/S£6

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ

ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΡΙΘΜ. 1

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

ΣΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

ΤΟΥ ΑΓ. ΜΑΞΙΜΟΥ ΤΟΥ ΟΜΟΑΟΓΗΤΗ

ΠΡΕΣΒ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ πού υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής

τής Θεολογικής Σχολής τοΰ 'Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσ/νίκης

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ

ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΡΙΘΜ. 1 !

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

ΣΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

ΤΟΥ ΑΓ. ΜΑΞΙΜΟΥ ΤΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗ

ΠΡΕΣΒ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ πού υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής

τής Θεολογικής Σχολής του 'Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσ/νίκης

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989

ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗυϊΓΟΛΟΓΙΑ

ΣΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

ΤΟΥ ΑΓ. ΜΑΞΙΜΟΥ ΤΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΗ

" "Οταν λέγη ό 'Απόστολος ίδοΰ γέγονε τά πάντα κ α ι ν ά ,

ουδέν έτερον λ έ γ ε ι , η ο τ ι , ιδού γέγονε τά πάντα εν"

Ά γ . Μάξιμος ό ^ ^ ο λ ο γ η τ ή ς

"Συζήτηση uè τον Πύρρο", PG 9 1 , 345D

Δ ι δ α κ τ ο ρ ι κ ή διατρ· ΐ3ή

πού υποβλήθηκε στό Τμήμα Π ο ι μ α ν τ ι κ ή ς

τής θεολογικής Σχολής Ά.Π.Θ.

θεσσαλονίκη 1989

Επιβλέπων Καθηγητής : ό Μητροπολίτης Περγάμου

κ. 'Ιωάννης Ζηζιούλας

" Ή έγκρισις της Διδακτορικής διατριβής Οπό του

Τμήματος Ποιμαντικής τής θεολογικής Σχολής του

'Αριστοτελείου Παν/μίου θεσ/νίκης, δέν ύποδηλοϊ

άποδοχήν των γνωμών τοΰ συγγραφέως (Νόμος 5343/

/1932, άρθρο 202, 2)

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΣΕΛ.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ .. 1

ΚΕΦ:ΠΡΟΤΟ, ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΓ. ΜΑΞΙΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ

ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

1) Ή εύχαριστιολογία του άγ. Μαξίμου καί

μελετητές της , ,,.,..,..,.. 7

2) Ή "ευχαριστιακή κοινωνία" κσί το "ευ­

χαριστιακό γίγνεσθαι" τΰν δντων. ,. 10

3) Ή άρεοπαγιτική κληρονομιά του άγ. Μαξί­

μου καί ή αξιοποίηση της , 19

4) Ή ευχαριστιακή συγκεφαλαίωση της Πρόνοιας

καί τής Οίκονομίας τοΰ θεού , 26

5) Ό ευχαριστιακός Φωτισμός ., 32

6) Οί υπαρξιακές βαθμίδες τής ευχαριστιακής

ενσωματώσεως , 38

7) Ή ευχαριστιακή προσωπολογία 48

8) Ή ίερωσύνη ώς "όργανο" τή"ς Ευχαριστίας 55

9) Ή αμφίδρομη ερμηνευτική συσχέτιση τής

Εύχαριστιολογίας μέ τήν θεωρία των λόγων

των δντων ,....,..,.,, 58

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΕΙΝΑΙ TON 0NTQN ΚΑΙ 01 ΛΟΓΟΙ ΤΟΥ

1) Περιγραφή μιας "οντολογίας" , 65

2) Είναι, eJ είναι, αεί είναι. Οί ένδεκα

τριάδες , ,.....,..,. 105

3) Κατά φύσιν, παρά φύσιν. Ή σύνδεση τής

οντολογίας μέ τήν ηθική: ή "έσωτερίκευση

τής οντολογίας" .., ,.., , 119

4) Λόγοι Προνοίας καί λόγοι Κρίσεως: Τά

άκτιστα ερείσματα του κατά φύσιν ..,..,, 127

ΣΕΛ.

5) Λόγος φύσεως - τρόπος υπάρξεως. Τό πρό

σωπο στην οντολογία Toy άγ, Μαξίμου ,,,, 136

6) Ή θέση της θεωρίας τών λόγων, των όντων

Ì)V &ΠαΛ^ fto/Uo<ri) fan !fc/ttW τάΡβιϊηηΙ ώς δυνάμεων της ψυχής , ,.,,, 149

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ ΔΙΑ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΤΟΥΣ

1) Τά οντολογικά θεμέλια του κοινωνεϊν 15Ζ

2) Ή Πρόνοια ώς τό άκτιστ,ο έρεισμα του

κοινωνεΐν . .,, 166

3) Ό Χριστός ώς ό Μυσταγωγός της (έσχατολο-

γικής) κοινωνικής ενότητας .,..,..,...,. 173

4) Ή κοινωνία ώς αγάπη. Ή ευχαριστιακή α­

γάπη , ,.,,..,.,,,.,..,. 186

5) Ή άσκηση ώς υπαρξιακό θεμέλιο της κοι­

νωνίας , , , , 198

6) Ή κοσμολογική ενότητα ., ,.#..,, 202

7) Τό πρόσωπο ώς ό τόπος καί ό τρόπος τής

κοινωνίας τών όντων , ,..,..,..,..,. 206

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΤΟ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ ΔΙΑ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΤΟΥΣ

1) Ή φιλοσοφία τής κινήσεως στον άγ. Μάξιμο 213

2) θέληση καί κίνηση. Ή προσωπική κίνηση

καί ή προσευχή , , 218

3) Ή κίνηση ώς έκσταση. Ή εκστατική αγάπη 225

4) Ή εκστατική αγάπη ώς έν κοινωνία γίγνε­

σθαι .

Τό ευχαριστιακό γίγνεσθαι ..,...,,, 235

ΚΕΦΑΛΑΊΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ

1) Ή αρχέγονη φιλοσοφική αντιπαράθεση του

είναι καί του γίγνεσθαι ,.,,. 245

ΣΕΛ.

2) Ή θεμελιωμένη στην Ευχαριστία ταύτιση

του είναι μέ το κοινωνεϊν ..,»., , 253

3) Ή διά τής ευχαριστιακής κοινωνίας εί*

σαγωγή τοΰ γίγνεσθαι στό είναι; Ή ευ­

χαριστιακή οντολογία του έν κοινωνία

γίγνεσθαι , , 258

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΰΤΙΚ.ΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ- 268

ΤΙΚΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ., ,.., 354

- 1 -

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Ή θεία Ευχαριστία είναι ή χαρά της 'Εκκλησίας

καί ή δόξα της. Είναι ή χαρά της διότι είναι π ζωή

της, είναι ή δόξα της, διότι είναι τό "περισσόν" της

ζωής αύ/ής,'τό άνέκλειπτό της, ή συνεχής είσαγωνή της

στην Λειτουργία των έσχατων' ή ίδια ή Εκκλησία στην

Βαθιά ουσία της είναι ή Λειτουργία πού σώζει τό κτιστό

κινώ\(ρ$§ το προς τά έσχατα τής έν Χριστή αφθαρσίας.

Ή ευχαριστιακή εμπειρία υπήρξε λοιπόν ή πρώτη αυτο­

συνειδησία τής 'Εκκλησίας καί ή 0αθύτατη Βιωματική

της απάντηση στό ερώτημα πού πάντοτε τίθεται όταν ό

θαυμασμός γιά τήν αλήθεια του είναι λα8αίνει μορφή λο­

γικής απορίας: ή θεία Ευχαριστία θεωρήθηκε ώς ό πνευ­

ματικός (καί υλικός) τόπος, όπου τά όντα είναι όντως,

καί τούτο ήδη από τήν εποχή του αγίου 'Ιγνατίου του

θεοφόρου καί τοϋ άγιου Ειρηναίου. Είναι φυσικά εντε­

λώς άστοχο νά μιλήσουμε γιά κάποιου είδους "εξελλη­

νισμό". Ή οίκουμενική αξία απλώς του οντολογικού ε­

ρωτήματος, πληρώθηκε μέ τήν οικουμενικής αξίας νέα

απάντηση του. Καί ή απάντηση αυτή είναι μιά ύπερ-οντο-

λογία έκτος -τοϋ - κτιστού μιά έσχατολογική δηλαδή

οντολογία, πού θέλει τό είναι γεγονός προσωπικής κοι­

νωνίας καί ζωής. Ή ένδο-κτισιακή αρχαιοελληνική ον­

τολογία, δέν μπορεί νά συλλάβει τήν καρδιά τής έκκλη-

- 2 -

σιαστικής εμπειρίας: τήν προσωπική κοινωνία τοΰ άκτί-

στου μέ τό κτιστό, ή όποια θραύει τήν απολίθωση τοΰ

γεγονότος τοΰ είναι στίς ιδιοφυείς φλυαρίες των λογι­

κών κατηγοριών, ταυτίζοντας το μέ τήν άφθαρτη και ά-

περίσταλτη ζωή πού προχέει ή κοινωνία του Σώματος καί

του Αίματος, σε κάθε ευχαριστιακή ενσάρκωση τοΰ θεοΰ

Λόγου. Καί διδάσκει τήν ύπερφυή άγαπητική κοινωνικό­

τητα τοΰ Τριαδικαΰ πρωτοτύπου της ζωής αυτής, αργότε­

ρα, μέ τους Καππαδόκες Πατέρες, οπότε εμφανίστηκε καί

ή κεφαλαιώδης ανάπτυξη τοΰ νέου αύτοΰ τρόπου υπάρξεως

πού είναι τό έκκλησιαστικώς ύπάρχείν, όταν μέ τήν ταύ­

τιση υποστάσεως καί προσώπου, προσδόθηκε απόλυτη όντο-

λονική προτεραιότητα στον "τρόπρ" άκρι3ώς της υπάρ­

ξεως, ό όποιος μπορούσε νά μετα$ληθεϊ, θεώνοντας τήν

κτιστή φύση: τό πρόσωπο.

Ό Μάξιμος ό Όμολογητής είναι ένας συγγραφέας

καί στοχαστής μεγαλοφυής καί άγιος. Παρ'δλον όμως

πού Βρίσκεται τελευταία στό επίκεντρο των διεθνών θεο­

λογικών ενδιαφερόντων, έχει ελάχιστα προσεχθεί πώς

ή τεράστια σημασία τής θεολογίας του έγκειται ακρι­

βώς στό γεγονός πώς είναι ό κληρονόμος δλης αυτής τής

εκπληκτικής παραδόσεως καί ίσως, καί ό πιό ρηξικέλευ­

θος εκφραστής της. Ή θέση καί ή τεράστια επίδραση

τοΰ άγ. Μαξίμου στην ορθόδοξη θεολογία δένοτάθηκαν

- 3 -

πλήρως ικανές νά αποκαλύψουν την πραγματικότητα καί

rύς συνέπειες του γεγονότος αυτού" έτσι οί ξένοι με­

λετητές απέτυχαν νά μας δώσουν είτε μια επαρκή έκθε­

ση τπς εύχαοιστιολογίας τοϋ άγ. πατρός, είτε άκόυη

περισσότερο,'μιά υποψία συσχετισμού της μέ τήν οντο­

λογία και τήν έσχατολογία του. Ή σκέψη όμως τοϋ Ό -

μολογητη, είναι 3αθύτατα και ρηξικέλευθα έσχατολογι-

κή και οντολογική ταυτοχρόνως. 'Αλλά ό Χριστιανός καί

"Ελληνας άν. Μάξιμος ζει καί σκέπτεται τά όντα απο­

κλειστικά καί μόνον μέσα στους μεγάλους ορίζοντες τοϋ

ευχαριστιακού γεγονότος: είναι ή ενσωμάτωση στό Κυριά­

κο Σώμα, αυτή καί μόνη, πού κάνει τό κτιστό νά είναι

δηλαδή να ζει μέσα στην προσωπική έν Χριστώ'κοινωνία

9εοΰ καί ανθρώπου, ή οποία 3αίνει ολοένα αυξανόμενη

μέ τήν ζωτικότητα ενός άτέλεστου καί έλλονου γίγνε­

σθαι άναπητικής δια-προσωπικής πληρότητας. Ή έσχατο­

λογία του άγ. Μαξίμου είναι λοιπόν οντολογία ευχαρι­

στιακή, όντολργικό γεγονός πού κάνει τά όντα νά είναι

όντως, ζώντας ήδη από τον νυν αίώνα,τόν αρραβώνα του

έν κοινωνία γίγνεσθαι τοϋ έσχατολογ ικοϋ σαββατισμοΰ'

τό έσχατο θραύει τά δρια του κτιστού εισερχόμενο στην

ιστορία μέσω κάθε ευχαριστιακής ένσαρκώσεως, κάθε

θείας Λειτουργίας πού ακολουθεί εκείνη τήν πρώτη του

Μυστ ικοϋ Δείπνου

- 4 -

Στην πορεία της διατριβής θα έχουμε τήν ευκαιρία

νά στοχασθοϋμε σιωπηλά, πάνω στο πόσο αδικεί τόν εαυ­

τό της ή δυτική θεολογία, παλαιά και σύγχρονη, όταν

θέλει νά αγνοεί τήν καταπληκτική ζωτικότητα της μαξι-

μικής εΰχαρ ιστ ιολογ ικής δηλαδή έσχατολογικής καί οντο­

λογικής διδασκαλίας. Καμμιά ανανέωση, φρονούμε, τής

σύγχρονης έκκλησιολογίας δέν είναι δυνατό νά λάβει χώ­

ρα , αν ϊγνοηθεϊ τό οοαμα too Όμολογητή - πού είναι

καί ή καρδιά άλλωστε τής 'Ορθόδοξης έκκλησιολογίας.

'Αφετέρου θά μπορούσαμε νά σκεφθούμε συχνά, πώς τήν

απίστευτη συρρίκνωση τής φιλοσοφικής όντολονίας στις

μέρες μας, τήν προκάλεσε ακριβώς ή αξιοθρήνητη φτώ­

χεια της : ή άνθρωποκεντο ικότητα ολων τών Διαφωτισμέ­

νων καί μή φιλοσοφικών επινοημάτων, δηλαδή τελικά ή

κτ ιστό-κεντρικότητα πού ταπεινώνει τους φιλοσόφους συ­

νεχώς προς ενα μηδενισμό πού έχει πλέον πάψει νά είναι

γόνιμος.

'Ανιχνεύοντας τό θέμα του ό συγγραφέας τής δια­

τριβής αυτής έπρεπε ν'άρχίσει σχεδόν άπό τό τίποτε.

Τό έδαφος τής εύχαριστιολογίας του άγ. Μαξίμου έχει

ελάχιστα εξερευνηθεί, καί τά όλίνα σχετικώς χωρία πού

έχουν προσαχθεί, έχουν ερμηνευθεί ελλιπώς. Ή ερμηνευ­

τική σκοπιά τής διατριβής αυτής, μας επέτρεψε την προ­

σαγωγή αλλά καί τήν ερμηνευτική προσπέλαση πολλαπλά-

- 5 -

σιου αριθμού εύχαριστιολογικών χωρίων, από τά κείμε­

να του Όμολογητή. Πιστεύουμε επίσης πώς θά είναι

εμφανής στον ειδικό αναγνώστη ή συνεχής κατά πόδας

παρακολούθηση του άγιου πατρός' ή διατριβή αύτη θέλη­

σε νά συμβάλλει στό ν*άκουστεϊ ή φωνή του ίδιου τοϋ

άγ. Μαξίμου καί νά παρουσιασθεί ή σκέψη του αύτο-ερμη-

νευόμενη.

'Ακαδημαϊκός πατέρας της διατριβής αυτής υπήρξε

ό πνευματικός πατέρας του γράφοντος, Μητροπολίτης Περ­

γάμου κ. 'Ιωάννης Ζηζιούλας, καθηγητής της Δογματικής

στην θεολογική Σχολή τοϋ Α.Π.3., από τά χέρια τοϋ ό­

ποιου έλαβα τήν χειροτονία καί στους δύο πρώτους βαθ­

μούς της ίεοωσύνης. Ή μακρά μαθητεία στην θεολογική

διδασκαλία τοϋ Σεβασμ ιωτάτου υπήρξε γιά μένα κοινωνία

ζωής καί εμπειρία θεολογική: αυτής πρωτόλειος καρπός

είναι ή παρούσα έρνασία. Τον εύχ'αριστώ καί τον εύννωμο-

νώ έκ βαθέων. Ευχαριστώ επίσης πολύ τόν καθηγητή μου

κ. Άντ. Παπαδόπουλο γιά τήν σοφία καί τήν καλωσύνη

μέ τήν οποία συνόδευσε τήν μακρά πορεία τής συγγραφής,

επίσης ιόν καθηγητή κ. θεοδ. Ζήση καί δλους όσους έ­

δειξαν φιλικό καί επιστημονικό ενδιαφέρον γιά τήν πο­

ρεία τής εργασίας μου. Ευχαριστώ επίσης αυτούς πού μέ

τήν πνευματική συμπαράσταση τών προσευχών τους έφεραν

πολλές ευλογίες του θεού σέ μένα καί ιδιαιτέρως

τόν Μητροπολίτη Λαγκαδά κ. Σπυρίδωνα Τραντέλλη για

τήν πολλαπλή προστασία τοΰ πνευματικού εγχειρήματος

τής συγγραφής αΰτης.

η. ti· Κ.

A/ot(,fcffo$ <}#).

- 7 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ . ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΓΟΛΟΓΓΑ ΤΟΥ ΑΠΟΥ ΜΑΞΙΜΟΥ

ΚΑΓ ΟΙ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕ! ΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

ΐ. Ή εύχαριστίολονία του άν. Μαξίμου

και oc μελετητές τπς.

'0 μελετητής της εΰχ-αρ ιστιολογίας του άγ. Μαξί­

μου θα πιεσθεί έκ προοιμίου νά συμμερισθεί τήν απαι­

σιοδοξία των ερευνητών του σχετικά μέ τήν δυσχέρεια

ακριβρΰς περιγραφής καί άρθρώσεως της υφής της. '0

Thu,nberg, εκφράζοντας τά σύνολο των σχετικών εκτιμή­

σεων, αποδίδει πρώτιστα τήν δυσχέρεια αυτή στην σπα­

νιότητα καί ολιγότητα τών σχετικών κειμένων-πηγών στο

ίδιο τό έρνο του άγ. Μαξίυου . Ό ακριβής SHERWOOD, ε­

πιβεβαιώνοντας τήν ερμηνευτική αυτή δυσβατότητα, ευ­

ρίσκει ώς αίτιο πλην τοΰ ότι ο άγ. Μάξιμος "πουθενά

δέν μας άφησε μ ιά πλήρη έκθεση (a compiete exposition)

τών απόψεων του περί Ευχαριστίας", επίσης καί τήν πο­

λυτέλεια της αλληγορικής ερμηνευτικής (the luxurious-

ness of allegorical interpretation), ή όποια διαπερνά

(ερμηνευτικά) μέ τήν μένιστη ευκολία τους ποικίλους

2

τρόπους μέ τους όποιους ή ψυχή τρέφεται . Καθώς ό Λό­

γος τρϊι θεού είναι ή φυσιολογική τροφή της ψυχής, τό

νά τρέφεται ή ψυχή είναι -θεωρεί ό Sherwood- τό πιό

- 8 -

σημαντικό γιά τόν άγ. Μάξιμο, είτε αυτό συμβαίνει διά

της Γραφής είτε μέ τήν θεολογική θεωρία ε ΰτε μέ τό

μυστήρια είτε μέ τή συνσρίθμηση ατό Σώμα τοΰ Χριστού*

μετρά μόνον τό δτι η φυχή τρέφεται . "Ετσι, λέγει ό

Sherwood, ακόμη καί στην "Μυστανωνία" ό άγ. Μάξιμος

προσπερνά επίτηδες μερικά προβλήματα άπό φόβο μήπως ή

ανεπάρκεια του (his inadequacy) αποδοθεί και στό εονο

του ιερού Διονυσίου .

"Εξαιτίας λοιπόν τοΰ ό'τι δ άγ. Μάξιμος "ουδέποτε

εξέφρασε τήν σκέψη του μέ σαφήνεια περί της Ευχαρι­

στίας" (W. Völker)0, μόνον δύο είναι οί 'γνωστές ειδι­

κές μελέτες ο'ι αφιερωμένες στην εϋχαοιστ ιολον ία του,

6 7

αυτές τών G.E. Steitz καί W. Lampen (και φυσικά αύτη

τοΰ Thunberg, τήν όποια η δ η αναφέραμε). Οί δύο αυ­

τές μελέτες, συγκρουόμενες άλλωστε, καθώς ή δεύτερη

συνιστά μιαν άρνηση της πρώτης, εκφράζουν τό αυτό α­

διέξοδο καθώς, αυτή μέν του Steitz είναι "τελείως έ-Q

πιπόλαιη" μελέτη καί ή δεύτερη μ'δλο πού προσάγει με­

γαλύτερο αριθμό κειμένων δέν μπρρεΐ νά θεωρηθεί πλή-

ρης . Παρ'δλα αυτά ό Sherwood παρουσιάζει ό ίδιος μια

συλλογή δεκατεσσάρων κειμένων άπό τόν άγ. Μάξιμο, μέ

ευχαριστιακές αναφορές (καί φαίνεται καθαρά πώς υιο­

θέτησε τήν σειρά αυτή τών κειμένων, όπως τήν πρωτοπα­

ρουσίασε δ Steitz), τά δξι τών όποιων αναφέρονται στην

ίερωσύνη, τά δύο στή θυσία τοΰ Χριστσΰ, τά δέ υπόλοιπα

- 9 -

* Ο ε ξ L ασχολούνται, μέ τα "δυσνόητο" θέμα της Κοινωνίας

'Ονομάζει: τά κείμενα αυτά "δύσκολα" ώς ανήκοντα σέ μιά

"ξένη γιά μας πνευματικότητα" μά παρ'δλα αυτά ή εξέτα­

ση τους του επιτρέπει νά διαπιστώσει πώς για τόν αν. Μά-

ξιμο, ή Ευχαριστία είναι ήκαρδιά της Χριστιανικής ζω­

ής' . '0 Α. Riou εντυπωσιάζεται επίσης από τήν "καθο­

λική σιωπή" (le silence total) προς τήν όποια τείνει 5

άν. Μάξιμος, αποδίδοντας την στό σε3ασμό του προς τήν

φύση του μυστηρίου άφ'ένός και στό γεγονός πώς ό ίδιος

Ι 2 υπήρξε ένας απλός μοναχός και όχι κληρικός . Ό 3aìtha-

< -> sar διστάζει αρκετά νά υιοθετήσει u ιά τέτοια έουηνεία'"

ενώ δ R. Bornert αναζητά και συνκεκρ ιμένες ίστοοι.κές

παραμέτρους στην στάση αυτή τοΰ αν. Μαξίμου . Τέλος

ό Tiiunberg πιστεύει πώς ή έν προκειμένω συιιπεριοοοά τοΰ

άν. Μαξίμου παο'ολο πού δέν ικανοποιεί τήν αναλυτική

ευσυνειδησία τών μελετητών του κατοπτρίζει τόν 3αθύ σε-

3ασμό του άγιου για τήν κορυφαία αυτή στιγμή τής Λει­

τουργίας, τήν όποια και ό άνιος σιωπηρά ιδιαζόντως ε­

ξαίρει15.

Σ'αΰτές λοιπόν τις ολιγοσέλιδες πρανματεϊες καί

τις σύντομες αναφορές τών μελετητών του κρύβει ό άν.

Μάξιμος τά φευγαλέα ίχνη τοϋ εξαίσιου πνευματικού ύ­

φους του καί την ανία και όντως "ξένη σέ μας" εκ­

στατική του φορά προς τό ενοποιό ζωτικό κέντρο τής έν

Χριστώ καθολικότητας. Διότι στην πραγματικότητα, στό

γραπτό έργο τοΰ άγ. Μαξίυου rpû 'Ομολογητή υπάρχει 3α-

- 10 -

θυνόητη εύχαριστιολογική διδασκαλία πού οί θεολογικές

της προεκτάσεις και συνέπειες, θ"αποδειχθούν ίσως έν

τέλει βαθύτατα γόνιμες και έξεχόντως αποφασιστικές γιά

τήν σημερινή θεολογική μας σκέψη. Το δραμά του είναι

αληθινά μεγάλο: είναι το μυστήριο της έν Χριστώ κοι­

νών ικής-προνο ιακ ης συγκειοαλαιώσεως του κτιστού κατά

τήν άγαπητική ευδοκία του Πατρός.

Το κεφάλαιο αυτό θά προσπαθήσει νά παρακολουθή­

σει τις εννοιολογικές διαστάσεις των εύχαριστιολογ ι-

κών αναφορών χού άγ. Μαξίμου (και πρέ,πει εδώ να επαλάβου

υ ε ΜβΕβΕΕΕΕΒΧ πως εμείς προσθέσαμε ευχαριστιακά κείμενα

στα ήδη αναφερόμενα άπα τους ξένους μελετητές τοϋ ά­

γιου) μέ επικεντρωμένη τήν προσοχή στην φανερώς ή ά-

Φανως επαναλαμβανόμενη εμφάνιση παρεμφερών και παρο­

μοίων σημασιολογικών αξόνων πού θά επέτρεπαν περαιτέ­

ρω ερμηνευτικές νενικεύσεις. 'Η κίνησή'μας αυτή μέλλει

νά μας οδηγήσει, μέσω μιας μακράς περιηγήσεως,στά ά­

δυτα τοϋ μαξιμικοΰ σύμπαντος' ή καρπογόνος σοφία τοΰ

ιερού συγγραφέα διαθέτει εξαίρετες άρμολογίες πνευμα­

τικών θεωρημάτων και παρουσιάζει μιά σπάνια ποιητικήν

ενότητα. 'Η προσπάθεια μας είναι πάντοτε ή επίμονη α­

κρόαση τού λόγου αύτοΰ τοΰ ίδιου τοϋ αγίου.Πατρός....

2. Η "ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ" ΚΑΙ ΤΟ

"ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΟ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ" ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ.

Στον νοηματικό ειρμό τοϋ κειμένου Μυσταγωγία2416,

- 11 -

η " αόρατος παρούσα roû αγίου Πνεύματος χάοις"

δρα "κατά τόν καιρόν της ανίας συνάξεως" της ευχαρι­

στιακής ιερουργίας, εντελώς ιδιαίτερα,"μεταποιούσα και

μετασκευάζουσα και 'à λ'η 9 έ ς μ ε τ α π λ ά τ τ ο υ -

σ α έπί/τό,9ε ιότερον αναλόγως έαυτώ καί προς τό δπ-

λούμενον 51ά των τελουμένων μυστηρίων άνουσα". Ξανα-

πλάθει ή χάοη αληθινά δηλ. υπαρξιακά <αί όντολονικά

καί οχι κατ'έπίνοια ή κατά τις αισθητικές φαντασιώσεις

οποιουδήποτε δήθεν "θρησκευτικού συνα ισθήματος" > " ε'κά-

στον των ευρισκομένων". Αυτό φαίνεται περισσότερο άπό

τήν εκπληκτική στ'άλήθεια Φοάση πού ακολουθεί, αποσυν­

δέοντας εντυπωσιακά τήν οντολογία τοϋ μυστηρίου απ'τίς

γνωσιολογικές της προσεγγίσεις: !| καν αυτός μή αίσθάνη-

ται, είπεο, των έτι κατά Χριστό ν νηπίων εστί, <αί είς

τό 3άθος των γινομένων όράν αδυνατεί <αί τήν 5ηλουμέ-

νην δι "εκάστου των τελουμένων θείων συμβόλων της σωτη-

οίας έν αύτω χάριν ενεργούσαν καθ'είρμόν καί τάξιν άπό

των προσεχών μέχρι του πάντων τέλους όδεύουσαν".

'Υπερβαίνει ό άγ. Μάξιμος έδώ τό κοινότατο φιλο­

σοφικό δόγμα της απόλυτης συνδέσεως κάθε οντολογίας

προς μιά γνωσιολογία "μέσω της φιλάνθρωπης Χάριτος ό

θεός κατεργάζεται άρρητα μυστήρια ΰπερφυών αλλοιώσεων

στους άγιαζόμενους πιστούς καί ή άνθρωποποιός δράση

Του δέν προσδιοοίζετα ι άπό τόν βαθμό της γνωστικής με-

θέξεως τους- ή νηπιότητά τους δέν εμποδίζει τήν τής

- 12 -

"σωτηρίας χάριν", νά οδεύσει μέ "είρμόν καί τάξιν" α­

πό τα "προσεχή" μέχρι τήν έσχατολογική πλήρωση των συμ-

Τ8 3όλων της συνάξεως . Στην συνέχεια δ άγιος Πατήρ,

συγκεφαλαιώνοντας τό λειτουργικό γίγνεσθαι μέχρι τήν

ευχαριστιακή του κορύφωση καί εκπλήρωση, περί γράφε ι ταυ­

τοχρόνως και τό υπαρξιακό γίγνεσθαι τών λογικών όντων

πού τοποθετήθηκαν στην θεουργική τροχιά τή'ς.θείας Λειτουρ­

γίας. "Ετσι, μέ τήν πρώτη είσοδο εμφανίζεται ή αποβολή

της απιστίας καί η αύξηση στην πίστη, ή μείωση της κα­

κίας καί ή πρόοδος στην άοετη,ένας (σχετικός) αφανι­

σμός χής άγνοιας καί μιά αύξηση της γνώσεως σ'αύτούς

πού υπαρξιακά κινούνται κατά τήν φορά τοϋ λειτουργικού

γίγνεσθαι. Μέ τήν ακρόαση των θείων λόγων πραγματοποιεί­

ται, ή παγίωση σέ αμετάθετες έξεις καί διαθέσεις όλων

των προαναφερθέντων, της πίστεως, της αρετής καί τής

γνώσεως. Μέ τά θεία άσματα πού ακολουθούν δηλώνεται ή

εκούσια συνκατάθεση της ψυχής προς τις αρετές καί τή

νοερή ηδονή καί τερπνότητα πού γεννιέται άπ'αύτές. Μέ

τήν ανάγνωση του άγιου Ευαγγελίου δηλώνεται ή συντέ­

λεια του χοΐκοΰ φρονήματος ώς συντέλεια τοϋ αισθητού

κόσμου. "Οταν μετά ταύτα συμβεί τό κλείσιμο των θυρών,

πραγματοποιείται ή μετάβαση καί μετάθεση άπ'αύτόν τόν

φθαρτόν κόσμο προς τόν νοητό» τής ψυχής τών αύτοεντασ-

σομένων στό λειτουργικό γίγνεσθαι, μέ τήν όποια μετάβα­

ση κλείνει ή ψυχή σάν θύρες τις αισθήσεις της καθαρί-

- 13 -

ζάντας τες άπό τά είδωλα της α μ α ρ τ ί α ς . Μέ τήν είσοδο

δέ rüv άγιων μυστηρίων δηλώνεται πλέον ή τ ε λ ε ι ό τ ε ρ η

καί μυστικότερη καί καινοφανής δ ιδασκαλία καί γνώση ή

σ χ ε τ ι κ ή μέ τήν ο ι κ ο ν ο μ ί α του θεού προς χάρη μας. Κατό­

πιν ε ί ν α ι ή σ τ ι γ μ ή του" θ ε ί ο υ ασπασμού' ή μέχρι σ τ ι γ ­

μής λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή προχώρηση, πού ήδη οδήγησε ως τήν 3α-

θύτερη πνευματική γνώση περί της θ ε ί α ς Ο ί κ ρ ν ο υ ί α ς , θά

Φθάσει πλέον τώρα ε ι ς "τήν πάντων προς πάντας καί προς

εαυτόν εκάστου πρότερον κα ί τόν θεόν, ομονοίας καί ό-

μογνωμοσύνης καί άνάπης τ α υ τ ό τ η τ α". "Εχουμε ε­

δώ μιά πρώτη άλλα εκφραστικότατη μ ν ε ί α της 3αθείας κ ο ι ­

νωνίας, που α π ο τ ε λ ε ί άλλωστε όπως 9ά (>ανεί παρακάτω καί

Τ9

τήν ουσία του ε ύ χ α ο ι σ τ ι α κ Ρ ϋ γ ί γ ν ε σ θ α ι , κοινωνία πλή­

ρους ταυτίσεως καθενός μέ τόν εαυτό του πρώτα, μέ ό­

λους τους άλλους έ π ε ι τ α καί μέ τόν θεό τέλος,ώς προς

τήν ομόνοια καί τήν δμογνωμοσύνη καί τήν αγάπη. 'Η κ ο ι ­

νωνία αυτή ε π ι τ ρ έ π ε ι τήν απαγγελία τοϋ Συμβόλου της

Πίστεως, πού δ άγ. Μάξιμος ονομάζε ι "όμο-λογίας ",ώς

κατάλληλη ε υ χ α ρ ι σ τ ί α γ ι ά τσύς παραδόξους τρόπους της

σωτηρίας μας. ft è τό Τρισάγιο,πού α κ ο λ ο υ θ ε ί , ή ενότητα

κα ί κοινωνία των πιστών ε π ε κ τ ε ί ν ε τ α ι καί προς τους

άνγέλους ώς "ένωσις τ ε κ α ι ι σ ο τ ι μ ί α " ; , ώστε νά ε π ι τ ε υ χ ­

θ ε ί ώς "σύμφωνος ε ΰ τ ο ν ί α " ή δοξολογία τοΰ θεού. 'Ακο­

λουθεί ή προσευχή " δ ι ' ή ς Πατέρα κ α λ ε ΐ ν τόν θεόν ά ξ ι ο ύ -

μ ε θ α " , όπου δηλώνεται ένας ακόμη υψηλότερος 3αθμός

- 14 -

κοινωνίας προς τόν θεό, ή "tv χάριτι του Άγιου Πνεύ­

ματος αληθέστατη υ Ι ο θ ε σ ί α". Αποτέλεσμα αύτοϋ

είναι ή βίωση, κατά τήν ακολουθούσα ωδή του "Εις αγ-

γιος", τής "προς αυτόν τόν θεόν ενοποιού χάριτος καί

ο ΐ κ ε ι ό τ η τ ο ς " πλέον. Καί φθάνει τελικά.καθώς

τό λειτουργικό γίγνεσθαι αποκαλύπτει όλο καί βαθύτερες

πραγματικότητες κοινωνίας,η στιγμή της θείας μεταλήψεως.

(Είναι σημαντικό τό δτι δ άγ. Μάξιμος ομιλεί περί με­

ταλήψεως, δρος πού φανερώνει βαθειά κοινωνία ήδη). Δια­

βάζουμε: "Διά δέ τής ανίας μεταλήψεως τών αχράντων καί

ζωοποιών μυστηρίων, τήν προς αυτόν κ α τ ά μ'έ θ ε­

ξ ι ν ένδεχομένην δι' δ μ ο ι ό τ η τ ο ς κ ο ι ν ω­

ν ί α ν τ ε κ α ί τ α υ τ ό τ η τ α " δι'ή ς γενέσθαι

θεός έξ ανθρώπου καταξιούται ό άνθρωπος". Καταφανώς πα­

ράλληλο χωρίο προς τό παραπάνω είναι τό ακόλουθο άπ'τό

"D9£S_§SÒ$??ì2Y" έργο too άγ. Μαξίμου κείμενο, τό ό-

"~ , 2 0

ποιο δμως στερείται άμεσης ευχαριστιακής αναφοράς :

"M.È θ ε ξ ι ς δέ τών υπέρ φύσιν θείων έστιν ή προς

τό μετεχόμενον τών μετεχόντων ό μ ο ί ω σ ι ς. 'Η δέ

προς τό μετεχόμενον τών μετεχόντων όμοίωσίς έστιν, ή

κατ'ένέρνειαν προς αυτό τό μετεχόμενον τών μετεχόντων

δ'όμοιότητος ενδεχομένη τ α υ τ ό τ η<;ς. 'Η δέ τών με­

τεχόντων ενδεχόμενη κατ'ένέογε ιαν δ ι'όμοιότητος προς

τό μετεχόμενον ταυτότης εστί, ή θέωσις τών άξιουμένων

θεώσεως" ή δέ θέωσίς έστι, καθ' υπογραφής λόγον πάντων

- 15 -

των χρόνων κ α ι των αιώνων, των εν χρόνω κ α ι α ίώ-

ν ι περιοχή καί πέρας. Περιοχή δε κα ί πέρας των χρόνων

κ α t. των αιώνων έ<στι, κ α ί πάντων τών έν α ύ τ ο ϊ ς , η της

ακραιφνούς icat κυρίας αρχής, προς το κυρίως τέλος καύ

άκρακρνές έν τ ο ί ς σωζομένοις ά δ ι ά σ τ α τ ο ς έ ­

ν α τ η ς " . Στην σ υ ν έ χ ε ι α ο ι " ά ξ ι ω θ έ ν τ ε ς " ε ν ε ρ γ ο ύ ν τ α ι

από τήν "άμεσον καί άπειρον κ α ι έπ'άπειρον έ ν έ ρ ν ε ι α ν

του θ ε ο ύ , πανσθενή" τ ε καύ ύπερδύναμον" ή όποια ε ί ν α ι

"ή κ α τ ά τ ή ν ά ( ? θ ε γ κ τ ο ν κ α ί υ π έ ρ

ν ό π er ι ν έ" ν ω σ ι ν , άρρητος τ ε καί ύπεράρρητος

ηδονή καί χαοά τών ενεργό υμένων η" ς οοκ έ σ τ ι νουν ή

λόγον παντάπασιν η νόησιν ή ρήσιν έν τη φύσει τών ό­

ντων ε ύ ρ ε ί ν " . Μελετώντας σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ά τά δύο κε ίμενα πα­

ρατηρούμε πώς ή μέθεξη του 9εοϋ ε ρ ε ί δ ε τ α ι καί κ ι ν ε ί τ α ι

"δ ι ' ό μ ο ι ό τ η τ ο ς " καί οδηγεί σέ κοινωνία καί ταυτότητα

μέ τόν θεό "κατά μ έ θ ε ξ ι ν ' 1 καί επίσης στο έν 9εώ βίω­

μα της "άδιαστάτου έ ν ό τ η τ ο ς " της κυοίως αρχής προς τό

κυρίως τ έ λ ο ς , 3ίωυα έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ό , τό βίωμα έν τ έ λ ε ι της

"θεώσεως τών άξιουυένων θεώσεως". Πέρα από τήν κ α τ ' ά ρ -

χήν ταύτιση θε.ιας Εύχαρ ι σ τ ί α ς καί θεώσεως, (πρβλ. καί Μυ­

σταγωγία, ε π ί λ ο γ ο ς , 708C: "Και ή τών άγιων καί ζωοποιών

Μυστηρίων y ε τ ά λ η φ ι ς ( . . . . ) τήν τοϋ 9εοϋ ημών υ' ιοθεσίαν,

ένωσίν τε καί ο ι κ ε ι ό τ η τ α καί ομοιότητα θε ίαν καί θ έ ω-

σ ι ν δ ή λ ο ι " ) , προκύπτει ώς "ουσία" αυτής της τ ε λ ε υ ­

τ α ί α ς τό γεγονός της κοινωνίας καί ταυτότητας μέ τόν

- 16 -

θεό κατά μέθεξη .

Το τ ι ακριβώς σ η μ α ί ν ε ι αυτή ή κο ινων ία καί ε ν ό ­

τητα κ α ι ταυτότητα τών άγιων προς τήν Ά γ ι α Τριάδα,μας

τό λ έ γ ε ι ό άγ. Μάξιμος στά κ ε ί μ ε ν ο του"9εωρία_διάφορος

της δ ιαβαθείσης_ύπό_τώγ άγιων ύλ ι κ ή ς _ δ υ ά δ ο ς _ κ α ί _ τ ί ς _ ή

2 1 èy_xrt_TDLa5 L_ yoouy§yn_ ένότπς__". Ε κ ε ί π ε ρ ι γ ρ ά φ ε τ α ι

τό πώς ο ι ά γ ι ο ι αφού διαβούν τήν " υ λ ι κ ή δυάδα", δηλα­

δή τήν ϋλη καί τό ε ί δ ο ς από τά όποια γ ί ν ο ν τ α ι τά σώ­

ματα, ή τήν σάρκα καί τήν ϋλη, κ α τ α ξ ι ώ ν ο ν τ α ι "θεώ

συγγενέσθαι καί τω ακραιφνέστατα) κραθήναι φωτί" καί

"τήν μέν αισθησιν μετά τών αισθητών παντελώς ά π ε τ ι ν ά -

ξαντο κατά τήν έν δ ι α θ έ σ ε ι σ χ ε τ ι κ ή ν έ ν έ ρ γ ε ι α ν , κατά

δέ τόν νουν μονώτατον άρρήτως αυτήν τω θεώ προσωκείω-

σαν, προς öv όλον άγνώστως ένωθεισαν ολην ώς αρχετύ­

που ε ι κ ό ν α κατά νουν καί λόνον:;καί πνεύμα, ώς ε φ ι κ τ ό ν

καθ'όμοίωσιν έχουσαν τό έμφερές θεασάμενο ι , τ ή ν έ ν

τ ή Τ ρ ι ά δ ι ν ο ο υ μ έ ν η ν ε ν ό τ η τ α

μ υ σ τ ι κ ώ ς έ δ ι δ ά χ θ η σ α ν " . Οι ά γ ι ο ι . δ η ­

λαδή οδηγούνται στην γνώση της κο ινων ικής ενότητας

22

της Ά γ ι α ς Τριάδας . Παρακάτω ό αν. Μάξιμος πιθανο­

λ ο γ ε ί πώς μπορεί υλ ική δυάδα νά ονομασθεί ό θυμός καί

ή ε π ι θ υ μ ί α , τους όποιους αν κάποιος κρατήσει " ύ -

πεζευνμένους τή δυναστεία του λόγου, ή καί παντελώς

αυτούς άπολιπών άπολίποι , κα ί μόνος της άρρεποΰς κατ*

άγάπην γνωστικής διά λόγου καί θεωρίας έ ρ χ ε τ α ι θέλξεως

- 17 -

κ α ι προς μίαν κ α ι υόνην έκ τών Γτολλών καθαοάν τε και

άπλην κ α ι ά δ ι α ί ρ ε τ ο ν της κ α τ " έ φ ε σ ι ν άρρενωτάτης δυνά­

μεως κ ί ν η σ ι ν συνεστάλη, καθ'ήν περί θεόνί άκαταλήκτως

έν τ α υ τ ό τ η τ ι της κ α τ ' έ φ ε σ ι ν ά ε ι κ ι ν η σ ί α ς έαυτώ Φίλοσό-

φως έπήξατΌ τήν μ ο ν ι μ ό τ η τ α , μακάριος όντως εστί., της

αληθούς τε κ α ι μακάριας τυχών ο ΰ μ ό ν ο ν ε ν ώ ­

σ ε ω ς τ η ς π ρ ο ς τ η ν Ά γ ί α ν Τ ρ ι ά ­

δ α , α λ λ ά κ α ι έ ν ό τ η τ ο ς τ η ς έ ν τ ή

Ά γ ι α Τ ρ ι ά δ ι ν ο ο ύ μ ε ν η ς , ώς απλούς κ α ι

α δ ι α ί ρ ε τ ο ς κ α ι μονοειδής κατά τήν δύναμιν ποός τήν ά­

πλην κ α ι ά δ ι α ί ρ ε τ ο ν κ α τ ά τ ή ν ο υ σ ί α ν γ ε-

γ ε ν η μ έ ν ο ς" " . Ή ένότπτατής Τριάδος δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί

τήν ενότητα τών; φυσικών δυνάμεων τοϋ μετέχοντος. Έπειτα ή κοινω­

ν ί α κ α ι ταυτότητατων άνίων κατά μέθεξη" ποός τήν αν.

Τοιάδα, σ η μ α ί ν ε ι τήν "κατά τήν ούσίαν ενότητα' ' κατά

τήν έν τή Τ ρ ι α δ ι νοούμενη ουσιαστ ική ε ν ό τ η τ α , των ά­

γιων: αυτό α ν ή κ ε ι στην εσχάτη ύφή τοΰ εύχαοιστ ιακοϋ

γ ε γ ο ν ό τ ο ς , τό όποιο έ τ σ ι δέν ε ί ν α ι 3ίωυα απλώς αλλά

γεγονός ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό , κο ινων ίας."Ε ίκών μέν οΰν έ σ τ ι τού

θ ε ο ύ , καθώς ε ϊ ρ η τ α ι , ή ά γ ι α ε κ κ λ η σ ί α , (διαβάζουμε στό

ι^υσταγωγία_Α ' } ώς την αυτήν τω θεώ περί τους πιστούς

ενεργούσαν ε ν ω σ ι ν , καν δ ιάφοροι τ ο ι ς ίδ ιώμασι κ α ι

έκ διαφόρων κ α ι τόπων κ α ι τρόπων, ο ι κατ 'αύτήν δ ι α τής

πίστεως ένοπο ιούμενο ι τύχωσεν δ ν τ ε ς ' ήν π ε ρ ί τ ά ς

ο υ σ ί α ς τ ω ν ο ν τ ω ν α σ υ γ χ ύ τ υ ς α ύ -

- 18 -

τ ό ς έ ν ε ρ γ ε ι ν π έ φ υ κ ε ν ό θ ε ό ς ' τ ό

περί. αύτάς διάφορον ώς δ έ δ ε ι κ τ α ι , χ/χ προς εαυτόν ως α ί -

τ ί α ν και αρχήν κα ί τ έ λ ρ ς , αναφορά τ ε καί ε ν ώ σ ε ι , παρα-2 oft

μυθρυμενος τε κα ί τ α υ τ .ο π ove ο ύ μ ε ν ο ς

'Η ένωση-κοινών ί α , ε ί ν α ι ένωση των ουσιών των δντων,

μέ αυτουργό της τόν θεό. *Η έκκλησ ι α σ τ ι κ ή - ε ύ χ α ρ ι σ τ ι α -

κή κοινωνία τών όντων καί τοϋ θεού επομένως κ ά ν ε ι τήν

'Εκκλησία ε ι κ ό ν α του θ ε ο ύ , ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό νεγονός κ ο ι ν ω ν ι ­

κής ε ν ό τ η τ α ς .

Τό ό τ ι αυτό δ έ , δέν ε ί ν α ι α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ή ε μ π ε ι ρ ί α

του άγ. Μαξίμου τό άποδε ι κ ν ύ ο υ ν τ ό δσα γράψει Ò Μητροπο­

λίτης Περγάμου, 'Ιωάννης (Ζηζιούλας) παραπέμποντας στον "Αγιο

Ειρηναίο Λουγδούνου (κατά_Αιρέσεων I I , 2 0 : 5 ) : " Ή ζωή

της Ευχαριστ ίας ε ί ν α ι ή ζωή του θεοΰ του " Ι δ ι ο υ , άλλα

δέν ε ί ν α ι ζωή μέ τήν έ ν ν ο ι α μιας α ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ή ς κ ι ν ή ­

σεως, ή όποςα ρ έ ε ι μηχανικά άπό τό εσωτερικό τής υπάρ­

ξεως. Ε ί ν α ι ή ζωή της κοινωνϋας μέ τόν θ ε ό , όπως αυτή

η κοινωνία υπάρχει μεταξύ τής Τριάδος ( the l i f e of

communion w i t h God, such as e x i s t s w i t h i n the T r i n i t y )

KOL π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ε ί τ α ι ανάμεσα στά μέλη τής ε ύ χ α ρ ι σ τ ι α -

23

κής κ ο ι ν ό τ η τ α ς „ . Πρέπει νά προσθέσουμε ό τ ι τήν κ ο ι ­

νωνική ύφή αυτής της ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς οντολογίας ύπερεί-

δ ε ι τό συγκεκριμένο γ ί γ ν ε σ θ α ι τών όντων, ακριβώς τό

ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ό γ ί γ ν ε σ θ α ι , τό όποιο ε ί ν α ι ακριβώς τό έν

κοινωνία γ ί γ ν ε σ θ α ι κατά μ ε θ ε κ τ ι κ ή τ α υ τ ό τ η τ α προς τήν

- 19 -

Τ ρ ι α δ ι κ ή ε ν ό τ η τ α .

3. Η ΑΡΕΟΠΑΓΓΤΓΚΗ 'ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΛΓ. ΜΑΞΙΜΟΥ

ΚΑΙ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ.

*Ξάν θα ηοέπεL νά αναζητήσουμε τ ι ς ά ρ ε ο π α γ ι τ ι κ έ ς

καταβολές των απόψεων τοΰ άν. ί ίαξ ίμου άλλα και. τ ι ς

δ ιαφοροποιήσεις τ ο υ , θά έχουμε νά ασχοληθούμε μέ την

μελέτη τοϋ ">J§g ί_^Ξκκλησιαστ ικ()ς_* Ι ε ο α ο χ ί α ς " , έργου του

άν. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ . Δ ι α φ α ί ν ε τ α ι , ε κ ε ί ή ννώση τοΰ άγιου δ τ ι

κάθε " ί ε ο ο τ ε λ ε σ τ ι κ ή πραγματεία" κ α ι έξεχόντως ή ευχα­

ρ ι σ τ ι α κ ή σύναξη, "τάς μεριστάς ήμων ζωάς ε ι ς έ ν ο ε ι δ ή

θέωσιν συνάγει κ α ι τη τών δ ι α ι ρ ε τ ώ ν θ ε ο ε ι δ ε ΐ συμπτύξει

τ η ν r r p ó - ς τ ό ε ν κ ο ι ν ω ν ί α ν κ α ί έ ν ω -

σιν 5ωοεΖται" " . Γ ι ' α ϋ τ ό άκοι3ώς άλλωστε "οΰκ ε ν ε σ τ ι

σχεδόν τ ί ν α τ ε λ ε σ θ ή ν α ι τ ε λ ε τ ή ν ί ε ρ α ρ χ ι κ ή ν , μή της θ ε ι ο -

τάτης Ευχαριστ ίας εν κεφαλαία) τών καθ'έκαστα τ ε λ ο υ ­

μένων τήν έττί τό εν τοϋ τελεσθέντος ίερουργούσης συνα-

25 ν ω γ ή ν . . . . ". Αυτή ή συναγωγή κ α ι ενοποίηση σ υ μ β α ί ν ε ι

καθόσον"ή ,θει:ατάτη τοϋ ενός κ α ι ταυτοϋ κ α ι άρτου κ α ι

ποτηριού κοινή και ε ί ρ η ν α ί α μετάδοσις ό μ ο τ ρ ο -

π ί α ν α ύ τ ο ϊ ς ένθεον ύ ς ό μ ο τ ρ ό < ί ϊ ο υ ς νομο­

θ ε τ ε ί , και τοϋ θ ε ι ο τ ά τ ο υ δείπνου κ α ι άρχισυμβόλου τών

2 fi τελουμένων ε ι ς μνήμην ιερόν ά γ ε ι " . 'Η σύναξη "μ έ -

χ ρ ι π ά σ η ς χ ω ρ ε ί τ η ς θ ε α ρ χ ι κ ή ς

ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ί α ς , άλλ*ένοειδώς έκ τούτων αΰ-

- 20 -

θ ι ς ε ι ς τ ή ν ο ι κ ε ί α ν μ ο ν ά δ α σ υ ­

ν ά γ ε τ α ι , κα ί ε ν ο π ο ι ε ί τους έπ'αύτήν ίεοώς ά-

27

ναγομένους ". Παρατηρούμε εύκολα πώς ή επαναλαμβανό­

μενη πρόθεση τοΰ αγίου Πατοός είναι ή έξαρση της σημα­

σίας της θείας Γΐονάδος, ώς αυτουργού της ένοειδοϋς ε­

νώσεως των μελών τής συνάξεως: "Οϋ γάρ ενεστι προς τό

έν συνάγεσθαι καί της τοΰ ε ν ό ς μ ε τ έ χ ε ι ν

ε ί ρ η ν α ί α ς ε ν ώ σ ε ω ς τους προς εαυτούς διη­

θημένους. Ει γάρ ίιπό τής τοΰ ενός θεωρίας καί γνώσεως

έλλαμπόμενοι, προς τήν ένοειδή καί θείαν συναγωνήν ένο-

ποιηθώμεν, ούκ αν έπ ί τάς μεριστάς άνασχο ίμεθα.. καταπί-

28

πτειν επιθυμίας... ".'Η σύναξη προς τό εν, καί ή με­

τοχή στην είρηναία ένωση τοΰ ενός, ελέγχει τους διεσπα-r

σμένους καίκατακερματισμένους διά των παθών.

Ή κοινωνία αυτή ερείδεται συμβολικά στον δια­

μοιρασμό των ευχαριστιακών δώρων: "Τόν γάρ έγκεκαλυμμέ-

νον καί άδιαίρετον άρτον άνακαλύψσς καί εις πολλά διε-

λών, καί τό ένιαΐον τοΰ ποτηριού πάσι καταμερίσας, συμ-

βολικώς τήν ενότητα πληθύνει, καί διανέμει, πανανεστά-

29 την έ"ν τούτοις ίερουργίαν τελών . Έξ άλλου αμέσως

παρακάτω φαίνεται πολύ καθαρά ή δραστηριοποίηση τοΰ

Χριστού μέσα στην Ευχαριστία" δέν ευσταθεί λοιπόν διό­

λου ή παρατήρηση τοΰ Tfounberg ό όποιος αναλύοντας τό

τέλος τοΰ χωρίου Μυσταγωνία_24, δπου αναφαίνεται ευ­

κρινώς ή αυτουργία τοΰ Χριστού στην Ευχαριστία ("με-

- 21 -

ταποιοΰντος ημάς παός εαυτόν δηλαδή roö θεού καιΐ Σωτή-

ρος ημών "Ιησού Χρήστου...") γράφει πώς μόνον στον άν-

Μάξιμο εμφανίζεται ή δραστηριοπρίηση toû Χριστού ατό

μυστήριο, πράγμα πού λείπει ηα\ιτεΜύζ στην ερμηνεία τοΰ

'Αρεοπαγίτη *. "Ιδού τό χωρίο: "Ta γάρ έΎ καί απλούν

καί κρύφιον 'Ιησού τοΰ θεαρχικωτάτου Λόγου, τη καθ'η­

μάς ένανθρωπήσεt, προς τό σύνθετόν τε καί όρατόν άναλ-

λοιώτως άγαθότητι καί φιλανθρωπία προελήλυθε, καί τήν

προς αυτόν ημών ένοποιόν κοινωνίαν άγαθουργώς διεπραγ-

ματεύσατο, τά καθ'ημάς ταπεινά τοις θειοτάτοις αυτού

κατ'άκρον ένώσας, εϊπερ καί ημείς ώς μέλη σώματι συ-

ναρμολογηθώμεν αύτω κατά τό ταυτόν τής αλώβητου καί

θείας ζωής, καί μη τοις φθοροποιοίς πάθεσι κατανεκρω-

θέντες, ανάρμοστοι καί άκάλλητοι καί άσύζωοι γενύμεθα

προς θεία μέλη καί υγιέστατα' χρή γάρ ήμας, ει της προς

αυτόν έφιέμεθα κοινωνίας εις τήν θειοτάτην αυτού κατά

σάρκα ζωήν άποσκοπεϋσαι, καί τη προς αυτόν αφομοιώσει

της ιεράς άναμαρτησίας εις τήν θεοειδή, καί άλώβητον

έξιν άναδραμείν' οΰτω γάο έναρμονίως ήμΐν τήν προς τό

3 î ομοιον κοινωνίαν δωρήσεται ". Η κοινωνία πράς τό "Εν

τοΰ θεού είναι προφανώς κοινωνία μέ τόν Χριστό. Ό

Χριστός είναι ό μόνος αυτουργός της ενοποιού κοινωνίας

θεού καί άνθρωπου. Μέ βάση τό περιεχόμενο αύτοϋ τοΰ

κειμένου πρέπει επίσης νά δούμε μέ μεγάλη επιφύλαξη

τήν παρατήρηση τοΰ Thunberg πού τήν αναφέρει στον R.

- 22 -

Rocques) πώς στις άρεοπαγιτικές απόψεις περί Ευχαρι­

στίας "τίποτα δέν υπενθυμίζει το Σώμα και τό Αίμα του

Χριστού και δτι ή Ευχαριστία τοϋ 'Αρεοπαγίτη περισσό­

τερο δημιουργεί σχέση μέ τόν Τριαδικό θεό, παρά μετο-

32 χή στην ανθρωπότητα τοϋ Χριστού ". Τό ίδιο ισχύει και

γιά τη διαπίστωση τοϋ Thunberg πώς "η οπτική τοϋ 'Αρεο­

παγίτη είναι οπωσδήποτε αυτή της ' Ενσαοκώσεως , άλλα

η ενσάρκωση είναι ιδωμένη σάν μιά πράξη μέσω τής ό­

ποιας ή μία και μοναδική θεία φύση του Λόγου (the one and

single divine nature of the logos) εισέρχεται στην σύν-

33 θετή και περίπλοκη σφαίρα τοϋ κόσμου ". 'Η μνεία, άπό

τόν "Αρεοπαγίτη, στό προαναφερθέν απόσπασμα, συναρμο-

λονήσεως μελών προς σώμα και συγκολλήσεως καί συζωώ-

σεως προς τά θεία μέλη καί τής προσλήψεως της "θειοτά-

της αυτού κατά σάρκα ζωής", δίνουν στην ενσάρκωση πραγ­

ματικά καί ρεαλιστικά ορθόδοξες καί οχι "μονοφυσιτι-

κές" διαστάσεις.

Σημαντική είναι επίσης ή γνώμη του Thunberg (αν

καί δχι απολύτως δεκτή) πώς γιά τόν 'Αρεοπαγίτη δέν

είναι τό περιεχόμενο των ευχαριστιακών δώρων πού έχει

τήν κύρια σημασία γι'αύτόν, αλλά ή ενδεικτική ποιό­

τητα τού διαμοιρασμού τους("ΐηβ demonstrative quality

of their distribution " ) . Κατ'άρχήν θεωρούμε πώς τό

'Αρεοπσγιτικό κείμενο δέν παρέχει τις μαρτυρίες πού

θα στήριζαν τό πρώτο μέρος τής παρατηρήσεως αυτής. Ά -

- 23 -

ντιθέτως ή ελάχιστη μέν άλλα εμφατική μνεία περί. ενσω­

ματώσεως και συζωώσεως και. συνκολήσεως μέ τήν θεία Σάρ*

κα του Χριστού μας κάνουν νά σκεφθούμε πώς ô Άρεοπαγί-

της δεν σκέφθηκε νά τοποθετήσει προτεραιότητες στην δι­

δασκαλία ίου "περί Ευχαριστίας' είναι εξίσου σημαντικό

το περιεχόμενο των ευχαριστιακών δώρων όσο και τό νεγο-

νός τοϋ κοινωνικού συμβολισμού τού διαμοιρασμού τους.

'Ακριβώς επειδή είναι τόσο σημαντικά τά δώρα , έχει τόση

"κοινωνική" σημασία δ διαμοιρασμός τους.

"Ας προχωρήσουμε δμως προκειμένου νά οριοθετήσου­

με ομοιότητες και διαφοροποιήσεις, στην σύγκριση των Ά -

ρεοπανιτικών δεδομένων μέ τά ήδη αναφερθέντα χαρακτηρι­

στικά Μαξιμικά κείμενα στά οποία προηνουμένως θά ποοσθέ-

σουμε αμέσως τώρα και τό κείμενο 'Εοώτησις_ΜΑ^, άπό τις

3 5 "Πεύσεις_καί_άποκρίσεις" , συμμελετώντας το μέ τόν

Thunberg .Ή ερώτηση έχει ως έξης: "Τίνος χάοιν εν τη

προθέσει τού τιμίου σώματος και αίματος του Κυρίου, τους

άρτους και τά ποτήρια άνισους προτιθείν έθος τη "Ξκκλη- ·

σία;".Καί ή απάντηση είναι: "Πάντα ΰπερφυή λόνον εχουσι

τά έν τη 'Εκκλησία τελούμενα. "Επειδή δέ κατ 'έζαίρεσιν

τά σύμβολα ταύτα τ η ς θ ε ί α ς ο υ σ ί α ς ε ί-

σ ί μ α ρ τ ύ ρ ι α κ α ι ά π ε ι κ ο ν ί σ μ α τ α "

έστι δέ αύτη άσύνθετος" πάσα δέ κτίσις σύνθετος έστι'

μόνη δέ, ως εϊρηται, ή άγια Τριάς απλή και άσύνθετος'

διά τούτο ουν άνισα προτίθησιν ή 'Εκκλησία τους άρτους

- 24 -

καί τά ποτήρια, τό θείον έν τούτοις χαράκτη ρtζούσα".

'Εδώ κατά τόν Thunberg δ άγ. Μάξιμος προχωρεί πέρα από

τόν 'Αρεοπαγίτη ΰπου δ διαμοιρασμός των δώρων (ώς πολ­

λαπλασιασμός του απολύτως ενωμένου σέ πολλαπλότητα) εί­

ναι τό συμβολικό σημείο της θείας Κοινωνίας. 'Εδώ ή ανι­

σότητα · τοϋ άρτου προς τό ποτήριο χαρακτηρίζει τήν θεό­

τητα τήν ίδια, ώς δπλής καί ασυνθέτου Τριάδος. Και συ­

νεχίζει ό Thunberg:""Ετσι γιά τόν Μάξιμο ή συμβολική

ποιότητα τοϋ διαμοιρασμού τΰν δώρων της Ευχαριστίας δέν

άφορδ μόνον τήν "ένσάοκωση" δπως στον "Αρεοπαγίτη (...)

αλλά είναι διαφωτιστική τοϋ θεού του "Ιδιου ώς προς τό

γεγονός τοϋ Οτι Φανερώνει τό μυστήριο της Τριάδος (πού

είναι ίνα και τρία τήν ίδια στιγμή). Αυτό δείχνει πώς

γιά τόν Μάξιμο ή Εύχσοιστία, καί ή θεία Κοινωνία ιδιαί­

τερα, είναι συνδεδεμένη μέ τήν κοινωνία μέ τόν Θεό-Τρεΐς-

σέ- "Ενια καί όχι μόνον, οπως στον Διονύσιο, μέ τήν θεία

Μονάδα, πού διαιρεί τόν εαυτό της επικοινωνιακά στην

πολλαπλή δημιουργία χάρις στην ενσάρκωση. "Αν στον Διο­

νύσιο ήΚαινωνία αναφέρεται στην κατάβαση της θεότητας

καύ μόνον, τότε στον Μάξιμο, επίσης αυτή αναφέρεται στην

ανάβαση ώς προς τό οτι δεικνύει προς τό Τριαδικό μυστή-

ρο τό Ιδιο ώς Μονάδα σέ πολλαπλότητα (οντολογικά ενω­

μένη). Δηλαδή δεικνύει τό γεγονός πώς μιά πολλαπλότητα

υπάρχει στή θεία ουσία" (It points to the fact that a

certain multiplicity is of divine essence). "Εχουμε ή-

- 25 -

δη ιδεί στά παραπάνω πώς στην πραγματικότητα δ άγ. Μά­

ξιμος έχει προχωρήσει, πολύ περισσότερο άπ'δτι. δ Thunberg

στην παραπάνω οξυδερκή ταυ παρατήρηση fixée διαπιστώσει-

Στήν εΰχαριστιολογία του έχει δχι μόνον διατυπώσει τό

μυστήριο τής Τριαδικής ενότητας αλλά καί τόν τρόπο πραγ­

ματώσεις της "κατά μέθεξιν" άπό τους μετέχοντες. Ταυτό­

χρονα όμως δέν μπορεί νά είναι κανείς απολύτως 0έ3αιος

γιά τήν ορθότητα τής παρατηρήσεως του Thunberg.·"Ηδη

στά παρατεθέντα 'Αρεοπαγιτικά χωρία ακούμε τόν Διονύσιο

νά ομιλεί περί προχωρήσεως τής συνάξεως "μέχρι πάσης

τής θεαοχικής ε ίκονονοαφίας" καί περί μετοχής τών με­

λών τής ευχαριστιακής συνάξεως "εις τήν τοϋ ενός εί-

ρηναίαν 2νωσιν". "Ισως αυτό τό τελευταίο ήδη νά συνυπο-

9έτει τήν Τριαδικότητα - πώς αλλιώς θά μιλούσε γιά έ­

νωση τοϋ ήδη ενός; "Επειτα ποια είναι άραγε ή θεαρχι-

κή είκονονραφία τήν όποια διανύει ή σύναξη; Μήπως δ

ίίατήρ καί ό Υιός καί τό "Ανιο Πνεύμα στην λειτουονι-

κή-εΰχαριστιακή τους φανέρωση κατά τήν διάρκεια τής

λατρείας;

Πέρα άπό τις επιφυλάξεις αυτές θεωρούμε πώς ή

κύρια "υπέρβαση" τοϋ 'Αρεοπαγίτη άπό τόν άγ. Μάξιμο,

αφορά τήν ανακάλυψη καί τήν οντολογική θεμελίωση τής

έννοιας καί τοϋ γεγονότος τού γίννεσθαι. Καί λέμε α­

νακάλυψη άφ'ένός γιατί δέν πρόκειται μόνον γιά τήν

εγκατάλειψη τής πεσσιμιστικής υφής τής κινήσεως στον

- 26 -

Όριγένη" δ άγ. Μάξιμος άλλωστε £χει δντως ώς ëva ση­

μείο εμπνευσθεί άπό το θετικό νόημα της κινήσεως στον

"Αριστοτέλη και δχει πολλά διδαχθεί από τόν άγ. Γρηγό-

Pto ΝιΙσσης στό θέμα αυτό. Πρόκειται κυρίως γιά τήν α­

νακάλυψη τοϋ ευχαριστιακού θεμελίου της κινήσεως - γί­

γνεσθαι, και του γίγνεσθαι ώς οντολογικού "πληρώματος"

τής ευχαριστιακής κοινωνίας., θεωρούμε πώς οι εννοιο­

λογικές εμβαθύνσεις αυτές θά δώσουν νέες διαστάσεις,

τόσο στην εύχαριστ ιολογία οσο και σ'αύτούς τους ορούς

τους ίδιους, θά συνεχίσουμε περαιτέρω τήν ανάλυση των

εύχαριστιολογικών κειμένων τοϋ Όμολονητπ, προορίζοντας

γιά τήν κυρίως λεπτομερή και εκτενή ανάλυση των σχετι­

κών του απόψεων τά κεφάλαια πού θά ακολουθήσουν.

4. Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΣΥΓΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΤΗΣ

ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Διαβάζουμε υπό τό φως των μέχρι στιγμής εννοιο­

λογικών ενδείξεων τό κείμενο Μυσταγωγία^24^7: " Ή

δέ κατά τό τέλος τής μυστικής ιερουργίας παρά παντός

τού λααύ νινομένη του, εις "Avcoç και των έξης ομολο­

γία, τήν υπέρ λόγον και νουν π ρ ο ς τ ό £ ν τ ή ς

θ ε ί α ς ά π λ ό τ η τ ο ς κρύφιον γενησομένην των

μυστικώς τε και σοφως κατά θεόν τετελεσμένων σ υ ν ά­

γ ω γ ή ν τ ε κ α ι g ν ω σ ι ν δηλοί, έν τ ω

- 27 -

ά φ θ ά ρ τ ω τ ώ ν ν ο η τ ώ ν α ì ώ ν ι" καθ'δν

της αφανούς κα ί ύπεραρρήτου δόξης τό φως έ ν ο π τ ε ύ ο ν τ ε ς ,

της μακάριας μετά των άνω δυνάμεων icat α υ τ ο ί δ ε κ τ ι κ ο ί ,

γ ί ν ο ν τ α ι καθαρότητας* μ ε θ ' ή ν , ω ς τ έ λ ο ς π ά ν τ ω ν

ή του μυστηρίου μετάδοσις γ ί ν ε τ α ι μεταποιούσα προς έ α υ -

τήν καί ομοίους τω κ α τ ' σ ί τ ί α ν σγαθω κατά χάριν καί μ έ -

θ ε ξ ι ν άποφαίνουσα τ ο υ ς à ξ ί ω ς μ ε τ α λ α μ - '

3 ά ν ο ν τ α ς έ ν μ η δ ε ν ί αυτού λειπομένους κατά το

έΦίκτόν άνθρώποις κ α ί ενδεχόμενο ν. "(Ιστέ κα ί αυτούς δύ-

νασθαι ε ί ν α ι τε κα ί κ α λ ε ΐ σ θ α ι θ έ σ ε ι κατά τήν χάριν θεούς

δ ια τ ό ν α υ τ ο ύ ς δ λ ω ς π λ η ρ ώ σ α ν τ α

ό λ ο ν θ ε ο ν κ α ί μ η δ έ ν α ΰ τ ω τ η ς α υ ­

τ ο ύ π ο ο ν ο ί α ς κ ε ν ό ν κ α τ α λ ε ί φ α ν -

τα Η .

"Ολα τά γεγονότα καί τά δντα τά "πεπραγμένα" άπό

τόν θεό μέλλουν να συναχθούν σέ απόλυτη ενωτική κοινω­

ν ία "κρύΦίον",καθόσον φανερώνουν τ ό μ υ σ τ ι κ ό βάθος της

άοίφνητης σοφίας τού αΰτουογοΰ τ ο υ ς , μέ τό 2ν της θ ε ί α ς

απλότητας. "Η μυστική αυτή ι ε ρ ο υ ρ γ ί α κοινωνίας των δντων

ε π ι σ τ ε γ ά ζ ε ι τήν μακρά πορεία τους προς "τόν δφθαρτον

τών νοητών αιώνα"" ή έπεισανόμενη έ ν ν ο ι α της χρον ικό-

τ η τ α ς , σαφής αντανάκλαση τών σκέφεων τού άγ. Γρηγορίου,

Νύσσης, όπως σωστά τό παρατήρησε καί δ Von Bal thasar ,

δεν ε μ π ο δ ί ζ ε ι κ α ι τήν διαφοροποίηση άπό τόν Νύσσης: α ­

ν α δ ε ι κ ν ύ ε ι ό άγ. Μάξιμος ,δπως ήδη ε ίδαμε ,τήν κίνηση û'Q

- 28 - .

θεμελιώδες στοιχείο της δομής τοϋ κτιστού και δχι απλώς

39 ως ένα ενδιάμεσο ανάμεσα στον θεό και τόν κόσμο

*Η καθαρότητα ή προερχόμενη από τήν "ένόπτευσιν

του τής αφανούς και ύπερσρρήτου δόξης φωτός" αξιώνει,

στην συνέχεια, τους μετέχοντες τής μεταδόσεως των δώ­

ρων, ή όπούα οδηγεί στον μετσσχημστεσμό τους προς τό

ίδιο τό μυστήριο, άπεργαζομένη αυτούς σέ θέσει και κα­

τά χάριν θεούς, "κατά τό έφικτόν άνθρώποις και ένδε-

χόμενον". Αυτό ομως συμβαίνει μόνον στους "άξίως με­

ταλαμβάνοντας" και ώς "τέλος πάντων". Πρόκειται γιά τήν

40 κορύφωση τής πνευματικής ζωής και τήν πλήρωση της . Τά

άξια μέλη τής ευχαριστιακής συνάξεως βιώνουν τήν χαρι­

σματική πληρότητα τής έν θεώ καθολικοποιήσεως καθώς κα-

4 Î

θολικά περιχωρούνται υπό του θεού , τοΰ Όποιου τό ά­

παν τής οικονομίας έχει συντελεσθεί. Διότι τό χωρίο αυ­

τό είναι έκτος των Αλλων και μιά μικρή αλλά ευδιάκριτη

και σαφής υπενθύμιση τοΰ γεγονότος τής συνκεφαλαιώσεως

τής θείας Οικονομίας στην θεία Ευχαριστία (3λ.6960). Αυτή

ή Οικονομική δηλ. Πρρνοιακή ουσία και θεμέλιο τής θείας

Ευχαριστίας αντανακλά ευθέως σέ ολες τις οντολογικές

της διαστάσεις" τό είναι, τό κοινωνειν και το γίγνεσθαι

των δντωνέχουν, στην ευχαριστιακή τους εκπλήρωση, ώς

έρεισμα τήν άγαπητική Πρόνοια και τήν πάνσοΦη Οικονο­

μία τοΰ θεοϋ έν Χριστώ.

*Η σύνδεση Προνοίας και Οικονομίας τοϋ θεοϋ έν

- 29 -

Χριστώ μέ τήν θ ε ί α Ευχαριστ ία ε ί ν α ι εμφαντ ικά παρούσες

στην σκέψη του ά γ . Μαξίμου. Διαβάζουμε στά " 1 χ ό λ ι α _ σ τ ί ς

42 *Επιστολέ2_τοϋ_άν^_Διονϋσ£οα " : " Ά ν σ ρ χ ο ν φ η -

σ ι τ ο υ θ ε ο ύ τ ή ν - π ρ ό ν ο ι α ν , οι)χ στ ι

των οντων ύς συνάρχων προενόει κατά τους άφραίνοντας

κ α ι λ έ γ ο ν τ α ς , άμα θεός άμα πάντα* ά λ λ ' ο τ ι καί πριν ή

πραχθήναί. τά όντα έν τ α ΐ ς ί δ έ σ ι ς ή τ ο ι παραδείγμασι του

θ ε ο ύ , τ ο υ τ έ σ τ ι ν έν τ α ϊ ς ά ί δ ί ο ι ς αυτού νοήσεσιν ( ά ς ,

προορισμούς ό ν ο μ ά ζ ε ι ν τον θ ε ί ο ν Παΰλον έν τφ Περί θείων

ονομάτων δφημεν), καθ'άς ι δ έ α ς καί ν ο ή σ ε ι ς του θεού τ ά

μέλλοντα παράγεσθαι προετετύπατο, καί. ή πρόνοια τοϋ

θεού άνάρχως προϋπήρχε πάσης κτ ίσεως. Π ρ ο ν ο ί α ς

γ ά ρ θ ε ί α ς ή ν, ή τ ο ι π ρ ο ε ν ν ο ή σ ε ω ς , τ ό

β ο ύ λ ε σ θ α ι π α μ α γ α γ ε ΐ ν κ τ ί σ ι ν

τ ή ν ά π ο λ α ύ σ ο υ σ σ ν τ ή ς π ρ ο ν ο η τ ι ­

κ ή ς α ύ τ ο ϋ α γ α θ ό τ α τ ο ς . Κατά τούτο οΰν

καί α τ ε λ ε ύ τ η τ ο ς ή πρόνοια λ έ γ ε τ α ι ε ι ς τους αθανάτους

αγγέλους κ α ί τους άπαθανατισθησομένους ημάς, κ α ί τ ά

δ ι * η μ ά ς α γ α θ ά έ σ ο μ έ ν η " . Ή "άναρχος

κ α ί α τ ε λ ε ύ τ η τ ο ς " πρόνοια τοϋ θεού σ υ ν ί σ τ α τ α ι ακριβώς

σ'αύτή τήν Προνοιακή "προ-αγάπησιν" των δντων στους λό­

γους τ ο « ς , ή δποία θ έ τ ε ι ως σκοπό της τήν παραγωγή τής

κτ ίσεως πού θά απολαύσει τήν προνοητική άγαπητική αγα­

θότητα του θεού' ήδη ή Οικονομία Του δ ι α γ ρ ά φ ε τ α ι στην

διαβεβαίωση πώς ή προνοητική αυτή αγαθότητα θά λ ά β ε ι

- 30 -

τήν μορφή ολων τών έπί μέρους αγαθών πού θο απαιτηθούν

γιά τήν πλήρωση αυτής τής αγαθής "προεννοήσεως".

Δέν θά ασχοληθούμε βέβαια στά πλαίσια της έρνα-

σίαςαΰτής μέ το αδεαμφισβήτητο γιά τήν έρευνα γενονός

τής αρχέγονης ταυτίσεως τής θείας Ευχαριστίας μέ τό σύ­

νολο τής .θείας Οικονομίας, ήδη άπ'τούς "Αποστολ ικούς χρό-

43

νους . Και μόνον ή ερμηνευτική διείσδυση τοϋ κεφαλαιώ­

δους εύχαριστιολογικού χωρίου του πρώτου εύχαριστιολό-

γου ευαγγελιστή 'Ιωάννη, στό Ευαγγέλιο του, κεφάλαιο 6,

51-58, θά αρκούσε γιά νά μας υπενθυμίσει το εΰρος τής

44 σχετικής προβληματικής . Τό χωρίο αυτό προϋποτίθεται

σιωπηρά άπ'τόν 'Ομολογητή στά εύχαοιστ ιολογικά του κεί­

μενα εκείνα, πού παρουσιάζοντας τον Χριστό ώς "τον άρ­

το τής ζωής τον έκ του ουρανού καταβάντα" (Γω. 6,51)

ταυτίζουν ουσιαστικά τήν Ευχαριστία μέ τήν 'όλη Οικονο­

μική δραστηριότητα του θεού' ενδιαφέρει έδώ π αμέσως

φανερή αυτουργία τοϋ Χριστού κατά τήν παρατεινόμενη

στους αιώνες Ευχαριστιακή Του ενσάρκωση στην πλήρωση

τοϋ Προνοιακοΰ "Πατρικού θελήματος". Ή ευχαριστιακή

ενσωμάτωση στον ΧΌιστό είναι ή οδός τής αναβάσεως προς

τον Πατέρα διά τής χαρισματικής μεθέξεως στό Πνεύμα.

45

"Ιδού τό δντως σημαντικό αυτό κείμενο : "Και προς εαυ­

τόν, ά ρ τ ο ν δ ν τ α ζ ω ή ς , σοφίας τε και γνώ­

σεως και δικαιοσύνης, κινοΰντος ημών (τού Χριστού) ά-

κορέστως τήν δρεζιν και τή πληρώσει τοϋ Πατρικού θε-

- 31 -

λήματος τ ο ϊ ς άνγέλοες δμολάτρας ήρας καθιστώντος, τη

κατά τόν 3 to ν αγωγή; τήν έπουράνιρν ευμιμήτως ε μ φ α ί ν ο ­

ντας εύσρέστησιν ' κ α κ ε ϊ θ ε ν πάλιν έπί τήν άκροτάτην τών

θείων ανάβασιν προς τόν Πατέρα τών φώτων ενάγοντος, κα ί

θ ε ί α ς άπερ,γαζόμενον φάσεως κοινωνούς τή κατά χάριν με-

θ έ ζ ε ι του Πνεύματος, κ α θ ' ή ν τέκνα θεού χρηματίσωμεν,

α υ τ ό ν τ ό ν τ α ύ τ η ς α ΰ τ ο υ ρ γ ό ν τ η ς

χ ά ρ ι τ ο ς , κ α ί κ α τ ά φ ύ σ ι ν τ ο υ Π α ­

τ ρ ό ς Υ ί ό ν, δ λ ο ν ό λ ο ι δ ι χ α π ε ρ ι ­

γ ρ α φ ή ς ά χ ρ ά ν τ ω ς π ε ρ ι κ ο μ ί ζ ο ν τ ε ς *

εξ ου κα ί δ ι ' ο ΰ , κ α ί έν ώ, τό ε ί ν α ι τε καί κ ι -

ν ε ϊ σ â α ι , κ α ί ζ η ν , έχομέν τε καί ε ξ ο μ ε ν " . Στό

ε υ κ ρ ι ν έ σ τ α τ ο αυτό χωρίο, εμφανέστατα σ υ ν δ έ ε τ α ι τό ε ί ν α ι

καί ή κίνηση καίτό ( κ ο ι ν ω ν ι κ ό ) γεγονός του ζην μέ τήν

τ ε λ ι κ ή τους ( " ε ξ ο ι ι ε ν " ) , πραγμάτωση στην ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή

συσσωμάτωση μέ τόν Χ ρ ι σ τ ό , Φανερώνοντας έ τ σ ι τήν εύχα-

ο ι σ τ ι α κ ή οντολογική τους θεμελίωση" ή σιωπηρή αναφορά

του "αοτου τής ζωής" στό γνωστότατο ε ύ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ά

χωοίο του κατά "Ιωάννην Ευαγγελίου,στό όποιο άκρι3ώς

τ α υ τ ί ζ ε τ α ι ή Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α μέ τήν καρδιά τής θείας Οικονομίας

καί τήν συγκεφαλαίωση τ η ς , καθιστά εμφανή τήν παραδο-

σ ι α κ ό τ η τ α του "Ομολογητή στό σημείο α υ τ ό , καί τ ι ς ρη­

ξ ι κ έ λ ε υ θ ε ς προσωπικές θ ε ο λ ο γ ι κ έ ς του εμβαθύνσεις. Με­

λετώντας άλλωστε τό χωρίο αυτό κάπως δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά ό

j . M . GARRTGUES Φθάνει νά μ ι λ ά γ ι ά "τό χρίσμα τής υ ί ο -

- 32 -

θεσίας μας (onction adoptive) έ"ν Χριστώ τό προορισμέ­

νο yea μας από τόν Πατέρα, χαμένο από τον "Αδάμ και.

4 ξανακερδισμένο μέ τήν λυτρωτική Ενσάρκωση τοϋ Χριστού

Ή ένωση μέ τόν Χριστό ώς"πρωτότοκο αδελφό" (Ρωμ. 8,

29) μέ τήν εν Πνεύματι ομοίωση, οδηγεί τόν άνθρωπο έ­

χοντας ανακεφαλαιώσει μέσα του τόν κόσμο, "ν'άναπαυθεΐ

γιά πάντα μαζί μέ τόν Υιό μέσα στους κόλπους του Πατέ­

ρα, τήν πρώτη πηγή της άκτιστης ενότητας καί έσχατο τέ­

λος τής ενοποιήσεως τοϋ κτιστού έν Αύτώ" (plonge pour

toujours avec le Fils dans le sein du Père, Source pre­

mière de l'unité incrée et fin ultime de l'unification

47 du créé en lui) . Προσθέτοντας αυτές τις παρατηρήσεις

του Garrigues, μπορούμε ήδη νά μιλούμε γιά τήν ευχα­

ριστιακή πραγμάτωση τής έν Χριστώ υιοθεσίας μας, στή

σκέψη τοϋ άν. Μαξίμου, ή γιά τήν ευχαριστιακή πραγμά­

τωση τής Προνοιακής αγαθής αγάπης τής θείας Οικονομίας,

στην κατά χάριν υίοποίησή μας μέσω τής Ευχαριστίας.

5. 0 ΕΥΧΑΡΓΣΤΓΑΚΟΣ ΦΟΤΓΣΜΟΣ

Ό Λάνος-τροφεύς καί τροφή πραγματοποιεί σειρά

πολλαπλών καί ποικίλων "σωματώσεων", οι οποίες αποτε­

λούν τήν κατά πρόνοια μυστηριακή λόγο-ποίηση τού κτι­

στού διότι "βοολεται αεί καί έν πάσιν ό τού θεού Λόγος

καί θεός τής αυτού ενσωματώσεως ένεργεΐσθαι τό μυστή-

- 33 -

ptov" . Ό μυστηρεακός-εϋχαριστ ιακός χαρακτήρας των

σωτηριολογικών ενσωματώσεων αυτών δηλώνεται, ευκρινώς

από τον άγ. Μάξιμο οταν γράφεε: "Δεξόμεθα γάρ κ α τ ' ε ύ -

χάς οΰτω JTOA ι τ ε υ ό μ ε ν ο e, καθάπεο σρτον έπ ιοόσιόν τ ε

κ α ι ζωτεκόν ε ι ς άποτροφήν των ήΐμετέρων ψυχών και συν­

τήρησαν τής τών χαρισθέντων ήμίν αγαθών ε υ ε ξ ί α ς τόν

ε ίπόντα Λόγον. 'Εγώ ε ι μ ί δ άρτος, ό έκ τοϋ ουρανού κα-

ταβάς και ζωήν δ ιδούς τφ κάσμω' αναλόγως ήιμϊν τ ο ι ς τ ρ ε ­

φόμενους δ ι ' ά ρ ε τ ή ς κ α ι σοφίας, πάντα γ ινόμενον" κ α ι

Ö L ' έ κ α σ τ ο υ τ ώ ν σ ω ζ ό μ ε ν ω ν π ο ι -

κ ί λ ω ς ω ς ο ΐ δ ε ν α υ τ ό ς σ ω μ α τ ο ύ -

μ ε ν ο ν ' έ τ ι κ α τ ά τ ό ν α ι ώ ν α τ ο ΰ -

τ ο ν υ π ά ρ χ ο ν τ ε ς " . *Η τ ε λ ε υ τ α ί α αυτή δ ή ­

λωση τοΰ 'Ομολογητή, πού αποτελε ί ε ισαγωγικό υπαιν ιγμό

στην ακολουθούσα ε ρ μ η ν ε ί α στον στ ίχο "Τόν αρτον ημών

τόν έπ ιούσιον δός ήμϊν σήμερον", μυστηριώδης ν LO τόν

αμύητο στην θ ε ο λ ο γ ι κ ή του σκέψη, σ η μ ε ι ώ ν ε ι τήν έντονη

έσχατολογική του αίσθηση* ό αρτος της ζωής "σημερινό"

γεγονός αποκαλυπτικό ωστόσο τής άρχική-ς κ α ι τ ε λ ι κ ή ς

ευδοκ ίας τοϋ θεού γ ι ά τόν άπαθανατισμό τοΰ ανθρώπου:

"Τούτον γάρ ο ΐ μ α ι δηλοΰσθαι τόν αιώνα δ ι ό τοϋ σ ή μ ε ρ ο ν

ως ε ί τ ι ς έπ ί τό σαφέστερον έκλαβών ε ί π ο ι τόν τόπον

τής προσευχής, Τ ό ν ά ρ τ ο ν η μ ώ ν ö v κ α ­

τ α ρ χ ά ς έ π ' ά θ α ν σ σ ί α τ ή ς φ ύ σ ε ω ς

ή τ ο ί μ α σ α ς , δός ή μ ι ν σ ή μ ε ρ ο ν κ α τ ά

- 34 -

τ ί| ν τ τ α ρ ο ϋ σ α ν ζ ω ή ν ο ΰ σ ι ν τ η ς

θ ν η τ ό τ η τ ο ς * Ενα ν ι κ ή σ η τ ό ν θ ά ν α ­

τ ο ν τ ή ς α μ α ρ τ ί α ς , π τροφή τ ο υ α ρ τ ο υ

τ η ς ζ ω ή ς κ α ί τ ή ς έ π ι γ ν'ώ σ ε ω ς' fi ς

μέτοχον γ ε ν έ σ θ α ι τόν πρώτον ανθρωπον, ή παράβασις τής

θ ε ί α ς εντολής οΰ συνεχώρησεν. Ώ ς ε ί γ ε ταύτης ένεφορή-

θη τής θ ε ί α ς τροφής, ουκ αν τω θανάτω τής αμαρτίας ή-

50

λ ί σ κ ε τ α " . Τό σημαντ ικότερο δμως πόρισμα από τήν μ ε ­

λέτη τοο χωρίου αϋτοΰ ε ί ν α ι ό τ ι τ α υ τ ί ζ ε ι έδώ ό αν. Μάξ ι­

μος τήν θ ε ί α Ευχαριστ ία μέ τήν ζωή καί τήν σοφία ή γνώ­

ση πού ν ικά τόν θάνατο ("άρτος ζωής καί έπιγνώσεως",

"έπ'άθανασία τής φύσεως"" στό 904Α, μιλά γ ι ά τόν "γνω-

σ τ ι κ ό ν ά ρ τ ο ν " , όπως κ α ί στό μελετηθέν χωρίο 905C γ ι ά

"άοτον ζωής, σοφίας τε κ α ί γνώσεως κα ί δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς " ) .

Ποια ε ί ν α ι αυτή ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή σοφία ή γνώση, πού θά

μπορούσαμε δ ικα ιώνοντας τήν εμμονή του άγ. Μαξίμου νά

ονομάσουμε " ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ό φ ω τ ι σ μ ό " των

πιστών, Σύμφωνα μέ τά προηγούμενα πορίσματα τής μ ε λ έ ­

της μας π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά τή μ ε θ ε κ τ ι κ η μύηση στην "έν το

Τ ρ ι ά δ ι νοουμένην ενότητα" (βλ. παραπάνω σελ. 11 ' ) , ε ί ν α ι ή μύη·

ση στην κο ινων ική ζωή τής Τριάδος κ α ί ή μ ε θ ε κ τ ι κ η πραγ­

μάτωση της στην ζωή τής ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς . Πρό­

κ ε ι τ α ι γ ι ά τήν ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή κατά χάριν επίγνωση του τ ρ ό ­

που τής Τ ρ ι α δ ι κ ή ς υπάρξεως του θ ε ο ύ , ή βίωση τής Τρ ια­

δ ικής ενότητας ώς χαρισματ ικής ζ ω ή ς των πιστών.

- 35 -

"Η: δ ε ύ χ α ρ ι σ τ ι α κ ό ς φωτισμός των πιστών άφορα τήν έ"ν τη

ζωή τους,κατανόηση καί βίωση της α λ ή θ ε ι α ς ως κοινωνίας

ζωής κ α τ ' ε ί κ ό ν α της Τ ρ ι α δ ι κ ή ς ε ν ό τ η τ α ς .

Στό ί δ ι ο εύχαριστ ισλογακ-ό κ ε ί μ ε ν ο μιλώντας δ

Όμολογητ<ής γ ι ά τόν "αρτον αν καταρχάς έπ'άθανασία τής

Φύσεως ήτοίμασε" δ θ ε ό ς , καταφανώς δ ι α κ ρ ί ν ε ι τήν φύση

από τήν αθάνατη ζωή της πού τής δ ω ρ ί ζ ε τ α ι από τόν θ ε ό '

μπορεί ή φύση νά δ ι ά γ ε ι "έν θ ν η τ ό τ η τ ι " , ( α . π . ) . "Αν ή

Φύση έ ν ε φ ο ρ ε ί τ ο τής θ ε ί α ς ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς τροφής, δέν θά

" ή λ ί σ κ ε τ ο " από τόν θάνατο τής α μ α ρ τ ί α ς . "Αρα δ θάνατος

ε ί ν α ι ή αλωση τής φύσεως»ένώ ή αθάνατη ζωή ε ί ν α ι α κ ρ ι ­

βώς δ μόνος δυνατός τρόπος ακέραιος υπάρξεως τ η ς . Τό

ζην λοιπόν ε ί ν α ι ή πληρότητα τοΰ ε ί ν α ι , h επαλήθευση

τ ο υ , τ ε λ ι κ ά ε ί ν α ι σ η μ α ί ν ε ι ζ ή ν α π ό λ υ τ α

δ η λ . α θ ά ν α τ α γ ι ά τόν άγ. Μάξιμο. Καί αυτή ή

αθάνατη ζωή ε ί ν α ι δυνατή μόνον ώς κ ο ι ν ω ν ί α μέ τόν Τ ρ ι α ­

δικό θεό μέσα στην ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ε μ π ε ι ρ ί α .

Επομένως ο ι ο ν τ ο λ ο γ ι κ έ ς δ ι α σ τ ά σ ε ι ς τής Ευχαριστίας ε ί ­

ν α ι δ ι α σ τ ά σ ε ι ς αυτής τής άπεοίσταλτης κ α ί άφθαρτης αιώ­

νιας ζωής, πού τ α υ τ ί ζ ε τ α ι μέ τήν α ι ώ ν ι α έπίννωση καί βίωση τής

θεωτικής α λ ή θ ε ι α ς τής εν Χριστώ υ ι ο θ ε σ ί α ς , δηλαδή τής

προνοιακής συγκεφαλαιώσεως τοΰ κτιστοΟ πού ε ν ε ρ γ ε ί τ α ι

στά π λ α ί σ ι α τής ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς .

Τά δ τ ι ή β ιωματική γνώση αυτής τής άλήθευας σ υ ν έ χ ε ι

πρωταρχικά τήν σκέψη τοΰ άγ. Μαξίμου, οδηγώντας τον

- 36 -

νά θ έ σ ε ι τήν θ. Ευχαριστ ία στην κορυφή των ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι ­

κών μυστηρίων, ακολουθώντας άλλωστε τήν σ χ ε τ ι κ ή πα-

52 τ ε ρ ι κ ή παράδοση , κ α τ α φ α ί ν ε τ α ι : οταν υπέροχα γ ρ ά φ ε ι

πώς " π ρ ό τ ε ρ ο ν τ ο ΰ 3 α π τ ί σ μ α τ ο ς ε τ έ θ η τ ό

π ο τ ή ρ ι ο ν , δ τ ι δ ι α τ ή ν ά λ ή θ ε ι α ν έ σ τ ι ν ή

α ρ ε τ ή , α λ λ ' ο ύ δ ι ά τ ή ν α ρ ε τ ή ν ή ό λ η ­ς ·3

θ ε ι α " . Και σ υ ν ε χ ί ζ ε ι επεξηγώντας: " Ά λ ή θ ε ι α ν μέν

ε ί ν α ι λ έ γ ε ι τήν θ ε ί α ν γνώσιν' άρετην δ έ , τους υπέρ

54

αληθείας τών έφιεμένων αυτής αγώνας ". "Εδώ δ ι α κ ρ ί ­

ν ε τ α ι εμφανέστατα ή πρωτοκαθεδρία της οντολογίας σέ

σχέση υέ τήν ηθική ( α σ κ η τ ι κ ή ) , κα ί κυρίως ή. ε υ χ α ρ ι ­

στιακή ό ν τ ο λ ο ν ι κ ή θεμελίωση τής τ ε λ ε υ τ α ί α ς . Αυτή ή

ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή θεμελίωση α π ο τ ε λ ε ί το ρίζωμα τής χ ρ ι ­

σ τ ι α ν ι κ ή ς ασκήσεως στην α λ ή θ ε ι α , ή οποία έ τ σ ι γ ί ν ε ­

τ α ι πόθος προσωπικής ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς καθολικοποιήσεως,

καθώς αλήθεια ε ί ν α ι ή " θ ε ί α γνώσις" δηλαδή ή ε μ π ε ι ­

ρ ι κ ή επίγνωση "τοΰ αυτού ο'λως πληοώσαντσ δλον θεόν

καί μηδέν αυτών τής αύτοϋ παρουσίας κενόν κ α τ α λ ε ί -

55 Φαντα" (Μυσταγωγία 1_24) . Ό άγ. Μάξιμος ε π ε ξ η γ ε ί

περαιτέρω λεπτομερέστερα τήν σχέση 0απτίσματος-Εύ-

χ α ρ ι σ τ ί α ς , άρμολογώντας τήν σκέψη του πού θά τόν ο­

δηγήσει στην περιγραφή δπως ε ί δ α μ ε τής οντολογικής

προτεραιότητας τής Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς : "Τό τοΰ Κυρίου Βά­

πτισμα έ σ τ ι ν , ή παντελής προς τόν αίσθητόν κόσμον τής

προαιρέσεως ημών νέκρωσις' τ ό δ έ π ο τ ή ρ ι ο ν

- 37 -

κ α ί α υ τ ή ς ή μ £ï ν τ η ς π α ρ ο ύ σ η ς ζ ω ­

ή ς υ π έ ρ ά Μ 8 ε t α î κ α θ έ σ τ η κ ε ν

δ ρ ν η σ ι ς. Τό του Κυρίου βάπτισμα, των υπέρ αρε­

τής κατά πρόθεσιν εκουσίων καί ημετέρων πόνων, τύπος

υπάρχει ' δ ι ' ώ ν τάς κατά συνείδησςν άπορρύπτοντες κη­

λ ίδας τόν προς τα φαινόμ-ενα της προαιρέσεως έκαστου κα-

ταδεχόμεθα θάνατον' τ ό δ έ π ο τ ή ρ ι ο ν τ ώ ν

έ κ π ε ρ ι σ τ ά σ ε ω ς κ α τ ά π ρ ο α ί ρ ε σ ι ν

έ π α ν ι σ τ α μ έ ν ω ν ή μ ϊ ν υ π έ ρ τ ή ς α­

λ η θ ε ί α ς α κ ο υ σ ί ω ν π ε ι ρ α σ μ ώ ν τ ύ-'

π ο ς έ σ τ ι ' δ ι * ω ν κ α ί α υ τ ή ς π ο ο κ ρ ί-

ν ο ν τ ε ς τ ό ν θ ε ί ο ν π ό θ ο ν τ ή ς φ ύ ­

σ ε ω ς έ κ ό ν τ ε ς τ ό ν π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ό ν

ΰ π ε ο χ ό μ ε θ α τ ή ς φ ύ σ ε ω ς θ ά ν α τ ο ν.

Ταύτην έ χ ε ι τήν διαφοράν τό βάπτισμα πρό ς τό ποτήριον"

ό τ ι τό υέν Βάπτισμα υπέρ αρετής προς τά ηδέα του 0 C ο υ

νεκοάν ε ρ γ ά ζ ε τ α ι τήν προαίρεσιν ' τό δέ ποτήριον, τ ή ν

ά λ η θ ε ι α ν κ α ί α υ τ ή ς π ρ ο κ ρ ί ν ε ι ν

π ε ί θ ε ι τ ή ς φ ύ σ ε ω ς τ ο υ ς ε υ σ ε ­

β ε ί ς " . Ή πρόκριση τής άλήθε ιας,δηλαδή του θ ε ί ο υ

πόθου σέ βάρος της φύσεως κ α ί τής πρόσκαιρης ζωής>πού

αποτελε ί τό έσχατο μαρτυρικό βάθος τής ασκητ ικής πρά­

ξεως, δηλώνεται κ α ί τ υ π ο λ ο γ ε ΐ τ σ ι στην Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α . Ό

ασκητής β γ α ί ν ε ι άπό τήν αμεσότητα τής έμφάνειας τών

όντων α γ ta νά εκπληρώσει τήν ε υ δ ο κ ί α τοϋ θεού περί

- 38 -

του κόσμου, πού ε ί ν α ι η αληθο-ποίηση του κόσμου, δηλα­

δή ή ζωοποίησή του μέσα στην ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α

τού ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ σώματος. " Ζ ω ή ς δ έ θ ε ί α ς

π ο ι ε ί τ α ι μ ε τ ά δ ο σ ι ν , έ δ ώ δ ι μ ο ν

ε α υ τ ό ν έ ο ν α ζ ό μ ε ν ο ς , ώ ς ο ΐ δ ε ν α υ τ ό ς ,

καί où περί. αύτοΰ τ ο ι α ύ τ η ν α ί σ θ η σ ι ν νοεράν ε ί λ η φ ό τ ε ς ,

ώστε τη γ ε ΰ σ ε ι ταύτης της βρώσεως ε ι δ έ ν α ι κατ % έπίγνωσιν

αληθώς, δ τ ι χρηστός ο Κ ϋ ρ ι ο ς , π ο ι ό τ π τ ι θ ε ί α προς θέω-

σιν μετακιρνών τους έ σ θ ί ο ν τ α ς * ο ί α δή σαφώς ζωής κ α ι

5 7 δυνάμεως άρτος καί ών κ α ι καλούμενος η . Ή "δύναμις"

του δρτου-Χριστοΰ έ γ κ ε ι τ α ι ακριβώς στή δυνατότητα ε κ ­

χύσεως της χρηστότητας Του ως θ ε ί α ς ζωής μεταδιδόμενης

ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ά , προς έκθέωση των έσθιόντων.

6. ΟΓ ΥΠΑΡΞΓΑΚΕΣ ΒΑΘΜΓΔΕΣ ΤΗΣ

ΕΥΧΑΡΓΣΤΓΑΚΗΣ ΕΝΣ&ΜΑΤίϊΣΕΟΣ

Ή ψυχή,ή 'Εκκλησία κ α ί ή Ευχαριστ ία ε ί ν α ι ομό­

λογες κατά τόν αγ. Μάξιμο. Δ ιά της Ευχαριστίας ή ψυχή

κ α θ ί σ τ α τ α ι 'Εκκλησία,ώστε κ α ί ή πραγματικότητα του χ ε ι ­

ροποίητου ναού μέ τ ι ς π ο λ υ ε ι δ ε ί ς του ακολουθίες καί

τήν ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή xouc, κορύφωση καί ενοποίηση, νά απο­

τ ε λ ε ί ε ι κ ό ν α της ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς άποκατ-αστάσεως καί

χαρισματ ικής θεοποιήσεως τής Ψυχής, οπότε κ α θ ί σ τ α τ α ι

- 39 -

"δντως 'Εκκλησία θ ε ο ύ " : "Προς ταύτα πάντα σαφώς αρμό­

ζ ε τ α ι , κατά τήν θεωρίαν εικαζόμενη τη ψυχζί ή αγία τον

θεού 'Εκκλησία' 'τα μέν κατά νουν πάντα καί έκ του νου

κατά πράοδον ε ί ν α ι δε ι χ θ έ ν τ α , δ ι ά του ι ερατε ίου σημαί­

νουσα' τά 'ο'έ κατά τόν λόνον καί έκ του λόγου κατά δ ι α -

στολήν είναι δηλωθέντα, δ ιά τοϋ ναού σαφηνίζουσα κ α ί

π ά ν τ α σ υ ν ά ν ο υ σ α π ρ ο ς τ ό τ ε λ ο ύ -

μ ε ν ο ν ε π ί τ ο υ θ ε ί ο υ θ υ σ ι α σ τ η ­

ρ ί ο υ μ υ σ τ ή ρ ι ο ν, απεο δ ιά τών κατά τ ή ν ' Ε κ -

κλησίαν επιτελουμένων δ δυνηθείς έμφρόνως καί σοφώς

μυηθήναι, Έκκλησίαν οντως θεοϋ καί θε ίαν τήν έαοττοΰ

ψυχήν κατεστήσατο' δ e * rf ν [σως, καί ης ή χ ε ι ρ ο π ο ί η τ ο ς

'Εκκλησία σοΦώς διά της έν αυτή των θείων π ο ι κ ι λ ί α ς

κατά σύμβολον ούσα παράδειγμα, προς όδηγίαν του κ ρ ε ί τ -

τόνος ήμϊν παρεδόθη" " . "Εκτός άπό τήν διατήρηση τών

γνωστών εννοιολογικών μοτίβων 'της κοινωνίας ("πάντα

σαφώς α ρ μ ό ζ ε τ α ι " , "πάντα συνάγουσα" , οπού ή θεωρητι­

κή καίή πρακτική δύναμη της ψυχής ε ν ο π ο ι ο ύ ν τ α ι , δηλα­

δή "αλη ή ασκητική καί θεωρητική ζωή ενώνονται στό

ίνα α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ ς , παρ'δλο πού τ ε ί ν ο υ ν προς αυτό 59

από δ ι α φ ο ο ε τ ι κ έ ς πλευρές ") καί τοϋ γ ί γ ν ε σ θ α ι ("προς

όδηγίαν τοϋ κ ρ ε ί τ τ ο ν ο ς " , τό όποιο περιλαμβάνει έ ν δ ε ι ­

ξη κινήσεως), υπάρχει στό χωρίο αυτό ή έκδηλη αίσθη-

σητοΰ ιερού συγγραφέα, της ταυτίσεως, μέσω τής "έμΦΡό-

νου καί σοφής κινήσεως", τοϋ ευχαριστιακού μυστηρίου

- 40 -

μέ τήν υπαρξιακή ολοκλήρωση τών αναβαθμών της ψυχής

προς τήν τελειότητα κατά τήν όποια καθίσταται"'Εκκλη­

σία θεού".

Λεπτομερή κατανραφή τών αναβαθμών αυτών μέ κα­

θαρή ευχαριστιολονική αναφορά σχετική μέ τους τρόπους

μεταλήψεως του θεού Λόγου εν Πνεύματι, συναντούμε στό

κείμενο "Περί_διαφόοων_άττοριών' (Î364A-Î365C) . "*Αεί

νάρ ό διεληλυθώς τους ουρανούς 'Γησοϋς, ό τοϋ θεού Λό­

γος, και υπεράνω πάντων τών ουρανών γενόμενος, τους

άκολουθοΰντας αύτώ διά πράξεως και θεωρίας μεταβιβάζει

τε και μετατίθησιν από των ήττόνων έπί τά κρείττονα

και από τούτων πάλι έπί τά έτι τούτων ανώτερα καί α­

πλώς ειπείν, έπιλείφει με δ χρόνος λέγοντα τάς θείας

τών άγιων αναβάσεις τε καί αποκαλύψεις κατά τήν από

δόξης εις δόξαν άλλοίωσιν, εως έκαστος τήν έν τω ίδίω

τάγματι, άρμόζουσαν δέξοιτο θέωσιν. Τόν τοίνυν προρρη-

θέντα περί θεού φυσικόν πόθον έχοντας ημάς είδώς ού­

τος ό μέγας διδάσκαλος, προτρέπει τε πάντας και καλεί

διά της αυτού διδασκαλίας προς τήν π ν ε υ μ α τ ι -

κ ή ν β ρ ώ σ ι ν τοΰ υπέρ ημών σΦαγ ιασθέντος άμνοΰ,

Φυλάξαι τε ευκρινώς καί ευχρήστως υποτίθεται τών αύτοΰ

τοΰ άμνοΰ δηλονότι μελών τήν άρμονίαν δθραυστον καί

άσύμ(?υρτον, Uva μή κατακριθώμεν ώς διασπώντες καί δια-

σπαράττοντες τήν εοθετον αρμονία τοΰ θείου σώματος, ή

θρασέ.ως ώς υπέρ δύναμιν ή άνιέρως ώς παρά δύναμιν, τοΰ

- 41 -

αμνού καί Λόγου τάς σάρκας έσθίοντες* άλλ'έκαστος κα­

τά τήν αυτού öuvautv τε καί τάζιν,,καί τήν έπιβάλλου-

σαν αυτω χάριν ·τοϋ Πνεύματος, μεταλάμβανετω τού θείου

Λόγου κατά τήν εκάστου μέλους έπίνοιαν". Καταρχήν βλέ­

πουμε στό/κείμενο αυτό τού ιερού Μαξίμου τήν άδιάστα-

τπ ενότητα της Ευχαριστίας Μέ όλες τις πνευματικές ανα­

βάσεις "από των ήττόνων επί τά κρείττονα" καί τήν "άπό

δόξης εις δόξαν άλλοίωσιν" μέχρι τήν τελική υποδοχή

τής θεώσεως. Ή διά του Πνεύματος μετάληψη τού Κυρια­

κού σώματος καί αίματος φυλάττει μέσα στον μεταλαμβά­

νοντα τήν αρμονία τΰν θείων μελών "δθραυστον καί άσύμ-

ψυοτον"" ή αρμονία αυτή θά πληγωθεί..μέ τήν θρασύτητα

ή αδυναμία τού μετέχοντος. Μέ τήν χάρη του Πνεύματος

δ πιστός προχωρεί σέ μιά ανοδική πνευματική πορεία,

έ'να έκθεωτικό γίγνεσθαυ ευχαριστιακού χαρακτήρα, ανά­

λογα μέ τήν σταδιακή μετοχή τού στά διάφορα μέλη του

σώματος τού Κυρίου.

Τό χωρίο αυτό αποτελεί ήδη τήν απάντηση στην α­

πορία τού Thunberg σχετικά μέ τό πού αναφέρεται ή Ευ­

χαριστία, δηλαδή στό πρώτο ή τό τελευυαΐο στάδιο της

* fi î πνευματικής ζωής, ή καί σέ όλα τά στάδια . '0 Thun-

berg θεωρεί τελικά τήν Ευχαριστία ώς κορύφωση μιας

συνερνίας άνθρώπου-Χριστσΰ ούτως ώστε ή Ευχαριστία νά

αποτελεί τήν είσοδο έν τέλει στην θέωση τού άνθρωπου

θεωρούμε πώς εκφράζουμε πολύ πιστότερα τήν σκέψη του

- 42 -

ιερού συγγραφέα αν τονίσουμε πώς,οπως φ α ί ν ε τ α ι από το

κείμ/ενο που μελετούμε και. τήν συνέχε ια τ ο υ , ε ν τ ά σ σ ε ι

οργανικό σ 'ένα πολύ συγκεκριμένο γ ι ν ν ε σ θ α ι υπαρξιακής

ε μ π ε ι ρ ί α ς τήν έν Πνεύματι μετάληψη του "αμνού κ α ι Λό­

γου" οϋτως ώστε ό λ ε ς ο ι βαθμίδες κ α ι ε π ι δ ό σ ε ι ς

τής πνευματικής άνελ ίξεως νά έχουν ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ά (δηλ.

οντολογικά) θ ε μ ε λ ι ω θ ε ί κ α ι νά έχουν επομένως έξ 'αρχής

προσανατολισθεί προς τήν θέωση, "κατά τόν δ ι ' έ κ ά σ τ ο υ

μέλους (τοΰ Χριστού) σημαινόμενον πνευματικόν μ ε τ α -

ποιούμενοι λόγον". 'Αλλά κ α ι αντ ιστρόφως, ή Ευχαριστία

νά έ χ ε ι ε ισχωρήσει σέ όλες τ ι ς δυνατές εκφάνσεις τής

πνευματικής ζωής, θεμελιώνοντας τ ε ς κ α ι προσανατολί­

ζοντας τ ε ς .

*Αλλά ας δώσουμε δλο τό κ ε ί μ ε ν ο : "Οίον κ ε φ α ­

λ ή ς μέν ό έξ άναποδείκτων αρχών άφέτους παντελώς έ -

χουσαν τους περί θεολογίας λόγους π ί σ τ ι ν κεκτημένος

μ ε τ α λ ή φ ε τ α ι , έξ ής τό παν σώμα των άοετών τε κ α ι τών

γνώσεων συμβιθαζόμενον α ϋ ξ ε ι τήν πνευματικήν α ΰ ξ η σ ι ν .

"Q τ ω ν δέ μ ε τ α λ ή φ ε τ α ι δ τους θ ε ί ο υ ς λόγους πνευμα-

τικως μετ "επιστήμης υποδεχόμενος, κ α ι εύπειθής κ α ι υ­

πήκοος θεώ δ ι ' α ύ τ ο ύ ς μέχρ ι θανάτου δ ι ό τών έογων γ ι ­

νόμενος" ο φ θ α λ μ ώ ν δ έ , δ τήν κ τ ί σ ι ν πνευματικώς

κατανοών, κ α ι πάντας τους κ α τ ' α ί σ θ η σ ί ν τε και νουν λό­

γους άπροσκόπως ε ι ς μίαν δόξης θεού συνάνων έκπλήρωσιν,

Σ τ ή θ ο υ ς δέ μ ε τ α λ ή φ ε τ α ι ό τήν κσρδίαν θεολογικών

- 43 -

πληρώσας θεωρημάτων, κατά τόν μέγαν εύαγγελ ιστήν Ί ω ά ν -

νην, κ α ί πηγής άεννάου δ ί κ η ν τόν π ε ρ ι ε κ τ ι κ ό ν της τοϋ

παντός προνοίας 'εύσεβΰς προχέων τ ο ί ς μανθάνουσι λόγον

τε <αL τρόπον. Χ ε ι ρ ώ ν δ* αΰ μεταλαμβάνει δεόντως

ό μηδέν τών" κ α τ ' έ ν τ ο λ ή ν άνειμένως έρνων κ.αL ήμελημένως

επ ιτελών, άλλ'δλην έχων έ τ ο ί μ η ν κ α ι εατονον προς έ κ -

πλήρωσιν των θείων νόμων τής ψυχής τήν κατά τήν πρά-

ζ ι ν έ ν έ ρ γ ε ι α ν " κ ο ι λ ί α ς δ έ , δ τό γόνιμρν τής ψυ­

χής άείβλυστον έχων, κ α ί πληθυνόμενος τ ο ι ς π ν ε υ μ α τ ι -

κ ο ι ς θεωρήμασι, καί άκατάσβεστον τόν καυστικώτατον τής

προς τήν θ ε ί α ν συνουσίαν απαθούς εφέσεως έρωτα κ ε κ τ η μ έ ­

νος. Έ ν δ ο σ θ ί ω ν δέ μ ε τ α λ ή φ ε τ α ι προσηκόντως,

ό τή κρυφίωτέρα ζ η τ ή σ ε ι τε κ α ι γνώσει τοϋ νοϋ τά 3άθη

τοϋ θεού δ ιερευνώμενος, κ α ί απορρήτων έμφορούμενος μυ­

στηρίων. Τσλμήσει τ ι μ ε ί ζ ο ν δ λόγος. Τ ω ν κ ά τ ω

τ ο ϋ Λ ό γ ο υ μ ε ρ ΰ ν μεταλαμβανέτω σωφρόνως,

ό λογικώς κατά τής ϋλης ι σ τ ά μ ε ν ο ς , κσί παντάπασιν άμό-

λυντον μετά τής Ψυχής τήν σάρκα διατηοών, καί ολον ά-

παραλείπτως αύτη τόν Λόγον τ α ΐ ς ά ρ ε τ α ί ς διαμορφών σάρ­

κα γενόμενον. Μ η ρ ώ ν δέ' μ ε τ α λ ή φ ε τ α ι δ τόν Λόγρν

έ π ι κ ε ί μ ε ν ο ν έχων τώ τής Ψυχής παθητικώ μ έ ρ ε ι , καί

παντελώς έκτέμνων αυτής τήν πρόσυλον κ ί ν η σ ι ν " γονάτων

δ ε , δ προς τους κ ε ί μ ε ν ο υ ς καί άσθενοϋντας τή π ί σ τ ε ι

συμπαθώς κατά πρόνοιαν ε π ι κ λ ι ν ό μ ε ν ο ς , καί τήν προς η ­

μάς τοϋ Λόγου μιμούμενος συγκατάβασιν. Κ ν η μ ώ ν

- 44 -

δ έ κ α ί π ο δ ώ ν μεταλαμβανέτω προς τ ο ύ τ ο ι ς , δ

επί τής πίστεως κα ί της αρετής καί. τής γνώσεως ασά­

λευτους δχων τής ψυχής τ α ς β ά σ ε ι ς κ α ί ακλόνητους, καί

κατά σκοπόν προς το βραβειον τής άνω κλήσεως έ π ε ι γ ό -

μενος, κα ί τής α γ ν ο ί α ς τά δρη καί τους βουνούς τής

κακίας ΰπερπηδών μετά του Λόγου κα ί δ ι α λ λ ό μ ε ν ο ς . Ά λ-

λ ά τ ί ς δ υ ν η σ ε τ α ι π ά σ α ς τ ο υ Σ ω -

τ ή ρ. ο ς η μ ώ ν θ ε ο ΰ τ ά ς δ ι ' ή μ α ς έ-

n ι ν ο ί α ς έ ζ σ ρ ι θ μ ή σ σ ι κ α θ ' α ς ε ­

δ ώ δ L μ ο ν ε α υ τ ό ν κ α ί μ ε τ α λ η π τ ό ν

α ν α λ ό γ ω ς έ κ ά σ τ ω π ε π ο ί η κ ε ν . " Ξ τ ι

γάο έ χ ε ι προς τ ο ύ τ ο ι ς πάσιν δ Κϋοιος βοστρύχους, καί

ρ ί ν α ς , καί χ ε ί λ η , τράχηλόν τε, κα ί ώμους, καί δακτύλους,

καί οσσν τής ημετέρας κατασκευής έπ'αύτοΰ λ έ ν ε τ α ι τ ρ ο -

πολργικώς. ~Q ν π ρ ο σ φ υ ώ ς χ ε κ α ί ε ύ χ ο ή -

σ τ ω ς μ ε τ α λ α μ β ά ν ο υ σ ι ν ο ι π ρ ο ς

έ κ α σ τ ο ν κ α ί δ ι * έ κ α σ τ ο υ μ έ λ ο υ ς

σ η μ α ι ν ό μ ε ν ο ν π ν ε υ μ α τ ι κ ό ν μ ε -

τ α π ο ι ο ύ μ ε ν ο ι λ ό ν ο ν . Ούτως ό αμνός τοΰ

θεού β ι β ρ ώ σ κ ε τ α ι , κατά τόν αγιον τούτον καί μέναν δ ι -

δάσκαλον, καί ε ι ς π έ ψ ι ν π ν ε υ μ α τ ι κ ή ν

ά ν α δ ί δ ο τ α ι , μ ε τ α π ο ι ώ ν π ο ό ς ε α υ τ ό ν

τ ώ π ν ε ύ μ α τ ι τ ο υ ς μ ε τ α λ α μ β ά ν ο ν ­

τ α ς , έ" κ α σ τ ο ν α υ τ ώ ν ε ι ς τ ό ν τ ο υ

β ρ ω θ έ ν τ ο ς ύ π ' α ύ τ ο ϋ π ν ε ύ μ α τ ι -

- 45 -

κ ώ ς μ έ λ ο υ ς τ ό π ο ν κ α τ ά τ ή ν θ έ -

σ ι ν τ ή ς σ ω μ α τ ι κ ή ς α ρ μ ο ν ί α ς έ -

ν ά ν ω ν τ ε ' κ α ί μ ε τ α τ ι θ έ μ ε ν ο ς , ΰ-

στε φιλανθρώπως τ ό ν ε ν τ ο ι ς Ö λ ο ι ς λ ό-

γ ο ν τ ο ι ς π ρ α γ μ α σ ι ν ο υ σ ι α ν γ ε ­

ν έ σ θ α ι τ ό ν μ ό ν ο ν υ π έ ρ φ ύ σ ι ν

< α ί λ ό γ ο ν". Στό ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ό μυστήριο ò "μόνος

υπέρ φόσιν κ α ι λόγον" κ α θ ί σ τ α τ α ι ουσία άκοιΒώς δλων

τον πραγμάτων, θ ε μ έ λ ι ο δηλαδή ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό όλων τών υ­

παρξιακών κινήσεων, πού μπορούν νά προσληφθούν στό

σώμα τού Λόγου. 'Η ζωή συνεπώς η πνευματική του Χ ρ ι ­

στ ιανού α π ο τ ε λ ε ί τήν προσωπική του ι σ τ ο ρ ί α βαθμια ίας

μετοχής στα μέλη τού Κυριακού σώματος* τό σώμα της

ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς ένσαρκώσεως τού Χριστού ε μ π ε ρ ι έ χ ε ι τ ι ς

" ά ν ε ξ α ρ ί θ υ η τ ε ς έ π ί ν ο ι έ ς " Του, " κ α θ ' ά ς έδώδιμον εαυτόν

;<αί μεταληπτόν αναλόγως έκαστα· πεποίηκεν". 'Επειδή

"Πνεύμα ζωοποιοΰν ή σάοξ έ σ τ ι του Κυρίου, δ ι ό τ ι έκ

Πνεύματος τού ζωοποιού συνελήφθη. Τό .γάο γεγεννημένον

έκ τού Πνεύματος Πνεύμα έ σ τ ι " . "Ολο τό γ ί γ ν ε σ θ α ι

λοιπόν της πνευματικής αυξήσεως ε ί ν α ι θεμελιωμένο ε υ ­

χ α ρ ι σ τ ι α κ ά στον σφαγιασθέντα *Αμνό κ α ι Λόγο ύπό τόν

δοο τής διαφυλάξεως τής κο ινων ικής αλήθειας τής " ε υ ­

θέτου αρμονίας τού θ ε ί ο υ σώματος", από τήν ύβρη τής

θρασύτητας ή τής ανομολόγητης ά ν α ξ ι ό τ η τ α ς , ο ί οποίες

"διασπούν καί διασπσράττουν" τήν "αθραυστον και ά-

- 46 -

σύμφυρτον" , ενότητα των μελών Του. Ή ευχαριστία α­

ναδεικνύεται έτσι ώς ή πεμπτουσία κσί. η καρδιά και ή

δομή η ίδια του εκκλησιαστικού σώματος , αφού κάθε

έγκυρη πνευματικά κίνηση εντός του,είναι έγκυρη στον

βαθμό πού έχει προσληφθεί από τόν ΧΌιστό και "μετατε­

θεί" άπ'Αύτόν "εις τόν του βρωθέντος ύπ'αΰτοΰ (του

πρόττοντος) πνευματικές μέλους τόπον κατά τήν θέσιν

της σωματικής αρμονίας"" και μάλιστα μέ τρόπο τέτοιον,

ώστε ή κοινωνία των μελών του Κυριακού σώματος νά δια­

φυλαχθεί αδιατάρακτα άρμΌνική! Γι'αύτό ή Χριστιανική

ασκητική είναι βαθύτατα κοινωνική, μ ιά και δέν μπορεί

νά υπάρξει στό εκκλησιαστικό σώμα άπρόσληπτη ευχαρι­

στιακά ορθοπραξία. Τά πάντα εν τέλει αληθεύουν και α­

ναγνωρίζονται και καθίστανται ύπαρξισκώς αυθεντικά στό

μέτρο της δυνατότητας ευχαριστιακής ενσωματώσεως τους.

'Η Ευχαριστία έτσι περιέχει τήν πλήρη γνώση του κόσμου

του θεού, τήν πλήρη δηλαδή γνώση τού κόσμου δπως τόν

65

θέλει ό θεός , όπως τόν αποκαθιστά καθιστάμενος δ "Ι­

διος, κατά τήν τολμηρή φράση του άγ. Μαξίμου, "ουσία"

του.

l'iva άλλο του κείμενο δ άγ. Μάξιμος, στό ίδιο

έργο , επεκτείνει και επίσης τολμηρά ολοκληρώνει αυτή τήν

επιμεριστική λυτρωτική ευχαριστιακή ενσάρκωση του Σω­

τήρα. Καταρχήν ανακεφαλαιώνοντας δ,τι ήδη έχει ειπεί

γράφει: ""Εκαστος, ώς έφην, κατά τήν εαυτού δύναμιν

- 47 - .

καί τήν κ α τ ' α ξ ί α ν χορηγουμένην αύτω too πνεύματος χά­

ρ ι ν τ ο ν Χ ρ ι σ τ ό ν έ χ ω ν ά ν α λ ό ν ω ς

έ α υ τ ω τ ά ς ύ φ η λ ά ς δ ι ά • τ ή ς π ρ ο ς

η ά ν τ α ν ε κ ρ ώ σ ε ω ς ά ν α 0 ά σ ε ι ς

π ο t ο ύ μ ε ν ο ν , οϋτως κ α ι τόν θ ε ί ο ν άμνόν έκαστος

ημών ως έκ ο ι κ ί α τ ι ν ι τω ιδ ίω τ ά ν μ α τ ι της κατ % άρετήν

άρμρζούσης αύτω καταστάσεως θ ύ ε ι τ ε τόν άμνόν καί μ ε τ α ­

λαμβάνει τών αυτού σαρκών, κ α ι ε μ φ ο ρ ε ί τ α ι τοϋ " Ι ησού".

Ε ί ν α ι σ υ γ κ λ ο ν ι σ τ ι κ ή ή σσ<ρήνεια του ιερού πατρός στό .χω­

ρίο αυτό: ό ί δ ι ο ς δ Χριστός πραγματοποιεί μέσα στον α ­

θλητή της πίστεως τ ι ς "υψηλές ;άνα3άσεις" ' ό Χριστός ε ί ­

ν α ι σέ κάθε στ ιγμή ή "ουσία" όλων τών πνευματικών ανα­

βάσεων, τό θ ε μ έ λ ι ο κ α ί δ αυτουργός τ ο υ ς , ενώ αύτη ή α­

νοδική κίνηση συνάπτεται μέ τόν 3αθμό ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς ε ν ­

σωματώσεως του π ιστού: " Έ κ α σ τ ο υ γ ά ρ ί δ ι ο ς

γ ί ν ε τ α ι - α μ ν ό ς Χ ρ ι σ τ ό ς " Ι η σ ο ύ ς ,

ω ς έ κ α σ τ ο ς χ ω ρ ε ι ν τ ε κ α ί έ σ θ ί ε ι ν

α υ τ ό ν δ ύ ν α τ α ι , ί δ ι ο ς Παύλου τοΰ μεγάλου της

αληθείας κήρυκος, καί ίδιοτρόπως ί δ ι ο ς εκάστου τών ά­

γιων κατά τό μέτρον της εν έκάστω πίστεως, καί τ ή ν

έ π ι χ ο ρ η γ ο υ μ έ ν η ν χ ά ρ ι ν τ ο ΰ

Π ν ε ύ μ α τ ο ς , ω" μέν ούτως, ω δέ ούτως, ευρισκόμενος

αλός έν ολω, πάσι δέ πάντα γ ι ν ό μ ε ν ο ς " . Οι ά π ε ι ρ ο ι ε π ι ­

μερισμοί καί σωστικές έ π ί ν ο ι ε ς τοΰ Χ ρ ι σ τ ο ύ , ε ί ν α ι ο ι

πολλαπλές ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ έ ς Του ενσαρκώσεις πού δίνουν ύ-

- 48 -

πόσταση στην κίνηση καθολι,κοποεήσεως των επιμέρους πι­

στών, δηλαδή της ενσωματώσεως των πολλών στον "Ενα, πού

ακολουθεί τόν ευχαριστιακό μερισμό του 'Ενός στους πολ­

λούς . 'Εμφανής στό σημείο αυτό είναι ή Πνευματολογι-

κή συγκρότηση αυτής τής ευχαριστιακής ένσαρκώσεως μέσα

στους επιμέρους πιστούς . 01 πολλαπλές αυτές ενσαρκώ­

σεις πάντως του Χριστού χάριν τών μετεχόντων, ο'ι πολ­

λαπλές αυτές κενωτικές περιχωρήσεις καί αΰτοπροσφορές

Του, είναι οι πολυειδείς προσλήψεις δλων των "οικιών"

καί "ταγμάτων" καί "κ,αταστάσεων" πού διέρχεται δ ανθρώ­

πινος θείος πόθος, και. ή ευχαριστιακή του έκ-πλήρωση.

7. Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΠΡΟΣΟΠΟΛΟΓΙΑ

Τό κείμενο που τελευταίο μελετήσαμε όμως μας

εισάγει ήδη σέ μιά νέα ουσιαστικότατη διάσταση τής μα-

ξιμικής εύχαριστιολονίας: αυτός ακριβώς ό άγαπητικός

αΰτοπολλαπλασιασμός τοο Αμνού, τοΰ "πάσι τά πάντα γι­

νομένου" αναλόγως προς τήν προσωπική ιδιομορφία καί ε­

τερότητα τοΰ καθένα από τους μετέχοντες, είναι μία α­

πό τις πολύτιμες ενδείξεις τής ευχαριστιακής θεμελιώ­

σεως τοΰ π ρ ο σ ώ π ο υ στον άγ. Μάξιμο. Ή ευχαρι­

στιακή κοινωνία τοΰ Χριστού προς τους πιστούς καί οι­

κείους Του είναι βαθειό προσωπική, άναδεικνύεει κυριο­

λεκτικά τό συγκεκριμένο ανθρώπινο πρόσωπο μέ τρόπο ά-

- 49 -

παράμιλλα παραστατικό καί ξεκάθαρο.

Βεβαίως η εργασία αυτή δέν θά εισέλθει, στο εί-

' 59

δικό θέμα της πρρσωπολογίας τοϋ άγ. Μαξίμου . θεμε­

λιώνοντας το πρόσωπο στην καίρια διάκριση Φύσεως καΐ

An -'

υποστάσεως δ άγ. Μάξιμος τ α υ τ ί ζ ε ι τελςκά τήν υπόστα­

ση μέ τό πρόσωπο θεωρώντας πώς "ΰπόστασις και πρόσω­

πον ταυτόν " . Έδώ ομως μπορούμε νά ενδιατρίψουμε σ τ ι ς

ε ν δ ε ί ξ ε ι ς ενός εΰχαριστιολονικού προσδιορισμού του

προσώπου στην μαξιμική σκέψη. ( Ύ π ' α ύ χ ή ν τήν έ ν ν ο ι α ·

καί μόνον άλλωστε μπορεί ή περί προσώπου αντίληψη νά

ξεφύγει άπό τους κάθε λονής φιλοσοφισμούς, Ψυχολογι-

σμούς καί παιδαγωνισμούς,μέσω των όποιων παραμρρφώνε-

ται στή σκέψη των μελετητών τοϋ ά γ ι ο υ ) . Καί τό πρώτο

πού μπορούμε, νά δούμε παρακολουθώντας τήν σχετική

προβληματική του, ε ί ν α ι η διά τής Ευχαριστίας εγκα­

τάσταση μιας π'ρωταρχικής α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς

μεταξύ κτίσεως ανθρώπου καί θεού. Μιας ανοικτής καί

συνεχούς κοινωνικής άναφορικότητας πού έ χ ε ι τό ουσιώ­

δες χαρακτηριστικό τής γενέσεως καί συντηρήσεως σχέ­

σεων αληθινά προσωπικών: τ ή ν α ν τ α λ λ α γ ή

δ ώ ρ ω ν .

( Ή έννοια τής ανταλλαγής, πού εκφράζει συνει­

δητά τήν ασυνείδητη ανάγκη καθιδρύσεως κ ο ι ν ω ν ί α ς , έ­

χ ε ι υπέροχα περιγραφεί στό χώρο τής ανθρωπολογίας απ"

τόν εθνολόγο Marco! Mauss καί τόν στρουκτουραλιστή

- 50 -

ανθρωπολόγο C. L é v i - S t r a u s s . Ό liauss στό κλασσικό

του έργο "ûotçLuto_Yt.a_TO_5û)po" (Essai sur l e cadeau,

1924) προσπάθησε κατά τόν Lév i -S t r auss "να αποδείξε ι ,

πώς ή ανταλλαγή σ τ ί ς πρωτόγονες κ ο ι ν ω ν ί ε ς δέν έ γ κ ε ι τ α ι ,

τόσο σέ ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς συναλλαγές, οσο σέ αμοιβαία δώρα'

δ τ ι αυτά τά α μ ο ι β α ί α δώρα έχουν λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α σημαντ ικό­

τερη σ ' α ύ τ έ ς τύς κ ο ι ν ω ν ί ε ς ά π ' ο ^ ι στή δ ική μας (πσρ'ο-

λο πού κ α ι σ'σύτήν υπάρχουν)' κ α ι δ τ ι αυτή ή πρωτόγονη

μορφή ανταλλαγής, δέν είναι, βασικά ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς φύσεως

αλλά ε ί ν α ι αυτό πού επιτυχημένα ονόμασε ό Hauss "συνο­

λ ικό κοινωνικό γεγονός" ( f a i t s o c i a l t o t a l ) , ένα γενο-

νός δηλαδή πού έ χ ε ι κο ινωνική κ α ι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή , μαγική

και ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή , ω φ ε λ ι μ ι σ τ ι κ ή κ α ι συναισθηματ ική, νο-

μική κ α ι ηθική σημασία „ . Προχωρώντας ό Lév i -S t rauss

γράφει πώς " ο ί κο ινων ικές σχέσεις ε ί ν α ι ή πρώτη ϋλη

πού χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι y tà τήν κατασκευή μοντέλων πού α­

ποκαλύπτουν τήν ί δ ι α τήν κοινωνική δομή „ . "Ετσι σχέ­

σ ε ι ς ανταλλαγής δομούν τήν κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α σ τ ι ς νεώτερες

επιστήμες του άνθρωπου, πραγματικότητα μέ σημαντικό

ανάλογο στή σύγχρονη φ ι λ ο σ ο φ ί α . ' O C a b r i e l f iarcel π.χ.,

μή αποκρύπτοντας τ ί ς χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ έ ς του ρ ί ζ ε ς , μπορεί νά

γ ρ ά φ ε ι : "ΰέν υπάρχει τ ί π ο τ ε σέ μένα τό όποιο δέν μπο­

ρ ε ί ή δέν ο φ ε ί λ ε ι νά θ ε ω ρ ε ί τ α ι ως δώρο ". Τό δώοο θ ε ­

μ ε λ ι ώ ν ε ι στον Marcel τήν γνώση ώς κοινωνία συνειδήσεων,

τό Ι δ ι ο τό πρόσωπο ε ί ν α ι ένα δώρο. Τό δώοο εκφράζει

- 51 -

έτσε. ποάξη αγάπης προς τόν θεό καί. τόν συνάνθρωπο,πρά-

78

ξη δηλ. κοινωνίας , (αν καί oc δ υ τ ι κ έ ς θεολονικές

προϋποθέσεις το'ΰ Marcel δέν μπορούν νά τόν βοηθήσουν

νά απαγκιστρωθεί ά π ' τ ή ν παραδοσιακή ί ν τ ι β ι ν τ ο υ α λ ι σ τ ι -

κή περί προσώπου άποψη,πσύ τό τ α υ τ ί ζ ε ι ε ν τ έ λ ε ι μέ τό

ψυχολογικό "Εγώ). Αυτή n ανθρώπινη λε ιτουργικότητα τής

ανταλλαγής από τόν L é v i - S t r a u s s αλλά κυρίως τόν Lacan

θά α ν α δ ε ι χ θ ε ί (μέ βάση τή γλωσσολογία τών Saussure καί

J.acobçon) σέ θεμέλιο ε ν τ έ λ ε ι . τ η ς συμβολικής λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς

τοϋ ασυνειδήτου , δηλαδή τελ ικά της λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς της

άπάνειας ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς τών συνειδήσεων, πού συνιστά τήν 80 κοινωνικότητα . Ή μεγάλη προσφορά στην περίπτωση μας

του άγ. Ία ζ ί μ ο υ , ε ί ν α ι ή ε ύ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι-

< ή θ ε μ ε λ ί ω σ η της κοινωνίας τών δώρων, πρύ

θά μας ε π ι τ ρ έ ψ ε ι από τά ά τ ο υ ι κ ι σ τ ι κ ά ή ασυνείδητα συ­

στήματα ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς , νά οτάσουμε στην έν Χριστώ προ-

σωπική κ ο ι ν ω ν ί α ) .

Πραγματικά στην σκέψη τοϋ Όμρλογητή τήν κοινω"

νική αμοιβαιότητα μεταξύ ανθρώπου καί θεού τήν πραγμα­

τοποιούν τά "δώρα", οι λόγοι της κτίσεως ώς δώρο τοϋ

άνθρωπου ποός τόν θεό. Τήν κοινωνική αμοιβαιότητα θεοϋ-

άνθοώπου απαρτίζουν τά "δόμ-ατα", ό πνευματικός πυρήνας

της κτίσεως, όπως δ ω ρ ί ζ ε τ α ι μέσω τής πνευματικής θεω­

ρίας στον άνθρωπο. "Ετσι ό άνθρωπος "ώς μέν γνωστικός

τους τών όντων πνευματικούς λόγους καθάπερ δ ώ ρ α

- 52 -

δέχετσς τω θεώ προσφερόμενους δ ιά της κτίσεως' ώς δέ

πρακτικός, τοος τών όντων φυσικούς νόμους τοίς τρόποις

μιμουμενος δ ό μ α τ α δέχεται, πάσαν έκκαλύπτων εν

εαυτοί κατά τόν 3tov της έμφερομένπς άοράτως τοίς οΰσι

72 θείας σοφίας τήν μεγαλοπρεπειών " . Άλλου γράφει έ-

ναργώς πώς " π ρ ο σ κ ο μ ί ζ ο ν τ ε ς οϋν τους έκ

των γεγονότων πνευματικούς τφ Κυρίω λόγους δ ώ ρ α

προσφέρομεν, καθ'ΰτι πάντων τούτων εστίν κατά φύσιν ά-

προσδεής' où γάρ ώς δεομένω προς άλλοις, καί τους τών

δντων τφ ΚυρΙω προσδκομίζομεν λόνους, άλλ'Ενα ποσώς η­

μείς κατά δϋναμιν έκ τών αυτού κτισμάτων χρεωστουμενον

αυτόν άνυμνήσωμεν. Δ ό μ α τ α δέ λαμ3άνει ό τήν θείαν

προθύμως μετερχομενος φιλοσοφίαν' ώς καί τρόπων προς ά-

73 ρετήν καί λόγων προς ννώσιν κατά φύσιν δεόυενος . Καί

άλλου: "Τω μέν θεώ δι'αύτοϋ (τοϋ νου) τους έν αυτό (τη

κτίσει) πνευματικούς τής γνώσεως καθάπερ δ ώ ρ α

π ρ ο σ κ ο μ ί ζ ο υ σ α ν λόνους, αϋτψ δέ (τω v o t )

καθάπερ δ ό μ α τ α τοός ενυπάρχοντας αυτή κατά τόν

74 Φυσικόν νόμον προς άρετην τρόπους παοέχουσαν ". Καί

ποιος ε ί ν α ι ό σκοπός αυτής τής δωροληπτικής òuo iBa tó -

τ η τ α ς ; Γράφει 6 άγ. Μάξιμος έ π ' α ύ τ ο ϋ : " Ε ι δέ καί τ ο ύ ­

το φσίη τ ι ς ΰ τ ι δώρα τώ θεώ προσφέρεσθαι διωρίσατο φή-

σσς δ Λάγος, Ε ν α π σ ρ α σ τ ή σ η τ ό τ ή ς

θ ε ί α ς ά γ α θ ό τ η τ ο ς ά π ε ι ρ ο ν ' ώ ς μ η ­

δ έ ν π ρ ο ε ι σ ε ν ε γ κ ο ΰ σ η ς , δ έ χ ε σ θ α ι

Γ"

- 53 -

π α ο* η μ ώ ν ω ς δ ώ ρ α τ ά δ ό μ α τ α , τ ό

π ά ν ή μ ΐ ν λ ο γ ι ζ ό μ ε ν η ς τ η ς ε ì -

σ φ ο ο α ς , où« έξω του πρέποντος νέγονε τούτο φήσας,

πολλήν κ α ι αφατον ε ί ν α ι περί. ημάς του θεού δ ε ί ξ α ς τήν

αγαθότητα^ δ *έ χ ό μ ε ν ο ν ώ ς η μ ώ ν τ ά ε ­

α υ τ ο ύ ω ς η μ ώ ν a ù τ φ π ρ ο σ Φ ε ρ ό μ ε -

ν α" κ α ι τήν υπέρ αυτών ώς αλλότριων όφειλήν δμολο-

γ ο ύ ν τ ο ς " .

'Εμφαν ίζετα ι , έδώ ή θεμελιώδης πνευματική δομή κ ο ι ­

νωνίας. . 7-α δόματα τοΰ θ ε ο ύ , δηλαδή τους πνευματικούς

λόγους της κτ ίσεως κ α ί τους· νόμους της αρετής που α­

πορρέουν άπ' α υ τ ο ύ ς , ε π ι σ τ ρ έ φ ε ι δ θεοφιλής νους, τά

" π ρ ο σ κ ο μ ί ζ ε ι " Οπως ε π ι μ έ ν ε ι νά γράφει δ άν. Μάξιμος

ώς δώρα ("τά εαυτού ώς ημών'*; στον θ ε ό . Τόσο ή εμμονή

στην έ ν ν ο ι α της ποοσκουιδής, οσο κ α ι ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή

έκφραση "δεχόμενον ώς ημών τά εαυτού ώς ημών αύτώ

προσφερόμενα" (πρβλ. " τ ά σά έ:< των σων σοι προσφέοο-

μεν κατά πάντα κ α ι δ ι ά πάντα") ε ί ν α ι , θεωρούμε σαφείς

εϋχαρ ι σ τ ι α κ έ ς - λ α τ ρ ε υ τ ι κ έ ς αναφορές τού άγ. Μαξίμου στό

κ ε ί μ ε ν ο τ ο υ . 'Η αληθινή κο ινων ική α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ε ί ν α ι

τ ε λ ι κ ά ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή α μ ο ι β α ι ό τ η τ α μεταξύ τού θεού

κ α ι τού άνθρωπου, γεγονός πού α ν α δ ε ι κ ν ύ ε ι τήν β α θ ε ι ά

μεταξύ τους κ ο ι ν ω ν ί α , κ α ι συναφώς τήν προσωπική δ ι ά ­

σταση ως κύριο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τής κοινωνίας αυτής. Ή

"ομολογία ο φ ε ι λ ή ς " από μέρους τοϋ θεού γ ι ά οσα δόματα

- 54 -

λαμβάνει, από τόν άνθρωπο ως δώρα, είναι ή απελευθέρωση

του ανθρώπου άπό κάθε είδους αναγκαστική, επιβεβλημέ­

νη καί ανελεύθερη κοινωνία. Είναι ένας μικρός ΰμνος

στό ανθρώπινο αυτεξούσιο -μεταξύ των άλλων- ή φράση

"δέχεσθαι παρ'ήμων ως δώρα τα δόματα, τ ό π ά ν ή-

μ ί ν λογ'. ι ζ ο μ έ ν η ς τ η ς ε ι σ φ ο ρ ά ς " ·

έχει τόσον αξία γιά τόν θεό η ελεύθερη ανθρώπινη προσφο­

ρά πού τήν αμείβει σάν νά ήταν αποκλειστικά τοϋ άνθρω­

που τά προσφερόμενα ("ως μηδέν προεισενεγκούσης της

θείας άγαθότητος"). Δέν βιάζει τήν ανθρώπινη προσφορά'

μόνον ώς δώρο τήν δέχεται "καθότι πάντων τούτων εστίν

κατά φύσιν άπροσδεής". Αυτή ή πραγματικότητα της απόλυ­

τα ελεύθερης κοινωνίας αγάπης, ή δποία ενεργείται άλ­

λωστε κατεξοχή στον χώρο της Ευχαριστίας, είναι ή μήτρα

γενέσεως του θεολογικού πλέον γενονότος τοϋ προσώπου.

Ή έν Χριστφ υιοθεσία τοϋ ανθρώπου πού όπως είδαμε, εί­

ναι γεγονός αδιανόητο έκιός της Ευχαριστίας, (βλ. πα­

ραπάνω,παράγραφο .4 ) ,αποτελεί τήν υπέρβαση όλων των υ­

παρξιακών αναγκαιοτητών καθόσον αναπαριστά τήν προσωπι­

κή σχέση Πατρός και Υίοϋ. Επειδή δ Υιός κοινωνεί ε­

λεύθερα και άγαπητικά μέ τόν Πατέρα, οι μετέχοντες στην

ευχαριστιακή ενσωμάτωση στό ανθρώπινο σώμα τοϋ Υιού

αποκτούν κατά χάρη τόν αυτό π ρ ο σ ω π ι κ ό τρόπο

υπάρξεως Του.

Ή προσωπική διάσταση της ευχαριστιακής σύσσωμα-

- 55 -

τώσεως στον άγ. Μάξιμο ως ή διάσταση της απερίσταλτης

κ α ι άφθαρτης α ι ώ ν ι α ς ζωής πού ε ρ ε ί δ ε τ α ι , στην επίγνωση

τής θεωτικής α λ ή θ ε ι α ς της έ"ν Χριστώ υ ι ο θ ε σ ί α ς ( 3 λ . πα­

ραπάνω,παράγραφο 4 ) , ε ί ν α ι θεμελιώδης γ ι ά τήν ορθή κα­

τανόηση της" ε!υ"χαρ ιστ ιακής κοινωνίας κ α ι του ε υ χ α ρ ι ­

στιακού γ ί γ ν ε σ θ α ι στην σκέψη τ ο υ . θά λέγαμε εξαρχής πώς

ή πραγματικότητα του προσώπου α π ο τ ε λ ε ί συνεχώς επα­

λήθευση της ορθής κατευθύνσεως τόσο τής κοινωνίας οσο

κ α ι τής κινήσεως τών λονικών όντων, όπως επίσης ·καί

καρπό τ η ς . Στά επόμενα κεφάλαια επιφυλασσόμαστε νά ε ­

πισημάνουμε εναργέστερα τήν διαπλοκή αυτών τών συσχε­

τισμών στην μ α ξ ι μ ι κ ή σκέψη. "Εδώ όμως σημειώνουμε προ­

κ α τ α ρ κ τ ι κ ά αλλά ε μ φ α τ ι κ ά τήν σαφή ε ύ χ α ο ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ή α­

ναφορά του γεγονότος τοϋ ποοσώπου.

• 8. Η ΓΕΡΩΣΥΝΗ ΩΣ "9ΡΓΑΝ0"

ΤΗΣ ΕΥΧΑΡΙΣ7ΙΑΣ

Δέν θά ήταν δ ιόλου τολμηρό νά ονομάσουμε τήν

ίερωσόνη, οπως τήν 3 λ έ π ε ι δ άγ. Μάξιμος, "δρνανο" τής

Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς . Πράγματι δ θεός α ν α μ έ ν ε ι τήν " ι ε ρ ο υ ρ γ ί α

8 1 τής φιλανθρωπίας" άπό τήν ίερωσυνη καθώς "τήν ί ε -

ρωσύνην ό θεός έπ ί γής ά ν θ ' ε α υ τ ο ύ χ ε ι ρ ο τ ο -

νήσας προύβάλετο", κ α ι δ ι ' α ύ τ ή ς δ ι α τ ε λ ε ί δ " Ι δ ι ο ς "σω-

ματικώς δρώμενος", δ ε ί χ ν ο ν τ α ς μέ αυτήν τά "αύτοϋ μυ-

- 56 -

8 2 στήρια τ ο ί ς δρδν δυναμένοις " . Ή θ ε ί α φιλανθρωπία

δηλ. ή άνθρωπο-θεοκο tvtavÎa πάνω στή γ ή , εκφραζόμενη

στά α γ ί α μυστήρια ί ε ρ ο υ ρ γ ε ΐ τ α ι άπδ τήν ύερωσύνη, ή ό­

ποια κ α θ ί σ τ α τ α ι έ τ σ ι δργανο μυστηριακής συνοχής κα ί

προσωπικής μυήσεως γ ι ά τό ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό σώμα. Τό ση­

μ α ν τ ι κ ό τ ε ρ ο κ α ί ωραιότερο κ ε ί μ ε ν ο του άγ. Μαξίμου πάνω

στην Ιερωσύνη ε ί ν α ι τό έ ζ ή ς : ""Οσπερ ά κ τ ί ς έπισπδται

προσηνώς τήν υγ ια ίνουσαν δφtv προσχαίρουσαν φ ω τ ί , κ α ι

της ο ι κ ε ί α ς λαμπρότητος μ ε τ α δ ί δ ω σ ι ν ' οϋτω καί ή αλη­

θής ίερωσϋνη χ α ρ α κ τ ή ρ ο ύ σ α δ ι ά π ά -

ν τ ω ν τ η ς μ α κ ά ρ ι α ς θ ε ό τ η τ ο ς

τ ο ι ς ε π ί τ ή ς γ η ς , πάσαν Φυχήν κατά τήν ε-

ξ ι ν φιλόθεδν τ ε κ α ί θ ε ί α ν έ φ έ λ κ ε τ α ι προς έαυτήν, κ α ί

τ ή ς ί δ ι α ς μ ε τ α δ ί δ ω σ ι ν γ ν ώ σ ε ω ς ,

ε ι ρ ή ν η ς τ ε κ α ί α γ ά π η ς * ίνα προς τό

πέρσςτής ο ι κ ε ί α ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς εκάστην τής ψυχής ένέγκασα

δύνσμιν , θεφ παραστήση δ ι ά πάντων θεωθέντας τ ο υ ς

0 π* α υ τ ή ς μ υ σ τ α γ ω γ ο υ μ έ ν ο υ ς . Τέ­

λος γάρ τής κατά ψυχήν λ ο γ ι κ ή ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς , ή αληθής γνώ­

ση έ σ τ ι * τής έ π ι θ υ μ η τ ι κ ή ς δέ ή αγάπη* τής δέ θυμικής

ή ε ι ρ ή ν η * οσπερ κ α ί τής αληθούς ίερωσονης τό δ ι ά τ ο ύ -

83

των θ ε ο π ο ι ε ΐ σ θ α ί τ ε κ α ί θ ε ο π ο ι ε ί ν " . Ή ιερωσύνη χα­

ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι κατά πάντα τόν τρόπο υπάρξεως του θεού ανά­

μεσα στους ανθρώπους. Ε ί ν α ι ε λ κ τ ι κ ή κα ί μ ε τ α δ ο τ ι κ ή των

αγαθών πού τήν κοσμούν: μ ε τ α δ ί δ ε ι τήν καθολική πληρό-

- 57 -

τητα άπ'τήν ό πο ια , καθώς είναι θ ε ο - κ ο ι ν ω ν ι κ ή , ε μ φ ο ρ ε ί ­

τ α ι . Τήν πληρότητα επίσης της λ ο γ ι κ ή ς ε ν έ ρ γ ε ι α ς της ψυ­

χής ώς αληθινή γνώση, τήν πληρότητα της έ π ι θ υ μ η τ ι κ ή ς

ε ν έ ρ γ ε ι α ς τής Ψυχής ώς αγάπη, τήν πληρότητα τής θ υ μ ι -

κής ε ν ε ρ γ ε ί ς ως ε ι ρ ή ν η . Μ ε τ α δ ί δ ε ι ε ν τ έ λ ε ι , τήν έν Χ ρ ι ­

στώ υπαρξιακή κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α , κ α ι ενώνει έν τώ θεφ θεω-

μένους, αυτούς τους οποίους μυσταγωγεί. Ή τ ε λ ε υ τ α ί α

αυτή λέξη εμφανώς ε ύ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ή , α π ο τ ε λ ε ί μ ν ε ί α του

Φυσικού κέντρου της ι ε ρ α τ ι κ ή ς δ ι α κ ο ν ί α ς πού παραδοσια­

κά ήταν κ α ι ε ί ν α ι ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ι ε ρ ο υ ρ γ ί α (καθώς uà-

λίστα à άγ. Μάξιμος, έν προκειμένω, απευθύνεται σέ επίσκοπο, τό ευχαρι­

στιακό αυτό κέντρο κ α θ ί σ τ α τ α ι εμφανέστερο έφ'δσον πα­

ραδοσιακά ή ύπό τόν επίσκοπο Ευχαριστ ία κ α ι ή 3αθειά

σύνδεση επισκόπου κ α ι Ευχαριστ ίας αποτέλεσε τό θ ε μ έ λ ι ο

34 τής αρχέγονης έ κ κ λ η σ ι ο λ ο γ ι α ς ). Η μυσταγωνηση τής ί ε -

ρωσύνης ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ά θεμελιωμένη θ ε ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι θεο­

π ο ι ε ί τό πλήρωμα στό πλαίσ ιο τής μυστηριακής ενότητας

τής ε κ κ λ η σ ί α ς , δρώντας προσωπικά: "προσλαμβάνει" λ έ ε ι

δ άγ. Μάξιμος, " τ ά νενοσηκότα μέλη" κ α ι τά θ ε ρ α π ε ύ ε ι ,

κ α ί " δ ι ά των ευχών παραμυθεί" , α υ τ ή , "ή τών ψυχών γεωρ-

γ ι κ ή επιστήμη " . 'Αναλαμβάνει τήν ευθύνη καί τόν κόπο

δηλαδή τής προσωπικής εύχιαριστιακής ενσωματώσεως τών

πιστών τής προσωπικής "προσλήψεως" τών έπί μέρους με-g C

λών στό Σώμα . "Ετσι η Ευχαριστία πραγματοποιείται

διά της ίερωσύνης (καί ΰπ'αύτήν τήν έννοια ή ίερωσύ-

- 58 -

νη ε ί ν α ι : τ6 δργανο τ ή ς ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς δράσεως τοϋ θ ε ο ύ ) ,

ή ίερωσίινη έπεσκοπεί τήν έν θεώ. προσωπική κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η ­

τα καί το έν Χριστώ γ ί γ ν ε σ θ α ι , τ η ς "Εκκλησίας.

9. H ΑΜΦΙΔΡΟΜΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ

ΤΗΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ

TQN ΛΟΓΩΝ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ

Τ ι σχέση έχε e όμως ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ενσάρκωση τοΰ

Λόγου μέ τήν κυρίως " ο ν τ ο λ ο γ ί α " τοΰ άγ. Μαξίμου, τήν

θεωρία τοΰ δηλαδή των λόγων τών δντων; 'Υπάρχει, όντως

Uta εκπληκτ ική σ υ σ χ έ τ ι σ η , στο κ ε ί μ ε ν ο του Πρός_θαλάσ-

8 7

? i 2 ï i Λ ^ άπου ε π ι χ ε ι ρ ε ί νά απαντήσει στην έξης ερώ­

τηση: " Ε π ε ι δ ή ό Λόγος σαρξ έ γ έ ν ε τ ο , καί ού μόνον σαρξ

άλλα κα ί αίμα κ α ί δστά* κα ί κελευόμεθα έ σ θ ί ε ι ν μέν τήν

σάρκα, ' π ί ν ε ι ν δέ τό α ί μ α , μη σ υ ν τ ρ ί β ε ι ν δέ τά οστά, πα­

ρακαλώ μ α θ ε ί ν , τ ι ς ή τ ρ ι μ ε ρ ή ς αΰτη τοΰ ίάνθρωπισθέντος

Λόγου δ ύ ν α μ ι ς ; " . "Ας δώσουμε τώρα κ α ί τήν μεναλοφυή" του

απάντηση: "Ε ις ουσίαν έ λ θ ε ΐ ν β ο υ λ η θ ε ί ς ώς ο ΐ δ ε ν αυτός

δ υπεροόσιος Λόγος κ α ί πάντων τών δντων δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς , τους

τών δντων πάντων τών φαινομένων κ α ι νοουμένων μ ε τ ά

τ ώ ν α κ α τ ά λ η π τ ω ν τ η ς ο ι κ ε ί α ς θ ε ό τ η τ ο ς

ν ο η μ ά τ ω ν , φ υ σ ι κ ο ύ ς ε π ι φ έ ρ ε τ α ι λ ό γ ο υ ς "

ων τ ώ ν μ έ ν ν ο η τ ώ ν ο ί λ ό γ ο . ι ε ΐ ε ν τ ό α ί μ α

τ ο ΰ Λ ό γ ο υ · τ ώ ν δ έ α ι σ θ η τ ώ ν ο ί λ ό γ ο ι ,

ή φ α ι ν ο υ μ έ ν η Λ ό γ ο υ έ σ τ ω σ α ρ ξ .

- 59 -

'Επειδή τ ο ί ν υ ν , και! τών έν τ ο ι ς φ α ι ν ο μ έ ν ο υ ς , καί των έκ

τ ο ι ς νοουμένοις πνευματικών λόγων υπάρχει διδάσκαλος ό

Λόγος' πρεπόντως καί κατά λόγον δίδωσι τ ο ι ς ά ξ ϊ ο ι ς , ώ ς

σ ά ρ κ α φ α γ ε ΐ ν , τ ι ί ν έ ν τ ο ι ς λ ό γ ο ι ς τ ω ν ' δ ­

ρ ω μ έ ν ω ν έ π ι σ τ ή μ η ν " κ α ί ώ ς α ί μ α π ί ν ε ι ν

τ ή ν έ ν τ ο ι ς λ ό γ ο ι ς τ ώ ν ν ο ο υ μ έ ν ω ν γ ν ώ -

σ ι ν ο υ ς καί ή Σοφία δ ι τ τ ο ύ κρατήρος καί τών θυμάτων

πόρρωθεν μυστικώς δ ι ά τών παροιμιών ήτο ιμάσατο, Τ ά δ έ

ο σ τ ά , τ ο υ τ έ σ τ ι τ ο υ ς υ π έ ρ ν ό η σ ι ν

π ε ρ ί θ ε ό τ π τ ο ς λ ό γ ο υ ς , πάση νεννητή φ ύ σ ε ι

κατά τό ίσον απείρως απέχοντος, où δ ί δ ω σ ι ν ' ούκ έχούσης

της τών όντων φύσεως κατά τ ί ν α δύναμιν προς τ ο ύ τ ο ι ς τήν

έπιδεχόμένπν σ χ έ σ ι ν " .

Ή ουσίωση του "Υπερουσίου ε ί ν α ι ή συμπερίληψη,

μαζ ί 3 έ 3 α ι α μέ τά ακατάληπτα νοήμ-ατα της θ ε ό τ η τ ο ς , ό ­

λων τών φυσικών λόγων τών όντων, τών νοουμένων καί τών

φαινομένων. Συνδέοντας εντελώς φυσιολογ ικά τά γεγονότα

τής Ένσαρκώσεως μέ τ ι ς πολλές ευχαρ ιστϋακές ενσαρκώ­

σ ε ι ς τοϋ Λόγου,ό άγ. Γΐάζιμος τ α υ τ ί ζ ε ι π ο ι η τ ι κ ά καί θ ε ο ­

λ ο γ ι κ ά τους λόνους τών νοητών που δντως " έ π ι φ έ ρ ο ν τ α ι " κ α -

νά τήν 'Ενσάρκωση τοϋ Λόγου μέ τό α ί μ α τής ε υ χ α ρ ι σ τ ι α ­

κής ένσαρκώσεώς Του, καί. τους λόγους τών αισθητών μέ

τήν σάρκα αυτής τής ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς ένσαρκώσεως. Ό δ ι ­

δάσκαλος τών "πνευματικών λόγων" τών όντων Λόγος, πα­

ρ έ χ ε ι ώς ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή σάρκα Του τήν "έν τ ο ι ς λ ό γ ο ι ς

- β Ο -

τών όρωμένων έπο.στήμην" καί. ώς εΰχαρι.στιακό Του αίμα

"τήν έν τ ο ί ς λόγοας των νοουμένων γνώσιν". Ε ί ν α ι αδύ­

νατο νά κατανοηθεί αυτό το χωρίο τοΰ αν. Μαξίμου, ( ό ­

πως fcaL όσα θα ακολουθήσουν) χωρίς τήν αμεσότατη εύχα-

ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ή αναφορά τ ο υ . *Η πνευματική γνώση ιών λό­

γων, αού ενυπάρχουν (."επιφέροντας" ) στήνένσαρκωμένη

ουσία του Ύπερουσίου κ α ι ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή βρώση κ α ι

πόση Του αποτελούν γεγονός άδιάστατο γ ι ά τόν άν. Μ ά ξ ι ­

μο : ε Ι ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε μ ι ά ε ρ μ η ­

ν ε υ τ ι κ ή τ η ς Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς θ ε ο λ ο ­

γ ι κ ή α π ο σ τ ρ ο φ ή τ ο ΰ ί ε ρ ο ϋ σ υ γ ­

γ ρ α φ έ α ό π ω ς κ α ΐ μ ι ά θ ε ο λ ο γ ι κ ή

α π ο σ τ ρ ο φ ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς ε ρ μ η ­

ν ε ί α ς τ η ς θ ε ω ρ ί α ς τ ω ν λ ό γ ω ν

τ ω ν ό ν τ ω ν .

'Εξ ίσου άμεσα φ α ί ν ε τ α ι αυτό παρακάτω: E Ì δ έ

κ α ι τ ο υ ς π ε ρ ί κ ρ ί σ ε ω ς κ α ι π ρ ο ­

ν ο ί α ς λ ό γ ο υ ς ε ί ν α ι τ ή ν σ ά ρ κ α

κ α ι τ ό α Ι \ι ο , ù ς π ά ν τ ω ς π ο τ έ β ρ ω-

θ η σ ο μ έ ν ο υ ς κ α ι π ο θ η σ ο μ έ ν ο υ ς '

τους δέ τ ο ύ τ ο ι ς εγκεκρυμμένους άρρητους περί θ ε ό τ η -

τ ο ς λόγους οστά φήσειε τ ι ς ούκ δξω β έ β η κ ε ν , ώς ο ί μ α ι ,

τοΰ ε ι κ ό τ ο ς " . Τό σύνολο τών λόγων των όντων εδώ, ( ο ι

λ ό γ ο ι της προνοίας κ α ι ο ί λ ό γ ο ι τής κρίσεως) ευθέως

τ α υ τ ί ζ ο ν τ α ι προς τήν σάρκα κ α ι τό α ίμα της ε υ χ α ρ ι σ τ ί α -

- 61 -

κής ένσαρκώσεως τ ο ΰ ' Λ ό γ ο υ , σ υ ν ε χ ί ζ ο ν τ α ς τήν αμφίδρομη

ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ή α ν τ ι σ τ ο ι χ ί α του 'Ομολργητή. 'Αμέσως μετά

δ ιαβάζουμε: "Τυχόν δέ σάρζ έ σ τ ι πάλιν τοϋ Λόγου, κα ί ή

τ ή ς φ ύ σ ε ω ς τ ε λ ε ί α προς έαυτήν δ ι ' ά ρ ε τ ή ς κ α ι

γνώσεως ε π ά ν ο δ ο ς κ α ι ά π ο κ α τ ά σ τ α -

σ L ς* α ί μ α δ έ , η ταύτην npóq τό ά ε ί ε υ ε ί ν α ι

χ ά ρ ι τ ι σ υ ν έ χ ε ι ν μέλλουσα θέωσις" δστά δ έ , αυτή η προς

τό α ε ί εΰ ε ί ν α ι δ ι ά θεώσεως συνέχουσα τήν φύσιν άγνω­

στος δ ύ ν α μ ι ς " . Έδω ο ί γνωστές ο ν τ ο λ ο γ ι κ έ ς Βαθμίδες

τοΰ άγ. Μαξίμου, ( ε ί ν α ι , ευ ε ί ν α ι , άε' ι εΰ ε ί ν α ι ) , εμπλέ­

κ ο ν τ α ι στον ε ύ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ικό ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ό συμβολισμό'

τό εΰ ε ί ν α ι τ α υ τ ί ζ ε τ α ι μέ τήν 3θώση τής σάρκας, καί τό

θεωτικό α ε ί εΰ ε ί ν α ι μέ τήν πόση τοΰ α'ϊματος τοΰ Λό­

γου. Σέ δύο άλλες παραγράφους, σάρκα κα ί αίμα τοΰ Λό­

γου ε ί ν α ι α ν τ ί σ τ ο ι χ α ή "αληθής α ρ ε τ ή " κα ί η "άπταιστος

γνώσις" όπως κ α ί ή " δ ι ά των αρετών εκούσιος νέκρωσις"

καί ή "υπέρ τής α λ η θ ε ί α ς κατά π ε ρ ί σ τ α σ ι ν δ ι ά τοΰ θανά­

του τ ε λ ε ί ω σ ι ς " . Καθώς ή αρετή α π ο τ ε λ ε ί , όπως έχουμε

ήδη ι δ ε ί (8λ. παραπάνω, παράγραφο 7) κ α ί θά παρουσιάσου­

με καί ε κ τ ε ν έ σ τ ε ρ α στά επόμενα, συμμόρφωση προς τους

τρόπους τών λόγων των όντων καί ή "γνώση" ή ή " α λ ή θ ε ι α "

ε ί ν α ι επίσης γνώση β α θ ε ι ά τών λόγων, δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι κ α ί

εδώ ή αμφίδρομη ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ή σύνδεση θεωρίας τών λόγων

κα ί ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς στην σκέψη τοΰ ά γ . Μαξίμου. (Σέ όλες

τ ι ς παραπάνω περιπτώσεις ό συμβολισμός τών οστών ε ι -

- 62 -

ναι άρρητος καί απρόσιτος λόγος περί τής ίδιας τής ου­

σίας τής θεότητος χωρίς καμμιά ευχαριστιακή αναφορά ,

καθόσον αναφέρεται • στην Ιδια τήν γνώση τής άκτιστης

ουσίας του αυτουργού της Ευχαριστίας θεού). Στό ίδιο

πνεύμα απαντά δ âv. Μάξιμος καί στην ερώτηση ΛΣΤ'πού

ss

ακολουθεί : "Τι έστι των άλδγων ζώων σώματα και αί­

ματα, δι'ών λατρεύοντες οι Ίσραηλΐται, τά μέν σώματα

ήσθιον, τά δέ αίματα ουκ έτι, προς δέ τήν 3άσιν κύκλω

τοΰ θυσιαστηρίου προσέχεον;" *0 αρχάριος στην ευσέβεια

(και τέτοιοι ήταν οι παλαιοί Ισραηλίτες), άπαντα δ άγ.

Μάξιμος, επιτελεί μέ ύποκοή και πίστη τήν πράξη τής α­

ρετής, τρώγοντας σάν σάρκα τή φαινόμενη μόνον οψη τής

αρετής' καθώς δέν είναι ώριμος γιά νά επεκταθεί αφήνει

μέ την πίστη στον θεό τους εσώτερους λόγους των όντων πού

γνωρίζουν μόνον οι τέλειοι. "Ετσι, "θεού σύμβολόν έστι

τό θυσιαστήριον, ω" πάντες πνευματικώς θυόμεθα καί των

υπέρ δύναμιν παραχωροϋμεν τήν είδησιν τή πίστει, ίνα

ζήσωμεν". "Ομως δ Χριστός "παραγενόμενος αρχιερεύς των

μελλόντων αγαθών, τ ή ν α π ό ρ ρ η τ ο ν θ ύ ω ν

θ υ σ ί α ν ε α υ τ ο ύ , μ ε τ ά τ ή ς σ α ρ κ ό ς

κ α ί τό α Ζ \ι α δ ί δ ω σ ι τοις τά αισθητήρια τής

Ψυχής διά τήν τελειότητα γεγύμνασμένα δχουσι πράς διά-

κρισιν καλού τε καί κακού. Ό γάρ τέλειος ού μόνον τήν

τών εισαγομένων τάξιν αλλά και τήν τών προκοπτόντων δια­

δρομών, ο ΰ κ α γ ν ο ε ί τ ώ ν ύ π' α υ τ ο ύ

- 63 -

κ α τ ' έ ν τ ο λ ή ν γ ι ν ο μ έ ν ω ν τ ο υ ς λ ά­

γ ο υ ς " ά λ λ * ε κ ε ί ν ο υ ς π ν ε υ μ α τ ι π ρ ώ ­

τ ο ν δ·. ι α π ι 'ώ ν, π 3 σ α ν έ σ θ ί ε ι δ ι ά

τ ώ ν έ ρ γ ω ν τ ή ν σ ά ρ κ α τ ω ν α ρ ε τ ώ ν " .

Στό κε ί με voca l i tà , ο ι ε ισαγόμενοι , στην πνευματική ζωή

φαίνονται νά πράττουν τήν αρετή χωρίς νά μπορούν νά έχουν τήν γνώση

τών κρύφιων λόγων τ η ς , ανήκοντας πνευματικά στον "πά­

λαιαν λααν". *0 τ έ λ ε ι ο ς πραγματοποιώντας πλήρως τήν

3ρώση κ α ι τήν πόση του σώματος κ α ι του α ί μ α τ ο ς του

"άρχιερέως τών μελλόντων αγαθών", " π ί ν ε ι " τους εσώτε­

ρους' λόγους τών αρετών κσί στην σ υ ν έ χ ε ι α δ ι ά τών έρνων

" τ ρ ώ ν ε ι " τήν σάρκα τ ρ υ ς . Δ ι α τ η ρ ε ί τ α ι φανερά κ ι έδώ ή

σύστοιχη αναλογία τής ε ύ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ρ γ ί α ς μέ τή θεωρία τών

λόγων τών δντων στην θεολογική σκέψη του Ό μ ο λ ο ν η τ ή .

Ή εμφανής αυτή ερμηνευτ ική γραμμή του άγ. Μαξί­

μου, θα μάς οδηγήσει στο νά αφιερώσουμε τά τ ρ ί α επόμε­

να κεφάλαια τής εργασίας αυτής στην λεπτομερή εξέταση

τών παλλαπλών νοηματικών πεδίων τής θεωρίας τών λόγων

τών δντων του 'ιερού συγγραφέα, θά διαπιστώσουμε πώς

δλες μέχρι σ τ ι γ μ ή ς οί περιγραφείσες έ ν ν ι α λ ο γ ι κ έ ς - ο ν τ ο λ ο -

γ ι κ έ ς δ ι α σ τ ά σ ε ι ς τής ε ϋ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ί α ς του άγ. Μαξίμου

μπορούν μόνον δ ι ' α ΰ τ ή ς νά κατανοηθούν, δηλαδή ή ορθή

κατανόηση τής ε ϋ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ή ς δ ιδασκαλίας τοΰ άγιου

μόνο δ ι ά τής γνώσεως τής θεωρίας τών λόγων τών δντων

μπορεί νά δ ι α σ φ α λ ι σ θ ε ί .

- 64 -

'Αντιστρόφως, και όχι δευτερευόντως, επίσης, μότ

νο ή εύχαριστιολογική ερμηνεία της θεωρίας των λόγων των

δντων, μπορεί να δώσει στην τελευταία τό πραγματικό της

νόημα καί βάθος.

Ή θεωρία των λάγων.τών δντων είναι τό κλειδί γιά

τήν ερμηνεία της Ευχαριστίας στον άγ. Μάξιμο. Ή κατόρ-

θωση όμως της ερμηνείας αυτής θά μας οδηγήσει έκ των

υστέρων καί στην ανακάλυψη της βαθειάς σημασίας καί τοϋ

αληθινού νοήματος του κλειδιού αύτοΰ. Αυτή ή ερμηνεία

συνιστά επίσης καί τήν ύπ^βαση του κοινού αδιεξόδου των

μελετητών της Εύχαριστιολογίας τοϋ αγίου πατρός.

- 65 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΕΙΝΑΙ TON ONTQN ΚΑΙ ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΟΥ

1y ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΙΑΣ "ΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ".

Α'

OC λ ό γ ο ι τών Οντων ε ί ν α ι τό "άρρητο κα ί ύπερφυές

ύσπερ θάμνω τή ουσία tüv δντων ένυπάρχον θ ε ί ο ν πυρ",

πού δέν ε ί ν α ι άλλο "τού>έκ τής βάτου τής α γ ί α ς Παρθέ­

νου έπ'εσχάτων τών χρόνων έκλάμψαντος κ α ι δ ι α σαρκός

89 ήμιν όμιλήσαντος θεού Λόγου ". Δ ι ό τ ι ε ί ν α ι ή προσωπι­κ ή , ά κ τ ι σ τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ή παρέμβαση του θεού Λόγου, προ-

90 νοιακή κ α ι ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή , που συνιστά τό "υπαρξιακό 0ά-

91 θος" τής κ τ ί σ ε ω ς , κατά τήν επιτυχή Φράση του Lossky ,

ή "τά θ ε μ έ λ ι α τής ο ι κ ο υ μ έ ν η ς " κατά τόν 'Ηλία τόν Πρεσ-

92 0 ύ τ ε ρ ο , δ ι ά τών "λόγων τών γεγονότων " .

"Ετσι αυτός πού π ρ ο σ ε γ γ ί ζ ε ι μέ τήν θεωρία τό μυ­

στήριο τής κτ ίσεως θά έ λ θ ε ι σέ επαφή μέ τό πολυδιάστα­

το σύμπαν τ ή ς " λ ο γ ι κ ή ς δράσεως"τοΰ θ ε ο ύ , κ α ι θά μ ά θ ε ι

" τ ί ν ε ς ο ι έκάστω τών όντων τά υπάρξει πρώτως έ γ κ α τ α -

βληθέντες λ ό γ ο ι , καθ'ο ι ϊς κ α ι έ σ τ ι , κ α ι π έ φ υ κ ε

τών δντων έκαστον, κ α ι ε ί δ ο π ε π ο ί η τ α ι , καί

έ σ χ η μ ά τ ι σ τ α ι , κ α ι σ υ ν τ έ θ ε ι τ α ι ,

καί δ ύ ν α τ α ι , κ α ί ε ν ε ρ γ ε ί , κ α ί π ά

- 66 -

σ χ ε ι , ίνα μή λέγω τήν έν τ ψ π ο σ φ τ ε , καί

τ φ π ο ι φ, καί τη" σ χ έ σ ε ι , κ α ί τ φ τ ό π φ,

καί τ φ χ ρ ό ν ω, και τ ο θ έ σ ε ι τή τε κ ι -

93

ν ή σ ε ι καί Ι ξ ε ι , διαφοράν καί ιδ ιότητα ".Δη­

λαδή, εναργέστερα, " τ ί ς ό λόγος τής του καθ'έκαστου

ο ι) σ ί α ς, φ ύ σ ε ω ς , ε ί δ ο υ ς , σ χ ή μ α ­

τ ο ς , σ υ ν θ έ σ ε ω ς , δ υ ν ά μ ε ω ς , ε ν ε ρ ­

γ έ ί α ς, π ά θ ο υ ς * τ ί ς δέ πάλιν ό καθόλου τ ο ι ς ά-

κροις κατά τό έκαστον πέρας διά τοϋ μέσου τήν προς άλ-

94 ληλα συνάφειαν ενεργών λ ό γ ο ς . . . ".. Οι λ ό γ ο ι , αναφορικά

πβός τήν έν γ έ ν ε ι ύπαρξη των κτισμάτων, ασκούν πάνω

τους όπως ήδη φαίνετα ι έναν πολύ-προσδιορ ισμό έφ'δλων τών

υπαρξιακών τάξεων, βαθμίδων καί φάσεων τους, της μετα­

ξύ τους συνάφειας, δσο καί της εσωτερικής τους δομήσεως.

Μ'αύτήν τήν έννοια ο ι λόγοι αποτελούν τήν "οντολογική

δομή της πραγματικότητας ( l e s t r u c t u r e ontologique du

r é e l ) , κατά τόν I.H. D.«Jtm.ais , δηλαδή τήν "οντολογι­

κή έκφραση της θείας δόξας" κατά τόν 0. Clement . Αυ­

τός ό όντο-γονικός τρόπος δράσεως τών λόγων κάνει τόν

RI0U νά παρατηρεί πώς μέ τήν σπουδή τους εισερχόμαστε

σέ μιά φιλοσοφική προβληματική, καί αν ε ί ν α ι δυνατόν

νά μιλούμε ακόμα γ ιά "οντολογία", αυτό θά μπορούσε νά

γ ί ν ε ι μέ τό νόημα ( . . . ) δχι μιας γενικής οντολογίας ε­

φαρμοσμένης στό κοσμολογικό πεδίο, αλλά μέ trçv έννοια

μιας δομής μυστηριακής κ-αί αποκαλυπτικής τοϋ κτιστού

- 67 -

κόσμου" ( c e l u i d 'une s t r u c t u r e mystér ique e t r é v é l é e 9 7 du monde créé) . Ό Meyendorff μιλά επίσης παρεμφερώς

γιά μιά "Χριστιανική οντολογία" (a c h r i s t i a n ontology)

καί ò SHERWOOD παρεμφερώς γ ι ά οντολογική έ ν ό τ η τ α - δ ι ά -

/ ' 9 7α

κρίση λόγων καί Λόγου . Στην πραγματικότητα, στην θεω­

ρία των λόγων παρακολουθούμε τ ί ς πρωταρχικές εκφάνσεις

μιας αληθινής ο ν τ ο λ ο γ ί α ς , μολονότι ύπερ-φιλοσοφικής καί

μεταφιλοσοφικής, από τήν στιγμή τουλάχιστον πού ή 3αθύ-

τατη σύγχρονη κρίση στην οντολογία, μας ε π ι τ ρ έ π ε ι νά

δώσουμε στον όρο διάφορο καί πλατύτερο π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο . Ή

άρθρωση αυτής τής διαπιστώσεως μας θά ε ί ν α ι σταδιακή

καί συνθετική καί θ 'ακολουθήσει τήν λεπτομερή συστημα­

τική εξέταση τής σκέψεως του Όμολογητή. Πάντως προς

τό παρόν, μπορούμε να χρησιμοποιούμε, μέ τήν υ π ο δ ε ι ­

κνυόμενη έστω άπό τόν RI0U σύνεση, τόν σχετικόν όρο.

Προχωρώντας περαιτέρω στην ορολογική αποσαφήνιση

τής φύσεως καί τής δράσεως τών λόγων θά αναζητήσουμε

τους προκαταρκτικούς ορισμούς τους στά γραπτά τών κυ-

ριωτέρων μελετητών τοϋ άγ, Μαξίμου. " Ε τ σ ι , διαβάζουμε

στον Ι . Hausherr , πώς έκτος άπ'τήν αισθητή όψη τών

πραγμάτων, υπάρχει ό λόγος τ ο υ ς , ή " α ί τ ι α " τους, δηλα­

δή ό λόγος υπάρξεως τους μέσα στην θ . Οικονομία. (1eur

ra i son d ' ê t r e dans l ' économie d i v i n e ) , ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α

τους ( f o n c t i o n ) μέσα στό σχέδιο τοΰ θ ε ο ύ , ή σχέση τους

( r e l a t i o n ) μέ τόν θ ε ό , ή WÊaKÉÊmmL· τους ( c a p a c i t é ) ν '

- 68 -

αποκαλύπτουν τόν θεό, ή πνευματική τους σημασία, ή συμ­

βολική τους αξία (leur valeur symbolique), ό ένδεικτι-

98 κός τους ρόλος στην πνευματική άνοδο" . Ό Riou επίσης

γράφει πώς "οί λόγοι δέν είναι ούτε δ θεός Λόγος στην

θεία του ουσία, ό Όποιος τους υπερβαίνει απείρως και

παραμένει άποφατικά απρόσιτος και μετεχόμενος, ούτε τά

όντα τά όποια είναι ή πραγματοποίηση τους (la reali­

sation), αλλά, κατά κάποιο τρόπο, τό προσωπικό πεπρω­

μένο (le destin personnel) του κάθε κτίσματος, τό σχέ-

99

διο του θεού και έν θεφ του κάθε κτίσματος" . Ό Sher­

wood, θεωρεί πώς "ό θεός δημιουργεί τά πράγματα σύμφω­

να μέ τους λόγους τους, οί όποιοι προί/πάρχουν στον θεό

προαιωνίως. Τίποτε στον θεό δέν είναι τυχαίο, τίποτε

αντίθετο προς τήν πρόθεση Του. Τά πράγματα, στην ουσία

τους, είναι προηθελημένα, προεσκεμμένα, προγνωρισμένα

(forewil1 ed,preconceived, foreknown) και φερμένα στην

ύπαρξη στον κατάλληλο χρόνο. Αυτοί οί λόγοι ώς τέλειοι

μέσα στον θεό δέν είναι δυνατόν νά υποστούν καμμία αλ­

λοίωση ή ελάττωση κατά τήν πραγματοποίηση τους στην τά­

ξη τής δημιουργίας" . Γράφει επίσης, σχετικά μέ τήν

Οπό τών λόγων ενοποίηση και σύσφιγξη των ουσιών τών

πραγμάτων, δτι "αυτό πού δένει τά μέρη (τών διαφόρων

όντων μεταξύ τους δέν είναι μιά ξέχωρη δύναμη εσωτερι­

κή τους, άλλα μάλλον ή δημιουργική δύναμη μέ τήν όποια

ήρθαν στην ύπαρξη. Ατίτό σημαίνει πώς οί σύνθετες φύσεις

- 69 -

έχουν έρθει στην ύπαρξη σύμφωνα μέ τον συγκεκριμένο τους

λόγο πού προϋπάρχει στον θεό. Ή έσχατη αιτία λοιπόν,

της συγχρονικότητας των μερών τών σύνθετων φύσεων καί

ό χαρακτήρας τών φύσεων αυτών ώς ένα τέλειο ολον (acom­

plete whole), είναι οίπροϋπάρχοντες λόγοι της καθεμιάς

Φύσεως . Γιά τόν U.H. Balthasar, οι λόγοι ('Ιδέες

τους ονομάζει) είναι "οι θεμελιώδεις γραμμές του σχε­

δίου τοϋ κόσμου μέσα στον θεό, τό σχεδίασμα τή"ς δημιουρ­

γίας μέσα στην σκέψη Του, καί μέ τόν τρόπο αυτό, κάτι

102 εντελώς διαφορετικό άπό τό καθόλου κοσμικό είναι" . Ό

G. Fìorovsky δίνει έναν εκτενή καί περιεκτικότατο ο­

ρισμό τών λόγων τών όντων στον άγ. Μάξιμο. "Ό άγ. Μά­

ξιμος δίνει έμφαση στην περατότητα τών κτισμάτων καί,

άπό τήν άλλη μεριά, παρουσιάζει τήν απειρία του θεοϋ(..)

Ό κόσμος είναι "κάτι άλλο" αλλά διατηρεί τήν συνοχή του

χάρις στις ιδεώδεις συνδέσεις του.' Αυτές οι συνδέσεις

είναι οι "πράξεις" ή οι "ενέργειες" τοΰ Λόγου. Μ'αύτές

ό θεός αγγίζει τόν κόσμο, καί ό κόσμος έρχεται σέ επαφή

μέ τήν θεότητα. Ό άγ. Μάξιμος συνήθως μιλά γιά θείους

λόγοος(...). Αυτοί είναι πρωτίστως θείες σκέψεις καί ε­

πιθυμίες, οι προορισμοί της θελήσεως τοϋ θεού, οι "αιώ­

νιες σκέψεις τοΰ αιώνιου Νου" μέ τις όποιες δημιουργεί

ή επινοεί τόν κόσμο, καί γνωρίζει τόν κόσμο. Σάν δη­

μιουργικές ακτίνες οι λόγοι εκπέμπονται άπό τό θείο

κέντρο καί ξανά συγκεντρώνονται σ'αύτό (...). Καί, δεύ-

- 70 -

τερο, είναι "πρωτότυπα4* των πραγμάτων, "παραδείγμα­

τα". 'Επιπροσθέτως είναι δυναμικά πρωτότυπα. Ό "λό­

γος" ενός πράγματος δέν είναι μόνον ή "αλήθεια" ή τό

νόημα του καί δχιφόνον ό νόμος ή ό ορισμός του,άλλα

πρωτίστως ή μορφοποιητική του αρχή"(its forming pri nei -

103

pie) . Καί αλλού: "Ό λόγος είναι τάξη, μέτρο, αρμο­

νία, συνάφεια καί δομή" (order, measure, harmony, cohe­

rence and structure) , Γιά τόν L. Thunbergi δέν υπάρ­

χει ζήτημα μιας αιώνιας προίίπάρξεως των όντων των ίδιων

μέσα στό θεό. Διότι δλα τά πράγματα, ορατά καί αόρατα

δημιουργήθηκαν "έκ τοΰ μή οντος" από τήν αγαθή θεία

3ούληση στον δέοντα χρόνο' αυτό συμβαίνει χάρη στην ύ­

παρξη των λόγων τους μέσα στον μοναδικό θεϊο Λόγο" (the

existence of their logoi within the single divine lo­

gos) . Γιά τόν J. Meyendorff "κάθε πράγμα λαμβάνει

τήν αληθινή του ύπαρξη άπό τόν λόγο πού είναι σ'αύτό

καί τό κάνει νά μετέχει στον θεό. Χωρισμένο άπό τόν λό­

γο του, 2να δημιούργημα δέν είναι παρά μή - δν. (sepa­

rated from its logos, a creature is but non-being)(... )

Ή διδασκαλία περί φυσικού λόγου, κατανοημένου ώς τοΰ

ιδιαίτερου δυναμισμού της φύσεως (the proper dynamism

of nature), δέν σημαίνει βεβαίως πώς ό Μάξιμος κατανοεί

τήν δημιουργία ώς μ ιά αυτόνομη οντότητα (as an antono.--

mus entity), δπως ό δυτικός σχολαστικισμός θά έκανε αρ­

γότερα. Ή φυσική κίνηση ή ίδια χρειάζεται μετοχή (par-

- 71 -

ticipation) στον θεό· Αυτή ή μετοχή άπρρέει άπό το βά-

θος τή"ς έννοιας του λόχου ό όποιος είναι πάντα αντι­

ληπτός ώς μιά πράξη του θείου Λόγου .Γιά τόν Dalmais

επίσης, "οί λόγοι είναι οί ιδεατές αρχές των κτισμάτων

(les principes idéales des créatures), πού υπάρχουν αιώ­

νια μέσα στην σκέψη του Θεοϋ-Λόγου . Γιά τόν Lossky

τέλος, οί λόγοι είναι τά θεμέλια όλων των όντων, είναι

108

σχέσεις του θεού μέ τά πλάσματα τά όποια δημιουργεί .

Ή προκαταρκτική επισκόπηση πού έγινε των περιγρα­

φικών ορισμών τών λόγων, είναι μιά εισαγωγική αποστρο­

φή στην βαθυνότητη σχετική μαξιμική διδασκαλία πού ή

έκθεση της θά μας απασχολήσει στην συνέχεια. Παρακολου­

θούμε την σχετική κειμενογραφία τοϋ αγίου....

Β'

Ό θεός διατελεί κρυπτόμενος στό υπαρξιακό βάθος

τών όντων. Δι'αύτών Τόν γνωρίζουμε ώς "όντα κυρίως οί

10°

λόγοι τών γεγονότων '", βεβαιώνει τολμηρά ό άγ. Μάξι­

μος. Διότι "ό θεός διά τών έν τοις ουσι λόγων είναι μό­

νον πιστεύεται' πάσης αποδείξεως βασιμώτερον τοις εύσε-

βέσι τήν δτι κυρίως έστιν όμολογίαν και πίστην διδούς ",

Ό θεός "ομολογεί" καί πιστοποιεί τήν ζώσα παρουσία

Του μέ βαθύτατη ευκρίνεια καί συνεπώς πιστεύεται μέσω

της αναδείξεως της πραγματικότητας καί της δράσεως τών

- 72 -

λόγων. Σ'αύτά τό πλαίσιο ε ρ μ η ν ε ύ ε ι ό ά γ . Μάξιμος τό

σ χ ε τ ι κ ό ά ρ ε ο π α γ ι τ ι κ ό χωρίο (άττό tó Π ε ρ ί _ ο ϋ ρ α ν ί ο υ _ ^ Ι ε -

ρ α ρ χ ί α ς ) , περί της αποδόσεως ατόν θεό των χαρακτήρων

του νοΰκαί του λόγου, γράφοντας πώς " λ ο γ ι ό τ η τ α φησίν

έπί τοϋ θ ε ο ύ , ούχ ό τ ι λογικόν θ έ λ ε ι δηλώσαι τόν θ ε ό ν ,

ώς μετέχοντα λ ό γ ο υ ' ( . . . ) ά λ λ ' ο τ ι α ϋ τ ο λ ο γ ι ό

111

τ η ς έ σ τ ι ν , ό λ ο ς λ ό γ ο ς ω ν " . Μ έ την

καθολική Του α ύ τ ο λ ο γ ι ό τ η τ α ό θ ε ό ς , ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι "ώς ο ϋ -

σιοποιός κα ί ύπερούσιος ο ν τ ό τ η ς ' κ α ι δυναμοποιός κ α ί ύ-

περδύναμος ί'δρυσις* καί πάσης ε ν ε ρ γ ε ί α ς δραστική καί

α τ ε λ ε ύ τ η τ ο ς έ ξ ι ς ' κα ί συντόμως ε ι π ε ί ν , πάσης ο υ σ ί α ς

καί δ υ ν ά μ ε ω ς καί ε ν ε ρ γ ε ί α ς α ρ χ ή ς

112 τε καί μ ε σ ό τ η τ ο ς κα ί τ έ λ ο υ ς π ο ι η τ ι κ ή " .

Σ τ ι ς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς λοιπόν λ ο γ ι κ έ ς δράσεις του θεοϋ-

λόγους των όντων, ο φ ε ί λ ε τ α ι ή ουσία,ή φύση, τό ε ΐ δ ο ς ,

τό σχήμα', ή σύνθεση, ή δύναμη, ή ε ν έ ρ γ ε ι α , τό πάθος, άλ­

λα καί ή ατομ ική διαφοροποίηση τών ι δ ι ο τ ή τ ω ν ποσού,ποιου,

σχέσεως, τόπου, χρόνου, θέσεως, κινήσεως καί έξεως τών

όντων. 'Επίσης, όπως τό τ ε λ ε υ τ α ί ο μας κ ε ί μ ε ν ο ε π ι μ έ ν ε ι ,

σ'αύτούς ο φ ε ί λ ε τ α ι κα ί ή αρχή κα ί ή μεσότης καί τό τ έ ­

λος τών όντων, δηλαδή "ό λόγος πού ε ν ε ρ γ ε ί τήν συνάφεια

τής αρχής κάθε δντος προς τό τέλος τ ο υ , δ ιά της μεταξύ

τους μεσότητας (δπως ήδη ε ίδαμε στό Περί_δ ιαφόρων_απο :

ριωγ Λ 1228D). Μ'άλλα λ ό γ ι α , ολπ ή υπαρξιακή πορεία τοϋ

συγκεκριμένου δντος κατανοημένη προνοιακά καί ο ί κ ο ν ο -

- 73 -

μικά κα ί έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ά : μέσα στό συγκεκριμένο δηλαδή

ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό - ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ό της π λ α ί σ ι ο . Κρατώντας

αυτήν τήν τ ε λ ε υ τ α ί α σημαντ ικότατη παρατήρηση (πού θά

δ ι ε ρ ε υ ν η θ ε ί πολύ περισσότερο στά επόμενα) άς δούμε προς

τό παρόν λεπτομερέστερα τ ί ε ί ν α ι ο ί λ ό γ ο ι τών δντων ώς

τρόποι δράσεως-φανερώσεως του θ ε ο ύ .

112 -

Το κ ε ί μ ε ν ο 0§ρι_διαφορω^_αποριών_θ_ ε ί ν α ι α λ η ­

θινό χρυσωρυχείο γ ι ά τόν μ ε λ ε τ η τ ή της θεωρίας τών λόγων

στον άγ. Μάξιμο καϊ θά επανέλθουμε σ'αϋτό αρκετές φορές

σ'αύτή την ε ρ γ α σ ί α . ' Ε ρ μ η ν ε ύ ε ι σ'αύτό ό ά γ . Μάξιμος τήν

φράση του άγ. Γρηγορίου " τ ι ς ή περί έμέ σοφία, καί τ ί

τό μέγα τούτο μ υ σ τ ή ρ ι ο ν , ή β ο ύ λ ε τ α ι μ ο ΐ ρ α ν η μ ά ς

ό ν τ α ς θ ε ο ύ , κ α ί ά ν ω θ ε ν ρ ε ύ σ α -

ν τ α ς , 'ίνα μή δ ιά τήν ά ξ ί α ν έ π α ι ρ ό μ ε ν ο ι καί μ ε τ ε ω ρ ι -

ζόμενοι καταφρονοΰμεν τού Κ τ ί σ α ν τ ο ς , έν τη" προς τό σώμα

πάλη κα ί μάχη προς αυτόν ά ε ί 3 λ έ π ε ι ν , κ α ί τήν συνεζευγ-

μένην άσθένε ιαν παιδαγωγίαν ε ί ν α ι τού α ξ ι ώ μ α τ ο ς ; " . Πέ­

ρα άπ'τήν κ ρ ι τ ι κ ή διόρθωση τού Ώ ρ ι γ ε ν ι σ μ ο ύ πού θά μας

δώσει μιά βαθυνόητη καί ολοκληρωμένη θεωρία της κ ι ν ή ­

σεως τών όντων, θά ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ό Όμολογητής νά ερμη­

ν ε ύ σ ε ι μέ τήν θεωρία τών λόγων τήν φράση "μοίρα θεού

καί άνωθεν ρ ε ύ σ α ν τ ε ς " .

Ποιος λ ο ι π ό ν , γ ρ ά φ ε ι , προσεγγίζοντας μέ τό θεωρη­

τ ι κ ό κα ί ε ξ ε τ α σ τ ι κ ό της ψυχής τήν α π ε ι ρ ί α καί π ο ι κ ι λ ί α

τών έκ τού μηδενός δημιουργημένων δντων " ο ύ χ ί

- 74 -

τ τ ο λ λ ο ' ύ ς ε Î σ ε τ α ι λ ό γ ο υ ς τ ο ν ε ­

ν α Λ ό γ ο ν , τη τών γεγονότων ά δ ι α ι ρ έ τ ω συνδιακρ ι ν ό -

μενον διαφορά;, δ LO τήν αυτών προς άλληλα τ ε κα ί έαυτά

άσύγχυτόν ι δ ι ό τ η τ α ; Και πάλιν ένα τους πολλούς, τη" προς

αυτόν τών πάντων ά ν α φ ο ρ ci δ ι ' ε α υ τ ό ν άσυγχύτως

υπάρχοντα ένούσιόν τε καί ένυπόστατον τοϋ θεού κ α ι Πα­

τρός θεόν Λόγον, ώς αρχήν καί α ί τ ί α ν τών όλων έν ω

έ κ τ ί σ θ η τά πάντα τά έν τ ο ι ς οϋρανοΐς κα ί τά επί της γ η ς ,

ε ί τ ε ορατά, ε ί τ ε αόρατα ε ί τ ε θ ρ ό ν ο ι , ε ί τ ε κ υ ρ ι ό τ η τ ε ς ,

ε ί τ ε ά ρ χ α ί , ε ί τ ε έ ξ ο υ σ ί α ι , πάντα ε ξ ' α ύ τ ο ϋ καί δ ι ' α ύ τ ο ϋ

113 καί ε ί ς αυτόν έ κ τ ι σ τ α ι " . 'Ερμηνεύοντας προφανώς το

αδήλως αναφερόμενο γραφικό χωρίο (Κολ. 1 , 1 6 ) , ό Ό μ ο -

λ ο γ η τ ή ς , δ ί ν ε ι τήν πρωταρχική ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή 4ΜΒΒΕΜΜΜΕΓ

βάση τών λόγων: ή πολλαπλότητα τους έ κ κ α λ ε ϊ συνεχώς τόν

ενα Λόγο,στον όποιο ο φ ε ί λ ε τ α ι οέπιμερισμός τ ο υ ς . Ή

αμφίδράμη συνάρτηση τοϋ 'Ενός προς τά πολλά καί τών

πολλών προς τόν προσωπικόν "Ενα, "ένυπόστατον καί έ ­

νούσιόν τοΰ Πατρός Λόγον", υ π ε ρ β α ί ν ε ι κάθε έ ν ν ο ι α ν ε ο ­

πλατωνικής απορροής καί τοΰ ε π ι τ ρ έ π ε ι νά προχωρήσει

γράφοντας: "Τους γάρ λόγους τών γεγονότων έχων πρό τών

αιώνων ύφεστώτας 3 ο υ λ ή σ ε ι ά γ α θ rj κ α τ ' α ύ -

τούς τήν τ ε όρατήν καί άόρατον έκ τοΰ μή δντος ύπεστήσα-

το κ τ ί σ ι ν , λόγω καί σοφία τά πάντα κατά τόν δέοντα

χρόνον ποιήσας τ ε καί ποιών, τά καθόλου τ ε καί τά

καθ'έκαστον " . Στό χωρίο αυτό α) δηλώνεται ή προαιώνια

- 75 -

ύπαρξη τών λόγων, 3) συσχετίζεται, ή άναθή βούληση τοΰ

θεού μέ τους λόγους τΰν δντων , γ) εισάγεται ή έννοια

11 fi

τοΰ "δέοντος χρόνου" γ ιά τήν δημιουργία κάθε δντος

και δ) ο μ ι λ ε ί καθαρά περί υπάρξεως καθολικών λόγων καί

καθ'έκαστον λόγων ("Λόγον γάρ α γ γ έ λ ω ν δημιουρ­

γ ί α ς ΓΐροκαθηγεΙσθα ι π ι σ τ ε ύ α μ ε ν , 8ά σ υ ν ε χ ί σ ε ι επεξηγη­

μ α τ ι κ ά , λόγον έκαστης τών συμπληρουσών τόν άνω»κόσμον

ο υ σ ι ώ ν καί δ υ ν ά μ ε ω ν λόγον α ν θ ρ ώ ­

π ω ν , λόγον π α ν τ ό ς τών έκ θεού τό ε ί ν α ι λαβό-

ντων ίνα μή τά καθ'έκαστον λ έ γ ω " ) . Γ ι ά τόν λόγο αυτό

καθένα άπ*τά νοερά κα ί τά λογ ικά ό ν τ α , "αύτώ τώ καθ'

αν έ κ τ ί σ θ η λόγω τώ έν τώ θεώ δ ν τ ι , καί προς τόν θεόν ό ν τ ι , μ ο ί ρ α κ α ί λ έ γ ε τ α ι κ α ί έ σ τ ι

„>

θ ε ο ύ , δ ιά τόν αύτοϋ προόντα έν τώ θεώ, καθώς ε ί ρ η -

τ α ι λόγον" .

Τό ενδιαφέρον αυτής της θέσεως ε ί ν α ι ή σαφής δ ι ά ­

κριση τόσο τών λόγων άπό τόν θεό Λόγο δσο κα ί ή δ ι ά κ ρ ι ­

ση τών λόγων άπό τά ό ν τ α , τά όποια " κ α τ ' α υ τ ο ύ ς " Αυτός

δημιούργησε . Κυρίως δμως ενδιαφέρον ε ί ν α ι τό υπό­

βαθρο προσωπικής σχέσεως πού ε ι σ ά γ ε τ α ι φανερά: ή " α ­

γαθή βούληση" ή μετά λόγου καί σοφίας δρώσα, ή όποια

δέν ε ξ α φ α ν ί ζ ε ι μόνον τά ώ ρ ι γ ε ν ι κ ά κατάλοιπα της α ν τ ι ­

λήψεως της δημιουργίας ώς πτώσεως, αλλά δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί καί

τήν προϋπόθεση ενός λαμπρού γεγονότος μετοχής στον θ ε ό :

"Πάντα γάρ μ ε τ έ χ ε ι δ ι ά τό έκ θεού γ ε γ ε ν ή σ θ α ι αναλόγως

- 76 -

θ ε ο ύ , ή κατά νουν, ή λόγον ή α ί σ θ η σ ι ν , il κ ί ν η σ ι ν ζ ω τ ι -

κήν ή ουσιώδη κ α ί έ κ τ ι κ ή ν > έ π ι τ η δ ε ι ό τ η τ α , ώςτώ μεγάλω

κσί. θεοφάντορι Δι,ονυσtoi δ ο κ ε ί τφ 'Αρεοπαγίτη " . *Η

πεμπτουσία του λόγου ώς "μετοχής" θ ε ο ύ " , μαζί μέ τόν τ ο ­

νισμό της δ κ τ ι σ τ η ς ΰ<ρής τ ο υ , δ ί ν ε τ α ι δταν δ άγ. Μ ά ξ ι ­

μος γράιρει "Τόν αυτόν μέν ( δ η λ . τόν Θεόν-Λόγον) άπειρω

δ ι ' έ α υ τ ό ν υπέροχη α<ρραστον δντα κ α ι άκατανόητον κ α ι

π ά σ Π'-ς έ π έ κ ε ι ν α κ τ ί σ ε ω ς , κ α ι τής κατ*

αυτήν ούσης κ α ι νοούμενης διαφοράς κ α ί δ ι α κ ρ ί σ ε ω ς , κ α ι

τόν αυτόν έν πάσι τ ο ι ς έξ αυτού κατά τήν έκαστου αναλο-

γ ί α ν άγαθοπρεπώς δ ε ι κ ν ό μ ε ν ο ν τ ε κ α ί ττληθυνόμενον κα ί ε ι ς

εαυτόν τά πάντα άνακεφαλαιουμενον, καθ'δν τό τ ε ε ί ­

ν α ι κα ί τό δ ι ά μ ε ν ε ι ν κα ί έξ ου τά γ ε ν ο ν ό -

τα ως γέγονε κ α ί έφ'ψ γέγονε καί μένοντα κ α ι κ ινούμενα

1 Î9 μ ε τ έ χ ε ι θ ε ο ύ " . *0 ί δ ι ο ς δ Λόγος άγαθοπρε-

πώς πληθύνεται ατά δντα παρέχοντας σ'αύτά τό είναι αλλά

καί την συντήρηση αΰτοϋ του είναι, ούτως ώστε καί ή υ­

παρξιακή τους σταθερότητα καί ή κίνηση τους νά μπορεί

δ ιά τοό λόγου τους νά μετέχει του θεού, μέ τήν συνεχή

ανακεφαλαίωση τους στον Λόγο, "ώστε Φίλανθρώπως τόν :έν

τοίς δλοις λόγον τοις πράγμασιν ούσίαν γίνεσθαι τόν

μόνον υπέρ φυσιν καί λόγον",δπως ήδη διαβάζαμε (3λ.

κεφ. Α',παράγραφο 6)στό τέλος του ευχαριστιακού χωρίου.

OSSi.^uoSiryï-i^l^zl^SÇi Τ° εΰχαριστιολογικό νόημα τοΰ

τελευταίου αυτού χωρίου αντανακλά καί στις διατυπώσεις

77 -

αυτές too αν. Μαξίμου, καθιστώντας ευνόητη καί μ ια μέλ­

λουσα δ ι κ ή τους ε ύ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α .

*Η διαπίστωση τής βαθύτατης αυτής κοινωνίας Λό­

γου καί κτίσεως ( " κ α ι μ έ χ ρ ι των έσχατων" α ) φ θ ά ν ε ι 'σέ

έκπληκτ ικές/κορ'ύφώσεις,δταν δ αν. Μάξιμος γράφει ερμη­

νεύοντας τόν Ά ρ ε ο π α ν ί τ η : "Οΰκοΰν νους ων, δντως ν ο ε ί

τα δντα ω ς ώ ν . Ε ί ο υ ν ν ο ώ ν έ α u τ ό ν : ά ό ν τ α

ν ο ε ί , α υ τ ό ς έ σ τ ι τ ά δ ν τ α " . Γ ιά νά συ­

ν ε χ ί σ ε ι παρακάτω: " α ϊ τ ο ί ν υ ν ν ο ή σ ε ι ς αύτοϋ ε ί σ ι τά δν­

τ α . " , δ ι ό τ ι "α ν ο ε ί , ου τύπους λαμβάνων ά φ ' έ τ έ ρ ω ν , α ύ -

τός ων τών δντων παράδειγμα". Έπο,.ένως " ν ο ε ί τά δ ν τ α ,

άτε εαυτόν νοών, κα ί τ ο ι ς ένοϋσι συναπτόμενος' αυτή γάρ

Τ 20

αύτω ή νόησις γ έ ν ε σ ι ς έστε τ ο ι ς οΰσι " . Πέρα από ο­

ποιαδήποτε ά ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ή - ά ν α γ κ α σ τ ι κ ή ύπαρξη τΰν λόγων

πού θά θ ύ μ ι ζ ε πλατωνικές ι δ έ ε ς ή σκέψη του άγ. Μαξίμου,

δ έ χ ε τ α ι νά ονομάσει τους λόνους " ι δ έ ε ς " , ερμηνεύοντας

τες ως "παραδείγματα του ε ί ν α ι " , αλλά ύπό τήν έ ν ν ο ι α

121 τών " ά ί δ ί ω ν νοήσεων" του προσωπικού Λόνου , δηλαδή

τών "αγαθών θελημάτων" Του καί του " θ ε ί ο υ σκοπού" Του

γ ι ά κάθε ξεχωριστό κ τ ί σ μ α , στό δποίο δ ι ά τών λόγων έ κ -

χ ύ ν ε ι τήν "δμφυτον αύτοϋ σοφίαν" κα ί " τήν έμφυ-

τον αύτοϋ ζ ω ή ν ^ - " , δ ε ι κ ν ύ ο ν τ α ς τήν αγαθή Του 1 ? Ο Λ

"προαιώνιον πρόθεσιν ". Ή σύνδεση αυτή τών

θείων λόγων τών πραγμάτων μέ τό θείο θέλημα

υπογραμμίζει πώς δέν αποτελούν οί λόγοι αύτο-κίνη-

- 78 -

τες ι δ ε α τ έ ς ά τ ο μ ι κ ό τ η τ ε ς , αλλά σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς θελημα-

1 23

τ ι κ έ ς εκδηλώσεις τής θείας 'Αγάπης . Δηλώνοντας τ ι ς κα­

ταβολές του δ ί δ ι ο ς δ άγ. Μάξιμος γ ρ ά φ ε ι πώς "τούτους

δέ οΰς εφην τους λόγους δ μέν 'Αρεοπαγίτης ά γ ι ο ς Δ ι ο ­

νύσιος π ρ ο ο ρ ι σ μ ο ύ ς κα ί θ ε ι α θ ε λ ή ­

μ α τ α κ α λ ε ΐ σ θ α ι ύπό της Γραφής ημάς έ κ δ ι δ ά σ κ ε ι . 'Ο­

μοίως δέ κ α ί ο ί περί Πάνταινον τόν γενόμενον' καθηνητήν

του Στρωματέως μεγάλου Κλήμεντος θ ε ί α θ έ λ η μ α -

124 τ α τη" Γραφή φ ί λ α ν κ α λ ε ί σ θ α ί φασι " . Τό χωρίο του

'Αρεοπαγίτη στο όποιο α ν α φ έ ρ ε τ α ι δ Όμολογητής ε ί ν α ι τό

έ ξ η ς : "Παραδείγματα φαμεν ε ί ν α ι τους έν τω θεώ χών ό­

ντων ουσιοποιούς καί έ ν ι α ί ω ς προϋφεστώτας λόγους, οΰς

η θεολογία π ρ ο ο ρ ι σ μ ο ύ ς κ α λ ε ί κ α ί θ ε ί α κα ί

αγαθά θελήματα τών δντων α φ ο ρ ι σ τ ι κ ά καί π ο ι η τ ι κ ά , καθ'

οΰς ό ιύίπερούσιος τα δντα πάντα κα ί προώρισε καί παρή-

125 γαγε <". Ή πλατωνική αποκοπή τών ιδεών από τόν θεό

κ α ί ή αυτονομία τους (τό "ένυπόστατό" τους οπως λ έ ε ι ό

Όμολογητής) καθώς καί δ άνανκασμός πού ασκούν στον

126 θεό α ν ή κ ε ι πιά στό παρελθόν. Ε ί ν α ι δμως μόνον α υ τ ό ;

Τό μέγα θέμα πού θ ί γ ε ι μεταξύ άλλων εδώ δ άγ. Μά­

ξ ι μ ο ς ε ί ν α ι τό θέμα της ελεύθερης δημιουργίας τοϋ κόσμου

- 79 -

από τόν θεό και ή συναφής υπέρβαση της προπλατωνικης,

πλατωνικής, νεοπλατωνικής καί ώριγενικής του διαπραγ-

ματεύσεως... "Ηδη ή πλατωνιική περί ιδέας αντίληψη α­

ντιπροσωπεύει μιά μεταλλαγή σέ σχέση προς τήν προσω­

κρατική περί λόγου διανόηση. Για τόν "Ηράκλειτο δ λό­

γος "είναι αυτό πού συνδέει τά φαινόμενα μεταξύ τους,

πού τά συνδέει ως φαινόμενα ενός καί. μόνου Σύμπαντος

κι αυτό πού συνδέει τήν Ομιλία μέ τά φαινόμενα (...).

*0 λόγος είναι ή ψυχή καί τό πνεύμα τής ηρακλείτειας

127 διαλεκτικής πού μέ τόν κόσμο αποτελεί ίνα σώμα . *0

128 λόγος εντέλει "είναι η δομή ΌΟΟ κάθε τι πού είναι ",

129 είναι "ένωση τών άντιθέτωνκαί συμπαντικός δεσμός ",

κατέχοντας "στον υπέρτατο 3αθμό μιαν υπερβατική ένύ-

παρξη" μέσα στά πράνματα . Παρόμοια μ'αύτόν οί Πυθα­

γόρειοι κι ό Παρμενίδης ζήτησαν νά βρουν τόν λόγο τών

δντων. ""Ομως, σ'αύτούς έδώ τού'ς φιλοσόφους, δέν είναι

δ λόγος τό καθαρό εκείνο ενέργημα τοϋ νου, πού μέ εσω­

τερική ακολουθία έχει τή δύναμη νά ελέγχει τόν εαυτό

του και νά φθάνει ως τήν πρώτη άπαρασάλευτη αρχή του,

άλλα είναι κάτι πού υπάρχει μέσα στά Ιδια τά δντα καί

τά δεσποτεύει. Είναι μιά ένυπόστατη, ένύπαρκτη δύναμη

πού αποτελεί τήν πρώτη βάση γιά τήν στοιχείωση τών δ­

ντων. Ό λόγος μέσα στά συστήματα του 'Ηράκλειτου, τοΰ

Παρμενίδη καί τών Πυθαγορείων, είναι μιά μεταφυσική

υπόσταση πού σάν πρώτη αρχή, σάν πρώτο στοιχείο, θε-

- 80 -

μελιώνει tóv ίδιο τον κόσμο. 'Αντίθετα, στον ΙΤλάτωνα,

δ λόγος χωρίζεται άπό τά πράγματα, τα δντα, καί δ χω­

ρισμός αυτός είναι λογικός καί δχι μεταφυσικός. Μέ

τόν αποχωρισμό τούτον από τά δντα σιμώνει ό λόγος πιό

κοντά στην πραγματική του πηγή, στό νοΰ, ένώ στους

μεγάλους εκείνους προσωκρατικούς φιλοσόφους, θαρρείς

πώς άλαργευει ό λόγος άπό τήν πηγή του και βυθίζεται

Î31

μέσα στά πράγματα, μέσα στή φύση . "Ετσι, "δ Πλά­

των καί δ 'Αριστοτέλης, οί πρώτοι στην κυριολεξία Φιλό­

σοφοι, δέν στρέφουν τά 3λέμματά τους κυρίως προς τήν

αλήθεια τοϋ κάθε τι πού είναι, αλλά υποδουλώνουν τήν

ολότητα του είναι σέ μιά υπερβατική, δηλαδή μεταφυσική

δύναμη, 'Ιδέα ή θειο Νοΰ, πού γίνεται μέτρο καί ύπέρτα-

132 τος κ ρ ι τ ή ς τής αλήθειας " νράφει δ Ά ξ ε λ ό ς έπαναλαμ-

133 3άνοντας τόν δάσκαλο του Heidegger .

'Παρεμφερώς, στους αρχαίους Στωικούς, ό θεός ε ί ν α ι

δ "σπερματικός λόγος" τοϋ κόσμου. Γράφει ό Διογένης

Λ α έ ρ τ ι ο ς : "Κατ'άρχάς μέν ουν καθ'αυτόν δ ν τ α , τ ρ έ π ε ι ν

τήν πάσαν οι ίσίαν δ ι ' α έ ρ ο ς ε ί ς ϋδωρ* κα ί ώσπερ έν τη γυ­

νή τό σπέρμα π ε ρ ι έ χ ε τ α ι , οΰτω καί τ ο ύ τ ο ν , σ π έ ρ μ α -

τ ι κ ό ν δ ν τ α λ ό γ ο ν τ ο ϋ κ ό σ μ ο υ, τ ο ι ό ν -

δε ΰπολείπεσθαι έν τώ ύγρφ;, ένεργόν αύτώ π ο ι ο ϋ ν τ α , τήν

ϋλην προς τήν των έξης γ έ ν ε σ ι ν * ε ί τ α άπογενναν πρώτον

τά τέσσερα σ τ ο ι χ ε ί α , πΰρ, ϋδωρ, αέρα, γήν. Λ έ γ ε ι δέ πε­

ρ ί αυτών Ζήνων (ό Κ ι τ ι ε ύ ς ) έν τφ περί τοϋ αλου (συγγράμ-

81

μάτι) ". Ή έννοια του σπερματικού λόγου, φρονεί ό Κ.

Γεωργούλης, υπήρξε σπουδαιότατη για τους Στωικούς και

χρησιμοποιήθηκε κατόπιν από τους Νεοπλατωνικούς και τόν

Αυγουστίνο. "Εννοούν τόν σπερματικιό λόγο σάν μορφοπλα-

στική δύναμη/,απ·'τήν δποια :προέρχεται ή ανάπτυξη. *0

θεός είναι γενικά ό σπερματικόςάλογος του κόσμου, θεω­

ρούμενος σάν γενική μορφοπλαστική δύναμη του σύμπαντος.

Πέρα άπ*αύτόν τόν γενικό σπερματικό λόγο, δέχονταν οί.

ΣτωΕκοί, KaL μερικούς γιά καθένα από τά δντα σπερμα­

τικούς λόγους, άπ'τούς οποίους προκαλείται ή ανάπτυξη

Τ35 τών μερικών αυτών δντων . "Αλλωστε είναι γνωστό πώς

οί αρχαιότεροι Στωικοί πλάι στον Δία, δέχονταν τήν ελ­

ληνική πολυθεία, ταυτίζοντας πολλές φορές τους επιμέ­

ρους θεούς μέ τους "σπερματικούς λόγους" και ονομάζο­

ντας τους θεούς "γεννητούς" , àcpoû γεννιούνται μαζί μέ

τόν κόσμο καί απορροφώνται, μέ τήν έκπύρωση, στους κόλ­

πους του Δία . Τό σημαντικό δμως είναι πώς απόσπασμα

τοϋ λόγου-θεοΰ τών Στωικών υπάρχει και στον άνθρωπο.

"Ετσι δ ένυπάρχων στάν άνθρωπο θείος λόγος μπορεί νά

γνωρίσει τόν δρώντα στον κόσμο θείο λόγο, γυατί είναι

137 συγγενής μαζί του . Είναι, έτσυ'.φανερός δ πανθεΐσμός

Τ 38 τών Στωικών . Συνέχεια προς τους Στωικούς εμφανίζει

ή σχετική διδασκαλ ία.ιτοϋ Πλωτίνου. *Η γνωστή καθοδική

οντολογική του διαβάθμιση "Εν, Νους, Ψυχή, θέλει αυτή

τήν τελευταία διχασμένη σέ δύο, μιά πρωτογενή ψυχή πού

- 82 -

βρίσκετας κοντά στο Noö καί [ita δευτερογενή που είναι

γέννημα τής πρώτης καί τήν ονομάζει φύση. Καθώς τό α­

νώτερο τμήμα τής ψυχής στρέφεται προς τόν νοητό κόσμο

των ίδεών ή νοήσεων ή νοητικών ενεργειών του Νοϋ, γε­

μίζει μέ τήν θέα αυτή ή ψυχή άπό "σπερματικούς λόγους",

τους "πρώτους λόγους" όπως τους ονομάζει δ Πλωτίνος.

Αυτοί οί "πρώτοι λόγοι" γεννούν στην δευτερογενή ψυχή

τους "δεύτερους λόγους",οί όποιοι εκδηλώνουν τήν ενερ­

γητική επενέργεια τής φύσεως πάνω στην ΰλη· Διαμορφώ­

νεται μ'αύτόν τόν τρόπο ή άψυχη ύ'λη, καί παίρνει ò υλι­

κός κόσμος τήν μορφή καί τήν τάξη,μέ τήν οποία εμφανί­

ζεται αισθητώς. Χρησιμοποιεί έδώ δ Πλωτίνος τήν ίδια

ορολογία μέ τους Στωικούς' οί σπερματικοί λόγοι απορ­

ρέουν άπό τό Νου, όπως τό φώς από τόν ήλιο. (Έννεάδες,

139 2,3,18) . Ή σύνθεση σπερματικών λόγων καί ίδεών ως

σκέψεων του Νοΰ ένυπάρκτων σ'αΰτόν, ανακεφαλαιώνει διά

του Πλωτίνου τήν σχετική φιλοσοφική παράδοση, δείχνοντας

μέν τό συνεχές της άλλα καί, κυρίως, τους περιορισμούς της.

Περιορισμοί πού, πρέπει νά πούμε, διατηρήθηκαν καί

στην έλληνοΐουδαϊκή Φιλοσοφία τοΰ Φίλωνος, ό όποιος δέ­

χεται καί αυτός τις πλατωνικές ιδέες μετατοπίζοντας τες

άπό τόν ΰπερουράνιο τόπο στό νοϋ τοΰ θεού . Τόπος των

142

ίδεών είναι γι'αύτόν δ Λαγος-δεσμός των απάντων , Λό­

γος πού μοιάζει μέ τήν πλατωνική "ψυχή τοΰ κόσμου", ώς

μεσίτης κόσμου καί θεού, παρά μέ τόν σπερματικό λόγο των

83

Στωικών , παρ'δλο πού κάποτε φ α ί ν ε τ α ι νά μ ο ι ά ζ ε ι κάί

μέ τήν στωΙκή ε ιμαρμένη . "Εκτός άπό δεσμός κ α ί " έ ­

ρεισμα τοϋ κόσμου" δ φ ι λ ώ ν ε ι ο ς Λόγος ε ί ν α ι "δ ιάχυτος

παντού", "συνεχής καί. α δ ι α ί ρ ε τ ο ς " , "ήγεμών", "δ (.οπός

καί κυβερνήτης του παντός", "δνθερμος" κ α ί "πυρώδης" ,

ό "νόμος" καί. ή. "τϋχη"τοϋ παντός. Ά λ λ ο υ δ Λόγος ε ί ν α ι

κατά πλατωνική επίδραση δ νοητός κόσμος, τό ιδεώδες πρό­

τυπο τών ορατών δντων, τό νοητό "παράδεινμά" τους, κ α ί

ή 'Γδέα τών 'Γδεών. Υπάρχουν ο ί λ ό γ ο ι , σέ δ ιάκριση τοϋ

Λόγου πού ε ί ν α ι ot " ν ο η τ έ ς α ρ ε τ έ ς " ( δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , σωφρο­

σύνη κ . λ . π . ) . "Ετσι ό Wolfson δ ι α κ ρ ί ν ε ι α) Τόν αδη­

μιούργητο Λόγο, πού ε ί ν α ι δ θ ε ί ο ς νους, τόπος τών ' Ι ­

δεών, πού δεν μπορεί νά δ ι α κ ρ ι θ ε ί από τό θ ε ό , β ) τ ό ν δη­

μιουργημένο Λόγο, πού ε ί ν α ι ή ενότητα τοϋ νοητού κόσμου

καί γ) τόν ένδοκόσμιο Λόγο πού ε ν ε ρ γ ε ί μέσα στά δημιουρ­

γήματα. Δηλαδή κατά Wotìfson δ Λόγος ε ί ν α ι θ ε ί α σκέψη

θεωρούμενη καθ'έαυτή κ α ί σέ σχέση προς τόν κόσμο .Φυ­

σικά ό Λόγος του Φίλωνα δέν έ χ ε ι σχέση μέ τόν ζώντα θεό

Λόγο τών Πατέρων ακριβώς μή οντάς απολύτως προσωπι-ι

Î47 κός ,πράγμα τό όποιο αντανακλά κα ί σ τ ι ς περιεχόμενες

σ'αΰτόν ι δ έ ε ς , καθιστώντας τ ε ς αναγκαστ ικές καί επομέ­

νως καί τήν πράξη της δημιουργίας α ν ε λ ε ύ θ ε ρ η .

Τό ε ν δ ε ι κ τ ι κ ό κ ρ ι τ ι κ ό πόρι<Λα τής μικρής επισκο­

πήσεις μας ε ί ν α ι πώς σέ κάθε περίπτωση, ο ι λ ό γ ο ι , ή

σπερματικοί λ ό γ ο ι , ή ι δ έ ε ς , τ ή ς ε λ λ η ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , ά -

- 84 -

δυνατοΰν νά συλλάβουν είτε τήν έκ τοΰ μηδενός δημιουρ­

γία τοΰ κόσμου είτε (καί κυρίως) τήν απόλυτα ελεύθερη

δημιουργικότητα τοϋ θεού. Τό στοιχείο της άναγκαστικό-

τητας είναι αυτονόητα εγγενές στην ελληνική σκέψη' εί­

ναι εξίσου αναγκαστική ή ϋπαρξη τοΰ κόσμου ' ,όσο καί

ό τρόπος διαμορφώσεως του. Ποια ήταν ή'τύχη αυτών των

διδασκαλιών στην πρώτη χριστιανική σκέψη;

Μια τέτοια έρευνα θά πρέπει εξαρχής νά προσανα­

τολισθεί στον Όριγένη. *Η σημασία του έγκειται στό

συνειδητό του εγχείρημα μιας συνθέσεως της ελληνικής

μέ τήν ίουδαιοχριστιανική διδασκαλία περί δημιουρ-

Î48 -γίας . Ή επίδραση τοΰ Φίλωνα στον Κλήμη τόν "Αλεξαν-

Τ49

δρέα πέρασε στον διάδοχο του στην διεύθυνση τής σχο­

λής της "Αλεξανδρείας Όριγένη, δ όποιος είχε άλλωστε

διατελέσει μαθητής τοΰ 'Αμμωνίου Σακκα, του διδασκάλου

150 τοΰ Πλωτίνου . Ή τοποθέτησα βέβαια τών ιδεών στον Λό

γό-νοο τοΰ θεού άπό τόν Φίλωνα (πού επέδρασε καί στον

Πλωτίνο καί τόν Νεοπλατωνισμό έν γένει) λύνει έν μέρει

τό πρόβλημα τής άναγκαστίκότητας τής δημιουργίας (καί

λέμε έν μέρει διότι, καθώς οι πλείστοι τον ερευνητών

αμφιβάλλουν γιά τήν προσωπική υπόσταση τοΰ Λόγου, έ­

νας μή προσωπικός Λόγος - αδιαχώριστος μάλιστα άπό τόν

θεό - δέν είναι δυνατόν νά επιλέξει ελεύθερα τήν εντός

του ένύπαρξη των ιδεών ). Δημιουργείται δμως τό πρό­

βλημα τής συν-αιωνιότητας του κόσμου μέ τόν θεό, πράγ-

- 85 -

ucr απαράδεκτο γιά äva Χρ ιστιανό. (Βεβαίως δ 'ΓουστΕνος

δπως καί ό απολογητής Άθηναγόρας, φαίνεται πώς δέχο-

-f 52

νται τήν δημιουργία του κόσμου από προϋπάρχουσα Ολη ,

αλλά ήδη στον απολογητή Θεόφιλο 'Αντιοχείας υπάρχει

ή διδασκαλία/πώς "τά πάντα δ θεός έποίησεν έξ ούκ δ­

ντων εις τό είναι, Cva διά των έργων γινώσκηται και

ÎS3

νοηθή τό μέγεθος αυτού . Επομένως φαίνεται πώς ή­

δη στην εποχή του Ώριγένη τό θέμα τής έξ ουκ δντων δη­

μιουργίας έχει λυθεί). *0 Ώριγένης επανέρχεται θεω­

ρώντας πώς είναι ασεβές καί ταυτόχρονα ταπεινωτικό γιά

τόν θεό νά φανταζόμαστε τήν φάση Του σάν ακίνητη καί

αργή ή νά σκεπτόμαστε πώς κάποτε ή αγαθότητα Του δέν

άγαθοποιοΰσε καί οτι κάποτε ή παντοδυναμία Του δέν εί­

χε καμμιά δόναμη ή εξουσία. "Οπως δέν μπορεί νά είναι

κανείς πατέρας χωρίς υιό ή κύριος χωρίς τήν κυριότητα

διαφόρων δντων, έτσι θά ήταν αδύνατο νά θεωρήσουμε τόν

θεό παντοδύναμο,αν δέν υπήρχαν τά δντα πάνω στά οποία

θά εκδήλωνε τήν παντοδυναμία Του. "Ετσι άν σέ κάποια

παρελθούσα χρονική στιγμή τά δντα δέν υπήρχαν, ή παντο­

δυναμία του θεού δέν θά ήταν παρούσα καί θά γινόταν με­

ταγενέστερα παντοδύναμος, ταυτόχρονα μέ τήν· εμφάνιση

τών δντων. Πράγμα πού σημαίνει τήν μετάβαση του θεού

άπό μιά κατάσταση ατέλειας σέ μιαν άλλη τελειότερη,τό

όποιο είναι. Βέβαια αδιανόητο. *0 θεός λοιπόν είχε πάντα αυ­

τά στά όποια κυριαρχούσε καί κ υ β ε ρ ν ο ύ σ ε ^ _ Έ τ σ ι κατά

- 86 -

Φιλώνεια επίδραση υπάρχουν δύο μορφές δημιουργίας. "MLa

είναι ή αιώνια δημιουρνία, τό ore. δηλαδή â θεός σκεπτό­

ταν αυτόν τόν κόσμο μέ τους λόγους αυτών τών δντων, oc

Ônoloc λόγοι συναντώντας στον ένα λόγο, τόν Υ Lo καί

Λόγο. Καθώς μέσα σ^ΰτόν τόν δνα Λόγο δ θεός είχε τους

λόγους ολων τών δντων, δημιουργούσε αυτόν τόν κόσμο και"

δ κόσμος αυτός ήταν,σ'ίνα αιώνιο επίπεδο,παρών. Μετά,

έ*ν χρόνω, αυτός δ κόσμος οπως τόν βλέπουμε σήμερα μέ

τήν υλική κυρίως μορφή του, πήρε υπόσταση., και υπάρχει,

άλλα αυτό είναι δνα δεύτερο στάδιο, τό όποιο είναι μαλ-

λον κατάπτωση άπό τό πρώτο ". Μ"έ τόν τρόπο αυτό ο

θεός γίνεται αδιανόητος χωρίς τόν κόσμο. "Επιπλέον μ*

αυτόν τόν τρόπο γίνεται υποχρεωτική γιά τόν θεό ή άίδια

πραγμάτωση αλου τοϋ πληρώματος τής αγαθότητας καί τών

δυνάμεων Του. "Ετσι ό κόσμος δέν είναι δυνατό νά μην

ΰπάρχεΊ' δνα "μή-Εγώ" είναι συναίδιο καί συνάναρχο του

θεού, αποτελώντας τήν προϋπόθεση της ίδιας της υπάρξεως

καί ζωής τοϋ θεοΟ .

Ό Florovsky λύνει τό πρόβλημα μιλώντας γιά δύο

διαφορετικές αίωνιότητες στον θεό, εκείνη της φύσεως

1 ζ7ί"τ

καί εκείνη της βουλήσεως . "Ετσι δ θεός επινοεί ε­

λεύθερα καί θέλει τόν κόσμο, αυτό ομως είναι εντελώς

ανεξάρτητο προς τήν "αυτάρκεια" τής θείας ζωής καί μα­

καριότητας. Συνεπώς, πλην τής φυσικής αιωνιότητας τοϋ

θεού, υπάρχει καί μιά ηθική, ελεύθερη αιωνιότητα, έ-

- 87 -

λεύθερπζ επιλογής υπάρξεως του κόσμου diro τόν θεό, πού

θά μπορούσε ωστόσο νά μήν είχε γίνει. ποτέ. 'Ακολουθώ­

ντας τήν τροχιά τής σκέψεως τοΰ Florovs-ky, δ Μπτροπολί-

της Περγάμου 'Ιωάννης Ζηζλούλας Βρίσκει τήν λύση

στην γενομένη άπ'τόν άν. Μάξιμο ταύτιση λόγων, θελημά­

των καί προαοισμών στον θεό. Μέ τήν ταύτιση θελημάτων

και λόγων ό άγ. Μάξιμος αποφεύγει τήν αναγκαιότητα τής

δημιουργίας. Ό κόσμος δημιουονειται έκ τοϋ μηδενός,

στην κατάλληλη στιγμή, καί είναι αποτέλεσμα όχι τής

σκέψεως αλλά τής θελήσεως τοΰ θεού. *0 ίδιος ό άγ. Μά­

ξιμος αντιτιθέμενος απολύτως στον Όριγενισμό γράφει

στην Δ'έκατοντάδα τον Κ§Φαλα6ων_περ6__]Αγάπης α πώς

"τήν εξ άυδίου έν αύτώ δ Δημιουργός των οντων προϋπάρ-

χουσαν γνώσιν, οτε έβουλήθη οΰσίωσε καί προεβάλε.το. "Α­

τοπον γάρ έστιν έπί θεού του παντοδυνάμου διστδσαι, ει

δύναται τι ούσιώσαι, οτε βούλεται". 'Αλλά πέρα άπ'τήν

εμφατική αναφορά τής διαφοροποιήσεως τής άΐΐδίου προϋ-

πάρξεως τής γνώσεως των οντων από τήν έν χρόνω ελεύθε­

ρη οΰσίωσή τους,διατυπώνει παρακάτω (στην παράγραφο

στ') ακόμη πιό ξεκάθαρα τήν έναντίωσή του στον *Qpi-

γένη καί τους "Ελληνες μιλώντας γιά τήν διαφορά των

περί δημιουργίας αντιλήψεων τους από τίς δικές του. Αυ­

τοί θεωρούν ουσιαστικά τόν θεό δημιουργό ποιοτήτων μό­

νον, αυτός ομως "πεποιωμένων ουσιών". Αυτό τό τελευ­

ταίο, υπαινισσόμενο τήν εξ ουκ όντων δημιουργία, 0ε-

- 88 -

Βαιώνει πώς "ουκ έξ ά£δίου συνύπαρκτα τώ θεφ τά δημιουρ­

γήματα" .

Μ*3λο πού ή επίδραση του Φίλωνα στον Μάξιμο δέν

159 απορεί να αποκλεισθεί , ή πνευματική περιπέτεια τοΰ

τελευταίου υπήρξε πλουσιότερη. *0 Sherwood θεωρεί πώς

το κλειδί έδώ είναι ή ταύτιση τοΰ Υιού, τοΰ Ίωάννειου

Λόγου, μέ τόν τόπο υπάρξεως των ίδεών-λόγων, παράδοση

'Αλεξανδρινή , οπως υπήρχε στον Κλήμεντα Άλεξαν-

δρέα . Πέραν αυτών, είναι γεγονός πώς ή κλείδα τής

κατανοήσεως τής προκείμενης Μαξιμικής διδασκαλίας εί-

vat ή 3αθειά αντίληψη τοΰ θεού Λόι/ου ώς προσώπου τήν οποία

διαθέτει δ "Ομολογητής, ό όποιος απολύτως, προσωπικά έχει ταυ­

τισμένους εντός Του τους λόγους μέ τά "αγαθά θελήμα­

τα και τόν "θείο σκοπό" Του και τήν προαιώνια "α­

γαθή πρόθεση Του" πού είναι ή άναπητική έκχυση τής

"θείας Αυτού ζωής"(3λ. παραπάνω) σέ καθένα προσωπικά

πλάσμα Του. Ό Ri'ou συνδέει τόν θείο αυτό σκοπό μέ τό

γνωστό κείμενο Πρός_θαλάσσιον_,_ 60, οπού συζητείται ή ά-

προϋπόθετη ενσάρκωση τοΰ θεού Λόγου, ή πρό τής δημιουρ-

162 γίας αποφασισμένη . Δεδομένης δέ τής σωτηριολογικής

υφής Ολης τής Μαξιμικής θεολογίας , θεωρούμε πώς χω­

ρίς τήν προοπτική τής ευχαριστιακής συγκεψαλαιώσεως

τής Προνοίας και τής Οικονομίας τοΰ θεού , είναι α­

δύνατο νά φανερωθεί σ'δλη της τήν έκταση και τήν σημα­

σία ή πραγματικότητα τής ελεύθερης δημιουργικότητας

- 89 -

τοϋ θεού πού δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί έ*ξ οΰκ όντων τόν κόσμο. Πραγ­

μ α τ ι κ ά , μόνον η εΟχαριστ ιακη ενσάρκωση επαληθεύει, συ­

νεχώς κ α ι απτά τήν ελεύθερη κ α ι άγαπητική ευδοκία τοϋ

θεού νά υπάρχει δ κόσμος,ώς τ α μ ε ί ο rfìc άγαπητικής ε κ ­

χύσεως τής θ ε ί α ς ζωής, γεγονός ποό κ ά ν ε ι τόν Μάξιμο νά

πει τολμηρά πώς "αυτός έ σ τ ι τά δντα" C0A. παραπάνω)

*Η μ ή π α ν θ ε ί σ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α α υ ­

τ ή ς τ ή ς φ ρ ά σ ε ω ς π..ε ρ ν ά ά π α ρ ε γ *

κ λ ί τ ω ς α π ό τ ό ν δ ρ ό μ ο τ ή ς ε ύ χ α-

ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ί α ς . Χωρίς τό ε υ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ό δ­

ράμα τής Μυσταγωγίας κ α ι των άλλων ε υ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ώ ν

κειμένων του Ό μ ο λ ο γ η τ ή , ε ί ν α ι απροσπέλαστη ή κατανόη­

ση τής ταυτίσεως τών λόγων μέ τά θελήματα του θ·εοΰ, έφ*

δσον τά θελήματα αυτά συμποσούνται σ'αυτό πού ε κ φ ρ ά ζ ε ι

ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή κο ινωνία θεοΰ κ α ι ανθρώπου,στην όποια ακρι­

βώς τ α υ τ ί ζ ο ν τ α ι στον υπέρτατο βαθμό ή ελεύθερη αγάπη

τοϋ θεού μέ την εθελούσια ευδοκία Του. Και μόνον έ τ σ ι

μπορεί νά ε ρ μ η ν ε υ θ ε ί ή αναφορά τών λόγων στον θεό Λό­

γο πού ήδη ε ίδαμε (Περί διαφόρων άπρριών, θ' ) -, ή όποια

ι σ χ ύ ε ι ως μ ία συνεχής αναγνώριση κ α ι αποδοχή τών οντων

από τήν "αρχή κ α ι α ί τ ι α " τ ο υ ς , μέ σκοπό μ ι ά ολοένα αυ­

ξανόμενη μετοχή στην θ ε ί α πληρότητα. Ή δημιουργία τών

όντων δ ι ά τών λόγων τ ο υ ς , ε ί ν α ι ελεύθερη εφόσον αποτε­

λούντο υλ ικό τής ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς κοινωνίας τοϋ κ τ ι σ τ ο ύ

μέ τήν ελεύθερη κ α ι προσωπική θ ε ί α 'Αγάπη. Καθώς δ

- 90 -

θεός ελεύθερα κοινωνεί μέ τόν κόσμο, tóv έχει καί ε­

λεύθερα δημιουργήσει. "Επειδή αυτή ή δημιουργική ελευ­

θερία του θεού είναι α π ό λ υ τ η , γ ι 'αυτό KOC ή

δημιουργία ε ίναι "έξ ούκ δντων", καμμια δηλαδή ανα­

γκαιότητα, κανένα δν δέν προηγείται αυτής, μια και

ή προΰπαρξη οποιουδήποτε δντος (ή προϋπάρχουσας Ολης)

θά επέβαλλε περιορισμό μέ μόνη τήν ϋπαρξή του στην ά-

πολυτότπτα τής προσωπικής άγαπητικής θείας ελευθερίας.

Û '

Οί λόγοι των έκ του μηδενός δημιουργημένων δντων

είναι πρωτίστως κατά τόν άγ. Μάξιμο, "λόγοι οΰσιώ-

σεως' ".Γράφει δ άν. Μάξιμος ταυτίζοντας ουσία καί

Τ65 Φύση : "Φύσις έστι καθ'έξιν θ ε ί α τ έ χ ν η είς

γένε'σιν προϊούσα, ης θείας τέχνης τά αποτελέσματα φυ­

τά τε καί ζώα και καρποί και τύν στοιχείων είς άλλη­

λα μεταβολή καί δλως καθ'έαυτήν ή ουσία τών φυομένων

αρχή κινήσεως ούσα καί στάσεως ". Ή ουσία των "φυο­

μένων" είναι ή αρχή τής κινήσεως καί τής στάσεως τους

καί έρχεται στό ψώς μέσω μιδς θείας τέχνης. Συνεχίζει

ό άγ. Μάξιμος: ""Ωσπερ οΰν έστι τών κηροπλαστών καί

τών τάς πλαστικός μετιόντων τέχνας, δει είναι τι έν

αϋτοίς μένον, τουτέστι λόγον καί νουν, ot διά χειρών

ποιοΰσι τά εαυτών έργα* οϋτω καί επί τής φύσεως τών

- 91 -

ολων, έ σ τ ι τι έν α ύ τ ο ΐ ς μένον, τ ο υ τ έ σ τ ι ή δ ύ ν α -

μ ι ς , où δ ι ά χειρών εργαζομένη, αλλά ,'>3 ο ύ λ π σ ι ς

κ α ι . δ ι α ν ό η σ ι ς ο ΰ σ α θ ε ο ύ , προϊούσα

ο ί ο ν τ έ χ ν η ε ι ς γ έ ν ε σ ι ν τ ω ν φ υ ο-

μ έ ν ω ν ". *Η θ ε ί α τέχνη αυτή είναι δ ύ ν α μ ι ς , βού­

λησης καί δ ι α ν ό η σ ι ς θεού κ α ί τεχνουργεΐ τήν ουσία των

δντων. "Οΰ γάρ δ ε ΐ τ α ι ή φύσις τινών μενόντων, έτερων δέ

ως κινουμένων" ή γάρ Ολη ε σ τ ί ν ή" ε ι ς γ έ ν ε σ ι ν κ ι ν ο ύ μ ε ­

νη' το δέ κ ινούν αυτήν δ α κ ί ν η τ ο ς έ σ τ ι ν λ ό γ ο ς δ

έ ν τ ώ α" λ ω δ ς έ σ τ ι ν ή θ ε ί α τ έ -

χ ν η " . Αυτός ε ί ν α ι δ κεφαλαιώδης ορισμός τοϋ λόγου

στον άγ. Μάξιμο: θ ε ί α τ έ χ ν η ο ύ σ ι ώ σ ε ω ς .

'Ορισμός πού ε κ φ ρ ά ζ ε ι τήν ρ ι ζ ι κ ό τ η τ α ακριβώς τί ίς δη­

μ ι ο υ ρ γ ι κ ή ς πράξεως τοϋ θεού κα ί τήν φιλόκαλη αγαθότητα

της.

'Ορισμός επίσης πού θά έ μ ο ι α ζ ε η μ ι τ ε λ ή ς αν δέν

ανατρέχαμε γ ι ά τήν κατανόηση του στην αλλη έ ν ν ο ι α του

λόγου,, ως ε ι κ ό ν ο ς , πού συναντούμε στον άγ. Μάξιμο. "Ου­

σία γαρ τό κ α τ ' ε ί κ ό ν α , δ λόγος " , γ ρ ά φ ε ι . Ή έ ν ν ο ι α

του λόγου ως ε ι κ ό ν α ς δέν φ α ί ν ε τ α ι νά έ χ ε ι προσεχθεί α­

πό τους μ ε λ ε τ η τ έ ς τοϋ Ό μ ο λ ο γ η τ ή . "Ηδη ε ίδαμε (βλ. σημ.

Î25) τόν ά γ . *Ι·ωαννη Δαμασκηνό νά ο ν ο μ ά ζ ε ι τ ι ς θ ε λ η τ ι -

κές έ ν ν ο ι ε ς του θεού προ,ορισμούς κ α ί " ε Ι κ ό ν ε ς " . Στ6

έργο του επίσης "Πρός_τούς_δ ι α § ά λ λ ο ν τ α ς _ τ ά ς _ ά γ ί α ς _ ε ί -

κόνας" διαβάζουμε πώς "πρώτη μορφή ε ι κ ό ν ο ς ή φυσική, ό

- 9Z -

ΥΙός. Δευτέρα, ή προαιώνια έν τώ θεώ 3ουλή. Τρίτη δ

άνθρωπος, ò κατά μίμησιν θεοο γενόμενος " . θεωρούμε

πώς ή έννοια τοΰ λόγου ώς ε ικόνας θεού ε ί ν α ι ε ξ α ι ρ ε ­

τ ι κ ά σημαντική γ ι ά την κατανόηση τής υφής τ ο υ , κ υ ρ ι ο ­

λεκτικά θεμελιώδης. Οί λόγοι τών όντων ώς περιεχόμενο

της θ ε ί α ς 3ουλής διατηρούν gva ε ί δ ο ς εικονισμού τοΰ

θεού, διάφορο 3ε3αίως άπό τήν "φυσική" ε ι κ ό ν α , τόν

YLÓ, και τήν "κατά μίμησιν" εικόνα τόν άνθρωπο. Πάντως

ε ί ν α ι σαφές πώς π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά μιά μορφή εικονισμού

τού θεού, πού δ ι ε υ κ ρ ι ν ί ζ ε τ α ι άλλωστε και μέ τά οσα ε ί ­

δαμε σ τ ι ς προηγούμενες σελίδες γ ι ά τήν 3αθειά προσω­

πική σχέση τΰν λόγων μέ τόν θεό Λόγο. *Η αντίληψη αυ­

τή τών λόγων τών όντων ώς αιωνίων θείων 3ουλημάτων-

είκόνων τής θ ε ί α ς φύσεως, Οπομνηματίζε ι άλλωστε ε"κτός

τών άλλων και τήν εύχαριστιολογική ερμηνεία τής θεω­

ρίας τών λόγων, άφοϋ ή Ευχαριστία ε ί ν α ι άκρι3ώς δ τό­

πος τής εκπληρώσεως τής ε ικόνας τών όντων, δηλ. δ τό­

πος όπου τά όντα ε ί ν α ι όπως θ έ λ ε ι ό θεός νά

ε ί ν α ι , όπως ήδη δείξαμε στό προηγούμενο κεφάλαιο.

"Ετσι θά επανέλθουμε.στην ε ι κ ο ν ι σ τ ι κ ή ύφή τών λόγων

τών όντων.

Γνωστότερη ε ί ν α ι ή αντίληψη τοΰ άγ. Μαξίμου γιά

τά όντα ώς ε ι κ ό ν ε ς τών λόγων πλέον . Γράφει δ άγ.

Μάξιμος: " θ ε ι α παραδείγματα τους προορισμούς έκληπτέον,

ώ ν ε ι κ ό ν ε ς τ ά τ ή ς κ τ ί σ ε ω ς ά π ο -

- 93 -

τ ε λ έ σ μ α τ α " . Καί παρακάτω: "Πάντα γαρ τά ώδε

είδωλα τών ε κ ε ί ' ή γάρ Ψυχή και. αΰτη ευκών καί όμοίω-

Î72 μσ της ιδέας " . Τά οντά λοιπόν ε ίναι εικόνες τών

λόγων τους καί ομοιώματα. Ή ουσία τους δηλώνεται στην

εικονιστική υφή τών λόγων τους. Αυτό επιτρέπει στον

άγ. Μάξιμο νά γράφει σχολιάζοντας τό γνωστό όραμα τών

ακαθάρτων ζώων πού είδε δ Πέτρος, ώς ιδιαίτερη άποκά-·» 73

λυΦη του θεού περί της μαθητείας τών εθνών , πώς αυ­

τός πού ελευθερώνει τόν νοϋ από τήν κατ'αίσθηση φαντα­

σία θά μπορέσει "σχημάτων γυμνούς θεάσασθαι τους λό­

γους τών αισθητών, έπιγνδναι τους τύπους τών νοητών,

και μαθεΐν μηδέν τών ύπό θεού γενονότων άκάθαρτον ε ί ­

ναι". Δηλαδή "τά ερπετά καί τά θηρία και τά πετεινά

οι διάφοροι λόγοι τών γεγονότων είσϊ, προς μέν αίσθη-

σιν δντες ακάθαρτοι, προς δέ νουν καθαροί τε καί τρό­

φιμοι καί της νοούμενης συστατικοί τυγχάνοντες ζωής".

Αυτός πού βρήκε τήν πνευματική καθαρότητα τών δντων

"τήν έν τοις λόγοις τών δντων εΰρεν άλήθειαν" μαθαί­

νοντας πώς "ουδέν ών οί λόγοι παρ'αύτω (τώ θεώ) μέ-

νουσιν, έστι καθάπαξ άκάθαρτον". Ή ά λ ή θ ε ια

τ ώ ν λ ό γ ω ν ε ί ν α ι ή ε ι κ ο ν ι σ τ ι κ ή

τ ο υ ς ύ φ ή ( " ο ί λ ό γ ο ι π α ρ ά τ ώ θ ε ψ

μ έ ν ο υ σ ι ν " ) π ο α κ α θ ι σ τ ά τά Ο μ ο ι ώ ­

μ α τ α τ ο υ ς , τ ά δ ν τ α , α λ η θ ι ν ά κ α ί

κ α θ α ρ ά . Σ'αΟτήν τήν καθαρότητα τών λόγων τους

- 94 -

γνωρίζει δ θεός τά δντα, θά πεΙ άλλου δ άγ. Μάξιμος.

Στό Περ6_δta(pooft3V_dTTogçûv θ', αναφέρει τήν απορία με­

ρικών γιά τό πώς δ θεός γνωρίζει τά δντα. Ό αγιος α­

παντά πώς δ θεός δέν γνωρίζει "μήτε αίσθητικώς τά αι­

σθητά, μήτε νοερώς τά νοητά. Ού γάρ είναι δυνατόν τόν

υπέρ τά δντα κατά τά δντα των δντων άντιλαμβάνεσθαι'

άλλ'ώς ί δ ι α Βζλ^\\ιατα γινώσκειν αυτόν τά δ­

ντα φαμέν, προσθέντες καί του λόγου τό εύλογον. Ei γάρ-

θελήματι τά πάντα πεποίηκε, καί ουδείς άντερεΐ λόγος,

γινώσκειν δέ τόν ίδιον θέλημα τόν θεόν εΰσε3ές τε λέ­

γειν αεί καί δίκαιον έστιν, έκαστον δε των γεγονότων

θέλων πεποίηκεν, άρα ω ς ί δ ι α θ ε λ ή μ α τ α - δ

θ ε ό ς τά ό ν τ α γ ι ν ώ σ κ ε ι , επειδή και! θέ-

λων τά δντα πεποίηκεν . Ό θεός αναγνωρίζει τά δντα, ώς

ίδια θελήματα-λόγους δικούς Του, εικόνες των 3ουλπμάτων

αυτών πού μέ την σειρά τους αποτελούν εικόνα δική Του,

ώς καθαρά καί γνήσια, ακριβώς ώς δ ν τ ά. Διότι θά πει

άλλου ό Όμολογητής, "ουδέ αυτήν ων τους λόγους προηγου-

17Ä*

μένως ούκ έχει γινώσκει τήν ποίησιν 9". Ό θεός δη­

μιουργεί μόνον τά όντα τά όποια γνωρίζει διά των λόγων

πού μένουν προαιωνίως "παρ'Αύτώ".

Έφ'δσον επίσης οι αιτίες τών δντων δηλαδή οί

λόγοι της φύσεως τους υπάρχουν "παρά της θείας φύσεως"

μπορεί ό άγ. Μάξιμος άκολουθώνατς τόν 'Αρεοπαγίτη νά

ονομάζει αυτήν τήν τελευταία "κ α θ ό λ ο υ", επειδή

- 95 -

έξ αυτής δφυ τά όλα1 ". *Η "καθολικότητα" αυτή της θείας

(ρύσεως είναι ή πλησμονή του είναι καί ή αιτία κάθε Ö-

ντος. Pf π ο ρ ο ü u ε έτσι πλέον έδώ νά δούμε τήν έννοια τοϋ

μηδενός στον άγ. Μάξιμο. Διότι μή-δν στην θεολογία του

σημαίνει απλώς μη ύπαρξη σχετικού λόγου έν τω θεώ. Κα­

θώς δ θεός "ουδέ αυτήν ών τους λογούς προηγουμένως ούκ

έχει γινώσκει τήν ποίησιν ", τό μηδέν γιά τόν αν. Μά­

ξιμο ταυτίζεται μέ τό μή-δημιουργηθέν, τό παρά τήν θέ­

ληση του θεοϋ. Ot λόγοι ορίζουν καί "ερμηνεύουν" μέ "τά-

178

ξιν" τό κατά φυσιν τής ουσίας τών πραγμάτων , δντας λό­

γοι τελείων καί δχι ατελών φάσεων: "Τις γάρ ατελούς φΟ-

179

σεως ΰπαρξις, ής ουδέ λόγος εστί; ". "Ακόμα ό άγ. Μά­

ξιμος Φαίνεται πώς θεωρεί αυτό του οποίου ό λόγος δέν

υπάρχει στον θεό, ώς τό κακό. Τό κακό είναι αναίτιο,

άσκοπο, αόριστο, άτεχνο, παρά φύσιν καί, εντέλει, α-λο-

γο: "Ει οΰν τό κακόν, άναίτιόν έστιν ού γάρ διά τι γέ-

γονεν, είκότως καί έν αοριστία' ου γάρ έστι αυτού λόγος,

τό τι ήν είναι έρμηνεύων, έξ ανάγκης, ουδέ κατά φύσιν.

EÌ ούν παρά φόσιν, ούχ έξει έν τ3 φύσει λόγος, ώς ούτε

180 έν τή τέχνη ή άτεχνία ". Τό κακό είναι μή-δν, "ού γάρ

έστι λόγος αυτού, τό τι ήν είναι έρμηνεύων".

"Ολα αυτά οδηγούν σέ δύο πολύ σημαντικά συμπερά­

σματα: Πρώτον οτι τό μηδέν δέν υπάρχει στον 8ε'ό. Πράγ­

ματι δ θεός δέν ταλαν'ιζεται άπό καμμιά αντίθεση, ή βού­

ληση Του καί ή ευδοκία Του συμπίπτουν tó μηδέν θά σή-

- 96 -

μαενε γt-ά τόν θεό κάτι μή-θελητό, μή-έπιθυμητό, ανα­

γκαστικό, καί κάτι. τέτοιο δέν υπάρχει. σ'Αυτόν. θέλει,

και. γνωρίζει καί αγαπά οσα δημιουργεί, καί μόνον αυτά

είναι αληθινά δντα. Δεύτερο συμπέρασμα είναι πώς τό

μηδέν δέν υπάρχει στά δντα. Τά δντα είναι δλα "τέλειες

φύσεις" μέ αιτιώδη αναφορά στην θεία καθολικότητα. Τό

μηδέν είναι κακό, είναι παρά-λογο, παρά φύσιν. *Ως α­

ναίτιο είναι άσκοπο καί γι'αΰτό ακατανόητο μέ οποια­

δήποτε θετική σημασία.

*Η σημασία αυτών των συμπερασμάτων είναι κεφα­

λαιώδης Υιά τήν κριτική τής φιλοσοφικής παραδόσεως πε­

ρί μηδενός πού αρχίζει τουλάχιστον από τόν Παρμενίδη.

*0 όποιος δπως μας πληροφορεί δ Πλάτων στον "Σοφιστή"

του, δέν δέχεται πώς μπορεί κανείς ν'άποδείξει πώς ΰ-

181 πάρχει τό μή-ον . Πραγματευόμενος τήν άποψη αυτή δ

Î82 Πλάτων καταλήγει στην απόφαση νά καταπολεμήσει τήν

παρμενίδεια θέση πώς δέν υπάρχει τό μή-flv καί νά δεί­

ξει πώς "τό τε μή δν ώς έστι κατά τι, καί τό δν αΰ,

Τ 83

πάλιν ώς ουκ εστί ". Αυτή ή σχετική ΰπαρξη τοΰ μη­

δενός θά παραμείνει σταθερή σ'δλη τή διάρκεια τής

κλασσικής φιλοσοφίας, πού πάντοτε παραμερίζει τούτη τήν

ιδέα τοΰ απολύτου μηδενός, μέχρι τόν "Ενελο. Γι'αΰτόν

τόν τελευταίο, στό έργο του "*Η επιστήμη τής Λογικής"

(WISSENSHAFT DER LOGIK), τό Είναι ώς καθαρή αφαίρεση

184

συμπίπτει μέ τό μηδέν . Τό απόλυτο,είναι τό μηδέν

- 97 -

λέει Ô "Εγελος καί παραλληλίζοντας το μέ τό μηδέν-άρ-

χή καί τέλος δλων τον πραγμάτων-τον Βουδιστών, τδ θεω­

ρεί ως αποτέλεσμα καθαρές αφαιρέσεως. Λέγει, δ "Εγελος:

""Ετσι τό μή-είναι δέν είναι τό απόλυτο μηδέν πού δέν

μπορεί ούτε νά είναι, οοτε νά ονομάζεται, ούτε νά νοεί­

ται (...). Ή νόηση τοϋ απολύτου μηδενός αντιφάσκει προς

έαυτήν γιατί, ό νους πού τό νοεί, νοεί συνάμα τό ίδιον

αυτού είναι, δηλαδή νοεί κάτι πού δέν είναι τό μηδέν,

έπειτα νοεί τήν λέξη μηδέν καί τό σημαινόμενο της, τήν

έννοια, καί δτσι νοεί τήν ύπαρξη τοϋ μηδενός". Καί πα­

ρακάτω: "Άλλάπάλι τό μηδέν τούτο είναι ολότελα απροσ­

διόριστο καί κενό καί κατά συνέπεια είναι τό ίδιο 3-

πως τό Είναι. Τό Είναι καί τό μή-Είναι είναι βέβαια

ενάντια προς άλληλα, αλλά επειδή καί τά δύο είναι ή

απόλυτη απροσδιοριστία, ή διαφορά τους είναι ολότελα

αφηρημένη καί άρρητη, κανένα άπ,'αύτά δέν έχει προσδιο­

ρισμό πού δέν ανήκει στό άλλο καί μπορεί έτσι νά α­

ποτελέσει τήν διαφορά τους. Είναι ταυτόχρονα αντίθετα

καί τά αυτά". Παρομοίως δ Bergson στό έργο του "*Η

δημιουργός Εξέλιξη" (L'EVOLUTION CREATRICE ) .ονομάζει

τήν ιδέα τοϋ απολύτου μηδενός "ιδέα πού αύτοκαταστρέ-

φεται", "ψευδοΙΙδέα" , "μιά απλή λέξη185". Καί δχι μόνον

αυτό, μά βεβαιώνει δ Bergson πώς "στην ιδέα ενός α­

ντικειμένου πού το διανοηθήκαμε σάν "μή υπάρχον", υ­

πάρχει κάτι περισσότερο καί δχι λιγότερο, παρά στην

- 98 -

ιδέα του ί δ ι ο υ α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ οταν το διανοηθούμε ώς

"υπάρχον", γ ι α τ ί ή ιδέα τοϋ "μή υπάρχοντος" ά ν τ ι κ ε ι - :

μένου ε ί ν α ι αναγκαστικά ή ίδέα του "υπάρχοντος" α ν τ ι ­

κ ε ι μ έ ν ο υ , uè έπί. πλέον τήν παράσταση ενός αποκλεισμού

τοϋ α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ τούτου άπα τήν παρούσα π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η -

Τ86 τ α , παρμένη στο σύνολο της " . *Η πρώτη προσπάθεια

νά προσεγγισθεί 'ή; έ ν ν ο ι α τοϋ απολύτου μηδενός μάλλον ανήκει

στον Heidegger,δ όποιος στό έργο του "Εισαγωγή στην

Μεταφυσική" (EINFÜHRUNG IN DIE METAPHYSIK) θεωρεί πώς

Î87 τό μηδέν δέν ε ί ν α ι τ ί π ο τ α άλλο άπό το Ε ί ν α ι . "Οχι

δμως πλέον έδδ τό Ε ί ν α ι μέ τήν "Εγελΐ;αν.ή. έ ν ν ο ι α τής

καθαρής αφαιρέσεως, μά μέ μ ιά έ ν ν ο ι α που κατά τήν γνώ­

μη τοϋ J . WAHL π λ η σ ι ά ζ ε ι αυτήν τής άποφατικής θεολο­

γ ί α ς , 8πως αναπτύχθηκε άπό τόν 'Αρεοπαγίτη κ α ι κυρίως

188

άπό τόν Μ. Eckhart πού επηρέασε τόν Heidegger . Τό

μηδέν 'έδώ δέν είναι τό αντίθετο τής ουσίας άλλα ή προϋ­

πόθεση της Φανερώσεώς της, στην ουσία καθεαυτή συνανή-

κουν τόσο τό είναι δσο καί τό μηδέν .

Τόσο στην σχετικοποίηση τής έννοιας τοϋ μηδε­

νός, δσο καί στην αναγωγή της στό Είναι μέ τήν καθα­

ρή αφαίρεση» ή τήν λογική-ννωσιοθεωρητική της άρνηση,

ή επίσης στην τοποθέτηση της μαζί μέ τήν έννοια τοϋ

είναι εντός τής Ουσίας, υπολανθάνει ή αντίληψη τής ά-

ναγκαστικότητας των δντων, τής υποχρεωτικής τους υ­

πάρξεως. "Οταν τό μηδέν απορρίπτεται ώς ασύλληπτο, τά

- 99 -

δντσ υπάρχουν αναγκαστικά' όταν τοποθετείται μαζί μέ

το είναι εντός τής Ουσίας, τά δντα φανερώνονται άναγκα-

στικά*έφόσον αλλιώς ή Ουσία δέν θα' γινόταν ποτέ φανε­

ρή ι ώ'ς τοιαύτη. "Από τόν άν. Μάξιμο διδασκόμαστε πώς τό

Είναι, πού είναι ό προσωπικός θεός, δέν διαθέτει εντός

του τίποτε αθέλητο, τίποτα μή-öv. 'Επίσης διδασκόμαστε

πώς ή γένεση των όντων έκ τοΰ μηδενός δέν έγινε επειδή

υπήρχε τό μηδέν αυτό (νοούμενο απολύτως βέβαια), άλλα

λόγω τής προσωπικής καί αγαθής δημιουργικής βουλήσεως

τοΰ θεού. Μέ τήν δημιουργία τδν δντων τό απόλυτο προ-

κτισιακό μηδέν δέν συνυπάρχει εντός τους πλέον καί άν

συμβεί κάποιο δν νά κινηθεί προς αυτό, αυτό θά συμβεί

παρά τήν θέληση τοΰ θεοΰ καί άφοϋ χωρισθεί από τόν

190 θεό . Τό σημαντικότερο δμως ίσως είναι πώς αυτό πού

αντιτίθεται στην πραγματικότητα τοΰ μηδενός είναι ή

ζωντανή προσωπική θεία άγάπη~ί ή όποια καθιστά έθελου-

σίως τόν κόσμο απολύτως ζωντανό καί στέρεο, μή επιθυ­

μώντας τόν ταλανισμό του από τό παράλογο τοΰ μηδ.·ε-

νός.

Ε'

*Ας ολοκληρώσουμε δι'δλίγων τήν περιγραφή των

"οντολογικών λόγων οι οποίοι εκφράζουν ολόκληρη τήν

οργάνωση της πραγματικότητας192 ", εφ'οσον "πάντα τά

- 100 -

κ τ ι σ τ ά κ α τ ' ο ΰ σ ί α ν τε κ α ί γ έ ν ε σ ι ν παντάπασι καταφάσκε-

τ α ι τ ο ι ς ι δ ί ο ι ς καί τ ο ι ς περί αυτά οΰσι των εκτός λ ό -

γ ο ι ς περιεχόμενα ". Oc. λ ό γ ο ι ε ί ν α ι λοιπόν επιπλέον

τό περιέχον των κ τ ι σ τ ώ ν , περιέχοντας κ α ί π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ο ­

ντας ο , τ ι άφοοδ τήν ouata κ α ί τήν γένεση τ ο υ ς , ε δ ρ α ι ώ ­

νοντας ταυτόχρονα, δπως θά δούμε α ν α λ υ τ ι κ ά στό τ ρ ί τ ο

κ ε φ ά λ α ι ο , κ α ί τήν δ ι α κ ο ι ν ω ν ί α των δντων μεταξύ τους

καθώς ο ι λ ό γ ο ι τους ά λ λ π λ ο π ε ρ ι έ χ ο ν τ α ι κ α ί άλληλοπροσ-

δ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ι . Ό λόγος κάθε δντος ε ί ν α ι " τ ρ ι τ τ ό ς " , δ ι ό ­

τ ι " ε ι γαρ τ ά δντα ο ι) σ ί α ν έ χ ε ι καί δ ύ ν a y ι ν

κ α ί έ ν έ ρ γ ε ι α ν , τ ρ ι τ τ ό ν τόν έ π ' α ύ τ ο ΐ ς του ε ΐ -

194 ν α ι δ η λ ο ν ό τ ι κ έ κ τ η ν τ α ι λόγον " . Περαιτέρω έχομε λό­γους των γ ε ν ώ ν τών ε C δ ώ ν καί τών ά τ ό-

Τ95 /

μ u ν , λόγους του χ ρ ό ν ο υ κ α ι τής φ ύ σ ε ω ς

άνευ τών οποίων ε ί ν α ι αδύνατο νά υπάρξουν τά δντα ,

όπως επίσης λόγους τών σ ω μ ά τ ω ν κ α ί τών à α ω-197

μ ά τ ω ν . "Εχουμε επίσης ι δ ι α ί τ ε ρ ο λ 'ό γ ο ν

υ π ο σ τ ά σ ε ω ς , έφ * δσον "ή μέν φύσις τόν του ε ί ­

ν α ι λόγον κ ο ι ν ό ν ε π έ χ ε ι , ή δέ ΰπόστασις κ α ί τόν Τ 98.

του κ α θ ' έ α υ τ ό ε ί ν α t '....

"Αλλά νά προχωρήσουμε τώρα στην ανίχνευση τοϋ

έσχατου θεολογικού ορίζοντα τής θεωρίας τών λόγων, μέ­

σω καταρχήν τής προοπτικής πού διανοίγει ό Florovsky

μελετώντας έν προκειμένω τόν άγ. Μάξιμο...

Γι'αύτόν, ή κεντρική ιδέα τοϋ μαξιμικοϋ σύστημα-

- 101 -

199 ματος είναι, τό γεγονός τής άποκαλύψεως . *0 κόσμος

δλος είναι μιά αποκάλυψη τού θεού·, θεμελιωμένη στην

σκέψη καί τήν θέληση Του. Γι'αΰτό ή αποκάλυψη συμπλη­

ρώνεται καΐ εκπληρώνεται στην 'Ενσάρκωση (This reve­

lation is completed and fulfilled in the Incarnation).

Ό θεός δημιούργησε tóv κόσμο καί. αποκαλύπτεται μέ σκο­

πό να γίνει ίνας "Ανθρωπος σ'αύτόν τόν κόσμο. ( G©d

created the world and is revealed in order to become

a Man in this world). Σέ σχέση μέ τους 'Απολογητές καί

τους 'Αλεξανδρινούς θεολόγους αμως, η" πρωτοτυπία καί

ή δύναμη της νέας περί Λόγου διδασκαλίας του άγ. Μαξί­

μου, 3ρίσκεται στό γεγονός πώς ή αντίληψη του τής άπο-

καλύψεως αναπτύσσεται μέσα σέ Χριστολογικές προοπτυκές

(his conception of revelation is developed within

Christological perspectives ). "Καί αυτό δέν σημαίνει

τόσο οτι τό πρόσωπο τοΰ Χριστού(πρέπει νά ερμηνευθεί,

δσο τό οτι τά πάντα ερμηνεύονται διά τοΰ προσώπου τοΰ

Χριστού". Πραγματικά, δπως θαλεγε καί δ Balthasar, "ή

εικόνα τοΰ Σωτήρα Χριστού βρίσκεται στό κέντρο τοΰ έρ­

γου τοΰ Μαξίμου" καί "ή οντολογία καί ή κοσμολογία του

είναι Χριστολογία απλωμένη, καθόσον ή χριστολογική σύν­

θεση είναι ή τελευταία καί η" πρώτη ιδέα τοΰ θεού ".

"Ετσι, οί λόγοι των δντων μπορούν νά ιδωθούν μέ

τήν προοπτική της ένσαρκώσεως: "Των θείων αγαθών τύ­

πος οί τε κατ'άρετήν τρόποι καί οί των δντων λόγοι*

- 102 -

2Q1

ο ϊ ς δ θεός διαπαντός άνθρωπος γ ί ν ε τ α ι . ' " . "Eχouuε 202 λοιπόν σ ε ι ρ ά σαρκώσεων ή "παχύνσεων " τοϋ Λόγου,που

ε ί ν α ι . κυρίως τριών ε ι δ ώ ν . Πρώτη ε ί ν α ι δπως ε ί δ α μ ε ή

σάρκωση 1 πάχυνση Tou δ ι ά τών λόγων των δντων, οπού

' 203

δ Λόγος κ ρ ύ β ε τ α ι "άπορρήτως" κάτω άπό τά δντα . Δεύ­

τ ε ρ η , οπως ήδη αναφέρθηκε ε ί ν α ι ή κρύφια σάρκωση Του

μέσα στους πιστούς μέ τ ι ς α ρ ε τ έ ς . " Ό τού θεού Λόγος

εφάπαξ κατά σάρκα γ ε ν ν η θ ε ί ς , α ε ί γ ε ν ν ά τ α ι θέλων κατά

πνεύμα δ ι ά φίλανθρωπίαν τ ο ι ς θ έ λ ο υ σ ι ' κ α ι γ ί ν ε τ α ι βρέ­

φος εαυτόν έν έ κ ε ι ν ο ι ς διαπλάττων τ α ΐ ς ά ρ ε τ α ι ς * κ α ι τ ο ­

σούτον φ α ι ν ό μ ε ν ο ν , δσον χωρείν έ π ί σ τ α τ α ι τόν δεχόμε-

νον ( . . . ) · Οοτω α ε ί κ α ι φαινόμενος δ τού θεού Λόγος

τ ο ι ς τρόποις τών μετόχων, ά ε ί δ ι α μ έ ν ε ι κατά τήν ΰπερ-

βρλήν τού μ υ σ τ η ρ ί ο υ , τ ο ι ς πάσιν αθέατος " . Τ ρ ί τ η ε ί ­

ν α ι η σάρκωση Του μέσα σ τ ι ς Γραφές: " Ό τοϋ θεού Λό-

νος οΰ 'μόνον κ α θ ό τ ι σεσάρκωται λ έ γ ε τ α ι σαρξ' άλλα καθό­

τ ι θεός Λόγος απλώς νοούμενος έν άρχη προς τόν θεόν κ α ι

Πατέρα κ α ι σαφείς κ α ι γυμνούς τους της α λ η θ ε ί α ς περί

τών όλων έχων τους τύπους, ού π ε ρ ι έ χ ε ι παρσβολάς καί

α ι ν ί γ μ α τ α * ούδε ι σ τ ο ρ ί α ς δεομένας α λ λ η γ ο ρ ί α ς ' έπάν δέ άν-

θρώποις έπιδημήσπ μή δυναμένοις γυμνή τώ voi γυμνοις προσβάλλειν

τοις νοητοΐς" ύπό τών αύτοίς συνήθων διαλεγόμενος, διά της τών ι ­

στορικών καί αινιγμάτων καί παραβολών, καί λόγων, ποικιλίας συντι­

θέμενος, γ ίνεται σαρξ. Κατά τήν πρώτην προσβολήν, ου γυμνώ προσβάλ­

λει Λόγω ό ημέτερος νους αλλά Λόγω σεσαρκωμένω' δηλαδή τή

- 103 -

ποικιλία των λέξεων. Λόγω μέν δ ν τ ι , τή φύσει.* σαρκί

δέ τή οψει* ώστε τους πολλούς, σάρκα καί où Λόγον δρδν

δοκεΐν καν ε ί κατά άλήθειάν έστι Λόγος. Où γάρ δπερ

δακεΐ τοις πολλοίς, τοΰτο τής Γραφής έστιν δ νους, άλλ*

δτερον παρά το δοκούν. Ό γ ά ρ Λ δ γ ο ς, δ ι' έ­

κ α σ τ ο υ τ ώ ν ά ν α γ ε γ ρ α μ μ έ ν ω ν ρ η -205 μ ά τ ω ν γ ί ν ε τ α ι σ α ρ ξ " . Γι'αύτό καλεΐ>

τους Χριστιανούς δ άγ. Μάξιμος νά μήν γίνουν "φονευταί

τοΌ λόγου" σάν τους "Ελληνες λατρεύοντας τήν κτίση πε­

ρισσότερο άπό τόν Κτίσαντα προτιμώντας τδ γράμμα από

τό πνεύμα καί μή εννοώντας "τόν καθ "ημάς δι'ήμάς προς

ημάς γενόμενον διά σώματος καί συλλαβαΐς καί γράμμασι

206

παχυνθέντα διά τήν αίσθησιν . Γι." αυτό ακριβώς "οί.

κτηνωδως προς μόνην τήν αίσθησιν ζώντες έπισφαλώς εαυ-

ταίς σάρκα ποιοΰσι τόν λόγον' ε ις ύπηρεσίαν μένπαθων,

τοις του θεού καταχρώμενοι κτίσματι" καί "οι μόνον τώ

ρπτω τής αγίας Γραφής παρακαθήμενοι καί τή σωματική

του νόμου λατρεία θεωροΰντες τής Ψυχής τό αξίωμα, ψε-207

κτώς ποιοΰσιν έαυτοΐς σάρκα τόν λόγον ". Οι φονευτές

τοΰ λόγου είναι έτσι οι υπεύθυνοι των ψευδών ενσαρκώ­

σεων Του.

Οί ενσαρκώσεις δμως αυτές τοΰ Λόγου στον κόσμο,

στον άνθρωπο, στην Γραφή,στό βαθμό πού είναι αληθινές

δέν είναι μεταξύ τους άσχετες..Καταρχήν μέσα στό ί­

διο τδ σύστημα τής μαξιμικής θεολογίας καί σύμφωνα μέ

- 104 -

208 τήν γνώμη τών Sherwoocf, R i o u , Dalmàis κ α ι B a l t h a s a r ,

συσχεχέζονται μέ τους τ ρ ε ι ς νόμους, φ υ σ ι κ ό , γραπτό καί,

209

αυτόν τής χ ά ρ ι τ ο ς , που αποσκοπούν στην τ ε λ ι κ ή φανέ­

ρωση του καινού κόσμου της β α σ ι λ ε ί α ς του θ ε ο ύ . Γ ε ν ι κ ά

όμως ή κατανόηση τών πολυειδών αυτών σαρκώσεων του Λό­

γ ο υ , α ν ή κ ε ι σ'αΰτοός πού εννόησαν τό μέγα μυστήριο της

Ένσαρκώσεως του Λόγου. Γράφει δ "Ομολονηχής: "Τό της

ενσωματώσεως τοϋ Λόγου μυστήριον π ά ν τ ω ν έ χ ε ι

τ ω ν τ ε κ α τ ά τ ή ν Γ ρ α φ ή ν α ι ν ι γ μ ά ­

τ ω ν κ α ί . τ ύ π ω ν , τ ή ν δ ύ ν α μ ι ν κ α ι

τ ω ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν κ α t ν ο ο υ μ έ ν ω ν

κ τ ι σ μ ά τ ω ν τ ή ν ε π ι σ τ ή μ η ν. Καί δ μέν

γνούς σταυρού κα ί ταφής τό μυστήριον έγνω τών π ρ ο ε ι ρ η -

μένων τους λόγους' δ δέ τής αναστάσεως μυηθείς τήν α­

πόρρητον δύναμιν έ γ ν ω τ ό ν έ φ* û τ ά π ά ν ­

τ α , π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς δ θ ε ό ς . ύ π ε -

209

σ τ ή σ α τ ο σ κ ο π ό ν ". Τό χωρίο αυτό μας υ­

π ε ν θ υ μ ί ζ ε ι σαφώς τό ε υ χ α ρ ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ό χωρίο Πρό<;_θα-

λ ά σ σ £ 2 ¥>_:?§ δπου ή σάρκα κ α ί τό α ί μ α του Λόγου νοού­

ν τ α ι 5ις ο ι λ ό γ ο ι τών αισθητών καί. τών νοητών α ν τ ί σ τ ο ι ­

χα. Ή ενσάρκωση πού έ χ ε ι δλων τών α ι ν ι γ μ ά τ ω ν κ α ί τών

τόπωνντήν δύναμη καί. δλη τήν γνώση τών φαινομένων καί

των νοουμένων, κ α ί ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ενσάρκωση τοΰ προα­

ναφερθέντος ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ο ύ κ ε ι μ έ ν ο υ , πού π ε ρ ι έ χ ε ι τους

λόγους αισθητών κα ί νοητών, ε ί ν α ι καταφανώς παράλλη-

- 105 -

λες άν όχι ουσιαστικά ταυτόσημες στην σκέψη του άγ.

Μαξίμου .έφ'βσον βεβαίως δ σταυρός, ή ταφή, και ή α­

νάσταση τοΰ κειμένου μας συνσποτελοΰν τό δλον τής οι­

κονομίας τοΰ Χριστού, συγκεφαλαίωση της δποίας και

συγκεκριμένη/πραγματική φανέρωση αποτελεί ή ευχαριστία.

Μπορούμε λοιπόν και επιβάλλεται να πούμε πώς ή πιστο­

ποίηση της ταυτίσεως των λόγων μέ τά "αγαθά θελήματα"

και τόν "θειο σκοπό" και τήν "αγαθή πρόθεση" τοΰ θεού,

ποό είδαμε στις προηγούμενες σελίδες, και ή βίωση τής

Ευχαριστιακής ένσαρκωσεως τοΰ Λόγου (ποϋ είναι ή διηνε­

κής παρουσία τής ιστορικής του Ένσαρκώσεως) ταυτίζο­

νται,κατά τόν άγ. Μάξιμο. Δηλαδή ή εμβάθυνση στό μυ­

στήριο της ευχαριστιακής ένσαρκώσεως τοΰ Χριστού και ή

εμβάθυνση στό μυστήριο της έσχατης υφής των λόγων των

δντων είναι μία και ή αυτή πνευματική πράξη... Στά επό­

μενα βήματα .μας θα δούμε νά επαληθεύεται συνεχώς ή πνευ·

ματική αυτή αρχή...

8', 2. ΕΙΝΑΓ, ΕΥ ΕΙΝΑΓ, ΑΕΙ ΕΙΝΑΙ

ΟΓ ΕΝΔΕΚΑ ΤΡΓΑΔΕΣ.

Ό Sherwood, στό προαναφερθέν έργο του "The ear­

lier Ambigua of st. Maximus the Confessor", θεωρεί τε­

λικά πώς υπάρχουν δύο είδη λόγων στην μαξιμική θεολο­

γία. Τό ένα είναι δ βασικός και αμετάλλακτος λόγος της

ουσίας κάθε πράγματος κιαί δ δεύτερος είναι ένας διακε­

κριμένος λόγος υποκείμενος σέ αλλαγή και τελειοποίηση"

- 106 -

δ τ ε λ ε υ τ α ί ο ς ε ί ν α ι δ λόγος δ αναφερόμενος σέ κάθε φά­

ση ή κατάσταση τής υπάρξεως: ε ί ν α ι . , ευ ε ί ν α ι , ά ε ί ε ί -

ν α ι . Σ*άλλο του έργο δ' ί δ ι ο ς συγγραφέας παραδέχεται

τήν δυσκολία καθορισμού του νοήματος τών τριών αυτών

2Τ2 καταστάσεων μέ βάση τά κ ε ί μ ε ν α τοϋ άγ. Μαξίμου

Σύμφωνα μέ τώ κε,ύμενα του Ό μ ο λ ο γ η τ ή φ τ ι ά ξ α μ ε έ ν δ ε ­

κα τ ρ ι ά δ ε ς δρων παραλλήλων κ α ί άλληλοσυσχετιζομένων άπό

τόν Ι δ ι ο τόν ι ε ρ ό συγγραφέα, πού ερμηνεύουν τήν βασική

θ ε ο λ ο γ ι κ ή του σύλληψη περί υπάρξεως τριών δ ι α κ ε κ ρ ι μ έ ν ω ν

υπαρξιακών καταστάσεων στην πνευματική ζωή. *Η πρώτη κα ί

θεμελιώδης τ ρ ι ά δ α ε ί ν α ι αυτά τοϋ ε ί ν α ι , ευ ε ί ν α ι , ά ε ί

ε ί ν α ι . 'Υπάρχει πράγματι λόγος τοϋ ε ί ν α ι , λόγος τοϋ ευ

ε ί ν α ι , καί. λόγος τοϋ α ε ί ε ί ν α ι , ο ί ο π ο ί ο ι (προ) υπάρχουν

" έ ν τω θ ε φ " . Διαβάζουμε στον άγ. Μάξιμο: "Καί. έ σ τ ι (δ

άνθρωπος)μοίρα θ ε ο ύ , ως ων δ ι ά τόν έν τφ θεώ τοϋ ε ί ­

ν α ι α - υ τ ο ϋ λ ό γ ο ν , καί. ως αγαθός δ ι ά τόν έν

τώ θεψ τοϋ ε υ ε ί ν α ι α υ τ ο ύ λ ό γ ο ν , καί

ώς θ ε ό ς , δ ι ά τόν έν τω θεφ τοϋ α ε ί . ε ί ν α ι α ύ-

τ ο ϋ λ ό γ ο ν " . "Επίσης παρεμφερώς " Γ ί ν ε τ α ι έν τφ

θεφ δ ι ά προσοχής τόν έν τω θεώ προόντα τ ο ϋ ε ί -

v a t λ ό γ ο ν μή παραφθείρας, κα ί κ ι ν ε ί τ α ι έν τώ

θεώ κατά τόν προόντα έν τζι θεώ τ ο ϋ ε ϋ ε ί ν α ι

λ ό γ ο ν , δ ι ά τών αρετών ενεργούμενος κ α ί ζί} έν τω

θεώ κατά τόν προόντα έν τω θεώ τ ο ϋ α ε ί ε ί ν α ι

λ ό γ ο ν 2 Τ 4 .

- 107 -

"Ηδη σ'αΰτό τό τ ε λ ε υ τ α ί ο χωρίο αχναδ ι α γ ρ ά φ ε τ α ι

ri δεύτερη τ ρ ι ά δ α πού σχετίζεται μέ τήν θ ε μ ε λ ι ώ δ η , (\

215 τρ ιάδα γ έ ν ε σ< ι ς, κ ί ν η σ L ς , σ τ ά σ ι ς

Τήν τ ρ ι ά δ α αυτήν θά μελετήσουμε λεπτομερέστερα στό τ ρ ί ­

το κεφάλαιο Λ ο ς * ε ρ γ α σ ί α ς αυτής. "Αμέσως τώρα Ομως θά

δώσουμε ένα μικρό κ ε ί μ ε ν ο από το 0§ρί_δ ιαφ^ρω^_άποριων

Q'_, πού δηλώνει καθαρά τήν συσχέτιση των δύο τριάδων:

"Ei τ ο ί ν υ ν γενητά υπάρχει τα λογικά καί κ ι ν ε ί τ α ι πά­

ντως, ώς έξ αρχής κ α τ ά φ ύ σ ι ν δ ι ά τό ε ί ν α ι ,

προς τέλος κ α τ ά γ ν ώ μ η ν δ ι ά τ ό ' ε υ ε ί ν α ι κ ι ­

νούμενα. ?έλος γάρ τής των κινουμένων κινήσεως α υ τ ό ,

τό έν τξι α ε ί εΰ ε ΐ ν α ί έ σ τ ι ν , ώσπερ κ α ί αρχή αυτό τό

ε ΐ ν α ι , οπερ έ σ τ ι ν δ θ ε ό ς , δ κ α ί τοϋ ε ί ν α ι δοτήρ καί

216 του εΰ ε ί ν α ι χ α ρ ι σ τ ι κ ό ς ώς αρχή καί τέλος " .

Βλέπουμε ήδη τήν τ ρ ί τ η τ ρ ι ά δ α : φ ύ σ ι ς , γ ν ώ-

μ n κ α ί π λ ή ρ ω σ ι ς. Ή - φ υ σ ι ς κ ι ν ε ί τ α ι δ ιά της

217 γνώμης προς τό εΰ ε ί ν α ι καί "σταματά" μέσα στό α ε ί

εΰ ε ί ν α ι βιώνοντας τήν "στάσιν πάσης εφέσεως, υπέρ Ö

2ΐ8 ουδαμώς φ έ ρ ε τ α ι ' ούτε γάρ έ χ ε ι " , κατάσταση πού ο­νομάσαμε πλήρωση.

Ή τ έ τ α ρ τ η σ χ ε τ ι κ ή τριάδα μας δ ί ν ε τ α ι από ένα

χωρίο τοϋ Περ(._δ£αφόρων_άποοιων: " ( . . . ) Τήν καθ'ήμάς

τρισσήν γ έ ν ν η σ ι ν , τ ο υ τ έ σ τ ι τους καθόλου τρόπους τής

ημών ε ι ς τό ε ί ν α ι κ α ί τό εΰ ε ί ν α ι κα ί α ε ί ε ί ν α ι γ ε ν έ ­

σεως, τήν μέν έ κ σ ω μ ά τ ω ν , μ ίαν ουσαν τοϋ

- 108 -

συναμφοτέρου κατά τήν άμα των μερών άλλήλοις συνύπαρ-

ξtv, ψυχής λέγω καί. σώματος, ευς δύο διαιρουμένην , διό

τόν έτεροΐον τής έκατέρου γενέσεως τρόπον, δι *ή"ς τό

είναι λαμβάνομεν, τήν δέ ε" κ β α π τ ί σ μ α τ ο ς ,

καθ'ήν τό εΰ είναι πλουσίως ύποδεχόμεθα, τήν δέ έ ξ*

α ν α σ τ ά σ ε ω ς , καθ'ήν προς τό ά ε ί ε ί ν α ι δ ι ά χά-

2 to

ρ ι τ ο ς μεταπαιούμεθα . "Η τ έ τ α ρ τ η τριάδα λοιπόν ε ί ­

ν α ι : φ υ σ ι κ ή γ έ ν ν η σ η , β ά π τ ι σ μ α ,

ά ν ά σ τ α σ ι ς .

*Η πέμπτη τ ρ ι ά δ α ή σ χ ε τ ι κ ή μέ τήν πρώτη κ α ί τ ί ς

υπόλοιπες ε ί ν α ι ή τ ρ ι ά δ α : ά γ α θ ό τ η ς θ ε ο ύ ,

α γ ά π η θ ε ο ύ , π ρ δ ν ο-, ι α θ ε ο ύ , γράφει ό

άγ. Μάξιμος: "Προς νάρ τους άκρους τών ά ν θ ρ ώ π ο ι ς - ε φ ι ­

κτών περί. θεού λόγους, τ ή* ς α γ α θ ό τ η τ α ς τέ

φημι κα ί της α γ ά π η ς , μάλα γε είκότως τόν νουν ά-

ναπετάσαντες' ο ΐ ς κ ι ν η θ έ ν τ α τόν θ ε ό ν , τό ε ί ν α ι τ ε δού­

ν α ι τ ο ι ς ο ΰ σ ι , κ α ί τό εΰ ε ί ν α ι χαρίσασθαι έπαιδεύθη-220

σαν " . Στό Πρός_θαλάσσιον επίσης διαβάζουμε " Δ ε ζ ι ό ν

οΰν τό κατά π ρ ό ν ο ι α ν της τοΰ Λόγου σαρκώ­

σεως υπάρχει μυστήριον, ως έ ν ε ρ γ η τ ι κ ό ν τής υπέρ φόσιν

χ ά ρ ι τ ι πρό τών αιώνων προωρισθείσης τών σωζόμενων θεώ-

σεως' ής οΟδείς τό παράπαν κατά φύσιν τών όντων έ φ ι -

221 κέσθαι δ υ ν ή σ ε τ α ι λόγος " . Στην αγαθότητα λοιπόν τοΰ

θεού ο φ ε ί λ ε τ α ι τό ε ί ν α ι τών δντων, στην αγάπη του τό •

εο ε ί ν α ι , καί στην πρόνοια του τό ά ε ί εΰ ε ί ν α ι , ή θέω-

- 109 -

ση δηλαδή των δντων.

*Η έκτη τ ρ ι ά δ α μας δ ί ν ε τ α ι στό Π§ρί_διαφόρων_ά;

rtogtûv Î392 Α: " Τ ρ ε ι ς γάρ φσσι τρόπους oC των θείων

ε π ι σ τ ή μ ο ν ε ς . *0 σόμπας τής δλης τώς λογικών ουσιών γ ε ­

νέσεως έ χ ω ν ^ θ ε ω ρ ε ί τ α ι λόγος τόν του ε ί ν α ι , τόν τοΟ ευ

ε ί ν α ι κ α ι τόν τοο α ε ί ε ί ν α ι , καΐ τόν μέν τοο ε ί ν α ι πρώ­

τον κ : α τ " ο ύ σ ί α ν δεδωρήσθαι τ ο ι ς ο ο σ ι , τό δέ

του εο ε ί ν α ι δεύτερον δεδόσθαι κ α τ ά π ρ ο α ί -

ρ ε σ ι ν α ΰ τ ο ί ς ως α ΰ τ ο κ ι ν ή τ ο ι ς , τόν δέ τοϋ ά ε ί ε ί ­

ν α ι τ ρ ί τ ο ν α ύ τ ο ϊ ς κ α τ ά χ ά ρ ι ν π ε Φ ί λ ο τ ι μ ή σ θ α ι " .

"Εχουμε έ τ σ ι τήν έκτη τ ρ ι ά δ α : ο υ σ ί α , π ρ ο α ί -

ο ε σ ι ς , χ ά ρ ι ς . Στή θέση τής προαιρέσεως σέ άλ­

λο χωρίο υπάρχει ή " έ π u τ n δ ε ι ό τ η ς " : "θεού

γάρ μ ε τ έ χ ε ι του α γ ί ο υ ή λ ο γ ι σ τ ι κ ή κ α ι νοερά ο υ σ ί α ,

αϋτύ τε τώ ε ί ν α ι , κ α ι τη προς τό εο ε ί ν α ι έ π ι τ η δ ε ι ό τ η -

τ ι * αγαθότητας τ ε <ρημί κ α ι σοφίας' κ α ι τη προς τό ά ε ί

222 ε ί ν α ι χ ά ρ ι τ ι " . Π ρ ό κ ε ι τ α ι λοιπόν γ ι ά τήν έβδομη τ ρ ι ά ­δα: ο υ σ ί α , έ π ι τ η δ ε ι ό τ η ς , χ ά ρ ι ς .

Ή ογδόη τ ρ ι ά δ α δ ί ν ε τ α ι αμέσως μ ε τ ά , επίσης στό

Περ6_δLgçp6gyy_àngoç.ov, 1392Α: " Κ α ι τόν μέν πρώτον

δ υ ν ά μ ε ω ς , τόν δέ δεύτερον έ ν ε ρ γ ε ί α ς ,

τόν δέ τ ρ ί τ ο ν α ρ γ ί α ς ε ί ν α ι περ ι ε κ τ ι κ ό ν " . Πρό­

κ ε ι τ α ι γ ι ά τήν τ ρ ι ά δ α δ ύ ν α μ ι ς , ε ν έ ρ γ ε ι α ,

ά ρ γ ί α . Καί ε π ε ξ η γ ε ί στην σ υ ν έ χ ε ι α ό ά γ . Μάξιμος:

"Οίον ό μέν τοϋ ε ί ν α ι λόγος μόνην φυσικώς έχων τήν

- 110 -

προς ένέργειαν δύναμιν ( . . . ) δ δέ τοΰ εΰ ε ί ν α ι αυτήν

tióvnv γνωμικώς έχων της φυσικής δυνάμεως τήν ένέρ­

γ ε ι α ν , ( . . . ) δ δέ τοΰ ά ε ί ε ί ν α ι λόγος τών ττρό αυτού

καθ'δλον περιγράφων του μέν τήν δύναμιν, τοΰ δέ τήν έ­

νέργειαν, ούτε φυσικώς κατά Öuvautv το ις ούσι ενυπάρ­

χ ε ι παντελώς? ,ουτε μήν έξ'άνάγκης τό παράπαν θελήσει

223 προαιρέσεως έπεται ". "Ετσι δ λόγος τοΰ άεί ε ί ν α ι

ε ί ν α ι δρος-δοιο πού κάνει στάσιμη τήν φύση κατά τήν

δύναμη, και τήν προαίρεση κατά τήν ενέργεια, "καί πάσι πάντας

224 αιώνας τε καί χρόνους ορίζων " . Πρόκειται , λ έ γ ε ι δ

άγ. Μάξιμος αμέσως στή συνέχεια, γ ιά το "ευλογημένο

Σάββατο", καί τήν "ήμέραν τής καταπαυσεως" τήν "ογδόη"

καί. "άκατάλυτον ήμερα".

*Η δνατη τριάδα δ ι α κ ρ ί ν ε ι μεταξύ τριών υπαρξια­

κών "τόπων"· καί καταστάσεων "έν ο ΐς ο ι άνθρωποι γίνον­

ται ". ΕΙνα ι δ π α ρ ώ ν τ ό π ο ς , δ μ ε τ ά θ ά ­

ν α τ ο ν τ ό π ο ς καί δ μ έ λ λ ω ν -α ί ω ν . Κ α ί

αυτή ή τριάδα σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι άμεσα μέ τ ί ς τρε ις αρχικές

υπαρξιακές διαβαθμίσεις τών λόγων. Γράφει δ άγ. Μάξι­

μος: "Τρεις γάρ τόποι καί καταστάσεις ε ί σ ι ν έν οΐς ο ί

άνθρωποι γινόμεθα' ο 0 τ ο ς δ έν ω τό ε ί ν α ι λαμβά­

νοντες γεννώμεθα κόσμος, καί δ μ ε τ ά θ ά ν α τ ο ν

ένφ εντεύθεν άπιόντες γινόμεθα τόπος καί δ μέλλων αιών

έν $ μετά ψυχών συγκλειόμεθα καί σωμάτων. *Εφ% δσον

ούν χρόνον έσμέν έν τφ κόσμω τούτω έν Αίγύπτω άγομεν

- 111 -

ró πάσχσ, των καθ'άμαρτίαν κηλίδων έκκαθαιρόμενοι' έ-

ιτάν δέ ταύτπν δια, θανάτου περάσαμεν τήν ζωήν, ώς έν

έρήμω πάλιν άγομεν έτερον ΐΐάσχσ, τ ρ α ν ό τ ε ρ ο υ ς

τ ο ό ς τ φ ν , δ ν τ ω ν λ ό γ ο υ ς , χ ω ρ ί ς

σ υ μ 3 ό λ ω ν κ α ι α ί ν ι ν μ ά τ ω ν κ α ί

5 ι ' α ί υ Μ J s ϋ ζ π ο ι κ ι λ ί α ς ν ο n τ ω ς

τ ε κ α ι ά σ ω μ ά τ ω ς μ α ν θ ά ν ο ν τ ε ς '

και αύθις κατά τον μ έ λ λ ο ν τ α α i ω ν α έορτά-

ζομεν το ιτάσχα, τ ο ν ά κ ρ ο τ α τ ο ν α μ έ σ ω ς

έ σ θ ί ο ν τ ε ς τ η ς σ ο φ ί α ς λ ο γ ο ν

π ρ ο ς ö v μ ε τ α π ο ι η θ έ ν ν τ ε ς κ α τ ά

225

χ ά ρ ι ν θ ε ο ύ μ ε θ α ". *Η χριστιανική ασκητι­

κή ζει τόν θάνατο πριν άττ'τόν 3ιολογικό θάνατο, κατο-

πτεόοντας τους λόγους τΰν övxuv και ττορευόμενπ προς

τό ευ ε ί ν α ι ' και οδηγείται έν τέλει στό άεί είναι τής

θεωτικής εμπειρίας του μέλλοντος αιώνος.

Συναφής προς τήν τελευταία είναι ή δέκατη τριά­

δα σχετιζομένων ορων-μενεθων: Π ρ α κ τ ι κ ή Φ ι λ ο ­

σ ο φ ί α , φ υ σ ι κ ή θ ε ω ρ ί α , θ ε ο λ ο γ ι ­

κ ή μ υ σ τ α γ ω γ ί α . Μέ τήν πρώτη οί πιστοί κα-

θαίρονται, ύπερ3αίνοντας τό σαρκικό φρόνημα' είναι ή

κατάσταση ποό αντιστοιχεί στό ε ί ν α ι . Μέ την δεύτερη

ot πιστοί θεωρούν τοός πνευματικούς λόγους των όντων,

καθαρεύοντας "ωσπερ γυμνοί σώματος" άπό κάθε φανταστι­

κή ή αισθητική παράσταση* είναι ή κατάσταση πού άντι-

- 112 -

σ τ ο ι χ ε ί στο ευ ε ί ν α ι . Μέ τήν τ ρ ί τ η ο ι πιστοί, "άρρή-

τ ο ι ς νοός κ ι ν ή μ α σ ι μ ο ρ φ ί ζ ο ν τ α ι , τ ί τό πλάτος κα ί μή­

κος κα ί βάθος κ α ί τό υπερβάλλον ε ι ς ημάς .μέγεθος της

του θεού σοφίας"" ε ί ν α ι ή κατάσταση πού α ν τ ι σ τ ο ι χ ε ί

226 στό ά ε ί ε ί ν α ι

"Από τήν δέκατη αυτή τριάδα απορρέει ή ε ν δ έ κ α ­

τη κ α ί τ ε λ ε υ τ α ί α * π ρ α κ τ ι κ ό ν τ ή ς ψ υ χ ή ς ,

λ ό γ ο ς , ν ο υ ς . Γράφει δ άγ. Μάξιμος: " Έ κ κ λ η -

σίαν μυστ ικήν ( κ α λ ε ί ) τον άνθρωπον, ως δ ι ό ναού μέν

του σώματος, τ ό π ρ α κ τ ι κ ό ν τ η ς ψ υ χ ή ς

τ α ΐ ς των εντολών έ ν ε ρ γ ε ί α ι κατά τήν ήθικήν φιλοσοφίαν

έναρέτως φαιδρυνοντσ' ως δ ι ' ί ε ρ α τ ε ί ο υ δέ τής ψυχής τους

κατ "αίσθησιν λόγους, καθαρώς έν πνευματιστής ύλης πε-

ρ ι τ μ η θ έ ν τ α ς , κατά τήν φυσικήν θεωρίαν δ ι ά λ ό ­

γ ο υ τ ω θ ε φ π ρ ο σ κ ο μ ί ζ ο ν τ α ' κα ί ως

δ ι ά θ υ σ ι α σ τ η ρ ί ο υ τ ο υ ν ο ό ς , τήν

έν α δ ύ τ ο ι ς πολυόμνητον τής αφανούς καί αγνώστου , ι ε -

γαλοφωνίας σ ιγήν τής θ ε ό τ η τ ο ς , δ ι ' δ λ λ η ς λάλου τ ε καί

πολυφθόγγου σ ι γ ή ς προσκαλούμενον" κα ί ως έ φ ι κ τ ό ν αν-

θρώπω κατά μυστικήν θ ε ο λ ο γ ί α ν αΰτφ σ υ γ γ ι ν ό μ ε ν ο ν καί

τ ο ι ο ύ τ ο ν γ ι ν ό μ ε ν ο ν , ο ίον ε ί κ δ ς ε ί ν α ι δ ε ί τόν επ ιδημίας

άξιωθέντα θεού, καί ταίς αυτού παμφαέσιν αίγλαις εν-227 σημανθέντα " .

Δίνουμε συνοπτικά κ α ί ανακεφαλαιωτικά τ ί ς έ ν ­

δεκα τ ρ ι ά δ ε ς :

- 113 -

î) elvat Eu είναι αεί είναι

2) γένεσις κίνησις στάσις

3) φύσις γνώμη πλήρωσις

4) φυσική γέννηση Βάπτισμα άνάστασις

5) άγαθότης θεού αγάπα θεού πρόνοια θεού

β) ουσία προαίρεσις χάρις

7} ουσία έπιτηδειότης χάρις

8) δύναμις ενέργεια αργία

9) παρών τόπος μετά θάνατον τόπος μέλλων αιών

Î0) πρακτική φιλοσοφία φυσική θεωρία θεολογική μυσταγωγία

ÎT) πρακτικόν τής ψυχής λόγος νους

*0 λ ό γ ο ς τ ο υ ε ί ν α ι των λογικών δντων λ ο ι ­

πόν έρχεται στην έν χρόνω ύπαρξη μέ τήν γ έ ν ε σ η -

δημιουργία τους πού ε ί ν α ι ή φυσική τους γ έ ν ν η σ η .

Κ'αύτήν τους έ χ ε ι δοθεί ή φ ύ σ ι ς ή" ή ο υ σ ί α

τους ως δωρεά τ ή" ς α γ α θ ό τ η τ α ς τ ο υ

θ ε ο ύ . "Η ουσία αυτή ε ί ν α ι τό περιέχον της δοσμένης

πρωταρχικής δ υ ν ά μ ε ω ς προς πνευματική α ν έ λ ι ξ η ,

και άφορα ή δύναμη αυτή τήν δράση του δντος στον π α ­

ρ ό ν τ α τ ό π ο καί χρόνο. Ό τρόπος πού θά κ ινη­

θ ε ί ή δύναμη αυτή ε ί ν α ι ή π ρ α κ τ ι κ ή φ ι λ ο ­

σ ο φ ί α , ή διαδικασία δηλαδή τής κσθάρσεως. Αυτή ά­

φορα καί γ ί ν ε τ α ι διά τοΰ π ρ α κ τ ι κ ο ύ τ ή ς

Φ υ χ ή ς.

- 114 -

"Ο λ ό γ ο ς τ ο ϋ e 9 ε ί ν α ι πραγμα­

τώνεται; ως κατόρθωμα τής κ ι ν ή σ ε ω ς των λογι­

κών όντων μέ ορθή κατεύθυνση τ η ς γ ν ώ μ η ς τους

καί είναι δώρο τ η ς α γ ά π η ς τ ο υ θ ε ο ύ ,

συγκεκριμενοποιημένο στην χάρη τ ο ϋ β α π τ ί ­

σ μ α τ ο ς . Ή χάρις δμως αυτή τίθεται σέ ε ν έ ρ ­

γ ε ι α μόνο μέσω τής π ρ ο α ι ρ έ σ ε ω ς » ή δποία

οδηγεί το δν στην απόκτηση τής κατάλληλης πνευματι­

κής στάσεως, τ ή ς έ π ι τ η δ ε ι ό τ η τ α ς , προς

τόν σκοπό αυτό. *Η πλήρης πρανμάτωση του ευ είναι εί­

ναι δυνατή μ ε τ ά θ ά ν α τ ο ν γι'αύτό καί ή κί­

νηση τής πνευματικής ασκήσεως είναι ή χαρισματική νέ­

κρωση ήδη άπό τόν παρόντα S Co, για τόν. κόσμο τής ε­

γωκεντρικής καί εμπαθούς αλλοιώσεως τής αλήθειας των

πραγμάτων τοϋ θεοΰ. "Ετσι ό πιστός φθάνει στην Φ υ-

σ ι κ ή θ ε ω ρ ί α τών ακτίστων λόγων των δντων

καθώς φωτίζεται ή λ ο γ ι κ ή δ ύ ν α μ η τής ψυ­

χής του.

Τέλος ό λ ό γ ο ς τ ο ϋ α ε ί ε ί ν α ι

πραγματώνεται αποκλειστικά ώς δωρεά τοϋ θεού όπως καί

δ λόγος τοϋ είναι, άλλα είναι "επιβράβευση" τής ορθής

επιλογής καί κινήσεως του δντος κατά τό μέσο στάδιο

τής υπάρξεως του. Είναι ή π λ ή ρ ω σ η τής προς

τόν θεό εφέσεως του ποό τοϋ δίνεται ώς σ τ ά σ η α­

εικίνητη μέσα στην απειρία τής αγαθότητας, τής σοφίας

- 115 -

καί της δόξας του θεοο. Ε ί ν α ι ή α ν ά σ τ α σ η στον

μ έ λ λ ο ν τ α α ι ώ ν α της αφθαρσίας, των άγιων,

καί α π ο τ ε λ ε ί α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ό , αναπάντεχο κα ί ύπερφυές δώ­

ρο τ η ς χ ά ρ ι τ ο ς . Ε ί ν α ι έπίση>ς πραγμάτωση τής

προαιώνιας η ρ /ό ν ο ι α ς τ ο υ θ ε ο ύ γ ι ά τ ή ν

οποία κ τ ί σ θ η κ ε δ κόσμος καί έ χ ε ι ώς υπαρξιακό της π ε ρ ι ε ­

χόμενο, τ ή ν ά ρ γ ι α της έν τή θεώ καταπαύσεως καί σα63ατι-

σμού. 'Ενεργείται διά τής θ ε ο λ ο γ ι κ ή ς μ υ σ τ α γ ω γ ί α ς

πού έχει ώς όργανο της τήν ακρότατη των δυνάμεων τής ψυχής, τόν θεόπτη ν ο υ .

Πρέπει νά παρατηρηθεί πώς τό ευ ε ί ν α ι δέν ε ί ν α ι

ή μόνη εκδοχή υπαρξιακής ε ξ ε λ ί ξ ε ω ς ' μ ι ά διεστραμμένη

κίνηση τής προαιρέσεως θά οδηγήσει στό φ ε υ ε ί ­

ν α ι : ".'Ως άν oùv ή κατά προαίρεσιν έ ν έ ρ ν ε ι α χρήσαιτο

τη δ υ ν ά μ ε ι τής φύσεως, ε ί τ ε κατά φύσιν ε ί τ ε παρά φύ-

σ ι ν , τό ευ ή τό φευ ε ί ν α ι τό πέρας αυτήν έχουσαν ΰπο-228

δ έ ξ ε τ α ι " . Ή τ ε λ ι κ ή κορύφωση, τής ε ξ ε λ ί ξ ε ω ς αυτής

ε ί ν α ι τ ό α ε ί φ ε υ ε ί ν α ι . Ό άγ. Μάξιμος

π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι ε υ κ ρ ι ν έ σ τ α τ α τήν διαφοροποίηση ανάμεσα στό

α ε ί εΰ ε ί ν α ι κ α ί τό ά ε ί φευ ε ί ν α ι , ένώ ταυτόχρονα τό

α ε ί ε ί ν α ι δ ί ν ε τ α ι άπό τόν θεό σέ όλους: "Κατά γάρ τό

ε ί ν α ι κα ί ά ε ί ε ί ν α ι πάντας σ υ ν έ ξ ε ι παρών ό θεός κατά

δέ τό ά ε ί εΰ ε ί ν α ι μόνους ίδιοτρόπως τους αγίους α γ γ έ ­

λους τ ε κα ί ανθρώπους, τό α ε ί φεϋ ε ί ν α ι τ ο ι ς μή τ ο ι ο ύ -

229 τ ο ι ς ώς γνώμης καρπόν ά φ ε ί ς έπικιρνώμενον " . Εισερχό­μαστε £ τ σ ι στό θέμα τής αποκαταστάσεως... . Κατά τόν

- 116 -

4γ. ΙΤάξιμο, π *Εκκλησία γνωρίζει τρεις αποκαταστάσεις.

*Η πρώτη είναι ή αποκατάσταση του καθενός uè τήν εκ­

πλήρωση του λόγου τής αρετής. Ή δεύτερη είναι, η α­

ποκατάσταση ολης τής κτιστής φύσεως στην αφθαρσία καί

αθανασία μέ τήν ανάσταση. *Η τρίτη (της οποίας μάλι­

στα δ Όμολογητης θεωρεί πώς έκανε κατάχρηση ό Γρηγό-

ριος Νύσσης) είναι ή αποκατάσταση τών δυνάμεων τής ψυ­

χής στην προ^τι»Κ*κή τους φυσική κατάσταση, θά αποβλη­

θεί από αυτές ή μνήμη τής κακίας άλλα δέν θά μετέχουν

στό θεό, δέν θά θεωθοΰνΓ θά αποκτήσουν λοιπόν "τή έ-

πιγνώσει où το μεθέξει" τίς αρχαίες δυνάμεις τους, δ

δημιουργός θά φανεί αναίτιος τής αμαρτίας καί οι ίδιες

Φυσικά θά μείνουν αμέτοχες τής άκτιστης μακαριότητας

230

Του . Ό Florovsky ερμηνεύοντας τήν διδασκαλία αυτή

του άγ. Μαξίμου παρατηρεί πώς πράγματι δ θεός θά επισ­

τρέψει στους αμαρτωλούς δλα 3σα ίχασαν άπό τήν αμαρτία,

αποκαθιστώντας τίς Ψυχές τους στην πληρότητα τών φυ­

σικών δυνάμεων καί ικανοτήτων τους. θά γνωρίσουν καί

θά κατανοήσουν τόν θεό, χωρίς δμως τήν μετοχή στά α­

γαθά Του. "Ετσι θά βιώνουν συνεχώς τήν έλλειψη κοινω­

νίας μέ τήν Ζωή συνειδητοποιώντας συνεχώς καί πολυτρό-

παις τό φοβερό αδιέξοδο τοο πνευματικού δρόμου πού πή­

ραν, απορρίπτοντας τήν αγάπη τοΰθεοϋ, αΰτοκολαζδμε-

231

vot μέ τήν διεστραμμένη κίνηση τής γνώμης τους . Αυ­

τά δλα συμβαίνουν κατά τήν "ογδόη ημέρα". "'Ογδόη καί

- 117 r

πρώτη, μάλλον δέ μ ία κ α ί ακατάλυτος ήμερα, ·ή ακραιφνής

έ σ τ ι τοϋ θεού κ α ί παμφαής παρουσία, μετά τήν των κ ι ­

νουμένων στάσιν γ ε ν ο μ έ ν η , κ α ί τ ο ι ς μέν τφ του ε ί ν α ι

λόγω κατά φυσιν προαιρετ ικώς χρησαμένοις, όλον προση­

κόντως ολο LÇ έπιδημοΰντος καί, τό α ε ί ε ΰ ε ί ν α ι

παρέχοντος δ ι α της ο ι κ ε ί α ς μετοχής, ω ς μ ό ν ο υ

κ υ ρ ί ω ς κ α ί δ ν τ ο ς κ α ί . α ε ί ο ν τ ο ς

κ α ί . ε ΰ δ ν τ ο ς , τ ο ι ς δέ παρά φύσιν τψ του ε ί ν α ι

λόγω γνωμικώς χρησαμένοις α ν τ ί τοϋ εϋ α ε C φ ε υ

ε ί ν α ι κατά τό ε ι κ ό ς απονέμοντος, ως ουκ οντος αυ-

τ ο ί ς λοιπόν χωρητοΰ τοϋ εΰ ε ί ν α ι έναντ ίως προς αυτό δ ι α -

232 κ ε ι μ έ ν ο ι ς " . Στό χωρίο αυτό θά πρέπει νά κάνουμε μιά

πολύ σημαντική παρατήρηση: δ άγ. Μάξιμος θεωρεί τό α ε ί

εΰ ε ί ν α ι ως τό "μόνον κυρίως ε ί ν α ι " κα ί ως τό "μόνον

κυρίως ευ ε ί ν α ι " κα ί τό "μόνον κυρίως α ε ί ε ί ν α ι " , θά

λέγαμε πώς τό α ε ί εΰ ε ί ν α ι , ε ίναι τό νοηματικό καί οντολογικό

κέντρο δλων των υπαρξιακών βαθμίδων τοϋ ε ί ν α ι , ε ίναι δηλαδή τό

έσχατο θεμέλιο τους. Φυλάσσοντας τή συζήτηση του θέματος αυτού *»ί t i taf ν.

γιά τό τρίτο κεφάλαιο της εργασίας μας^

περιοριζόμαστε έδώ στον

ε ν δ ε ι κ τ ι κ ό εντοπισμό τοϋ κ ε ν τ ρ ι κ ο ύ ο ν τ ο λ ο γ ι κ ο ύ καί

συνεπώς ε ν ν ο ι ο λ ο γ ι κ ο ύ σημείου άναφορδς } τό όποιο ε ί ν α ι

κα ί τό κ λ ε ι δ ί τής κατανοήσεως τής ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή ς δ ι α β α θ μ ί ­

σεως στά τ ρ ί α υπαρξιακά επίπεδα πού περιγράφαμε. Ή

πιό ξεκάθαρη ίσως περιγραφή τής θέσεως αυτής τοϋ α ε ί

- 118 -

εΰ είναι, πού δέν ε ί ν α ι άλλο από τήν θέωση, στην σκέ-

φη του άγ. Μάξιμου, δίνεται ατό παρακάτω χωρίο: "Ε ις

τούτο γάρ ημάς κ α ί πεποίηκεν, ίνα γενώμεθα θ ε ί α ς κ ο ι ­

νωνοί φύσεως, καί τής αυτού άΕδίότητος μέτοχοι. · κα ί

φανώμεν αΰτω δ μ ο ι ο ι κατά τ ή ν έ κ χ ά ρ ι τ ο ς

8 έ u J ι V 5 ι. ' ί| ν π α σ ά τ ε τ ω ν ό ν τ ω ν

ή σ ύ σ τ α σ ί ς έ σ τ ι κ α ί ή δ ι α μ ο ν ή ,

κ α ί ή τ ω ν μ ή δ ν τ ω ν π α ρ α γ ω γ ή κ α ί

233 γ έ ν ε σ ι ς ". Ετσι χωρίς τήν προοπτική της "έκ

χάριτος θεώσεως" αλπ ή πράξη τής δημιουργικής συστά­

σεως τών δντων έκ τοΰ μηδενός καί ή συντήρηση τους εί­

ναι, Yta τον άγ. Μάξιμο, χωρίς κανένα νόημα.

"Εάν αναζητήσουμε τόν συγκεκριμένο τρόπο μέ τόν

δποΐο ό άγ. Μάξιμος αντιλαμβάνεται αυτό τό αεί εΰ

είναι της θεώσεως καί τοΰ σαββατισμοΰ καί της ύπερ-

φυοΰς-'άργίας καί τής αεικίνητης στάσεως, θά πρέπει κα­

θοδηγούμενοι από τήν αντίληψη του νοϋ ως "θυσιαστη­

ρίου" που είδαμε παραπάνω καί τής λογικής λειτουργίας

ως "προσκομιδής" των λόγων τών δντων στον θεό, καθώς

καί άπό τήν ήδη αναφερθείσα αποστροφή τοΰ άγιου πατέ­

ρα πώς "κατά τόν μέλλοντα τών θείων επαγγελιών αιώνα

έορτάζομεν τό πάσχα, τόν άκρότατον αμέσως έσθίοντες

τής σοφίας λόγον, πρδς δν μεταποιηθέντες κατά χάριν

θεούμεθα" (3λ. παραπάνω σ.105), νά θυμηθούμε τήν τε­

λική ταύτιση τής θεώσεως μέ τήν Ευχαριστία στον άγ.

- 119 -

Μάξιμο οπως ήδη τήν περιγράφαμε στό Α ' κ ε ψ ά λ α ι ο . Δ ι ό ­

τ ι πραγματικά στην θεία Μετάληφη έχουμε τ ή ν " κ ο ι ν ω ν ί α ν

τε κ α ί τ α υ τ ό τ η τ α ' (μέ τόν θεό) δ ι ' ή ς γενέσθαι, θεός έξ

234 ανθρώπου κ α τ α ξ ι ο ΰ τ α ι δ άνθρωπος . Ή θ ε ι α Ευχαρι­

σ τ ί α , ώς συγκεκριμενοποίηση του αεί εΰ ε ί ν α ι , ε ίναι επομένως

δ φυσικός χώρος της δικαιώσεως "τής συστάσεως καί δ ι α ­

μονής κα ί τής τών μή δντων παραγωγής κα ί γενέσεως"

έφ'δσον ε ί ν α ι δ χώρος, δ κατ 'έξοχήν χώρος, τής θεώ-

σεώς τ ο υ ς . Ή μελέτη τής Ευχαριστίας λοιπόν α π ο τ ε λ ε ί

κσt τήν εμβάθυνση στον έσχατο λόγο τών δντων, κατά

τόν άγ. Μάξιμο. Δ ι ό τ ι , γ ι ά να θυμηθούμε καί τά δσα

γράφαμε στο πρώτο κ ε φ ά λ α ι ο , ή ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή τους ενσω­

μάτωση ε ί ν α ι ή μόνη δυνατότητα έκ-πληρώσεως τοΰ λό­

γου του ε ί ν α ι Τους.

Β ' , 3. ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ, ΠΑΡΑ ΦΥΣΙΝ.

Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ:

Η "ΕΣΟΤΕΡΙΚΕΥΣΗ ΤΗΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ".

'Επιπλέον.·οι λόγοι τών όντων διαδραματίζουν ζωτικότατο

ρόλο στην υπαρξιακή πορεία τών τ ε λ ε υ τ α ί ω ν ' στην σκέ­

ψη τοΰ άγ. Μαξίμου ή πορεία αυτή μπορεί νά ε ί ν α ι

"κατά φύσιν" ή "παρά φ ό σ ι ν " . Αυτό αποφασίζεται άπό

τήν ελεύθερη κίνηση τοΰ θελήματος των λογικών δντων,

τό δποίο μπορεί νά "συννεύη τω λόγω της φύσεως" συ-

- 120 -

νεστώντας τήν εκδοχή της κατά φύση πορείας τους ή νά

είναι "φθαρτικόν τοΰ λόγου της φύσεως" συνιστώντας τήν

235

παρά φύσπ εξέλιξη τους . Αυτή ή διαφοροποίηση συνι­

στά τήν διττή ελεύθερη δυνατότητα "ευχρηστίας" ή "α­

χρηστίας" των λόγωνν οΰτως ώστε "ή ό κατά φύσιν αΰτφ

διά της ευχρηστίας υφίσταται λόγος, η ό παρά φύσιν διά

της αχρηστίας παρυφίσταται τρόπος, ό μέν τής κατά φύ­

σιν" δ δέ τής παρά φύσιν προαιρέσεως γινόμενος &γγε-

236

λος ". 'Εδώ, στον κατά φύσιν λόγο αντιτίθεται δ πα­

ρά φύσιν τρόπος, δ οποίος ισχύει απλώς ως άρνηση του,

και γι'αύτό είναι "παρυπόστασις", όχι αληθινή υπόστα­

ση, αφού προκύπτει απλώς από τήν άρνηση τοΰ λόγου τής

φύσεως. Πρόκειται δηλαδή ,σύμφωνα μέ δσα ήδη έχουμε

πει, γιά μή-δν, γιά αηδενίζουσα φορά εντός τοΰκτιστού,

προερχόμενη άπό τήν πάρα φύση κίνηση τής προαιρέσεως,

διότι (Ιτών παρά φύσιν ποιητικοί αϊ πλημμελείς τών κα­

τά φύσιν κινήσεων έξΜσθενείας και αδυναμίας συμβαί-237

νουσαι ". "Ετσι ô άγ. Μάξιμος μιλά γιά τήν "κατόρθω-

238 σιν τών κατά φύσιν λόγων ", βεβαιώνοντας πώς "πάθος

και φύσις κατά τον του είναι λόγον, ουδαμώς άλλήλοις

239 συνυπάρχουσι ". Τό πάθος μηδενίζει τήν φύση και δέν

έχει θέση μέσα στον λόγο τοΰ είναι μέ κανέναν τρόπο,

διότι "ουδέν τών φυσικών, ώσπερ ουδ'αΰτή καθάπαξ ή

240 φύσις, τφ αίτ'ιω ποτ'δν άντιπίπτει τής φύσεως ".

- 121 -

Πως λοιπόν "κατορθώνονται." oc λόγος; Είναι εξαι­

ρετικά σημαντική fl εκπληκτική σύνδεση αυτή οντολογίας

καί ηθικές ιτού παράταροΰμε στό σημείο αυτό, στην θεο­

λογία τοΰ άγ. πατρός. Οι λόγος είναι ενδεχόμενα υπαρ­

ξιακά κατορθώματα ελεύθερης προαιρέσεως τοΰ λογικού

όντος καί δχι άπλα οντολογικά δεδομένα: Ή ελευθερία

τοΰ Δημιουργού έχει δοθεί καί στο πλάσμα Του. "Οπως

οι λόγοι υπάρχουν αβίαστα μέσα στον θεό ως έκδηλώματα

τής ελεύθερης άγαπητικής Του ευδοκίας, έτσι έχει δοθεί

καί στον άνθρωπο ή δυνατότητα τής ελεύθερης "κατορθώ-

σεως" καί αναδείξεως τους αλλά, καί αυτή τοΰ ηθικού

μηδενισμού τους μέσα στό παρά φύσιν. Οί λόγοι δέν "εί­

ναι μόνον, λοιπόν, αλλά καί "πράττονται" καί τότε, "δ

τής (ρύσεως λόγος καί νόμος γίνεται φύσεως, λαμβάνων

συμφωνούσαν τήν γνώμην εις ένέρνειαν των κατά φύσιν δυ-

νάμεων" ". Ή πνευματική αυτή' κατάσταση κατά τήν οποία

δ λόγος τής φύσεως καθίσταται "νόμος φυσικός καί θεΐ-

242 ος ", χαρακτηρίζεται από τό δτι τότε ή γνώμη "συμβαί-

νουσαν έχει διά πάντων τω θεφ τήν ένέργειαν" ήτις ε­

στί διάθεσις έμπρακτος, τή χάριτι τοΰ φύσει καλού προς

243 αρετής γένεσιν πεποιωμένη ". *Η κατά λόγον κίνηση τής

γνώμης, καθιστά τόν λόγο εσωτερικό νόμο τοΰ οντος, οδη­

γώντας τήν κίνηση τής προαιρέσεως "προς άρετης γένεσιν"

μέ έμπρακτη διάθεση πού εμψυχώνεται άπό τήν χάρη τοΰ

"φύσει καλού " θεού.

- 122 -

'Ονομάσαμε τήν πνευματική αυτή νομοτέλεια "έσω-

τερίκευση της οντολογίας" ΰπό τήν δννοια οτe τοποθε­

τεί τήν πραγματικότητα τοϋ λόγου μέσα στον υπαρξια­

κό χώρο ώς έλλογη πράξη αρετής. *Η άκρως δυναμική,

προσωπική, βουλητική ΰφή τοϋ λόγου έ*ν τω θεψ θά ήταν

Φυσιολογικό νά μεταφερθεί καί στό χώρο τοϋ λογικού

κτίσματος, δτσι ώστε ή πραγματοποίηση ταυ νά προϋποθέ­

τει ελεύθερη βουλητική διεργασία και εκούσια κίνηση τής

προαιρέσεως, αντίληψη πού οδηγεί σέ απόρριψη κάθε αυ­

τόνομης αντιλήψεως τής ηθικής καί περαιτέρω σέ μιά

"οντολογική ηθική" πού είναι αυτό τό όποιο ήδηιφνομά-

σαμε "έσωτερίκευση τής οντολογίας". 'Αντίληψη πού μέλ­

λει βεβαίως νά οδηγήσει καί σέ μιά νέα ερμηνεία αυτής

τής ηθικής ώς έσωτερικευμένης οντολογίας: καθώς τό φυ­

σικό πλαίσιο έμβαθύνσεως καί γνώσεως τών λόγων είναι

ή Εύχάριστία.τό μόνο επίσης πλαίσιο καταξιώσεως αλλά

καί κατανοήσεως μιας τέτοιας ηθικής είναι τό ευχαριστία

κό. Πρόκειται γιά τήν ηθική πράξη πού οδηγεί σέ ολοέ­

να καί βαθύτερη ευχαριστιακή ενσωμάτωση τοϋ πιστού

στο Κυριάκο Σώμα -καί γι'αΰτόν τόν λόγο δέν πρόκειται

τελικά γιά ηθική μέ Οποιαδήποτε φιλοσοφική σημασία τοϋ

δρου. Είναι ή κίνηση τής ζωής, τής ταυτίσεως τοϋ Εί­

ναι μέ τό ζήν, δπως λειτουργεί ή ταύτιση αυτή στον

άγ. Μάξιμο . "Ετσι δ λόγος γιά τόν Όμολογητή δια­

θέτει κάποια ειδική ζωτική éntopaon στην λογική ΰπαρ-

- 123 -

ξη, οϋτως ώστε ή ελεύθερη αποδοχή αυτής τής ζωτικής

επιδράσεως νά εμφυτεύει, τήν θεία ζωή στους ανθρώπους

καί τους αγγέλους,, προωθώντας τους προς τό αεί ευ εί­

ναι: "OL μέν τή φύσει φυλάξαντες διά πάντων ίσονομοΰ-

σαν τήν γνωμών, καί των της φύσεως λόγων κατ 'ένέργειαν

δεκτικήν αυτήν καταστήσαντες καθ'ολον τόν τοΰ άεί εϋ

είναι λόγον, διά τήν προς τήν θείαν βούλησιν της γνώμης

εύπάθδίαν, 3λης μεθέξουσι τής άγαθότητος, κατά τήν αύ-

τοΐς έπιλάμπουσαν ως έ*ν άγγέλοις ή ως έν άνθρώπρις

θείαν ζωήν. Οι δέ τή φύσει ποιήσαντες άνισονομοΰσαν

διά πάντων τήν γνώμην, καί των τής φύσεως λόγων κατά

τήν ένέργειαν σκεδαστικήν αυτήν αποδείξαντες καθ'ολον

τόν τοΰ εΰ είναι λόγον, διά τήν προς τήν θείαν 3ούλη-

σιν τής γνώμης άντιπάθειαν, δλης έκπεσοΰνται τής α­

γαθότητας , κατά τήν έμφαινόμενην αΰτοΐς προς τό φευ

είναι τής γνώμης οίκείωσιν καθ'ήν 'ή προς τόν θεόν

έσται των τοιούτων διάστασις, οΰκ εχόντων κατά τήν

πρόθεσιν τής γνώμης, ταίς ένερνείαις των αγαθών, τόν

τοΰ ευ είναι λόγον ζωογονούμενον, καθ'δν ή θεία ζωή

διαφαίνεσθαι πέφυκε ". Μέ τήν ζωογόνηση-ένεργοποίη-

ση τοϋ λόγου τοΰ εΰ είναι διά τής πράξεως των αρετών

αρχίζει νά διαφαίνεται ή Ιδια ή θεία ζωή. Μ'αΰτήν τήν

δννοια δ λόγος τής φύσεως θά είναι κατά τήν κρίση ό

κριτής τή"ς προσωπικής γνώμης τοΰ καθενός, αποκαλύ­

πτοντας τό πώς αυτή κινήθηκε: "Ζυγός τής έκαστου γνώ-

- 124 -

t»nç έσται κατά τήν κρίσιν δ τής φύσεως λόγος τήν ττρός

tó φευ rj ευ αυτής διελέγχων κίνησιν, καθ'ήν ή τής θείας

ζωής μέθεξης ή άμεθεξία γίνεσθαι πέφυκεν '. Ή άμεση

καΐ επίμονη αναφορά άπ'τόν άγ. Μάξιμο της θείας ζωής,

προς τήν όποια οδηγεί σάν δδός. δ λόγος καί ή "κατά

248

τόν λόγον εΰθυπορία ", μδς θυμίζει τά όσα επανειλημ­

μένως έχοιιμε πες. γιά τήν εύχαριστιολογική κατανόηση

αυτής τής εκχύσεως τής θείας ζωής, στό έργο τοϋ άγ. Μά-

249

ξίμου . Βλέπουμε πραγματικά πώς δ λόγος είναι δ δρό­

μος προς τήν ευχαριστιακή ενσωμάτωση τοϋ λογικού δ«

ντος" ακριβώς ή συμφωνία μέ τον λόγο οδηγεί στην ευχα­

ριστιακά κατανοούμενη αυτή ενσωμάτωση τοϋ πιστού στό

Χριστό. *0 λόγος είναι δ τόπος τής φανερώσεως τής θείας

ζωής καί τής υποδοχής της άπό τόν άνθρωπο, είναι ό τό­

πος τής υπαρξιακής συναντήσεως άνθρωπου και θεού. "Η

"κατόρθωση" λοιπόν τοϋ λόγου, είναι ή κατόρθωση αυτής

τής συναντήσεως.

"Κατόρ'θωση" που, έκτος άπό τήν προσωπική προαί­

ρεση, οφείλεται στή δράση τοϋ αγίου Πνεύματος: "Συ-

νεκτικόν γάρ υπάρχει τής εκάστου γενέσεως, δτι θεός

καί θεοϋ Πνεύμα κατά δύναμιν προνοητικήν διά πάντων

χωρούν καί τόν εν έκάστω κατά φύσιν λόγον ανακινούν,

καί δι* αϋτοϋ προς συναίσθησιν τών πλημμελώς παρά τόν

θεσμόν τής φύσεως πεπραγμένων άγον τό αίσθανόμενον' τόν

τήν προαίρεσιν εϋεικτον έχοντα προς ύποδοχήν των έκ φύ-

- 125 -

σεως ορθών λογισμών . Τό άγιο Πνεύμα ανακινεί τήν

υπαρξιακή δραστικότητα των λόγων, κάνοντας τους μέσα

αύτεττιγνώσεως, αξιοποιώντας τήν θετική προαίρεση των

καλοπροαίρετων, "κατά δύνσμιν προνοητικήν". Ή πρό-

vota Του έγκειται στην Ολοκλήρωση τής γενετικής καί

συνεκτικής των όντων διακονίας Του, μέ τήν έπιβοήθηση

τής "προς τόν λόγον εΟθυπορίας" τους, πού θά οδηγήσει

στην μέθεξη τής θείας ζωής.

Στην ιστορία τής φιλοσοφίας ή ηθική,ώς γνωστόν,

διαφοροποιείται ένωρίτατα ώς αυτόνομη φιλοσοφική δρα­

στηριότητα και μάθηση. "Εκείνο πού μας ενδιαφέρει δέν

είναι τόσο τό γεγονός τής άπολήξεως κάθε φιλοσοφίας

σέ μιά ηθική, οσο τό ότι ή ανάγκη υπάρξεως καί θεμελιώ­

σεως αυτής τής τελευταίας προσδιόρισε πάντοτε τό ποιόν

251

των μεταφυσικών συλλήψεων τών Φιλοσόφων , ώς αναγκαιό­

τητα άνυφώσεως του πράττειν σΐό ϋψσς τοΰ σκέπτεσθαι.

Ι*ΐέ τόν τρόπο αυτό κάποιοι ιστορικοί τής φιλοσοφίας

σκέπτονται πώς ή έμμονη καί επιβίωση τής κλασσικής

καί νεώτερης μεταφυσικής, παρά τά εναντίον της κτυπή­

ματα από τόν Διαφωτισμό καί εντεύθεν, οφείλεται στό

ατι ή οπαρξη της είναι απαραίτητη προκειμένου νά στη­

ριχθούν οι ηθικές -κανονιστικές αρχές πού είναι άπα-

252 ραίτητ.ες γιά τήν επιβίωση τής ανθρώπινης κοινωνίας

Ή ηθική αναλαμβάνει λοιπόν τήν δικαίωση τής κάθε με­

ταφυσικής οντολογίας καί, βέβαια, αποτυγχάνει, οοτως

- 126 -

ώστε "φιλοσοφία καί ηθική έμειναν πάντα, ή μ ιά ιδεα­

λιστική, ή άλλη ιδεατή. *Η συστηματική ηθική, μ'δλες

τίς υποδιαιρέσεις της, έφτασε nui σέ τούτο τό σημείο,

δπου κείται εξαντλημένη: τό σύνολο της από κανόνες μα­

ζί, καί οΓ θεμελιώσεις τους, είναι κιόλας διατυπωμένο

καί τείνει επιτέλους νά γίνει καί χειροπιαστά έμπρα-

κτο. Μα οί εντολές της δχι μόνο δέν τηρήθηκαν μέ συ-

253 νέπεια, άλλα έμειναν ολωσδιόλου ανεφάρμοστες ".Σ"

αυτό τό ανεφάρμοστο τής κάθε φιλοσοφικής ηθικής πού

κλονίζει μέ τή σειρά του τά θεμέλια τής εκάστοτε οντο­

λογίας πού τήν υποβαστάζει, έρχεται ν'άπαντήσει ή έ-

σωτερικευμένη αυτή οντολογία του άγ. Μαξίμου. Ή κο­

ρυφαία διαφοροποίηση θά μπορούσε νά διατυπωθεί ως ε­

ξής: "Ενώ κάθε φιλοσοφική ηθική αφήνει τόν άνθρωπο μό­

νο του νά επινοήσει τρόπους καί νά κοπιάσει γιά τήν

εφαρμογή της, ατό έλεος τής αντιστάσεως τής πραγματι­

κότητας, άλλα καί των ποικίλων αυταπατών καί αυθυπο­

βολών του, ή "οντολογική ηθική" αυτή είναι στην ου­

σία ένα έργο τοϋ Χριστού μέσα στον άνθρωπο μέ όργανο

τόν υπάρχοντα "παρά τω θεω" άκτιστο λόγο τής συγκεκρι­

μένης ανθρώπινης υπάρξεως, έργο πού ζητά μόνο τήν

συγκατάθεση τής προαιρέσεως του. "Εργο τοϋ Χριστού

θεραπευτικό, μιας έν Πνεύματι άγίω αποκαταστάσεως τοΰ

κατά φύσιν καί κατά λόγον, έργο πού είναι ή πνευματι­

κή διαδικασία τής έν συνεργεία άνθρωπου καί θεού ά-

- 127 -

ναδείξεως της δπαρξιακής αλήθειας των λόγων τών δντων

και, επίσης, της υπαρξιακής πραγματοποιήσεως τοΰιι ο­

ντολογικού περιεχομένου των λόγων αυτών. Καμμιά φιλο­

σοφική ηθική δέν μπόρεσε ποτέ ν'άποκτήσει μιά τέτοια

οντολογική βαρύτητα, οΰτως ώστε νά γίνει μιά εφαρμο­

σμένη οντολογία, μια οντολογία που πράττεται, μια

254

"λογοποίηση καί αληθο-ποίηση too κόσμου, που, κα­

τόπιν της θεμελιώσεως τής αλήθειας στην Ευχαριστία,

στη θεολογία του άγ. Μαξίμου, δέν είναι τελικά παρά

"ή ζωοποίηση του κόσμου μέσα στην ευχαριστιακή καθο-

255 λικότητα του εκκλησιαστικού σώματος ".

Β', 4. ΛΟΓΟΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΙ ΚΡΙΣΕΩΣ:ΤΑ

ΑΚΤΓΣΤΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ.

Γιά τόν αν. Μάξιμο ή πρόνοια καί ή κρίση "πτέ­

ρυγες εΐσιν δι'ών ιπτάμενος ό Λόγος άγνώστως έπιβα-

256 τεάει τοίς οΰσιν ". Δηλαδή ή πρόνοια καί ή κρίση

είναι οί δάο γενικότατοι τρόποι τής μυστηριακής "ε­

πισκέψεως" του Θεοΰ-Λόγου στά δντα, αμφότεροι εξίσου

αναγκαίοι γιά τήν συνεκτική καί συστατική τών όντων

"πτήση" του Λόγου αυτή. Σέ μιαν άλλη του αλληγορία ό

"Ομολογητής θά επεκτείνει τήν ερμηνεία του αυτή:

"(...] τήν πρόνοιαν δηλοΐ καί τήν κρίσιν" ΰν έστηκε

μέσος ώς έπί λυχνίας χρυσής, τής αγίας καθολικής

- 128 -

'Εκκλησίας ήτοι τού καθ*έ"καστον αγίου ψυχής, πάσιν nup-

σεύων της αληθείας τό φως ô τό παν ώς θεός περιέχων

Λόγος' και χοός κατά πρόνοιαν και κρίσιν αληθινούς και

γενικωτάτους τής των οντων συνοχής άποκαλύπτων λό­

γους" καθ'οΰς τό πρό πάντων τών αιώνων προωρισμένον

έπ 'έσχατων δέ τών χρόνων έπιτελεσθέν της σωτηρίας ή-

257 μών μυστήριον συνέστηκεν ". Τό προαιώνιο μυστήριο

τής σωτηρίας λοιπόν, πού ήδη επιτελείται, έχει συστα­

θεί, ως "γενικότατη τών οντων συνοχή", από τους λό­

γους τής προνοίας και αυτούς τής κρίσεως. Κέντρο και

έρεισμα τους ό Λόγος.δ Οποίος ως θεός περιέχει τό πάν,

αποκαλύπτοντας τους στην καρδιά τής αγίας καθολικής

'Εκκλησίας, πού είναι οι αγιασμένες ψυχές τών πιστών.

Ή συνοχή αυτή άφορα καταρχήν τήν ενοποίηση,

μέσα στην διαφορά τους, τής παρούσας και τής μέλλου­

σας ζωής: "(...) Τους τής προνοίας και κρίσεως λόγους,

καθ'οΰς τήν τε παροΰσαν ημών ζωήν και τήν μέλλουσαν,

ωσπερ τινας γενεάς διαφόρους σοφώς διεξάγει, καταλλή­

λως έκαστη τόν πρέποντα τρόπον τής ενεργείας προσνέ-

258 μων "

c Άφορα όμως και τήν συνοχή τών συγκεκριμένων

οντολογικών συστατικών τών όντων: "Ει γάρ τά όντα

ο 0 σ ί α ν έχει και δ ύ ν α μ ι ν και έ ν έ ρ-

γ ε ι α ν , τ ρ ι τ τ ό ν τ ό ν έ π ' α ύ τ ο ΐ ς

τ ό ν τ ο υ ε ί ν α ι δ η λ ο ν ό τ ι κ έ κ τ η ν -

τ α ι λ ό γ ο ν. £1 δέ τούτους συνδεϊ τους λόγους

- 129 -

προς tó ε ί ν α ι , δ η λ ο ν ό τ ι καθό ε ί σ ί ν ή π ρ ό ν ο ι α ,

τ ρ ι π λ ο ύ ς i c a C ό α υ τ ή ς π ά ν τ ω ς

υ π ά ρ χ ω ν κ α θ έ σ τ η κ ε λ ό γ ο ς . EC δέ

των λωβήσεων των καθ'ίνα τών είρημένων παρατραπόντων

λόγων, παρελθουσών τ ε κ α ί παρουσΰν κα ί μελλουσών, ή

κ ρ ί σ ι ς ε σ τ ί τ ι μ ω ρ η τ ι κ ή ως κακία κ ο λ α σ τ ι κ ή , τ ρ ι π λ ο ύ ν

έ χ ε ι . κ α ί α υ τ ή τ ο ν έ π' α ύ τ ή τ η ς θ ε ω ρ ί α ς

λ ό γ ο ν, καθ'δν ούσίαν τ ε και δύναμιν καί έ ν έ ρ γ ε ι α ν

των όντων περιγράφουσα μ έ ν ε ι την ο ί κ ε ύ α ν ε ι ς τό δ ι η ν ε -

259

κες α ο ρ ι σ τ ι α ν ίρυλαττουσα ". Είχαμε ήδη ι δ ε ί στην πρώ­

τη παράγραφο αυτού του κεφαλαίου πώς ό λόγος

γος τοϋ ε ί ν α ι των δντων ε ί ν α ι " τ ρ ι τ τ ό ς " , συμπεριλαμβά­

νοντας ε ν τ ό ς του λόγον ο υ σ ί α ς , λόγο δυνάμεως καί λ ό ­

γο ε ν ε ρ γ ε ί α ς γ ι ά τό κάθε συγκεκριμένο δν. Ό τρόπος

συνδέσεως των λόγων αυτών προς τόν έ*να λόγο τοϋ ε ί ν α ι

του δντος ε ί ν α ι ή πρόνοια. Κατ 'ακολουθία υπάρχει προ-

νοιακός λόγος ο υ σ ί α ς , προνοιακός λόγος δυνάμεως καί

προνοιακός λόγος ε ν ε ρ γ ε ί α ς . 'Υπάρχει δηλαδή δ ε ι δ ι κ ό ς

δ κ τ ι σ τ ο ς έπικαθορισμός συνοχής των κυρίως οντολογικών

χαρακτήρων τών δντων, άνευ του οποίου ε ί ν α ι αδιανόητη

ή πραγματικότητα τής ΰπαρκτικής λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ό τ η τ α ς τών

συγκεκριμένων δντων-έπικαθορισμός δ χ ι προστιθέμενος

αλλά α δ ι α ι ρ έ τ ω ς συνυπάρχ·^τμέ αυτόν του λόγου τοϋ ε ί ­

ν α ι , καθιστώντας αυτόν τόν τ ε λ ε υ τ α ί ο ικανό νά υπάρξει

στην πληρότητα τ ο υ . θά λέγαμε δ τ σ ι δ τ ι δ λόγος τής

- 130 -

προνοίας άφορο τό "κατά φύσιν" τής ΰπαρκτικής λειτουρ­

γίας των λόγων τοϋ είναι, αποτελεί τό άκτιστο έρεισμα

τής κατά φύση πραγματώσεώς τους. "Αντίστοιχα , κατά τό

κείμενο μας, ή κρίση ελέγχει καί κολάζει τίς "λωβή-

σεις καί παρατροπές" τών επιμέρους λόγων τοϋ τριττοϋ

λόγου τοϋ είναι, διαθέτοντας καί αυτή "τριπλούν τόν

λόγον" ώς λόγος κρίσεως τής ουσίας, λόγος κρίσεως τής

δυνάμεως, λόγος κρίσεως τής ενεργείας, λόγοι oC, οποίοι

συμπεριλαμβάνονται στον ενιαίο λόγο κρίσεως τοϋ είναι

των όντων. "Ετσι ό λόγος τής κρίσεως επικουρεί τήν α­

ποσόβηση τπς " παρά φόσιν " αλλοιώσεως των λόγων τών

όντων, περιγράφοντας καί "υπενθυμίζοντας" τήν ουσία

καί τήν δύναμη και τήν ενέργεια τών δντων στην αυ­

θεντική εκδοχή τοο λόγου τοΰ είναι τους. Προστατεύει

τά δντα από τό ενδεχόμενο τής ύπαρκτικής φθοράς τους

μέσα στον χρόνο, αποτελώντας τό άκτιστο έρεισμα τής

συνεχούς αποφυγής του μηδενισμού τους στό παρά φύση.

"Ετσι δ λόγος τής προνοίας καί δ λόγος τής κρί­

σεως είναι τό sine qua non υπαρξιακό καί οντολογικό

πλαίσιο τής κατά φύση υπάρξεως τοϋ λόγου τοϋ είναι.

Μόνον αυτό δμως; ΤΙ σημαίνει γιά τόν θεό Λόγο τόν

loto ή άδιάστατη εντός Του σύνδεση τών λόγων τοΰ εί­

ναι τών δντων, μέ αυτόν της προνοίας καί τής κρίσεως

260 τους ; 0ί ξένοι μελετητές τοΰ άγ. Μαξίμου δέν θέτουν

τό ερώτημα αυτό, δπως καί δέν έχουν άλλωστε προσέξει

- 131 -

επαρκώς τήν άρρηκτη σχέση πού υφίσταται μεταξύ των

?6 ΐ

λόγων προνοίας καί κρίσεως και τών λόγων των οντων ,

καθώς καί την οντολογική (καί 3χι απλώς ηθική) δυναμι-

κή τών ορών πρόνοια καί κρίσις στον ίερό συγγραφέα

Γιά τόν ίδιο τόν άγ. Μάξιμο, ή πρόνοια εμφανίζεται "έν

τω άφράστω τρόπω τής του Λόγου π'ρός τήν λογικώς έψυχω-

μένην σάρκα καθ'ύπόστασιν ενώσεως", ή δέ κρίσις "έν

τω μυστηρίω τών υπέρ ημών του σαρκωθέντος θεού ζωο-263

ποιών παθημάτων " γινόμενες προσιτές αντίστοιχα στον

πιστό, δ μέν λόγος της πρόνοιας μέ τήν φυσική θεωρία,

δ δέ λόγος τής κρίσεως μέ τήν εναρκτήρια πρακτική φι-

264 λοσοφία . Περαιτέρω δμως, τι σημαίνει γιά τήν ειδική

σχέση του Λόγου προς τήν δημιουρνία αυτός δ στενός της

σύνδεσμος μέ τήνποόνοια καί τήν κρίση;

Βε3σίως ή πρόνοια καί ή κρίση, ιδωμένες μ'αύτό

τόν τρόπο άπ'τόν Όμολογητή, έχουν χαρακτήρα σαφώς ό-

ντολονικό καί δχι απλώς ηθικό' σκοπεύουν στην τήρηση

του κατά φύσιν τών δντων. 'Επιπλέον είναι έκδηλώματα,

μαζί μέ τό γεγονός τής δημιουργίας, τοϋ ενός καί ε­

νιαίου άγαπητικοϋ γεγονότος τής έκ του μηδενός δη­

μιουργίας του κόσμου' είναι ή έκφραση τής δημιουργι­

κής αγάπης τοϋ Λόγου προς τά κτίσματα. Είναι επίσης

καί ή έκφραση τής αγάπης αυτής σέ δρους καί μεγέθη ο­

ντολογικά. Ε CδJU Κά ή κρ ίση , ιδωμένη στά πλαίσια αυτά

διαδραματίζει ρόλο επικουρικό τής προνοίας, συμ3άλλο-

- 132 -

ντας στην ολοκλήρωση τής "προς τον λόγον εΰθυπορίας"

των δντων. Τπιπλέον ή άρρηκτη σύνδεση προνοίας, δη­

μιουργίας καί κρίσεως, είναι νιά ισχυρότατη πιστοποίη­

ση τής ελευθερίας τοΟ θεού ως ίημιουργοΰ. Προνοεί κα­

νείς μόνον γιά δ,τι ελεύθερα θέλει καί μόνον τότε με­

ριμνά γιά τήν ολοκλήρωση του στό κατά φυσιν. Ό οντο­

λογικός χαρακτήρας τής προνοίας καί τής κρίσεως κα­

ταδεικνύει τό εθελούσιο τής έξ ουκ δντων παραγωγής τής

κτίσεως, τήν απόλυτη δημιουργική ελευθερία του θεού.

Άλλα καί κάτι περισσότερο.' Τό γεγονός δτι οί λόγοι

τών δντων είναι αδιανόητοι χωρίς τους λόγους τής προ­

νοίας καί τους λόγους τής κρίσεως, είναι καί ένα νέο

επιχείρημα κατά τής συναεδιότητας τοΰ κόσμου προς τόν

θεό, δπως τήν είδε δ Ώριγένης. Τό δτι ή πρόνοια καί

ή κοίση συνέχουν τά δντα, σημαίνει πώς δ κόσμος τόν ό­

ποιο θέλει δ θεός δέν υπάρχει πλήρως, αλλά θ ά υ­

πάρξει στην εντέλεια TOU στό μέλλον. 'Αλλά ταυτόχρονα

είναι Βέβαιο πώς ή μελλοντική έσχατολογική ύπαρξη αυ­

τή είναι ή κορύφωση μιας δραματικής συμπορεύσεως προ­

σώπων, δπου ή έλεΰθερη συγκατάθεση ή h απόρριψη τής

βουλής τοΰ θεού άπό τόν άνθρωπο, συντελεί ή εμποδίζει

τήν πραγμάτωση του κατά φύση λόγου τής κτίσεως πού

είναι ή απρόσκοπτη πορεία του προς τό αεί είναι. Άν ή

κτίση ήταν μ*δποιονδήποτε τρόπο συνσΕδια μέ τον θεό,

ή πρόνοια καί ή κρίση Του δέν θά είχαν λόγο υπάρξεως,

- 133 -

ως σ υ ν ε κ τ ι κ έ ς των όντων, δ ι ό τ ι τ ό τ ε ή δ η μ ι ο υ ρ γ ί α υ­

ποχρεωτικά θά ύπαρχε έ ξ * αρχής τ έ λ ε ι α , δηλαδή θεωμέ-

ν η , άφοΰ φυσικά δ θεός δέν σ κ έ π τ ε τ α ι δντα α τ ε λ ή , αλλά

(δπως ε ί δ α μ ε στην πρώτη παράγραφο) μόνον ' τ έ λ ε ι ε ς Φύ­

σ ε ι ς " . Τό ,οτι ·δ θεός σ κ έ π τ ε τ α ι τους λόγους των δντων

αδιαχώριστους άπ'αύτούς τής προνοίας κ α ί τής κρ ίσεως,

σ η μ α ί ν ε ι πώς σ κ έ π τ ε τ α ι τήν βαθμια ία ελεύθερη τ ε λ ε ι ο ­

ποίηση τοϋ κτ ίσματος (μέσω τής ελεύθερης συνεργίας

θεού κ α ι ανθρώπου), σκέπτεται , τά δντα στην δ ι α δ ι κ α σ ί α

τής ελεύθερης πραγματοποιήσεως τής κατά φύσιν ολοκλη­

ρώσεως τ ο υ ς , ή όποια βεβαίως κορυφώνεται στην έσχατο-

λ ο γ ι κ ή πληρότητα τοΟ ά ε ί ευ ε ί ν α ι . "Ετσι ο ι λ ό ν ο ι των

οντων δ ιαθέτουν ένα βαθύτατα δυναμικό ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό π ε ρ ι ε ­

χόμενο, δέν ε ί ν α ι σ τ α τ ι κ ά τ έ λ ε ι α πρότυπα των δντων στό

θ ε ό , άλλα δυναμικές β ο υ λ η τ ι κ έ ς προσωπικές προτάσεις,

θά λ έ γ α μ ε , τοϋ θεού προς τά δ ν τ α , δπου μέ τήν ελεύθερη

συγκατάθεση τής ανθρώπινης γνώμης σ ' α ύ τ έ ς , προχωρεί

ή κ τ ί σ η προς τήν έ α χ α τ ο λ ο γ ι κ ή πλήρωση τής "ογδόης ημέ­

ρας". 'Επομένως "οΰκ έ"ζ άυδίου τά δντα συνύπαρκτα τζ>

θεώ" κατά τόν άγ. Μ"άξ ι μ ο , ακριβώς επειδή τά σ υ γ κ ε κ ρ ι ­

μένα δντα μ έ λ λ ο υ ν ν ά γ ί ν ο υ ν , ε λ ε υ ­

θ έ ρ ω ς , δπως τά θ έ λ ε ι ό θεός, έ ρ ε ι δ ό μ ε ν α στους ά-

κ τ ι σ τ ο υ ς λόγους προνοίας κ α ι κρίσεως πού συνέχουν τήν

κατά φύση πραγμάτωση τοϋ λόγου του ε ί ν α ι τους.

Δηλαδή, γ ι ά νά συνοψίσουμε: "Αν, υ π ο θ ε τ ι κ ά , στον

- 134 -

στον θεό υπήρχαν μόνον ol λόγοι, των δντων, χωρίς νά

είναι, δεμένος μέ τήν πρόνοια καί τήν κρίση, θά μπορού­

σαμε νά πούμε πώς τα δντα είναι κατά κάποιον έστω

τρόπο συναίδια μέ τον θεό, καί θά έδημιουργοΰντο σέ

yea κατάσταση άμεσης τελειότητας,άφοΰ βεβαίως δ θεός

δέν δημιουονεί ατελείς φύσεις. Τό ο'τι οί λόγος τών ό­

ντων όμως είναι άρρηκτα δεμένος μέ τους συνεκτικούς

λόγους τής προνοίας καί της κρίσεως, σημαίνει πώς τά

δντα δέν είναι συναΕδια μέ τόν θεό, διότι τά σκέπτεται

σέ μιά κατάσταση δυναμικής έσχατολογικής τελειώσεως,

στό έσχατολονικό τους γίννεσθαι. Οί λόγοι του είναι

τους παρακολουθούνται συνεχώς καί στενότατα από τους

λόγους της προνοίας καί φυλάσσονται από τους λόγους τής

κρίσεως καί είναι αδιανόητοι χωρίς αυτούς τους δΟο τε­

λευταίους. Πολλά άπ'αΰτά τά δντα δέν θά φθάσουν ποτέ

στό άεί ευ είναι -πού είναι οπως ήδη είδαμε, (ενότητα

2), τό αληθινό είναι καί τό αληθινό εΰ είναι καί τό α­

ληθινό άεί είναι- άλλα θά φθάσουν στό άεί φεΰ είναι,

δχι αναιρώντας τόν λόγο του είναι τους φυσικά, άλλα

διαψεύδοντας τον μέσα στό παρά φύσιν. Καί βέβαια ό θεός

δέν θέλει αυτή τήν καταστροφή. Τόσο αυτά τά όντα δ-

μως Οσο καί τά άλλα πού θά φθάσουν ελευθέρως στό κατά

φύση τέλος του άεί ευ είναι, δικαιώνοντας τήν πρόνοια

καί τήν βουλή του θεού, δέν είναι συναίδια μέ τον θεό,

διότι δ θεός διά τών άκτίστων λόγων του απλώς προ-ε-

- 135 -

σκέφθη καί προ-ετοίρσσε αυτήν αΊίριοως τήν ενδεχόμενη

πορεία της υπαρξιακής τους τελειώσεως μαζί. μέ τήν έ-

σχατολογική τπς πλήρωση στο άεί εύ είναι. σ

.

"Ομως έκτος των αλλων, μέ τα χωρία πού ήδη συ­

ζητήσαμε, ΰπομνηματίζεται πολύ έντονα καί η" εύχαριστιο-

λογική ερμηνεία των λόγων των όντων στον άγ, Μάξιμο.

265 Πράγματι, ή "σοφή οικονομία τής προνοίας τοΰ θεού

Φανερώνεται, δπως ήδη είδαμε στην υποστατική ένωση αν­

θρώπου καί Λόγου έν Χριστφ καί ή κρίση, στό μυστήριο

των ζωοποιών παθημάτων τοΰ Κοιστού. Ή Ευχαριστία γ uà

τόν άγ. Μάξιμο είναι, όπως ήδη είπαμεc , ή ορατή καί

απτή συνκεφαλαίωση τής Οίκονομίας καί πρόνοιας τοΰ

θεού, καί τόσο τό γεγονός τής Ένσαρκώσεως όσο καί

αυτό των ζωοποιών παθημάτων περικλείεται στίς ευχαρι­

στιακές ενσαρκώσεις τοΰ Λόγου, κατά τό μυστήριο τής θ.

ευχαριστίας. Ή στενή καί αδιάρρηκτη σχέση τών λόγων

τοΰ είναι μέ τους λόγους τής προνοίας καί κρίσεως, ο'ι

όποιοι εκπληρώνονται εντός τοΰ μυστηρίου τής θείας

Ευχαριστίας, είναι επομένως μιά ξεκάθαρη μαρτυρία τής

άμεσης ερμηνευτικής συσχετίσεως τών λόγων τών όντων

μέ τήν εΰχαριστιολογία, στον άν. Μάξιμο. Αυτό σημαί­

νει πώς οί λόγοι τών όντων αποκτούν τήν κατά Φύση πραγμά­

τωση τους διά τοΰ μυστηρίου τής ευχαριστιακής ενσωμα­

τώσεως τοΰ πιστού στό Κυοιακό Σώμα, διότι τότε μόνον

εκπληρώνονται οί. λόγοι τής προνοίας καί κρίσεως, πού

- 136 -

ύπερείδουν τήν κατά φύση ολοκλήρωση των πρώτων.

Β',.5

ΛΟΓΟΣ ΦΥΣΕΩΣ - ΤΡΟΠΟΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΣΤΗΝ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

ΤΟΥ ΑΓ. ΜΑΞΙΜΟΥ.

*Η έννοια του "τρόπου υπάρξεως" στην θεολογία

του άγ. Μάξιμου, έχει. άποφαστικές συνέπειες γιά τη" θε­

ωρία του των λόγων των όντων' αποτελεί ,οπως θάλεγε :ό

Garrigues "τόν ίδιο τον άξονα rfiç θεολογικής του σκέ-

267

ψεως ". Και τούτο διότι καταρχήν, καθώς είναι αδια­

νόητα τά όντα χωρίς τόν άκτιστο λόγο τους, είναι επί­

σης κυριολεΙ(·φ<ά αδύνατο νά υπάρχουν "γυμνά", χωρίς τόν

συγκεκριμένο "τρόπο υπάρξεως τους". "Ετσι ενώ κατά κά­

ποιο τρόπο ή φάση όλων τών δντων πού μετέχουν στον ίδιο

λόγο είναι κοινή, ό τρόπος αναφέρεται πάντοτε στην συ­

γκεκριμένη υπόσταση του καθενός, αποτελώντας τό ίδιον, ο co

τό συγκεκριμένο ον, τό πρόσωπο , είναι ό "προσωπικός

τρόπος της υπάρξεως και πραγματοποιήσεως της κλήσεως

269

πού είναι εγγεγραμμένη στην φύση" κατά τόν Riòu . Διά­

κριση πού κάνει τόν Sherwood νά ξαναθυμηθεί τήν παλαιά

αριστοτελική διάκριση ουσίας πρώτης και ουσίας δευτέρας

σέ αντίστοιχη αναφορά προς τόν τρόπο και τόν λόγο, αφ*

- 137 -

270

ενός , καί ά φ ' έ τ έ ρ ο υ νά θεωρεί τήν δ ι ά κ ρ ι σ η λόγος-

τρόπος ως εκφράζουσα τήν υπαρξιακή α ν τ ι ν ο μ ί α ά ν α γ κ α σ τ ι -

κότητας κ α ί ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς πού χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι , τήν σχέση <ρό-27Î

σεως κ α ί προσώπου . Ι τ ή ν περίπτωση αυτή βέβαια θά

πρέπει νά θυμηθούμε τήν άποψη του P r e s t i g e , πο6 θεω­

ρ ε ί πώς δ ff. Β α σ ί λ ε ι ο ς ε ί ν α ι αυτός πού ε ισήγαγε τήν 272

δ ι ά κ ρ ι σ η αυτή στην θ ε ο λ ο γ ί α . . . Πράγματι δ Μ. Β α σ ί λ ε ι ο ς στην ο μ ι λ ί α του Κατά

273 I?§§èoi?ï§ï-i9i_J59§Jr2u-Î9ii--5y2ii2iuï γράψει :"Τί

ο υ χ ί μετά πάντων κ α ί περί του τρόπου της υπάρξεως του

α γ ί ο υ Πνεύματος τήν ακ ίνδυνον άγνοιαν άνεπαισχύντως

ο μ ο λ ο γ ε ί ς " . "Η επίσης στην επιστολή του Π ρ ό ς ^ Α μ φ ί λ ό -

χ ι ο ν 2 7 4 " ε π ε ι δ ή γάο τό τής γνώσεως ävoua έπί πολύ διαβαί­

ν ε ι καί γνωστόν τ ί έ σ τ ι , τό μέν κατά α ρ ι θ μ ό ν , τό δέ

κατά μ έ γ ε θ ο ς , τό δέ κατά δυναμιν, τό δέ κατά τον τ ρ ό ­

πον τής υπάρξεως, τό δέ κατά τον χρόνον τής γεννήσεως,

τό δέ κ α τ ' ο ύ σ ί α ν " . Ό άγ. Γρηγόριος Νΰσσης τόν άκολου-275

θησε σέ παρόμοια χρήση του δρου , μέ σαφή τήν Τριαδο-

276 λ ο γ ι κ ή του επίσης αναφορά . *0 δρος άπαπντά μέ αναφο­ρά στον Πατέρα, στον "Αμφιλόχιο " Ι κ ο ν ί ο υ κ α ί στον

Κύριλλο " Α λ ε ξ α ν δ ρ ε ί α ς , επίσης μέ Τρ ιαδολογική άναφο-

277

ρά . Δέν ε ί ν α ι τής παρούσας εργασίας τό νά παρακο­

λουθήσει τήν πλούσια κα ί πολυσήμαντη ε ξ έ λ ι ξ η μέ τήν

όποια ό "τρόπος τής υπάρξεως" ως δρος, περιέλαβε τ ι ς

έ ν ν ο ι ε ς τής υπάρξεως,τής ε τ ε ρ ό τ η τ α ς , κα ί έν τ έ λ ε ι τής

- 138 -

, 7 Q * £ < - ^ ° η σ χ ε τ ι κ ή δ ι -οποστάσεως^'0 , αλλά Αδη στον ά γ . W

( j f f d . Στον ί δ ι ο δμως δασκαλίο π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι ως προϋπάρχω

^f\ç δυάδας " τ ι έ -όΦείλουμε τήν ανάπτυξη της ά ν τ ι θ ε ΐ 1 ' _ 7 g

Ι Γρηγορίου στην σ τ ι ν - δπως έ σ τ ι ν " των Β α σ ι λ ε ί ο υ - κ 0

- τοόπος Οπάρ-ρ ι ζ ι κ ή μορφή τ η ς , ώς "λόγος ο ϋ σ ί ο ^

7 on £ Ϊ ν α < · 'fi μ ε γ ά λ η προ-ξ ε ω ς ί ο υ " . Αυτή ά κ ρ ι β ω ς ή ρ ι ζ ι κ ό τ η τ α

σφορα τοΰ άγ. Μσζίμου. Aicpior\ αυτή μέ ε ϋ -

Στόν άγ. Μάξιμο απαντά ή δ ^ "Μανάς γάρ έ σ τ ι

θ ε ί α καταρχήν Τ ρ ι α δ ο λ ο γ ι κ ή άνσφθρ<*;

, ν άπλφ λόγω ή ά-άσύγχυτος τη οΟσία, κ α ί τφ κ α τ ' α ΰ ΐ " 1

έ σ τ ι ύποστάσεσι γ ί α Τριάς των υποστάσεων κα ί Tpc<Sc _Q,

^ ν ά ς ^ 1 " . Ε ί ν α ι κ α ί τφ τρόπω τής υπάρξεως ή ά γ ι α ^

Λ τρόπου τής ύπάρ-έμφανής στό χωρίο αυτό ή τ α ύ τ ι σ η ΐ 0

Q άγ. πατρός. Ό ξεως μέ τήν υπόσταση, στην σκέψη ΐ σ

0 στάσεως στην κυ-Ό μ ο λ ο γ η τ ή ς ε ί σ ά ν ε ι τήν αρχή τής <3Π

^ ν τ ω ν : ο ί λ ό γ ο ι ρίως θεωρία του περί των λόγων τά ι ν

. ρ ό π ο ι υπάρξεως κα ί υπάρχουν πάντοτε ώς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο ι

, τους α ν ή κ ε ι στό κάθε υπόνοια περί "γυμνής" ύπαρξε!»''*

χώρο της αφαιρέσεως κ α ί μόνο. «„ Ιερό συγγραφέα

Αυτό ε π ι τ ρ έ π ε ι έν πρώτοις α*0

xfyv δ ιδασκαλία νά θ ε μ ε λ ι ώ σ ε ι όντολογικώς Βαθύτερ 0

Π * σ α γάρ καθόλου φά-του γ ι ά τήν χάρη καί τήν θέωση: ""

, <α ινοτομουμένου vat κ α ι ν ο τ ο μ ί α π ε ρ ί τόν τρόπον χο^

λόγον τής Φύσεως πράγματος πέωυκεν, ά λ λ ' ο ΰ περί τ ό ν

ΐ 0 μ ο ύ μ ε ν ο ς φ θ ε ί ρ ε ι γ ί ν ε σ θ α ι , διόπερ ò μέν λόγος καινό

- 139 -

τήν φύσιν, ούκ έχουσαν τόν καθ'δν έστι λόγον άραδιούρ-

vntov, δ δέ τρόπος καινοτομούμενος φυλαττομένου δηλα­

δή τοϋ κατά φύσιν. λόγου, θαύματος ενδείκνυται δύναμιν,

ως τήν φύσιν ένεργουμένρν τε και. ενεργούσαν υπέρ τόν

282 εαυτής άποδέικνύς δηλονότι θεσμόν ". Ή φθορά τοϋ

λόγου θά οδηγούσε τό öv στό παρά φύση, ή μεταβολή δμως

της υποστάσεως του διά τής χάριτος είναι τό θαύμα της

υπερφυσικής άνυψώσεως τής φύσεως, θαΰιια είναι έτσι και

δ τρόπος της ενανθρωπήσεως τοϋ Χριστού, ό όποιος δέν

"καινοτομεί" τόν λόγο τής ανθρώπινης φύσεως, άλλα τόν

283 τρόπο της υπάρξεως της . *Η συσχετιστική αναφορά άπ '

τόν άγ. Μάξιμο σέ άλλα κείμενα του τοΰ ζεύγους λόγος-

τρόπος, ως λόγος τών δντων-τρόπρς τών αρετών, "δι'ών

284 ό θεός αεί θέλων έν τοις άξίοις άνθρωπος γίνεται "»

μας δίνει επιπροσθέτως τήν ευκαιρία της συνδέσεως μας

μέ τις προηγούμενες ενότητες. Οι τρόποι της υπάρξεως

οι όποιοι διά της "εΰθυποοίας προς τόν λόνον" διαφεύ­

γουν τό παρά φύση, κατευθυνόμενοι προς τό κατά φύση

τοϋ αεί εΰ είναι, δικαιώνοντας ταυτοχρόνως τους λό­

γους προνοίας και κρίσεως τοΰ θεού, είναι οί αρετές,

κατά τόν Όμολογητή. "Ετσι οί αρετές είναι τρόποι

αυθεντικής υποστάσεως τών λόγων τών όντων.

"Αλλά τήν κορύφωση της επεξεργασίας της περί

τρόπου υπάρξεως διδασκαλίας του μας δίνει ό άγ.Μά­

ξιμος oravi τόν ταυτίζει μέ τήν πραγματικότητα τοΰ

- 140 -

προσώπου: ""Οθεν έν μέν τω τρόπω το παοηλλαγμένον των

προσώπων κατά τήν πράξιν γνωρίζεται" έν δέ τφ λόγω τό

285

τής φυσικής άπαρράλακτον ενεργείας ".Ή ταύτιση τρό­

που υπάρξεως, υποστάσεως και προσώπου μέ τόσην ευκρί­

νεια και αμεσότητα είναι μία'άπό τις πολυτιμότερες

προσφορές του άγ. ΚαξΙμου στην Χριστιανική θεολογία

και τήν ανθρώπινη σκέψη» προσφορά πού ολοκληρώνει τό

έργο των Καππαδοκών, διατυπώνοντας τήν βαθύτερη ουσία

του έν προκείμενοι μέ θαυμαστή σοφία και καθαρότητα.

"Ομως, αν οι λόγοι των όντων λαμβάνουν υπόσταση

μόνον ώς συγκεκριμένοι τρόποι υπάρξεως φανερώνοντας

τήν προσωπική ετερότητα, ("τό παρηλλαν'μένον τών προ­

σώπων"), αυτό σημαίνει πώς αυτή ή τελευταία είναι ή

μόνη δυνατότητα υπαρξιακής φανερώσεώς τους. Τό γενο-

νός του προσώπου είναι έτσι ή κατάσταση στην οποία ο{

λόνοι τών δντων λαμβάνουν τήν αυθεντική υπόσταση τους,

δηλαδή, οι λόγοι γνωρίζονται έν προσώπω και ή γνώση

τους θεμελιώνει, μέσα στην ίδια υπαρξιακή διαλεκτική,

τό γεγονός του προσώπου. Και επιπλέον οί λόγοι των

Οντων γνωρίζονται μέσα στην σχέση πού συνιστά τό πρό­

σωπο ώς ετερότητα, σχέση πριν άπ'δλα του ανθρώπου μέ

τόν θεό. "Εχουμε λοιπόν εδώ τήν οντολογική θεμελίωση

του προσώπου. *Κ εκπλήρωση τών λόγων τών όντων, ή

σφαίρα τής κατά φύσιν υποστάσεως τους, είναι τό πρόσω­

πο .

- 141 -

Διαθέτουμε έτσι μιά κλίμακα υπαρξιακών αναβαθμών,

σύμφωνα μέ οσα μελετήσαμε στις προηγούμενες ενότητες.

Οι λόγο t. των όντων σηματοδοτούν μι,ά πορεία προς τό αεί

είναι:. Αυτή ή πορεία μπορεί νά είναι κατά φύση (οπότε

οδηγεί στό̂ α,ει εΰ είναι.) η παρά φύση (οπότε δδηνεί στό

αεί φευ είναι.). *Η κατά φύση κίνηση καί ή άποφυνή της

παρά φύση καταπτώσεως βοηθούνται, dnó τους λόνους προ­

νοίας καί κρίσεως. *0 τρόπος τής κατά φύση κινήσεως

είναι οι αρετές. "Ολη αυτή ή υπαρξιακή κινητικότητα πε­

ρικλείεται σ'αύτό πού δ δν. Μάξιμος αποκαλεί τρόπο υ­

πάρξεως των συγκεκριμένων λόγων των δντων. Ό τρόπος

υπάρξεως των λόγων είναι ή υπόσταση τους. Κορυφαίας

οντολογικός προσδιορισμός της υποστάσεως ως τρόπου υ­

πάρξεως τών λόγων των δντων είναι τό γεγονός του προ­

σώπου, ούτως ώστε τό ζεΰγμα λόνος φύσεως-τρόπος υπάρ­

ξεως νά συμποσοΰται άπ'τόν άγ,- Μάξιμο στό ζεΰγμα εντέ­

λει φύσις - πρόσωπο. "Ετσι δ αν. Μάξιμος εισάγει μέ

τόν πιό άμεσο τρόπο τό πρόσωπο στην οντολογία ταυ,κα-

286 θιστώντας τήν ερμηνεία της αδιανόητη χωρίς αυτό

"Εάν συνδυάσουμε ολα αυτά. μέ τά οσα γράφαμε περί "ευ­

χαριστιακής προσωπολογίας" στό πρώτο κεφάλαιο τής ερ­

γασίας αυτής ̂ παράγραφος 7), περί τής κοινωνικής αμοιβαιό­

τητας ανθρώπου καί θεού μέσω τών λόγων τών δντων ως

"δώρων" καί "δομάτων", πού θεμελιώνουν τήν μεταξύ θεού

καί ανθρώπου κοινωνία προσώπων, κοινωνία εκφραζόμενη

- 142 -

τελικά ώς αμοιβαιότητα ευχαριστιακή μεταξύ τους "προ­

σκομιδής" καί "μεταλήψεως", καταλαβαίνουμε βαθύτερα τό

νόημα του προσώπου ώς τρόπου υπάρξεως της φύσεως, Τό

πρόσωπο είναι τό πνευματικό γεγονός κατά τό όποιο οί

λόγοι των όντων καθίστανται "δώρα" του ανθρώπου προς

τόν θεό καί "^όματα" του 9εοΰ στον άνθρωπο και εκπλη­

ρώνουν έτσι τήν κατά (ρύση λειτουργικότητα τους, τόν

αυθεντικό τους "τρόπο υπάρξεως". Καί βέβαια, τό μόνο

νοηματικό καί υπαρξιακό πλαίσιο δπου αυτό μπορεί νά

συμβεί, είναι αυτό της θείας Ευχαριστίας. Στό γεγονός

καί τό μυστήριο της θείας Ευχαριστίας θεμελιώνεται αυ­

θεντικά ή προσωπική διάσταση της κοινωνικής αμοιβαιό­

τητας άνθρωπου καί θεού πού κάνει δυνατή τήν αυθεντική

ύπαρξη των λόγων των όντων ώς αμοιβαίων δώρων πού συγκρο­

τούν τήν προσωπική αύτη κοινωνία.

8'6. Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ TQN ΛΟΓΩΝ,

ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΚΤΙΣΤΩΝ ΕΝΕΡ­

ΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ.

Συναφώς προχωρούμε στό Θέμα της συνδέσεως τών

λόγων μέ τίς άκτιστες ενέργειες τού θεού στην θεολο­

γία τού άγ. Μαξίμου, τό όποιο αποτελεί έναν σκόλοπα

γιά τους δυτικούς μελετητές του. Δέν μπορούν νά

δεχθούν τήν διάκριση ουσίας καί ενεργειών, ού­

τε επομένως μιά παρατήρηση σάν αυτή τοϋ Lossky πώς

- 143 -

ο ι λ ό γ ο ι ή ι δ έ ε ς τΰν όντων "δέν έχουν τήν θέση των ε ί ς

τήν ούσίαν, ά λ λ ' ε ί ς αυτό τό Οποίον ε ί ν α ι μετά τήν ο ύ ­

σ ί α ν , ε ι ς τάς θ ε ί α ς ε ν ε ρ γ ε ί α ς , δ ι ό τ ι , α ϊ ί δ έ α ι τ α υ τ ί ­

ζ ο ν τ α ι μέ τήν θέλησιν ή τά θελήματα, τά δποΐα προσδιο-

ρίζουν τους διαφόρους τρόπους κατά τους όποιους τά δη-

287 μιουργήματα μετέχουν των δημιουργικών ένερνειών ".

"0 Sfierv/ood μάλιστα ε π ι κ ρ ί ν ε ι ευθέως τήν ερμηνεία αυ­

τή του Lo.ss.ky, πού " κ α τ α ν ο ε ί τους λόγους μέ 2να νόημα

288

Άρεοπαγ ιτικό καί Παλαμικό ". Ό ίδιος επίσης θεωρεί

πώς δέν υπάρχει δυνατότητα συσχετίσεως των λόγων μέ

289

τήν σχέση φύσεως-χάριτος , όπως άλλωστε καί ό Baltha­

sar θεωρεί πώς είναι μάταιο νά αναζητούμε συσχετίσεις

της θεωρίας των λόγων μέ τήν προβληματική πάνω στό φυ-

290

σικό καί τό υπερφυσικό, ή τήν φύση καί τήν χάρη . "Α­

ντίθετα ίνας ορθόδοξος θεολόγος σάν τόν Bulovic μπορεί

νά γράφει πώς: "Αί θεϊαι ένέργειαι είναι "οι λόγοι των

οντων" (...) *Η διδασκαλία περί των "λόνων τών όντων"

δέν νοείται καί δέν δύναται νά εΰσταθήση ερήμην τής

διδασκαλίας περί τής πρανυατικής διακρίσεως ουσίας καί

ενεργείας, φύσεως καί θελήσεως. Καί άφ'έτέρου, άνευ

τής διδασκαλίας περί τών "λόνων τών όντων" ολόκληρο

τό χριστιανικό δόγμα περί τής δημιουργίας του κόσμου,

ήθελε καταστή έτοιμόρροπον καί τρωτόν, ώς μή δυνάμε-

νον νά εξήγηση τό "ήργμένον" του κόσμου καί τό άναρ-

χον της δημιουργικής δυνάμεως καί ενεργείας τοίίιιθεοΰ.

- 144 -

"Οθεν ή διδασκαλία αυτή περί. τυν "λόγων" καί ίδεων έν

τφ θεω, είναι, ταυτόσημος ουσιαστικώς προς τήν διδασκα-

291 λία περί των θείων ενεργειών ( ) .

Μοινον ό Riou από τους δυτικούς μελετητές, χω­

ρίς νά εισέρχεται, στις συζητήσεις περί παλαμισμου πα­

ρατηρεί απλώς πώς "δ ίδιος ό άγ. Μάξιμος ονομάζει, τους

λόγους "θείες ενέργειες", στό κεφάλαιο 22 του Περί

διαφόρων_άποοιών. Κανείς, οοτε δ Thunberg, ούτε δ

Sherwood οοτε δ Dalmais, ούτε δ ϋδιος δ Lo3Sky,oÖT8

δ Balthasar, πρόσεξαν αυτήν τήν συγκεκριμένη σημασία

292 του μαξιμικοΰ.αύτοΟ κειμένου

Άλλα δς επιχειρήσουμε μιά κάπως συστηματική εί­

σοδο στον μαξιμικό προβληματισμό. Είναι κατ'αοχήν φα­

νερή, στον άγ. Μάξιμο f\ διδασκαλία τής διακρίσεως ου­

σίας καί ενεργείας, "où γάρ δίχα φυσικής ενεργείας δ

άνθρωπος ώσπερ οΰδ'άλλη φύσις της οικείας καί οϋσιώ-

293 δους ". "Ετσι "ού δυνατόν θείαν ή άνθρωπίνην φόσιν,

δτι καν έστι γνωρίσαι, μή Οτι γε διαφέρειν προς αλλην,

ουσιώδους ενεργείας έκτος. "Ορος γάρ του πράγματος,

δ λόγος τής ουσιώδους δυνάμεως κυρίως έστίγ' ή"ς α­

ναιρουμένης, συναναιρεϊται πάντως καί τό ύποκείμε-

294 »

νον" .»*Η ουσιώδης ενέργεια είναι ή έκφραση τής ου­

σιώδους δυνάμεως του υποκειμένου, οριζόμενη από τόν

ίδιο τόν λόγο τής ουσίας του. Τό αυτό φυσικά συμβαί­

νει καί προκειμένου περί του ανθρωπίνου ή τοϋ θείου

- 145 -

295

υποκειμένου . Στον θεό ή σχέση ε ν ε ρ γ ε ί α ς καί δυνά­

μεως εδράζεται , οπωσδήποτε ατήν αντίληψη των λόγων ως

θελημάτων ,τήν δ ι ίο ία εκτενώς εξετάσαμε στά προηγούμενα

(κε«7 8 ' , Τ) . Δ uà του θελήματος ή δύναμη ε ν ε ρ γ ο π ο ι ε ί ­

τ α ι διότι "κυριώτερόν τε καί πρώτον ιδίωμα πάσης μ ά λ ι ­

στα φύσεως λ ο γ ι κ ή ς , ή κ α τ ' ε φ ε σ ι ν αυτής καθέστηκε " κ ί -

296 νησις " , κίνηση (ή ε ν έ ρ γ ε ι α κατά τόν Sherwood), πού

εκφράζει "κατ'δφεσιν τόν "λόγον τής ουσιώδους δυνά­

μεως της".

"Ετσι κάθε φύσις δ ι α θ έ τ ε ι ε ν έ ρ γ ε ι α "ής ουσιώ­

δης τή φύσει κατέσπαρται λ ό γ ο ς " . Ή φυσική ε ν έ ρ γ ε ι α συ­

σ τ ή ν ε τ α ι άπό τόν ί δ ι ο τόν λόγο τής φύσεως, ε ί ν α ι γ έ ν ­

νημα του ουσιώδους λόγου. Γράφει περί του Χριστού ό

άγ. Μάξιμος: " Ε ι δέ τους ουσιώδεις ών αυτός ύπόστασις

ήν, έπεδέχετο λόγους, καί φυσικήν έμψυχον σαρκός ε ί -

κότως ε ΐ χ ε ν έ ν έ ρ γ ε ι α ν , ή ς ο υ σ ι ώ δ η ς τ ο

φ ύ σ ε ι κ α τ έ σ π α ρ τ α ι λ ό γ ο ς . Ε ί δ ε φ υ ­

σικήν ώς άνθρωπος έ ν έ ρ γ ε ι α ν ε ΐ χ ε ν , ή ς ό λ ό γ ο ς

τ ή ς φ ύ σ ε ω ς υ π ή ρ χ ε σ υ σ τ α τ ι κ ό ς ,

κ α ί ώς θεός δ η λ ο ν ό τ ι φυσικήν ε ΐ χ ε ν έ ν έ ρ γ ε ι α ν , ή ς δ

λ ό γ ο ς τ ή ς ύ π ε ρ ο υ σ ί ο υ θ ε ό τ η τ ο ς

297

ΰ π η ρ χ ε ν έ κ φ α ν τ ι κ ό ς " . Ό λόγος συ­

ν ι σ τ ά λοιπόν έν τή ουσία καί τήν φυσική ε ν έ ρ γ ε ι α τ η ς .

Περαιτέρω, ò "λόγος τής ύπερουσίου θ ε ό τ η τ ο ς " , " έ κ φ α ί -

ν ε ι " τήν θ ε ί α ε ν έ ρ γ ε ι α , δ λόγος ε ί ν α ι ή βαθειά ε ν ό -

- 146 -

τητα Ουσίας καί 'Ενεργείας αλλά και ή απόλυτη "νομι­

μότητα" τής συν-υπάοξεως τους* είναι, δηλαδή ή βαθειά

λογίκότητα καί ως έκ τοότου τό "εο-λογο" της διακρί­

σεως Ουσίας καί 'Ενεργείας, έ*ν TTÎJ ένότητι τοΰ ουσιώ­

δους λόγου τους στον θεό.

Μέ 3άση τις διαπιστώσεις αυτές μπορούμε νά προ­

χωρήσουμε τώρα στην μελέτη τοΰ κειμένου πού μας προ-

?98 τείνει καί. ô RiòiT , καί τόν σχολιασμό του: "(...)

οοτω καί. ό νους πάντων φυσικώς αντιλαμβανόμενος των

έν τοις οΰσι λόγων, οΐς άπείροις ένθεωοών ενεργείας

θεού πολλάς ποιείται καί απείρους, ειπείν αληθές, των

ων αντιλαμβάνεται θείων ενεργειών ">[.α<ροοάς, ατονον

είκότως έζει τήν δύναμιν καί τήν μέθοδον άπορον τής

επιστημονικής έοεϋνης του δντως δντος αληθούς, ουκ

2χων νοήσαι πώς έν έκάστω τών καθ'έαυτο έκάστω λόγω

καί ..£ν πασιν δμοϋ καθ'οϋς ύπάρχουσι τά πάντα λόγοις

δ μηδέν ων τών δντων αληθώς καί πάντα κυρίως ών καί

υπέρ πάντα θεός. Εί γοϋν πάσα θεία κατά τόν αληθή λό-

γον ενέργεια τόν θεόν άμεοώς δλον δι'έαυτής έν έκά­

στω καθ'δνπερ τινά λόγον εστίν ίδικώς ύποσημαίνει ,τίς

ακριβώς έστιν ό νοήσαι τε καί ειπείν δυνάμενος, πώς

έν πάσί τε κοινώς δλος καί έν έκάστω τών δντων ιδια­

ζόντως, άμερώς τε, καί άμερίστως εστίν δ θεός, μήτε

ποικίλως συνδιαστελλόμενος ταίς τών δντων οΐς ένεστιν

ώς ών άπείοοις διαφοραίς, μήτε οΰν συστελλόμενος κατά

- 147 -

τήν του ενός εδ^άζουσαν ΰπαρξιν, μήτε συστέλλων κατά

τήν μίαν πάντων ένικήν ολότητα τάς τών δντων διαφοράς,

αλλά πάντα έν πασάν έστιν αληθώς, δ μρδέποτε της οι­

κείας άμεοοϋς άπλότητος έξιστάμενος;". *0 θεός ϋπάρ-

χει μέ τους λόγους Του σέ καθένα από τά κτίσματα Του.

Αύ*τή ή παρουσία Του βαθύτατα μυστηριακή και απροσπέ­

λαστη στην συνήθη λογική έρευνα, αποκαλύπτεται στον

νου τοΰ πιστού μέσα στην άπεερία τον λόγων οί οποίοι

υποβαστάζουν, μεταφέρουν, τήν απειρία τών θείων ένερ-

299 γειών . "Η κάθε θεία ενέργεια αποκαλύπτει ("ύποσπ-

μαίνει"), όλον τόν θεό μέσα σέ κάθε δν, "καθ*3νπερ τί­

να λόγον έστιν ίδικώς". Βλέπουμε δηλαδή τόν ακτιστο

λόγο νά λειτουργεί ώς "οριο" και "ορισμός", της άκτι-

στης ένέρνεεας, δχι τόσο μέ τήν έννοια πώς είναι τό

περιέχον της, άλλα μέ τήν έννοια πώς υπαρξιακά προηγεΐ

ται έν τφ θεώ. Αυτή είναι και κάποια μικρή διαφορο­

ποίηση μας έν σχέσει μέ τόν Lossky. Δέν υπάρχει λόγος

νά ταυτίσουμε κατά πάντα τους άκτιστους λόγους μέ τις

ακτιστες ενέργειες. "Η μάλλον πρέπει νά δούμε τήν ταύ­

τιση αυτή μόνον ώς εκπλήρωση τής δραστηριότητας τής

θείας βουλήσεως στις άκτιστες ενέργειες Της

Βλέπουμε πάντως πώς στον άγ. Μάξιμο ή περί δια­

κρίσεως ουσίας καί ενεργείας στον θεό διδασκαλία εί­

ναι αδιανόητη χωρίς τήν διδασκαλία περί άκτίστων λό­

γων τών δντων στό θεό, πού εκφράζει καί προωθεί μέ τήν

- 148 -

σειρά της την διάκροση οΟσίας καί βουλήσεως στον θεό

του Μ. 'Αθανασίου καί των Καππαδοκών. Ποια είναι ή ση­

μασία αυτής τής υπαρξιακής προηγήσεως τών λόγων έν σχέ

σει προς τις δκτιστες ενέργειες; Ή προτεραιότητα αυ­

τή παραπέμπει νομίζουμε στον πρωταρχικά Προσωπικό χα­

ρακτήρα του θεού καί τό μυστήριο τής συναφούς δια­

κρίσεως Ούσίας-Προσώπων σνΑύτόν. Διότι υπόσταση ή πρό­

σωπο σημαίνει ελεύθερη θέληση και δύναμη <&ς δυνατότη­

τα δρσστηριοποιήσεως τής προσωπικής ουσίας καί έν τέ­

λει ενέργεια πού ανήκει σχήν ουσία ή φύση του συγκε­

κριμένου ζωντανού προσώπου. Στην θεολογικώς κορυφαία

ανάπτυξη τοΰ θέματος τής διακρίσεως ουσίας καί ενερ­

γειών τοΰ θεού άπό τόν αν. Γρηγόριο Παλαμά είναι πολ-

λαχώς καταφανής ή αξιοποίηση τής μαξιμικής αυτής παρα­

δόσεως, ως συνεχής θεμελίωση τής πραγματικότητας των

ακτίστων ενεργειών στον Προσωπικό χαρακτήρα τοΰ 0ιβλι-

302 κοΰ Ζώντος καί 'Αληθινού θεού , σέ απόλυτη ανάθεση

προς τόν Βαρλααμικό φιλοσοφικό-θεολογικό έσσενσιαλι-

σμό ίούσιοκρατία) που δεν μπορεί να δεί τήν πραγματι­

κότητα ενός ζώντος προσωπικού θεού 3ουλομένου, δρώντας

3G3 καί κινουμένου διά τών ακτίστων ενεργειών Του .

Ή θεωρία τών λόνων τών δντων στην σύνδεση της μέ

τήν θεολογία τών ακτίστων ενεργειών τοΰ θεού ερμηνεύει,

αυτή καί μόνον, τόν προσωπικό χαρακτήρα τών τελευταίων

δικαιώνοντας τις μεταγενέστερες παλαμικές θεωρήσεις. Καί

- 149 -

κ ά τ ι περισσότερο ομωςί Σύμφωνα μέ τα όσα ήδη είπαμε

στην προηγούμενη ενότητα περί τής ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς θ ε μ ε ­

λιώσεως της προσωπικής κο ινων ικής α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς άν­

θρωπου κ α ι θεού πού κ ά ν ε ι δυνατή τήν α υ θ ε ν τ ι κ ή ύπαρξη

τών λόγων των ογτων, ή υπαρξιακή προτεραιότητα τών λό­

γων ως προς τ ί ς θ ε ί ε ς έ ν έ ρ ν ε ι ε ς μας ο δ η γ ε ί κ α ί στην

Ευχαριστιακή θεμελίωση τής θεολογίας τών άκτίστων ε ν ε ρ ­

γειών στον άγ. Μάξιμο, όπως άλλωστε σ υ μ β α ί ν ε ι κ α ί στον

-304

*Αγ. Γρηγόριο Παλαμά* . Αυτό σ η μ α ί ν ε ι πώς ή θ. Ευχα­

ρ ι σ τ ί α ε ί ν α ι τό κ α τ ' έ ξ ο χ ή ν υπαρξιακό πλαίσ ιο Οπού γ ί ­

ν ο ν τ α ι φανερές ο ι α κ τ ι σ τ ε ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς του θεού ώς προ­

σωπικές, β ο υ λ η τ ι κ έ ς , άναπητ ικές δωρεές κα ί ε κ χ ύ σ ε ι ς

της θ ε ί α ς χάριτος προς τόν ανθρωπρ καί τήν κ τ ί σ η . . . .

β ' 7 . Η ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΦΑΝΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ

ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ ΩΣ ΔΥΝΑΗΕΩΝ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

Κατόπιν δλων τούτων, τό ότ ι ο άνθρωπος δεν έχει μίαν

απλή σχέση διανοητικής περιέργειας έστω καί ύΦηλής μέ τους λόγους

τών όντων, έ χ ε ι ήδη γ ί ν ε ι πολλαπλώς φανερό. *0 άνθρω­

πος σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι μέ τους λόγους, δηλαδή μέ τήν ζωτική

πληρότητα του δντως ε ί ν α ι , υπαρξιακά, καθολικά κα ί

ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ά , ζώντας τό πλήρωμα τών άκτίστων ε ν ε ρ ­

γειών του θεού έν Πνευματι άγίω. " Ε τ σ ι , κατά τόν άγ.

Μάξιμο τό ί δ ι ο "τό Πνεύμα τό α γ ι ο ν ζ η τ ε ί έν ήμϊν τήν

- 150 -

τον ΰντων γνώσιν καί. έρευνα* άλλ'οϋκ εαυτή ζητεί τό

ζητοάμενον, δτι θεός, καί πάσης έπέκεινα γνώσεως" άλλ *

305 ήμίν τοίς δεομένοις τής γνώσεως ". Ή γνώση περί τής

όποιας μιλεί έδώ δ "Όμολογητής δέν είναι ή ιντελλε-

κτουαλιστική γνώση τής κλασσικής και νεώτερης Φιλοσο­

φικής γνωσιολογικής παραδόσεως, αλλά ή βι@λική έννοια

τής γνώσεως ως μεθέξεως- μετοχής, μέ άμεσο αύτουονό σέ

κάθε φάση τό Πνεύμα τοο θεού , ούτως ώστε "κατά τόν

σκοπόν του θεού, τόν αίσθητόν κόσμον διά των έν αυτή

πνευματικών λόγων ή ψυχή σοφώς διοδεύσασα προς θεόν

δλθη μετά συνέσεως

*Η υπαρξιακή αυτή διοδευση toû κτιστού διά των

πνευματικών λόγων σηματοδοτεί τήν υπαρξιακή Φανέρωση

τών λονων των δντων ώ ς δ υ ν ά μ ε ω ν τ η ς ψ υ ­

χ ή ς κατά τόν άγ. Μάξιμο, όπως αναπτύσσει τό θέμα,

στό εκπληκτικό κείμενο Q§oi_5 ι:αφόοων_άττοσ(

:ων, IB':

" Ό τοίνυν εϋσεβώς διά θεωρίας κατανοήσας ως έχει τά

δντα καί διά βουλής λογικής έστοχασμένως τε και ορθώς

τόν περί αυτών δρισάμενος λόγον, και ψυλάττων έαυτψ

τήν κρίσιν, μάλλον δέ εαυτόν τή κρίσει άπαρένκλιτον,

πάσαν δμού συλλαβών έχει τήν άρετήν, προς ουδέν άλλο

μετά τήν έγνωσμένην άλήθειαν έτι κινούμενος, (....)

ένδιαθέτως έχων ήδη τφ λόγω περιεχομένην άμάχως τήν

πράξιν, οια του έφ'ήμίν πάντας έαυτφ τοϋ διανοητικού

τους κρατίστους απαθείς έπικομιζομένου λόγους, καθ"ούς

- 151 -

πάσα αρετή κ α ί γνώσίς έ σ τ ι κ α ί ύφέστηκεν, ώ ς δ υ ­

ν ά μ ε ι ς δ ν τ α ς Μ Χ ί ζ λ ο γ ι κ ή ς ( . . . Κ

προς tó φανήναιδιά τάς είρημένας αίτιας κατά καιρόν

308 αΰτώ χρήσθαι ούκ άναινομένους ". Στο κείμενο αυτό,

έκτος άπό/τήν υπενθύμιση προηγουμένων ενοτήτων πού

μας προσφέρει, οταν συσχετίζει τήν λογική βούληση μέ

την ορθή στάθμιση τοϋ λόγου ή Οταν υπενθυμίζει τήν

οντολογική λειτουργικότητα τής κρίσεως καί τήν'άμεση

σχέση της προς τήν αρετή καί αυτής προς τήν κατόρθωση

τής "εγνωσμένης αληθείας" ή τήν έσωτερίκευση τον λό­

γων πού περιγράφεται ώς ένδιάθετη συμπερίληψη της πρά­

ξεως στον λόγο (τήν σύνδεση δηλαδή ηθικής καί οντολο­

γίας, τήν "οντολογική ηθική" πού ήδη περινράψαμε) , δια­

φαίνεται μέ άνεση ή υπαρξιακή αυτή "ενσωμάτωση" των

λόγων ώς δυνάμεων τής λονικής ψυχής. Καθώς ή Ψυχή

"εύθυπορεί προς τους λόγους"" ο'ΐ δυνάμεις της καθίστα­

νται λογικές, δρουν καί κινούνται κατά τους λόγους του

είναι, καί βαθμιαίως οι λόγοι λογοποιοΰν έξ'δλοκλήρου

τις δυνάμεις τής ψυχής, ώστε έν τέλει νά ταυτίζονται

μαζί τους καί νά γίνονται τελικά οί λόνοι δυνάμεις

της λογικής ψυχής. Μέ τόν τρόπο αυτό ό ανθρώπινος

νους "γίνεται ένας μικρός λόγος καθώς αντανακλά τόν

μεγάλο Λόγο" κατά τήν προσφυή παρατήρηση τοϋ FlOrov-

309 sky . Μέ τήν κατ'άρετήν μετοχή στους λόγους ò νους

αποκτά ώς δικό του "πρόσωπο", "είδος", "χαρακτήρα"

- 152 -

κ α ί "υπόσταση", "τήν έ ξ ' α ΰ τ ώ ν θειώδος χ α ρ α κ τ η ρ ι σ θ ε ΐ -

σσν γνώσιν " , τήν γνώση του θεοΟ, τήν παρουσία του

θεού πού α υ τ ο ί Cot. λ ό γ ο ι ) φανερώνουν. Αυτή ε ί ν α ι ή υ ­

παρξιακή δ ι α δ ι κ α σ ί α του "καθ *δμοίωσιν", δ ι ό τ ι , ò άνθρω­

πος Φθάνοντας ώς έδώ "Ως θεός Αδη τή θεώσει γενόμενος άβλα-

βώς επ'αδείας μετά θεοΰ τά του θεού διασκέψηται κτίσματα καί τήν

ούτών άναλήψηται γνώσιν ώς θεός άλλ'ούκ άνθρωπος τήν αυτήν έχων

τώ" θεώ κατά χάριν τών δντων μετά σοφίας είδπσιν, διό τήν προς θέω-

σ ι ν τοϋ νοϋ κ α ί της αίσθήσεως μ ε τ α π ο ί η σ ι ν " , κατά τήν

τολμηρή σκέψη του ά γ . Μ α ξ ί μ ο υ . *Εδώ β έ β α ι α , δέν πε­

ρ ι γ ρ ά φ ε τ α ι , δ θρίαμβος μ ι α ς ασφαλούς κ α ί μεθοδικής γνω­

σ ι ο λ ο γ ί α ς , αλλά ή πλήρωση των δυνάμεων τής λ ο γ ι κ ή ς ψυ­

χής ώς κατά λόγον πραγμάτωση τοο θαύματος τής απόλυτης

κ ο ι ν ω ν ί α ς του άνθρωπου μέ τόν θ ε ό , που ε ί ν α ι χάρη καί

χάρισμα τής κ ε ν ω τ ι κ ή ς θ ε ί α ς ανάπης καί γάμος του κ τ ι ­

στού μέ τόν " Α κ τ ι σ τ ο .

Οι δυνάμε ις τής λ ο γ ι κ ή ς Ψυχής τής έχουν δοθεί

γ ι ά νά β ρ ε ι τόν θ ε ό , κα ί πράγματι δ άνθρωπος "έν τω

3Τ2 λόγω τόν θεόν ε υ ρ ί σ κ ε ι " . *Η τ ε λ ι κ ή ΰφή επομένως τών

δυνάμεων τής Ψυχής ε ί ν α ι ε σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ή ,

καθώς βρίσκουν τήν αλήθεια τους στην ταύτιση τους μέ

τους λόγους τών δντων»οΐ όποιοι τΙς κάμουν οχήματα

-3Î3 κινούμενα προς τήν πληρότητα τής βασιλείας του θεοίτ .

Διότι είναι ή εμφάνιση, ή"άνατολή" του θεοΰ, αυτή πού

"συνεκφσίνε ι" τους λόγους τών αισθητών καί νοητών δ

- 153 -

άγ. Μάξιμος ιτσραλληλtζεu ευθέως tó γεγονός μέ τήν με­

ταμόρφωση toû Χριστού, παραπέμποντας φυσικά έτσι στην

3ΐ4 έσχατολογύα . Συνεπώς ou δυνάμεις της ψυχής λειτουρ-

γοΰν αυθεντικά, όταν προσανατολίζονται διά των λόγων

και. έν τοίς/λόγ'όις έσχατολογικά.

Τό πόσο μας απομακρύνει μιά τέτοια θεώρηση από

οποιαδήποτε Φιλοσοφική ή ψυχολογική ανθρωπολογία είναι

εύκολα εμφανές. Διότι σ'δποιαδήποτε φιλοσοφική ή ψυχο-

λονική προσέγγιση οι δυνάμεις τής ψυχής λαβαίνουν τό

νόημα, τήν οντολογική τους βαρύτητα και τήν λειτουργι­

κότητα τους από τήν αρχή, τό ασυνείδητο ψυχικό κέντρο

(κατά τόν Freud και τήν ψυχαναλυτική παράδοση) τό σκε­

πτόμενο υποκείμενο (κατά τόν Descartes),τό υπερβατικό

"Εγώ (κατά τους Καντ και Husserl), τό παρ-εΐναι (Dasein,

κατά τους Hegel και Heidegger) κ.λ.π., από τό όποιο

εκπορεύονται. *Εδώ δμως λαμβάνουν tó ίδιο τό θεμέλιο τους

από τό δσχατον στό δποϊο κατευθύνονται, και μόνον στην

περίπτωση της ελεύθερης πραγματώσεως της κινήσεως αυ­

τής διαθέτουν οί δυνάμεις της λογικής ψυχής οντολο­

γικό θεμέλιο, καθώς τότε και μόνον τότε μπορούν νά

είναι υπαρξιακές φανερώσεις τών λόγων του είναι. Ή ε­

παρκής ανάπτυξη της αντιθετικής συσχετίσεως τής φιλο­

σοφίας και της φιλοσοφικής ψυχολογίας μέ τήν θεολογία

στό σημείο αυτό θά χρειαζόταν ένα ιδιαίτερο δοκίμιο"

είναι δμως ήδη σαφές γιά μας πώς μόνον διά της θεο-

- 154 -

λογίας, τής έσχαταλονικής (και εΰχαριστιολογικής επο­

μένως) θεωρήσεως τΰν λόγων ύς δυνάμεων τής Ψυχής εί-

vat δυνατό νά αποκτήσει ή ψυχολογία καL π φιλοσοφική

ανθρωπολογία οντολογική θεμελίωση. Ή θεμελίωση αυτή

θά είναι έν τέλει δπως ήδη είπαμε στά προηγούμενα εύ-

χαριστιολογικοϋ χαρακτήρα σύμφωνα μέ τίς γνωστές μαξι-

ίπκές συναρτήσεις τοϋ έσχατολογικοΰ άεί εΰ είναι μέ

τήν θεία Ευχαριστία.Ή θεία Ευχαριστία,δντας ή κατ'έ-

ξοχήν ενεργοποίηση τοϋ έσχατου, είναι τό φυσικό πλαί­

σιο εντός τοϋ όποιου καθίστανται οί λόγοι των δντων

δυνάμεις τής λογικής ψυχής, πού τήν οδηγούν στην βα­

σιλεία τοΰ θεού, "μετά τό τέλος των όντων". Αυτό ση­

μαίνει πώς μετέχει κανείς αυθεντικά στην θεία Ευχαριστία,

στό 3αθμό πού οι λόνοι τών δντων καθίστανται δυνάμεις

τής Φυχής του. *Ος τοιαύτη,δέ είναι τό οντολογικό θε-

μέλιο-έπί τοΰ όποιου μπορεί νά θεμελιωθεί και νά πραγ­

ματοποιηθεί ή έσχατολογική λειτουργία τών λόγων ως

δυνάμεων τής Φυχής. Γίνεται έτσι ή θεία Ευχαριστία τό

οντολογικό έρεισμα τής κατά φύση έσχατολογικής πληρώ­

σεως τών δυνάμεων τής Φυχής και ή ίδια ή απόδειξη πώς

οί δυνάμεις αυτές διαθέτουν κάποιο αληθινό κάί πραγμα­

τικό, δηλ. άφθαρτο, αιώνιο και άκτιστο έρεισμα, τό ό­

ποιο τους προσφέρεται δχι SéSata κατά φύσιν, άλλα κα­

τά χάριν, ώς δώσο τής αγαθής πρόνοιας τοϋ θεού πού

εργάζεται γιά τήν τελείωση τοϋκτιστοΰ, μέ τήν προσφο-

- 155 -

ρό σ'αύτό της δντως ζωής.

Πραγματευόμενος περαιτέρω tó θέμα της υπαρξια­

κές προσεγγίσεως.των λόγων δ άγ. Μάξιμος φθάνει, με­

τά τους αναβαθμούς της διά των αρετών μυήσεως στην θεω­

ρία τών λόγΛίν,· νά μιλήσει γιά τήν άπό μέρους του πιστού

αυθεντική προσέγγιση τής "έν ολοις αληθείας'^ής καθο­

λικής αλήθειας του σύμπαντος κόσμου' "άφ'ή"ς ορμώμε­

νοι, πολλούς καί ποικίλους έκ της τών δντων αισθητών

τε καί νοητών ουσιών σοφής θεωρίας, ευσεβείς λόγους

περί τής αληθείας άποδώσομεν ". Τό έσχατο κέρδος τής

εμπλοκής στην αναζήτηση και πραγμάτωση τών λόγων τών

δντων είναι λοιπόν αυτή ή αποκάλυψη καί θεωρία τής

αλήθειας τοΰ θεού μέσα στφ δντα. Είναι δηλαδή ή επα­

λήθευση τους μέ τήν υπαρξιακή συμμετοχή μας στην έ­

σχατη αλήθεια τους' είναι ακόμη ή άληθο-ποίησή τους

σύμφωνα μέ τά κελεύσματα τής άγαπητικής καί προνοη­

τικής θείας θελήσεως, πού ζητά τήν πραγμάτωση στά ο­

ντά τοΰ βουλημάτων-λάγων Της, μέ τήν συνεργασία τοϋ

ανθρώπου.

'Εξαιτίας τοΰ γεγονότος αΰτοΰ έχει τεράστια ση­

μασία γιά μάς ή υπαρξιακή προσέγγιση τής θεωρίας τών

λόγων τών δντων. Πρόκειται γιά τήν ίδια τήν προσωπι­

κή μας αυθεντικότητα, ώς αναζήτηση καί παράδοση στην

κρυμμένη μέσα στά δντα θεία αλήθεια.Στό επόμενα κε­

φάλαιο λοιπόν, θά μελετήσουμε τήν ύψιστη μορφή πραγ-

- 156 -

υατώσεως αυτής τής ύπαοξι,ακής αυθεντικότητας <aC άλη-

θο-ιτοΕ,ήσεως, ερευνώντας τό κέντρο τής όντολονιικής καί.

όντογονικής ενεργείας τών λόγων των δντων: τήν κοινω­

νική τους ΰφή <aC δράσπ.

- 157 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ TQN ONTQN ΔΙΑ ΤΩΝ

- ,. ΛΟΓΩΝ ΤΟΥΣ.

Γ ' , Î . ΤΑ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΑ

ΤΟΥ ΚΟΓΝΩΝΕΙΝ

Α'

Ή 3αθύτατπ αίσθηση τής κοινωνίας των όντων πού

δί,αθέτει δ άν. Μάξιμος διαγράφεται στην εκπληκτική

ταυάποστροφή προς τόν Πύρρο·: " "Οταν λένη δ 'Απόστολος

ιδού γένονε τά πάντα καινά, ουδέν έτερον λέγει, ή* Ά­

τι, ιδού νέγονε τά πάντα έν ". Ή φράση αυτή παρα­

πέμποντας μας ευθέως στην έσχατολογίσ είναι ή κορύ­

φωση μιας μακράς πορείας θεολογικής θεωρίας πού, αν

τό πλαίσιο της είναι έσχατολογικό, ή ανέλιξη της δια­

θέτει εμφανή ερείσματα στην θεωρία του άγ. Μαξίμου πε­

ρί των λόγων. Οι λόγοι τών όντων δέν είναι διόλου ο­

ντότητες κλειστές καί άνεπικο ινώνητες, άλλα αντιθέτως,

υπάρχουν μόνον έν σχέσει, σέ κοινωνία μεταξύ τους ε­

νοποιητική των διαιρέσεων πού τυχόν εμφανίζονται να

υπάρχουν στην κτίση: "Οί τών επί μέρους λόγοι, τοις

- 158 -

καθ'δλου προσχωροΰντες, τάς τών διηρημένων ενώσεις

ποιούνται: . ΔUÓTt, των μερικωτέρων ένοειδώς ο ί καθολικώ-

τ ε ρ ο ι τους λόγους περιλαμβάνουσι προς οΰς φυσικώς τήν

3Τ8 άναφοράν έ χ ε ι τά κατά μέρος ". Αυτή ή κ α θ ο λ ι κ ο π ο ι η τ ι -

κή περιληψις τών μερικωτέρων λόγων "ένοειδώς" στους

γεν ικωτέρους δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί μ ιαν ό ν τ ο λ ο ν ι κ ή "άναφορικότη-

τα "τών μερικών προς τά γ ε ν ι κ ά , πού ε ί ν α ι ή πρώτη

θεμελιώδης έκφραση τή"ς κοινωνίας τών όντων μεταξύ τ ο υ ς .

Σ 'ένα δλλο του έργο δ Όμολογητής αφού επαναλάβει τό

χωρίο πού μόλ ις προαναφέραμε, σ υ ν ε χ ί ζ ε ι : " 'Αλλά καί νου

προς α ί σ θ η σ ι ν , . κ α ι ουρανού πράς γ ή ν , καί αισθητών προς

νοητά, καί. φύσεως προς λόγον g στ ι τ ι ς καί. τούτων σ χ ε -

τ ς κ ό ς i ν π ν ε ύ μ α τ ι λ ό γ ο ς , τ ή ν

π ρ ο ς ά λ λ η λ α δ ι δ ο ύ ς α ΰ τ ο ί ς έ" ν ω-

320 σ ι ν " . Ό " σ χ ε τ ι κ ό ς λόγος" του χωρίου α υ τ ο ύ , πού

σ ' έ ν α - τ ο υ άλλο έργο θά ονομάσει δ αγ. Μάξιμος "λόγον

ενώσεως " , δ ι α κ ρ α τ ε ί τήν κο ινωνική ενότητα καί σχέση

του νοΰ προς τήν αίσθηση, του ουρανού προς τήν γη,τών

αίσθητών προς τά νοητά, της φύσεως προς τόν λόγο" ολα

δηλαδή ε κ ε ί ν α τά πράγματα καί. δ ν τ α , πού φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ά

τελούν έν α ν τ ι θ έ σ ε ι , ε υ ρ ί σ κ ο ν τ α ι πρωταρχικά σε 3αθειά

ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α , ή οποία παρέχε ι σκοπό καί νόημα

στην " δ ε υ τ ε ρ ο γ ε ν ή " τους α ν τ ι θ ε τ ι κ ό τ η τ α : σκοπός της

αντ ιθέσεως ε ί ν α ι ή βαθύτερη αποκάλυψη της κο ινων ικής

αυτής ε ν ό τ η τ α ς . Ή δ ι α ί ρ ε σ η , μή δ ι α θ έ τ ο ν τ α ς ο ι κ ε ί ο λό-

- 159 -

γο, ε ί ν α ι γ ι ά τόν ά γ . Μάξιμο μή-δν, πρέπει, νά ξεπερα­

σ θ ε ί ' αυτό ε ί ν α ι t ó vónua τής άναφοοικότητας πού θ έ τ ε ι

δ ι ε ρ ό ς συγγραφέας ως κ α ί ρ ι ο ο ν τ ο λ ο γ ι κ ό χαρακτηρι-στικό

ιιέσα στον Ι δ ι ο τόν λόγο τής ουσίας των όντων.

" Ε τ σ ι , μέσα στά όντα δ ι ά κ ρ ι ν ε ς ό άγ. Μάξιμος τήν

ενωτική " φ ί λ ι κ ή ν σ υ γ γ έ ν ε ι α ν " , ποό π ρ ο ο ρ ί ζ ε τ α ι νά κα­

τ α σ τ ρ έ φ ε ι "τόν μερισμόν κ α ί δ ι ά σ τ α σ ι « " πού α π ε ι λ ε ί τά

όντα.. Παραλληλίζοντας την ενότητα φυχής κ α ί σώματος

μέ αυτήν τών νοητών προς τά α ι σ θ η τ ά , γ ε ν ι κ ε ύ ε ι μ ιλώ­

ντας v tó τήν ενότητα "έν άλλήλοις τών όλων", ε ν ό τ η τ α

αού μόνη αυτή μπορεί νά διασώσει άσύγχυτη τήν "φυσικήν

ε τ ε ρ ό τ η τ α " : " ( . . . } καθ'δν ( έ ν ν . θ ε ί ο ν νόμον) τ η ς

ε ν ο π ο ι ο ύ δ υ ν ά μ ε ω ς ό λ ό γ ο ς έ ν έ -

σπαοται , μή συγχωοών τήν καθ'ύπόστασιν έπί τή ενώσει

τ α υ τ ό τ η τ α τούτων ά γ ν ο η θ ή ν α ι , δ ιά τήν φυσικήν ε τ ε ρ ό τ η ­

τ α ' μ η δ ' ε ΐ ν α ι δυνατωτέοΛ/ npóc δ ι ά σ τ α σ ι ν τε κ α ι μ ε ρ ι ­

σμόν τήν έκαστου τούτων έαυτώ περιγράφουσαν ι δ ι ό τ η τ α ,

τής μυστικώς κ α θ ' ί ν ω σ ι ν α ύ τ ο ί ς έ ν τ ε θ ε ί σ η ς Φ ι λ ι -

κ ή ς σ υ γ γ ε ν ε ί α ς , άποφανθήναι* καθ'ήν δ καθ'

δλου καί ε ι ς τρόπος της έν δλοις αφανούς καί αγνώστου

παρουσίας τής των δντων σ υ ν ε κ τ ι κ ή ς α ι τ ί α ς ποικίλως πά-

σ ι ν ενυπάρχει καί κ α θ ' έ α υ τ ά καί έν άλλήλοις τά δλα συ-

ν ί σ τ η σ ι ά ψ υ ρ τ α κ α ί α δ ι α ί ρ ε τ α ' καί

αλλήλων μάλλον ή εαυτών κατά τήν έ ν ο π ο ι ό ν σ χ έ

322 σ ι ν , δ ν τ α , παρίστησιν . Τά δντα ανήκουν σέ άλληλα

- 160 -

περισσότερο άπ'δ,τι ανήκουν στον εαυτό τους, né αυτουρ­

γό αυτής τής "ενοποιού σχέσεως"τήν ίδια τήν θεία συνε­

κτική τους αίτια. Ό λόγος τής ενοποιού σχέσεως αυτής

είναι τό οντολογικό θε uè ALO τής παν-ενότητας του κτι­

στού, ή οποία μέ τήν σειρά της διασώζει τήν ακεραιό­

τητα τής φυσικής ετερότητας, στην διάνοιξη της προς

τήν καθολική αΰτοποοσφορά, που συνιστά τόν τρόπο τής

κατά φύσιν υπάρξεως των δντων.

Αυτός ακριβώς άλλωστε είναι και δ τρόπος υπάρ­

ξεως του θεού,μέσα στην κτίση, μας λέγει δ άγ. Μάξι­

μος σ*2να άλλο λαμπρό κείμενο του: "δτι τοις των όν­

των εαυτόν δι'ήμας απορρήτως έγκρύψας λόγοις άναλό-

νως δι'έκάστου τΰν δρωμένων ώς διά τίνων γραμμάτων

ΰποσημαίνεται, ολος έν δλοις άμα πληρέστατος, και to

καθ'έκαστον ολόκληρος, δλος καί άνελάττωτος, έν τοις

διαφόρόις δ αδιάφορος και ωσαύτως αεί έχων, έν τοις

συνθέτοις ό απλούς καί άσόνθετος, καί έν τοις Οπό αρ­

χήν δ άναρχος, καί ό αόρατος έν τοις όοωμένοις, καί έν

τοίς άπτοΐς δ άναφής' ή δτι δι'ήμάς, τους παχείς τήν

διάνοιαν σωματωθήναι τε δι'ήμάς καί γράμμασι καί συλ-

λαβαΐς καί φωναΐς τυπωθήναι κατεδέξατο, 'ίνα έκ πάντων

τοότων ημάς επόμενους αυτξι κατά βραχύ προς εαυτόν

συναγάγη, ένοποιηθέντας τφ πνεύματι, καί εις τήν άπλήν

περί αΰτοΰ καί άσχετον έννοιαν άναγάγοι, τοσούτον η­

μάς δι'έαυτόν προς ένωσιν εαυτού συστείλας, δσον αυτός

- 161 -

323 δ L * Ρί μας εαυτόν συγκαταθάσεως λόγω διέστειλεν ". Ή

κενωτική, άγαπητική "διαστολή" - αύτοπροσφορά τοϋ θεού

προς τήν κτίση r'óv οδηγεί, διά τών άκτίστων λόγων Του,

στην διαφοροποίηση τοϋ κτιστού, στην συνθετότατα καί

τήν υποτέλεια του, στην ταπεινότητα τής ορατότητας καιΐ

άπτάτητάς του, Αυτόν, τόν "ωσαύτως αεί. έχοντα", τόν α­

πλούν, τόν αναρχον, τόν άναφή καί αόρατο. Σκοπός αυτής

τής κενωτικής συγκαταβάσεως είναι π ενοποιητική συναγωγή

τών όντων σ'Αύτόν, οϋτως ώστε κατά τήν έλευση τών έσχα­

των νά ολοκληρωθεί δ πλούτος τής κοινωνικής ενότητας,

"μιας ολοις κατ'έναργή τε καί ένεργόν παρουσίαν, ανα­

λόγως έκάστω θείας επιφαινόμενης δυνάμεως, καί δι'έαυ-

τής τόν τής ενώσεως άλυτον είς τους απείρους αιώνας

324 συντπρούσης δεσμόν ".

Αυτή ή "συναγωγή" ολπς τής δημιουργίας " μέ οντο­

λογικούς, καί δχι ηθικούς δρους^. συνιστά κατά τον FLO -

R0VSKY τήν ουσία τής σωτηρίας ώς θεραπείας καί άποκα-

32ς

ταστάσεως τής κτίσεως " κατά τόν άγ. Μάξιμο καί βέβαια

είναι φανερός, δπως ήδη είπαμε δ έσχατολογικός χαρακτή­

ρας τής συναγωνής καί κοινωνίας αυτής: "(....) "Ινα ό­

περ έστι θεός ψυχή , τούτο ψυχή σώματι γένηται και εις

άποδειχθή τών δλων Δημιουργός αναλόγως διά τής' άνθρωπό-

τητος πασιν έπιβστεόων τοίς σΰσι, καί είς έν έλθη τά

πολλά αλλήλων κατά τήν φύσιν διεστηκότα περί τήν μίαν

τοϋ άνθρωπου φύσιν άλλήλοις συννεύοντα, καί γένηται τά

- 162 -

τά πάντα έ ν ι π δ σ ι ν αυτός ό θεός πάντα περιλαβών κ α ί έ-

νυποστήσας έαυτΰ δ ι ά του μηδέν £ τ ι tûv όντων άφετον

κεκτήσθσς τήν κ ί ν η σ ι ν , κ α ί της αυτού άμοιρον παρουσίας,

καθ*η"ν κ α ί θ ε ο ί κ α ί τ έ κ ν α κ α ί σ ω­

μ ά κ α ί μ έ λ η κ α ί μ ο ί ρ α θ ε ο ύ καί τά

τ ο ι α ύ τ α έσμ/έν κα ί λεγόμεθα τ ή π ρ ο ς τ ό τ έ -

326 λ ο ς α ν α φ ο ρ ά τ ο υ θ ε ί ο υ σ κ ο π ο ύ "

Στα κ ε ί μ ε ν ο αυτό καί σέ α ν τ ί θ ε σ η uè τόν πλατωνικό ώ ρ ι -

γενισμό που β λ έ π ε ι δ ο ν η τ ι κ ά τόν Ολικό KÓOUO, Φ α ί ν ε τ α ι

πώς ό άγ. Μάξιμος α ν α μ έ ν ε ι τήν σωτηρία του κόσμου ο­

λόκληρου μέ τήν συμπερίληψη tou στην ανθρώπινη φύση,

τήν όποια tré τήν σειρά Του δ θεός ΰβοστασιοπο ι ε Î εντός

Του, καθιστάμενος έ τ σ ι " τ ά πάντα έν πάσι , πάντα π ε ο ι -

λάβων κσέ ένυποστήσας έαυτώ". "0 τόπας λοιπόν τής των

πάντων ενώσεως ε ί ν α ι ή άνθοώπινη φόση , καί ή καθολική

αυτή κοινωνία καί σχέση έ χ ε ι χαρακτήρα έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ό ,

ε ι κ ο ν ί ζ ο ν τ α ς άλλωστε όπως ε ίδαμε στό πρώτο κεφάλαιο

(παράγραφο 2) τήν ί δ ι α τήν εσωτερική κ ο ι ν ω ν ι κ ή ενότητα

του Τρεαδικού θεού. Ό άγ. Μάξιμος έδώ χρησιμοποιε ί

τ ί ς χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ έ ς εκφράσεις " θ ε ο ί κ α ι τέκνα καί σώ­

μα κα ί μέλη καί μοίρα θεοΰ",τών οποίων μόνον ή ε υ χ α ρ ι ­

στ ιακή ενσωμάτωση βπως τήν περιγράψαμε στό πρώτο κ ε ­

φάλαιο μπορεί νά δώσει μέσα στην ι σ τ ο ρ ί α τήν πραγμα­

τ ι κ ή τους μορφή, δ ι ό τ ι αυτή κ α ι μόνη ε ί ν α ι ή κυοία

έ ξ ε ι κ ό ν ι σ η τής καθολικότητας της "Εκκλησίας ως Οπερ-

- 163 -

βάσεως δλων των διαιρέσεων icat των "αύτονομιών" μέσα

στό ανθρώπινο Σώμα τοΰ χραστού, ως ενότητας του σώμα­

τος μέ τήν ψυχή, του κοσμικού μέ τό ανθρώπινο, τοΰ

νοητού né τό αισθητό, τοϋ ιστορικού έν τέλει μέ τό

έσχατολογικ#. "Η Ευχαριστία είναι Stai ή κατ'εξοχήν

έκψανση αυτής τής οντολογίας της καθολικοποιήσεως,

πού έδραζόμενη στην πρωταρχική άναφορικότητα τών όντων

και τόν άκτιστο λόγο τής ενώσεως τους πληρώνεται έ-

σχατολογικά, πραγματοποιούμενη εντός της Ευχαριστιακής

327 συνάξεως, ή όποια κομίζει τά έσχατα μέσα στό παρόν .

Καί είναι ακριβώς αυτή ή ευχαριστιακή πραγμάτωση της

ενότητας τών όντων πού μας αποκαλύπτει τό έσχατο οντο­

λογικό θεμέλιο της κοινωνίας τους: πρόκειται γιά τήν

"5ν το Τριάδι νοουμένην ενότητα" τήν όποια "διδάσκο-

328

νται" οΐ ανιοι , καί ή οποία πραγματοποιείται χαρι­

σματικά όταν ό θεός "προς τή'ν'άγνωστον άννώστως άγει

(ένν. τους αγίους) μονάδα, τη χάριτι ένωθέντας, καί

κατά μέθεξιν προς αυτήν δμοιωθέντας τή κατά δύναμιν

329

άδιαιρέτω ταυτότητι ".

'Εάν θά θέλαμε νά εκτιμήσουμε τήν προσφορά τοϋ

άγ. Μσξίμου στό θέμα της κοινωνίας τών όντων, θά πρέ­

πει καταρχήν νά ξέρουμε πώς ό ίδιος πρώτος γνωρίζει,

- - 164 -

καθώς έχει. αφομοιώσει τήν αρχαιοελληνική φιλοσοφική

προβληματική, τήν απόσταση του, έν προκειμένω., άπό

την τελευταία. Γνωρίζει δηλαδή πώς στην συνήθη φιλο­

σοφική αντίληψη, "φύσις προς φύσιν ούκ άν κοινωνήση

κατά φόσιν ποτ'αν" αλλ "αμέτοχος, πάντη κατ'ούσίαν προς

πασάν έστι διάφορος ". Καί βέβαια παραμένει στο θέμα

αυτό κορυφαία ή πλατωνική διερεύνηση περί τής "κοινω-

33 Τ νίας τών ειδών" στον "Σοφιστή ". Τρεις λύσεις είναι

κατά Πλάτωνα δυνατόν νά προταθούν στό πρόβλημα. "Η κα­

νένα είδος ή ουσία δεν κοινωνεί (ό Πλάτων χρησιμοποιεί

τά ρήματα "μεταλαμβάνειν", "έπικοινωνείν", "ξυναομότ-

τειν") μέ άλλο, ή ίλα ταιριάζουν καί κοινωνούν, ή με­

ρικά επικοινωνούν μέ κάποια καί άλλα όχι. Ό Πλάτων

καταλήγει στην τρίτη λύση, κι αναζητεί μιά επιστήμη

ή τέχνη πού θά τον 3οηθησει νά βρίσκει πώς τά είδη -

ουσίες-- έννοιες επικοινωνούν ή δέν επικοινωνούν με­

ταξύ τους. Αυτή είναι ή περίφημη διαλεκτική διά τής ο­

ποίας ό Φιλόσοφος είναι δυνατό "ή" τε κοινωνεΐν έκαστα

δύναται καί önrj μή, διακρίνειν κατά γένος έπίστα-

332

σθαε ". Συνέχεια αυτής τής προβληματικής έχουμε ί­

σως στ'ις αμφιβολίες του 'Αριστοτέλη περί του αν ή γε­

νικότητα του Είναι αποτελεί γένος. Ό Heidegger πού

επισημαίνει τό γεγονός, συμπεραίνει πώς οστερα απ*

αυτό εΰναι αμφίβολο άν τά έπί μέρους δντα μπορούν νά

ληφθούν ώς δείγματα του Είναι, απως π.χ. αυτή ή δρυς

- 165 -

γιά τό "δένδρο έν γένει". Είναι αμφίβολο αν οί τρόποι

του Είναι Ctó Είναι ως φύση, τό Elvat ώς Ιστορία) ά-

333

ποτελούν "είδη" τού "γένους" "Elvat ". Αυτή ή αμφι­

σβητούμενη επικοινωνία τών τρόπων τοΰ Elvat. προς τό

ΕΙνσι πού κατάληγε ι στον Άρςστοτέλη στην τελεία μετα-

334

ξυ τους "διαίρεση ", διαίρεση ή διαφοροποίηση επα­

ναλαμβανόμενη από τόν Heidegger, χρειάζεται όντως τό

όργανο τής διαλεκτικής για τήν μερική φιλοσοφική νεφύ-

ρωσή της.

Καί ιδού τό εκπληκτικό τόλμημα τοΰ άγ. Μαξίμου:

ενώ συμμερίζεται τήν φιλοσοφική μοίρα τοΰ άκοινωνήτου

των ουσιών, τις καθιστά δ ιά τών λόγων καί έν τοις λό-

νοις κοινωνικές καί κοινωνήσιμες καί μάλιστα, κατά έ­

να τρόπο, ολοκληρωτικά. Διότι ή κατά φύση κατάσταση τών

όντων είναι τό νά τελούν έν κοινωνία καί νά προοδεύουν

συνεχώς στην κοινωνία αυτή καί στην κοινωνία τους μέ

τόν θεό μέσω τοΰ άνθρωπου, όπως είδαμε στό πρώτο μέρος

αυτής τής παραγράφου. Τά όντα δέν υπάρχουν, στην κυριολε­

ξία, έξω άπ*αύτήν τήν καθολική κοινωνία ("μηδέν τών

όντων άφετον κεκτήσθαι τήν κίνησιν"), έφ'οσον είναι

σημαίνει ζωή πού πραγματοποιείται ώς κοινωνία "καθ*

ήν καί τέκνα καί σώμα καί μέλη καί μοίρα θεού καί τά

τοιαύτα έσμέν καί λενόμεθα". "Ετσι ό άγ. Μάξιμος κα­

ταδεικνύει μέ τήν θεωρία του τών λόγων τών όντων έν

- 166 -

προκειμένω,πώς δ θεός δέν σκέπτεται τά οντά ξεχωριστά

ή ατομικά, ώς μοναδι.κές καί μοναδιαίες ουσίες. Τά σκέ­

πτεται έν κοινωνία μεταξύ τους καί μέ Αυτόν, κοικωνία

έσχατολογική, προνοιακή, ευχαριστιακή έν τ έ λ ε ι . Οικο­

δομεί λοιπόν μιά νέα " δ ι α λ ε κ τ ι κ ή " , θεολογική αυτή τή

Φορά,πού θά μπορούσαμε νά την ονομάσουμε " ε υ χ α ρ ι ­

σ τ ι α κ ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή" . Αυτήν τήν "διαλε­

κ τ ι κ ή " , τους τρόπους δηλαδή της καθολικής δια-κοινωνίας

των δντων θά μελετήσουμε στίς επόμενες ενότητες αύτοΰ

τοΰ κεφαλαίου

Γ'2. Η ΠΡΟΝΟΓΑ ΟΣ ΤΟ

ΑΚΤΓΣΤΟ ΕΡΕΙΣΜΑ TOY KOINQNEIN

Είναι ήδη φανεοός δ ρόλος τής Προνοίας στην συγ­

κρότηση καί, διεξαγωγή τής κοινωνικής ενοποιήσεως των

όντων, στην σκέφη τοΰ άγ. Μαξίμου, ΰέν λείπουν δμως

άπ'τά γραπτά του καί οί άμεσες αναφορές σ'αύτήν, μέ

καίρια αναφορά στην ενοποιητική της δραστηριότητα.Διό­

τι "σκοπός τής θείας Προνοίας τό τους υπό τής κακίας

ποικίλως διεσχισμένους διά τής ορθής πίστεως καί πνευ­

ματικής αγάπης ένοποιείν. Εϊπερ διά τούτο πέπονθεν δ

Σωτήρ,ίνα τά τέκνα τοΰ θεού τά διεσκορπισμένα συναγά-

335 γη εις ίν ". Τό πάθος του Χριστού ώ"ς κορύφωση τής

- 167 -

Προνοίας Του, αποσκοπεί στην συνανωγή tüv "ύπό της κα­

κίας ποικίλως διεσχισμένων". Ή κακία είναι ή διάσχιση,

ή καταστροφή της κοινωνίας, δ εκπεσμός από την κοινωνι­

κή πραγμάτωση της πληρότητας της ζωής' ή ουσία της σω­

τηρίας εδράζεται αντιθέτως στην συνανωγή, μέ όντολογι-

33S

κούς ορούς , των διασκορπισμένων όντων, στην κοινωνι­

κή αγαθότητα της θείας άναπης. ""Οσπεο γάρ ό θεός πά­

ντα τή άπείρω δυνάμει ποιήσας και εις τό είναι παρα-

γαγών, συνέχει και συνάγει και περιγράφει, και άλλήλοις

και έαυτψ προνοητικώς ένδιασφίγγει" τά τε νοητά και τά

αισθητά·και περί εαυτόν ώς αίτίαν και αρχήν και τέλος

πάντα περικρατών, τά κατά τήν ψύσιν αλλήλων διεστηκό-

τα, κατά μίαν τήν προς αυτόν ως αρχήν σχέσεως δύναμιν

άλλήλοις συννενευκότα ποιεί' καθ'ήν εις ταυτότητα κι­

νήσεως τε και υπάρξεως άδιάφθορον και άσύγχυτον άγεται

τά πάντα, προς ουδέν οΰδενός των δντων προηγουμένως κα­

τά φόσεως διαψοράν ή κινήσεως στασιάζοντός τε και διαι­

ρουμένου' πάντων πάσι κατά τήν μίαν τής μόνης αρχής καί

aizlaç άδιάλυτον σχέσιν τε και φρουράν άφύρτως συμπεφυ-

κότων' τήν πάσας τε καί έπί πάσι κατά τήν έκαστου των

δντων φύσιν θεωρούμενος ίδικάς σχέσεις, καταργούσαν τε

καί έπικαλόπτουσαν' οΰ τω φθείρειν αΰτάς καί άναιρείν

καί μή είναι ποιείν, αλλά τω νικάν καί ύπερφαίνεσθαι,

οσπερ όλότης μερών ή καί αυτής αίτια τής δλότητος επι­

φαινόμενη, καθ*ήν ήτεδλότης αυτή καί τά τής δλότητος

- 168 -

μέρη Φαίνεσθαί τε καί είναι, πέφυκεν, ώς ολην έχοντα

τήν αίτίαν εαυτών ΰιτερλάμπουσαν' καί ωσπερ ήλιος υ-

περφανείς αστέρων καΐ Φύσιν καί δύναμιν, ούτω τήν αυ­

τών ως αιτιατών αίτίαν καλύπταυσαν οπαρξιν. Πέφυκε γάρ

ώσπερ έκ τής δλότπτος τά μέρη, ού'τω δέ κάκ της αίτιας

τά αιτιατά καί είναι κυρίως, και γνωρίζεσθαι, και τήν

εαυτών σχολάζουσαν έχειν ιδιότητα, ήνίκα τής προς τήν

αίτίαν αναφοράς περιληφθέντα, ποιωθη- δι'δλου κατά τήν

337 μίαν, ώς είρηται, τής ττρός αυτήν σχέσεως δύναμιν ".

Μελετώντας τό περιεκτικό κείμενο αυτό δ ιαπιστώνουμε

κατ'άοχήν <3τ t. ή πράξη της εκ του μηδενός δημιουργίας

πληρώνεται καί ολοκληρώνεται στην κοινωνική "ένδιάσφίν-

ξπ" όλων των όντων μεταξύ τους καί μέ τόν Δημιουργό,

ώς έκφανση τής προνοητικής του δυνάμεως καί κορύφωση

τής "συνοχής", "συναγωγής" καί "περιγραφής"("οριοθε­

τήσεως", τών κτιστών πού τά ασφαλίζει άπό τήν μετάπτω­

ση τους στό μή-εΐναι. Κατά δεύτερο λόγο παρατηρούμε

πώς δ τρόπος μέ τόν όποιο ό θεός συνάνεί "τά κατά τήν

φύσιν αλλήλων διεστηκ,άτα" είναι ή ενοποιητική ισχύς

τής πρός-ΑΟτόν κοινής τάσεως, "νεΟσεως" των δντων. Νείιο-

ντας πράς τόν θεό τά όντα ενοποιούνται - νεύση προς

τόν θεό ώς αίτια, ώς αρχή και ώς τέλος. Ή νεύση αυ­

τή είναι " α ρ χ ή σ χ έ σ ε ω ς " γιά τόν άγ. Μάξιμο,

καί έχουμε έδώ μιαν άλλη εκδοχή αΟτοΰ πού στην πρώτη

ενότητα βρήκαμε ώς "άναφορικότητα" τών δντων διά τών

- 169 -

λόγων τους, εκδοχή ερμηνευτική της οντολογικής σημα­

ντικότητας τής άναφορικότητας αυτής. ?Αποτέλεσμα αυτής

τής προνοιακής "£νδιασφίγξεως" πού παράγει ύς "αρχή

σχέσεως" *πρός τόν 9εό νεύση, ε ί ν α ι π πρόοδος των ό­

ντων σέ \iity ταυτότητα υπάρξεως καί κινήσεως, ακατάλυ­

τη μέν, αλλά καί σωστική τής ετερότητας, άσύγχυτη, ή

όποια υπερβαίνει ολες τ ι ς δ ιαφοροποιήσεις ουσίας καί

κινήσεως γ ι ά χάρη ιτιάς "άδιαλύτου σχέσεως" τόσο 0α-

θ ε ι ά ς , πού νά ε ί ν α ι ε ν τ έ λ ε ι "auucpuCa" πλην δμως " ά -

φυοτος". Δηλαδή, ε π ι μ έ ν ε ι 4 άγ. Μάξιμος, δέν φ θ ε ί ρ ο ­

νται οοτε α ν α ι ρ ο ύ ν τ α ι οί έηί μέρους ο υ σ ί ε ς , άλλα σάν

ήλιος ή ύπερ<ρυής θ ε ί α αΟτία δλων, καλύπτει τ ί ς έπί μέ­

ρους ατομικές υ π ά ρ ξ ε ι ς , φανερώνοντας πρωτίστως τήν

αλήθεια του αλου από τό όποιο κυρίως εξαρτούν τήν ύ­

παρξη τους τά μέρη. ^Αποτέλεσμα δηλαδή τής Προνοίας

ανάμεσα στά οντά, ε ί ν α ι ή ςΐνάδε^ξη τής κοινωνικής τους

ενότητας καί τής καθολικής τους δ ι α - κ ο ι ν ω ν ί α ς , α ν ά δ ε ι ­

ξη τοΰ κοινωνικού ολου, δχ ι σέ βάρος τών μερών, άλλα

ώς διάσωση καί πλήρωση καθολική τής ετερότητας τους, ύς

καθολικτοπο ίηση προσωπική, θά λέγαμε, τών μερών μέσα

στό οντολογικό πλαίσιο τής "άφύρτου συμφυίας". Μέ τήν

KOtvtovio-no ι η τ ι κ ή δράση τής Προνοίας Του ό θεός φανε-

338 ρώνεται ώς "πυθμήν τής πάντων περιοχής άδιάστατος " ,

περιέχον τών πάντων, "κατά πρόνοιαν ( . . . ) τή προς τόν

339 θεόν ενώσει πάντων προς άτρεφίαν μεταπο ιηθέντων " .

- 170 -

*Η ζωή λοιπόν της κοινωνίας μέ τόν θεό <σί.

τής δ ι α κ ο ι ν ω ν ί α ς των οντων μεταξύ τ ο υ ς , ε ί ν α ι ή ζωή

τής " ά τ ρ ε ψ ί α ς " , τής χ α ρ ι σ μ α τ ι κ ή ς αφθαρσίας γ ι ά τήν ό­

ποια " ε ρ γ ά ζ ε τ α ι . Εως άρτι:" δ Πατήρ κ α ι ό Υ ι ό ς , μας λ έ γ ε ι

δ άγ. Μάξιμος. Σ 'ένα κ ε ί μ ε ν ο του άττ'τό Qooç_§gAaggiov

δργο του μας λ έ γ ε ι ό Ό μ ο λ ο γ η τ ή ς πώς εκτός τής συντη­

ρήσεως του κ τ ι σ τ ο ύ δ θεός ε ρ γ ά ζ ε τ α ι " κ α ι τήν δ ι ά τής

προνοίας προς τά καθ* όλου τών μερικών έ φ μ ο ί ω σ ι ν ' έως

άν τφ κατά φύσιν γενικωτέρω λόγω τής λ ο γ ι κ ή ς ο υ σ ί α ς ,

δ ι ά τής προς τό ευ ε ί ν α ι κινήσεως τών μερικών, τήν α υ -

θ α ί ρ ε τ ο ν ένώσας όρμήν, π ο ι ή σ ε ι ε ν άλλήλοις τε καί τω

άλω σύμφωνα κ ά ί τ α ΰ τ ο κ ί ν η τ α , un εχόντων τήν γνωμικήν

προς τά καθ'όλου των έπί μέσους διαφοράν' ά λ λ ' ε Î ς

κ α ί ό α υ τ ό ς è Φ " ό λ ω ν θ ε ω ρ η θ ή σ ε -

τ α ι λ ό γ ο ς , μ ή δ ι α ι ρ ο ύ μ ε ν ο ς τ ο ι ς τών καθ*ών 'ί­

σως κ α τ η γ ο ρ ε ί τ α ι τοόποις κα ί ο ύ τ ω ς ε ν ε ρ γ ο ύ -

μ έ ν π ν τ ή ν έ κ θ ε ω τ ι κ ή ν τ ώ ν ο λ ω ν

έ π ι δ ε ί ξ η τ α ι χ ά ρ ι ν " δ ι ' ή ν γενόμενος

άνθρωπος δ θεός κ α ί Λόγος φησίν" ό Πατήρ μου έως ά ρ τ ι

ε ρ γ ά ζ ε τ α ι κάνω εργάζομαι* ό μέν, εΰδοκών' δ δ έ , α υ ­

τουργών, κα ί του ά γ ι ο υ Πνεύματος ουσιωδώς τήν τε του

Πατρός έπί πάσιν εύδοκίαν κα ί τήν αΰτουργίαν τοϋ Υίοΰ

συμπληροΰντος, ίνα γ έ ν η τ α ι δ ι ά πάντων καί έν πάσι ε ί ς

δ έν Τ ρ ι ά δ ι θ ε ό ς , αναλόγως έκάστω κατά χάριν τών ά-

ξιουμένιων, καί δ λ ο ι ς ένθεωοούμενος, ώς ολω καί έκάστω

- 171 -

μέλει του σώματος δίχα μειώσεως ενυπάρχει φυσικώς η

ψυχή . Ή προς τό ευ είναι κίνηση των μερικών όντων,

οδηγεί στην καθολική ενοποίηση τους, κατάσταση κατά

την δποΐα "εις καί δ αυτός εφ'δλων θεωρηθήσεται λόγος",

ως προς /όν οποίο οι ποικίλες καταστάσεις καί τάξεις

των δντων θεωρούνται απλοί τρόποι υπάρξεως τους.Είναι

εκπληκτικό στ'άλήθεια τό δράμα τοΰ άγ. Μαξίμου: ή ποι­

κιλία τών κτιστών φύσεων φθάνει σέ τέτοια κοινωνία καί

σχετικήν £νωση, οοτως ώστε oc. πολλοί λόνοι τών δντων

νά καθίστανται, μέ τήν εργασία τής Προνοίας τοΰ Τρια­

δικού θεού "εις καί δ αυτός λόγος". Αυτό ενεργείται

κατά τόν Όμολογητή μέ τήν "έκθεωτική τών όλων χάριν",

είναι ή θέωση τών επιδεκτικών θεώσεως δντων, "πάντων

341 θεώ τε καί αλλήλοις συναφθέντων διά τοΰ Πνεύματος ".

"0 Πατήρ ευδοκεί,δ Υιός αύτουργεϊ καίτό ανιόν Πνεύ­

μα ενεργεί λοιπόν τήν κοινωνία τών δντων, τά οδηγέΐ

δηλαδή προς τήν θέωση, συμπεριλαμ3άνοντας δλο τό κτιστό

στην ανθρώπινη φύση καί κατευθύνοντας το προς τήν ζωη-

Φόρο κοινωνική κλήση του Πατρός έν Χριστώ- Διότι τό

δτι δ θεός δρα προνοε.ακώς, σημαίνει οτι δρα ζωοποιω-

ντας, παρέχοντας 3αθύτερες συνεχώς προσβάσεις στην ε­

νεργούμενη ώς κοινωνία έν Χριστώ ζωή, πού είναι αυτή

πού μόνη κάνει τά δντα νά είναι δντως, άφοΰ είναι καί

342 κοινωνείν ταυτίζονται πλέον καταφανώς

Γι'αϋτό ακριβώς συσχετίζει δ άγ. Μάξιμος τήν

- 172 -

Πεντηκοστή μέ τήν πραγμάτωση αυτής τής ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή ς κ ο ι ­

νων ίας, κατά τήν Πρόνοια του θ ε ο ύ . Γράφει, δ ά γ . Μ ά ξ ι ­

μος: "Πεντηκοστή δέ ( έ σ τ ι ) ( . . . ) απαρχή καί τ έ λ ο ς τών

343 δντων, καί. λ ό γ ο ς , ψ τά πάντα φ ύ σ ε ι συνέστηκε " . Στην

βαθυσήμαντη αυτή φράση, ή κοοίκρωση της θειαςΠρονοίας κα­

τά τήν Οποία ο ι πολλοί λ ό γ ο ι των δντων συνάγονται

κα ί " σ υ ν ί σ τ α ν τ α ι " σέ έναν, τ α υ τ ί ζ ε τ α ι μέ τήν Πεντηκο­

σ τ ή , τήν καθολική έκχυση του Πνεύματος, τό κ α τ ' έ ξ ο χ ή

344 έσχατολογικό γεγονός ως "απαρχή κα ί τέλος τών δντων .

"Μυστήριόν έ σ τ ι Πεντηκοστής η noòc τήν Πρόνοιαν άμε­

σος τών προνοουμένων ένωσις" ήγουν ή προς τόν λόγον κα-

345 τά τήν τής Προνοίας έ π ί ν ο ι α ν της φύσεως· ένωσις " . Ή

Πεντηκοστή ε ί ν α ι λοιπόν τό έσχατολογικό γενονός τής

πλήρους "αποκαταστάσεως" τών όντων "κατά" τήν Πρόνοια του θεού

γ ι ' α ύ τ ά καί συνεπώς ή τ έ λ ε ι α ένωση τών φύσεων μέ τόν

λόγο τ ο υ ς , ή τ έ λ ε ι α λογο-ποίηση τών όντων, ή όποια τ α υ ­

τ ί ζ ε τ α ι μέ τήν τ έ λ ε ι α κοινωνία τών δντων στον ένα λόγο

"ω τά ηάντα φύσει συνέστηκε". Ή τ α ύ τ ι σ η της Πεντηκο­

σ τ ή ς , ώς έσχατολογικής ποαγματώσεως τής Προνοίας, μέ

τήν κατά λόγον κο ινωνία τών δντων, παραπέμπει βεβαίως

άμεσα στην ε ύ χ α ο ι σ τ ι ο λ ο γ ι κ ή συγκεφαλαίωση καί πραγμα­

τοποίηση τής Προνοίας α υ τ ή ς , δπως τήν ε ίδαμε στό πρώ­

το κεφάλαιο τής εργασίας μας. 'Ακριβώς δηλαδή επειδή

ε ρ γ ά ζ ε τ α ι ή θεία Πρόνοια γ ι ά τήν αύξηση τής κοινωνίας

έν Πνεύματι τών δντων,ή θεία Ευχαριστ ία ε ί ν α ι , ώς ή

- 173 -

ανεξάντλητη φανέρωση της Προνοίας α υ τ ή ς , κ α ι ή ύψιστη

πραγμάτωση της Kotvtavfcaç αυτής τών δντων κ α ι τοϋ θεού.

Γ ' . 3. 0 ΧΡΙΣΤΟΣ ΩΣ 0 ΜΥΣΤΑΓΟΓΟΣ /

ΤΗΣ (ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΓΚΗΣ) ΚΟΙΝΩΝΓΚΗΣ

ΕΝΟΤΗΤΑΣ.

Στην κορύφωση της α ρ χ ι ε ρ α τ ι κ ή ς Του προσευχής ô

Χ ρ ι σ τ ό ς , δεόμενος γ cd δλους τους πιστούς παρακαλεί τόν

Πατέρα "uva πάντες ë°v ώ σ ι , καθώς σύ πάτερ, έν έ μ ο ί

κάγώ έν σ ο ι , ί'να κ α ι αυτοί, έν ήμίν έ"ν ώσιν, ί'να δ κ ό ­

σμος πιστεύση δτι σύ με απέστεελας καί ένώ τ ή ν δ ό-

ζ α ν ή ν δ έ δ ω κ &, ς ' μ ο ι δ έ δ ω κ α α υ ­

τ ο ί ς, ί'να ώσιν έ"ν καθώς ή'μεΐς έ"ν έσμέν, έγώ έν αΰ-

τ ο ϊ ς και. σύ έν εμού, L'va ώσι τ ε τ ε λ ε ι ω μ έ ν ο ι

ε ι ς S ν , κ α ι 'ίνα γινώσκη δ κόσμος δ τ ι σύ μέ ά π έ σ τ ε ι -

346

λας κ α ι ήγάπησας αυτούς καθώς έμέ ήγάπησας ". Συν­

δέει έδώ δ Κύριος τήν τ ε λ ε ι ό τ η τ α μέ τήν ενότητα , ε ­

νότητα πού προέρχεται από τό γεγονός της δόξας τής

υ ι ο θ ε σ ί α ς , τήν όποια δ Χριστός παραχωρεί κ α ί στους π ι ­

στούς, δηλαδή τής αγάπης τοϋ Πατρός προς τους π ι σ τ ο ύ ς ,

πού ε ί ν α ι ή αγάπη μέ τήν όποια δ Πατήρ αγάπησε τόν

Υ ιό. Ή κο ινων ική αυτή ε ν ό τ η τ α , ε ι κ ό ν α τής ενότητας

τοϋ Πατρός μέ τόν Υ ι ό , α ν τ ι π α ρ α τ ί θ ε τ α ι προς τόν " κ ό -

σμον", δ όποιος Βυθισμένος στην δ ι α ί ρ ε σ η καί τόν πα-

- 174 -

ν τ ο ε ι δ ή δ ιχασμό, μπορεί μέσω της ενότητας των μαθητών

του Χριστού, νά διακρίνει. σ'Αΰτόν τήν θεότητα τοΰ Υ ί ο ϋ ,

την έκ του Πατρός αποστολή Τ ο υ . Ή τελείωση αυτή τής

ενότητας τών μαθητών του Κ υ ρ ί ο υ , ή ολοκλήρωση τής

υ ι ο θ ε σ ί α ς τους δηλαδή έν τω Υίώ, γ ί ν ε τ α ι κατά τους λό­

γους τοΰ Χριστού μέ τό νά ζ ε ΐ Αυτός μέσα ταυς &"έγώ

έν α ΰ τ ο ι ς " ) , ένώ δ Πατήρ αναπαύεται εντός Του. Αυτό

ε ί ν α ι τό μυστήριο τής " α λ η θ ε ί α ς " γ ι ά τήν όποια μ ι λ δ ό

Κύριος λ ί γ ο πιο πάνω ατούς στ ίχους Τ7 κ α ι 19 ( " ά γ ι ά -

σον αυτούς έν τη ά λ η θ ε ί α σ ο υ " , "υπέρ αυτών έγω αγιάζω

έμαυτόν, 'ίνα κ α ι α υ τ ο ί ώσιν ή γ ι α σ μ έ ν ο ι έν ά λ η θ ε ί α " ) .

*0 Χριστός λοιπόν φανερώνει τήν α λ ή θ ε ι α τών δντων δ-

πως υπάρχει αυτή στην Πατέρα, ενεργώντας τήν υ ι ο θ ε σ ί α

τών πιστών κ α ι , ώς έκφραση αυτής τής τ ε λ ε υ τ α ί α ς , τήν

κοινωνική τους ενοποίηση. "Η α λ ή θ ε ι α τοΰ θεού φανερώ­

ν ε τ α ι στην κ ο ι ν ω ν ί α πού σ υ ν κ ρ ο τ ε ί δ Χριστός μέ τους φ ί -

348 λους κ α ι αδελφούς Του στον κόσμο

Ό άγ. Μάξιμος δέν α ν α φ έ ρ ε τ α ι ευθέως στά ίωάννεια

χωρία πού μόλις παρουσιάσαμε. "Ομως ή ανάπτυξη τής σκέ-

φεώς του μ ο ι ά ζ ε ι ε ρ μ η ν ε υ τ ι κ ή τών κειμένων αυτών κ α ι ,

οπωσδήποτε, προϋποθέτει τήν αφομοίωση τους άπ'τόν ιερό

συγγραφέα, θά μελετήσουμε ava ε κ τ ε ν έ ς κ ε ί μ ε ν ο άπ'τό

"0§2 i_§ î :9?^5y v -§ î î28£ï ï " ^ û v 0 t 0 " αγ ίου Πατρός,

άπου ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι δ " κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς " προορισμός τοΰ άνθρώ-

349 που καί τό ε ν ο π ο ι η τ ι κ ό έργο τοΰ Χριστού , "ίνα τήν

175

μενάλην 3ουλήν πλήρωση του θεού και Πατρός, εύς εαυτόν

350 ανακεφαλαιώσεις τά πάντα ".

Πέντε μεγάλες διαιρέσεις τέμνουν λοιπόν τήν φύ­

ση των όντων. Πρώτη είναι ή διαίρεση μεταξύ της άκτι-

στης και κτιστής φύσεως "τής διά γενέσεως τό είναι λα-

3ούσης". Δεύτερη διαίρεση είναι αυτή διά τής όποιας

ή κτιστή φύση διακρίνεται σέ νοητά και αισθητά. Τρί­

τη αυτή μέ τήν όποια ή αισθητή φύση διαιρείται σέ ου­

ρανό και γή. Τέταρτη αυτή πού διαιρεί τήν γη σέ παρά­

δεισο και οικουμένη. Και πέμπτη αυτή κατά τήν όποια

δ ίδιος ό άνθρωπος, αυτό τό "συνεκτικώτατον έργαστή-

ριον", διαιρείται σέ άρρεν και θήλυ. Ό άνθρωπος, δ

όποιος ωστόσο διαθέτει τήν "προς ένωσιν δύναμιν", των

πέντε διχοτομήσεων, μέ αποστολή "τοϋ θείου σκοπού τό

μέγα μυστήριον έκδηλον δι* ίαυτοΰ καταστήσαι", προο­

δεύοντας στην σταδιακή "άνατατικήν" ενοποίηση "των προ­

σεχών επί τά πόρρω και των ήττονων έπί τά κρείττονα",

ή όποια "αποπερατοΰται" στον θεό. Αυτή είναι ή αίτια

γιά την όποια δ άνθρωπος τελευταίος εισάγεται στην

δημιουργία, "οιονεί σύνδεσμος τις φυσικός τοίς καθό^

λου διά των οικείων μερών μεσιτεύων ακροις, εις έν ά­

γων έν έαυτώ τά πολλά κατά τήν φύσιν αλλήλων διεστη-

κότα τδ διαστήματι". Προορισμός τοϋ άνθρωπου ή βαθ­

μιαία άρση των οντολογικών διχασμών, "καθ'είρμόν και

τάζιν", ξεκινώντας άπό τήν διά τής "απαθέστατης σχέ-

- 176 -

σεως" άρση τής διαιρέσεως μεταξύ άρρενος καί θήλεος,

"δια τήν τελείαν προς τον ϋδιον λόγον καθ'δν έστιν

γνώσιν". 'Ακολουθεί ή" διά τής "άγιοπρεποΰς αγωγής" ε­

νοποίηση πραδείσου καί οικουμένης καί κατόπιν ή "δια

τής ττρσς αγγέλους τής ζωής παντί τρόπω κατ'άρετήν ταυ­

τότητος", ένωση ουρανού καί γής, οπού ή αισθητή κτίση

καθίσταται δλη-μία καί αδιαίρετος". Κατόπιν ενώνει τά

νοητά μέ τά αισθητά, "διά τήν προς αγγέλους κατά τήν

γνώσιν ισότητα, ίνα μίαν ποιήση κτίσιν τήν άπασαν κτί-

σιν., μή διαιρούμενης αϋτώ κατά τήν γνώσιν καί τήν dyvo-

σίαν, ίσης αΰτ·ώ προς τους αγγέλους ανελλιπώς γενομένης,

τήν έν τους οΰσι λόνων γνωστικής επιστήμης καθ'ήν ή

τής αληθούς σοφίας άπειοόδωρος χύσις επιγενόμενη κατά

τό θεμιτόν ακραιφνώς λοιπόν τήν περί θεού, καί άμεσι-

τεύτως παρέχεται τοις άξίοις άδιάγνωστον καί άνερμή-

νευτον έννοιαν". Βλέπουμε στό κείμενο αυτό πώς ή γνώ­

ση των λόγων των δντων καθιστά τόν άνθρωπο ίσον προς

τους αγγέλους καί είναι δ τρόπος αποκαταστάσεως τής

ενότητας τής κτίσεως, καθώς ή τελευταία αυτή δέν διαι­

ρείται πλέον ως προς τήν δυνατότητα γνώσεως της, άλ­

λα γίνεται δλόκληρηι αίσθητή καί νοητή, διάφανη, μέ

τήν γνώση των λόγων που τήν εμψυχώνουν. Καί στό τέλος

δ άνθρωπος, ενώνει τήν κτιστή μέ τήν δκτιστη φύση κα­

θιστώντας τες "δι'άγάπης" "Sv καί ταυτόν κατά τήν δ-

ξιν τής χάριτος", κατά τήν τολμηρή Φράση του άγ. Μα-

- 177 -

ζuyou, "δλος δλως περιχωρήσαι ολικώς τφ θεώ, κ α ι γ ε ­

νόμενος πάν ε ι τ ι πέρ ε σ τ ί ν δ θεός, χωρίς τής κ α τ * ο ύ -

σίαν τ α υ τ ό τ η τ ο ς . C . . . . ) ο ίον έ*παθλον αυτόν μονώτατον

κτησάμενος τόν θεόν, ώς τέλος τής των κινουμένων κ ι ν ή ­

σεως, κ α ι /στάσιν βάσιμόν τ ε Kat ά κ ί ν η τ ο ν των έπ'αύτόν

φερομένων".

'Επειδή δμως δ άνθρωπος χρησιμοποίησε τήν δοσμένη

σ*αι)τόν φυσική δόναμη προς ένωση τών δ ι α ι ρ ε μ έ ν ω ν , στην

επίταση μάλλον τής δ ια ιρέσεως α υ τ ή ς , " κ α ι ταύτη μικρού

δ ε ί ν έ λ ε ε ι ν ώ ς προς τό μή δν πάλιν, κινδυνευσας μεταχω-

ρ ή σ α ι " , γ ι ' α ϋ τ ό δ θεός γ ί ν ε τ α ι άνθρωπος, "ίνα σώση τόν άπο-

λόμενον άνθρωπον κ α ι τής κατά τό πάν καθόλου φύσεως δ ι *

εαυτού τά κατά φύσιν ένώσας ρήγματα, κ α ι τ ο ι ς

κ α θ ό λ ο υ τ ω ν ά π ό μ έ ρ ο υ ς π ρ ο Φ ε ρ ο-

μ έ ν ο υ ς λ ό γ ο υ ς , ο ΐ ς ή τ ώ ν δ ι η ρ η -

μ έ ν ω ν γ ί ν ε σ θ α ι π έ φ υ κ ε ν έ ν ω σ ι ς ,

δ ε ί ξ α ς , τήν μέγάλην βουλήν πλήρωση του θεού κ α ι Πατρός,

ε ι ς εαυτόν άνακεφαλαίώσας τά πάντα τά έν τω ούρανώ κ α ι

τά έπί τής γής έν ΰ> κ α ι έ κ τ ί σ θ η σ α ν " . Στό κ ε ί μ ε ν ο αυτό

βλέπουμε νά τ α υ τ ί ζ ε τ α ι ή σωτηρία τού άνθρωπου μέ τήν

άρση τών κατά φύσιν ρηγμάτων, κ α ι αυτό μέ τήν σειρά

τ ο υ , ώς ανακεφαλαίωση τών πάντων έν Χριστφ, νά αποτε­

λ ε ί τήν "μενάλην βουλήν του θεού κ α ι Πατρός". Πολύ ση­

μαντ ική ε ί ν α ι ομως στό χωρίο αυτό ή ξεκάθαρη τ α ύ τ ι σ η

τής ενώσεως τών ρηγμάτων τής φύσεως μέ τήν σύναψη τών

- 178 -

ini t/έρους λόγων τών δντων, δ ι ά τών οποίων λόγων κα ί

αόνον μπορούν νά ενωθούν τά δ ι α ι ρ ε μ έ ν α ("οCς ή τών

δ«»ρηί»ένων γ ί ν ε σ θ α ι πέιρυκεν δ ν ω σ ι ς " ) . "Οταν δ αν. Μά-

ζ ι α ο ς μιλά γ ta δνωση - κοινωνία τών δντων ε ν ν ο ε ί τήν

δ ι α των λόγων τους κο ινωνία κ α ί ένωση.

Μέ τήν ί δ ι α τήν έκ Παρθένου γέννηση Του δ Χ ρ ι ­

στός υπερβαίνε ι τήν διχοτοιιCa αορενος καί θήλεος. Με­

τά τήν δλη "άνθρωπρπρεπή άναστροφήν" Του κ α ι τό πάθος

Του ά ν ί σ τ α τ α ι κ α ί " τ ο ι ς μαθπταΐς συνδιπιτώμενος με­

τά τήν έκ νεκρών άνάστασιν" Φανερώνει τήν δνωση ττα-

οαδείσου κ α ί ο ι κ ο υ μ έ ν η ς , δνώ μέ τήν άνάληΨή Του ε ν ο ­

π ο ι ε ί τόν ουρανό uè τήν γ ή , δ ε ί χ ν ο ν τ α ς "μ ίαν οΰσαν τφ

κ α τ ' α ΰ τ ή ν καθολικωτέρω λόγω ηάσαν τήν αΐσθητήν φ ύ σ ι ν ,

τής τειτνοϋσης αυτήν έν έαυτζι δ ια ιρέσεως άμαυοώσας τήν

ι δ ι ό τ η τ α " . 'Ακολούθως διερχόμενος υέ τήν Ψυχή κα ί τό

σανά δλα τά α ισθητά καί τά νοητά ε ν ο π ο ι ε ί τήν σύμπασα

κ τ ι σ τ ή φύση "τήν προς τό έν τής ολης κτίσεως κατά τον

εαυτής άρχικώτατον. κα ί καθολικωτατον λόγον σύννευοιν

δ ε ί ζ α ς δν έ α υ τ φ , παντελώς ά δ ι α ί ρ ε τ ό ν τε καί αστασία-

στον". Καί στό τέλος δλων αυτών δ Χ ρ ι στ ός, ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι

δνώπισν του Πατρός ώς άνθρωπος, "πληρώσας ώς άνθρωπος

δονώ καί αλήθεια καθ*ΰπακοήν άπαράβατον δσα προώοισεν

αΟτδς ώς θεός γ ε ν έ σ θ α ι , καί τελε ιωσας πύσαν βουλήν του

θεού κ α ί Πατρός ιΐπέρ ημών τών άχρειωσάντων τή πασαχρή-

σ ε ι τήν έ ζ ' ά ρ χ ή ς ήμίν Φυσικώς προς τούτο δοθεΐσαν δύ-

- 179 -

v a u i v " . Ό έσχατος προορισμός καί βουλή κα ί Πρόνοια του

θεού, ή καθολική ενοποίηση πάντων των Οντων, είναι το

έργο του Χριστού-, δ οποίος ε ί ν α ι έ τ σ ι ô μυσταγωγός της

έσχατολονικής αυτής πληρώσεως τής Πρόνοιας του θ ε ο ύ .

Πρόνοιας ενοποιήσεως, ή όπο(..α α π ο δ ε ι κ ν ύ ε ι τήν κτ ίση

" μ ί α ν " , "κατά τήν μ ίαν καί. άπλήν κ α ί άπροσδιόριστον,

τής εκ του μή δντος παραγωγής κα ί άδιάφορον έ ν ν ο ι α ν ,

καθ *ήν έ ν α κ α ί τ ό ν α υ τ ό ν π ά σ α ή

κ τ ί σ ι ς έ π ι δ έ ξ α σ θ α ι δ ύ ν α τ α ι λ ό-

γ ο ν π α ν τ ε λ ώ ς α δ ι ά κ ρ ι τ ο ν , τ ό ' Ό ύ κ

ήν" του " ε ί ν α ι " περισσότερον έχουσα". Σέ αναλογία μέ

τήν μοναδική κλήση τής κτίσεως από τό μή δν στό ε ί ν α ι ,

ή σύμπασα κ τ ί σ η ε π ι δ έ χ ε τ α ι έν τ έ λ ε ι ένα κα ί μοναδικό

λόγο, εντελώς μή δ ι α κ ρ ι ν ό μ ε ν ο ώς" προς τά έπί μέρους'ή σύνδεση

τής απόλυτης κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ενότητας τής κτίσεως μέ τήν έξ

ούκ δντων δ η μ ι ο υ ρ γ ί α δηλώνει ακριβώς ακόμη μιά φορά τήν

βαθύτατη άντίληΦη περί ε ν ό τ η τ α ς , του άν. Μαξίμου. Τό

μηδέν ε ί ν α ι ή απόλυτη μή-συνοχή καί ε ί ν α ι ακριβώς γ ι *

αυτόν τόν λόγο δλλωστε μή-δν. Τό ε ί ν α ι σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τ α ι

ώς τ έ τ ο ι ο διά τής κο ινων ίας καί έν τή κοινωνία τών έ ­

πί μέρους έπί τά καθολικώτερα καί στην σύναΦη τών ρηγ­

μάτων, τό ε ί ν α ι σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τ α ι ώς πρόοδος τής κοινωνικής

ζωής τών δντων μ έ χ ρ ι τόνένα "παντελώς ά δ ι ά κ ρ ι τ ο ν λόγον"

τής κτ ίσεως.

Καί ε π ε ξ η γ ε ί δ άγ. Μάξιμος: " Πάντα γάο κατά τόν

- 180 -

αληθή λόγον άλλήλοις συνεμπΐπτει", δλα αυτά τά δποία

έχουν έκ τοΰ μηδενός δημιουργηθεί από τόν θεό σχετί­

ζονται καί κοινωνούν καί "ταυτοποιοΰνται", "μήτε μήν too

έν τοίς οΰσιν ατιμότατου τής προς τά τιμιώτατα κατά φύ-

σιν γενικής παντελώς άπολιμπανομένου καί άμοιροΰντος

σχέσεως. Πάντα γάο τά ταίς οικείαις ιδίως διαφοραίς αλ­

λήλων διακεκριμένα ταΐς καθόλου καί κοιναΐς γενικώς

ταυτότησιν ήνωνται, καί προς τό έ\ι και ταυτόν άλλήλοις

γενικφ τινι λόγω φάσεως συνωθούνται". Τά ατιμότατα κοι­

νωνούν ταυτοποιητικά μέ τά τεμιώτατα τών δντων, "συ-

νωθούμενα" προς τόν "gva καί ταυτόν" γενικό λόγο φύ­

σεως. *0ς προς αυτό άλλωστε είναι γενικό καί 'έν, τό

öv εκείνο στό όποιο συνάπτονται δλα τά "καθ' έκαστον"

όντα.

Στό σημείο αυτό δ Όμολογητής δηλώνει ευθέως τις

άοεοπαγιτικές του καταβολές, κατονομάζοντας την "Περί

θείων δνσμάτων" πραγματεία του Διονυσίου καί παοαθέ-

τοντας τό άρεοπαγιτικό χωρίο,τό δποΐο δ ίδιος αναπτύσ­

σει σχετικά μέ τήν μετοχή του πλήθους τών δντων στό

έν, διότι "ουδέν έστι τών δντων, δ μή μετέχει πα του

ενός5". Ό Balthasar επιμένει ορθά πώς παρ'δλη τήν

χρήση πού έκαμε ό ΣΚΩΤΟΣ ΕΡΙΓΕΝΗΣ τών κειμένων αυτών

του άγ. Μαξίμου, γιά νά θεμελιώσει τό πανθεΐΐστικό του

ουσιαστικά σύστημα απορροών, δ ίδιος δ Όμολονητής πα­

ραμένει στά δοια τής συνόδου τής Χαλκηδόνας δλοκληρώ-

- 181 -

νοντσς τήν αλεξανδρινή διδασκαλία περί θεώσεως με τήν

352 διδασκαλία του περί συνθέσεως

'Αμέσως παρακάτω πράγματι φαίνεται πο\(ι καθαρά

ή λειτουργία του "άσυγχύτως" καί "αδιαιρέτως" στο ενο­

ποιητικό έργο ΐοΰ Χριστού: Καθώς όλοι οι λόγοι τών με­

ρικών περιέχονται στους λόγους τών "καθόλου καί. γενι­

κών", συμβαίνει οι γενικότεροι αυτοί λόγοι νά συνέχο­

νται από τήν σοφία καί αί μερικοί από τήν φρόνηση' οί

τελευταίοι άιροΰ απλωθούν στην "συμβολικήν ποικιλίαν"

τών πραγμάτων, "Jnó τής σοφίας ενίζονται τήν είς ταυ­

τότητα τοις γενικωτέοοις σ υ μ φ υ ί ' α ν δεξάμενοι".

Ή "συμφυία αυτή τών όντων αποκλείει κάθε φυσική με­

τοχή τοϋ θεού Λόγου σ'αύτήν, είναι συμφυϋα τής φύσεως

μόνο του κτιστού - έχουμε έδώ τό "άσυγχύτως". Τό "α­

διαιρέτως" εμφανίζεται αμέσως μετά: "Σοφία δέ τού θεού

καί Πατρός καί φρόνησίς έστιν ό" Κύριος 'Ιησούς Χριστός,

δ καί τά καθόλου τών δντων συνεχών τη δυνάμει της σο­

φίας, καί τά συμπληρωτικά τούτων μέρη περιέχων τη φρο­

νήσει της συνέσεως, ,ώς πάντων φύσει δημιουονός καί προ-

νοητής, καί εις έν άγων τά διεστώτα δι'έαυτοΰ, καί τόν

έν τοις οΰσι καταλύων πόλεμον, καί προς είρηνικήν φι-

λίαν τά πάντα καί αδιαίρετον συνδέων ομόνοιαν, τά έν

τοις ούρανοίς καί τά έπί τής γής, καθώς φησιν δ θείος

"Απόστολος". Ό Κύριος "είς 8ν άγει τά διεστώτα" διά

τού εαυτού Του καί προνοιακώς "ένδιασφίγγων", αδιαίρετα

- 182 -

δσσ καί άσύγχυτα, τά οντά uè σοφία καί Φρόνηση, μετα-

353

ζύ τους οσο καί μέ τόν εαυτό Του , τά οδηγεί σέ ει­

ρηνική Φιλία καί αδιαίρετη ομόνοια, ίερουργώντας μυ­

σταγωγικά τήν καθολική των όντων ενότητα, ύς ανύψωση

τους στην δόξα της υιοθεσίας τω« φύλων Του, έν Αΰτώ,

από τόν Πατέρα.

Είναι ακριβώς αυτό τό θεμέλιο τής περί θεώσεως

διδασκαλίας του αγίου πατρόςΐ ή" ασύγχυτη δηλαδή καί

αδιαίρετη πρόσληψη tflc ανθρώπινης Φύσεως στην μία 'Υ­

πόσταση too'Λόγου κσί ή - ώς συνέπεια αυτής τής προσ­

λήψεως - σύναψη τών ρηγμάτων τής φύσεως' πρόσληψη η

οποία καθιστά δυνατό τό σωτηριώδες ερνο τής 'Εκκλησίας

Ή 'Εκκλησία (πού στό πέμπτο κεφάλαιο τής rjuoTavyvtac

θεωρείται ως τύπος καί εικόνα τής ψυχής) νυμφεύεται

τόν Λόνο, οπότε "εκείνο τής υπέρ νουν καί λόγον ένότη-

τος μυστήριον επιτελείται' δι'ού μία σαρξ καί εν πνεύ­

μα, δ τε θεός προς τήν Έκκλησίαν, τήν ψυχήν, καί ή

354 ψυχή προς τόν θεόν γενήσεται ". Τότε λοιπόν γιά τήν

'Εκκλησία - ψυχή "ούκ έσται δ εις πολλά κατ'έπίνοιαν

αυτήν δτι διαιρων λόνος, τώ πρώτω καί μόνω καί ένί Λδ-

355

νω τε καί θεω κατεστεμμένην τήν κεφαλήν "· ή πραγ­

ματοποίηση toû έκθεωτικοϋ γάμου κατάργησε τις έ-

πίνοιες τών πολλαπλών διαιρέσεων οδηγούμενη διά των

λόγων προς τήν "μακαρίαν καί παναγίαν κοίτην" του Λό­

γου.

- 183 -

*H μέχρι στιγμής Μελέτη μας έχει ήδη καταστήσει

εφικτή κάί μιά σύντομη εξέταση του θέματος τοϋ άπρο,ϋπο-

θέτου ή un τής ένααρκώσεως του Λόγου, θέμα πού έχει κά­

πως διχάσει τους μελετητές του αγίου. *Η σχετική προ­

βληματική στηρίζεται βεβαίως κυρίως στό γνωστό κείμενο

02^S_§90S22i°ïi_59 önou ή ενσάρκωση του Χριστού χα­

ρακτηρίζεται ως "τό ηροεπινοοομενον τέλος, οΰ ένεκα μέν

πάντα, αυτό δέ ούδενός ένεκα". "Ετσι, "προς τούτο τό

τέλος άφορων, τάς τών δντων ô θεός ηαρήγαγεν ουσίας.

(...) "Ενωσις γάρ προΐίπενοήθη των αιώνων δρου και αο­

ριστίας και μέτρου και άμετοίας και πέρατος και απει­

ρίας και κτιστού και κτίσεως και στάσεως και κινήσεως"

rlTtç έν Χριστώ έπ'έσχατων τών χρόνων φανερωθέντι γέ-

γονε' πλήρωσιν δοΰσα τι] προγνώσει τοΰ θεού δι'έαυτής".

"Εκτός άπό τό κείΐίενο αυτό όπου φαίνεται καθαρά-ή δι­

δασκαλία περί άπροϋπόθετης ένσαρκώσεως τοΰ Λόγου, υ­

πάρχουν κα ί -ϋλλα κείμενα τοΰ άγιου ποϋ υποστηρίζουν

358 τήν Ιδια άποφη , δπως και κείμενα πού υποστηρίζουν

πώς ιΐπήρξε ύς προϋπόθεση τής ένσαρκώσεως ή πτώση του

359 άνθρωπου και ή ανάγκη "σωτηρίας της φύσεως ". "Απ*

τους μελετητές τοΰ άγιου πατρός δ Balthasar θεωρεί πώς

ό άγ. Μάξιμος είναι υπέρ της άπρο.ϋ'πδθετης ένσαρκώσεως

τοΰ Λόγου . Παρομοίως ô Sherwood φαίνεται νά κλίνει

-5g t 262

πρός αυτήν τήν άποφη , δπως και δ Rïôu και δ 363

Dalmais . Ό Florovsky έξαλλου σέ ειδική ενδελεχή

- 184 -

μελέτη του θέματος αποφαίνεται επίσης υπέρ τής απόψεως

αυτής364, δπως καί δ ΡΑΝΤΟΣΑΒΛΙΕΒΓΤΣ

365. Ευθέως διαφω-

366 νών είναι ουσιαστικά μόνον δ Α. ΘΕΟΔΑΡΟΥ , δ όποιος

θεωρεί πώς έφ'δσαν ή περί άποοϋπόθετπς ενανθρωπήσεως

εδέσ δέν είναι ξεκάθαρα βιβλική, δέν είναι, δυνατόν

καί δ Μάξιμος νά τήν υποστηρίζει

Σύμφωνα μέ τό ιωάννειο κείμενο πού παρουσιάσαμε

στην αρχή αυτής τής ενότητας, μόνη ή έγκαταίκηση τοο

θεού Λόγου στους πιστούς μπορεί νά θεμελιώσει τήν υιο­

θεσία τους και την τελείωση τους διά τής ενότητας και

στην ενότητα .(πού είναι και ενότητα του σύμπαντος κό­

σμου μέσα στην ανθρώπινη φύση, όπως είχαμε δει στά

προηγούμενα). Γιά τόν ίδιο τόν άν. Μάξιμο μόνη η ά-

σύγχυτη καί αδιαίρετη ένωση τοϋ θεού Λόγου μέ τήν κτι­

στή ανθρώπινη φύση μπορεί νά εξασφαλίσει τήν δι'Αύτοΰ

καθολική ενοποίηση τής κτίσεως καί τήν ποοσανωνή της

στον Πατέρα, ένωση τελεσιουργούμενη, ϋπως είδαμε, ώς

γάμος Χριστού καί "Εκκλησίας πού ενοποιεί ("οΰκ έσται

δ εις πολλά κατ "ε'πίνοιαν διαιοών αυτήν λόγος") καί

θεώνει τήν τελευταία. "Ετσι μόνον δ Χριστός, ώς θεάν­

θρωπος, αναδεικνύει τήν κοινωνικότητα τής ανθρώπινης

φύσεως ώς öpyavo καί μέσο συνάψεως τών υπαρξιακών χα­

σμάτων · μόνον έν Αύτω δηλαδή υφίσταται ή ανθρώπινη

Φύση στην αυθεντική της "μεσιτευτική" όντολονική έκδο-

368 χή . "Επομένως ή ίδια ή ερμηνεία, μέσα στην μαξιμική

- 185 -

προοπτική, toû ευαγγελικού κειμένου πού αναφέραμε, ΰ-

πομνημστίζει εμμέσως πλην όμως σαφώς την παρουσία του

Υιού icad Λόγου του θεού, ώς μόνου μυστανωγοΰ τής θεω-

τικής ενοποιού κοινωνίας τών όντων "έν τοίς λόγοις των".

Και αυτό σημαίνει πώς χωρίς τήν πρροπτική της άπροϋ-

πόθετης ένσαρκώσεως του Λόνου, τό "κοινωνικό" έργο τής

Προνοίας τοϋ θεού θά ήταν εκ προοιμίου αδιανόητο και

ακατόρθωτο, έφ'όσον θά έπρεπε (γςά νά μιλήσουμε καθαρά

υποθετικά) νά μπορεί νά πραγματοποιηθεί αυτό τό τελευ­

ταίο καί χωρίς τήν ενσάρκωση, ή όποια είναι, οπως εί­

δαμε, τό "όντολογικώς αναγκαίο" θεμέλιο της δράσεως τής

Προνοίας αυτής.

Πρέπει εδώ επιπλέον νά προσέξουμε πώς, σύμφωνα μέ

τόν αν. Μάξιμο, ό Χριστός γνωρίζεται ακριβώς στην κοι­

νωνία καί διά τής κοινωνίας τήν όποια δημιουργεί. "0

Χριστός ώς ή αλήθεια τών όντων είναι "ό ύπό τής σοφίας

ένισμός" τους, ή "ειρηνική τών πάντων φιλία" ή "αδιαί­

ρετος ομόνοια τών έν τοίς οΰρανοίς καί τών έπί τής γης",

ό μυστανωγός τής κοινωνίας αλλά καί ή ίδια ή κοινωνία

δηλαδή "ή ζωή ημών", κατά τόν απόστολο . Αυτή ή "κε-

κρυμμένη" ζωή πού θά φανερωθεί στό τδλος τών αιώνων καί

Φανερώνεται ήδη στην Εκκλησία, "έν τη κλάσει τοϋ άρ­

του " τής Ευχαριστίας, είναι ό Χριστός ώς κοινωνία,

τήν όποια "αΰτουογεί" Ó Υίός, "τοϋ αγίου Πνεύματος ου­

σιωδώς τήν τε του Πατρός έπί πάσιν ευδοκίαν καί τήν

- 186 -

αύτουογίαν τοΰ Υιού συμπληροΰντας, ϋνσ γ έ ν η τ α ι δ ι α πάν-

37Î των καί έν πασιν ε ι ς δ έν Τ ρ ι ά δ ι θεός ". *Η υπό too

άγ. Πνεύιιατος συ»-πλήρωση αυτή τοΰ κοινωνικού έργου

τοΰ Κυρίου συνάπτει κ α ί ρ ι α τήν Χριστολογία μέ τήν Πνευ-

υ α τ ο λ ο γ ί α , καί αυτές uè την Έ κ κ λ η σ ι ο λ ο ν ί α , οδηγώ­

ντας μας στην εξέταση έν συνεχε ία της κοινωνίας ώς α­

γάπης, κατά τον αν. Μάξιμο.

Γ ' , 4. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΟΣ ΑΓΑΠΗ.

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΑΓΑΠΗ.

Α '

Γιά τόν άγ. Μάξιυο π έν Χριστώ κοινωνία των όντων

αποκαλύπτει τήν αληθινή φύση τους, επιτρέπει στην φυ­

σική αναφοοικότητα τών λόγων νά πραγματοποιήσει τόν

"λόνο τής ενώσεως", αποκαλύπτοντας σ'αύτήν τήν κοινω­

νικότητα τίς διαστάσεις τοΰ κατά φϋσιν τρόπρυ υπάρξεως

τών δντων. 'Επιπλέον, άρση τών διαιρέσεων σημαίνει με­

τοχή στην ζωή τοΰ Χρίστου, στον "Οποίο καί 5ιά τοΰ 'Ο­

ποίου καί μόνον οΐ οντολογικοί διχασμοί αίρονται έν

*Αγίω Πνεύματι' τό Πνιεΰμα "συμπληρώνοντας" τό ένοποιη-

τικό-σωτηριολογικό έογο τοΰ Χριστού απαρτίζει ταυτό­

χρονα τό σώμα Του, τήν 'Εκκλησία, τόν τόπο μέσα στον

- 187 -

ônoio ô θεός ένερνεΐ τήν ένωση "τών ουσιών τών όντων

373 ασυγχύτως " καί καθιστά τους πιστούς, παρ 'όλες τις

"πολλές καί αμύθητες διαφορές "τσος,"συμπεΦυκότας άλλη -

374 λοtς καί. συνημμένους ".

Προσφέροντας μας αυτόν τόν αυθεντικό, ενοποιημέ­

νο κόσμο, ό Χριστός μας προσφέρει τόν εαυτό Του, διότι,

Αυτός είναι ή σαρκωμένη ενότητα των πάντων, καί κάθε

μετοχή στην ενότητα αυτή είναι μετοχή στό δικό Του

Σώμα, εμπειρία ενσωματώσεως στό Κυοιακό Σώμα, τό όποιο

αυτό καί. μόνον είναι ή ζώσα στους αιώνες πρανμάτωση

τής κοινωνίας θεού, ανθρώπου καί κτίσεως. Καί πρόκει­

ται νιά κοινωνία προσωπική, έφ'οσον ô Κύριος είναι ή

κοινωνία του κτιστού καί τοΰ θεού μέσα σε 2να καί τό

αυτό Πρόσωπο-άφοΰ ό θεός Λόγος ποοσλαυβάνει στην 'Υπό­

σταση Του, στό Ποόσωπό Του, τήν άνθοώπινη φύση καί δι*

αυτής, κατά τόν άν. Μάξιμο, τήν σύμπασα κτίση. Καί α­

κριβώς αυτή ή προσωπική διάσταση της έν Χριστώ κοινω­

νικής ενότητας τών πάντων μας αποκαλύπτει τήν αγάπη

ως τήν έσχατη ουσία της τελευταίας. "Έργον γάρ της

αγάπης τελειόταταν καί τής κατ'αΰτήν ενεργείας πέρας,

δι "άντιδόσεως σχετικής τών κατ'αΰτήν συνημμένων, άλ-

λήλοις έμπρέπειν τα ιδιώματα παρασκεύαζε ιν, καί τάς κλή­

σεις καί θεόν μέν τόν δνθρωπον ποιείν, άνθρωπον δε τόν

θεόν χρηματίζειν καί φαίνεσθαι, διά τήν μίαν καί άπαρ-

ράλακτον αμφοτέρων κατά τό θέλημα βούλησίν τε καί κι-

. 188 -

375 νησιν . θεμελιωμένη οντολογικά ή αγάπη πάνω στην

αναφορική σχέση καί σύνδεση τών λόνων μεταξύ τους κα-

θώς και στην σύνδεση των λόγων μέ τον ava θεό Λόγο ,

Φανερώνεται κατά τόν ίερό συγνραψέα ώς σύμπτωση από­

λυτη ~ών κινημάτων της βουλήσεως τών λογικών όντων

μέσα στό ευθύτερο υπαρξιακό πλαίσιο της κοινωνίας θεού

καί ανθρώπου. Διότι, λέγει δ άγ. Μάξιμος, "πιστεύω κα­

θώς παοέλα&ον καί έδιδάχθην, Ott δ θεός άνάπη εστί'

καί δτι καθώς αυτός εις έστι, μηδέποτε τοϋ εις είναι

παυόμενος, ούτω τους κατά την αυτού άνάπην ζώντας, έ­

να ποιεί, καί μίαν αύτοίς χαρίζεται καοδίαν καί ψυχην,

καν πολλοί τύχοιεν δντες"3 ". *Η άνάπη είναι λοιπόν ή

ουσία της ενότητας καί είναι κίνηση όυοιώσεως ποός τόν

θεό, μέ δονανο δράσεως της τήν 3ούληση.

Διότι ή άνάπη πείθει την 3ούληση νά συμποοεύεται

ποός τόν λόνο της φύσεως "καθ"3ν άπαντες ΰσπεο μίαν

Φύσιν, ούτω 3έ καί μίαν γνώμην καί θέλημα ϊν θεώ καί

αλλ ήλο ις έχειν δυνάμεθα ούδεμίαν προς θεόν καί αλλ ή -

378

λους διάστασιν έχοντες . Ή ενότητα της γνώμης οδη­

γεί στην "απλότητα καί τήν ταυτότητα" τής κοινωνίας,

öta τής όποιας "πάσιν άπαντες, καί θεώ μάλλον ή" αλλ ή -

λοις εις καθεστήκασι, τόν ένα δι'έαυτών τοϋ είναι λό-

γον, καί φύσει καί γνώμη μονώτατον προφαινόυενον έχο-

379

ντες' καί τόν έν τούτω νοούμενον θεόν . Άπ*τό τε­

λευταίο τούτο χωρίο κατανοούμε πώς ή αγάπη είναι ό τρό-

- 189 -

ιτος εκείνος τής υπάρξεως πού αποτελεί τήν κατά φύση κί­

νηση του άνθοώπου, κίνηση εύθυποοίας αοός τόν λόγο,ή

όποια επαληθεύεται' μέ τήν βαθειά κοινωνική σχέση καί

ένωση των λογικών όντων μεταξύ τους, μά και μέ τόν

θεό, ô όποιος "νοείται", Φανερώνεται, στον κοινό καί

ενα λόνο των ενοποιημένων όντων.

Αυτή ή κατ'έξοχη φανέρωση τοϋ θεού μέσα στην έν

380

Χριστώ διά τής άνάπης ενότητα οδηγεί τόν άγ. Μάξι­

μο στην ταύτιση, έν τέλει, τής άνάπης μέ τήν αλήθεια,

οπότε υψώνεται ή αγάπη σέ υπέρτατη οδό γνώσεως τοΰ

"απροσίτου κάλλσυς τής Τριάδρς". Πράγματι "ή της αλη­

θείας οδός, ή ανάπη εστίν, ή"ν έαυ;τόν όνομάσας ό τοΰ

θεού Λό<γος, τους έν αυτή οδεύοντας τώ θεώ καί Πατοί κα­

θαρούς πανταίων γενρμένους παοίστησιν. Αϋτη εστίν ή θύ­

ρα δι'ης δ εισερχόμενος εις τά "Ανία νίνεται τΰν ά­

γιων, καί τοΰ απροσίτου κάλλους τής άγιας καί βασιλι-

381 κής Τριάδος καθίσταται άξιος θεατής γενέσθαι: ". Στό

3αουσήμαντο κείμενο αυτό ο Χριστός εμφανίζεται ως ή

αλήθεια, ακριβώς διότι είναι η αγάπη- ή όποια είναι

έτσι ή ουσία τής αλήθειας ώς κοινωνίας καί γι'αύτό ή

μόνη οδός ννώσεως, "θεάσεως" τής αλήθειας της ανίας

Τριάδος. *Η άνάπη είναι ή θύρα τής εισόδου στά ανία τών

άγιων τής αλήθειας τής βασιλικής Τριάδος, ακριβώς δ ιό -

382 τι ή 'Ανία Τριάς "άνάπη εστί ". Καί ή θέα αύτη τοΰ

θεού, προερχόμενη από τήν "άγάπησιν τοΰ Κυρίου τοΰ

- 190 -

θεού έξ*8λπς τής καρδίας και ψυχής καί δυνάμεως και του

383 πλησίον ώς εαυτού , οδηγεί στην "προς τόν θεάν κα-

384 τα τό αγαθόν ώς έφικτόν άνθρώπω άπαραλλαξίαν ", και

385 στην "μορφρποίηση" του θεού σέ καθένα των πιστών

Αυτή είναι ή "άνανέννησις καί αναδημιουργία τω

386

Πνεύματι οπως τήν ονομάζει δ "Ομολογητής, πού ε­

νεργείται, μέσα στην "Εκκλησία, ως κοινωνία αγάπης έ-

σχατολογική καί ιστορική ταυτοχρόνως. 'Αναγέννηση πού

ενεργείται ώς ζωή αυθεντική, κοινωνικής και άγαπητικής

387 "συμφυΕας καί συνάψεως ", αντιτιθέμενη στον κίνδυνο

του χωρισμού·από τόν θεό καί τής "εις τό μη δν μετα-

πτώσεως", χάρις στην 3αθειά ταυτότητα ανάπης προς τόν

Χριστό α

, ώστε νά καθίσταται "τά πάντα καί έν πάσιν

αυτός, δ πάντα κατά μίαν άπλήν τής άναθότπτος άπειρδ-

σοφον δύναμιν έαυτώ περικλείων, ώσπεο κέντρον ευθειών

τίνων έξημμένων αΰτοϋ, κατά μίαν άπλήν καί ένιαίαν

αίτίαν καί δύναμιν* (...) ίνα μή αλλήλων παντάπασιν

αλλότρια g καί έχθρα τά τοΰ ενός θεού κτίσματα καί

ποιήματα" ούκ έχοντα περί τι καί οποί τό φίλον τε καί

είοηνικόν καί ταυτόν προς άλληλα δείξωσι καί κινδύ­

νευσα αύτοΐς καί αυτό τό είναι εις τό μή δν μεταπεσείν,

388

τοΰ θεού χωριζόμενον ". Γιά τόν άγ. Μάξιμο, ταυτί­

ζεται ή μή κοινωνία των δντων μέ τόν χωρισμό τους από

τόν θεό καί τήν επιστροφή τους στό μηδέν. Ή άκοινω-

νησία είναι λοιπόν μή δν καί ή κοινωνία είναι ή μόνη

- 191 -

δυνατή πρανμάτωση του είναι, ή δέ αγάπη ώς αγαθή και.

άπειρόσοΦη δύναμη είναι ή πεμπτουσία της κοινωνικής

πραγματοποιήσεως τής ζωής των όντων.

Ή αγάπη είναι ή αΓτία γιά τήν όποια ή κοινωνία

τών όντων είναι π μόνη δυνατότητα υπάρξεως τους, είναι

389 δηλαδή ή αλήθεια τους , ό αληθινός καί αυθεντικός

και μοναδικός τρόπος υπάρξεως τους. Γι'αύτό ακριβώς,

στον άγ. Μάξιμο, ολη ή ασκητική προσπάθεια έχει ώς σκο-

390 πό τήν απόκτηση τής αγάπης πού σώζει καί συντηρεί

τήν αλήθεια της δημιουργίας: "πάντα δέ τά τής αρετής

είδη άντεισάγεσθαι, τά συμπληροΰντα τής αγάπης τήν δύ-

ναμιν, τήν τά μεμερισμένα συνάγουσαν, καί πράς ένα

καί λόγον καί τρόπον πάλιν δημιουργούσα τον ανθρω-

39Τ πον ". Ή απόκτηση τής άνάπης είναι καί ό σκοπός τών

εντολών του Χριστού: "άπας à σκοπός τών εντολών τού

Σωτήρος, ίνα άκρασίας καί μίσους τόν νουν ελευθέρωση

392

καί εις τήν αυτού άγάπην καί τού πλησίον, άγάγη ".

"Η μεγάλη αντίπαλος της διά τής αγάπης πρανμα-

τώσεως τού "κατ "άλήθειαν" κοινωνικού τρόπου υπάρξεως

τών δντων, είναι ήφίλαυτία, ή "πρώτη αμαρτία" κατά τόν

άγ. Μάξιμο, τό πρώτο γέννημα τού διαβόλου καί ή μητέ-

393

ρα ολων τών παθών . *Η φιλαυτία, ώς αντίθετη της α­

γάπης, είναι αντίθετη τής κοινωνίας, αντίθετη τής α­

λήθειας, αντίθετη τής ζωής. Είναι ή άκοινωνησία, τό

ψεύδος, ό θάνατος. Είναι ό αύτο-μηδενισμός, πού προέρ-

- 192 -

χεται σπα τήν αγνοία του θεού και φανερώνεται ως υπε­

ρηφάνεια, φθόνος, ο ta ση, κενοδοξία, θυμός, μιαίφονία,

394 οργή, δόλος, υποκρισία, ειοωνία, μήνις, πλεονεξία ,

ολπ ή τραγωδία του πλήρους μερισμού τής υπάρξεως, του

πολλαπλού διχασμού της πού τήν μηδενίζει ρίχνοντας την

οτόψεΰδος τής άκοινωνησύας» Ή Φιλαυτία προσβάλλει τήν

395

οπαρξη με τήν απάτη τής ατομικής ηδονής , χωρίζει κα­

τά τήν γνώμη τους ανθρώπους μεταξύ τους και από τόν θεό,

κατατέμνει τήν φύση αλλοιώνοντας τόν κατά φύση τρόπρ

υπάρξεως της, σ , "συνιστά" τήν-άγνοια της άλήθεκις και

396

τήν οργή προς τους ομογενείς , συνκεφαλαιούμενη περιε­

κτικά και πρωταρχικά στην εμπαθή και άλογη Φιλία προς

397 τό σώμα . "Ετσι ή φιλαυτία είναι ή αιτία τής διαιρέ-

398

σεως του ενός λόγου της φύσεως , ενώ "ή τελεία αγά­

πη ού συνδιασχίζει τήν μίαν των ανθρώπων φύσιν, ταΐς

διαφόροις αυτών ννώμαις'άλλ εις αυτήν αεί άποβλεπομέ-399

νη, πάντας ανθρώπους έξ'ΐσον αγαπά ".Συνδυασμένη μέ

τήν εγκράτεια, ή αγάπη και ή προσευχή νικούν τήν

φιλαυτία, όδη/ύντας στην "προς θεόν και αλλήλους συνά-

402 Φειαν ", ως πλήρωμα ζωής....

Στην αρχή του ΓΓ' κεφαλαίου τοϋ Κατά Ίωάννην

- 193 -

Ευαγγελίου διαβάζουμε, ως είσαγωγι:κή ατό Μυστικό Δεί­

πνο τή φράση,πώς ô Κύριος "άγαπήσας τους ιδίους τους εν

τφ κόσμω, εις τέλος ήγάπησεν αυτούς". "Ετσι ό Μυστυκός

Δείπνος, (και έν τέλει ή Ευχαριστία), είναι ή τελείω­ν ·'

ση, ή εκπλήρωση της άνάπης τοΰ Χριστού, κατά τόν Εΰαγνε-

λιστή-Τής αγάπης πού υπήρξε ή ουσία ολου του έργου Του,

αυτής γιά χάρη τής οποίας προσφέρει τόν ίδιο τόν Εαυτό

Του τώρσ, τόν 'Εαυτό Του, ό όποιος "αγάπη εστί". "Ετσι

ή Ευχαριστία είναι τό τέλος, τό έσχατον, δηλαδή ή φανέ­

ρωση τής Βασιλείας τής 'Αγάπης τοΰ θεού έν Χριστή, διά

τής όποιας (αγάπης) κτίσθηκε ό κόσμος και στην όποια

βρίσκει τήν πλήρωση τής κατά φύσιν ζωής του, τήν έσχα­

τη άλήθειαι του. "Η ευχαριστιακή τράπ'εζα είναι ή οριστι­

κή "παγίωση", ή έσχατη και ουσιαστική φανέρωση τής αγά­

πης αυτής, ή ανεξάντλητη και αδιατάρακτη πραγματικό­

τητα τής απόλυτης άγαπητικής κοινωνίας τοΰ θεού μέ τόν

σύμπαντα κόσμο . Στον άγ. Μάξιμο ή ευαγγελική αυτή

αλήθεια είναι ή προϋπόθεση τής αναφοράς του στον εκού­

σιο θάνατο "υπέρ αλλήλων", ως ουσία τής "θείας κηδεμο­

νίας" και επομένως και τής ανθρώπινης "εις αλλήλους"

αγάπης. Ό άγ. Μάξιμος αντιλαμβάνεται τήν αγάπη ώς θυ­

σία: "Και τοσούτον ήμας θεώσαι κατά χάριν, Οσον κατ*

οίκονομίαν ούτος φύσει γέγονεν άνθρωπος' ίνα μή μόνον

μάθωμεν αλλήλους άντέχεσθαι: φυσικώς και ώς εαυτούς αλ­

λήλους αγαπάν πνευματικώς- αλλά και υπέρ εαυτούς άλλη-

194 -

λων κήδεσθαι θ ε ϊ κ ώ ς ' καΐ ταύτην τήν ε ι ς αλλήλους αγά­

πης άπάδει,ζΐ-ν π ο ι ε ί σ θ α α τό κ α τ ' ά ρ ε τ ή ν υπέρ αλλήλων τόν

404 έκούσαον προθυμεΐσθαι θάνατον ".

Ό Χριστός πρώτος πρόσφερε εκούσια τή ζωή Του κ α ι

αυτή ή θ υ σ ι α σ τ ι κ ή καί άγαπητι·*ή θ ε ί α κηδεμονία ε ί χ ε

ως αποτέλεσμα τήν "ε ίρηνοποίησιν δ ta τοΰ α ί μ α τ ο ς του

. - 405 „

σταυρού αυτού των εν ουρανούς και των επί της γης ".

"Η ειρηνική κοινωνία τών πάντων οφείλεται στην Ουσια­

στική αγάπη τοΰ Χριστού καί ενεργείται "έν τω αίματί

Του". *Η αναφορά του αυτή στο αίμα τοΰ σταυρού τοΰ Κυ­

ρίου "Ιησού ως έκχυση της ειρηνοποιού αγάπης Του οδη­

γεί τόν άγ. Μάξιμο στό νά αναφέρει εντέλει τήν ειρηνι­

κή και χαρμόσυνη κοινωνία τών πάντων έν Χριστώ στην

9ε£α Ευχαριστία: ό Χριστός μέ τό τίμιο αίμα Του "μίαν προς

τήν τών θείων δώοων διαμονήν τών επιγείων και ουρανίων

δυνάμεων άπέδειξεν οΰσαν πανήνυριν ". Τά θεία δώρα

[έκφραση ευχαριστιακή πού συνιστά "να "απαξ λεγόμενο"

στο έρνο του) είναι ή "διαμονή" της πανηγυρικής συνά-

ξεως τών επιγείων και ουρανίων δυνάμεων, ό τόπος δηλα­

δή τής κατ'έξοχήν κοινωνίας τους, δ τόπος στον δποϊο

Φανερώνεται "μυστικώς δτι ό μέν λόγος εστί τών διεστώ-

407

των ένωσις, ή δέ άλογ ία τών 'ηνωμένων διαίρεσις ". (Da-

νερώνεται δηλαδή ως πεμπτουσία τής ίδιας τής οντολογι­

κής υφής τών οντων ή εϋχαριστιακή-κοινωνική τους έν

Χριστώ σύναψη και ενσωμάτωση, ώς μέθεξη ακριβώς τής

- 195 -

θ ε ί α ς ζωής, τής Τ ρ ι α δ ι κ ή ς κο ινωνικής ε ν ό τ η τ α ς : "Ζωής

δέ θ ε ί α ς π ο ι ε ί τ α ι μετάδοσιν δ Κύριος ( σ υ ν ε χ ί ζ ε ι δ αν.

Μάξιμος στό ί δ ι ο .κείμενο π ά ν τ ο τ ε ) , έδώδιμον εαυτόν

εργαζόμενος ( . . . ) , ώστε τ ή γ ε ύ σ ε ι ταύτης τής 3ρώσεως,

ε ί δ έ ν α ι κατ/έπί'γνωσιν αληθώς ο τ ι Χριστός δ Κύριος, r to ió -

τ η τ . ι θ ε ί α προς θέωσιν μετακιρνών τους έ σ θ ί ο ν τ α ς , ο ί α

δή σαφώς ζωής κ α ι δυνάμεως άρτος καΐ ων κ α ί καλούμε-

40&, νος ' .

Ε ί ν α ι ε κ π λ η κ τ ι κ ά σαφής στα μόλ ις παρατεθέντα χω­

ρ ί α η σύναψη Ευχαριστ ίας κ ύ ί κ ο ι ν ω ν ί α ς , Ευχαριστίας

καί ' αγάπης, (μέ σημασία ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή ) , στην σκέψη του

α γ ί ο υ πατρός. Ό Κύριος προχωρεί μέ τήν θ υ σ ι α σ τ ι κ ή ά-

* γάππ "ου στην κ ο ι ν ω ν ι κ ή ενοποίηση τών διεστώτων δ ιά

τοϋ α ί μ α τ ο ς Του. Τό ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ό Σώμα καί Αίμα Του ε ­

ν ε ρ γ ε ί καί δ ι α σ ώ ζ ε ι συνεχώς τήν κ ο ι ν ω ν ι κ ή , "πανηγυρι­

κή" ε ν ό τ η τ α τών πάντων, ώς έκφραση τής θυσιαζόμενης

άνάπης Του, αποδεικνύοντας ύς πεμπτουσία τοϋ ενός ά-

κ τ ί σ τ ο υ λόγου τής δ η μ ι ο υ ρ ν ί α ς τήν καθολική κοινωνία

τών οντων, σέ α ν τ ί θ ε σ η προς τήν " ά λ ο γ ί α " τής δ ι α ι ρ έ ­

σεως. Ό διαμοιρασμός καί η μετάδοση τοϋ Κυρίου ώς

"εδωδίμου" στην ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή σύναξη τών πιστών ε ί ν α ι

ή μετάδοση τής θ ε ί α ς ζωής σ ' α ύ τ ο ύ ς , ή είσανωγή τους

δηλαδή στην " θ ε ί α πο ιότητα" τοϋ κοινώνικοϋ-άγαπητικοϋ

τρόπου τής ύίπάρξεως του θεού , ώς θέώση - υ ι ο θ ε σ ί α

τους εν Χριστώ. "Ετσι ή οντολογ ία τοϋ άγ. Μαξίμου ε ί -

- 196 -

vac ευχαρ tax ιακή, κατανοείται μόνον δια της Ευχαριστίας

καί στην Ευχαριστία: tróνη αυτή (ή Ευχαριστία) κάνει

τά οντά να είναι, διότι αυτή είναι ή ζώσα και ενεργός

κοινωνική πραγματοποίηση τής ζωής ως άγαπητικής-υιοθε-

τικής συνάξεως των δντων υπό του θεού έν Χριστώ, εί­

ναι ΓΙ ίδια ή αγάπη του θεού ως ευχαριστιακό Σώμα καί

Αίμα. Και νια να ξεχωρίσουμε τήν αγάπη αυτή του θεού

ίν Χριστώ, νά δείξουμε τον βαθύτατα οντολογικό χαρα­

κτήρα της, σέ σχέση προς ολες τις άλλες δυνατές μορ-

<ρές άνάπης, τήν ονομάσαμε "Ευχαριστιακή Άνάπη ". Ή

αγάπη του Κυρίου μας "Ιησού Χριστού είναι τό ευχαρι­

στιακό Σώμα καί Αίμα Του, και τό ευχαριστιακό Σώμα και

Αίμα Του είναι ή αγάπη Του ,μέ τήν οποία καί μέ τό ό­

ποιο συντηρεί τόν ίνα λόνο της κτίσεως ως κοινωνία

ζωής <αί Χάοιτος, καθ'δμοίωσιν της θείας ενότητας.

Τήν Ευχαριστιακή αυτή άνάπη εννοούσαμε κυρίως,

Οτα« μιλούσαμε στό πρώτο κεωάλαιο τοΰ μέρους αυτού

γιά τήν "Ευχαριστιακή διαλεκτική".Ή "ευχαριστιακή

διαλεκτική" είναι ή ευχαριστιακή αγάπη μέ τήν έξης

έννοια: Καθώς ή "ευχαριστιακή διαλεκτική" είναι ή

υπογράμμιση τοΰ γεγονότος πώς ό θεός σκέπτεται τά δντα

δχe ατομικά καί ξεχωριστά αλλά σέ καθολική καί απόλυτη

κοινωνία μεταξύ τους καί μέ Αυτόν, ή Ευχαριστιακή

αγάπη είναι δ τρόπος αυτής άκρι3ώς τής καθολικής δια-

κοινωνιας τών δντων, δ τοόπας μέ τόν όποιο κοινωνούν

- 197 -

οντολογικά, ένσωματούμενα στην έκκλησιαστική-εΰχαρι-

στιακή σύναξη.Δηλαδή δ τρόπος μέ τόν όποιο μετέχουν στά

Ευχαριστιακά Αώρ'α της θυσιαστικής αγάπης του θεού έν

Χριστώ.

"Ξτσ{ ή 'αγάπη ή "είς αλλήλους" μέσα στην 'Εκκλη­

σία αρθρώνεται ως μετοχή στην θυσιαστική άνάπη τοϋ

Χριστού , ή όποόα αποστασιοποιείται στά Ευχαριστια­

κά Λύρα αυτά. Είναι κενωτική, ανιδιοτελής καί θυσια-

ζόμενη'. "Εχει ταυτοχρόνως βαθύτατα όντολονικό χαρακτή­

ρα υπό τήν έννοια στι είναι (αποκλειστικοί) τό φυσικό

άνθος της ευχαριστιακής ενσωματώσεως τοΰ πιστού στό

Κυριάκο Σώμα' είναι αγάπη ευχαριστιακή,δηλαδή έσχατο-

λογικό νεγονός κοινωνίας, τό όποιο "εισβάλλει" διά της

ευχαριστιακής συνάξεως στην ιστορία. Ή αγάπη αυτή εί­

ναι ή "κοινωνία τοΰ αν. Πνεύματος", ή όποια "συμπλη-

ροΐ" συνεχώς τό σώμα τοϋ Χριστού, τήν 'Εκκλησία Του,

κατά τήν ευδοκία τοϋ Πατρός.

Ταυτόχρονα, είναι ή ερμηνεία της περί αεί εϋ εί­

ναι αντιλήψεως τοϋ ίεροϋ πατρός πρύ συναντήσαμε στό

δεύτερη παράνραφο τοΰ δευτέρου κεφαλαίου της εργασίας μας:

Τό άεί εΰ είναι είναι τό "μόνον κυρίως είναι" καί τό

"μόνον κυρίως εϋ είναι" καί τό "μόνον κυρίως άεί εί­

ναι". Τό άεί εΰ είναι είναι τό οντολογικό κέντρο καί

τό έσχατο ύπαρκτικό θεμέλιο όλων τών βαθμίδων τοϋ εί­

ναι, ακριβώς διότι είναι τό έσχατον, ή κατάσταση της

- 198 -

πληρώσεως και εκπληρώσεως της αγάπης του θεού έν Χρι­

στώ-, πού, σαοκωμένη ώς ευχαριστιακή αγάπη στην θεία Eil·1

χαριστία, εισέρχεται ήδη στάν νϋν αίώνα ύς έσχατολανι-

κή κοινωνία του κτιστού καί τοϋ άκτίστου έν Χριστώ. Το

άεί ευ είναι είναι ή τελεία έσχατολογική κοινωνία α­

γάπης κτιστού καί ακτίστου, γιά χάρη της οποίας υπάρ­

χουν καί κινούνται τά δντα, ήδη από τον νυν αιώνα.

Γ', 5 .

Η ΑΣΚΗΣΗ ΟΣ ΥΠΑΡΞΙΑΚΟ ΘΕΜΕΛΙΟ

ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Σύμφωνα μέ τά όσα ήδη εκθέσαμε, σκοπός της πνευ­

ματικής ζωής είναι η κατατρόπωση τής περιεκτικής φιλαυ­

τίας καί η απόκτηση τής αγάπης,ή όποια είναι "ή θύρα

δι'ής ό εισερχόμενος εις τά "Ανία γίνεται των Άγιων",

οπως είδαμε, καί Οδηγεί στην "προς τόν θεόν κατά τό

αγαθόν ώς έφικτόν άνθρώπω άπαραλλαξίαν". "Ετσι ό πρω­

ταρχικός ορισμός τής ασκήσεως κατά τόν άγ. Μάξιμο εί­

ναι ή υπακοή τού γνωμικού θελήματος τοΰ ανθρώπου στην

άγαπητική κλήση κοινωνίας πού τού απευθύνεται από τόν

Χριστό ύς μυσταγωγό τής δ ta τής θυσιαστικής αγάπης

συνάξεως τών διεστώτων στό Σώμα Του.

Τό περιεκτικότερο μαξιμικό κείμενο πού γνωρϊζου-

412 με, πάνω στό θέμα αυτό, είναι τό εξής : " Ή τών αν-

- 199 -

θρώπων· φ ι λ α υ τ ί α κ α ί σύνεσας, αλλήλους κ α ί τόν νόμον,

ί\ άπωσαμένη, ή σοφίσαμένη, ε'ίς πολλάς μοίρας τήν μίαν

φύσιν κ α τ έ τ ε μ ε " κ α ί τήν νυν επικρατούσαν αυτής άναλνη-

σίαν ε ίσηγησαμένη, αυτήν καθ'έαυτής τήν φύσιν δ υά τής

γνώμης έξώρΆισε.

Διά τ ο ι τ ο ΰ τ ο , πας ό σ τ ι ς σώφρονι λονισμώ καί

φρονήσεως ε υ γ έ ν ε ι α , τάύτην λϋσαι δ ε δ ύ ν η τ α ι τής φύσεως

τήν άνωμαλίαν, εαυτόν προ τύν άλλων έ λ έ α σ ε , τήν γνώμην

κατά τήν φύσιν δημιουογήσας, καί θεφ κατά τήν γνώμπν

δ ι ά τήν φύσιν προσχωρααας,καί δ ε ί ζ α ς έ φ ' έ α υ τ ώ , τ ι ς του

κ α τ ' ε ί κ ό ν α λόγου ό τρόπος, καί. πώς έαυτω ό θεός πρε-

πόντως κατ'άρχάς όμοίαν τήν'ή·μετέραν φ ύ σ ι ν , κα ί τής

ί δ ι α ς άγαθότητος άρίδηλον άπεικόνισμα δημιουογήσας,

κατέστησεν αυτήν εαυτή κατά πάντα τ α υ τ ή ν , άυαχον, ε ί -

ρ η ν ι κ ή ν , άστασίαστον προς τε θεόν κ α ί , έαυτήν, δ ι * ά -

γάππς έ σ φ ι γ μ έ ν η ν , καθ'ήν θεού μέν έφετώς, αλλήλων δέ

συμπαθώς ά ν τ ε χ ό μ ε θ α " . Στό 3αθμό πού ή φ ι λ α υ τ ί α των

ανθρώπων κατέτμησε σέ πολλές "μοίρες 1 1 τήν ανθρώπινη

Φύση, ε ισάγοντας ταυτόχρονα καί τήν " α ν α λ γ η σ ί α " , τήν

αδιαφορία γ ι ά τήν δ ι α ί ρ ε σ η α υ τ ή , έστρεφε τήν φύση κατά

του ί δ ι ο υ τοϋ εαυτού της χρησιμοποιώντας τήν γνώμη. Ό

ασκητής ε ί ν α ι δ άνθρωπος πού δ ι α θ έ τ ε ι "σώφρονα λ ο γ ι ­

σμό" καί " ε υ γ έ ν ε ι α φρονήσεως" καί ε π ι δ ι ώ κ ε ι νά κ α τ ά ­

λυσες μ*αύτά αυτή τήν "ανωμαλία τής φύσεως". *Εναρ-

μ-ονίζει λοιπόν τήν γνώμη προς τόν λόγο τής Φύσεως,

- 200 -

προσχωρώντας έτσι. στο θέλημα του Δημιουργού τής φύ­

σεως θεού καί φανερώνοντας τον κατά φύσιν τρόπο υπάρ­

ξεως του λόγου τής φύσεως, ήγουν τό κατ' εικόνα του.

Φανερώνει δηλαδή τήν "ειρηνική, άμαχη καί. άστασίαστη"

κοινωνικότητα, ή δποία ως θεμελιώδες οντολογικό χα­

ρακτηριστικό βασισμένο στην άνάπη, είναι ή κατά φύσιν

κατάσταση των Οντων, καθώς "σφίγγει" ενοποιητικά καί

είρηνοποιητικά τήν φύση προς τόν εαυτό της καί προς

τόν θεό. "Εργο τής αγάπης ή συντήρηση της κοινωνίας,

καθώς γεννά τήν "£φεση" προς τόν θεό καί τήν "συμπά­

θεια" προς άλλήΛους.

"Η ασκητική επομένως, στον άγ. Μάξ LUO, είναι τό

υπαρξιακό προσωπικό θεμέλιο τής κοινωνίας. Μέ αυτήν ό

άνθρωπος προσχωρεί στην άγαπητική κοινωνί/α τοΰ Σώμα­

τος του Χριστού, ταυτίζοντας, διά των άρετύν, τό γνω­

μικό του θέλημα μέ τήν ευδοκία τοΰ θεού περί τοΰ κόσμου.

*0 θεμελιώδης τρόπος κινήσεως τοΰ ασκητή είναι ή απο­

βολή τής "τής ηδονής επιθυμίας καί τοΰ τής οδύνης ΦΟ-

4Τ3 3ου " διότι "διά τήν ήδονήν άγαπώμεν τά πάθη, καί

lid

διά τήν όδυνην φευγομεν τήν άρετήν ". Ήδον.ή κάί οδύ­

νη συνιστούν κατά τόν άγ. Μάξιμο τήν "κακή φιλαυτία"

καί πρέπει νά ξεπερασθούν νιά νά Φθάσει ό πιστός στην

"άγαθήν καί νοεράν φίλαυτίαν",κατάσταση χωρισμένη άπό

τήν στοργή τοΰ σώματος, κατά τήν όποια "où παυόμεθα

λατρ*ντες τω θεω, έκ θεού τής ψυχής αεί ζητοοντες

- 201 -

τήν σύστασιν . Ό ασκητής υπερβαίνει, τήν "επιφάνεια" 4ΐ6

τών όντων αναζητώντας τήν κατά φύση πραγμάτωση τΰν λό·

ytBV τους, ζητώντας, τήν σύσταση των δυνάμεων τής ψυχής

417 του σύμφωνα μέ τοος έν τώ θεφ λόγους τών δντων

*Η άσκη,ση εδραζόμενη στην 3οήθεια "της χάριτος

του αγίου Πνεύματος" καί στην "οικεία φιλοπονία καί

4Τ8 419

σπουδή ", προχωρεί "συνάπτοντας καί ίστουργώντας "

τις πνευματικές δραστηριότητες τοϋ προσώπου ("τόν λό-

γον τφ νώ, καί τή σο<ρία τήν φρόνησιν, καί τή θεωρία

τήν πράξιν, καί τι] γνώσει τήν άρετήν, καί τη άλήστω

γνώσει τήν πίστιν") καί, ενοποιώντας τήν ψυχή μέ τήν

ένταξη στην τών πάντων έ"ν Χριστώ ενότητα, οδηγεί στην

δλο καί 3αθύτερη ένωση μέ τόν θεό "τόν αληθινό καί ά-

420

γαθό καί ένα καί μόνον ", μέσα στό εκκλησιαστικό Σώ­

μα του Χριστού. Τό σημαντικό εδώ είναι πώς ό ασκητής,

δηλαδή δ πιστός, δρα απολύτως καθ'ίιπακοή ("9εώ κατά

γνώμην προσχωρών"), μιμούμενος δηλαδή τήν υπακοή τοϋ

Χριστού καί δχι εκπληρώνοντας τό ατομικό του

θέλημα. Γιά τόν αν. Μάξιμο υπάρχουν συγκεκριμένα οντο­

λογικά πλαίσια γιά τήν ασκητική' αυτή είναι ή προσωπι­

κή οδός εντάξεως στην έν Κρι,στώ καθολικότητα διά τής

αποκτήσεως τής ανιδιοτελούς ευχαριστιακής αγάπης, εί­

ναι ή υπαρξιακή μέθ-οδος τής προσωπικής ενσωματώσεως

στό Κυριάκο Σώμα, έφ'δσον μόνον ο,τι μπορεί νά προσλη­

φθεί από τόν Κύριο είναι έγκυρο καί άλπθινσ ,.*Η Χρι-

- 202 -

422 στια*ι.κή ασκητ ική ε ί ν α ι , λοαπόν 3αθύτατα κο ινων ική ,

κ υ ρ ι ο λ ε κ τ ι κ ά ι σ χ ύ ε ι μόνον ως ΰπαρξο-ακό θευέλLO il προϋ­

πόθεση της κ ρ ι ν ω ν ί α ς , έφ'οσον κάθε πνευματική πράξη μέ­

σα στό ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό σώμα ε ί ν α ι έγκυρη μόνον στον βαθμό

ποό μπορεί νά ενσωματωθεί από τόν Χριστό κ α ί νά " μ ε τ α -

τ ε θ η " άπ'Αϋτόν " ε ι ς τόν του 3ρωθέντος ύπ'αύτού ( έ ν ν . του

πράττοντος) πνευματικώς μέλους ( έ ν ν . του Σώματος τοΰ

423 Κυρίου) τόπον, κατά την θ έ σ ι ν τής σωματικής αρμονίας "

φυλάττοντας κα ί εν ισχύοντας τήν αρμονική κο ινων ία τών

μελών τοΰ Σώματος.

"0 ασκητής 3 ν α ί ν ε ι καθ'ΰπακοήν άπό τήν αμεσότητα

τής έμφάνειας τών όντων, γ ι α νά εκπληρώσει τήν ε υ δ ο κ ί α

τοΰ θεού περί τοΰ κόσμου, πού ε ί ν α ι ή ζωοποΐησή του μέ­

σα στην ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή καθολικότητα τοΰ ' Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ

σώματος. Ή άσκηση ε ί ν α ι 5 πόθος τής ποοσωπικής κ α θ ο λ ι -

κοποιήσεως μέ τήν μετοχή στην " ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή αγάπη" τοΰ

Χοαστού.

Γ ' , 5

Η ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Ποια. δμως ε ί ν α ι ή 2κταση τοΰ εκκλησιαστικού έργου καί

nota ε ί ν α ι τά o p t a , επομένως, τής ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή ς αγάπης

τοΰ Χριστού σ τ ό ν ά γ . Μάξιμο; Τό ένδιαφέρρν τοΰ Ό μ ο λ ο -

- 203 -

γηχΠ γ ι ά κοσμολογικές συσχετ ίσε ις Έκκλησίας-θεοϋ-

κόσμου καΐ ανθρώπου ε ί ν α ι πολύ ισχυρό και. μάλιστα ό­

χ ι μόνον στην Μυστανωνία του. Καί. τοϋτο συμβαίνει Φυ­

σικά έφ'δσον, όπως είδαμε στό πρώτο κεφάλαιο αυτού τοϋ

μέρους, οι '"λόγοι των οντων διαθέτουν έγγενώς τήν " ά ν α -

φοοικότητα" εκείνη που τους οδηγεί σέ ολο καί μεγαλύ­

τερες " ε ν ώ σ ε ι ς " , όπου τά "ε ίδΊκώτερα" ε ίδη περιέχοντα'ι

στά "γενι-κώτερα" μέχρι τήν εμφάνιση του ενός καί μονα­

δικού λόγου της κτ ίσεως, δ ι ό τ ι "äva κάί τόν αυτόν πά­

σα ή κ τ ί σ ι ς έπιδέξασθαι δύναται λόγον παντελώς ά δ ι ά -

κριτον • " " .

Αυτό τό τελευταίο αμως μπορεί νά συμβεί μόνον έν

Χριστώ" καί διά τοϋ Χριστού καί μάλιστα μόνον μέσω "τη"ς

ανθρωπινής φύσεως του Χριστού. Πράγματι ή σύναψη τών πέ-4.

ντε φυσικών ρηνμάτων από τόν Χριστό; δπως τήν είδαμε

στην τρίτη παράγραφο αύτοΰ τοϋ κεφαλαίου, μπορεί νά συμβεί

επειδή ô Χριστός δ ι α θ έ τ ε ι κ α ί τήν ανθρώπινη φύση:

"ώς σώμα καί αίσθησιν καί ψυχήν καθ'ήμάς έχων καί νουν,

οΐς ώς μέρεσι καθ ν£καστον τό έκαστοι καθόλου συγγενές

οίκειωσάμενος άκρον, ( . . . ) θεοπρεπώς τά πάντα ε ί ς εαυ­

τόν άνεκεφαλαιώσατο, μίαν ΰπάρχουσαν τήν άπασαν κ τ ί -

σιν δ ε ί ζ α ς καθάπερ άνθρωπον άλλον " . , ' 0 Χριστός ερ­

γάζεται μέ τό ανθρώπινο σώμα Του, τήν αίσθηση καί τήν

ψυχή Του, ο ί κ ε ι ο π ο ι ο ύ μ ε ν ο ς μέ αυτά τά α ν τ ί σ τ ο ι χ α μέρη

τής κτίσεως καί ανακεφαλαιώνοντας ε ν τ έ λ ε ι τά πάντα

- 204 -

στον εαυτό Του. Είναι χαρακτηριστική ή έκφραση του

άγ. ΡΓαξίμου: δ Χριστός ενοποιεί τήν σύμπασα κτίση, τήν

καθίστα tria "καθάπερ άνθρωπον άλλον". Ή ενοποίηση της

κτίσεως ταυτίζεται λοιπόν μέ τήν τρόπον τινά "άνθρω-

ποποίησή" της μέ τήν έννοια πώς "τα πολλά αλλήλων κα­

τά τήν Φύσιν διεστηκότα πεοί τήν μίαν τοΰ άνθρωπου

426 φύσιν άλλήλοις συννεύουσι ". Στον άνθρωπο συγκλίνει

ολπ ή υπόλοιπη κτίση καΐ εμπεριέχεται* μέ τήν μεσσλά-

427 3ησή του και συγκεκριμένα μέ τό νά καταστεί ή Ψυχή

γιά τό σώμα και μέσω αύτοϋ γιά τόν κόσυο. ο,τι είναι

ô θεός γιά τήν ψυχή, άνιάζει ό θεός δι'αύτής και διά

τοϋ σώματος τοΰ ανθρώπου στην συνέχεια, τόν σύμπαντα

428

κόσμο . "Ετσι μέ τήν σάρκωση Του ο Λόγος κυριολεκτι­

κά "πάντα πεοιέλαθε και έαυτώ ένυπέστησεν", γινόμενος

42° "τά πάντα και έν πάσι αυτός ο θεός '", άκοι3ώς μέσω

της αληθινής και πλήρους ανθρωπινής φύσεως πού προσέ­

λαβε. Λυτός ήταν όεξαρχής σκοπός τοΰ άνθρωπου άπ'τόν

Ί30

όποιο εξέπεσε, και αποκαταστάθηκε έν Χοιστΰ : νά 43 Τ

Φ.τιάξει αυτός δ "μικρόκρσμος " άπό τόν κόσυο έναν

432

"μακράνθρωπρ " ένυποστασιασμένο στον Λόγο. Ό άν­

θρωπος μέ τήν αγάπη του, ενοποιώντας τόν κόσμο και

προσάγοντας τον κατά τήν Πρόνοια τοΰ θεού- σ*Αύτόν~

θά έξεπλήρωνε τό θέλημα τοΰ θεού στον κόσμα, οδηγώ­

ντας τον στην έσχατολογική πληρότητα,"όταν έμψερή τή

τε φυχί5 τό σώμα, και τοίς νοητοΐς τά αισθητά, κατ'εϋ-

πρέπειαν και δόζαν γενήσεται, μιας όλοις κατ'έναργή

- 205 -

τε κ α ι ένεργάν παρουσίαν, αναλόγως έκαστο) θ ε ί α ς ε π ι ­

φαινόμενης δυνάμεως,καί δ ι ' έ α μ τ ή ς τόν της ενώσεως ά λ υ -

' 433

τον ε ι ς τους άπειρους αιώνας συντπρούσπς δεσμόν " .

Ό',πωσδήποτε ή σύγκραση καί δ παραλληλισμός άν-

θρώιτου κα ί κόσμου δεν ε ί ν α ι πρωτότυπη' συνιστά,οπως

λ έ ε ι a R iou, έ"ναν κ ο ι ν ό τόπο, άπ'τήν εποχή ήδη της αρ­

χαίας φιλοσοφίας . Καί πράγματι., νομίζουμε πώς γ ιά

τόν άγ. Γΐάξιμο το ενδ ιαφέρον δέν β ρ ί σ κ ε τ α ι τόσο στην

Φιλοσοφική ά ξ ι α τ έ τ ο ι ω ν συγκρίσεων, άλλα στην θεολο­

γ ι κ ή θεμελίωση της κοσμολονικής κοενωνίας μέσω του

άνθρωπου. Είχαμε δ ε ι στο προηγΡύμενο κεφάλαιο πώς ή

κοινωνία ε ί ν α ι καρπός ασκητ ικής υπακοής στην κ ο ι ν ω ν ι -

κή-εύχσριστ ιακή κλήση τοΰ θεού έν Χριστφ. Στον άγ. Μά­

ξιμο λοιπόν ή κοσμολονική' ενότητα ε ί ν α ι γενονός πού

σ υ μ β α ί ν ε ι α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά κ α ί μόνον έν Χριστώ Ka'L δ ιά τοΰ

Χριστού, κ α ί επομένως, ή σ χ ε τ ι κ ή δραστηριοποίηση τοΰ

ανθρώπου, ε ί ν α ι καρπός α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά της ασκητικής υπα­

κοής του στην ευδοκία τοΰ θ ε ο ύ , περί τής ζωοποιήσεως τοΰ

κόσμου μέσα στην ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α τοΰ ε κ κ λ η ­

σ ι α σ τ ι κ ο ύ σώματος. Συνεπώς ή κοσμολονική ενότητα ε ί ν α ι

δ καρπός άλλα καί τό π λ α ί σ ι ο τής προσωπικής ασκητ ικής

πορείας προς ένταξη στην έν Χριστώ κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α . Αυτό

συνιστά μ ι ά καθολική προσωπο-ποίη,ση τοΰ κόσμου, απως

αμέσως θά δούμε στ||ρ/έπόμενΙ| mÊimmSmm, καθώς ή ενότητα

των όντων ε ί ν α ι δυνατή μόνον ως ολοκληρωτική προσφορά

- 206 -

τους, από τον άνθρωπο-ιερέα στον θεό, μέσα σ'έΎα πλέγ­

μα σχέσεων κοινωνικής αμοιβαιότητας.

Γ', 7

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΩΣ 0 ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ

0 ΤΡΟΠΟΣ ΤΗΣ ΚΟΓΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ

Ή αφομοίωση tfjç ταυτίσεως υποστάσεως και προ-

435 σώπου στην Τριαδολονία των Καππαδοκών πατέρων , από

τόν άγ. τάξιμο, θεωρούμε πώς τόν οδήγησε στην βαρυσή­

μαντη θεώρηση τοϋ προσώπου ως αυθεντικού τόπου και τρό­

που υπάρξεως, δηλαδή, εντέλει, σωτηρίας τοΰ σύμπαντος

κόσμου εν Χριστοί. Παρακολουθήσαμε ήδη τόν ιερό συγγρα­

φέα νά εφαρμόζει τήν εκκλησιαστική καθολικότητα στην

συγκεκριμένη υπαρξιακή δομή τοϋ κάθε πιστού, στό τέ­

ταρτο κεφάλαιο tfic .Μυσταγωγίας' στό έβδομο κεφάλαιο τοΰ

ίδιου έργου είδαμε τόν κόσμο ως "μακράνθρωπο" και τόν

άνθρωπο ως "μικρόκοσμο", αυτουργό της σωτηρίας τοΰ

κόσμου μέ τήν ιερατική προσανωνή τοΰ τελευταίου, από

τόν δνθοωπο στον Λόγο. "Ηδη από τήν Τριαδολογική προ-

σωπολογία των Καππαδοκών μεταβαίνουμε, διά τού άγ. Μα-

ξΐμουιστήν ανακάλυψη τής σημασίας τού Προσώπου τοΰ Χρι­

στού γιά τήν σωτηρία τοΰ κόσμου' διότι τό Πρόσωπο τοΰ

Χριστού είναι ό τόπος, υπαρξιακός και οντολογικός, τοΰ

- 207 -

43 5σ μυστηρίου τής Ένυπαστάσεας . Πράγματι α Χρωστάς

προσέλαβε στην "Υπόσταση του Λόγου, στό Πρόσωπο Του ,

την ανθρώπινη φύση, καί. μέσω αυτής, όπως είδαμε στά

προηγούμενα κεφάλαια, σύμπασα τήν κτίιση, "καθάπερ

άνθρωπον άλΑον". 'Η ενσωμάτωση του σύμπαντος κόσμου,

μέσω της ανθρωπινής φύσεως,στό μυστήριο της ύποστα-

436

τ ι κ ή ς ενώσεως ανθρώπου κ α ί Λόγου τόν καθιστά " δ -

437

μάϋπόστατον " τοΰ Λόγου, εντάσσοντας τον στό υπαρξια­

κό πλαίσιο της προσωπικής κοινωνίας άνθρωπου κ α ι θεού

Λόγου έν τώ Προσώπω τοΰ Λόγου. Αυτή ε ί ν α ι βεβαίως καί

ή έσχατη εκπλήρωση τής κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α ς των λόγων

των όντων μεταξύ τ>ους κ α ι μέ τόν θεό Λόγο, δ ι ά

της συνάψεως των ρηγμάτων καί δ ια ιρέσεων τής φύσεως,

όπως ε ίδαμε στά προηγούμενα. Τό Πρόσωπο λοιπόν τοΰ

Χριστού ε ί ν α ι ό τ ό π ο ς τής συνάψεως τών φυσικών

δ ι α ι ρ έ σ ε ω ν , κ α ι επομένως ε ί ν α ι 5 τ ό π ο ς τής πλή­

ρους έπ-αληθεΰσεως, κ α ί τής κατά φύσιν ύπάοξεως τών

λόνων τών οντων. Δ ι ό τ ι άφοΰ τά όντα δ ιαθέτουν έκτος

από λόνον καί τρόπον υπάρξεως, δ α υ θ ε ν τ ι κ ό ς τρόπος υ­

πάρξεως τους τους δ ί ν ε τ α ι μέ τό μυστήριο τής 'Ενυποστά-

σεώς τ ο υ ς , στό πρόσωπο τοΰ θεού Λόγου, μέσω τής ανθρω­

πινής φύσεως Του.

Ό τρόπος υπάρξεως τοΰ θεοϋ-Λόγου εκφράστηκε

οπως ε ίδαμε (στην τ έ τ α ρ τ η παράγραφο τοΰ κεφαλαίου αυτού)

ώς ελεύθερη α ν ι δ ι ο τ ε λ ή ς καί θ υ σ ι α σ τ ι κ ή αγάπη πού ε ι -

- 208 -

ρηνοπ<ηεΰ " ε ν τφ α ί μ α τ ι του σταυρού" τά δ ι α ι ρ ε μ έ ν α δντα

κ α ι β ε β α ι ώ ν ε ι στους αιώνες τήν "πανήγυριν" αυτής της

ενώσεως, δ ι ά των "θείων δώρων" της Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς . Δια

τής θ υ σ ι α σ τ ι κ ή ς κ α ί κενωτ ικής Ταυ αυτής αγάπης τό Πρό­

σωπο του Λόγου, δ προσωπικός θεός Λόνος, κ α θ ί σ τ α τ α ι έ ­

τ σ ι και δ τ ρ ό π ο ς της α υ θ ε ν τ ι κ ή ς κο ινων ίας τών

δντων, δηλαδή "ή οδός" των δντων, κατά χ ά ρ ι ν , προς τήν

438 Τρασδική κο ινων ική ενότητα . " Έ τ σ ι , ό Χριστός ε ί ν α ι ,

δ ι ά τής άνάπης, ή α λ ή θ ε ι α κ α ι ή ζωή του κόσμου κ α ι δ

μοναδικός τ ρ ό π ο ς τής εκπληρώσεως τής καθαλικής

κο ινων ικής ενώσεως τών πάντων μέσα στην 'Εκκλησία Του.

Στον Βαθμό πού ό" άνθρωπος προσχωρεί,μέ τήν ασκη­

τ ι κ ή ύ'πακοή του,στό θέλημα του θ ε ο ύ , όπως τό φανερώνει

δ Χ ρ ι σ τ ό ς , ενεργούμενο μέσα στην καθολικότητα του

ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ύ Του Σώματος, ενσωματώνεται στό Κυριάκο

Σώμα κ α ι απολαμβάνει κατά χάοιν τήν προσωπική κο ινωνία

μέ τόν θεό Λόγο, πού τόν κ α θ ι σ τ ά , μ έ σ α σέ μ ιά σχέση α­

ληθινής άναπητικής α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ς , πρόσωπο. Δ ι ό τ ι ό

Χριστός παρέχει στον πιστά τόν δ ι κό Του τρόπο υπάρξεως,

μέσω του μυστηρίου τής υποστατικής Του ενώσεως μέ τόν

άνθρωπο κ α ι τήν κ τ ί σ η . Ή προσωποποίηση του άνθρωπου

έ γ κ ε ι τ α ι λοιπόν στό γεγονός 3 τ ι κ α θ ί σ τ α τ α ι μέ τήν σ ε ι ­

ρά του καθ"ομοίωσαν του Χ ρ ι σ τ ο ύ , δ τόπος κ α ί δ τρόπος

τής κο ινων ίας τών δντων, δηλαδή ίίπαρζη προσωπική. Αυ­

τό ξ ε κ ι ν ά βεβαίως μέ τό Βάπτισμα, τό μυστήριο τής νέας

- 209 -

439 .

γεννήσεως , της υιοθεσίας δηλαδή του άνθρωπου από τον

θεό, πού τοϋ παρέχει μ ιά νέα υπόσταση, ανεξάρτητη άπα

440

τήν αναγκαιότητα τής βιολογικής του φύσεως , ώς ενσω­

μάτωση προσωπική στό Σωρα του Κυρίου. "Ετσι δ άνθοω-

πος μετέχει^χαρ'ισματικά στον προσωπικό τρόπο υπάρξεως

τοϋ θβοΰ Λόγου. "Η μετοχή του αυτή στό Πρόσωπο τοϋ θεού

Λόγου κάνει τόν άνθρωπο τόπο, στον όποιο "τά πολλά αλ­

λήλων κατά τήν ιρύσιν διεστηκότα περί τήν μίαν τοΰ άν-

442

θρώπου φύσιν άλλήλοις συννεύουσι ". Γιά τήν ολοκλή­

ρωση ομως της προσωπικής του υπάρξεως αυτής χρειάζε­

ται στον άνθρωπο ή μετοχή του στην θυσιαστική προσωπι­

κή αγάπη τοϋ Κυρίου, πού γεννάται μέ τήν οριστική νί­

κη πάνω στην φιλαυτία, και τήν προσχώρηση του στον κε-

νωτικό τρόπο υπάρξεως τοϋ Χρίστου. "Ετσι ολοκληρώνεται,

κατά χάριν, ή μετοχή τοϋ πιστού στό πρόσωπο τοϋ Χρι­

στού, αναδεικνύοντας τον σέ ύπαρξη προσωπική, δηλαδή

εκκλησιαστική, τόπο και τρόπο αυθεντικής υπάρξεως τοΰ

σύμπαντος κόσμου, ιερουργό τής βαθειάς κοινωνίας τοϋ

πιστού μέ τόν θεό, τήν όποια εγκαινίασε ό Χριστός. Ό

άνθρωπος έονάζεται τότε τό έργο τοΰ Χριστού στον κόσμο,

"τοϋ άγιου Πνεύματος ουσιωδώς τήν τε τοϋ Πατρός έπί πά-

σιν εύδοκίαν και τήν αύτουργίαν τοϋ Υιού συμπληοοΰ-

443

ντος ". Μετέχει δηλαδή ασκητικά στην ευχαριστιακή α­

γάπη τοΰ Χριστού, καθιστάμενος πρόσωπο μέ τήν κατά χά­

ριν μετοχή, έν Πνεϋματι άγίω, στον τρόπο υπάρξεως "Ε-

- 210 -

κείνου.

Τό γεγονός too προσώπου είναι και θά παραμείνει

444 στους αιώνες εντελώς ανεξιχνίαστο φιλοσοφικά , δσο

κι άν ύπήοζαν στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψεως κά­

ποτε, μεγαλοφυείς προαισθήσεις του. Είναι γεγονός βα­

θύτατα εκκλησιαστικό, έσχατολονικό, ευχαριστιακό. Δέν

μπορεί νά παραχθεί λοιπόν μιά φιλοσοφία περί προσώπου,

445 ένας χριστιανικός περσοναλισμδς . Τό πρόσωπο είναι

προσιτό μόνον στην εμπειρία της μετοχής στην ευχαρι­

στιακή αγάπη του Χριστού, δηλαδή στην έσχατολαγική κοι­

νωνία του αγίου Πνεύματος' μόνο ή θεία αγάπη τοΰ Χοι-

στοΰ,δπως σώζεται μέσα στην γνήσια εκκλησιαστική εμπει­

ρία, μποοεί ν'αποκάλυψεL τήν πραγματικότητα του. Τό

πρόσωπο υπάρχει λοιπόν μέσα στην ευχαριστιακή σύναξη

και αποτελεί όπως ήδη γράψαυε σέ προηγούμενο κεφά-

446 λαιο , τό πνευματικό γενονός κατά τό όποιο οι λόνοι

τών όντων καθίστανται "δώοα" τοϋ άνθρωπου προς τόν θεό

και "^ύιιατα" τοΰ θεού στον άνθοωπο και εκπληρώνουν έ­

τσι τήν κατά φύσιν λε ιτουονικότητά τους, τόν αυθεντι­

κό τους "τρόπο υπάρξεως". Αυτή όκρι3ώς είναι και ή

καθολική ποοσωπο-ποίησπ τοΰ κόσμου, εντός τής έκκλη-

σιαστικής-εύχαριστιακής εμπειρίας: τά δντα εντάσσονται

σέ μιά σχέση άγαπητικής προσωπικής αμοιβαιότητας μετα­

ξύ τοΰ άνθρωπου και τοΰ θεού, καθιστάμενα αμοι3αϊα

δώρα τά όποια συγκροτούν αυτήν άκριΒώς τήν όμοι3αία

- 211

προσωπική σχέση αγάπης πού διασώζει την "άκραν ένωσιν"

ανθρώπου και θεού, δηλαδή, κατά τον άγ. Μάξιμο, "τήν

,C» 447

ταυτότητα και τήν ^τερότητα" ταυτοχρόνως των προ­

σώπων. Ταυτότητα πού σώζει τήν-ετερότητα" ετερότητα πού

σώζει τήν αλ'ήθεια της ταυτότητας-τά νοηματικά πλαίσια

τής σκέψεως του Ό μ ο λ ο γ η τ ή είναι αυτά της Χαλκηδόνας,

τό "άσυγχύτως και αδιαιρέτως".

"Ετϊσι ή υπαρξιακή φανέρωση τΰν λόγων τών δντων

ως δυνάμεων της ψυχής, δπως αναπτύχθηκε σέ προηγούμενο

448

κεφά.λαιο , γενονός έσχατολονικό, βρίσκει τόν πληρέ­

στερο οντολογικό προσδιορισμό της στην διαδικασία αυ­

τή τής προσωπο-ποιήσεως τοϋ ανθρώπου' οί δυνάμεις τής

ψυχής βρίσκουν τήν έσχατη αλήθεια τους ταυτιζόμενες μέ

τους λόνους των όντων, μέσω ακριβώς τής ασκητικής υ­

πακοής τοϋ πιστού στό θέλημα του Χριστού πού τόν οδη­

γεί στην κατά χάριν απόκτηση τοϋ προσωπικού τρόπου υ­

πάρξεως τοϋ Κυρίου, διά τοϋ άγιου Πνεύματος. *Η προσω-

πο-ποίηση λοιπόν τοϋ ανθρώπου είναι ή κατ'είκόνα τοϋ

θεού λογο-ποίησή του, μέ τήν έννοια πού δώσαμε παρα­

πάνω. Ό Μρϊστός είναι ή αρχή και τό έναυσμα τής κοι­

νωνίας, ή πηγή τής κοινωνίας, ό μόνος οντολογικά από­

λυτος όρος της. Ή προσωπική κοινωνία υπάρχει αποκλει­

στικά έν Χριστώ, δ Ό π ο ι ο ς ευρίσκεται σέ κοινωνία προ­

σωπική μέ τόν Πατέρα και τό Πνεύμα. Ή έν Πνεύματι

πρόοδος τοϋ πιστού προς τόν προσωπικό τρόπο υπάρξεως ;"

- 212 -

του Χριστού,δηλαδή ni 3 α θ υ ι α ί α ένσωυάτωση του στό Ιύ\ιο

του Κυρίου, ε ί ν α ι ή" θέωσπ τοΰ π ι σ τ ο ύ , η " ά τ έ λ ε σ τ ο ς "

τελείωση τ ο υ , ώς κατά χάρη μετοχή του στην προσωπική,

άναπητική κ α ι ζΰισα κ ο ι ν ω ν ι κ ό τ η τ α τοΰ Τ ρ ι α δ ι κ ο ύ θ ε ο ύ .

- 213 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΤΟ ΓΊΓΝΕΣΘΑΙ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ

Λ ΙΑ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΤΟΥΣ.

Δ ' , r

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΕΩΣ

ΣΤΟΝ ΑΓ. ΜΑΞΙWO.

Ή κ τ ι σ τ ό τ η τ α τΰν δντων σ υ ν ε π ά γ ε τ α ι , κατά τον

άγ. Μάξιμο, τάν κ ι ν η τ ι κ ό τ η τ α τους. Ό ίεοός συγνραφέας

449 σ υ γ κ ρ ο τ ε ί μιαν ΊδιόμοοΦη "φιλοσοφία της κινήσεως " ,

ολοκληρώνοντας τ ί ς ό ν τ ο λ ο ν ι κ έ ς του θεωρήσεις μ'έ'ναν

τρόπο ε ξ ί σ ο υ γ ό ν ι υ ο : "Ουδέν νάο των γενομένων τό πα-

ράπαν τω καθ "αυτό λόγω άκί,νητον ( έ σ τ ι ) , ούδ'αΰτών των

450

αψύχων και αισθητών " . Μια περαιτέρω ερμηνευτ ική δ ι α ­

τύπωση αυτού του ο ν τ ο λ ο γ ι κ ο ύ ιδιώματος τής κινήσεως,

πού δπως βλέπουμε άφορδ δλα ανεξαιρέτως τά κ τ ι σ τ ά δ-

ντα κ α ι δ χ ι μόνον τά λ ο γ ι κ ά , ε ί ν α ι ή έ ξ η ς : "Πάντα γάρ,

τά έκ θεού καί μετά θ ε ό ν , πάσχει τω κ ι ν ε ΐ σ θ α ι , ως μη

δντα α ύ τ ο κ ί ν η σ ι ς ή* α ύ τ ο δ ύ ν α μ ι ς ' οι) κατά ά ν τ ι δ ι α σ τ ο λ ή ν

οΰν, ώς ε ϊ ρ η τ α ι , αλλά δ ι ά τόν δημιουργικώς έ ν τ ε θ έ ν τ α

παρά της τό πάν συστησαμένης α ι τ ί α ς λόγον ". Τά δντα

δέν κ ι ν ο ύ ν τ α ι "κατά ά ν τ ι δ ι α σ τ ο λ ή ν " προς τόν θ ε ό , άλλα

- 214 -

σύμφωνα μέ τήν θέληση Του, τόν άκτιστο λόγο δηλαδή της

Φύσεως τους, τόν προϋπάρχοντα στον θεό. Ή κίνηση τους

είναι δημιουργική, άφορα, κατά τόν άγ. Μάξιμο, τήν σχε­

τική μ'αύτά Οικονουία καί όχι. βέβαια τήν δεδουένη στα­

θερότητα τής ουσίας τους: "Πάντα τά δντα καθ'ον μέν υ­

πέστησαν τε και είσι λόνον, στάσιμα τε παντελώς είσι

καί ακίνητα, τώ δέ των περί αυτά θεωρουυένων λόγω, καθ'

δν ή του παντός τούτου οικονομία συνέστηκέ τε καί διε-

45Ζ

ξάγεται, πάντα κινείται, δηλονότι καί άστατεΐ . Ή κί­

νηση αυτή, διευκρινίζει δ ιερός συγγραφέας, δέν άφορα

τήν τροπή ή αλλοίωση καί φθορά τύν όντων, αλλά αποτελεί

453 οντολογική τους ιδιότητα . Ό άγ. Μάξιμος διαχωρίζει

οξέως τήν "προς τό μή δν παράλογον φοράν", πού ονομάζε­

ται άπ'αύτόν "άστατος περιφορά καί αταξία δεινή ψυχής τε

454 Kat σώματος"καί "εκούσιος προς τό χείρον ροπή ", άπό

455

τήν "θετική κίνηση ", ώς ιδιότητα του λόγου της Φύ­

σεως του κτιστού. "Η τελευταία αυτή είναι "άνοδος καί

άποκατάστασις", (οφειλόμενη ακριβώς στην φυσική ενέργεια

καί δύναμη τώ'·' δντων, πού συνεπάγεται δ ουσιώδης λόγος

455α 456

τους ), του κτιστού στον "θείον σκοπόν "• του. Καί

εξαιτίας ακριβώς του ύψιστου σκοπού αυτής τής κινήσεως,

"ουδέν των γενητών πωποτε κινούμενον έστη, ουδέ τής έπ* 457

αυτό κατά τόν θείον σκοπόν έπελάβετο λήξεως ". Ό άγ. Μάξιμος θεωρεί λοιπόν τήν κίνηση "δύναμιν

φυσικήν" των δντων πού επείγονται προς τόν σκοπό τους,

- 215 -

ή "πάθος" τής φύσεως πού τήν δδηνεϊ στό απαθές, ri έ-

νέργειαν δραστικήν" τών όντων πού τά κατευθύνει, στό

αύτοτελές-γίνεται δέ " κατ "εύθεϊανή κατά κύκλον ri έ-

458 458α

λι.κοει.δώς " καί, φυσικά, εν τόπω καί χρόνω . Ό

σκοπός αυτός ,< απαθής, αυτοτελής, αγένητος, ακίνητος,

459 τέλειος, πλήρης, άποσος καί. άναοχος , είναι ό θεός.

Διότι αυτός είναι ή "αρχή τής τών κινουμένων γενέσεως,

Ó γενεσιουργός " κατά τόν ί'εοό συγγραφέα. 'Επειδή

γιά σλσ τά κτίσματα του θεού, νοητά καί αισθητά, "ή

χ j. 461 „

γένεσις της κινήσεως ποοεπινοειται

462

Είναι γνωστό πώς δ πλατωνισμός καί ό Όοιγένης' θεω­

ρούν τήν κίνηση προηγούμενη τής γενέσεως τοΰ κόσμου,

οπότε τά δημιουονημένα καί άναπαυόμενα στον θεό πνεύ­

ματα δοκίμασαν τόν "κόρο", τόν χορτασμό τοΰ θεού, καί

εξέπεσαν, " κ ινήθηκ'αν" , μέ αποτέλεσμα τήν γένεση τοΰ

KÓOUOU καί τήν Φυλάκιση ορισμένων από τά πνεύματα αυτά

σέ σώματα, χάριν τιμωρίας. "Η σωτηρία έγκειται στην α­

πελευθέρωση τών ψυχών από τό σώμα καί τόν κόσμο καί

τήν επιστροφή τους στον θεό, άπ'δπου εξέπεσαν. Ό μύ­

θος αυτός ήταν αρκετά διαδεδομένος στην εποχή τού άγ.

Μαξίμου καί ή φιλοσοφική του έκφραση δίνεται στην ώ-

463 ριγενική τριάδα: κίνησις, γένεσις, στάσις . Ό άγ.

Μάξιμος αλλάζει δχι τους όρους άλλα τήν σειρά τών δύο

πρώτων' έτσι ή τριάδα γίνεται: "γένεσις, κίνησις, στά­

σις " φωτισμένη στό φώς τής 'Αλεξανδρινής περί Λό-

216

γου διδασκαλίας . *ΕΦ*8σαν ή δημιουργία toû κόσμου

οφείλεται στην ελεύθερη άνσπώσα θέληση τού θεαΰ , ή κ ί ­

νηση, πού είναι, οντολογικά ένόπαρκτη στον κτιστό κό­

σμο, δέν ε ί ν α ι καθαυτή κακή. Κάθε τί κτιστά είναι ανυπερθέτως

κ ι ν η τ ό , ή κίνηση του δέ ε ί ν α ι "πάθος" οπως ε ί δ α μ ε , δη­

λαδή π α θ η τ ι κ ή ' τό κτιστό ε ί ν α ι δηλαδή υποταγμένο στην

αναγκαιότητα της κινήσεως ά π ' τ ή ν ί δ ι α τή φύση του. *Η

μεταπτωτική εμπάθεια σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι βέ3αια μέ τήν παθητικό­

τητα της κινήσεως τού κ τ ι σ τ ο ύ , αλλά ε ί ν α ι , οπως ε ίπαμε,

464 διαστροφή τής κινήσεως καϊ καταστροφή της . Δηλαδή,

τό μόνο δυνατό -νόημα της κινήσεως ε ί ν α ι ή κατεύθυνση

της προς τόν α κ ί ν η τ ο , άκτιστο θεό, ό οποίος ε ί ν α ι α κ ί ­

νητος μέ τήν έννοια ότι δέν υπόκε ιται ακριβώς στην πα­

θητικότητα τής κινήσεως του κ τ ι σ τ ο ύ , επειδή δέν υπάρ­

χ ε ι τ ί π ο τ ε υψηλότερο άπ'Αύτόν προς τό οποίο νά κ ι ν η ­

θ ε ί ' 3 . Ή ελεύθερη κίνηση αυτή ° τών "γενητών" τ ε ­

λε ιώνει μέ τήν στάση τους, μετά τήν "δ ιάβασιν τών πε­

περασμένων" στην θε ία " α π ε ι ρ ί α " , άπου εμφανίζεται ô

θεός ως δ " ο ρ ί ζ ο ν τ α ς ' ' κάθε κινήσεως, τό τέλος τ η ς , ά-

467 κριβώς δ ι ό τ ι ε ί ν α ι ή α ί τ ι α της . 'Επομένως-, "πάσης

γενέσεως καί κινήσεως τών δντων, αρχή και τέλος εστίν

Ö θεός,ιώ'ς έξ αυτού γεγενημένων και δ ι ' α ύ τ ο ϋ κινουμέ-

468 νων, και εις αυτόν τήν στάσιν ποιησομένων ". Στάση,

ή όποια δέν είναι φυσική ενέργεια τών κινουμένων, "άλ-

469 λά τέλος της κατ "αυτήν δυνάμεως ή ενεργείας ".

- 217 -

Γ La να κατανοηθεί ή δ ιδασκαλία αυτή τοϋ άγ. Κα-

ξ ί μ ο υ , ε ί ν α ι , ανάγκη νά ε π ι σ τ ρ έ ψ ε ι ξανά τώρα ò αναγνώ­

στης στό δεύτερη παράγραφο too δευτέρου κεφαλαίου της εργα­

σίας α υ τ ή ς . "Εκεί ή τ ρ ι ά δ α νένεση-κίνηση-στάση συσχε­

τ ί ζ ε τ α ι μέ δέκα άλλες τ ρ ι ά δ ε ς δρων,οϊ όποιες ε ί ν α ι κυ-

ρ ι ρ λ ε κ τ ι κ ά ή ουσία, αΰτοεομηνευόμενη, της μ α ξ ι μ ι κ ή ς

θ ε ο λ ο ν ί α ς γ ι ά τήν προοδευτική " δ ι α δ ι κ α σ ί α τοΰ γ ί γ ν ε -

470 σθαι " , που ολοκληρώνει τό σχέδιο τοϋ θεού γ ι ά τήν

κ τ ί σ η . Ή μερική συσχέτιση πού γ ί ν ε τ α ι άπά άλλους συγγρα­

φ ε ί ς της τρ ιάδας τών οοων αυτών μέ μ ία ή δύο ά λ λ ε ς ,

ακριβώς ε ξ α ι τ ί α ς της μ ε ρ ι κ ό τ η τ ά ς τ η ς , ε ί ν α ι ανεπαρκής

γ ι ά νά ερμηνεύσει τήν προκείμενη δ ιδασκαλία τοϋ ιερού

πατοός. "Ετσι π.χ. δ B a l t h a s a r α ρ κ ε ί τ α ι στό νά συσχε­

τ ί σ ε ι την τρ ιάδα γ έ ν ε σ ι ς - κ ί ν η σ ι ς - σ τ ά σ ι ς , μέ τήν τ ρ ι ά ­

δα, ε ί ν α ι - ε ΰ ε ί ν α ι - α ε ί ε ί ν α ι , ενώ ό Sherwood ποο-

472 σ θ έ τ ε ι τήν τ ρ ι ά δ α ο υ σ ί α - δύνσυις--έ,νέογε ια . ' Ε μ ε ί ς ,

στο ποοαναφερθέν κ ε φ ά λ α ι ο , θεωρήσαμε εκτός αυτών ώς

σύστοιχες κ α ι τ ί ς τ ο ι ά δ ε ς Τ) Φύσις, γνώμη, πλήρωσις,

2) φυσική γέννηση, βάπτισμα, ανάσταση 3) άγαθότης θ ε ο ύ ,

αγάπη θ ε ο ύ , πρόνοια θ ε ο ύ , 4) ο υ σ ί α , π ρ ο α ί ρ ε σ ι ς , χάρις

5) ο υ σ ί α , έ π ι τ η δ ε ι ό τ η ς , χ ά ρ ι ς , 6) δ ύ ν α μ ι ς , έ-νέονεια,

α ρ γ ί α 7) παρών τόπος, μετά θάνατον τόπος, μέλλων αιών,

8) πρακτική φ ι λ ο σ ο φ ί α , φυσική θεωρία, θεολογική μυστα­

γ ω γ ί α , 9) πρακτικόν τής ψυχής, λόγος, νους. Παραπέμπου­

με Aotnóv τόν αναγνώστη στην αναλυτ ική ανάπτυξη τών

- 218 -

συσχετίσεων τών τριάδων αυτών, οιτως αυτή έγινε στο

κεφάλαιο Β', 2 τής εργασίας μας. Στό ψώς τών τωρινών

μας θεωρήσεων θά ποΰμε μόνον πώς ή έννοια του γίγνε­

σθαι, της κινήσεως δηλαδή του κτιστού προς έναν σκοπό

και μάλιστα τον Οφιστο σκοπό που είναι δυνατό νά τεθεί,

τόν θεό, ώς θεμελιώδες οντολογικό χαρακτηριστικό τοΰ

κτιστού, είναι ή απαραίτητη υπαρξιακή προϋπόθεση, tó

Φυσικό "μέσον" τής δικαιώσεως της γενέσεως τών όντων,

473 μέσα στην έν τφ θεμ στάση τους, τήν αιωνία δηλαδή

κοινωνία τους μέ τόν θεό διά τοΰ ανθρώπου έν Χριστή.

Σ'αύτό τό μέοος της εργασίας μας θά μελετηθεί η κίνη­

ση fl γίγνεσθαι τών δντων ώς τό "μέσον" πού καθιστά τά

δντα κρινωνικά μεταξύ τους και μέ τόν θεό, συνάπτοντας

ακριβώς τήν έκ τοΰ μή οντος παοανωγη τους μέ τήν

έσχατολονική τους αποκατάσταση

Λ', 2

ΘΕΛΗΣΗ ΚΑ Γ ΚΙΝΗΣΗ. Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ

ΚΙΝΗΣΗ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ.

Ή δημιουργία δλου τοΰ άψυχου μέρους τοΰ κόσμου

συνέβη απλώς μέ τόν θειο λόγο, χωρίς δηλαδή τά άψυχα

κτίσματα νά λάβουν κάτι dnó τήν εσωτερική ζωή τοΰ θεού'

ή κατ'είκόνα θεού όμως πλάση τοΰ ανθρώπου τόν κάνει

νά διαθέτει ελεύθερη συνειδητή ζωή. Ή κίνηση συνεπώς

- 219 -

του ανθρώπου προς πνευματική κοινωνία μέ τόν θεό ε ί ­

ναι, ή έκφραση αυτής του τής ε λ ε υ θ ε ρ ί α ς καί σ υ ν ε ι δ η τ ό -

τ η τ α ς : ε ί ν α ι κατά τόν άν. Μάξιμο " α υ τ ε ξ ο ύ σ ι ο ς κ ί ν η σ ι ς " ,

ή δέ α ύ τ ε ξ ο υ σ ι ό τ η τ α αυτή τ α υ τ ί ζ ε τ α ι , στον ίερό συγγρα-

/ '' 475

φέα, μέ τπν θέληση του άνθρωπου . Τό δέ αυτεξούσιο

ο ρ ί ζ ε τ α ι ως " κ υ ρ ι ό τ η ς έννομος των έ φ ' η μ ϊ ν πρακτών ή"

κ υ ρ ι ό τ η ς ακώλυτος τ ή ς των έ φ ' ή μ ί ν χρήσεως' ή ο ρ ε ξ ι ς

476 των έ φ ' η μ ϊ ν αδούλωτος " . Ή "βουλή ή βούλευσις" ε ί ­να ι " ο ρ ε ξ ι ς ζ η τ η τ ι κ ή περί τ ι των έ φ ' ή υ ϊ ν πρακτών γ ι ν ο -

477 μένη " , ένώ "βουλευόμεθα περί των έφ'ημϊν και δ ι* όρων γινε-

σθαι δσναμένων ,καί " γνώμην ε ϊ ν α ι , φ α σ ι ν ο ρ ε ξ ι ν έ ν δ ι ά θ ε -

479

τον τών έ φ ' η μ ϊ ν ". Επιπλέον " κ α τ ' έ ξ ο υ σ ί α ν βουλευό­

μεθα " λ έ γ ε ι σ άγ. Μάξιμος", ο ρ ί ζ ο ν τ α ς τό αυτεξούσιο

τής γνωμικής κινήσεως. Ή στενότατη σύνδεση θελόσεως

καί αυτεξουσίου φ α ί ν ε τ α ι , οταν ό ιερός συννραφέας ο­

ρ ί ζ ε ι τό θέλημα ή θέληση ως "δύναμιν του κατά φύσιν

οντος ό ρ ε κ τ ι κ ή ν κα ί τών ουσιωδώς τα <ρύσει προσόντων

ή · s *· t 4 8 Τ it * ι rr

ν πάντων ιδιωμάτων " , της οποίας δυνάμεως

τό αυτεξούσιο έχει εξασφαλίσει τό "άδοΰλωτον" καί "ά-

κώλυτον" , καθιστώντας δυνατή τήν ΰπαρξή της. Καί συ­

νεχίζει ό άγ. Μάξιμος σχετικά μέ τό θέλημα* "Τούτω

γάρ συνεχσμένη φυσικώς ή ουσία, τοϋ τε είναι καί ζην

καί κινεισθαι κατ'αίσθησιν τε καί νουν ορέγεται τής

οικείας έφιεμένη φυσικής καί πλήρους όντότητος. θέλη-

τική γάρ εαυτής, καί τών οσα σύστασιν αυτής ποιεισθαι

- 220 -

πέφϋκε καθέστηκεν ή φύσις* τα τοΰ είναι αυτής λόγω καθ

482

δν εστί τε καί. γέγονεν όρεκτι.κώς έπηρτημένη "'. Ή φύ­

ση έπε-θυΐίεe τήν πληρότητα τής υπάρξεως της, όρεγόμενη

τόν λόγο τής ουσίας της καθ μέσω αυτού ολα τά συστα­

τικά τοΰ κατά <ρύσιν τρόπου ΰπ,άοξεώς της. 'Η θέληση εί­

ναι λοαιτόν έκφραση τής ζωής τής ουσίας καί τής κινή­

σεως της προς τήν επίτευξη τής πληρότητας τής ζωής

αυτής. Τό φυσικό αυτό θέλημα διαμορφώνεται ως κίνηση

τοΰ συγκεκριμένου προσώπου διά τής γνώμης ή οποία εί­

ναι "ορεξις ένδιάθετος των έφ'ήμιν, εξ ής ή προαίρε-

483 σις ". Ή γνώμη γεννά τήν προαίρεση, εφόσον έχει

προηγηθεί θέληση και ή επεξεργασία της (βουλή) και

484 κρίσις . Kat 3ε3σίως "κατ 'οξουσίαν ποοαιοούμεθα" ,

αυτεξούσια δηλαδή, :<αί γενικά " κατ " εξουσίαν βουλευό-

μεθα,καί κρίνουεν και ποοαιοούμεθα, και όρμώμεν, και

.· , . . . . -185,, χρωμεθα τοις εΦ ημιν

"Η διάκριση Φυσικού και γνωμικού θελήματος στον

άνθρωπο είναι γιά τόν άγ. Μάξιμο θεμελιώδης. Τό γνω­

μικό θέλημα και μόνον μπορεί νά πρσνματώσει τήν "2-

Φεσιν των κατά φύσιν συστατικών" τού φυσικού θελήμα-

486 τος, ώς "όομήν και κίνησιν αυθαίρετον ", δηλαδή

προαιρετική και αυτεξούσια. "Εάν λοιπόν τό "θέλειν"

είναι προσόν τής Φύσεως, το "πώς θέλειν" ώς ò τρόπος

ένεργοποιήσεως τοΰ "θέλειν", είναι: χαρακτηριστικό τής

487 υποστάσεως , δηλαδή τού προσώπου, κατά τόν Ομολο-

- 221 -

τ η τ ή . Τό γνωμικά θέλημα συνεπώς α ξ ι ο π ο ι ε ί τήν ε ν έ ρ γ ε ι α

- „ , χ 488 , - ,

του φυσικού θελήματος , ως κίνηση της Φύσεως προσω­

πική προς τήν πληρότητα τ ή ς ζωής τ η ς . Χωρίς τό φ υ σ ι ­

κό θέλημα δέν ε ί ν α ι δυνατόν νά υπάρξει κ ί ν η σ η , εφόσον

αυτό ε ί ν α ι ή*' "π'ρωτίστη φυσικών ιδιωμάτων και. κ ινημά-489 490

των, έμφυτος δύναμις " , δύναμη δοσμένη από τόν θεό , 491 κ α ί σ υ ν ε κ τ ι κ ή των "ουσιωδώς τή φύσει προσόντων ".

'Αλλά κίνηση δέν μπορεί επίσης νά υπάρχει χωρίς τόν

492

"τρόπον της κινήσεως " πού ε ί ν α ι ή αυτεξούσια προσω­

πική γνωμική ενεργοποίηση τής κινήσεως. Ή κίνηση μπο­

ρ ε ί νά ε ί ν α ι μόνον προσωπική καί γ ι ά νά υπάρξει χ ρ ε ι ά ­

ζ ε τ α ι φυσική κ ι ν η τ ι κ ό τ η τ α καί τρόπος κ ινήσεως, δηλαδή

φυσικό κα ί γνωμικό θέλημα.

Ή προσωπική αυτή ννωυική ενεργοποίηση τής φ υ σ ι ­

κής κ ινήσεως, γ ι ά νά μήν αποτελεί "έκτροπήν κ ά ι ο λ ί -

493 σθημα " , πρέπει νά ε ί ν α ι "κατά λόγον", σέ συμφωνία

494

προς τόν λόνο της φύσεως , δηλαδή σέ συμφωνία ε ν τ έ ­

λ ε ι μέ τό θέλημα τοΰ θ ε ο ύ . Ε ί ν α ι αυτό πού à άν. Μ ά ξ ι ­

μος αποκαλεί "σύμβασιν των θελήσεων" θεού καί άνθρω­

που. Καί τούτο σ υ μ β α ί ν ε ι εφόσον "2ν τό θεληθέν έ σ τ ι τω

τε θεώ κ α ι τ ο ί ς ά γ ί ο ι ς , n σωτηρία τών σωζόμενων* σκο­

πός, υπάρχουσα θ ε ί ο ς , ως τέλος πάντων προεπινοηθέν τών

αιώνων περί δ τών τ ε σωζόμενων προς αλλήλους καί θεού

495 του σώζοντος, κατά τήν θέλησιν γ ε ν ή σ ε τ α ι σύμβασις " .

Οί θ ε λ ή σ ε ι ς τών άγιων μεταξύ αυτών καί τοΰ θεού συμ-

- 222 -

βαίνουν" δέν ταυτίζονται αλλά συμφωνούν, συμπορεύονται,

συν-κινοΰνταα, γύρω dnó τήν μία και κοινή επιθυμία της

σωτηρίας, πού είναι 6 προεπινοημένος σκοπός του θεού

γ t-ά τάν άνθρωπο καΐ ο κοινός πόθος τών άγιων. Διότι

"εις αμφοτέρων σκοπός, ή σωτηρία τών όλων καθέστηκεν'

υπό μέν τοΰ θεού προβεβλημένη· υπό δέ των άνίων προη-

496

ρημένη ". OC άγιοι ελεύθερα και αυτεξούσια προαι­

ρούνται και κινούνται προσωπικά μέ τό γνωμικό τους θέ-»

λημα προς τήν σωτηρία, πού είναι τό θέλημα του θεού,

θέλημα μέ τό όποιο ακριβώς συμπορεύεται τό δικό τους

γνωμικό θέλημα. Αυτό όχι μόνον δέν αναιρεί τό αυτεξού­

σιο, άλλα, κατά τόν άν. Μάξιμο, είναι ή φυσική κατάστα­

ση τοΰ αυτεξουσίου, πάνια και αμετάθετη' ακόμη εκφρα­

στικότερα τό αποκαλεί αυτό ò άγ. Μάξιμος "έκχύρησιν

γνωμική ν", παραχώρηση της θελήσεως μας στον θεό κατά

τό παράδειγμα τοΰ Χριστού και τοΰ Παύλου α

.

"0 τρόπος αυτός της προσωπικής κινήσεως τών άγιων

θεωρείται από τόν σγ. ΡΤάξ ιμο ως "μίμησις" της κινήσεως

497

τοΰ "κατά φϋσιν αγαθού θελήματος " τοΰ θεού. Ό τρό­

πος πραγματώσεως δέ αυτής της μιμητικής συμφωνίας και

συμπορεύσεως τών θελήσεων άνθρωπου και θεού είναι ή

προσευχή, κατά τόν ιερό συγγραφέα. Ή προσευχή είναι

δ τρόπος τής προσωπικής πληρώσεως τοΰ θείου θελήματος,

διότι "δ κατά μόνην τήν λογικήν δύναμιν (...) μυστικώς

προσάγων τω θεω τήν λατρείαν, ούτος έπί γης τό θείον

- 223 -

πεπλήρωκε θέλημα δ ι ά πάντων τ ο ί ς "Αγγέλοις δμολάτρης

498 γενόμενος ". Τό θέλημα t o o θεού πράς τό όποιο πρέπει.

νά σ υ ν τ ο ν ι σ θ ε ί ή προσωπική γνωμική κίνηση των πιστών

είναι ή" δ ιηνεκής λ α τ ρ ε ί α : "Καί τούτο δήλο ΰ προς τόν μ έ -

γσν ψάσκων Δάυϋδ''τί γόο μοι υπάρχει έν τω οϋρανφ, καί

παρά σου τ ι ηθέλησα επί τής γης" υπάρχει δέ τφ θεψ

έν ούρανοίς προσαγόμενον παρά τών Ά ν ί ω ν 'Αγγέλων,

πλην της λογικής λ α τ ρ ε ί α ς ο υ δ έ ν ήν καί παρ'ήμών ε π ι ­

ζητών, προσευχομένους λ έ γ ε ι ν έ δ ί δ α ξ ε ' Γεννηθήτω τό θ έ -

499 λημά σου, ως έν ούρανώ κ α ί έπί τής γής " . Ό π ι σ τ ό ς ,

οταν ζητά νά γ ί ν ε ι τό θέλημα τοΰ θεού στή γ ή , λ α τ ρ ε ύ ε ι

τόν θεό σάν τους αγγέλους. Επιπλέον τό θέλημα αυτό

τοϋ θεοϋ ε ί ν α ι , κατά τόν άν. Μάξιμο, ή σωτηρία τοΰ

άνθρωπου, ε ί ν α ι αυτό δηλαδή ηού όντως θ έ λ ε ι κα ί ό ί ­

δ ι ο ς ό άνθρωπος. Ή σύμπτωση επομένως τών θελημάτων

θεοΰ καί ανθρώπου, (όπως κ α ι τών ανθρώπων μεταξύ τους)

φανερώνεται μοναδικά στην προσευχή πού λ α τ ρ ε υ τ ι κ ά ζ η ­

τ ε ί τήν πραγμάτωση τοΰ σωτηριώδους θελήματος τοΰ θεού

πάνω στή γή. Γ ι ' α ύ τ ό κ α ί ή' Ψυχή άφοΰ δ ε χ θ ε ί , δμοια μέ

τους α γ γ έ λ ο υ ς , τους Φωτεινούς καί στά κτ ίσματα προσι­

τούς λόγους της θεότητας κα ί άφοΰ έμαθε σύμφωνα μέ τ ι ς

ουράνιες δυνάμεις νά ανυμνε ί άσίγητα καί τ ρ ι α δ ι κ ά τήν

μ ία θ ε ό τ η τ α , ο δ η γ ε ί τ α ι στην χαρισμένη σ'αύτήν υ ι ο θ ε σ ί α

μέ τήν κατά χάρη ο μ ο ι ό τ η τ α πού τήν σ φ ρ α γ ί ζ ε ι , " ΰ ι ' ή ς

μ ε τ ' ε υ χ ά ς τόν θεόν Πατέρα, μυστ ικόν τ ε χ ά ρ ι τ ι ,

- 224 -

καί μόνον έχουσα, προς το έν τής αυτού κρυΦίότητος κατ*

έκστασιν πόντων συναχθήσεται. ΚαΙ τοσούτον πείσεται

μάλλον η γνώσεται τά θεία" όσον μή εαυτής είναι 0ού-

λεσθαι, μηδέ έξ εαυτής ύφ*έαυτής ή άλλουτινος γνωσθή-

ναι δύναται, ή μόνον του δλην άγαθοπρεπώς αυτήν άνει-

499α

ληψότος όλου θεού >> . Ή προσευχή, οπως καθαρά φαίνε­

ται, στο χωρίο αυτό, είναι ή κινητήρια δύναμη μέ τήν

οποία αυτός πού μέ τήν πίστη γνώρισε τόν θεό και θέλ-

χθηκε από τήν ωραιότητα Του καί ζει ανυμνώντας Τον σάν

τους αγγέλους άσιγήτως, εισχωρεί,πληρώνοντας τήν εκστα­

τική προσωπική του κίνηση, καί αναπαύεται στά άδυτα

τής θείας ενότητας' μέ τήν προσευχή, δηλώνει ακριβώς

πώς "μή εαυτού είναι 3ούλεται" , δέν θέλει να ανήκει

στον εαυτό του, αλλά στον θεό πού τόν "ανέλαβε" όλό-

κληρον.

Συνεπώς ή προσευχή είναι ό τρόπος εκείνος της

προσωπικής γνωμικής κινήσεως πού οδηγεί στην "σύμβα-

σιν", στην συμφωνία καί συμπόοευση δηλαδή τής ανθρώ­

πινης αυτεξούσιας θελήσεως προς τήν φύσει αγαθή θεία

θέληση, συμπόρευση ή δποία μπορεί αυτή καί μόνη νά

εξασφαλίσει τήν αίσια έκβαση της Φυσικής κινήσεως

τοΰ άνθρωπου. Σ*αΰτήν τήν σχέση προσευχής εντασσόμενα,

διά τοΰ ανθρώπου, δλα τά άψυχα δντα μετέχουν σέ μιά

"κοσμική λειτουργία", μιά συμπαντική λατρευτική κίνη­

ση πού στοχεύει στην μετοχή τής κτίσεως στην "χαρά

- 225 -

των πρωτοτόκων", "καθ'/Ιν τέκνα θεού χρηματίσωμεν αυ­

τόν τόν ταύτης αϋτουργόν τής χάρητος καί κατά φίισιν

του Πατρός YCάν„ όλον δλοι δίχα περιγραφής άχράντως π ε ρ ι -

κ ο μ ί ζ ο ν τ ε ς ' έ ξ ' ο ΰ κα ί δ ι ' ο ΰ κα ί έν ω τό ε ί ν α ι τε καί

κ ι ν ε ί σ θ α ί ν κ α ί · ' ζΑν έχομε'ν τ ε κ α ι εξομεν ".

Δ' , 3

Η ΚΙΝΗΣΗ βΣ ΕΚΣΤΑΣΗ.

Η ΕΚΣΤΑΤΙΚΗ ΑΓΑΠΗ.

501

Είχαμε ήδη σέ προηγούμενη κεφάλαιο διαπιστώ­

σει, πώς δ θεός διαθέτει cruà ελεύθερη καί προσωπική

σχέση μέ τήν κτίση διά των ακτίστων ενεργειών Του, σχέ­

ση ή οποία είναι, όπως ή θεωρία των ακτίστων λόγων των

οντων μας δείχνει, ηθελημένη καί άγαπητική. Πώς όμως

συμβιβάζεται ή κίνηση πού συνεπάγεται η: σχέση αυτή

τοΰ θεού καί της κτίσεως, μέ τήν ακινησία Του, ως ά-

κτίστου, κατά τόν άγ. Μάξιμο; "Η απάντηση τοΰ άνίου

πατρός είναι πώς δ θεός λέγεται ότι κινείται, καθώς

κινεί τά δντα διά των φύσει κινητικών λόγων τους προς

τόν 'Εαυτό Του: "Οΰτω καί τό θείον άκίνητον πάντη κατ'

oùatav καί Φύσιν υπάρχον, ως άπειρον καί δσχετον καί

αόριστον, οιονεί τις επιστημονικός λόγος ένυπάρχων ταίς

των δντων ούσίαις λέγεται κινείσθαι, τω κινείν προνοη-

- 226 -

τ ικως έκαστο ν τών αντων καθ'δν κ ι ν ε ί σ θ α ι π έ ο υ κ ε λ ό γ ο / "

"Η α κ ι ν η σ ί α αύτη r f iç α κ τ ι σ τ η ς φύσεως Του δέν

συγκρούεται uè τήν προσωπική, ηθελημένη καί άναπητική

σχέση του 3εοΰ tré t a δ ν τ α , ~αύ ε Ινα t. σχέση όχι. κατ*

ούσίαν, αλλά κατ *Ξ"νέογε ιαν *" . Ή πρωταρχική 3έ3αια στό

3έαα αυτό συνε ισαιοοά ά ν η κ ε : στον Ά ρ ε ο π α ν ί τ η , . ο όποιος

<αί όνοι ιάζε ι τήν κίνηση αυτή του 3 ε 3 ϋ , " ί ξ - j εαυτού" κ ί -

νηση, κ α ί " ε κ σ τ α τ ι κ ή ν υ.περούσιον δυναιι ιν " " . Η ίκ-

στασις" αυτή τοΰ 3εοϋ τόν κ ά υ ε ι νά ό ν ο υ ά ζ ε τ α ι όχι. ύό-

νον " έραστόν κ α ί άναπητόν" αλλά καί "*οως καί αγάπη'1

κατά τόν Ά ο ε ο π α ν ί τ η " ' . "D άν. Μάξιιιας υ ι ο θ ε τ ε ί σ ο χ ι -

<ά αυτήν τήν άοεοπαν ι τ ι κ ή δ ιάκοιση στό γνωστότερο <αί

ουσιαστ ικότερο κ ε ί α ε ν ο ι ο ύ αάς έ χ ε ι δώσει , πάνω στό

3έαα uaç : ' ' 2ς uè ν έ'Ρως ύπάοχον τό ΐ ε ί ο ν καί, ανάππ κ ι ­

ν ε ί τ α ι , ώς 5έ ίραστόν <σί άναπητόν κ ι ν ε ί τοός εαυτό

πάντα τά έρωτος καί όνάπης δ ε κ τ ι κ ά <αί τοανότεοον αύ­

θ ι ς ,-οάναι' < ι ν ε ί τ α ι αέν ΰς σχέσιν εκποιούν έ ν δ ι α θ έ -

του έοωτος καί ανάππς τ ο ι ς τούτων δ ε κ τ ι κ ό ".ς, κ ι ν ε ί δε

ώς ε λ κ τ ι κ ό ν φύσει της τών επ'αύτφ κινουϋένων ενέσεως,

χσί πάλιν ' < ι ν ε ΐ κ ά ι κ ι ν ε ί τ α ι ως διψώ ν το δ ι φ σ σ θ α ι , καί

έοών ró εοάσθαι καί αγαπών τό άγαπάσθσι ". 'Η αγα-

ττπτική κίνηση τοΰ θεού ε ί ν α ι "άνατατι.κώς ελκουσα" "

κ ί ν η σ η , πού δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί σχέση έρωτα καί αγάπης στους

"τούτω ν δ ε κ τ ι κ ο ύ ς " " ε ί ν α ι κ ίνηση πού κ ι ν ε ί τήν *:ρεση

των ανθρώπων προς τόν "£:οετό, κίνηση εκφραστική τής

ά ν ά π η ς 7ου νά ό ν α π ά τ α ι <αί τ ή ς 5 ί ψ α ς Του νά δ ι ψ ά τ α ι ,

λ έ γ ε ι ο ά γ . ,Τάζ ,^τος, -τοασθέτο ν τ α ς τήν Γτοοσωτηκή συμβολή

του στό ά ο ε ο π α , ν ι τ ι κ ό κ ε ί μ ε ν ο * . Τό θ ε ί ο ν λ ο ι π ό ν κ ι ­

ν ε ί τ α ι ε ν τ ό ς τών λογικών 3 ν τ ω ν , .<arà τον Ό μ ο λ ο ν η τ ή ,

<αί κ ι ν ε " . τά' : ν τ α 3ι'ά τΐιν λόγων τ ο υ ς . Ε ΐ ν ά ι αυτή ά-

< ο L 3 ΰ ς i <ivncn τ : ΰ 3ε 3 Ü του τ ο ο κ α λ ε ϊ ατόν σ υ ν έ χ ε ι α

τόν έκσταση τΰν χονικών 3ντων ποός Αυτόν, ως " π ο ο σ α -

ν ω ν ι κ ό ν <αί κ ι ν π τ ι κ ά ν τ ο ά ς έ ο ω τ ι κ ή ν αυνάαιειαν τήν εν

~νζύυατι [...', κσί < ι ν π τ ι κ ά ν ως < ι ν ο ΰ ν τ α έκαστα ( τ ΰ ν

αυ~3 υ τ ο ι η μ ά τ ω ν <ατά τόν ο ί κ ε ί ο ν λόγον ~οός α υ τ ό ν

ÌTÌ IC~ 2 Ζ'3Ζ ~i Ζ Ι '

"-' izùcr.cn αύτη τής εκστάσεως Ja ν ε ο ων ε ι τόν 3ε ό

νά Ϊ Μ μ ι ο υ ο ν ε ί υιά " α θ ε ο ή rx-óan .àyârtrrς "νω άπό τόν

εαυτό " ο υ . Ι έ ν τ ο α κ ε ι τ α ι λοι.τάν ν ι ά <ά~οισ ν ε σ π λ α τ ω -

Ji<r. a r r o c c o * , αλλά ν ·,ό ^-.ζ Γχεσπ τ ο ω τ ί σ τ ω ς , ι ο ύ 3π-

ϊ ' . ο υ ο ν ε ί τ α ι i n : τόν 3 ε : j.i μ ιά α υ ν ε ι ό η τ " έ τ ε ο ό τ η τ α

i c i 3 ο ί 3 κ ε τ α ι *;ω ~:u <αί τού άπαντα στην < Λ ή σ η τ π ς

σχέσεως α υ τ ή ς ' ". " Ξ τ τ ι 3 ε 3 α ί ω ς ϋπεοθα ί ν ε τ σ ι ;<αί ή α ­

πολίθωση τοΰ 3ε α ΰ ατή ν α κ ι ν η σ ί α του άο ι σ τ ο τ ε λ ικοΰ

•'κινούντος α κ ι ν ή τ ο υ " ' " , αλλά και τ ο ν ί ζ ε τ α ι Γτεοισσότεοο

ό Ίοοσωιτικός χαοακτήρσς της κ ι ν ή σ ε ω ς τών λογικών ό ν τ ω ν ,

ως ό ν τ α π ο κ ο ίσεως. ουνε ιδ,ι τ π ς καί η θ ε λ η μ έ ν η ς στην θ ε ί α .

κλήση. "Η άνταττόκοιση αυτή κ α θ ι σ τ ά τό λ ο γ ι κ ό δν ε π ί σ η ς

ε κ σ τ α τ ι κ ό , καθώς ά ν τ α π ο κ ο ί ν ε τ α ι στην άνάπη του θεού

νά ά γ α π ά τ α ι , uè τήν' ο λ ι κ ή του ποοσχώοηση "υύνω τω θεώ

- 228 -

5Î2 κατ'ερωτικήν έκστασιν ". Πρόκειται καταρχήν γιά μιά

μεταποίηση τοϋ φυσικού θυμού και τής επιθυμίας ταυ άν­

θρωπου. Αυτή μετασχηματίζεται από τόν θεωρητικό νοϋ

σέ "ακήρατον του θείαυ έρωτος ήδονήν, καί αχραντον

θέλξιν" καί δ φυσικός θυμός μεταμορφώνεται "προς ζέ-

σιν πνευματική ν καί. διάπυρον.;άε ικ ινησίαν καί. σώφρονα

5Î3

μανίαν ". Γι'αύτήν τήν σώφρονα μανία ακούσε δ Παύ­

λος εκείνο τό "Μαίνη Παύλε" άπό τόν 'Ηρώδη Άγ<ρ1ππα

(Πραξ. 26,24), λέγει δ αγ. Μάξιμος. Γι'αύτήν μιλά δ

ίδιος στους Κορινθίους, "Είτε έξέστημεν θεώ, είτε σω-

φρονοΰνεν ûprlv" (Β'Κορ. 5, 15), "τήν κατά θεδν σώφρο­

να μανίαν έκστασιν δήλον ότι καλέσας' ώς έξω ποιουμέ-514

νην των όντων τόν σώφρονα νουν ".

Ή σώφρων αυτή μανία, ή έκσταση, είναι ένα πά­

θος ολόκληρης τής υπάρξεως καί καθόλου μιά διανοητι­

κή ή συναισθηματική, μεοικευμένη ορμή. "Οχι λοιπόν α­

πλώς κίνηση του νου, τοϋ θυμού ή τής επιθυμίας, άλλα

έρως. * Ιδού τό χαρακτηριστικότερο μαξιμικό χωρίο:"ΕΙ

δε κινείται αναλόγως εαυτφ νοερώς τό νοερόν, καί

νοεί πάντως" ει δέ νοεί, καί έρςί πάντως του νοηθ.έντος"

ει δέ έρά καί πάσχει πάντως τήν προς αυτό ώς εραστόν

έκστασιν' ει δέ πάσχει, δηλονότι καί επείγεται' ει δέ

επείγεται, καί επιτείνει πάντως τό σφοδρόν τής κινή­

σεως' ει δέ επιτείνει σφοδρώς τήν κίνησιν, ούχ ίστα-

ται μέχρις αν γένηται σλον έν τω έραστφ δλω καί ύφ'

- 229 -

etc

δλου περιληΦθη . Ή κίνηση too νου Οδηγεί στον έ­

ρωτα KCtC αυτός προξενεί τήν έκσταση προς tó αντικεί­

μενο του. Τό πάθος τής έκστάσεως καθιστά τήν κίνηση

ίπείνουσα καί ασταμάτητη μέχρο τον τελικό εναγκαλισμό

αγαπώντας'καί'άγαπωμένου. Ή έκσταση είναι τό όχημα

του έρωτα' έκσταση είναι ή ε'ρωτική κίνηση κατά τόν

άγ. Μάξιμο, κίνηση ολόκληρης τής υπάρξεως πού θά ο­

δηγήσει τελικά στό νά λάβει ή' ύπαρξη τήν ποιότητα του

αγαπημένου, ώστε νά μήν θέλει πλέον νά γνωρίζεται από

τόν εαυτό της αλλά άπό τόν αγαπημένο μέσα στον όποιο

περιέχεται, "περιγράφεται", όπως ό αέρας μέσα στό ψώς,

ή τό σίδερο μέσα στην φωτιά 3 . Αυτή ή κατάσταση "της

μετουσίας τοϋ αγαθού" θεού είναι ή κατάργηση τοΰ θα­

νάτου κατά τόν "Ομολονητή" καθώς η εισβολή τοϋ θανάτου

μέσα άπό τό αυτεξούσιο μας απεργάζονταν τήν κυριαρχία

της φθοράς πάνω μας, έτσι ή εκούσια καί ολοκληρωτική

παραχώρηση του αυτεξουσίου μας στον θεό (αυτό πού ό'πως

είδαμε σ-ατν προηγούμενο παράγραφο, ονομάζει ό άγ. Μάξι­

μος "έκχώρησιν γνωμικήν") μας κάνει νά αργούμε άπό τό

νά θέλουμε α,.τι δέν θέλει ό θεός. Αυτή είναι ή κατάστα­

ση της υπακοής τοϋ Χριστού στον Πατέρα, είναι ή κατά­

σταση τοϋ Παύλου όταν λέγει "ζώ δέ ούκέτι ένώ,ζη" δέ έν

έμοί Χριστός". Είναι επίσης η κατάσταση τής εικόνας

πού έχει ανέλθει καί προσαρμοσθεί στό πρωτότυπο της

καί συνεπώς δέν έχει πιά πού άλλου νά κινηθεί, οϋτε

- 230 -

μπορεί ή μάλλον οοτε καν μπορεί νά θελήσει κάτι. τε­

τ ο'to καθόσον έχει ήδη θεωθεΐ* τότε πλέον υπάρχει "μιά

καί μόνη Sta πάντων ενέργεια, του θεού καί των αξίων

θεού, μάλλον δέ μόνου θεού, ώς ολου δλοις τοις άξίοις

άγαθοπρεπώς περιχωρήσαντος ". Αυτή ή ενέργεια τοΰ

θεού είναι ή αγάπη Του, δηλαδή ή άγαπώσα θέληση Του,

πού προσφέρει στους αναπημένους Του την μετοχή στην

άπειρη καί θεία καί απολαυστική καί ακατανόητη γνώση

5Τ8 των όντων καί των θαυμασίων Του . Περιεχόμενο τής

άπειρης αγάπης είναι ή άπειρη γνώση.

5Î9 Ή λσγχκή καί ô νους , ή έπιθυμητική δύναμη

καί ή θυμική δύναμη, ό'ταν συναχθούν καί ενωθούν "πε­

ρί τά θεία", γεννιέται α αγάπη, "καθ "ή" ν έγνράφοντες

το μνήμη τό της θείας ώοαιότητος κάλλος (....) άνε-

520 πίληστον έχομεν (...) τής θείας άνάπης τήν έφεσιν ".

Ό τρόπος αυτής τής συναγωνής καί ενώσεως των ψυχικών

δυνάμεων είναι οι αρετές' ή φρόνηση, ή ανδρεία, ή

σωφροσύνη καί ή δικαιοσύνη συνθέτουν τίς δύο γενικό­

τερες αρετές τής σοφίας καί τής ποσότητος (τήν μέν ώς

τελείωση τής γνώσεως, τήν δέ ώς τελείωση τής πρά-

ξεως ). Οι δύο αυτές πάλι γενικές αρετές συνάγονται

"εις τήν των πασών γενίκωτάτην άρετήν, φημι δέ τήν ά-

γάπην, έκστατικήν οΰσαν τών έξ αυτής καί προσαγωγικήν

των δι'αΰτής καί ενοποιητικήν τών είς αυτήν άρξαμένην

τε καί κινηθέντων καί ληξάντων καί διαφερόντως έπί πα-

- 231 -

522 σι θεσποιητικήν ".

Ή προσωπική κίνηση διά τοΰ γνωμικού θελήματος

γίνεται έκσταση, αταν ή βούληση ταυτισθεί μέ τήν αγά­

πη. Καθώς ή προσωπική άγαπώσα θέληση τοΰ θεού δημιουρ­

γεί τον κ'όσμο εκ τοΰ μηδενός κινώντας διά των άκτί-

στων λόγων τίς άκτιστες ένέρνειές Του, έτσι καί ή αν­

θρώπινη κίνηση γίνεται προσωπική έκσταση όταν τό γνω­

μικό θέλημα τοΰ ανθρώπου φτάσει, διά των αρετών, στην

αγάπη. Ή αγάπη είναι ή είσαγωνή τής υπάρξεως στό

μυστήριο τής συνεχούς μνήμης της ανείπωτης θείας ω­

ραιότητας, καθώς και μνήμη ολων των όντων στην ενότη­

τα τους έν Χριστώ. Αυτό πρέπει νά συσχετισθεί μέ δσα

είπαμε περί προσευχής στό προηγούμενο κεφάλαιο" τό

μυστήριο τής προσευχής είναι τό μυστήριρ τής αγάπης,

ή προσευχή είναι ή αγάπη πού παραδίδει τό ανθρώπινο

αυτεξούσιο στό θεό. "Η έκσταση συνεπώς είναι αδιανόη­

τη χωρίς τήν εισχώρηση τής οιά τοΰ γνωμικού θελήματος

κινήσεως τοΰ προσώπου, στην φύσει εκστατική'αγάπη, καί

τήν τελική ταύτιση μαζί της. Είναι άλλωστε ή αγάπη,

αυτή πού'καθιστά κατ'έξοχήν προσωπική τήν ελεύθερη

αυτή κίνηση τοΰ άνθρωπου* ή αγάπη είναι ή έκσταση πού

κάνει πρόσωπο δηλ. "θεοποιεί", κατά τόν ίερό συγγρα­

φέα, τό λογικό πλάσμα, ταυτίζοντας το, στην τελείωση

τής κινήσεως του, μέ τόν "καθ'ον έστι καί γεγένηται

523 θεοτελή λόγον " ,δ οποίος είναι φύσει "εκστατικός προς

- 232 -

524

θέωσιν . fu'αυτό ή εκστατική αγάπη είναι έπισης ταυ­

τόχρονα "προσαγωγική" καί "ενοποιητική" αυτών πού

κινούνται, δι'αύτής καί τελειώνονται σ'αύτήν' ή προσα­

γωγή καί ή ενοποίηση ιΰτή, εικονίζει οπως είδαμε στα

προηγούμενα, τήν Τριαδική ενότητα του θεού» είναι ή

525 γνώση τής κοινωνικής ενότητας τής αγίας Τριάδας

*Η εκστατική αγάπη είναι το μέσον, ή οδός προς τήν γνώ­

ση αυτή, πού είναι δώρημα θείο, καί, Οπως ήδη είπαμε,

είναι άπειρη καί αιώνια, έκτεινόμενη ταυτόχρονα σέ Ö-

λη "τήν κατ'ούσίαν ΰπαρξιν τών δντων κατά τό τί κάί

eoe

πώς- καί ίπί τίνι είναι . *Η εκστατική αγάπη οδηγεί

527

στην κατά μετοχήν γνώση του κοινωνικού τρόπου υ­

πάρξεως τών δντων, δηλαδή τής κατά φύσιν υπάρξεως τους,

Οπως αυτή εμφανίζεται αποκλειστικά raai μόνον στό μυ­

στήριο τής κοινωνίας θεού καί.άνθρώπου , στό μυστήριο

δηλαΐή τής θεώσεως του ανθρώπου. Λιότι κατά τήν θέωση

τοϋ ανθρώπου, ώς τελείωση τής ελεύθερης κινήσεως τής

εκστατικής άνάπης του, δ θεούρενος τελεί "τους είρη-

μένους καί έν τφ θεώ προόντας λόγους, μάλλον δέ τόν

θεόν, έν φ οι λόγοι τών καλών πεπήγασιν, άγαπητικώς

στέργων καί άσπαζόμενος (...) ώς τούτοιις τιμήσας καί COQ

κατ'αΟτούς ένεργήσας ". "Η εκστατική άγαπητική κί­

νηση σέ αρμονία προς τήν άγαπΰσα θέληση τοϋ θεού εί-

vat ή "εύθυπορία προς τους λόγους" τών δντων ώς θελή­

ματα του θεού, οδηγεί στην ανάδειξη του κατά φύσιν τρό­

που υπάρξεως του σύμπαντος κόσμου, διά του άνθρωπου.

. 233 -

Ή εκστατική αγάπη είναι π κίνηση ύ.ττερβάσεως της

περιεκτικής φιλαυτίας του ανθρώπου καί η προσχώρηση του

στην θυσιαστική, εύχαρ ισταακή αγάπη τοδ Χρίστου. *Η φι­

λαυτία υπερβαίνεται, επειδή ή επίτευξη τής αγάπης εί­

ναι ασκητική ,καί κενωτική" ή εκστατική αγάπη είναι ή

οδός προς τήν κοινωνία καί επομένως απαιτεί αληθινή

αυταπάρνηση κατά το παράδειγμα του Κυρίου. Γι'αύτο καί

είναι αδύνατο νά πραγματοποιηθεί ή διά τής αγάπης προ­

σωπική έκσταση του άνθρωπου προς τήν κοινωνία μέ τον

529

θεό χωρίς τήν βοήθεια τοΰ "Ανίου Πνεύματος . Πράγμα­

τι, κατά τήν μαρτυρία του άγ. Μαξίμου, "έκτης των όντων

φυσικής κινήσεως, τήν ένυπόστατον τοΰ δντος μανθάνομεν

ζωήν, τήν των δντων ζωοποιόν δύναμιν, το Πνεύμα τό α-

530

γιον '. "Η ζωοποιός αυτή δράσιτ τοΰ Πνεύματος εκδηλώ­

νεται örav Αυτό κινείται "κατά δύναμιν προνοητικώς διά

πάντων χωρούν καί τόν εν έκαστοι λόγον κατά φύσιν ανακι­

νούν" ώς "πάντων συνεκτικόν καί προνοητικόν και των φυ-

53 Τ σικών σπερμάτων άνακινητικόν ". Ή "ανακίνηση" των

λόγων προς τόν κατά φύσιν τρόπο υπάρξεως τους οφείλεται

συνεπώς στό "Αγιο Πνεύμα. Αυτό κατευθύνει τήν φυσική

κίνηση των δντων - ώς "ένυπόστατος των δντων ζωή", κατά

τήν τολμηρή έκφραση τοΰ άνίου πατρός - κατά Πρόνοια,

532 προς τήν έν Χριστώ υιοθεσία τους . "Οταν ή κίνηση

αυτή, σέ μιά συγκεκριμένη ανθρώπινη ύπαρξη, προσλάβει

τόν χαρακτήρα πρ-,οσωπικής εκστατικής αγάπης προς τόν

- 234 -

θεό, αυτό οφείλεται., κατά τόν άγ. Μάξιμο, στην "έκνι-

κήσασαν αυτήν "ένν. τήν ανθρώπινη ύπαρξη) χάριν τοϋ

Πνεύματος, καί μόνον έχουσαν ενεργούντα τόν θεόν δε £.-

533

ζαααν '. To "Αγια Πνεύμα " V C K Ö " τήν ανθρωπινή ύπαρ­

ξ η , κ α τ α σ τ ρ έ φ ε ι δηλαδή τήν φ ι λ α υ τ ί α της καί όδηνεΐ τό

ανθρώπινο θέλημα σέ ù-ττοταγή στό θέλημα του θεού ο ύ ­

τως ώστε να υπάρχει μ ία κ α ί μόνη ε ν έ ρ γ ε ι α , ή ε ν έ ρ γ ε ι α

τοΰ θεού κ α ί όσων ε ί ν α ι ά ξ ι ο ι Του, ή* μάλλον τοϋ θεού

μόνον, γ ι α τ ί Αυτός έ χ ε ι "άναθοπρεπώς" περιχωρήσει κα ί 534

π ε ρ ι λ ά β ε ι ό'λόκληρος ολόκληρους τους ά ξ ί ο υ ς

Τό "Αγιο Πνεύμα σ τ η ρ ί ζ ε ι καί σ υ ν έ χ ε ι καί κ α τ ε υ ­

θ ύ ν ε ι τήν ε κ σ τ α τ ι κ ή αγάπη των ανθρώπων, ύς πορεία προς

τήν έσχατολογ ική κ α θ ο λ ι κ ό τ η τ α της α μ ο ι β α ί α ς άγαπητικής

προσωπικής κο ινων ίας θεού καί άνθρωπου έν Χριστώ, (δ

'Οποίος ε ί ν α ι ή τ έ λ ε ι α στους αιώνες κοινωνία θεού καί

ανθρώπου), ε ν ά ν τ ι α στην φ ι λ α υ τ ί α καί τους π ο ι κ ί λ ο υ ς

διχασμούς κα ί ρήγματα πού ή πτώση προξένησε. Τό "Αγαο

Πνεύμα δηλαδή ι δ ρ ύ ε ι καί κ α τ ε υ θ ύ ν ε ι τήν Χ ρ ι σ τ ο ν ο σ τ α λ γ ι -535 κή φορά των οντων' μέ τήν έ ν ν ο ι α α υ τ ή , τό "Αγιο

Πνεύμα, δ ι ε υ θ ύ ν ο ν τ α ς τήν άγαπητική κίνηση τ.ων λογικών

οντων προς τόν Χ ρ ι σ τ ό , " α π α ρ τ ί ζ ε ι " τό Σώμα τοΰ Χ ρ ι σ τ ο ύ ,

536

τήν Ε κ κ λ η σ ί α Του . "0 ρόλος αυτός τού ' Α γ ί ο υ Πνεύ­

ματος φ α ί ν ε τ α ι καθαρά στην θεία Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α . "Αλλά θά μ ι ­

λήσουμε γ ι ' α ύ τ ά ολα, εφόσον προχωρήσουμε ακόμη λ ί γ ο

τήν συζήτηση τοΰ θέματος μας, σ τ ^ έ π ό μ ε ν ί ΐ ' ^

- 235 -

Δ' , 4.

Η ΕΚΣΤΑΤΓΚΗ ΑΓΑΠΗ ΩΣ ΕΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ. ΤΟ ΕΥΧΑ8ΙΣΤΙΑΚ0 ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ,

Α' Τό αληθινό πεπρωμένο του άνθρωπου ε ί ν α ι νά κο,ι-

537 νωνήσει ελεύθερα μέ τόν θεό , καθώς ή κοινωνία μέ

Αυτόν πού παρέχε ι τό ε ί ν α ι δ ω ρ ί ζ ε ι τό "δντως ε ί ν α ι "

538 στους αγαπητούς Του . "Η "παράλογη" κίνηση του αν­θρώπου ε ί ν α ι "έρως του μηδενός" δηλαδή καταστροφή της

539 αγάπης τήν οποία "μόνω θεω χρεωστοΰμεν " , χωρισμός

540 άπό τόν θεό καί " ε ί ς τό μή αν μετάπτωσις " , θάνατος.

Ή άρση τοΰ θανάτου ε ί ν α ι κατά τόν άγ. Μάξιμο,οπως ε ί ­

δαμε, n πραγμάτωση ΐ ή ς "γνωμικές εκχωρήσεως" , δηλαδή

της ελεύθερης παραχωρήσεως τοΰ αυτεξουσίου τοΰ ανθρώ­

που στον θεό κατά μίμηση του' Χρ ιστού, ή με τήν χάρη

541 τοΰ ' Α γ ί ο υ Πνεύματος άγαπητική έκσταση προς τόν θεό

κ α ί ή " κ α τ ' ε ΰ χ ή ν " ( δ ι ά προσευχής) πρόοδος στην υ ί ο θ ε -

542 σ ία τοΰ ανθρώπου, κατά χάρη, âv Χριστώ . Τ α υ τ ί ζ ε ι ό

άγ. Μάξιμος τήν υ ι ο θ ε σ ί α τοΰ ανθρώπου έν Χριστφ ως

"δνωσίν τε καί ο ι κ ε ι ό τ η τ α καί ο μ ο ι ό τ η τ α θ ε ί α ν καί θέω-

543 σιν " , μέ τήν " κ α θ ο λ ι κ ή ν άναφοράν κα ί συνέλευσιν"

των πάντων μέσα στην Ε κ κ λ η σ ί α Του, δπου τελούν δ λ ο ι

544

"συμπεφυκότες ά λ λ ή λ ο ι ς κ α ί συνημμένοι " . Ή 'Εκκλη­

σία ε ί ν α ι δ χώρος τής β α θ μ ι α ί α ς υπερβάσεως τοΰ θανά-

- 236 -

του, μέ τήν κοινωνία ανθρώπου καί θεού, ή δποία πραγ­

ματοποιείται βαθμιαία, καθόσον ό άνθρωπος θεληματικά

καί ελεύθερα "έξίσταται", κινούμενος άγαππτικά προς

τον θεό. Ή κίνηση αυτή του ανθρώπου είναι υπαρξιακώς

δγκυρπ- στον βαθμό πού συνεπάγεται μιά συνεχή σειρά

προοδευτικών επαυξήσεων τής κοινωνίας μέ τόν θεό' εΐ-

545

ναι δνα γίγνεσθαι τό δποΐο ευοδοΰται ως προοδευτι­

κή πρόσβαση σέ μιαν δλο και βαθύτερη κοινωνία των κτι­

στών δντων μέ τόν Δημιουργό καί Προνοητή τους, άλλα

καί τών δντων μεταξύ τους. Είναι γνωστό έδω τό παρά­

δειγμα τοΰ κύκλου,δπως τό χρησιμοποιεί δ άγ. Μάξιμος:

Ό θεός είναι τό κέντρο dnó τό οποίο έξακτινώνονται

καί στό όποιο επιστρέφουν οι ύπαοξιακές πορείες τών

δντων. ΙΊ'αύτάν τό σκοπό εργάζεται 6*J5ιος "κύκλω πι-

ριγράφων αυτών τάς εκστάσεις καί προς εαυτόν ανων τους 546

τών δντων καί υπ* αυτού γενομένων διορισμούς ". Ή

πρόοδος προς τόν θεό, στό προσωπικό αυτό έκστατίΰό

γίγνεσθαι, είναι μιά διαρκής πρόοδος στην κατόρθωση

τί}ς ενότητας, τί"ς αγάπης (καί της γνώσεως πού γεννιέ­

ται άπ'αύτήν), τής κοινωνικής αμοιβαιότητας τών ανθρώ­

πων καί του θεού.

*0 άγ. Μάξιμος βεβαίως εντάσσει σ*αύτό τό γί­

γνεσθαι τήν σύμπασα κτίση' "δ κόσμος χρειάζεται τόν

άνθρωπο γιά νά ξαναβρεί τόν Δημιουργό του", δπως ώ-

547 pala τό διατύπωσε ò Meyendorff . Πράγματα, δπως ει-

- 237 -

548 . . . , δαμε στά προηγούμενα , ο κόσμος ανακεφαλαιώνεται

στό Πρόσωπο toû Χριστού μέσω της ανθρωπινής φύσεως

Του, "κ'αθάπερ Ανθρωπος αλλος". Ό θεός έν Χριστφ συ-,

νέχει καί συνάγει καί περε-νοόφει τά αισθητά καί τά

νοητά, περικρατώντας τα γύρω άπό τόν Έαι/τό Του ως

αίτια, αρχή καί τέλος τους" 3λα αυτά πού κατά τήν φύ­

ση τους βρίσκονται σέ διάσταση τά κάμει νά "συννεύουν"

τό ενα προς τό άλλο, θέτοντας ως βασική δυναμική αρχή

549 της σχέσεως τους, τήν σχέση προς Αυτόν . "Ολα αυτά

τά οντά τά οδηγεί δ θεός σέ μιά "ταυτότητα κινήσεως

550 και υπάρξεως άδιάφθορον καί άσύγχυτιον ". Πρόκειται

γιά μιά ασύγχυτη καί αδιαίρετη ενότητα φύσεων, έν

γίγνεσθαι, ίνα γίγνεσθαι προς τόν θεό, τό δπαΐο συ­

ντηρεί καίύποβαστάζε ι τήν "αψυοτον συμφυΐαν" τής κοι­

νωνικής τους ενότητας, οπως ακριβώς ή ενότητα αυτή,

ή "άδιάλυτος σχέσις" τών όντων, βαστάζει καί επαλη­

θεύει τό γίγνεσθαί τους προς τόν θεό. Διότι Αυτός καί

μόνον είναι ή "αιτία της ολότητας, καθ'ήν fi τε όλότης

αυτή και τά τής'Ολότητος μέρη φαίνζσβαί τε καί είναι

55Î πέφυκεν ". Αυτός είναι η δυναμική προσωπική αίτια

της αδιαίρετης καί άσϋγχυτης ολότητας των δντων,έτσι

πού μόνον τό συνεχές γίγνεσθαι δι'Αΰτοΰ καί προς Αυ­

τόν εξασφαλίζει τήν φανέρωση καί τήν συντήρηση τής

κοινωνικής αυτής "Ολότητας" τών δντων.

Ή υφή τής κινήσεως, μέσα στό πεπερασμένο χωρό-

- 238 -

χρόνο too κτιστού κόσμου, είναι "άλλοιωτική", άκριοώς

"διά τήν του κόσμου πεπερασμένην στάσιν, καί τήν καθ'

552 έτεροίωσιν τοϋ χρόνου φθοράν ". Τέλος στην κίνηση αύ-

553 τή δίνεται, μέ τήν παρουσ6α της "απέραντου στάσεως

τήν τελική σύναψη δηλαδή τής "κατά τόν λόγον" της κι­

νούμενης φύσεως, μέ τήν έσχατη.Πρόνοια του θεού γιά τό

κτιστό, τήν απερίγραπτη ώς ακτιστη, καί. φυσικά πάντε­ς 54

λώς ακίνητη . Τότε λοιπόν ή. φύση "έν τω θεφ γινομένη

C..·) στάσιν άεικίνηταν έξει, καί στάσιμον ταυτοκινη-

555 σίαν περί τό ταυτόν καί έν καί μόνον άΐδίως γινομένη "

"Ας θυμηθούμε έδώ τά οσα είπαμε στά προηγούμενα νιά

τήν οντολογική δράση της Πρόνοιας σχετικά μέ τήν όλο-

556 κλήρωση του κατά φύση τρόπου υπάρξεως τών δντων , όπως

καί τά δσα είπαμε γιά τήν Πρόνοια ώς .ακτιστο θεμέλιο

557 τής κοινωνίας τών αντων . "Ή έσχατη ολοκλήρωση τοϋ

κατά φόσιν τρόπου υπάρξεως τών όντων είναι ή πληρότη­

τα τής κοινωνίας τους έν θεώ κάί μέ τόν θεό: αυτή εί­

ναι ή έσχατολογική Ολοκλήρωση τοϋ έργου τής Πρόνοιας

σχετικά μέ τήν κτίση. Αυτός πού φθάνει ώς έδω. έχει

καταστήσει τόν θεό τόν ίδιο "ποιότητα" καί "γνώρισμα"

κατά χάριν τής υπάρξεως του, λέγει τολμηρά δ άν. Μάξι­

μος' έχει δηλαδή θεωθεέ καί συνεπώς ελευθερώνεται από

τό πεπερασμένο χωρόχρονο, "στάσιν άεικίνητον λαβών,

τήν άπέραντον τών θείων ά/πόλαυσιν, καί κίνησιν στάσιμον

τήν έπ'αύτοΐς άκόρεστον δρεξιν"558^

- 239 -

Βλέπουμε λοιπόν ηώς ή θέωση ώς βαθειά κα ί άρρη­

τη κο ινων ία ανθρώπου κα ί θεού έ χ ε ι ώς χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό

της τήν άεικίνη-ςη στάση καί. τήν στάσιμη κίνηση .(ή σ τ ά ­

σιμη τ α υ τ ο κ ι ν η σ ί α ) . Στή μέν πρώτη περίπτωση υπονοεί­

τ α ι ή ανάπαυση στο υπέρτατο 'Αγαθό, ή όποια π ε ρ ι έ χ ε ι

μέσα της τήν κ ίνηση ώς δ ι η ν ε κ ή απόλαυση τοΰ θεού ( α ε ι ­

κ ί ν η τ ο ς σ τ ά σ ι ς ) ' στην δέ δεύτερη υ π ο ν ο ε ί τ α ι ή κ ίνηση

τής αχόρταγης ορέξεως γ ι α τό ά κ τ ι σ τ ο κάλλος τοΰ θ ε ο ύ ,

ή οποία όμως συνεχώς χ ο ρ τ α ί ν ε ι κα ί αναπαύεται στους

κόλπους Του ( κ ί ν η σ ι ς στάσιμος, ή στάσιμος τ α υ τ ο κ ι ν η -

σ ί α ) . Συνεπώς ε ί ν α ι φανερό πώς. στην κατάσταση τής θεω-

τ ι κ ή ς πλήρους κ ο ι ν ω ν ί α ς κ τ ι σ τ ο ύ καί ά κ τ ί σ τ ο υ , στην κα­

τάσταση τοΰ α ε ί ευ ε ί ν α ι , τοΰ έσχατολογικοϋ δηλαδή σαβ-

559 βατισμοΰ καί καταπαύσεως στην "πρόσωπον προς πρόσω­

πον " άγαπητική κ ο ι ν ω ν ι κ ή α μ ο ι β α ι ό τ η τ α ανθρώπου καί

θ ε ο ύ , σ υ ν ε χ ί ζ ε ι νά υπάρχει έ"νά μεταμορφωμένο θεωμένο

γ ί γ ν ε σ θ α ι . "Ενα γ ί γ ν ε σ θ α ι · π ο (ι τ η ρ ε ί τ ή ν

κ ο ι ν ω ν ί α θ ε ο ϋ κ α ί ά ν θ ρ ω π ο υ ζ ω-

j. ? 1 ι· j. • 560α

ν τ α ν ή , δ η λ α δ ή π ρ ο σ ω π ι κ ή , υπερ­

νικώντας τόν ώ ρ ι γ ε ν ι κ ό "κόρον", δ οποίος ε ί ν α ι ι τ ε λ ι ­

κά αυτή ακριβώς ή έσχατολογική απουσία προσωπεκης κ ο ι ­

νωνίας κα ί σχέσεως ανάμεσα στό κ τ ι σ τ ό καί στό ά κ τ ι σ τ ο .

Ε ί ν α ι ή έσχατολογ ική αυτή κοινωνία πού κ ι ν ε ί τό γ ί ν ν ε -

σθαι προς τήν ολοένα καί μεγαλύτερη εμβάθυνση καί β ίω­

ση της μέ άπειρους τρόπους πληρότητας' ε ί ν α ι τό γ ί γ ν ε -

- 240 -

σθαι πού εμπλουτίζει τήν ήδη πάμπλουτη <αC άπειρη αυ­

τή προσωπική κοινωνία μέ καινές συνεχώς θείες απολαύ­

σεις

Β'

Το τέλος ολων των όντων, ("των γνώσεων καί των

γινωσκομένων" ) ονομάζεται από τόν άγ. Μάξιμο "αλή­

θεια". Το δντα κινούνται προς τήν αλήθεια "συνελκό-

μενσ" προς αυτήν "γενική τινι λόγω"' ή αλήθεια ύπερ-

ίσχύει ως αρχή καί τέλος των οντων καί έλκει προς έαυ-

τήν τήν "κίνησιν των γεγονότων ". Μετά τήν πτώση τό

νόημα καί ή αλήθεια τών οντων κρύβονται, κατά τόν Ό-

ç 562

μολογητή,^στό τέλος τους . Τό τέλος αυτό είναι ό

Θεός-Λ'όνος ò οποίος έ"λκει τους πάντες προς τόν 'Εαυτό

Του, "τους τε περί σάρκα καί ψυχήν καί φύσιν τών όντων

ημετέρους λογισμούς τε καί λό"γους . *0 θεός Λόγος

2λκει τους πάντες στην αλήθεια Του, δηλαδή, όπως λέγει

δ άγ. Μάξιμος ακολουθώντας τό βιβλίο του 'Εκκλησιαστή

(Î.5), στον τόπο Του: "'Εκεί γάρ έλκει, καθώς φησιν

δ Εκκλησιαστής, καί εις τόν τόπον αυτού δλκει' δηλο­

νότι τους άκολουθούντας αύτώ, ως μεγάλω Άρχιερεί καί

είσάγοντι, είς τά "Αγια τών άγιων' ένθα τό καθ' ημάς

αύτός".ύϋέρ ημών πρόδρομος είσήλθεν ". Έχουμε έδώ

- 241 -

μιά Γΐάοσ ΓΤΟΛΟ σημαντική ερμηνευτική διάσταση του γί­

γνεσθαι των δντων: πρόκειται για τό γίγνεσθαυ ως ιε­

ρουργία, στην δποία προεξάρχει δ Άρχιερεύς Χριστός

καί ή δποία οδηγεί τοός άκολουθοΰνιτες στην αλήθεια,δη­

λαδή τόν έσχατολογικό τόπο του Άρχιερέως Χριστού, πού

είναι τά "Αγια των Άν Ιων τής "έ"κ δεξιών του Πατρός,

καθέδρας", (δηλαδή ή εντελής θέωση τής άνθρωπίνης φύ­

σεως), οπού σάν πρόδρομος δικός μας εισήλθε.

Αυτή την ίερουργική διάσταση του γίννεσθαι είναι

πού θέλει, μεταξύ άλλων, νά παραστήσει ό άγ. Μάξιμος

στην Μυσταγωγία του. Στό πέμπτο κεφάλαιο της οπού πα­

ρουσιάζεται ή 'Εκκλησία ως τύπος τής~ψυχής, διδάσκει

δ ιερός πατήρ, άτι ολη ήάνελικτική κίνηση τών δυνάμεων

της ψυχής ταυτίζεται μέ τήν κίνηση τών όντων προς τήν

εκκλησιαστική συναγωγή τους έν Χριστώ·' "Οταν ή ψυχή

κινείται λοιπόν έτσι, ομοια μέ τή,ν 'Εκκλησία, δι'ά-

ρετής καί γνώσεως, φθάνει, ξεπερνώντας χαρισματικά τους

δρους της κτιστότητας, στην "ύπεραληθεστάτην καί ύπε-

ράγαθον κοίτηντοΰ θεού (....) καθ'ήν μακαρίαν καί πα-

ναγίαν κοίτην, τό φρικτόν εκείνο τής ίιπέρ νουν καί

λόγον ενότητας μυστήριον επιτελείται' δι'οΰ μία σαρξ

καί ëv πνεΟμα, δ τε θεός προς τήν Έκκλησίαν, τήν ψυ-

565

χήν, καί ή ψυχή προς τόν θεόν γενήσεται ". Ή πραγμα­

τικότητα αυτής τής ενώσεως σώζεται κατά τόν άγ. Μάξιμο

άητά καί ορατά στό μυστήριο τήςθείας Ευχαριστίας, τής

- 242 -

"Εκκλησίας, δ ι ό τ ι "ή αγία toû θεού 'Εκκλησία ( . . . )

πάντα συνάγει προς tó τελουμενον επί του θείου θυσια­

στηρίου μυστήριον, οπεο διά των κατά τήν Έκκλησίαν

επιτελουμένων ό δυνηθείς έμφρόνως καί σσφώς \iunQf\vai,

Έκκλησίαν δντως θεού καί θείαν τήν εαυτού ψυχήν κα-* •

566

τεστήσατο ". Ό τ ρ ό π ο ς τ η ς ε ύ ο δ ώ -

σ ε ω ς τ ο υ ι ε ρ ρ υ ρ γ ι κ ο ΰ γ ί γ ν ε ­

σ θ α ι τ ή ς ψ υ χ ή ς , ο π ο ύ α κ ο λ ο υ θ ε ί

τ ό ν ' Α ρ χ ι ε ρ έ α Χ ρ ι σ τ ό σ τ ά " Α γ ι α

τ ώ ν " Α γ ί ω ν τ η ς θ ε ώ σ ε ω ς , ε ί ν α ι

κ α τ ά τ ό ν ά γ . Μ ά ξ ι μ ο , ή μ ύ η σ η ,

" έ μ φ ρ ό ν ω ς κ α ί σ α φ ώ ς " , σ τ ά "έ π Ι

τ ο υ θ ε ί ο υ θ υ σ ι α σ τ η ρ ί ο υ μ υ σ τ ή-

ρ ι ο ν " , σ τ ή ν θ ε ί α Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α . Τά "έν

τή Έκκλησίαέπιτελο6μενα" κορυφωνόμενα στην θεία Ευχα­

ρ ι σ τ ί α , αποτελούν νιά τόν άν. Μάξιμο, τήν "δδηγίαν "

τήν καθοδήγηση δηλαδή του ίερουργικοΰ γίννεσθαι της

ψυχής προς τήν θέωση. 'Ακόμη περισσότερο: τό προσω­

πικό αυτό γ ίγνεσθαι , εΰοδώνεται καί εύστοχεϊ, δταν

ενσωματωθεί σ'αΰτό, τό £να καί μοναδικό 'Εκκλησιαστι­

κό γ ίγνεσθαι , πού κορυφώνεται καί επαληθεύεται στην

θ. Ευχαριστία. Καί ακόμη περισσότερο: ή θ. Ευχαριστία

αποτελεί τήν καρδιά καί τήν ουσία του εκκλησιαστικού

γίγνεσθαι: , δ ι ό τ ι σ'αΰτήν "πάντα συνάγεται", καί κατ'

αυτήν φανερώνεται "διά τής άγιας μεταλήψεως των άχράν-

- 243 -

των και ζωοποιών μυστηρίων, ή προς αυτόν (ένν. τόν

θεόν) κατά μέθεζιν ενδεχομένη δι "δμοιότητος κοινωνία

τε καί ταυτότητας" δ ι *η"ς γενέσθαι θεός έξ'ανθρώπου κα-

568

ταξιοΰται ό άνθρωπος ". Δηλαδή φανερώνεται ή εκπλή­

ρωση και τελείωση όλου τοϋ σκοπού τοΰ εκκλησιαστικού

γίγνεσθαι, στην 3αθε ιά έσχατολονική κοινωνία θεού καί

ανθρώπου. "Ετσι λοιπόν νομίζουμε πώς κατά τόν άγ. Μά­

ξιμο τό γίγνεσθαι των όντων, μέσα στην "Εκκλησία, εί­

ναι καί πρέπει νά ονομάζεται ευχαριστιακό γίγνεσθαι,

569 μέ τήν έννοια πού δώσαμε παραπάνω)

"Ετσι, γιά νά ευοδωθεί τό προσωπικό'ί,ερουρν ικό

γίγνεσθαι, ή κίνηση της προσωπικής εκστατικής άνάπης

τοΰ πιστού προς τόν θεό, πρέπει νά ενσωματωθεί στό

ευχαριστιακό γίγνεσθαι αύ·τό της "Εκκλησίας. Διότι μό­

νον ή ενσωμάτωση αυτή μπορεί νά οδηγήσει τό προσωπικό

αι)τό γίγνεσθαι, o'ëva γίγνεσθαι έν κοινωνία μέ τόν θεό,

αφού μόνηή θεία Ευχαριστία είναι ή πραγματική, όντολα-

γικά πραγματική, ενσωμάτωση τοΰ πιστού στό Κυριάκο

Σώμα καί κοινωνία θεού καί ανθρώπου. Τό ευχαριστια­

κό γίγνεσθαι είναι λσιπόν ή αναπόφευκτη όντολονική

προϋπόθεση τοΰ κάθε επί μέρους προσωπικού γίγνεσθαι,

προκειμένου αυτό τό τελευταίο νά οδηγήσει σέ κοινωνία

μέ τόν θεό . "Ετσι πρέπει νά κατανοηθεί καί ή "γνω­

μική εκχώρηση" (γιά τήν όποια κάναμε αρκετές ήδη φορές

λόγο) τοΰ αυτεξουσίου τοΰ άνθρωπου στον θεό, μέ τήν

- 244 -

οποία πυροδοτείται, ή εκστατική άγαπητική κίνηση του

παστού προς 'Εκείνον. "0 άνθρωπος δηλαδή αύτοπαραδί-

δεται, παραδίδοντας τήν θέληση του στον θεό, προκει­

μένου νά ενσωματωθεί , να "μυηθεί", κατά τον άγ. Μά­

ξιμο, σ'αύτό τό εκκλησιαστικό, ευχαριστιακό γίγνεσθαι

που οδηγεί στην απόλυτη κοινωνία ανθρώπου και θεού.

Στό <οώς τών παραπάνω διαπιστώσεων μπορούν νά

κατανοηθούν καλύτερα τά δσα γράφτηκαν στην προηγούμενη

παράγραφο για τόν ρόλο τοϋ άγιου Πνεύματος στην γέννηση

καί καθοδήγηση τής εκστατικής αγάπης τών ανθρώπων στό

γίγνεσθαι της προς τόν θεό έν Χριστώ. Ή μεταβολή τών

τιμίων δώρων συμβαίνει "ίν Πνεύματι Άγίω"' τό "Αγιο

Πνεύμα είναι δ αυτουργός τοΰ ευχαριστιακού γίγνεσθαι,

καί συνεπώς, κατά φυσικό τρόπο, καθοδηγεί και επιβοη­

θεί καί τήν προσπάθεια τών πιστών νά ενσωματώσουν τήν

προσωπική τους κίνηση και πορεία στό ευχαριστιακό αυ­

τό γίγνεσθαι, μέ τήν άσκηση, τήν προσευχή καί τήν με­

τοχή στην "κατά τήν Έκκλησίαν έπιτελουμένην" μυστη­

ριακή ζωή.

- 245 -

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

ΕΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ.

Τ. Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ

ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΟΥ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ

Ή διάκριση αλλά καί ή αντιδιαστολή τοο είναι

καί του γίγνεσθαι είναι αρχαιότατη, παλαιά δσο καί η

Φιλοσοφία' άφ'έτέρου είναι μιά από τις κλασσικές αντι­

παραθέσεις στην ιστορία της φιλοσοφίας, χαρακτηριστική

καί καθοριστική γιά χήν πνευ-ματική ιστορία τής Δύσεως.

"Ο,τι γίνεται δέν είναι ακόμη. Αυτό πού είναι έχει

πλέον πάψει νά γίνεται. Τό είναι αντιστέκεται στις άλ-

572 λοιωτικές παρωθήσεις του γίγνεσθαι .

Είναι βέβαια έξω από τίς προθέσεις καί τά όρια

αυτής τής θεολογικής διατριβής ή συστηματική παρακολού­

θηση τής διαμορφώσεως καί της εξελίξεως αυτής τής κλασ­

σικής δυάδας αντιτιθέμενων εννοιών, καθώς καί των α­

κατάβλητων φιλοσοφικών προσπαθειών, μέχρι τίς μέρες

μας, γιά τήν συμφιλίωση τους. Πρέπει ομως νά πούμε πώς

ot ρίζες τής αντιπαραθέσεως αυτής βρίσκονται ήδη στην

προσωκρατική σκέψη, εμφανιζόμενες στην πόλωση τής 'Ε-

- 246 -

λεατικής αντιλήψεως γιά τό είναι (κυρίως δπως εμφανί­

ζεται, στον Παρμενίδη) πού πρεσβεύει, τήν ποιοτική στα­

θερότητα (αμεταβλπτότητα) τσο εΰναι, και του 'Ηρακλεί­

του πού πρεσβεύει τήν πρωταρχικότατα τής πραγματικότη­

τας τού γί.γνεσθαιΑ73"0λο&. οι "φυσιολόγοι" του πέμπτου

αιώνα εργάζονται γ ta τόν συμβιβασμό αυτής της δεδομέ­

νης αντιθέσεως, πού εκφράζει ωστόσο, κατά τή φράση τοΰ

574 Windei band, δύο ΐσόκυρες "ανάγκες τής σκέψεως '.

Κατά τόν Παρμενίδη λοιπόν στό "Ενα ή στό Είναι

άνήκ.ει ri αιωνιότητα, τό άγέννητο και άνώλεθρο, υδ>ϋα-

ζόντως δμως (απως ήδη είχε υποστηρίζει ό Ξενοφάνης),

ή τέλεια ένότηχα, τ\ αδιαφοροποίητη ταυτότητα μέ τόν

Εαυτό του, δηλαδή >π καθολική ομοιογένεια και τό άπολύ-

575

τως αμετάβλητο . Γιά τόν "Ηράκλειτο, αντίθετα, ή· τά­

ξη του γίννεσθαι πού είναι ή μόνη πραγματικότητα έχει

δύο καθορισμούς: τήν αρμονία των αντιθέσεων και τήν

κυκλική εναλλαγή τής ολης μέσα στό σύμπαν. "Από τήν πα­

ρατήρηση τής συνεχούς ροής καί άλλανής των πάντων, δ

Ηράκλειτος θά οδηγηθεί στην πεποίθηση πώς δλα μετα­

βάλλονται συνεχώς στό αντίθετο τους. Αυτή ή συνεχής

μεταλλαγή είναι τελικά μιά άκατάπαυση διαμάχη (ό πό­

λεμος πατήρ πάντων, κατά τόν Έφέσιο σοφό). Κάθε τι

λοιπόν πού φαίνεται σέ: μύά στιγμή πώς είναι αποτελεί

τήν συνδρομή αντιθετικών κινήσεων και δυνάμεων πού εξ­

ισορροπούν ("έναντιοτροπία"). "Ετσι τό σύμπαν είναι

- 247 -

κάθε στ ιγμή μ ιά διασπασμένη κ α ι συνεχώς άποκαθ ι σ τ ά μ ε ­

νη ε ν ό τ η τ α , ("ëv δ ιαφερόμενον έ α υ τ ώ " ) , 2νας πόλεμος

συνεχής πού τ ε ί ν ε ι προς τήν συμφιλίωση" ή ουσία του

σύμπαντος ε ί ν α ι η* αόρατη "αφανής α ρ μ ο ν ί α " , που ε ν ο π ο ι ε ί

τ ί ς α ν τ ι τ ι θ έ μ ε ν ε ς ε ν τ ά σ ε ι ς . Πρέπει νά τονίσουμε μέ

έμφαση πώς γ ι ά τήν δ ι α λ ε κ τ ι κ ή σκέψη τοΰ "Ηρακλείτου ή

αρμονία αυτή δέν σ η μ α ί ν ε ι καθόλου συγχώνευση ή σ υ μ φ ι ­

λίωση των αντ ιθέσεων" α π ε ν α ν τ ί α ς , κάθε οντότητα ε ί ν α ι

ή ε ν ό τ η τ α τοΰ εαυτού της κ α ι τοΰ α ν τ ι θ έ τ ο υ της μέσα

στην δραματική δ ι α δ ι κ α σ ί α τοΰ γ ί γ ν ε σ θ α ι , τό όποιο ε ί ν α ι

πολεμικό κ α ι δ ι ό λ ο υ ε ι ρ η ν ι κ ό , τό εμψυχώνει ή σύγκρρυση,

ή α ρ ν η τ ι κ ό τ α τ α , ό πόλεμος ως ή υπέρτατη Δ ί κ η , τό άνα-

577 πότρεπτο πεπρωμένο τοΰ κόσμου . "Ακόμη κ ι ô θεός

ε ί ν α ι γ ι ά τον Ή ο ά κ λ ε ι τ ο έμπλεγμένος στό κοσμικό γ ί -

578 γ ν ε σ θ α ι αυτό . Τό "Εν, τό Ε ί ν α ι , συνκροτεΐ ε ν ό τ η τ α ,

αλλά μέ τήν έ ν ν ο ι α α υ τ ή , της πολεμιικής αρμονίας, τής

δραματικής εντάσεως, κ α ι τών σπαρασσόμενων αντ ιθέσεων:

579 τό ε ί ν α ι , " ε ί ν α ι τό ε ί ν α ι τοΰ γ ί γ ν ε σ θ α ι " .

*0 Windelband, στό ε γ χ ε ι ρ ί δ ι ο του δ ί ν ε ι μ ιά θαυ­

μάσια ( κ α ι κλασσική πιά) έκθεση δλης της προσωκρατικής

σκέψεως,άπό το πρίσμα αυτής ακριβώς τής επιδιώξεως της

συμφιλιώσεως μεταξύ τών αρχεγόνων αυτών πόλων, *Ελεα-'

τ ι κ ο ΰ κ α ι ' Η ρ α κ λ ε ί τ ε ι ο υ , τής άρχαΐ'κής σκέψεως, γ ι ά νά

κ α τ α λ ή ξ ε ι ώς έ ξ η ς : "Τό γ ί γ ν ε σ θ α ι τοΰ ' Η ρ α κ λ ε ί τ ο υ δέν

γεννά κανένα ε ί ν α ι - έ τ σ ι οπως κ α ί από τό ε ί ν α ι τοΰ

- 248 -

Παρμενίδη δέν γεννιέται κανένα γίγνεσθαι.. Στην πραγμα­

τικότητα /ι διδασκαλία τών Έλεατών γ La τό είναι, έκτος

από τήν πολλότητα καί τήν αλλαγή, αποκλείει, καί τό

γίγνεσθαι. Σύμφωνα μέ τήν μεταφυσική τους τό γίγνε-

σθαι είναι αδιανόητο, είναι αδύνατο ". *Η άντιμαχία

αυτή, πού γιά τή λύση της εργάσθηκαν Αδη οι σύγχρονοί

της, είναι παρούσα ως τίς μέρες μας. "0 Έγελιαν ισμός

καί δ Μαρξισμός, ό Νιτσεεσμός καί ό Μπερξονισμός, δ

Καντιανισμός καί δ "Υπαρξισμός έχουν νά καταθέσουν τή

συμβολή του,ς στη μακρά προσπάθεια αφομοιώσεως τής âp-

χένονης αντινομίας, θά προσηλώσουμε τήν προσοχή μας

στην εγκυρότατη, έν προκειμένω ανάλυση του Heidegger'

πρόκειταιγιάχόκορυφαιο σύγχρονο εγχείρημα κατανοήσεως

τής αντιδιαστολής είναι καί γίγνεσθαι, καί είναι ταυ­

τόχρονα ή πιό ριζική σύγχρονη απόπειρα υπερβάσεως του,

στα πλαίσια τής Δυτικής σκέψεως πάντοτε.

"0 Heidegger προσπαθεί νά (υπερβεί τό χάσμα' δ

"Ηράκλειτος καί Ö Παρμενίδης θέλουν νά πουν στην πραγ-

581

ματικότητα 'ό ί δ ι ο πράγμα, β ι ά ζ ε τ α ι νά βεβαιώσει .

Καί γ ιά νά μας τό εξηγήσει αυτό προχωρεί στην ανάλυση

τής δεύτερης αρχέγονης δυαδικής αντιθέσεως: αυτής του

Είναι καί τοΰ φαίνεσθαι. "0 Heidegger συσχετίζε ι τά

δύο ζεύγη: "Αυτό πού ενυπάρχει στό γ ίγνεσθαι , άφ'ένός

μέν δέν ε ί ν α ι πλέον τό μηδέν, άφ'έτέρου δέ, δέν ε ί ν α ι

ακόμη αυτό πού προορίζεται νά ε ί ν α ι . Έ ξ ' α ί τ ί α ς αύτοΰ

- 249 -

toö "δέν είναι πλέον, δέν είναι, ακόμη", το γίγνεσθαι

διαπεράται από τό μηδέν. Βεβαίως, ουδόλως είναι ένα

καθαρό μηδέν, άλλα οοτε πλέον "τούτο", κι'ώστόσο ού­

τε ακόμη "εκείνο" - καίιώς τοιούτο είναι συνεχώς ένα

άλλο. Γι'άύτόν τάν λόγο άλλοτε φαίνεται δτσι κι άλλο­

τε αλλιώς. Παρουσιάζει μιαν εσωτερικά ασταθή δΦη. "Q-

στε ιδωμένο τό γίγνεσθαι κατ'αύτόν τόν τρόπο δέν εί-

582

ναι παρά äva φαίνεσθαι του Είναι Τό γίγνεσθαι εί­

ναι τό φαίνεσθαι τοΰ Είναι λοιπόν Yta τόν Heidegger

και, γιά νά κατανοηθεί αυτό βαθύτερα, προχωρεί στό τρί­

το θεμελιώδες δυαδικό αντιθετικό ζεϋνος, νεώτερο αυτό,

τό ζεύγος Είναι και σκέπτεσθαι: "Τό γίγνεσθαι και τά

φαίνεσθαι καθορίζονται επίσης από τήν οπτική γωνία

583

τοΰ σκέπτεσθαι ". Αυτό σημαίνει πώς είναι η "κρίνου­

σα σκέψη" αύτη που ταυτίζει εντέλει τό γίγνεσθαι μέ

τήν κίνηση, τήν αλλαγή τόπου, τήν μεταφορά'άφ 'ετέρου

είναι ή σκέψη αυτή ή οποία βλέπει τό φαίνεσθαι τελικά

ώς ένα λογικό σφάλμα, ψεύδος παραδρομή. "Ετσι εμφανί­

ζεται εντέλει τό Είναι, σέ αντίθεση μέ τό γίγνεσθαι,

ώς τό σταθερό - σέ αντίθεση, αντίστοιχα, προς τό φαί­

νεσθαι, είναι τό σταθερό πρότυπο (τό παράδειγμα) πά­

ντοτε τό αυτό. Σέ αντίθεση τελικά, μέ τό σκέπτεσθαι,

584 είναι τό Οπο-κείμενο, τό δεδομένο . "Ωστόσο είναι

φανερό πώς τόσο τό γίγνεσθαι, οσο και τό φαίνεσθαι,

και τό σκέπτεσθαι, διαθέτουν οντότητα, δέν είναι μηδέν,

- 250 -

υπάρχουν κ α θ ο ρ ί ζ ο ν τ α ς τήν ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή κατάσταση τών ου­

σιών. E i v a t λοιπόν αυτά τά Ι δ ι α , λ έ γ ε ι δ Heidegger,

δ ν τ α . Πώς τ ό τ ε , ά ν τ ι - τ ί θ ε ν τ α ι στό Ε ί ν α ι ; Ή απάντηση

του φιλοσόφου ε ί ν α ι tr ia απόπειρα ρ ι ζ ι κ ή ς κ ρ ι τ ι κ ή ς τής

δ υ τ ι κ ή ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς : " " δ σ τ ε ή μ έ χ ρ ι τώρα ισχύουσα έ ν ­

ν ο ι α του Ε ί ν α ι δέν ε ί ν α ι αρκετή ν ι ά νά κατονομάσει παν

5S5 δ , τ ι " έ σ τ ι ν " " . Π ρ ο τ ε ί ν ε ι λοιπόν â Heidegger μ ιά

μ ε ί ζ ο ν α διεύρυνση τής έ ν ν ο ι α ς του Ε ί ν α ι , ώστε αυτή νά

π ε ρ ι λ ά β ε ι δλα τά δ ν τ α , δλα ασα φ α ί ν ο ν τ α ι πώς ά ν τ ι - τ ί -

θ ε ν τ α ι στην έ ν ν ο ι α τοϋ Ε ί ν α ι . Παρ'δλα α υ τ ά , ή σχέση

586 τους μέ τό Ε ί ν α ι θά ε ί ν α ι σχέση Ε ί ν α ι κ α ι όντων ,

τά Ε ί ν α ι σαφώς ύ π ε ρ - τ ί θ ε τ α ι στον Heidegger, ως ή μό­

νη κα ί κορυφαία "δύναμη που Φ έ ρ ε ι κ α ί κ υ β ε ρ ν ά ε ι δλους

τους δεσμούς μας μέ τά δντα στό σύνολο τ ο υ ς , μέ τό

γ ί γ ν ε σ θ α ι , μέ τό φ α ί ν ε σ θ α ι , μέ τό σ κ έ π τ ε σ θ α ι , μέ τό

ά φ ε ί λ . ε , ι ν 5 8 7 " .

Τό Ε ί ν α ι ε ί ν α ι πάντα λοιπόν " έ τ ε ρ ο ν " , κ ά τ ι άλλο

άπό τά δ ν τ α , κ ά τ ι άλλο από τό γ ί γ ν ε σ θ α ι ' ό Heidegger

παρ'δλο πού ε π ι χ ε ι ρ ε ί νά υπερβεί τήν α ν τ ί θ ε σ η ε ί ν α ι

καί γ ί γ ν ε σ θ α ι , κ α τ α φ έ ρ ν ε ι μέν νά τά τοποθετήσει σέ μιά

σχέση εξαρτήσεως (τό γ ί γ ν ε σ θ α ι ε ί ν α ι ένα δν πού ε ξ α ρ ­

τ ά τ α ι από τό Ε ί ν α ι ) , δέν μπορεί δμως νά αποφύγει τ ε λ ι ­

κά καί α υ τ ό ς , τ ή ν διαφοροποίησήτους: τό Ε ί ν α ι ε ί ν α ι

" μ ε ί ζ ο ν " τοϋ γ ί γ ν ε σ θ α ι , διάφορο τοϋ γ ί γ ν ε σ θ α ι ,τό. ό­

ποιο απλώς ε ί ν α ι ένα επιμέρους δν. *Η χ α ΐ ν τ ε γ κ ε ρ ι α ν ή

- 251 -

αυτή πρασπάθε ια, ft κορυφαία καί ή TUO ' τολμηρή στον χώ­

ρο τής νεώτερης δυτικής φιλοσοφίας συντηρεί μέ τόν δι­

κό της τρόπο τόν διχασμό είναι καί γίγνεσθαι- ό διχα­

σμό αυτός, άνυπέρβατος, φαίνεται πράγματι πώς ανήκει

στό "πεπρωμένο" της Ευρωπαϊκής φιλοσοφίας.

Και βέβαια ή υπόθεση της λύσεως αύτοϋ του προβλή­

ματος δέν είναι απλή άσκηση ακαδπμαΚκής φιλοσοφίας. Οί

συνέπειες αύτοϋ του διχασμού είναι τεράστιες γιά τήν

δυτική κουλτούρα (απως ήταν καί γιά τήν αρχαιοελληνι­

κή). *0 διαχωρισμός του γίγνεσθαι άπό τό είναι (ή ή

εγκαθίδρυση του γίγνεσθαι ως πρωταρχικής πραγματικότη­

τας) θέτει βαθειά προβλήματα όπως: Ποιο είναι τό νόημα

καί ή οντολογική αξία τοϋ γίννεσθαι ως φυσικού, κοινω­

νικού ή ιστορικού μεγέθους; Ποιο είναι τό έσχατο τέλος

τοϋ γίγνεσθαι, ή- αντίθετα, τί νόημα όντολογ ικο έχε ι τό

αέναο γίγνεσθαι; Ποια είναι ή αρχή του' γίγνεσθαι καί

γιατί νά υπάρχει τό γίγνεσθαι; Πώς εξασφαλίζεται ή<

θετική, οίκοδομητική φορά τοΰ γίννεσθαι καί πώς άπο-

φεόγεταιή αρνητική, άποδομητική του φορά; Ποιο είναι

οντολογικά πρωταρχικό, τό είναι ή τό γίγνεσθαι καί για­

τί; notò είδος ηθικής,κοινωνικής καί ιστορικής συμπε­

ριφοράς απορρέει άπό τήν εκάστοτε' ερμηνεία τοΰ γίγνε­

σθαι; Ποιος είναι τελικά δ κύριος τοϋ γίγνεσθαι' κατά

πόσον ό άνθρωπος μπορεί νά ελέγξει τό φυσικό, τό κοι­

νωνικό, ή τό ιστορικό γίγνεσθαι; Είναι ή δχι ύ'ποταγμέ-

- 252 -

νος δ άνθρωπος σ'ένα κοσμολογικό καί ιστορικό γίγνεσθαι,

πού tó ξεπερνά καί τον συντρίβει; Ποια είναι τό νόημα

τής ελευθερίας καί ποιες είναι: oc. δυνατότητες μιας πραγ­

ματικής ελευθερίας μέσα στό άτεγκτο φυσικό καί ιστορι­

κό γίγνεσθαι; nota eivat ή αξία του συγκεκριμένου καί

ανεπανάληπτου ανθρώπινου προσώπου μέσα στην ραγδαία

μεταλλακτική κίνηση των πάντων παύ συνθλίβει τό επι­

μέρους; *Από τήν άλλη σ διαχωρισμός του είναι από τό

γίγνεσθαι (η. η εγκαθίδρυση του είναι ως πρωταρχικής

πραγματικότητας) θέτει επίσης τεράστια πνευματικά προ­

βλήματα, δπως: Δέν διατρέχει ίνα τέτοιο είναι, αιώνιο,

αμετάλλακτο, άφθαρτο καί απρόσιτο, τόν κίνδυνο τής ά-

ντικειμενοποιήσεως; Cô Berdiaeff, έν προκειμένω μας έ­

χει δώσει θαυμάσιες αναλύσεις, κρίνοντας τήν δυτική Φι­

λοσοφική περί "Οντος αντίληψη καί διαπιστώνοντας τήν

ανάγκα ξεπεράσματος τής ίδέας του Είναι, ως οντος πηγ-

588

μένου καί άντικειμενοποιημένου ). Πώς μπορεί τό εί­

ναι, νά εϋναι τέλε%ο,έάν δέν μπορεί νά κινηθεί; Πως

μπορεί, αντίθετα, τό είναι νά μήν μεταπίπτει στό μη­

δέν, κινούμενο; Πώς μπορεί τό είναι νά υπάρχει, μή κι-589

νούμενα ; Πως μπορεί τό είναι νά κοινωνεί καί νά κοι-

νωνεΐται μή κινούμενο; (Ερώτημα πού κυριολεκτικά συ-

νέτριψε τήν δυτική θεολογία). Πώς μπορεί τό είναι νά

είναι ζωντανό, μή κινούμενο; Πώς μπορεί τό είναι νά

είναι απόλυτο, άπ'τήν άλλη, έάν κινείται; "Ενα τέτοιο

- 253 -

ακίνητο είναι πώς μπορεί νά κινεί; Πώς σώζεται οντο­

λογικά ή ελευθερία έάν π κίνηση είναι μηδέν; Ποιες εί­

ναι οί συνέπειες αυτής της απόλυτης επικυριαρχίας τοϋ

είναι πάνω στην ηθική καί τήν αίσθητική, τήν κοινωνι­

κότητα καί τήν ιστορία; Πώς σώζεται ή ελευθερία καί η

ετερότητα ,τοΰ· προσώπου , όταν είναι απολύτως υποταγμέ­

νη στην ουσία του;

Αυτά είναι μερικά μόνον άπό τά συντριπτικά προ­

βλήματα πού γεννά ή αδυναμία της φιλοσοφίας (αλλά καί

της παραδοσιακής δυτικής θεολογίας) νά λύσει τό πρό­

βλημα τής αντιπαραθέσεως είναι καί γίγνεσθαι. Ό ελά­

χιστος γνώστης τής σύγχρονης πνευματικής ιστορικής

συγκυρίας γνωρίζει τό πόσο τά προβλήματα αυτά έχουν

κυριολεκτικά τσακίσει πάνω τους τους ίδιοφυέστερους βλα

στους τής 'Εσπερίας. Στην εργασία μας αυτή, έχει ήδη

αδήλως γίνει μιά απόπειρα απαντήσεως στά περισσότερα ά-

πό τά ερωτήματα αυτά, μέ βάση τήν "εϋχαριστικΜ οντολο­

γία", του άγ. Μαξίμου. Προχωρούμε σέ μιά συγκεφαλαίωση

των συμεπρασμάτων μας έν σχέσει προς τόν μόλις εκτεθέν­

τα φιλοσοφικό προβληματισμό.

Ε', 2

Η ΘΕΜΕΛΙΩΜΕΝΗ ΣΤΗΝ θ. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ

ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΜΕ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΕΙΝ.

Ή φυσική "άναφορικότητα" των λόγων τών όντων,

- 254 -

δ "λόγος ενώσεως" τους κ α ί η " φ ι λ ι κ ή σ υ γ γ έ ν ε ι α " τ ο υ ς ,

τά ωθεί στην καθολική κοινωνικοποίηση μ ιας "ενοποιού

σχέσεως.ή δποία ε ν ε ρ γ ε ί τ α ι , μέσω τής ανθρωπινής φύσεως,

590 έ"ν Χριστώ . Αυτή ή κο ινων ική " ένδ ι ά σ φ ι γ ξ ι ς " ε ί ν α ι .

έργο τής Προνοίας του θεοϋ προς εισαγωγή τους στην

" α τ ρ ε ψ ί α " της β α σ ι λ ε ί α ς Του' τ ε λ ι κ ά ο ι πολλοί λ ό γ ο ι

τών δντων κ α θ ί σ τ α ν τ α ι , μέ τήν ενοποιό κ ο ι ν ω ν ί α , " ε ι ς

κ α ί δ αυτός λ ό γ ο ς " , καθώς τά πάντα συνάπτονται "θεφ

καί ά λ λ ή λ ο ι ς δ ι ά του Πνεύματος". Π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά ένα γ ε ­

γονός έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ό , τό δποίο ε ι κ ο ν ί ζ ε τ α ι στην Πεντηκο-

στή κ α ί ε ν ε ρ γ ε ί τ α ι εν Χριστώ. Αυτός συνάπτει τά πέ­

ντε ο ν τ ο λ ο γ ι κ ά ρήγματα εκπληρώνοντας τήν άγαπητική

592 προνοητική βουλή του"θεοϋ "καθ "ΰπακοήν" καί απο­

δ ε ι κ ν ύ ε ι τήν κ τ ί σ η "μ ίαν".ολοκληρώνοντας στην απόλυτη

κ ο ι ν ω ν ί α α υ τ ή , τό έργο τής ε ξ ' ο ΰ κ δντων δ η μ ι ο υ ρ ν ί α ς :

Χωρίς τήν κο ινων ία αυτή τό ε ί ν α ι των δντων θά μ ε τ α ­

πέσει στό μηδέν' τό μηδέν, ε ί ν α ι μή δν ακριβώς ως ή

απόλυτη μή-συνοχή, μ ή - κ ο ι ν ω ν ί α ' τό ε ί ν α ι σ υ γ κ ρ ο τ ε ί τ α ι ,

κατά τόν άγ. Μάξιμο ως κ ο ι ν ω ν ί α , ε ί ν α ι σ η μ α ί ν ε ι κοινω-

v i a 5 9 3 .

"Η πραγμάτωση του ε ί ν α ι ως κ ο ι ν ω ν ί α ε ί ν α ι έσχα-

τ ο λ ο γ ι κ ή κ α ι ε ι σ έ ρ χ ε τ α ι στην ι σ τ ο ρ ί α δ ι ά τής Ευχαρι­

σ τ ί α ς , ή Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ε ί ν α ι ή κορυφαία πραγματική φανέ­

ρωση τής έν Χριστώ κο ινων ίας τών δντων. Ή Ευχαριστ ία

ε ί ν α ι ή καρδιά τής ' Ε κ κ λ η σ ί α ς , ή κ ο ι ν ω ν ί α ως α γ ά π η , κ ο ι -

- 255 -

νωνία έν τω Προσώπω του Χριστού' ή έν Χριστώ διά τής

αγάπης κοινωνία είναα ή εισαγωγή τών δντων στην αλή­

θεια rfrç Βασιλείας της αγάπης του θεού. *Η αγάπη του

Χριστού είναι κενωτική καί θυσιαστική "θεία κηδεμονία",

πού προκαλεί τήν ειρηνική κοινωνία τών πάντων, ενεργού­

μενη "έν τω αΕματί Του". "Η αγάπη αυτή ενσαρκώνεται

κατά τόν άγ. Μάξιμο στην Ευχαριστία, ώς ευχαριστιακή

αγάπη του Χριστού, ευχαριστιακή δηλαδή κοινωνική σύνα­

ψη καί ενσωμάτωση τών λογικών δντων στον Χριστό, πού

οδηγεί στην μέθεση της θείας ζωής, τής Τριαδικής κοι­

νωνικής ενότητας. *Η αγάπη του Κυρίου μας φανερώνε­

ται ολόκληρη στό ευχαριστιακό Σώμα καί Αίμα Του, διά

τών οποίων συγκροτεί καί συντηρεί τόν ένα λόγο τής

594 κτίσεως, σέ κοινωνία μέ τόν Πατέρα . Ή προσωπική

ζωή τών πιστών στην "Εκκλησία ένερνείται ώς μετοχή

στην ευχαριστιακή αγάπη του Χριστού, μετοχή πού είναι

συνέπεια τής προσωπικής ασκητικής υπακοής στην ζωο­

ποιό κοινωνική κλήση τοΰ θεού έν Χριστώ, ενάντια στον

διχασμό τής φιλαυτίας* είναι ή ανταπόκριση στό θέλημα

τοΰ θεού γιά τήν ζωοποίηση τοΰ κόσμου μέσα στην ευχα-

595 ριστιακή καθολικότητα τοΰ εκκλησιαστικού σώματος

Τό είναι τ^ϋ/δντων ώς κοιζνωνίν|Μνέκπληρώνεται λοιπόν καί

πραγματοποιείται στην Ευχαριστία: αυτή κάνει τά δντα

νά είναι, διότι αυτή είναι ή ζώσα καί ενεργός κοινω­

νική πραγματοποίηση τοΰ είναι ώς ζωής, δηλαδή άγαπη-

- 256 -

τικής - υποθετικής συνάξεως των δντων υπό του θεού έν

Χριστώ, έφ'δσον ή Ευχαριστία είναι αυτή ή ίδια ή αγάπη

596 τοΰ θεού (3ς ευχαριστιακό Σώμα καί Αίμα Χριστού

Δια τής Ευχαριστίας, συνεπώς, εισάγεται οριστι­

κά fi έννοια καί ή πραγματικότητα τής κοινωνίας στό εί­

ναι. Τό δντως είναι, η αληθινή ζωή τών όντων, είναι κοι­

νωνία έν Χριστφ. *0 άνθρωπος ακολουθώντας τόν Χριστό

προσωποποιείται καθώς εισάγεται διά του Βαπτίσματος κα­

τά χάρη στον προσωπικό τρόπο υπάρξεως τοΰ Χριστού, καί

διά -τής Ευχαριστίας ως κορυφής καί. "ουσίας" όλων τών

597

μυστηρίων μιετέχει (μέ τήν σύγχρονη εκούσια ασκητι­

κή υπακοή του στον Κϋριο) στην θυσιαστική ευχαριστια­

κή αγάπη τοΰ Χριστού, πού είναι ή ολοκλήρωση καί ή πα­

γίωση τοΰ προσωπικού τρόπου υπάρξεως τοΰ άνθρωπου, καθ'

ομοίωση προς τόν θεό. Ό άνθρωπος υπάρχει ως πρόσωπο,

οσο πιό ολοκληρωτικά συμμετέχει στην ευχαριστιακή αγάπη

τοΰ Κυρίου. *0 άνθρωπος, ακολουθώντας κατά πάντα τόν

Χριστό, γίνεται πρόσωπο κατά χάρη όμοιο μέ το μοναδι­

κό Πρόσωπο 'Εκείνου, γίνεται δηλαδή δ μοναδικός τόπος

καί τρόπος υπάρξεως τοΰ σύμπαντος κόσμου. Ταυτίζει ε­

ντός του τό είναι μέ τδ κοίνωνείν αποκαλύπτοντας τήν

ζωή δς αιώνια êtmstpla προσωπικής κοινωνίας, της κοι­

νωνίας αυτής τής όποιας ό Χριστός είναι ό αυτουργός

καί ό μυσταγωγός.

Μέ τήν Ευχαριστία λοιπόν γνωρίζουμε καί ζούμε

- 257 -

tó είναι ως ελεύθερη κοινωνία αγάπης προσωπεκής, κτί­

σεως καί θεού έν Χριστφ, κατ'είκόνα της Τριαδικής προ­

σωπικής κοινωνίας και ενότητας. Τό είναι οφείλει τήν

σταθερότητα καί τήν συμπάγειά του στό γεγονός τής

ενεργούμενης συνεχώς κοινωνίας αυτής, ή κοινωνία αυτή

συγκροτεί και συγκρατεί τό είναι στην οπαρξη. Ουδέποτε

ή φιλοσοφία κατόρθωσε νά συλλά8ει τήν μεγαλειώδη αυτή

πνευματική εμπειρία του άγ. Μαξίμου, μ'δλο πού κάποτε

μακρινές προαισθήσεις δέν έλλειψαν. Ή βαθειά μετακα-

ντιανή κρίση της οντολογίας καί ή "εξάντληση" της στις

598

μέρες μας έχει σίγουρα σχέση μ'αύτή τήνριζική αδυ­

ναμία της φιλοσοφίας, πού τήν καταδείχνει ελλιπή καί

περιορισμένη καί αδύναμη στην άνθρωποκεντρικότητά της,

νά συλλάβει και νά ζήσει τό γεγονός τής Βαθειάς πραγ­

ματικής έσχατολογικής κοινωνίας κτίσεως, άνθρωπου καί

θεού, στό Πρόσωπο του Χριστού, καί ΐήν διηνεκή ενσάρ­

κωση τοΰ γεγονότος αυτού, ως ευχαριστιακή αγάπη, στό

μυστήρ ιο τής θ£ίας Ευχαριστίας στό οποίο κατατείνουν καί

Οδηγούν αλα τά άλλα μυστήρια καί σύνολη ή ασκητικο-

πνευματική εμπειρία, έν Πνεύματι Άγίω, τής "Εκκλη­

σίας. Δέν γνωρίζει ή φιλοσοφία τήν εκκλησιαστική

πραγμάτωση τοΰ είναι ώς κοινωνίας, ώς προσωπικής ζωής

έν αγάπη, γι "αυτό καί δέν γνωρίζει πόΰ νά στηρίξει

τό είναι' ή πόλωση υποκειμενισμού καίάντικειμενισμοΰ

πού διασχίζει ολόκληρη τήν δυτική σκέψη , είναι μιά

- 258 -

ctnô τις συνέπειες του γεγονότος αΰτοϋ, τής αδυναμίας

της νά συλλάβει οντολογικά καί σέ απόλυτη σχέση μέ τό

είναι, τό γεγονός του κοενωνειν. Καί. ή αδυναμία της

αΰχή οδηγεί ευθέως στην ανικανότητα της νά συλλάβει,

τό γίγνεσθαι ως ίντολογικά ένύπαρκτο στό είναι, οπως

θά δούμε αμέσως τώοα.

Ε', 3

Η ΔΙΑ ΤΗΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ! ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ ΣΤΟ ΕΙΝΑΙ:

Η ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ.

Ή, θεία Ευχαριστία, εισάγει τήν κοινωνία, ώς ευ­

χαριστιακή εντέλει αγάπη στην όντολονία, οπως είδα­

με, καί μάλιστα τήν καθιστά τό όντολονικό θεμέλιο, τό

οντολογικό δδαφος έπί του όποιου θεμελιώνεται τό εί­

ναι τών δντων. *Η αγάπη όμως, αυτή ή "αιώνια διϋποκει-

μενικότητα ", έχει κατά τόν άγ. Μάξιμο καί μιαν άλ­

λη προϋπόθεση. Πρόκειται γι'αύτήν πού απορρέει dnó τήν

φυσική κινητικότητα τοϋ κτιστού, ή οποία, ως συστατι­

κό τού άκτίστου λόγου υπάρξεως του, είναι απολύτως θε­

τικό "πάθος" τού κτιστού καί ταυτόχρονα "δραστική ε­

νέργεια" του, μέσον που καθιστά τά δντα έξελίξιμα καί

- 259 -

έ ξ ε λ ι κ τ ά προς τήν ενωτική τους περιχώρηση, ως äva γ ί ­

γνεσθαι, πού θ ε μ ε λ ι ώ ν ε ι τήν έσχατολογική τους κοινω-

. 60Τ ν ι α .

Στο λογακό πλάσμα, το γνωμικά του θέλημα αξιο­

ποιεί τήν ενέργεια τοϋ φυσικού του θελήματος, ως κίνη­

ση προσωπική πλέον, τής φύσεως ποός τήν πληρότητα τής

ζωής της. *Η προσωπική γνωμική ενεργοποίηση καί καθοδή­

γηση αυτή τής φυσικής κλήσεως, οδηγεί στην "σύμβασιν

των θελήσεων" ανθρώπου καί θεού, ως "εκχώρησαν γνω-

μικήν", παράδοση τής θελήσεως τοϋ ανθρώπου στον θεό'

δ τρόπος αυτής τής γνωμικής βσυλητικής κινήσεως είναι

Π προσευχή, τής όποιας ή, πεμπτουσία έΎκειται στην παρά­

δοση όλου τοΰ γίγνεσθαι (καί δχι μόνον τής προσωπικής

ανθρώπινης κινήσεως άλλα καί, μέσω αυτής, ως "κοσμικής

λειτουργίας" πλέον, κατά τήν έκφραση του Balthasar,

καί ολων των αψύχων δντων) στό θέλημα τοϋ θεοϋ, τό ο­

ποίο είναι ή επιθυμία Του νά λατρεύεται, κατά τόν ιε­

ρό συγγραφέα .

Καθώς δ θεός, κατά φύση ακίνητος, έξίσταται δη­

μιουργώντας προσωπική σχέση αγάπης μέ τό πλάσμα του,

ή κίνηση του ανθρώπου είναι στην έσχατη ουσία της ε­

ρωτική απόκριση στην αγαθή άγαπητική έκσταση τοϋ θεού,

ως "σώφρων μανία" προσωπικής έκστάσεως. "Οταν τό γνω­

μικό θέλημα φθάσες, διά των αρετών, στην αγάπη, υπερβαί­

νεται καί ή ανθρώπινη κίνηση γίνεται έκσταση, μέ όχημα της τήν προ-

- 260 -

σευχή, ή οποία είναι έτσι. "ιΐ (ίγάππ rtoù παραδίδει τό

ανθρώπινο αυτεξούσιο στον θεό ". Αυτουργός τής αν­

θρωπινής έκστάσεως είναι τό "Αγιο Πνεύμα πού νικά τό

περιεκτικό κακό τής φιλαυτίας καί βοηθά τόν άνθρωπο

στην ασκητική του προσπάθεια γιά τήν απόκτηση τής α­

νιδιοτελούς αγάπης, στην προσχώρηση του δηλαδή στην

θυσιαστική ευχαριστιακή αγάπη του Χριστού.

*Η εκστατική αυτή αγάπη είναι τελικά τό έν κοινω

vtq γίγνεσθαι τής προσωπικής κινήσεως τοΰ άνθρωπου

*Η κοινωνία, εκκλησιαστική καί έσχατολογική, κτιστού

καί άκτίστου,υπάρχει, συντηρείται καί 3αθαίνει μέ τό

έν Πνεόρατι εκστατικό γίγνεσθαι, πού καθιστά τήν κοι­

νωνία θεού καί άνθρωπου.ζωντανή, δηλαδή προσωπική καί

αληθινή KCL πραγματική καί δλοένα πλουσιότερη. Τό γί­

γνεσθαι είναι αναπόσπαστο άπό τό κοινωνεϊν, οπως άκρι-

βδς τό κοινωνεϊν είναι αναπόσπαστο άπό τό είναι. Τό

γίγνεσθαι στον άγ. Μάξιμο δέν είναι απλώς Οργανο ή

υποστήριγμα τοΰ κοινωνεϊν. Είναι ισάξιο οντολογικό δε

δομένο. Πρόκειται γιά κοινωνία Βαθειά αλληλένδετη μέ

τό γίγνεσθαι, αδιανόητη καί ανύπαρκτη χωρίς αυτό. Στα­

τική κοινωνία ή άκοινώνητο, γίγνεσθαι καταστρέφουν τό

δν. Τό έν Χριστφ γίγνεσθαι αυτό, αφορά όχι άπλως τήν

βαθύτερη κοινωνία, αλλά τήν άληθιζνή κοινωνία. Ή κοι­

νωνία είναι ό σκοπός καί ή αλήθεια τοΰ έν γίγνεσθαι

δντος, τό γίγνεσθαι είναι ό τρόπος υπάρξεως τοΰ έν

- 261 -

κοινωνία δντος. Αυτό πού κάνει, τά δντα νά είναι, εί-

vat τό έν κοινωνία γίγνεσθαε μέ τις έννοιες πού i\a-

βαν ou δροι αύτρί στην παρούσα εργασία, καί uè τήν

έννοια noù ò ίδιος δ Όμολογητής αποδίδει στην διδα­

σκαλία τομ αύτη, μέ τους δρους "αεικίνητος στάσις" καί

ιι j . ι 605 „

στάσιμος ταυτοκtvnaia

*0 φυσικός χώρος απου τά δντα είναι, ζώντας τό

έν κοινωνία γίγνεσθαι αυτό, είναι κατά τόν άγ. Μάξιμο

ή" 'Εκκλησία, καί μάλιστα ή καρδιά της, ή θεία Ευχαρι­

στία. Στην Ευχαριστία έγκρύπτεται ό κατά φύ­

ση τρόπος υπάρξεως τών δντων ώς Προνοιακό, Οικονομικό,

άγαπητικό, οντολογικό γεγονός κοινωνικής ενότητας κατ'

εικόνα τής Τριαδικής κοινωνικής καί άγαπητικής ενότη­

τας. Σ'αυτήν κορυφώνεται ή υίοθετική δράση του Πνεύ-

ματος , πού οδηγεί στην απόλυτη, αθάνατη καί άφθαρτη

ζωή του αεί ευ είναι. Πρανματικά οι δντολονικές δια­

στάσεις τής Ευχαριστίας είναι διαστάσεις αυτής της ά­

φθαρτης καί απερίσταλτης αίώνιας ζωής, που ταυτίζεται

μέ τήν αιώνια επίγνωση τής θεωτικής αλήθειας τής έν

Χριστώ υιοθεσίας, δηλαδή τής συγκεφαλαιώσεως του κτι­

στού έν Χριστώ, πού ενεργείται κατ'έξοχήν στά πλαίσια

τής ευχαριστιακής εκκλησιαστικής κοινωνίας . 'Εντεύ­

θεν καί τό γίγνεσθαι έχει χαρακτήρα ίερουργικό, κατά

τήν Μυσταγωγία καί οδηγεί τόν πιστό στον έσχατολογι-

κό τόπο τής "έκ δεξιών καθέδρας" τοΰ Χριστού, στην

- 262 -

θέωση. Τό προσωπικό ιερουργικό αυτό γίγνεσθαι εύοδοϋ-

ται Kut εΰστοχεϊ δταν καί στον βαθμό πού θά ενσωματω­

θεί, κατά τόν άγ. Μάξιμο, στό £νσ καί μοναδικό έκκλη-gno

σιαστικό-εΰχαριστιακό γίγνεσθαι, έν Πνεύματι Άγίω

Τό Πνιεύμα επικουρεί καί υποβαστάζει τήν έν Χοιστφ συ­

ναγωγή τών όντων, δσο καί τήν εκστατική κίνηση τους

προς Αυτόν. Αύ"τή ή Πγευματολογ ική συγκρότηση του Σώμα­

τος τοΟ Χριστού είναι κατεξοχήν εμφανής στην Ευχαριστία

καί. μ'αυτήν τήν δννοια συναντώνται στην Ευχαριστία, ή

Χριστολογία, ή Πνευματολογία καί ή Έκκλησιολογ ία. Τό

έσχατο περιεχό'μενο αυτής της διά τής Ευχαριστίας δρά-

σεώς του Χριστού, τής ευχαριστιακής Του αγάπης.είναι Μ-

βαθειά καί άρρητη κοινωνία τής θεώσεως: στον χώρο της

ευχαριστιακής, έσχατολογικης κοινωνίας, τό κοινωνεϊν

καί τό γίγνεσθαι είναι αναπόσπαστα μέρη του Είναι, ύς

ζωής άφθαρτης καί αίώνιας, τής ζωής ως άεί εΰ είναι.

Ζωής πού είναι κατεξοχή προσωπική, πού είναι ή χαρι­

σματική επέκταση του προσωπικού τρόπου υπάρξεως του

θεού, διά τοϋ Χριστού, στον άνθρωπο καί, δπως δείξαμε,

σέ αλα τά : οντά τά δποΐα μπορούν νά μετέχουν ώς δώρα

αμοιβαία, μεταξύ των προσώπων, στην βαθειά αυτή κοι­

νωνική ενότητα. Ζωή προσωπική, πού έμφυχώνεται άπ'τήν

αιώνια ζωτικότητα τοΰ προσωπικού εκστατικού γίγνεσθαι

ενσωματωμένου στό θέωτικό ευχαριστιακό γίγνεσθαι. Ζωή

πού είναι αιώνια καί άφθαρτη, άεί εΰ είναι, ώς εύχα-

- 263 -

ριστιακό εν κοινωνία γίγνεσθαι των δντων. Το άειΐ ευ

είναι, π κατάσταση του μέλλοντα αιώνα, διά της Ευχα­

ριστίας εισέρχεται ήδη στον νυν αίύνα, κάνει τά δντα

νά είναι όντως ήδη από τώρα, πραγματοποιώντας τόν"άρ-

ραβώνα" τής τε.λικής τους πλήρους αποκαταστάσεως. Ή

Ευχαριστία, επομένως, καθιστά εφικτή την πραγματική

ύπαρξη των όντων, καθώς είναι ήπρόσληψη και ή αναγω­

γή τους ήδη άπό τώρα καί για δλη τήν αιωνιότητα, στό

άεί εΰ είναι. Ή Ευχαριστιακή οντολογία ξεκινώντας

άπό τήν εκπληκτική ιδέα του άγ. Μαξίμου πώς τό είναι

πληροΰτα άλλα καί υπάρχει χάριν του άεί εΰ είναι, δη­

λαδή της άπειρης θείας ζωτικότητας ή όποια χαρισματι­

κά προσφέρεται ώς στάσιμος ταυτοκινησία ατά προσωπικά

όντα καί δι'αυτών σέ δλο τό κτιστό, μας φανερώνει πώς

όλες οί κινήσεις των όντων καί οί πράξεις των προσώ­

πων είναι όντολογ.ικά δικαιωμένες έφ'δσονκατευθύνονται

προς το έσχατον, τό άεί εΰ είναι, πού είναι ή τελεία

ενσωμάτωση στό Σώμα του Χριστού. Πρόκειται γιά μιά

οντολογία -εκτός- τοΰ - κόσμου, ή οποία θραύει τήν

κλειστή, ένδοκοσμική, ή μάλλον ένδο-κτισιακή οντολο­

γία των αρχαίων 'Ελλήνων αλλά καί τήν νεώτερη δυτική

οντολογία, στον βαθμό πού αυτή ή τελευταία προέρχεται

άπό μιά θεολογία, ή οποία δεν μπορεί νά κατανοήσει τήν

ζωτική καί συνεχή είσοδο των έσχατων στό παρόν, ή ό-

- 264 -

noia κείται στην καρδιά της 'Ορθόδοξης έκκλησιολογίας.

Είναι οντολογία ευχαριστιακή ύπό τήν έννοια πώς στην

Ευχαριστία {ώς κορύφωση δλων των μυστηρίων) φανερώνε-

ται καί ενεργείται, ήδη από τώρα, ή αυθεντική ζωή όλων

τΰν όντων, ή ίδια ή δυνατότητα τους, ακριβώς, νά εί­

ναι. Καμμιά απολύτως φιλοσοφία δέν μπορεί νά τό συλλά­

βει αυτό" πρόκειται γιά μιά νέα οντολογία, (ύπό τήν

έννοια πώς ή φιλοσοφία δέν τήν ανακάλυψε ακόμη, δπως

άλλωστε καί ούτε πρόκειται νά τήν ανακαλύψει ποτέ) κα­

θαρά θεολογική, έσχατολογική, ευχαριστιακή. Είναι ή

οντολογία του εκκλησιαστικού τρόπου της υπάρξεως

βεβαίως, θά έπρεπε νά γραφεί μιά νέα εκτενής

εργασία προκειμένου νά σκιαγραφηθούν οι συνέπειες του

συνόλου των διαπιστώσεων μας, γιά τήν σύγχρονη θεολο­

γική καί φιλοσοφική προβληματική. Στον μέν θεολογικό

χώρο νά παρουσιασθεί ά συμβολή αυτών τών διαπιστώσεων

στην ανάδειξη τοϋ έκκλησιολογικοΰ, ευχαριστιακού καί

τελικά οντολογικού πλαισίου όλης της ασκητικής καί ποι­

μαντικής καί θεσμικής ζωής τής 'Εκκλησίας, ως "εργα­

στηρίου αναστάσεως ". Στό φιλοσοφικό πεδίο νά ερμη­

νευθεί ή αιώνια συντριβή τών οντολογιών καί κάθε με­

ταφυσικής, στό φώς τής διηνεκώς νέας οντολογικής (γ cd

τήν ακρίβεια, Οπως είπαμε, ύπερ-οντολογικής) φανερώ-

σεως τοΰ είναι ώς ζωής, ενεργούμενης ώς έν κοινωνία

- 265 -

γίγνεσθαι, έν Πνεύματι Άγίω. Ή κρίση τής φιλοσοφίας

σήμερα (καιΐ ιδιαίτερα ή κρίση της μεταφυσικής ή οντο­

λογίας) οσο κι/αν αλη ιδίως ή δυτική φιλοσοφία από

τήν σχολαστική της μήτρα μέχρι σήμερα, τελεί συνεχώς

έν κρίσεμ, δ·έν έγκειται, (καί πρέπει αυτό νά τό τονί­

σουμε ξανά Ιδιαιτέρως) στό οτι δέν κατάφερε μέ πληρό­

τητα τόν εμπλουτισμό της έννοιας του Είναι ή τόν

συγκερασμό της μέ αντιπαρατιθέμενες π συμπληρωματικές

έννοιες (δπως τό γίγνεσθαι, σκέπτεσθαι, κοινωνεϊν,

όφείλειν κ.λ.π.). 'Αντίθετα στον αχανή χώρο της φιλο­

σοφικής θεωρητικολογίας , έχουν πιθανολογηθεί καί οί

πιό απίθανοι εννοιολογικοί συσχετισμοί. Ή κρίση έγκει­

ται πρωτίστως, στην αδυναμία της νεώτερης φιλοσοφίας

νά 3ρεΐ τήν θεολογική διέξοδο εκείνη προς αυτήν τήν

έκτος - του - κόσμου αρχαία καί νεώτερη θεολογική,

έσχατολογική, ευχαριστιακή εντέλει, οντολογία, ποϋ

είναι έν ολίγοις κοινή κληρονομιά τών Πατέρων τής 'Α­

νατολής, μέ κορυφαίο ίσως ώς προς τήν αμεσότητα τής

εκφράσεως τόν άγ. Μάξιμο τόν Όμολογητή* Περαιτέρω,

Βέβαια, μή μπορώντας νά αντιληφθεί τό είναι ώς ζωή

καί μάλιστα ζωή προσωπική, κατ'είκόνα του προσωπικού

Τριαδικού θεού ή φιλοσοφία δέν μπορεί νά συλλάβει

καί νά ζήσει τήν μεθεκτική καί άγαπητική καί εκστατική

κοινωνικότητα, ή όποια εισάγει αδιατάρακτα, καί όχι

- 266 -

αντιθετικά, τό γίγνεσθαι στό είναι. Δέν υπάρχει πλέον

είναι καί γίγνεσθαι, γίγνεσθαι καί είναι" υπάρχει τό

είναι ώς προσωπικό έν κοινωνία γίγνεσθαι. Χωρίς τό

κοινωνεϊν δέν υπάρχει είναι, χωρίς τό γίγνεσθαι δέν

υπάρχει κοινωνεϊν, καί αντιστρόφως, χωρίς τήν κοινωνία

τών προσώπων δέν υπάρχει γύγνεσθαι' χωρίς τό γίγνεσθαι

δέν υπάρχει είναι, όπως καί χωρίς τό είναι, ώς ζωή

προσωπική, δέν υπάρχει γίγνεσθαι π κοινωνεϊν. Δέν

πρόκειται λοιπόν γιά τό είναι ώς γίγνεσθαι, ούτε γιά

τό είναι ώς κοινωνεϊν, ούτε γιά τό κοινωνεϊν ώς γίγνε­

σθαι3 πρόκειται γιά τό είναι ώς έν κοινωνία γίγνεσθαι,

έσχατολογική, ευχαριστιακή, εκστατική κοινωνία αγά­

πης του προσωπικού θεού καί του προσωπικού άνθρωπου.,

Ή φιλοσοφία βέβαια θά λάβει μιαν απάντηση κατά πολύ

ανώτερη τής σχετικής ερωτήσεως της, η φιλοσοφία δέν

μπορεί νά ερωτήσει τόσο βαθειά, ούτε νά άνθέξει τό

σκάνδαλο αύτης τής απαντήσεως. Μή μπορώντας νά υπερ­

βεί τά δρια τοΰ κτιστού, μή μπορώντας νά δει τήν πραγ­

ματική κοινωνία του κτχστοΰ μέ τόν "Ακτιστο, διά τών

άκτίστων λόγων καί τών άκτίστων ενεργειών Του, δέν

μπορεί νά διανοηθεί καν τήνσυνεχή εισχώρηση τού εσχά­

του στην ιστορία, ώς προνοιακή, οικονομική, άγαπητική,

εκστατική, θεωτική, ευχαριστιακή συναγωγή τοΰ παντός

έν Χριστώ, ώς θεία χαρισματική ζωή ζωντανής, προσωπι-

- 267 -

κής, ερωτικής κοινωνίας του θεού μέ τό πλάσμα Του.

Δέν μπορεί, χωρίς νά συντρίψει ακόμη περισσότε­

ρο τά ήδη συντρ,ιμμένα παιγνίδια του λόγου της, νά δια­

νοηθεί καί νά ζήσει τό μυστήριο της ευχαριστιακής όντα

λογίας του έν κοινωνία γίγνεσθαι

- 268 -

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΟΙ

ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΌΣ

Ή αρχική έμπνευση αυτής της διατριβής προήλθε

άπό τήν παρατήρηση πώς τό σύνολο των μελετητών τοΰ άγ,

Μαξίμου αδυνατούσε νά συσχετίσει τόν εμφανή έσχατολο-

γικό χαρακτήρα τής σκέψεως του μέ τήν οντολογία του

καί αυτήν στην συνέχειαμέ τήν περί Ευχαριστίας διδα­

σκαλία τοΰ άγ. πατρός. Αυτό είχε σάν αποτέλεσμα αφενός

μιαν ελλιπή ερμηνεία τής εϋχαριστιολογίας τοΰ Όμολο-

γητή και αφετέρου μιαν άβαθη κατανόηση της οντολογίας

του. 'Επίσης δμως τήν υποβάθμιση VQÜ έσχατολογικού πυ­

ρήνα της σκέψεως του. Ή θεωρία των λόγων τοΰ άγ. Μα­

ξίμου ωστόσο, αποτελεί μιαν αληθινή "οντολογία" μό­

νον μετά τόν άμεσο συσχετισμό της μέ τήν εύχαριστιο-

λογία του, όπως καί ή θεία Ευχαριστία αποτελεί, στά

κείμενα του, τό θεμέλιο τής έσχατολογικής του εμπει­

ρίας, μόνον αφού ερμηνευθεί ώς ευχαριστιακή οντολογία,

δια τής θεωρίας του περί τών λόγων. Οι συσχετίσεις αυ­

τές προβάλλουν ηδη τήν μεγάλη επικαιρότητα τοΰ ιερού

συγγραφέα, τόσο στον χώρο τών σημερινών θεολογικών

καί έκκλησιολογικών αναζητήσεων, καί φυσικά καί στην

περί αυτών σύγχρονη οικουμενική διαχριστιανική συζήτη­

ση δσο καί στον χώρο τών πιό μοντέρνων φιλοσοφικών

- 269 -

αναζητήσεων, μετά άπ'αύτό πού ό Heidegger αποκάλεσε

"τέλος τής κλασσικής οντολογίας ή μεταφυσικής" στην

εποχή μας.

"Ηδη στό είσαγωγικό πρώτο κεφάλαιο τής διατρι­

βής μας έπιση'μάναμε τίς οντολογικές διαστάσεις περί

θείας Ευχαριστίας διδασκαλίας του άγ. Μαξίμου. Ή

"ευχαριστιακή κοινωνία! καί τό ευχαριστιακό γίγνεσθαι"

συγκροτούν τίς δύο θεμελιώδεις διαστάσεις αυτής τής

ιδιόμορφης οντολογίας, στίς άρεοπαγιτικές καταβολές

τής οποίας ό άγ. Μάξιμος προσθέτει κυρίως, έκτος άπό

τήν εμβάθυνση του στό οντολογικό νόημα του κοινωνεϊν,

καί τήν παράλληλη οντολογική θεμελίωση του γεγονότος

του γίγνεσθαι, μέ βάση τήν ευχαριστιακή εμπειρία. Ή

ταύτιση τής τελευταίας μέ τό σύνολο τής Οικονομίας και

Πρόνοιας του θεού, οδηγεί στην αποκάλυψη τοΰ "ευχαρι­

στιακού φωτισμού" ώς δυνατότητας εμπειρικής μυήσεως

τοΰ πιστού στην κοινωνία καί τό γίγνεσθαι αυτό, ώς

μύηση μεθεκτική καί χαρισματική στην "έν τη Τριάδι

νοουμένην ενότητα" άπό τήν όποια απορρέει ή ταύτιση

τοΰ είναι καί τοΰ ζην, (ώς ζωή απόλυτη καί αθάνατη

καί έν Χριστώ υιοθεσία) στην σκέψη τοΰ ιερού συγγρα­

φέα. Πρόκειται γιά τήν ευχαριστιακή καθολικοποίηση

τού εκκλησιαστικού σώματος, πού είναι ή άληθο-ποίηση

καί ζωο-ποίηση του. Περαιτέρω, υπάρχουν βαθμίδες ύ-

- 270 -

παρξιακης οντολογικής ενσωματώσεως ατό ζΰν Σώμα του

Κυρίου, όπου τό ανθρώπινο καί κοσμι.κό είναι.i, προσλαμβα-

νόμενο μέσω των ευ χαρ ι. στ ι καώ ν ενσαρκώσεων στην θεωμέ-

νη σάρκα τοϋ Κυρίου, μεταμορφώνεται βαθμιαία, γίνεται

δηλ. εκκλησία καί σώζεται διά της Σαρκός καί τοΰ ΑΕμα-

τος τοΰ Χριστού. Ή σωτηρία αυτή είναι "έν προσώπω",

άναδεικνεύει πριν άπ'δλα τό γεγονός τοΰ προσώπου, ώς

κοινωνική αμοιβαιότητα μεταξύ θεού καί άνθρωπου, ενώ

τά όντα- διά των λόγων τους είναι τά "δόματα" καί τά

"δώρα", πού θεμελιώνουν τήν άγαπητική αύτή::προσωπική

κοινωνία, ή όποια έχει χαρακτήρα μυστηριακό καί ευχαρι­

στιακό, ύπηρετούμενη άπό τήν ίερωσύνη. Τά οντολογικά

χαρακτηριστικά της εύχαριστιολογίας τοϋ άγ. Πατρός δέν

μπορούν νά διαλευκανθούν περισσότερο άν δέν προστρέ­

ξουμε στην θεωρία του περί των λόγων των όντων' ή αμφί­

δρομη ερμηνευτική συσχέτιση, πού ό ίδιος ό άγ, Μάξιμος

έχει θέσει μεταξύ των δύο, ερμηνεύει καί εμπλουτίζει

αμφότερα.

"Ετσι στό δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας μας, εξε­

τάζεται ή ίδια ή ύφή τών λόγων των όντων, σέ σχέση καί

αντίθεση καταρχήν, μέ τήνπρό αυτών φιλοσοφική παράδο­

ση. Οί λόγοι τά άκτιστα αυτά βουλητικά ενεργήματα της

θείας αγάπης καί ελευθερίας σώζουν τόν Χριστολογικό ,

Εύχαριστιολογι.κό τελικά, χαρακτήρα της οντολογίας καί

- 271 -

κοσμολογίας ιού Όμολογητη' ή ευχαριστιακή" ενσάρκωση

του Χριστού περιέχει εντός αυ·της τήν απάντηση στο

πρόβλημα της τελικής υφής τΰν λόγων ή οποία είναι έσχα-

τολογικοΰ'χαοακτηρα , Γιά νά ερμηνευθεί ή υφή του έσχατο-

τολογικού"άεί εΰ είναι", στό όποιο στρέφεται συνεχώς

ή μαξιμική οντολογία, ανιχνεύονται στό έργο του άγιου,

Ενδεκα παράλληλες τριάδες δρων οί όποιες μας ερμηνεύουν

τήν σκέψη του στό σημείο αυτό: ή Ευχαριστία είναι ή

μόνη συγκεκριμενοποίηση του αεί εΰ είναι, καί ή μελέτη

της είναι εμβάθυνση στον έσχατο λόγο υπάρξεως των ό­

ντων. Σ'δλες τίς επόμενες παραγράφους του κεφαλαίου

αυτοΰ διαγράφεται π πρωτοκαθεδρία αυτή της θείας Ευ­

χαριστίας στην οντολογία τοΰ άγ. πατρός. Στην κατόρθω-

ση τοΰ κατά φύσιν διάτής "εύθυπορίας προς τόν λόγο"

ή όποια καθιστά τόν λόγο πραττόμενο καί αναθεωρεί, ώς

"έσωτερικευμένη οντολογία" τήν σύνολη φιλοσοφική ήθc-_

κή* στην αποκάλυψη της άκτιστης θεμελιώσεως τού κατά

φύσιν στην πρόνοια καί στην κρίση' στην ανάδειξη τοΰ

προσωπικού τρόπου της υπάρξεως ώς εκπλήρωση της κατά

λόγωον λειτουργικότητας τοΰ κτιστού' στην αποκάλυψη

των λόγων ώς ύπαρξιακώς προηγουμένων καί περιεχόντων

τίς άκτιστες ενέργειες τοΰ θεού, κατά τήν προσωπική

ελεύθερη κινητοποίηση τήςούσίας Του προς ενέργεια'

- 272 -

στην υπαρξιακή φανέρωση, τέλος των λόγων ώς λογο-ποίη-

σπ καί έσχατολογο-ποίηση τών δυνάμεων τής Ψυχής-παντού

ή θείαςΕύχαριστία είναι ό τόπος καί τό έρεισμα καί τό

πλαίσιο, τό θεμέλιο, ή έπ-αλήθευση καί ή ολοκλήρωση,

ή προϋπόθεση καί τό μέσον καί τό τέλος, όλων των οντο­

λογικών ποιοτήτων καταστάσεων καί 3αθμίδων πού φέρουν

τόν χαρακτήρα του πνευματικώς αυθεντικού. Καί δταν,

στό τρίτο κεφάλαιο της εργασίας μας εμφανίζεται ή κοι­

νωνία τών όντων ώς ή παν-αύθεντική έσχατολογική πραγμά­

τωση της κατά φϋσιν άναφορικότητας της ενοποιού σχέ­

σεως καί φιλικής συγγενείας τών λόγων, πού καθιστά τό

είναι ταυτόσημο μέ τό κοινωνεΐν, πάλι ή θεία Ευχαρι­

στία είναι τό πλαίσιο αναφοράς, ή αρχή καί τό τέλος.

Ή Ευχαριστία κομίζει στό παρόν την "έν τη Τριάδι νοου-

μένην" κοινωνική ενότητα, καθιδρύοντας μιαν θά λέγαμε

"ευχαριστιακή δοαλεκτική" έ'ναν τρόπο δηλαδή καθολικής

εκκλησιαστικής διακοινωνίας τών όντων, μέ αυτουργό

τήν κοινώνιο-ποιητική δράση τής Πρόνοιας τού θεού, ό

όποιος 3ούλεται νά κάμει τά πάντα έν, σέ μίά χαρισμα­

τική αφθαρσία κοινωνίας των πάντων έν Χριστώ, ή οποία

επεκτείνει τήν Πεντηκοστή - τήν έν Πνεύματι δηλαδή αύ-

σηση τής έσχατολογικής κοινωνίας τών δντων εντός τής

'Εκκλησίας. Αυτό είναι τό μυσταγωγικό έργο του Χριστού

ό όποιος πραγματοποιεί τόν "ύπό τής σοφίας ένισμόν"

- 273 -

και τήν "ειρηνική φιλία" τών πάντων, μέ τήν άσύγχυτη

καί αδιαίρετη περιχώρηση της ανθρώπινης φύσεως Του,

διά τπς όποιας συνάπτονται δλα τά οντολογικά χάσματα

καί καταστρέφεται ή θανατηφόρα άκοινωνησία κατά πάντα?

καταποντ'ιζόμενη μέσα στην αγάπη. Πρόκειται γιά τήν

θυσιαστική, κενωτική αγάπη τοΰ Χριστού ή όποια είναι

ή "ζωή ημών", είναι ή άγαπητική "θεία κηδεμονία" που

φανερώνεται ώς "ευχαριστιακή αγάπη-,' στην ιστορία,

άγφΐ̂ η μέ βαθύτατα οντολογικό χαρακτήρα πού ενεργεί

καί προσφέρεται ώς Σώμα καί Αίμα Χριστού, τά όποια συν

τηρούν καί τρέφουν τόν ένα λόγο της κτίσεως ώς κοινω­

νία ζωής καί χάριτος, καθ'όμοίωση της θείας ενότητας.

Κοινωνία ζωής μέ ασκητική προϋπόθεση τήν κατατρόπωση

τού περιεκτικού κακού τής φιλαυτίας καί τοΰ ατομισμού,

ώς υπακοή στην άγαπητική κλήση κοινωνίας πού μας α­

πευθύνεται από τον Κύριο πού είναι ό μυσταγωγός της

διά τής θυσιαστικής άγαπής συνάξεως των διεστώτων στό

σώμα Του. Ή προσχώρηση στον καθολικό αυτόν τρόπο υ­

πάρξεως προκαλεί καί τήν κοσμολογικήν ενότητα. Ό

Χριστός διά τοΰ μυστηρίου τής ένυποστάσεως τής ανθρώ­

πινης φύσεως "θεοπρεπώς τά πάντα είς εαυτόν άνακεφα-

λαιώσατο"' τό ίδιο καί ό άνθρωπος προσχωρώντας στον

τρόπο υπάρξεως τοΰ Χριστού, προσκομίζει τήν σύμπασα

κτίση προς ζωοποίηση μέσα στην ευχαριστιακή καθολι.κό-

- 274 -

τητα του εκκλησιαστικού σώματος, 'Αφετέρου, καθώς τό

ένα πρόσωπο του Λόγου κατέστη ά τόπος καί ό τρόπος-

υπάρξεως όλων των όντων, έτσι καί ό ασκητής της πίστεως

μέ τήν βαθμιαία ενσωμάτωση του στό Κυριάκο Σώμα, προ­

σωποποιείται, έν Πνεύματι Άγιω, καθιστάμενος ό τόπος

αλλά καί ό τρόπος τής υπάρξεως της ολης κτίσεως - τέ­

τοιος ώστε νά μπορεί νά της άποδύδει τήν υπέρτατη

έσχατολογική αυθεντικότητα, γιά τήν οποία δημιουργή­

θηκε .

Ή ολοένα καί βαθύτερη πραγμάτωση της έν Χριστή

κοινωνίας των δντων ερείδεται σ'ένα συγκεκριμένο γί­

γνεσθαι, θεμελιωμένο κατ'αρχάς στην φυσική κίνηση του

κτιστού, ή όποίά διαπορθμεύει τό κτιστό από τήν έκ τοΰ

μή δντος παραγωγή του ώς τήν έσχατολογική του αποκα­

τάσταση. Στά λογικά όντα ή κίνηση συνάπτεται μέ τήν

θέληση τους της όποιας την ελευθερία εξασφαλίζει τό

αυτεξούσιο. Τό γνωμικό θέλημα κατευθύνει τό φυσικό θέ­

λημα καί ή "σύμ3ασις" των θελήσεων θεού καί ανθρώπου

ώς εκχώρηση τοΰ αυτεξουσίου τοΰ άνθρωπου στον θεό, ο­

δηγεί στην ταυτότητα θελήσεως καί ενεργείας θεού καί

άνθρωπου. 'Επέρχεται ταυτότης κινήσεως ανθρώπου καί

θεού ενεργούμενη διά της προσευχής ώς διηνεκούς λα­

τρείας τοΰ θεού, ώς αγάπης πού εκχωρεί ακριβώς τό

ανθρώπινο αυτεξούσιο στον θεό. Ό θεός "κατ 'ένέργε ιαν"

- 2.75 -

καί. δχι "κατ'ούσίαν" κινείται ώς έραστός καί αγαπητός

"κατ'£κστασιν ύπερούσιον" επειδή διψά νά διψάται και

αγαπά νά άγαπάται. Ό άνθρωπος ανταποκρινόμενος σχόν

θείο έρωτα καθίσταται εκστατικός κατά την σώφρονα μα­

νία μιάς'άγαπητικης έκστάσεως η οποία καθιστά την προ­

σωπική κίνηση επείγουσα καί ασταμάτητη μέχρι τόν τελι­

κό εναγκαλισμό του Άγαπωμένου. Ή προσωπική κίνηση

λοιπόν διά του γ'νωμ ικοϋ'θελήματος γίνεται έκσταση οταν

ή βούληση μετάσχει διά των αρετών καί των μυστηρίων,

υπερνικώντας τό μέγα κακό της φιλαυτίας στην θυσιαστι-

κή, κενωτική ευχαριστιακή αγάπη τοΰ Χριστού. Ή εκστα­

τική αγάπη αύτη είναι ενέργημα τοΰ 'Αγίου Πνεύματος έν-

τόζ τοΰ άνθρωπου, ενέργημα καθοδηγήσεως προς τήν έσχα-

τολογική πληρότητα της αμοιβαίας απόλυτης κοινωνίας

αγάπης θεού καί ανθρώπου, ενέργημα ενσωματώσεως εκκλη­

σιαστικής στό σώμα τοΰ Χριστού. Μόνον τό συνεχές γί­

γνεσθαι διά της άγαπητικής έκστάσεως μπορεί νά φανερώ­

σει καί να περισώσει τήν κοινωνπί ενότητα κτιστού καί

άκτίστου, ώσπου ό θεός ό ίδιος νά καταστεί ή "ποιότη­

τα" καί τό "γνώρισμα" κατά χάριν των αγίων Του. 'Από­

δειξη της ζωντανής αυτής κοινωνίας είναι ό έσχατολο-

γικός σαβθατισμός στην στάσιμη ταυτοκινησία ή αεικίνη­

τη στάση στό άεί εΰ είναι, τήν έσχατη ολοκλήρωση δη­

λαδή τού έργου της άγαπητικής Πρόνοιας τού θεού γιά τήν

- 276 -

δημιουργία. Του. Αύ.τή'ή έσχατολογική 8αθ.ιά καί άρρητη

κοινωνία αρδεύεται από ένα θεωμένο γίγνεσθαι τό όποιο

προκαλεί τήν ολοένα μεγαλύτερη εμβάθυνση καί 3ίωσή

της μέ νέους κ.αί άπειρους τρόπους πληρότητας' τό γί­

γνεσθαι αυτό επαληθεύεται αιώνιας ώς θεωμένη προσωπι­

κή ζωτικότητα της άνθρωπο-^εοκοινωίας αυτής αποδιώκο­

ντας κάθε είδος "κόρου" άπ'αύ.τήν.

'Επομένως δικαίως τό γίγνεσθαι αύ.τό αποκαλείται

από τόν άγ. Μάξιμο "ιερουργία". -'Ιερουργία, ή όποια

ίερουργεΐ τό "τέλος" των όντων στην αλήθεια τους, την

είσοδο τους δηλαδή στά "Αγια τών 'Αγίων τής θεώσεως.

'Ακολουθώντας μιά μακριά παράδοση ευχαριστιακής εμπει­

ρίας ταυτίζει ό άγ. Μάξιμος τό ίερουργικό αυτό γίγνε­

σθαι μέ τό ευχαριστιακό γίγνεσθαι πού συνάγει "άπαντα

τά έν τη 'Εκκλησία τελούμενα καί πραττόμενα "έπί τοΰ

θείου θυσιαστηρίου". Ή έν Χριστή κοινωνική συναγωγή

των δντων καί ή ευχαριστιακή τους συναγωγή, είναι έ­

να καί τό αυτό. 'Αλλά καί επί πλέον: Μόνον ή μύηση

καί ή ενσωμάτωση τοΰ προσωπικού πλέον ίερουργικοΰ γί­

γνεσθαι του ανθρώπου στό Ευχαριστιακό αύ.τό γίγνεσθαι,

σώζει, ολοκληρώνει καί καθοδηγεί τό πρώτο στον σκοπό

του - τήν 3αθιά έσχατολογική κοινωνία θεού καί άνθρω­

που, τό δντως είναι. Ή έσχατολογική οντολογία λοιπόν

τοΰ έν κοινωνία γίγνεσθαι είναι ευχαριστιακή καί ά-

- 277 -

ντιστρόφως ή θεία Ευχαριστία είναι τό οντολογικό θεμέ­

λιο του έσχατολογικοϋ έν κοινωνία γίγνεσθαι των προ­

σώπων, τό όποιο είναι βέβαια σωτήριο, οπω είπαμε πολ­

λές φορές στην διατριβή αυτή, καί γιά τήν σύμπασα κτί­

ση.

... Οί διαχριστ ιανικές θεολογικές συνέπειςς τών

συμπερασμάτων της εργασίας αυτής πρέπει., νομίζουμε,

να'προσεχθούν. Πρέπει ό δυτικός θεολόγος νά μετασχημα­

τίσει βαθιά μέσα του τήν ευθύγραμμη καί μονοεπίπεδη 6 ΙΟ

περί έσχατολογίας εντύπωση πού διαθέτει. Ή έσχατολο-

γία στην ορθοδοξία παρέχει τό δντως είναι, τό είναι είναι

έσχατολογικό. Άπ'τήν άλλη μεριά, τό έσχατολογικό ςύτό

είναι πραγματώνεται ώς προσωπικό έν κοινωνία γίγνεσθαι

συνεχώς, ήδη από τώρα, διό της θείας Ευχαριστίας. Ή

θεία Ευχαριστία κάνει τά όντβ νά είναι δντως, καί ή

ευχαριστιακή αυτή οντολογία θεωρεί πώς τό είναι τών

όντων αληθεύει ώς έν αγάπη προσωπική ζωή αιώνιας ζων­

τανής κοινωνίας μετά του Πατρός διό του Υιού έν Άγίω

Πνεύματι. "ΕΤσι ή ορθόδοξη έκκλησιολογία έχει αυτόν τόν

βαθύ έσχατολογικό χαρακτήρα πού μόνον μιά τέτοια εκπλη­

κτική ισορροπία Χριστολογίας καί Πνευματολογίας σάν

αυτή του άγ. Μαξίμου θά μπορούσε νά εξασφαλίσει. Τό

μέλλον τοϋ διαχριστιανικοΰ διαλόγου θά πρέπει οπωσδή­

ποτε νά θεωρήσουμε πώς θά εξαρτηθεί καί από τήν εύαι-

- 278 -

σθησία των δυτικών θεοΛόγων σέ μ.ιά τέτοιου είδους

ανάγνωση της θεολογίας του Όμολογητή, αλλά κ.αύ της

σύνολης πατερικής εύχαριστιολογικής-έσχαχολογικής

παραδόσεως, ανάγνωση πού σήμερα δυστυχώς λείπει.

OC φιλοσοφικές έξαλλου συνέπειες μιας τέτοιας

οντολογίας, είναι κεφαλαιώδεις σέ μ.ιά εποχή εκλείψεως

κάθε φιλοσοφικής οντολογίας καί μεταφυσικής, καθώς

αυτή καταποντίζεται στους κάθε λογής κριτικισμ.ους καί

σχετικισμούς,στόν ύφέρποντα δυτικό μηδενισμό άλλα καί

στην αυτόνομη ανάπτυξη tûv επιμέρους επιστημών. Πα­

λαιοντολογία βιολογία καί αστροφυσική άπό την μιά,

fWkh/ai/taeTi οικονομία καί^^ο\&ΙΟ, α π

·τ η ν

άλλη έχουν

αναλάβει τήν διερεύνηση των άρχων καί των έσχατων των

όντων.ένώ στή φιλοσοφία απομένει - όταν δέν θέλει νά

είναι επιστημολογική - ίνα είδος ζοφερού νεοϋπαρξιστι-

κού κυνυσμού. Ή ορθόδοξη θεολογία έχει νά προσφέρει

(στην παραπαίουσα φιλοσοφία, στίς επιστήμες του ανθρώ­

που, αλλά καί στίς φυσικές η μαθηματικές επιστήμες

καί βέβαια στην τεχνική, ή όποια προκαλεί κυρίως στίς

μέρες μας τό ερώτημα περί του'έσχατου νοήματος^ μιά

αληθινή οντολογία, όχι φιλοσοφική ή μεταφυσική βεβαίως,

άλλα μιά ύπερ-οντολογία εκτός - της - κτίσεως, τόν τρό­

πο μέ τόν όποιο τό άκτιστο κάμει το κτιστό νά ζεϊ καί

νά είναι, τήν έσχατολογική , ευχαριστιακή οντολογία του'

έν κοινωνία γίγνεσθαι ,ΰπως απαράμιλλα τήν ανέπτυξε ό

άγ. Μάξιμος ό Όμολογητής....

- 279 -

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Α' ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Τ. LARS THUNBERG, Symbol and Mystery in. St. Maximus the

Confessor, στό "Actes", σ. 287.

2. P. SHERWOOD, St. Maximus the Confessor. The ascetic

Life. The four centuries on Charity. Translated and

annotated by P. Sherwood. (Westminster, Maryland.The

Newman Press, London. Longmans, Green and Co, Τ955)

σ. 79.

3. αύτ. σ. 79

4. "Ανεπάρκεια": έτσι (!) ερμηνεύει, à SHERWOOD τήν τα­

πεινή αύτοαναφορά του άγ. Μαξίμου στό προοίμιο τή"ς My2I9ISli?S' °G91, 660D-66TA (αύτ. σ. 79).

5. W. VOELKER, Maximus Confessor als Meister des geistli­

chen Lebens, (Wiesbaden 1965), σ. 472.

6. G.Ξ. STEITZ, Die Abendmahlslehre des Maximus Confessor,

(Jahrbuch Für deutsche Theologie, 11, 1886), σ. σ.

229-238.

7. W. LAMPEN", De Eucharistie - leer van 5. Maximus Con­

fessor, (Studia Caxholica, 2, 1926) σ.σ. 35-54.

8. Βλ. SHERWOOD, Ö.-.rc. σ. 79. THUNBERG, δ.ix. σ. 287

9. SHERWOOD, αύτ. σ. 287.

10. SHERWOOD, αύτ. σ. 23 4. Τα 14 αυτά κείμενα όπως τά α­

ναφέρε ι ò SHERWOOD, είναι τά έξης: Πεύσε ιςΛ_έοωττ}σε ΐ£

i9-i_Sn°'12̂ 2SìS' P G 90' 40' 8 1 8 CD (εερωσύνπ)' <5.τχ. 47 ,

820Α (κοινωνία)' ' Επιστολαί, PG 91, 31, 625 Α (ίερω-

σύνη) ' δ.re. 27, 604 D (ίεοωσύνη)' ΐΞρμηνεία_είς_τό_

Πάτεο_ήμων, PG 90, 877Α (κοινωνία)* Περί διαφόρων

αποριών, PG 91, 48, Τ36 (κοινωνία), 136Β (θυσία)* δ.

π. 1417C (θυσία)* Μυσταγωγία, PG 91, 24, 697Α, "J04D

(κοινωνία)' Προς θαλάσσιον, PG 90, 35, 377 Β (κοι-

νωία) δ.π. 36, 380D (κοινωνία). "Εξήγηση τή"ς κινή­

σεως PG 90, 4, 117Β (ίερωσύνη).

- 280 -

1 1 . α ύ τ . σ. 8 Τ

12. Α.. RIOCJ, Le monde e t l ' é g l i s e selon. Maxime l e Con­

f e s s e u r , (Théologie h i s t o r i q u e 22 , Beauchesne ,

P a r i s , 1973) , σ . 165.

13 . H.CI. von BALTHASAR, Kosmische L i t u r g i e , Das

Wel tb i ld Kaximus des Bekeiuiers (2 Auflage, E i n s i e ­

d e l n , 196T) σ. 365.

T4. R. BORNERT, Les Commentaires Byzant ines de l e d i ­

v i n e l i t u r g i e du VTIe au XVe s i è c l e (Pa r i s 1966)

σσ T07-Î08. H επέμβαση τοϋ BORNERT ερείδεται, στό

γεγονός πώς à ά γ . Μάξιμος σχολοάζεο. στην Μυσταχω—

γία έκεΕνα τά μέρη τη* ς τελετής πού είναι, φανερά·

κα£ ακουστά άπό τους λαϊκούς κατά την δ ι ά ο χ ε ι α .

τή"ς λ α τ ρ ε ί α ς .

15. THUNBERG, ό . π . , σ. 289

16. PG 9 1 , 703D-705A. Ά π ' δ λ ο τό κ ε ί μ ε ν ο où SHERWOOD

καί THÜNBERG μνημονεύουν μόνο τό 704D.

17. Περοσσότερα γ t.â την αποδέσμευση της οντολογίας

άπό τη γνωσεολογία στην πάτερίκή παράδοση, μέ β ά ­

ση πλέον, την πατερι,κή Τρι,αδολογία, βλ. στό δ ο -

κίμι,ο τοϋ Μητροπολίτη 'Ιωάννη Ζηζι,ούλα. 'Από τό

προσωπεΐον ε£ς τό πρόσωπον, ΕΠΟΠΤΕΙΑ 73, (Νοέμ­

βριος 1982), σ. 958.

18. Πρβλ. καί τό χωρίο 705Α τοϋ Ιδοου κεφαλαίου.

19. Τό Λειτουργικό γίγνεσθαι, είναι, πολύ ορθότερο νά

όνομά£εταα εύχαρ cor ι,ακό γ ίγνεσθαι . . ( 'Εκτενέστατη

εξέταση τοϋ θέματος αύτοϋ θά γίνε ι , στό τέταρτο κ ε -

»βλαίο χης εργασίας αύτης καί άφοϋ προηγηθούν où

αναλύσε ες τοϋ δευτέρου καί τρ·.'του κεφαλαίου). Μπο­

ρούμε έδώ νά ποΰμε μόνο πώς στην μαΕιμί-κή ό ν τ ο -

λογ ίκή δαάκροση ε ίναι : , ευ ε ίναι . , α ε ί είναι, ή θεία

εύχαοεστία έχει. έκ πρώτης όψεως νά'κάνει . μέ τό

- 281 -

τράτο στάδιο (βλ. τΐ .χ. Προ ς θαλάσσ<.>ρν Ρ 490, 609Α,

σέ συνάρτηση μέ τό Μυσταγωγ ί α ΚΔ ' , PG 9 1 , 704D

κ . ά . ) . *Επειάή δμως σύμφωνα μέ τήν γ ε ν ι κ ή αρχή

τοΰ ά γ . Μαξίμου τό ά ε ί ε ί ν α ι , περιέχε ι , τους λόγους

τοϋ ε ι ν α ς καί. τοϋ ευ εΕναι,αποτελώντας έτσι. τό u ò ­

vo νόημα τους καί τήν βαθε ιά " α ι τ ί α " τ ο υ ς , (Κεφ.

S£2l_§Ì2è2I Ì5S έκατοντάς 4η, Φιλοκαλία Β ' , σ. 119,

ζδ) , ακριβώς γ ι ' α ύ τ ό , τό γίγνεσθαι, των όντων προς

τό ά ε ί ε ίναι . έ χ ε ι χαρακτήρα κ α ί νόημα α π ο κ λ ε ι σ τ ι ­

κά ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ό . Θά χρησιμοποιούμε προς τό παρόν

εναλλάξ τους. όρους»

20. Προς θαλάσσιον PG 90, 608D - 609Α.

2 1 . Περ.ί_διαφ_όρων_άποριων, PG 9 1 , 1193 C - 1196 C.

22. r e a τήν κρινωνικότητα της 'Αγίας Τριάδος κατά τ ί ς

πηγές των πρώτων αίώνων βλ. J . ZIZIOULAS : "Truth,

and Communion" στό Being as Communion σ.84:"Το

say t h a t t h e son be longs t o God's subs tance i m p l i e s

t h a t s u b s t a n c e p o s s e s s e s a lmost by d e f i n i t i o n a

r e l a t i o n a l c h a r a c t e r " , καί στην σελ. 85, μιλά γ ιά

τήν " κ ο ι ν ω ν ι κ ή " ουσία τοϋ θεοϋ μέ βάση τό χωρίο

Κατά "Αρεαχνών Ι 20, τοϋ Μ. 'Αθανασίου, όπου α ν α ­

φέρεται πώς χωρίς τήν σχέση Πατρός καί Υιοϋ ή τ ε ­

λ ε ι ό τ η τ α καί ή πληρότητα τής ουσίας τοϋ Πατρός

κενώνεται ή α φ α ι ρ ε ί τ α ι . Καί σ χ ο λ ι ά ζ ε ι ό συγγρα- '

φέας ' "Πουθενά στην Πλατωνική ή στην αρχαία 'Ελλη­

νική σκέψη γ ε ν ι κ ά δέν μπορούμε νά βροϋμε τήν άπο­

ψη πώς ή τ ε λ ε ι ό τ η τ α καί πληρότητα μ ι α ς ουσίας κ ε ­

νώνεται ή α φ α ι ρ ε ί τ α ι έάν μία συγκεκριμένη σχέση

ε ί ν α ι απούσα ά π ' α υ τ ή ν " . Αυτά ε ι σ ά γ ε ι κατά τάν

συγγραφέα " μ ί α ν έ α ο ν τ ο λ ο γ ί α " .

22Ä Μυσταγωχάά_Α^χ PG 91 , 668 BŒ

22(β,,Δέν ε ί ν α ι απαραίτητα γ ιά τήν εργασία αυτή νά έ-

- 282 -

ρευνήσεε, r ó θ έ μ α τοΟ κατά. π ό σ ο ν ή Τρι.αδ(.κ.ή ε ν ό τ η ­

τ α σ τ ο ν ά γ . Μάξιμο α ν α φ έ ρ ε τ α ι , ρ η τ ώ ς κα£. σ τ η ν HOU—

νωνεκή ε ν ό τ η τ α τή"ς. ο υ σ ί α ς , τ ο δ Θεού* Ν ο μ ί ζ ο υ μ ε ό ­

μως πώς ή μ α ρ τ υ ρ ί α τ ο ΰ χ ω ρ ί ο υ α ύ τ ο ϋ , ε ί ν α ι , σ α φ ή ς :

"Η ο υ σ ί α τ ο ϋ ΘεοΟ ε Ε ν α ^ " ά π λ ή κ α ί d o ί α ύ ρ ε τ ο ς " . " Ο ­

τ α ν σ ' δ λ η τ ή ν έκταση τ ή ς δ ι , α τ ρ ς β ή ς α υ τ ή ς , μ ι λ ο ύ ­

με γ cd τ ή ν προσωπ&κ.ή κοονωνςκή ε ν ό τ η τ α τ η ς Τ ρ ο ά -

δ ο ς , καλό εΕναο ν ά θ υ μ ό μ α σ τ ε κ α ΐ τ ή ν παρατήρηση

α υ τ ή .

J . Zl i lOULAS, α ύ τ . σ . 8Τ.

ΔΙΟΝΥΣΓΙΟΤ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ, Περί έκ,κλησ(.αστι.κής κ α £

ο ΰ ρ α ν ί α ς ' Ι ε ρ α ρ χ ί α ς , Τόμος Α' (ΠΌυρναρας, Θ ε σ / ν ί -

κη Τ985) Κ ε φ . Γ ' , . Ι , σ. 5 0 .

ΔΙΟΝ. ΑΡΕΟΙΙ. , α ύ τ . σ . 5 0 . "Ο α γ . Μάξι,μος λ έ γ ε ι , τ ό

î ô c o σ τ ό χωρί-ο PG4, 136 Α.

ΔΙΟΝ. ΑΡΕΟΠ. α ύ τ . , κ ε φ . Γ ' , I I I , Ι , σ . 56

ΔΙΟΝ. ΑΡΕΟΠ. α ύ τ . κ ε φ . Γ ' , I I I , I I I , σ. 58

ΔΙΟΝ. ΑΡΕΟΠ. α ύ τ . κ ε φ . Γ ' , I I I , V I I I , σ. 70

ΔΙΟΝ. ΑΡΕΟΠ. α ύ τ . κ ε φ . Γ ' , I I I , X I I , σ . 7 8 . Πρβλ.

κ α ί τ ή ν παράγραφο I I I , X I I I , σ . 8 0 : " Τ ά μ έ ν έ γ κ ε -

κ α λ υ μ μ έ ν α δώρα π ρ ο ς τ ό ε μ φ α ν έ ς άγων (ο Ι ε ρ ά ρ χ η ς ) ,

τ ό δέ i v c a ö o v αυτών ε ί ς π ο λ λ ά δ ς α ι , ρ ω ν , κ α ί τη των

δ ο α ν ε μ ο μ έ ν ω ν π ρ ο ς τ ά έν ο ΐ ς γ ί γ ν ε τ α ο . κ α τ ' ά κ ρ ο ν

ένωσε e, κ ο ^ ω ν ο ύ ς α υ τ ο ύ ς ά π ο τ ε λ ώ ν τ ο υ ς μ ε τ έ χ ο ν ­

τ α ς " .

THUNBERG, δ . π . σσ, 3 0 5 - 3 0 6 .

ΔΙΟΝ. ΑΡΕΟΠ. <3.π. , Κεφ. Γ ' , I I I , X I I , σσ 78-80

THUNBERG, δ . π . , σ . 295

THUNBERG, δ . π . , σ. 294

THUNBERG, δ . π . , σ. 295

S£^2££S_îiSÎ_^Iî2ii2^?Si:S' P G ^ 0 , 820 Α. THUNBERG, δ . π . σ. 3 0 4 .

- 283 -

37. PG 91, 696 D - 6.97 A.

38. H.ü*. von BALTHASAR, Kosmische Liturgie, Maximus

der Bekenner : Holte und Krise·, äse griechischen.

Weltbilds (Freiburg - en - Breisgara: , T941), trad,

fran. :Liturgie Cosmique (Aubier, Paris, 7947),

σ. 9 Τ,. ...·'

39. BALTHASAR, αύτ. σ. 92 : "Le mouvement.^de la créa­

ture spirituelle n'est pas un transport au delà

de la nature at du monde, un intermédiaire entre

le monde et Dieu comme chez Grégoire. Il est seu­

lement l'accomplissement de l'âtre créé dans sa

structure fontamentale, sa trajectoire de l'ori­

gine au but" 'Αλλά. στον BALTHASAR λείπει, ή άνα-

ζ"ήτηση του οντολογικού θεμελίου τής κινήσεως αυ­

τής. Θά επανέλθουμε έπ'αυτών στο Δ' μέρος.

40. Πρβλ. Ε ίς__τό_Πάτερ_ήμων, PG 90, 897 BC. Βλ. επί­

σης THUNBERG, δ..π. σ. 305. ΙΙαρακάτω ò THUNBERG

κάνει τήν υπαινικτική παρατήρηση πώς "ή ορολογία

της ευχαριστιακής μεταποιήσεως δέν χρησιμοποιεί­

ται γιά τά στοιχεία της άλλα γιά τους πιστούς.

"Ετσι, συνεχίζει α THUNBERG, ή ενδεικτική δύναμη

(the demonstrative power) της Ευχαριστίας πσύ γιά

τον Διονύσιο ήταν συνδεμένη μέ την διανομή, μέ

τόν Μάξιμο μεταχοέρεται στην υποδοχή των δώρων καί

τήν αποδοχή τους."'Αλλά τίποτα δέν μας αναγκάζει

νά μή δεχθούμε πώς τόσο ή μεταποίηση τών δώρων,

άσο καί ή διανομή τους, οπως καί ή αποδοχή τους,

αποτελούν ένα "συνεχές" γιά τόν άγ. Μάξιμο, τήν

μία, ενιαία, εξελικτική έκφανση, έν Πνεύματι *Α-

γίω, τοϋ ευχαριστιακού γεγονότος. Πρβλ. καί D.

STANTLOAE, "Γιά έναν 'Ορθόδοξο Οικουμενισμό" (·

Ά θ ω ς , Πειραιάς 1976) , σσ 58-59

4ΐ. Γιά τήν έκθεωτική δράση της ΘείαςΕύχαριστίας, βλ.

- 284 -

H.CJ. BALTHASAR, Kosmische Liturgie. Das Weltbild

Maximus des Bekenners (2. Auflage), ό.π. σ. 321:

" D i e S y η a χ e ist für den Bekenner mehr ala

blosses Symbol, sie ist modern ausgedrückt, opus

operatum, wirksame Wandlung der Welt in verklär­

tes, vergottetes Dasein (ενεργός μεταβολή τοΰ

κόσμου σέ μεταμορφωμένο, θεωμένο είναι-). Deshalb

ist zuletzt die Liturgie bei Maximus - wie derum

im Gegensatz sowohl zu Evagrius wie zu Dionusius

von vornherein Kosmishe Liturgie (Κοσμική Λει.τουρ-

γ 6α) : Einbeziehung der Gesamtwelt aufgrund des

christologishen fundaments beider, der Welt wieder

kirchlichen Liturgie, in die hypostatische Einheit

(Εισαγωγή των πάντων, έπε con και. 6 κόσμος και ή

λε&τουργία. έχουν χρςστολογι,κό θεμέλιο, στην υπο­

στατική ένωση) . ΙΙρβλ. επίσης W. VÖLKER, ό.π. σ.

47ΐ κ.è. και, Χ. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ, Εύχαροστία και Θέω-

σ&ς κατά τόν άγ. Μάξι,μον τόν Όμολογητήν καύ NL-

κόλαον Καβάσ(.λαν" (Περι.οδ. "Εκκλησία", 1974) σσ

249-251, 281-282, 312, 356-357. Έπύσης STANILOAE.,

Ή πορεία μέ τόν Σωτήρα Χρςστό, (Τό περιβόλι, τής

Παναγίας, θεσ/νίκη,1984) , σσ. 103-104.

PG 4, 569 CD

Βλ. J. ZX.Z.IQULA5, Introduction, στό Being as

Communion, σ. 21: " Ή ευχαριστία φανερώνει, την Ι­

στορική μορφή τής θείας Οικονομίας, όλα αυτά πού

μας παραδόθηκαν (βλ. Α'Κορ. 10, 23 : ευχαριστία -

"παράδοσις") μέσψ της ζωής, τοϋ θανάτου και τής

αναστάσεως τοΰ Κυρύου, όπως έπύσης μέσψ·'·:τοο τύ­

που τοϋ άρτουο και τοϋ οίνου καύ μιας "δομής" πρα­

κτικά αμετάβλητης άπό τήν νύχτα τοΰ·> Μυστικού δεί­

πνου" Βλ. επίσης Ε. ΖΟΥΜΑ, OL Θεολογικές προϋπο­

θέσεις τής ευχαριστιακής επικλήσεως" (Διδ. διατ.,

Θεσσαλονίκη 1985) σσ 46-49. Επίσης D. STANILOAE,

- 285 -

Tua. έναν 'Ορθόδοξο ο ικουμενισμό, O.K. σσ 83-84.

ΓΊά μ ί α summa τής. πάτερικής παραδόσεως έπί του θ έ ­

ματος βλ. ά γ . ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑ2.ΙΛΑ, * Ερμήνευα τής

θ ε ί α ς Λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς 37, PG Τ50, 452ΑΒ καύ α γ . ΣΥΜΕΟΚ

ΘΕΣΤ/NIKHS, PG Τ55, 253.

44. ΙΙάνω σ τ ό ' χ ω ρ ί ο αυτό παρατηρεί ò E. Ζ0ΥΜΑ2, Ο . π . ,

σ. 68 : " Έ τ σ ι : ή θ . Ευχαριστία συνδέεται μέ τό θ ά ­

νατο τοο Χρίστου καύ αποτελε ί ëva συμβάν τής πα­

ρουσίας Του. Ε ί ν α ι μ ι ά ε " ύ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή

ε ν σ ά ρ κ ω σ η , ιτού φ ω τ ί ζ ε ι , τήν άλλη, την ί-

στορακή, γι.*αότό μπορεί νά χρησιμοποιηθεί στον α ­

γώνα κατά, των α ι ρ ε τ ι κ ώ ν . Ό ά ν τ ι δ ο κ η τ ι κ ό ς χαρακτή­

ρας των σ τ ι χ . 53-56, ε ν ι σ χ ύ ε ι τήν άποψη δ τ ι ή Θεία

Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ε ί ν α ι γ ι ά τόν τ έ τ α ρ τ ο Ευαγγελιστή μέ­

σον προβολής τοϋ ιστορικού Ί η σ ο ο κ α ί συμπερίλη­

ψη τοΰ άπολυτρωτικοϋ Του έργου, φάρμακο αθανασίας,

μυστηριακό φανέρωμα τής δ ι κ ή ς Του ένσάρκώσεως καί

Θεοφάνειας, πού ενώνει δ ι ά τής μεταλήψεως τόν ά ν ­

θρωπο μέ τόν Θεό. Αυτός πού τρώγει τό αίμα καί π ί ­

ν ε ι τό α ί μ α " ζ ή σ έ τ α ι ε ί ς τόν αίζονα". Ή α ι ώ ν ι α

ζώή των κοινωνούντων α ί ρ ε ι τόν θάνατο τους δ ι ά τής

αναστάσεως, όπως ακριβώς Α Ανάσταση τοϋ Χοιστοϋ

ε ί ν α ι αναίρεση τοϋ θανάτου Του. "Ετσι ή Θεία Ευχα­

ρ ι σ τ ί α περιλαμβάνει καί περιχωρεϊ καί τήν "Ανάστα­

ση Του" Πρβλ. καί ΙΩ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, 'Ομιλία. 58 ε ί ς

τό κατά Ί ω ά ν ν η ν PG 59, 269 καί ΕΥΘ. ΖΙΓΑΒΗΝΟΥ,

Υπόμνημα ε ί ς τό κατά Ί ω ά ν ν η ν , PG 129, 125 6Β.

* 5 . EÌS_Jó_nd.Tep_^uyv, PG 90, 90 5CD

46. J.M. GARRIGUES, Le d e s s e i n d ' a d o p t i o n du Créa teu r

dans son r a p p o r t au f i l s d ' a p r è s S. Maxime l e

Confesseur , στό " A c t e s " , σ. 191. Περαιτέρω ό

GARRIGUES θεωρεί όλη τήν Θεολογία περί υ ι ο θ ε σ ί α ς

έν Χριστώ τοϋ α γ . Μαξίμου σάν μ ι ά παράδοξη άνάπτυ-

- 286 -

ζτ\ ( e x t r a o r d i n a i r e exp l i e i t a t i o η) τοϋ ΙΙαύλειου

Χωρίου Β'Τιμ.. 9-10, (σ. 192) .

4 7 . J . i T . GARRIGUES, α ύ τ . σ . 191

4 8 . Περ^_ο&α£ρόρων_ά.ποροων, θ ' , PG 9 1 , 1084D 4 9· llS_I^_5^I22_ÛH5^ P G 90' 896D-897A. Κείμενο ανα­

φερόμενο έν μέρει, καί από τόν SHERWOOD (βλ. ση­

μείωση ΤΟ)

50. αύτ. PG 90, 897ΑΒ. Γιά τήν θ. Ευχαριστία ως είκόνα

καί ε£σοδο των έσχατων στην Ιστορία, Βλ. J. ΖΙ-

ZIOULAS, Introduction, στό Beingas Communion, σ.

19,21 καί Eucharist and Catholicity, στό CÒLO,

σ. 1ST, κ.ά.

5Τ,. θ.εωοοομε πολύ σημαντικό τό γεγονός πώς δ Μητροπο­

λίτης 'Ιωάννης Ζηζιούλας.. έφθασε στό CÒLO συμπέ­

ρασμα περί τή"ς ταυτίσεως τοϋ ε Ινας με τήν ζωή στην

Χρεστεανίκή Θεολογία, μελετώντας αποκλειστικά, πη­

γές τών πρώτων αίώνων (άγ.. 'Ιγνάτιο τόν Θεοφόρο

κάί άγ. Είρηναίο Λουγδούνου), στό έργο του Truth

and Communion, σσ 78-32 (όπως καί περιληπτικότερα,

στό έργο του 'Ελληνισμός καί Χριστιανισμός, ή συ­

νάντηση τών δύο κόσμων", στην 'Ιστορία τοϋ 'Ελλη­

νικού "Εθνους της 'Εκδοτικής 'Αθηνών, Τόμος 1ST',

σ. 556). Γιά τόν Μητροπ. 'Ιωάννη, ή σύλληψη αυτή

τοΟ άγ. 'Ιγνατίου υπερβαίνει την αρχαιοελληνική

αριστοτελική άποψη τής ζωής ως μιας ποιότητας προ­

στιθέμενης στό είναι: έκεϊ τά όντα "είναι", αλλά

δέν έχουν όλα ζωή. "Ετσι, "for Ignatius, life

signifies (''') being for ever:i.e. that which does

not die. Here we have the first profound identi­

fication of being with life ('Εδώ έχουμε τήν πρώτη

βαθειά ταύτιση τοϋ είναι μέ τήν ζωή), (Truth and

Communion, σ. 79-80). ΙΙρόκειται γ ιά τή ζωή της

ευχαριστιακής, κοινότητας πού είναι ή ζωή της κοι-

- 287 -

νωνχας μέ τόν θεό. " *Η ταύτιση τής ύπαρξης μέ

τήν ζωή, μέσω τής. ιδέας τή*ς αθανασίας καί αφθαρ­

σίας, συνεχίζει, ò Μητροπ- 'Ιωάννης (αϋτ. σ. 82)

Θά-οδηγήσει: φυσιαλογικά στην Τριαδική θεολργία.

*Εάν ή αφθαρσία είναι δυνατή uóvov εντός κάί μέ­

σω τής κρινωνίας uè τήν ζωή τρϋ Θεοΰ τοϋ Ίδιου,

ή δημιουργία ή τά όντα μποοοϋν νά υπάρχουν καύ νά

ζουν μόνον στον βαθμό πού ή πηγή του είναι. - Ô

Θεός - είναι αυτός ο "Ιδιος ζωή καί κοινωνία» Ή

ευχαριστιακή εμπειρία συνεπάγεται πώς ή ζωή με-

τέχεται καί. πραγματοποιείται, μόνον σέ ένα. γεγονός

κοινωνίας, καί. έτσι ή δημιουργία καύ ή ύπαρξη γε­

νικά μπορεί νά θεμελιωθεί μόνον πάνω σ'Αύτόν. τόν

ζώντα Θεό τής κοινωνίας (Creation and existence

in general, can be founded only upon this living

God of communion).

52. Κατά τήν πατερική παράδοση ή Ευχαριστία είναι ή

κοοόψωση καί ή τελείωση όλων τών άλλων μυστηρίων-,

Ό άγ. ΝΊκόλαος Καβάσιλας εκφράζει έν προκειμένω

τά πνεύμα αυτή*ς τής παραδόσεως γράφοντας ( Ή έν

Χριστώ ζωή, Λόγος Δ', έκδ. ΕΠΕ, Θεσ/νίκη, 1979):

"Διά τοϋτο καί τελευταϊον τό μυστήριον (τής θ.

Ευχαριστίας) ότι περαιτέρω προελθεΐν ουκ έστιν

ουδέ προσθειναι. Τό μέν γαρ πρώτον δήλόν έστι τοϋ

μέσου δεόμενον καί τοϋτο τό τελευταϊον' μετά δέ

τήν εύχαριστίαν ούκ έστιν εφ'<5 χωροϋμεν, άλλ'ε­

νταύθα δει στάντας έκεϊναί πειράσθαα; σκοπέ ι ν,- δι"

ών άν γένοιτο σωσαι διά τέλους τόν θησαυρόν" (σσ

410-412) Καί στην σ. 418: "Διά ταϋτα καί τοις άλ­

λοις μυστηρίοις τό τελείοις είναι παρέχεται μόνη

τελετών ή ευχαριστία".

53. Κεφάλαια διάφορα Β'έκατοντάς, α', PG 90, 1221Α.

- 288 -

5 4 . aû-c. Β ' , ο ' , PG 9 0 , T22TB.

5 5 . Πρβλ. Ι ω ά ν ν η £η£ο.ούλα, Ά π ό τ ό π ρ ο σ ω π ε ϊ ο ν ε ί ς τ ό

πρόσωπον, ο . π . σ . 960 : ( , , , ) *0 α σ κ η τ ι σ μ ό ς δ έ ν

ά ρ ν ε ς τ α α τ ή ν " φ ύ σ ^ ν " , άλλα. τ ή ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ά π ό

τ η ν ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή α ν α γ κ α ι ό τ η τ α τ ή ς {Κολογι,κής υ π ο σ τ ά ­

σεως τ ή ν n a u v e c ν ά ε ί ν α ο δ ν τ ω ς . ΓΙεριττόν ν ά το—

ν ο σ θ ε ί δ τ α α υ τ ό δ έ ν ά ρ κ ε ΐ δι,ά τ ή ν ' υ π ε ρ β α σ ι , ν τ ή ς B u o -

λ ο γ α κ ή ς υποστάσεως ά ν δ έ ν υ π ο σ τ α σ ο α σ θ ε ό σ υ γ χ ρ ό ν ω ς

ή φ ύ σ α ς ε ι ς τ ή ν ε υ χ α ρ ο σ τ ο α κ ή ν κ ρ ι , ν ό τ η τ α . Ά σ κ η τ ι . -

σμόν ώς ύ π έ ρ β α σ α ν τ ή ς ΕΚολογι,κής αποστάσεως έ χ ο υ ν

ν ά έ π ι , δ ε ί ξ ο υ ν και. ά λ λ α , μη χρ( .στι ,ανι .κά σ ω τ η ρ ι , ο λ ο -

Yt-κά σ υ σ τ ή μ α τ α . Τήν θ ε τ ς κ ή ν π λ ε υ ρ ά ν δμως τ ή ς υ π έ ρ —

βάσεως α υ τ ή ς , μέ ά ν α φ ο ρ ά ν ε ό ς τ ή ν Ξ υ χ α ο ι . σ τ ί α ν , μ ό ­

ν ο ν ή ' Ε κ κ λ η σ ί α τ ή ν π ρ ο σ φ έ ρ ε ι , (ι ι ι ) Χωσίς τ ή ν ά -

σ κ η τ α κ ή ν δ ο ά σ τ α σ ί ν τό πρόσωπον ε ί ν α ι , ά δ ι α ν ό η τ ο ν .

'Αλλά τ ε λ ι κ ά ò χώρος τ ή ς φανεοώσεως τ ο ϋ προσώπου

δ έ ν ε ί ν α ι , τ ό άσκητήροον* ε ί ν α ι , ή Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α " .

5 6 . Κε(οάλαοα_δ&άφορα, Α ' , 9 8 ; 9 9 , TOO, PG 90, 1220C-

Τ 2.2 ΤΑ.

56α. Ά ν α λ υ τ ο κ ή α ν ά π τ υ ξ η των άπόφεων αυτών τ ο ϋ ά γ . Μα­

ξ ί μ ο υ π ε ρ ί α σ κ ή σ ε ω ς , β λ . σ τ ό κ ε φ . Γ, 5 π α ρ α κ ά τ ω .

5 7 . Ε^£_τό_Πάτερ_ήμών, PG 9 0 , 877C. Κ ε ί μ ε ν ο α ν α φ ε ρ ό ­

μ ε ν ο κ α ί άπό τ ό ν SHERWOOD (σημ. ΤΟ)

5 8 . Μυσταγωγία Ξ ' , PG 9 1 , 681C-684A.

5 9 . P.. SHERWOOD, &.π., σ . 9 8 .

60. PG 91 νΟ SHERWOOD αναφέρει, ένα μι,κρό μόνον μέρος

τοϋ κεο,μένου, τό Τ364Β

61. THUNBERG , δ.π., σ. 290: "In other words, is the

bodily eating and drinking an expression of the

earlier and lower stages of the process of spi­

ritual perfecion, or do they pertain to all or

even to the last stage, and to what extent has

289 -

communion thus even to do with deification?

62. THUNBERG, ö.rc., σσ 306-308: "Through the communion

man, worthily demonstrating by virtuous prepara­

tion his receptiveness, is brought by grace through

the sacrament in to that sphere of human spiritual

development, where deification is being realized".

63. Μ. ΑΘΑΝΑ2ΓΙΟΥ, ΓΓεοί τής ένσάοκου επιφανείας τοϋ

θεού καί. Λόγου καί κατά 'Αρειανών, PG 26, 1012Β,

Πρβλ. καί άγ. Είρηναίου, Sources Shrétiennes 100,

947—9.: "τρώγειν καί πίνειν τόν Λόγον τοϋ θεοΰ,

τόν της αθανασίας 'Αοτον όπερ εστί ΙΙνεϋμα τοϋ Πατρός" .

64. Πρβλ. G. FLOROVSKY, ΊΓό Κώμα τοϋ ζώντος Χρίστου

(Π.Γ.Π.Μ., Θεσ/νίκη, Τ9811) σσ 32-34. D. STANI-

LOAE, Γε.ά έναν 'Ορθόδοξο .Οίκουμενισμό, ο.η. σ. 27

καί 73-74. ΕΙΡΗΝΑΙΟΥ ΜΠΟΥΛΟΒΙΤΣ, Τό μυστήριοντίΐς

έν τ$ Tpcaôc δοακρέσεως ουσίας και. ενεργ©ιών κατά.

τόν άγ. ιΜάοκον 'Εφέσου τόν Ευγενικόν (ΙΙΙΠΜ, Θεσ­

σαλονίκη, 1983), σσ 322-323. Πολύ σημαντικό έργο,

γιά τήν κατανόηση τοϋ θέματος τής Ευχαριστίας σέ

σχέση προς τή δομή τοϋ έκκλησιαστικσο σώματος ει-

vat αυτό τοϋ Μητροπ. ΙΩΑΝΝΗ ΖΗΖΙΟΥΛΑ, Eucharist

and Catholicity στό Being as Communion, δ.α. σσ.

T43-Î69.

65. Πρβλ. ALEX. SCHMEMANN, Ευχαριστία, (Ακρίτας, 'Α­

θήνα 1987), σ. 187

66. Περί_δοαφόρων_άποριων> PG 91, 1360D. Κείμενρ ανα­

φερόμενο καί από τόν SHERWOOD (σημΙΟ)

67. Πρβλ. J. ZIZ.IOULAS, Eucharist and Catholicity, &.

το., σσ Î45-149. Στην σ. 147 διαβάζουμε: ""Ολα αυτά

δείχνουν τήν παλαιά καί βαθειά εξάρτηση τής ιδέας

τής ενότητας των "πολλών" στον "ενα" άπό τήν ευχα­

ριστιακή εμπειρία τής 'Εκκλησίας (''·)· Εϊναι πολύ

- 290 -

σωστό το ότ& οοτε ή ταύτ ιση τής 'Εκκλησίας μέ

τό Σώμα του XpccrcoC, οοτε ή τ ε λ ι κ ή ενότητα, των

"πολλών" στον " έ ν α " μπορούν νά'κατανοηθούν έ£ω

άπό τήν εοχαρε,στςακή φράση "Τούτο εστί." τό Σώμα

μου" ( n e i t h e r t h e i d e n t i f i c a t i o n of t h e Church

with t h e Body of C h r i s t , nor t h e u l t i m a t a - u n i t y

of t h e "many" in t h e one" can be u n d e r s t o o d a p a r t

from, t h e e u c h a r i s t i e word " t h i s i s my Body") .

58. Τό θέμα αυτό θά αναπτυχθεί εκτενώς στό..τρ il το κ ε ­

φάλαιο αυτής τής ε ρ γ α σ ί α ς .

69. Βλ. γ t a τό θέμα α υ τ ό , Ν. ΚΑΡΑΖΑΦΕΙΡΗ *Η περί. π ρ ο ­

σώπου δ ι δ α σ κ α λ ί α Μαξίμου τοϋ Όμαλογητοϋ, Δυο. .

δ ι α τ ρ ι β ή (Θεσ/νίκη, 1985) .

70. Π£Ος__θαλάσσιον, PG 90-, 440D, 1§πιστολή_ΙΓ' ,PG 9 1 ,

524C 7 Τ · ΐ222£_5£Ε2222ί P G 9 ^ ' 152Α Πρβλ., επίσης ΐΕπιστο^

λή I B ' , PG 9 1 , 468D καί 469D.

72. 522S_§5è^22i;2Y' P G 90>· 481C.

73 . α ύ τ . 480Α. Πρβλ. επίσης αυτόθι 480BCD. Στό 480CD

υπάρχει λεπτομερής εξήγηση των "δομάτων": "Λαμβά­

νε:, δέ δόματα, τους κατά φύσιν των όντων τ ο ι ς τ ρ ό ­

πο ας εκτ ιμούμενος νόμους ' ο ί ο ν τι. λέγω, μ ιμούμε­

νος μέν Ò δ ιαγνωστικός ν ο ϋ ς , ' τ ό ν κατά φύσιν τοϋ

ούρανοϋ νόμον, δόματα λαμβάνε ο δμαλωτάτην καί

ωσαύτως έχουσαν ά ε ί της αρετής έν έαυτφ καί της

γνασεως διαφυλάττων τήν κίνησαν, παγίως φέρουοαν καθάπερ

αστέρας* τούςχιερί τών όντων φωτεινούς καί διαυγέστατους λόγους".

74. ό . π . 477ΑΒ. Πρβλ. επίσης στό Οδιοχέργο τά χωρία

488Α, 484D-485B, καί στό. έργο Κεφάλαια_6ιάφθρα,

PG 90, 1257BCD.

75. C.LEVT-STRAUSS, Les s t r u c t u r e s é l é m e n t a i r e s de l a

p a r e n t é (Mouton, P a r i s , 1967 2 ) . "Αγγλική έκδοση,

The e l e m e n t a r y S t r u c t u r e s of k i n s h i p , (Eure and

- 291 -

Spottiswoode, London 1969) σ. 52.

76. C'.LEVT STAUSS, Anthropologie Structurale, (Pion,

Paris T958) , σ.σ. 305-306.

77. G. MARCEL, Homo' Viator (Paris 1944) σ.23

78. G. MARCEL, αυτ. σ. 29

79. Βλ. η . χ . Μ. ΜΑΡΚΤΔΗ, Ή ψυχανάλυση τοϋ δ ι χ α σ μ έ -

νου υποκειμένου ("Ξρασμος, 'Αθήνα 1981). Βλ. και

LEVE-STRAUSS, Anthropolog ie S t r u c t u r a l e , ö . re . , σ.

224.

80. P . CRESSANT, L e v i - S t a u s s , (Ed. U n i v e r s i t a i r e s ,

P a r i s 1970) , σ. 6 8 .

8 î . 2ερί_0£αφόρων_άποοιων, ' Ε π ί λ ο γ ο ς , PG 9 1 , 1417 BC.

8 2 . *Επ^.στολαί, Προς αγιώτατον- έπίσκοπον.Κυδωνίας,

PG 9 1 , 604D 3 3 · 15Π£°ΓΕ°0:?1' Ποός Ί ω ά ν ν η ν έπίσκοπον, PG 9 1 , 624D

625Α.

84. ΙΩΑΝΝΗ Ζ,ΗΖΓΟΥΛΑ, *Η ένότης τή"ς εκκλησίας έντί3 Ευ­

χ α ρ ι σ τ ί α καί τφ 'Επισκοπώ κατά τους τ ρ ε ι ς πρώτους

α ι ώ ν α ς , ολόκληρο. Βλ., ε ι δ ι κ ά σ . σ . 160-161, σ χ ε ­

τ ι κ ά μέ το ό τ ι ή διδαχή των πρεσβυτέρων α π ο τ ε λ ο ύ ­

σε ένα παρα-εύχαριστιακό έργο τ ο υ ς , τοϋ 'Επισκόπου

αμέσως προϊσταμένου τη"ς Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς , ως κέντρου

τής εκκλησιαστικής ζωής. Βλ. επίσης τοϋ ί δ ι ο υ ,

A p o s t o l i c c o n t i n u i t y and Success ion, στό Being

as Communion, δ.π., σ. 198.

8 5 . Έ π ι σ τ ο λ α ί , δ . π . σ . 625CD

86. Πρβλ. J . ZIZ.IOÜXAS, Min i s t ry and Communion, στό

Being as- Communion, όπου, μιλώντας γ uà την " κ ο ι ­

νωνική" φύση τοϋ ι ε ρ α τ ι κ ο ϋ έργου, μέ οντολογική

καί οκτηριολογική σημασία, γράφει (σ .220) : "Αυ­

τά σ η μ α ί ν ε ι δύο πράγματα, 1) Μία πραγματικότητα

σχέσεως (a r e l a t i o n a l r e a l i t y ) πού ενοποιε ί τήν

κ ο ι ν ό τ η τ α τήν t ô i a δ ιαιρώντας την σε δ ι α κ ο ν ί ε ς

- 292 -

('"). Καί'2) μία ενέργεια μέ τήν δποΐα ή 'Εκκλη­

σία καί, μέσω αυτής, ή δημχουργία φέρονται, μέσα

στην καταλλακτο.κή καί σωτηρΰώδη σχέση (the re­

conciling and. saving·, relationship) μέ τόν θεό,ό­

πως αυτή πραγματοποςεΰτας έν Χρςστφ. Μ*αυτήν τήν

êvvoca, ή ίερωσόνη κατανοήθηκε ως "πρεσβεία".

(ambassadorship) κυρίως στην παράδοση τών Άντοο-

χεεανών πατέρων. 8 7* Πράς βαλάσσρον ΛΕ.', PG 90, 377B-380C. Κείμενο α­

ναφερόμενο καί άπό τόν SHERWOOD, (σημ. 10)

88. αύτ. AST'·, PG 90, 380D-381D. 'Αναφέρεται καί άπό

τόν SHERWOOD.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Β' ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

89. Περί. διαφόρων άπορ(.ών, PG 9Τ, 1148D

90. αύτ. 1149Β

9 1 . V. LOSSKY, V i s i o n d e D i e u , ( P a r i s , N e u c h a t e l , 1 9 6 4 )

σ. 6 4 .

9 2 . ΗΛΙΑ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΥ, Ά ν θ ο λ ό γ LOV γ ν ω μ ς κ ό ν , Φι,λοκαλία

( ε κ δ . Α σ τ έ ρ ο ς ) , Τομ. Β ' , 300 UY '

9 3 . ό . π . Τ228ΑΒ

9 4 . δ . π . Î228D

95. Ι.Η. DALMAIS, La manifestation du Logos dans

l'homme et dans l'église (Typologie anthropolo­

gique et typologie eccésiale d'après Qu. Thal.60

et la Mystagogie), στό "Actes", σ. 24 .

96. 0. CLEMENT, *H θεολογία μετά τόν "θάνατο τοϋ

ΘεοΟ", (Άθηνά-Σύνορο, 'Αθήνα 19 73), σ. 128

97. Α. RI0U, ο.π., σ. 55

97α J . MEYENDORFF, C h r i s t i n E a s t e r n C h r i s t i a n T h o u g h t

( S t . V l a d i m i r ' s S e m i n a r y P r e s s , 1 9 7 5 ) , σ. 146 ,

- 293 -

P. SHERWOOD, The earlier Ambigua, of St. Maximus

the Confessor and. his refutation of Origenism,

(Orbis Catholicus, Herder, Romae, T955), σ. 180:

" (St. Maximus is) identifying- and distinguishing-

the supreme Logos and the many logoi. both on the

ontologiçal and on the moral level".

98. I. HAUSHERR, "Phllautie".. De la tendresse pour

soi à la charité selon- St. Maxime le Confesseur,

Corientalia Christiana Analecta 137, Roma 1952),

σ. 56.

99. A. RIOU, 6.π., σ. 56. Ό RlOtl θεωρεί τόν όρο

"λόγος" αμετάφραστο στά γαλλικά και τόν διατηρεί

στό πρωτότυπο. Θεωρεί δέ ώς πλησιέστερη απόδο­

ση του τόν όρο "principe" , αλλά παρατηρεί, πώς

"le logos d'une chose n'est pas simplement, comme

nous le verrons, son idée ou son origine en Dieu,

(ο.π., σ. 54). Καί. ò DALMAIS (ο.π. , σ. 13) δια­

τηρεί τόν όρο αμετάφραστο, προσπαθώντας νά τόν

άποδόσει ως "principes constitutifs" περιστασια­

κά. Ό ίδιος θεωρεί πώς où λόγοι των όντων "βε­

βαιώνουν τήν σταθερότητα αύτοϋ του κόσμου (le

concistence de ce monde), σ. 18.

100. P. SHERWOOD, St. Maximus, The ascetic life «ι ι,

ο.π., σ. 46

101. αότ. σ. 52

102. H.U. von BALTHASAR; Liturgie Cosmique, δ.π.,σ.72

103. G. FLOROVSKY, The Byzantine Fathers of the 6th

to 8th century, (Büchervertriebsanstalt, Belmont,

1987), σ.223. Πρβλ. επίσης, FLOROVSKY, Δημιουργία

καί Απολύτρωση, (Πουρναρας, Θεσ/νίκη, 1983), σσ.

68-69.

104. αύτ. σ. 240

105. L. THUNBERG, Microcosm and Mediator, the theolo-

- 294 -

glcal anthropology of Maximus the Confessor,

(Lund, 1965), σα. 80-8 Τ

7 0 6 . J . MEUENDORFF, ö . i t . , σ σ . 735-136

707. Ι . Η . DALMAIS, S t . Maxime l e Confes seur , l e my­

s t è r e du Sa lu t» (Ed. du S o l e i l Levant , Namur -

Be lg ique , 7964), σ. 39. Βλ. επίσης I . DALMAIS,

La t h é o r i e des " l o g o i " des c r é a t u r e s chez s t .

Maxime l e Confesseur , (Revue des Sc iences P h i ­

l o s o p h i q u e s , e t Théo log iques , 36, 1952), σσ 296-

303

7 08. V. LOSSKY, *H μυστική θ ε ο λ ο γ ί α τής Άνατολι-κής

"Εκκλησίας, (θεσσαλονίκη, 7973*) , σ. 709

709. Πρ05_θαλάσσχον, Γ ' , PG 90, 276Β

7 70. 2εοί_θεολογ_ίας_καύ_0],κονοτιία5 / Α ' , θ ' , PG 90,

1085C. Πρβλ. και α ύ τ . A ' , ô ' , PG90, 1084C.

77 7. 5χόλ^α_στό_5ερύ_Οΰοανύου_^Ιεοαοχίας, PG 4, 40C.

772. PG 97, 7069Α - 1101C. Ό RI0U (Αναλύει, τό κ ε ί μ ε ν ο ,

μέ διάφορη κατεύθυνση άπ"αυτήν τής εργασίας α υ ­

τ ή ς , στην μνημονευθείσα ε ρ γ α σ ί α του (σ. 45 κ . ε . )

773. α ύ τ . 7077C-1080A. BALTHASAR, O.K., σ. 84, ò

SHERWOOD στό The e a r l i e r Ambigua ι ι ι ,6.π., έ-

ζ ε τ ά ζ ε ι στην σ. 26 τό χωρίο α υ τ ό . Σημειώνει, την

επίδραση τοϋ 'Αρεοπαγίτη και τοϋ Μ. Βασιλε ίου.

' Ε π ι σ η μ α ί ν ε ι επίσης τήν ενότητα και τήν δ ι ά κ ρ ι ­

ση τών λόγων άπό τόν Λόγο.

714. α ύ τ . 1080Α.

175. Ό RI0U συσχετίζει τήν έδώ αναφερόμενη"αγαθή, βού­

ληση" τοϋ Θεοϋ μέ τό γραφικό χωρίο Έφεσ. 7,5

και τό "Ξφσ. 1,70, ο.π., σ. 56.

776. Α. RI0Ü, ό.π. σ. 57. Πρβλ. και αύτ. 7087Α.

777. S'αυτό συμφωνεί και ο RIOÜ, ό.π., σ. 56

7 78. αύτ. 7080Β

719. αύτ. 7080ΑΒ

- 295 -

1ΐ9α^Σχ^λ^α_στό_Περί_θείων_^0νο^των, PG 4, 353B

120. Διαβάζουμε τό κείΗενο,_Σχόλ^,ο_στό_Περί_θε£ων·

^Ονομάτων^ PG 4, 3200BCD.

12Τ. α ύ τ . 324Α, 325ΑΒ, 353Β: " ν ο ή σ ε ι ς ά ΐ δ ι ο ι καύ λ ό ­

γος π ο ι ο ϋ ν τ ε ς τ ά πάντα" .

Τ22. Πθός_θοΛάσσ-ιον ί Ι Γ ' , PG 90, 29 6ΑΒ.

122α._2χόλ^α_στό_Περό_θεύων_^Ονομάτων , PG 4 , 3S2B

123. Ό Μητροπ. ' Ιωάννης Ζηζιούλας έχει. γράψει γ ι ά

τήν " τ α ύ τ ι σ η των λόγων των πραγμάτων όχι. με τήν

<ρύση των όντων τήν ίδια., μά μέ τήν άγαπωσα θ έ ­

ληση ( l o v i n g w i l l ) τοϋ Θεοϋ", στό T r u t h and

Communion, ö . r c , σ. 97 κ..ε. Ά ε ι ρ π ο ί η σ η των α π ό ­

ψεων αΟτών.-θά γ ί ν ε ι κυρίως στό κεφάλαιο περί κ ο ι ­

νωνίας των λόγων.

Τ24. Περί_διαΦΟΡων_άποριων·, Θ ' , Τ085Α. "Ας σημειώσου­

με κ α ί μίανάλλη αναφορά τοϋ ά γ . Μαξίμου στον Κλή-

μ ε ν τ α , όταν στά Σχόλια στό Οερύ_βείων_^0νομάτων

(PG 4, 329BC) αναφέρει ό τ ι α π ο δ ί δ ε τ α ι στον τ ε ­

λ ε υ τ α ί ο , καί ή γνώμη πώς βρίσκει "παραδείγματα"

καί μέσα στην κτίση ανωτέρων είδων προς κατώ­

τ ε ρ α , " ο ί ο ν τό α ί θ έ ρ ι ο ν πϋρ προς τό ενυλον" . Πα­

ρ α τ η ρ ε ί όμως πώς "ου ταϋτα κυρίως ι δ έ α ς φησίν ò

μέγας Δ ι ο ν ύ σ ι ο ς , άλλα τάς ν ο ή σ ε ι ς τοϋ Θεοϋ' κάν

γάρ λ έ γ η τ α ι παραδείγματα έν κ τ ί σ ε ι , ά λ λ ' ο ύ προ-

σκυνητά , ώς Φησι Μωϋσής". Φαίνεται έδώ πώς δ ι ε ­

ρός συγγραφέας θεωρεί τους λόγους των όντων

"προσκυνητούς" , δηλαδή ά κ τ ί σ τ ο υ ς .

125. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ, Περί θείων ονομάτων, 5,8,

PG 3, 824C. Πρβλ. καί ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ, Στρωματεϊς, 4 , 2 ,

6, PG 68, 1381 Α. Πρβλ. ε π ί σ η ς , "θελητική έ ν ν ο ι α " ,

στον Ψευδο-ΚΥΡΙΑΛΟ, Περί τής 'Αγίας Τριάδος, PG

77, 1145C καί IflANNH ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, Περί 'Ορθοδό­

ξου Πίστεως, Ι , 9, PG 44, 8 37Α:"έθεάσατο τά πάν-

~ 296 -

τα'" Ttot-v γενέσεως αυτών άχρόνως. έννοήσας" καί ε—

καστον κατά τήν θελητικήν άχρονον αύτοϋ έννοιαν,

ήτε,ς εστί προορισμός καί είκών καί παράδειγμα".

Τ26. ΠΛΑΤΩΝΟΣ, Πολιτεία I, 597abad. Πρβλ. Ε. ΠΑΠΑ­

ΝΟΥΤΣΟΥ, Τό θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα (Δω­

δώνη, 'Αθήνα Τ977) σ. 92, 96. 'Επίσης Ι. ΘΕΟ­

ΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Εισαγωγή στον Πλάτωνα (Αθήνα,19755)

σ. 202 κ.ε. Μητροπ. Ι. ΖΗΖΙΟΥΛΑ, Μαθήματα Χρι­

στιανικής Δογματικής, μέρος Α', ('Υπηρεσία Δη-

μοσο.ευμάτων ΑΠΘ) , σ.6Τ. Μέρος δεύτερο, σ.4, κ.ε»

Τήν αντίθεση του μέ τήν περί ίδεών διδασκαλία τοο*

Πλάτωνος, πού τήν θεωρεί σκοτεινή καί ανάξια

Θεοο, εκφράζει, ò άγ. Μάξιμος, οταν θεωρεί μαζί μέ

τον 'Αρεοπαγίτη τά θεία θελήματα ως άφοριστι-

κά, ποιητικά καί μή ένυπόστατα. Γράφει: "Πλάτων

μέν τάς ίδέας καί τά παραδείγματα ταπεινώς καί

άναξίως Θεοο έξείληφεν' ò δέ Πατήρ (ο Αρεοπαγί­

της) , τϊ5 μέν λέξει έχρήσατο, τήν δέ έννοιαν εύ-

σεβώς έξηγήσατο. 'Αφοριστικά δέ εφη τά θεια θελή­

ματα καί ποιητικά, τό μέν ότι μόνω τφ βούλεσθαι

τά πάντα ΰφίστησι καί ποιεί' τό δέ καί διά τό ε­

τεροειδή καί διάφορα τά όντα γενέσθαι". Καί πα­

ρακάτω: " 'Επειδή τίνες τάς ίδέας καί τα παρα­

δείγματα ένυπόστατα έφησαν, τούτους έπιρραπίζει

νϋν "Ελληνας όντας καί φησιν' Ξί γάρ μή απλώς καί

ένιαίως ειεν αϊ ίδέαι, νοήσεις ύπερηπλωμέναι οδ—

σαι τοΰ υπερηπλωμένου καί οπερηνωμένου Θεοϋ, σύν­

θετος άν είη ό Θεός έκ παραδείγματος καί έαυτοϋ".

^"5^0:^_2ΐέ_5§2ί_θ£ίων_^Ονομάτων" PG 4, 330D-

332C). 'Εδώ ξεκαθαρίζεται ακόμη περισσότερο ή

φύση των λόγων ώς βουλημάτων καί νοήσεων τοϋ

Θεοϋ.

127. Κ. ΑΞΕΛΟΥ, Ό 'Ηράκλειτος καί ή Φιλοσοφία, (Έ-

- 297 -

ξάντας., 'Αθήνα 19 74) , σ. 57.

Τ28.. αυτ. , σ. 74

Τ29. αύτ., σ. 77

130. αύτ. σ. 89 *

T3Î. Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, O.K., σσ 214-215

Τ32. Κ. Α3ΕΛΟΥ,..-'O.K. , σ. 79

133. Μ. HEIDEGGER, Piatons Lehre von derWahrheit ,

(Wegmarken VK, 1967) σ. 142.

134. ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ 7 , 135

135. Κ.Δ. ΓΕΟΡΓΟΥΛΗ, Ί σ τ ο ρ ύ α τής Ε λ λ η ν ι κ ή ς Φιλοσο­

φ ί α ς , Τόμος Α ' , (ΓΤαπαδήμας, Α θ ή ν α 1975) σ. 377.

13 6. α ύ τ . σ. 389

137. α ύ τ . σ. 357

138. G. FLOROVSKY, *Η ι φ ύ σ ι ς καί τό κ τ ι σ τ ό ν , στον τ ό ­

μο, Α ν α τ ο μ ί α προβλημάτων τής π ίστεως, (Ρηγό-

πουλος, Θεσ/νύκη 19 77) , σ. 29.

139. Πρ0λ. Κ.Δ. ΓΞΩΡΓΟΥΛΗ, ö. t t . Τόμος Β ' , σσ. 526-

533.

140... θεωρούμε άκρως ε ν δ ε ι κ τ ι κ ή έ π ' α ύ τ ο ύ τήν ρήση τοϋ

' Η ρ α κ λ ε ί τ ο υ : "Κώσμον τ ό ν δ ε , τόν αυτόν απάντων,

ούτε τι.ς θεών ούτε ανθρώπων έ π ο ί η σ ε ν , ά λ λ ' ή ν άεί

καύ έστι καύ έσται πϋρ άεύζωον, άπτόμενον μέτρα

καύ άποσ3εννύμενον μ έ τ ρ α " . Βλ. Ε. ΡΟΥΣΣΟΥ, 'Η­

ρ ά κ λ ε ι τ ο ς : Περί Φύσεως, (Παπαδήμας, Α θ ή ν α 1987)

σ. 12, ά π . 51 ( 3 0 ) .

141. Π. χ. negu_2govoiag_I i _7£ i s p e c i e b u s (ve l i d e i s )

ab o r i g i n e cum i l i o e x i s t e n t i b u s .

142. Περί. ψυγής καύ ευρέσεως, 112: " "0 τε γάρ τοϋ

ό ν τ ο ς λόγος δεσμός ών των απάντων, καύ συνέχε ι

τά μέρη πάντα καύ σφύγγει κωλύων αυτά διαλύεσθαι

καύ δ ι α ρ τ ά σ θ α ι " . Βλ. επίσης E. BREHIER, Les

i dées r e l i g i e u s e s e t ph i lo soph iques de Ph i lon

d ' A l e x a n d r i e , ( P a r i s , 1 9 2 5 J ) , σσ. 99-100.

- 298 -

T43. E. . BREHIER, α ύ τ . σ. 198.

144. Βλ. Μ. ΔΡΑΓΩΝΑ-ΜΟΝΑΧΟΥ, Τό πρόβλημα, τοϋ κακοϋ στον

Φίλωνα τόν 'Αλεξανδρέα. ιχέ ειδική αναφορά στό Πε­

ρί Προνοίας. Eüvau ή θ ε ο δ ι κ ί α τοο Φίλωνος στωυ—

κή£ ( 'Έπετηρίς*Ακαδημίας 'Αθηνών "Φιλοσοφία"

τ ε υ χ . 5-6) σσ. 314-315 Πρβλ. Κ.Δ. ΓΕΩΡΓΟΥΛΗ, δ .

π . , Τόμος 3', σσ. 50 5-50 6.

145. Ι . ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ, Ή π ε ρ ί Θεοϋ κ α ί άνθρωπου δ ι -

δασκαλία Φίλωνος τοϋ ' Αλεξανδρέως, Μέρος Β'

("Θεολογία" 1966), σσ. 248-249.

146- Α. WOLFSON, P h i l o . F o u n d a t i o n s of r e l i g i o n s P h i ­

losophy i n Judaism, C h r i s t i a n i t y and Is lam (1948)

. σ. 200 κ . ε . 'Επίσης P. SHERWOOD, δ . π . σ. 168.

147. Βλ, îIIK. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ, Τό μυστήριο τσϋ δ ιακονοϋντος

Λσ^ου καί ή 'Ορθοδοξία ώς μυσταγωγική ιστορική

πραγμάτωση (Περιοδικό "Ευθύνη", Τεύχ. 180, Δε­

κέμβριος. 1986) σσ 608-609. ί ί ιά απόπειρα θ ε ο λ ο γ ι ­

κής κ ρ ι τ ς κ ή ς τοϋ Φίλωνος γ ί ν ε τ α ι στην εργασία τοϋ

ΡΓ. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ, Ουσία καί δ υ ν ά μ ε ι ς τοϋ Θεοϋ κατά

τήν δ ιδασκαλία Φίλωνος τοϋ 'Αλεξανδρέως, ώς α ­

φορμή δ ιακρίσεως τής Φιλοσοφίας άπό τήν Θεολογία

(Θεσ/νίκη 1984)

148. 'Εγχε ίρημα πού έκανε τόν Ποοφύριο νά γράφει γ ι "

α υ τ ό ν : "Κατά μέν τόν β ί ο ν Χριστιανικώς ζών ò

Ώ ρ ι γ έ ν η ς καί παρανόμως, κατά δέ τάς περί τών

πραγμάτων καί τοϋ θ ε ί ο υ δόξας έλληνίζων καί τά

"Ελλήνων τ ο ΐ ς ό θ ν ε ί ο ι ς υποβαλλόμενος μ ύ θ ο ι ς " . Στό

Κ. ΓΕΩΡΓΟΥΛΗ, δ . π . , Τ . Β ' , σ. 604

149. α ύ τ . σ. 600

150. α ύ τ . σ. 518

151. Βλ. Ν. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ, Τό μυστήριο τοϋ διακονοϋντος

Λόγου", δ.π., σ. 609

152. Βλ. Ι. ΖΗΖΙΟΥΛΑ, 'Ελληνισμός καί Χριστιανισμός,

- 299 -

δ.τι. , σ. 552, Κ. ΓΕΩΡΓΟΥΛΗ, δ.π. Τομ. Β ' , σ. 586

153. Κ. ΓΕΩΡΓΟΥΛΗ, αύτ. σ. 587.

1 5 4 . ΩΡΙΓΕΝΟΥΚ, Περί ' Α ρ χ ώ ν , Γ ' , 5 , 3 , PG 1 1 , 327Β

Τ55. ΩΡΙΓΕΝΟΥΣ, α ύ τ . Α ' , 2 , TO, PG 1 1 , 138D-139A. Βλ.

G. FLOROVSKY, δ . π . σ . 6

156. Μητρ. Π ε ρ γ ά μ ο υ , ΙΩΑΝ. ΖΗΖΙΟΥΔΑ, Μαθήματα. Χρ ι. σ τ ι. α -

νι ,κής Δ ο γ μ α τ ι κ ή ς , Τ ε ύ χ ο ς Β ' , δ . π . , σ . 6.

157 . G. FLOROVSKY, δ . n e . , σ. 2 0 , Μητρ. Περγάμου ΙΩΑΝ.

ΖΗΖΙΟΥΛΑ, δ . i t . , σ . 7

157α. α ύ τ . , σ . 22 κ . ε .

1 5 8 . δ . π . , Τ ε υ χ . Α ' , Συμπλήρωμα, σ . 65 κ . ε .

158α. PG 9 0 , Δ ' , δ ' , 1048CD. Ή π α ρ ά γ ρ α φ ο ς , σ τ ' , 1049Α

γ ρ ά φ ε ι . : " Τ ^ ν έ ς φασο σ υ ν υ π ά ρ χ ε ι έξ ά Χ δ ί ο υ τω

Θεώ τ ά δ η μ ι ο υ ρ γ ή μ α τ α , δ π ε ρ ά μ ή χ α ν ο ν . Πώς γ ά ρ τω

π ά ν τ η ά π ε ύ ρ φ , τ ά κ α τ ά π ά ν τ α π ε π ε ρ α σ μ έ ν α , σ υ ν υ ­

π ά ρ χ ε ι δ ύ ν α τ α ι . έζ'α,Ζδίου; " Α λ λ ' ο ύ τ ο ς ò λόγος-:τών

' Ε λ λ ή ν ω ν έ σ τ ύ ν " ο ί τ ι , ν ε ς ούσςών μ έ ν ο υ δ α μ ώ ς , ποι,ο—

τ ή τ ω ν δ έ μ ό ν ο ν δημι-ουργόν τ ό ν θ ε ό ν ε ί σ ά γ ο υ σ ς ν .

Ή μ ε ΐ ς δ έ τ ό ν π α ν τ ο δ ύ ν α μ ο ν έ γ ν ω κ ό τ ε ς θ ε ό ν , ο υ

π ο ς ο τ ή τ ω ν , ά λ λ ' ο ύ σ ι . ώ ν π ε π ο ι ω μ έ ν ω ν δ η μ ο ο υ ρ γ ό ν α υ ­

τ ό ν ε ί ν α ι , φ α μ ε ν . EC δ έ τ ο ϋ τ ο , ούκ έ£ ά ϊ δ ί ο υ σ υ ν ύ -

π α ρ κ τ α τω θεώ τ ά δ η μ ι ο υ ρ γ ή μ α τ α " .

Τ59. "Ο SHERWOOD συμφωνεΰ σ τ ό σ η μ ε ί ο α υ τ ό γ ρ ά φ ο ν τ α ς :

"The d i r e c t i n f l u e n c e of P h i l o o n Maximes i s n o t

t o be e x c l u d e d " , δ . π . σ . 1 6 8 . ' Ε π ί σ η ς ò H.U. von

BALTHASAR, Die G n o s t i s h e n C e n t u r i e r t d e s Maximus

C o n f e s s o r ( F r e i b o u r g - en - B r i s g a u , 1 9 4 1 ) , σ σ .

9 6 - 9 8 , θ ε ω ρ ε ί πώς σέ δ ύ ο κ ε φ ά λ α ι α ( Π ε ρ ί _ Θ ε ο λ θ 3

γ 6 α 2 _ κ α ^ _ Ο ί κ ο ν ο μ Λ α ς 7, 8 3 , 84) υπάρχει , α ν α μ φ ί ­

βολη α π ε υ θ ε ί α ς ε π ί δ ρ α σ η τ ο ϋ Φ ί λ ω ν α .

160. Στην ' Α λ ε δ α ν δ ρ ο ν ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ η ς ο ρ ο λ ο γ ί α ς λ ό γ ο ς -

λ ό γ ο ο , συμφωνεί κ α ι à RIOU, δ . π . σ . 5 6 . ' Ε π ί σ η ς

ò DALMAIS, La m a n i f e s t a t i o n du Logos , δ . π . ,

- 300 -

σ. 13, καί α FLOROVSKY", The Byzantine Fathers

. .. , ö.re. , σ. 216.

Τ6Τ. SHERWOOD, ö.rc., σ. Τ68, FLOROVSKY, The Byzantine

Fathers..., ö.rc., σ. 223, BALTHASAR, Liturgie-

Cosmique, ö.rc., σ. 75.

161cu SHERWOOD, The earlier Ambigua... ö.rc. σ. 176:

"The importance (...) lies rather in the union

made of the logoi and the divine wills (...) In

this view the logoi are not as it were, inert mo­

dels, but he very creative power- of God, reali­

zing itself in the creature".

162. A. RIOU, ö.rc., σ. 57.

T63. A. RADOSAVLJEVTC, Le problème du "présupposé", ou

du "non-présupposé", de l'Incarnation de Dieu le

Verbe, στο "Actes...", σ. 199 κ.ε. Τό θέμα συζη­

τείται, καί από τον FLOROVSKY, στό δοκίμιο Cur Deus

Homo, στον τόμο, Δημιουργία καί. * Απολύτρωση, ö.rc.

σσ 183-191.

163α. *Ξ5αιοετικά επιβοηθητική έπ'αυταΰ είναι ή άποφη

τοΰ RI0U, (ΰ.π. , σ. 62) ò οποίος θεωρεί πώς τελι-̂

κά ή θεωρία τών λόγων συγκροτεί μιά "οικονομία

τή"ς ευλογίας καί της άνακεφαλαιώσεως", μιά "έσχα-

τολογία τοΟ κόσμου μέσα στην Θεία Βουλή", όχι χρο­

νολογική, αλλά ώς ελεύθερο πεπρωμένο καί οικονο­

μία θεμελιωμένη στό δράμα τή*ς συγκαταβάσεως καί τή"ς

θυσίας τοΟ *Αμνοϋ, πού Φανερώνεται στά όντα μέ τήν

συνεργία τοϋ Πνεύματος: "Ainsi la théorie des lo­

goi constitue le réponse de Maxime tant au cosrai-

sme "économique" d'Origene qu'au cosmisme "onto­

logique" de Demis. Assumant le métaphysique ale-

xadrine des emanations de l'Un et celle des idées

divines intemporelles dans une économie de béné­

diction et de recapitulation, elle ouvre, par un

- 301 -

transcosmisme et au-delà de tout panthéisme, de

développement, une eschatologie du cosmos dans

le Conseil divin. Une eschatologie c'est-à-dire

une impatience, une nostalgie, non point d~un passé

ou du futur au sens chronologique de ces termes,

mais d'un à-venir donne comme destin libre, comme

économie, ouvert dès la creation révélé iet

accompli dans le drame de la Condescendance et

l'immolation de l'Agneau, achevé au chacun des

êtres dans la Synergie de l'Esprit". Παοακάτω

UtÀâ γ ti ULCL "θεοουγι,κή έκοίπλωση" (déploiement

théurgique) πού αποσκοπεί σέ μ ta "πασχάλι,α α­

νακαίνιση" (innovation pascale).

164. Πεοί_ο^αωΛ_άποο^ων, PG 91, 1328Α.

165. ΐΕ2Ύ2-_§^λοχ^κά_καύ_πολεμςκά, Ρ(* ̂1 , 37Β.

1 6 6 . £ £ Ο λ ± α _ σ τ ό _ Π ε ο Ι _ Θ ε ί ω ν _ ό ν ο μ ά τ ω ν , PG 4 , 296Β

167. α ύ τ . 296BC.

1 6 8 . α ύ τ . 296C

169. l?2ïS_§§2^2Ii i i2-_u9^_IE2^SÎiJ: î i4 ' PG 9 1 , 3 7BC

170. Λογ. Β; 19 , PG 9 4 , 1340D - 1341Α.

1 7 1 . Πο&λ. FLOROVSKY, The B y z a n t i n e F a t h e r s . . . , δ . π . ,

σ . 2 2 3 . Του ί δ ι , ο υ , *Η KTLOLQ καύ τ ο κ τ u σ τ ó v , ο .

π . , σ . 28

172. 2χάλ±α_στό_Πεοί_θείων_^Ονονάτωνζ PG 4 , 352BC.

1 7 3 . Πο05_θαλάσσι.ον_ΚΖ^, PG 9 0 , 353B-357D

174. Î085AB

1 7 5 . 5eQL_ôj.a<pogçuv_artgguûy i PG 9 1 , 1328BC

176 . £ χ ό λ ^ α _ 9 3 0 _ π ε ο ύ _ θ ^ ω Μ _ ^ Ο ν ο α ά τ ω ν , PG 4 , 297A

177. Πεού_δυαφόοων_άποθίων, PG 91, 1328BC.

178. εχόλςα_στό_πεού_θείων_^Ονομάτων, PG 4, 301C

179. PG 91, 49B.

180. Ζχόλια_στό_κζοί_θείων_^Ονονάτων, PG 4, 3 01D

181. ΠΛΑΤΩΝ, Σοφιστής, 237α.

- 302 -

182. ΠΛΑΤΩΝ, αύτ., 232a-242b, ί,δύως 236e-242b

183. ΠΛΑΤΩΝ, αύτ. 241d

184. Μελετούμε τό έργο τοο G.W.F. HEGEL, *Η. 'Επιστήμη

τής Λογικής (μετάφρ. Α. Βαγενά, Εκδ. Άναγνωστί—

δ η , Χ.Χ.) παράγραφος 87, σσ. 118-119. Πρβλ. J .

WAHL, Είσαγωγή σ τ ί ς φιλοσοφίες τοϋ ύπαρξι.σμοΰ

(Μετάφρ. Χ. Μαλεβί,τση, Έ κ δ . Δωδώνη, 'Αθήνα 1970),

σ. 127 κ . ε .

185. Η. BERGSON, Ή δημιουργός Ε ξ έ λ ι ξ η , (Μετάφρ. Π.

Τέσσερη, Έ κ δ . Άναγνωστ ί.δη, Χ.Χ.) σ. 277

186. BARGSON, α ύ τ . σ> 280

187. Μ. HEIDEGGER, Einführung in d i e Metaphysik,, t r a d ,

f r a n , I n t r o d u c t i o n à l a métaphysique (Ed. G a l l i ­

mard, 1967) , au 93-94. "Tout ce que n ' e s t pas

absolement n é a n t , e s t , e t même l e néant " a p p a r ­

t i e n t " pour nous à l ' " ê t r e " . Πρβλ. ελληνική μ ε ­

τάφραση χ . Μαλεβίτση, Εισαγωγή στην Μεταφυσική

(Δωδώνη, 'Αθήνα Χ.Χ.) , σ. 117: "Κάθε τ ι πού δέν

είναι, τ ί π ο τ ε , εστ ί ( i s t ) , ακόμη καί. τό μηδέν γ t a

μας "άνηκες" στό " Ε ί ν α ι , " " .

188. J . WAHL, ο . π . σ. 127

189. Χ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ, Σχεδίασμα εισαγωγής στην φιλοσοφία,

τεϋχος Β' (Δόμος, 'Αθήνα, 1981) σσ. 42-43

190. Αυτό καταδεικνύεται, έναργώς ό τ α ν , γ ιό. παράδειγμα,

γράφεu ò ά γ . Μάξιμος: " Ό τ ι . τήν ε ι ς τό μή όν

άπογένεσιν δέξασθαι. τήν τών γεγονότων φύσι,ν προσ-

δοκών ò δι-άβολος, ήγωνίσατο της θ ε ί α ς εντολής πα-

ραβάτην δ ε ί ξ α ς τόν άνθρωπον (Πρός_Θαλάσσοον, PG

90, 644C). Πρβλ. Συζήτησ^ς_πρός_Πύρρον PG 9 1 ,

297Β: "Εί γάρέξ ουκ όντων τά όντα γενόμενα καύ

τοϋ ό ν τ ο ς , ου τοϋ μή δντος :εχουσί.ν άνθεκτι,κήν

δύναμςν ' ταύτης δέ κατά φύσιν ÛÔLOV ή προς τά

- 303 -

σ υ σ τ α τ ι κ ά ορμή κ α ί π ρ ο ς τ ά φ θ α ρ τ ι κ ά α φ ο ρ μ ή " . ' Ε ­

π ί σ η ς , Π ε ρ ί ^ δ ι α φ . α π ο ρ ι ώ ν , 1329Β- " ΤΛν ôé κ α τ ά

π ρ ό θ ε σ ι ν θ ε ί ο ν ε σ τ ί ν ή γ έ ν ε σ ι ς . , τ ο ύ τ ω ν ή κ α τ ' ο ύ —

σ ί α ν ύ π α ρ ξ η ς μ έ ν ε ι π ρ ο ς τ ό μή <3ν ά π ό τ ο ο ό ν τ ο ς

ά μ ε τ α χ ώ ρ η τ ο ς " . Καί τ έ λ ρ ς , Μυσ^αγωγ ία_Α' f P G 91

668Β : " κ α ί κ ι ν δ υ ν ε ύ σ η α ύ τ ο ϊ ς κ α ί α υ τ ά τ ό ε ί ­

ναι, τ ό μή δ ν μ ε τ α π ε σ ε ΐ ν , τοΟ Θεού χ ω ο ι ζ ό μ ε ν ο ν " .

19Τ. Πρ&λ. Πρ02_§αλάσσ^ον_, PG 9 0 , 709Β :"6fiXov ώς ο υ ­

δ έ τ φ λόγφ τ ό π α ρ ά π α ν , σ υ ν υ π ά ρ χ ε ι τ ι , π α ρ ά λ ο γ ο ν " .

Τ92. D. STANILOAE, Ε ι σ α γ ω γ ή σ τ ό έ ρ γ ο τοΟ Ά γ . Μ α ξ ί ­

μ ο υ , Φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά κ α ύ Θ ε ο λ ο γ ι κ ά ε ρ ω τ ή μ α τ α , Τόμος Α^

( ' Α π ο σ τ ο λ ι κ ή Δ ι α κ ο ν ί α , Τ978) , σ . 22

Τ93. Π § 2 ί _ δ ι α ω ό ρ ω ν ^ ά π ο ρ ι ώ ν , Θ ' , PG 9 1 , 1081Β.

194. Π £ 2 ί _ δ ί θ Φ Ο ο ω ν _ ά π ο ρ ς ω ν , PG 9 1 , Ί 4 0 0 Α .

195 . Πρόο._Θαλάσσιον, PG 9 0 , 561Α

196. α ύ τ . 708Β

Τ97. α ύ τ . 709Β

198. 1§2ϊ5_§22^2υ:ΐί^_]ί?ί_320£ΐί^^' PG 91, 264ΑΒ

Î99. Μελετούμε τόν G. FLOROVKSY, The 'Byzantine Fathers,

ο.π., σσ. 215-217

200. Στον D. STANILOAE, Εισαγωγή..., ο.π., σσ. 65-66

(σημ. 99)

201. KeçDOAaua_ôçaçoopa PG 90, 1211Β, on'.

202. Βλ. THUNBERG Suiabol and Mustery. . . ο.π., σ. 296:

"becoming thick" (παχύνεσθαι" ) . 'Επίσης Α. PANTO-

ΣΑΒΛΙΞΒΙΤΣ, Τό μυστήρισν τής σωτηρίας κατά τόν άγ.

Μάξιμα;τόν 'Ομολογητήν,(Διδακτ. διατριβή, 'Αθή­

ναι 1975) σ. 38. Βλ. έπύσης Περύ_δ_ι,αφ02ων_ά.ποο̂ ων

PG 91, 1129Α.

203. Πρβλ. καύ Πεοί_δ_(:α.φόρων_άτχορ_ι

:ων, PG 91, 1285C-

1288Α. Στό 1285CD:" ότι τοις των όντων έάν τόν

δο'ήμας άπορρήτως έγκρύψας λόγους αναλόγως δι'

έκαστου των όοωμένων ώς δ uà τίνων γραμμάτων 0-

- 304 -

ποσημαί.νεται." .

204» Κεφάλα_εα_δοάφθοα, PG 90, 118ΤΑΒ, η:'. Ό θεός Λό­

γος επίσης άλλωστε σταυρώνεται, μέσα στους πι­

στούς μέ τήν άσκηση (Πε2^_διαφ^_άποοιων, PG 91,

1360Β) , άνίσταται μέ τήν πνευματική θεωρία (πε-

2£_§?.2ί2ϋ:2·5_29ί-«ϋ2ν.2ΰ·ί5£

Β' 27, PG 90, 1137

AB) , μεταμορ(ρώνεται μέσα στους πιστούς (Περί

§Ε2^_ϋ9·ί_2ίίί2ϊ^ Α''

9 7' P G 9 0

' 1124Α) καί ανα­

λαμβάνεται μέ τήν μυστική Θεολογική θεωρία (Πε-

2i_§ia5i_2^522i:SÜ' P G 91' 1385Β). 205. Περ^_Θεολ^_καί_Οίκον. Β", g.', PG 90, 1149C -

1152Α.

206. Περί_δίαφΟΡων_άποριών, PG 91, 1T29CD. ΙΙρ&λ.ΟΑΙ.-

MAIS, Le manifestation du Logos..., δ.π., σσ.18-

19. BALTHASAR, Liturgie Cosmique, ο.π., σ. 225.

207. Περί θεολογίας καί Οικονομίας Β', μα', μβ ' , PG

90, 1144ABC

208. Βλ. RI0Ü, δ.π., σ. 63. DALMAIS, δ.π. σ. 19.

SHERWOOD, The earlier Ambigua..., δ.π., σ. 35.

BALTHASAR, Liturgie Cosmique, δ.π. σσ 221-242.

Γράφει δ τελευταίος αυτός στην σ. 242: "L'homme,

la nature, l'Ecriture, ne sont donc qu'un triplé

comparatif s"élevant vers un superlatif divin

qui les unit en les dépassant. C'est donc en

purifiant l'âme, en contemplant les raisons inté­

rieures des choses, en cherchant le sens spiri­

tuel de la lettre, qu'on les achemine vers "le

monde nouveau, le cosmos supérieur"

209. Π ε ο ^ δ ι α ω ό ο ω ν ^ π ο ρ ^ ω ν ^ PG 9 î , 1285-1288A.

210. Π ε ρ ί _ θ ε ο λ ο γ ί α ς ζ _ κ α ί _ Ο ί κ ο ν ο μ ί α ς _ Ι , £ σ τ ' , PG 90,

1108AB. Βλ. DAIiMAIS, Le m a n i f e s t a t i o n du Logos",

δ . π. , σ. 16 .

211. SHERWOOD, The e a r l i e r Ambigua . . . " , δ . π . , σ. 178;

- 305 -

" However, looking more generally on this doctri­

ne of logos it is clear that the essential and

immutable logos in creatures is adequately distin­

guished from that which is subject to change and

perfection. Maximus will even speak of a distinct

logos for each state of being, well-being even-

being" .

212. Πρβλ. SHERWOOD, Maximus the Confessor. The asce­

tic life..., ο.τΐ., σ. 259

213. Πεοί_δοα<οόοων_άποοj-ων, θ', PG 91, 1084BC.

214. αύτ. 1084ΑΒ, Πρβλ. καί.. τον SHERWOOD, The earlier

Ambigua..., δ.re. , σ. 174: "Now each of these terms

Maximus sets in relation with the logos of a man-

preexisting in God.. Being is referred to the logos

of being movement to that of well-being, life to

that of ever-being". Πρβλ. κα£ αύτόθς, σ.σ. 170—

171.

215. 3ALTHASAR, Liturgie Cosmique, σ. 91, κ.ε.STANILOAE,

Ε Ισαγωγτί, , , , δ.κ., ΡΑΝΤΟΣΑΒΛΓΕΒΙΤΣ , Το μυστήρι,ον

τής σωτηρύας,,,, δ.κ., σ. 206 κ.ε. Ό SHERWOOD,

The earlier Ambigua,,,, δ.κ., σ. Τ72, γράφει, συμ­

φωνώντας έπακροβώς μαζί. μας: " {,,,) He introduces

Cin) the triad genesis, kinesis, stasis. The ki­

nesis, which he has distinguished from an absolu­

tely immutable ground, is also moral movement. This

distinciton is complementary to those of the logos

of beings, well or ill being and ever being".

216. Πεοά_ο^αφόοων_άποο_ι;ων, Θ', 10 73D

2 1 7 . Πρβλ. α ύ τ . 1116Β. Πρβλ. έ π ι ί σ η ς , Κεφάλαια_]τερύ_ά-

χ ά π η ς , Γ ' , κ ζ ' , PG 9 0 , 1025Α.

218. αύτ. 1076D

219. PG 91, 1325BC

220. Κεφάλαια διάφορα, 5 π', PG 90, 1381CD.

- 306 -

2 2 1 . PG 9 0 , 684A.

2 2 2 . Κ ε φ ά λ α ^ ο ^ ε ο ύ ^ χ ά π η ς , Γ ' , κ δ ' , PG 9 0 , 1024ΑΒ

2 2 3 . SSDd_SucuoODÇùy_aixoD_tov, PG 9 7 , Τ392Β.

2 2 4 . α ύ τ . 1392BC

2 2 5 . Περύ_δ^αφόρων_άπρρυων_, PG 9 î , T368C-1369A

226 . α ύ τ . PG 9 1 , 7369ABC.

227 . Μ υ σ τ α γ ω γ ί α , Δ ' , PG 9 1 , 672BC

2 2 8 . Περί δ ι α φ ό ρ ω ν άπρρι,ών, PG 9 7 , 1392C. (Οί έ ν ν ο ι ε ς

" κ α τ ά cpûacv" κα£ "πασά. φ ύ σ ς ν " , θ ά α ν α π τ υ χ θ ο ύ ν

στην τ ο ύ τ η :Ππράγραφοαύτοϋ τ ο ϋ κεφαλαύου) .

2 2 9 . Κεφ_ 1 _ο^άφορα, 4 ν ε ' , PG 9 0 , 1329Β.

2 3 0 . Πεύσεug_>ta6_aTTOKodgeuç, PG 9 0 , 796A3C:" Τ ρ ε ΰ ς

ά π ο κ α τ α σ τ ά σ ε ς ς ο ϊ ο ε ν ή έ κ κ λ η σ ύ α . ίΐύαν μ έ ν τ ή ν έ ­

καστου κατά .τόν τής άρετης λόγον'έν η" άποκαθύσταται., τον έ π '

αϋτω λ ό γ ο ν τ η ς άρετης έκτιληρώχις. Δευτέρου δέ τήν της όλης

φύσεως έν τη άναστάσει-, τήν ε ι ς άίροαρσίαν- vai. άθανασίαν α-

το<ατάστασι.ν. Ίρύτην-δέ, ή"- χ α ί νόλι,στα κατακέχρηται. έν τ ο ί ς

έαυτοϋ Λόγοι^ο Μόσσης Γ ρ η γ ό ρ ς ρ ς , έστί,ν α ύ τ η , ή των

ψυχι,κών δ υ ν ά μ ε ω ν ττί ά μ α ρ τ ύ α υποπεσουσών., ε ύ ς δ -

περ έ κ τ ύ σ θ η σ α ν πάλι. ν α π ο κ α τ ά σ τ α σ η . Δ ε ι γ α ρ , ώ-

σπερ τ ή ν ό λ η ν φόσι,ν έ ν τη άναστάσει . τ η ς σ α ρ κ ό ς

άφθαρσύαν χρόνω έλπι ,ζομένω ά π ο λ α ο ε ϋ ν * ούτω καύ

τ ά ς π α ο α τ ρ α π ε ύ σ α ς τ ή ς ψ υ χ ή ς δ υ ν ά μ ε ο ς , τή π α ρ α τ ά -

σει. τών α ι ώ ν ω ν ά π ο & α λ ε ΐ ν τ ά ς έ ν τ ε θ ε ύ σ α ς α ύ τ η τ η ς

κ α κ ί α ς μνήμας* καιΐ π ε ρ ά σ α σ α ν τ ο υ ς π ά ν τ α ς α ύ ώ ν α ς ,

καί. μή ε ύ ρ ύ σ κ ο υ σ α ν σ τ ά σ υ ν , ε ύ ς τ ό ν Θεόν έ λ θ ε ΐ ν

τ ό ν μή έ χ ο ν τ α π έ ρ α ς . Καύ ούτως τη έ π ι γ ν ώ σ ε ι . ού

τη μ ε θ έ ξ ε ι . τών αγαθών ά π ο λ α β ε ί ν τ ά ς δ υ ν ά μ ε ι ς ,

καύ ε ύ ς τό ά ρ χ α ύ ο ν ά π ο κ α τ α σ τ ή ν α ι . Καύ δ ε ι , χ θ ή ν α ι .

τ ό ν δημι ,ουργόν άναύτ<.ον τ ή ς α μ α ρ τ ύ α ς " .

2 3 1 . G . FLOROVSKY, B y z a n t i n e f a t h e r s , , , , ΰ.π., σα.

244-245 : " I n f u l f i l l i n g t h e f a t e s God w i l l

r e s t o r e t h e f u l l e n t i r e t y of h i s c r e a t i o n n o t

- 307 -

only in existence but also in eternal existence.

But not in good-existence, for good-existence

cannot, be given, from without, cannot be given

without the,demanding and accepting of love. God

will give to- sinners and return everything they·

lost through sin, restoring their- souls, in the ful­

ness, d f... their natural forces and capabilities.They

will receive the capacity for spiritual know ledge

and moral evaluation. They will cognize God, Per­

haps they will even lose memory of sin and come

to God in a certain understanding - VQ έπ (.γνώσει.

However, they will not receive communion with his

blessings - ού ufti μεθέξει των αγαθών. Only the

righteous are capable of savoring and enjoying.

Only they receive communion with life, while

people of evil will who have collapsed in their

thoughts and desires are far from God, are devoid

of life, and constantly decay and constantly die.

They will not taste life, and will be tormented by

belated repentance, by the consciousness of the

senselessness of the path they took to the very

end. This will be ineffable sorrow and sadness.

According to St. Maximus notions, it is not God

but the sinner himself who prepares his own torment

and grief on judgment day".

23 2. Πεοί_διαωόοων_ά5θθςων, PG 91, 1392D.

233. ΐΕπ^.στολαίχ_ΚΔ^, PG 9Î , 609CD.

234. Μυσταγωγία^ ΚΔ', PG 91, 704D. Βλ. καί Χ. Σωτηρο-

ποόλου, ö.rt., "Εκκλησία", 1974, 10, σ. 249.

23 5. 1?ογα_Θεολογ_(.κά_καί_ιτολευ;ικά, PG 91, 28D-29A.

236. αύτ., 29Α.

23 7. 5^όλ^α_στό_περ]._θε£ων_ο^ο^των, P G

4, 304Β.

238. Ποος_θαλάσσ_ι.ονΛ PG 90, 769C.

239. αύτ., PG 90, 776D

- 308 -

24Τ. EΣ_TO_naxeo_^uûv, PG 90, 909C

242. α ύ τ . , 90TD

243. ά ύ τ ό θ ι .

244. Βλ. κεφ.. Α ' , ενότητα 6

24^*. Βλ. κεφ. Α ' , ενότητα 5

246. Κεφάλαια_διάφθοα, 4, v a ' , PG 90, 1328D-Î329B

247. α υ τ ό θ ι , Τ329Β

248. nj:P ί_δ ιαφ^_άποο ιων, PG 9Τ, Τ329Α

249. Βλ. κεφ. Α ' , ενότητα 5.

250. Πρόο^Θαλάσσιον, I E ' , PG 90, 297Β.

25Î . Κ. ΑΞΕΔΟΣ, Γιά μ ι ά προβληματική η θ ι κ ή , ("Ηριδα­

ν ό ς , 1974) σ. 2 1 .

252. Π. ΚΟΝΔΥΛΗ, Ή κ ρ ι τ ι κ ή τής μεταφυσικής στην ν ε ώ ­

τερη σκέψη (Γνώση, Τ983) , σσ. 24-26. Στην σ. 26

γ ρ ά φ ε ι : " ( Μ ι ) Βασικές δομές τή"ς μ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς ,

ανεξάρτητα άπό τόν βαθμό έκκοσμίκευσής τ ο υ ς , θά

συνεχίσουν νά'Χπάοχουν όσο ο ι άνθρωποι θά δ ι α ­

τυπώνουν καί θα πιστεύουν η θ ι κ έ ς - κ α ν ο ν ι σ τ ι κ έ ς

άοχές"

253. Κ. ΑΞΕΔΟΕ, ο . π . , σ. 26

254. ΔΟΥοποίηση: ò όρος ε ί ν α ι τοο π . Ί ο υ σ τ ί ν ο υ ΠΟΠΟ-

ΒΙΤ2. Βλ. τό β ι β λ ί ο του "Ανθρωπος καί Θεάνθρωπρς",

( Α σ τ ή ρ , 1 9 8 1 4 ) , σ. Τ5 κ . ε .

255. Βλ. ΚεΦ. Α ' , 5, της παρούσας μελέτης .

2 56. ΠοΟ£_θαλάσσιον, PG 90, 5T7D

257. α ύ τ . PG 90, 681CD

258. Εις τό Πάτερ ημών, PG 90, 873D

259. Περί_διαφόρων_άποοιων, PG 97, Τ400ΑΒ

260. Πρβλ. Περί_άγάπη£, A', Τ00, Φιλοκαλία, Τομ. Β',.

Τ3 : "Έν δε Θεφ γινόμενος, τους περί ουσίας πρώ­

τον λόγους ζητεί μέν ύπό τοϋ πόθου φλεγόμενος,

ουκ έκ των κατ'αυτόν δέ τήν παραμυθίαν ευρίσκει.

- 309 -

),,,). 'EH 6έ των περύ αυτόν παραμυθεϊται. Λέ­

γω, δή, των περύ ά'ύδι-ότητος, άπειρύας τε καύ άο-

ριστύας, αγαθότητας, τ ε καί σσφίας καύ δυνάμεως

δημίΡυργικής τε και. προνοητικής καύ κρατικής των

όντων. Έπύσης στό îôuo, Α', 99: " "Εν δέ τ? τών

αοράτων δίΐατρύβων θεωρύα, τους τε φυσικούς αυτών

λόγους ζητεί καύ τήν αύτύαν της γενέσεως αυτών

καύ τά τούτου ακόλουθα καύ τι,ς ή περύ αυτά πρό­

νοια καύ κρύσις". Πρβλ. έπύσης καύ Π205_Θαλάσσιον

PG 90, 572Α καύ έπύσης 309ABC. Στό Περύ_άγάπης

Γ', 33 Φιλοκαλία, τομ. Β'32, μαθαίνουμε πώς oC

αγγελικές δυνάμεις γνωούζουν βαθύτερα άπ'τούς

άνθρώπρυς καύ μπορούν νά τους μεταδώσουν τήν γνώ­

ση αυτή, "περύ τής προνούας τρανότερον, ή περί

κρύσεως σαφέστερον".

26ΐ, "Ετσι, ò DALMA.IS καύ ò RI0U, έχουν τονύσει απο­

κλειστικά σχεδόν τήν μεγάλη σημασύα τής Ποονούας

σέ σχέση μέ τήν υπό τοΰ Θεοϋ "διεύθυνση" τών λό­

γων στάν κόσμο. 3λ. DALMAIS, La manifestation,

du Logos,,,, Ο.π. , σ. Τ5: "Catte manifestation

cosmique du Logos nous révèle de La Providence

selon laquelle le Créateur les dirige vers leur

fin n'a cependant jamais été qu'esquissée par

Maxime". Καύ ô RIOU, O.K., G. 53 γράφει.: "(,,,)

Dieu peut être appelé le "pronoom", le "provident"

non point celui qui domine au sommet de la py­

ramide ontologique des hiérarchies, mais le Pro­

vidence que porte en elle le logos -a*· le. Kairos de

chacun des êtres, jusqu'au plus petit".

262. Ό SHERWOOD στό έργο του Maximus the Confessor.

The ascetic life..., ό.π., σ. 39 κ.ε. θεωοεΐ τήν

καταγωγή της τριάδας δημιουργός - προνοητής -κρι-

- 310 -

τ ή ς , ώς Ώρι.γενι.κή καί Ευαγρί,ακή. Παραδόξως θεω­

ρ ε ί (σ. 39} πώς α ά γ . Μάξιμος χρησιμσπριε ϊ τους

όρους μάλλον μέ τήν ήθ^κή τους σημασία καί όχι

όπως ό Ώ ρ ι γ έ ν η ς μέ τήν όντρλογική τ ο υ ς , π ρ ο κ ε ι ­

μένου βέ@αια νά εκφράσει, ò τ ε λ ε υ τ α ί ο ς τήν α ί ­

ρεση του γ uà τήν πτώση τών ψυχών στά σώματα καί

τήν επαναφορά τους στην πνευματική σφαίρα, δ uà

τής κρίσεως, καύ π ρ ο ν ο ί α ς , α ν τ ί σ τ ο ι χ α . Ή γνώμη

μας, υποστηριζόμενη εμφανέστατα άπό τά μ α ξ ι μ ι κ ά

κ ε ί μ ε ν α , ε ίναι, πώς α ά γ . Μάξιμος δ ι α τ η ρ ε ί τήν ό ­

ντολογ ι-κή σημασία τών όρων και κ ρ ί σ ι ς , δ ί ν ο ν τ α ς

τήν ορθόδοξη πλέον ερμηνεία τ η ς . 10 SHERWOOD,

(.the e a r l i e r Ambigua. . . , 7tt. , σ. 170) δ ι α κ ρ ί ν ε t.

επίσης έναν λόγο ουσίας (πού τόν ονομάζει, o n t o ­

l o g i c a ! o r d e r ) και έναν προφητικό λόγο (πού τόν

θεωρεί ώς p r o v i d e n t i a l o r d e r , κανόνα προνοίας)

αναφερόμενο στό " τ έ λ ο ς " τοϋ κτίσματος ώς εδ ή

φευ ά ε ί ε ί ν α ι . . Και βρίσκει, στό σημείΌ αυτό ό

SHERWOOD τήν βάση μιας διδασκαλίας περί π ρ ο ο ρ ι ­

σμού στον ά γ . Μάξιμο (. There i s thus a b a s i s , a

h i n t of a d o c t r i n e of p r e d e s t i n a t i o n ) . "Ολη ή μέ­

χ ρ ι στ ιγμής συζήτηση τών κειμένων διαψεύδει τόν

ισχυρισμό του SHERWOOD, άφοϋ φ α ί ν ε τ α ι καθαρά πώς

6 ά γ . Μάξιμος δχι μόνον δεν κάνει μιά τ έ τ ο ι α δ ι ά ­

κριση, ά,λλά, α ν τ ι θ έ τ ω ς , σ υ σ χ ε τ ί ζ ε ι βαθύτατα τους

λόγους τοϋ ε ίναι , · μέ αυτούς της προνοίας καί κ ρ ί ­

σεως, καθιστώντας αδύνατη οποιαδήποτε α φ α ι ρ ε τ ι ­

κή" απομόνωση κάποιων άπό τους άλλους. "Επίσης,

ε ί ν α ι σαφές πώς ò Θεός δημιουργε ί τά δντα ό λ α

μέ προορισμό τό ά ε ί εδ ε ί ν α ι καί κανένα μέ προο­

ρισμό τό άεί φεδ είναι, αλλιώς δέν θά είχε, άλλωστε, κα­

νένα νόμημα ή οντολογική, αυτή δράση της προνοίας καί της

κρίσεως.

- 311 -

263. ΠθΟ£_θαλάσσ^ον, PG 90, 68ID

•264. Πεο<1-ο^αφόρων_άποοο.ων, PG 91, 1297Α.

265. αυτ., PG 9Τ, 1149Β.

266. Κεφ. Α', 4, της παρούσας έργασύας

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Β', 5

267. J.M. GARRIGUES, Le dessein d'adoption..., στα.

Actes, δ.π:., σ. 185: "La distinction logos-tropos

qui constitue (...) l'axe même de sa pensée théo­

logique" .

268. 3λ. SHERWOOD, Maximus the Confessor..., δ.π., σ.

35: "These λόγοι, do not exist in the nude, but

each has its certain mode of existence (τρόπος

υπάρξεως) Whatever pertains to the λόγος of a

certain nature pertains equally and inalienably

to all who partake of that nature; it is the

common. The mode, however, pertains to the person

and always refers to the concrete reality; it is

the proper". Ποολ. J. MEYENDORFF, ο.π., σ. 145:

"Every being possesses in himself a pre-existent

and natural law (λόγος φύσεως) but concretely it

exists only accoding to a mode of existence (τρό­

πος υπάρξεως) proper to it".

269. RIOU, ό.π., σ. 74: "St. Maxime esquisse peu à

peu, en connexion avec le logos de l'essence de

la créature, un tropos, un mode personnel d'exi­

ster et de réaliser la vocation inscrite dans la

nature". Πρβλ. καιΐ D ALMAIS, Le manifestation du

Logos..., στό Actes, ο.π., σ. 24: (...) dans le

- 312 -

jeu du Logos et des logoi par le tropos de leur

réalisation existentielle".

270. Βλ. SHERWOOD, αύτ. , σ. 36. Κα.6 έπςσης, τοΰ ΐδςου,

The earlier Ambigua..., ö.rt., σ. 16Î: "Now the

distinction put in this way make operative a who­

le range of Aristotelian doctrine in the service

of theology". Σ'αΰτό συμφωνεί καί. ò J.M. GARRI­

GUES, Maxime Le Confesseur. La charité avenir

divine de11'homme, (Paris, Beauhesne, 1976), σ.

106: " (Avec) l'irréductibilité du couple logos-

tropos (...) Maxime s'appuie maintenant de pre­

ference sur une métaphysique aristotélicienne des

natures, qui lui semble mieux sauve garder le

mystère chrétien de la Création".

271. SHERWOOD, Maximus the Confessor..., O.TÎ. σσ. 81-

82.

272. G.L. PRESTIGE, God in Patristic Thought, (London

1936) , σ. 245. Τήν άποψη αυτή συμμεούζεται. καύ ο

SHERWOOD στό The earlier Ambigua..., O.K., σ. 156

Κ. · e ·

273. PG 31, G 13A.

274. PG 32, 872C. Ιϊρ&λ. καί. Έπι,στολαί., 38, 2, PG 32,

325 κ.έ.

275. ΓΡΗΓ. ΝΥΣΣΗΣ, Κατά Εύνομίου 1, PG 45, 404.

276. 3λ. SHERWOOD, The earlier Ambigua..., o.a., σ.

161: "Basil and Giregory of Nyssa, seeing the

positive aspect of τρόπος υπάρξεως, used it only

of the Son and of the Spirit, but the Father also

have his mode of existence...".

276a. PG 39, Τ 1 2BC

277. PG 75, 697D, 973D.

278. Βλ. την σύντομη έκθεση τοϋ SHERWOOD, o.a., σσ.

Τ55-Τ64.

- 313 -

279. Βλ. SHERWOOD, o . a . , σ. 16t

280. %H άμεση συσχέτιση τής δι,δασκαλίας των Βασιλείου

καί. Γρηγοούου μέ τήν μα£ιμ&κή δ ιδασκαλία περί. λ ό ­

γου καί, τρόπου υπάρχει καί στό δ ο κ ί μ ι τοϋ Γ..ΖΗ—

Ζ-ΙΟΥΛΑ, Άπό τό προσωπειρν ε ί ς τό πρόσωπον, δ . π .

σ. 9 56 καί. σημείωση 27.

28Τ. Μυσταγωγία, ΚΓ', PG 9Τ, 701Α. ΓΓρ&λ καί Π ε ρ ί _ δ ι α -

φόρων_ αποριών Β ' , PG 9 1 , 1Û36C. " ( . . . ) πρώτον τόν

τοϋ είναι, λόγον αυτής (ένν . τής Τριάδος) έλλαμπρ-

μένων, καί ούτω τόν τρϋ πώς αυτήν ύφεστάναι τ ρ ό ­

πον φ ω τ α ζ ο μ έ ν ω ν . . . "

282. Περί_δ^αφόρων_άποριων, PG 91, 1314D. Βλ. καΐ SHER­

WOOD, δ . π . , σ. 165.

283. 3λ. Περί_δ^αφ^ρων_άποοιων, PG 9Τ, 1 3 4 4 D : " ( . . . ) το

καινότατον όντως μυστήριον τής αύτοϋ δι 'ήμ&ς ε ν α ν ­

θρωπήσεως έ π ι τ ε λ έ σ α ς , περί. τόν τρόπον άλλ 'αύ πεοί

τόν λόγον τήν φύσιν έκαινοτόμησε" . Βλ. και Συ£ή-

ID2n_üS_I2ü_2^222' P G 9 1 ' 297D-300A: "Παν*'φυσικόν

έπί Χρίστου, συνημμένον έχει. τω κ α τ ' α υ τ ό λόγω καί

τόν υπέρ φύσιν τρόπον, ίνα καί ή φύσις δ t a τοϋ

λόγου πιστωθή, καί ή ο ικονομία δ ι α τοϋ τρόπρυ" .

Πρβλ. καί. J.M. GARRIGUES, Le d e s s e i n d ' a d o p t i o n . . ,

δ . π . , σ. 185

284. Ποός_θαλάσσιον, ΚΑ', PG 90, 321Α καί 324C. Πρβλ.

καί Κε(θάλα].α_διάφορα 4, 21, PG 90, 1313Α:"τούς

πνευματικούς της σωτηρίας λόγους τε καί τ ρ ό π ο υ ς " .

285. ΐΕργα_ΘεολθΎΐκά_καί_πολεμ_ι.κά, Ι ' , PG 9 1 , 137Α.

286. Τό συμπέρασμα αυτό συμφωνεί απολύτως μέ τ ί ς δ ι α ­

π ι σ τ ώ σ ε ι ς τοϋ δ ο κ ι μ ί ο υ τοϋ Ι . ΖΗΖΙΟΥΛΑ, Άπό τό

ποοσωπεϊον ε ι ς τό πρόσωπον, δ . π . pass im,

περί της εισαγωγής της εννοίας, τοϋ προ­

σώπου, στην ο ν τ ο λ ο γ ί α άπό τους "Ελληνες Πατέρες

- 314 -

ώς κεφαλαιώδους πνευματικού γεγονότος στην Ι σ τ ο ­

ρ ί α τή"ς άνθρώπςνης σκέψεως. Πρβλ. καί J . IIZIOQ-

LAS, T r u t h and Communion, ö.rc. , σσ. 87-89. "Ό ά γ .

Μάξιμος ανακεφαλαιώνει, καί. ολοκληρώνει, τό έργο

των Καππαδοκών στό χώρο τη* ς όντολογ ύας το ö προσώ-

που, όπως περιγράφει.τό.-έργο αυτό, ò Μητροπ. Πέρ­

γαμο υ * Ιωάν. Ζχ\ ζ ι ο ύλας.

Β ' , 6

287. VL. LOSSKY. Ή μυστική Θεολογία τή"ς 'Ανατολικής

'Εκκλησίας, ö.it. σ. 107.

288. SHERWOOD, The earlier Ambigua..., ö.it., σσ. 178-

179.

289. SHERWOOD, αύτ. , σ. 173 Βλ. παρόμοιες απόψε ι. ς στό

άρθρο τοϋ J.M. GARRIGUES, L'energie divine et la

grace chez Maxime le Confesseur, (στο περιοδ.

rSTINA, 1974, 19) σσ. 272-296. Βλ. καύ την κα­

ταδίκη τοϋ "νεοπαλαμισμοϋ" στην σελ. 296.

290. BALTHASAR, Liturgie Cosmique, ö.it., σ. 100.

291. Ε. ΜΠΟΥΛΟΒΙΤΣ, Τό'μυστήριοντης έν τη *Αγ. Τριάδι

διακρίσεως ουσίας καί ενεργειών κατά τόν άγ. Mûp-

κον Εύγενικόν, ο.π., σσ. Τ53-154.

29 2.. RIOU, δ.π. , σ. 60

293. ΐΕογα_βεολογ^.κά_κα_ί_πολεμικά, PG 91, 200C

294. αυτόθι, 201 AB. Πρβλ.και τό χωρίο τοϋ άγ. Γρηγο-

ρίου Νύσσης πού παραθέτει α άγ. Μάξιμος υιοθετώ­

ντας το: Ού γαρ ενδέχεται τά διεστώτα κατά τόν

της φύσεως λάγον, προς τό των ενεργειών είδος

συνενεχθηναι, καί τό τοϋ Κυρίλλου: "Οις δε ô τοϋ

πώς είναι λόγος έξηλλαγμένος, τούτοις άν είη, καί

ò της έφ'άπασιν ενεργείας λόγος, ούχ ò αυτός"

(αύτ. 284BC)

- 315 -

295. Ό SHERWOOD, The e a r l i e r Ambigua. . . , δ . i t . , σ .

122, θεωρεί τήν δύναμη ώς " ικανό τη uta" ( f a c u l t y )

καί τήν ε ν έ ρ γ ε ι α ή κίνηση ώς. "χρήση τής Ι κ α ν ό τ η ­

τ α ς " αυτής (use of t h e f a c u l t y ) . Ό ί δ ι ο ς συγγρα­

φέας ( α ύ τ . , σσ. 111-112, 122) θεωρεί (με βάση τό

Π ε ρ ^ δ ^ α φ ^ ά π ο ο ι ω ν , 26, 1268Α) πώς α ά γ . Μάξιμρς

δ ι α κ ρ ί ν ε ι δύο ε ίδη ε ν έ ρ γ ε ι α ς , uua "έμφυτη" (imma­

nent) πού παράγει, έργο ομογενές και ομοούσιο με

τόν εαυτό της καί μ ι ά " μ ε τ α β α τ ι κ ή " ( t r a n s i t i v e ) ,

πού παράγει έργο δ ιαφορετ ικό άπό τήν δική της ο υ ­

σ ί α . "Υστερα ά π ' α ύ τ ή ν τήν διάκριση ε ί ν α ι λ ί γ ο πα-

paôogo τό ό τ ι ò SHERWOOD αποφεύγει νά σ υ σ χ ε τ ί σ ε ι

τους λόγους με τ ι ς θ ε ι ε ς ε ν έ ρ γ ε ι ε ς . . . Γ ιά τήν τ α ύ ­

τιση επίσης ε ν έ ρ γ ε ι α ς καί δυνάμεως στον Θεό (κα­

τά τήν θεολογία του α γ . Μάρκου Ε υ γ ε ν ι κ ο ύ ) , βλ. τήν

μνημονευθείσα δ ι α τ ρ ι β ή τοϋ ΜΠΟΥΛΟΒΙΤΣ , δ.κ., σ.

109 κ . έ . *Η ταύτιση αυτή προέρχεται άπα τήν δ ι ά

τής θ ε ί α ς βουλήσεως σύνδ-εση τής δυνάμεως μέ τήν

ε ν έ ρ γ ε ι α τοϋ Θεοϋ (σ. 113). 'Επίσης στην σ. 114,

διαβάζουμε σ χ ε τ ι κ ά μέ τό θέμα μας: " Ή μέν δ ύ -

ν α μ ι ς τ υ γ χ ά ν ε ι κ ί ν η σ ι ς τής φύσεως τοϋ Θεοϋ ποός

έ ν έ ρ γ ε ι α ν , κατά τους τολμηρούς λόγους τοϋ α γ . Μα­

ξίμου τοϋ %Ομολογητοϋ, επαναλαμβανόμενους παρά

τοϋ ά γ . Μάρκου, ή δέ ε ν έ ρ γ ε ι α τ υ γ χ ά ν ε ι κ ί ν η σ ι ς τής

θ ε ί α ς δυνάμεως".

296. ΐΞργα_θεολογ^κά_καί_πολεμικά, PG 9 1 , 56Α

297. α ύ τ . , 36Β. Πρβλ. PG 9 1 , 13 7Α;"άπαντες τόν τε λ ό -

γον έχομεν καί τήν τούτου κατά φύσιν έ ν έ ρ γ ε ι α ν " .

2 9 8 . PG 9 1 , 1257ΑΒ

299. Κατά τήν μετάφραση τοϋ RIOU (δ.π., σ. 60): " En

percevant naturellement tous les logoi qui sont

dans les êtres, dans l'infinité desquels il con­

temple·.les énergies de Dieu...".

- 316 -

3 0 0 . Πρβλ. ΜΠΟΥΛΟΒΙΤΣ, δ . π . , σ σ . 1 2 1 - 1 2 3 .

3 0 1 . Βλ. τ ή ν σ χ ε τ ι κ ή συζήτηση σ τ ό Ι . ΖΗ£ΙΟΥΛΑ, 'Από τ ό

π ρ ο σ ω π ε ϊ ο ν ε£.ς τ ο π ρ ό σ ω π ο ν , δ . π . , σ. 9 4 6 : " *Η π ρ ο ­

σωπάκι ΰπαρξι-ς τ ο ϋ θ ε ο ϋ (ο Πατήρ) συνιστά, κάμει .

" υ π ο σ τ ά σ ε ι ς " τήν ο ϋ σ ύ α ν . Βλ. καύ την σημείωση 28

σ τ η ν σ ε λ . 9 5 6 . Πρβλ. ά γ . Γ ρ η γ ο ρ ύ ο υ Παλαμά: " Καύ

τφ Μωϋση 6έ χ ρ η μ α τ ύ ζ ω ν ò θ ε ό ς , ούκ ε ί π ε ν " έ γ ώ ε ύ -

μύ ή ο υ σ ύ α " , α λ λ " " έ γ ώ ε ί μ ύ ό "Ων" ' οΰ γ α ρ έκ τ η ς

ο υ σ ί α ς ò ΤΩ.ν, ά λ λ ' έ κ τ ο ϋ " Ο ν τ ο ς ή ο υ σ ί α " α υ τ ό ς γ ά ο

δ "Qv δ λ ο ν έ ν Έ α υ τ ω σ υ ν ε ύ λ η φ ε τ ό ε ί ν α ι . " ( Σ υ γ γ ρ ά μ ­

μ α τ α , Έ κ ο . Χρήστου, Θεσ/νύκη 1962, τ ό μ ο ς 1, σ .

666) .

3 0 2 . Γι,ά τ ό ν προσωπ(.κό χ α ρ α κ τ ή ρ α των θεύων ε ν ε ρ γ ε ι ώ ν

τ ο ΰ η Ζ ω ν τ ο ς καύ ' Α λ η θ ι ν ο ύ Θεοϋ, σ τ ο ν ά γ . Γρηγόρι.ο

Παλαμά, δ έ ς τ ή ν έξαύοεΌη καύ πει,στι,κή μ ε λ έ τ η τ ο ϋ

ΑΘ. ΓΙΕΒΤΙΤΣ, Ό "Ων ( Γ ι α χ β έ ) ώς ζών καύ α λ η θ ι ν ό ς

Θ ε ό ς , όπως πεού α ύ τ ο ϋ μ α ρ τ υ ρ ε ί δ ά γ . Γρηγόρι,ος δ

Παλαμάς, σ τ ο ν τόμο "Ποακτι,κά Θ ε ο λ ο γ ι κ ο ύ Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ

ε ύ ς τε.μήν καύ μνήμην τ ο ϋ έ ν α γ ί ο υ ς π α τ ρ ό ς ημών

Γρηγορύου ά ο χ ι ε π . Θεσ/νύκης τ ο ϋ Παλαμά", ( θ ε σ / κ η

1 9 8 6 ) , σσ. 1 1 1 - 1 3 4 , καύ ύδύως, 1 1 3 - 1 2 6 . Εύδι,κά

γ ς ά τ ή ν θεμελύωση α υ τ ή ς τ η ς δ ι α κ ρ ί σ ε ω ς , σ τ η ν θ ε ο -

π ρ ε π ή έ ν τφ Θεώ δοάκρι,ση ο ύ σ ύ α ς καύ υ π ο σ τ ά σ ε ω ν ,

&λ. σ τ ύ ς σ σ . 1 2 5 - 1 2 6 .

3 0 3 . ΑΘ. ΓΙΕΒΤΙΤΣ, α ϋ τ . σσ. 123-125

304.· Tua τ ή ν σύνδεση τ ή ς θ ε ο λ ο γ ί α ς των ά κ τ ύ σ τ ω ν ε ν ε ρ ­

γ ε ι ώ ν μέ τ ή ν Θ. Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α , σ τ ο ν ά γ . Γοηγόρι,ο Πα­

λ α μ ά , 6 λ . ΓΙΕΒΤΙΤΣ, δ . π . , σσ . 133-134.

Β ' , 7

3 0 5 . Κεαχάλαία ôuacoopa, 4 , 1 6 , PG 9 0 , 1309Β.

- 317 -

306. ΠΡύ5_θαλάσσιον, PG 9 0 , 612BCD

307. Περί_διαφ^_άποοιων, PG 9 1 , 1252Β

308. PC 9 1 , 1108C-1T09A

309. G. FLOROVSKY; The b y z a n t i n e f a t h e r s . . . " , ό.ττ., σ .

2 4 2 . : "The human mind becomes l i k e t h e Divine mind-

i t becomes .a smal l logos as. i t r e f l e c t s t h e g r e a t

Logos" .

3TO. Πρός_θαλάσσιον, PG 90, 773B. Πσβλ. καί Κεφάλαια

διάφορα, 5, 19, PG 90, 1356Β.Πρβλ. καί. Περi_ôtgcp.

άπρριων, ΓΒ ' , 1109ΑΒ: "Περιληπτικώς δ ι ά τοΰ λόγου

καί της θεωρίας ò μακάριος οδτος άνήρ, πάντας τους

κ α τ ' ά ρ ε τ ή ν καύ γνώσιν είσηγήσατο λόγους τους ά~

γ ίο ι . ς συνειλημμένους, δ ι ' ώ ν τή κατανοήσει, τοΰ θεοϋ

κατά θεωρίαν γνωστικώς προσυνέχοντες έμφρόνως κ α ­

τά λόγον Sua τών αρετών τήν θ ε ί α ν &αυτοΐς μορφήν

ένετυπώσαντο".

311 . Πρύς_Θαλάσσιον, PG 90, 258BC

312. α ϋ τ . ΛΒ', 372Β

313. Πρ0λ. Κβακοιάφορα, 2, 90, PG 90, 1168C: "*Η μέν

γάρ β α σ ι λ ε ί α τών ουρανών, τής τών δντων ακραιφ­

νούς κατά τους εαυτών λόγους έν τώ θεώ πραιωνίου

γνώσεως έστ ι κατάληψης' ή δέ τοΰ θεοϋ βασιλε ία τών

προσόντων τώ θεώ φυσικώς αγαθών κατά χάριν έστι

μ ε τ ά δ ο σ ι ς ' καί ή μέν κατά τό τέλος τών όντων, ή

δέ κ α τ ' έ π i v o ι α ν μετά τό τέλος τών όντων ε σ τ ί " .

314. Περί_διαφόρων_άπορ_ιών PG 9 1 , 1158ΑΒ:Ώς γάρ τώ

αίσθητψ ήλίω άνατέλλοντι πάντα καθαρώς συνεκφαί-

ν ο ν τ α ι τά σώματα, οδτω καί ό Θεός, à νοητός τ?ίς

δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς ή λ ι ο ς , ανατέλλων τψ νψ, καθώς χωρεΐ-

σθαι υπό τη"ς κτίσεως οϋδεν α υ τ ό ς , πάντων έαυτώ

νοητών τε καί αίσθητών\>τούς αληθείς βούλεται συν-

εκφανίζεσθαι λόγους. Καί δηλοϊ τοϋτο τΑς έπί τοΰ

όρους μεταμορφώσεως τοΰ Κυρίου ή λαμπρά τών έσθη-

- 318 -

μάτων τφ φωτύ τ ο υ προοώπου α ύ τ ο ϋ γ ε ν ο μ έ ν η σ υ ν έ ν -

ô£t.guQ τ φ θεώ τήν των μετ·4- α υ τ ό ν , ώς ο ΐ μ α ς , καί .

περί . α υ τ ό ν σ υ ν ά ζ ό ν τ α YVÔXJLV" . Πρβλ. κ α ί DALMAIS,

La m a n i f e s t a t i o n . . . " δ . r e . , σ . 2 2

3 Τ 5 . Γ t a τ ή ν ê v v o t a τ ή ς Φ ^ ο σ ο φ ί κ ή ς . Ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς , β λ .

JEAN PIAGET, Socpta καί. ψ ε υ ô a t σ θ ή σ ε t ς τ η ς φ ι λ ο σ ο ­

φ ί α ς , (Γνώση, 1 9 8 7 ) , σσ . 1 5 3 - 2 0 0 . Ό PIAGET

σ υ μ π ε ρ ς λ α μ β ά ν ε t στην ê v v o t a τ η ς " Φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή ς Ψυ­

χ ο λ ο γ ί α ς " , όλη τ η ν Ψυχολογύα π ο ύ δ έ ν θ ε μ ε λ ι ώ θ η ­

κε σέ α υ σ τ η ρ ά έ π t σ τ η μ o v t κ έ ς - π ε t p a μ a τ t κ έ ς π ρ ο ϋ ­

π ό θ ε σ ε t ç : τ ή ν ψ υ χ ο λ ο γ ί α των Θωμυστών, δ t a λ ε κ τ t -

κών υ λ ι σ τ ώ ν , φ α ί ν ο μ ε ν ο λ ό γ ω ν , μ π ε ρ ξ ο ν ί κ ώ ν , κ α ν τ t a -

ν ώ ν , ό ρ θ ο λ ο γ t-στών' , καθώς κ α ι όλη τήν ψυχανάλυση

καί. τ ί . ς σ υ ν α φ ε ϋ ς σ χ ο λ έ ς ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς τ ο υ β ά θ ο υ ς .

3 1 6 . K|çoa^.ata_ôtacpooa, 3 , 40 , PG 9 0 , 1277Β.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ' ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Γ ' , 1

3 1 7 . 2 υ ί ή τ η σ ^ ς _ π ρ ό ς _ α ύ ρ ρ ο ν ' P G 9 1 ' 3 4 5 D · Πρβλ. Ι Ω .

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, PG 6 2 , 16Α, ό π ο υ εξισώνεται ή x a t -

νοποί,ηση τ ο ϋ π α ν τ ό ς άπό τ ό ν Θεό με τό "'auvatiiat

π ά ν τ α " τ ά ό ν τ α .

3 1 8 . Π ο ό ς _ § α λ ά σ σ ί ο ν , ΜΗ', PG 9 0 , 44 5Β.

3 1 9 . Ποβλ Λ _Μυσταγωγία, Ά ν α κ ε φ . , PG 9 1 , 7 0 8 Β : " τ ή ν π ρ ο ς

σ υ v ε κ τ t κ ώ τ a τ o v λ ό γ ο ν των πολλών κ α ι δ ι α φ ό ρ ω ν λ ό ­

γων συναγωγή ν τ ε καί. ά ν α φ ο ρ ά ν . . . "

3 2 0 . Κεφάλαta_ôtâçpooa 2, 6 4 , PG 9 0 , 1244C.

3 2 1 . ΐ Ε ρ γ α _ § ε ο λ ο γ ι . κ ά _ κ α ί _ π ο λ ε μ ^ κ ά _ , PG 9 1 , 108C.

3 2 2 . Μ υ σ τ α γ ω γ ί α , Ζ ' , PG 9 1 , 685AB.

3 2 3 . Περί_δι ι .αφόρων_άπορίων, PG 9 1 , 1285D-1288A

3 2 4 . Μ υ σ τ α γ ω γ ί α , Ζ ' , PG 9 1 , 68 5C

- 319 -

325. G. FliOROVSKY, The b y z a n t i n e f a t h e r s . . . , δ . τ ι . , σ.

236: " S t . Maximus e x p l a i n s C h r i s t ' s reddeming work

as t h e r e s t o r a t i o n , t h e h e a l i n g , t h e g a t h e r i n g of

a l l c r e a t i o n i n o n t o l o g i c a ! , n o t . m o r a l , t e r m s .

326. Περί διαφόρων αποριών, PG 9 1 , 1092C

327. Αυτή- ε ί ν α ι .και ή γνώμη του Μητρρπ. Περγάμου ' Ι ω ά ν ­

νου Ζη£ιούλα, στην οποία καταλήγει, χωρίς όμως α­

ναφορά στον ά γ . Μάξιμο,, τό έργο του E u c h a r i s t and

C a t h o l i c i t y . . . , 6 . i t . , σ. 162: " Ό τρόπος με τον

δκοΖο ή καθολικότητα, τής 'Εκκλησίας αποκαλύπτεται

μέσα στην ευχαριστιακή κ ο ι ν ό τ η τ α , δ ε ί χ ν ε ι πώς τό

έσχατο νόημα τή"ς καθολικότητας βρίσκεται, στην υ ­

πέρβαση όλων των διαιρέσεων έν Χριστώ ( the t r a n s c e ­

ndence of a l l d i v i s i o n s in C h r i s t ) . Αυτό πρέπει.

νά κατανοηθεί απόλυτα καί χωρίς καμμία εξαίρεση.

Καλύπτει, όλες τ ί ς π ε ρ ι ο χ έ ς καί όλες τ ί ς δ ι α σ τ ά ­

σ ε ι ς της υπάρξεως, ε ί τ ε ανθρώπινης, ε ί τ ε κοσμική"ς,

ι σ τ ο ρ ι κ ή ς ή έσχατολογικής ,πνευματικής ή υλικής,

κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ή ατομικής κλπ. 0Ì δ ι χ ο τ ο μ ή σ ε ι ς σ τ ί ς

ό π ο ι ε ς ή ζωή έχε ι τοποθετηθεί καίκατανοηθεί , δ υ ­

στυχώς σέ μεγάλη έκταση τής ί δ ι α ς τής Χ ρ ι σ τ ι α ν ι ­

κής παραδόσεως φανερώνουν μ ι ά πρρδοσία της καθο­

λ ι κ ή ς θεωρήσεως πού ε ί ν α ι τόσο ουσιαστική γ ι ά την

"Εκκλησία τοϋ Χριστού. Σκέπτεται κ α ν ε ί ς σ 'αύτήν

τήν π ρ ο ο π τ ι κ ή , γ ι ά παράδειγμα, γ ι ά τήν δ ι χ ο τ ο μ ί α

ανάμεσα στό " ι ε ρ ό " καί τό "κοσμικό" ή ανάμεσα

στην ψυχή καί τό σώμα. Ή ευχαριστιακή κοινότητα

μέ τήν κατανόηση της της ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ς ώς γεύματος

(meal) μέ τά βασικά του σ τ ο ι χ ε ί α νά ε ί ν α ι υλικά

καί ό χ ι απλώς πνευματικά, μέ τ ί ς μακρές της λ ι ­

τ α ν ε ί ε ς καί ι κ ε σ ί ε ς , σ τ ι ς ό π ο ι ε ς οι καθημερινές

υ λ ι κ έ ς κ α ί φυσικές ανάγκες τοϋ άνθρωπου βοίσκουν

τήν θέση τους κλπ, α π ο τ ε λ ε ί ένα σημάδι μ ι α ς "κα-

- 320 -

θολακΑς" θεωρήσεως τή"ς υπάρξεως, στην ό π ο ι α δέν

μπορούν νά γ ίνουν δ ε κ τ έ ς δ υ α λ ι σ τ ι κ έ ς δ ι χ ο τ ο μ ή ­

σ ε ι ς " . Καί στην σελ, 161: " Ή ευχαριστιακή κ ο ι ­

νότητα α π ο τ ε λ ε ί èva σημάδι, τοϋ γεγονότος <3τι τό

εσχαταν μπορεί νά εισβάλλει, στην ι σ τ ο ρ ί α , άλλα

ποτέ νά τ α υ τ ι σ θ ε ί μαζί τ η ς " . Στην σελ. 151 α ν α ­

πτύσσεται, ή γνώμη πώς ενώ ή ενοποίηση στους ' Ι ο υ ­

δαίους β α σ ί ζ ε τ α ι στη φυλή, καί στους π α γ α ν ι σ τ έ ς

στά ôtacpopa c o l l e g i a , ο ι Χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί , τό τ ρ ί τ ο ν

γ έ ν ο ς , υπερβαίνουν όλες τ ί ς φυσικές , κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς

καί ι σ τ ο ρ ι κ έ ς δ ι α ι ρ έ σ ε ι ς στην Ευχαριστιακή κ ο ι ­

ν ό τ η τ α .

3 28. Βλ. κεφ-... Α ' , 2

329. Μυσταγωγία Ι Γ ' , PG 9Τ, 692CD

330. "Εργα θεολογικά καί πολεμικά, PG 9 1 , 108CD.

33Τ. Σοφιστής, 251Β-254Β

332. αύτ.. 253Ε.

333. Μ. HEIDEGGER, Εισαγωγή στή Μεταφυσική, δ.π., σ.

ÎT3.

334. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μεταφυσικά, Λ, 1072 ab:"Kt.veî δέ ώ­

δε τό όοεκτόν καί τό νοητόν"κινεί οϋ κινούμενον

ότι δ'έστ'ι τό οδ ένεκα έν τοις άκινήτοις, ή διαί-

ρεσις δηλοϊ..."

Γ', 2

33 5. Κεφ_1_πεοί_^Αγάπη2, 4, 17, PG 90, 10 523

3 36. Φράση τοϋ FLOROVSKY, βλ. σημείωση 32 5.

337. Μυσταγωγία^ A', PG 91., 664D-665B

338. αύτ. 665C

339. Πο05_θαλάσσιον, PG 90, 625C

34.0. αύτ. 272ABC.

341. αύτ. 272D

321 -

342. Πρβλ. J. ZIZIOULAS, Truth and Communion, δ.re., σ.

T05: "(...) it can be accomplished only if the

individualization of nature becomes transformed

into communion - that is, if communion becomes

indentical with being (βάν ή κοινωνία, γ ίνει ταυ­

τόσημη'μέ το" είναι.) . θεωροομ& πώς στον άγ . Μάξι­

μο επαληθεύεται, πλήρως ή ταύτιση αυτή τοΰ είναι,

μέ τήν κοινωνία. Το αυθεντικό, πραγματικό είναι.,

υπάρχει, μόνον εν κοινωνία καί έν τή* κοινωνία.

343. Κεφ^διάφορα, 5, 46, PG90, 13 68C

344. Γιά τήν συσχέτιση τής Πεντηκοστής μέ τήν έσχατολο-

γία καί. μέ τήν ενότητα βλ. J. ZIZIOULAS, Truth

and Communion, ο.π., σ. 112:"Through the outpou­

ring of the Spirit, the "last days", enter into

history (oi έσχατες μέρες",μπαίνουν στην ιστο­

ρία) , while the unity of humanity is affirmed as

a diversity of charisms" (ένώ ή ενότητα της ανθρω­

πότητας επιβεβαιώνεται, ως μιά ποικιλία χαρισμά­

των) . Καί. συνεχίζει ò συγγραφέας: "*Η άντικειμε-

νοποίηση καί άτομικοποίηση (objectivization and

individualization) τής ιστορικής υπάρξεως, πού

συνεπάγεται απόσταση, φθορά, καί θάνατο, μεταμορ­

φώνονται σέ ϋπαοξπ έν κοινωνία, καί εντεύθεν αιώ­

νια ζωή γιά τήν ανθρωπότητα καί δλη τή δημιουρ­

γία". Γιά τήν συσχέτιση Πεντηκοστής καί έσχατο-

λογίας βλ. Γ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ, Δυτική Θεολογία (σημειώ­

σεις άπό τό επιλεγόμενο μάθημα, 1986), σ. 47.

345. ίζεφ. διάφορα, 5, 4.9, PG 90, 1369Α.

Γ\ 3

346. Γω. 17, 21-23

347. Πρόκειται βεβαίως, κατά γράμμα, γιά τήν τελείω-

- 322 -

ση της ενότητας των π ιστών. Αυτή όμως ή τελείωση

τής ενότητας είναι, ένδειξη τελειότητας, καθώς

εκφράζει την πλήρωση τής έν Χριστφ υιοθεσίας των

πιστών.

348. Πρβλ. Έβρ. 2, 1Τ-Τ2: "δ τε γάρ άν ιάζων καί οι.

άγιαζάμενοι έ£ ενός πάντες δι'ήν αίτίαν ουκ έ-

παισχύνεται αδελφούς αυτούς καλεΐν, λέγων" άπαγγε-

λώ τό óvoua σου τους άδελφοϊς μου, εν μέσω εκκλη­

σίας υμνήσω σε".

349. Βλ. BALTHASAR, Liturgie Cosmique, ö.rc. σσ. 203-

208. RIOÜ, δ.ιτ., σσ. 146-759. J..M. GARRIGUES, Le

dessein d'adoption..., O.K., a. 185. G. FLOROVSKY,

The byzantine fathers..., δ.π., σ. 230. J. .MEVEN1-» •

DORFF, Christ in Eastern Christian Thought, O.K.,

σσ. T42-143 καύ Î38. Ό L. THUNBERG διαπραγματεύε­

ται, εκτενώς τό θέμα στό έργο του, Microcosm and

Mediator. The theological antropology of Maximus

the Confessor, (Lund, 1965). Βλ. επίσης I.H. DAL-

MAIS, La Fonction unificatrice du Verbe Incarné

dans les oeuvres spirituelles de Saint Maxime le

Confesseur, στό Studia Patristica, 14, (1962),σσ

445-449, καύ Ι. HAUSHERR, Philautie..., δ.π., σσ.

Τ63 κ.ε.

350. Είναι τό κείμενο Πεοί_δοαφόρων_άποριων, PG 91,

1304D-13T3B. "Ολα τά. έΦεξής χωρία περιέχονται στό

κείμενο αυτό μέχρνς δτου εμφανισθεί νέα παραπο­

μπή στά έργα τοΰ άγ. Μαξίμου.

351. Τά κείμενο, δπως τό παραθέτει ò άγ. Μάξιμος, εί­

ναι τό έξης: "Ουδέ γάρ έστι πλήθος άμέτοχόν τη

τοϋ ενός αλλά τό μεν πολλά τοϊς μέρεσιν έν τω δ-

λω καί τό πολλά τοις συμβεβηκόσιν έν τω υποκει-

μένω, καί τό πολλά τω αριθμώ ή ταϊς δυνάμεσιν έν

- 323 -

τφ εϋδει., καύ τό πολλά τοις είδεσι.ν έν τφ γένει.,

καύ τό πολλά ταΐς προό6οι.ς έν τή αρχή, και ούοέν

écrire, των όντων ό μή μετέχει, πη τοΰ ενός"."Περί,

θεύων ονομάτων", Κεφ. T3r (Παπαζήσης, 1978),σσ.

142-144.

352. BALTHASAR,· Liturgie Cosmique, δ.π. σ. 207: "C'est

ainsi que Maxime a intégré La doctrine alexandri­

ne de la deification dans sa doctrine de la syn­

thèse, en lui enlevant son caractère de spiritua-

laisme néo-platonicien. Le danger de panthéisme

n'y apparait plus lorsqu'elle est présentée sous

cette forme. Il est vrai que Scot Erigane s'ap­

puiera sur ces textes pour édifier son système

émanatiste. Mais les éléments panthéistes qu'il

ajoutera par sa doctrine des quatre natures sont

totalement étrangers à Maxime. La doctrine orie­

ntale de. la deification est ici tempérée par 1'

άσυγχύτως de Chalcédoine". Πρβλ. RIOU, δ.π., σ.

Τ49: "(...) une vision .hiérarchique des rapports

du monde, de l'homme et le Dieu, se substitue

un schéma de perichorëse qui s'enracine dans la

christologie de Chalcédoine"."Av ò 3ALTHASAR

(Liturgie Cosmique, σ. 207) , βρίσκει, στην 'Αλεξαν­

δρινή Θεολαγιία, τόν Άοεαπαγύτη καύ τόν Εύάγρι,ο

Ποντικό (όπως άλλωστε, σχετι,κά με τόν τελευταΰο-

τό παρατήρησε πρώτος ò M. VDLLER στό έργο του,

Aux sources de la spiritualité de saint Maxime;.

Les oeuvres d'Evagre le Pontique, στό Revue d'

Ascétique et de Mystique, 2, (1930), σσ. 156-184,

239-268), τους κυρύους δασκάλους τοΰ αγ. Μαξίμου,

στην άποψη του γ uà τήν ένΧρι.στω σύνθεση των οντο­

λογικών διαρέσεων,ο MEÏENDORFF (Le Christ dans

la théologie Byzantine, (Cerf, Paris, 1969), σ.

- 324 -

Τ94) , θεωρεί τόν Μ. Άθαυάσι,ο ως τόν άμεσο πρό­

δρομο, έν προκειμένω, τοΰ άγ. Μαξίμου. Πρβλ. Δ.

ΣΤΑΝΤΛΟΑΕ, 'Ελευθερία, Προσευχή, Αγιότητα, (Λει-

μών, Άθηνα 1980), σσ. 105 κ.έ.

353. Πρβλ. τό παράλληλο κείμενο Προς θαλάσσιον, PG 90,

436ΑΒ, όπου λέγεται πώς άωοϋ à Χριστός μέ την δια­

δοχική σύναφη των διαιρέσεων "μίαν άπέδειξεν ου-

σαν την των γεγονότων (ούσιν κατά τ uva λόγον μυ-

στικώς συναπτομένην", κατόπι, ν "ήνωσε κατά τόν υ­

πέρ φύσιν λόγον καύ τρόπον καί την κτιστήν (ρυσιν

τή άκτύστω" .

354. PG 9î, 681Α

355. αύτ. 681Β

356. αύτ. 681Β.· Πρβλ. G. FLOROVSKY, The 3yz. fathers..,

δ.π., σ. 243.

357. PG 90, 620B-621D

3 5 8 . Βλ. Πρ05_Θαλάσσ^ον, 2 2 , PG 9 0 , 317B-321C. Αυτόθι.

54, 532ΑΒ. Π ε ρ ϊ ^ δ ι α φ ό ρ ω ν ^ ά π ο ρ ι ω ν ^ PG 9 1 , 1097ABCD.

3 5 9 . Προς Θ α λ ά σ σ ι ο ν , 6 3 , PG 90, 692Β. Πρβλ. Περί δ ι α ­

φόρων α π ο ρ ι ώ ν , PG 9 1 , 1040Β, κ . ά .

3 6 0 . BALTHASAR, K o s m i s c h e L i t u r g i e (2 A u f l a g e ) , δ . π . ,

σσ . 2 7 0 - 2 7 1 .

36Τ. SHERWOOD, Maximus t h e C o n f e s s o r . The a s c e t i c

l i f e . . . , δ . π . , σ. 72

3 6 2 . RIOCJ, δ . π . , σ . 92 κ . ε .

3 6 3 . Ι . Η . DALMAIS, I n t r o d u c t i o n . . . , δ . π . , σ . 14

3 6 4 . Φ. ΦΛΟΡΟΦΕΚΥ, Cur Deus homo? σ τ ο ν τ ό μ ο , Δ η μ ι ο υ ρ ­

γ ί α καύ 'Απολύτρωση, δ . π . , , σ σ . 1 8 3 - 1 9 1 .

3 6 5 . Α. PANTO ΣΑΒΛΙΕΒΙΤΣ, Τό μ υ σ τ ή ρ ι ό ν τ ο ς σ ω τ η ρ ί α ς . . . ,

δ . π . , σσ . 1 8 1 - 1 9 6 . Βλ. ε π ί σ η ς , τ ο ΰ ί δ ι ο υ , Le

p r o b l è m e d e " p r e s u p p o s e . " , on du "non p r é s u p p o s é "

de l ' I n c a r n a t i o n de Dieu l e V e r b e , στό A c t e s . . . ,

- 325 -

σσ. 193-206.

366. Α. ΘΕΟΔΩΡΟΥ, Cur Deus homo? Άπροϋπόθετον η έμπρο-

ΰπόθετον ένανθρώπησιν τοϋ θεοϋ Λόγου; (Σχόλι,ον

εύς την θεολογίαν τοϋ ίεροϋ Μαξίμου τοϋ 'Ομόλογη—

τοϋ), ΕΕΘΣΠΑ, τόμος ΙΟ', ('Αθήναι. 1972), σσ. 297-

340.

367. Πρβλ. J.M. GARRIGUES, Le dessein d'adoption... ,

δ.π., σ. Τ89.

368. Πρβλ. Α. RIOU, δ.π., σ. 158.

369. Κολ. 3,4 : ""Οταν ò Χριστός φανερωθ?ί, ή ζωή η­

μών, τότε και ύμεϊς σύν αυτοί φανερωθήσεσθε έν

δόξη".

370. Είναι χαράκτη ρ (.στ ικό τό ÖTL στό χωρύο Πρα£. 2,

42, ή κοινωνία των μελών της * Εκκλησίας καί. ή

κλάση τοϋ εύχαριστιακρϋ άρτου συμπαρατ ίθεντα.ι :

"ΤΗσαν οέ προσακαρτεροϋντες τή διδαχή των αποστό­

λων καί. τη κοινωνία καί τη κλάσει, τοϋ άρτου καί.

ταϊς ποοσευχαϊς".

3 71. Βλ. παραπάνω, κεφ. 2.

3 72. Πρβλ. J. ZIZIOULAS, Truth and Communion, δ.π.σσ.

110-111: " "Οταν λέμε Χριστός, έννοϋμε ένα πρό­

σωπο καί όχι. ένα âxouo' έννοϋμε μία πραγματικό­

τητα σχέσεων (a relational reality), πού υπάρχει,

"γιά μένα" ή "γιά μας". 'Εδώ τό άγ. Πνεϋμα δέν

είναι κάποιος πού μάς 0οηθα νά γεφυρώσουμε την

απόσταση μεταξύ τοϋ Χοιστοϋ καί. των εαυτών μας,

άλλα είναι τό Πρόσωπο της Τριάδος, πού κάνει,

πραγματι,κόν μέσα στην 'Ιστορία- αυτόν πού αποκα­

λούμε Χριστό, αύτη την απολύτως " έν σχέσει" (re­

lational ," σχεσιακή" - ή λέξη δέν αποδίδεται, πλή- ·

ρως στά ελληνικά) οντότητα τοϋ 2ω.τήρα μας. Σ'αυ­

τήν τήν περίπτωση ή Χριστολογία μας (...) συγ­

κροτείται, πραγματικά πνευματολογικώς (...). Τό

- 326 -

ά γ . Πνεύμα, καθιστώντας πραγματικό τό γεγονός τοϋ

Χριστού" ( t h e C h r i s t - e v e n t ) στην ι σ τ ο ρ ί α , κάμει,

πραγματική, τήν t ò t a σ τ ι γ μ ή , τήν προσωπική ύπαρ­

ξη τοϋ Χρίστου ώς σώμα ή κ ο ι ν ω ν ί α . *0 Χριστός

δέν υπάρχει πρώτα ώς αλήθεια καί κατόπιν ώς κ ο ι ­

νωνία. Ε ί ν α ι καί τά 66ο, τήν ί δ ι α σ τ ι γ μ ή . Κάθε

διαχωρισμός ανάμεσα στην Χριστολογία καί τήν έκκλη-

σ ι ο λ ο γ ί α ε ξ α φ α ν ί ζ ε τ α ι δ ι ά τοϋ Πνεύματος". Πρβλ.

RIOU, δ . π . , σ. 127: " L ' E s p r i t e s t a i n s i a r c h i t e c t e

de c e t t e r e c a p i t u l a t i o n de. t o u t e l e c r é a t i o n en

Dieu dans l e corps du C h r i s t " .

Γ ' , 4

373. Μυσταγωγία, A ' , PG 91, 668C

374. α ύ τ . 667D

375. Έ π ι σ τ ο λ α ι , PG 9 1 , 401B.

376. Πρβλ. ΣΤΑΝΙΔΟΑΕ, Εισαγωγή, στην Μυσταγωγία, δυ.π.,

σ. 23

3 77. ΐΕπ^στολαί, PG M , 6.13Α

378. α ύ τ . 396C

379. α ύ τ . 400Β

380. Πρβλ. Έπιστολαί, PG 91, 400CD:"(...) αλλά τόν

της φύσεως, περί ήν τό άπαράλλακτον εστηκε, μο-

νώτατον λόγον σκοπούμενος φ συνεμφανίζεσθαι πάν­

τες : τόν Θεόν έπιστάμεθα... . " .

381. Κεφάλαια_διάφορα, 1, 3 7-38, PG 90, 1193Α.

382. Α', 'ϊωαν. 4,8 : "ό μή αγαπών ούκ εγνω τόν θεόν,

ότι ό Θεός αγάπη εστίν". Πρβλ. J.M. GARRIGUES,

Maxime le Confesseur. La charité avenir divin de

lkhiomme, (Paris, Beauchesne, 1976), σ. T85 κ. ε.

383. Έπιστολαί., PG 91, 401C

- 327 -

384. αύΐόθς.

385. αΰτ. 401Β.

386. Μυσταγωγία^ A', PG 91, 667C

387. αύτ. 667D

387α. Πρβλ. Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Κόσμος, ά ν θ ρ ω π ο ς , κ ο ι ν ώ ν ύ α κ α ­

τ ά τ ό ν Μάξιμο Ό μ ο λ ο γ η τ ή , ( Γ ρ η γ ό ρ η ς , 'Αθήνα 1 9 8 0 ) ,

σ σ . 2 5 5 - 2 5 9 .

3 8 8 . Μ υ σ τ α γ ω γ ί α , o . a . , 668ΑΒ.

3 8 9 . Γ ι ά τ ή ν τ α ύ τ ι σ η κ ο ι ν ω ν ί α ς καύ α λ ή θ ε ι α ς , π ρ β λ . J .

ZIZIOULAS, T r u t h a n d Communion, δ.π., σ . 115 κ . ε .

3 9 0 . Συμφωνεί σ ' α ύ τ ό κ α ί ò ΡΑΝΤΟΣΑΒΛΙΕΒΙΤΣ, Τό μ υ σ τ ή -

ρ ι ο ν τ ή ς σ ω τ η ρ ί α ς . . . , ό . π . , σ. 130: " Ή αγάπη λ ο ι -

π ό ν δ(-ά τόν ά γ . Μάξιμον ε ί ν α ι , ή κ λ ε ί ς δ ι ά τ ή ν

λ ύ σ ι ν όλων των προβλημάτων τ ή ς α σ κ η τ ι κ ή ς τ ο υ " .

3 9 1 . ΐ Ε π ι σ τ ο λ α ί , PG 9 1 , 400Α.

3 9 2 . Κ ε τ ρ ά λ α ι ο ^ π ε ο ί _ ά γ ά π η ς , 4 , 5 6 , PG 90, 1060D

3 9 3 . _ ΐ Ε π ι σ τ ο λ α ί , PG 9 1 , 397C. Πρβλ. J . M . GARRIGUES,

Maxime l e C o n f e s s e u r . La c h a r i t é 4 . . , o . a . , σ .176

κ . έ .

3 9 4 . ΐ Ξ π ι σ τ ο λ α ί ^ δ . π . , 397CD. Πρβλ. HAUSHERR, - P h i -

L a u t i e . . . , δ.α., σ. 10

3 9 5 . *0 HAUSHERR μ ι λ ά γι,ά τ ό ν νόμο τ ή ς φ ι λ α υ τ ί α ς ( l o i

de l a p h i l a u t i e ) , ε ξ α ρ τ ώ μ ε ν ο άπό τήν χ ω ρ ι σ μ έ ν η

τ ο ϋ Θ ε ο ϋ , ηδονή ( P h i l a u t i e . . . , δ . π . , σ. 8 6 ) .

395α. Πρβλ. HAUSHERR, δ . π . , σ. 88 κ . ε .

3 9 6 . Ί Ε π ι σ τ ο λ α ί Α PG 9 1 , 396D-397A

39 7. Κ ε φ ά λ α ι α _ π ε ρ ί _ ά γ ά π η g , 3 , 8, PG 9 0 , 1020Α

3 9 8 . Πρ05_Θαλάσσιον, PG 90, 725Α

3 9 9 . Κ ε φ ά λ α ι ο _ π ε ρ _ ί _ ά γ ά π η £ χ 1, 7 1 , PG 9 0 , 976Β.

4 0 0 . α ύ τ . 3 , 8, PG 90, 1020Α. Πρβλ. J . M . GARRIGUES,

Maxime l e C o n f e s s e u r . La c h a r i t é . . . , δ . π . σ . 1 8 0

4 0 1 . HAUSHERR, δ . π . , σ. 104 κ . έ .

4 0 2 . Έ π ι σ τ ο λ α ί , PG 9 1 , 397C.

- 328 -

403. Πρβλ. Α. SCHMEMANN, Ευχαριστία, ο.π. , σ. 213.

404. ngÔ£_§aXaçguov, PG 90, 725C.

405. Εε^τ^Πάτεβ^υμων, Φιλοκαλία (Έκδ. Παπαδημητρίου)

Τομ. Β', σ. 189 (PG 90, 880)

406. αυτόθι.

407. αυτόθι.

408. αυτόθι.

409. Γιά τήν άγάττη ώς "έσχατολογική γέννηση μέσα στην

Τριαδική" £ωή" (naissance escha to logique dans la

vie trinitaire), βλ. J.M. GARRIGUES, Maxime le

Confesseur. La charité...., ο.π., σ. 195.

410. Βλ. κεφ. Α'4.

411. *0 όρος "ευχαριστιακή αγάπη" είναι εμπνευσμένος

άπό τό έργο τοο Μητροπ. Περγάμου 'Ιωάννη Ζηζιού-

λα, (έν προκειμένω JEAN 2I2IOULAS), L'eucharistie:

quelques aspects bibliques, στον τόμο Eglises en

dialogue, 12, (Marne, 1970). *0 συγγραφέας αναλύο­

ντας απλώς τίς "αγάπες" των πρώτων Χριστιανών καί

χωρίς καμμία αναφορά σέ Πατέρες, διατυπώνει τήν

άποψη πώς στην αρχέγονη Εκκλησία "ή Ευχαριστία

είναι αγάπη καί ή αγάπη είναι ευχαριστιακή", (βλ.

σελ. 51, σημ. 40: "Ceci montre à la fois que 1'

Eucharistie est agapè et que l'agapè est eucha­

ristique dans l'esprit de la primitive Eglise").

Ό συγγραφέας δέν προχωρεί παραπέρα τήν σκέψη του

αυτή, οΟτε σχολιάζει μέ πάτερικά κείμενα τήν άπο­

ψη του. Θεωρούμε πώς στά κείμενα τοϋ άγ. Μαξίμου

πού παρουσιάσαμε, ή άποψη του επαληθεύεται, άλλα

ταυτόχρονα διεκρινίζεται καί επεκτείνεται περισ­

σότερο.

411α. Βλ. "Εργα Θεολογικά καί Πολεμικά, PG 91, 140ΑΒ:

"Καί γάρ άπερ αυτός ό των όλων δημιουργός καί Δε­

σπότης Κύριος ημών Ίησοΰς Χριστός, οί τε τούτου

- 329 -

μαθηταί. καύ απόστολο t., καύ où καθεξής άγιοι. Πα­

τέρες τε καύ διδάσκαλος, καύ μάρτυρες, ίερουργη-

θέντες οίκεύοις εογοις τε καύ λόγοις, άγώσί. τε

καύ ίδρώσΐ). καύ πόνους καύ αΰμασι, καύ τελευταυον

εξαίσιοις θανάτοις, ôta τήν ήμων. των εύς αυτόν

πιστευόντων καθολική ν και! άτΐοστολικήν Έκκλη-

σίαν...". *Η ίεοουογύα της άγαπητικής προσωπι­

κής αύτοπαοαδόσεως σέ πόνους καύ κόπους καύ τόν

ύδιο τόν θάνατο, συνιστά τόν κατά μ ύ μη ση τοϋ Κυ­

ρ ύου τρόπο υπάρξεως τω« αγίων".

Γ', 5

4 1 2 . Κ ^ φ ά λ α ι α _ δ ι ά φ ο ο α , Τ , 4 6 , PG 9 0 , 1196BC

4Τ3. α ο τ . 1, 5 0 , PG 9 0 , 1197ΑΒ

4Τ4. α υ τ . , 5 2 , 1197C

4 1 5 . α ύ τ . 50, 1 1 9 7 3 . Βλ. HAUSHERR, P h i l a u t i e . . . , δ . π .

σ σ . 6 0 - 6 4 . "0 HAUSHERR δ έ ν φ α ί ν ε τ α ι , ν ά έχε ι . π ρ ο ­

σέξει , τ ή ν δ ι ά κ ρ ι σ η μ ε τ α ξ ύ κ α λ ή ς κ α ί κακής Φ ι λ α υ ­

τ ί α ς σ τ ο ν ά γ . Μ ά ξ ι μ ο .

4 1 6 . Γ ι ά τ η ν δ ι ά κ ρ ι σ η " ε π ι φ ά ν ε ι α ς " καύ " λ ό γ ω ν " των

δ ν τ ω ν , (3λ. Κ ε φ ά λ α ι α _ δ ι ά φ ο ρ α , 2, 6 PG 9 0 , 1224Α.

417 . Βλ. το παράγραφο " ν Η υ π α ρ ξ ι α κ ή φανέρωση τών λόγων

τών ό ν τ ω ν ώς δυνάμεων τ ή ς ψ υ χ ή ς " (Κεφ. Β ' , 7 ) , τ ή ς

ε ρ γ α σ ί α ς α υ τ ή ς .

4 1 8 . Μ υ σ τ α γ ω γ ί α , E, PG 4 1 , 677CD.

4 1 9 . α υ τ ό θ ι .

4 2 0 . α υ τ ό θ ι .

4 2 1 . Βλ. κ ε φ . Α ' , 6

4 2 2 . Πρβλ. Α. SCHMENANN, Ξ ύ χ α ρ ι σ τ ί α , ό . π . , σσ. 160-161

4 2 3 . Βλ. κεφ. . Α' , 5

- 330 -

Γ ' , 6

424. Περί_δ£αφόρων_άποριών, PG 9 1 , 1312Β

425. αυτόθι., 1312ΑΒ

426. α ύ τ . 1092C

427. Βλ. RIOU, δ.π., σ. 158. THUNBERG, Microcosm and

Mediator..., δ.η., σ. 28

428. Περί_διαφόρων_άτίορ<ιιων, PG 91, 1092C:Eva δπερ έστι

Θεός Ψυχ$, τοϋτο ψυχή σώματι, γένη τα ι., καύ εις

άναδειχθη" τών δλων Δημιουργός, αναλόγως δια τή"ς

άνθρωπότητος τιασιν έπιβατεύων τρις ούσι". Πρβλ.

καί. ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, *Αγ. Μαξίμου, Φιλοσοφικά και Θεο­

λογικά Ερωτήματα, δ.π., σ. Î98, σχόλιο 64.

429. αυτόθι..

430. αυτόθι 109 2BC

431. Βλ. THUNBERG, δ.π. FLOROVSKY, The byzantine fa­

thers..., δ.π., σ. 225.

432. Βλ. RIOU, δ.π., σ. 158: '̂ Mais en enracinant cette

comparaison dans le mystère de l'Hypostase, saint

Maxime le renverse, pour la centrer sur la voca­

tion unificatrice et synthétisante de l'Homme

nouveau, médiateur appelé a faire du monde un

"macranthrope" enhypostasie par le Verbe". Βλ.

επίσης THUNBERG, Microcosm and Mediator..., δ.

τι., σσ. 140-152. BALTHASAR, Kosmische Liturgie,

δ.π., σσ. 169-175.

433. Μυσταγωγία, Ζ', PG 91, 685C. Πρβλ. RI0U, δ.π.,

σσ. 158-159.

434. RIOU, δ.π., σ. 158.

Γ', 7

4 35. Πρώτος εισήγαγε τόν δρο πρόσωπο, μέ τήν έννοια

- 331 -

α υ τ ή , στή θεολογύα α ά γ . Γρηγόριος Μύσσης. Βλ. Κ.

OEHLER, Antike P h i l o s o p h i e und B y z a n t i n i s c h e s

M i t t e l a l t e r , (München, Beck-Verlag, 1969), σ . 2 5 :

" B e i ihm. (Gregor von Nyssa) wird a u s d r u c k l i c h ,

was b e i B a s i l e i o s nur unausdr i ich l ich gemeint i s t :

d i e nähere .Eingrenzung des Hypos t a sbeg r i f f s durch

d i e G le i chse t zung mit dem Begr i f f Proposon (πρό­

σωπον, P e r s o n ) " . Βλ. έπύσης.άγ . ΓΡΗΓ. ΘΕΟΛΟΓΟΥ,

Λόγος Λ θ ' , Είς τ α ά γ ι α Φώτα, (Εκ.δ. ΕΠΕ, τόμος

5 ) , σ. 90: "θεού δέ όταν εΰπω, έ ν ί φωτί π ε ρ ι α σ τ ρ ά -

φθητε καί τ ρ ι σ ί ' τ ρ ι σ ί μεν κατά. τάς. ι δ ι ό τ η τ α ς ε ί -

τουν υποστάσεις , ε ί τιν*. φύλον κ α λ ε ΐ ν , ε ί τ ε πρό­

σωπα (ουδέν γάο π ε ρ ί τών ονομάτων ζυγομαχησωμεν,

έως άν τχοός τήν αυτήν έννοοαν αι. συλλαοαί φέρου-

σιν) ' έ ν ί δέ κατά τόν τή"ς ουσίας λόγον, ε ί τ ο υ ν

θ ε ό τ η τ ο ς " . 'Επίσης Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Προς Ά μ φ ι λ ό χ ι ο ν

' Ι κ ο ν ί ο υ , 'Επιστολή 236, (Ε.Π.Ε. Τομ. 1 ) , σ. 174:

" "Ωστε δ ι " ό λ ο ν και την ενότητα σώζεσθαι έν xrj

μ ι α ς θεότητος ομολογία, και τό τών προσώπων ι­

δ ι ά ζ ο ν δμολογεΐσθαι εν τψ άφοοισμφ τών πεοί έ -

καστον νοουμένων ιδ ιωμάτων" . 3λ. ε π ί σ η ς , τοϋ C-

δί,ου, 'Επιστολή τ α ϊ ς κ α ν ο ν ι κ α ϊ ς (ΕΠΕ, τόμος 3 ) ,

σ. 202: "Αύτη δέ ή Φωνή και τό Σαβελλίοο κακόν

έπανορθρΰται ' α ν α ι ρ ε ί γάρ τήν ταυτότητα τής υπο­

στάσεως και ε ι σ ά γ ε ι τ ε λ ε ί α ν τών προσώπων τήν έ ν -

ν ο ι α ν " . Βλ. επίσης Ι . Δ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ, Μαθήματα Χρι­

σ τ ι α ν ι κ ή ς Δογματικής, ('Υπηρεσία Δημοσιευμάτων

Α . Π . Θ . ) , συμπλήρωμα Α'μέρους, σσ. 1-32.

435α. Τήν θεωρία περί ένυποστάτου ανέπτυξε à Λεόντιος

ò Β υ ζ ά ν τ ι ο ς , (Βλ. Κατά Νεστοριανών, 2 , 5 , PG 86,

1544Β. 2, 13, PG 86, 1561Β). Στον Χριστό ενώθη­

καν δύο φυσικές υποστάσεις, ή θ ε ί α καί ή ανθρώ­

π ι ν η , γ ι ά νά αποτελέσουν ëva πρόσωπο. 'Αλλά, στην

- 332 -

πραγματικότητα, ή ανθρώπινη φυσική υπόσταση ποτέ

ôév υπήρξε ώς αυτοτελής οντότητα, οπότε φυσικά

θά περιλάμβανε καί τήν πτωτςκή φορά καί άμαρτωλό-

τητα, άλλα υπήρξε εξαρχής ενωμένη μέ τήν θεία φύ­

ση ώς ένυπόστατο. "Ετσι. μετά τήν Γ Ό ίκουμεν ική Σύ­

νοδο, ol Πατέρες μιλοΰν πλέον όχι. γ ta ανθρώπινη

υπόσταση , άλλα. γ ιά άνθρώπ ινη φύση στό Χρ ι στό. * Η

φύση αυτή ενώθηκε μέ τήν μύα "Υπόσταση τοΰ<;Λόγου,

πρίν αρχίσει οποιαδήποτε "ατομική" της ανάπτυξη,

γιαυτό καί δέν είναι, ούτε πρόσωπο, ούτε υπόσταση,

άλλα ένυπόστατο, δηλαδή υποστατικό στοιχείο τό

όποιο, εξω άπό τήν 'Υπόσταση τοϋ Θεανθρώπου, δέν

είχε ποτέ ύπαρξη. Πρ&λ. Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, Τό Μυστήριο

τοΟ Άνθρωπου, (Π.Ι.n.M., Θεσ/νίκη 1983), σ. 45.

"Επίσης BALTHASAR, Liturgie Cosmique, O.K., σσ.

175-182.

436. "Εργα θεολογικά καί πολεμικά, PG 91, 152Β:" 'Υ­

ποστατική ουν ένωσίς έστιν ή τάς διαφόρους ου­

σίας ήγουν φύσεις, είς έν πρόσωπον καί μίαν καί

τήν αυτήν ύπόστασιν συνάγουσά τε καί συνδέουσα".

4 3 7 . α ύ τ . 152Α

4 3 8 . Βλ. κ ε φ . 4, α ΰ τ ο ϋ τ ο ϋ μ έ ρ ο υ ς

4 3 9 . " ά ν α γ έ ν ν η σ ι ς " . Βλ. Α ' Π ε τ ρ . 1,3" 2 3 .

4 4 0 . Βλ. Ι . ΖΗΖΙΟΥΛΑ, *Από τό π ρ ο σ ω π ε ΐ ο ν ε ί ς τ ό π ρ ό σ ω ­

π ο ν , ό . π . , σ. 950. κ . è . Βλ. κ α ί τ ή ν σημείωση 4 1 ,

σ ε λ . 9 5 9 .

4 4 1 . ' Υ π ε ν θ υ μ ί ζ ο υ μ ε πώς ό ι ε ρ ό ς Κ α β ά σ ι λ α ς α π ο κ α λ ε ί τ ό

Β ά π τ ι σ μ α , τ ό Χρίσμα κ α ί τ ή ν Θεία· Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α , " μ υ ­

σ τ ή ρ ι α ενσωματώσεως" , στό έ ρ γ ο τ ο υ " Ή έ ν Χ ρ ι -

στφ ζ ω ή " .

4 4 2 . Βλ. παραγρ. 6 α ύ τ ο ο τοϋ-κεφαλαίου.Καί τ ή ν σημείωση

4 2 6 .

4 4 3 . Βλ. παραγ. 2 α ύ τ ο ο τ ο ϋ κεφαλαίου.

- 333 -

444. 2*αύτό συμφωνεί καί Ò NIK. BERDIAEFF, Πέντε σ τ ο ­

χασμοί π ε ρ ί Υπάρξεως, ('Αθήνα, Κοινότηιια Χ.Χ.),

σ. Τ94.

445. Σ 'αυτό διαφωνούμε μέ τόν BERDIAEFF κ α ί τους μα­

θ η τ έ ς τ ο υ . Σ ' έ ν α έργο σάν αυτό τοϋ Χ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ,

τό Πρόσωπο 'καί ò "Ερως (Παπαζήσης, Τ976) , à π ε ι ­

ρασμός αυτός είναι, συνεχώς εν δράσει." ò συγγρα**

φέας τ ε ί ν ε ι , συνεχώς νά υποκύψει σέ μ ι ά φιλοσοφι­

κή ο ν τ ο λ ο γ ί α , δηλαδή, τ ε λ ι κ ά , μ ι ά μεταφυσική τοΟ

προσώπου, στην προσπάθεια του v i πλησιάσει και.

με τήν σύγχρονη γλώσσα τής φιλοσοφίας τό γεγονός

τοο προσώπου. Τό πρόσωπο ανήκει στό μυστήριο τοϋ

μέλλοντος αιώνος, είναι, γεγονός έσχατολογικό, ε υ ­

χ α ρ ι σ τ ι α κ ό καύ γι*αο<ϋό αληθινό σκάνδαλο σ ' δ π ο ι α -

δήποτε παραδοσιακή φιλοσοφική προσέγγιση. Τό πρό­

σωπο, έάν π ρ ό κ ε ι τ α ι νά θεμελιώσει μιαν ο ν τ ο λ ο γ ί α ,

ή ο ν τ ο λ ο γ ί α αυτή θά ήταν έσχατολογική κ α ί ευχα­

ρ ι σ τ ι α κ ή . Μποοοομε νά τήν ονομάσουμε οντολογία,

δ ι ό τ ι συμβαίνει νά άπαντα στό αρχέγονο σχετ ικό

Φιλοσοφικό ερώτημα, αλλά ε ί ν α ι Φανερό, πώς άπό

άποψη παραδοσιακά φιλοσοφική, π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά μ ι ά

μ ε τ α - ο ν τ ο λ ο γ ί α η μάλλον ύπερ-οντολογία, ρ ι ζ ι κ ά

ξένη πράς κάθε μεταφυσική η δ ιασκεπτική διαπραγμά­

τευση, δ ι ό τ ι υπερβαίνε ι απείρως- τήν σχετική φ ι λ ο ­

σοφική έρωτηματοθεσία. Πρόκειται γ ι ά τήν ί δ ι α τήν

ε μ π ε ι ρ ί α τών α γ ί ω ν ' τό πρόσωπο εμφαίνε ι τήν ε ί ­

σοδο των έσχατων στην ι σ τ ο ρ ί α , καί ώς τ έ τ ο ι ο απο­

τ ε λ ε ί ένα γεγονός εντελώς απροσπέλαστο φίλοοοφικά.

' Α ν τ ί θ ε τ α , αυτό κ ρ ί ν ε ι τήν φιλοσοφία, φανερώνο­

ν τ α ς τόν λόγο γ ι ά τόν όποιο αυτή δέν μπορεί νά

παρουσιάσει τήν έσχατη αλήθεια τών όντων. "Αν κά­

π ο ι ο ι Ρώσσοι της διασποράς λοιπόν μίλησαν γ ι ά

τό πρόσωπο μέ τρόπο πού ένέπλεκε τήν πατερική

- 334 -

σκέψη σέ μχά φιλοσοφική προβληματική Α. (ένώ

αντίθετα κάποιοu άλλοι-, όπως à FLOROVSKY,

συνέβαλαν εξαιρετικά σέ μ.ιάν ορθόδοξη προσέγγι­

ση τής πατερικής προσωπολογίας), είναι νομί­

ζουμε ζωτική ανάγκη γιά έναν ορθόδοξο θεολόγο

σήμερα, νά άποκαθάρει τήν πάτερική έννοια τοο

προσώπου άπό όθνεϊες φιλοσοφικές προσμείξεις

και νά αναδείξει τήν πραγματική πνευματική ση­

μασία καί αξία της.

446. Κεφ. Β','5

447. ΐΕργα_Θεολογικά_καί_Πολεμικά, PG 91, 145Β: " Ή

άκρα ένωσις καί ταυτότητα έχει καί ετερότητα".

Πρβλ. Μυσταχωγ_ία_2 ', 685ΑΒ; " καθ'ον (ένν. νό-

μον) της ενοποιού δυνάμεως ò λόγος ένέσπαρας,

μή συγχωρων τήν καθ'ύπόστασιν έπί τ1\ ενώσει ταυ­

τότητα τούτων άγνοηθήναι, διά τήν φυσικήν ετε­

ρότητα" .

448. Βλ. κεφ. Β', 7.

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Δ', 1

449. Philosophy of motion. Ό όρος είναι τοο

SHERWOOD, στό Maximus the Confessor. The

ascetic life.,.., δ.π., σ. 49. Βλ. καί BALTHA­

SAR Liturgie Cosmique, ο.π., σσ. 89-104.

450. Περί διαφόρων αποριών, Θ', PG 91, 1072Β.

- 335 -

451. Συζήτησις μετά Πύρρου, PG 91, 352ΑΒ. Βλ. καί

SHERWOOD, δ.κ., σ. 39: "The motion is ontolo­

gica!, by which creatures are seen in their re­

spective inalienable identities (...) according

to its proper λόγος" . Βλ. επίσης MEYENDORFF,

Christ, in Eastern. Thought, O.K., σ. 135.

452. Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1217ΑΒ.

453. αύτ. 1073Β. "Επίσης &λ. αύτ. 1217Α. Βλ. SHERWOOD,

δ.π., σ. 58: "Hence this mutability (τροπή) is

not to be referred to the "everlasting motion

toward the fair or divine". This latter is a

"natural operation" and therefore never ceases.

Mutability consequently is "weakness", a "Fallin-?

gaway", a "motion contrary to nature".

454. Περ^_δ^αωόοων_άποριων, δ.π. , 1084D

455. Ή έκφραση είναι, τοϋ FLOROVSKY, Λημιουργία καί

Απολύτρωση, δ.ττ. , σ. 87.

455α. Βλ. SHERWOOD, ο.π., σ. 39: "The motion meant is

that of the power and operation essentially conse­

quent on the λόγος, of each creature".

456. Περί_διαΦΟοων_άποριων,_ O.K., 1080C

457. αύτ. 1089A

458. αύτ. 1072B.

458α. "Η λεπτομερής διαπραγμάτευση των σχέσεων τής κι­

νήσεως μέ τόν χώρο και τόν χρόνο ξεφεύγει, από τά

δρια τής εργασίας αυτής. Περί αύτοΰ βλ. BALTHASAR,

δ.π., σσ. 89-95.

459. Περί διαφόρων αποριών, δ.π., 1072Β και Τ073Β. Βλ.

και SHERWOOD, δ.π., σσ. 55-56.

460. αύτ. 1217C.

461. αύτ. 1072Α.

462. Βλ. SHERWOOD, o.a., σ. 47 κ.έ. ΕΤΑΝΙΛΟΑΕ, Φιλοσο­

φικά καί θεολογικά ερωτήματα, δ.π., σ. 132, σημ.21.

- 336 -

463. Πρ0λ. ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, δ.π., σ. 22. *0 SHERWOOD, δ.π.,

σ. 47, δίνει, τήν ώριγενική xptdôa ως γένεσις, στά-

σις, κίνησις (becoming, Fixity, motion) . Στην πε­

ρίπτωση αυτή υπονοείται ή δημιουργία των ψυχών,

Λ ανάπαυση τους στον θεό καί ή εξαιτίας τοο κό­

ρου κίνηση τους. θεωρούμε ορθότερη τήν διατύπωση

τοϋ ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ τήν δπο'ία καύ ακολουθούμε, άν καί

ή διαφορά δέν είναι ουσιώδης.

463α. Βλ. MEYENDORFF, δ.π., σ. 134. BALTHASAR, δ.π.,

σ. 89 κ.ε.

4630. MEYENDORFF, δ.π., σ. 133. SHERWOOD, δ.π., σ. 49.

464. Βλ. ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, δ.π., σ. 132. Ή ορθή κίνηση των

δντων γίνεται οταν αυτά κινούνται κατά τόν δρο

καί κατά τό μέτρο τους. Βλ. Κ£φάλαια_διάφορα, 5,

3, PG 90, 1349Β:"ΟυκοΟν δρος μεν των δντων έστω

ή κατ'6φεσιν τής αίτίας έπίγνωσις, μέτρον δέ ή

εφικτή τοις οδσι κατ'ένέργειαν τής αιτίας έκτί-

μησις. Τό δέ υπέρ τόν öpov φέρεσθαι καί τό μέτρον

των κινουμένων τήν δφεσιν, άνόητον ποιεί τόν δοό-

μον, μή καταντώντων εις Θεόν".

465. Βλ. SHERWOOD, δ.π., σ. 48. 'Επίσης ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, αυ­

τόθι. Ό FLOROVSKY θεωρεί τήν Löea τής κινή­

σεως τής κτίσεως προς τόν Θεό> Άρεοπαγ ιτ ική. Τό

ίδιο καί ό MEYENDORFF, δ.π., σ. 134. *0 FLOROV­

SKY, The byzantine fathers..., δ.π., σ. 221, γρά­

φει συγκεκριμένα: "(The world) is moving towards

God, towards God the logos. The whole world is

in motion, is striving.God is above movement. It

is not he who is moving, but the created and

roused uorld which he created, which moves to­

wards him. (*0 θεός είναι υπεράνω τής κινήσεως.

Δέν είναι Αυτός πού κινείται, άλλα ò κτιστός καί

εξεγερμένος κόσμος τόν οποίο Αυτός δημιούργησε,

- 337 -

κινείται προς Αυτόν) . Here the thought is simi­

lar to that found in the Corpus Areopagiticum.

466. Βλ. MEVENDORFF, O.K., a. 137: " But (God) also

assigns to the creatures a goal to reach, and

in the case of man this goal implies a free mo­

vement toward God".

467. Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1217C.

4 6 8 . α ύ τ . , 1217CD.

4 6 9 . αύτ., 1217D

4 7 0 . * μρθΑ' G. FLOROVSKY, Δ η μ ι ο υ ρ γ ί α

κ α ί ' Α π ο λ ύ τ ρ ω σ η , ο . π . , σ. 8 4 : c r e a t e d b e c o m i n g .

4 7 1 . BALTHASAR, δ . π . , σ . 9 5 .

4 7 2 . SHERWOOD, δ . π . , σ . 4 8 .

4 7 3 . Π ε ρ ί _ δ ^ α φ ό ρ ω ν _ ά π ο ρ ι ώ ν , PG 9 1 , 1 2 1 7 D : " E l ο ύ ν κ ι ­

ν ή σ ε ω ς π ρ ο ε π ι ν ο ε ΐ τ α ι κ α τ ά φ ύ σ ι ν ή γ έ ν ε σ ι ς , κ ι ­

ν ή σ ε ω ς δ έ μ ε τ ε π ι ν ο ε ΐ τ α ι κ α τ ά φ ύ σ ι ν ή σ τ ά σ ι ς , γ έ ­

ν ε σ η ς δ η λ ο ν ό τ ι κ α ί σ τ ά σ ι ς ε ί ν α ι των ά μ α κ α τ ά

τ ή ν ΰ π α ρ ξ ι ν ά μ ή χ α ν ο ν , αλλήλων α υ τ ά ς φ υ σ ι κ ώ ς δ ι ε ί ρ -

γ ο υ σ α ν έ χ ο υ σ α ι κ α τ ά τό μ έ σ ο ν τ ή ν κ ί ν η σ ι ν " .

4 7 4 . " . . . τήν π ρ ο ς τ ό ν κ α θ ' δ ν έ κ τ ί σ θ η λ ό γ ο ν ά ν ο δ ό ν τ ε

καί. ά π ο κ α τ ά σ τ α σ ι ν " Βλ. Π ε ρ ί _ δ ι α ( ρ ό ο ω ν _ ά π ο ρ ι ω ν ,

PG 9 1 , 1080C.

Δ ' , 2

475. "Εργα Θεολογικά καί πολεμικά, PG 61, 301AC. Βλ.

καί SHERWOOD, δ.π., σ. 55.

476. αύτ. 17CD

47 7. αύτ. 16Β

478. αύτ. 16D

479. αύτ. 17C

480. αύτ. 17D

- 338 -

481. α ύ τ . T2C

482. α ύ τ . T2CD. Πρβλ. Πρός_μο_ναχόν_θεόάωραν, PG 9 1 , 280

Α:θέλημα έ σ τ ι φυσικόν, ή απλώς καί, ωσαύτως έχουσα

των κατά φύσ&ν συστατικών δομή τε καί έ φ ε σ ο . ς " . ' Ε ­

πίσης Ι θ ρ ο ι _ δ ι ά φ ο ρ ο ι , PG 9 1 , 153A.Ì"θέλημα φυσικόν

έστ ιν οΰσαώοης των κατά Φύσιν συστατικών έ φ ε σ ι ς " .

Τό έναυσμα της μαξιμικής διδασκαλίας περί θ ε λ ή ­

σεως β ρ ί σ κ ε τ α ι στον Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η καί στους Στω'ι-

κούς, κυρίως οπως τους προσέλαβε δ Νεμέσιος, Βλ.

R.A. GAUTIER, S a i n t Maxime l a Confesseur e t l e

Psycholog ie de l ' a c t e humaine, στο Recherches de

Théologie anc ienne e t Medievale , 2 1 , (Louvain,

18S4), σσ. 53-77. Βλ. επίσης J . D . MADDEN, The

a u t h e n t i c i t y of e a r l y d e f i n i t i o n s of w i l l , στο

A c t e s . . . , σ. 6 1 .

483. "Εργα Θεολογικά καί πολεμικά, δ . π . , 18C.

484. α ύ τ . 13Α καί 16C καύ 17C.

485. αύτ. T7D-20A. Κατά ;cóv J.D. MADDEN ή εισαγωγή της

αύτείςουσιότητας καί. του αυτοπροσδιορισμοΰ στην έν­

νοια της θελήσεως, συνιστά μιά ριζική αναμόρφωση

της σχετικής Ελληνικής Ψυχολογίας. 3λ. J. D ..

MADDEN·, δ.π., σσ. 65-66: "This concept implies

a radical re-shaping of any known secular Greek

psychology, and had never to our knowledge been

proposed before".

486. Περί δύο θελημάτων, PG 91, 192AB.

487. Ευζήτησις μετά Πύρρου PG 91, 293Α:"ού ταυτόν δε

τό πεφυκέναι θέλειν καί θέλειν* ώς ουδέ τδ πεφυ­

κέναι λαλεϊν καί λαλεϊν t...) "Ωστε φύσεως μέν

τό άεί πεφυκέναι λαλεϊν* υποστάσεως δέ τό πώς

λαλεϊν' ώσπερ καί τό πεφυκέναι θέλειν καί θέλειν.

Πρβλ. MEYENDORFF, δ.π., σ. 149: "Gnome is intrin­

sically linked with hypostasis, or human person.."

- 339 -

Ε π ί σ η ς ΕΤΑΝΙΔΟΑΕ, Μ υ σ τ α γ ω γ ί α , δ . . π . , σ . 6 1 .

4 8 8 . Ώ ς γ ν ω σ τ ό ν ò α ϊ . Μάξιμσς θεωρέÜ πώς σ τ η ν α ν θ ρ ώ ­

π ι ν η φύση υπάρχει ; ε ν ε ρ γ έ uà καί. θ έ λ η σ η , δπως κ α ί

σ τ η ν θ ε ί α . Βλ. E t c τ ο ν ßdpv κ α ί τ ή ν ά θ λ η σ ι ν τ ο ϋ

δ σ ί ο υ Μαξίμου Ό μ ο λ ο γ η τ ο ύ , PG 9 0 , 152D " "Ωσπερ

δ ύ ο φ ύ σ ε ι ς τ ό ν Χ ρ ι σ τ ό ν , τ ά ς ε ξ ών έ σ τ ι ν , ούτως

καύ τ ά ς φ υ σ ι κ ά ς α ύ τ σ ϋ θ ε λ ή σ ε ι ς καί. ε ν έ ρ γ ε ι α ς κ α ­

τ α λ λ ή λ ω ς α ύ τ ψ , ομοϋ τ ε φύσει, Θεφ καύ άνθρώπω δ ν τ ι

τω α ύ τ ψ π ι σ τ ε ύ ε ι ν κ α ί δ μ ο λ ο γ ε ϊ ν , έ π ε τ ρ ά π η μ ε ν " .

Πρβλ. ΐ Ε ρ γ α _ θ ε ο λ ο γ ^ κ ά _ κ α ύ _ Π ο λ ε μ υ κ ά , PG 9 1 , 15 7BC.

1 ? ρ γ α _ θ ε ο λ ο γ ι κ ά _ κ α ύ _ Π ο λ ε μ ι κ ά Λ PG 01 , 1 96Α.

192Β.

196Β.

25Α.

Τ92Α.

193Α.

25ΑΒ.

25Β.

Mag ι μ ο ς α ν α φ έ ρ ε ι τ ά δύο γ ρ α φ ι κ ά χ ω ρ ί α π ε ρ ί

τ ο ϋ Χ ρ ί σ τ ο υ και τοϋ Παύλου: "Πλην ούχ ώς έγώ θ έ ­

λω, ά λ λ ' ώ ς ο ύ " (Ματθ. 26, 3 9 ) , "Ζω δ έ ουκ. έ τ ι έ ­

γ ώ , ΖΆ γ ά ρ έ ν έ μ ο ί Χ ρ ι σ τ ό ς " (Γαλ. 2 ,20) Καί σ υ ­

ν ε χ ί ζ ε ι : "Μη τ α ρ α τ τ έ τ ω υμάς τ ά λ ε γ ό μ ε ν ο ν . Ού γάρ

ά ν α ί ρ ε σ ι ν τ ο ϋ α υ τ ε ξ ο υ σ ί ο υ γ ί ν ε σ θ α ί φ η μ ι , άλλα θ έ -

σ ι ν μ ά λ λ ο ν τ ή ν κ α τ ά φ ύ σ ι ν π α γ ί α ν τ ε κ α ί ά μ ε τ ά θ ε τ ο ν

ή γ ο υ ν έ κ χ ώ ρ η σ ι ν γ ν ω μ ι κ ή ν , ί ν α δ θ ε ν ή μ ϊ ν υ π ά ρ χ ε ι τό

ε ί ν α ι κ α ί τό κ ι ν ε ϊ σ θ α ι λ α β ε ί ν π ο θ ή σ ω μ ε ν " . Πεοί

δ ι α φ ό ρ ω ν α π ο ρ ι ώ ν , Θ ' , PG 9 1 , 1076BC.

49 7. " Ε ρ γ α Θ ε ο λ ο γ ι κ ά κ α ί π ο λ ε μ ι κ ά , δ . π . , 25C: "Τψ τε

κ α τ ά φ ύ σ ι ν άγαθψ ( θ ε ί ψ ) θ ε λ ή μ α τ ι τό κ α τ ά μ ί μ η σ ι ν

π ρ ο ς α υ τ ό κ ι ν η θ έ ν ά ν θ ρ ώ π ι ν ο ν . . . " . Πρβλ. MEYENDORFF,

δ . π . , σσ . 1 4 3 - 1 4 4 .

4 8 9 .

4 9 0 .

4 9 1 .

4 9 2 .

4 9 3 .

4 9 4 .

4 9 5 .

4 9 6 .

496α.

" Ε ρ γ α

α ύ τ .

α ύ τ .

α ύ τ .

α ύ τ .

α ύ τ .

α ύ τ .

α ύ τ .

Ό άγ

- 340 -

498. Ε£ς τό Πάτερ ήμων, Φιλοκαλύα, ο.π., Τομ. Β, σ.

196.

499. αΰτ. σ. Τ97.

499α-Μυσταγωγία, ΚΓ', PG 91, 701BC.

500. Etc τό Πάτερ ημών, ό.π., σ. 201.

5 0 1 . Βλ. κ ε φ . Β' , β

5 0 2 . Πεοί δ ι α φ ό ρ ω ν ά π ρ ρ ι ώ ν , PG 9 1 , 1260Β

5 0 3 . Πρ0λ. J . ZIZIOÜLAS, B e i n g a s Communion, O.K., σ.

9 1 .

5 0 4 . ΔΙΟΝ. ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ, Πεοί θ ε ί ω ν ονομάτων Δ ' , 13

(*Ξκδ. Παπαζήση, 1 9 7 8 , σ. 6 8 ) . Τ ο λ μ η τ έ ο ν ôé καύ

τ ο ο τ ο υ π έ ρ ά λ η θ ε ύ α ς ε ί π ε ϊ ν , ό τ ι καύ α υ τ ό ς ò π ά ν -

τωα·-' α ί τ ι ο ς , τφ καλψ καύ ά γ α θ φ των πάντων § ρ ω τ ι

δ ι ' ύ π ε ρ β ο λ ή ν τ η ς έρωτική"ς α γ α θ ό τ η τ α ς , έξω έ α υ τ ο ϋ

γ ί ν ε τ α ι , τ α ϊ ς ε ί ς τ ά ό ν τ α π ά ν τ α π ρ ο ν ο ύ α ς , κ α ί

ό ζ ο ν ά γ α θ ό τ η τ ι καύ αγαπήσει , καύ εΡωτι θ έ λ γ ε τ α ι '

καύ έκ τ ο ϋ υπέρ π ά ν τ α καύ πάντων ε ξ η ρ η μ έ ν ο υ π ρ ο ς

τ ό έν π α σ ι κ α τ ά γ ε τ α ι , κ α τ ' ε κ σ τ α τ ι κ ή ν ύ π ε ρ ο ύ σ ι ο ν

δ ύ ν α μ ι ν ά ν ε κ φ ο ύ τ η τ ο ν έ α υ τ ο ϋ " .

505. αύτ. Δ', 14, σ. 70.

506. Πεού_δ^αΦΟοων_άποο^ων, PG 91, 1260C.

507. αύτ. 1385Β.

508. Ό SHERWOOD, Maximus the Confessor. The ascetic

life..., ό.π., σσ. 42 κ.έ. εξετάζοντας τό κείμε­

νο πού προαναφέραμε, αρκείται στό νά διαπιστώσει

"ολοκληρωτική" καί συνειδητή εξάρτηση άπ'τόν Α ­

ρεοπαγίτη" (σ. 42: The reply is wholly and cons­

ciously based on Denis"). Στην πραγματικότητα Ο­

μως είναι φανερό πώς ό άγ. Μάξιμος ερμηνεύει καί

- 34T -

συμπληρώνει, τήν 'Αρεοπαγιτική δ<.οασκαλ1α, αναπτύσ­

σοντας το πώς α θεός κινείται, εκστατικά^ εντός

των όντων καί. δ (.ά. των λόγων τους.

509. Εχ^λια_εΪ2_τό_Περί_θε£ων_^νουάτων, PG 4, 265D.

510. Βλ. J. Z.IZIOULAS, Truth and Communion, ό.π., σ.

9Τ: "The idea of ejistasis signifies that God is

love and as such He creates an immanent rela­

tionship of love outside Himself. The emphasis

placed on the words "outside Himself" is particu­

larly important, since it signifies that love as

ekstasis gives rise not to an emanation in the

neoplatonic sense, but to an otherness of being

which is seen as responding and returnig to its

original cause". Δυστυχώς, ό SHERWOOD δέν μπορεί

νά κατανοήσει, μέ τόν τρόπο αυτό τήν έννοια τή"ς

έκστάσεως, καί. βέβαια, θεωρεί τόν Αρεοπαγίτη

καταρχή ώς τόν μεγαλύτερο Χριστιανό νεοπλατωνικό

(The earlier Ambigua..., ό.π., σ. 126). Στην συ­

νέχεια αφιερώνει πολλές σελίδες για νά βρει τό

πώς ό άγ. Μάξιμος συνδυάζει τήν ΕΟαγριακή εσωσ­

τρέφεια, μέ την Άρεοπαγιτική έκστασητ ώς έξοδο

τοϋ όντος άπό τόν εαυτό του (ό.π., σσ. 124-154,

ίδίίως 124-128 καί 153-Τ54). Καταλήγει εντέλει στό

ότι δ άγ. Μάξιμος δέν είναι εντελώς πιστός μαθη­

τής κανενός άπό τους δύο, ότι διορθώνει και τους

δύο (ό.π., σσ. 153-154). Στό έργο του επίσης

Maximus the Confessor. The ascetic life..., ό.π.,

σ. 96, ό SHERWOOD, συμφωνώντας μέ τους BALTHASAR

καί HAUSHERR, θεωρεί τήν διαφορά μεταξύ Εύαγρίου

καί "Αρεοπαγίτη, ώς απλή διαφορά "μυστικιστικής

τεχνικής" (a difference of mystical technique).

Θεωρεί δέ πώς ò άγ . Μάξιμος ξεπερνά•'.τό πρόβλημα

της αντιθέσεως έσωστρεφείας-έξωστρεφείας, όταν

- 342 -

β εβαιώνε ι πώς ò θεός ε Ivat. πάνω από κάθε σχέση ù -

π ο π ε ^ μ έ ν ο υ - ά ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ , σκεπτόμενου καί σκέψεως.

Ή έμμένε ια καί ή υπέρβαση πέφτουν εύκολα σέ μ ι ά .

τ έ τ ο ι α δυαδική πόλωση. *0 Θεός ò " Ι δ ι ο ς ε ί ν α ι , γι.*

αυτό, πάνω άπό α υ τ έ ς . ("God i s above every r e l a ­

t i o n of s u b f e c t and o b j e c t of t h i n k e r and t h o u g h t .

Immanence and Eranscendence f a l l e a s i l y i n t o such

a d y a d i c p o l a r i z a t i o n . God i s Himself t h e r e f o r e

above t h e m " ) . Νομίζουμε πώς τό πρόβλημα του SHER­

WOOD (οπως καί των HAUSHERR, L ' I g n o r a n c e . i n f i n i e ,

στό O r i e n t a l i a C h r i s t i a n a P e r i o d i c a , 2, (1936),

σσ. 351-362" VILLER, Aux sources de l a s p i r i t u a l i ­

t é de S. Maxime: Les oeuvres d 'Evagre l e P o n t i q u e ,

δ . π . , σ. 248, σημ. 141 ' BALTHASAR, L i t u r g i e Cos­

mique, ό . π . , σ. 3 3 ) , ε ί ν α ι πώς αδυνατούν νά ε π ι ­

σημάνουν έναργώς, πώς γ uà τόν ά γ ι ο Μάξιμο ή θ ε ω ­

ρητική εσωστρέφεια καό ή εκστατική άγαπητική Φορά

είναι άξεχώριστες στην πνευματική ζωή, ακριβώς επειδή είναι

ή προσωπική σχέση αγάπης, αυτή πού σώζει καί νοηματοδοτεϊ τήν

εσωστρέφεια. 2τά επόμενα-άλλωστε, θα δούμε πώς ή πλήρωση της

εκστατικής άγαπητικής φοράς στην κοινωνία μέτόν Θεό, εξασφα­

λίζει , μόνη αυτή, "πην αληθινή γνώση, δλων τών πραγμάτων.

511. Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, Μεταφυσικά Ό, 1012b: " "Ξστι γάρ

τ ι δ ά ε ί κ ι ν ε ί τά κινούμενα καί τό πρώτον κινούν

άκίνητον α υ τ ό " . Αύτ. Λ, 1071b: " "Εστί τ ι , ö ού

κινούμενον κ ι ν ε ί , ά ΐ δ ι ο ν καί ουσία καί ε ν έ ρ γ ε ι α

ούσα". Αύτ. Λ, 1072ab:"Κινεί δέ ωδε τό όρεκτάν

καί \ό ν ο η τ ό ν ' κ ι ν ε ί οΰ κινούμενον ( . . . ) κ ι ν ε ϊ δέ

ως έρώμενον" Πρβλ. FLOROVSKY, The b y z a n t i n e fa­

t h e r s . . . , Λ..π., σ. 219.

512. Κεφάλαια_Θεολογικά_καί_οίκονομικά, 1, 39, PG 90,

1097C.

- 343

5 î 3 . Π ρ ό ς _ θ α λ ά σ σ ι ο ν , PG 9 0 , 548CD.

5 1 4 . α ύ τ . 548D-349A

5T5. Π ε £ ί _ δ ι α ^ ό ρ ω ν _ ά π ο ρ ι ω ν , Θ ' , 1073CD

5Τ6. Δ ι α β ά ζ ο υ μ ε τ ή ν σ υ ν έ χ ε ι α , τ ο ϋ CôLOO κ ε ι μ έ ν ο υ , 1076

5Τ7. α ύ τ . ' Î0 75C.

5Τ8. α ύ τ . Τ077ΑΒ.

5 1 9 . α ύ τ . 1077Β

5 2 0 . Ποός Θ α λ ά σ σ ι ο ν , PG 9 0 , 449Α:"Ούκοϋν τ ή ς κ α τ ά τό

α υ τ ό π ε ρ ί τ ά θ ε ί α , συναγωγής τ ε καί. ενώσεως των

ψ υ χ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν , τ ρ υ τ έ σ τ ι , τί*-ς λ ο γ ι κ ή ς κ α ί θ υ ­

μ ι κ ή ς κ α ί έ π ι θ υ μ η τ ι κ ί Ί ς , ή αγάπη κ α θ έ σ τ η κ ε γ έ ν ν η ­

μ α " .

52η . 5 ε ρ ί _ δ ι α ω ^ _ ά π ο ρ ι ω ν , PG 9 1 , 1248D-T249B

5 2 2 . α ύ τ . Τ249Β

5 2 3 . α υ τ ό θ ι .

5 2 4 . Ποός θ α λ ά σ σ ι ο ν PG 9 0 , 401Α : " κ α λ ό ν ο ί ν ο ν λέγε ι ,

τ ό ν π ρ ο ς θ έ ω σ ι ν έ κ σ τ α τ ι κ ό ν τή" ς φύσεως λ ό γ ο ν " .

5 2 5 . Βλ. κ ε φ . Α ' , 2, καθώς κ α ί τ η ν παραπομπή τί ίς σ η ­

μ ε ι ώ σ ε ω ς 21 .

526 . Περί δ ι α φ ό ρ ω ν α π ο ρ ι ώ ν , Τ0 77Α.

5 2 7 . Βλ. α ΰ τ . 1077Β: " . . . γνώσεως ( . . . ) μ ό ν η ς κ α ί μ ε -

τ ε χ ρ μ έ ν η ς " .

5 2 8 . α ύ τ . 7 084BC

529. Ή προσέγγιση αύτί*,ς τΠς έκστάσεως σέ συσχετισμό

προς τό άγιο Πνεύμα λείπει, μεταξύ άλλων, άπό τό

προαναφερθέν έργο τοϋ Χ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ, Τό Πρόσωπο

καί ό "Ερως. *Η έλλειψη αύτη είναι κεφαλαιώδης*

διά τού αγίου Πνεύματος καί μόνο μπορεί νά συ­

στηθεί κοινωνία καί γ ι"αυτό κάθε διαπραγμάτευση

τη"ς έκστάσεως χωρίς αναφορά, στην Πνευματολογι-

κή της προϋπόθεση περιέχει τόν κίνδυνο τοϋ εγκλω­

βισμού στον παραδοσιακό δυτικό "μονισμό τοϋ ύπο-

- 344 -

κειμένου" (Y. BEIAVAL) καί έν τέλει, σ'έναν κρυμ­

μένο ατομικισμό ναρκισσικής υφής (μέ την παρα­

δοσιακή ψυχαναλυτική ορολογία), όσο κι άν όμιλοϋ—

με περί. έρωτος καί προσώπου. Ή εκστατική αγάπη,

Οπως θά δοΰμε παρακάτω, είναι αποτέλεσμα της έν

αγίω ΙΙνεύματι νίκης ενάντια στίς δαιμονικές δυ­

νάμεις τοϋ διχασμοϋ καί τής φιλαυτίας. *Η προσέγγιση

αυτή λείπει έπ-ίσης. καΙν από τα προαναφερθέν έργο τοϋ

Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία, κατά τόν

Μάξιμο Όμολογητή, (βλ. ιδίως, σσ. 128-135). 'Α­

ντίθετα, ô MEYENDORFF, συνέλαβε πώς ή έκσταση πα­

ράγεται, μέ τήν βοήθεια τοϋ Πνεύματος", τό Όποΐο

συνεργάζεται μέ τήν ελεύθερη θέληση καί προσπάθεε-α

τοϋ άνθρωπου". Βλ. MEYENDORFF, Christ in Eastern

Christian Thought, ό.π., σ. 151: "This going be­

yond or ecstasy, is produced because of the pre­

sence of the Spirit, who cooperates with the free

choice and effort of man".

530. ΚεΦ_1_διάφθρα, 1, 71, PG 90, 1208C

531. αύτ. 72, 73, 1208C -Ί209Α.

532. αΰτ. 73, 1209A: "... έν δέ πάσι τοϊς κατά Χριστόν

προς τοις είρημένοις καί ώς υιοθετικόν".

533. Πεο ί_δ ια.Φ::_άποοιων, Θ', PG 91, 1076C. *Η έκσταση

δέν είναι ποτέ δυνατόν νά λάβει έναν "βουλησιαρ-

χικό" ορισμό σάν αυτόν που τελικά τής δίνει ò

SHERWOOD, Maximus the Confessor. The ascetic life

..., ό.π., σ. 96: "The over all sense is that of

an outgoing of the volitive power, which effects

the final gnomic harmony and unity in love".

534. Περί διαφ. αποριών, αυτόθι.

535. Ή λέξη ανήκει στον π. ΙΟΥΣΤΙΝΟ ΠΟΠΟΒΙΤΣ.

536. Ή έννοια τοϋ "άπαρτισμοΰ" καί ή χρήση που τή"ς γί­

νεται έχει ληφθεί, άπ'τό δοκίμιο τοϋ J. ilZIOÜ-

ο 345 -

LAS, Christ, the Spirit and the Church, ö.ix. , σ.

140.: "In ι christological perspective alone we

can speak of the Church as in-stituted {by Christ)

(ιδρυμένη, άπό τόν Χριστό) , but in a pneumatolo-

gical perspective we have to speak of it as con­

stituted .< (by the Spirit) (απαρτισμένη άπό τό Πνεο-

μα). Christ in-stitutes and the Spirit con-stitu-

tes .The difference between these two presuposi-

tionsîin - and con-, can be enormous ecclesiolo­

gically. The "institution" is something presented

to us as a fact (Τό Καθίδουμα. είναι κάτι πού μάς

παρουσιάζεται, ώς γεγονός) . As such it is a provo­

cation to our freedom. (Ώς τέτανο, είΐναι μιά πρό­

κληση γ ιά: την έλευθ.ερ-ΐ1α. μας):, ' The. constitution " is

semething-that involves us in its very, being, so-·

mething we accept freely, üecause we have part in

its* very emergence " . (Τό "άπάρτισμα",. ('σημ: λέξη δύσ-

μετάφραση στά Ελληνικά) είναι κάτι. πού μας έμπλέ-.

κει. 3&θειά στό είναι του, κάτι. πού ελεύθερα αποδε­

χόμαστε, επειδή παύρνουμε .μέρος -στην ίδια τήν ανά­

δυση-του). Μ'αύτήν τήν έννοια ακριβώς λέμε πώς τό

Πνεϋμα, διευθύνοντας τήν άγαπητική έκσταση των πι­

στών προς τόν Χριστό, απαρτίζει συνεχώς τό Σώμα

Του, τήν' 'Εκκλησία.

Δ', 4

53 7. Βλ. MEîfENDORFF, Christ in Eastern Christian

Thought, ο.π., σ. 138

538. Περί διαφόρων αποριών, IE', PG 91, 1116C

- 346 -

539. α ΰ τ . TÛ93A.

540. Μυσταγωγία. Α., SG,'91, 66Β ·^

54Τ. Περί. δαοφόρων άπορςών 1076ABED. Βλ. και. δύο π ρ ο η ­

γ ο ύ μ ε ν η * « * « * n+ÇAtftfOM.

542. Βλ. φ φ * 2.

543., Μυσταγω^ύα^ Ά ν α κ ε φ . , PG 97, 708C.

5 4 4 ^ Â ' , 667D.

545. Χρησιμοποιούμε την έ ν ν ο ι α τοΰ γ ί γ ν ε σ θ α ι , στην π ι ό

απλή φιλοσοφική εκδοχή τ η ς , εννοώντας κίνηση ιιού

συνεπάγεται, σε epa μεταβολών. Αυτός ε ί ν α ι ò πρώτος

òpt-σμός τοϋ γίγνεσθαι, στά φιλοσοφικά λ ε ξ ι κ ά . Βλ.

π . χ . Α. LALANDE, Vocabula i re Technique e t C r i t i ­

que de l a . P h i l o s o p h i e , (P.CT.F. P a r i s 7951). Ξλλην.

μετάφρ. Ευτ. Φικιώρη, Λεξικόν της Φ ιλοσοφίας, (Πά­

πυρος, Αθήνα 1955) Τόμος Α ' , σσ. 359-360. ' Ε π ί ­

σης Χ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΥ, Δε£ικόν φιλοσοφίας (Ρηγόπουλος,

Θεσ/νίκη, 1965 Β ' Κ σ . 84. 546. MH2ISÏÏÏÎS' Α ' 66^ΑΒ

547. Βλ. J. MEYENDORFF δ.π. σ. 139: "Man's natural mo­

vement toward God, thus possesses a cosmic impact

Man Finds God in the world and the world needs

man in order to find its Creator again. Through

the image the world recovers the Prototype" .

548. Βλ. τά κεφ. Γ', 6.

549. θά μελετήσουμε τό Ηεύμενο/Μυσταγωγία A', PG 91,

664D - 665Β. Μέρος τοϋ κειμένου αύτοϋ μελετήθηκε

στό κεφ. Β', 2 , με άλλη προοπτική.

550. αυτόθι,.

551. α υ τ ό θ ι .

552. Πρός_Θαλάσσιον PG ' ϊ ) , 760Α

553. α ύ τ . 757D

554. α ύ τ . 757D -760Α. Πρ0λ. α ύ τ . 787BC.

- 347

5 5 5 . a i r e . 760A.

5 5 6 . Βλ. κ ε ω · Β ' .

5 5 7 . Βλ. κ ε φ . Γ ' , 2

5 5 8 . Ποός_θαλάσσ^ον ; PG 9 0 , 781BC

5 5 9 . Βλ. κ ε φ . Β ' , 2 καί. Γ ' , 1

5 6 0 . Α ' κ ο ρ . Τ3,12

560α. " Ε τ σ ι τ ά ούο κ ύ ρ ι α ο ν τ ο λ ο γ ι κ ά χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ ο ϋ

προσώπου ε ί ν α ι το γ ί γ ν ε σ θ α ι , καί. τό κ ο ι ν ω ν ε ΐ ν , ό ­

πως π ε ρ ι γ ρ ά φ ο ν τ α ι έ δ ώ , ή 6 έ τ ε λ ι κ ή ύφή του ε ί ν α ι ,

έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ή .

56Τ. Κ ε φ ά λ α ^ α _ δ ι ά φ θ ρ α , . 3 , 3Τ, PG 9 0 , 1273Α.

5 6 2 . ΠοΟ£_Θαλλάσιον, PG 9 0 , 6Ί6Α.

5 6 3 . Κ ε Φ ^ _ θ ε ο λ ο γ ι κ ά _ κ α ί _ θ £ κ ο ν ο μ ^ : κ ά , 2 , 3 2 PG 9 0 , 1Τ40Β;

5 6 4 . α υ τ ό θ ι

5 6 5 . Μ υ σ τ α γ ω γ ί α , Ξ ' , PG 9 1 , 680D-681A. Τό κ ε ί μ ε ν ο έ ­

χ ε ι ξ α ν α μ ε λ ε τ η θ ε ί uè άλλη π ρ ο ο π τ ι κ ή .

5 6 6 . α ύ τ . 681D

567 . . α υ τ ό θ ι , 684Α.

5 6 8 . α ύ τ . ΚΔ' PG 9Τ, 704D.

569. Πο6λ. τά έξης σημαντικά τοϋ Ι. ΖΗ2ΙΟΥΛΑ, 'Από τό

πρόσωπεΐον εις τό πρόσωπον, δ. π., σ. 954: " Ή

Ευχαριστία δεν είναι μόνον σύναξις "έπί τό αυτό",

δηλαδή ιστορική πραγμάτωσις καί φανέρωσις τής

έσχατολογικής υπάρ£εως τοϋ άνθρωπου' είναι συγ­

χρόνως καί κίνησις, πορεία προς αυτήν τήν πραγ-

μάτωσιν. Κύναξις καί κίνησις είναι τά δύο θε­

μελιώδη χαρακτηριστικά της Ευχαριστίας, τά.δποϊα

δυστυχώς έχουν ατονήσει είς τήν νεωτέραν\'δογμα-

τικήν διδασκαλίαν , ακόμη καί τήν *Ορθόδο£ον.Α­

ποτελούν όμως τόν κύριον μοχλόν τής πατερικής

Ευχαριστιακής θεολογίας. Αυτά τήν κάμουν άλλωστε

λειτουργίαν. Αυτή ή λειτουργική, πορευτική κί-

νησις της Ευχαριστίας, αυτός ò έσχατολογικός

προσανατολισμός της, αποδεικνύει ότι είς τήν

- 348 -

εύχαριστιακήν της έκφρασον ή εκκλησιολογική υπό—

στασε.ς δέν ε ί ν α ι έκ του κόσμου τούτου, ανήκε ι ε ι ς

τήν έσχατολογικήν ΰπέρβασαν τής ιστορίας- κ α ι όχι.

απλώς ε ί ς τήν ί σ τ ο ρ ί α ν " . ' Ε π ί σ η ς ή σημείωση 53,

σελ. 959 τοϋ ί δ ι ο υ έργου: " Ε ι ς τήν "Μυσταγωγίαν"

τοϋ α γ ί ο υ Μαξίμου ή θ ε ί α Ευχαριστ ία ν ο ε ί τ α ι ώς

κ ί ν η σ ι ς , ώς πορε ία προς τό " π έ ρ α ς " . Αυτή ή δ ι ά -

στασας τής Ευχαριστίας α τ ο ν ε ί εύς τάς ερμηνείας

τής θ . Λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς . π ρ ο ς τό τέλος τοΰ Β υ ζ α ν τ ί ο υ ,

δ ι ά νά χαθή εντελώς ε ι ς τ 4 νεώτερα δογματικά ε γ ­

χ ε ι ρ ί δ ι α " . Θεωρούμε πώς τά πορίσματα, τής μελέτης

μας επαληθεύουν τ ι ς απόψεις α υ τ έ ς .

570. Όπως δε ίξαμε επαρκώς ατό A'Vt&fr^gto fat,

57Τ. Ό BALTHASAR δ ι α θ έ τ ο ν τ α ς άλλες προϋποθέσεις και

άλλη ο π τ ι κ ή , δέν απορεί καθόλου νά δ ε ι κάί νά

συνδράμει στον προβληματισμό αυτοΰ τοϋ κεφαλαίου.

Δ ι α κ ρ ί ν ε ι τ ρ ε ι ς λ α τ ρ ε ί ε ς μέ βάση κυρίως τήν Μυ­

σταγωγίας αυτήν τής 'Εκκλησίας, τήν "κοσμική λ ε ι ­

τουργία" και τήν πνευματική τους ενοποίηση σε μιά

" λ α τ ρ ε ί α αγάπης" ( L i t u r g i e Cosmique, δ . π . , σ. 242-

253). Ή βασική του ιδέα ε ί ν α ι πώς " L ' i d é e f o n t a -

mentale de l a Mystagogie e s t donc que l e c u l t e

sac ramente l de l ' E g l i s e e s t l e symbole e f f i c a c e

de l a l i t u r g i e t r a n s c e n d a n t e , u n i v e r s e l l e , cosmi­

que" , ( δ . π . , σ. 246) . Ή άποψη μας βέβαια ε ί ν α ι

τ ε λ ε ί ω ς διάφορη. Δέν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά συμβολισμό τής

κοσμικής λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς στην μυστηριακή. Αυτό α π ο τ ε ­

λ ε ί ελλιπή κατανόηση τοϋ πνεύματος τοϋ Ό μ ο λ ο γ η -

τ ή . "Η δεύτερο ε ί ν α ι τό ι δ α ν ι κ ό π ε ρ ι έ χ ο ν τής πρώ­

της και ή μόνη της οντολογική δικαίωση. 'Ομοίως

ελλιπέστατη ε ί ν α ι ή κατανόηση τής θέσεως τής Ευ­

χ α ρ ι σ τ ί α ς στην Μυσταγωγία άπό τόν BALTHASAR.

Κατανοώντας επιφανειακά τόν ά γ . Μάξιμο θεωρεί τήν

- 349

Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α σύμβολσ κ α ί όχε. α λ ή θ ε ι α , ε ι κ ό ν α των α ­

λ η θ ι ν ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν ( . O . K . , σ . 24.8: " L e s s a c r e m e n t s —

Maxime ne t r a i t e s é p a r é m e n t , q u e du Baptême e t d e

l ' E u c h a r i s t i e - s e s i t u e n t d a n s l e movement d e

p a s s a g e du s i g n e à l a v é r i t é . L ' E u c h a r i s t i e e l l e -

même- e s t symbole e t non w e r i t é , imageUde: . chases

v r a i e s " ) 1 . - Ή-./βασική θ έ σ η α υ τ ή ς τ ή ς ε ρ γ α σ ί α ς ε ί ν α ι

Ακριβώς ή α ν τ ί θ ε τ η . "Η Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ε ί ν α ι ή κ α ρ ο ι ά

τ ή ς α λ ή θ ε ι α ς κ α ί τ ή ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς , γ ι α τ ο ν ά γ .

Μάξιμο γ ε ν ι κ ά κ α ί - . τ ή ν Μυσταγωγία τ ο υ ε ί δ ι κ ά .

ΣΗΜΕΙΟΣΕΙΣ ΠΕΜΠΤΟΥ MEBOYS

Ε ' , 1

5 7 2 . Πρβλ. M. HEIDEGGER, Εισαγωγή σ τ η ν Μ ε τ α φ υ σ ι κ ή , Ö.

π . , σ σ . T28-T3Û. ( T r a d . f r a n . , I n t r o d u c t i o n à l a

M é t a p h y s i q u e , O.K., σσ . T 0 3 - T 0 4 ) .

5 7 3 . Βλ. W. WINDELBAND, l ì . HEIMSOETH, ' Ε γ χ ε ι ρ ί δ ι ο ' Ι ­

σ τ ο ρ ί α ς τ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , μ ε τ ά φ ρ . N.M. Σ κ ο υ τ ε ρ ό π ο υ -

λ ο ς , (Μορφωτικό " l ô o u u a Ε θ ν ι κ ή ς Τ ρ α π έ ζ η ς , ' Α θ ή ­

ν α Τ 9 8 0 ) , Τόμος Α ' , σ. 5Τ. Στον τ ό μ ο α υ τ ό ε ξ ε τ ά ­

ζ ε τ α ι σ υ σ τ η μ α τ ι κ ά ή διαμόρφωση κ α ί ή α ν τ ι π α ρ ά θ ε ­

ση τ ω ν ε ν ν ο ι ώ ν , ε ί ν α ι κ α ί γ ί γ ν ε σ θ α ι , σ τ ί ς σ ε λ ί ­

δ ε ς 4 3 - 7 0 . 3 λ . ε π ί σ η ς , Κ. ΑΞΕΛΟΣ, Ό ' Η ρ ά κ λ ε ι τ ο ς

κ α ί ή φ ι λ ο σ ο φ ί α , ό . π . , σ. 253 κ α ί HEIDEGGER, δ . π . ,

σ σ . T 3 0 - Î 3 1 . ( T r a d . F r a n , σσ . Τ 0 5 - 1 0 6 ) .

5 7 4 . W. WINDELBAND, Η. HEIMSOETH, ό . π . , σ . 5 1 , 6.0, κ . ά .

5 7 5 . ά ύ τ . , . σ . 5 0 .

5 7 6 . α ύ τ . , σ . 6 2 .

5 7 7 . Βλ. Κ. ΑΞΕΛΟΣ, ό . π . , σ . 2 7 4 .

5 7 8 . α ύ τ . , σ. 2 5 0 .

5 7 9 . α ύ τ . σ. 277

- 350 -

5 8 0 . WINDELBAND, Ö.rc . , σ . 6 3 .

58Τ. HEIDEGGER, δ.π., σ . 5 7 2 . ( T r a d . f r a n . , σ . 106)

5 8 2 . α ύ τ . , σ σ . Τ48-Τ49. ( T r a d , f r a n . , σσ . 1 2 2 - 1 2 3 ) . Ό

HEIDEGGER χ ρ η σ ο υ ο π ο ο ε ΐ τή γραφή E l v a u (μέ κ ε φ α ­

λ α ί ο Ε) κ α ύ εϋναο (Με μ^κρό ε) γ uà ν ά δ ε ύ ξ ε ι τ η ν

ά ν τ t o α α σ τ ο λ ή s l v a u καύ ό ν τ ω ν . Στο κ ε φ ά λ α ι ο α υ τ ό ,

χpησuμστΐOuPöμε εν γένει, τ ή ν δ ε ύ τ ε ρ η γ ρ α φ ή , μ uà'

καύ δ έ ν μ α ς έvôuaφέρεu κεραι-χέρω Α χα'ΐντεγηερια-

νή ôuaxpuoTi α υ τ ή .

5 8 3 . α ύ τ . , σ. 2 2 8 . ( T r a d , f r . , σ. 1 9 8 ) .

584. αύτ., σ. 235. Ό HEIDEGGER έχεu ήδη έπuχεupήσεu

καύ τήν ανάλυση τοϋ τέταρτου καύ τελευταύσυ δυα-

ôuκoϋ άντε-θετοκρϋ ζεύγους, τοϋ ζεύγους suvau καύ

όφείλε&ν,'πού δεν θά εξετάσουμε έμεΰς (Trad, fr.,

σ. 205).

585. αύτ., σ. 237 (trad, fr., σ. 206)

586. αύτ., σ. 237 (trad, fr., σ. 207)

587. αύτ., σ. 236 (trad^ fr., σ. 205)

5 3 8 . 3λ . NIK. ΜΠΕΡΝΤΙΑΞΦ, Δοκίμυο έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ή ς μ ε τ α -

φ υ σ u κ ή ς , Μεταφρ^.. Χρ. Μαλεβύτση, (IMAGO 1984) , ύ-

δύως σσ. Τ71-189.

5 8 9 . Γ ι ά τήν δuάκpuση £uvau καύ υ τ τ ά ρ χ ε ι ν , β λ . MÏÏEP-

ΝΤΙΑΕΦ, α ύ τ . σ. 176 κ . έ .

£ , Ι

5 9 0 . Βλ. κ ε φ . . . Γ ' , 1.

59Τ. Βλ., κ ε φ . Γ , 2

5 9 2 . Tua τ ή ν σ υ σ χ έ τ ι σ η τχρονούας καύ βουλήσεως τ ο ϋ Θεοϋ

ε κ τ ό ς τών ά λ λ ω ν , (3λ. Περύ_δ^αφόρων_άπορ^ων, PG91 ,

1184Β: " npóvoua έστ ι ßoύλησuς θ ε ο ϋ ôu ' f iv ιτάντα τ ά

ό ν τ α τ ή ν τχρόσφορον δ u ε ξ α γ ω γ ή v λ α μ β ά ν ε ^ ' .

- 3S1 -

Βλ. κεφ. Γ , 3

Βλ. κεφ. Γ , 4

Βλ. κεφ. Γ , 5

Βλ. κεφ. Γ , 4

* Υπενθυμί-ίεται και. πάλι. πώς αυτή είναι, ή παραδο­

σιακή ορθόδοξη θεολογική θέση: τό Βάπτισμα, όπως

καί όλα τά μυστήρια, "πληρώνεται." στην Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α .

(Βλ. τήν σημείωση 52 τής εργασίας αυτής) . Βλ. ε ­

π ί σ η ς Α. SCHMEIIANN "Εξ "Υδατος καύ Πνεύματος,

/Δόμος, 'Αθήνα 1984), σσ. 163-170. 2τήν σ. 166

γράφει.: " 'Αλλά. άν τήν έσχατη ύπαρξη καί ουσία

τ ή ς "Εκκλησίας τήν αποκαλύπτει, ή Ευχαριστ ία, άν

ή Ευχαριστ ία είναι, αληθινά τό μυστήριο τής 'Εκκλη­

σ ί α ς καί όχι μόνον ένα άπό τά μυστήρια τής 'Εκκλη­

σ ί α ς , τότε αναγκαστικά ή ε ίσοδος στην "Εκκλησία

σημαίνε ι είσοδο στην Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α , τότε ή Ευχαρι­

σ τ ί α ε ί ν α ι πράγματι τό πλήρωμα του Βαπτίσματος" .

"Επίσης βλ. στον *Αγ. 2ΥΜΕΩΝ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ: "Αυτό α ­

π ο τ ε λ ε ί τό πλήρωμα όλων των μυστηρίων, ό τ ι ε λ ε υ ­

θερωμένοι άπό τήν αμαρτωλή ακαθαρσία, εξαγνισμέ­

νοι καί σφραγισμένοι έν Χριστφ καί εν Ά γ ί ω Πνεύ-

μ α τ ι (ενν . μέ τό Βάπτισμα κ α ί τό Χρίσμα), θά συμ­

μετάσχουμε στό Εώμα καί στό Αίμα του ί δ ι ο υ τοο

Χριστού καί θά ενωθούμε σωματικά μαζί του (SCHME-

ΜΕΜΑΝΝ, ό . π . , σ. 233) . Πρβλ. Bor i s Brobrin sjcoy,

La mystère de l a t r i n i t i . Cours de t h é o l o g i e Or­

thodoxe (Cerf . , P a r i s 1986) σ . 164, 165. 'Επίσης

E. WILLIAMS, Γεώργιος Φλοοόφσντυ, εισαγωγή στή

σκέψη του (Παρουσία, "Αθήνα 1989), σ. 122: " Γ ι ά

τόν Φλορόφσκυ, àr> πνευματικός συμβολισμός της ά-

ναγγένησης δέν συνδέεται πρωταρχικά μέ τό β ά π τ ι ­

σμα, ώς μυστηριακού θανάτου μέ τό Χριστό, άλλα

μέ τήν Ευχαριστία ώς πράξη ενσωμάτωσης στό κ ο ι ν ό

- 352 -

Σώμα τοϋ Χρίστο0. *H προοοευτ ική ευχαριστιακή ε ν ­

σωμάτωση στην "Εκκλησία ως Καςνή Κτήση, α ν τ ι π ρ ο ­

σωπεύει τήν ώριμη ε μ π ε ι ρ ί α τοϋ π ι σ τ σ ϋ , και. είδα—

κά τοϋ λε ιτουργού" ί^ρέα, ,τα συμβολικό καύ πραγμα­

τ ι κ ά ε μ π ε ι ρ ι κ ό ισοδύναμο τής αναγέννησης" . Στό

κεφάλαιο Β, 2 τής εργασίας μας αύτή"ς, ε ίδαμε τον

ά γ . Μάξιμο, νά σ υ σ χ ε τ ί ζ ε ι , μεταξύ άλλων, τήν τ ρ ι ά ­

δα ε ί ν α ι , ά ε ί ε ί ν α ι , μέ τήν τ ρ ι ά δ α , γέννηση, βά­

π τ ι σ μ α , ανάσταση. Δ ι α κ ρ ί ν ε ι ο ιερός πατήρ- τήν

Φυσική γέννηση " δ ι ' ή ς τό ε ί ν α ι λαμβάνομεν, τήν δέ

έκ βαπτίσματος, κ α θ ' ή ν τό ευ ε ί ν α ι πλουσίως υπο-

δεχόμεθα, τήν δέ eg αναστάσεως, καθ 'ήν προς τό ά­

ε ί ε ί ν α ι δ ι ά χ ά ρ ι τ ο ς μεταποιούμεθα" (Βλ. σημείω­

ση 2Τ9). Μ'αύτήν τήν έ ν ν ο ι α π ρ έ π ε ι , νομίζουμε να

ερμηνευθεί ή διάκριση β ι ο λ ο γ ι κ ή ς καί εκκλησιαστι­

κής υποστάσεως, πού κάνει à Ι . ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, στό προα­

ναφερθέν έργο του, 'Από τό προσωπείον ε ί ς τό πρό­

σωπον. Άπό τήν φυσική, βιολογική ύπαρξη, μέ τό

βάπτισμα μεταβαίνουμε (βλ. ξανά τ ί ς 11 τ ρ ι ά δ ε ς

τοϋ κεφ. 3 , 2 ) , στον καθαρώς εκκλησιαστικό τρόπο

υπάρξεως, πού ε ί ν α ι τό εύ ε ί ν α ι , τρόπο υπάρξεως

πού κορυφώνεται στην ανάσταση, στην θέωση (τήν

όπσϊα ε ι κ ο ν ί ζ ε ι καί απεργάζεται ή Ε υ χ α ρ ι σ τ ί α ) .

598. "Οπως θέλσυν, μεταξύ άλλων, o ì HEIDEGGER, ΑΧΕLOS,

LACAN, poP-PER^ κ . ά .

599. Βλ. γ ι ά τό θέμα αυτό μεταξύ άλλων καί Χ. ΓΙΑΝΝΑ­

ΡΑ, Σχεδίασμα εισαγωγής στην φιλοσοφία (Δόμος,

"Αθήνα 1980), Τεύχος Α ' , σ. Τ90, 206, 221, 222,

κ . ά . Βλ. επίσης Y. BELAVAL, νΗ καντιανή επανάστα­

ση, στον τόμο ' Ι σ τ ο ρ ί α τής Φιλοσοφίας. Ή κ α ν τ ι α ­

νή επανάσταση, (Encyclopédie de l e P l é i a d e - il. I .

E . T . , 'Αθήνα Î978) , σσ. 11-17.

- 353 -

E ' , 3

600. " An i n t e r n a l i n t e r s u f c j e c t i v i t y " . Ή φράση είναι.

τοϋ D. STANrLOAE, The Holy T r i n i t y , S t r u c t u r e of

Supreme Love, στον τόμο μέ ôOKLuud τ ο υ , Theolo­

gy and t h e Church, ( S t . V l a d i m i r ' s Seminary P r e s s ,

Τ 980) , σ. 77. Έ διατύπωση αυτή μπορεί νά γ uve ι,

αποδεκτή μόνον, έάν άποκαθαοθεΰ' άπό κάθε απόχρω­

ση ψυχολογικής έρμηνεύας. Δηλαδή νά θεωρηθεί ώς

σημαίνουσα α ι ώ ν ι ε ς δι.απροσωπι.κές σ χ έ σ ε ι ς .

60Τ. Βλ. κεψ. Δ, Τ.

602. Βλ. κεφ. Δ, 2.

603. Βλ. κεφ. Δ, 3.

604. Βλ. κεφ. Δ, 4Α.

60 5. α υ τ ό θ ι .

606. Βλ. κεφ. A, 4Α. Εοβλ. Κεφάλα^α_δ^ά£θορα, Ι, 73,

PG 90, Τ209Α:"εν δε πάσι. τοις κατά Χρι,στόν, προς

τοις εύρημένοι-ς, (.ενν. τό άγ. Πνεομα) , καό ώς

υ ίοθετι,κόν" .

607. Βλ. κεφ. Α ,5.

608. "Οπως δ ε ύ | α μ ε στό κεω. Δ, 4Β.

609. Κατά τήν 0αθε ιά έκφραση τοϋ STANILOAE. Βλ.01.

CLEMENT, Σπουδή στην Θεολογία τοϋ Στανιλοάε,

( "Σύναξη", τ . 19, Ί ο ύ λ ί ο ς - Σ ε π τ έ μ β ρ ^ ο ς 1986), σ.

fX 1.2»2IOUÌ.AS €sol»^ioj/t wJL (ma'd*

OcH<v /fI6 Cutter ovo fetale- **M-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α: ΣΥΝΤΜΉΣΕΙΣ

P.G. J.P. Migne, Patrologiae cursus completus,

series Graeca, Parisiis 1857-1866

ΕΕΘΣΠΘ 'Επιστημονική "Επετηρίς θεολογικής Σχολής

Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης

ΕΕΘΣΠΑ 'Επιστημονική έπετηρίς θεολογικής Σχολής

Πανεπιστημίου 'Αθηνών

"Actes..." MAXIMUS CONFESSOR, Actes du Symposium sur

Maxime 1e Confesseur. Fribourg, 2-5 Septem­

bre 1980. édités par FELIX HEINZER et

CHRISTOPH SCHÖNBORN.

EDITIONS UNIVERSITAIRES FRIBOURG, SUISSE

1982

Οί τίτλοι περιοδικών κα,ί εγκυκλοπαιδειών δίνονται πά­

ντοτε ολόκληροι.

Β.' ΠΗΓΕΣ (καί βραχυγραφίες αυτών)

Τά έργα τοϋ άγιου Μαξίμου του Όμολογητοϋ, PG 90, 91, 4,

Προς θαλάσσιον, περί διαφόρων αποριών της Θείας Γραφής

(Στην διατριβή : Προς Θαλάσσιον) 90, 244-785

Πεύσεις, ερωτήσεις καί αποκρίσεις (Στην διατριβή: Πεύ-

σεις καί αποκρίσεις) 90, 785-856

'Ερμηνεία εις τόν ψαλμόν 59 90, 856-872

Εις τήν προσευχήν τοϋ Πάτερ ημών, προς ένα Φιλόχριστον

ερμηνεία σύντομος (Στην διατριβή: Είς τό Πάτερ ημών)

90, 872-909

Λόγος ασκητικός 90, 912-957

Κεφάλαια περί αγάπης 90, 960-1073

Κεφάλαια Σ' περί θεολογίας καί της ένσάρκου οικονομίας

του Υίοϋ του θεού (Στην διατριβή: Περί θεολογίας καί

οικονομίας) 90, 1084-1176

Κεφάλαια διάφορα θεολογικά τε καί οικονομικά καί περί

αρετής καί κακίας (Στην διατριβή: Κεφ. διάφορα)

9Q, 1177-11393

Προς θεόπεμπτον Σχολαστικόν 90, 1393-1400

Προς Μαρϊνον τον δσιώτατον πρεσβύτερον (Στην διατριβή:

Προς Μαρϊνον) 91, 9-56 69-89

133-140, 217-245

Προς Γεώργιον τον όσιώτατον πρεσβύτερον καί ήγούμενον

(Στην διατριβή: Προς Γεώργιον) 91, 56-61

'Απαντήσεις εις επιχειρήματα .μονοενεργητικά 91, 64-65

Περί του "παρελθέτω το ποτήριον" 91, 65-69

Προς ΝΙκανδρον, περί των δύο έν Χριστή ενεργειών

91 , 89-112

Τοις Σικελών νησον παροικοΰσιν άγίοις Πατράσιν,

91 , 112-132

"Ισον επιστολής προς Μαρϊνον τόν πρεσβύτερον της Κύπρου

91 , 133-137

Έκ της επιστολής τής έν Ρώμγ γραφείσης 91, 137-140

Περί τών δύο τοΰ Χριστού φύσεων 91, 145-149

"Οροι διάφοροι 91 , 149-153

Προς Στέφανον 91, 153-184

Περί θελημάτων 91, 184-212

Περί δρων διαστολών 91, 213-213

"Οροι ενώσεων 91, 213-216

Προς θεόδωρον διάκονον 91, 216-217

Τόμος δογματικός προς Μαρϊνον πρεσ3ύτερον 91, 228-245

θεοδώρω πρεσβυτέρω 91 , 245-257

'Αποσπάσματα περί Συνόδου Χαλκιδόνος 91 , 257-260

Κεφάλαιο περί ουσίας καί φύσεως, υποστάσεως τε καί

προσώπου 91 , 260-268

"Οτι αδύνατον έ*ν θέλημα έπί Χριστού 91 , 268-269

Κεφάλαια περί δύο θελημάτων 91 , 269-273

Προς μοναχόν θεόδωρον 91, 276-280

"Οροι διάφοροι περί δύο ενεργειών 91, 280-285

Συζήτησις μετά Πύρρου 91, 288-353

Περί ψυχής 91 , 353-361

Έπιστολαί 91 , 364-369

Μυσταγωγία 91, 657-717

Περί διαφόρων αποριών των άγιων Διονυσίου καί Γρη-

γορίου, προς θωμάν τόν ήγιασμένον (Στην διατριβή: Πε­

ρί διαφόρων αποριών 91, 1032-1424

Σχόλια στά έργα του αγίου Διονυσίου του 'Αρεοπαγίτου

Περί ουρανίου 'Ιεραρχίας 4, 29-113

Περί της 'Εκκλησιαστικής 'Ιεραρχίας 4, 115-184

Εις τό περί θείων 'Ονομάτων 4, 185-416

Περί της Μυστικής θεολογίας 4, 416-432

Εις τάς Έπιστολάς 4, 527-576

Γ: ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

ΑΓΟΥΡΙΔΟΥ, Σ., Ή αρχιερατική προσευχή τοϋ Ίησοΰ.

(Ίωαν. 17) .Χαρακτήρ-ύπόμνημα ( Άνάτυπον

έκ τής ΕΕΘΣΠΘ, 1963, θεσ/νίκη 1965)

ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΥ, Χ., Λεξικόν τής Φιλοσοφίας (Ρηγόπουλος,

θεσ/νίκη 19652)

ΑΞΕΛΟΣ, Κ., 'Ανοιχτή Συστηματική ("Εστία, 'Αθήνα 1989)

ΑΞΕΛΟΣ, Κ., Ό 'Ηράκλειτος καί ή φιλοσοφία. ('Εξάντας,

Αθήνα, 1974)

ΑΞΕΛΟΣ, Κ., Γιά μιά προ3ληματική ηθική ("Ηριδανός, 'Α­

θήνα 1974)

ΑΡΣΕΝΙΕΦ, ΑΦΑΝΑΣΙΕΦ, ΜΠΟΜΠΡΙΝΣΚΟΓ, ΚΛΕΜΑΝ, Ό Λαός του

θεού, δοκίμια εύχαριστ ιακή"ς . θεολογίας (Σπο­

ρά, 'Αθήνα Χ.Χ.)

BALTHASAR, H.U. von, Kosmishe Liturgie, Maximus der

Bekenner : Höhe und krise der griechishen

Weltbilds. (Freiburg-en-Breisgau 1941).

Trad. Fran., Liturgie Cosmique (Aubier,

Paris 1947)

BALTHASAR, H.U. von, Kosmische Liturgie, Das Weltbild

Maximus des Bekenners (2 Auflage, Einsie­

deln 1961)

BALTHASAR, H.U. von, Die gnostischen Centurien- des Ma­

ximus Confessor, (Freibourg - en - Brisgau,

1941)

BALTHASAR, H.U. von Apokatastasis (Origen, Gregory of

Nyssa, Maximus). (Trierer Theologische

Zeitschrift, 57, 1988, 169-182)

BELAVAL, Υ., Ή Καντιανή επανάσταση, στον τόμο, 'Ιστο­

ρία της Φιλοσοφίας - ή Καντιανή επανάστα­

ση (Pleiade - ΜΙΕΤ, Αθήνα 1978)

BELLINI, E., Maxime interprète de Pseudo-Denys 1 'Aréo-

pagite. Analyse de l'Ambiguum ad Thomal|»5,

στο "Actes...", 37-50

BERGSON, H., L'Evolution Créatrice. (Έλλην. μετάφρ.,

Ή Δημιουργός 'Εξέλιξη, Άναγωστίδης, 'Α­

θήνα, Χ.Χ.)

BERDIAEFF, Ν., Πέντε στοχασμοί περί 'Υπάρξεως. (Κοι­

νότητα, 'Αθήνα, Χ.Χ.)

BERDIAEFF, Ν., Δοκίμιο έσχατολογικης μεταφυσικής (IMA­

GO, Αθήνα 1984)

BERTHOLD G.C. The Church as a mysterion:diversity and

unity according to Maximus Confessor. (Pa­

tristic and Byzantine Review, 6:1, 1987,

20-29)

BERTHOLD, G.C., The Cappadocian Roots of Maximus the

Confessor, στό "Actes...", 51-60

BOBRINSKOY, Β., La mystère de la Trinité. Cours de

théologie Orthodoxe (Cerf, Paris 1986)

BORNERT, R., Explication de la liturgie et interpre­

tation de l'Ecriture cher St. Maxime le

Confesseur. (Studia Patristica, 10, Berlin

1970, 323-327)

BORNERT, R., Les Commentaires Byzantines de la divine

Liturgie de VIIe an XVe siècle (Paris 1966)

BOUYER, L., Cosmos. Le monde et la gloire de Dieu.

(Les Editions du Cerf, Paris 1982)

CHRISTOU, P., Maximus Confessor on the Infinity of Man,

στο "Actes...", 261-272

CLEMENT, 0., Σπουδή στην θεολογία του ΣΤανιλοάε. ("Σύ­

ναξη", 19, ' Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1986)

CLEMENT, 0ν Ή θεολογία μετά τόν "θάνατο του θεού"

(Αθηνά - Σύνορο, 'Αθήνα 1973)

CULMANN, 0. Χριστός και Χρόνος, (Κέντρο Βι3λ. Μελετών

"Αριος Ζώης, Αθήνα 1980)

ΓΕΩΡΓΟΥΛΗ, Κ.Δ., 'Ιστορία της 'Ελληνικής Φιλοσοφίας. Τό­

μοι Α', Β ' (Παπαδήμας, "Αθήνα 1975)

ΓΙΑΝΝΑΡΑ, Χ., Προτάσεις κριτικής οντολογίας. (Δόμος,

'Αθήνα 1985)

ΓΙΑΝΝΑΡΑ, Χ. Τό πρόσωπο καί ό "Ερως, (Παπαζήσης, 'Αθή­

να 1976)

ΓΙΑΝΝΑΡΑ, Χ. Σχεδίασμα είσαγωγής στην φιλοσοφία, Β'.

(Δόμος, Αθήνα 1981)

ΓΙΕΒΤΙΤΣ, Αθ., Ό "Ων (Γιαχβέ) ώς ζών καί αληθινός θεός,

Οπως περί αύτοΰ μαρτυρεί ό άγ. Γρηγόριος ό

Παλαμάς, στον τόμο "Πρακτικά θεολογικού

Συνεδρίου είς τιμήν καί μνήμην του έν ά-

γίοις Πατρός ημών Γρηγόριον άρχιεπ. θεσ/νί-

κης του Παλαμά." (θεσ/νίκη 1986, 111-134)

ΓΙΕΒΤΙΤΣ, Αθ., Ή έκκλησιολογία του 'Αποστόλου Παύλου

(Γρηγόρης, 'Αθήνα, 1984)

ΓΙΕΒΤΙΤΣ, Αθ., Χριστός, αρχή καί τέλος (IMAGO, Αθή­

να 1984)

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ίερομ., Ή θεία Λειτουργία, Σχόλια (Δόμος,

Αθήνα 19873)

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ίερομ., Ή Λειτουργία τιις Ευχαριστίας του

θεοα (Έκδ. 1. Μ. Χαλκίδος, 'Αθήναι 1971)

ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ, Περί 'Εκκλησιαστικής καί Ουρα­

νίας 'Ιεραρχίας, Τόμος Α'(Πουρναράς , θεσ­

σαλονίκη 1985)

ΔΙΟΥΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΟΥ, Περί θείων 'Ονομάτων (Παπαζή-

σης, 'Αθήνα 1978)

0ALMAIS, Ι.Η., La fonction unificatrice du Verbe In­

carné dans les Oeuvres spirituelles de

St. Maxime le Confesseur (Studia Patristi­

ca, 14, 1962)

DALEY, Β., Apokatastasis and "Honorable Silence" in

the Eschatology of St. Maximus the Confes­

sor, στο "Actes...", 309-339

DALMAIS, I.H., Le manifestation du Logos dans l'homme

et dans l'église (Typologie anthropologi­

que et typologie ecclesiale d'après Qu,60

et la Mystagogie, στο "Actes", 13-28

DALMAIS, I.H; St. Maxime le Confesseur, docteur de la

charité (présentation et traduction de la

lettre 2) (La vie spirituelle 82, 1948,

296-303)

DALMAIS, I.H. St. Maxime le Confesseur, le mystère du

Salut. (Ed. du Soleil Levant, Namur-Bel-

gique 1964)

DALMAIS, I.H., Un traité de théologie contemplative :

le commentaire du Pater Noster de St. Ma­

xime le Confesseur. (Revue d'Ascétique et

de Mystique, 29, 1953, 123-159)

DALMAIS, I.H., La théorie des "Logoi" des créatures

chez St. Maxime le Confesseur, (Revue des

Sciences Philosophiques et Théologiques,

36,· 1952)

DALMAIS, I.H., Place de la Mystagogie de St. Maxime

le Confesseur dans la théologie liturgique

byzantine. (Studia Patristica 5, Berlin

1962, 277-283)

DALMAIS, I.H., L'héritage évagrien dans la synthèse

de st. Maxime le Confesseur. (Studia Pa­

tristica, 7, Berlin, 1966, 277-283)

DALMAIS, I.H., Mystère liturgique et divinisation dans

la Mystagogie de st Maxime le Confesseur

(EPEKTASIS. Mélanges patristiques offers

au Cardinal Jean Danielou, (FONTAIN et

KANNENGIESSER (eds.), Beaches.ne, Paris

1972, 55-62)

DALMAIS, I.H., Théologie de l'Eglise et mystère litur­

gique dans la Mystagogie de st. Maxime le

confesseur, (Studia Patristica 8, Berlin

1975, 145-153)

DALMAIS, I.H., L'Eglise icône du Mystère:La Mystagogie

de st. Maxime le Confesseur, une ecclesio­

logie liturgique (A. M. TRIACCA et A. PI­

STOIA, L'église dans la liturgie. Confe­

rence saint Serge, XXVI semaine d'études

liturgiques, Paris 26-29 Juin '79, C.L.V.

Edizioni Liturgische, Rome 1980, 107-117

DISDIER, M., Les fondements dogmatiques de la spiri­

tualité de st. Maxime le Confesseur, (Echos

d'Orient, 29, 1930, 296-313)

DRAGAS, G.C., The Chureh in St. Maximus Mystagogy.

(ΘΕΟΛΟΓΙΑ, 56, Αθήνα 1985, 385-403)

ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ (Tóuo 5, 'Αστήρ, 'Αθήνα

1976)

FL0R0VSKY, G., Σταθμοί της Ρωσσικής θεολογίας. (Μέρος

Α', Πουρναρας, θεσ/νίκη 1986)

FL0R0VSKY, G. Οέυατα 'Ορθοδόξου θεολογίας ("Αρτος Ζωής,

'Αθήνα 19892)

FL0R0VSKY, G., 'Ανατομία προ3λημάτων της πίστεως (Ρη-

γόπουλος, θεσ/νίκη 1973)

FLOROVSKY, G., Δημιουργία καί 'Απολύτρωση. (Πουρναρας,

θεσ/νίκη 1983)

FL0R0VSKY, G., The Byzantine Fathers of the 6ht to 8th

century. (Biicher^ertriebsanstal t, Belmont,

1987)

FL0R0VSKY, G. 'Αγία Γραφή, 'Εκκλησία, Παράδοση (Πουρ­

ναρας, θεσ/νίκη 1976)

FL0R0VSKY, G. θέματα 'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας (Πουρ­

ναρας, θεσ/νίκη 1981)

FL0R0VSKY, G., Τό Σώμα του Ζώντος Χριστού. (ΠΙΠΜ,

θεσ/νίκη 19812)

GARRIGUES, J.M., Le dessein d'adoption du Créateur

dans son rapport au Fils d'après S. Ma­

xime le Confesseur, ατό "Actes", 173-192

GARRIGUES, Ü.M., Maxime le Confesseur. La charité a-

venir divine de l'homme (Paris, Beauchesne,

1976)

GARRIGUES, Ü.M., La personne composée du Christ d'après

st. Maxime le Confesseur, (Revue Thomiste,

74, 1974, 181-204)

GAUTIER, R.A., Saint Maxime le Confesseur et la psycho­

logie de l'acte humaine.' (Recherches de

Théologie Ancienne et Medievale, 21, Louvain

, 1954)

GEANAKOPLOS, D.J., Some aspects of the influence of the

Byzantine Maximus the Confessor on the theo­

logy of East and West. (Church History, 38,

1969, 150-163)

GRESSANT, P., Lévi-Strauss (Ed. Universitaires, Paris

1970)

HAUSHERR, I., "Philautie", De la tendresse pour soi à

la charité selon st. Maxime le Confesseur,

(Orientalia Christiana Analecta 137, Roma

1952)

HEINZER, F. L'explication trinitaire de l'Economie chez

Maxime le Confesseur, στο "Actes,..", 159-

172

HEIDEGGER, M., Brief über den "Humanismus". Δίγλωσση

έκδοση, Γράμμα για τον ανθρωπισμό, (Ροές,

'Αθήνα 1987)

HEIDEGGER, Μ., Was ist das-die Philosophie? Δίγλωσση

έκδοση. Ti είναι ή φιλοσοφία; ("Αγρα, 'Α­

θήνα, 1986)

HEIDEGGER, Μ., Introduction à la Métaphysique. (Galli­

mard, Paris, 1967)

ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ, M., Εισαγωγή στην Μεταφυσική (Δωδώνη, Α ­

θήνα, Χ.Χ.)

HEIDEGGER, M., Piatons Lehre von der Wahrheit, (Wegmar­

ken VK, 1967)

HEGEL, G.W.F., Wissenschaft der Logi|t- (Ελλην, Μετάφρ.,

Ή 'Επιστήμη της Λογικής, Άναγνωστίδης,

'Αθήνα Χ.Χ.)

ΧΡΗΣΤΟΥ, Π., Τό μυστήριον τοΰ ανθρώπου (ΠΙΠΜ, θεσ/νί­

κη 1983)

ΧΡΗΣΤΟΥ, Π., Μάξιμος ό Όμολογητής (θρησκευτική καί 'Η­

θική εγκυκλοπαίδεια, τ. 8, 1966, 614-624)

ΧΡΗΣΤΟΥ, Π.Κ., "Ανθρωπος, άναρχος καί ατελεύτητος. 'Α­

πό τήν άνθρωπολογίαν τοΰ Μαξίμου Όμολο-

γητοΰ. Άνάτυπον έκ της "Κληρονομιάς", Τομ.

12, τεύχος Β', ΠΙΠΜ, θεσ/νίκη 1980)

IVANKA, Ε. von, Maximus der Bekenner:ΑΠ-Eins in Chri­

stus, Answahl , Vebertr. einleitung von I-

vanka (Sigillum 19) (Johannes Verlag,

Einsiedeln 1961)

JEAUNEAU, E., Jean l'Erigène et les Ambigua ad Johan-

nem de Maxime le Confesseur, στό "Actes...",

343-364

ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, Ή έν Χρίστο ζωή (έκδ. ΕΠΕ, θεσ­

σαλονίκη 1979)

ΚΑΡΑΖΑΦΕΙΡΗ, Ν., Ή περί προσώπου διδασκαλία Μαξίμου

του Όμολογητοΰ (Διδ. διατριβή, θεσ/νίκη

1985)

ΚΟΝΔΥΛΗ, Π., Ή κριτική της μεταφυσικής στην νεώτερη

σκέψη (Γνώση, 'Αθήνα 1983)

LALANDE, Α., Vocabulaire technique et critique de la

Philosophie. 'Ελλην. Μετάφρ. Ε. Φικιώρη,

Λεξικόν της φιλοσοφίας (Τόμοι 4, Πάπυρος,

'Αθήνα 1955]

LAMPE, G.W.Η., A Patristic Greek. Lexikon, 19723

LAMPEN, W., De Eucharistie-Leer van S. Maximus Con­

fessor (Studia Catholica, 2, 1926)

LÉVI-STRAUSS, C , Les structures élemaintaires de la

parenté (Mouton, Paris 1967 )

LEVI-STRAUSS, C , Anthropologie structurale (Pion, Pa­

ris, 1958)

LOSSKY, V., Vision de Dieu. (Paris, Neuchatel , 1964)

ΛΟΣΚΙ, Β., Κατ'είκόνα και καθ'όμοίωσιν θεού. (Ρηγόπου-

λος, θεσ/νίκη 1974)

LOSSKY, V. Ή μυστική θεολογία της 'Ανατολικής Έκκλη-2

σίας (θεσ/νίκη, 1973 )

ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Ν., Τό μυστήριο του διακονούντος Λόγου καί

ή 'Ορθοδοξία ώς μυσταγωγική ιστορική πραγ­

μάτωση (Εϋθϋνη 180, Δεκέμ3ρι.ος 1986, 606-

612)

ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ, Ν., Ή περί ουσίας καί δυνάμεων του θεοϋ

διδασκαλία Φίλωνος τοϋ Άλεξανδρέως, ώς

αφορμή διακρίσεως φιλοσοφίας και θεολογίας

(θεσ/νίκη 1984)

MADDEN, J.D., The Anthenticity of Early Definitions

of Will (thelesis), στό "Actes...", 61-82

MADDEN, Ν., The Commentary on the Pater Noster. Am

Example of the Structural Methodology of

Maximus the Confessor, στό "Actes...",

147-158

ΜΑΛΕΒΙΤΣΗ, Χ., Ή φιλοσοφία του Χάί'ντεγκερ. (Δωδώνη,

'Αθήνα 1974)

MARCEL, G., Homo Viator (Paris 1944)

ΜΑΡΚΙΔΗ, M., Ή ψυχανάλυση τοΰ διχασμένου υποκειμένου ·

Εισαγωγή στο έργο τοΰ J. Lacan ("Ερασμος,

'Αθήνα 1981)

ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Ν., Κόσμος, Άνθρωπος, Κοινωνία, κατά τόν Μά­

ξιμο Όμολογητή (Γρηγόρης, 'Αθήνα 1980)

ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Ν., Δογματική καί Συμβολική θεολογία (Πουρ-

ναρας, θεσ/νίκπ 1987)

ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Ν., 'Υπάρχει Χριστιανική φιλοσοφία; ('Ανάτυ­

πο από τόν ΙΣΤ' τόμο της ΕΕΘΣΠΘ, θεσ/νίκη

1971)

MAQUARRIE, J., An Existentialist Theology. (A Compari­

son of Heidegger and Bultmann). (Penguin

Books, Pelican, GB 19802)

MEVENDORFF, J., Free will (γνώμη) in Saint Maximus the

Confessor. (The Ecumenical world of Ortho­

dox Ci vilization: Essays in honor of fir.

Florovsky ed fay A. BLANE and T.E. BIRD, vol

3, (Russia and Orthodoxy), Motlton, The

Hague-Paris 1974, 71-75)

MEYENDORFF, J., Le Christ dans la théologie Byzantine,

(Cerf, Paris 1969)

MEYENDORFF, J., Christ in Eastern Christian Thought

(St. Vladimir's Seminary Press, N.Y.I 975)

ΜΠ0ΥΛ0ΒΙΤΣ,. EIP., To μυστήριον της έν τη Τριάδι διακρί­

σεως ουσίας καί ενεργειών κατά τόν άγ, Μάρ-

κον 'Εφέσου τόν Εΰγενικόν (ΠΙΠΜ, θεσ/νίκη

1983)

0EHLER, Κ., Antike Philosophie und Byzantinisches Mit-

telalter. (Beick-Verlag, München, 1969)

ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΥ, E., Tó θρησκευτικό βίωμα στον Πλάτωνα

(Δωδώνη, 'Αθήνα 1971]

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Α., θεολογική γνωσιολογία κατά τους Νη-

πτικούς Πατέρας, (ΠΙΠΜ, θεσ/νίκπ 1977)

PELICAN, J'., the place of Maximus Confessor in the

history of Christian Thought, στό "Actes..,",

387-402

PIAGET, J., Σοφία και ψευδαισθήσεις της φιλοσοφίας

(Γνώση, 'Αθήνα 1987)

PLASS, P.C., Moving rest in Maximus the Confessor

(Classica et Mediaevalia, Kobenhavn 35,

1984, 177-190)

ΠΛΑΤΩΝ Σοφιστής (Ζαχαρόπουλος, 'Αθήνα, Χ.Χ.)

ΠΛΑΤΩΝ Πολιτεία (Ζαχαρόπουλος, 'Αθήνα, Χ.Χ.)

P0NS0YE, E., La cosmologie de Maxime le Confesseur et

les intuitions de la physique contemporai­

ne, (Présence Orthodoxe, 74, 1987, 17-19)

ΠΟΠΟΒΙΤΣ, Ι., "Ανθρωπος και θεάνθρωπος ('Αστήρ, 'Αθή­

να, 19814)

PRESTIGE, G.L., God in Patristic Thought. (London

1936)

ΡΑΝΤ0ΒΙΤΣ, A,, To νόημα της θείας Λειτουργίας. (Γρηγό-

ριος Παλαμάς, 1979, 277-293)

ΡΑΝΤΟΣΑΒΛΙΕΒΙΤΣ, Α., Τό μυστήριον της Σωτηρίας κατά

τόν Άγ. Μάξιμον τόν Όμολογητήν. (Διδ,

διατριβή, 'Αθήνα 1975)

RAD0SAVLJEVIC, Α., Le problème du "présupposé" on du *>

"non présupposé" de 1 Incarnation de Dieu

le Verbe, ατό "Actes...", 193-206.

RIOU, Α., Le monde et l'église selon Maxime le Confes­

seur (Théologie historique 22, Beauchesne,

Paris 1973)

ΣΙΑΣΟΥ, Λ.Χ., 'Εραστές της αλήθειας, "Ερευνα στίς αφε­

τηρίες καί στή συγκρότηση τής θεολογικής

γνωσιολογίας κατά τόν Πρόκλο καί τόν Διο­

νύσιο 'Αρεοπαγίτη. (Διδ. διατρι3ή, ΕΕΘΣΠΘ,

Παρ. 45, του 28 τόμου, θεσ/νίκη 1984)

ΣΙΟΤ0Υ, Μ., θεία Ευχαριστία. Αί περί τής θείας Ευχαρι­

στίας πληροφορίας τής ΚΔ, ύπό τό φως τής

'Εκκλησιαστικής ερμηνείας. (Άνάτυπον έκ

τής ΕΕΘΣΠΘ, τομ. Β', θεσ/νίκη 1957)

SLESINSKI, R., Davel Florensky, A metaphysics of Love

(St. Vladimir's Seminary Press, N.Y. 1984)

SHERWOOD, P. St. Maximus the Confessor. The ascetic

life. The four centuries on Charity. Tran­

slated and annotated by D. Sherwood. (West

minster, Maryland. The Newman Press, Lon­

don Longmans, Greep and Co, 1955)

SHERWOOD, P., Survey of the recent work on St. Maxi­

mus the Confessor, (Tradition, 20, 1964,

428-437)

SHERWOOD, P., Maximus and Origenism. 'Αρχή καί Τέλος,

(Berichte zum XI internationalen Byzanti­

nischen - Kongress (Kommission bei Beck),

Munich 1958, 1-27)

SHERWOOD, P., St. Maxime et Denys 1'Aréopagite. (Di-

ctionnaire de Spiritualité, 3, Paris 1957,

295-299)

SHERWOOD, P., An annotated date-list of the works of

Maximus the Confessor. (Studia Anselmiana

30, Rome, 1952)

SHERWOOD, 'P.,'The earlier Ambigua of St. Maximus the

Confessor and his refutation of Origenism.

(Orbis Catholicus, Herder, Romae, 1955)

SCHMEMANN, ALEX., Ευχαριστία ('Ακρίτας, Αθήνα 1987)

SCHMEMANN, AL., Έ ξ "Υδατος καί Πνεύματος. (Δόμος, 'Α­

θήνα 1984)

SH0NB0RN, C , Plaisir et douleur dans l'analyse de S.

Maxime d'après les Quaestiones aœThalas-

sium, στο "Actes...", 273-284

STANILOAE, D., La Christologie de saint Maxime le Con­

fesseur, (Contacts, 40:142, 1988, 112-120)

ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, Δ., Εισαγωγή, στο έργο τοϋ άγ. Μαξίμου, Φι­

λοσοφικά καί θεολογικά ερωτήματα, Τόμος Α',

('Αποστολική Διακονία, 'Αθήνα 1978)

ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, Δ. Στό φως τοΰ Σταυρού καί της 'Αναστάσεως

(Έκδ. Ι.Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Κύ­

μη 1984)

STANILOAE, D., Theology and the Church St. 'Vladimir's

Seminary Press, N.Y. 1980)

ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, Δ., 'Ελευθερία, Προσευχή, 'Αγιότητα (Λειμών,

'Αθήνα 1980)

ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, Δ., Φως Χριστού φαίνει πάσι (ΕΕΘΣΠΘ, θεσ­

σαλονίκη 1976, 27-38)

ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, Δ., Γιά έναν ορθόδοξο Οικουμενισμό. (Έκδ.

"Αθως, Πειραιάς 1976)

ΣΤΑΝΙΛΟΑΕ, Δ., Ή πορεία μέ τόν Σωτήρα Χριστό (Έκδ.

Τό Περιβόλι της Παναγίας, θεσ/νίκη 1984)

STEAD, Dom J., The Church, the liturgy and the soul of

man:The Mystagogia of St, Maximus the Con­

fessor, translated with Historical Note

and Commentaries.

(St' Bede's p|lpl ications, Still River, Mas­

sachusetts, 1982)

STEITZ, G.E., Die Abendmahlslehre des Maximus Confessor

(Jahrbuch für deutsche Theologie, 11,

1986)

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ, Χ., Ευχαριστία καί θέωσις κατά τόν άγ. Μά-

ξιμον τόν Όμολογητήν καί Νικόλαον Καβά-

σιλαν (Περιοδ. 'Εκκλησία, 1974, σσ. 249-

251, 281-28^, 312, 356-257.)

ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ, Χ., Ή μυσταγωγία τοΰ άγ. Μαξίμου τοϋ

Όμολογητή", (Εισαγωγή, Κριτικόν κείμενον,

κριτικόν υπόμνημα). Διδ. διατριβή, ('Α­

θήναι 1978)

ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Ι., Εισαγωγή στον Πλάτωνα. ('Αθήνα

19755)

ΘΕΟΔΩΡΟΥ, Α., Cur Deushomo? Άπροϋπόθετον fi έμττροϋ'πό-

θετον ένανθρώττισιν τοϋ θεού Λόγου; (Σχό-

λιον εις την θεολογίαν τοϋ ίεροΰ Μαξίμου

τοΰ Όμολογητοΰ) (ΕΕΘΣΠΑ, Ιθ', 'Αθήνα

1972, 295-340)

ΤΑΤΑΚΗ, Β.Ν., Ή Βυζαντινή Φιλοσοφία ('Εταιρεία Σπου­

δών Νεοελλ. Πολιτισμού καί Γενικής Παι-

δείας, 'Αθήνα 1977)

THUNBERG, G.L., Man and the Cosmos. The Vision of St.

Maximus the Confessor, with a foreword by

A.M. ALLCHIN, (St. Vladimir's Seminary

Press, Crestwood, N.Y. 1984)

THUNBERG; L.% Microcosm and Mediator. The theological

anthropology of St, Maximus the Confessor.

(G.W.K. Gleerup, Lund 1965)

THUNBERG, L., Symbol and Mystery in St.Maximus the Con­

fessor (with particular reference to the

doctrine of the Eucharistie presense), στό

"Actes", 285-308

UNGER, D.J., Christ Jesus, Centre and Final Scope of

All Creation, according to St. Maximus the

Confessor (Fransiscan Studies 9, 1949, 50-

62)

VILLER, M., Aux sources de la spiritualité de St. Ma­

xime, Les oeuvres d'Evagre le Pontique,

(Revue d'Ascétique et de Mystique, 2, 1930,

156-184)

VOELKER, W. Maximus Confessor als Meister des geistlichen

Lebens (Wiesbaden, 1965)

VOELKER, W., Zur Ontologie des Maximus Confessor, Und

fragten nach Jesus. Festschriff Erjjst Barni-

kol , (Evang. Verlag-Anst. Berlin, 1964, 57-

59)

WAHL, J., Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του 'Υπαρξισμού.

(Μετ. Χ. Μαλε3ίτση, Δωδώνη, Αθήνα)

WILLIAMS, G., Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Εισαγωγή στή σκέψη

του (Παρουσία, 'Αθήνα 1989)

WINDELBAND, W.-HEIMSOETH, Η., 'Εγχειρίδιο 'Ιστορίας της

Φιλοσοφίας, (Μορφωτικό Ίδρυμα Έθν. Τραπέ­

ζης, Αθήνα 198Q)

ZHIN0V, V.M., The Mystagogia of Maximus the Confessor

and the development of the Image (bibl,) (St

Vladimir's Theological Quarterly, 31:4,

1987, 349-376)

ZOYMA, Ε., Οί θεολογικές προϋποθέσεις της ευχαριστιακής

επικλήσεως. (Διδ. διατρι3ή, ΕΕΘΣΠΘ, Παρ. 55

του 28 τόμου, θεσ/νίκη 1985)

ZIZIOYLAS, J., Being as Communion, (St. Vladimir's Se­

minary Press, N.Y. 1985)

ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, Ι., 'Ελληνισμός και Χριστιανισμός, ή συνάντη­

ση των δύο κόσμων, στην 'Ιστορία του 'Ελ­

ληνικού "Εθνους, ('Εκδοτική 'Αθηνών, Τόμος

ΙΣΤ* , 519-559)

ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, Ι., Άττό τό πρβσωπεΐον εις τό πρόσωπον (Ε­

ΠΟΠΤΕΙΑ 73, Νοέμβριος 1982, 941-960)

ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, Ι., Ή ένότης της 'Εκκλησίας έν τη Ευχαρι­

στία καί τω 'Επισκοπώ κατά τους τρεις πρώ­

τους αιώνας. (Διδ. διατρι3ή, 'Αθήνα 1965)

ZIZIOULAS, J., L'être ecclesiale (Labor et Fides-Perspe­

ctive orthodoxe, Genève 1981)

ΖΗΖΙΟΥΛΑ, Ι., Ό Συνοδικός θεσμός. 'Ιστορικά, Έκκλη-

σιολογικά καί Κανονικά προ3λήματα. Τόμος

προς τιμήν του Μητροπολίτου Κίτρους Βαρνά-

3α, 1980, 163-190

ZIZIOULAS, J., L ' Eucharistifrquelques aspects bibliques,

στον τόμο Eglises en Dialogue, 12, (Marne,

1970)

ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, Ι., Μαθήματα Χριστιανικής Δογματικής. Μέ­

ρος Α' καί Β'. ['Υπηρεσία Δημοσιευμάτων,

Α.Π.θ.)

ZIZIOULAS, J.D., Déplacement de la perspective eschato-

logique (La chrétienté en débat, Histoire,

formes et problèmes actuels. Colloque de

Bologne, 11-14 Mai 1983. Cerf, Paris 1984)

ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ, Ι., Δυτική θεολογία. ('Υπηρεσία Δημοσιευμά­

των ΑΠΘ)

ZIZIOULAS,. J., Épiskopè et Épiskopos dans l'Église

primitive. Bref inventaire de la documenta­

tion. (Irénikon 56, 1983)

ZIZIOULAS, J., métropolite de ^ergame. Le Mystère de.

l'Eglise dans la tradition orthodoxe.

(Irénikon, 3, 1987, 323-334)

Φωτοστοιχειοθεσία — Εκτύπωση Όφσετ «ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΙΚΗ» Αχελώου 6 — Τηλ. (031) 542.940 - 522.503 — ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Π. Γιαννούλης - Κ. Τσολερ'ιδης

' ' S

ΕΚΤΟΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ