مې ورته وويل

د نووووووړۍ فرهن ،تموووووودن،د پووووووه توووووور کووووووې کلوووووووو يووووووو زر او وووووو

تووه ... او ادبيوواتو او و،فلسووفي ،حقوقوو علومو ،انسووانيرياضي،طبيعي

.خدمت ندى کړى،چې البته کړى يې هم دى

کوووه ووووک غوووواړي چوووې زمو ،فلسفه،عرفان،سيروسووولوک،اخالت،د

نه،احاديى،ادبيات او حقووت ومني؛نوو بايود ژوند فلسفه،اوونه،روز

هوم بايود کوي يوې هم؛نوو بيوا فيلسوف،عارف يا سالک شي او که نفې

دا . الس پوورې کوړي يوې او ردولو په نفې وروستهاو کړي ځان پرې پوه

ې کتواب پوه هو د فلسفې او يا فق ته غير مسلکي انسان يو ،چېسمه نده

الس کوې يوې ونيسوي او نۀ پوهېږي چوې پوه اوي او الس کې ورکړل شي

ې د منلووو او نووۀ منلووو هوواو بيووا هغووه د فلسووفې او يووا فق سکووه پووه کووي ال

.وړانديزونه کوي

هور . پوه بهيور کوې يوو اسوالمي خوځښوت دمو اوس : بيا مې ورته وويل

يې نلري؛نو ه ولري او که وا ان ولنيز خوځښت بايد فکري او فرهنګي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

62

هن ولري او لور به بدل فر په هغو بهيرونو کې به جاب شي چې بډاى

برخې وو؛نوو بې فرهنګي پانګې چې ځينې له اسالمي لکه نګه؛کړي

هر فرهنګوي بلخوا.ر د غڼې په تارونو کې راګېر شول رنګه د مچ په ې

او اسوووالمي خوځښوووت چوووې غوووواړي زموووو د وووولنيز خوځښوووت مالتوووړ

لوه ؛نۀ د نورو را والړ او خړوب شوى ويشي؛بايد زمو له زوړ فرهنګه

توه دا کوافي نوده الراووونې په بهير کې د اسالمي خوځښت .فرهنګونو

چې مو له مارکسيستي او اګزيستانسياليستي فرهنګونوو يووه برخوه

اسووالمي د ،چووېتووه پکووار دي مووو .راواخلووو او د اسووالم پوووو ورکووړو

،اقتصوادي فلسوفه سوي ،سيافلسوفه تواريخ د ،و فلسوفه اخالقد اوونو

دوين کووړو او توو الهووي فلسووفې د اسووالم خپلووه او فلسووفه ديووند ،فلسووفه

.خپل ولس ته يې ورکړو

خواجوووووه هوووووم نووووون موووووو : رۍ پوووووه هکلوووووه موووووې ورتوووووه وويووووول د مشووووو

،شوووووووويخ نصوووووووويرالدين،بوعلي سووووووووينا،مال صدرا،شوووووووويخ انصاري

؛خو د وارلسومې پېوړۍ قق حلي او عالمه حلي ته اړتيا لروبهايي،مح

بوعلي سينا خواجه نصيرالدين نۀ د اوومې پېړۍ،د وارلسمې پېړۍ

نۀ د لورمې پېړۍ،د وارلسمې پېړۍ شيخ انصاري نوۀ د ديارلسومې

پېړۍ؛يعنې همغه بوعلي،شيخ انصاري،نصيرالدين طوسي،له همغوه

ولوري او اړهپودې پېوړۍ پوورې لوري يې، چوې سربېره ځانګړنوفرهنګي

.ددې پېړۍ درد او اړتياوې احساس کړي

چوې پوه زړر کوې موې د ،ويونم زه دلتوه اوس يوو بهيور : بيا مې ورتوه وويول

ر ا زياتوي او هغه دا چوې زموو ځوانوان چوې پوهنتووني زده کوړې هيلو

دينوي حووزو توه والړ ،چېکوي او يوا کړيدي،راسوره سوال مشووره کووي

چوووې ،دي کوووړې وکوووړي او ځينوووې خوووو دوموووره لېووووال شوووي او دينوووي زده

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

63

موې پوهنتوني زده کړې پرېږدي او ديني زده کړې وکړي؛خو لدې کواره

؛خووو ورتووه وايووم چووې د پوهنتووون توور زده کووړو وروسووته پوور منووک کووړي دي

.ديني زده کړو بوخت ش

چې د ليسانس خاوندانو ديني زده کوړو توه هورته مې وويل پايله دا شو

مخه کړې او دوى په حقيقت کې د عصوري او اسوالمي علوموو رابطوين

چووې دا يوووه سووپېڅلې اړيکووه ده چووې د اسووالمي مبووارک فرهنوو د ،دي

. نيالګي د ال ودې المل ګرځي

:خبرې مې داسې رالنډوم

ا انوه د خوځښوت اى شوي چې کوړ ،فرهن دى دا اسالمي ستر او بډاى

چوې د وخوت لوه کوارپوه عالموان شي او هوم ددې سوتر اسوالمي فرهنو

.د خوځښت مشري وکړي چېاى شي کړ،اړتياو خبر دي

د ې يووې ووو ورځووې مخکووې مووې يوووه مقالووه ولوسووته چووې پووه پيوول کوو

پوور بلېوودو مسووئله او پوور بنيوواد د حرکووت پوور(( بنيوواد))او (( حرکووت))

خپول ماهيوت چې رنګه حرکتونه او خوځښوتونه ، رګندونې کړې وې

نظووامونو او قووالبونو بوودلېږي او يووو روان چووار پوور والړ چووار اړوي او پوور

.ياړو

پر بنياد د حرکت د بدلېدو او د فکر او عمل د د قالوب د پېودا کېودو لوه

د پوو پوه ېور راپووا ېږي او ه دي،چوې زموو وولنيز ځواکونوه چوې املو

بيوا دا . جابېږي؛نو لومړى کار مو دادى چې قالب او قالبونه مات کوړو

و ځوانووان قالووب اچووې اسووالم د ځوانووانو ديوون دى ،خبووره مطوورح شوووې وه

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

64

رۍ خبوره کوړې د مشو يوې ماتي دي؛نو اسالم قالب ماتى ديون دى او بيوا

: هو پيل کړېيې مشرۍله سنتي او

:په مقاله کې راغلي وو

چووې د فرهنګووي بنيووادونو ،اىمشووري ووه هووم نشووي کووړ هغووه سوونتي ))

کووې يووې توورې د فکوور ووولې عرصووې ؛ځکووه پوودې دوو پېړيووو پاسووواله ده

؛خووووکلوووه مقاوموووت کوي مشووورياو اخلوووي يوووې او دا اخېسوووتل شووووي

،موودرس عالمووه سوويد جمووال الدينکووې البتووه مشوورۍپوودې .تسووليمېږي

، مخکووې تووردې چووې داوومن لووه مينووي او طالقوواني راموونځ تووه شووولخ....او

دوى دوسووتان دي او بايوود . لووه منيوه يوووړل مشوورۍسوونتي منيوه يوسي،

.(( مالتړ يې وشي او مرسته ترې وغواتل شي

:کره کتنه کووعلمي ېاوس دا مقال

الزمه داده چوې هوېڅ خوځښتدې دوست مو ګومان کړى چې د :لومړى

که حرکت وي او هېڅ وله باته نوۀ ،دوى پام ندى کړى .نۀ وي دې بات

،حرکت،صوراط او د قورآن چوې د هدايت .نۀ تکامول ،هد ګډو يوي؛نو

حالت لري؛خوو روانانسان په صراط مستقيم کې تکامل اوونه کوي،

دى او آيا الر روانپخپله صراط مستقيم نګه آيا صراط مستقيم هم

چوې د ،نياد د حرکوت د بدلېودو المول دى هم په الر کې ده او آيا هغه پر ب

دى او پوور صووراط مسووتقيم پوور تلونکيووو پووام صووراط مسووتقيم پاسوووال

،ګنواه ده مشورۍ سونتي د آيوا کا ه نشوي هچې له صراط مستقيم،کوي

: ايوي عالموه اقبوال و پاسوواله ده د فرهنو تکامول او خوځښوت د چې

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

65

د بقوا چې ژوند ساده او محض بدلون ندى،پخپل ځان کې مو نشي هېر

:او دوام عناصر لري او بيا وايي

ځکه ،نۀ له استبدادي حکوموت سوره؛ اسالم له خداى سره وفا غواړي))

ا د ان دى؛نو له خداى سره وفا،عملينب روحاني وروستىخداى د ژوند

پر دغسوي قعيتهاوکومه ولنه چې له .هغه له ماالي طبيعت سره وفا ده

او (( ابوووديت)) د کوووې د انيوووورنې جووووړه شووووې وي،بايووود پخپووول ژونووو

الزم دي چووې د خپوول معقووولې لووه يووو بوول سووره همغووږې کووړي، (( تغييوور))

وه چوې ابودي دي، ددې ،صوول ولري ه ابودي ا ولنيز ژوند تنظيمولوو تو

.((هميشني تغيير په نړۍ،زمو پښه ينګوي

کووه لووه . کووې تېروتووى دى ((والړ))او (( ابووت))زمووو ګووران ملګوورى پووه

آشنايي درلوده؛نو پوهېده به چې تغيير بې له اسالمي فرهن سره يې

خپوول تکوواملي هوور خوځنووده .دى اتووه او متغيوور بووې لووه ابتووه ناشووونى ب

چې لووه يووو پووړاوه بوول پووړاو تووه تغييوور ،رکووت تووه داسووې دوام ورکوووي ح

لوه وه چوې خوځنوده . مومي؛خو دا حرکت يې په يو اکلي مدار کوې وي

پوړاو دى؛نوۀ يوو مودار او موجود تېرېږي او شاته يوې پرېږدي؛نوو دا يوو

.بهير

اصولو،اووونييو ،دويم دا چې زمو ګران ملګرى هر وه،ان عقايودو

قايول دي؛نوو نوور لوه ووارلس (( تاريخي وجود)) پر او ايد ولوژيو ته

ه غواړي چې د زړر له کومې ترې دفاع کوي هاسالم پېړۍ مخکې

دوام چوې خپول وجوود توه ،دى خوځښتاسالم پخپله : و به واياست چې

ځوووواب دادى چوووې اسوووالم نوووۀ حرکوووت، نوووۀ . ورکوي؛نوووۀ بنيووواد او نظوووام

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

66

چووې د دا اسووالمي ولنووه ده .دى متحرک،نووۀ جنووبش او نووۀ خوځووونکى

اسووالم او صووراط مسووتقيم پووه موودار کووې پووه حرکووت کووې ده او بايوود پووه

.حرکت کې وي؛نۀ اسالم

خپول روح لوه خوځښوت پانوده وولنيز سمه ده چې کله نوا کلوه يوو :درېم

تشوريفات او اداب تورې پواتې اغېوزې بوې سه ورکړي او يواځې يو لړ ال

خطبووه کووې ٨٥٨حضوورت علووي کوورم اهلل وجهووه د نهوول البالغووې پووه . کېووږي

هغوه لواوي توه ورتوه دى چوې چپوه ،د امويانو په الس کوې اسوالم :وايي

(يکفا االسالم کما يکفا االنا ) واړول شي او محتويات ترې توى شي

پوور بنيوواد د حرکووت )) نوووم بووه ووولنيز يووز ،ددې ه شووواو مووو بووه درسوور

:د ماال په راوړلو به توضيح ورکړو.کېږدو(( اوړېدل

پوه چوې ويور دا .پر بنيواد د حرکوت اوړېودل دي ويرامام حسين ته سنتي

مون بکوى او ابکوى او تبواکى وجبوت لوه : راتيا په اړه يې ويول شووي دي

هوم خوورا ارزاوت قايول توه ( وولوځوان ژغووړنې او )چې ان تباکي الجنة

ديوانو پور خوالف د ازيې فلسفه يې د يزيديانو او ابن په اصل ک.ديشوي

پداسې شورا طو .حسين او حسينيانو په ګچه د احساساتو راپارول دي

په نامه په ځانګړي وخت کې حضور اوونييکې چې امام حسين د يو

مبل بول ځوانګړې سو توګوه د سومبل پوه ېاو د يو اکلې ولنيزې الر لري

سوختو پوه . عسوکري ده واقعاکوي؛نو يوه اواکه هم ورته تويول، نفې

يزيدي شرايطو کې د حسينيانو په ګونود کوې ونوډه اخېسوتل او پور ژړا

او لووه بوواطلو سووره د جګووړې اعووالن تووړاو تظوواهر هووم لووه اهوول حووق سووره د

حضورت ځکوه چې په حقيقت کې يو ول له ځان تېرېدنوه هوم ده؛نوو ،دى

زه ينيووه وول ي توه ويور يوو حرکوت دى،يووه پوه ده او حسين بون علو امام

.مبارزه ده

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

67

خووو پووه کووالر کووالر ددې دسووتور روح او فلسووفه هېرېووږي او ددې لواووي

يوې معنوا عمول باکووم بې لدې چې د ولنيز اړخوه ېږي اويمحتوا بهر تو

د په پام کوې ونيسوي، ،يا د زمانې يزيدان او ابن زيادانتر سره کړى وي

او يواځې وواب توه يوو لوړ مراسوم تور سوره چې خلک ييو عادت بڼه اخل

حرکت پر بنياد اوړي؛يعنې عادت کېږي او چې ؛نو دلته ديوير وکړي

.د لواي محتوا بهر راتوى او خالي شي

په هکله يې خبرې کړي؛خوو ،ځايو کېدا مطلب سم دى او مو په نورو

داسووې يزونووههم چووې آيووا زمووو زوړ فرهنوو ولووه ګووران ملګووري پواووت

عالموووه سووويد جموووال آيوووا ده پاسووووالهيوووې چوووې سووونتي مشوووري ،دي

مراسوووومو او اسووووې د،موووودرس،آيت اهلل خميني،طالقوووواني هووووم د الدين

دي پاسوالتشريفاتو

پووې او د داسووې د هموودې سوونتي مشوورۍ پووه ېوور کومووه مشووري: لووورم

توه د لوېوديځ چوې کې کلو وده پدې سلحرکت پر جوړېدو برالسې شوې

دداسوې غير سونتي مشوري دوره هم وه؛نو کومه انوتلليو او رواانفکر

حرکت پر جوړېدو برالسې شوېده

رواوانفکرې لوې توه د اسوالمي ،ځينو نورو په نوورو بڼوو لوه روحانيتوه

د ضرورت خبره مطرح کړېده او هغه دا چوې د لېږدد مشرۍ د خوځښت

نون ايوران د وولنيز عصور لوه پلووه د .ايران نننوۍ ولنوه مواهبي ولنوه ده

چووې پووه موواهبي ،اروپووا د پينيلسوومې او شپاړسوومې پېووړۍ پووه ېوور دى

فضا کې يې ژوند کاوه او يوواځې پوه مواهبي شوعارونو بوه راپارېوده او

پووه تېووره بيووا شوويعي اسووالم چووې ،هووم اسووالم دى ديوونددې ولووس بلخوووا

او لوه درېوم اړخوه پوه هوره ولنوه کوې د رواوانفکرانو ماهب دى انقالبي

ۍ تووه رسووېدلې وي او د نننووي ځووانخبرسوواني چووې ان ،ځووانګړې لووه وي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

68

د خپلوووې وووولنې د انسوووان درد يوووې حوووس کړى؛نوووو يوووواځې همووودا لوووه

د ايران د ولنې ننني رواانفکران بايد نننوى ايوران .خالصون دنده لري

راوړانودې ايوران توه حول الره اشوتباه نکوړي او همغوه له نننۍ اروپا سره

چووې ("راسوول"او "رسووارت"؛لکووه )کووړي چووې اروپووايي رواووانفکرانو ن

د ايووران نننووۍ ،چېهغوووى بايوود پوووه شووي .کووړې وه راوړانوودېاروپووا تووه

ده؛نوۀ د اروپوا ولنې په کچوه ولنه د اروپا د پينيلسمې او شپاړسمې

. پوه کچوه کوې او دويوم دا چوې اسوالم هوم مسويحيت نودى د شلمې پېړۍ

،وينې،شوهادت،جهاد او پا ونبيوا تشويک د حرکت، اسوالم او پوه تېوره

ايرانوي رواووانفکر پودې توووهم کوې دى چووې پوه نننووۍ .ادۍ مواهب دى از

؛نوو پوه ونوډه نلوري او خپلوه ونوډه يوې پخووا تور سوره کړې ديون اروپا کې

ګڼي چوې نوۀ ايوران اروپوا دى ،ونډه پاى توه رسوېدلې دينايران کې هم د

ايرانى رواانفکر بايود د خپلوو خلکوو خالصوون .او نۀ اسالم مسيحيت

چوې البتوه دا لدې سوترې سورچينې ګچوه واخلوي خوځښتته د انرژۍ او

ديووون اوسوووني کوووار شووورطونه لوووري او وړومبوووى شووورط يوووې دادى چوووې د

.پاسواالن بې وسلي شي

لوومړى دا چوې : ځوواب کوې بايود وويول شوي ددې محترم رواوانفکر پوه

)) يووه (( مصولحت )) دى؛نوۀ يوو (( حقيقوت ))اسالم پخپل ذات کوې يوو

اى شي چې د انرژي لدې هغوى کړ او يواځې ((وسيله))ده؛نۀ (( موخه

(( مووخې ))او (( حقيقوت ))ي چې اسوالم توه د ينې ګچه واخلسترې سرچ

اسووالم خووو ووه .((وسوويلې))او (( مصوولحت))پووه سووترګه وګوري؛نووۀ د

پېړۍ کوې اوزار ندى چې په شپاړسمه پېړۍ که به وکارېږي او په شلمه

انسوان . اسالم د انسانيت صوراط مسوتقيم دى .به تاريخ ته وسپارل شي

او پوه کې اسالم توه اړتيوا لوري وختونود خپل ژوند په ولو پړاوونو او

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

69

يوه کچه وول نيکمرغوۍ توه هودايتوي او هغووى اسوالم نودى پېژنودلى

چې اسالم توه د وسويلې او مصولحت پوه سوترګه ګووري او ګوموان کووي

؛نو غوره به دا اسالمه ګچه اخېستى شو له چې په ځانګړيو شرا طو کې

سووالم هغوووى تووه پرېښوووول شووي چووې اسووالم تووه د حقيقووت او وي چووې ا

نۀ د مصلحت او سيلې په سترګه،اسوالم موخې په سترګه مطلق ګوري

.نۀ نسبي مطلق ګوري

اوزار پووه نامووه پووه کووار راځي؛نووو هغووه بووه دويووم دا چووې کووه اسووالم د يووو

چوې د اسوالم پوه ناموه ن او واقعي اسالم وي؛نۀ هر هغوه ښتييهرومرو ر

کارپوهوه چې له هور اوزار او وسويلې ګچوه اخېسوتل ،ګه دهن .قالب شي

تخصص غواړي او لدې وسيلې تخصص نۀ غواړي ه خيال کوو او

ر چاى له پالني پروفسوور سوره چې آيا رواانفکر چې و ځل يې د سها

اى شي چې راتين اسالم له دروغجنوه وپېژنوي او د لى وي،و به کړ ښ

!خپلې ولنې په ګچه ترې کار واخلي

نفکر ناوختووه لووه خوبووه راويښ وايووم چووې دا رواووا پووه خواشووينۍ: درېووم

؛ځکه د انرژۍ لودې سوترې سورچينې پخوواني ګچوه اخېسوتونکي شوى

پوهېږي چې رنګه د انرژۍ لدې سترې سرچيني کوارواخلي؛نو چوا توه

.اجازه ورنکړي بې وسلې کولوبه يې د

بوې د نوړۍ کوې په په رساله کې(( اقبال،معمار تجديد بناى اسالم)) د

يووې پووه هکلووه د خپرېوودو د فعوواليتونو عالمووه سوويد جمووال الوودين چپنووې

:راغلي

ووه ددې الموول شووول چووې ددې دا دومووره ځووواک او نفوووذ د ووه لپوواره ))

دا خوو کوموو توه ورسوي اځې سوړي غوږ پوه ولوو سويمو کوې د زړونوو يو

احسواس يوې کوړل کړه يې احساس غږ و چې آشنا ته مسلمانانو يواځې

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

71

دا غووږ د همغووو .راوتلووى هږ د ويوواړنو لووه ک توواريخ او فرهنګوو دا غووچووې

قادسووويه،بيت غږونووو يوووه انګووازه ده چووې پووه حرا ،مکه،مدينه،احد،

؛دا يووې انګووازې کووولې الطووارت او صووليبي جګووړو کووې جبلالمقوودس،

چوې د اسوالم لوه ويواړنو ،غوږ دى رابلونکىهمغه عزت،قدرت او جهاد

.((په ک تاريخ کې انګازې کوي

(مخ ١٢اقبال،معمارتجديد بناى اسالم،: ر وګو

غږ؛ځکوه د زړونوو عالموه سويد جموال الودين د .سمه خبره همدا ده! هو

ک تاريخوه راپورتوه شووى لوه ويواړنو د د اسوالم ،چېکومې ته ورسېد

عالمووه سوويد ؛ځکه ولووې دا غووږ دداسووې روح لووه کووومې راپورتووه شووو .و

يروحوو وى و او پووه هموودې فرهنوو کووې روزل شوو پخپلووه جمووال الوودين

.يې د همدې فرهن په فضا کې جوړ شوي وو اړخونه

مبوارز پووه،مېړني او د ايران اسالمي خوځښت وياړي چوې مشوري يوې

ي او له خلکو چې د وخت اړتياوې يې تشخيص کړ ،کوي ديني عالمان

،وېوووره او نهيلوووي زړر توووه نوووۀ سوووره همغوووږي دي،پوووه اسوووالم ميوووېن دي

.ندياچوي؛ځکه د شيطانانو الرويان

يوې د خيور تواريخ توه د سترې مشرۍ درنواوى کووو او مشرانومو ددې

نوورو بريواو غواوتنه د الورتوه لوه خدايوه کوې پوه مشورۍ پرېږدو او ذکر

.کوو

مرعشوووي نجووو ګلپايګاني اوشوووريعتمداري،: د قوووم سوووتر مجتهووودين

کووې يووې سووتر ګامونووه لې پووه هسووکولوم، چووې د حووق د کلمووې د شووآبوادي

،نومونه بوه الم او مسلمانانو د ويواړونو المول شووي پورته کړي او د اس

.يې تل په تاريخ کې ځلېږي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

70

هغوه حسونه ده چوې خوداى زموو پېوړۍ توه خمينوي اموام پر سفر وتلى او

ان اهلل فووووى کوووول خلوووو عوووودوال ينفووووون عنووووه تحريوووو ))ورکووووړې او د

. رګند مصدات دى ((المبطلين

ير روحواني نوور اکاره ده چې پدې اسالمي خوځښت کې روحاني او غ

خپلوه ونوډه لوبوولې چوې لوه يوو چوې هور هم ېر کسان دي چوې ونوډه لوري

.خدايه ورته توفيق غواړو

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

72

ونهافتد خوځښت

ولوږي او افوت هم ونوخوځښت پر په ېر يزونو کېداى شي چې د نورو

چې په هغو وسوايلو چوې پوه واک کوې يوې ،د خوځښت د مشرۍ دنده ده

کووه د خوځښووت د .ه مخنيوووى وکووړيافتوو دي او بايوود وي،د خوځښووت لووه

ونووو پووه لوورې کولووو کووې نوواغېړي افتونووو تووه پووام نووۀ وي او يووا د افت مشوور

او سرچپه اغېز شي او پخپل ضد به واوړي شنډ به وکړي؛نو خوځښت

:ونه ولونه داديافتد .به ولري

:يو فکرونو نفوذد پرد_٨

:فکرونه له دوو الرو نفوذ کوي پردي

.له الرې يو د دامنانو-ال

اوونيي تر خپل سويوري خوځښت چې او ته ورسي او نوريو ولنيز

الندې کړي؛نو د نورو اوونييو الرويوان،دې اووونيي توه د ننوتوو او

،چې پکوې ورننباسوي افکوارو هغه پوردي ورستولو په موخه، له دنننه د

او لووودې الرې د هغوووه خووووري ددې اووووونيي لوووه روح سوووره سووومون نوووۀ

.منيه وړي يا د اغېز کچه يې را يچوياوونيي اغېز له

د اسالم تر .بېلګه مو د اسالم په لومړيو پېړيو کې وليده افتچې ددې

خپرېدو وروسوته،د اسوالم مخوالفينو،د اړونوې لوه الرې،د اسوالم ضود

.،خپل فکرونوه يوې د اسوالم پوه جعلوي واپې صوادر کوړل مبارزه پيل کړه

،تفسوير وديااحاپه اپه د اسالم او اسرا يليات،مجوسيات مانويات

او د مسوولمانانو فکرونووو تووه راننوتوول چووې لووه نيکووه مرغووه د اسووالمي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

73

کې ه بري يې هوم لرې کولو په افتته پام شو او ددې افتدې علماوو

.او دا کار اوس هم دوام لري راوړ ته الس

:د دوستانو او الرويانو له الرې_ب

سووره د ناآشونايۍ لووه کلوه ناکلوه د اوووونيي خپول الرويان،لووه اووونيي

جووابېږي او هغووو نظريوواتو تووه پووه د نووورو اوووونييو نظريوواتو تووه املووه،

د اووونيي رنو ورکووي او راوړانودې شکل ځانخبرياو نا ځانخبري

.کوي يې

د ماال په .بېلګې هم د اسالم په لومړيو پېړيو کې ليدل کېږي افتددې

نوودي ه او ځينووو غواووتل چووې يونوواني فلسووفې،ايراني دودونووه توګووه

چوې اسالم توه راننباسوي (نۀ د خيانت په نيت) د خدمت په نامه تصوف

. شو پام ووعلما له نيکه مرغه دې کار ته اسالم

نن چې د ايران اسالمي خوځښت او ته رسېدلى او نوور اووونيي يوې

هم هغوه لوه .؛نو دواړه بهيرونه پکې ليدل کېږيتر سيوري الندې کړي

ماترياليسوتي پوه ورو اوونييو،په تېره بيوا په ن واقعاليدل کېږي چې

او پوووووهېږي چووووې ايرانووووي ځوانووووان پووووه اوووووونييو پووووورې تړلووووي دي

خپول فکرونوه د اسوالم پوه اپوه ماترياليستي واپو نوۀ اوکار کېږي؛نوو

؛نووو اووکاره ده چووې هغووه اسووالم بووه ېوور ژر لووه ولووس تووه راوړانوودې کوي

مواغزو توه او منيپوانګې ماغزو بهر شي چوې پوه ماترياليسوتي محتووا

چې مسلمان وګړي؛خو لوه (چې دا خطرناکه دهدا ېره هم ګورو)ننوځي

،د اسوالم پوه ننا آشنا او پوه پرديوو اووونييو موي اسالمي معارفو سره

اقتصوواد ، ،دين او نبوووت فلسووفهفلسووفه توواريخ، د نامووه د نووورو اخووالت

. ليکي او تبليغوي يې او د قرآن تفسير ،سياست نړۍ ليد

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

74

کوول نودي آيوا د له هغوى سره د اړيکوو پورې مبازره سره لدې خطرونو

،په کچووري کوې لوه نواوليو وي ژبې راايستلي يې تندې له چې اوبو تږي

اوبو ژغورالى شو

پووه بېالبېلووو برخووو کووې د وخووت پووه ژبووه مووو .دا مووو مسووئوليت لوورو

اسالمي کتابونه ندي راوړاندې کړي او که په کافي کچه موو ر وې اوبوه

.چچلو اوبو پسې نۀ تلل په کړى واى؛نو وک به رامخې ته

اوونيى په بېالبېلو برخوو کوې د وخوت اسالم د مبارزې الر داده چې د

زمو ديني مدرسې چوې نون دوموره د وولنيزو .په ژبه سهي توضيح شي

؛بايد لوووه خپلوووو سوووترو علموووي او فکوووري فعووواليتونو او توووه رسوووېدلي

فکوري کارونوه لوس ګرايوه شي،بايد خپل علموي او ېمسئوليتونو خبر

د نسووول د او رسووومي اصوووول يوووواځې فقوووه کوووړي او بايووود پووووه شوووي چوووې

.مشکالتو ځواب نشي ورکوالى

:تجدد ګرايي يافراط_ ٢

و تفريطوه ځوان ژغوورل او مونيالري کوول آسوان په هر کار کې له افوراط

ترې د ،چې لږه بې پامي و نرى خطر دىمنيالري تل ي لکه چې.کار ندى

توور ((صووراط))دا چووې پووه روايتونووو کووې راغلووي چووې .ځوويوتووو الموول ګر

نرى دى؛همدې کي ته اشاره ده چې منيالريتووب سوخت ((ويښته))

.کار دى

اکاره ده چې د بشري ولنې ستونزې نوې کېږي او نوې د حل الرې هم

دنوده يوې لوه حول چوې د ، يزونه وي نوي(( ث الوقعهالحواد. )) غواړي

کوې د مجتهود زمانوه ،چې په هره سانو دهاسالمي معارفو سره د آشنا ک

نوې پوه يوو لوړ د تقليد راز هم پدې کې دى؛ګ له ژوندي مجتهده او اړتيا

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

75

مسئلو کې خو تقليد او ژوندي مجتهد ته اړتيا نوۀ او ابتو استاندارد

و کې وشمېرل شوي چوې د ورځوې ياو هغه مجتهد بايد په مړ پېدا کېږي

.يط له همدې ځايه پيدا کېږيافراط او تفر .مسئلو ته يې پام نۀ وي

او معيووار يووې د عوامووو سووليقه ده چووې يووواځېنۍ ،ځينووې عوووام زده دي

ځينوې .عوام هم تير وخت ته ګوري او له حال او راتلونکي سره کار نلري

نووور د ورځووې مسووايلو تووه متوووجې وي او راتلووونکي تووه يووې پووام وي او

دې پوور د نامووهپووه (( ازاد اجتهوواد)) او د معيووار يووې د ورځووې سووليقه وي

؛نوو اسوالم توه پور وګڼي معيوار حوق او باطول زمانې د داسالم ځاى،چې

د :وايي،د بېلګوې پوه توګوه .زمانې واکمنه روحيه او سليقه معيوار ګڼوي

حجواب دې نوۀ وي،اجاره،مضواربه او مزارعووه د دې نوۀ وي، اويې مهور

وخووت يادګووار پالنووى حکووم د پالنووي .وخووت يادګووار دى فئوداليسووم د

داسوووې او حکوووم دى او د اجتهووواد عقووول او اجتهووواد ديوووندى،اسوووالم د

.هغسې دى

.پرېښوول کار نيمګړى_٨

نيمګړتيوا يووه سوتره کې د روحانيوت مشورۍ لواک وسل وروستيوپدې

او بوووري توووه رسوووولي ونهواوووووله او هغوووه دا چوووې روحانيوووت خوځښوووت

لووې نووورو او وروسووته يووې کووار تووه دوام نوودى ورکووړى او د روحانيووت ګچ

چوې چوا يوې پور ځمکوه ،ن سوچلي دي او ماوال يوې د هغوه دى احيانا داوم

ګېډه اچولې وي او بيا دا په زر زحمتونو دا ځمکه تور ګوتوو کوړي او تور

السه کولو وروسته کور ته والړ شي او ګته ترې پورته نکړي او بيا نوور

.او همدا ځمکه پخپله ګچه وکاروي راشي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

76

مشوران شويعه ونود عرات پا ون،د ايوران د مشوروطيت او تنبواکو پوا

نووورو دې ولووو پووا ونو کوې د روحانيووت ګچلووې او بيووا هووم پو روحانيوت و

.وسچله

او د ايوران او انکار په پړاو کوې دى د نفې اسالمي خوځښت ايران نن د

او د نفوې . د پور خوالف همغوږى پوا ون وکوړ ولس د اسوتعمار او اسوتبدا

پسوې (( ال اله) )په . انکار تر پړاو وروسته د رغاونې او ا بات پړاو دى

د او انکوار تور پووړاوه پوه هور خوځښوت کووې د نفوې .پوړاو دى (( اال اهلل)) د

اوس د ايووران پووه ولووس کووې دا . بووات او رغوواونې پووړاو سووتونزمن وي

ګوووړى ،چې آيوووا روحانيوووت بوووه بيوووا دا کوووار نيم راپيووودا شووووې تشوووويش

پرېږدي

.و نفوذد فرصت طلب_٠

چووې د ،دى افووتسووتر پووه خوځښووت کووې د فرصووت طلبووو نفوووذ توور ولووو

مخنيووي يوې لوه نفووذه لوو سوتره دنوده ده چوې د مشورانو تور و خوځښت

.وکړي

و مخلصووو انسووانانو پوور مؤمنوود هوور خوځښووت د سووختۍ د پووړاو پېچووى د

خو همدا چوې د خوځښوت نيوالګي مېووې ونيوې؛نوو فرصوت ؛ او ه وي

مخلووص وګووړي بووه مووؤمنطلووب وګووړي بووه را رګنوود شووي او د خوځښووت

چوې ويول کېوږي ، ووليز دى تردې او دا بهير حنې بهر کړيص له شاته او

ې توه پوايل د پا ونو ځانګړنه داده چې تۀ ووا(( دى رپا ون اوالد خو))

طلبو ورسي؛نو خپل اوالد خوري؛خو پا ون اوالد خور ندى،د فرصت

.منځ ته کويله نفوذه غفلت دا ناورين را

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

77

توه ورسواوه او بيوا پوايلې د ايران د مشروطيت پوا ون چوا .لرې به نۀ ځو

يووې ووه وروسووتۍ پايلووهاو کېناسووتل وووک پوور پوسووچونو او مقووامونو

شوه

ه لووو ى مووړه لوو پووه پوواى واووه او هېوور شووول او او اتووالن ګ ملووي سوورداران

يونو سره په جګوړه کوې انقالبله وروستۍ شېبېشول؛خو پالنى چې تر

.کې پر ستر منصب او مقام دى و،اوس په همدې خوځښت

د .خپله شومه اغېزه رګنده کوړه اسالم په تاريخ کې هم د فرصت طلبۍ

توردې چوې د ،کې نفوذ وکړ فتدرېم خليفه پر مهال فرصت طلبو په خال

( ر)ابووذر غفواري حضورت او د مشاور "کعب االحبار"يهودي زوى

اصووحاب لووه موودينې وشووړل شووول او يووا پووه ېوور (ر)عمووار او حضوورت

.و بول شول

فتح مخکې جهاد او انفات او د مکوې تور فوتح ولې قران کريم د مکې تر

انفات مؤمنپه وروسته انفات او جهاد او په حقيقت کې تر فتح مخکې

مجاهووود انفوووات موووؤمنورکوووونکي مجاهووود او تووور فوووتح وروسوووته پوووه

:ورکونکي کې توپير قايلېږي

عظم درجة م ن لا يستوي منکم م ن أنفق من قبل الفتح وقاتل أولئک أ

ال اين أنفقوا من بعد وقاتلوا وکلا وعد الل ه الحسنى والل ه بما تعملون

خبير

مخکوې موال لګوولى او ( د مکې له سوبې)له تاسې چې چا له بريا :ژباړه

فوات چوې تربريوا وروسوته يوې ان )جنګېدلي دي، هغه سره يو انډول ندى

مقووام يووې توور هغووو لوووړ دى،چووې توور سوووبې وروسووته يووې نفقووه ( کووړى دى

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

78

وعوده ( بودلې )ورکړې او جنګېدلي دي او خوداى لوه ولوو سوره د غووره

(لسم آيت: حديد) .کړې ده او ه چې کو ، خداى پرې خبر دى

د مطلوب راز : آيتونو مضومون دى چوې وايوي ١١او ١٠د انفال د سورت

تح مکووووووې کړختونووووووه او زحمتونووووووه د مکووووووې توووووور فوووووو . رګنوووووود دى

وو،ايمانونه،انفاقونه او جهادونه له تمو او د فرصت طلبۍ له روحيوې

.؛خو د مکې تر فتح وروسته يو ه تمه هم پکې پېدا شوهلرې وو

هغوووى چووې ستاسووې شوول تنووه د کووافرانو لووه دوو سوووو برابوور دي؛خووو

پکووې پوووره نووۀ و پوکوول شوووى او دقيقووا د راننوتوول،چې اسووالمي روح

او په هغه وخت کې اسوالم يوو ) اسالمي انقالب پر موخو مومنان نۀ وو

؛نو وايي چې سول تنوه موو دداومن لوه دوو سووو تنوو (فرصت ګڼل کېده

:سره برابري کوي،د آيتونو او ژباړې پوره متن داسې دى

شرون يا أي ها الن بي حر المؤمنين على القتال إن يکن م نکم ع

صابرون يغلبوا مئتين وإن يکن م نکم م ئة يغلبوا ألفا م ن ال اين

اآلن خف الل ه عنکم وعلم أن فيکم -کفروا بأن هم قوم ال يفقهون

لبوا مئتين وإن يکن م نکم أل ضعفا فإن يکن م نکم م ئة صابرا يغ

يغلبوا ألفين بإذن الل ه والل ه مک الص ابرين

جګوړى توه راوهڅوه،کوه لوه تاسوې ( له دامن سوره )مؤمنان ! نبي :ژباړه

شوول تنووه صووابران وي ؛ نووو پوور دوو سوووو بووه برالسووي شووي او کووه سوول تنووه

به برالسي شي؛ ځکه چې هغوى په ژوره توګه نۀ وي؛نو پر زرو کافرانو

او پووه شوو چوې )اوس خداى ستاسې له او و پېچى سپک کړ . پوهېږي

؛ نو ځکه که له تاسې سل تنوه صوابران وي؛ نوو (په تاسې کې بېوسي ده

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

79

پردوو سوو به بريالي ش او که يو زرتنه وي؛ نو پردوو زرو به د خداى

.اى له صابرانو سره دى په حکم، پرهغوى برالسي ش او خد

موووؤمنطلوووب پيلوي؛نوووۀ فرصوووت طلوووب او يوووواځې سووومونه خوځښوووت

فکر شي؛نۀ فرصت طلب چې د خپل ګچو په رسوالىخوځښت موخو ته

.کې وي

:د راتلونکيو طرحو ابهام_١

چوې پکوې پووه ،فور کوړ چوې يوو بېقووار او خوراب تعميور خوراب کوړو

پخوانيوو ى او بوې لوه سخته ګوذار مو کېوږي او پور ځواى يوې نوى،اوکل

دلتوه .چې پکوې هوسوا ژونود وکوړو ،داسې تعمير جوړ کړو ونيمګړتياو

د موجود تعمير په هکله منفي احساس چې ژر تور ژره : ه لروسدوه احسا

او د نوي تعميور پوه هکلوه چې له شره يې خالک شو ،غواړو يې خرابول

د منفووي احسوواس خبووره .ژونوود وکووړو ارمووانيچې پکووې ،مابووت احسوواس

او د تعميوووور د ورانولووووو پووووه هکلووووه ېووووره توضوووويح الزمووووه نه دهرواووووا

؛خو د مابوت احسواس پوه نګڼم؛ځکه عمال کړخت او تنګسه احساسوو

که د نوي کور نقشه او يزاين راته په مخ کې کېښوول شي او پر ،هکله

نقشوه ر ا هم واچول شوي؛نو د کوور دا نووې او محاسنو يې اه ځانګړنو

زاين يوې و نوۀ اووول او د متخصصوانو لوه ؛خو کوه نقشوه او يو به ومن

وويل شي چې زوړ کور به وران او پر ځاى به يوې اايسوته واړخه په لنډ

ومن ؛خوو پوه زړر بوه کور جوړ کړو؛نو سهي ده چې د متخصصانو خبره

.کې به مو وېره وي

يوووه لووه لووه هموودا :ينووران د نوووي تعميوور وړانووديز وکووړيکووه دوه لووې انج

چې پکوې د کوور ور،کو ې،تشوناب ،ړاندې کړياوسه اکلې نقشه راو

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

81

لوه چوې پور ارزاوت او شخصويت يوې ا پخلنيى معلوم وي او بلوه او

چې ،خپله نقشه را وړاندې نکړي او يوواځې دوموره ژمنوه کووي ؛خو لرو

؛نو کېداى شي چې ددې لې د طرح ابهوام موو اه کور به درته جوړ کړو

.راکا يبلخوا ته

ولنوووه پووورې ا ،چوووېيز انجينوووران ديروحانيوووت د وووولنې هغوووه وووولن

علتونو له املوه،راتلونکې توه د طرحوې پوه ورکولوو لري؛خو د ځانګړيو

.السليک ته نده رسولې پوره يېاو يا دي کې يې ناغېړي

پوور وړانوودې يووې د نووورو لووو نقشووې او طرحووې رګنوودې او رواووانه خووو

حکومووووووووت، قووووووووانون، د ووووووووولنې يووووووووې لووووووووه نظووووووووره چووووووووې،دي

رنګووه ...اخالقووي اصووول او ت،قضووايي اصووول،،شتمني،مالکيآزادۍ

.دي

بنسوووچيز ې نا رګنوودتوب طرحووو د راتلووونکي تجربووې جوتوووه کووړې چوووې

.تاوانونه لري

پوووه افغانسوووتان کوووې مجاهوووودينو جهووواد سياسوووي بريوووا تووووه : ژبووواړن ]

،چې پايلوه يوې ورساوه؛خو د نظوام جووړونې لپواره يوې طورح نوۀ درلووده

.[هغه شوه،چې په سترګو يې وينو

:چې الهي خوځښتونه ګواوي د معنا بدلون دى افتشپږم _ ١

خوځښوووتوته بايووود د خوووداى لپووواره پيووول او د خوووداى لپووواره دوام الهوووي

او بې له خدايي فکره،بل فکر يې ماغزو ته رانشوي، و خوداى ومومي

چوې سوتنېدل يوې بېرتوه خوداى توه ،برى ورکړي او تل پدې فکر کې وي

:قرآن د حضرت شعيب له خولې وايي.دي

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

80

ما استطعت وما توفيقي إال بالل ه عليه توک لت سمونهقال إن أريد إال ال

وإليه أنيب

لووه ( د ووولنې) بووې زه ترخپلووې وسووې پووورې :)) وويوول ( شووعيب ) :ژبوواړه

برى ( له مرستې)د خداى بې (او پدى کار کې) سمونې بل ه نۀ غواړم

١١:هوود .پرهغه مې توکول کوړى او لووري توه يوې سوتنېږم ! تهراسره نش

(آيت

مجاهدين به چې له جهاده مدينې ته راستانه شول؛نو پېغمبر صلى اهلل

آفورين دې پور هغوه لوه وي چوې وړوکوى )) :عليه و آله وسلم به ورته ويل

د : ورتوه وويول شووول .جهواد يوې پور ځوواى کوړ او سوتر جهواد يووې پواتې دى

لوه ځواني غواوتنو سوره :تر جهواد وه دى و يوې ويول سو ! خداى رسوله

((.جهاد

د نيوت او ،او انکار په پړاو کې چې له بهرني دامن سره نښته ده نفېد

دى؛خو همودا چوې د خوځښوت نيوالګي مېووه اسان کار فکر پاک ساتل

چې د غنايمو د ويش خبوره هوم )ونيوه او د رغاونې او ا بات پړاو راغى

.ستونزمن شي؛نو د اخالک ساتل (ده

وروسوتيو چوې د قورآن پوه )قرآن کريم د ما دې د سورت په درېم آيت کې

وروسوتيو د عمور پوه اکورم او د پېغمبور نازل شويو سورتونو کوې راځوي

کې نازل شوى او هغه وخت دى چې ول مشرکين په ګونډو شووي او لوه

او په همدې وخت کې په خم غدير کوې د ته ګواو نشته يې اړخه اسالم

د خوداى پوه امور کورم اهلل وجهوه مسئله رواوانه او حضورت علوي ۍمشر

او د خداى له اړخه مسلمانانو توه د خطور اعوالن کېوږي _ېږياعالن مشر

چې جورړه موو را و نوۀ باسوي؛خو ،هغه دا چې تر اوسه له دامنه وېرېد

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

82

چوې نۀ ګوااوېږ ،تردې وروسوته لوه موا ووېرېوږ له اړخ اوس د هغوى

:تل مو په کمين کې يم

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

83

اليوم يئس ال اين کفروا من دينکم فال تخشوهم واخشون

ناهيلې شوې دي؛نو ځکوه ( له زواله) نن کا فران ستاسې د دين :))ژباړه

.آيت ٨:ما ده (( !ترې مۀ وېرېږ ،بلکې زما له مخالفته ووېرېږ

نننوۍ ننګوونې سوره وسوته اسوالمي ولنوه لوه د يعنې ه يعنې تر دې ور

د خوداى نوۀ . ږه نشوي او خوداى هېور نکوړي صه کو چې له الهي اخال مخ ده

نو؛بدلېدونکى سنت دى چې که هوره ولنوه لوه اخالقوي اړخوه بدلوه شوي

:يوړيې ابرخليک يې به خداى

إن الل ه ال يغي ر ما بقوم حت ى يغي روا ما بأنفسهم

حووال نووۀ اړوي، ووو ( او ملووت)قووت کووې خووداى د کوووم قوووم پووه حقي :ژبوواړه

آيت ٨٨:رعدهغوى خپل حال پخپله نۀ وي اړولى

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

84

د مصلح د بري شرطونه

:حکمت کې وايي ٨٥١د نهل البالغې په (ک)حضرت علي

انما يقيم امراهلل سبحانه من ال يصانک وال يضارع و ال يتبک المطامک

چوې سول لو خبره ده،هغوه خبره، م د پلي کوپدې جملو کې د خداى د حک

.هتعبيور کوړ (( دديني فکر په راژونودي کېودو )) د کاله پخوا مصلحينو

کېوږي او ده چې کله نا کله په ولنه کې الهي احکام شاته اچوول دا خبره

چوې بيوا راپورتوه شوي او خبوره پېودا کېوږي اړتيا پر ځمکه غورځېږي او

آيوا . ده ترسره کړيدن پېغمبرياى شي چې دا ړ وک ک چې ،پدې کې ده

روحووي او اخالقووي شوورايطو کووې لووه هوور ول معنوووي وهوور وګووړى پووه هوور

ګام اوچتوالى شي غسې پېغمبريد بري،په شخصيت سره

مفيود ))د کي په راوړو سره چې (( انما))حضرت علي کرم اهلل وجهه د

: لوري ندرې ځوانګړنې و دا چوې شوي کووالى هغوه يوې : ،وايي دى ((حصر

.و د بندګۍ طمکمصانعه،مضارعه ا

کېداى شوي چوې .ته مې تر اوسه فارسي ژباړه نده موندلې(( مصانعه))

)) دا وول ! سازشکاري،مالحظه کاري او يا معامله ګري؛خو نۀ :ووايو

حضورت ، چوې هغه مهال.ده اوچته دي؛خو مصانعه تر دوى (( مصانعه

معاويووه بوون ابووي سووفيان لووه چووې ،تووه وړانووديز وشووو کوورم اهلل وجهووه علووي

؛نو دا کار حضرت علوي کورم اهلل وجهوه او يوارانو يوې لرې کوه قامه مۀم

حضورت علوي کورم اهلل وجهوه مصولحت توه حاضور .کوړ په مصانعه تعبيور

رخپل مقام پواتې يو ساعت ته هم پان معاويه بن ابي سفيان ان نشو چې

.مصانعه وګا هيې ار شي او دا چ

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

85

ه بېالبېلووو اووو او پوو بووه راتلوول تووه حضوورت علووي کوورم اهلل وجهووه يوواران

نيمګړتيا وه؛نوو لوه ويلوو هکې به په چاروځانګړنو به يې ستايه او که

او منوک کوول هغووى لودې کواره پوه کلکوه يې ه کوله؛خو حضرت علوي

لوه موا سوره پوه مصوانعه معاشورت : يې به يې مصانعه ګڼله او ويل چاردا

سووره وجبوواران لووه مکووو او لووه ماسووره هغسووې معاشوورت مکووو چووې

(خطبه ٨٨:نهل البالغه).کېږي

پووه چووارو کووې د ملګووري .د خووداى د اموور پووه پلووي کولووو سووت مصووانعه ده

.ورکول مصانعه دهځاى مالحظاتو ته ... ،خپلوان او ،اوالد

(( مداهنه)) کى کارولى چې په ننني عرف کې (( ادهان)) قرآن کريم د

.کارول کېږي

توه ((سره تېرولو له))يعنې غوړه مالي او په نننۍ اصطالح کې ادهان؛

سوره ې يو کار چې بايد په جدي توګوه تر وايي او هغه مهال په کارېږي چ

او لوه سوره تېور کېوږي سوره تر شي،هغه کار بې د محتوا په پام کوې نيووو

تووا ورسووره پووه مداهنووه چلوون چووې ،کفووار خوووو دي : قوورآن وايووي . شووي

؛خوو محتووا او و ؛يعنې په خاهره توحيد،برابري او وروروليىکوال

.حقيقت يې نۀ و

د چوې له خپل لښکر سره له يمنوه راسوتنېده علي کرم اهلل وجهه حضرت

يماني وکران هم ورسره وو او نوۀ يوې پخپلوه تورې واخېسوته بيت المال

مکوې توه چوې نوږدې او نۀ يې کووم سورتېري توه د اخېسوتو اجوازه ورکړه،

رش ګوزا د رسول اهلل صلى اهلل عليه و آله وسولم توه ،شو؛نو حضرت علي

مکوې توه ( ک)دا مهوال پېغمبور ) ه له سرتېرو رامخکې شولپارورکولو

ته بېرته لښکر ته ورسوتون او تر ګزارش اورولو وروس (حل ته راغلى و

يوووې ليووودل چوووې سووورتېرو ووووکران راايسوووتلي او اغوسوووتي شوووو؛نو و

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

86

،او سوته دي،حضرت علي کرم اهلل وجهه بې لوه کووم سياسوي مصولحت

او پخپل ځاى کوې يوې کېښووول چوې پودې واخېستل راله ولو وکران

راغوى؛ نوو د خوداى اسوتازي توه لښوکر چوې کار سورتېري خپوه شوول؛نو

خبوورې پواووتل چووې د مشوور چلوون درسووره رنګووه وپېغمبوور اکوورم توورې و

لوه علوي کورم اهلل وجهوه ګيلوه په هکله يې وچې د وکراناو ېرې وشوې

پوه پلوي کولوو علوي د خوداى د امور :))وکړه چې پېغمبر اکرم ورته وويول

((.ه ست نکويتکې چا

. مضارعه

چووې غووواړي ولنووه وووک .او ورتووه والووى ؛يعنووي مشووابهت مضووارعه

پخپله بايد د هغو خلکو په ېر نۀ وي تغيير راوړي؛نو پکې او سمونه

.پکې نۀ وي چې کمزوري

حضرت علي کورم اهلل وجهوه .ځان جوړونه پر ولنه جوړونه لومړيت لري

کوم حکم کړى؛نو تر تاسې مخکې مې پر ځان پلي رتهد ما چې: )) وايي

منک کړي ياست؛نو تر ولو مخکوې موې تورې ځوان چې کړى او له ه مې

اوووونکى بايوود الرد خلکووو مشوور او : )) او بيووا وايووي .(( منووک کووړى دى

.((لومړى ځان ته اوونه وکړي او بيا خلکو ته

:د بندګۍ طمک

تمووه : )) وايووي (حکمووت ٨١٨:نهوول البالغووه)حضوورت علووي کوورم اهلل وجهووه

.((نه دهمريي همېشنۍ

ينوه په هره مريېنه کې له باداره د خالصون تمه وي؛خو د طمعوې پوه مري

دلتووه د ازادۍ واک د مريووي پووه الس کووې . نووۀ وي هيلووهکووې د خالصووون

په وروستيو سلو کلو کې اسالمي خوځښتونو ته ځغلنده کتنه

87

؛نوو وک چې غواړي د خداى امر پلوي کړي . وي؛نۀ د بادار په الس کې

.ادي د مصلح د بري شرط دىمعنوي از .ه ازاد ويبندبايد لدې

توۀ د زړونوو او فکرونوو مالوک يې،زړونوه سوتا پوه الس کوې ! پالونکيه

لوه شوره ((امارهنفس )) د او سمه الر راوايه او پرې مو ين ولرهدي،

.وساته مو

پاى