ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ...

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ

ΚΑΙ

ΤΟ 1Ο ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

(ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ)

ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΤΟΜΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΑΝΤ/ΓΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ Σ. ΑΛΕΞΑΚΗ

«ΠΟΛΕΜΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ – ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912- 1913ΚΑΙ ΤΟ 1Ο ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

(ΤΑΓΜΑ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ)»

ΕΚΔΟΣΗ: ΔΗΜΟΣ ΠΟΛΥΓΥΡΟΥΠΟΛΥΓΥΡΟΣ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ISBN 978-960-99185-1-0Copyright © Γιώργος Ι. Ζωγραφάκης

Δήμος ΠολυγύρουΠολυτεχνείου 5063100 Πολύγυροςwww.polygyros.g

Πολύγυρος, Νοέμβριος 2012

Αφιερώνεται Στη μνήμη του Γ. Κολοκοτρώνη, των αξιωματικών και ανδρών του Τάγματος Κρητών, όπως και όλων των αγωνιστών που έδωσαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.

Αφιερώνεται επίσης Στη μνήμη του αντ/γου Ιωάννη Σ. Αλεξάκη, ανθ/γού τότε του Τάγματος Κρητών και συγγραφέα του βιβλίου «Πολεμικαί Αναμνήσεις κλπ»

Ο Πολύγυρος όπως ήταν τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα.(Αρχείο: «Φωτο Περικλής»).

5

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Πρόλογος Δημάρχου Πολυγύρου

Ολόκληρη η Μακεδονία γιορτάζει φέτος τα 100 χρόνια από την απελευθέρωσή της. Εκδηλώσεις απ΄ άκρη σ΄ άκρη, με φορείς και απλούς πολίτες να συμμετέχουν στον εορτασμό της σημαντικής αυτής επετείου, αποδίδουν τον αναγκαίο φόρο τιμής στα ιστορικά γεγονότα και στους αγωνιστές της πατρίδας μας. Ο Δήμος Πολυγύρου, μετά από συνεδρίαση του Δημοτικού του Συμβουλίου, αποφάσισε ομόφωνα την υλοποίηση μιας σειράς εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της Χαλκιδικής, μεταξύ των οποίων και την έκδοση – παρουσίαση του βιβλίου του Γιώργου Ι. Ζωγραφάκη «Βαλκανικοί Πόλεμοι, Απελευθέρωση Χαλκιδικής και 1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών». Ο Γιώργος Ζωγραφάκης, συνταξιούχος δάσκαλος, ερευνητής της ιστορίας μας και συγγραφέας αξιόλογων έργων, ακάματος για μια ακόμη φορά, προχώρησε στη συγγραφή ενός πολύτιμου βιβλίου για τον τόπο μας. Μετά τα βιβλία του για την Επανάσταση του 1821 στη Χαλκιδική αλλά και για την Εθνική Αντίσταση στη Χαλκιδική, έρχεται με το νέο έργο του να συμπληρώσει το «κενό» στην ιστορία του Πολυγύρου και της Χαλκιδικής, αξιοποιώντας το δίτομο έργο του Ι. Αλεξάκη με τον καλύτερο τρόπο. Η μυρωδιά της μελάνης του πολύγραφου, που χρησιμοποιούσε ο Γιώργος Ζωγραφάκης όταν ήταν δάσκαλος στον Πολύγυρο και στην Ορμύλια τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80, παρόλο που πέρασαν αρκετά χρόνια, είναι ακόμη τυπωμένη στη μνήμη των τότε μαθητών, που πέρασαν από τις τάξεις του και είχαν την ευκαιρία να διαβάσουν τα όσα ο δάσκαλος προσπαθούσε να μεταδώσει, εκτός διδακτικής ύλης, για τις άγνωστες σελίδες της ιστορίας του τόπου. Εύχομαι ολόψυχα, να μας δοθεί η δυνατότητα στα επόμενα χρόνια να διαβάσουμε κι άλλα βιβλία από τον Γ. Ζωγραφάκη, πιστεύοντας ότι η συμβολή του στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης είναι περισσότερο αναγκαία από ποτέ. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον Υπουργό Μακεδονίας-Θράκης, κ. Θεόδωρο Καράογλου για την οικονομική στήριξη του Υπουργείου.

Ο Δήμαρχος ΠολυγύρουΑστέριος Ζωγράφος

6


Ο Ταγματάρχης Γεώργιος Π. Κολοκοτρώνης, διοικητής του Τάγματος Κρητών.

Ο Ανθυπολοχαγός τότεΙωάννης Σ. Αλεξάκης.

7


Πρόλογος Είναι κάμποσα χρόνια, που έπεσε στα χέρια μου το δίτομο έργο του Ιωάννη Σ. Αλεξάκη, αντιστράτηγου, «ΠΟΛΕΜΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗ-ΣΕΙΣ – ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912 -1913 και ΤΟ 1ΟΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΝ ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ (ΤΑΓΜΑ ΚΟ-ΛΟΚΟΤΡΩΝΗ)». Σωστότερα, ήμουν τυχαία παρών, όταν ο ίδιος ο Αλεξάκης, συμπαθητικός και σεμνός «παππούς», στο γραφείο του τότε μοναδικού Δημοτ. Σχολείου Πολυγύρου, -στο κτήριο του σημε-ρινού Δημαρχείου- μόλις είχε παραδώσει, δωρεάν φυσικά, το βιβλίο αυτό για τη βιβλιοθήκη του σχολείου (20-10-1971, όπως πληροφορεί η αφιέρωσή του στο βιβλίο). Ήμουν πολύ βιαστικός –υπηρετούσα στην Ορμύλια τότε – και δεν μιλήσαμε καθόλου. Έχασα ασφαλώς την ευκαιρία να τον γνωρίσω, πράγμα που θα χαροποιούσε και τον ίδιο, αφού, όπως προκύπτει και από το ογκώδες βιβλίο του και τα γραπτά του γενικώς, τον συγκινούσε ιδιαίτερα κάθε τι που είχε σχέ-ση με την Κρήτη, γενέθλιο τόπο για τον ίδιο αλλά και για μένα. Δεν ήξερα τότε ποιος ήταν και ποια ήταν η σχέση του με τον Πολύγυρο, τη Χαλκιδική και τη Μακεδονία γενικότερα. Ούτε και θυμήθηκα φυσικά τον απόστρατο αξιωματικό που, στην επέτειο της Μάχης της Κρήτης, το 1954, ήρθε και μας μίλησε στο 2ο Γυμνάσιο Ηρακλείου για το ηρωικό αυτό έπος της Κρήτης, ζωντανός αφηγη-τής, αφού ο ίδιος ήταν τότε, όχι απλά παρών, ήταν στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης. Πολύ αργότερα καταπιάστηκα με το βιβλίο του, στο οποίο με λεπτομέρειες αναφέρεται στο μεγάλο έπος της Ελλάδας, στους πο-λέμους δηλαδή του 1912 -13, που απελευθέρωσαν τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά και κατέστησαν το 1912 ως τεράστιας σημασίας ιστορικό ορόσημο. Σκεφτόμουν φυσικά πως, το 2012, εκα-τό χρόνια δηλαδή από την εποχή των ηρωικών Βαλκανικών Πολέ-μων, το βιβλίο του Αλεξάκη θα ήταν εξαιρετικό ντοκουμέντο και θα έπρεπε να το αξιοποιήσουμε ανάλογα, αφού μάλιστα ελάχιστα ντοκουμέντα υπάρχουν για τα χρόνια αυτά. Έτσι, μόλις αρχίσαμε να βαδίζουμε στο έτος της εκατονταετηρίδας, το 2012, άρχισα να δουλεύω πάνω στο βιβλίο αυτό. Δεν ήξερα τι θα μου έβγαινε: Ένα άρθρο; Ένα τευχίδιο; Ένα βιβλίο; Ήταν ασφαλώς δύσκολο να συμπυκνώσεις 1452 πυκνογραμμένες σελίδες σε ένα «βατό» κείμενο, κρατώντας τα σημαντικότερα, επι-λέγοντας χαρακτηριστικές περιγραφές και μένοντας μέσα και στο

8


γράμμα, αλλά πιο πολύ στο πνεύμα του βιβλίου. Δεν ξέρω αν το τελικό αποτέλεσμα είναι ανάλογο με τις προθέσεις μου. Κάτι άλλο που με τράβηξε ιδιαίτερα, ήταν η παρουσία του Γε-ωργίου Κολοκοτρώνη, εγγονού του πολέμαρχου του ’21 Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ως δ/τή του «1ου Ανεξάρτητου Τάγματος Κρητών», το οποίο και έφτασε, από την 1η Νοεμβρίου 1912, στη Χαλκιδική και έφερε την ελευθερία στον τόπο μας εδώ –επίσημα, από τις 2 Νοεμ-βρίου, όταν στον Πολύγυρο ο Κολοκοτρώνης υπογράφει και εκδίδει τη σχετική Προκήρυξη απελευθέρωσης - προσάρτησης. Τον Γ. Κο-λοκοτρώνη τον είχα συναντήσει πολύ νωρίτερα, είτε ως νεαρό ανθυ-πολοχαγό, εθελοντή στη μεγάλη επανάσταση της Κρήτης του 1897, είτε ως Μακεδονομάχο, μαζί με τον Π. Μελά, τον Αλ. Κοντούλη και τον Αναστ. Παπούλα, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις –ορισμένες από τις οποίες μπορεί να βρει κανείς στο Παράρτημα του παρόντος βιβλίου. Ο Αλεξάκης βέβαια αναφέρεται πολλές φορές, όπως είναι φυσικό, στο πρόσωπο, στη δράση και στο θάνατο του Κολοκοτρώνη. Σχετικά με τη γλώσσα, από τα πλήθος αποσπάσματα του βιβλίου του Αλεξάκη που χρησιμοποιώ, δεν επιχείρησα –ούτε και διανοήθη-κα – να την αλλάξω. Είναι βέβαια καθαρεύουσα, αλλά είναι σωστή και διαβάζεται εύκολα, αφού ο Αλεξάκης διακρίθηκε και ως άνθρω-πος των γραμμάτων. Παραδίδω το βιβλίο αυτό για έκδοση στον Δήμο Πολυγύρου, για να συμβάλει στον όποιο εορτασμό του Δήμου για την εκατονταετη-ρίδα από την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Ευχαριστίες οφείλω σε όσους, με οποιονδήποτε τρόπο, συνέβα-λαν στην ολοκλήρωση και έκδοση του βιβλίου. Ξεχωριστά ευχαριστώ τον κ. Γιώργο Διαμαντουλάκη, για την επάρκεια και υπομονή του στη συνεργασία μας.

(βιογραφικό του Ι. Αλεξάκη, στο Παράρτημα)

Πολύγυρος, Καλοκαίρι 2012Γιώργος Ι. Ζωγραφάκης

9


ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ: εκατονταετηρίδα

Συμπληρώνονται εκατό χρόνια από το φθινόπωρο του 1912, όταν ο ελληνικός στρατός και στόλος θριάμβευσαν στους Βαλκανι-κούς Πολέμους και απελευθέρωσαν τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά, ενώ αργότερα απελευθερώθηκε η Θράκη. Αυτό σημαίνει πως το 2012 είναι μια μεγάλη επετειακή χρονιά και έχει ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο για τη Βόρεια Ελλάδα, αλλά και για όλο τον Ελληνισμό. Και είναι φυσικό όλοι μας να θέλουμε να ανατρέξουμε στα γεγονότα του 1912 και να πληροφορηθούμε πώς και κάτω από ποιες συνθήκες ελευθερώθηκαν τα μέρη μας, εκατό χρόνια πριν.

Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897Μακεδονικός Αγώνας

Βέβαια πριν απ’ όλα πρέπει να δούμε τι προηγήθηκε των Βαλκα-νικών Πολέμων και πώς φτάσαμε σ’ αυτούς. Είναι ανάγκη, γι αυτό, να αναφερθούμε σε δυο σημαντικά γεγονότα: Στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και στον Μακεδονικόν Αγώνα. Συνηθίζουμε να λέμε «ατυχή» τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Στην πραγματικότητα ήταν ένας καταστροφικός πόλεμος. Η Ελλάδα, κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης, που ολόκληρο το δεύτερο μισό του αιώνα ζούσε με τη λαχτάρα της απελευθέρωσης των «αλύτρωτων» ελληνικών περιοχών, και ύστερα από τις απο-τυχίες των εξεγέρσεων του 1854 και του 1878, προχώρησε σε μια ένοπλη σύγκρουση με την Τουρκία, καταδικασμένη από την αρχή σε αποτυχία. Κι αυτό γιατί ένας τέτοιος πόλεμος απαιτούσε σοβαρή προετοιμασία σε εξοπλισμό και σε οργάνωση των ενόπλων δυνάμε-ων της χώρας. Όμως, κάτι τέτοιο καθόλου δεν είχε γίνει. Και όταν άρχισαν οι συγκρούσεις φάνηκε από την αρχή πως αντί για απελευ-θέρωση των αλυτρώτων, θα φτάναμε σε εθνική καταστροφή. Όπως και έγινε. Μέσα σ’ έναν μήνα ο τουρκικός στρατός απώθησε τον ελληνικό και εισέβαλε στην επικράτεια του μικρού τότε ελληνικού κρατιδίου. Έτσι, τόσο η Μακεδονία, όσο και η Ήπειρος, η Θράκη αλλά και τα νησιά του Αιγαίου, παρέμεναν κάτω από τουρκική κατοχή. Και, το χειρότερο, στη Μακεδονία εμφανίστηκε ένας καινούργιος μεγάλος κίνδυνος: Αν, έστω και αργά και δύσκολα, έφευγε ο Τούρκος δυνά-στης, ένας άλλος επίδοξος δυνάστης έκανε αισθητή την παρουσία και την απειλή του. Αυτός ο νέος κίνδυνος ήταν οι Βούλγαροι.

10


Αυτοί οι βαλκάνιοι γείτονες, από το 1878 είχαν το δικό τους κρά-τος. Αν και δεν ήταν αυτό η Μεγάλη Βουλγαρία, που προκλητικά είχε «κατασκευάσει» η Ρωσία, με την απίστευτη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, ήταν ωστόσο ένα νέο φιλόδοξο κράτος, που είχε απρο-κάλυπτες επεκτατικές επιδιώξεις, με κύριο στόχο τη Μακεδονία και τη Θράκη. Και, επειδή τα μέρη αυτά προς το παρόν παρέμεναν κάτω από την εξουσία της Τουρκίας, οι Βούλγαροι, εν όψει της απε-λευθέρωσής τους, άρχισαν έναν μυστικό, όσο και σκληρόν αγώνα, να εκβουλγαρίσουν ειδικά την Μακεδονία. Έχοντας από το 1870 ιδρύσει το δικό τους, σχισματικό πατριαρχείο, ξεκίνησαν μιαν εκ-βιαστική προσπάθεια να προσελκύσουν, με κάθε τρόπο, όσο περισ-σότερο πληθυσμό μπορούσαν. Ίδρυαν συνέχεια εξαρχικές εκκλησίες και βουλγαρόφωνα σχολεία. Σκοπός τους ήταν να εμφανίσουν, μετά την αποχώρηση των Τούρκων, τη Μακεδονία ως δήθεν κατοικημένη, κατά πλειοψηφία, από Βούλγαρους. Αυτή η προσπάθεια των Βουλγάρων, γρήγορα πήρε τη μορφή σκληρού ένοπλου αγώνα, με διωγμό όλων των ελληνόφωνων Μακε-δόνων, ειδικά αυτών που επηρέαζαν τον πληθυσμό, κι αυτοί ήταν κατά κανόνα οι δάσκαλοι, οι ορθόδοξοι, πιστοί στο Οικουμενικό Πα-τριαρχείο ιερωμένοι, οι προεστοί και οι διάφοροι ένοπλοι ή μη αρ-χηγοί των Ελλήνων. Αυτοί οι εκβιασμοί και οι διωγμοί εναντίον των Ελλήνων, προκάλεσαν, όπως ήταν φυσικό, μια οργανωμένη, ένοπλη ή όχι, αντίδραση του ελληνικού στοιχείου. Απέναντι στους Βούλγα-ρους κομιτατζήδες, εμφανίστηκαν τώρα ένοπλοι ή μη ελληνόφωνοι ορθόδοξοι, που στήριζαν τον ελληνικό πληθυσμό. Έτσι ξεκίνησε ένας μυστικός σκληρός αγώνας, με θύματα και θυσίες, με επεισόδια και ηρωισμούς. Αυτός ο αγώνας έμεινε στην ιστορία με το όνομα Μα-κεδονικός Αγώνας. Ξεκίνησε γύρω στα 1903, κορυφώθηκε το 1905 και τελείωσε το 1908, με την επανάσταση των Νεοτούρκων. Χωρίς τον Μακεδονικόν Αγώνα, το αποτέλεσμα των Βαλκανι-κών Πολέμων θα είχε ίσως άλλο αντίκρισμα, αν οι Βούλγαροι είχαν πετύχει το σκοπό τους. Αν δηλαδή η Μακεδονία, όταν θα έφευγαν οι Τούρκοι, θα ήταν γεμάτη από κατοίκους βουλγαρόφωνους και εξαρχικούς.

Η επανάσταση του 1909Ο Ελ. Βενιζέλος κυβερνήτης της Ελλάδας

Βέβαια, είναι ανάγκη να αναφέρουμε ακόμα ένα πολύ σημαντι-κό γεγονός: Αυτό ήταν η επανάσταση του 1909 και η έλευση του Ελευθερίου Βενιζέλου από την Κρήτη στην Ελλάδα και η ανάληψη της τύχης του ελληνισμού από τον χαρισματικό και σπουδαίον αυ-

11


τόν πολιτικό. Κι αυτό γιατί, ανάμεσα στα άλλα, ο Βενιζέλος έκανε, σε σύντομο χρόνο, αυτό που δεν είχε γίνει όλα τα προηγούμενα χρόνια, και ειδικά πριν τον 1897. Εξόπλισε δηλαδή τον ελληνικό στρατό και στόλο και έφερε γαλλική στρατιωτική αποστολή για την οργάνωση του ελληνικού στρατού. Έτσι, σύντομα οι ελληνικές στρα-τιωτικές δυνάμεις μεταμορφώθηκαν και εμφανίζονταν πλέον ικανές να υπηρετήσουν αποτελεσματικά τα όνειρα των Ελλήνων, για απε-λευθέρωση των αλύτρωτων περιοχών του ελληνισμού. Παράλληλα ο Βενιζέλος αναβάθμισε τον τότε διάδοχο Κωνσταντίνο στην ηγεσία του ελληνικού στρατού, παρ’ όλον ότι ο διάδοχος έφερε κάποια σφραγίδα αποτυχίας, ως επικεφαλής του ελληνικού στρατού στον πόλεμο του 1897. Γενικά, τόσο ο ελληνισμός, λαός και ηγεσία του, όσο και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, βρίσκονταν σε κατάσταση ικανή να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις ενός απελευθερωτικού πο-λέμου, που όλα έδειχναν ότι δεν θα αργούσε να αρχίσει.

Την εποχή αυτή, καθώς προχωρούσε το δεύτερο μισό του 1912, όχι μόνο η Ελλάδα, αλλά ολόκληρη η Βαλκανική, ήταν ξεσηκωμένη και έτοιμη να ξεκινήσει πόλεμο κατά της Τουρκίας που, πάνω από πέντε αιώνες, κατείχε τα Βαλκάνια και τα είχε εντάξει στην Οθω-μανική αυτοκρατορία. Όμως, αυτή η αυτοκρατορία, τις τελευταίες δεκαετίες, παρουσίαζε συμπτώματα παρακμής, ώστε να χαρακτηρί-ζεται γενικά ως «ο μεγάλος ασθενής». Από την κατάσταση φθοράς δοκίμασαν να την βγάλουν οι «Νεότουρκοι», οι οποίοι, με το κίνημά τους «Ένωσις και Πρόοδος», υποσχέθηκαν μια νέα περίοδο ισοπο-λιτείας όλων των εθνοτήτων που περιλαμβάνονταν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Όμως, γρήγορα αποδείχτηκε πως, αντίθετα, ήθελαν να αφομοιώσουν, στον Οσμανισμό πλέον, όλες τις εθνότητες και να τις υποχρεώσουν να αισθάνονται πλέον ως Τούρκοι στη συνείδηση. Και ενώ στην αρχή της επανάστασης των Νεοτούρκων, όλοι οι υπό-δουλοι θεώρησαν πως ερχόταν μια νέα καλύτερη περίοδος για τους μη μουσουλμανικούς λαούς της αυτοκρατορίας, γρήγορα κατάλαβαν πως η νέα κατάσταση ήταν χειρότερη από την προηγούμενη. Έτσι, εδραιώθηκε η ιδέα, ιδιαίτερα στο χώρο της Βαλκανικής, πως ο μό-νος τρόπος για να λυθεί οριστικά το θέμα της τουρκικής εξουσίας πάνω στα βαλκανικά κράτη, ήταν ο ένοπλος αγώνας των κρατών αυτών κατά του, από αιώνες, δυνάστη τους. Ακόμη, ήταν φανερό πως για να πετύχει ο εκδιωγμός των Τούρκων από τα Βαλκάνια δια των όπλων, έπρεπε τα βαλκανικά κράτη να συμμαχήσουν. Όλοι μαζί μπορούσαν, καθένα χωριστά τα βαλκανικά κράτη θα ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο.

12


Η ιδέα, λοιπόν, των συμμαχιών προέκυψε ως άμεση ανάγκη. Τα προβλήματα για τη συμμαχία αυτή ήταν το πώς θα συμφωνούσαν για τα μετά την Τουρκία εθνικά όρια στα Βαλκάνια, επειδή όλα σχεδόν τα βαλκανικά κράτη είχαν βλέψεις για τις ίδιες περιοχές, ιδι-αίτερα της Μακεδονίας, αφού καλλιεργούνταν ήδη στους βαλκανι-κούς λαούς μεγάλες ιδέες –Μεγάλη Ιδέα για την Ελλάδα, αλλά και ανάλογες μεγάλες ιδέες για τη Βουλγαρία (βασική αιτία η γνωστή Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου), για τη Σερβία, για την Αλβανία. Δυο μάλιστα Βαλκάνιοι τα βρήκαν εύκολα, οι Βούλγαροι με τους Σέρ-βους, και υπόγραψαν συμμαχία και μυστική συμφωνία, που πρόβλε-πε τον διαμελισμό, μεταξύ τους, της Μακεδονίας και της Θράκης. Ήταν φυσικό πως μια συμμαχία της Ελλάδας με τους Βούλγαρους, αλλά και τους Σέρβους, που θα πρόβλεπε και την πρόσκτηση της Μακεδονίας και της Θράκης, ήταν αδύνατη, αφού, ειδικά για τη Μα-κεδονία, είχε προηγηθεί ο μακρύς και σκληρός Μακεδονικός Αγώ-νας. Έτσι, υπογράφηκε μια συμμαχία στρατιωτική μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας, Σερβίας και Μαυροβουνίου, χωρίς καμιά πρόβλεψη για το μέλλον των υπό απελευθέρωση εδαφών. Ήταν φανερό, δηλαδή, πως το μέλλον, της Μακεδονίας ειδικά, όσον αφορά στις επιδιώξεις της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, θα λυνόταν «δια των όπλων» αρ-γότερα, όπως και έγινε.

Η προετοιμασία. Οι επιστρατεύσεις Έτσι, τον Σεπτέμβρη του 1912, όλα είναι έτοιμα και ο πόλε-μος φαίνεται αναπόφευκτος αλλά και άμεσα αναγκαίος. Η Ελλάδα, στην οποία ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος αρχικά και στη συνέχεια η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου είχαν προχωρήσει σε άμεση αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων, θα επιθυμούσε ολιγόμηνη αναβολή των εχθροπραξιών, για να ολοκληρωθεί αυτή η αναδιοργά-νωση. Όμως, η δυναμική της σύγκρουσης ήταν τέτοια, που τίποτα δε μπορούσε να αναβάλει την έναρξη του πολέμου. Έτσι, πολύ νωρίς, άρχισαν οι επιστρατεύσεις σε όλα τα σύμμαχα βαλκανικά κράτη, αλλά επιστράτευση έγινε και στην Τουρκία, από 12 ως 17 Σεπτεμ-βρίου. Απέμενε η έναρξη των εχθροπραξιών, που έγινε λίγες μέρες αργότερα (4 και 5 Οκτωβρίου 1912).

Η επιστράτευση στην ΚρήτηΗ δημιουργία του Συντάγματος Κρητών

Η Κρήτη, όταν άρχισε η επιστράτευση στην Ελλάδα, δεν ανήκε ακόμη στο ελληνικό κράτος. Ήταν αυτόνομη πολιτεία, αλλά υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου και δεν διέθετε στράτευμα, εκτός από

13


καλά οργανωμένη χωροφυλακή και πολιτοφυλακή, η οποία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά. Έτσι δε μπορούσε, πριν κηρυχτεί ο πόλε-μος, να αρχίσει επιστράτευση στην Κρήτη, ωστόσο ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος ζήτησε από την κρητική κυβέρνηση να ετοιμαστεί για τη δημιουργία ενός Συντάγματος Κρητών. Αυτό το Σύνταγμα απο-φασίστηκε να συσταθεί στον Πειραιά και οι στρατιώτες θα έρχονταν ομαδικά με πλοία από την Κρήτη. Η συγκρότηση του Συντάγμα-τος αυτού άρχισε στις 17 Σεπτεμβρίου 1912, ταυτόχρονα με την έναρξη της επιστράτευσης και στην Ελλάδα. Όμως, η συγκέντρωση και αποστολή 3.500 περίπου ανδρών από την Κρήτη στον Πειραιά, έγινε μόλις στις 4 Οκτωβρίου, με πλοία από Ηράκλειο και Χανιά (1766 από Χανιά, 862 από Ηράκλειο και 812 και750, επίσης από Ηράκλειο, συνολικά 4190 άνδρες). Εν τω μεταξύ, μέσα στην επείγουσα διαδικασία ανασύνταξης και εκσυγχρονισμού των ενόπλων δυνάμεων, λειτουργούσαν στην Αθήνα η Σχολή Ευελπίδων και σχολή Υπαξιωματικών. Στις σχο-λές αυτές, προερχόμενοι από την Κρητική Πολιτοφυλακή και την Κρητική Χωροφυλακή, από το 1910, φοίτησαν και 18 Κρητικοί, οι οποίοι ονομάστηκαν ανθυπολοχαγοί και ανθυπασπιστές στις 19 Σε-πτεμβρίου 1912, δυο μόλις μέρες δηλαδή μετά την κήρυξη της ελ-ληνικής επιστράτευσης. Πρέπει επίσης να αναφερθεί πως, τον Μάη του 1912, είχαν γίνει μεγάλες ασκήσεις του ελληνικού στρατού, για να αναπτυχθεί το ετοιμοπόλεμο του στρατεύματος. Όλοι σχεδόν οι παραπάνω ανθυπολοχαγοί και ανθυπασπιστές, που βγήκαν από τις σχολές, εντάχτηκαν, όπως ήταν φυσικό, στο υπό συγκρότηση «1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών», το οποίο οργανωνόταν επειγόντως στον Πειραιά, με διοικητή τον Συνταγματάρχη Σινανιώτη Λάμπρο. Ο Πειραιάς είναι γεμάτος στρατεύματα και το λιμάνι γεμάτο πλοία που έρχονται και φεύγουν γεμάτα στρατευμένους. Παράλληλα ο λαός, τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στην επαρχία, υποδέχεται με ενθουσιασμό την επιστράτευση και πυκνώνει τις τάξεις του στρα-τεύματος. Ακόμη, ενθουσιασμός υπάρχει στην Κρήτη, αφού οι Κρή-τες βουλευτές, την 1η Οκτωβρίου 1912, γίνονται επιτέλους δεκτοί στην ελληνική Βουλή, πράγμα που είχαν επιχειρήσει και νωρίτερα χωρίς επιτυχία. Επίσης, με διάταγμά του, ο Βενιζέλος διορίζει τον Διάδοχο Κωνσταντίνο ως αρχηγό του στρατού Θεσσαλίας.

14


Κήρυξη του πολέμου Στις 5 Οκτωβρίου 1912, κηρύσσεται ο εναντίον της Τουρκίας πό-λεμος και ο πρωθυπουργός Βενιζέλος διάβασε στη Βουλή το παρα-κάτω διάγγελμα του Βασιλιά Γεωργίου του Α΄: «Προςτονλαόνμου. ΑιιεραίυποχρεώσειςπροςτηνφιλτάτηνΠατρίδα,προςτουςυποδούλουςαδελφούςμαςκαιπρος τηνανθρωπότητα επιβάλ-λουσινεις τοΚράτος,μετάτηναποτυχίαντωνειρηνικώνπρο-σπαθειών του προς επίτευξιν και εξασφάλισιν των ανθρωπίνωνδικαιωμάτωντωνυπότοντουρκικόνζυγόνχριστιανών,όπωςδιατωνόπλωνθέσειτέρμαειςτηνδυστυχίαντηνοποίανούτοιυφί-στανταιαπότόσωναιώνων. ΗΕλλάςπάνοπλοςμετάτωνσυμμάχωναυτής,εμπνεομένωνυπότωναυτώναισθημάτωνκαισυνδεομένωνδιακοινώνυποχρε-ώσεων,αναλαμβάνειτονιερόναγώνατουδικαίουκαιτηςελευ-θερίαςτωνκαταδυναστευομένωνλαώντηςΑνατολής. ΟκατάΞηράνκαιΘάλασσανΣτρατόςημών,ενπλήρεισυναι-σθήσειτουκαθήκοντοςαυτούπροςτοΈθνοςκαιτηνΧριστιανο-σύνην,μνήμωντωνεθνικώναυτούπαραδόσεωνκαιυπερήφανοςδιατηνηθικήναυτούυπεροχήνκαιαξίαν,αποδύεταιμετάπίστε-ωςειςτοναγώνα,όπωςδιατουτιμίουαυτούαίματοςαποδώσητηνελευθερίανειςτουςτυραννουμένους. ΗΕλλάςμετάτωναδελφώνσυμμάχωνΚρατώνθαεπιδιώξηπάσηθυσίατονιερόναυτόνσκοπόν,επικαλούμενοιδετηναρω-γήντουΥψίστουεντωδικαιοτάτωτούτωαγώνιτουπολιτισμού,ανακράζομεν:ΖήτωηΕλλάς,ΖήτωτοΈθνος.Αθήναι,5Οκτωβρίου1912.ΓεώργιοςΟΠρόεδροςτουΥπουργικούΣυμβουλίουΕλευθ.Κ.ΒενιζέλοςΤαμέλη:Κ.Δ.Ρακτιβάν,Λ.Α.Κορομηλάς,Εμμ.Ρέπουλης,Ι.Δ.Τσιριμώκος,Α.Ν.Διομήδης,Ν.Α.Στράτος,Ανδρ.Μιχαλα-κόπουλος.

Όμοια διαγγέλματα απηύθυναν εις τους λαούς τους και οιβασιλείς:ΦερδινάνδοςτηςΒουλγαρίας,ΠέτροςτηςΣερβίας,Νι-κόλαος τουΜαυροβουνίου, αλλά και ο Μεχμέτ Ρεσάτ Ε΄ τηςΤουρκίας.Παράλληλα,οισύμμαχοιβασιλείςαντάλλαξανμεταξύτωνευχετήριατηλεγραφήματα.(Αλεξάκης, σ. 203)*. (*Σημ.: Στο εξής, η αναφορά «Αλεξάκης» αφορά στο δίτομο βιβλίο του «Πολεμικαί Αναμνήσεις…»). Και ενώ στη Θεσσαλία αρχίζει η προέλαση του ελληνικού στρα-τού, το Σύνταγμα Κρητών διατάσσεται να φύγει από τον Πειραιά

15


και να ανέβει στην Αθήνα. Ύστερα από 4ωρη πεζοπορία φτάνει στο μέγαρο της Δουκίσσης της Πλακεντίας. Η πορεία έγινε με βάδην, όχι μόνο των ανδρών του Συντάγματος, αλλά και του δ/τή και των αξιωματικών του, αφού ακόμη δεν είχαν παραληφθεί οι προβλεπό-μενοι «ίπποι». Η πορεία ήταν με πλήρη τάξη, ώστε και ο Γάλλος στρατηγός Εντού, που συνάντησε το Σύνταγμα επί τούτου, εντυπω-σιάστηκε, «παράτοότιοιάνδρεςμαςδενέφερονοπλισμόνκαιταάλλαείδηεκστρατείας,μάλισταπολλοίήσανακόμημεπολιτικήνπεριβολήν»(Αλεξάκης, σ. 211). Στο μέγαρο Δουκίσης Πλακεντίας, αμέσως μετά την άφιξη του Συντάγματος, το επισκέφτηκε και το καλωσόρισε ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος. Εκεί το Σύνταγμα εφοδιάστηκε με τα προβλεπόμενα όπλα και εφόδια. Ιδιαίτερα οι άνδρες ενθουσιάστηκαν παίρνοντας στα χέρια τους το όπλο (μάνλιχερ με ξιφολόγχη, 6,5 χιλιοστών), για το οποίο ανέκαθεν –ιδιαίτερα τότε, αρχομένου του πολέμου-, οι Κρητικοί επέδειχναν ιδιαίτερο ενθουσιασμό –εξαιρετική περιγρα-φή για παραλαβή όπλων από Κρητικούς, παραθέτει ο Ηλ. Βου-τιερίδης στο βιβλίο του «Ημερολόγιο του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών» -δες Παράρτημα. Επειδή δεν υπήρξαν αρκετά μάνλιχερ για όλους τους άνδρες, στους βοηθητικούς έδωσαν όπλα γκρά, τα οποία είχε ο ελληνικός στρατός πριν το 1900.

Ο πόλεμος αρχίζει Εν τω μεταξύ ο πόλεμος είχε αρχίσει. Στις 6 Οκτωβρίου γίνεται η νικηφόρα μάχη της Ελασσόνας και της Δεσκάτης, και ο στρατός προχωρεί προς το εξαιρετικά οχυρωμένο Σαραντάπορο. Στην Αθήνα το Σύνταγμα Κρητών ενισχύεται με νέους άνδρες που έφτασαν από την Κρήτη, οι πιο πολλοί φορώντας ακόμη τις κρητικές βράκες, ενώ πολλοί απ’ αυτούς έπιαναν όπλο για πρώτη φορά. Το Σύνταγμα άρχισε να συγκροτείται τμηματικά, με την πρώτη διλοχία του 1ου τάγματος, 450 άνδρες συνολικά, να ξεκινά, πρώτη αυτή, προς το μέτωπο, το βράδυ στις 8 Οκτωβρίου. Διοικητής ήταν ο ταγματάρχης Γεώργιος Κολοκοτρώνης και δ/τές των λόχων ο υπολοχαγός Λυμπέ-ρης και ο λοχαγός Αλεξάνδρου. Η διλοχία έφτασε με τα πόδια στο Ρουφ και επιβιβάστηκε στην αμαξοστοιχία για Λάρισα, στα βαγόνια που ανέγραφαν «άνδρες 40, ίπποι 8». Μοναδικός όμως πραγματι-κός ίππος ήταν αυτός του δ/τή ταγματάρχη Γ. Κολοκοτρώνη.

Μάχη Σαρανταπόρου – πορεία προς τη Μακεδονία Στη Λάρισα έφτασαν το απόγευμα της επομένης. Κατεβαίνοντας από το τρένο, τους υποδέχτηκε εκεί ο συνταγματάρχης Αριστοτέ-

16


λης Κόρακας, ο γιος του μεγάλου Κρητικού οπλαρχηγού Μιχαήλ Κόρακα. Οδηγήθηκαν σε στρατώνες, κοντά στην πόλη της Λάρισας. Είδη στρατοπεδίας (αντίσκηνα κλπ), δεν είχαν παραλάβει ακόμη, ούτε εργαλεία, ούτε μεταγωγικά ζώα. Προβλήματα επίσης υπήρ-χαν στον εφοδιασμό ολόκληρης της στρατιάς Θεσσαλίας, τα οποία ξεπεράστηκαν τις επόμενες ημέρες. Το Τάγμα εντάχτηκε στην εφε-δρική VIIη Μεραρχία. Και, ενώ η Μεραρχία αυτή παρέμενεν ακόμη στη Λάρισα, στις 8 και 9 Οκτωβρίου διεξάγεται η πρώτη μεγάλη σύγκρουση του ελληνοτουρκικού πολέμου, η μάχη του Σαρανταπό-ρου. Στις 10 Οκτωβρίου, η Υπηρεσία των Μετόπισθεν, τηλεγραφεί στο Αρχηγείο Στρατού: «Εις Λάρισαν έχει αφιχθή Τάγμα Κρη-τών υπό Ταγματάρχην Κολοκοτρώνην, δυνάμεως 900 περίπουανδρών,ευαρεστούμενοιδιατάξητεπούδέοννατοκατευθύνω.Τούτο αποτελεί μέρος σχηματιζομένου Συντάγματος Κρητών.ΥπηρεσίαΜετόπισθεν,Σωτίλης».Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι το υπόλοιπο «Σύνταγμα Κρητών» συγκροτούνταν ακόμη στην Αθήνα και τελικά τα δυο ακόμη τάγματά του (1ο και 2ο) οδηγήθηκαν, στις 14 Οκτωβρίου, στο μέτωπο της Ηπείρου, με το όνομα «1ο Ανεξάρτη-το Σύνταγμα Κρητών», ενώ το τάγμα του Κολοκοτρώνη παρέμενε με το όνομα «1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών». Εν τω μεταξύ έληξε νικηφόρα η μάχη του Σαρανταπόρου, η οποία κράτησε ολόκληρη την ημέρα της 9ης Οκτωβρίου. Το Σαρα-ντάπορο αποτελεί ένα σύνολο στενών, τα οποία από μόνα τους είναι εξαιρετικά οχυρή περιοχή, έγινε δε πολύ περισσότερο οχυρή με τα αμυντικά έργα τα οποία είχαν κατασκευάσει εκεί οι Τούρκοι, σε βαθμό που το Σαραντάπορο να θεωρείται πραγματικά απόρθητο. Έτσι, η νίκη του ελληνικού Στρατού εκεί θεωρείται, και δικαίως, ως η πρώτη μεγάλη νίκη των Ελλήνων στους Βαλκανικούς Πολέμους -(περιγραφή, Αλεξάκης σ. 234 -39).

Η VIIη Μεραρχία, στην οποία ανήκε και το Τάγμα Κρητών, αν και εφεδρική, διατάχτηκε να μετάσχει στην καταδίωξη των υποχω-ρούντων Τούρκων, οι οποίοι, εν τούτοις, κατάφεραν να υποχωρήσουν χωρίς σοβαρές νέες απώλειες, προς την κατεύθυνση των Γιαννιτσών. Στα Σέρβια η IVη Μεραρχία βρήκε 70 χριστιανούς σφαγμένους, για τους οποίους αργότερα οι Τούρκοι ισχυρίστηκαν πως την ευθύνη φέρουν μουσουλμάνοι κατάδικοι που διέφυγαν από τις φυλακές. Την πρώτη μεγάλη νίκη του ελληνικού στρατού στο Σαραντάπορο, ανάγγειλε ο Κων/νος προς τον βασιλιά και τον πρωθυπουργό, με το παρακάτω τηλεγράφημα: «Ο στρατός μας καταδιώκει προςΣέρβιακαιτηνκοιλάδατουΑλιάκμονοςτοντουρκικόνστρατόν,

17


όστιςαποσυνετέθη,καιέπεσανειςχείραςμας22πυροβόλαπεδι-νά,πλήθοςοχημάτωνκαιπολύάλλουλικό».Ο πρωθυπουργός Βε-νιζέλος απάντησε με τηλεγράφημα: «ΑρχηγόνΣτρατούΘεσσαλίας.ΚυβέρνησιςσυγχαίρειυμετέρανΥψηλότητακαιγενναίονστρατόνεπίλαμπράνίκη».(Αλεξάκης σ. 245).

Εν τω μεταξύ, το βράδυ της 11ης Οκτωβρίου, έφτασε σιδηροδρομι-κώς από την Αθήνα και η δεύτερη διλοχία του Τάγματος Κρητών, με δ/τές του 3ου λόχου τον λοχαγό Γ. Παπαδόπουλο και του 4ου λόχου τον λοχαγό Ι. Ζητουνιάτη και με συνολική δύναμη 430 άνδρες. Την ίδια μέρα ο αρχηγός στρατού Κωνσταντίνος έφτασε στα Σέρβια, ο δε βασιλιάς Γεώργιος αναχώρησε από την Αθήνα, με ειδική αμαξο-στοιχία, για το μέτωπο. Αναφορικά με το Τάγμα Κρητών, χάριν της Ιστορίας, καταγράφω τη σύνθεση των αξιωματικών του, όπως τους αναφέρει ο Ι. Αλεξάκης (σ. 256): Επιτελείο Δ/τής:Γεώργιος Κολοκοτρώνης, ταγματάρχης Υπασπιστής: Εμμ. Μαρκαντωνάκης, ανθ/γός 1ος Λόχος 3ος Λόχος Υπολοχαγός Καλ. Λυμπέρης Λοχαγός Γ. Παπαδόπουλος Ανθ/γός Ι. Αλεξάκης Έφ. Υπολ/γός Αθ. Μαλανδράκης » Εμμ. Τζανακάκης Ανθ/στής Στυλ. Στεφανουδάκης Ανθ/στής Παντ. Σταγάκης 2ος Λόχος 4ος Λόχος Λοχαγός Γ. Αλεξάνδρου Λοχαγός Ι. Ζητουνιάτης Έφ. Υπολ/γός Αντ. Κόλλιας Υπολ/γός Κων. Παλαιολόγος Ανθ/γός Δ. Μαλαγαρδής Ανθ/γός Δημ. Βιδάκης Έφ. Ανθ/γός Πετρόπουλος

Γιατροί: Ανθυπίατροι Σεφερλής και Κ. Χατζής Μεταγωγικά, ανθ/στής Γ. Πλατάκης

(Οι Παλαιολόγος, Μαλαγαρδής, Πετρόπουλος και Μαρκαντωνά-κης ακολούθησαν το Τάγμα μόνο μέχρι τη Θεσσαλονίκη, οπότε με-τατέθηκαν αλλού).

Πληροφορίες για Γ. Κολοκοτρώνη και λοιπούς αξ/κούς στη σελ. 256 – 63 Αλεξάκη

18


Ο Γ. Κολοκοτρώνης, ζήτησε επίμονα και ανάλαβε τη διοίκηση του Τάγματος Κρητών γιατί, όπως ο ίδιος έλεγε, θεωρούσε τον εαυ-τό του Κρητικό, αφού στην επανάσταση του 1897 είχε κατέλθει στην Κρήτη ως εθελοντής. Συνδέθηκε πολύ με το Τάγμα, το οποίο, εκτός από την επωνυμία «1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών» ήταν γνω-στό και ως «Τάγμα Κολοκοτρώνη». Σημειώνουμε και πάλι, ότι το Τάγμα αυτό ήταν περίπου «ορφανό», αφού το υπόλοιπο Σύνταγμα Κρητών οδηγήθηκε στο μέτωπο της Ηπείρου όπου και έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων, αλλά και στην κατάληψη της Β. Ηπείρου.

Το Τάγμα Κρητών, αρκετά συγκροτημένο πλέον, αναχώρησε από τη Λάρισα στις 12 Οκτωβρίου, με πεζή πορεία, σύμφωνα με το τηλεγράφημα του Κων/νου προς τη δ/ση της 1ης Μεραρχίας, στη Λάρισα: «ΠάνταταειςΛάρισαναφικνούμενατμήματατουΚρη-τικούΣτρατούδιευθύνατεδι’ΕλασσόνοςειςτοπαράτηνείσοδονΣτενούΠέτραςΦουσκιναζίκ,ειςδιάθεσινVIIηςΜεραρχίας,πα-ρέχοντεςαυτοίςανάλογονεφοδιασμόν». Στην πραγματικότητα δεν έφτασαν άλλα τμήματα κρητικού στρατού, αφού τα άλλα τάγματα οδηγήθηκαν, όπως είπαμε, προς το μέτωπο της Ηπείρου, ενώ το Τάγμα Κολοκοτρώνη εντάσσεται στη δύναμη της VIIης Μεραρχίας, θεωρείται ωστόσο «ανεξάρτητο». (αργότερα, στον β΄ Βαλκανικό Πόλεμο εντάσσεται στην VIη Mεραρ-χία). Εν τω μεταξύ, ο στρατός Θεσσαλίας, θεωρώντας ότι το μεγα-λύτερο μέρος του ηττημένου στο Σαραντάπορο τουρκικού στρατού κατευθύνεται, μέσω Κοζάνης προς τα βόρεια, προς το Μοναστήρι, στρέφεται προς καταδίωξή του. Αυτό ωστόσο θεωρείται ένα ιστορι-κό λάθος του αρχηγού του στρατού διαδόχου Κωνσταντίνου, γιατί πρώτιστος στόχος έπρεπε να είναι η Θεσσαλονίκη, προς την οποία κατευθύνονταν δρομαίως και οι Βούλγαροι. Αυτό το διείδε ο πρω-θυπουργός Βενιζέλος από την Αθήνα –ο οποίος ήταν παράλληλα και υπουργός Εθνικής Άμυνας- και έστειλε τηλεγράφημα στον Κων-σταντίνο το οποίο κατέληγε ως εξής: «Φρονώότιπρέπει,κατάτοδυνατόν,ναεντείνομενταςημετέραςενεργείας,ώστενακαταλη-φθήόσοντάχισταηΘεσσαλονίκη,ίναμηημέτερααποτελέσματαέλθωσι πολύ ύστερον από τααποτελέσματα των στρατών τωνσυμμάχων».Αυτό το τηλεγράφημα είχε και συνέχεια, όπως θα ανα-φερθούμε παρακάτω. (σελ.282-3) Το Τάγμα Κρητών, ως μέρος της VIIης Μεραρχίας, πορεύεται προς Τύρναβο, Μελούνα, Ελασσόνα, και περνά τον Αλιάκμονα. Από τα Σέρβια, ο Κων/νος φτάνει, το βράδυ της 13ης Οκτωβρίου, στην

19


Κοζάνη, όπου του γίνεται μεγάλη υποδοχή, δοξολογία κλπ. Την επο-μένη, 14 Οκτωβρίου, έφτασε στην Κοζάνη και ο βασιλιάς Γεώργιος. Εν τω μεταξύ το στράτευμα, κινούμενο περιφερειακά του Ολύ-μπου, εισέρχεται στη Μακεδονία, προς μεγάλη ικανοποίηση και συ-γκίνηση όλου του στρατεύματος, ιδιαίτερα όμως των Κρητών, οι οποίοι πάντοτε, ιδιαίτερα δε στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, είχαν αισθήματα αδελφικά προς τους Μακεδόνες και τον γεωγρα-φικό χώρο της Μακεδονίας και μεγάλος αριθμός Μακεδονομάχων ήταν Κρήτες. Η Κατερίνη κατελήφθη εύκολα από την VIIη Μεραρ-χία, αν και την υπεράσπιζαν 2000 Τούρκοι, οι οποίοι υποχώρη-σαν σύντομα και τη νύχτα απομακρύνθηκαν δρομέως. Άλλωστε του στρατεύματος προηγούνταν μεγάλος αριθμός Προσκόπων, οι οποίοι, υπό την ηγεσία του λοχαγού Κων. Μαζαράκη –Αινιάν (γνωστού Μα-κεδονομάχου), εκκαθάριζαν το έδαφος από μικρούς ή μεγαλύτερους πυρήνες τουρκικής εξουσίας. Υπήρξαν βέβαια νεκροί και τραυματί-ες, χαρακτηριστική μάλιστα –όπως αναφέρει ο Αλεξάκης στη σελ. 318, -είναι η εξής περίπτωση: «Μεταξύτων16,(κατ’άλλους30),τραυματιών–στη μάχη της Κατερίνης- καιτωνθανόντωνεκτουτραύματος,ήτοκαιειςνεαρόςστρατιώτηςΚονταξάκης,όστις,ενώδενήτοακόμηστρατεύσιμοςκαιδενεγίνετοδεκτόςωςεθε-λοντής,πέτυχεδιατεχνάσματοςνακαταταγή.Μαθώνδηλαδήότικάποιοςστρατεύσιμος,ονόματιΒαλησμάςδενείχεπαρουσιαστείπροςκατάταξινειςτο20όνΣύνταγμαΠεζικού,ευρισκόμενοςειςτηνΑμερικήν,παρουσιάσθηαυτόςμετοόνοματουαπόντοςκαιτοεπέτυχε.Τοτέχνασμάτουαυτόανέφερεδι’επιστολήςειςτονέφεδρον υπολ/γόνΚαλαντζήν ίνα, εάν φονευθή, να αναγγελθήτούτοειςτουςγονείςτου.Τούτοκαισυνέβη.Ουπολοχ.Καζα-ντζής,πλησίοντουοποίουέπεσενοενλόγωΚρητικός,ανήγγειλετονηρωικόντουθάνατονειςτονπατέρατου»- τι να σχολιάσει κανείς! Το στράτευμα, μετά την Κατερίνη, προχώρησε προς τη Βέρροια, οπότε εγείρεται και πάλι έντονο το θέμα της Θεσσαλονίκης. Ο Κων-σταντίνος δεν ανταποκρίθηκε τελικά στη συμβουλή που έδωσε ο Πρωθυπουργός Βενιζέλος με το τηλεγράφημα που αναφέραμε σε προηγούμενες σελίδες. Αντίθετα, απάντησε με τηλεγράφημα που έδειχνε αλαζονεία και διάθεση απείθειας –«…ναπαύσητουλοιπούηΚυβέρνησις αναρμοδίως γνωματεύουσα και εκ του μακρόθεναναμιγνυομένηειςταςπολεμικάςεπιχερήσεις–Κωνσταντίνος».(σελ. 283).

20


Στη Βέροια ο Κωνσταντίνος έλαβε και άλλα τηλεγραφήματα από τον Βενιζέλο (17 Οκτωβρίου). Τώρα πλέον η πορεία προς τη Θεσ-σαλονίκη ήταν η μόνη επιλογή, αφού άλλωστε ο κύριος όγκος των τουρκικών στρατευμάτων υποχωρούσε προς τη μεγάλη μακεδονική πόλη, επιλέγοντας το σημείο στο οποίο θα προέβαλε την τελική του αντίσταση στην προέλαση του ελληνικού στρατού που τον ακολου-θούσε. Στην ίδια τη Θεσσαλονίκη, τα μεσάνυχτα της 18ης Οκτωβρίου, σημειώθηκε σημαντική ενέργεια του πολεμικού μας ναυτικού: Το ελληνικό τορπιλοβόλο 11, υπό τον κυβερνήτη Ν. Βότση, μπήκε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και τορπίλισε το τουρκικό θωρηκτό Φετίχ –Μπουλέν. Η έκρηξη ήταν τρομακτική και αναστάτωσε όχι μόνο την πόλη, αλλά έγινε αντιληπτή και από το ελληνικό στράτευμα, που ήταν ακόμη πολύ μακριά. (σ. 343-45).

Η μάχη των Γιαννιτσών – πορεία προς Θεσσαλονίκη(σ. 347 - 73)

Ο Τούρκος αρχιστράτηγος αποφάσισε να δώσει την αποφασι-στική μάχη στα Γιαννιτσά. Ήταν άλλωστε το τελευταίο σημείο που μπορούσε να αντιτάξει σοβαρή άμυνα, καθώς στη συνέχεια απλώνε-ται ο κάμπος της Θεσσαλονίκης και μετά η ίδια η πόλη. Την άμυνα στα Γιαννιτσά βοηθούσε η λίμνη των Γιαννιτσών, που εξασφάλιζε το ένα πλευρό της τουρκικής άμυνας, ο ποταμός Λουδίας, αλλά και το λασπώδες έδαφος της περιοχής. Τα αντίπαλα στρατεύματα ήταν, από την ελληνική πλευρά, οι Iη, IIη, η IIIη, η IVη, η VIη και η VIIη μεραρχίες, συνολικής δύναμης 40.000 ανδρών, ενώ οι τουρκι-κές δυνάμεις ανέχονταν σε 30.000 άνδρες. Πέραν όμως από τη σχε-τική υπεροχή των ελληνικών δυνάμεων, οι Έλληνες υπερτερούσαν σε ηθικό, αφού ήταν ήδη νικητές στην Ελασσόνα, στο Σαραντάπορο, στην Κατερίνη και σε όσες άλλες περιοχές προέβαλαν αντίσταση οι Τούρκοι. Παρά ταύτα, οι Τούρκοι αμύνθηκαν σθεναρά, ιδιαίτερα την πρώτη μέρα της μάχης (19 Οκτωβρίου). Τελικά, ύστερα από ηρω-ική, αλλά και φονική σύγκρουση δυο ημερών, ο ελληνικός στρατός νίκησε. Δεν καταδίωξε ωστόσο τους υποχωρήσαντες Τούρκους, οι οποίοι, αφού πέρασαν τον Αξιό, κατάστρεψαν τις γέφυρες (αμαξι-τού δρόμου και σιδηροδρομική) και έφτασαν στη Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντίνος, μετά τη μάχη, σε ημερήσια διαταγή του, αναφέρει, μεταξύ άλλων:«ΗνίκητωνΓιαννιτσώνσυμπληροίτηντουΣαρα-νταπόρουκαιαποτελεί δια τονΕλληνικόνΣτρατόννέον τίτλοντιμήςκαιδόξης…»,ενώ και ο Βασιλιάς, που είχε φτάσει στη Βέρ-ροια, έστειλε τα δικά του συγχαρητήρια. Οι πληροφορίες έφτασαν στη Θεσσαλονίκη, όπου ο τουρκικός όχλος έκαμε πολυθόρυβη δια-

21


δήλωση κατά του τουρκικού στρατού (Αλεξάκης, σ. 378).

Εν τω μεταξύ, λόγω και της καταστροφής των γεφυρών του Αξι-ού, ο ελληνικός στρατός καθυστερούσε την προέλαση προς τη Θεσ-σαλονίκη. Το Μηχανικό άρχισε να ανακατασκευάζει τις γέφυρες στις 22 Οκτωβρίου. Τα πρώτα ελληνικά τμήματα (μεταξύ των οποί-ων και το Τάγμα Κρητών), πέρασαν τον Αξιό στις 24 Οκτωβρίου, ενώ η κυβέρνηση, πληροφορούμενη την προέλαση των Βουλγάρων προς τη Θεσσαλονίκη, τηλεγραφούσε με αλλεπάλληλα τηλεγραφή-ματα (21 συνολικά) προς τον Κωνσταντίνο, αγωνιώντας για την καθυστέρηση της προέλασης του στρατού προς τη Θεσσαλονίκη. Ορισμένα από τα τηλεγραφήματα αυτά ο Βενιζέλος κοινοποιούσε και στον Βασιλιά. Η κυβέρνηση είχε και πολλά τηλεγραφήματα από ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, που πληροφορούσαν για τις προθέσεις των Βουλγάρων. Το πιο χαρακτηριστικό τηλεγράφημα του Βενι-ζέλου προς τον Κωνσταντίνο ήταν το παρακάτω: «Σας καθιστώπροσωπικώς υπεύθυνον δια την βραδύτητα με την οποίαν διε-ξάγετεταςεπιχειρήσεις,αιοποίαικινδυνεύουνναφέρουντουςΒουλγάρουςπρώτουςειςτηνΘεσσαλονίκην»(σ. 398).Τελικά, το βράδυ της 24ης Οκτωβρίου, εκδόθηκε διαταγή του Γεν. Στρατηγείου για έναρξη επιχειρήσεων, από την επομένη, προς τη Θεσσαλονίκη. Και, ενώ το στράτευμα όδευε προς τη Θεσσαλονίκη, σημειώθηκε πρωτοβουλία των προξένων των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη (Αγγλίας, Ρωσίας, Αυστρουγγαρίας) προς τον Τούρκο αρχιστράτηγο Χασάν Ταξίν Πασά, να έλθει σε διαπραγματεύσεις με τον Έλληνα αρχιστράτηγο, για να μην βομβαρδιστεί η πόλη. Ο Ταξίν Πασάς, ο οποίος πλέον έβλεπε πως κάθε αντίσταση κατά του ελληνικού στρατού ήταν μάταιη και χωρίς πιθανότητα επιτυχίας, ανταποκρίθηκε θετικά και έστειλε με αγγελιοφόρους το παρακά-τω έγγραφο: «25 Οκτωβρίου 1328. Προς τον Κύριον ΔιοικητήντηςεμπροσθοφυλακήςτουΕλληνικούΣτρατού.ΈχωτηντιμήνναφέρωειςγνώσινσαςότιοιΓενικοίΠρόξενοιτηςΑγγλίας,Ρωσίας,ΑυστρουγγαρίαςκαιοστρατηγόςΣεφήκΠασάςτουΟθωμανικούΣτρατούεπιφορτίσθησαννασυνομιλήσωσιμετάτουαρχηγούτουΕλληνικούΣτρατού.Ευρίσκωόθενορθόννααναμένωτηνεπάνο-δόντωνπροτηςενάρξεωςτηςσυμπλοκής…». Ο Κωνσταντίνος απάντησε –τόσο στο έγγραφο όσο και στην προ-σωπική πρωτοβουλία των Προξένων- ότι συμμερίζεται τις απόψεις των προξένων και δέχεται να μην προχωρήσει σε σύγκρουση, υπό τον όρο να παραδοθεί ο τουρκικός στρατός ως αιχμάλωτος πολέ-μου. Οι πρόξενοι ζήτησαν προθεσμία ως την επομένη, 26 Οκτω-

22


βρίου, να φέρουν την απάντηση του Ταξίν Πασά. Ο Κωνσταντίνος έδωσε προθεσμία ως τις 6 το πρωί της 26ης. Η φήμη της επικείμενης παράδοσης του τουρκικού στρατού απλώθηκε γρήγορα, τόσο μέσα στην πόλη, όσο και στο έτοιμο να επιτεθεί ελληνικό στράτευμα. Στις εμπροσθοφυλακές του στρατεύματος ήταν και το Τάγμα Κρητών.

Η Θεσσαλονίκη ετοιμάζεται να παραδοθεί Πράγματι, στις 4.30 περίπου το πρωί της 26ης Οκτωβρίου, και ενώ το στράτευμα ετοιμαζόταν να προχωρήσει, σύμφωνα με τη δι-αταγή επιχειρήσεων, έφτασε, με αμαξοστοιχία, επιτροπή, υπό τον φρούραρχο Θεσσαλονίκης Σεφήκ Πασά, η οποία έγινε δεκτή από τον Κωνσταντίνο στις 5 το πρωί. Η επιτροπή προσπάθησε να πετύχει κάποιους ευνοϊκούς όρους στην παράδοση του τουρκικού στρατού, όμως ο Κωνσταντίνος δεν τους δέχτηκε. Και ενώ οι μονάδες ήταν έτοιμες για επίθεση κατά του τουρκικού στρατού της Θεσσαλονίκης –στην πρώτη γραμμή ήταν και το Τάγμα Κρητών- οι διαπραγματεύ-σεις συνεχίστηκαν. Γύρω στο μεσημέρι ο Χασάν Ταξίν Πασάς έστει-λε στον Κωνσταντίνο, με έφιππη ομάδα, την παρακάτω επιστολή:

«Α.Υ.ΠρίγκηπαΚωνσταντίνο,αρχηγότουΕλληνικούΣτρατού ΈχωτηντιμήναπληροφορήσωτηνυμετέρανΥψηλότηταότιαποδέχομαιτηνπρότασινΑυτής,ήτιςεγένετοχθες. 26-19-1912,Χασάν ΤαξίνΠασάς, Υποστράτηγος, Δ/τής του8ουΣώματοςΣτρατού».

Όμως, ενώ η Θεσσαλονίκη ετοιμαζόταν να παραδοθεί στον ελλη-νικό στρατό, πληροφορίες έφεραν και τους Βούλγαρους να πλησι-άζουν, προσπαθώντας να φτάσουν, αν είναι δυνατόν ταυτόχρονα, στη Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντίνος, στις 3 μμ της 26ης Οκτωβρίου, έστειλε, με έφιππο αγγελιοφόρο, επείγον έγγραφο προς τον δ/τή των βουλγαρικών δυνάμεων, το παρακάτω «φιλικό» γράμμα:

Στρατηγέμου, Επληροφορήθην προ ολίγου ότι το Ιππικόν σας έφτασε ειςτοχωρίονΑποστολάρκαιότιτούτοακολουθείταιυφ’υμώναπόαποστάσεως10χιλιομέτρων,κατευθυνόμενοιπροςΘεσσαλονίκην. Σαςεκφράζωτηνευχαρίστησίνμουδι’αυτήντηνσυνάντησιντωνστρατευμάτωνμας,έχωδετηντιμήννασαςγνωρίσωότιευ-ρίσκομαιήδημεθ’όλουτουστρατούμουπροαυτήςτηςπόλεως,κατάπάσανδεπιθανότηταθαεισέλθωσήμεροντοεσπέρας,μηπροβλέπωνκαμίανσπουδαίαναντίστασιν.

23


Έσπευσανασαςανακοινώσωαυτήντηνπληροφορίαν,όπωςαπαλλάξητετουςάνδραςσαςτηςπορείαςμέχριΘεσσαλονίκης.Εάντονομίζετεπλέονσκόπιμον,διευθύνατε ταςδυνάμειςσαςεκείόπουηστρατηγικήανάγκηείναιπλέοναπαιτητή. ΟΓεν.Δ/τήςτουΕλληνικούΣτρατού,Κωνσταντίνος, Διάδοχος,ΔουξτηςΣπάρτης». Από μόνο του μιλάει αυτό το «συμμαχικό» γράμμα. Έκφραση φιλίας, συμμαχία, «δούλεμα» κανονικό; Απ’ όλα και προ παντός το τελευταίο.

Και, ενώ γίνονταν οι ετοιμασίες για τυπική παράδοση της πόλης, τμήματα του ελληνικού στρατού έφτασαν προ αυτής και άρχισαν να μπαίνουν σιγά και αθόρυβα στην πόλη. Να πώς περιγράφει ο Ι. Αλεξάκης αυτό το γεγονός (σελ. 418):

«ΤοΤάγμαΚρητώνεισέρχεταιπρώτονειςτηνποθητήνπόλιν. Περίτην6ηνμμώραν,χωρίςνασυναντήσωμενεχθρόν,εφθάσα-μενκάθυγροιειςτηνδυτικήνπαρυφήντηςΘεσσαλονίκης,δυτικώςτουΣταθμούτουσιδηροδρόμουΘεσσαλονίκης–Μοναστηρίου,ειςτηνθέσινΜπαξέδες,όπουαιοικίαιήσαντότεαραιαί…ΤοΤάγμαμαςόθενεισήλθεπρώτονειςτηνακραίανεκείνηνσυνοικίαν…Ψιλήβροχήμαςυπεδέχθηκατάτηνεκείάφιξινκαιεγκατάστασιν,αλλ’ηχαράμαςτηνεδέχετοωςευχάριστονδρόσον.ΟΤαγματάρχηςκαιοιδ/ταίτωνλόχωνεγκατεστάθησανειςοίκημα».

Ο στρατός, παρά τις πληροφορίες για παράδοση της πόλης, ήταν σε θέση μάχης, γιατί υπήρχαν πληροφορίες πως κάποια τάγματα τουρκικού στρατού δεν συμφωνούσαν να παραδοθεί η πόλη και ήταν έτοιμα να αντισταθούν.

Μάνλιχερ - Σενάουερ: Το όπλο του ελληνικού στρατού στους Βαλκανικούς Πολέμους κ. ε.

24


Η Θεσσαλονίκη παραδίδεταιστον ελληνικό στρατό

Το πρωτόκολλο παράδοσης της πόλης και του τουρκικού στρατού στον ελληνικό στρατό, σύμφωνα με τους όρους του Κων/νου, παρα-δόθηκε αργά το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, ημέρας εορτασμού του πολιούχου της πόλης Αγίου Δημητρίου. Η υπογραφή έγινε από τον Χασάν Ταξίν Πασά και από δύο ανώτερους αξιωματικούς του ελλη-νικού στρατού, εκπροσώπους του Κωνσταντίνου. Εν τω μεταξύ, στις 7 μμ της ίδιας μέρας, ο Κων/νος έστειλε προς το βουλγαρικό στρατό νέο γράμμα, για να αποτρέψει την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη: «ΠροςτονΣτρατηγόνΔ/τήντωνΒουλγαρικώνδυνάμεων. Στρατηγέμου, Συμπληρώντηνεπιστολήντηνοποίανσαςαπηύθυνατοαπό-γευμα,έχωτηντιμήννασαςπληροφορήσωότιοΓεν.Δ/τής τωναντιταχθεισώνμοιτουρκικώνδυνάμεωνΧασάνΤαξίνΠασάςπα-ρεδόθηειςεμέμετάτωνστρατευμάτωναυτούκαθώςκαιηφρου-ράτηςπόλεως. ΚατέχωτηνΘεσσαλονίκηναπότης εσπέρας ταύτηςδια τηςεμπροσθοφυλακής μου και προτίθεμαι να εισέλθω εντός αυτήςαύριοντηνπρωίαν,επίκεφαλήςτουστρατούμου.

ΟΣτρατηγός……Κωνσταντίνοςκλπ». Μετά την υπογραφή του πρωτοκόλλου παράδοσης, εκδόθηκε από το Γεν. Στρατηγείο του ελληνικού στρατού, προς όλες τις Μεραρχί-ες, η παρακάτω Διαταγή: «ΣυνθηκολογήσαντοςκαιπαραδοθέντοςτουενΘεσσαλονίκηκαιπέριξΟθωμανικούστρατού,αναστέλλονταιαιεχθροπραξίαικατ’αυτού».

Το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης (σελ. 424) Σε συντομία, το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης, είναι το παρακάτω:1. ΤαόπλατωνΟθωμανώνστρατιωτών,περισυλλεγόμενακαιτοποθετούμενασεαποθήκες,θαφυλαχθώσινυπ’ευθύνητουελληνικούστρατού.2. Οι Οθωμανοί στρατιώται θα στρατωνισθώσιν εις Καρα-μπουρνού και εις τους στρατώναςΠυρ/κού εν Τοπτσίν. ΘαδιατρέφωνταιυπότωναρχώνΘεσ/νίκης.3. Η Θεσσαλονίκη παραδίδεται εις τον Ελληνικόν Στρατόνμέχριτηςυπογραφήςτηςειρήνης.4. Οιαξιωματικοίθαδιατηρήσωσιταξίφητωνκαιθαπαρα-

25


μείνωσιν ελεύθεροι ενΘεσ/νίκη.Ούτοι δίδωσι τον λόγον τηςτιμήςτωνότιδενθαλάβωσιμέροςκατάτουΕλληνικούΣτρα-τούκαιτωνσυμμάχωντουκατάτηνδιάρκειαντουπαρόντοςπολέμου.5. ΌλοιοιπολιτικοίυπάλληλοιτουΒιλαετίουθαείναιελεύ-θεροι.6. Οι χωροφύλακες και οι αστυνομικοί θα διατηρήσωσι ταόπλατων.7. ΤοΚαραμπουρνούθαχρησιμεύσηωςδιαμονήτωναφοπλι-ζομένων Οθωμανών στρατιωτών. Τα πυροβόλα και πολεμικάμηχανήματατουΚαραμπουρνούθαπαραδοθώσινειςτηνελ-ληνικήνδύναμιν.8. Ταυπό τουάρθρου 1 διαλαμβανόμενα θα εκτελεσθώσινεντός2ημερών,αρχήςγενομένηςαπόαύριονΣάββατον,27ηνΟκτωβρίου1912.ΗπροθεσμίααύτηδύναταιναπαραταθήτησυγκαταθέσειτουΓεν.Αρχηγούτουελληνικούστρατού.9. Ηκατάστασιςαύτηθατηρηθήμέχριςυπογραφήςτηςει-ρήνης.10.Οιχωροφύλακεςκαιηοθωμανικήαστυνομίαθασυνεχίσωσιτηνυπηρεσίαντωνμέχρινεωτέραςαποφάσεως.

Θεσσαλονίκητη26ηΟκτωβρίου1912ΟιΑντιπρόσωποιτηςΑ.Β.Υ.,

τουβασιλικούΠρίγκηποςτηςΕλλάδοςΒίκτωρΔούσμανης,ΙωάννηςΜεταξάςΟΑρχιστράτηγοςτουΤουρκικούΣτρατού

ΧασάνΤαξίνΠασάς

Πρόκειται ασφαλώς για έγγραφο ιδιαίτερης εθνικής σημασίας, όχι μόνον για την απαλλαγή της Θεσσαλονίκης από την σχεδόν 500 χρόνων τουρκική εξουσία, αλλά και για την ουσιαστική κατοχύρωσή της υπέρ της Ελλάδας. Ο Αλεξάκης στο πολύτιμο βιβλίο του, αναφέρει πως το Τάγμα Κρητών, προπορευόμενο τη VIIης Μεραρχίας, κατ’ εντολήν του Με-ράρχου, μπήκε λίαν πρωί στην πόλη, στην συνοικία Μπεστσινάρ, επιστάθμευσε εκεί εντός οικημάτων, ενώ ο Μέραρχος και το επιτε-λείο του εγκαταστάθηκαν στον Σιδηροδρομικό σταθμό. Αναφέρει επίσης ότι ο ταγματάρχης Κολοκοτρώνης, Δ/τής του Τάγματος, είπε προς τον Αλεξάκη, μεταξύ αστείου και σοβαρού: «Δενσαςτοέλε-γα,Αλεξάκη,απότηνΑθήνακαιαπότηνΛάρισανότιεμείςοιΚρητικοίθαμπούμεπρώτοιειςτηνΘεσσαλονίκην;Έλεγε«εμείςοιΚρητικοί»,οεγγονόςαυτόςτουΓέρουτουΜωριάΘεοδώρου

26


Κολοκοτρώνη,εννοώντονεαυτόντουΚρητικόνδιατετογεγο-νόςότιδιοικούσετάγμαΚρητών,αλλάκαιδιότιεκρητικοποιήθη,όπωςέλεγεν,απότοέτος1897,ότε,νέοςαξιωματικόςτότε,εί-χενκατέλθειειςτηνΚρήτηνκαιείχενμετάσχειτηςτότεΚρητικήςεπαναστάσεως»(Αλεξάκης, σ. 429 –δες και Παράρτημα).

Ο Κωνσταντίνος εισέρχεται στην πόλη -Την επομένη «εν παρελάσει» - Δοξολογία

Αργότερα, πίσω από το Τάγμα Κρητών, μπήκαν και εγκαταστά-θηκαν, σε άλλα σημεία της πόλης, τα υπόλοιπα τμήματα της VIIης Μεραρχίας. Η επίσημη είσοδος του ελληνικού στρατού, με επικε-φαλής τον Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο, προγραμματιζόταν για την επομένη. Εν τω μεταξύ, το μεσημέρι της 27ης Οκτωβρίου, ο αρχηγός του Επιτελείου Π. Δαγκλής, συνοδευόμενος από άλλους αξιωματι-κούς, μπήκε στην πόλη, έφτασε στο (και σήμερα) Διοικητήριο και συναντήθηκε με τον Ταξίν Πασά, ενώ άρχισαν να εγκαθίστανται οι ελληνικές στρατιωτικές αρχές. Αργά τη νύχτα αποφασίστηκε να μπει στην πόλη και ο Κωνσταντίνος. Και αυτό γιατί έφτασαν πλη-ροφορίες πως βουλγαρική ταξιαρχία ιππικού, από τις 7.30 το βρά-δυ, προχωρούσε προς τη Λητή, με διάταξη μάχης και όδευε προς τη Θεσσαλονίκη. Συναντήθηκε με την εκεί ελληνική Μεραρχία, από την οποία πληροφορήθηκε επίσημα για την παράδοση της πόλης στους Έλληνες. Ωστόσο, αγνοώντας αυτή την πραγματικότητα, ή σωστότερα, λόγω αυτής της πραγματικότητας, προσπάθησε να εμ-φανιστεί ως ισότιμος κάτοχος της πόλης. Αφού οι Βούλγαροι απέ-τυχαν να πείσουν τον Ταξίν Πασά να υπογράψει και με αυτούς πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης, ανάλογο με αυτό που είχε υπογράψει με τους Έλληνες (!), ζήτησαν από το αρχηγείο του ελληνικού στρατού να μπουν στην πόλη, ως «συμμαχική δύναμη». Τελικά, πέτυχαν να επιτραπεί σε δυο τάγματα βουλγαρικού στρα-τού να μπουν, δήθεν για ανάπαυση, αφού μάλιστα στη δύναμή τους περιλαμβάνονταν δυο Βούλγαροι πρίγκηπες. Όμως μπήκαν, λάθρα, πολύ περισσότεροι, πραγματοποίησαν μάλιστα και παρέλαση στους δρόμους! Η εκβιαστική αυτή τακτική των Βουλγάρων έληξε τελικά, αργότερα, «δια της λόγχης», όταν άρχισε ο ελληνοβουλγαρικός πό-λεμος (Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος).

Ας ξαναδούμε όμως τον ελληνικό στρατό, ως ελευθερωτή και κά-τοχο της Θεσσαλονίκης. Στις 6 το πρωί της 27ης Οκτωβρίου, ο Κων-σταντίνος ανακοινώνει στον Βασιλιά πατέρα του, που βρισκόταν τότε στην Αλεξάνδρεια, την παράδοση της Θεσσαλονίκης και την

27


παράδοση του τουρκικού στρατού. Ο Βασιλιάς έστειλε το τηλεγρά-φημα του Κωνσταντίνου στον πρωθυπουργό Βενιζέλο. Στη Θεσσα-λονίκη ο Κωνσταντίνος, όπως είπαμε παραπάνω, μπήκε το βράδυ της 27ης Οκτωβρίου, λόγω και της εκβιαστικής τακτικής των Βουλγά-ρων, ενώ κάποια τάγματα είχαν πάρει θέση για να αντιμετωπίσουν τυχόν προσπάθεια βίαιης εισόδου τους στην πόλη –μεταξύ αυτών είναι και το Τάγμα Κρητών. Στις 11 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου ο Κωνσταντίνος, επικεφαλής του Επιτελείου του και της 1ης Μεραρχίας, μπήκε «εν παρελάσει» στην πόλη και κατευθύνθηκε στο ναό του Αγίου Μηνά –που ήταν τότε μητροπολιτικός ναός των ορθοδόξων της πόλης- όπου, γύρω στις 12 το μεσημέρι, ψάλθηκε δοξολογία, στη διάρκεια της οποίας ο Μητροπολίτης Γεννάδιος, είπε μεταξύ άλλων: «…δύειηκακο-σέληνοςκαιηζοφώδηςνυξτηςδουλείαςκαιανατέλλειηγλυκείαροδόχρουςαυγήτηςελευθερίας,τής«απ’τακόκκαλαβγαλμένηςτωνΕλλήνωνταιερά»…ΩσαννάτοιςενδόξοιςτωνΣαλαμινομά-χωνκαιΜαραθονομάχωναπογόνοιςκαιγενναίοιςτηςΠατρίδοςελευθερωταίς!...»(σ. 451) Μετά τη δοξολογία, έγινε παρέλαση της 1ης Μεραρχίας μπροστά στον Διάδοχο, στο Διοικητήριο, ενώ πλην των στρατιωτικών, εγκα-ταστάθηκαν και πολιτικές αρχές –Νομάρχης κλπ- και αρχίζει πλέον η περίοδος της ελευθερίας για την πανέμορφη και ιστορική πρωτεύ-ουσα της Μακεδονίας.

Ο Ι. Αλεξάκης, αναφέρει μερικές χρήσιμες πληροφορίες για τη Θεσσαλονίκη (σελ. 497 και 502): Την26-10-12,ότεηπόλιςκαιοπερίαυτήντεταγμένοςτουρκικόςστρατός,κυκλωθείς,παρεδόθηαιχμάλωτος,οπληθυσμόςτηςπόλεωςτοηγνόει.Ηγνόειτηναπε-λευθέρωσίντου.ΤουποψιάζετοόμωςαπόψιθύρουςτωνΑρχώνκαιδιετέλειειςαγωνίαν.ΔενείχεμάθειότιενΤάγμαεγκατεστάθηήδηεντόςτηςπόλεως–τοΤάγμαΚρητών-,ειςτηνδυτικήνσυνοι-κίαν«Μπαξέδες». Την 27-10-12, ότε το Τάγμα αυτό εισεχώρησεν εις την συ-νοικίανΜπέστσινάρκαιύστερον2ευζωνικάΤάγματακαιάλλαιμονάδεςκαιειςτουςστρατώναςΠεζικού,ηπόλιςέμαθεπλέονότιήτοΕλληνικήκαιοιελευθερωθέντεςΈλληνεςεξέσπασανειςπανηγυρισμόν. Αλλάτην28-10-12,μετηνεμφάνισινΒουλγαρικούστρατού,μεταςδιαπραγματεύσειςμετ’αυτούκαιμετηνπαρασπόνδωςκατάτηνεσπέρανείσοδονειςτηνπόλινΒουλγαρικούστρατού,μάλιστακαικομιτατζήδων,ηπόλιςανησύχησεκαιανεταράχθη.

28


Την29-10-12συνετελέσθηηαπό27-10-12αρχίσασαέγκλεισιςτουΤουρκικούστρατούειςτουςστρατώναςτουΜικρούΚαράΜπουρνού(ΜικρούΕμβόλου)καιεκηρύχθηστρατιωτικόςνόμος. Την30-10-12αφίχθηοδιορισθείςΓεν.ΔιοικητήςΚων.Ρακτι-βάνκαιεγκατεστάθησαν(31-10-12)αιλοιπαίαρχαίτηςπόλεως(Στρατιωτ.Δ/τής,Φρούραρχος,Νομάρχης,Λιμενάρχης,Τελώνηςκλπ)καισυνετελέσθηηπαράδοσιςτωνυπηρεσιώνειςταςΕλλη-νικάς Αρχάς. Ταυτόχρονα η Κρητική Χωροφυλακή ανέλαβε τααστυνομικάκαθήκοντατηςπόλεως–ηοποίαμετεφέρθηεκΚρή-τηςτμηματικώς (τοπρώτοντμήμααπό168άνδρας,βρακοφό-ρους,υπότοναντ/ρχηνΜομφεράτονΑνδρέαν,έφτασεντην30ήνΟκτωβρίου,μετάτουΓεν.Δ/τούΚ.Ρακτιβάν,μετοεξοπλισμένονατμόπλοιον«Αρκαδία». Ο Κων. Ρακτιβάν, που ήταν επίσης υπουργός Δικαιοσύνης της κυβέρνησης Βενιζέλου, στις 31 Οκτωβρίου εξέδωσε προκήρυξη επί-σημης κατοχής της πόλης εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης (Αλε-ξάκης, σελ. 494, -η προκήρυξη στο Παράρτημα).

Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ εισέρχεται στη Θεσσαλονίκη μαζί με τον αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο, (29-10-1912).

29


Κατάληψη της ενδοχώρας Παράλληλα με την εδραίωση της κατοχής της Θεσσαλονίκης, ο ελληνικός στρατός κινήθηκε γρήγορα για την κατάληψη όσο το δυ-νατόν μεγαλύτερης έκτασης τής εκτός της Θεσσαλονίκης ενδοχώρας, στην οποία φυσικά περιλαμβάνεται και η Χαλκιδική. Ο υπεύθυνος του «Τμήματος Στρατιάς» υποστράτηγος Καλάρης πήρε σχετικές εντολές από το Γενικό Στρατηγείο, το οποίο όριζε: «ΗκατάληψιςτηςΧαλκιδικής,ούσαεκτωνπρώτωνμελημάτωντουΤμήματοςΣτρατιάς,θ’ανατεθήειςεντάγματηςVIIηςΜεραρχίας.Τούτο,μεταβαίνονειςΠολύγυρον,θαεγκαταστήσηεκείτηνέδραναυτούκαιένανΟυλαμόνειςΆγιονΌρος.ΕκΠολυγύρουτοΤάγμα,θασημειώσητηνελληνικήνκατοχήνεπίτηςΧαλκιδικής.Τηναναχώ-ρησιντωνωςάνωτμημάτωνθαδιατάξητεαμέσωςαπόαύριον.Θεσσαλονίκη29-10-12,Κωνσταντίνος»-(Αλεξ. σ. 488). Βλέπουμε λοιπόν ότι, αμέσως μετά την παράδοση του τουρκικού στρατού, οι διαταγές για επέκταση της ελληνικής κατοχής στα μα-κεδονικά εδάφη είναι άμεσες, κι αυτό γιατί και οι άλλοι σύμμαχοί μας Βούλγαροι, αλλά και οι Σέρβοι από τα βόρεια, προσπαθούν να κάνουν το ίδιο, όπως ήταν φυσικό.

Το Τάγμα Κρητών διατάσσεται να καταλάβει τη Χαλκιδική Ύστερα από την παραπάνω διαταγή της Στρατιάς, ο Δ/τής της VIIης Μεραρχίας, στέλνει στο Τάγμα Κρητών του Γ. Κολοκοτρώνη την παρακάτω διαταγή: «ΤάγμαΚρητών,ενταύθα ΚατόπινδιαταγήςτουΤμήματοςΣτρατιάςΘεσσαλονίκης,περίδιαθέσεωςΤάγματοςδιατηνκατάληψιντηςΧαλκιδικής,τουφ’υμάςΤάγμαθ’αναχωρήσηαμέσως ίναμεταβήειςΠολύγυρον,ένθαθαεγκαταστήσητηνέδραναυτούκαιένανΟυλαμόνειςτοΆγιονΌρος.ΕκΠολυγύρουτοΤάγμα,διαθέτοναναλόγωςτηςανάγκηςκαιτωνπεριστάσεωντηνδύναμιναυτού,θασημειώσητηνελληνικήνκατοχήνεπίτηςΧαλκιδικής. ΈστωγνωστόνυμίνότιεντάγματηςΜεραρχίαςθαχρησιμο-ποιηθήδιατηνκατάληψιντουτομέωςτουγειτονικούπροςταβό-ρειαόριατουειςτοΤάγμασαςανατεθέντοςτομέως(Χαλκιδική). ΚατάταςανωτέρωοριζομέναςενεργείαςτουΤάγματος,πιθα-νόνναεπέλθωσιπροστριβαίπροςσυμμαχικάημώνστρατεύμα-τα*.Ηφιλικήαλλάκαιευσταθήςπροςταύτασυμπεριφορά,δέονναχρησιμεύσηωςβάσιςκατάταςμετ’αυτώνσυνεννοήσειςτουδιοικητούτουΤάγματος. Καθ΄εκάστην θέλετέμε τηρή ενήμερον,ωςκαι τονδιοικητήν

30


τηςΜεραρχίας,τωνενεργειώνσας,αίτινεςδέονναδιεξαχθώσιμετάπολλήςδραστηριότητος,θέλετεδεκατάπροτίμησινσημειώ-σητηνΕλληνικήνκατοχήνειςταεξωτερικάόριατουορισθέντοςτομέως.ΗΜοίραπυροβόλωνθέλειδιαθέσηαμέσωςδύοπυροβό-λαυπόαξιωματικόνόπωςακολουθήσωσιτουφ’υμάςΤάγμα. Θεσσαλονίκη,30-10-12,VIIηΜεραρχία,Σωτίλης».–(σ. 492) (*Προφανώς εννοεί τα βουλγαρικά στρατεύματα, σύμμαχα βέ-βαια αυτή την περίοδο, τα οποία έχουν φτάσει κι αυτά, όχι μόνο προ της Θεσσαλονίκης, αλλά και σε πολλά σημεία της ενδοχώρας.) Σε εκτέλεση της παραπάνω διαταγής, το Τάγμα Κρητών «εγερ-θέν ώραν 4 π.μ., μετά την διανομήν πρωινού ροφήματος κλπ,ετέθη ειςπορείαν,περίώραν 7.35π.μ.,από Μπέσ-τσινάρ, μεπρωτοπορείαντον1ονΛόχον» (σελ. 505*). Το Τάγμα, πέρασε την πόλη, από τα δυτικά προς τα ανατολικά, πεζή, με «ωρίαςστάσεις».Οι στρατιώτες εντυπωσιάστηκαν από την πόλη, όπως την διέτρεξαν από τα δυτικά ως τα ανατολικά όριά της και έλεγαν: «ΚαιμόνονδιατηνΘεσσαλονίκηνήξιζεναγίνειοπόλεμος». Ο Αλεξάκης παρατηρεί και σημειώνει την ομορφιά του τόπου και των τοπίων, όπως κάνει πολλές φορές, ιδιαίτερα μάλιστα για τη φύση της Χαλκιδικής. Εδώ παρατηρεί δεξιά της πορείας τη θάλασ-σα του Θερμαϊκού, όπου ο ελληνικός στόλος, πάνω από 30 συνολικά πλοία, εισέρχεται αυτή την ώρα στο λιμάνι της πόλης –μέσα από τα τουρκικά ναρκοπέδια, όπως αλλού περιγράφει. Αριστερά σημειώνει τον όγκο του Χορτιάτη, την Αμερικανική Γεωργική Σχολή, το Σέδες, τα Λουτρά («όπουκαικρήνη,4ηωρία στάσις –σ. 506). Πλησιά-ζοντας τα Βασιλικά, οι της εμπροσθοφυλακής ανησυχούν αρχικά βλέποντας ενόπλους να τους περιμένουν. Με ευχαρίστηση διαπι-στώνουν σύντομα πως είναι «ιδικοί μας πρόσκοποι (αντάρται),περίτους40-50,οιοποίοιπαρετάσσοντο,καικατάτηνάφιξίνμουαπέδωσαντιμάς.ΕιδοποίησαπερίαυτώντονδιοικητήντουΛόχουκαιεσυνέχισατηνπορείαν.Τοσώματωνπροσκόπων,πα-ρατεταγμένοειςτοδεξιόντηςοδού,ότανεπλησίασα,μουπαρου-σίασανόπλαμεβροντώδεςπαράγγελματουδιοικητούτων.ΉτομεστολήναντάρτουοανθυπολοχαγόςΓαλανόπουλος,όπωςμουέδωκενεκείγνωριμίαν»(σ.507). Σημείωση: Περί «προσκόπων» γίνεται εκτενής λόγος αλλού. (*Όπου αναφέρεται απλά αριθμός σελίδας, αφορά πάντα στο βιβλίο του Ι. Αλεξάκη «Πολεμικαί Αναμνήσεις…»).

31


Το Τάγμα στα Βασιλικά – Διανυκτέρευση Να πώς περιγράφει ο Αλεξάκης την άφιξη και παραμονή του Τάγματος στα Βασιλικά (σελ. 507): «Εν τωμεταξύ τοΤάγμα εισήλθεν εις το χωρίον και εψάλησύντομοςδοξολογίαειςτονναόντουχωρίου,παρουσίατωνδι-οικητώντουΤάγματοςκαιτωνΛόχων,μετάτωνκατοίκων,καιανεγνώσθηπροκήρυξιςτουΤάγματοςπροςτονλαόν,μεθ’ότοΤάγμαεγκατεστάθηειςσχολείακαιάλλακενάοικήματα.ΈπειτατοΤάγμα επρομηθεύθηαρνιά δια το συσσίτιον της αύριον, ταοποίαεψήθησανμερίμνητηςκοινότητος,τηαιτήσειτης. ΤηνεσπέρανοδιοικητήςτουΛόχουμεεκάλεσενεκτωνπρο-φυλακών,όπουαφήκααντικαταστάτηνΛοχίανκαιεισήλθονειςτοχωρίον,όπου,μετάτοδείπνον,διενυκτέρευσαειςτηνοικίανκαλούΈλληνοςχωρικούΔημητρίου,τουοποίουησύζυγοςεκα-λείτοΟλυμπίακαιτοκοριτσάκιΑθανασία.Περίτοχωρίοντούτουπήρχοντότεδένδραμόνονσυκαμινέαι(σκαμνιές,ωςταλέγουνεκεί),ήτοιμωρέαιδιαμεταξουργίαν. ΕιςτηνπεριοχήναυτήνταΚονιαροχώρια(τουρκικάχωρία)ευ-ρίσκοντοειςωραίαςγαίας,ενώταχριστιανικάχωρίαευρίσκοντοειςξηρούςτόπους. ΣυγχρόνωςτοΤάγμααπέστειλενεκείθενειςτοχωρίονΧορτιά-τηνημιδιμοιρίατουΛόχουυπότονανθυπασπιστήνΣταγάκηνΠ.,ίναπαραμείνειεκεί,σημειούσατηνκατοχήν».

Η συνέχιση της πορείας του ΤάγματοςΗ Χαλκιδική ελεύθερη – Οι Πρόσκοποι

Πριν συνεχίσει την περιγραφή της πορείας του Τάγματος Κρητών προς το εσωτερικό της Χαλκιδικής –ήδη, και τα Βασιλικά, πρέπει να θεωρούνται βέβαια, Χαλκιδική-, ο Αλεξάκης αναφέρεται σε γενι-κές πληροφορίες για τη Χαλκιδική και στη συνέχεια σημειώνει την παρουσία και τη δράση των Προσκόπων, οι οποίοι καταπολέμησαν και σε πολλές περιοχές εξουδετέρωσαν την παρουσία του τουρκι-κού στρατού πολύ πριν την άφιξη του ελληνικού στρατού. Αναφέρει πολλά για τους Προσκόπους, όπως (σ. 511 -13): «…ΕιςτηνΧαλκιδικήνείχονέλθειοιπρόσκοποι.Καιθαανα-φέρωενταύθατουπ’αυτώνσυντελεσθένέργον.Οπληθυσμός,ανέκαθεν ελληνικός, εφλέγετουπό τουπόθου να ελευθερωθή…Ήδηανέμενενελληνικόνστρατόνπροςαπελευθέρωσίντου.Καιτουστρατούπροηγήθησαν,ωςεμπροσθοφυλακή,οιπρόσκοποι,(οιοποίοι)τηνπροκατέλαβονπροτηςαφίξεωςεκείτουΤάγματόςμας.

32


Τοέργοντωνπροσκόπωνδιεξήχθηωςκάτωθιχρονολογικώς: Την5-10-12(Παρασκευήν),ώραν3ηνπρωινήν,σώμαπροσκό-πων απεβιβάσθη εις τον κόλπον του Ορφανού (Στρυμωνικόν),παρά το χωρίον Ίσβορον (Στρατονίκη), εις θέσινΜαρμάρι καικατηυθύνθηειςτοχωρίονΒαρβάρα.Διετέλειτοσώμααυτόυπότους αξ/κούς Παπακώσταν, Γαλανόπουλον, και Σωτηριάδην(Τρομάραν).Στις9-10-12εστάληεκείθενοοπλαρχηγόςΓ.Για-γκλήςμετά35ανδρώνειςΝιγρίταν. Τηνεπομένην(10-10-12)οιειςΊσβορονεισήλθονειςτηνΛια-ρίγκοβην(Αρναίαν),όπουκατετάγησαν200εθελονταίεντόπιοι,κληθέντεςπρώτονυπόταόπλαυπότωνΤούρκωνωςστρατεύ-σιμοι, (σημ.: εννοεί κατά την επιστράτευση που έκανε η Τουρκία από τις 12 Σεπτεβρίου), καιμηπροσελθόντεςναυπηρετήσουντοντύραννον, είχον καταφύγει εις τα όρη.Ήδη, προσελθόντες ειςτηνυπηρεσίαντηςμητρόςΕλλάδοςηνώθησανμετάτωνανταρτών(προσκόπων). Εσχηματίσθησαν4σώματακαιεκείθενέλαβονδιαφόρουςκα-τευθύνσεις. Τουπότονανθ/γόνΒ.Παπακώστανσώμα,διαβάντοόροςΧολομώντα,αφίκετοτηνεσπέραντης10(ή13)-10-12είςΛό-κοβα (Ταξιάρχην), και καταλαβόν επικαίρους θέσεις κατασυνέ-τριψετουρκικήνδύναμινεξιππικούκαιπεζικού,αποστελλομένηνεκΠολυγύρου εις Ίσβορον, προς ενίσχυσιν της εκεί τουρκικήςδυνάμεως.ΕκείεφονεύθηοοπλαρχηγόςΣωτηριάδηςήκαπετάνΤρομάρας. Τοτουρκικόναυτότμήμαεκ200ανδρώνσυνεκεντρώθηειςτοχωρίονΡεσετνίκια (Άγ.Πρόδρομος), όπου το επολιόρκησαν ταεθελοντικάμαςσώματα,συγκεντρωθένταειςτοπλησίονμικρόνχωρίονΚαγιατζίκ(Παλαιόκαστρον). Την 22-10ου εγένετο επίθεσις και οιΤούρκοι στρατιώται υπότινα Ατζέμ αγάν, ημύνθησαν λυσσωδώς επί 9 ώρας από τουςεξώσταςτωνοικιώνκαιεντόςτωνσταύλωνκαιειςτηνμεγάληνκαινουργήοικίαντουιερέωςπαπάΔημήτρη,αλλάτελικώςυπέκυ-ψαν,ελαχίστωνδιαφυγόντων.Επερχομένηςτηςνυκτός,υπετέθηευλόγωςότιοιΤούρκοιθαδιέφευγονυπότοσκότοςκαιαπεφασί-σθηνααπειληθούνδιαπυρκαϊάςπροςπαράδοσιν.ΟιερεύςπαπαΔημήτρηςΟικονόμου,ειςτηνοικίαντουοποίουείχονεγκλεισθήΤούρκοικαιόστιςμόλιςείχεναπολυθήαπόταςτουρκικάςφυ-λακάς,ειςαςεκρατείτοδι’εθνικήντουδράσιν,επροθυμοποιήθηναπυρπολήσηοίδιοςτηνοικίαντουυπέρτουεθνικούσκοπού.Επέχυσεποσότηταπετρελαίου,έθεσεπυρκαιηοικίατουέγινε

33


παρανάλωματουπυρός.*Εφονεύθησαν41Τούρκοιστρατιώταικαιαιχμαλωτίσθησαν11,εκτωνοποίων2τραυματίαι.Εκτωνιδι-κώνμαςεφονεύθησαν2καιεπληγώθη1.ΟιδιασωθέντεςΤούρκοιέφυγονπροςτοχωρίονΣανά. ΟενΠολυγύρω,πρωτευούσητηςΧαλκιδικής,τουρκικόςστρα-τός εκ 400ανδρών εσυνθηκολόγησε, καταληφθείς υπόπανικούμόλιςεγνώσθηηπροσέγγισιςτωνεθελοντικώνμαςσωμάτων,καί-τοιολιγαριθμοτέρων.ΠροσήλθονοιΤούρκοιειςτονΜητροπολίτηνΕιρηναίον,όστιςέδωκενειςαυτούςσυνοδούςχριστιανούςμέχριΘεσσαλονίκης.** Την23-10ουεισήλθονειςτονΠολύγυρονοιεθελονταίμας.Την25-10ουκατέλαβοντονΒάβδονκαιτηνΓαλάτισταν,τωνΤούρκωνδηλωσάντωνυποταγήν. Την24-10ουαπεβιβάσθηειςΚασσάνδρανανταρτικόνσώμαυπότονΘ.Ι.Ζάχονδιατουατμοπλοίου«Ελένη»καικατέλυσενταςεκείτουρκικάςαρχάς.Αυτό,την26-10ουκατέλαβετοχωρίονΆγι-ονΒασίλειονπαράτονΛαγκαδάνκαιεκείτηνεπομένην(27-10ου)συναντήθησανμετμήματηςΤαξιαρχίαςΙππικούμαςκαιέμαθανοιπρόσκοποιαυτοίότικατελάβομεντηνΘεσσαλονίκην.Την27-10ουοιπρόσκοποίμαςκατέλαβονκαιτοΠράβι(Ελευθερούπολιν),-(ενώ είχον καταλάβει νωρίτερα και τη Γερακαρού και Νιγρίτα).

Ο ανθ/γός Βασίλειος Παπακώστας (στο μέσον, καθιστός) αρχηγός Προσκόπων και Μακεδονομάχος.

34


Οιπρόσκοποίμας,διεισδύσαντεςειςτοεσωτερικόνκαιαποδι-ώκοντεςταςτουρκικάςαρχάςκαιτουςχωροφύλακάςτων,εγκα-θίστων τοπικάς αρχάς εξ εντοπίων και ούτω κατά την ημέραντηςεισόδουμαςειςτηνΘεσσαλονίκην,όληηανατολικώςαυτήςχώρα(ΧαλκιδικήκαιΠαγγαίον)δενκατείχοντοπλέονυπότουρ-κικώναρχών,δηλωσάντωνυποταγήνειςτουςΈλληνας,χάριςειςτηνενέργειαντωνπροσκοπικώνσωμάτων,αλλάδιοικούντο,έστωπροσωρινώς,ενονόματιτηςΕλλάδος. Αλλ’ήσανολίγοιοιπρόσκοποιεκείνοιδιαναδιατηρήσωσιτηνκατοχήν της χώρας, μάλιστα να τηνπροστατεύσουναπό τουςαρπακτικούςόνυχαςτουπροσωρινούσυμμάχου,αλλάπροαιωνί-ουεχθρού,τουΒουλγάρου,καιδι’αυτόέρχεταιοστρατόςμας,εδώτοΤάγμαμας,διανακαταλάβηκαιναδιατηρήση». *Την πατριωτική δράση του παπά Δημήτρη Οικονόμου στον Άγιο Πρόδρομο, συναντά κανείς και σε άλλες περιπτώσεις. Ερευνώντας την πορεία του Σώματος Μακεδονομάχων του Ιωάννη Νταφώτη, τον Απρίλιο - Μάιο 1905, συνάντησα τον Αθ. Μινόπουλο να συμβουλεύ-ει το Νταφώτη ποιους μπορεί να συνατήσει στα Ζερβοχώρια και αλ-λού, μεταξύ δε αυτών αναφέρει και τον παπά Οικονόμου του Αγίου Προδρόμου –και πραγματικά ο Νταφώτης βρήκε βοήθεια από τον παπά Δημήτρη. Βέβαια, εντύπωση κάνει το γεγονός ότι ο Π. Στάμος, ενώ μιλά για τη μάχη του Αγίου Προδρόμου, δεν αναφέρεται στον παπά Οικονόμου, αν και πυρπόλησε ο ίδιος το σπίτι του, γράφοντας «τωνειςτοχάνιαυτούοχυρωθέντωνκαέντων» -το σπίτι του παπά Δημήτρη έγινε χάνι! Ερευνητέον επίσης αν ο μετέπειτα δάσκαλος και εξαιρετικά σημαίνον στέλεχος της Εθνικής Αντίστασης 1941-44 Αστέριος Οικονόμου (υπό το ψευδώνυμο Στέφανος), είχε κάποια σχέση με τον παπά Δημήτρη Οικονόμου. Αν ναι –να ήταν γιος του;- μπορεί να κατανοηθεί η μη αναφορά του από τον Παν. Στάμο, ο οποίος έγραψε το βιβλίο για τον Ειρηναίο το 1948. **Να πώς περιγράφει την απαλλαγή του Πολυγύρου από την τουρκική εξουσία και τον τουρκικό στρατό, την ουσιαστική δηλα-δή απελευθέρωσή του, ο Παναγ. Στάμος στο βιβλίο του «Ο ΜΗ-ΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΕΙΑΣ ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ –ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ», έκδ. 3η, σελ. 75-77: «Αναίμακτος της Χαλκιδικής απελευθέρωσις. …Κατάτο1912συνετέλεσε(οΕιρηναίος)διατηςσυνέσεώςτουνααπελευθερωθήαμαχητίοΠολύγυρος,αποστείλαςτουςεναυτώΤούρκουςστρατιώταςειςΘεσσαλονίκηνκαιναμηγίνωσιεναυτώπολεμικαίεπιχειρήσεις,ωςεπεθύμουνοιΈλληνεςαντάρται.Τού-τοεγένετοωςεξής:Λόγωτηςραγδαίαςπροελάσεωςτωνελληνι-κώνστρατευμάτωνπροςτηνΘεσσαλονίκηνκαιτηςεντωΑιγαίω

35


κυριαρχίας τωνΕλλήνων, οι ενΧαλκιδικήΤούρκοι,φοβούμενοιαποβάσεις τωνΕλλήνων,συνεκέντρωσαντας εναυτήφρουράςαυτών,εκτόςτηςειςβόρειονΧαλκιδικήνειςΊσβορονευρισκομέ-νης,προςασφάλειαν,ειςΠολύγυρον.Ούτωσυνεκεντρώθησανειςτουςστρατώναςαυτούπερίτουςδύοχιλιάδεςέφεδροι,ειςδετηνύπαιθρονεκυριάρχειτουπότονανθ/γόνΒασ.Παπακώστανολι-γάριθμονελληνικόνσώμαεξ60-70περίπουΕλλήνωνανταρτών.ΤουρκικήδύναμιςεξιππικούκαιπεζικούαποστελλομένηεκΠο-λυγύρουείςΊσβορονπροςενίσχυσιντηςεκείφρουράς,συμπλα-κείσατη10ηΟκτωβρίουεις τονΧολομώνταμετάτωνΕλλήνωνανταρτών διελύθη, φονευθέντος και του Έλληνος οπλαρχηγούΣωτηριάδουήΚαπετάνΤρομάρα.Ετέρατουρκικήδύναμιςερχο-μένηπροςενίσχυσιντωνενΠολυγύρωΤούρκων,ειςΡεσετνίκια,προσεβλήθηυπότωνημετέρωνκαιδιελύθη,τωνειςτοχάνιαυτούοχυρωθέντωνκαέντων,περίτην20ήνΟκτωβρίου. ΠάνταταύταείχονσυντελέσειειςτονααπολέσωσινοιενΠο-λυγύρω Τούρκοι τελείως το ηθικόν των και να πανικοβληθώσι.Τούτου επωφελούμενος ο Μητροπολίτης συνέστησεν εις εμπί-στουςαυτώκατοίκουςΠολυγύρουκαιτωνπέριξχωρίωνναεμ-φανίζονταικαθημερινώςπροτουκαϊμακάμηΧεβζίμΒέηκαινααναφέρωσινειςαυτόνότιειςτουςέξωτουΠολυγύρουαγρούςκαιειςτονΧολομώνταείναιπλήθοςΕλλήνωνανταρτών,«κάθεκλαρίκιαντάρτης»,οίτινεςαφαιρούνεξαυτώντατρόφιμακαιλέγουνότιθαεπιτεθούνκατάτουΠολυγύρου.Ηεντολήεξετε-λέσθη, πολλοί δε χωρικοί προσερχόμενοι καθημερινώς προ τουκαϊμακάμη,προσκλαίοντες,εζήτουνστρατιώταςωςσυνοδούςδιαναμεταβούνεις ταεργασίαςτωνκαισυμβουλάςανπρέπηναδίδουντρόφιμαειςτουςαντάρτας,πουείναιπάραπολλοίκαιθακτυπήσουν,ωςλέγουν,τονΠολύγυρον.ΟΚαϊμακάμης,εναμη-χανία ευρισκόμενος, εκάλεσε τονΜητροπολίτηνπρόςσύσκεψινκαιλήψινπληροφοριών.ΟΜητροπολίτηςτονδιαβεβαίωσεν,ότικαιηΜητρόπολιςέχειτοιαύταςπληροφορίαςκαιπαρεκάλεσεναλάβημέτραασφαλείαςδιατουςεκτόςτουΠολυγύρουεργαζο-μένους.ΕπίπαρουσίαδετουΜητροπολίτου,κάτοικοςΤαξιάρ-χουμεμεγάληνεπιτηδειότηταανέφερετααυτά.ΟΚαϊμακάμης,πεισθείςπλέοντελείωςπερίτηςαληθείαςτωνκαταγγελλομένων,κατόπινδιαβεβαιώσεωςτουΜητροπολίτουκαιτηςσυμπλοκήςειςτονΧολομώντα,-ηενΑγίωΠροδρόμωδενείχεγίνειεισέτι-,είπεειςτονΜητροπολίτην:«Δεσπότηεφέντη,ηεξουσίαεξέφυγετωνχειρών μας και περιήλθεν εις Υμάς. Παρακαλώ να έλθετε ειςεπαφήνμετάτωνΕλλήνων,διαναμάθετεταςδιαθέσειςτωνκαι

36


ναπεριφρουρήσετεταχαρέμιαμας».ΟΜητροπολίτης,επιτυχώντουποθουμένου,έσπευσενπροςσυνάντησιντουΒασ.Παπακώ-σταειςτονΆγιονΠρόδρομον,ενώεγένετοησυμπλοκήμετάτωνΤούρκωνκαιαφούεγνώρισενειςαυτόνταμετάτουΚαϊμακάμηδιαμειφθέντα, υπέδειξεν ότι είναι ασύνετος η μελετωμένη κατάτουΠολυγύρουεπίθεσιςεναντίονδισχιλίωνκαλώςεξοπλισμένωνΤούρκων,ήτιςθαεπιφέρηαιματοχυσίανκαιθαείναιαδήλουεκ-βάσεως. Συνέστησε δε να αναμείνωσιν εις το εξωκκλήσιον τουΠολυγύρουΠροφήτηςΗλίαςκαιθαυποδείξηειςαυτόντιθαπρά-ξωσιν,όπερούτοςαπεδέχθη.ΕπανελθώνειςτονΠολύγυρονκαιεπισκεφθείςτονΚαϊμακάμηντουείπε:«Καϊμακάμηεφέντη,επίπεντακόσιαέτηεζήσαμενΧριστιανοίκαιΜουσουλμάνοιαρμονι-κώςεντηΧαλκιδικήκαιδενπρέπειτώραναταχαλάσωμενκαιναχυθήαίμα.ΗνίκηειςτονπαρόνταπόλεμονδενθαεξαρτηθήαπότηννίκηντωνΤούρκωνήτωνΕλλήνωνειςτονΠολύγυρον,αλλάαπότηννίκηντωντακτικώνστρατευμάτωντηςΕλλάδοςήτηςΤουρκίαςκατάταςσυγκρούσειςαυτών.Έχωτηνκαλήνδιάθεσινναπροστατεύσω τα χαρέμια σας και την ζωήν όλων σας, δενγνωρίζωόμωςανθατοκατορθώσω,κατόπιντωνδιαθέσεωνταςοποίαςείδονειςτουςΈλληνας,οίτινεςετοιμάζονται,ωςλέγουν,προςεπίθεσινεξόλωντωνσημείωνκατάτουΠολυγύρου».«Καιτότετιπρέπειναγίνη;»ερωτάοΚαϊμακάμης.«Φρονώ–απαντάοΜητροπολίτης-ότιησύνεσιςεπιβάλλειστρατόςκαιαρχαίνακαταφύγετεειςΘεσσαλονίκην,έωςούησυχάσωσιταπράγματα».«Δύσκολοντούτο,απαντάοΚαϊμακάμης,διότιαπαιτούνταιδιατηνμεταφοράνπερίταδιακόσιαυποζύγιαζώακαιυπάρχειοκίν-δυνοςεπιθέσεωςτωνανταρτώνκαθ’οδόν».«Υποζύγια,απαντάοΜητροπολίτης,υπέρτα200,θαέχωειςτηνδιάθεσίνσαςαμέσωςαύριον∙προςασφάλειάνσαςθατεθώεγώεπικεφαλήςκαιθαμα-ταιώσωπάσανεπίθεσιν».ΣυγκατατεθέντοςτουΚαϊμακάμη,τηνπρωίαντηςεπομένης,22ανΟκτωβρίου1912,κατέφθασαν,εντολήτουΜητροπολίτου,εκτωνπέριξχωρίων,ιδίατωνΒραστών,ειςΠολύγυρον,υπέρτα200υπόσάγμαζώα.Αιτουρκικαίαρχαίεπι-βιβάσασαιεπ’αυτώνγυναικόπαιδακαιαποσκευάς,ανεχώρησανομούμετάτωνστρατιωτώνκαιχωροφυλάκωναυτών,προπορευ-ομένου εφίππου τουΜητροπολίτου μετά του προκρίτου Αθαν.ΣαμαράδιατηνΘεσσαλονίκην,αποστείλασαιειςαυτήν,προτηςαναχωρήσεως, επείγον τηλεγράφημα, διαβιβασθέναρμοδίως ειςτοενΤοψίνστρατηγείοντωνΤούρκων,τοοποίονείχεωςεξής:«ΣτρατηγείονΤοψίν:ΕπείγοντηλεγράφημαεκΠολυγύρουΧαλ-κιδικήςαναφέρειότι«ελληνικήφάλαγξ εξοκτακοσίωνανδρών,

37


αποβιβασθείσα εις σημείον της χερσονήσου, ηξίωσε μέσω Μη-τροπολίτουτηνπαράδοσιντηςπόλεωςκαιφρουράς,καιότιυπότονόροντηςανενοχλήτουαπομακρύνσεωςτηςμικτήςδυνάμεωςΧωροφυλακήςκαιΕθνοφρουράςηπόλιςκατελήφθηυπότουει-σβολέως…». Ότε δε η φάλαγξ των αποχωρησάντων Τούρκων έφθασε ειςτοποθεσίανΚαστρί,ευρισκομένηνειςαπόστασινμιαςκαιημίσει-αςώραςπερίπουνοτίωςτουΠολυγύρου,οΚαϊμακάμηςευχαρι-στήσαςτονΜητροπολίτηντονπαρεκάλεσενναεπιστρέψη,αφούπλέονδενυφίστατοκίνδυνοςεπιθέσεως.ΟΜητροπολίτηςμετάτουΑθαν.ΣαμαράεπέστρεψενειςΠολύγυρονκαιειδοποίησετονανθυπολοχαγόνΒασ.Παπακώσταν,τονοποίονχαρακτηρίζειειςέγγραφόντου(ημερ.1-4-1915)ως«αξιωματικόνεγνωσμένηςαφι-λοκερδείας,τίμιον,ιπποτικόν,καλόνφίλονκαιπολλάμοχθήσανταυπέρτηςαπελευθερώσεωςτηςΧαλκιδικής»,ναεισέλθημετάτωνανδρώντουειςτονΠολύγυρον.ΟιΈλληνεςαντάρταιεισελθόντεςειςτονΠολύγυρονεγένοντοενθουσιωδώςκαιστοργικώςδεκτοίυπότουΜητροπολίτουκαιτουλαού,παρισταμένωνκαιτωνδύομόνονεναπομεινάντωνεναυτώΤούρκων,τουΑνακριτούκαιτουΠροέδρου του Δικαστηρίου. Ούτοι, ιδόντες το ολιγάριθμον τωνΕλλήνωνανταρτών,παράταςπερίτουαντιθέτουπληροφορίας,είπον:«ηθέλησενοΑλλάχνακαταλάβετετονΠολύγυρον». Σημείωση: Η εκτενής αυτή περιγραφή για το πώς ελευθερώθηκε ο Πολύγυρος από την τουρκική διοίκηση και τον τουρκικό στρατό, συγκρινόμενη με όσα ο Αλεξάκης αναφέρει, παρουσιάζει ορισμένες διαφορές (αριθμός Τούρκων στρατιωτών στον Πολύγυρο κλπ), συμ-φωνούν ωστόσο στο σημαντικό ρόλο που έπαιξαν οι αντάρτες (πρό-σκοποι), όπως βέβαια και οι παρεμβάσεις του Ειρηναίου. Όμως, η απομάκρυνση πολυάριθμου τουρκικού στρατού από τον Πολύγυρο (400 ή 2000;), αλλά και η προσθήκη του στον τουρκικό στρατό της Θεσσαλονίκης, εν όψει της συγκρούσεώς του με τον ελληνικό στρατό –που τελικά δεν έγινε- μπορεί να έχει και άλλη «ανάγνωση». Μια άλλη παρατήρηση αφορά την πληροφορία του Παν. Στά-μου ότι ο Ειρηναίος, την 1η Νοεμβρίου 1912, συνάντησε στα Βα-σιλικά τμήμα βουλγαρικού στρατού, το οποίο μετέβαινε προς το Άγιον Όρος για να το καταλάβει, για λογαριασμό της Βουλγαρίας. Γι’ αυτό –λέει ο Στάμος- ο Ειρηναίος έσπευσε στη Θεσσαλονίκη όπου συνάντησε τον αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο και τον ενημέρω-σε για τον βουλγαρικό κίνδυνο, ζητώντας του να σταλεί ελληνικός στρατός, και στόλος από τη θάλασσα, στη Χαλκιδική και στο Όρος. Όμως, όπως είδαμε, οι διαταγές για εσπευσμένη αναχώρηση τμήμα-

38


τος ελληνικού στρατού –εν προκειμένω του Τάγματος Κρητών- είχε προκύψει από 29 Οκτωβρίου, ήδη δε, την 1η Νοεμβρίου, το Τάγμα βρισκόταν στη Χαλκιδική (Γαλάτιστα) και στις 2 Νοεμβρίου, ο μεν ουλαμός κινούμενος προς το Όρος διανυκτέρευσε στην Αρναία, το δε υπόλοιπο Τάγμα με τον διοικητή του Γ. Κολοκοτρώνη έφτασε στον Πολύγυρο –δες παρακάτω. Γενικά, οι λόγοι της υπερβολής των διηγήσεων του Π. Στάμου υπέρ του Ειρηναίου, είναι βέβαια κατα-νοητοί, πλην όχι αβασάνιστα αποδεκτοί.

Όμως, ας ξαναγυρίσουμε στην περιγραφή του Αλεξάκη. Πρωί την 1η Νοεμβρίου 1912, μετά τη διανυκτέρευσή του στα Βασιλικά, το Τάγμα αναχωρεί για Γαλάτιστα, αφού στέλνει στην VIIη Μεραρχία, στην οποία ανήκει, την εξής αναφορά: «Λαμβάνωτηντιμήνααναφέρωότιχθεςτοεσπέραςαφίχθηνενταύθα(Βασιλικά),σήμερονδεαναχωρώδιαΓαλάτισταν,ένθαθαδιανυκτερεύσω,αύριονδετοεσπέραςέσομαιειςΠολύγυρον.Ενταύθα εξέδωκα προκήρυξιν και ετέλεσα δοξολογίαν. ΑφήκαμίανΔιμοιρίανδιατηνφρούρησιντηςκωμοπόλεωςκαιτωνπέριξαυτής.ΕπίσηςαπέστειλαμίανημιδιμοιρίανειςΧορτιάτην,προςτονσκοπόναυτόν.ΤάγμαΚρητών,Κολοκοτρώνης». Συνάντηση με Ειρηναίο: Συνεχίζοντας την περιγραφή της πορείας του Τάγματος από Βασιλικά στη Γαλάτιστα, ο Αλεξάκης σημειώνει: «Καθ’οδόνσυναντήσαμενκληρικόνμόνον,επιβαίνονταόνουκαιερχόμενονεκΓαλατίστηςειςΒασιλικά.Δενήτοαπλούς ιερεύς,ωςμαςεπληροφόρησεναμέσωςοίδιος,αλλ’ήτοοΜητροπολίτηςΚασσανδρείαςΕιρηναίος,όστιςεδρεύειειςΠολύγυρον,μετέβαινεδεειςΘεσσαλονίκην. Παρεξενεύθηνκαιελυπήθηνναμάθωότιομετόσηνταπεινό-τητα«επίπόλουόνου»πορευόμενοςμόνοςκληρικόςήτοΑρχιε-ρεύς…»-(σ.514). Σχετικά με την παρουσία του Ειρηναίου στον δρόμο Γαλάτιστα –Βασιλικά –Θεσσαλονίκη, οι διηγήσεις Αλεξάκη και Στάμου συμ-φωνούν αλλά και διίστανται. Ο Αλεξάκης, αυτόπτης μάρτυρας της συνάντησης, αναφέρεται στον Ειρηναίο και τονίζει πως του έκανε εντύπωση ότι ήταν μόνος και μάλιστα επί «πόλου όνου». Ο Στάμος γράφει πως «καθ’οδόν,παράταΒασιλικά,την1ηνΝοεμβρίου,συνήντησετμήμαβουλγαρικούστρατού,βαδίζονπροςΧαλκιδι-κήν,διατηνκατάληψιντουΑγίουΌρους,ωςείπενοεπικεφαλήςαξιωματικός,ερωτηθείςυπ’αυτούβουλγαριστί.Τούτοανησύχησετον Μητροπολίτην…» κλπ. Πράγματι, και ο Αλεξάκης αναφέρει ότι,

39


το βράδυ της 1ης Νοεμβρίου και ενώ το Τάγμα βρισκόταν ήδη στη Γαλάτιστα, ήρθε πληροφορία ότι ένα τάγμα βουλγαρικού στρατού έφτασε στα Βασιλικά, κινούμενο ως συμμαχικό στράτευμα. Ο ισχυ-ρισμός του Στάμου, που περιγράφει παρακάτω, πως ο Ειρηναίος έσπευσε στη Θεσσαλονίκη –αν και κινείται με γάϊδαρο, κατά τον Αλεξάκη-, ότι συνάντησε εκεί τον Αρχιστράτηγο, την ίδια μέρα, 1η Νοεμβρίου, ότι τον ειδοποίησε για τον κίνδυνο που διατρέχει το Όρος να καταληφθεί από τους Βουλγάρους, -πράγμα το οποίο γνω-ρίζει το Γ. Στρατηγείο και το αναγράφει στις διαταγές που εκδίδει, από τις 29 Οκτωβρίου-, και ότι του υποδεικνύει ο Ειρηναίος να στα-λεί άγημα του ναυτικού, ότι ο Αρχιστράτηγος στέλνει τηλ/μα, στην κυβέρνηση, ότι ο πρωθυπουργός δίνει εντολή στον Κουντουριώτη και ο Κουντουριώτης στέλνει τον «Αβέρωφ» και άλλα πολεμικά και αποβιβάζουν άγημα, το οποίο καταλαμβάνει το Όρος την επομένη, 2 Νοεμβρίου –όπως και έγινε-, αυτά είναι αδύνατο να συνέβησαν έτσι και μόνον ο κατανοητός υπερβάλλων ζήλος του Π. Στάμου να αναδείξει τη (γνωστή ωστόσο) πατριωτική προσωπικότητα του Ειρηναίου, μπορεί να δικαιολογήσει. Όμως, για την κατάληψη του Όρους από άγημα του πολεμικού ναυτικού μας, θα αναφερθούμε και παρακάτω. Ωστόσο, ας ακολουθήσουμε τη συνέχεια της περι-γραφής του Αλεξάκη (σ. 515): «…Ηοδός–από Βασιλικά προς Γαλάτιστα-, ήτοσχετικώςκαλή,υπήρχον δε πλησίον χάλικες συσσωρευμένοι υπό των Τούρκωνπρο του πολέμου, προκειμένου η οδός να γίνει αμαξιτή (αξιό-λογη πληροφορία –δες σχετική αναφορά στο Παράρτημα, υπό τον τίτλο «Οι Χαμιτικοί στρατιώτες τιμωρούνται από τους Νεότουρ-κους να κατασκευάζουν τον δρόμο Βασιλικά –Γαλάτιστα και αυ-τοί ρημάζουν τους …μπαξέδες!»). …ΑριστεράειςτηνκλιτύντουβουνούφαίνεταιηΜονήτηςΑγίαςΑναστασίαςΦαρμακολυτρίας,όπουσήμερονΣχολήΙερατική.Καιακούονταιαικαμπάναιτης,αιοποίαικρούονταιτώραεπίτηαφίξειημών,τωνελευθερωτώντηςΧαλκιδικής,καισυγχρόνωςακούονταιπυροβολισμοί, εκδήλωσιςχαράςκαιεορτασμού… ΕπίτηςοδούέχουνσυγκεντρωθήκαιοικάτοικοιτουχωρίουΓαλαρηνός,τοοποίονδενφαίνεταιεκτηςοδού…Έσπευσανκαιαυτοίναμαςζητωκραυγάσουν… Ώραν 2.35΄μ.μ. εφθάσαμεν εις την κωμόπολιν Γαλάτισταν…ΕυρισκομένουτουΛόχουμαςσήμερονειςτηνουράντηςφάλαγ-γοςπορείαςτουΤάγματος(σημ.: από τις περιγραφές προκύπτει ότι στις πορείες του Τάγματος η σειρά των Λόχων άλλαζε συνεχώς), καιένεκατηςστενήςκαιανηφορικήςοδούδιαμέσουθάμνων,δεν

40


είδοντηνωραίανυποδοχήν,ήτιςέγινενειςτηνπρωτοπορείαντουΤάγματοςυπότωνκατοίκων,μεεπικεφαλήςτονΜητροπολίτηνΑρδαμερίουκαιΓαλατίστηςΙωακείμ…ΤοΤάγμαεγκατεστάθηειςοικήματα,σχολείακαικατοικίας.ΕγώδεειςτηνοικίανΚωνστα-ντίνουΚαλογερά,παντοπώλου». Σημείωση: Σημαντική θα ήταν η περιγραφή της υποδοχής του στρατεύματος στη Γαλάτιστα, την οποία δεν έχουμε, αφού ο Αλε-ξάκης δεν ήταν παρών, επειδη ο λόχος του ήταν τελευταίος. Ση-μειώνουμε επίσης ότι, στις έδρες των Μητροπόλεων, φτάνοντας ο ελευθερωτής στρατός, δεν βρίσκει τους άλλους Ιεράρχες (πλήν του Αρδαμερίου Ιωακείμ), αφού τόσο ο Ειρηναίος, όσο και ο Σωκράτης έχουν σπεύσει στη Θεσσαλονίκη.

«Εντολή μεταβάσεώς μου μετά Ουλαμού εις Άγιον Όρος» Και ο Αλεξάκης συνεχίζει: «Ώραν6.30-7ηνμμπαρετέθηειςτουςαξ/κούςτουΤάγματοςειςτοΜητροπολιτικόνοίκημαγεύμαυπότουΜητροπολίτουΑρδαμερίουκ.Ιωακείμ,όστιςήτονέοςτότε. Μετά το δείπνον οΤαγματάρχηςαπεφάσισε νααναχωρήσωεγώεπειγόντωςμετάενόςΟυλαμού(2διμοιριών)του1ουΛόχουειςτοΆγιονΌροςκαινατοκαταλάβω,ίναμημαςπρολάβουνμεταβαίνοντεςεκείοιΒούλγαροι.Διέταξεναναχώρησίνμουαμέ-σως,ώραν10ηνμ.μ.ΟΔιοικητήςτουΛόχουυπολοχαγόςΛυμπέ-ρηςΚαλοπόθος,αναλαβώνναετοιμάσητονΟυλαμόν,ανέφερενμετ’ολίγονειςτονΤαγματάρχηνότιπαρουσιάζοντοδυσκολίαι,διότιοιάνδρεςτουΛόχουήσανδιασκορπισμένοιανά10ειςταςοικίαςπροςδιαμονήν.ΟΤαγματάρχηςενέκρινενααναβάλωμεντην αναχώρησιν δια την πρωίαν της επομένης, 2-11-12, όπερκαιεγένετο.Διέταξεδεκαιανεχώρησενώραν10ηνμ.μ.διατηνπρωτεύουσαντηςΧαλκιδικήςΠολύγυρονο3οςΛόχος,όστιςήτοσυγκεντρωμένοςειςτοσχολείοντηςΓαλατίστης, ίνακαταλάβειτάχιστατουςειςΠολύγυροντουρκικούςστρατώνας,μήπωςφθά-σουνοιΒούλγαροικαιμαςπρολάβουν. Η δύναμις του δικού μας Ουλαμού περιελάμβανε 110 οπλί-τας…»(σ. 516). Ο Ουλαμός από Γαλάτιστα στην Αρναία: Ο Αλεξάκης, υπό ημερομηνία 2-11-12, συνεχίζει: «Ώραν5.30πμτης2-11-12ηγέρ-θημενμε τηνσήμανσιν του εγερτηρίου.Οπρώτος λόχοςσυνε-κεντρώθηέξωθιτηςεκκλησίαςτηςΓαλατίστης.Εκείθεν,ώραν7πμ,ανεχώρησαμετάτουΟυλαμούμουδιατοΆγιονΌρος.Ο2οςΟυλαμόςτουΛόχουμαςυπότονδ/τήντουΛόχουυπολ/γόνΛυ-

41


μπέρηνΚαλοπόθονθαεπορεύετοειςΠολύγυρον,όστιςορίζετοέδρατουΤάγματος… Ήμουνπολύευχαριστημένος,διότιμουεδίδετοηευκαιρίαναενεργήσωμόνος…Μουεδόθημικρόςίπποςμεσάγμα,μηυπάρ-χοντοςεπιππίου.Αλλ’ομικρόσωμοςίπποςμουήτοπολύκαλός.Έκτοτεήμουνπλέονδιαρκώςέφιπποςειςόλαςταςπορείαςκαιεπιχειρήσεις,προμηθευθείςκαικαλόνεφίππιον.Προτηςεκκινή-σεωςεκΓαλατίστης,εκάλεσατονιδιώτηνόστιςμουεδόθηοδηγόςκαιηρώτησαπερίτουδρομολογίουτωνχωρίωνταοποίαθαδιέλ-θωμενκαιτηςκαταστάσεωςτωνοδών… ΗοδόςμετάτηνΓαλάτιστανδιέρχεταιτηνκλιτύνπροςανατο-λάς,υπερβαίνειράχιν,καικατέρχεταιπροςτοχωρίονΡεσετνίκια(Άγ.Πρόδρομος).Δεξιάπέραν (6χιλιόμετραΝ.Α. τηςΓαλατί-στης)φαίνεταιειςυψηλήνθέσιντοχωρίονΒάβδος. Από την υψηλήν αυτήν θέσιν μας, εθαυμάσαμεν την ωραίανπροςνότονχώραντηςΧαλκιδικής,ηοποίαμεταςτρειςχερσονή-σουςκαιτουςδύοβαθείςκόλπουςτηςείναιγραφικοτάτη.Είναιέναςαπότουςωραιότερουςτόπουςτουκόσμου. ΕιςτοβάθοςπροςΑ,επίτηςανατολικοτέραςχερσονήσου,ενμέσωαχλύος,εφαίνετουψούμενοςομελανόςόγκοςτουΆθω,τοΆγιονΌρος, το οποίον μεταβαίναμεν να καταλάβωμεν… (υπο-γραμμίσαμε αυτή την περιγραφή, που δείχνει πως η Χαλκιδική, και τότε και τώρα, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη, έστω και αν ο Αλεξά-κης κινείται για στρατιωτικό σκοπό, εκτελώντας επείγουσες εντολές και ο καιρός δεν προσφέρεται για ειδυλλιακές παρατηρήσεις –η ημέρα είναι βροχερή, όπως σημειώνει παρακάτω). Αφού κάποια στιγμή έρχεται και ο δ/τής του Λόχου, που δηλώνει πως θα έρθει μαζί τους –για να φτάσει και αυτός στο Όρος-, αφή-νοντας ωστόσο όλη τη φροντίδα στον Αλεξάκη, «ώραν9.45΄εφθά-σαμενειςτοχωρίονΡεσετνίκια(Άγ.Πρόδρομος).Απότοχωρίοντούτο…,ηοδόςείναιμικρή(μονοπάτι)καιανηφορική,ανέρχεταιδιακοιλάδωνκαιδασώντηννοτιοδυτικήνκλιτύντουΧολομώντος,όστιςείναιόροςδασώδεςκαιχωματώδες,όχιβραχώδεςκαικα-τέρχεταιεκτηςβορείουκλιτύοςειςτηνκωμόπολινΛιαρίγκοβην,σημερινήνΑρναίαν…».

«Καλόγηροι πολεμισταί» Μια λεπτομέρεια, σε σχέση με κάποιους καλογήρους του Αγ. Όρους, αναφέρει στη συνέχεια ο Αλεξάκης, (σελ. 519) –σ’ αυτούς τους καλογήρους θα αναφερθεί και παρακάτω. Να τι λέει: «Μόλις εξεκινήσαμεν (εννοεί από τη Γαλάτιστα), μας κατέ-

42


φθασαν5-6καλόγηροιτουΑγίουΌρους,πούήλθανχάριντουεθνικούαγώνος,εκκινήσαντεςκαιαυτοίσήμεροναπότηνΓαλά-τισταν.Οένας,ονομαζόμενοςΘαλελαίοςΒατοπεδινός,εφαίνετοαρκετά μορφωμένος.Με παρεκάλεσαν να τους δώσω τυφέκιακαιειςτουςδισταγμούςμουμε ικέτευσαν,υποσχόμενοιότιθαπολεμήσουνμαζίμαςκατάτωνΤούρκωνκαιΒουλγάρων,όπουδιατάξωκαιοπουδήποτεχρειαστή.Μεευχαριστούσεηπαρουσίατων,γιατίανέκαθεντοσπαθίκαιτοράσοαδελφωμέναεμάχοντοκαιμάχονταιπάντοτε«γιατουΧριστούτηνπίστηντηναγίανκαιτηςπατρίδοςτηνελευθερίαν». Ειςέναναπότουςολίγουςσαγματοφόρουςημιόνους,οιοποίοιμουείχονδοθήωςμεταγωγικάτουΟυλαμού,υπήρχονφορτωμέναπερίταδέκατυφέκιαασθενούντωνοπλιτώντουΛόχου,οιοποίοιέμειναννοσηλευόμενοιειςτηνΘεσσαλονίκηνκαιθαήρχοντομετάτηναποθεραπείαντων.Ταδιένειμαειςτουςκαλογήρους,επίεπι-στροφή,μεολίγαφυσίγγια(5-10νομίζω),καιηχαράτωνήτομε-γάλη.Οινεαροίκαλόγηροι,καιήσαννεαροίοιπερισσότεροι,μουεφίλησαντοχέρι.Εδώαντεστράφησανοιρόλοι,ωςβλέπομεν. Εκράτησαειςτοσημειωματάριόνμουταονόματάτων:1.Θα-λελαίοςΒατοπεδινός,2.ΠαγκράτιοςΒατοπεδινός,3.ΕυδόκιμοςΒατοπεδινός,4.ΖωσιμάςΛαυριώτης,5.Ευθύμιος,Λαυριώτης,καιομετ’αυτώνέφηβοςΓεώργιοςΠαναγιώτουΣ…,απότοΠα-λαιοχώρι(Χαλκιδικής)». Παρά την εξαντλητική πορεία, περιγράφει: «Οιστρατιώταιμου,φορτωμένοιτουςβαρείςγυλιούςτους,ίδρωναν,αλλάδενεκου-ράζοντο.Ήσανχαρούμενοι,ηστειεύοντοκαιετραγουδούσανκρη-τικάδίστιχα.Καιειςτοπέρασμάμαςαυτόόληηφύσιςέχαιρεμαζίμας,αικοιλάδεςανθοβολούσαν.Οαέραςαντηχούσετρα-γούδια.(-άριστη δηλαδή η ψυχολογική κατάσταση των ανδρών του Ουλαμού, άλλωστε ο Αλεξάκης σημειώνει): «Εσπεύδομεν νακα-ταλάβωμεν εδάφη.Τα εδάφη μας.Είμεθα οι ελευθερωταί.Καιαπολαμβάναμενχαράνανέκλητον,διότιελευθερώναμεντουςαπόαιώνωνσκλαβωμένουςαδελφούςμαςκαιταεδάφηαυτάθαμεί-νουνπλέονελεύθερα,ιδικάμαςγιαπάντα».Και συνεχίζει:

«Καιταμικράπουλάκια,ταοποίαειςτοπέρασμάμαςεξε-τρύπωναναπότακλαδιάκαιεπετούσανειςάλλα,ενομίζομενότιμαςεχαιρέτιζανκαιμετείχοντηςγενικήςχαράς.Μερικάμάλισταεπετούσανπροςταύψηκαιεκεί ετερέτιζονκαιεκελαηδούσαν,εορτάζοντατονερχομόνμας,υποδεχόμενατηνελευθερίαντουτόπουτων.

43


Σημείωση: Και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, ο Αλεξάκης θεωρεί πως η φύση, έμψυχη και άψυχη, χαίρει με την παρουσία του ελευ-θερωτή ελληνικού στρατού. Κατανοητή και αποδεκτή υπερβολή. Μετά 8 «ωρίας στάσεις», στις 6.30 το απόγευμα, έφτασαν στην Αρναία.

Η υποδοχή στην Αρναία Προφανώς πληροφορημένοι οι Αρναιώτες ότι πλησιάζει τμήμα του ελληνικού στρατού, του στρατού που έχει σαρώσει την αντίστα-ση των Τούρκων και ήδη, από τις 26 Οκτωβρίου, έχει καταλάβει τη Θεσσαλονίκη, ξεσηκώνονται και σπεύδουν να υποδεχτούν το τμήμα του στρατού που συμβολίζει την τυπική και ουσιαστική απελευθέ-ρωση του τόπου. Να πώς περιγράφει ο Αλεξάκης αυτή την υποδοχή, (σελ. 521 -22):

«ΗυποδοχήμαςειςΛιαρίγκοβην(Αρναίαν) ΕιςτηνκατηφορικήνπλαγιάντουΧολομώντος,προτηςκωμο-πόλεωςΛιαριγκόβης,μέσαειςτοδάσοςεπίτηςοδού(σημ.: εκεί που έχει στηθεί σήμερα ένα σχετικό μνημείο), είχονανέλθειοιιερείςμετοευαγγέλιονκαιταεξαπτέρυγα,-οεκείεδρεύωνΜητροπολί-τηςΣωκράτηςέλειπενειςΘεσσαλονίκην-,οιμαθηταίτουσχολείουάδοντεςμετουςδασκάλουςκαιοικάτοικοι.Οιιερείςέψαλλονκαιηστιγμήήτοιερά.ΕσταματήσαμενκαισυνεκεντρώθηοενπορείαΟυλαμός. ΟΔιευθυντήςτουσχολείου(Ν.Παπαστεργίου),μαςπροσεφώ-νησεμεσυγκίνησινκαιειςδιδάσκαλος,οΔημ.Τσιολάκης,απήγ-γειλετοκατωτέρωποίημα,τοοποίομουενεχείρισενέπειτακαιτοτηρώειςτοαρχείονμου». Το ποίημα του δασκάλου Δημ. Τσιολάκη (σ. 521). «ΕιςτηνυποδοχήντουΕλληνικούΣτρατού1. Καλώςήλθετ’ωφίλοι,αετοίτηςΕλλάδος! Καλώςήλθετ’ωφίλοι,τηςενδόξουΠαλλάδος ειςταχώματαταύτα,ταμετόσηςλαχτάρας, εκλυτρούμενασήμεροντηςπρώηνκατάρας.

2. Καλώςήλθετ’,ώάγγελοιχαράςαιωνίου, καιδιώκταιδουλείαςφρικτήςαπαισίου, μετοάγιονλάβαρον,τηνθείανσημαίαν, ειςτηνχώραντουκλέους,αμιγήκαιγενναίαν.

44


3. Καλώςήλθετε,έαρ,ευωδίακαιδρόσος, ναδροσίσητεχώραςπουεμάραν’οχρόνος, μετοάχαριβλέμμα,μετοάσκοπονπόδι, καιταςέδειραντύραννοικιαμέτρητοιπόνοι.

4. Καλώςήλθες,καλλίνικε,νικηφόρεΣτρατέ, μεσταυρόν,μεσημαίαν,ώΣτρατέποθητέ, μετασκήπτραειςταάφοβαχέρια, καιμεδάφναςστεμμένααστέρια.

5. Ευφραίνου,αιμόφυρτοςκαιδύσμοιροςχώρα, γιατίνα,οΣωτήρσουελήλυθετώρα, σώζωνλαούςαπόθλίψειςκαιπόνους, σκλαβωμένουςβαρειάεπίπέντεαιώνας.

6. Δρυμώνες,δάση,λαγκάδιακαιλόγγοι, οπούλύπαισαςέδειραν,στενάγματα,πόνοι, σκιρτήσατετώρα,φωνάζοντεςόλοι, έξωπίκρα,δάκρυκαιφόνοι.

7. Καιτώραπ’ανέστηηχώραηθεία, κιεσκυλεύθηηκόλασιςημαύρηδουλεία, αςφωνάξωμενόλοιομούμιαφωνή, Ζήτω,ζήτωΠατρίςΕλευθέρα,Ζήτωνέαζωή.

8. Αδέλφια,μανάδες,κορίτσια,παιδιά, χαιρετήσωμενόλοιτηνθεί’Ελευθεριά, καιφωνάξωμενόλοιομού,μιαφορά, μακράνηδουλεία,ηπικράσυμφορά.

9. ΠαρήλθοντωνΤούρκωνοιμαύροιοιχρόνοι, θαλείψητοδάκρυ,θαλείψουνοιπόνοι, ’πουδέρναντηφίλημας,τηδόλιαπατρίδα, επίπέντεαιώναςσεφριχτήαλυσίδα.

10.Καιήλθ’ημέραπ’αναμέναμενόλοι, κι’εγελάσανταχείληκαιεπαύσανοιπόνοι, καιαδέσμευτοιτώρααςφωνάξουμ’ομού, Ζήτω,Ζήτω,ΠατρίςΕλευθέρα,Ζήτω,Ζήτω,ώδώρονΘεού.

45


11.Κιαύτ’ημέραθάν’ημέρααγία, πουΈθνοςολόκληρον,μαζίηΕκκλησία, μετόσηνπαράταξινσεμνήνκαιωραίαν, υψούσιτολάβαρον,τηνθείανσημαίαν.

12.Σημαία,πουχρόνοι,καιροίκι’αιώνες παρήλθον,έωςότουλαοίαγαπώντες, σ’επανίδουνκαιπάλινμετόσηνελπίδα, κι’υπερήφανησεστήσουνειςτηνπρώτηνκοιτίδα.

13.ΤιμήειςτονΒασιλέαΓεώργιοντονΑ΄, τιμήειςτονΒενιζέλονμας,τονΠρωθυπουργόνμας, τιμήειςταόπλατουΣτρατού, καιειςτονΔιάδοχόνμας.

14.Πουήκουσανμεπόνον κιέτρεξανμεπόθον τουςΤούρκουςνατροπώσουν καιμαςελευθερώσουν.

15.Φύγε,φύγε,δουλεία, κατάραΘεού, ειςβράχουςαβάτους, μηφανήςουδαμού.

ΕνΛιαριγκόβηΧαλκιδικήςτη2αΝοεμβρίου1912ΥπόΔημητρίουΤσιολάκη(διδασκάλουΣχολείωνΛιαριγκόβης)Διακ.ΑνθυπολοχαγόνΑλεξάκην

46


Μπορεί το ποίημα αυτό να είναι σε πολλά σημεία άτεχνο και να μη διεκδικεί δάφνες λογοτεχνικές, είναι όμως αναμφισβήτητα ένα ξέσπασμα ενθουσιασμού και πατριωτικής έξαρσης. Πολλές φο-ρές έχω φανταστεί τον μακρινό αυτό συνάδελφο, συνεπαρμένο από τα ραγδαία και ασφαλώς συγκλονιστικά γεγονότα, να προσπαθεί, μέσα σε συγκλονισμό, να εκφράσει ποιητικά τα συναισθήματά του. Είναι ευτύχημα που γράφηκε αυτό, όπως είναι και ευτύχημα ότι ο Αλεξάκης, πολλά χρόνια αργότερα, το περιέλαβε στο σημαντικό, ως ιστορικό ντοκομέντο, βιβλίο του «Πολεμικαί Αναμνήσεις…». Μετά την απαγγελία του ποιήματος από τον ίδιο το στιχουργό δάσκαλο, ο Αλεξάκης γράφει: «Οδ/τής τουΛόχου, διαρκούσηςτηςπροσφωνήσεως,μετοβλέμαμεηρώτησενανθέλωνααπα-ντήσωεγώκαιτοέπραξαευχαρίστως.Δενενθυμούμαιτώραόλοτο εκ τουπροχείρουσύντομον λογίδριόνμου.Αλλάδεν ξεχνώτηνιερότητατηςστιγμήςεκείνηςκαιτηνσυγκίνησίνμου.Έκλαιονιερείςκαιλαός. «Αδέλφια»,είπα,«Σαςεφέραμεντηνελευθερίανπουεποθού-σατεόλοικαιοιπρόγονοίσαςκαιοιπατέρεςσαςεπίαιώνας.Ηχαράσαςείναικαιχαράμας.Θρήνου,οκαιρόςπέπαυται.Μηκλαίετε!ΑνέτειλενηαυγήτηςΕλληνικήςΕλευθερίας.ΗΜακεδο-νίαανέστη.Εορτάσατε!». Κατήλθομενειςτηνκωμόπολιν,παρήλασενοΟυλαμόςβάδην,παράτηνκόπωσιντωνανδρών,καιεγκατεστάθημενειςτοσχο-λείον προς διανυκτέρευσιν… Εδειπνήσαμεν οι δύο αξιωματικοίεις τοσπίτι τουΔημάρχουκαι ενθουσιώδουςπατριώτουΓιάννηΚοτσάνη, όστις μας διηγήθη τα γεγονότα του τόπου προ τηςαφίξεώςμαςκαιεκοιμηθήκαμενειςτουψηλόνσπίτιτουεπίσηςλαμπρούπατριώτουΚωνσταντίνου Δημητρακούδα.Είχεν ούτοςκόρηνκαιυιόναπόντατότεειςτηνΘεσσαλονίκην.ΉλθεκαιτονεγνωρίσαμενεπίσηςοιατρόςΣαραφιανός.ΕπίσηςμαςεπισκέφθηοδιδάσκαλοςΤσιολάκης,όστιςμουενεχείρισεντοανωτέρωποί-ημάτου.»-(σελ 522).

Το Τάγμα από τη Γαλάτιστα στον Πολύγυρο Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αφηγείται (σελ. 524): «Κατάτηνανα-χώρησίνμαςεκΓαλατίστης,ηκολούθησεμετ’ολίγονκαιοΤαγμα-τάρχηςμετουπόλοιποντουΤάγματοςμέχριΡεσιτνικίων,οπόθενεπορεύθηειςΠολύγυρον.ΑπόταΡεσιτνίκιατοΤάγμαανέφερενειςτηνVIIηνΜεραρχίανταεξής:«Ωςκαιχθεςανέφερονυμίν,απόψεέσομαιειςΠολύγυρον,απέστειλαδεμίανδιμοιρίαν*ειςΛιαρίγκοβην,μετάτωνσχετικώνπροκηρύξεων,ούτωδεσυμπλη-

47


ρούται η σημείωσις της ελληνικής κατοχής επί των εξωτερικώνσημείωντουτομέωςΧαλκιδικής. ΗειςΛιαρίγκοβηνΔιμοιρίαθ’αποστείλητμήματαειςΣταυρόνκαιΒρασνά,ηδεειςΖαγκλιβέριθ’αποστείληειςΡαβνά,Σανάκαιλοιπάμέρη,κατεχόμενανυνυπόανταρτών.Κατ’αναφοράντούειςΒασιλικάαξιωματικού,χθεςεισήλθονειςΒασιλικά1.200Βούλγαροι,μετ’αφθόνωνποιμνίωντουρκικώνκαισιτηρών,προ-τιθέμενοιναπαραμείνωσινεκεί2-3ημέρας.Τέλος,εκείθεναπο-στέλλωειςΆγιονΌροςένανΟυλαμόνμεδύο(2)αξιωματικούς.ΗαπομένουσαδύναμίςμουείναιμίαΔιλοχία,ηνθαδιαθέσωδιαταςλοιπάςμουεντολάςΤάγμαΚρητών.Κολοκοτρώνης». *Αυτή η διμοιρία είναι άσχετη με τον ουλαμό Αλεξάκη.

Ο Μητροπολίτης Κασσανδρείας Ειρηναίος

(πρωτοστάτης στον Μακεδ. Αγώνα και στην Απελευθέρωση).

Ο Γεώργιος Γαλανόπουλος, ανηψιός του Β. Παπακώστα,

Μακεδονομάχος και Πρόσκοπος.

48


Το Τάγμα Κρητών στον ΠολύγυροΕπίσημη απελευθέρωση της Χαλκιδικής

Και, ενώ ο Ουλαμός Αλεξάκη, συνοδευόμενος από τον διοικητή του Λόχου Λυμπέρη Καλοπόθο, φτάνει απόγευμα της 2ας Νοεμβρί-ου στην Αρναία, όπου σύσσωμος ο λαός τους υποδέχεται ως ελευθε-ρωτές, το υπόλοιπο Τάγμα, υπό τον Δ/τή του Γεώργιο Κολοκοτρώνη, την ίδια ώρα ή ίσως λίγο νωρίτερα, φτάνει στον Πολύγυρο, στην πρωτεύουσα της Χαλκιδικής, όπου προορίζεται να εγκαταστήσει την έδρα του, ενώ νωρίτερα έχει φτάσει ο 3ος Λόχος του Τάγματος. Δεν έχουν σωθεί περιγραφές της εισόδου και της υποδοχής, ούτε του 3ου Λόχου, ούτε και του υπόλοιπου Τάγματος, στον Πολύγυρο. Όμως, μπορούμε να συμπεράνουμε πως θα έγινε ασφαλώς θερμή υποδοχή –άλλωστε ο Πολύγυρος, τόσο, και κυρίως το 1821, όσο και το 1854, αλλά και το 1878, είχε δείξει τις αγωνιστικές του διαθέσεις και δράσεις για την απελευθέρωση. Βέβαια, όπως είδαμε παραπά-νω, ο Μητροπολίτης Ειρηναίος έχει φύγει για Θεσσαλονίκη (όπως είδαμε ότι έκανε και ο Μητροπολίτης Σωκράτης της Αρναίας). Σε κάθε περίπτωση, ο Διοικητής του Τάγματος Κρητών Γεώργιος Κο-λοκοτρώνης, μόλις έφτασε στον Πολύγυρο και εγκαταστάθηκε το Τάγμα και η διοίκησή του στην πόλη, εξέδωσε την παρακάτω Προ-κήρυξη, που αποτελεί και την επίσημη απελευθέρωση του τόπου (σ. 517):

Προς άπαντας τους κατοίκους των χωρίων και κωμοπόλεων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους Εν ονόματι του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, καθιστώ υμίν γνωστόν ότι άπαντα τα καταληφθέντα μέρη υπό του Ελληνι-κού Στρατού, αδιακρίτως εθνότητος και θρησκεύματος, υπάγο-νται εφεξής υπό τους Ελληνικούς Νόμους, κατά τους οποίους θέλουσιν απολαμβάνει ισονομίας και προστασίας τιμής, ζωής και περιουσίας. Οι Μουχτάρηδες θέλουσιν εκτελεί τα καθήκοντα των Δημάρ-χων μέχρι ενεργείας των εκλογών, αφού προηγουμένως ομόσω-σι τον νενομισμένον όρκον εις τον συνταγματικόν Βασιλέα των Ελλήνων.

Εν Πολυγύρω τη 2α Νοεμβρίου 1912Ο Στρατιωτικός Διοικητής Χαλκιδικής

Γεώργιος Κολοκοτρώνης, Ταγματάρχης

49


Ο Ουλαμός Αλεξάκη από Αρναία προς Ιερισσό Μετά τις υποδοχές και τη διανυκτέρευση στην Αρναία, ο Ου-λαμός πρέπει να συνεχίσει την πορεία προς τον αντικειμενικό του σκοπό, που είναι το Άγιον Όρος. Ο Αλεξάκης αφηγείται (σελ. 526 -27): «Ώραν8ηνπ.μ.της3-11-12,εξεκίνησενοΟυλαμόςδιαΙε-ρισσόν,εκτηςΒΑεξόδουτηςκωμοπόλεως.Ραγδαίαβροχήμαςεπεσκέφθημετ’ολίγονκαθ’οδόν.Ηπορείαήτοεσπευσμένη.Δι’ημιονικώνδεοδώνκοπιώδης. Διήλθομεναπότοδεξιόνάκρονπλησίοντουαριστεράμαςκει-μένουχωρίουΠαλαιοχώρι(ώραν9.10΄,α΄ωρίαστάσις)καιτουχωρίουΡεβενίκια(Μ.Παναγία),όπουβ΄ωρίαστάσις.» Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει πως οι στρατιώτες, στην πορεία τους, τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια, συνήθως κρητικά, όχι μόνο δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα (μαντινάδες), αλλά και τον θε-ωρούμενο εθνικό ύμνο της Κρήτης –κατά την περίοδο της Αυτονομί-ας- «Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη, τα βαριά της τα σίδερα σπα…», όπως και άλλα εμβατήρια που διδάσκονταν στην Πολιτοφυλακή της Κρήτης. Τώρα, στην πορεία τους, αυτά τα άσματα έχουν εμπλουτι-στεί με πλέον κατάλληλα για την περίπτωση, όπως: «Τι ζητούν οι Βούλγαροι στην Μακεδονία; Τι ζητούν οι βάρβαροι στα ελληνικά χωριά», και «Δεν θα την πάρουνε ποτέ τη γη των Μακεδόνων, την γην αυτήν την ιεράν, το χάρμα των αιώνων…». Έτσι, ύστερα από περίπου έξι ώρες πορεία, ο Ουλαμός φτάνει στο Γομάτι. Ο Αλεξάκης γράφει σχετικά (σελ.527): «Ώραν2.30μ.μ.εφθάσαμενειςτοχωρίονΓομάτι.Ειςτοχωρίοναυτό,ακραιφνώςελληνικόν,μαςεγένετο,ωςκαιειςτηνΛιαρίγκοβην,συγκινητικήυποδοχή,μετους ιερείς,ευαγγέλιον,εξαπτέρυγα,σχολείονκαιπληθυσμόν,έξω,βορείωςτουχωρίου,επίτηςοδούαπότηνοποί-ανενεφανίσθημεν.Έγινεπροσφώνησιςδιδασκάλουκαιαντιφώνη-σιςσύντομοςτουΔιοικητούτουΛόχουμαςκ.Λυμπέρη. Εκεί,έξωτουχωρίου,έγινεμακράσχετικώςστάσιςδιασυσσί-τιονκαιανάπαυσίνμας.Οιχωρικοίηθέλησανναμαςετοιμάσουνκαιεκείνοιγεύμα,αλλάδενεδέχθημεν,διότιεβιαζόμεθα. Υπάρχουνεδώτείχηφυσικά,μεγαλοπρεπή.Επίσηςμεταλλεία. ΜετάτοΓομάτιηοδόςβαίνειεπίυψώματοςδασώδους,ιδίωςθαμνώδους,οπόθενεθεώμεθατηνθάλασσαντηνεκατέρωθεντουΑγίουΌρουςκαι, κατελθόντες εις τηνπεδιάδα, εφθάσαμεν ειςτηνπολίχνηνΙερισσόν(ώραν7μ.μ.),κειμένηνειςτηναρχήντηςχερσονήσουτουΑγ.Όρους(Άθω). Από ταυψώματαοι στρατιώται, ιδόντες την θάλασσανπερίτονΆθωνα,εφώναζαν«θάλασσα,θάλασσα!»,ηρώτωναλλήλους

50


προς ποίαν κατεύθυνσιν ευρίσκεται η Κρήτη, ενεθυμήθησαν δεκαιέψαλλοντοτραγούδι:«Χτύπα,χτύπατηςθάλασσαςΣούλι,χτύπακόρηγλυκειάτουγιαλού…»(σημ.: η δεύτερη στροφή του ύμνου της Κρήτης). ΟλόχοςμαςεγκατεστάθηειςτοσχολείοντηςΙερισσού.Εγκα-τεστήσαμενκαιφυλάκιονμεσκοπούςπροςΒκαιΒΔ. ΕιςτηνΙερισσόνευρίσκετοχθεςάγηματουΣτόλουμας,αλλ’ανεχώρησενανακληθένμετάτηνάφιξίνμας.

Φιλοξενία στην Ιερισσό. –Αφελείς απορίες του Αλεξάκη Τη διανυκτέρευση του Ουλαμού στην Ιερισσό, περιγράφει με λε-πτομέρειες ο Αλεξάκης (σελ. 528-29): «Τηνεσπέρανμάςπαρετέθη,ειςτουςδύοαξιωματικούςκαιδύοαξιωματικούςτουΝαυτικού,δείπνον εκμέρουςτηςκοινό-τητοςειςτηνοικίανενόςΓιάννη (μουδιαφεύγειτοεπώνυμον),όστιςήτοοπλούσιοςτηςκωμοπόλεως,ωςέλεγονοικάτοικοι.Τοδείπνονήτοπλούσιον. Οιδύοαξιωματικοίδιανυκτερεύσαμενειςοικίας.Εγώωδηγή-θηνειςτηνοικίαντουκ.Νικ.Χασάπη,ειςτοάνωπάτωμα.Κάτωήτομεγάληαυλή,ειςτηνοποίανεσφάζοντοτασφάγια,γιατίοσπιτονοικοκύρηςμου,έχωντοεπώνυμονΧασάπης,ήτο«όνομακαιπράμα»χασάπης,δηλαδήσφαγεύςκαικρεοπώλης.Ήτοδεαρκετάεύπορος,ωςμουείπαν,καιωςσυνηγάγετοαπότομεγά-λονδιώροφονσπίτιτουμετηνμεγάληναυλήνκαιπεριοχήντου. Μαςυπεδέχθησανοισπιτονοικοκύρηδεςκαιότανωδηγήθηνειςτουπνοδωμάτιόνμου,εστρωμένονμεμακεδονικάχονδράεγχώ-ριαχαλιά(σημ.: προφανώς εννοεί φλοκάτες), ήλθεκαιμουέστρω-σενπροςύπνονηκόρητουοικοδεσπότουμου,μιαροδοκόκκινηκαιεύσωμηκοπέλα,’πούμουκανενεντύπωσινηκοκκινάδατουπροσώπουτης… Εκείνοιαφαιρούσανέξωτηςθύραςτηνυπόδησίντωνκαιει-σήρχοντοειςτοδωμάτιονφέροντεςχονδράπεριπόδια(κάλτσεςεντόπιες).Ήτοέθιμοντουτόπου,ωςκαιειςόληντηνΜακεδονί-αν,άγνωστονειςτηνΚρήτην. Μουεπρότεινανναμουφέρειηκόρηνερόειςκουβάν,διαπο-δόλουτρον,αλλ’ενώείχονανάγκηναυτούδενεδέχθην.Έκριναότιήτοεξευτελιστικόνναμουπλύνουνταπόδιαοιφιλοξενούντεςμε.Ευρέθηκαειςδύσκολονθέσιν.Έφεραβαρέωςτηνπεριποίησιν,γιατίδενήμουνσυνηθισμένοςειςτηντιμήνναμουστρώνεικορα-σίςτοκρεβάτιμου». Και στη συνέχεια ο Αλεξάκης εξομολογείται για τον εαυτό του

51


αξιόλογες λεπτομέρειες από την παιδική και νεανική του ζωή. Λέει: «Ήμουν αταξίδευτος και άπειρος του κόσμου. Χωριατόπουλο,όπωςήμουν,ειςτομικρόνορεινόνχωρίονόπουεγεννήθην(ΈξωΠοτάμουςΛασιθίου),εκοιμούμεθαμεταάλλαμικράαδέλφιαμουειςτονσοφάνμαςκαιμετουςγονείςμας,όλοιμαζί.Οιμεγαλύτε-ροιέπειταεκοιμώντοειςτοεντόςτηςοικίαςπεζούλιμας.Έπειταεγώ,μαθητήςΓυμνασίου(ειςΝεάπολινκαιΗράκλειον),μπεκιάρης(άγαμοςενοικιαστής),μόνοςέστρωνατοσανιδένιοκρεβάτιμου.Στρατιώτης έπειτα εις τον στρατώνα εις το Ηράκλειον, μόνοςέστρωνα την επί κλινοδιπόδων και κλινοσανίδων κλινοστρωμνήνμου,ωςυπαξιωματικόςδεεκείεδεχόμηντηνεξυπηρέτησιναυτήναπόσυστρατιώταςμου.ΩςμαθητήςειςτηνΣτρατιωτικήνΣχολήντωνΑθηνών(Αβερώφειονμέγαρον),μόνοςεπίσηςετακτοποίουντηνκλίνηνμου. ΔιαρκούσηςτηςεκστρατείαςαπόΕλασσόνοςμέχριΘεσσαλο-νίκης,οστρατιώτηςυπηρέτηςμούέφερνετοκρεβατάκιεκστρα-τείας,μόνονότανήτανεύκολονναμεταφερθήαυτόαπόταΜε-ταγωγικά…Συνήθωςόμωςεστρώνοντοχαμαίθάμνοιήσπαρτάήχόρτακαιεπάνωτυλιγμένοςτηνκουβέρτανμουεπερνούσατηννύκταμου,όπωςόλοιοισυμπολεμισταίμου. ΕιςτοχωριόμουειςτηνΚρήτην,τοκρεβάτιτουμουσαφίρηετακτοποιείτοκαθ΄όλαεναπουσίατουκαικατάτηνώραντουύπνουοδηγείτοεκείυπότουσπιτονοικοκύρηκαιεκαληνυχτίζετο.Γυναίκαδενεθεωρείτοκαλόνναεμφανιστήτότε.Αλλ’εδώτώραέβλεπονάλλαέθιμα,Μακεδονικά. Καιεδώδενυπήρχανκλίναι,ωςκαιειςτα(ορεινά)κρητικάχωριά.Υπήρχεόμωςειςτηνμίανπλευράντουυπνοδωματίου,καιουχίειςκασέλαν,ωςενΚρήτη,έναςμεγάλοςσωρόςσκεπάσματαμάλλινα, βαρειά, χνουδάτα: πατανίες χνουδάτες ράσινες (απόμαλλίπροβάτων),ολόμαυρεςήμερίγεςήπολύχρωμες.Δενέχο-μενειςτηνΚρήτηντοιαύταβαρειάσκεπάσματα…». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης επανέρχεται και σχολιάζει το γεγονός ότι η κοπέλα του σπιτιού, παρουσία του ίδιου, του ετοιμάζει το κρε-βάτι. Οι απορίες του είναι μάλλον αφελείς και δικαιολογούνται με-ρικώς από τη διαφορά κοινωνικών συνηθειών και κουλτούρας, από την Κρήτη στη Χαλκιδική. Τελειώνει τη σχετική περιγραφή ως εξής: «Αφούμουέστρωσεαρκετέςτέτοιεςπατανίες(χοντρές κουβέρ-τες) ειςτοδάπεδον,ωςστρώμα,καιέβαλενωραίονλευκότατονμαξιλάρι,αλλάόχισεντόνι,μουέστρωσεκαιάλλεςγιασκέπα-σμα.Τηςείπα«ευχαριστώπολύ»,μεεκαληνύκτησεκαιανεχώρη-σεν.Ενθυμούμαιέκτοτετηνεξαιδημοσύνηςερυθρότητατουπρο-

52


σώπουτηςνεάνιδοςεκείνης.Ορθώςελέχθητορητόν,«κάλλιστονχρώματοτηςαιδούςερύθημα»(τηςεντροπήςτοκοκκινάδι).

Εκοιμήθηκα,ωςκαιειςτηνΛιαρίγκοβην,βαθύνύπνονκαιεξε-κούρασατοπολυκουρασμένοαπόταςπορείαςκορμί.Αλλ’είχονπρόχειρατηνστολήνμουκαιταεξαρτήματααυτής.Είχομενανη-συχίαν.ΜήπωςοιΒούλγαροιεπιχειρήσουνναέλθουνειςτοΆγιονΌρος,όπουμίαεκτων20Μονώντου,ητουΖωγράφου,είναιβουλγαρική. ΕίμεθαειςτηναρχήντηςχερσονήσουτουΑγίουΌρουςκαιανοιΒούλγαροιδιαξηράςεπιχερήσουνναέλθουνειςαυτό,θαμαςεύρισκονειςτονδρόμοντωνκαιθατουςημποδίζαμεν.Θααντε-τάσσομεναντίστασινενόπλως. Μάλιστααπόμακράν,ανεπιχείρουνναέλθουν,θατοεμαθαί-ναμενδιατωνΕλλήνωνκατοίκων,οιοποίοιαυτοθελήτωςπαρηκο-λούθουνταςκινήσειςτωνκαιέσπευδονναμαςειδοποιήσουν. ΟιΒούλγαροιδενείχονπλοίαδιαναμεταβούνδιαθαλάσσηςεις το ΆγιονΌρος. Ο στόλος μας ήτο κυρίαρχος του ΑιγαίουΠελάγουςμεαρχηγόντονυποναύαρχονΠ.Κουντουριώτηνκαιπλοίατουστόλουμαςευρίσκοντοπλησίονμαςειςτονπροςβορ-ράνόρμοντηςΙερισσού,κόλποντηςΑκάνθου.Δι’αυτόεκοιμήθη-μενσχετικώςήσυχοιτηννύκτααυτήν».

Πώς καταλήφθηκε τελικά το Όρος από άγημα Ναυτικού Έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε το πώς έζησε την κατά-ληψη του Αγίου Όρους από ελληνικές δυνάμεις, πριν φτάσουν εκεί βουλγαρικά στρατεύματα, ο Ι. Αλεξάκης. Λέει, στις σελίδες 540-42: «Αλλάπώςσυνέβη,ενώεστέλλετοΟυλαμόςτουΤάγματόςμαςειςΆγιονΌρος,νασταλήοΣτόλοςδιαπροσωρινήνκατάληψιν,ωςκαιάλλοτμήμαπεζώνδιαθαλάσσης;Ιδούδιατί: ΤοΤάγμαμας,ωςείπομεν,εστάληεκΘεσσαλονίκηςκαιανε-χώρησενεκείθεντην31-10-12προκατάληψιντηςΧαλκιδικήςκαιδι’ενόςΟυλαμούκατάληψιντουΑγίουΌρους.Αλλάτην1-11-12,ότετοΤάγμαμαςευρίσκετοενπορείααπόΒασιλικάπροςΓαλά-τιστα,είδησιςέφθασενειςΘεσσαλονίκηνότιβουλγαρικήδύναμιςεκΣερρώνδιαΝιγρίτηςέσπευδεειςτοΆγ.Όρος,ίνατοκαταλά-βηπρινφθάσωμενημείςνατοκαταλάβωμεν. Ηείδησιςαυτήήτοβάσιμος,αλλάκατόπιντηςιδικήςμαςπρο-χωρήσεωςπροςΓαλάτισταν–Λιαρίγκοβην–Ιερισσόν,τηνοποίανέμαθον οι Βούλγαροι, δεν επροχώρησαν προς το Άγιον Όρος.Εγώεπίσης εξ Ιερισσού ειδοποίησαδιαχωρικών τουςΒουλγά-ρους.

53


Κατόπινόμωςτηςειδήσεωςεκείνης,ότιοιΒούλγαροισπεύ-δουνκαιίσωςπρολάβουντηνάφιξιντουΟυλαμούμαςειςΆγιονΌρος,τοΤμήμαΣτρατιάςΘεσσαλονίκης(Καλάρη),διέταξε(την1-11-12) τηνVIIηνΜεραρχίαννααποστείληκαιδιαθαλάσσηςδιατουατμοπλοίου«Αίολος»εντάγμα,«ίνακαταλάβητοΆγιονΌροςκαιταπέριξ». Αυθημερόν η Μεραρχία διέταξε (1-11-12) τον Διοικητήν του20ούΣυντάγματοςνατεθήοίδιοςεπικεφαλήςτάγματόςτουκαιναεκτελέσητηνδιαταγήντουΤμήματοςΣτρατιάςΘεσσαλονίκης. Την αυτήν ημέραν (1-11-12) ο Αρχηγός Στρατού ΔιάδοχοςΚωνσταντίνοςετηλεγράφησενειςτονΠρωθυπουργόνότι:«ανά-γκηνακαταληφθήυπ’αγήματοςτουΣτόλουτοΆγιονΌροςκαιυψωθήσημαία,διότιμανθάνωταύτηντηνστιγμήνότιοιΒούλγα-ροιπροτίθενταιπροβώσικατάληψιναυτούδιαξηράς». Η ενέργεια του Στόλου: Όθεν, ο υπουργός Ναυτικών (Ν.Στράτος),δι’επείγοντοςτηλεγραφήματοςπροςτονΑρχηγόντουΣτόλου (υποναύαρχον Κουντουριώτην) διέταξε (1-11-12) όπωςκαταληφθήτοΆγιονΌρος,συνίσταδετόπουςαποβάσεως:ΤονΙσθμόν,διατουόρμουΑμμουλιανήςήτουκόλπουτηςΙερισσού,προςαποκοπήναπειλουμένηςπροελάσεως,ωσαύτωςδεδιαμι-κρούαποσπάσματοςειςΔάφνην,όπερθέλειμεταβήειςΚαρυάς,έδραντης«ΣυνάξεωςτωνΜοναχών».Ωςμεταγενεστέρωςανέ-γνωσα,είχεδοθήτηλεγραφικώςειςτοναρχηγόντουΣτόλουυπο-ναύαρχονΠ.Κουντουριώτην,ηεξήςδιαταγή:«Ανάγκηαπόλυτοςόπως καταληφθήΆγιονΌροςαμέσως.Προς τούτο, άμα λήψειδιαταγής, προβείτε εις συγκέντρωσιν δύο λόχων αγήματος καιμετάΜοίραςΣτόλουπροβήτε,άνευαπωλείαςμηδέστιγμής,ειςκατάληψινκαιύψωσινσημαίας.Εάνμετάκατάληψινεμφανισθήαυτόθιβουλγαρικόςστρατός,προσενεχθείτεωςπροςσυμμάχους.ΑνεύρητετούτοκατειλημμένονυπόΒουλγάρων,προβείτεαπό-βασινκαιζητήσατεάμαοδηγίας,ενεργουμένηςταύτης.ΤόπουςαποβάσεωςσυνιστώμεντονισθμόνδιατουόρμουτηςΑμμουλια-νήςήτουτηςΙερισσού»(σ.541). Ταανωτέρωεξετελέσθησαν.ΜοίραδηλαδήτουΣτόλου,απο-τελουμένηεκτουθωρηκτού«Αβέρωφ»,εφ’ούεπέβαινενοαρ-χηγόςτουΣτόλουυποναύαρχοςΠ.Κουντουριώτηςκαιτωναντι-τορπιλικών«Πάνθηρ»,«Ιέραξ»,και«Θύελλα»,απέπλευσετηνπρωίανεκτηςνήσουΛήμνουόπουεναυλόχει,φέρουσααποβατι-κάαγήματα. Περίώραν10ηνπ.μ.της2-11-12,ηΜοίρααύτηκατέπλευσεν

54


ειςτονλιμένατηςΔάφνης,κείμενονεπίτηςΔ.παραλίαςτηςχερ-σονήσουτουΑγ.ΌρουςΆθω.Απεβίβασενάγημα,αποτελούμε-νοναπόΛόχονπεζοναυτών,τοοποίονύψωσεεκείτηνελληνικήνσημαίαν.Τμήμααυτούεκ40πεζοναυτών,υπότονσημαιοφόρονΠαπαγεωργίουτης«Θυέλλης»,καθηυθύνθηδια τηςΜονής τουΞηροποτάμουειςταςΚαρυάςκαιύψωσετηνσημαίανειςτοΔιοι-κητήριον(τουΚαϊμακάμη),χαιρετισθείσαυπόχαρμοσύνωνκωδω-νοκρουσιώνόλωντωνκωδωνοστασίων,ωςκαιδιαπυροβολισμώνυπότωνενθουσιώντωνμοναχών. Οιμοναχοί,μεμπροστάταλάβαρακαιταεξαπτέρυγα,εξήρ-χοντο παντού κατά την διέλευσιν του αγήματος προς υποδο-χήντουκαιμετάπροπορεύονταναυτούψάλλονταςτοΔοξαστικό«Άξιονεστίν…»,ενώοικώδωνεςηχούσανχαρμόσυνα. Οχαρμόσυνοςήχοςτωνκωδώνωνκαιπυροβολισμώναντιλα-λούσεμετ’ολίγονειςπάσαςταςΜονάς,σκήταςκαικελλίακαιεις τα χαράδρας του περιπύστου και μεγαλωνύμουΌρους. Οισυλληφθέντεςεκεί24Τούρκοιστρατιωτικοίκαιπολιτικοίυπάλλη-λοιεστάλησανειςΘεσσαλονίκην. ΗΜοίρααπεβίβασενέπειτακαιάλλοάγημαυπότονυποπλοί-αρχονΚουρμούλην,ειςτονόρμοντηςνήσουΑμμουλιανής,παράτοΛαυρεωτικόνΜετόχιον,ένθακατέληγενηδιώρυξτουΞέρξου.ΤούτοκατηυθύνθηεκείθενειςΙερισσόν,ένθακατηυλίσθη.Τοτμή-μααυτότουαγήματοςΙερισσούανεκλήθηεκείθεναμέσωςάματη

Έλληνες στρατιώτες στην απελευθέρωση του Αγίου Όρους με μοναχούς στην Κερασιά. Άγιον Όρος 1912.

Από Αγιορειτική Φωτοθήκη - «Πορτραίτα». (φωτ. Αδελφ. Ιωσαφαίων).

55


εκείαφίξειτουιδικούμαςΛόχου,διότιθαανεχώρειοΣτόλος.Έτσιδεντοείδομενκαιημείςεκεί.Είχενεπιβιβαστήκαιαπέλθει. Την ιδίαν ημέραν (2-11-12), ότεοΟυλαμόςμας έφθανεν εκΓαλατίστηςειςΛιαρίγκοβηνκαιτοΤάγμαεπορεύετοεκΓαλα-τίστης ειςΠολύγυρον,οδε ενπορείαΔιοικητήςτουΤάγματόςμαςαπότοχωρίονΡεσετνίκια(Άγ.Πρόδρομος)ανέφερενειςτηνVIIηνΜεραρχίαν ότι «απέστειλεν εις ΆγιονΌρος Ουλαμόν μεδύοαξιωματικούς»,οαρχηγόςτουΣτόλουΚουντουριώτηςανέ-φερενραδιοτηλεγραφικώςσυγχρόνως(2-11-12)ειςτονΥπουργόνΝαυτικώνταεξής:«Απότης10ηςώραςκατελάβομενχερσόνησονΆθω,αποβάσαντεςάπανάγημαειςΔάφνηνκαιΑμμουλιανήνμετά3αντιτορπιλικών». ΑπόβασιςΠεζικού:ΤοδεΤάγματου20ούΣυντάγματος(ταγ-ματάρχηςΚαρέλης)αφίχθηειςΔάφνηντην ιδίανημέραν,ώραν10.30΄μ.μ.,πληνενόςΛόχουκαιτηςΔιμοιρίαςπολυβόλωντουΤάγματος,αποσταλέντωνθαλασσίωςτηνμεθεπομένην(4-11-12)ειςτηνΙερισσόν,καισυνηντήσαμεναυτόνημείςκατάτηναποβί-βασίντων,ότανεφθάσαμενειςτονισθμόντουΞέρξου. Τοεπίτακτονατμόπλοιον«Κρήτη»απεστάληυπότουαρχηγούτουΣτόλου(Κουντουριώτη)ειςΔάφνηνκαιπαρέλαβετοναυτικόνάγημα.Έμεινενμόνοναπόσπασμάτου»,(σελ540-42).

Επισήμανση: Από όλη την περιγραφή για την κατάληψη του Αγ. Όρους, με δύο σώματα πεζικού και με ναυτικό άγημα, το οποίο απο-βίβασε η υπό το θρυλικό θωρηκτό μας «Αβέρωφ» Μοίρα πολεμικών πλοίων και κατέλαβε τελικά το Όρος, φαίνεται η ιδιαίτερη σημασία και ο ξεχωριστός συμβολισμός που απέδιδε η ελληνική πλευρά στην κατάληψη του Όρους. Ανάλογη σημασία φαίνεται ότι απέδιδε και η βουλγαρική πλευρά, όμως τα στρατεύματά της βρέθηκαν μακριά από το σύμβολο αυτό της Ορθοδοξίας, ενώ η Βουλγαρία δεν διέθετε αξιόλογο πολεμικό ναυτικό, για να επιχειρήσει κατάληψη από τη θάλασσα. Πρέπει εδώ να υπενθυμίσουμε όσα αναφέρει και ο Παν. Στάμος για την παρέμβαση του Ειρηναίου στον Κωνσταντίνο και την πληρο-φόρησή του ότι συνάντησε βουλγαρικό στρατό που σκοπεύει να κα-τευθυνθεί προς το Όρος, για να τονίσουμε και πάλι ότι το θέμα της κατάληψης του Όρους αντιμετωπίστηκε από το ελληνικό Γεν. Αρχη-γείο, κατά προτεραιότητα, αμέσως μετά την κατάληψη της Θεσσα-λονίκης από τον Ελληνικό Στρατό, όπως μαρτυρούν και οι ημερομη-νίες που αναφέρει ο Αλεξάκης παραπάνω, ωστόσο οι πρωτοβουλίες

56


αυτές προφανώς ενισχύθηκαν και από την παρέμβαση Ειρηναίου. Και θα ξαναπούμε πως οι Βούλγαροι, από κακόν υπολογισμό και από σχετική υποτίμηση της δύναμης και των δυνατοτήτων των ελ-ληνικών στρατευμάτων, επίγειων και θαλάσσιων, έχασαν αρχικά τη Θεσσαλονίκη, τον μεγάλο τους στόχο, αλλά και τον ιερό χώρο του Αγίου Όρους, το σύμβολο αυτό της Ορθοδοξίας, όπου, εκτός από τα ελληνόφωνα μοναστήρια, υπήρχε και το Βουλγάρικο (Ζωγράφου), το Σέρβικο (Χιλανδαρίου) και το Ρώσικο (Αγ. Παντελεήμονα) και όπου οι δωρεές πάντων των τσάρων και λοιπών σλάβων αρχόντων ήταν πάντα εντυπωσιακές -δες στο Παράρτημα, σελ. 197, φωτο-γραφία από την εκδίωξη, αργότερα, Βουλγάρων στρατιωτών και ανταρτών από τη Μονή Ζωγράφου).

Οι κινήσεις και ενέργειες του Ουλαμού του Τάγματος Κρητών, μετά την κατάληψη του Αγ. Όρους από το Πολεμικό Ναυτικό –

Οι ενέργειες του Τάγματος Παρά τη σπουδή, λοιπόν, του Ουλαμού του Τάγματος Κρητών, τον οποίο ο διοικητής του Τάγματος Γ. Κολοκοτρώνης έστειλε, υπό την ευθύνη του ανθυπολοχαγού Ι. Αλεξάκη και με τη συνοδεία του δ/τή του Λόχου Καλ. Λυμπέρη, οι φόβοι μήπως οι Βούλγαροι προλά-βουν, από τη μεριά της Νιγρίτας, Σταυρού κλπ να φτάσουν πρώτοι στο Όρος, οδήγησαν το Αρχηγείο του Ελληνικού Στρατού να ζητήσει την παρέμβαση του Ναυτικού, όπως και έγινε. Τι κάνει λοιπόν, στη συνέχεια, ο Ουλαμός, αλλά και ολόκληρο το Τάγμα; Ας δούμε τη σχετική διήγηση του Αλεξάκη (σ. 544):

«Ο1οςΛόχοςαπόΙερισσόνειςΙσθμόντουΞέρξου α΄ΗπορείατουΛόχου 4-11-12:Ώραν10ηνπ.μ.οΛόχος(εννοείΟυλαμός)ήτοέτοιμοςκαιεξεκινήσαμενδιατοΆγιονΌρος.ΑλλάδενείχομεντηντύχηνναμεταβώμενπέραντηςδιώρυγοςτουΞέρξου. ΕίχαεπιβλέψειεγώτηνφόρτωσιντωνμεταγωγικώνκαιοΛό-χος εξεκίνησε με επικεφαλής τον Διοικητήν αυτού υπολοχαγόνΛυμπέρηνΚαλοπόθον. Ηοδόςήτοανηφορική,ημιονική,αλλάκαλή.ΥπερέβημενταανατολικώςτηςΙερισσούυψώματακαικατήλθομενειςχαμηλόνέδαφος,έχονκλίσινπροςδεξιά,δηλαδήπροςτονΣιγγιτικόνκόλ-πον(ΑγίουΌρους). Είναιοχώρος,ειςτονοποίονοΞέρξηςέκοψετονισθμόντοέτος481π.Χ.

57


β΄. Συνάντησις άλλουΛόχου μας αποβιβαζομένου. Διαταγήεπιστροφής(σ. 544 -45) Ειςτομέροςαυτόεσταματήσαμεν.Καιχωρικόςαφιχθείςαπότηνπαραλίαν,μαςπληροφορείότιεκείαποβιβάζεταιαυτήντηνστιγμήνκαιάλλοςστρατόςιδικόςμας. ΟΔιοικητήςτουΛόχουπαρήγγειλενατονπεριμένομενεκεί.Έγινεναπόθεσιςγυλιώνκαιωρίαστάσις.Έφιππος,ωςήτο,μετέ-βηειςτηνπαραλίαντουΠρόβλακακαιμετά20λεπτάεπέστρε-ψεν. ΕιςτονσυγκεντρωθένταΛόχονμάςανεκοίνωσεταεξήςπερί-που:Εδώήλθεκαιαποβιβάζεταιτώραειςτηνπαραλίαν ιδικόςμαςστρατός,ο1οςΛόχοςτου20ούΣυντάγματοςυπότονΛοχα-γόνΜιχάλον. Εις την Δάφνην, τον λιμένα τωνΚαρυών τουΑγίουΌρους,όπουέχειαποβιβασθήναυτικόνάγημα,αποβιβάζεται τώρακαιπεζικόνιδικόνμαςκαιέτσιτοΆγιονΌροςέχεικαταληφθή.Ώστε,οσκοπόςδιατονοποίονήλθομενέωςεδώ,έχειεκπληρωθή.ΕμείςθαεπιστρέψωμενειςτηνΙερισσόν,ωςείχενεντολήνναμουανα-κοινώσηκαιμουανεκοίνωσεοΛοχαγόςΜιχάλος,καιθαπερι-μένωμεν εκεί διαταγήν του ενΠολυγύρωΤάγματός μας. ΊσωςχρειαστήνααντιμετωπίσωμενειςτηνΙερισσόν,μαζίμετονΛόχοντου 20ού Συντάγματος, όστις αποβιβάζεται, τους από βορράΒουλγάρους,ανέλθουν». ΑυτάπερίπουμαςείπενοΔιοικητήςτουΛόχουμας.Αλλ’ηαγ-γελίατουΔ/τούτουΛόχουμαςέπεσενως«βόμβα»,εκραγείσαειςτακεφαλάςόλωνμας. Όλοι εποθούσαμεν να επισκεφθώμεν τοΆγιονΌρος, δια τοοποίον ηκούαμεν τόσα και τόσα.Και οι αγράμματοι, όσοι δενείχονφοιτήσειειςσχολείονήδενείχονδιαβάσειτηνιστορίαντων20ΜονώντουΑγίουΌρους,ταήκουοναπόερχομένουςσυχνάειςτηνΚρήτηνκαλογήρους,οιοποίοιήρχοντοειςτηνΚρήτην,είτεδιαναεπισκεφθούντουςσυγγενείςτων,είτεδιανασυλλέξουνεράνουςδιαταςΙεράςΜονάς.ΚαιήσανανέκαθενπολλοίΚρητι-κοίμοναχοίειςτοΆγιονΌροςκαιμάλιστακαλλιτέχναιζωγράφοι. Έφερονενίοτεεκείάγιαλείψανακαιάμφιακαιδηκατάταςκρητικάςεπαναστάσεις,έφερονδεκαιεπωλούσαν,ωςγίνεταικαισήμερονακόμη,εικόναςκαιπλείσταχειροποίητααντικείμενα,ιδί-ωςξυλόγλυπτα,ωςκουτάλια,πειρούνια,χαρτοκόπτες,ξύστρεςφθειρών,κλπ. Αλλ’ιδίωςειςΛιαρίγκοβηνπροχθέςκαιΙερισσόνχθεςκατάτηνάφιξίνμαςοιχωρικοί,ερωτώμενοιαπότουςστρατιώτας,έδιδον

58


διατοΆγιονΌροςπληροφορίαςενδιαφερούσας,ομοίαςμεθρύ-λους,καιέκαμαντουςστρατιώταςναανυπομονούνναφθάσουνειςτονιερόνεκείνοντόπονμεταμεγαλοπρεπέσταταυψηλά,κρη-μνώδη,περίεργακαιφαντασμαγορικάοικοδομήματατωνΜονών,όπου ούτε γυναίκες υπάρχουν, αλλ’ ούτε θηλυκά ζώα (κότες,γάτεςκλπ). γ΄.ΟπόθοςεπισκέψεωςτουΌρους,γεννάαπείθειανστρατιω-τών(σ. 545 -46) Ότανολοχαγόςετελείωσεταςανακοινώσειςτου,διέταξενααναπαυθώμενεπ’ολίγονκαινατεθώμενπάλινειςπορείανοπίσωπροςτηνΙερισσόν. Αφήκαμενελευθέρουςτουπέντεκαλογήρους,οιοποίοιήσανμαζίμαςαπότηνΓαλάτιστακαιαυτοίαναχώρησανδιαταςΜο-νάςτων.Εκρατήσαμεντατυφέκια,ταοποίατουςείχαμενδώσειπροσωρινώς,παράτηνθερμήνικεσίαντωννατουςτααφήσωμεν. Οιστρατιώταιήρχισαναμέσωςκαιαυτομάτωςνασυγκεντρώ-νονταικαθ’ομάδαςκαιναεξωτερικεύουνμεταξύτωντηνλύπηντων.Οιζωηρότεροιέλεγον: -«Ίσαμεεπαέ(εδώ)ναρθούμε,στοκατώφλιτουΑγίουΌρους,και να μην πάμε παραπέρα, να μπούμε παραμέσα, να δούμεέστωμίαΜονή,ποιοςΘεόςτοθέλει;» Έσπευσανσεμένα.Ναπαρακαλέσωεγώτονλοχαγόν.Καιτοέκαμα.Έπειτα,μερικοίμαςπεριεστοίχισανκαιτουςδύο.ΈπειταόλοςοΟυλαμός.ΕξηγούσεοΛοχαγόςότιδενέπρεπεναεπιμέ-νουν,αλλάειςτηνεπιμονήντωνεθύμωσεκαιδιέταξεμεθυμόντηνσύνταξιντουΛόχουπροςαναχώρησιν. Προσεπάθησακαιεγώνατουςπείσω,τουςαπροθύμους,ναέλθουνειςτηνσύνταξιντουΟυλαμού,ναμηδειχτούναπείθαρχοι,αλλάηαπροθυμίαεσυνεχίζετο. -«Εμπρόςοδοιπορικώς»,διέταξενοΔιοικητήςτουΛόχουκαιεξεκίνησενο ίδιοςπρος επιστροφήν εις την Ιερισσόν.Τονηκο-λούθησανολίγοικαιταΜεταγωγικά.Οιάλλοιίσταντοακόμηεπίτόπου.Εξεδηλώθηούτωστάσις(ανταρσία). Έφιπποςπλησίον των ισταμένων,προσεπάθουν να τους με-ταπείσω,τονίζωντηνσοβαρότητατηςαπειθαρχίαςτων,καιδεντοκατόρθωνα.Ολοχαγόςμεεφώναξεναπόμακράν,νασπεύσωκοντάτουκαιόσοιδενθέλουννατουςαφήσω. ΥπήκουσαειςτονΛοχαγόνκαιμαζίμουεξεκίνησανοιπολλοίκαιανεχωρήσαμενοπίσω.Έμεινανόμωςεπίτόπουμερικοί,ελθό-ντεςέπειταειςΙερισσόν,ωςβραδυπόροι,μεκαθυστέρησιν.

59


Εγκατεστάθημενπάλινειςτοσχολείοντουχωρίου. ΑπόταδυτικώςτουΙσθμούτουΞέρξουυψώματα,στρέφοντεςτοβλέμμαοπίσω,αντικρύζομενόληνκατάμήκοςτηνχερσόνησοντουΑγίουΌρους,πελωρίανμαύρηνδασώδηράχινκαμήλας,επίτης οποίας πέραν προς Α υψούται πελώριος κωνικός ύβος, ηκορυφήτουΆθω,όπουδενμετέβημεντώρα,διότιέρχονταιπίσωμαςοιΒούλγαροι,διαναπατήσουντοΆγιονΌρος,καιθαστα-ματήσωμενειςΙερισσόννατουςεμποδίσωμεν.

Και ο Αλεξάκης, υπό ημερομηνία 5-11-12, συνεχίζει (σ.548):ΠαραμονήειςΙερισσόν

Κατάτηνημέραναυτήνέβρεχενκαιέπνεεν ισχυρόςάνεμος.Κακοκαιρία. Σήμερονδενείχομενπορείαν.ΑιμέχριχθεςπορείαιτουΤάγ-ματός μας, από Θεσσαλονίκης προς Χαλκιδικήν, με σταθμούςειςΒασιλικάκαιΓαλάτισταν,καιενσυνεχείατουΟυλαμούμουειςΑρναίαν,ΙερισσόνκαιδιώρυγατουΞέρξου,καιεπάνοδοςειςΙερισσόν,μουυπενθυμίζουντηνδιήγησιντουΞενοφώντοςειςτηνΚύρουΑνάβασιν,όπουεπαναλαμβάνεταιπολλάκιςτο:«εντεύθενεξελαύνει σταθμούς….., παρασάγγας……Ημείς, απόΘεσσα-λονίκηςειςΆγιονΌροςδιηνύσαμενσταθμούς4,παρασάγγας37περίπου…ήτοι104χιλιόμετρα. Την5-11ουοΔιοικητήςτουΛόχουσυνέταξενεκτενήαναφοράνπροςτοΤάγμα. ΕκείθενήλθενεκΠολυγύρουοσυνοδεύωντοΤάγμαμαςωςεθελοντήςκαιφίλοςτουΤαγματάρχουΓ.Κολοκοτρώνη,ιδιώτηςΑντώνιοςΑλμέιδα.ΕιςτούτονεδόθηηαναφοράτουΛόχουκαιτηνέφερενειςτονΔιοικητήντουΤάγματοςειςτονΠολύγυρον.ΕιδοποιήσαμεντουςκατερχομένουςεκΝιγρίτηςΒουλγάρουςότιημείςκατέχομεντηνΙερισσόνκαιτοΆγιονΌρος.Επομένως,ναμη έλθουν αυτοί εκεί. Επληροφορήθημεν ότι είχον εκκινήσει εκΝιγρίτης και κατήρχοντο,αλλάκατόπιν της ειδοποιήσεώςμας,επέστρεψανοπίσω.Δενετόλμησανναέλθουν,διότιθατουςεμπο-δίζαμεν.Είχαμάλισταεκτελέσειεπίσκεψιντουεδάφουςκαιείχασχεδιάσειταςθέσεις,ειςταςοποίαςοΛόχοςμαςθαετάσσετοπροςμάχην.ΑλλάοιΒούλγαροιδενετόλμησανναέλθουνκαιτοΆγιονΌροςεσώθη.Δενεπατήθητότεαπόβουλγαρικόπόδι. Ο1οςΛόχοςτου20ούΣυντάγματοςυπότονΛοχαγόνΜιχάλονήλθεσήμερονκαιαυτόςεδώ. ΓεύμαπαρετέθητηνεσπέρανειςτουςαξιωματικούςτωνδύοΛόχωνκαιειςαξιωματικούςτουναυλοχούντοςειςτονκόλποντης

60


Ιερισσούπολεμικούσκάφους. ΕιςτονΟυλαμόνμου,επισταθμεύονταειςτοΣχολείον,μετέ-βαινακατάταςδιανομάςτουσυσσιτίου.Είχονειςεμένα,ωςΚρη-τικόνοιΚρητικοί,θάρροςκαιήρχισανκαταφερόμενοικατάτουΔιοικητούτουΛόχου,διατοότιδενμαςοδήγησενειςτοΆγιονΌρος,αλλ’εγώαπέκρουσαταλεγόμενάτων.ΤουςεβεβαίωναότιείχεδίκαιονοΛοχαγόςμας,διότιδενημπορείναμαςπάηειςτοΆγιονΌρος,αφούέχειαντιθέτουςδιαταγάς.ΤουςεβεβαίωναδιατοενδιαφέροντουΔιοικητούτουΛόχουειςτονΛόχοντουκαιτηναγάπηντουειςτουςάνδραςτουόλους,αλλάδενεπείθοντο.Μίαομάςεπρωτοστατούσε.Οιπολλοίήκουοναλλάδενεπενέβαινον. Ζωηροίτινεςμουεπρότειναν:«Άμεμας(πήγαινέμας)εσύ,κ.Ανθυπολοχαγέ,έστωολίγους,πουείμεθαταμένοιναπάμε.Άσεμαςναθυσιαστούμεγιαόνομάσου». -«Μηζητάτεαδύνατα»,τουςξαναείπα.«Θέλωκιεγώναπάμε,καιθατοζητήσωμεναπότοΤάγμααργότερα.Τώραδενγίνεται,αφούέχειαντίθετονδιαταγήνοΛοχαγόςμας». ΜετέβηνειςτονΔιοικητήντουλόχουκαιανέφεραταανωτέρω.

6-11-12ΠαραμονήειςΙερισσόν Τηνημέραναυτήνεξεδηλώθηεντονότερονηπροδιημέρουση-μειωθείσαειςτονΙσθμόντουΞέρξουαπείθειαστρατιωτών. Ώραν8.30΄έγινεναναφοράτουΛόχου,ειςτοΣχολείον,όπουεπεστάθμευεν. Οεπιλοχεύωνλοχίαςείχεπροετοιμάσειτηναναφοράνκαιμουανάφερεσχετικώςκατάτηνεκείάφιξίνμου.Μετ’ολίγονέφθασενοΛοχαγός. ΤινέςείχονπαρουσιασθήαιτούντεςναμεταβώσιειςτοΆγιονΌρος. ΟΛοχαγός εξήγησε και πάλιν ότι ήτοαδύνατοναυτό, αλλ’επειδή οι αιτούντες επέμενον, ο Λοχαγός εθύμωσεν. Έσπρωξεμάλιστα έναν, τον ζωηρότερον και ανήγγειλεν ότι θα υποβάλημήνυσινκατάτωναπειθησάντων,τωνστασιαστών. Αυτόκαιέγινε.ΚατάτηνεπάνοδόνμαςειςΠολύγυροντην13-11ου,επροφυλακίσθησαντινέςοι:1.Καρνομουράκης,2.Τσατσα-ρωνάκης,3.ΔρουλίσκοςΙ.ΟύτοιπαρεπέμφθησανειςτοΣτρατο-δικείονκαιεδικάσθησαντην9-1-13ειςτηνΘεσσαλονίκην.Επί-τροπος του Στρατοδικείου ήτο ο Κρητικός Ι. Μπρισιμιτζάκης,δικηγόρος,έφεδροςαξιωματικόςτηςΣτρατιωτικήςΔικαιοσύνης,όστιςείχεπολεμήσειειςτηνΚρήτην,ωςέφεδροςανθυπολοχαγόςτουΠυροβολικούτο1897,μετάτουτότεΛοχαγούΑριστοτέλη

61


Κόρακα,ύστερονΑντιστρατήγου,θανόντοςτο1946*. ΚατεδικάσθησανοιΚαρνομουράκηςκαιΤσατσαρωνάκης. Είναιέναπολύλυπηρόνεπεισόδιοντηςπολεμικήςεκείνηςπε-ριόδου,τοοποίονμεπολλήνλύπηνπάντοτεενθυμούμαι. Εγώ,ευκαιρίσαςτηνημέρανεκείνην,περιήλθοντηνκωμόπολινΙερισσόν.Ειςτηνυψηλήνσυνοικίαντηςείδονειςτηνοικίαντουηλικιωμένον άνδρα, τον κ. ΔημητράκηνΘεολόγην, ο οποίος μεεκάλεσεκαισυζητήσαμεν.Ήτοπολύμορφωμένοςκαιμεπροσε-κάλεσενατονεπισκέπτομαικαθ’εκάστην,προςσυνομιλίαν,εάνμείνωμενεκεί.Όμως,αναχωρήσαμεντηνεπομένην.

*Τον δικηγόρο Ιωάννη Μπρισιμιτζάκη τον συναντά κανείς στο βιβλίο –ντοκουμέντο του Ηλία Βουτιερίδη «Ημερολόγιον του Τάγ-ματος Επιλέκτων Κρητών (1897)», το οποίο εξέδωσε το 1898, (επα-νεκδόθηκε στη Ν. Υόρκη από τις εκδόσεις PROSKOPOS το 1917, και το 1997, 100 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, από τον Δήμο Αρχανών Ηρακλείου σε συνεργασία με την Ένωση Φιλολόγων Ηρακλείου). Στο βιβλίο αυτό ο Βουτιερίδης, που είχε κατέβει στην Κρήτη ως εθε-λοντής έφεδρος ανθυπολοχαγός, ήταν υπασπιστής και γραμματέας του διοικητή του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών Ιωάννη Νταφώτη, ο οποίος έδρασε ως φρούραρχος των Αρχανών κατά την επανάσταση του 1897. Σ’ εκείνη την ηρωική εξέγερση των Κρητών –που προη-γήθηκε της απελευθέρωσης της Κρήτης από την Τουρκία και της έναρξης της Αυτονομίας-, οι Αρχάνες ήταν το επίκεντρο της εξέγερ-σης και επί πολλούς μήνες κράτησε τις αλλεπάλληλες επιθέσεις των Τούρκων, που με την υποστήριξη ισχυρού πυροβολικού και ιππικού εξέρχονταν καθημερινά σχεδόν από το κοντινό Ηράκλειο. Σ’ αυτόν τον αγώνα, πέραν από το κύριο βάρος το οποίο σήκωσε το Τάγμα του Νταφώτη, πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξε ο διοικητής του ουλαμού του πυροβολικού Ι. Μπρισιμιτζάκης, που ήταν υπεύθυνος των δυο μικρών πυροβόλων, με τα οποία έκανε αληθινά θαύματα. Στο βιβλίο του Βουτιερίδη γίνονται εκτενείς αναφορές στον Μπρισιμιτζάκη 30 φορές, και γενικά τα δυο μικρά κανόνια και ο διοικητής του παί-ζουν πολύ σημαντικό ρόλο σ’ αυτό το μικρό έπος της εξέγερσης της Κρήτης το 1897. Ο Βουτιερίδης κατεβαίνει στην Κρήτη μαζί με τον Νταφώτη και τον Αριστοτέλη Κόρακα, αρχηγό της όλης κρητικής επανάστασης του 1897. Ο Αριστοτ. Κόρακας ήταν γιος του θρυλι-κού καπετάνιου εκείνου του αιώνα Μιχ. Κόρακα, και τον συναντή-σαμε ήδη στη Λάρισα να υποδέχεται το Τάγμα Κρητών (περιγραφή Ι. Αλεξάκη, σελ. 229). Με την επανάσταση αυτή, τέλος, συνδέεται και ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης, διοικητής εδώ του Τάγματος Κρη-

62


τών, όπως θα αναφερθούμε σε άλλες σελίδες –δες σχετικά και στο Παράρτημα.

Όμως, ας επανέλθουμε στη διήγηση του Ι. Αλεξάκη (σελ. 550):

7-11-121.Ο1οςΛόχοςαπόΙερισσόνειςΓομάτιον Είχενεντωμεταξύεπανασυνδεθήηδιακοπείσαπροπολλούτηλεφωνικήγραμμήκαιτην7-11-12τοΤάγμαμαςεκΠολυγύρουτηλεφωνικώςανεκάλεσετονενΙερισσώΛόχονμας. Αναχωρήσαμεναμέσως,επιστρέφοντεςδιατουαυτούδρομο-λογίου: Ιερισσός–Γομάτι–Αρναία,προςΠολύγυρον.Πρότερον(ώραν 10.30΄π.μ.) είχομεν αποστείλει δια λέμβου ασθενούνταστρατιώτηνειςΣτρατώνι,χωρίον12περίπουχιλιόμετραΒ.τηςΙερισσού. Εκκινήσαντεςώραν2.40΄μ.μ.εξΙερισσού,εφθάσαμενπροτουχωρίουΓομάτι,ώραν6.30΄μ.μ.Καθ’οδόνπαρεχώρησατονίππονμου εις ασθενήσαντα στρατιώτην (Τσικουράκην) και ίππευσεν,εγώεπεζοπόρησαμέχριΓοματίου. ΟΛόχοςεστάθμευσενειςτοσχολείονκαιοιαξιωματικοίειςπλησίον οικίαν.Εγώ εφιλοξενήθην εις την οικίανΓεωργίουΒα-φειάδου.

2.Ηθρησκευτικήπίστιςτωνυποδούλων Ο ιερεύςπαπά Ιάκωβος,οδιδάσκαλος ΙωάννηςΜορφουλάςκαιάλλοι,όλοιθερμοίπατριώται,μαςεβεβαίωνανεκείότιήτοθέλημαΘεούνατουςελευθερώσωμενκαιότιτοήλπιζον,διότιτοέτος1912μεελληνικούςαριθμούςσημαίνειαναστάσεωςημέρα,ωςφαίνεταιπράγματιαπότοάθροισματωναντιστοίχωνελληνι-κώναριθμών,ωςκάτωθι: α 1 ά 1 η 8 ν 50 σ 200 μ 40 α 1 ε 5 έ 5 σ 200 ω 800 ρ 100 τ 300 ς 200 α 1--------------------------------------------------------------------------- 552 + 1206 + 154=1912

Μουείπανακόμηότικαθ’όμοιοντρόπονεφάνηότικατάτοέτος1868,μετηντριετήκρητικήνεπανάστασιν1866-1869,ότιηΤουρκίαεκινδύνευεν,αφούμετουςελληνικούςαριθμούςηφράσιςΤουρκίαχάνεταιέχειάθροισμα1868,ωςεξής:

63


Τ 300 χ 600 ο 70 ά 1 υ 400 ν 50 ρ 100 ε 5 κ 20 τ 300 ί 10 α 1 α 1 ι 10------------------------------------- 901 + 967 = 1868 Ταανωτέρωείναιβέβαιατυχαίαισυμπτώσεις,αλλάήτοσυγκι-νητικήηαγνήθρησκευτικήπίστιςτώνειςαλλόθρησκονδυνάστηνυποδούλωνεκείνωναδελφώνμας.

8–11–12,Γομάτι–Αρναία(σελ.553)1.ΟΛόχοςαπόΓομάτιειςΑρναίαν

α.ΕκκλησιασμόςτουΛόχου ΕίναισήμερονηεορτήτωνΤαξιαρχών(ΜιχαήλκαιΓαβριήλ). Οιστρατιώταιμαςεκκλησιάσθησανόλοι(ώραν8-9π.μ.)κατ’εντολήνμας,αλλάκαικατ’επιθυμίαντωνιδίων,εδώειςτοΓο-μάτι.Δενείχομενεκκλησιασθήαπόδιμήνουπερίπου,ήτοιαπότηςεπιστρατεύσεως(19-9-12)καιέκτοτε,διαρκούντοςτουπολέμου. Μετάτονεκκλησιασμόνοιαξιωματικοίηυχήθημενειςτηνοικί-αντουτονεορτάζοντατηνονομαστικήνεορτήντουτονΑγγελήνΠαπαγγέλου. β.Ηπορείακαιηεπισταθμία Ώραν11π.μ.ανεχωρήσαμενδι’Αρναίαν.Ταεδάφηεδώείναιδασώδη και καλούνται ορμάνια.Οι οδηγοί μεπληροφορούν ταονόματατωνεδώδένδρωνκαιθάμνων:προυνάρια(ταπρινάριακαι κατσοπρίνια της Κρήτης), ήτοι οι θαμνώδεις πρίνοι, άρεα,κουμαριές, γκουρνιτσές, σμαρδέλια, σουσούρες, σβένικα (όλααυτάάγνωσταστηνΚρήτη),καστανιές,δένδρα(αιδρυς,δρυγι-άδες). Ζώαδιακυνήγιονυπάρχουνεδώ,ωςμουλέγουν:ζαρκάδια,αγριογούρουνα,λύκοι,λαγοί. Ώραν11.30΄διερχόμεθαπλησίονπρίνου,τουοποίουοκορμόςφέρειοπάςκαιειςαυτάςύψωμα(προσφορά),τιθέμενονκατάταςλιτανείας,τηνΛαμπρήνκ.λ.π. Ώραν11.45΄διερχόμεθαγεφυρίδιον,όπουοοδηγόςμαςδει-κνύει πλησίον δένδρου αρίου, τους τάφους δύο τσεντερμάδων

64


(Τούρκωνχωροφυλάκων),φονευθέντωνεκεί. Εντεύθενπαρεχώρησαπάλιντον ίππονμουειςασθενήσανταστρατιώτην(Τσικουράκην)καιίππευσεν,ωςχθες.Εγώεπεζοπό-ρησαμέχριΛιαριγκόβης. Περαιτέρω πλησίον δένδρου (δρυός), ο οδηγός μού δεικνύειθέσινειςτηνοποίανΈλληνπατριώτηςεφόνευσεΤούρκον,τύραν-νοντωνχριστιανών.Δηλαδήκαι εδώ,ωςειςτηνΚρήτην,κάθεδένδρονκαικάθεπέτραέχειτηνιστορίαντης:

«Πάρετηράχητουβουνούκιανέβαπέτρα–πέτρα,σεκάθεπέτραπουπατείςκιέναναγώναμέτρα».

ΔιήλθομεντογεφυρίδιοντωνΡεβενικίων(Μ.Παναγίας),έπειταράχιν, όπου εικονοστάσιον, και τον αυχένα υψώματος, έπειταρυάκιαέχοντανερό,λαχανικήπουςκλπ.Εκτελούντεςκανονικώςωρίαςστάσεις,μετελευταίανέναντιτουχωρίουΠαλαιοχώριον,εφθάσαμεντέλοςειςτηνΑρναίανώραν4.20΄μ.μ. Εγκατέστησα τον Λόχον εις το σχολείον, ως και κατά τηνπρώτηνεντεύθενδιέλευσινκαιδιανυκτέρευσίνμαςπρο5θημέρου,επρομηθεύθημενκρέαςκαιέγινεσυσσίτιοντωνανδρών,πλούσιον,ωςσυνήθως. Εδώ εύρομεν τώρα εγκατεστημένηνΔιμοιρίαν του4ουΛόχουτουΤάγματόςμας,υπότονσυνάδελφόνμουανθυπολοχαγόνΔ.Βιδάκην.ΑύτηείχεσταλείυπότουΤάγματοςεκΓαλατίστηςτην2-11-12καιέφθασενεκείμετάτηνδιέλευσιντουΛόχουμου. Διέμεινα μετά του εν λόγω συναδέλφου μου εις την οικίαντουλαμπρούπατριώτουΚων.Δημητρακούδα,έχοντοςμίανκόρην20έτιδακαιυιόνμικρότερον,όστιςαπουσίαζεειςΘεσσαλονίκηνίσως–το έχει αναφέρει και σε άλλο σημείο.

9-11-12,Αρναία(σελ.554-55)1.ΠαραμονήμαςειςτηνΑρναίαν

α΄.ΑταξίαιστρατιωτώνάλλουΛόχου. Τηννύκτααστραπαίπολλαίκαιβρονταίκαιέπεσεπολλήχιών. ΠροσήλθονΟθωμανοί,Κουνιάροι (Ικονιάροι), εκ τουγειτονι-κούχωρίουΣτανός,παραπονούμενοιότιχριστιανοίκάτοικοικαιστρατιώταιτου4ουΛόχουμας,εγκατεστημένοιειςφυλάκιαειςγειτονικάμικράχωριά,τουςηνόχλησαν. ΕξήτασενεδώοανθυπολοχαγόςτουΛόχουτωνΔ.Βιδάκης,συνέστησακαιεγώνατιμωρηθούναυστηρώςοιπαρεκτραπέντες.Απεστάλησαναμέσως8στρατιώταικαιτρειςιδιώταιεκτηςΑρ-ναίας,εκτελούντεςκαθήκονταχωροφύλακος,προςσύλληψιντωνεκτραπέντων.

65


Τογεύμακαιδείπνονμαςτων3αξιωματικώνσήμερον,παρε-τέθηειςτοκαφενείοντουΚοτσάνη.

10-11-12,Αρναία(σελ.556)1.ΠαραμονήειςΑρναίαν

Σήμερον(10-11-12)λίανπρωίοΔιοικητήςτουΛόχουμουυπο-λοχαγόςΛυμπέρηςΚαλοπόθοςαπέστειλεμεαγγελιοφόρονταςχθεςσυνταχθείσαςαναφοράςτουπερίτηςεπανόδουμαςεξΙε-ρισσούκαιλοιπάυπηρεσιακά. ΣήμερονΣάββατονγίνεταιενταύθαπαζάρι(αγοράκαιπώλη-σιςπαντοίωνειδών)ειςτηνπλατείαντηςκωμοπόλεως.Ένεκατουπολέμου,μόλις(προ13ημερών)λήξαντοςενΜακεδονίακαιτωνσυνεπειώντου,ήτομικράηκίνησιςτουπαζαριού,ενώ,ωςμουλέγουν,άλλοτεήτοπολυπληθής. (Παρατήρηση: Ο Αλεξάκης σημειώνει πολλές λεπτομέρειες από την κοινωνική ζωή των περιοχών που βρίσκεται, όπως θα δούμε και αλλού, και από την άποψη αυτή οι σημειώσεις του είναι σημα-ντικές (δες παρακάτω αναφορά στον Μακεδονικό γάμο και αλλού παριγραφή άλλων κοινωνικών γεγονότων και εθίμων). Παραλείπου-με εδώ να καταγράφουμε τις εκτενείς αναφορές του στα ιστορικά στοιχεία των περιοχών που αναφέρεται, όπως και τις αναφορές του για επεισόδια του πολέμου, που λαμβάνουν χώρα σε άλλες περιο-χές, ταυτόχρονα με όσα συμβαίνουν στη Χαλκιδική. Η αναφορά του βέβαια για τη λήξη του (Α΄ Βαλκανικού) Πολέμου «προ 13 ημερών», δείχνει ότι θεωρεί τη λήξη ταυτόχρονη με την παράδοση του τουρ-κικού στρατού της Θεσσαλονίκης, στις 26 Οκτωβρίου 1912). Και συνεχίζει: «ΕπέστρεψανεκΣτανούοιχθεςαποσταλέντεςστρατιώταιμετάτωνσυλληφθέντωνδύοστρατιωτώντου4ουΛό-χου.Ούτοιήσανποιμένεςειςορεινόνχωρίον,εδικαιολογούντοδεότιταευρεθέντα2πρόβαταήσανάνευιδιοκτήτουκαιπεριεφέρο-ντοειςορεινόναγρόναρνικά,(ειρηνικά),ωςλέγεταιειςτηνΚρή-την,καιαυτοίταανεύρονκαιταπαρέλαβονπροςβελτίωσιντουσυσσιτίουτων.Ταπρόβαταδενείχονσφαγήκαιεπεστράφησανειςτουςιδιοκτήταςτων,οιοποίοιίσωςήσανΤούρκοι,οιστρατι-ώταιόμωςεμηνύθησανκαιεπροφυλακίσθησαν,παραπεμφθέντεςειςτοΣτρατοδικείον,προςπαραδειγματισμόντωνάλλων. (Σημείωση: Το περιστατικό δείχνει την πειθαρχία και αυστηρότη-τα, που επικρατούσε στο στράτευμα). Τηνημέραναυτήνμαςπροσέφερετοδείπνονειςτους3αξιω-ματικούςοΔιευθυντήςτουεδώσχολείουΝ.Παπαστεργίου.

66


11-11-12,Αρναία(Κυριακή)(σελ.558-59) 1.Αναβολήτηςαναχωρήσεώςμας Οιάνδρεςεκκλησιάσθησανσήμερονεδώ. Μουεχορηγήθηυψηλόνστασίδιειςτονναόν,καιδεντοεδεχό-μην,ένεκατηςνεαράςηλικίαςμου,αλλάτηεπιμονήιερέωςκαιπρουχόντων,εδέχθην.Πρώτηνφοράνετύγχανοντηςτιμήςαυτήςκαιμουμένειαλησμόνητος. ΕγένετοετοιμασίαπροςαναχώρησίνμαςειςΠολύγυρον,αλλ’έπειταανεβλήθηαύτη. ΕπεσκέφθημενοιαξιωματικοίτονενταύθαεδρεύονταΕπίσκο-πονΙερισσούκαιΑγίουΌρουςκ.Σωκράτην. Εγευματίσαμενπαράτωκ.Δημητρακούδακαιεδειπνήσαμεν,δείπνονπλούσιον,παράτωδημάρχωκ. Ι.Κοτσάνη,όστιςήτοενθουσιώδηςπατριώτης.

2.ΓάμοςΜακεδονικός ΤηνημέραναυτήνέγιναναρραβώνεςτουυιούτουΚώσταΜή-τσουμετάτηςθυγατρόςτουΒασιλάκουΣαραφιανούκαιπροσε-κλήθημενεγώκαιοσυνάδελφόςμουΔ.Βιδάκης.Παρακολουθή-σαμενμετηνπολυπληθήσυνοδείαντηνμεταφοράντωνπρουκιώντηςνύφηςειςτηνοικίαντουγαμβρούδιατηςπλατείαςκαικατάτηνεπιστροφήνμαςηνύφη,ωςείναιέθιμον,εφίλησετοχέριμας,καιμαςπροσέφερεδώρονζεύγοςχειροποίητωνκαλτσών,λευκώνχονδρών,έργοντωνχειρώντης. Τηνεσπέρανήλθονεδώ,αποσταλέντεςεκΘεσσαλονίκης,είκο-σιχωροφύλακεςυπότονανθυπολοχαγόνΙ.Αμβράζην,ίναμετα-βώσιειςΙερισσόν. (Σημείωση: Το ελληνικό κράτος παίρνει ήδη μέτρα διοικητικά και μέτρα τάξεως –πέραν όσων ο στρατός έχει ήδη λάβει).

12-11-12,Αρναία(σελ.560) 1.ΠαραμονήειςΑρναίαν Έμαθονσήμερονεδώτηνγραφήντωντουρκικώναριθμώναπότονλίανεγγράμματονκ.Καλυβιώτην.Τουςαναφέρωεδώ.ΜουήσανπολύχρήσιμοιτότεειςζητήματαμεταξύΤούρκωνκαιΧρι-στιανώνκατοίκων…(ακολουθεί η τουρκική ονομασία των αριθμών).

2.ΔείπνονπαράτωΕπισκόπω ΟπανιερώτατοςΕπίσκοποςΙερισσούκαιΑγίουΌρουςκ.Σω-κράτηςπαρέθεσεπλούσιονδείπνονπροςτιμήνμας.Εκτόςημώντωντριώναξιωματικών,παρεκάθησανκαιοιπρούχοντεςτηςκω-

67


μοπόλεως. (Σε παραπομπή σημειώνει: Σωκράτης –το επώνυμον Σταυρίδης- 1866-19..- γεννηθείς εις Συλήβριαν της Θράκης, ήτο Επίσκοπος Ιερισσού και Αγίου Όρους, με έδραν την Αρναίαν, από το 1911, Μητροπολίτης δε από το 1924).

13-11-12,Αρναία–Πολύγυρος(σελ.561-62)

1.Ο1οςΛόχοςαπόΛιαριγκόβηςειςΠολύγυρον Σήμερον,μετά4ήμερον(απόεσπέρας8-11ου)παραμονήνειςΑρναίαν,μετεστάθμευσενοΛόχοςμαςαπότηςΑρναίαςειςΠο-λύγυρον,πρωτεύουσαντηςΧαλκιδικής,ένθαήτοηέδρατουΤάγ-ματόςμας. Τηνπρωίανοιδύοαξιωματικοί(Λυμπέρηςκαιεγώ)εγευματί-σαμενειςτοφιλόξενονσπίτιτουΔημάρχουκ.Ι.Κοτσάνη.Εφά-γομενχέλιαεκτηςλίμνηςΒόλβης,φημιζόμεναωςεύγευστα,επί-τηδεςδιημάςαλιευθέντα. α΄.–Ηπορεία Εκκινήσαντες ώραν 10.10΄ π.μ., διήλθομεν από βρύσιν(10.25΄π.μ.),ανήλθομεντοόροςΧολομώντα,ειςτηνκορυφήντουοποίου(ένθαοικίσκοςκαιπεραιτέρωμικράβρύσις),εφθάσαμενώραν12.5΄καιαντικρύσαμεντοόροςτηςΓαλατίστηςπροφήτηνΗλίαν(ύψος957μ.)καιδεξιάμακράντηνλίμνητουΑγίουΒασι-λείου(Κορώνειαν). Περαιτέρωσυνηντήθημενμετον4ονΛόχονκαιτοΔιοικητήντουΛοχαγόνΙ.Ζητουνιάτην,ερχόμενονεκΠολυγύρουναεγκαταστα-θήειςΑρναίαν,όπουήτομέχριτούδεμόνονμίαΔιμοιρίατου. ΚατήλθομεντηννοτίανπλαγιάντουΧολομώντος,αφήνοντεςαριστερά (εις απόστασιν χιλιομέτρου από της οδού) το χωρί-ονΛόκοβη(Ταξιάρχης).Ένεκατηςδύσκοληςκατωφερικήςοδούαφίππευσα,δύοδεημίονοι,ένεκατηςκακήςοδού,κατέπεσανκαιμαςπαρέσχον μεγάλας δυσκολίας.Εκτελούντες τας κανονικάςωρίαςστάσεις,εφθάσαμενειςτονΠολύγυρονώραν4.30΄μ.μ. β΄.ΕπισταθμίαειςΠολύγυρον Εγκατέστησατουςάνδραςμαςειςδύοοικήματα,ταδεΜε-ταγωγικάαπεστείλαμενειςτονέξωθιτηςκωμοπόλεωςτουρκικόνστρατώνα. Έπειταεπεσκέφθημεν,οΔιοικητήςτουΛόχουΚ.Λυμπέρηςκαιεγώ,τονΔιοικητήντουΤάγματοςΓ.Κολοκοτρώνηνκαιμετ’αυ-

68


τούκαιμεάλλουςεπεσκέφθημεντονΜητροπολίτηνΚασσανδρεί-αςΕιρηναίον,τουοποίουέδραείναιοΠολύγυρος.ΟΜητροπο-λίτης,ωςμουέλεγον,ήτοπολύμορφωμένοςκαιήτουποψήφιοςναγίνηΟικουμενικόςΠατριάρχης(Κωνσταντινουπόλεως).ΕπίσηςεκλήθημενειςτηνοικίανΑθανασίουΣαμαρά,όπουπροσεφέρθη-σαναναψυκτικά. Σημείωση: Ο ουλαμός του Αλεξάκη φτάνει στον Πολύγυρο στις 13 Νοεμβρίου, ενώ από τις 2 Νοεμβρίου έχει φτάσει και έχει εγκα-τασταθεί στον Πολύγυρο το Τάγμα Κρητών, υπό τον Δ/τή του Γ. Κολοκοτρώνη. Δεν υπάρχουν λεπτομέρειες από την άφιξη του Τάγ-ματος, αν έγινε υποδοχή –το πιθανότερο – κλπ. Σημειώνουμε και πάλι ότι ο Μητροπολίτης Ειρηναίος βρισκόταν από την 1η Νοεμβρίου στη Θεσσαλονίκη. (Σύμφωνα με δημοσίευμα του Ιωακείμ Παπάγ-γελου στο υπό εκτύπωση περιοδικό Πολύγυρος (αρ. φ. 71), στις 3; Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε στον Μητροπολιτικό Ναό Πολυγύρου δοξολογία, κατά την οποία εκφωνήθηκε εμπνευσμένος λόγος του ιατρού Αντωνίου Παλαμήδη).

14-11-12,Πολύγυρος(σελ.563) 1.-ΗπαραμονήμαςειςΠολύγυρον ΟΛόχοςμαςστρατωνίζεταιειςδύοοικήματα. Έλαβον διαταγήν να ενεργήσω ανάκρισιν κατά μηνυθέντοςστρατιώτου(Κατσιγάννη)άλλουλόχουκαιασχολούμαιμετοδυ-σάρεστοναυτόέργον. Ο ενταύθα ανθυπομοίραχος της Χωροφυλακής ΝικηφόροςΚωνσταντίνος,λαβώνδιαταγήν,ενεργείανακρίσειςδιατηναπει-θαρχίανομάδοςστρατιωτώνμαςεις την Ιερισσόν, την6-11-12(εννοεί την απείθεια στον λοχαγό Λυμπέρη, σχετικά με την απαίτη-σή τους να επισκεφθούν το Άγιον Όρος). Είμαικατάκαρδαλυπη-μένοςδι’αυτό.Κληθείςέδωκακατάθεσιν,προσπαθήσαςκατάτοδυνατόνναελαφρύνωτηνθέσιντωναπειθαρχησάντωναγαπητώνμουστρατιωτών,ηκατάθεσιςόμωςτουμηνυτούΔιοικητούτουΛόχουήτοπολύενοχοποιητικήδι’αυτούς.Ορκιζόμενοςκαιεγώδεν ηδυνάμην να ψευστώ, παραβαίνων τον διδόμενον υπό τουανακρίνοντος όρκον, τον οποίον θα κληθώ να επαναλάβω καιειςτοΣτρατοδικείον.Είπατηναλήθειανμεταελαφρυντικάότιυπήρξανμέχριτότεοικατηγορούμενοιπειθαρχικοίκαικαθ’όλακαλοίκαιφιλότιμοιστρατιώται,κλπ. «ΦίλοςμενΠλάτων,φιλτάτηδεηαλήθεια». Οιαξιωματικοίεδώέχουνοργανώσεικοινόνσυσσίτιονκαισυ-ντρώγομεν.ΕνθυμούμεθαούτωταεπίδωρικήςεποχήςστηνΚρή-

69


τη(1070-67π.Χ.)κοινάσυσσίτια,ταλεγόμεναανδρεία… Ομηνιαίοςμισθόςμουείναι160δραχμαί. ΕνοικίασαδωμάτιονύπνουειςτηνοικίανΣτεφάνουΖαμπούνη. Έλαβονσήμερονεπιστολάςτωνγονέωνμουκαιτωναδελφώνμου.Ήσαναιληφθείσαιπρώταιαπότηςκηρύξεωςτηςεπιστρα-τεύσεωςκαιπολύμεεχαροποίησαν… 3.-ΘάνατοςΠατριάρχη(σ.564) ΤηνημέραναυτήναπέθανενειςτηνΚωνσταντινούπολινοΠα-τριάρχηςΙωακείμοΓ΄ (1834-1912),διαπρεπήςπρωθιεράρχης,διατελέσαςΜητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1874-1878), και εκεί-θεν,ειςηλικίαν44μόλιςετών,ΟικουμενικόςΠατριάρχης(1878-1884και1901-1912)καιεθνάρχης. Ηείδησιςτουθανάτουτουκαθυστέρησε,διότιένεκατουπο-λέμουηενσύρματοςτηλεφωνικήεπικοινωνίαΕλλάδος–Τουρκίαςείχεδιακοπεί,δενυπήρχεδεακόμηοασύρματοςτηλέγραφος. ΗΕλλάς επένθησε τονΠατριάρχηνμε7ήμερον εθνικόνπέν-θος,καθ’όκαιοιαξιωματικοίεφέρομενμαύρηνταινίανειςτοναριστερόνβραχίονακαιειςτονσπαθιστήρα,οιδεσκοποίειςταςφρουράςέφεροντοτυφέκιον«υπόμάλης»,αισημαίαιήσανμε-σίστιοικαιδεήσειςετελέσθησανειςόληντηνΕλλάδα. 15-11-12,Πολύγυρος(σελ.565)1.–ΗζωήειςτοΤάγμαμας α΄.ΗυπηρεσίαμαςστονΠολύγυρο ΟΛόχοςμαςεδέχθητουςεδώ33χωροφύλακαςειςτοσυσσί-τιοντωνστρατιωτώνμας. Ενταύθανδιάγομενσχεδόνωςενειρήνη,μεπρόγραμμαωρώνυπηρεσίας(εγερτήριον,προσκλητήρια,αναφοραί,διανομαί,επί-σκεψιςασθενών,συσσίτιον,αλλαγήφρουρώνκλπ).Εκτελούμενασκήσεις(8½-10π.μ.)καιδιδασκαλίας. Σήμερον ο Λόχος μας (1ος) ανέλαβε την στρατονομίαν ειςτην πόλιν, χορηγών φρουράς, περιπόλους, αγγελοφόρους κλπ(24ωροςυπηρεσία).Τηννύκταεξετέλουνεγώεφόδουςμεσυνοδόνστρατιώτηνφέρο-νταφανόν.Τακαφενείατηςπόλεωςκατ’εντολήνμαςκλείονταιτην8ηνμ.μ. β΄.ΔιμοιρίαμαςειςΣιθωνίαν ΟΛόχος μαςαπέστειλεν σήμερον την 4ην Διμοιρίαν μας (37άνδρας)ειςταχωρίατηςχερσονήσουΣιθωνίας(χωρίαΆγιονΝι-

70


κόλαονκαιΣυκιάν)υπότονανθυπολοχαγόνΕμμ.Τζανακάκην,ίναεγκατασταθήεκεί.

16-11-12,Πολύγυρος(σελ.566) 1.–ΗεδώΛέσχηΑξιωματικών ΕιςτηνΛέσχηνοιΑξιωματικοίκαιπρούχοντεςτουΠολυγύρουπαίζουνσυνήθωςμάους,τοπαίγνιοντηςεποχήςεδώ,καιενίοτεπασέτακαιτόμπολα.ΟΤαγματάρχηςκαιοιΛοχαγοίΖητουνιάτηςκαιΠαπαδόπουλοςμετέβαινονδια χαρτιάκαι εις τοσπίτι τουΔημάρχουΑθ.Παλαμήδου.

17-11-12,Πολύγυρος(σελ.567) 1.ΟιπρούχοντεςτουΠολυγύρου.ΈχωσημειώσειειςτοσημειωματάριόνμουτουςεξήςπρούχοντεςτουΠολυγύρου, εκ των οποίων τινές ήρχοντο εις τηνΛέσχην,οιεξής:ΑθανάσιοςΠαλαμήδης,δήμαρχος,ΑντώνιοςΠαλαμήδης,ιατρός,ΑθανάσιοςΣαμαράς,κτηματίας,ΠέτροςΙωακείμ,έμπο-ρος,Γ.Κατσίκας,έμπορος,Γ.Κότσανοςέμπορος,Γ.Δέλλιος,ΜιχαήλΤσακνής,δικηγόρος,Ζαμπούνης,ΓρηγόριοςΑναστασώφ,Βούλγαροςπροξενικόςπράκτωρ. 2.Οιτζορμπατζήδες Οιπλούσιοι,όσοιήσανφίλοιτωνΤούρκωνκαιωφελούντο,ελέ-γοντοειςτηνΜακεδονίαντζορμπατζήδες,(ωςδήθενλαμβάνοντεςτουρκικόντζορμπάν–σούπαν),καιοικαλοίΈλληνεςπατριώται,μάλισταοιπτωχοί,τουςαντιπαθούσαν.ΤοιαύτηήτοειςτονΠο-λύγυρονηοικογένειαΚοτσάνωνκαιμαςσυνιστούσανοικάτοικοιναμηντουςυποστηρίζομενκαιναμηπροτιμώμεντοπαντοπωλεί-οντουΚοτσάνου,διατηναγοράντωντροφίμωντουσυσσιτίου.

18-11-12,Πολύγυρος,Κυριακή(σελ567-68) 1.–Ηεδώζωήμας α΄.ΜνημόσυνονΠατριάρχου Σήμερον,Κυριακήν,εκκλησιάσθησανοιεδώάνδρεςμας. Επίσηςετελέσθημνημόσυνοντουθανόντοςτην14-11-12Πα-τριάρχουΙωακείμΓ΄καισυγχρόνωςτωνπεσόντωνκατάτονλή-ξανταπόλεμον. β΄.Χοροίστρατιωτών Μετάτηνεκκλησίανεχορεύθησανχοροίειςτοευρύχοροστά-σιοντηςπόλεως,όπουπροσήλθεπολύπλήθος.Εχόρευσανκαιοιστρατιώταιμαςκρητικούςχορούς,οιοποίοιπολύήρεσανειςτο

71


πλήθοςκαιτουςεχειροκρότει. Δοθείσηςευκαιρίας,σημειώεδώότισυχνάοιστρατιώταιμας,οσάκιςεδίδετοευκαιρία,έστηναντονχορόν,όχιμόνονταςΚυ-ριακάςκαι εορτάς,ωςσήμερον,αλλάκαθ’ εκάστην, οσάκις ηβροχήδενεπέτρεπεντηνέξοδόνμαςδι’ασκήσειςκαιυπήρχεχώ-ροςκατάλληλος,ενίοτεδεκαιειςτοτέλοςτωνεκάστοτεπορειώναπόμερικούςζωηρούςστρατιώτας. ΕιςτουςΛόχουςείχομενοργανοπαίκτας,λυράρηδες. ΜετάτηναπελευθέρωσιντηςΘεσσαλονίκης,κατάπαρακίνησίνμου,οιγνωρίζοντεςναπαίζουνλύρανοπλίταιτουΛόχουμας,έγραψανεις τουςοικείουςτωνκαι τουαπέστειλανταςλύρας,συσκευασμέναςειςκυτία.ΚατάταςπορείαςεφορτώναμεντουςγυλιούςτωνλυράρηδωνειςταΜεταγωγικά,διαναευκολύνονταιναλυροπαίζουνκαιενπορεία,καιενίοτεκατάταςωρίαςστά-σεις. Κάποτεζωηροίτινεςαπετέλουνομάδακατάταςωρίαςστά-σεις,καιεχόρευονδιαναεπιδειχθούνότιδενείναικουρασμένοικαιδιαναδώσουνδιασκέδασινειςημάςτουςάλλους,τουςκου-ρασμένους. Αυτούς τους επαινούσαμεν, διότι πράγματι συντελούσαν ειςτηνψυχαγωγίαν.Έλεγαμάλιστατότε,ότεδενείχετοΤάγμαμαςπυροβόλα,ότιολυράρηςμαςήτοοθαυμάσιος«πολυβολητήςτουΛόχου»διότιηλύρατουενεψύχωνε,ωςενεψύχωνετοπολυβόλονμεταθορυβώδηπυράτου. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναφέρεται με λεπτομέρειες, τόσο στην κρητική λύρα και μουσική, όσο και στα κρητικά δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα (μαντινάδες) –παραθέτει μάλιστα και 12 δικά του δίστιχα, μεταξύ των οποίων τα παρακάτω:

ΜετουΜαγιούτεςμυρωδιές,ταπράσιναχορτάρια (ι)δέτεπώςχορεύγουνετηςΚρήτηςταλιοντάρια. Οιεθνικοίμαςοιχοροίέχουντιμήκαιχάρη Δίνουνζωήκαιλεβεντιάστοκάθεπαλικάρι…

19-11-12,Πολύγυρος(σελ.571-72) 1.ΟΤαγματάρχηςμαςειςτοΆγιονΌρος Σήμερον ο Ταγματάρχης μας Γεώργιος Κολοκοτρώνης μετάτου Μητροπολίτου Ειρηναίου ανεχώρησαν δια το Άγιον ΌροςΆθω,προςεπίσκεψιντωνΜονών. Επιθεώρησασήμερονταφυσίγγιατωνανδρών.Τούτογίνεταισυχνά.

72


2.ΠοίμνιονΤάγματος ΕκτηςΑρναίαςεστάλησανσήμερονεδώειςτοΤάγμαμας294αίγες, εγκαταλειφθείσαι υπόΤούρκων,φυγόντων ειςΤουρκίαν.Εσχηματίσθηποίμνιον, εγκατασταθέν εις τουςδυτικώς τηςπό-λεωςτουρκικούςστρατώνας,προςτροφοδοσίαντωνστρατιωτώνμαςμεκρέας.

3.«ΚαιάλλοιΚρήτεςχωροφύλακεςήλθονειςΘεσσαλονίκην» Κατά πληροφορίας έφθασαν σήμερον δια του ατμοπλοίου«Κατράκης»ειςΘεσσαλονίκηνάλλοι297Κρήτεςχωροφύλακες,προςενίσχυσιντηςεκείΚρητικήςΧωροφυλακής.ΟιοπλίταιτηςτότεΚρητικήςΧωροφυλακήςήσανβρακοφόροι.Ήσανευσταλείς,εκλεκτοί,ωραίοιειςπαράστημα,ρωμαλέοικαιησκημένοι,είχονύφοςσοβαρόν,γενναίοιεκχαρακτήρος,είχονσυναίσθησινκαθή-κοντος,ενέπνεονσεβασμόνκαιελατρεύοντουπότουφιλησύχουλαού.

20-11-12,Πολύγυρος(σελ.572) Σήμερονέβρεχενόληντηνημέραν.Εγένετοδιδασκαλίαεντόςτωνθαλάμων.

21-11-12,Πολύγυρος(σελ.572)Λαμπράημέρασήμερον.Ήλιοςθερμός.ΕορτήτωνΕισοδίωντηςΠαναγίας.Χοροίειςτοχοροστάσιον,ωςσυνήθως.

22-11-12,Πολύγυρος(σελ.573) ΕιςτοΤάγμασυνήθηςεργασία. Εισχωρήσεις.ΟιΒούλγαροι, εισχωρούντες, έχουσι καταλάβειήδη:ΤοΚιλκίς,τηνΓευγελήνκαιτηνΓουμέντζαν. ΕιςτονΛαγκαδάνημείςείχομενΛόχονκατέχοντατοΔιοικητή-ριον.ΟιΒούλγαροιέστειλανεκείσήμερονκαιΈπαρχον,ισχυριζό-μενοιότιδήθενιδικόντωντμήμαεισήλθε12ώραςενωρίτεροντουιδικούμας. ΕπέβαλονφόρονειςτουςαλιείςτηςλίμνηςΛαγκαδά.Εγκα-τέστησαν φρουράν εις τα Λουτρά Λαγκαδά, ενώ τοιαύτη δενυπήρχεπρότερον.Ελεηλάτησανοικίαςοθωμανικάς.Προσέβαλοντηντιμήνοθωμανίδων.

23-11-12,Πολύγυρος(σελ.573) ΣήμερονεστάλησανειςτοΤάγμαμας99κτήνη(90βόεςκαι9φορβάδες)κατασχεθένταυπότηςΧωροφυλακής.

73


24-11-12,Πολύγυρος(σελ.374) Νέφηειςτονσυμμαχικόνορίζοντα. Μανθάνομενβασίμωςότιαιελληνο-βουλγαρικαίσχέσειςκατή-ντησανψυχραί,κατόπινεπεισοδίωνειςτηνΘεσσαλονίκην. Την συναφθείσαν την 20ήν τρέχοντος ανακωχήν μεταξύ τωνσυμμάχωνμαςκαιτηςΤουρκίας,ηΕλλάςκληθείσαδενυπέγρα-ψεν.

25-11-12,Πολύγυρος(σελ.574)Ουδένσημαντικόν.

26-11-12,Πολύγυρος(σελ.574) Σήμερον2-3μ.μ.εξετέλεσαασκήσειςτουΛόχουμαςπαράτοντέωςοθωμανικόνστρατώνα.Στοίχοι60.Εβράχνιασακαιεκρύω-σα,ένεκατουψυχρούκαιρού.

27-11-12,Πολύγυρος(σελ.574) Ψύχοςαπόημερών.Καισήμερονεξετέλεσαασκήσειςπαράτοντουρκικόνστρατώνα(2-3μ.μ.). ΕπέστρεψενεξΑγίουΌρουςοΤαγματάρχηςμετάτουΜητρο-πολίτουκαιτουΝομάρχου. Απόσήμερονείχομενσυγκοινωνίαντηλεγραφικήνκαιτηλεφω-νικήνμεΘεσσαλονίκην,Λιαρίγκοβαν,ΊσβορονκαιΚαρυάςΆγίουΌρους.

28-11-12,Πολύγυρος(σελ.574) Διδασκαλίασήμερονκαιβολήπολυβόλων… (αναφέρεται επίσης στη μάχη του Δρίσκου στην Ήπειρο)

30-11-12,Πολύγυρος(σελ.575) ΤηνμεσημβρίανδιετάχθητηλεγραφικώςτοΤάγμαμας,προςαναχώρησιν.Εχαρήκαμεν,ελπίζοντεςνασταλώμενναπολεμήσω-μενειςτηνΉπειρονήειςνήσον. Θαήτοόμωςδυσάρεστοναπόπολιτικήςαπόψεωςνασταλώ-μενκατάτωνανειλικρινώντέωςσυμμάχωνμαςΒουλγάρων.Αλλάτηννύκτανέοντηλεγράφημαδιέτασσεναπαραμείνωμενειςταςθέσειςμας. Βουλγαρικαίμετακινήσεις.ΟειςΙερισσόνΛόχοςτου20ούΣυ-ντάγματοςαγγέλλειότι1.200Βούλγαροιπροτίθενται ναεισέλ-θουνειςτοέδαφοςτηςΧαλκιδικής.ΤοΓεν.ΣτρατηγείονκαιηΜεραρχίαμαςδίδουνοδηγίαςπερίφιλικήςπροςαυτούςσυμπε-ριφοράς.

74


2-12-12,Πολύγυρος(σελ.575)Ουδέννεώτερον ……………………………

3-12-12,Πολύγυρος(σελ.576) 1.ΕιςτοΤάγμαμας.Αποστείλαμενυπόσυνοδείαν21ανδρώνειςΘεσσαλονίκην107Τούρκουςαιχμαλώτους,οίτινεςεκρατού-ντοεδώ,ωςκαι6νεωστίσυλληφθένταςυφ’ημών.(Σημείωση: Το παραπάνω στοιχείο αποδεικνύει ότι, πέραν του στρατιωτικού και πολιτικού προσωπικού των Τούρκων, οι οποίοι είχαν φύγει με την παρέμβαση του Ειρηναίου, είχαν μείνει εδώ και εκεί κάποιοι Τούρ-κοι στρατιώτες, υπάλληλοι κλπ). Εγώ εξέδραμον σήμερον έφιππος μέχρι του χωρίου Ρεσετνίκια (Άγιος Πρόδρομος). 2.Ενοχλήσειςεχθρικαί.Διεκόπη,υπόΟθωμανώνίσως,ητη-λεγραφική επικοινωνία Πολυγύρου –Θεσσαλονίκης. Εστείλαμενστρατιώταςναβρουνπούεκόπητοσύρμα. 3.Σήμερον έγινεν η νικηφόρος ναυμαχία τηςΈλλης, κατάτηνοποίανοτουρκικόςστόλος,ηττηθείςκαιδιωχθείςεκρύβη.(αναφορά στο Παράρτημα) 5-12-12,Πολύγυρος(σ.578) ΟΤαγματάρχηςμαςΓεώργιοςΚολοκοτρώνηςαναχώρησεδιαΘεσσαλονίκην.

6-12-12,Πολύγυρος(σ.579) ΕορτήτουΑγίουΝικολάουσήμερον.Χοροί,ωςσυνήθως,ειςτηνχορεύτραν. Αποστείλαμεν50αιχμαλώτουςειςΓαλάτισταν(ισχύει και εδώ η παραπάνω παρατήρηση).

7-12-12,Πολύγυρος(σ.579) ΜαςαπεστάλησανεκΘεσσαλονίκηςείδηιματισμούκαιυποδή-σεως,εσώρρουχακαιαντίσκηναπροςαντικατάστασιντωνφθα-ρέντων. Ο3οςΛόχοςμαςευρίσκεταιτώραειςταΒασιλικά. ΕπέστρεψανμεφορτίασίτουαπότοΜόδι τααποσταλένταεκείπρο3ημέρουΜεταγωγικάμας. ΣήμερονεδώγίνονταιταμεθεόρτιατηςχθεσινήςεορτήςτουΑγίουΝικολάου,ωςσυνηθίζεταικατ’έτοςμεπανήγυρινειςεξωκ-κλήσιοναπέχονμίανώραν(στον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό ή στο Σελιό;).

75


8-12-12,Πολύγυρος(σ.580) 1.ΗσημερινήκατανομήτουΤάγματόςμας.ΤοΤάγμαμας,αφούεισήλθενειςτηνΧαλκιδικήν(1-11-12)κατένειμετηνδύναμίντουειςτασημαντικότερασημεία,κωμοπόλειςκαικώμας.Έκτοτεεξετέλειμετακινήσειςτμημάτωνπολλαχού,όπουεκρίνετοτούτοαναγκαίον. Σήμερον(8-12-12)ηκατανομήτουΤάγματοςέχειωςεξής: Ο1οςΛόχοςειςτονΠολύγυρον Ο2οςΛόχοςειςτηνΕπανωμήν Ο3οςΛόχοςειςταΒασιλικά Ο4οςΛόχοςειςτηνΑρναίαν ΟιΛόχοιέχουναποσπάσειταςΔιμοιρίαςκαιημιδιμοιρίαςτωνειςταχωρίατηςπεριοχήςτουέκαστοςκαιμακρύτερα,ωςοκά-τωθιπίνακας...

ΔιασποράτουΤάγματοςπροςκατοχήντηςΧαλκιδικής. ΑπόΒασιλικάτην1-11-12,μίαΔιμοιρίατου3ουΛόχουυπότονΑνθυπασπιστήνΣτεφανουδάκην,ειςταΒασιλικά. ΜίαΗμιδιμοιρίατο3ουΛόχουυπότονΑνθ/στήνΣταγάκην,ειςΧορτιάτην. ΑπόΓαλάτισταντην2-11-12,έναςΟυλαμόςτου1ουΛόχουυπότονΑνθ/γόνΑλεξάκην,ειςΙερισσόν.ΜίαΔιμοιρίατου1ουΛόχουειςΣυκιάνεπίτηςχερσονήσουΣιθω-νίαςκαιΟρμύλιαν,μεΑνθ/γόνΤζανακάκην. 4ηΔιμοιρία1ουΛόχουειςΆγιονΝικόλαονειςτονλαιμόνχερσο-νήσουΣιθωνίας. ΑπόΡεσετνίκια,μίαΔιμοιρία4ουΛόχουυπόΑνθ/γόνΒιδάκηνειςΑρναίανμετμήματαειςΣταυρόνκαιΒρασνά. ΜίαΔιμοιρία4ουΛόχουυπόΛοχίανΜαγκώνηνειςΖαγκλιβέρι,μετμήματαειςΡαβνάκαιΣανά. ΑπόΠολύγυροντην3-11-12,ο2οςΛόχοςειςΕπανωμήνκαιχερσόνησονΚασσάνδρας. ΈμενεμίαΔιλοχία(3οςκαι4οςΛόχοι)μεελαττωμένηνδύναμινειςΠολύγυρον,έδραντουΤάγματος.

9-12-12,Πολύγυρος–Γεροπλάτανος(σ.581-83) 1. Δυσοίωνοι προστριβαί. Το Τάγμα μας (1ο ΑνεξάρτητονΤάγμαΚρητών)κατέχειτηνΧαλκιδικήναπό31-10-12,ήτοιεπί40ημέραςμέχρισήμερον. Το 1ον Τάγμα του 20ού Συντάγματος έχει την κατοχήν τουΑγίουΌρους,το1οΤάγματου3ουΣυντάγματοςΠεζικούειςτην

76


περιοχήνΛιγκοβάνηςμέχριΣτρυμώνοςκαιενευζωνικόνΤάγματηνπεριοχήνΓευγελής–Δοϊράνης. Μέχρι 10-11-12,άλλαι μονάδες επεξέτειναν την κατοχήν ειςΓιαννιτσά,Έδεσαν,Αρδέανκλπ.ΑλλάκαιοιΒούλγαροιυπεισήρ-χοντοκαιεγκαθίσταντοπολλαχού,πληθυνόμενοιδιαρκώς. Αιδιαταγαίείχονσυστήσειειςημάςκαλήνσυμπεριφοράνπροςτουςσυμμάχουςκαιετηρείτοτοιαύτη,αλλ’οιΒούλγαροιεγίνο-ντοδιαρκώςαπαιτητικότεροι,καιεγίνοντοαίτιοιπροστριβών.Οισυμμαχικοίδεσμοίεχαλαρούντοδιαδοχικώςκαιπροοιωνίζετοότιθακατέληγονειςσύρραξινελληνο-βουλγαρικήν… ΕιςτηνΜακεδονίανκαιΘράκην,όπουεισήλασανοιΒούλγα-ροι,έδειξανπαντούβαρβαρότηταπροςτουςπληθυσμούς…Έδει-ξαν επίσης κακοπιστίαν, παντού όπου ήλθομεν μετ’ αυτών ειςγειτονίανκαιεπαφήν.. ΔιατούτομετεκινούντοαιμονάδεςτουΣτρατούμας,διαναπροκαταλάβουνεδάφη,ειςταοποίακατηυθύνοντοκαιεξαπλού-ντοοιΒούλγαροι

2.Ο1οςΛόχοςμαςαπόΠολυγύρουειςΓεροπλάτανον. ΤοΤάγμαμας,κατόπινδιαταγήςτηςVIIηςΜεραρχίας,διέ-ταξεσήμεροναιφνιδίωςτηνμεταστάθμευσιντου1ουΛόχουμαςαμέσωςειςτηνπεριοχήντουτότεΕγρύΜπουζάκ,τηςσήμερονΝέαςΑπολλωνίας. Εσπεύδομεν,ίναπρολάβωμενεπικειμένηνκάθοδοντωνΒουλ-γάρωνειςτηνπεριοχήναυτήν. ΕιςΠολύγυρονοΛόχοςμας–πληντης4ηςΔιμοιρίαςτου,ευρι-σκομένηςειςτοχωρίονΆγιοςΝικόλαοςτηςΣιθωνίας…

α΄.Πορεία Αναχωρήσαντεςώραν4ηνμ.μ.,βαίνοντεςπροςβορράδιακα-κήςημιονικήςοδούκαιδιελθόντεςπαράτομικρόνχωρίονΚαϊτσίκήΚαγιατζίκ(Παλαιόκαστρον),ώραν5.45΄μ.μ.,εφθάσαμενειςΤο-πλίκια,τοσήμερονΓεροπλάτανος,ώραν8.30μ.μ.(μετά4ωρονπορείαν),ένθαδιανυκτερεύσαμεν. Τουςστρατιώταςεγκαταστήσαμενειςτοσχολείονκαιειςοικί-ας.ΟΔιοικητήςτουΛόχουκαιεγώειςτηνοικίαντουπρούχοντοςΔημητρίουΚαλτσά*.Απουσιάζοντος τουοικοδεσπότου ειςΘεσ/νίκην,δι’εμπορικήνεργασίαντου,εφιλοξενήθημενυπότηςσυζύ-γουκαιτηςθυγατρόςτης. Έτυχονπεριποιήσεωςειςιδιαίτερονδωμάτιον,όμοιονμετοενΙερισσώτηςοικογενείαςΝ.Χασάπηκαιαπεκόμισακαιεδώομοί-

77


ας,ωςεκεί,εντυπώσεις… *Από τον Γεροπλάτανο καταγόταν και ο γιατρός Θεόδ. Καλτσάς, ο οποίος έπαιξε σπουδαίο ρόλο αργότερα στην Εθνική Αντίσταση (σχετικά δες στο βιβλίο του Γ. Ζωγραφάκη «Πληροφορίες – Μαρτυ-ρίες – στοιχεία, για την ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ», έκδοση Νομ. Αυτοδ/ση Χαλκιδικής, 2006, σελ. 367 κ. αλ.)

10-12-12,Γεροπλάτανος–Ν.Απολλωνία(σ.583-86) 1.–Ο1οςΛόχοςαπόΓεροπλάτανονειςΝ.Απολλωνίαν α΄.Ηπορεία.Πυκνήομίχληεκάλυπτεσήμεροντοπρωίεπίπολ-λήνώραντηνπεριοχήντουΓεροπλατάνου.ΑφήσαμενμέροςτωνΜεταγωγικώντουΛόχουεδώκαιεκκινήσαντες,ώραν9.05΄,προςβορράν,κατήλθομεναθλιεστάτηνκατωφερικήνοδόν.Καιήτοεπι-κίνδυνοςηδιέλευσιςτωνβαρυφορτωμένωνζώωντουΛόχου. Διήλθομεν συμβολήν τριών χειμάρρων, το γυφτοχώρι ΝτερέΜαχαλάν(Πλατανοχώρι),αφήσαντεςδεξιάτοχωρίονΓκρίμνια-νην(Κρήμνη),έπειταένανυδρόμυλον,αφήνομεναριστεράτοΝη-σίμπασι(Ασπρόχωμα)καιφτάνομεν,ώραν1.15΄μ.μ.,ειςτοΓρύΜποζάκ,τομετονομασθένειςΝ.Απολλωνίαν.Εκείεπισταθμεύ-σαμεν. β΄. Η επισταθμία.Εδώ υπήρχαν πολλά οικήματα κενά, τωνΤούρκων κατοίκων μεταβάντων, διαρκούντος του πολέμου, ειςΘεσσαλονίκηνκαιέτσιηεπιστάθμευσιςτουΛόχουέγινενανέτως,χωρίςναενοχληθούνοιαπομένοντεςκάτοικοι. Εδώσαμεναυστηράςδιαταγάςναμηθιγείτίποτε…

3.ΟΕλληνικόςΣτρατόςφορεύςπολιτισμού ΤουςκατοίκουςτουΕγρύΜπουζάκ,οιοποίοιήσανόλοιΤούρ-κοι,εύρομεντρομοκρατημένουςαπόΒουλγάρους,οιοποίοικαθ’ομάδαςμετέβαινονεκείκαιτουςελήστευον.Δι’αυτό,ότανεφθά-σαμενεκεί,οιΤούρκοικάτοικοιμαςυποδέχθησανκλαίοντες,ζη-τούντεςτηνπροστασίανμας. ΕυρίσκοντοεκείΒούλγαροιστρατιώται(5ή6),έχοντεςλοχίανεπικεφαλής,καιελήστευοντοτουρκικόεκείνοχωριό. ΟΔιοικητήςτουΛόχουμαςμάλιστα,υπολοχαγόςΚαλοπ.Λυ-μπέρης,τουςαπείλησεν,όπωςέπρεπεν,καιτουςδιέταξεναανα-χωρήσουναμέσως,όπωςκαιέγινεν,ανέφερεδεειςτοΤάγμα,τοοποίονανέφερενειςτηνVIIηνΜεραρχίαντογεγονόςαπόταΒασιλικά,όπουευρίσκετοτην16-12-12,μετηνεξήςαναφοράν: «Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω ότι οι εις ΕγρύΜπουζάκ

78


Βούλγαροιστρατιώται εζήτησαναπότους εκείΟθωμανούς100λίραςκαιδύοτράγουςκαθ’εκάστην. Τούτοπληροφορηθείς την12ην μεσούντοςουπολοχαγόςΛυ-μπέρης, εκάλεσε τον Βούλγαρον λοχίαν και εχαρακτήρισε τηνπράξιντουωςκαθαρώςληστρικήν,απειλήσαςαυτόνότιθατουςκαταδιώξηωςκοινούςληστάς.Εδήλωσεδεειςαυτούςότιαιελ-ληνικαίπεριπολίαιέλαβονδιαταγήννασυλλαμβάνουνκάθεΒούλ-γαρον,ένοπλονήάοπλον,περιφερόμενονμετάτην8ηνεσπερινήνώραν.ΚατόπιντούτωνοιΒούλγαροι,την14ηντουμηνός,ανεχώ-ρησανειςΛαγκαδάνμετάτωναποσκευώντων.Κολοκοτρώνης,Ταγματάρχης». ΟιΒούλγαροιενέσπειρανπαντούόπουέφθαναντονόλεθρον. Κατέσφαξαν ανάνδρως τουρκικά γυναικόπαιδα. Εβεβήλωναντεμένη.Επυρπόλησανανυπεράσπισταχωρίακαιαφήκανπαντούανεξίτηλα ίχνητηςστυγνήςβαρβαρότητόςτων.Εξεχριστιάνιζανβιαίωςτουςμουσουλμάνους. Αντιθέτωςημείς,μόνονειςταςμάχαςεπολεμήσαμεντουςΤούρ-κους.Έπειτακαιτουςαιχμαλώτουςκατοίκουςεπροστατεύσαμενκαι επεριποιήθημεν γενναιόφρονα. Εφερόμεθα προς αυτούςωςπροςΈλληνας,ισοτίμωςκαιδικαίως.

11-12-12,Ν.Απολλωνία–Γεροπλάτανος(σελ.586) 1.–ΗεπιστροφήμουειςΓεροπλάτανον.Εγώσήμερονεπέ-στρεψα εξ Εγρύ Μπουζάκ (Ν. Απολλωνία) εις Γεροπλάτανον,προςπαραλαβήντωνεκείαφιχθέντωνχθεςΜεταγωγικώντουΛό-χου. Εκκινήσαςώραν9.20΄π.μ.,διήλθονπλησίοντωνμικρώντουρ-κικών συνοικισμών Αλίτσαλι(;), Τάρμε Μισλί(;), Ακ Τομπράκ(Ασπρόχωμα),Υδρόμυλον(ανήκονταειςκάτοικοντηςΚρήμνης),ΝτερέΜαχαλάν(Πλατανοχώρι),διαμέσουτωνοποίωνδιήλθον,καιπαραπλανηθείςειςκακόνδρόμονεξαγνοίαςτουοδηγούμου,υπέστηνπεριπέτειαν.Οίπποςμουεβυθίσθηειςβαθείανλάσπηνκαιπαρ’ολίγοννασκοτωθή,ηναγκάσθηνδεέκτοτεναπεζοπορή-σωεπίώρανκαιπλέον,μετονίπποναγωγούμενον,αφιχθείςειςΓεροπλάτανονώραν3ηνμ.μ. 2.–Προλήψειςχωρικών.Εκείεπεριπάτησαμεχωρικούς,επε-σκέφθηντηνεκκλησίαντουΑγίουΔημητρίου,τοεκκλησίδιοντουΑγίου Ηλία, στερούμενον Αγίας Τραπέζης, και το εξωκκλήσιονΑγίαςΚυριακής,ωςκαιτηνειςρίζανδρυόςπηγήν*. Εκείείδονενδύματαριγμέναειςτούδωρτουπροτηςπηγής

79


λάκου.Ως μου διηγήθησαν, ερρίπτοντο εκεί ένεκαπρολήψεων,προς θεραπείαν ασθενών και εξεδήλωσα την λύπην μου ότι οιαπλοϊκοίκάτοικοιείναιπροληπτικοίκαιδεισιδαίμονες.* Η πηγή «εις ρίζαν δρυός», πιθανώς αφορά την πηγή στον μεγάλο πλάτανο (εξ ού και Γεροπλάτανος το όνομα του χωριού). Υπήρχε και δρυς;

12-12-12,Γεροπλάτανος,Ν.Απολλωνία(σ. 587) Παραλαβών τα Μεταγωγικά του Λόχου εκ Γεροπλατάνου,οδήγησαταύταδιατουιδίουπερίπουδρομολογίουειςΝ.Απολ-λωνίαν…

13-12-12,Ν.Απολλωνία–Μόδι(σ. 586-87) 1.–Εγώ,απόΝ.ΑπολλωνίαειςΜόδι. α.–Ηδιαδρομή.ΕιςΝ.ΑπολλωνίανελήφθηειςτονΛόχονμαςδιαταγήτουΤάγματόςμας,διηςεγώαποσπώμαιειςτον4ονΛό-χοντουΤάγματος,ένεκααναγκώντουΛόχουαυτούκαιένεκαεπιδρομήςΒουλγάρωνκομιτατζήδων. ΣυγχρόνωςοΔιοικητήςτου4ουΛόχουΙ.Ζητουνιάτης,παραγ-γέλλειναμεταβώειςτοχωρίονΜόδι,απέχονπερίτα14χιλιόμε-τραανατολικώςτηςΝ.ΑπολλωνίαςκαινααναλάβωτηνδιοίκησιντωνειςτηνπεριοχήνεκείνηντμημάτωντουΛόχουτου,αντικαθι-στώντονέφεδρονυπολοχαγόνΑθαν.Μαλανδράκην. Ανεχώρησααμέσωςέφιππος(ώραν9.20΄π.μ.),μεσυνοδόντονυπηρέτην ιπποκόμον μου στρατιώτην Ν. Σταγάκην και οδηγόνένανοθωμανόν,τονΜουσταφά. Αφήνωαριστερά το τουρκικόν χωρίονΠαζάρ ήΠαζαρούδαν(Απολλωνίαν),έχουσαμιναρέν,καιδεξιάτοχωρίονΚοκκαλούκαιτοβουνόνΛουζίκι. β.–Έναςκαλοπροαίρετοςοδηγός.ΕκείδιέρχομαιτονεκτουόρουςΧολομώντοςκατερχόμενονχείμαρρονΚουτσικαρλήν,έχο-ντααρκετόνύδωρ,ένεκατωνπροηγηθεισώνβροχών. Εκεί,μετάτηνδιάβασίνμουεφίππως,στραφείςοπίσω,βλέ-πωτονστρατιώτηνιπποκόμονμου,διαβαίνοντατονποταμόνεπίτωνώμωντουοδηγούΜουσταφά.Εγέλασα,αλλάεπέπληξατονστρατιώτην.ΟΤούρκοςέσπευσεναμεδιαβεβαιώσηότιευχαρί-στωςανέλαβεναυτότοκαθήκονκαιότιδήθενοίδιοςτοεπρό-τεινεειςτονστρατιώτην,διαναμηβραχήμέχριτωνκνημώνοστρατιώτης.Είχονγίνειφίλοι.

80


Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει τη λίμνη Βόλβη (και τα χέλια της, όπως λέει). Μετά αναφέρεται στη Μονή Στρόλογγος, γρά-φοντας: «Ώραν12ηνέφθασαειςτοΜοναστήριΣτρόλογγος,όπουυπάρχουνδύοβράχοικαισταυρόςεπίτουενός. Εστάθμευσα,επίημίσειανώραν,επισκεφθείςτοΜοναστήρι,τοοποίονείναιΜετόχιοντηςΜονήςΕσφιγμένουτουΑγίουΌρουςκαιμεεφιλοξένησενοΟικονόμοςΓερόντιοςΕσφιγμενίτης,όστιςμουεδώρησεπαλαιόνόπλονφυλασσόμενονειςτηνΜονήν,αφούήμουν ο πρώτος Έλληνας Αξιωματικός, ο επισκεπτόμενος τηνΜονήν.ΠαράτηνΜονήνιδρύθητο1923ομεγάλοςπροσφυγικόςσυνοικισμόςΝέαΜάδυτος». …ε΄.Βούλγαροιαναμένονται.Παρακάτω,καθ’οδόν,χωρικοίερχόμενοιαπόμακράν,μεπληροφορούνότι40Βούλγαροιστρα-τιώται,κατέρχονταιεκτηςπεριοχήςτηςΝιγρίτηςναεγκαταστα-θούνειςτηνθέσινΑγίαΜαρίναν,όπουυπάρχειναός,ανατολικόνάκροντηςλίμνηςΒόλβης,παράτηνδυτικήνείσοδοντουστενούτηςΡεντίνας,απόόπουταεκχειλίζονταύδατατηςλίμνηςσχημα-τίζουνποταμόν,χυνόμενονειςτονΣτρυμωνικόνκόλπον

στ΄. Τάσσομαι υπό λοχαγόν, υπό τον οποίον ήμουν άλλοτεδεκανεύς. Ώραν2.25΄μ.μ.έφθασαειςτοΜόδι.ΟπρότερονειςτοΜόδιυπολοχαγός Αθανάσιος Μαλανδράκης, είχεν αναχωρήσει πρινφθάσωεκεί,ηδεφυλάσσουσατηνεκείαποθήκηνσίτουΔιμοιρία,έμενευπόλοχίαν. Ενημερώθηνυπηρεσιακώςυπότουλοχίουκαισυνέταξαανα-φοράνμουπρος τον ειςΑρναίαν 4ονΛόχον.Ανέφερα την εκείάφιξίνμουκαιτηνεπικειμένηναναχώρησίνμουαμέσωςτηνεπο-μένηνδιαΣταυρόν,όπωςεπισκεφθώταεκείτμήματατουΛόχου,εκδηλώνκαιτηνχαράνμουότιετέθηνυπόταςδιαταγάςτουλο-χαγού,ηπροτροπήτουοποίου,ότανήμουνλοχίας(το1909),μεπαρεκίνησεναπαραμείνω,καιπαρέμεινα,ειςτοΣτράτευμα. Ανέφερακαιτηναναμενομένηνειςτηνπεριοχήνμουδιείσδυ-σινβουλγαρικούτμήματος,ωςκαιτηνδυσκολίαναποφυγήςσυ-γκρούσεωςπροςαυτό.

14-12-12,Μόδι–Σταυρός(σελ. 590-91) 1.ΑπόΜόδιειςΣκάλαΣταυρού. α΄.Ηδιαδρομήκαιέναπρόοπτον.Σπεύδωνναεπιθεωρήσωτανέαυπόταςδιαταγάςμουτμήματατου4ουΛόχου,αφήκαλοχίαν

81


ωςΔιμοιρίτηνειςτοΜόδικαιανεχώρησαέφιπποςλίανπρωίδιαΣκάλανΣταυρούκαιΣταυρόν. Έλαβον το πρωί αφέψημα φλαμούρι (φύλλων φιλύρας), τοοποίονσυνηθίζεταιεδώαντίτεΐου,τίλιουήφασκόμηλουκαιχαμο-μηλίου…ΠαρέλαβοννέονοδηγόνΤούρκον,αλλ’όχικατάλληλοναυτήντηνφοράν,καιδιαυτόείχονοδηγόνκαιχάρτην,καίτοιήσανανακριβείςοιτότεενχρήσειχάρται,αντίγραφατωνσυντα-χθέντωνυπότηςαυστριακήςχαρτογραφικήςυπηρεσίαςτο1880… Εναπρόοπτονεπεισόδιον:-ΠερίτονεξοχικόνναόνΑγίαΜαρί-νακαιτοοίκημακαρακόλι(τουρκικούσταθμού)ήτοδάσος.Μιαατραπός,διακλάδωσιςτηςπροςΡεντίνανοδού,επίτηςοποίαςεπορευόμουν,έβαινεπροςΑ.διατουδάσους.Απόπεριέργειαννααναγνωρίσωτοπροςεκείέδαφος,πέραντουδάσους,είπαειςτονστρατιώτηνυπηρέτηνμουκαιειςτονΤούρκονοδηγόννακα-θίσουνεκείκαινααναμείνουντηνεπάνοδόνμουαπόολιγόλεπτοναπουσίαν.Εκάλπασα,διεπέρασατοδάσοςκαιευρέθηνειςαγρόνεκτεταμένον,περιβαλλόμενονυπότουδάσουςκαιεσταμάτησα,ίναεπιστρέψωπίσω.Αλλάαντελήφθηνδύοάνδραςκαθημένους,χωρίςτασακάκιατωνκαιμαζίτουςμίαγυνή,ηοποίαειςτηνεμ-φάνισίνμουαπεσύρθηπίσωαπόθάμνον,ίσωςγιανααποκρυβή.Οιάνδρεςσηκώθηκανκαιοέναςεξαυτώνέσκυψενεντόςάλλουθάμνου,ίσωςδιαναπαραλάβηόπλον. Εσκέφθην αστραπιαίως μήπως ήσαν Τούρκοι και δι’ αυτό ηγυναίκα,ωςχανούμ,ηθέλησενακρυβή,όπωςεκρύπτοντοτότεαιοθωμανίδεςήμήπωςήσανπρόσκοποιβουλγαρικήςσυμμορίας(κομιτατζήδες). Αν και ήμουν μόνος προ τοιαύτης πιθανότητοςκαι ανησύχησα, δεν απεσύρθην, αλλά με θάρρος εκαλημέρησατουρκικά(σαμπάχχαεροσλούν=καλημέρασας),καιοιάνδρεςμεαντεκαλημέρησανομοίως,αλλάπολύσιγανά–φοβισμένα.Καλη-μερίζωέπειταβουλγαρικά(ντόμπροούτρο;)καιμεαντιχαιρετί-ζουνομοίως,αλλάκαιπάλινσιγανά.Καλημερίζωτρίτηνφοράνελληνικά(καλημέρασας)καιαπήντησαναυτήντηνφοράνμεφαι-δρόνπρόσωπον.ΣυνήγαγονότιμάλλονήσανΈλληνεςκαιέκαματότεκαιάλλεςερωτήσεις. Ήσαν,όπωςμουείπαν,Έλληνες,πατήρ,υιόςκαιθυγάτηραπόπλησίονμικρόνχωρίονκαιήλθοννασυλλέξουνξύλακαιχόρτα.Μουέδειξαντονημίονον,ειςτονοποίονθαταεφόρτωνονδιαμε-ταφοράν.Έδειξανχαράν.ΔενείχανιδείούτεΒουλγάρους,αλλ’είχονμάθειότιευρίσκοντοειςτηνΝιγρίτανκαιειςάλλαπολλάχωρίατηςκαιετρομοκράτουντουςκατοίκους.Τουςεθάρρυνα,βεβαιώσαςότιοιΈλληνεςείμεθακύριοιτουτόπουκαιναπηγαί-

82


νουνόπουυπάρχειπλησίονστρατόςμαςκαινακαταγγέλλουντας αυθαιρεσίας των Βουλγάρων. Το φαινομενικώς ασήμαντοναυτό επεισόδιον έχει την σημασίαν του, διότι χαρακτηρίζει τηντότεκατάστασινειςτηνΜακεδονίαν.Καιδεντολησμονώ. Εισελθών…έφθασαώραν11.30΄π.μ.ειςτηνΣκάλαντουΣταυ-ρού… β΄.–Επιθεώρησιςφυλακίωνμας.Ειςγέφυραν,ένθαδιακλάδω-σιςτηςοδούπροςτασημαντικάχωρίαΒρασνάκαιΑσπροβάλτα,ευρίσκετοφυλάκιοναπόάνδραςτου4ουΛόχου.Πήρααναφοράνσυμβάντωνκαιέδωκαταςπαραγγελίαςμου,μεθ’όσυνέχισατηνπορείανμουπροςΣκάλανΣταυρού. ΗΣκάλαήτοσημαντικόςσυνοικισμός,έχωνχάνι(πανδοχείο),καρακόλι(σταθμόΧωροφυλακής)καιτελωνείον.ΕυρίσκετοήδηεκείφυλάκιοντουΛόχουμου (4ου)καιπαρέμεινα,ενημερωθείςεπίτηςκαταστάσεωςειςτηνπεριοχήνμέχριΠαγγαίου. ΕκείθεντηςΣκάλαςεκτείνεταιοΣτρυμωνικόςκόλπος…ειςτονοποίονεκβάλλειοποταμόςΣτρυμών…

2.ΟιΒούλγαροιληστεύουνΈλληνας. Την νύκταν (ώραν 11ην μ. μ.), με αφύπνισαν οι στρατιώται.ΕίχονέρθειΈλληνεςπατριώταιχωρικοίαπόταχωρίαΒρασνάκαιΚρούσοβαν(Κερδύλλιον)κομισταίεπιστολών,διατωνοποίωνμουαναγγέλλετοότιένοπλοιΒούλγαροικομιτατζήδεςενεφανίσθησανειςτοχωρίονΓενίκιοϊ(Προβατάς),ληστεύοντεςτουςκατοίκους. Απέστειλααμέσωςτουςάνδραςτουφυλακείου,ωςπερίπολον,μετηνεντολήν:ΕφόσονοιΒούλγαροιεκείνοιδενέφερονστρατι-ωτικήνστολήν,ήσανλησταί,εκτόςνόμου,καινατουςσυλλάβουνκαιαφοπλίσουν.Αυτόκαισυνέβη. ΤηνπεριοχήνΝιγρίτης–ΠαγγαίουήρχισαντότεναδιεκδικούνοιΒούλγαροι.ΗΝιγρίταείχεκαταληφθήυπότωνπροσκόπωνμας(ανταρτών)την22-10-12….

15-12-12,ΣκάλαΣταυρού,(σελ. 593) 1.ΣύλληψιςΒούλγαρουληστού. Ηαποσταλείσα χθες την νύκτα περίπολος, με οδηγούς πα-τριώτας,συνέλαβεκαιμουπαρουσίασενένανΒούλγαρονκομι-τατζήν.Οιάλλοιδιέφυγον,καταδιωχθέντεςυπότωνκατοίκων…ΤούτοναπέστειλαυπόσυνοδείανειςτονενΑρναίαδιοικητήντουΛόχουμουλοχαγόνΙ.Ζητουνιάτην.

83


2.ΑναχώρησίςμουδιαΘεσσαλονίκην ΑτυχώςσήμερονμοιεστάληκλήσιςτουενΘεσσαλονίκηΣτρα-τοδικείου,όπωςμεταβώεκείκαιπαραστώωςμάρτυςτωνδικαζο-μένωντην19-12-12στρατιωτών,διατηνειςΙερισσόναπειθαρχίανπρος τον διοικητήν του Λόχου υπολοχαγόν Λυμπέρην Κ., της6-11-12…

16-12-12,ΣκάλαΣταυρού–Γεροπλάτανος(σελ. 593) …ανεχώρησαέφιπποςώραν7.25΄π.μ.Διερχόμενος τοστε-νόντηςΡεντίνας,είδατοπερίεργονφαινόμενοννακαπνίζηοδι’αυτούδιερχόμενοςποταμίσκος, τοτσάι,ωςελέγετοτότε εκεί,καθ’ όλον τομήκος του.Οι εξερχόμενοι δηλαδή εξαυτούυπόεξάτμησινυδρατμοίαπετέλουνεπίμηκεςνέφοςομίχλης,ομοιάζονμεκαπνόν,ωςναείχεναναφθήπυρκαϊάκαθόλοντομήκοςτουποταμίσκου.Πρώτηνφοράνέβλεποντοιούτονφαινόμενονμεγά-ληςεξατμίσεως...Διαρεντίνας…κλπ,έφτασα,ώραν6.20΄μ.μ.ειςΓεροπλάτανον,όπουδιανυκτέρευσα.

17-12-12,Γεροπλάτανος–Βασιλικά(σελ. 594) 1.ΑπόΓεροπλάτανονειςΒασιλικά.ΑναχωρήσαςεκΓεροπλα-τάνουώραν9.10΄π.μ.,έφθασαδιατουΑγ.ΠροδρόμουειςΓαλά-τισταν,ώραν1.35΄καιεκείθεν,εκκινήσαςώραν2.50΄μ.μ.,αφήνωναριστεράτοχωρίονΓαλαρινόςκαιδεξιάτηνΜονήντηςΑγ.Ανα-στασίαςέφθασαειςταΒασιλικά,ώραν4.45΄,όπουδιανυκτέρευ-σακατάκοπος. Διέμειναειςοικίαν,όπουασθενώνεκτωνκόπων,εκάλεσατονεκεί ιδιώτην ιατρόνκ.Ακριβόν.Ο ιατρόςεγνωμάτευσενότιήτοανάγκηνααναπαυθώκαιναδιακόψωτηνπορείανμεταβάσεωςειςΘεσσαλονίκην.Αλλάηδίκη,ειςτηνοποίανμετέβαιναωςμάρ-τυς,ήτομεθαύριον,19-12-12.Κατ’ανάγκηνδιανυκτέρευσαεδώ. Ενταύθαήδρευεναπόπολλούο3οςΛόχοςτουΤάγματόςμαςυπότονΛοχαγόνΓ.Παπαδόπουλον,ωςεπίσηςέμενεν,ελθώνεκΠολυγύρου,καιοΔιοικητήςτουΤάγματόςμας,ΤαγματάρχηςΓ.Κολοκοτρώνης.ΗέδρατουΤάγματοςμετεφέρετοτώραεδώ.

18-12-12,Βασιλικά–Θεσσαλονίκη(σελ. 594-95) ΑπόΒασιλικάειςΘεσσαλονίκην Όλην την νύκτα υπέφερααπόπόνους της κοιλίας.Η υγείαμούεπέβαλλεναπαραμείνωειςΒασιλικάπροςνοσηλείαν.Όμως,καιασθενών,ανεχώρησα,αφήσαςειςτοΤάγματονίππονμου,επιβάςσούσταςδιτρόχου,ηοποίαανεχώρησεναπόεδώδιαΘεσ-

84


σαλονίκην.Ηκατάστασίςμουδενεπέτρεπείππευσιν…ΕιςΘεσ-σαλονίκην,ειςφιλικήνοικογένειαν…υπεβλήθηνειςθεραπείανκαιδίαιταν.

19-12-12,Θεσσαλονίκη(σελ. 595) Ηδίκηαναβάλλεται.Εγερθείς ώραν 8ην π.μ., αν και ήμουνασθενής,μετέβηνμεαμάξιμόνιππονειςτοΣτρατοδικείον.Ατυ-χώς η δίκη, την οποίαν έσπευδον ναπροφθάσω,ανεβλήθη επ’αόριστον.ΕκείθενμετέβηνειςτοοίκημαΤοπ–Χανέ…όπουήσανταγρα-φείατηςVIIηςΜεραρχίας,υπότηνοποίανυπήγετοτοΤάγμαμας.ΕκείεπίσηςήσανκαιταγραφείατηςΔιοικήσεωςΧωροφυλα-κήςΘεσσαλονίκης,όπουυπηρέτειοτότεενωμοτάρχηςεξάδελφόςμουΕμμ.Γ.Αλεξάκης…ΤηντάξινειςτηνπόλινετήρειηΚρητικήΧωροφυλακή.ΈναςέναςδιαλεγμένοιοιΚρητικοίχωροφύλακες,ευσταλείςκαιεπιβλη-τικοίμετηνγραφικήνστολήντων,τηνσκουροπράσινηνκρητικήνβράκακαι ταμεϊντανογέλεκα,επέσυροντονσεβασμόνκαι τηνεκτίμησιν –(και αλλού αναφέρεται θετικά για την παρουσία της Κρητικής Χωροφυλακής).

20-12-12,Θεσσαλονίκη(σελ. 595) ΤηννύκταειςτηνοικίανΒοριάμουέγινεπάλινθεραπεία,αλλ’υπέφερα.ΜετέβηνσήμερονειςτοΦρουραρχείον,τουοποίουοιατρόςμουέδωσεεισιτήριονδιατοΒ΄ΣτρατιωτικόνΝοσοκομείονπροςνοσηλείανκαιεισήχθηναμέσως.

21και22-12-12,Θεσσαλονίκη(595 -96) Περιγράφει την εντατική θεραπεία του στο νοσοκομείο και ανα-φέρεται σε γράμμα που πήρε από τον πατέρα και τη μητέρα του. Ο πατέρας τούζητά αν μπορεί να πάρει κοντά του τον αδελφό του Γεώργιο, που υπηρετεί κι αυτός στο Σύνταγμα Κρητών αλλά σε άλλο τάγμα, το οποίο βρίσκεται στην Ήπειρο, όπου ακόμη μένεται ο πόλεμος. Ο Αλεξάκης σημειώνει: «Τουαπαντώσήμερονότιθατονπάρωμαζίμου,μόνοότανελευθερώσηταΓιάννενα,μαζίμετουςάλλουςεκείσυμπολεμιστάςτου»,και συνεχίζει: «Ειςδετηνμητέραμου,πουανησυχούσεδιατηνειςτονπό-λεμονζωήνκαιυγείαντωνυπόταόπλαδύουιώντης,απαντώ…:«Εδώ,μητέρα,οιελευθερωθέντεςαδελφοίμαςΜακεδόνες,γλε-ντίζουντώρατηνελευθερίαντωνκαιδιασκεδάζουν.Καιπρώτα–πρώταπεριποιούνται ημάς τους ελευθερωτάς των.Από όποιο

85


χωριόπεράσωμε,θακοιμηθούμεστοπλουσιότεροσπίτιτουπρού-χοντοςτουχωριού,θαφάμεταεκλεκτότεραφαγητάόπουγνω-ρίζουνναψήνουν,ωςκαιγλυκίσματακαιποτάκαιμαςφέρνουν«καιτουπουλιούτογάλα».Μηνανησυχήςλοιπόν.Επίσης«γιατοχατήριμας»διασκεδάζουν, χορεύουν,μας ζητωκραυγάζουν.Επίπεντακόσιαχρόνιαοτόποςαυτόςήτοστημαύρησκλαβιά.Τώραελεύθεροςέχειχαράνμεγάλην,αλλάτηνιδίανχαράνέχο-μενμαζίτωνκαιημείςοπούτουςελευθερώσαμεν.Έτσιναχαίρε-σθεκαισεις,οιγονείςκαιαδελφοίμας».Πατριωτικό αλλά και ανθρώπινο γράμμα.

Παρακάτω και υπό τον τίτλο 23 -12 -12 (Θεσσαλονίκη), (σελ. 596), αφού αναφέρεται στην έξοδό του από το νοσοκομείο, γράφει:«ΟαδελφόςμουοΓιώργης:Είχααναγνώσειειςταςεφημερίδας,μεταξύτωντραυματιώντωνδιακομισθέντωναπότηνΉπειρονειςΑθήνας,τοόνοματουαδελφούμουΓιώργη,στρατιώτου,υπηρε-τούντοςειςτοεκεί1ονΑνεξάρτητονΣύνταγμαΚρητών.Έγραψαεις τονεις τηνΑθήναεξάδελφόνμουΝ.Γ.Κοκολάκηννατονεπισκεφθή εις το νοσοκομείον, εις δε τους γονείς μου έγραψαότιθαφροντίσω,μετάτηναποθεραπείαντου,ναέλθημαζίμου,νασυνυπηρετώμεν,κατάτηνεπιθυμίαντων.Αυτόέγινεβραδύ-τερον…».Επίσης γράφει ότι «αναρρώνειειςφιλικήν οικίαν» και παρακάτω, υπό ημερομηνία 25 -12 -12 γράφει (σ. 597): «Χριστού-γεννασήμερον. Είμαι στενοχωρημένος μακράν του Λόχου μουκαιμακράντωνγονέωνμου,οιοποίοιέχουνεπίσηςτηνσκέψιντωνειςεμέκαιειςτοντραυματισθένταειςτοΜπιζάνιαδελφόνμουΓιώργην.Αλλ’ηστενοχωρίααυτήσβήνει,μετηνσκέψινότιπερνούμενταΧριστούγενναειςτηνελευθερωθείσανΜακεδονίαν.Σήμερονειςτουςναούςαιψαλμωδίαιψάλλονταιθριαμβευτικότε-ροναπόάλλοτε…». Επίσης σημειώνει ότι την επομένη, 26 -12 -12 συνάντησε στη Θεσσαλονίκη τον Διοικητή του Ταγματάρχη Γ. Κολοκοτρώνη, επίσης δε ότι στις 28 -12 -12, με σούστα, αναχώρησε για τα Βασιλικά. Και συνεχίζει: 29-12-12,Βασιλικά–Λειβάδιον–Ζαγκλιβέριον(σ. 599) 1.ΑπόΒασιλικάειςΖαγκλιβέρι:Διαδρομήειςχιονισμέναβου-νά.ΑπόΒασιλικά,παραλαβώνίππονμετάιπποκόμου(στρατιώ-τουΑνδρεαδάκη)…καιιδιώτηνοδηγόν(Βλαχοκώσταν),ανεχώ-ρησαδιατονειςτοΖαγκλιβέριονΛόχονμου,δι’ορεινήςοδού. ΕκκινήσαςεκΒασιλικώνώραν8.55΄ανήλθονκακήνανηφορικήν

86


προς βορράν οδόν, προς το ορεινόν χωρίον Λειβάδι. Το όροςΜωλιάτζιβοςκαιΟμβριανός,ταοποίαείναισυνέχειαπροςΑτουανατολικώς τηςΘεσσαλονίκηςυψουμένουόρουςΧορτιάτη, ήτοχιονισμένοναπόπολλώνημερών,ηδεχιώνείχεπαγοποιηθή.Οίπποςμου,ωςκαιοιπποκόμος,εβάδιζονκατάτοπλείστονεπίτουπάγου,οοποίοςείναιολισθηρός,καιηπορείαδιατούτοήτοδύσκοληκαιενίοτεεπικίνδυνη. Ώραν12.40΄έφθασαειςτοχωρίονΛειβάδικαιανεπαύθηνμετουςσυνοδούςμουεπ’ολίγονειςκαφενείονκαιειςτηνοικίαντουιερέωςΓιάννηΟικονόμου. Στη συνέχεια, αφού σημειώνει ότι έφτασε στο Ζαγκλιβέρι στις 4.45΄μ.μ., περιγράφει το χωριό, όπως και μια μικρή λίμνη, που σχη-ματιζόταν τότε «μόλις2χιλιόμετραανατολικώςτουΖαγκλιβερί-ου»και άλλες πληροφορίες. Και συνεχίζει:

30-12-12,Ζαγκλιβέριον(σ. 600- 01) α΄.Εκκλησιασμόςστρατούκαιλαού.ΣήμερονΚυριακήνοιάν-δρες τουΛόχου εκκλησιάσθησαν. Ο ναός ήτο πλήρης λαού, οοποίοςπροσήλθεν,ιδίωςένεκατουελευθερωτούστρατού,νατονίδηειςτηνεκκλησίαν. Πρώτην φοράν οι σκλάβοι των Τούρκων κάτοικοι έβλεπανστρατόν,τονελευθερωτήντων,όστιςαπετελείτοόχιμόνοναπόαδελφούςΈλληνας,αλλάκαικαλούςχριστιανούς,προσευχομέ-νουςμαζίτωνειςτονΘεόνκαισταυροκοπουμένουςμετονίδιονμεαυτούςτρόπον.

β΄.ΕπάνοδοςαπεσπασμένηςΔιμοιρίας.ΟΛόχοςμας(1ος)ήτοήδησυγκεντρωμένοςόλοςεδώαπότης23ηςλήγοντοςμηνός,ότανεπανήλθεεκτουχωρίουΆγιοςΝικόλαοςΣιθωνίαςηαπό15-11-12αποσπασθείσαεκείαπότονΠολύγυρονυπότονανθυπασπιστήνΕμμ.ΤζανακάκηνΔ΄Διμοιρίαμας. Αύτη επέστρεψεν εις Πολύγυρον την 9ην τρέχοντος και απόεκεί,μετά10ήμερον,επορεύθηειςΒασιλικά,μεδιανυκτέρευσινειςΓαλάτισταν…Μετάδιήμερονπαραμονήνεκεί,ανεχώρησετην22-12ουδιαΛειβάδι,όπουδιανυκτέρευσενκαιτηνεπομένηνέφθα-σενειςτοΖαγκλιβέρι. ΟΟυλαμόςμουεπισταθμεύει εις τηνωραίανοικίαν (κονάκι)πλουσίουΤούρκου,τηνοποίανεξεκένωσεδιαρκούντοςτουπολέ-μουκαιαπήλθενειςΘεσσαλονίκηνοιδιοκτήτηςμετοχαρέμιτου.Έχειευρείανπεριοχήνμεπεριβολότοιχον.ΚαιαιάλλαιδιμοιρίαιτουΛόχουέχουσινεγκατασταθείανέτωςειςοικήματα.

87


31-12-12,Ζαγκλιβέριον(σ. 601 -06) Αναφέρεται σε διάφορα θέματα (υγρό κλίμα Ζαγκλιβερίου –Στρατιωτική εκκαθάριση Δ. Μακεδονίας, προαγωγή Διαδόχου Κων-σταντίνου σε στρατηγό, διάφορες μάχες, περί της στάσης των Σέρ-βων, κατάληψη της Κορυτσάς κ. ά. π.).

1-1-13,Ζαγκλιβέριον–Πρωτοχρονιά(σ.606-08) Αφού κάνει αναφορά στις συνεχιζόμενες σκληρές μάχες στο Μπι-ζάνι, περιγράφει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον πλούσιο Τούρ-κο αγά που κάλεσε τους αξιωματικούς σε τραπέζι – δες συζήτηση με τον Τούρκο αγά στο Παράρτημα- γράφει: 3. «Χοροίστρατούκαιλαού.Μετάμεσημβρίαν έγινεχορόςειςτηνπλατείαν,όπουσυνεκεντρώθησανόλοιοικάτοικοι.Μετέ-σχονκαιόλοιοιστρατιώταιτουΛόχουκαιεστήθησανέτσιπολλοίχοροί…

4.Καλόγεροςχορευτής.ΧορόςεστήθηκαιειςτηναυλήντουΙμπραήμαγάΚαραμεμέτ,όπουεχόρευονάνδρεςκαικορασίδεςτονκαλαματιανόνχορόν.Έναςκαλόγηρος,επιστάτηςειςΜετό-χιοντηςΑγίαςΑναστασίαςεδώπλησίον,παρηκολούθειτονχορόνμε το άλλοπλήθος αρχικώς και έπειτα, παρασυρθείς υπό τωνγνωριζόντωνότιήτοκαλόςχορευτής,ετέθηεπικεφαλήςτωνχο-ρευτών.Εχόρευενωραία… 2-1-13,Ζαγκλιβέριον(σ. 608) ΦόνοςΤούρκουτυράννου. Ώραν10.15΄ειδοποιήθηνότιεπίτηςοδούΖαγκλιβερίου–Θεσ-σαλονίκηςευρίσκετοάνθρωποςφονευμένος. ΟΔιοικητήςτουΛόχου,αδιαθετών,μουανάθεσετοζήτημα.ΠαραλαβώντονανθυπίατρονΚ.Χατζήν,έσπευσαέφιπποςμετάστρατιωτώνκαιπολιτώνκαιευρέθηνεπίτόπουώραν11.30΄π.μ. Οφονευθείςευρίσκετοειςτομέσοντηςοδούειςθέσινανη-φορικήν πλησίον (ανατολικώς) της δεξιάς όχθης του χειμάρρουΒαθύλακκος. Εξετέλεσε νεκροψίαν ο ανθυπίατρος, έκαμα εκείπρόχειρονεξέτασινκαιέπειταδιέταξατηνμεταφοράνκαιταφήντουνεκρού. ΟιπαρόντεςκάτοικοιανεγνώρισανότιήτοοεκΖαγκλιβερίουΟθωμανόςΜεχμέτ ΙμπραήμΚεπίσης, χότζας (ιεροδιδάσκαλος).Τονφονέαουδείςεγνώριζεν,ούτεείχενυποψίαν,αλλ’επειδήοφονευθείςήτοαπηνήςδιώκτηςτωνΧριστιανών,συνήγαγονόλοι

88


ότιίσωςπρόκειταιπερίαντεκδικήσεωςυπότινοςτωνπαθόντων. Πολύμεελύπησετοσυμβάναυτό. ΟιαπομένοντεςακόμηειςτοΖαγκλιβέριολίγοιΤούρκοιανεχώ-ρησανκαιαυτοίειςΘεσσαλονίκην.

Στη συνέχεια ο Αλεξάκης σημειώνει ότι οι εκεί μαθητές του σχο-λείου τραγουδούν στους δρόμους και στην εξοχή συγκινητικά τρα-γούδια, όπως, «Διψούνοικάμποιγιανερόκαιταβουνάγιαχιόνια, διψούσανκαιγιαλευτεριάοισκλάβοιτόσαχρόνια. Ξυπνάτεαπόταμνήματααδικοσκοτωμένοι, ναιδήτετηνπατρίδασαςπου’ναιλευτερωμένη. Ξύπνα,καϋμένεμουραγιά! Ξύπναναδειςελευθεριά!»κ. ά.

3και4-1-13,Ζαγκλιβέριον(σ. 609) Αναφέρεται σε χιονιά «ταπλησίονμαςόρηπερίτοορεινόνχω-ρίονΛειβάδιονκαιοΧορτιάτηςείναιολόλευκα,χιονισμέναμέχριτωνπροπόδων»και«κατά την νύκτα,πίπτουσαχιών έχει κα-λύψειτοέδαφος…Ταβουνάόλαείναιολόλευκακαιπροσέτιτακαλύπτειομίχλη…» Υπό ημερομηνία 4 -1ου σημειώνει επίσης (σελ. 610): «ΗζωήτότεειςτονΛόχονείχετακαλάτης,αλλάείχεκαιτακακάτης…Οικάτοικοιμάςέβλεπανωςελευθερωτάςκαιωςσωτήραςκαιμαςητένιζονωςινδάλματα,μορφάςιδεώδεις.Ήτομεγάληχαράτωννατουςεπισκεφθώμενοιαξιωματικοί,αλλάκαιοιοπλίται,ειςτοσπίτιτων.Ήτοτιμήτων. Αλλά οι υπαξιωματικοί και στρατιώται ενεπλέκοντο και ειςερωτικά δίκτυα. Αυτό εδημιουργούσε υποχρεώσεις, υποσχέσειςανεκπληρώτους,πικρίαςκαιλύπαςειςταςοικογενείας. Συχνάοιαξιωματικοίεκάναμενδιδασκαλίαςειςτοθέμααυτό:«Δενείναικαιρόςδι’αρραβωνιάσματα.Νέοςπόλεμοςεπίκειται.Δενξέρομενανθαζήσωμενναεπανέλθωμενεδώ.Ώστε,μακράναπόυποσχέσειςγάμουκλπ. Όμωςαρκετοίαρραβωνιάζοντομυστικά. ΟαγωνιστήςΡάμνιαλης.Εκείμαςεπεσκέφθηοκαταγόμενοςαπό τοχωρίονΡάμναν (Μονολίθι) και διαμένων εις τοπλησίονμαςχωρίονΛαγκαδίκια,αγωνιστήςκατάτωνΒουλγάρωνΓιάννηςΡάμνιαλης,πρόθυμοςναμαςφανήχρήσιμος. ΟιΒούλγαροιείχανφονεύσειτονπατέρατου,βουλγαρόφωνον

89


αλλάαγνόνΈλληνα,καιοΓιάννηςεκδικούνταντονπατέρατου,φονεύωντουςδιώκταςτωνΕλλήνωνΒουλγάρους(κομιτατζήδεςκλπ).

5-1-13,Ζαγκλιβέριον(σελ. 610-11) 1.Τοπαζάρι.ΣήμερονΣάββατονγίνεταιεδώπαζάρι,δηλαδήεβδομαδιαίααγορά,ειςτηνπλατείανΖαγκλιβερίου,προσερχομέ-νωνειςαυτότωνκατοίκωντωνπέριξχωρίων.Πωλούνταικαρποί(σιτηρά),όσπρια,γεώμηλα,ψάριατωνλιμνών,γλυκίσματα(χαλ-βάδες, λουκουμάδες, ζαχαρωτά),ψάθες,υποδήματα,σιδηρικά,πέταλαημιόνωνκαιλοιπάγεωργικάείδη. 2.Αιαυθαιρεσίαιτωνπρώηντυράννων.ΕιςτοΓραφείοντουΛόχου μας παρουσιάζονται πλείστοι χωρικοί δι’ υποθέσεις τωνκατάοθωμανών,οιοποίοιείχοναφαιρέσειαπόαυτούςζώα,σιτη-ράκαιάλλαείδη.Επίσηςδιαμικράχρέηκλπ… Στη συνέχεια αναφέρεται στη ναυμαχία της Λήμνου, η οποία έγι-νε την ημέρα αυτή -πληροφορίες για τη ναυμαχία αυτή στο Παράρ-τημα.

6-1-13,Ζαγκλιβέριον,Κυριακή(σελ. 611 -12) 1.Τοπικάέθιμα.Σήμερον, εορτήν τωνΦώτων, το βάπτισμα(τελετήκαταδύσεωςτουΣταυρού),γίνεταιειςπλατείαντουχω-ριού,όπουφρέαρ. Σήμερονεδώομάδεςνέωνενδύονται,ωςκατάταςαπόκρεω,μασκαράδες(προσωπιδοφόροι),προςδιασκέδασιν.

2.ΤακάλαντατηςΠρωτοχρονιάς(σελ. 612).ΜεεπεσκέφθηοΔιευθυντήςτουεδώσχολείουΕυάγγελοςΚαλλούδης,λαμπρόςεκπαιδευτικός,πατριώτηςκαιοικογενειάρχης,οοποίοςμουέδω-κε τα κατωτέρω κάλαντα, τα οποία εψάλλοντο εδώ κατά τηνΠρωτοχρονιάν.Καταχωρώ,ωςέχει,τοδωρηθένμοιαντίγραφον:

Ειςτοναξιότιμονκ.Αλεξάκην,ανθυπολοχαγόν1.Αρχήμηνιάκιαρχήχρονιάχρυσήμουδενδρολιβανιά,αρχή,αρχήκαλόςμαςχρόνοςεκκλησιά–εκκλησιάμετ’ΆγιονΌρος

2.ΤοΝέονέτοςέφθασε,το12μαςπέρασε

90


μαςήρθε13,ηωραί–ηωραίαελευθερία.3.Μαςήλθενηελευθεριά,μαςφεύγειηπαληο–Τουρκιά,φεύγειηβάρβαροςΤουρκίαησκλαβιά,ησκλαβιάκαιτυραννία.

4.ΘαρρούσενηΠαλιοΤουρκιά,πωςείναιοιΈλληνεςπαιδιάμαεί–μαείναιπαληκάρια,πολεμούν,πολεμούνσανλεοντάρια.5.Βροντούνκανόνια’ςτοΓιδάκιεπάνωειςταΓιαννιτσά,βροντούν,βροντούνκαιτατουφέκια,πέφτουνΤούρ-πέφτουνΤούρκοισανλελέκια.6.Παντούμυρίζειελευθεριά,μακράνμαςφεύγειησκλαβιά,μακράν–μακράνειςτηνΑσία,μέσ’’ςτηνβά–μέσ’’ςτηνβάρβαροΤουρκία.

7.Ναζήσ’οΒασιλέαςμας!ομέγαςΒενιζέλοςμας!Ζήτω,ΖήτωτουΔιαδόχουτουμεγά-τουμεγάλουμαςανθρώπου.

8.Μεγάλωσε…ω!τιχαρά!θαπάγη’ςτηνΑγιάΣοφιά.Εκεί–εκείθαμεταλάβη,ΜετουςΤούρ-μετουςΤούρκουςναταβάλη.

9.Ναζήσουνταλεοντόκαρδα,ταελεύθερ’ΕλληνόπαιδαταγενναίαΚρητικάκιαταεύμορφα,ταεύμορφαπαληκαράκια.

Σαςεύχομαι,κύριεΑνθυπολοχαγέ,ναπεταχθήτεσώοςειςταςαγκάλαςτωνφιλτάτωνσας Σαςασπάζομαιφιλικώς ΟΔιευθυντήςτωνΣχολώνΖαγκλιβερίουΕυάγγελοςΚαλλούδης ΕνΖαγκλιβερίωτη6ηΙανουαρίου1913.

91


Σημείωση: Αυτοί οι δάσκαλοι, τελικά, δεν πιάνονται με τίποτα. Θυμηθείτε το ποίημα του δασκάλου Τσιολάκη στην υποδοχή του Ουλαμού στην Αρναία. (σελ. 43)

7-1-13,Ζαγκλιβέριον–Ασβεστοχώριον(σελ. 613) 1.ΑποστολήΑ΄ΔιμοιρίαςειςΧορτιάτην α΄.ΗδιαδρομήαπόΖαγκλιβέριειςΑσβεστοχώρι.ΕορτήνΑγ.ΙωάννουτουΠροδρόμουσήμερον,οΛόχοςμουδιετάχθηνααπο-στείλη Διμοιρίαν εις το ορεινόν χωρίον Χορτιάτην. Επίσης διε-τάχθηόπωςεγώμεταβώειςΘεσ/νίκηνκαιπαραστώωςμάρτυςειςτοΣτρατοδικείονκατάτηναναβληθείσαντην19-12ουδίκην,ορισθείσανήδηναγίνειμεθαύριον9-1-13. ΠαραλαβώντηνΔιμοιρίαν(45οπλίται)οδοιπορούσαν,ανεχώ-ρησαέφιπποςεκΖαγκλιβερίουεπίτηςδιαΓερακαρού,Αγ.Βασι-λείουκαιΑσβεστοχωρίουοδού. Εκ του χωρίου Γερακαρού παρέδωκα την Διμοιρίαν εις τονΛοχίανΝ.Τσάκωνανμε ιδιώτηνοδηγόν,όπωςτηνοδηγήσηδι’ΑρδαμερίουειςΧορτιάτην,εγώδεθαμεταβώεκείεκΘεσσαλονί-κης,μετάτηνδίκην. β΄. Εορτασμοί του Προδρόμου. Εκείθεν, πορευθείς έφθασαώραν2.15΄μμειςτοεπίτηςνοτίαςόχθηςτηςλίμνηςΚορωνείαςμεγάλοχωριόΆγιοςΒασίλειος,όπουήτανστημένοςχορόςυπότωνκατοίκωνκαιλόγωτηςεορτής,αλλάκυρίωςδιατηναπελευ-θέρωσιν.ΕιςόλαταελευθερωθένταχωρίακαιπόλειςτηςΜακε-δονίας,εορτάζετομεχορούςηαπελευθέρωσιςκατάπάσαςταςΚυριακάςκαιεορτάς. Μετάπαραμονήνεπί45΄τηςώρας,ανεχώρησα,αφιχθείςειςΑσβεστοχώριώραν5ηνμ.μ. ΤοΤάγμαμαςεδρεύειειςΑσβεστοχώρι. ΕνταύθαείχεμεταφερθήηέδρατουΤάγματόςμαςκαιεύροντονΔιοικητήντουταγματάρχηνΓ.ΚολοκοτρώνηνκαιτονΔιοικη-τήν του3ουΛόχουλοχαγόνΓ.Παπαδόπουλον,παρακολουθού-νταςμέγανχορόνέξωθιτουχωρίου. Μεεκράτησανκαιεδείπνησαμαζίτων,μετάδεομουχτάρης(πρόεδροςτηςΚοινότητος)μεοδήγησενειςοικίαν(Ν.Πολυζο-πούλου),όπουδιανυκτέρευσα.

8-1-13,Ασβεστοχώρι–Θεσσαλονίκη(σελ. 613-14) ΑπότοΑσβεστοχώριμετέβηνειςΘεσσαλονίκηνμεσούσταν,εις

92


τηνοποίανεπέβαινανκαι5άλλοι...Τοσύνηθεςτότεμεταφορικόνμέσον εις τηνΜακεδονίαν ήτο η σούστα (δίτροχον, συρόμενονυπόενόςήδύοίππων).

9-1-13,Θεσσαλονίκη(σελ. 614) 1.ΟναόςτουΑγίουΔημητρίου.Ώραν9ηνπμμετέβηνειςτοΣτρατοδικείον…ΔιελθώνεκτουπεριφήμουναούτουΑγίουΔη-μητρίου,οοποίοςείναισήμεροντζαμίον,αλλάκαθαγιάζεταιγιαναγίνηπάλινναός,εισήλθονειςαυτόν.Έχουντοποθετήσειτώραπροσωρινώςδύοεικόναςκαιανάπτονταικεριάπροαυτών. Τοιχογραφίαι διατηρούνται εις τους τοίχους. Μεταξύ αυτώνδιαβάζωτηνεξήςεπιγραφήν,ηοποίαμουέκαμενεντύπωσιν:

«ΕπίχρόνωνΛέοντοςηβώνταβλέπειςκαυθέντατοπριν

τονναόνΔημητρίου». 2.ΜάρτυςειςτοΣτρατοδικείον.Ώραν3.15΄μ.μ. ήρχισεν ηδίκη εις τοΣτρατοδικείον.Ηστενοχωρίαμουκαι ησυγκίνησίςμουήτομεγάλη,διότιευρίσκοντοειςτοεδώλιονστρατιώταιτουΛόχουμου.Ορκισθείςέδωκατηνμαρτυρίανμουμεψυχικόνάλ-γος,προσπαθήσαςναελαφρύνωτηνθέσιντωνκατηγορουμένωνμετοότιήσανπολύκαλοίκαθ’όλακαιμεείχενεκπλήξειτοότιπροςστιγμήνείχοναπειθαρχήσειπροςτονΔιοικητήντουΛόχου.Τούτουόμωςηαναγνωσθείσαμήνυσιςκαικατάθεσιςήσανπολύαυστηραί. Ο βασιλικός Επίτροπος επίσης (έφεδρος λοχαγός Ι.Μπιρσιμιτζάκης,Κρηςτηνκαταγωγήν*)ήτοαμείλικτος,αναγνώ-σαςτηνμεπόνονψυχής,ωςετόνισε,δοθείσανκατάτηνπροανά-κρισινγραπτήνκατάθεσίνμου…καιεζήτησεναυστηράντιμωρίαντωνδιαπαράδειγμα. Δύοεξαυτώνκατεδικάσθησανειςπολυετήφυλάκισιν,οΤσα-τσαρωνάκηςκαιοΚαρνομουράκης.Καιοιδύοήσανψηλοίκαιμε-λαχρινοί.Ειςταςμάχαςθαήσανγενναίοι.Πολύτουςελυπήθηκα. (Προκαλεί εντύπωση η αυστηρότητα του δικαστηρίου για τέτοιο παράπτωμα και ο εγκλεισμός σε πολυετή φυλάκιση ικανών, όπως φαίνεται, και χρήσιμων στις μάχες ανδρών. Όμως, πρόκειται για στρατιώτες και για εποχή πολέμου, και η πειθαρχία είναι «εκ των ων ουκ άνευ».* Για τον Ι. Μπρισιμιτζάκη έγινε αναφορά και αλλού –πληροφορίες στο Παράρτημα).

93


10-1-13,Θεσσαλονίκη–Ασβεστοχώρι(614-15) ΑναχωρήσαςμεσούσταναπόΘεσσαλονίκηνώραν1.50΄έφθα-σαειςτοΑσβεστοχώριώραν2.10΄...Τομεγάλοαυτόχωριόήτοκατάμέγαμέροςελληνικότατον,μεευπόρουςκατοίκους,καλούςπατριώτας,είχενόμως,ωςελέγετο,ολίγουςβουλγαρίζοντας,πα-ρασυρθένταςυπότηςβουλγαρικήςπροπαγάνδας.

11-1-13,Ασβεστοχώρι–Χορτιάτης(σελ. 615) ΑναχωρήσαςεξΑσβεστοχωρίουέφιππος,έφθασαειςτοχωρίονΧορτιάτην.Ηοδόςτότεήτοημιονική,όπωςόλες,καιόχιαμαξιτή. ΕγκατεστάθηνειςνεόδμητονοικίαντουιερέωςΠαναγιώτη. Το χωρίονΧορτιάτης,αμιγές ελληνικόν, ευρίσκεται εις τουςΒΔπρόποδεςτουομωνύμουυψηλούόρους(1201μ.),τοοποίονυψούται ανατολικώς της Θεσσαλονίκης και δεσπόζει αυτής καιτηςΧαλκιδικής,έχονθέανμακρινήνπροςπάσαςταςκατευθύν-σειςκαιμέχριτουθεσσαλικούΟλύμπου… Ώραν2-4μμεξήλθονπροςαναγνώρισιν τουχωρίουκαι τηςπεριοχής,συνοδευόμενοςυπότουλοχίουΝ.Μαντωνακάκη,τουενωμοτάρχουΣαμαρά,σταθμάρχουχωροφυλακήςεδώ,καιτουιερέωςτουχωρίουπαπάΠαναγιώτου…

12-1-13,Χορτιάτης(σελ. 616) ΗθέααπότονΧορτιάτην.ΜετάμεσημβρίανπερπάτησαμετονεδώασκούντατηνιατρικήνιατρόνΔημήτριονΙατρού.Ανήλ-θομεν εις την τοποθεσίανΠλάκες και Ρουνά, από όπου η θέατηςΘεσσαλονίκηςείναιθαυμασία,φθάνειμακράνμέχριτουΟλύ-μπου,μέχριΓουμέντζας,τουόρουςΠάικουκαιμέχριΣοχούτουόρουςΒερτίσκουπροςΒΑ.ΤοάνωθένμαςόροςΧορτιάτηςείναιτώραόλοςχιονισμένος…καιμέχριτουχωρίου.

13-1-13,Χορτιάτης.Κυριακή(σελ. 616) ΣήμερονηΔιμοιρίακαιεγώεκκλησιάσθημενμετάτωνκατοί-κων,οιοποίοιευχαριστήθησανδι’αυτό.Προσκαλούνειςταςοι-κίαςτωντουςστρατιώταςκαιτουςπεριποιούνται. ΜετάμεσημβρίανμετέβηνμετονιατρόνΔ.Ιατρούειςτηνδυ-τικώςτουχωρίουδασώδηπεριοχήν,όπουμεγάληγέφυραεπίτουΛάκκου,δηλαδήτουποταμού.ΣτηνΜακεδονίαοιποταμίσκοι,ρυάκια,χείμαρροι,καλούνταιλάκκοι. Οιστρατιώταιμετάτωνδιδασκάλωνπαίζουνποδόσφαιρον*. *Έχει γίνει ήδη λαϊκό άθλημα το ποδόσφαιρο

94


14,15-1-13,Χορτιάτης(σελ.616-17) 14,εχιόνισε. 15,α΄,ΆνοδοςειςτηνκορυφήντουόρουςΚισσού. Σήμερονεξετέλεσαμίανλίανενδιαφέρουσαν5ωρονεκδρομήν,ανελθώνέφιπποςειςτηνκορυφήντουόρουςΚισσούήΧορτιάτη.Συνοδευόμενοςυπότουιατρού,εφίππουεπίσης,καιτουπεζο-πορούντος ιπποκόμουμουστρατιώτουΝ.Σταγάκη,ανήλθομενειςτοόροςεκτωνδυτικώνκαιβορείωνκλιτύωνπεριφερικώς,δι’ελικοειδώνατραπών.Ηχιώνείχενδιαλυθήκατάτοήμισυ… ΤοόροςΚισσόςδενείναιπετρώδες,ωςταόρητηςΚρήτης,αλλάγαιώδεςκαιέχειπολλάδένδρα,μάλισταδρυς.Έκπληκτοςείδα εις τας κλιτύας, κατάαποστάσεις, μεγάλους βαθείς λάκ-κους,τααλώνια,όπωςτουςονομάζουν,καιειςτουςοποίους,μερίμνη των κατοίκων του Χορτιάτη, εγίνετο πάγος, ο οποίοςτότεκατηναλίσκετοειςτηνπόλιντηςΘεσσαλονίκης.Ήτοδηλαδήτο όροςαυτό τότε τοφυσικόνπαγοποιείον τηςΘεσσαλονίκης,πρινγίνουνεκείτατεχνητάπαγοποιεία.Είδατουςλάκκουςανάδύο(δίδυμοι).ΕκάστηοικογένειατουΧορτιάτηείχετοιδικόντηςδίδυμοναλώνι(λάκκους). Είδαμικράαυλάκιαλοξά επί τηςκλιτύος,οδηγούντα το εκτηςδιαλυομένηςχιόνοςύδωρειςτουςλάκκους.Και,ωςμουεξή-γησαν,κατάταψυχράημερονύκτιατουχειμώνος,τοεντόςτωνλάκκων ύδωρ παγώνει όλον και γίνεται πάγος. Τότε, έκαστοςιδιοκτήτηςλάκκου,κόβειδιαπριονίουτονπάγοντουαλωνιούτουειςτεμάχιαεπιμήκη(κολόνες)καιταμεταφέρειειςτονδιπλανόνστεγνόντουλάκκον,οοποίοςείναιστεγνός(άνευύδατος),διότιέχειοπήνειςτονβυθόν,απόόπουφεύγειτούδωρ.Εκείαποθη-κεύεταιοειςτεμάχια(ορθογώνιαπαραλληλεπίπεδα)πάγος.Προςδιατήρησίντουτοποθετείταιπαχύστρώμαφύλλωνδρυός–καιειςτονπυθμένακαιδιαδοχικώςειςταστρώματατουπάγου,εναλλάξπάγος και στρώμα φύλλων. Τα φύλλα ευρίσκονται την εποχήναυτήνεπίτουεδάφουςάφθονα,πίπτονταεκτωνδένδρων…Στη συνέχεια ο Αλεξάκης κάνει μια εξαίρετη περιγραφή της ανό-δου του στην κορυφή του Χορτιάτη και της πανοραμικής θέας την οποία έχει από κει (ολόκληρη η περιγραφή στο Παράρτημα).

16-1-13,Χορτιάτης (σελ. 620) ΔείπνοντηςΚοινότητοςειςτηνΔιμοιρίανμου. Οικάτοικοιαπόημερώνεξεδήλωσαντηνεπιθυμίανναπαραθέ-σουνδείπνονειςόληντηνΔιμοιρίανμου.Σήμερονεπανέλαβοντηνπαράκλησιν…Τοδείπνονπαρετέθητην8ηνμ.μ.καιέληξεντην10ην.

95


Εις την πρόποσίν μου, αφού ευχαρίστησα τους φιλόξενουςκατοίκουςκαιεπαίνεσαταπατριωτικάτωναισθήματα,υπέμνησαότιδενείναικαιρόςακόμησυμποσίωνκαιδιασκεδάσεων,αφούδιαρκείηπολιορκίατωνΙωαννίνωνειςτηνΉπειρονκαιχύνεταιαίμα,έχομενδεακόμηαδελφούςστενάζονταςειςτηνσκλαβιάν.Μετάτηναπελευθέρωσινκαιαυτώνθασυνεορτάσωμενπανελλή-νιονεορτήνκαιπανήγυριν. ΟιατρόςΔ.Ιατρούειςπρόποσίντουηυχήθητηνταχείανπτώ-σιντουΜπιζανίουκαιτηννικηφόρονείσοδόνμαςειςτηνΚωνστα-ντινούπολιν. ΟΔιευθυντήςτουΣχολείουΠ.ΠαναγιωτάκηςομοίωςομίλησεπερίτουΠρωθυπουργούΒενιζέλου,τουΔιαδόχουΚωνσταντίνουκαιτωννικώνμας,ζητωκραυγάσαςυπέρτουΣτρατούμας…

17-1-13,Χορτιάτης(σελ. 621) ΟΛόχοςμαςανακαλείτηνΔιμοιρίανμου.Ηαπόχθεςπίπτου-σαχιώνεσυνεχίσθηόληντηννύχτακαιτηνπρωίανείχεκαλύψειτηνγηνειςπάχοςμιαςπαλάμης.Ενσυνεχείαέπιπτεχιώνόληντηνημέραν.Πολλοίάνδρεςείναιασθενείςεκψύξεως(κρυοπαγη-μάτων)… Ώραν4.30΄μ.μ.έλαβονδι’αγγελιοφόρουδιαταγήντουενΖα-γκλιβερίωΔιοικητούτουΛόχουμουυπολοχ.Καλοπ.ΛυμπέρηναεπαναφέρωτηνΔιμοιρίανειςτοΖαγκλιβέρι.

18-1-13,Χορτιάτης(σελ. 621 -22) Αναβολήτηςεντεύθεναναχωρήσεώςμας.Ηχιώνεσυνεχίσθηπίπτουσακαιέχειανέλθεισήμερονειςτούψοςτωνγονάτων. ΤηνπρωίανέγραψαειςτονενΑσβεστοχωρίωσυνάδελφόνμουΕμμ.Τζανακάκην,νααναφέρειειςτονΤαγματάρχηνότιέχωλά-βειδιαταγήντουΛόχουμουναοδηγήσωαμέσωςτηνΔιμοιρίανειςτοΖαγκλιβέρι,αλλ’επειδήηχιώνεδώέχειανέλθειμέχριτωνγονάτωνκαιαιοδοίπροςΖαγκλιβέρι,ορειναίκαιάθλιαι, είναικαλυμμέναικαιδενανευρίσκονταιτώραμετοχιόνι,ναεπιτρέψητηναναβολήνμετασταθμεύσεωςτηςΔιμοιρίαςμου,ανδενείναιεπείγουσαηανάγκη.Την2ανμ.μ.οκομίσαςειςΑσβεστοχώριτηνεπιστολήνμουαγγελιοφόρος(δεκανεύςΦουμάκης)έφερενέγκρι-σιντουΤαγματάρχουναπαραμείνωμενεδώμέχριβελτιώσεωςτουκαιρού. Χιώνπίπτεισυνεχώς.Τοψύχοςείναιδριμύτατον.Υπέστηνκρυ-ολόγημα.Μηέχωνθέρμανσινειςτοδωμάτιόνμου,υποφέρω.Τηνημέρανμετέβηνειςδωμάτιοντουιερέωςιδιοκτήτου,όπουυπήρχε

96


θερμάστρακαιτηνεσπέρανκατεκλίθηνειςτοδωμάτιόνμου,χω-ρίςθέρμανσιν. ΠολλάςδυσκολίαςέχειηπαραμονήτηςΔιμοιρίαςειςτοορει-νόναυτόχωρίον.

19-24-1-13,Χορτιάτης(σελ. 622-23) Περιγράφει ότι παραμένει η Διμοιρία στον Χορτάτη, λόγω της κακοκαιρίας, ο ίδιος δε είναι κρυωμένος. Στις 23 1ου πηγαίνει έφιπ-πος στο Ασβεστοχώρι «ανυπομονώνναεξακριβώσωειςτοΤάγματηναλήθειανεπίτωνκυκλοφορουσώνφημώνπερίμετακινήσεωντουΣτρατούκ.λ.π.Εξηκρίβωσακαι έπειταεπέστρεψααμέσωςειςΧορτιάτην».

25-1-13,Χορτιάτης–Αρδαμέρι(σελ. 623-24) ΗΑ΄ΔιμοιρίααπόΧορτιάτηνειςΑρδαμέρι. ΠαρέλαβονσήμεροντηνΔιμοιρίανπροςεπάνοδονειςτοΖα-γκλιβέρι.Είχεδιαμείνειεκείεπί19ημέρες. Ηκαλυτέραοδός,τηνοποίανμουσυνέστησανναακολουθή-σωμεν,έχοντεςκαιοδηγόν,ήτοημέσωΑρδαμερίου.Ήτοορει-νή, λίαν δύσβατος,πολλαχού κατειλημμένη εισέτι υπό χιόνος…Ώραν4.45΄μ.μ.εφθάσαμενειςτοορεινόνχωρίονΑρδαμέριονκαιεσταθμεύσαμενεκείπροςδιανυκτέρευσιν. Αφού μετά του ιερέως, του μουχτάρη και του διδασκάλουΚων/νουΓουσίουδιένειματουςστρατιώταςκαθ’ομάδαςμικράςειςοικίας,επεσκέφθηνμετάτουιερέως(παπάΓρηγόρηΣανδάλη)τηνεκκλησίαν,τοχωρίονκαιτοσχολείον.ΩδηγήθηνέπειταειςτηνοικίαντουΣτεργίουΝιστορά,όπουδιανυκτέρευσα.

26-1-13,Αρδαμέρι–Ζαγκλιβέρι(σελ. 624) ΑναχωρήσαςμετάτηςΔιμοιρίαςμουαπότοΑρδαμέριονπροςανατολάς,διήλθοντηνΣαρακίνανκαιτεςΛειβαδιώτικεςκαλύβες,οπόθεναρχίζειπεδιάς.Απόεκείηοδόςήτοκαλή,εφθάσαμενδεειςτοΖαγκλιβέριώραν11.30΄π.μ.,ειςτονΛόχονμας…Προ-σκληθείςεγκατεστάθηνειςδωμάτιοντουκαλούπατριώτουΣτερ-γίουΟικονομούδη.Τηνεσπέρανμουπαρέθεσενδείπνον,μετάτουανθυπασπιστούΠαντελήΣταγάκη,ολαμπρόςεπίσηςπατριώτηςΔημήτριοςΑκριβός.

27-1-13,Ζαγκλιβέρι(σελ.625) ΕπίσκεψιςειςχωρίονΑδάμ.Προσκληθείςμετέβηνσήμερον,ανκαιήμουναδιάθετος,ειςτοημίωροναπέχονχωρίονΑδάμ.Είναικαιαυτόελληνικότατονχωρίον,πολύπροοδευμένον.

97


ΜεπεριποιήθησανπολύειςταςοικίαςτωνΕυαγγέλουΚαλλού-δη,ΔιευθυντούτηςΑστικήςΣχολήςτουΖαγκλιβερίου,ΣτεργίουΧασάπηκαιΑγγελήΧασάπη,οιδιδάσκαλοικαιοιπρούχοντες.

28,29-1-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 625-27) Περιγράφει ορισμένα, όχι ιδιαίτερης σημασίας, περιστατικά.

30-1-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 627 -28) Σχολικήεορτή.Σήμερον,εορτήντωνΤριώνΙεραρχών,ηενταύ-θαΑστικήΣχολήετέλεσενεορτήντωνΓραμμάτων,ειςτηνοποίανεκλήθημενκαιπαρέστημενόλοςοΛόχος.Ηγέρθηνεκτηςκλίνης(ήταν άρρωστος) καιμετέβην,ενώεχιόνιζεν. Ητελετή,γιαναχωρέσουνόλοι,Σχολή,Στρατόςκαικάτοικοι,έγινεν,ελλείψειάλλουεστεγασμένουχώρου,μέσαστηννεόδμη-τονεκκλησίαντουχωρίου,ηοποία,ήτομενστεγοσκεπής,αλλ’ασυμπλήρωτοςακόμηεσωτερικώςκαιεξωτερικώς. Ήτοωραίατελετή.ΟΔ/ντήςτηςΣχολήςεξεφώνησετονπανη-γυρικόντηςημέρας,επίτηαπαλευθερώσειτηςΜακεδονίας,οιδεμαθηταίκαιμαθήτριαιαπήγγειλανμονολόγους,διαλόγουςκαιενθουσιώδηωραίαποιήματα.

Έπεσε το Μπιζάνι! Ελεύθερα τα Γιάννενα!

31–1ουέως20-2ουΖαγκλιβέρι(σελ. 628- 640) Όλη αυτή την περίοδο ο Λόχος παραμένει στο Ζαγκλιβέρι και ο Αλεξάκης σημειώνει διάφορα περιστατικά, κυρίως για τη συνεχιζό-μενη όλες τις ημέρες χιονόπτωση, για «τουςκρυστάλλουςπουκρέ-μονταιαπόόλαςταςστέγαςκαιαποτελούνπερίεργον φαινόμε-νον.Είναιωςλαμπάδεςανηρτημέναιμετοάκρονπροςτακάτω»,γράφει. Γράφει επίσης για τις ασκήσεις και τις πορείες που κάνει ο λόχος, κλπ, ενώ πολλές φορές αναφέρεται στις συνεχιζόμενες μάχες στην Ήπειρο, και την παρουσία εκεί όχι μόνον του Αρχιστρατήγου Διαδόχου Κωνσταντίνου, αλλά και του Πρωθυπουργού Βενιζέλου. Επίσης, πληροφορίες για προστριβές μεταξύ Ελλήνων και Βουλγά-ρων, τόσο μέσα στη Θεσσαλονίκη, όσο και αλλού (Λαγκαδά κλπ), για να καταλήξει ότι «συνάγεταιότιαισχέσειςμαςμετουςτέωςσυμμάχουςΒουλγάρουςθαφθάσουνειςδυσάρεστααποτελέσμα-τα».Τέλος, και υπό ημερομηνία 20 -2 -13, (σελ. 640), σημειώνει την πληροφορία ότι, επιτέλους, έπεσε το Μπιζάνι, για το οποίο γρά-φει πολλά στοιχεία και πληροφορίες, -τι γράφει για το Μπιζάνι, δες στο Παράρτημα. Επίσης γράφει ότι:

98


ΤοΤάγμαμαςυπότο19ονΣύνταγμα.ΦήμηέφερενότιοΛό-χοςμαςυπήχθηειςτο19ονΣύνταγμαΠεζικού.ΕπρόκειτοπερίυπαγωγήςόλουτουΤάγματόςμας.

21–25-2ου-13,Ζαγκλιβέριον(σελ.641-53) Ο λόχος παραμένει στο Ζαγκλιβέρι, ο καιρός βελτιώνεται, επικρα-τεί ενθουσιασμός από τις πληροφορίες που φτάνουν για κατάλήψη του Μπιζανίου και των Ιωαννίνων*, αλλά και προβληματισμός και οργή για τις πληροφορίες που αναφέρονται για όλο και συχνότερες προστριβές με βουλγαρικά στρατεύματα. Λόχοι και μικρότερα τμή-ματα του Τάγματος μετακινούνται σε διάφορα σημεία, με διαταγές πλέον του 10ου Συντάγματος, στο οποίο έχει υπαχθεί το Τάγμα. *«Έπεσε το Μπιζάνι! Η χαρά όλων είναι ασυγκράτητος.Στρατιώταικαικάτοικοιδιασκεδάζουνκαιχορεύουνειςτακα-φενεία.Πυροβολισμοίακούοντοεδώκιεκεί».Καιαλλού:«Συ-νεχίζεταιολαϊκόςπανηγυρισμόςδιατηνπτώσιντουΜπιζανίουκαικατάληψιντωνΙωαννίνων.Πυροβολισμοίεντόςτουχωρίου.Εψάληδοξολογία εις τηνπλατείανμεσυρροήν τωνκατοίκωνΖαγκλιβερίουκαιτωνπέριξχωρίων.ΟιΑδαμιώται(κάτοικοιτουχωρίουΑδάμ)προσήλθονσυγκεντρωμένοι.ΟΛόχοςμαςπαρέ-στη συντεταγμένος εκ πέντε διμοιριών…Τα σχολεία παρετά-χθησαν επίσης και απήγγειλαν πατριωτικούς μονολόγους καιεθνικάάσματα. Αιελληνικαίκαρδίαιέπαλλονεκχαράςκαιυπερηφανείας».

25-2-13,Ζαγκλιβέρι(σελ.653-55) ΔιαταγήαναχωρήσεωςτουΛόχουμας.Ώραν8ηνμμελήφθηδιαταγή του 19ου Συντάγματος, εις το οποίον υπάγεται πλέοντοΤάγμαμας,νααναχωρήσηοΛόχοςμαςδιατοχωρίονΑϊβάτι(Λητή),απέχοναπόεδώπερίτα33χιλιόμ.προςδυσμάς. ΤούτοελύπησενόλοντονΛόχονμας,οοποίοςείχεδιαμείνειεδώεπί2μήνας.Όλοιοιάνδρεςείχονγνωρισθήκαισυνάψειφιλί-ανμετουςκατοίκους.Τρειςοπλίταιείχονμνηστευθήμεκορασί-δας.Ήτοόμωςμεγαλυτέραηλύπητωνκατοίκων.Ηδυσάρεστοςείδησις,διαδοθείσααμέσως,προκάλεσεθρήνουςκαικοπετούςειςταςοικίας.

Υπό την ίδια ημερομηνία, ο Αλεξάκης σημειώνει ότι όλο και πε-ρισσότερο γίνονται σοβαρές προστριβές μεταξύ ελληνικών και βουλ-γαρικών τμημάτων, οι οποίες, στην περιοχή της Νιγρίτας, μεταξύ 20 και 25 φεβρουαρίου, εξελίχθηκαν σε συγκρούσεις. «Συνήφθησαν

99


ούτωσυμπλοκαί,αληθείςμάχαιμετάπυροβολικούκαιπολυβό-λωνεπί3ημέρας.Ενισχύοντοπολλαχούτατμήματάμαςωςκαιτααντίπαλαβουλγαρικάκαιεπί5ήμερον,(20-25φεβρ.),εξηκο-λούθουναισυμπλοκαί,μεσημαντικάςαπωλείαςεκατέρωθενκαιαπωθούντοοιΒούλγαροιπρος τοΌρλιακο.Είχομεν νεκρούς1αξιωματικόνκαι13οπλίτας,οιδεΒούλγαροι158νεκρούςκαι70αιχμαλώτους.ΑλλάκατόπινσυνεννοήσεωςτωνΓεν.Στρατηγείωντωνδύοκρατών,διετάχθηκαιέπαυσαναιεχθροπραξίαιτην25-2-13.ΚατόπιντωνσυμπλοκώναυτώνεπεσπεύθηηεπάνοδοςειςΘεσσαλονίκηντουειςτηνΉπειρονΣτρατούμας».

26-2-13,Ζαγκλιβέρι–Λαγυνά(σελ. 656 -57) Ο Αλεξάκης εδώ περιγράφει την πορεία του Λόχου από το Ζα-γκλιβέρι προς Λητή. Ο δρόμος είναι πολύ λασπωμένος, τα ρέματα έτρεχαν πολλά νερά, ώστε«οιστρατιώταιαφαιρούσανταςαρβύ-λαςκαι τιςκάλτσεςτωνκατάτηνδιέλευσιντωνρευμάτωνκαιέπειταταςεφόρουνειςτηναντίπερανόχθην».Αναφέρει τα χωριά που πέρασαν και ότι διανυκτέρευσαν στα Λαγυνά, όπου έφτασαν νύκτα, όπου ήδη βρισκότανο3ος λόχος του Τάγματος.Την επομένη, 27 -2 -13, ο Λόχος φτάνει και εγκαθίσταται στη Λητή, όπου ήδη βρί-σκεται απόσπασμα του 10ου Συντάγματος, στο οποίο ανήκει πλέον το Τάγμα Κρητών (σελ. 658). Σημαντικό είναι αυτό που σημειώνει ο Αλεξάκης, υπό ημερομηνία 28 -2 -13, Λητή, για ορκωμοσία πολιτο-φυλάκων. Γράφει: «Ορκωμοσίαπολιτοφυλάκων.Σήμερονέγινενενταύθα ορκωμοσία των πολιτοφυλάκων του Αειβατίου. Έχουνδηλαδήκληθήπροςεκπαίδευσινενόπλωςοινέοιτουχωριούηλικί-ας21-25ετώναπόαξιωματικόν.Ηορκωμοσίατωνέγινενειςτηνεκκλησίαν». Δηλαδή το ελληνικό κράτος άρχισε να οργανώνει εσπευσμένα, στις περιοχές που καταλάμβανε, τμήματα πολιτοφυλάκων, ιδιαίτε-ρα από το χρονικό σημείο που φάνηκε ότι η σύγκρουση με τη Βουλ-γαρία ήταν αναπόφευκτη και επείγουσα. Ο στρατός έπρεπε να είναι διαθέσιμος για τα μέτωπα των συγκρούσεων και όχι για άσκηση κατοχής στα εδάφη που είχε καταλάβει. Αυτό προκύπτει και από την επόμενη καταγραφή:

1-3-13,Λητή(σελ. 659) Οι εν Θεσσαλονίκη Βούλγαροι.Σήμερον διέρχονται επί τηςαμαξιτής οδού -Θεσσαλονίκης προςΛαγκαδά –ΣέρραςπολλάμεταγωγικάζώατωνΒουλγάρων.Ηφήμηφέρει (τηνπληροφο-ρία)ότιοιενΘεσσαλονίκηαπομένοντεςΒούλγαροι,ανερχόμενοι

100


εις2.000-3.000,αναχωρούνπροςΣέρρας,σιδηροδρομικώς(διαΔοϊράνης).

Από τις σημειώσεις με ημερομηνίες 3 και 4 -3ου -13, (σελ. 660), σημειώνουμε: «ΤοΤάγμαμας,ως1ονΑνεξάρτητονΤάγμαΚρη-τών,υπαγόμενονειςτηνVIIηνΜεραρχίαν,εστάθμευενωςεξής:Ο1οςΛόχοςειςΛητήν,ο2οςειςΑσβεστοχώρι,ο3οςειςΛαγυνά,ο4οςειςΛουτράΣέδεςκαιΓεωργικήνΣχολήν».

Η δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου του Α΄ στη Θεσσαλονίκη Υπό ημερομηνία 5 -3 -13, (σελ. 661), αφού σημειώνει ορισμένα για «την εδώ ζωή μας», αναφέρεται εκτενώς στη δολοφονία του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, όπου, μεταξύ άλλων, γράφει: «Σήμε-ρον5-3-13,περίώραν5ηνμ.μ.,εδολοφονήθηοΒασιλεύςΓεώργι-ος,οοποίοςευρίσκετοειςΘεσσαλονίκηναπό29-10-12.Αυτόήτομεγάλη εθνικήαπώλεια, διότι οΓεώργιοςμε τον ευέλικτονχαρακτήρατουκαιοΒενιζέλος,ήσανοικατάλληλοιάνθρωποι,τοποθετημένοιαπότηνΜοίραν,ειςταςκαταλλήλουςθέσεις.Επι-στρέφωνμόνοςπεζόςεκμικρούπεριπάτουτου,εδέχθηπλησίοντηςκατοικίαςτουτοδολοφόνονπλήγμα…προτουκαταστήματοςμικροεμπόρου,όπουεκάθητοοδολοφόνος. ΟπαραμονεύσαςδολοφόνοςΑλέξανδροςΣχινάς,υιόςιατρούεξΑσβεστοχωρίου,αλλ’άσωτοςυιός,ανισόρροποςκαιάεργος,ζωνδι’επαιτείαςγνωστώνκαιαγνώστων,έρριψενεξαποστάσεωςολίγων βημάτων διαπεριστρόφου, δύο βολάς κατά των νώτωντουΒασιλέως…Τοέστρεψεκαικατάτουυπασπιστούτου,αλλάτο περίστροφον ένεκα αφλογιστίας δεν επυροβόλησε. ΝομίσαςδεουπασπιστήςότιοΒασιλεύςδενείχεπάθει,εστράφηπροςκαταδίωξιντουδολοφόνου,τονοποίονσυνέλαβονδυοβρακοφό-ροιΚρήτεςχωροφύλακες,μηαντιστάντα,καιαπέσπασανεκτηςχειρόςτουτοπερίστροφον. ΟΒασιλεύςημιλιπόθυμοςέπεσεπλησίοντραπεζίου…Οκατα-στηματάρχηςτονημιανήγειρεν,αλλ’εξέπνευσεχωρίςναπροφέρηλέξιν,μετεφέρθηδενεκρόςεπίτωνχειρώντωνΚρητώνχωροφυ-λάκων,οιοποίοι,συμπλέξαντεςταςχείρας,εσχημάτισανείδοςφορείου,ωςκαιυπόπροστρεξάντωνστρατιωτών,ειςτο«Θεαγέ-νειον»νοσοκομείον–αλλού γράφει στο Παπάφειο.Εξέπνευσεκαθ’οδόνμεταφερόμενος…Σε άλλο σημείο ο Αλεξάκης αναφέρει την επίσημη ανακοίνωση της δολοφονίας του βασιλιά από τον πρωθυ-πουργό Ελ. Βενιζέλο: «ΣυντετριμμένονυπόοδύνηςτοΥπουργικόνΣυμβούλιον,αναγγέλλειειςτονλαόντονθάνατοντηςΑ.Μεγα-

101


λειότητοςτουδημοφιλεστάτουβασιλέωςΓεωργίουΑ΄. ΚακούργοιχείρεςπαραφρόνωνεδολοφόνησανσήμερονενΘεσ-σαλονίκητονΒασιλέα,βυθίσασαιειςβαθύτατονπένθοςολόκλη-ροντοΈθνος,ενημέραιςαγαλλιάσεωςδιατηνεκπλήρωσινπα-νελληνίωνπόθων. Ηδολοφονικήεπίθεσιςεγένετοπερίώραν5ηνμ.μ.τηςσήμερονενπεριπάτω,διαπεριστρόφου». Γράφει και άλλα πολλά (από σελ. 661 -68) ο Αλεξάκης, για το όντως σημαντικό και μη αναμενόμενο βέβαια γεγονός, που συντά-ραξε φυσικά τον ελληνισμό και που αποδόθηκε στους Τούρκους, στους Βούλγαρους, στους Γερμανούς (για να γίνει βασιλιάς ο Κων-σταντίνος!, κλπ) και γενικά σε συνωμοσία κατά της Ελλάδας, η οποία κατείχε τη Θεσσαλονίκη (πολλά από τα στοιχεία αυτά έχει συλλέξει εκ των υστέρων ο Αλεξάκης).

Κατάληψη της Β. Ηπείρου Στις υπό ημερομηνία 6 -3 -13 σημειώσεις του (σελ.669), ο Αλε-ξάκης αναφέρεται στην κατάληψη, από τον ελληνικό στρατό, αλλά και από «προσκόπους» σε ορισμένες περιπτώσεις, της Βορείου Ηπείρου. «…ΗΙΙΙηΜεραρχίαεκΚορυτσάςεπορεύθηπροςΛε-σκοβίκικαιΜεσογέφυραν,έπειταπροςΠρεμετήνκαιΚλεισούραν.ΑπόσπασματηςVηςΜεραρχίαςκατέλαβετηνΚόνιτσαν,ηVIIIηΜεραρχία,πορευθείσαεξΙωαννίνωνέφθασενειςτοΚαλπάκικαικατόπινειςτοΑργυρόκαστρον,τοΤεπελένι.ΠολλοίΤούρκοιαιχ-μάλωτοι και πολύπολεμικό υλικό…».Και συμπληρώνει: «Ούτωέληξαν οι αγώνες εις την Ήπειρον. Ήτο αύτη ελευθέρα μέχρι

Η δολοφονία του Γεωργίου Α΄ στη Θεσσαλονίκη. Μάρτιος 1913. Λαϊκή απεικόνιση.

102


γραμμήςαπόΧειμάρραςπροςΤεπελένι–Κλεισούραν–Φράσαρι–Μοσχόπολιν».

7-3-13,Λητή(670 -71) 1.Ορκωμοσίαειςτοννέονβασιλέα. Ώραν 10 π.μ. οΛόχος μας ωδηγήθη εις την εκκλησίαν τουχωρίου,όπουεγώανέγνωσαταςδιαταγάςτου19ουΣυντάγματοςκαιτουΤμήματοςΣτρατιάς,περίτηςδολοφονίαςτουΒασιλέωςκαιορκίσθημενπίστινειςτοννέονΒασιλέα,ωςεξής: «ΟρκίζομαιπίστινειςτονΣυνταγματικόνΒασιλέαΚωνστα-ντίνον». 2.ΔιάγγελματουνέουΒασιλέως. Χθεςονέοςβασιλεύςεξέδωκετοακόλουθονπρώτονδιάγγελ-μάτουπροςτοΣτρατόν: «ΠροςτονΣτρατόνμου. ΑπαίσονανοσιούργημακατάτουιερούπροσώπουτηςΑ.Μ.τουαειμνήστουΒασιλέωςΓεωργίουτουΑ΄,στέρησεπάνταςημάςτουαρχηγούμαςειςστιγμάςκρισιμοτάταςδι’ολόκληροντοελ-ληνικόνγένος. ΚαλούμαιήδηυπότηςΘείαςΠρονοίαςναδιαδεχθώτονβα-σιλέαπατέραμουεπίτουχηρεύσαντοςθρόνου,τονοποίονεπίμακράέτηεδόξασεκαιετίμησεν. Αγγέλλωντούτοπροςτονστρατόνμου,ειςτονοποίοναφιέ-ρωσαολόκληροντονβίονμου,μετονοποίονατυχείςκαιευτυ-χείςπόλεμοιαδιαρρήκτωςμεσυνέδεσαν,αρθείσηςαπόπολλούπάσηςπαρεξηγήσεωςτουπαρελθόντος,δηλώπροςτονστρατόν,ότι,ηγούμενοςπάντοτεαυτού,δενθαπαύσωμεριμνώνπερίτηςπροόδουαυτούτεκαιτουστόλου,τωνοποίωνταένδοξακατορ-θώματαεμεγάλυνανκαιελάμπρυναντηνπατρίδαμας.ΕνΑθήναιςτη6ηΜαρτίου1913ΚωνσταντίνοςΒ΄».

3.ΕπάνοδοςτουενΗπείρωΣτρατούμαςειςΜακεδονίαν. …ΜετάτηνπτώσιντωνΙωαννίνωνκαιταςσυγχρόνουςελλη-νο–βουλγαρικάςσυμπλοκάςτηςΝιγρίτης,απεφασίσθηηενίσχυσιςτουενΜακεδονίαΣτρατούμας,ήτοιτουεκτωνIηςκαιVIIηςΜεραρχιώντουΤμήματοςΣτρατιάςκαιδιετάχθηηπαρεμπόδισιςτωνΒουλγάρωνναεπανέρχωνται ειςμέρηαπόταοποίαείχοναποχωρήσει,πάσαδεδιείσδυσίςτωνειςεδάφημαςαπηγορεύθη.ΗεξΗπείρουεπάνοδοςτουΣτρατούμαςήρχισεσήμερον,7-3-13,συντελεσθείσαμέχριτης7-4-13.

103


9-3-13,Λητή(σελ. 672 -73) 1.Πορεία1ουΛόχουπροςΛαγκαδάκαιεπάνοδος. Κινήσαντες(απόΛητήν),ώραν7π.μ.,ηγουμένουτουΔιοικη-τούτουΛόχουυπολοχαγούΛυμπέρη,εφίππου,ακολουθήσαμενατραπόνδιατηςπεδιάδος…Ώραν8.45΄διήλθομεντηνεπίτουπο-ταμούΜπογδάνα*μεγάληνσιδηράνγέφυραντηςαμαξιτήςοδού,τηςοποίαςτομήκοςεύρον,διαβαίνων,βήματα189,ήτοιμέτρα142,καιτοπλάτοςβήματα5,ήτοιμέτρα3.75,εφθάσαμενειςτηνπόλιντουΛαγκαδά,διελθόντεςτηνπόλινβάδην,ταόπλαεπ’ώμουκαιμετηνσπάθηνοιαξιωματικοίειςτηνδεξιάν. 2.ΜικτήκατοχήτουΛαγκαδά.Ενταύθαηκατοχήτηςκωμο-πόλεως είναι μικτή.Το Ιππικόν μας είχεναφιχθή εκεί πρώτον.Έπειταεισήλθονκαιεγκατεστάθησαν400Βούλγαροι.ΤοΔιοικη-τήριον,ωραίονμεγάλοοίκημα,κατέχεταιυπότωνημετέρωνκαιευρίσκοντοεκείπερίτουςδέκααξιωματικοίτουενταύθαεδρεύο-ντος19ουΣυντάγματος. Παρατήρηση: Η σχέση του στρατού μας με τους Βουλγάρους ποι-κίλει: Αλλού συνυπάρχουν, αλλού υποβλέπονται, αλλού συγκρούο-νται. Βέβαια, όλοι γνωρίζουν πως η ρήξη και η σύγκρουση δεν θα αργήσουν. * Μπογδάνας: Τοπικός ποταμός. Πηγάζει από το Βερτίσκο, περνά δυτικά του Λαγκαδά, και χύνεται στην Κορώνεια λίμνη.

10-3-13,Λητή–Ασβεστοχώρι(σελ. 673) 1.Ο1οςΛόχοςαπόΛητήειςΑσβεστοχώρι. ΣήμερονΚυριακήνοΛόχοςμας(1ος),μετάπαραμονήνεδώ11ημερών,εκκινήσαςεκΛητής,εισήλθεδιατηςαμαξιτήςοδούειςτοστενόνΔερβένι,ένθακαφενείον,καιεκείθενανελθώνδι’ημι-ονικήςανηφορικήςοδούταυψώματαπροςανατολάς,διήλθετοεπίοροπεδίουτουρκικόνχωρίονΓιαϊλατζίκ(Φίλυρον).Απόεκεί,ακολουθήσαςτηνπροςνότονκατηφορικήνοδόν,λίανβραχώδηκαισκολιάν,συνήντησεντηναμαξιτήνοδόνΘεσσαλονίκης–Ασβε-στοχωρίου,ειςθέσινένθαυδρόμυλοι.Επίτηςαμαξιτήςοδούήδη,αφίνοντεςαριστεράτοΜετόχιοντωνκαθολικώνκαλογήρωνΟρε-ντζίκ (εις το5οναπόΘεσσαλονίκης χιλιόμετρον),αφίχθημεν ειςΑσβεστοχώρι. Υπογραμμίσαμε παραπάνω ορισμένα σημεία, για να δείξουμε ποιες πολύτιμες πληροφορίες για την κατάσταση του τόπου της εποχής αυτής, προκύπτουν από την παρατηρητικότητα του Αλεξάκη –υδρόμυλοι, άρα νερά –μετόχιον καθολικών καλογήρων κλπ (όπως

104


και παραπάνω για τη γέφυρα επί του ποταμού Μπογδάνα). 2.ΒασιλεύςκαιΠρωθυπουργός:Σήμερον οΒασιλεύςΚων-σταντίνοςκαιοΠρωθυπουργόςΒενιζέλοςμετέβησανειςΘεσσα-λονίκηνδιατηςθαλαμηγού«Αμφιτρύτης».

Στις επόμενες σημειώσεις του (σελ. 674 - 77), και υπό τις ημερο-μηνίες 11 ως 15 -3 -13, ο Αλεξάκης αναφέρεται σε δευτερεύοντα θέματα, ενώ ο Λόχος του βρίσκεται στο Ζαγκλιβέρι, το Αδάμ κλπ.

17-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 677) 1.ΑρχαιολογικάευρήματαειςΚαλαμωτόν. ΣήμερονμετέβηνέφιπποςειςτοχωρίονΚαργίγκιολ(Καλα-μωτόν).ΟιΤούρκοικάτοικοιέσπευσανναμευποδεχθούνμεεδα-φιαίουςτεμενάδες.ΜετέβηνειςτηνοικίαντουΔεμίρΑλήΜου-σταφά.Μουείπανμεπαρεφθαρμέναελληνικάότιευρέθησανεκείαρχαίαμαρμάρινακαιεζήτησαναταιδώ.Ήσαν:1.Μαρμάρινοςάνδραςβάρουςίσως300οκάδων,μεελλείπο-νταςτουςπόδαςκαιακέφαλος.Φέρειπτυχώδηχλαμύδακαιφρονώότιείναιρωμαϊκήςεποχής.ΜουλέγουνότιηκεφαλήτουέχειμετακομισθήειςτοελληνικόνπροξενείονΘεσσαλονίκης.2.Μαρμάρινοςκορμόςγυναικόςαπόοσφύοςκαικάτω,πληντηςαριστερήςκνήμης.Αυτάταδύοευρέθησαν,λέγουν,προ7ή8ετώνειςτηνπλησίονΤούμπαν.3.Άνωτωνδέκαλίθοι,λειασμένοι,εκτωνοποίων4λευκοί.4.Λίθοιμαρμάρινοιειςταοδούςτουχωρίου.5.Μαρμάρινα μεζαρλίκια, ληφθέντα εξ αγαλμάτων, κιόνων,κλπ.6.Μίαλιθίνηεικώνσεπλαίσιον,επίτηςοποίαςανήρκαιγυνή.Μεταξύαυτώνσύμπλεγμααντικειμένων,σφαίραεντόςκυπέλ-λου.Ξίφοςειςτοπλευρόντουανδρός.Άνωθιγράμματαδυσδι-άκριταεκτηςφθοράς.Είναιίσωςτοήμισυολοκλήρουεικόνος.Ευρέθηχωμένονειςαγρόνκαλλιεργούμενον.

ΠαρήγγειλαειςτονΑχμέτΠελιβάνναμεταφέρητοτελευταίοναυτόειςτηνοικίαντουκαινατοδιαφυλάξη,διότιθαμεταβώπάλιν.Αλλάδενκατορθώθηναμεταβώέκτοτε. (Εύλογη απορία: Τι να έγιναν άραγε αυτά τα αρχαία;) ΤοΤάγμαμαςσυγκεντρώνεταιειςτηνΘεσσαλονίκην(σ. 677) Επιστρέψας σήμερονοσταλείςπροχθέςειςτονειςΑσβεστοχώ-ριΛόχονμαςαγγελιοφόροςμου(Λουκογιαννάκης),μουαναφέρει

105


ότιτοΤάγμαμαςανεχώρησεναπόεκείδιαΘεσσαλονίκην,κα-τόπινεπειγούσηςδιαταγήςτηςΜεραρχίας.ΑνεχώρησανδηλαδήεξΑσβεστοχωρίουηΔοίκησιςτουΤάγματος,οιΛόχοι2οςκαι3ος,οΟυλαμόςτωνπολυβόλωνκαιοΟυλαμόςτωνΜεταγωγικών.Ο4οςΛόχος,ευρισκόμενοςειςΛουτράΣέδες,διετάχθηεπίσηςναμεταβήειςΘεσσαλονίκην. Ο1οςΛόχοςπαραμένει ειςΑσβεστοχώρι,αναμένων εκεί τηναντικατάστασίν του υπό λόχου Εθνοφρουρών*. Διατάσσομαι ν’αναχωρήσωκαιεγώεντεύθενδιαΘεσσαλονίκηνευθύςωςαφιχθήναμεαντικαταστήσηαπόσπασμαεθνοφρουρών. *Είδαμε παραπάνω και σχολιάσαμε την ορκωμοσία Πολιτοφυλά-κων. Εδώ μιλά για εθνοφρουρούς. Προφανώς και αυτοί συμβάλλουν στην αποδέσμευση των στρατιωτικών τμημάτων, που ετοιμάζονται να αντιμετωπίσουν, όπως αναμένεται, μάλλον σύντομα, τους Βουλ-γάρους.

18-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 678) …2.Οθωμανοί με δώρα.Ώραν 1.30΄ μ.μ. με επεσκέφθησανΟθωμανοίαπότοΚαργίΓκιολ(Καλαμωτό),μεδώρα(αβγάκαιόρνιθα).Ήτανοι…(μουχτάρης)…αζάς(κοινοτ.σύμβουλος)…μπε-ξής(νυκτοφύλαξ).Μεγάληείναιηικανοποίησις,ότανοιχθεσινοίτύραννοιτηςΜακεδονίαςκαιπρότεροντηςΚρήτης,γίνωνταικαιαυτοίυπήκοοι.Όμωςημείςδενείμεθατύραννοι.Εκράτησαδύοαυγά,διαναμηθεωρήσουνπροσβολήν,ότιδενεδέχθηντίποτε.Δενεδέχθηντηνόρνιθα(κότα).

19-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 678 -79) …2.Λόχοικατοχής.ΣήμεροντοΓεν.ΣτρατηγείονεζήτησεαπότοΥπουργείονΣτρατιωτικών την συγκρότησιν 14Λόχων κατο-χής*,ίναημείςείμεθαέτοιμοιπροςαντιμετώπισιντουβουλγαρι-κούστρατού. *Μετά τους πολιτοφύλακες και τους εθνοφύλακες, τώρα και «Λό-χοι κατοχής». Προσπάθεια για πλήρη αποδέσμευση του στρατεύμα-τος, «ίνα ημείς είμεθα έτοιμοι προς αντιμετώπισιν του βουλγαρικού στρατού», όπως γράφει παραπάνω ο Αλεξάκης.

20-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 679 -80) 1.ΕπιμνημόσυνοςτελετήδιακηδευθένταβασιλέαΓεώργιονΑ΄. Σήμερον,ώραν10ηνπ.μ.,γίνεταιειςταςΑθήναςηκηδείατουβασιλέωςΓεωργίουΑ΄,δολοφονηθέντοςειςΘεσσαλονίκηντην5ην

106


τρέχοντοςμηνός. Εδώεγένετο(ώραν10.30΄-11.10΄)τελετήεπιμνημόσυνος.Οιφανοίτωνοδώντουχωρίουπεριεβλήθησανμεμαύροκρεπ(ύφα-σμα),ηχούνοικώδωνεςτωνεκκλησιών,διέκοψαντομάθηματασχολείαΖαγκλιβερίουκαιΑδαμίου,έκλεισαντακαταστήματακαιπροσήλθανοικάτοικοιειςτηνπλατείανΖαγκλιβερίου.ΗΔιμοιρίαμου παρετάχθη ένοπλος υπό λοχίαν, μετέσχον επτά ιερείς, ταεξαπτέρυγα,σημαία,εικόνατουκηδευομένουβασιλέως,δίσκοςμεκόλλυβακαιαπηγγέλθηποίημαυπόδιδασκαλίσσης. ΜετάτηντελετήνπροσήλθονειςτηνοικίανΔ.Ακριβού,όπουδιαμένω,καιμουυπέβαλονσυλλυπητήριαοιδιδάσκαλοικαιαιδι-δασκάλισσαιΖαγκλιβερίουκαιΑδαμίου,οιιερείς,οιμουχτάρηδεςκαιάλλοιπολίται… Επισήμανση: Ο εκπρόσωπος του στρατεύματος, έστω και αν-θυπολοχαγός, εκπροσωπεί το ελληνικό Βασίλειο, γι’ αυτό δέχεται συλλυπητήρια για την κηδεία του βασιλιά. 2.Ηταφήτουβασιλέως.Περιγράφει δια μακρών, προφανώς από μετέπειτα πληροφορίες, την κηδεία του βασιλιά, που έγινε στην Αθήνα. 3.ΑφοπλισμόςΟθωμανών.ΕιςτοχωρίονΓκιρέν(Μεσόκωμον)ευρίσκεται απόσπασμα Χωροφυλακής, προς αφοπλισμόν τωνΟθωμανών. …5. Αναλαμβάνουν οι Λόχοι Κατοχής. Την 20-3-13, ώραν10ηνμ.μ.,τοΤμήμαΣτρατιάςΘεσσαλονίκηςαναφέρειειςτοΓεν.ΣτρατηγείοντηνδιάταξιντωνΜονάδωνΚατοχής.

21-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 680 -81) …2.ΤοΤάγμαμαςμετατίθεταιειςτο17ονΣύνταγμαΠεζικού. ΤοΤάγμαμας,εξαρχήςτουπολέμου(7-10-12),αποσπασθένεξΑθηνώνεκτου1ουΑνεξαρτήτουΣυντάγματοςΚρητών,υπήχθηειςτηνΕλασσόναυπότηνVIIηνΜεραρχίαν,ως1ονΑνεξάρτητονΤάγμαΚρητών.Ως τοιούτον διετέλει καθ’ όλον τονΑ΄πόλεμονκαικατάτηνκατάληψιντηςΧαλκιδικής,υπαγόμενονπάντοτεειςτηνVIIηνΜεραρχίαν.Από22-2-13καιμέχρισήμερονυπήχθη,επίένανμήνα,υπότο19ονΣύνταγμαΠεζικούτηςίδιαςΜεραχίας.ΣήμερονόμωςμετατίθεταικαιπάλινεκτηςVIIηςειςτηνVIηνΜεραρχίαν,ως3ονΤάγματου17ουΣυντάγματος. ΤοΤάγμαμαςευρίσκεταιήδηειςΘεσσαλονίκηναπό5ημέρου,

107


πληντηςΔιμοιρίαςμου,μετάτηςοποίαςευρίσκομαιειςτοΖα-γκλιβέρικαιάλλατμήματααλλαχού.ΜετουςειςτηνΘεσσαλονί-κην2ονκαι3ονΛόχους,τοΤάγμαμαςέχειαναλάβειναφυλάσσειτοντομέαδυτικώςτηςπόλεως,εκτεινόμενοναπότουστρατιω-τικού Σταθμού επί της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης–Σκοπίων, 3.800 μ. από Θεσσαλονίκης, μέχρι των στενών τουΓαλλικούποταμού,μεεφεδρείαν(1½λόχον)ειςτοΔουδουλάρ(Διαβατό). Βραδύτερον(1-6-13)τοΤάγμαμαςυπήχθηοριστικώςυπότο1ον ΕυζωνικόνΣύνταγμα, μετά του οποίου συνεπολέμησε κατάτονΒ΄Βαλκανικόνπόλεμον.

22-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 681) ΔιεισδύσειςΒουλγάρων.Οβουλγαρικόςστρατός έναντί μαςενισχύθηκατ’αυτάς,μετάτηνπτώσιντηςΑδριανουπόλεωςκαιδιεισδύειειςταεδάφημας. ΕγένοντοδιατούτομετακινήσειςτωντμημάτωντηςVIIηςΜε-ραρχίαςμας,ενισχυομένηςκαιυπότμημάτωντήςειςτηνΘεσσα-λονίκηντώραευρισκομένης1ηςΜεραρχίας…

23-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 681 -82) 1.Βουλγαρικαίαυθαιρεσίαι.ΣήμερονεδώγίνεταιησυνήθηςκατάΣάββατονεβδομαδιαίααγορά(παζάρι).ΕνεφανίσθησανειςτοπαζάριδύοΒούλγαροιστρατιώται,συνοδεύοντεςοθωμανούς,ελθόνταςδιατοπαζάριαπόμαχαλάνευρισκόμενονβορείωςτηςλίμνηςΚορώνειας.Τουςεκάλεσακαιτουςανέκριναδιαδιερμηνέ-ως. Υπεσχέθησαννααναχωρήσουναμέσως,ωςκαιεγένετο. 2.Ιδιωτώνσφετερισμοί.ΠροσελθώνεκτουχωρίουΣανά,πέ-ραντωνΔουμπιών,οπολίτηςΑργύρηςΔημητρίουΧαϊδευτού,μουκατήγγειλενότιοομοχώριοςκαιγείτωντουΒασίλειοςΓκρεμπήςέχει ίππονανήκονταειςτοΔημόσιον,ωςαιχμάλωτοςπολέμου,ανήκονταειςτοντουρκικόνστρατόν.Έχειφέρειαυτόνεκείοκά-τοικοςΚαργίΓκιολτέωςΤούρκοςστρατιώτηςΔεμίρΑλήΠελιβάνκαιτονεπώλησενειςτονΒ.Γκρεμπήναντί6λιρών(140περίπουδραχμών). Τοιαύταζητήματασυχνάμεαπασχολούν,μηυπαρχουσώνεδώαρμοδίωναρχών,καιταδιευθετώκατάτηνκρίσινμουκαιυπότύπον προσωρινότητος, εν αναμονή εγκαταστάσεως αρμοδίωναρχών.

108


24-3-13,Ζαγκλιβέρι,Κυριακή(σελ. 682) 1.ΤαοικονομικάτουΑποσπάσματόςμου. ΟάρτοςτουΑποσπάσματοςπαρασκευάζεταιενταύθαυπόιδι-ώτουφούρναρη,πληρωνομένουυπ’εμούκατόπινσυμφωνίας. Τατρόφιμα,αγοραζόμεναμερίμνητηςΕπιμελητείαςτουΣτρα-τού, αποστέλλω μεταγωγικά και τα παραλαμβάνω, ήτοι λάδι,βούτυρον,τέιον,(καφένενίοτε),ζάχαριν,πατάτες,ρύζι,φασό-λες,κρόμμυα,εληές,τυρί,χαλβάν,άλας. ΤασυνήθηέξοδατουΑποσπάσματόςμουγίνονταιδι’αγοράνσυπληρωματικώντροφίμωνκ.ά…Ειςάχυρονζώωνκαικαυσόξυ-λαδενεξοδεύωχρήμα,διότιυπάρχουνεδώπολλά… Μαζίμετοελληνικόννόμισμα(δραχμαί)παραμένειακόμηκαιτοτουρκικόννόμισμα(γρόσια)καιαισυναλλαγαίγίνονταιμεαμ-φότερατανομίσματα.

25-3-13,Ζαγκλιβέρι(σελ. 683) 1.Η εθνική εορτή.Σήμερον, εθνικήν εορτήν και εορτήν τουΕυαγγελισμού,μετέβηνκαιεγώκαιτοΑπόσπασμαειςτηνεκκλη-σίαν. ΈνεκατουεθνικούπένθουςεπίτωθανάτωτουΒασιλέως,δενεορτάσθη σήμερον η εθνική εορτή (επέτειος τηςΠαλιγγενεσίαςτου1821)αναβληθείσαυπότηςΚυβερνήσεωςδιατην21ηνΜαΐου1913.

2.ΜεταστάθμευσιςVIηςΜεραρχίας.Σήμερον,μετακινουμέ-νωντωνΜεραρχιών,ηVIηΜεραρχίαδιετάχθηναεξέλθηεκτηςΘεσσαλονίκηςκαινασταθμεύσηβορείωςτηςπόλεωςμέχριτουχωρίουΓιαϊλατζίκ(Φίλυρον). ΤοΤάγμαμαςδιετάχθηναανακαλέσηταπολλαχούτμήματάτουκαινασυγκεντρωθήειςτοχωρίονΓιαϊλατζίκ,κείμενον5½χιλιόμετραΒΔτουΑσβεστοχωρίου. Υπό ημερομηνία 27 -3 -13 σημειώνει ότι με μεγάλη ευχαρίστηση αυτός και οι άνδρες του Ουλαμού δέχτηκαν τη διαταγή να αναχω-ρήσουν από το Ζαγκλιβέρι για να συναντήσουν τον λόχο τους. «Καιεγώκαιοιάνδρεςεχάρημενπολύ.Εδώείμεθαμεμονωμένοιεπί16ήδηημέρας,ασχολούμενοιμεκαθήκονταόχιπολεμικά». Την επο-μένη 28 -3 -13 αναχωρούν υπό τα κατευόδια «τωνπρουχόντων,διδασκάλωνκαιλοιπώνκατοίκων».Φτάνουν και διανυκτερεύουν στο Ασβεστοχώρι.

109


29-3-13,Ασβεστοχώρι–Θεσσαλονίκη(σελ. 685 -86) Ηπορεία.ΕκκινήσαςεξΑσβεστοχωρίουτοπρωί,όχιδιατηςαμαξιτής,αλλάδι’ημιονικήςοδού,ανήλθοντηνάνωθεντηςΘεσ-σαλονίκηςράχιν,οπόθενδιέρχεταιυδραγωγείοντηςΘεσσαλονί-κηςκαιοπόθενηθέατηςπόλεωςείναιωραία. Εμέτρησααπόεδώ25μιναρέδεςτζαμιώνειςτηνπόλιν.Συγ-χρόνωςπαρατηρούμεντμήματατουΣτρατούμαςγυμναζόμεναειςταπέριξτηςπόλεως,αλλούειςπυκνήντάξινκαιαλλούειςμαχητικήν (ακροβολισμοί). Η πόλις στρατοκρατείται εντός καιπέριξ. Κατερχόμενοι,διερχόμεθα…καιφθάνομενειςτονκαταυλισμόντουΤάγματόςμας,δυτικώςκαιπλησίοντηςεπαύλεωςΑλλατίνι. Ενταύθαευρίσκονταιενκαταυλισμώυπόαντίσκηναειςπεδι-νόνέδαφοςοιΛόχοι2οςκαι3οςκαιοΟυλαμόςτουιδικούμας1ουΛόχου. Στη συνέχεια περιγράφει τον καταυλισμό όλου του τάγματος σε σκηνές κλπ. Ητότεσυγκοινωνίαειςτηνπόλιν.ΤομήκοςτηςπόλεωςαπότηνσυνοικίανΜπεστσινάρ,μέχριτηςεπαύλεωςΑλλατίνι,είναι7σχεδόνχιλιόμετρα. Ησυγκοινωνία εγίνετο τότε με τροχιόδρομον (τραμ) ιπποκί-νητονειςταςδύομόνονκεντρικάςαρτηρίαςτηςπόλεως.Ημίαγραμμήτου,παραλιακή,ήρχιζεναπότοΤελωνείονπροςανατο-λάςκαιδιατουΛευκούΠύργου,επίτηςλεγομένηςτότεοδούτωνΠύργων,έφθανεμέχριτηςεπαύλεωςΑλλατίνι,έχουσα12-15στά-σειςκαιδιάρκειανδιαδρομής30΄τηςώρας.Ηάλληγραμμή,μεαφετηρίαντονΛευκόνΠύργονκαιβαίνουσαπροςβορράνπροςτοΣυντριβάνικαιεκείθενπροςδυσμάςεπίτηςΕγνατίαςοδού,έφθανε,μεπολλάςστάσειςκαιαυτή,ειςτηνσυνοικίανΜπεστσι-νάρ,έχουσαδιάρκειανδιαδρομής20΄. Τις συγκοινωνίες αναφέρει γιατί μένει στην περιοχή Μπεστσινάρ, δυτικά της πόλης, όπου διατηρεί σχέσεις με φιλική οικογένεια από την εποχή της εισόδου του Τάγματος, στις 26 Οκτωβρίου του 12, στη Θεσσαλονίκη. Παρακάτω αναφέρει «διέμειναειςΜπεστσινάρ,παράτηοικογενείαΒοριά).

30-3-13,Θεσσαλονίκη(σελ. 687) Ο Αλεξάκης, αφού γράφει πως«στρατιώταιτου2ουΛόχουκα-τελήφθησαν-από τον ίδιο- κυβοπαικτούντεςκαιετιμωρήθησαν»,αναφέρεται σε συγκρότηση Ελληνοβουλγαρικής Επιτροπής, λέ-

110


γοντας: «ΕπειδήοιΒούλγαροι εισέδυονδιαρκώς εις ταςπεριο-χάςμας, καταλαμβάνοντες ταχωρία εις ταοποίαδεν είχομενεγκαταστήσειμονίμωςτμήματάμας,καιισχυρίζοντοέπειταπρο-τεραιότητακατοχής,συνεκροτήθηαρχάςΜαρτίουμικτήελληνο-βουλγαρικήΕπιτροπήειςτηνΘεσσαλονίκην,προςδιευθέτησιντωνζητημάτων.Αυτήήρχισεταςσυνεδριάσειςτηςσήμερον.

31-3-13,Θεσσαλονίκη,Κυριακή(σελ. 687) ΓεύμαΤαγματάρχου.Την μεσημβρίαν ο Διοικητής του Τάγ-ματόςμαςταγματάρχηςΚολοκοτρώνηςμαςπροσέφερετογεύ-μαειςομάδαΑξιωματικώντουΤάγματοςειςτοεστιατόριοντουκοσμικούκέντρουΠεντζίκη,έναντιτουΛευκούΠύργου.Παρε-καθήσαμεν:ταγματάρχηςΓ.Κολοκοτρώνηςκαιογαμβρόςτουταγματάρχης Μηχανικού Ζαγοραίος, ο υπολοχαγός ΛυμπέρηςΚαλοπόθος,οιανθυπολοχαγοίΙ.ΑλεξάκηςκαιΕμμ.ΤζανακάκηςκαιοιανθυπασπισταίΣτυλ.Στεφανουδάκης,Παντ.ΣταγάκηςκαιΓ.Πλατάκης.

1-4-13,Θεσσαλονίκη(σελ. 587) ΕκκινήσαςεκτηςειςτοΜπεστσινάρκατοικίαςμουώραν8ηνπ.μ.μετοτραμέφθασαειςτονκαταυλισμόντουΤάγματοςώραν9ην. Μετά την υπηρεσίαν, μετέβην έφιππος εις τοΜικρόνΚαράΜπουρνού(ηλέξιςσημαίνειΜαύροΑκρωτήρι),τοαρχαίονΜι-κρόνΈμβολον, καιανεγνώρισα τηνπεριοχήν.Πυροβολικόν καιΙππικόντηςΜεραρχίαςμας(7ης)καιάλλατμήματαεστρατωνίζο-ντοειςτουςεκείμεγάλουςτουρκικούςστρατώνας…

Υπό ημερομηνίες 2 -4 -13 και 3- 4 -13 ο Αλεξάκης περιγρά-φει μια μεγάλη πλημμύρα στη Θεσσαλονίκη, και τη μετατροπή του χώρου όπου ήταν στρατωνισμένο το Τάγμα σε θάλασσα, όπως και τις μεγάλες μετακινήσεις Μεραρχιών, οι οποίες γίνονται με σκοπό την καλύτερη θέση τους εν όψει του αναμενόμενου πολέμου με τη Βουλγαρία.

4-4-13,Αλλατίνι(σελ. 689 -90) 1.ΟΟυλαμόςμουφυλάσσειτηνΓεωργικήνΣχολήν.ΗΣτρα-τιωτικήΔιοίκησιςείχενείδησινότιοιΒούλγαροιπροτίθεναιναμε-ταβούνκαινακαταλάβουντηνΓεωργικήνΣχολήνΣέδες,εκτηςοποίαςείχενανακληθήτοκατέχοναυτήνπροπολλούΤμήμαμας. ΚατάδιαταγήντηςΜεραρχίας,τοΤάγμαμαςδιέταξεναμε-

111


ταβώεγώαμέσωςσήμερονμετάτουΟυλαμούμουκαιεγκατα-σταθώειςτηνΣχολήν.ΑναχωρήσαςμετάτουΟυλαμούμουεκτουκαταυλισμούμαςώραν10π.μ.,διατηςοδούτωνΠύργωνκαιτηςακραίαςσυνοικίαςτηςκαλουμένηςΝτεπό(depots=αποθήκαι),δι-ελθώνέξωθιτηςεπαύλεωςΑλλατίνικαιτουεπίτηςοδούεξοχικούκέντρου«ΤοΜπιζάνι»,έφθασαειςτηνΓεωργικήνΣχολήνώραν12. ΜεανέμενονανυπομόνωςτοπροσωπικόντηςΣχολής(Δ/ντήςΑντωνόπουλος, γεωπόνος εκΚαλαμών,Ν.Καστρέτσιος, εργο-δηγός –υποδ/ντής, εκ Πολυγύρου, Ν. Σαραφείδης, εκΜικράςΑσίας,Απ.Σπας,Δ.ΖωγράφοςκαιChatlesGoulieuk,Γάλλος. 2.Εάνεκραγήοπόλεμος.Ένεκατηςαπληστίαςκαιδολιότη-τοςτηςΒουλγαρίαςκαιπροςτουςΈλληνεςκαιπροςτουςΣέρ-βους,ησυμμαχίαέχειπλέονλήξει.ΜάλισταΣέρβοικαιΈλληνεςκρίνουνότιαργάήγρήγορα,μηδιευθετουμένωντωνδιαφορών,θαεπέλθησύγκρουσις–πόλεμος.Ήρχισανόθεννααναμετρώνταιαιδυνάμεις,ναγίνωνταιυπο-λογισμοίκαινασυνεννοούνταιΈλληνεςκαιΣέρβοιδιασυμμαχίανκατάτωναπλήστωνΒουλγάρων. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης παραθέτει υπολογισμούς των αντίπα-λων δυνάμεων, όπως και τους χώρους στους οποίους σταθμεύουν τα ελληνικά στρατεύματα, σημειώνοντας μάλιστα ότι «εκλήθηκαιηΙΙΙηΜεραρχίαεκΚορυτσάςτηςΗπείρου»–και αποδυναμώνεται έτσι η ελληνική στρατιωτική παρουσία στη Β. Ήπειρο, πράγμα που έχει αρνητική για την Ελλάδα επίπτωση, σχετικά με τη μελλοντική τύχη της περιοχής. Επισήμανση: Η ανάγκη ενίσχυσης του στρατεύματος, εν αναμονή του βεβαίου ελληνοβουλγαρικού πολέμου, αποδυνάμωσε την ελλη-νική παρουσία στην Β. Ήπειρο και ήταν βασική αιτία της απώλειας τελικά της περιοχής. …7.Αεροπορικόνατύχημα.Σήμερον ο αεροπόρος Αργυρό-πουλος,εκτελώνπτήσινμετάτουαεροπλάνουτουπροςΛαγκα-δάνκαιέχωνσυνεπιβάτηντονοπλαρχηγόνΚ.Μάνον,κατέπεσενεντεύθεντηςκωμοπόλεωςΛαγκαδά.Αμφότεροιεφονεύθησαν. ΟΚ.Μάνος,ποιητήςκαιπολιτευόμενος,κατοικούσεειςΧανιά,όπουείχενεξοχικήνέπαυλιν.Έλεγενότι«εγεννήθημενελεύθεροςΈλλην,αλλ’ήτοτηνκαρδίανΚρης».ΉτοφίλοςκαισυνεργάτηςτουΕλ.Βενιζέλου,μάλισταειςτοκίνηματουΘερίσου(1905).

Στις 5 -4 -13 ο Ουλαμός του Αλεξάκη αντικαθίσταται στην Γε-

112


ωργ. Σχολή από άλλον Ουλαμό και επανέρχεται στο Τάγμα, ενώ υπό ημερομηνία 6 -4ου σημειώνει μετακινήσεις μεραρχιών και επί-σης: «κατασκευάσθησανεπίτουΣτρυμώνοςδύοπρόχειροιγέφυ-ραι,μίαεπίλέμβωνυπαρχουσώνειςτηνεγγύςλίμνηντ’Αχινού(Κερκίνη)καιηάλληεπίπασσάλων».Στις 7 -4ου ομιλία του Αλε-ξάκη στον Λόχο.

8-4ουΑλλατίνι–Θεσσαλονίκη–Λαϊνά(σελ. 692 -94) 1.ΜετακινήσειςΜεραρχιών… 2.Ο 1οςΛόχος απόΑλλατίνι ειςΛαϊνά.Το Τάγμα μας θαεγκατασταθήπερίταΛαϊνά,αναβληθείσηςτηςμεταβάσεώςτουειςΓιαϊλατζίκ. Πορεία τουΛόχου.Ο Λόχος μας (1ος), αναχωρήσας μόνοςεκτουκαταυλισμού,διήλθετηνπόλιντηςΘεσσαλονίκηςδιατηςοδούτωνΠύργων(ΓεωργίουΑ΄),διατουΛευκούΠύργου,οδούΦαρδύ(ΕθνικήςΑμύνης),Συντριβανίου,Εγνατίαςοδού,καιπύ-ληςΒαρδαρίου…καιεξερχόμεθατηςπόλεωςεπίτηςπροςΣέρ-ραςαμαξιτήςοδού. Κατάτηνδιέλευσίνμαςδιατηςπόλεως,μάλισταπερίτονΛευ-κόνΠύργον,διήρχοντοκαιάλλαστρατεύματα,ΠυροβολικόνκαιΜεταγωγικά.Ένεκατούτουτατραμείχονσταματήσει. ΈξωθιτηςΘεσσαλονίκης,ειςθέσινΑγίανΠαρασκευήνκαιειςτουςεκείπρώηντουρκικούςστρατώναςΠυροβολικούκαιΙππικού(σήμερονστρατόπεδονΠ.Μελά),βλέπομενειςκαταυλισμόνμο-νάδαςτηςVIηςΜεραρχίας. …ΕισερχόμεθαειςτηνστενωπόντουΔερβενίουκαιμετάτηνβορείανέξοδόντης,αφήσαντεςτηνπροςΣέρραςαμαξιτήνκαιπεραιτέρωτηνπροςΛαγκαδάντοιαύτην,φθάνομενειςτοχωρίονΛαϊνά,ώραν3.15΄μ.μ. ΗφύλαξιςτηςστενωπούτουΔερβενίου.ΕιςτοΛόχονμουείχεδοθήεντολή,μόλιςαφιχθήειςΛαϊνά,ναφυλάξητηνστενωπόντουΔερβενίου.Ήτοδηλαδήενδεχόμενον,βουλγαρικόςστρατός,ευρισκόμενοςήδηπλησίον,νατολμήσηναεισέλθηαιφνιδίωςειςτηνΘεσσαλονίκην,προςαύξησιντουεκείευρισκομένου.Οπότε,μόλιςαφίχθημενσήμερονεις ταΛαϊνά,οΔιοικητήςτουΛόχουδιέταξεναπαραλάβωένανουλαμόντουΛόχουκαιναεγκατα-σταθώειςτηνστενωπόντουΔερβενίου,προςφύλαξίντης. Επειδήο ιδικόςμουουλαμός είχεκαταπονηθήπερισσότερονταςπροηγουμέναςημέρας…ειςπορείας…παρέλαβοντονΒ΄ου-

113


λαμόντουΛόχουκαι…μετέβηνειςΔερβένιπροςεκτέλεσιντηςληφθείσηςεντολής. ΕίχαήδηαναγνωρίσειτηντοποθεσίανκατάτηνειςτοπλησίονχωρίονΛητήνπαραμονήντουΛόχουμαςκαιήτοευχερήςειςεμέηεκλογήτωνθέσεωντωνσκοπώνκαιτηςυπολοίπου,εναναμονήφρουράς… Άλλαφυλάκια τουΛόχου.Ο Λόχος μας απέστειλεν επίσηςσήμερον,άματηαφίξειτου,ανά5οπλίταςειςτοχωρίονΚαβαλ-λάρι,ειςτοΑρακλήκαιειςτοΑειβάτι(Λητήν),ίνασημειώσουνκαιεκείκατοχήν,ίναμημεταβούνεκείΒούλγαροι.

3.Αιδιαπραγματεύσειςειρήνης.Σήμερονέληξαναιαπό1-3ουαρχίσασαισυζητήσειςειςτοΛονδίνονκαιεκλήθησανεκείοιαντι-πρόσωποιναυπογράψουνσυνθήκηνειρήνης.

9-4ου-13,ΣτενωπόςΔερβένι(694 -95) 1.ΗφύλαξιςτουΔερβενίου.ΟιΒούλγαροιδενμαςενόχλησαντηνύχτα. Ώραν8ηνπ.μ.ήλθενοΔιοικητήςτουΛόχουυπολ.ΛυμπέρηςαπόταΛαϊνάλέγων,αστεϊζόμενος,ότιέρχεταιναεπισκεφθήτονΔερβέναγανκαιναζητήσηάδειανδιελεύσεως,όπωςεγίνετοεπίτουρκοκρατίας. (Δερβέναγας ελέγετο οαρχηγόςφρουράς δερ-βενίου,ήτοιστενωπού,οεπίβυζαντινήςεποχήςκλεισουράρχης).Επιθεωρήσαμεν μαζί τας θέσεις των σκοπών. Συνεφώνησεν μεόσαείχονεκτελέσει. Έπειτα,ειςτηνδιδασκαλίανμου,ανέπτυξαπάλιντονσκοπόντης εκεί εγκαταστάσεώς μας και τον τρόπον αμύνης της στε-νωπού,ειςηνπερίπτωσινεπιχειρήσουνΒούλγαροι ναδιέλθουν.Αυτοί διέρρηξαν τηνσυμμαχίαν, επιχειρούν να εισχωρήσουν ειςταεδάφημαςκαιειςτηνΘεσσαλονίκηνκαιειςπερίπτωσιννέαςαυθαιρεσίαςτωνθατουςαντιμετωπίσωμενωςαντιπάλουςκαιτονλόγονθαέχουνταόπλαμας. 2.ΤοΤάγμαμαςυπότο17ονΣύνταγμαΠεζικού.ΑνκαιείχενδιαταχθήπροπολλούηυπαγωγήτουΤάγματόςμαςυπότο17ονΣύνταγμαΠεζικού,δενείχεεκτελεσθήηδιαταγήεκείνη.Δενγνω-ρίζομεντονλόγον.ΣήμερονδιετάχθητοΤάγμαναυπάγεταιυπότοπλησίονμας,ειςΛαϊνά,εγκατασταθέν17ονΣύνταγμαΠεζικού,ως3ονΤάγμααυτού.Τοπρότερον3ονΤάγματουέχειαποσπασθείαλλαχού.

114


3. Τούρκοι πρόσφυγες.Χθες και σήμερον διέρχονται προςΘεσσαλονίκην επί μεγάλων κάρων οθωμανικαί οικογένειαι προ-σφύγων,φεύγουσαιαπόταχωρίαταοποίακατέλαβενοβουλγα-ρικόςστρατός.Αιοθωμανίδεςεπίτωνκάρωνείναικεκαλυμμέναιμελευκάυφάσματα(σινδόνια). ΕπίσηςδιέρχονταιπροςΘεσσαλονίκηνμεγάλακάρα(λεγόμενανταλίκες),μεταφέροντακαπνόνκαιβάμβακα.Ανήκουνειςεμπό-ρους επιχειρηματίας, ως φαίνεται, οι οποίοι φοβούνται ότι θακατάσχουνταείδηαυτάοιΒούλγαροι. Ταμεγάλααυτάτροχοφόρασύρονταιυπόβουβάλων,ογκωδώνβοών,βραδυκινήτων,οιοποίοιβούβαλοιείναιάγνωστοιειςτηνΚρήτην,καιδι’αυτόμαςκινούντηνπεριέργειαν. Αυτοκίνητα τότε δεν υπήρχον. Ολίγα μόνον κρατικά εις ταςΑθήναςκαιακόμηολιγότεραειςτηνΘεσσαλονίκην.

10-4-13,ΣτενωπόςΔερβενίου(σελ. 695 -96) Υπηρεσιακά.

11-4-13,ΣτενωπόςΔερβενίου.ΜεγάληΠέμπτη(σελ. 696 -97) α΄.ΑναλαμβάνωτηνΔιοίκησιντουΛόχου.ΈλαβονέγγραφονδιαταγήντουΔιοικητούτουΛόχουμουυπολ/γούΛυμπέρη,όπωςμεταβώεκείκαιαναλάβωτηνδιοίκησιντουΛόχου,προκειμένουναμεταβήμε10ήμερονάδειανειςΑθήναςκαιειςτηνιδιαιτέραντουπατρίδα,χωρίονΚοίταν,παράτοΓύθειονΛακωνίας. Διατηρώειςτοαρχείονμουτηνενλόγωδιαταγήνκαιτηνκα-ταχωρώενταύθαειςευλαβήμνήμηντου.ΕφονεύθηειςτηνμάχηντουΛαχανά(21-6-13)καιεγώ,ελαφρώςτραυματίας,ανέλαβονοριστικώςτηνδιοίκησιντουΛόχου,ηνείχονμέχριτουδευτέρουσοβαροτάτουτραυματισμούμου(12-7-13),ωςκατωτέρωθαδιη-γηθώ. Ώραν9ηνπ.μ.ευρισκόμηνειςΛαγινάκαιπαρέλαβοντονΛό-χον.ΟυπολοχαγόςΛυμπέρηςανεχώρησεναμέσωςδιαΘεσσαλο-νίκην,έφιππος. ΜετέβηνειςτηνπλησίονσκηνήντουΔ/τούτουΣυντάγματοςΤαγματάρχουΠαγουρτζήκαιανέφεραότιανέλαβοντηνδιοίκησιντου1ουΛόχουτουΤάγματοςΚρητών.ΟΔ/τήςτουΤάγματόςμαςΚολοκοτρώνηςευρίσκετοακόμηειςτηνΘεσσαλονίκην. ΑτυχώςείμεθαολίγοιαξιωματικοίειςτοΤάγμα…Καιεπέκειτοονέοςπόλεμος. β΄.ΠροετοιμασίαιτουερχόμενουΠάσχα.Κληθέντεςοιδ/ταί

115


τωνΛόχωνειςτονΔ/τήντουΣυντάγματος,συνεζητήσαμενδιατην παρασκευήν εις τους άνδρας του αυτού είδους συσσιτίουκατάταςτρειςημέραςτουερχόμενουΠάσχα(14Απριλίου).Απε-φασίσθη νααγορασθούναμνοί και ναγίνουνοβελίαι (σούβλες)καιακόμηναυπολογισθούνανά4αυγάκαι200δράμιαοίνοςειςέκαστονάνδραειςταγεύματα.Υπελογίσθη2οκάδεςκρέαςδι’έκαστονάνδραδιαταςτρειςημέρας. Ανκαιείχααντίρρησινδιατηνυποχρεωτικήνπαρασκευήνοβε-λιώναμνών,επειδήοιΚρητικοίδενήσανειδικευμένοιειςτοψήσι-μόντων,συνεμορφώθην,αφούείναιγενικόνέθιμοντηςΕλλάδος,πληντηςΚρήτης,καιδιαναείναιομοιόμορφοντοσυσσίτιον…

12-4-13,Λαγινά.ΜεγάληΠαρασκευή(σελ. 698 -99) …2.ΟΕπιτάφιος.ΜεγάληΠαρασκευήσήμερον.Τηνεσπέραν,κατά την εκφοράν και περιφοράν του Επιταφίου του χωρίου,παρετάχθη,συνώδευσεκαιαπέδωκετιμάςένοπλοςΔιμοιρίατουΛόχουτηςημέρας… Σημείωση: Διατηρώ τις διαφορές στην ορθογραφία του Αλεξάκη (Λαγυνά –Λαγινά, Αειβάτι –Αϊβάτι κ.ά). 3. Προμήθεια αμνών. Ηγοράσθησαν δια το Σύνταγμα 400αμνοί(αντί14δραχμώνέκαστος)καιυπολογίζονταιπρος7οκά-δαςέκαστος.Ταδέρματαθαπωληθούνπρος1.50δρχ.έκαστον. …5.ΜετονομασίατωνΛόχωνμας.Τώρα,ότευπαγόμεθαυπότο17ονΣύνταγμα,ως3ονΤάγμααυτού,ηονομασίατωνΛόχωνμας1ος,2ος,3ος,και4ος,μετεβλήθηυπότουΣυντάγματοςεις9ον,10ον,11ονκαι12ον,ίναμηεπέρχεταισύγχυσιςμετουςΛόχουςτου1ουΤάγματόςτου1ον,2ον,3ον,και4ον.ΌθενοΛόχοςμου,1οςτουΤάγματόςμας,ονομάζεταιτώραειςτοΣύνταγμα9ος.

13-4-13,Λαγυνά.ΜέγαΣάββατον(σελ. 699 -700) 1.ΤοΠάσχαειςτηνελευθερωθείσανΜακεδονίαν.Απέστειλαδι’επιστολώνταςευχάςμουειςτουςγονείςμουκαιτουςσυγ-γενείςμου,ωςκαιειςτονενΗπείρωυπηρετούντααδελφόνμουΓεώργιον,ευρισκόμενονήδηειςτηνπόλιντουΑργυροκάστρουμετοΑνεξάρτητονΣύνταγμαΚρητών. Ειςόλουςδιαδηλώτηνχαράνότι θασυνεορτάσωτοαυρια-νόνΠάσχαμετουςελεύθερουςπλέοναδελφούςμαςΜακεδόνας.ΠληροφορώότιείναιαπερίγραπτοςηχαράτωνΜακεδόνων,οιοποίοι,μετάδουλείανπεντακοσίωνπερίπουετών,εορτάζουντο

116


πρώτονΠάσχαελεύθεροιπλέον.Όλοισυνεορτάζομενδιπλήνανά-στασιν.ΤηνΑνάστασιντουΧριστούκαιτηνΑνάστασινσκλάβωναδελφώνμας. Προετοιμασίαι εορτασμού τουΠάσχα.Περιγράφει λεπτομε-ρώς τις προετοιμασίες για το αυριανό σούβλισμα των αρνιών, ανα-θυμάται τα παιδικά του χρόνια στο ορεινόχωριό του.«Τααρνιά–σουβλισμένα-εφυλάχθησαντηννύκταμεφρουράνειςτουπό-στεγον…Ηπαρασκευήτηςμαγειρίτσαςέγινετηννύκτα. Επρομηθεύθημεν επίσης: 1.135 αβγά, 98 οκάδες τυρί, 720πορτοκάλια,225μαρούλιακλπ.ΟΛόχοςείχεπαρόντας,συσσι-τούντας,180οπλίταςκαιμόνον1αξιωματικόν,εμέ,διότιέναςευρίσκετοειςάδειαν(Λυμπέρης),έναςειςΝοσοκομείονασθενής(Τζανακάκης)καιέναςαπεσπασμένοςειςάλλονΛόχον(Σταγά-κης)προσωρινώς. ΤαΛαγυνάέδρατηςΜεραρχίαςμας.ΑφίχθηεκΘεσσαλονίκηςκαιεγκατεστάθηεδώτοεπιτελείοντηςΜεραρχίαςμας(6ης)».

14-4-13,Λαγυνά,ΚυριακήΠάσχα(σελ. 700 -01) 1.ΗδιπλήΑνάστασιςενΜακεδονία.ΣήμερονεορτάζομενεδώτοΠάσχα,ωςδιπλήνεορτήν.ΑνάστασιντουΣωτήροςΧριστούκαιΑνάστασιντηςΜακεδονίας.ΧαρήτεΜακεδόνες! 2.Οεορτασμός.ΟεορτασμόςτουΣτρατούέγινενειςτουςκα-ταυλισμούςτου.Προσπαθήσαμεν,όσονεπέτρεπονταμέσακαιηπερίστασις,ναείναιευχαριστημένοιοιστρατιώταιμας,ωςήσανευχαριστημένοιοικάτοικοι. Απόνυκτόςείχοναναφθήυπόστρατιωτώναιπυραί,διαναψηθούντααρνιάτηςσούβλαςειςταςαπόχθεςορυχθείσαςτά-φρους.ΟιχωρίςπείρανΚρητικοίεβιάσθησανκαιτααρνιάτωνήσανεψημένατην9ηνώραν,ενώειςΛόχουςΣτερεοελλαδιτώνμό-νοντην11ηνήσανέτοιμακαιειςκαλλιτέρανίσωςποιότητα,διότιτοψήσιμοαυτόαπαιτείχρόνονπολύν,διαρκέςγύρισματηςσού-βλαςκαιειςσωστήναπόστασιναπότηνχωρίςφλόγαανθρακιάν(μόνονμεκάρβουνακαιόχιμεφλόγαν). Λίανπρωίδιενεμήθηημαγειρίτσα. Οπνέωνχθεςάνεμοςέφερενεμπόδια.Δενεπέτρεψεναπα-ρατεθήτοσυσσίτιον έξωτουκαταυλισμούειςκοινήνυπαίθριονγηίνηντράπεζαν,όπωςήτοηεπιθυμίαμας.Οπότεοιάνδρεςσυ-νέφαγονυπότααντίσκηνάτωνκαθ’ομάδας. …Παρεκάθισαειςγεύμαειςτηνομάδαυπαξ/κώνκαιηπρο

117


του γεύματος ευχητήριος προσλαλιά μου προς τον Λόχον συ-νεκίνησε τους στρατιώτας όσον ουδέποτε άλλοτε ίσως. Είμεθαστρατός νικηφόρος, στρατός ελευθερωτής και δι’ αυτό είμεθαυπερήφανοι. …ΑπόταάνωθιτωνΛαγυνώνυψώματα,όπουεορτάζομεν,μετοβλέμμαπροςτονέμπροσθένμαςκάμποντουΛαγκαδά,μαςφαίνεταιότιόληηφύσιςαγάλλεταικαιχαίρει.Καιτραγουδού-μεν:

Χριστόςανέστηαδελφοί!Όλοςοκόσμοςλάμπει.Αγάλλονταιοιουρανοί.Μοσχοβολούνοικάμποι….

15-4-13,Λαγυνά(σελ. 702) ΣυνέχειαεορτασμούτουΠάσχα.Οιστρατιώται,εορτάζοντες,στήνουν χορούς περί τους καταυλισμούς και εις την κεντρικήνοδόντουχωρίου.ΈχομενειςτονΛόχοντρειςκρητικέςλύρεςκαιέναβιολί.Επιπλέονυπάρχεικαιφιαμπιόλικαιμαντούρες(αυτο-σχέδιαπνευστά). Μας επισκέπτονται οι προύχοντες, οι διδάσκαλοι και άλλοικάτοικοι. …ΟαδελφόςμουΓεώργιος,όστιςυπηρέτειστρατιώτηςειςτοΑνεξάρτητονΣύνταγμαΚρητών,γράφειαπότηνΠρεμετήντηςΒορείουΗπείρουότιεκείτουείπανπολλοίότιεγώετραυματί-σθην.ΕπίσηςειςΚρήτηνδιεδόθηότιεφονεύθηνήετραυματίσθηνκαιοιγονείςμου,ανησυχούντες,μουγράφουντακτικά,διαναβεβαιώνονταιανείμαικαλά.Τουςαπαντώναμηπιστεύουντοι-αύταψεύδη,συνήθηενπολέμω.

16-4-13,Λαγυνά(σελ. 702 -03) …Είναιτώραεποχήανοίξεως.Ηωραιοτέραεποχήτουέτους.Οιλόφοι,ταβουνά,καιοικάμποιτηςΜακεδονίας,όλαφορούντώρατηνπρασίνηνστολήντων. ΠράσινοςτάπηςείναιοκάμποςτουΛαγκαδά.ΟλοπράσινοναπέναντίμαςτοόροςΒερτίσκος.Καιόλαανθισμένα.Λουλούδιαπαντού.Μυρίζει οαέρας.Πνέει οάνεμος της ελευθερίας.Καιακούονταιπαντούτερετίσματακαικελαδίσματαπουλιών.Καιοιστρατιώταιμουχορεύοντεςτραγουδούν: Μετ’Απριλιούτιςευωδιές’ςταπράσιναχορτάρια, γιαιδέτεπώςχορεύγουνετηςΚρήτηςταλιοντάρια.

118


Αλλά…ένας εφιάλτης προβάλλει και πλησιάζει.Μία ανησυ-χίαυφίσταταιαπόπολλού.Απότις28-10-12.Πρέπειναδιωχθήμακράναυτόςο εφιάλτης,διαναησυχάσωμενκαι ημείςκαι ηΜακεδονία.ΠρέπειναδιωχθήαπότηναγίανγηντηςΜακεδονίαςμαςοΒούλγαρος. Για ακόμη μια φορά επανέρχεται στα γραπτά του Αλεξάκη η βουλγαρική απειλή. Ο κίνδυνος πράγματι βρισκεται εκεί. Είναι σοβαρός και επικείμενος. 2.Εμφάνισιςχολέρας.Ωςλέγουν,παρουσιάσθηχολέρα,αλ-λού.Διατούτοαπηγορεύθηναδίδωνταιταεσώρρουχαπροςπλύ-σινειςγυναίκας,αλλάναταπλένουνμόνοιτωνοιάνδρες. Λέγεται επίσης ότι οι Βούλγαροι δια κατασκόπων μολύνουνταύδατα(πηγάςκαιποταμούς),όπουευρίσκονταιστρατεύματάμας.Επεστήθηηπροσοχήπάντωνδιατηνανακάλυψινκαισύλλη-ψινκατασκόπων.

Υπό ημερομηνία 17 -4ου αναφέρεται σε ασκήσεις όλων των λόχων του 17ου Συντάγματος«ειςταπέριξκαιούτωταυψώματαπαρου-σίαζονθέαμαθαυμάσιον»,γράφει. Επίσης και άλλα υπηρεσιακά. Υπό ημερομηνία 18 -4ου, σημειώνει (σελ. 704): «1.Αποδοχαί:Απότοσημειωματάριόνμου εκστρατείαςμε-ταφέρωκαισημειώεδώταςπαρεχομέναςτο1912αποδοχάςειςδραχμάς. Κατωτέρωναξ/κών:Λοχαγός300,υπολοχαγός180,ανθυπο-λοχαγός160. Κρατήσειςανθυπολοχαγούδραχμαί:5διαΜετοχ.Ταμείον,2χαρτόσημον,4εισφοράνυπέρΚράτους,4,80νέανεισφοράνυπέρΚράτους.Απότινοςομισθόςεδιπλασιάσθη,ένεκατουπολέμου. Οπλιτών:Στρατιώτης5δρχ,δεκανεύς15,λοχίας30,ανακα-τεταγμένοςλοχίας70,τίμημασυσσιτίου0,36δρχ,τίμημαάρτου0,22δρχ. Έχουν αξία αυτά που σημειώνει ο παρατηρητικότατος –όπως φαίνεται από πάρα πολλές σημειώσεις του - Ι. Αλεξάκης, αν συ-γκρίνει μάλιστα κανείς τις σημειώσεις του για την τιμή το αρνιού -14 δραχμές ένα αρνί 7 οκάδων (8-9 κιλά)- και κάνει τις συγκρίσεις. Σημειώνει επίσης ότι «ησήμερονέχειορισθείπροςυπογραφήντηςειρήνηςενΛονδίνω».

Υπό ημερομηνίες 19, 20, 21 -4ου (σελ. 704 -706), σημειώνει συνή-θη πράγματα, συνεχείς ασκήσεις των μονάδων, αλλά και περιγραφή

119


της τοπικής γυναικείας και ανδρικής ενδυμασίας, όπως επίσης και τα συνήθη ονόματα, όπως: «ανδρών:Νικόλαος,Χρίστος,Θανά-σης,Δημητρός,Αποστόλης,Γιώργης,Βασίλης,Στέργιος,ΠέτροςήΠετρούδης.Γυναικών:Στόινω,Πουλχερία,Μπουζάνω,Φιλομέ-νη,Πελαγία,Σουλτάνα,Λέγκω,Χαρίκλεια,Αφροδίτη,Κατερί-νη,Δημητρούλα,Μαρία,Στεργιανή,Αναστασία,Πανάγιω,ΖωήήΖώηήΖώηωκ.ά.».

Υπό ημερομηνία 22 -4ου, (σελ. 706 -707), αφού περιγράφει μια πορεία ολόκληρου του 17ου Συντάγματος, στο οποίο πλέον ανήκει, ως 3ο Τάγμα, το Τάγμα Κρητών, γράφει: «ΤοΤάγμαμαςμετέχειπορείας πρώτην ήδη φοράν εντεταγμένον εις Σύνταγμα, διότιμέχριτούδε,ωςΑνεξάρτητον,επορεύετομεμονωμένον».Για την πορεία αυτή, υπό τον τίτλο ευγενής άμιλλα, γράφει: «ΣήμερονοΛόχοςμου(1ος)είχεν85στοίχους,ήτοι270οπλί-τας,εκτωνοποίων6λοχίαι. ΕπεκράτησεναπόλυτοςτάξιςειςτονΛόχονμου.Ηφιλοτιμίαμούεπέβαλλεναεπιδείξωόληνμουτηνικανότητα,διότι,ανθυ-πολοχαγόςεγώ,διοικούσαΛόχον,μεδιοικητάςτωνάλλωνΛόχωνπαλαιούςλοχαγούς,οιοποίοιήσανΔιοικηταίΛόχωνκαιΔιοικηταίμου,ότανεγώκατετάγηνπρο5ετίαςνεοσύλλεκτοςστρατιώτηςειςτοενΗρακλείωΚρήτης2ονΤάγματηςΚρητικήςΠολιτοφυλα-κής.Εκείείχακαταταγήνεοσύλλεκτοςειςτον1ονΛόχον,διοικού-μενονυπότουτότευπολοχαγούκαινυνλοχαγούΓ.Παπαδοπού-λουκαιεδώτώραΔιοικητούτου3ουΛόχου,ότανδεπροήχθηνειςδεκανέακαιύστερονειςλοχίαν,μετετέθηνκαιυπηρέτησαειςτον2ονεκείΛόχον,διοικούμενονυπότουτότευπολοχαγούκαινυνλοχαγούΙ.Ζητουνιάτη,εδώτώραΔιοικητούτου4ουΛόχου. ΈχωόθενσυμπαραστάταςμουεδώτουςπρώτουςΔιοικητάςκαιδιδασκάλουςμου,αξιωματικούςαρίστους,καιδενμουεπε-τρέπετοναυστερήσω.Τουςεσεβόμουνκαιμεηγάπωνκαιεγώεπεζήτουνευκαιρίανκαιτρόποννααποδείξωτηνπροςαυτούςαφοσίωσίνμου.Εφονεύθησανειςμάχας,οΖητουνιάτηςειςΛα-χανάν(21-6-13),καιοΠαπαδόπουλοςειςΔεμίρΙσάρ(27-6-13).ΟΣτρατόςμαςέχασεδύοαρίστουςΛοχαγούς,οιοποίοι,ανεπέ-ζων,θαεγίνοντοεπιφανείςστρατηγοί». Επίσης, την ίδια ημερομηνία, υπό τον τίτλο ελληνο-σερβική συ-νεννόησις, γράφει: «ΣήμερονυπεγράφηενΑθήναιςπροκαταρτι-κόνπρωτόκολλονσυνάψεωςελληνο-σερβικήςσυμμαχίας.Ησυν-θήκησυμμαχίαςυπεγράφηβραδύτερον,ήτοιμετά27ημέρας,ειςΘεσσαλονίκην(19-5-13»).

120


Σημείωση: Η συμμαχία αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία και θα παί-ξει σημαντικό ρόλο στον επικείμενο Β΄ Βαλκανικό πόλεμο.

23-4ου,Λαγυνά(σελ. 707 -08) 1.ΖωήκαιέθιματωνΜακεδόνων.ΤηνσημερινήνεορτήντουΑγίουΓεωργίου,οιΜακεδόνεςεδώεορτάζουνεπίτριήμερον,ωςμίαντωνμεγαλυτέρωνεορτών. Λιτανείαι:Μετάτηνλειτουργίανεκτελούνλιτανείανειςταπέ-ριξτουχωρίουμεπεριφοράντωνεικόνωνμέχρικαιτουειςτηνπεδιάδανεκροταφείου.Ηλιτανείαέγινεκαισήμερον,συνόδευσεδεταύτηνένοπλοςΔιμοιρίατουΣυντάγματόςμας. Οιχωρικοί,επιστρέφοντεςεκτηςεκκλησίας,φέρουναπότονεκροταφείονκαιτουςαγρούςπρασινάδες,φύλλα,άνθηκαικλω-νάρια,ταοποίατοποθετούνήκρεμούνεπίτωνθυρώντωνοικιώντων,όπωςγίνεταικαικατάτην1ηνΜαΐου. Την μεσημβρίαν ήρχισε βροχή, διαρκέσασα, με διαλείμματα,μέχρι της νυκτός. Ο σπιτονοικοκύρης μου (μπάρμπα ΘανάσηςΠετρούδης)μεβεβαιώνειότιτηνβροχήνέφερενηχάριςτουΑγίουΓεωργίου,κατόπιντηςσημερινήςλιτανείαςμεταςεικόνας.Ήτοδεησημερινήβροχήωφελιμοτάτηειςταγενήματα(σπαρτάσιτη-ρά)καιειςταχόρτα. ΟιυπόδουλοιΈλληνεςυπότηνΤουρκίανήσανφανατικώςθρη-σκόληπτοι.Αυτόσυνετέλεσεειςτηνδιατήρησινκαιτηςθρησκείαςκαιτηςεθνικότητόςτων… 2.ΑιελληνοβουλγαρικαίσυμπλοκαίειςτοΠαγγαίον. ΑπόχθεςοιΒούλγαροιήρχισανειςτοΠαγγαίονσυμπλοκάςειςευρυτέρανκλίμακα,διαναδιώξουνταεκείτμήματάμαςκαινακρατήσουνοριστικώςτηνπεριοχήν. Ηκατάληψίςτου.Απ’αρχήςτουπολέμουέσπευσανκαιεκείοιπρόσκοποίμας(αντάρται),οιοποίοισπουδαίονέργονεξετέλε-σαν.Εξήγειραντονπληθυσμόνκαιαντικατέστησανταςτουρκικάςαρχάς,αιοποίαιεδήλωσανυποταγήνειςτουςΈλληνας,δι’ελ-ληνικώναρχών,ήτοιμεεντοπίουςΈλληνας(οπλαρχηγόςΖέρβαςΔούκας, υπαρχηγός του Ι. Μπράτσιος, ανθ/γός Παπακώστας,υπαρχηγόςτουΓιαγκλής).Ιδίωςαπό12-17ηςΟκτωβρίουέγινενηεργασίααυτήτωνπροσκόπωνμας.Την27-10-12όλοντοΠαγ-γαίονήτοελεύθερον,ελληνικόν. Αλλ’ οι Βούλγαροι εισεχώρουν δολίως και βιαίως. Αντικαθι-στούσαντουςεγκατασταθένταςυπότωνπροσκόπωνμαςειςαρ-

121


χάςεντοπίουςΈλληναςυπόάλλων,τηςεκλογήςτων,βουλγαρι-ζόντων.Καιάρχισαναιπροστριβαί… Σημείωση: Προφανώς, είχαν και οι Βούλγαροι τους δικούς τους «προσκόπους». Είναι μάλλον μια άλλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει τις προστριβές σε Ελευθε-ρούπολη, Ελευθερές, Ορφάνι, Νιγρίτα, κ.ά. «Ένεκατούτου,συνεχίζει, ηVIIηΜεραρχίαμας,διετάχθηκαιμετετοπίσθηπροςτοΠαγγαίοναπό3ηςΑπριλίου1913,όπισθενδ’αυτήςήλθενειςΤσάγεσιηΙηΜεραρχία…». Αιπρώταισυμπλοκαί.Την22-4-13,οιΒούλγαροιεπετέθησανκατάτμημάτωντου21ουΣυντάγματόςμαςειςτοχωρίονΠαλιο-χώριον…Ησυμπλοκήεπανελήφθηεκείτηνεπομένην,ύστερονδεδιευθετήθηηδιένεξιςτηεπεμβάσειτωνδ/τώντωνΣυνταγμάτων. Απωλείαςείχομεν1στρατιώτηννεκρόνκαι1τραυματίαν.

Υπό ημερομηνία 24-4ου (σελ. 710) και υπό τον τίτλον Διατα-γή απαγορεύσεως της διεισδύσεως των Βουλγάρων, ο Αλεξά-κης παραθέτει διαταγή του Αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου που λέει: «Κατά τας τελευταίας ημέρας βουλγαρικός στρατόςαπεσύρθηεκδιαφόρωνμερών,υφ’ ημώνδιεκδικουμένων,άτινακατείχον.Όθενδιατάσσω,όπωςδιαπαντόςτρόπουεμποδίσητετηνειςταάνωμέρηεπιστροφήντων,καθώςκαιπάσαννέανδιείσδυσίντων–Κωνσταντίνος». Δηλαδή, τα πράγματα στις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις σοβαρεύ-ουν όλο και περισσότερο.

Παρακάτω και υπό ημερομηνία 25-4-13, Λαγυνά (σελ. 710), γράφει: «Αιοικοκυραί:ΕδώκατάΣάββατονόλαιαινοικοκυραίεκτε-λούνγενικήνκαθαριότηταοικιώνκαιαυλών(σκούπισμα,τίναγμα,ασβέστωμα,χωμάτισμακλ.).Έθιμονκαλόναυτό. Οιάνδρες:…Ολίγοιείναιοιγεωργοί,ενώυπάρχουναγροίπροςκαλλιέργειανκαιμένουνβοσκότοποι.Όμωςεργάζονταιειςάλλαςδιαφόρουςεργασίας.Άλλοιεκτωνανδρώνοδηγούνκάραήεί-ναιαλιείςειςταςλίμνας,επίτιναςμήνας.ΆνδρεςκαιγυναίκεςμεταβαίνουνειςτηνΚαβάλανκαιεργάζονταιεκείειςτακαπνά,δηλαδήειςτηνκατεργασίαντουκαπνού,επίτιναςμήνας.Κατάτηνεποχήντουθερισμούμεταβαίνουν,άνδρεςκαιγυναίκες,πολ-λαχούωςθερισταί.

122


Πολλοί είναι κυρίως καραγωγείς. Υπάρχουν εδώ περί τα 50κάρα ιπποκίνητα, κατά τοπλείστονμεγάλα τετράτροχαμε ταοποίαμεταφέρουνεκΘεσσαλονίκηςπροςταπέριξ(περιοχήνΛα-γκαδά,Ζαγκλιβερίουκλ)ταείδητωνπαντοπωλώνκλκαιτανά-παλιν.Πολλοίείναιαλιείς,ωςείπον,ειςτηνπλησίονλίμηντουΑγ.ΒασιλείουήΛαγκαδά(Κορώνειαν)καιτηντηςΒόλβης,ολίγοιείναικεχαγιάδες(ποιμένες),ολίγοιγεωργοίκαιπλείστοικαφεπώ-λαι. Πολλοί επίσης είναι δέται χόρτου, δηλαδή συσκευάζουν καιδένουντοθεριζόμενονχόρτον.ΩςειδικοίειςτούτομεταβαίνουνειςΣέρραςκαιαλλού,όπουεκτελούντοέργοναυτό.Τινές,όσοιέχουνσυρμαγιές,δηλαδήχρήματα,εμπορεύονταιεπίσηςτοχόρ-τον,αγοράζοντεςκαισυνάγοντεςαυτόειςαποθήκας.Είναιχρή-σιμηηαποθήκευσις–διότι η τιμή ανεβαίνει αργότερα. (Οιντόπιοι)δενείναικαθόλουεπιχειρηματίαικαιδενεπωφε-λούνται της εδώ παρουσίας του στρατού, ενώ έχουν έλθει εκΠαλαιάςΕλλάδοςπλείστοιμικρέμποροικαικερδίζουν.Οιμικρέ-μποροιαυτοί,ερχόμενοιμακρόθεν,περιέρχονταιτααπελευθερω-θένταμέρηκαιπωλούν:κάδρα (εικόνες)πολεμικά (εικονίζονταμάχας), βιβλία ιστορικά και διάφορα αντικείμενα. Παρακολου-θούν το στράτευμα ως μικροπωληταί, καφεπώλαι, ποτοπώλαι(πωλούντεςλεμονάδες,ούζο,κρασί–ιδίωςΚρήτεςαυτό-καπνόνενίοτε,σηκωτάκια,ψαράκια,μπακαλιάροντηγανητόν,σαρδέλλεςκλ.).Οι εδώκάτοικοι δενπροσέρχονται ναπωλήσουν είδη τουτόπουτων. Τα ήθη.Τα ήθη εδώ είναι πολύ αυστηρά. Δεν επέδρασεν ητουρκικήσκλαβιά.Τζανταρμάδες(χωροφύλακες)δενέμενονεδώ.Αποσπάσματαμόνονδιαβατικάδιήρχοντο.ΑντάρταιΈλληνεςεφι-λοξενούντοπολλάκιςειςταΛαϊνά,ονομαζόμενοιεδώκομιτατζή-δες,ωςαποστελλόμενοιυπόκομιτάτων(επιτροπών)». Στη συνέχεια, και υπό ημερομηνίες 26 -30 Απριλίου, ο Αλεξά-κης σημειώνει διάφορα, όπως ότι επαναλαμβάνονται οι προστριβές με το βουλγαρικό στρατό, όπου επίσης, υπό τίτλο Ειδήσεις και φήμαι γράφει: «Απόημερώνυπήρχεπεποίθησιςότιθασυμπλα-κώμενμετουςΒουλγάρους.Ηφήμηφέρειότιοβασιλεύςημώνεπιθυμείτονπόλεμοναυτόν,προςαπόκτησιντηςΚαβάλας,τωνΣερρώνκαιάλλωνεδαφώνμας,αλλ’ότιδήθενοπρωθυπουργόςΒενιζέλοςαντιτίθεται.ΟΠρωθυπουργόςόμωςεμερίμναδιατηνκατάλληλονπολιτικήνπροετοιμασίαντουπολέμου.ΤηνεσπέρανδιεδόθηότιοποταμόςΣτρυμώνθαείναιτοσύνορονμεταξύΕλ-λάδοςκαιΒουλγαρίας.

123


Και άλλαι διαδόσεις κυκλοφορούν εις τα καφενεία, εις ταοποίασυχνάζουνοιαξ/κοί.Τακαφενείααυτάέχουνορισθείδιαδιαταγής». Επίσης, υπό ημερομηνία 27 -4ου και υπό τον τίτλο εντολή ενερ-γού δράσεως, γράφει: «Σήμερον,κατόπιντωναπό22-26τρέχο-ντος μηνός συμπλοκών εις τοΠαγγαίον, προκληθεισών εκ τηςθρασύτητος των Βουλγάρων, ο Στρατιωτικός Δ/τής Θεσ/νίκης,εντολήτουΒασιλέως,εξέδωκεδιαταγήνπροςτοΤμήμαΣτρατιάςΠαγγαίου (Iη και VIη Μεραρχίαι υπό τον υποστράτηγον Μα-νουσογιαννάκην),όπωςανακτήσουντααρπαγένταεκείυπότωνΒουλγάρων μέρη και ανακόψουν τηνπροχωρητικήν κίνησιν τωνΒουλγάρων. Συγχρόνως διετάχθησαν αι άλλαι Μεραρχίαι (IIη,IIIη,IVη,Vη,VIηκαιXη)ωςκαιηΤαξιαρχίαΙππικού,ναείναιέτοιμαιπροςεκκίνησινειςπρώτηνδιαταγήν…».

Την ημέρα της Πρωτομαγιάς (1-5-13 – σελ. 714), ο Αλεξάκης αναφέρει: «Οιστρατιώταιαμέσωςμετά το εγερτήριον διεσκορ-πίσθησανειςταπέριξκαιυποδέχθησαντονΜάιον,συλλέξαντεςάνθηκαιπρασινάδες.Ότανμετέβηνειςτονκαταυλισμόν,ανθοδέ-σμαικαιστεφάνιαήσαντοποθετημέναπάνωειςτααντίσκηναειςποικίλασχήματακαιμεγέθη.Τοθέαμαήτοωραίον…» Οι στρατιώτες τραγουδούσαν σχετικά τραγούδια κλπ. Όμως, οι σημειώσεις καταλήγουν με σοβαρές «Φήμαι δια το Παγγαίον»: «Λέγεταιότιειςταςγενομέναςελληνο-βουλγαρικάςσυμπλοκάςειςτοΠαγγαίονπροημερών(25-26Απριλίου),αιαπώλειαι(νε-κροίκαι τραυματίαι) τωνΒουλγάρωνήσανπολλαί (200ήκατ’άλλους400),αλλ’αιιδικαίμαςολίγαι(14νεκροίκαι32τραυμα-τίαι).Δυσπιστώειςαυτό,διότιοιΒούλγαροιεχρησιμοποίησανκαιπυροβολικόν».

Την επομένη 2-5-13, μεταξύ άλλων θυμάται σχετικούς στίχους από τον Ερωτόκριτο (δες Παράρτημα), όπως

«Χορτάργιαβγήκανεστηγη,ταδενδρουλάκιαανθίσα(ν)κι’απότσ’αγκάλεςτ’ουρανούγλυκύςβορράςεφύσα.

Ολόχαρηκαιλαμπερήημέραξημερώνει,εγέλαηΑνατολήκιηΔύσηκαμαρώνει»,

ενώ την επομένη, 3-5-13, υπό τον τίτλο «γεύμα αξ/κών, το προ-τελευταίον», γράφει: «Σήμερονσυνεγευματίσαμενοιπαρόντες12αξ/κοίκαι3ανθ/σταίτουΤάγματόςμαςειςκήποντουχωρίου.

124


Παρεκαθήσαμενοιεξής:ΤαγματάρχηςΓ.Κολοκοτρώνης,λοχαγοίΓ.Παπαδόπουλος,Ι.Ζητουνιάτης,Γ.Αλεξάνδρου,υπολοχαγοίΚαλ.Λυμπέρης,Αν.Κόλιας,Αθ.Μαλανδράκης,ανθ/γοίΙ.Αλεξά-κης,Δ.Βιδάκης,Εμ.Τζανακάκης,ανθυπίατροιΣεφερλήςκαιΚ.Χατζήςκαιανθ/σταίΣτυλ.Στεφανουδάκης,Γ.Πλατάκης,Παντ.Σταγάκης. Ήτοηπρο-τελευταίασυγκέντρωσίςμαςόλωντωναξ/κώντουΤάγματος,ωσείαποχαιρετιστήριος,καιεικάζετοότιθαήτοκαιήτοτοτελευταίονκοινόνγεύμα,διότιεπηκολούθησενοΒ΄πόλε-μος,οκατάτηςΒουλγαρίας,ειςτονοποίονέπεσανοιπερισσό-τεροικαιοιάλλοιτραυματίαιδιεσκοπρίσθησαν».(σελ. 717)

Την επομένη, 4-5-13, ο Αλεξάκης σημειώνει: «…εις επιστολήνμουπρος τουςγονείςμου,διηγούμαιότι οΔιάδοχοςΓεώργιοςεπεσκέφθη αυτάς τας ημέρας Θεσσαλονίκην, Μοναστήριον καιάλλαςπόλεις και τώραμεταβαίνει ειςΚορυτσάν,ΓιάννενακαιάλλαςπόλειςτηςΗπείρου,διαναβεβαιωθή,ωςλέγουν,επίτό-που,ειςποίααπόταμέρηαυτάείναιπολλοίοιΑλβανοίκαιανκάπουείναιπερισσότεροιαπότουςΈλληνας,ωςισχυρίζονταιοιΙταλοί.ΑυτοίθέλουνναδοθούνταμέρηαυτάειςτοιδρυόμενοννέονκράτοςΑλβανίαν,διότιελπίζουννατουποτάξουναυτόέπει-τα,ενώανμείνουνειςτηνΕλλάδα,ηθάλασσατηςΑδριατικήςθαείναικατάτοήμισυελληνικήκαιοστόλοςμαςθακυριαρχήεκεί.Δι’αυτόηΙταλία,ηοποίαεθεωρείτοφίλημαςπέρυσι,τώραέγινεφανεράεχθρόςμας». (σελ. 718). Σημείωση: Υπογραμμίσαμε την παραπάνω αναφορά του Αλεξά-κη, γιατί πραγματικά ο ρόλος των Ιταλών, ώστε η Β. Ήπειρος να χαθεί τελικά για την Ελλάδα και να επιδικαστεί στο νεοσύστατο κράτος της Αλβανίας, ήταν αποφασιστικός –κι αυτό γιατί η Ελλάδα, στα επόμενα χρόνια, είχε να παλαίψει σε πολλά μέτωπα: Μακε-δονία, Ήπειρος, Θράκη, νησιά Αιγαίου, Δωδεκάνησα κλπ. Στα πιο πολλά πέτυχε, σε ορισμένα, όπως Β. Ήπειρο, όχι.

Την επομένη, 5-5-13, υπό τον τίτλο «αι έναντί μας εχθρικαί δυνάμεις», γράφει: «ΟιΒούλγαροιείχονενισχύσειταςέναντίμαςδυνάμεις των.Απόσήμερον η ΙΙαβουλγαρικήΣτρατιά εγκατε-στάθηειςταςΣέρρας,περιλαμβάνουσα3Μεραρχίας(3ην,7ηνκαι11ην),2 νεωστίσυγκροτηθείσαςΤαξιαρχίαςπεζικού,ονομασθεί-σαςΣερρώνκαιΔράμας,καιάλλουςσχηματισμούς».

125


Επίσης σημειώνει μετακινήσεις ελληνικών μονάδων, μεταξύ των οποίων του Συντάγματός τους (17ου). «ΑφήνομεναύριοντοχωρίονΛαγυνά,ειςτοοποίονέχομενπαραμείνειεπίένανσχεδόνμήνα». Στις σημειώσεις των επόμενων ημερών, από 6 -17 Μαϊου 1913 (σελ. 718-736), ο Αλεξάκης σημειώνει συνεχείς αλλαγές θέσεων των μονάδων, με το δικό τους Σύνταγμα να κινείται σε αγροτικές αλλά και δασικές περιοχές και να παραμένει σε πλαγιές του Βερτίσκου, ενώ αναφέρεται σε φήμες για σχεδόν καθημερινές συγκρούσεις στο Παγγαίο, αλλά και ότι ο ελληνικός στρατός κατέλαβε τη Δράμα κλπ. Η προσοχή του στρατεύματος μονοπωλείται συνεχώς από την κοντινή παρουσία και τη συμπεριφορά των βουλγαρικών τμημάτων, ωστόσο δεν λείπουν και οι λοιπές παρατηρήσεις του, όπως π.χ. ότι «το χωρίον Σοχός μου λέγουν ότι έχει 30-40 βρύσες», επίσης, αλλού, ότι «ειςταπολλάκενάμέρητουδάσους,τασπειρόμε-ναμεσιτηρά,πλεονάζουναυτάμεσίκαλην,ηοποίαεδώείναιπολύυψηλή,τόση,ώστεότανδιηρχόμηνέφιπποςπλησίονμεγά-λουσπαρτούσικάλεως,εκρύπτετοεντόςαυτήςόλοςοίπποςμουκαιακόμητοσώμαμουμέχριτουστήθους.Ουδαμούαλλούείχονιδεί σπαρτόν τόσουύψους»,γράφει, με ίσως κάποια υπερβολή. Επίσης, και πάλι εντυπωσιάζεται από τη φύση της περιοχής και γράφει παρακάτω: «Ηφύσιςτώραφέρειτηνωραιοτάτηνστολήντης.Οτόποςέχειπολλώνειδώνάνθητουαγρού,θαυμάσια.Επει-δήεδώυπάρχειπλουσίαδασικήβλάστησιςάθικτος,συνάγωότιδενυπάρχουνεδώποίμνιααιγών,όπωςειςτηνΚρήτην,όπουαιαίγεςκαταστρέφουνταδασικάφυτά».

Στο επόμενο κεφάλαιο, από σελ. 737 ως 765, ο Αλεξάκης, αφού αναφέρεται σε θέματα όπως τη Βαλκανοτουρκική συνθήκη ειρήνης, το ρόλο του στόλου μας στον πόλεμο, την απελευθέρωση των νησιών του Αιγαίου αναλυτικά για το κάθε νησί, κάνει σύνοψη των επιχει-ρήσεων του Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου (ελληνοτουρκικό θέατρον πολέμου, αλλά και σερβοτουρκικό και βουλγαροτουρκικό θέατρο), παραθέτει πίνακα μαχών και πίνακα απελευθερωθεισών πόλεων, αναλυτικά τις ελληνικές απώλειες, τη συνολική πορεία του Τάγμα-τος Κρητών, τις απώλειές του, και τέλος έναν επίλογο του ως τότε πολέμου. Ενδιάμεσα αναφέρεται στην απελευθέρωση της Κρήτης –η οποία περιλαμβάνεται στην συνθήκη ειρήνης, που υπογράφηκε στο Λονδίνο στις 17-5-1913, θέμα για το οποίο επιδείχνει πάντα ιδιαίτε-ρο ενδιαφέρον, όπως είναι φυσικό άλλωστε.

126


Εδώ τελειώνει ο 1ος τόμος του 2τομου έργου: «Πολεμικαί Αναμνήσεις – ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912 -13 και το 1ον Ανεξάρτητον Τάγμα Κρητών –Τάγμα Κολο-κοτρώνη.

Μνημείο πεσόντων στον Σαραντάπορο (πάνω) και στα Γιαννιτσά (κάτω).

127


2ος τόμος του βιβλίου (Αλεξάκη) Από την εισαγωγή του τόμου αυτού δίνεται το περιεχόμενό του: «Ειςτοβ΄μέροςτηςπαρούσηςσυγγραφήςιστορείταιοΒ΄Βαλ-κανικόςΠόλεμος,οκατάτηςΒουλγαρίας. Κατάτονπόλεμοναυτόνηδράσιςτου1ουΑνεξάρτητουΤάγμα-τοςΚρητών(Κολοκοτρώνη)υπήρξεπερίλαμπρος.Ενταχθέναπό1-6-1913ειςτο1ονΕυζωνικόνΣύνταγμα,ως3ονΤάγμααυτού,επολέμησενμετάτωνευζωνικώνΤαγμάτων8ου(Ιατρίδου)και9ου(Βελισσαρίου)ειςτοναγώναπαραπλεύρωςαυτώνήαναμίξ,κατάταςπεριστάσεις. ΗευγενήςάμιλαμεταξύΚρητών,ανδρώντουπεζικού,φερό-ντωντηνεκχακίστολήν,καιευζώνων,φερόντωνφάριονκαιφου-στανέλλαν,συνετέλεσενώστεηελληνικήανδρείανααναδειχθήειςτηνωραιοτάτηντηςέκφρασιν,ανελθούσαειςτοανώτατονύψοςτης.Κρήτεςκαιεύζωνοιεπολέμησανωςλέοντες.Το1ονΕυζωνικόνεκείνοΣύνταγμάμας,αναφέρεταιέκτοτεωςτοεκλεκτότερονΣύ-νταγματουΣτρατούμας.Είχεβέβαιατρομεράςαπωλείας,αλλ’έδρεψεταςωραιοτέραςδάφνας. Ογράφωνείχετηνευτυχίανναυπηρετήειςτο3ονΤάγματουΣυντάγματος αυτού, το Τάγμα των Κρητών, ανθυπολοχαγόςτότε,διοικώνΟυλαμόνμόνονκατάταςδύοπρώταςημέραςτης3ημέρουμάχης(τουΛαχανά),ΔιοικητήςδετουΛόχουαπότης3ης ημέρας της νικηφόρου εκείνης μάχης (21-6-13) και έκτοτεμάλιστακαιΔιλοχίαςκατάτηντελευταίανμάχην.Διηγούμαιταγεγονόταωςέζησαταύτα».–η υπογράμμιση δική μου.

Το πρώτο μέρος του δεύτερου βιβλίου, ο Αλεξάκης το ονομάζει «Αι παραμοναί του Β΄ πολέμου, ήτοι το μεταξύ των Βαλκανικών Πολέμων Α΄ και Β΄ χρονικόν διάστημα (από 17-5-13 μέχρι 18-6-13) και εκτείνεται από σελ. 775 -833. Το κύριο χαρακτηριστικό του μέρους αυτού είναι οι προετοιμασίες τόσο από πλευράς Ελλήνων, όσο και από πλευράς Βουλγάρων, αλλά ακόμη και από πλευράς Σέρβων, για έναν μεταξύ τους πόλεμο, που όλοι ξέρουν ότι θα ξε-σπάσει οποιαδήποτε στιγμή. Από ελληνικής πλευράς γίνονται μετακινήσεις αλλά και ανακα-τατάξεις πολεμικών μονάδων, ώστε να υπάρχει ετοιμότητα αλλά και αποτελεσματική δράση, όταν αυτό απαιτηθεί. Παράλληλα γίνο-νται συνεχώς ασκήσεις των μονάδων. Βέβαια, ο Αλεξάκης βλέπει τα πράγματα από τον σχετικά στενό κύκλο που αφορά τη δράση και

128


την παρουσία του Τάγματος Κρητών. Στις 19-5ου αναφέρει ότι στον Λαγκαδά τοιχοκολλήθηκαν οι παρακάτω ειδήσεις: «α)ΗπροκαταρτικήσυνθήκημεταξύΣυμμάχωνκαιΤουρκίαςυπεγράφη. βΑιΔυνάμεις(ευρωπαϊκάκράτη)θακατορθώσουνεντός10ημερώννααποστρατευθούνοιεμπόλεμοι. γ)Τρίατάγματαβουλγαρικούστρατούεστασίασαν. δ) Κατά διάδοσιν, ο βασιλεύς της Βουλγαρίας Φερδινάνδοςεφονεύθη».

Στη συνέχεια αναφέρει ότι ο Λόχος του πηγαίνει στις προφυλα-κές και ο ταγματάρχης Κολοκοτρώνης «συνέστησενμεγάληνεπα-γρύπνησινειςταςπροφυλακάς,διότιοιΒούλγαροιπροτίθενταιναμαςεπιτεθούναιφνιδιαστικώς,ωςενήργησανκαιειςτοΠαγγαί-ον».Παρακάτω γράφει ότι «εγνώσθηπροσέτιότιΈλληνεκΒουλ-γαρίας,λιποτακτήσαςεκτουέναντιβουλγαρικούστρατούχθες,ανήγγειλεν ότι 15.000 βουλγαρικού στρατού, συνεκεντρώθησανειςτονΛαχανάν…». Περιγράφει επίσης τις συνεχείς κινήσεις περιπόλων, ημέρα και νύχτα, και τις δυσκολίες, καθώς θεωρούν αλλήλους αντιπάλους αλλά και …συμμάχους. Αναφέρει και επεισόδιο περιπόλων και το θάνατο ενός Βούλγαρου στρατιώτη από περίπολο «συναντήσασαβουλγαρικήντοιαύτηνκαιμησταματήσανταειςτηνπρόσκλησιννασταματήση»,επίσης δε ότι με πρωτοβουλία των κυβερνήσεων ορίστηκε διαχωριστική γραμμή μεταξύ των στρατευμάτων (21-5ου), για την τελική χάραξη της οποίας οι Βούλγαροι έφεραν πολλές δυ-σκολίες.

Στις υπό ημερομηνία 25-5ου σημειώσεις του, αναφέρεται στο πώς γνώρισε τον θρυλικό αν και δύστροπο ταγματάρη Ι. Βελισσαρίου, τον οποίο περιγράφει λεπτομερώς, ως άτομο και ως αξιωματικό. Αναφορά κάνει στη συνέχεια για τις τούμπες, για τις οποίες γρά-φει: «Είναιπολλαχούτούμπες(τύμβοι)ειςτηνΜακεδονίαν.Αύταιείναιπαλαιοίσωροίμεγάλοιαπόχώμα,κωνικοίκαιωραίοι.ΌσεςευρίσκονταιεπίτηςαρχαίαςρωμαϊκήςστρατηγικήςοδούΕγνα-τίας,ηοποίαήρχιζεναπότοΔυρράχιονκαιδιερχομένηεκτηςΘεσσαλονίκης,κατέληγεειςτοΒυζάντιον,εξηγείταιότιέγινανκαιεχρησιμοποιούντοδιαοπτικήνσυνεννόησινμεσυνθηματικάςπυ-ράςαναπτομέναςεπ’αυτών,ωςκαιεπίυψωμάτων,διαταχείανμεταβίβασινσημαντικώνσυντόμωνειδήσεων.Αιάλλαιειςδιάφορασημείαήσανπιθανώςτάφοι…».

129


Παρακάτω γράφει κάτι σημαντικό, που αφορά το Τάγμα Κρη-τών: «Τηνεσπέραν(1-6ου)μανθάνομενότιτοΤάγμαμαςεκτελείαμοιβαίανμετάθεσινμετάτουΑνεξαρτήτουΕθελοντικούΤάγμα-τοςπεζικούΑλεξ.Μανουσάκη.ΘαυπάγεταιδηλαδήεφεξήςτοΤάγμαμαςυπότο1ονΕυζωνικόνΣύνταγμα,ως3ονΤάγμααυ-τού,….ΟιΛόχοιμαςονομάστηκανκαιπάλι1ος,2οςκαι3ος.Ειςτο17ονΣύνταγμαπαρεμείναμενεπί53ημέρας…». Παρακάτω παραθέτει πληροφορίες για το Τάγμα Μανουσάκη, το οποίο είχε εξαιρετική δράση, και του οποίου «οιάνδρεςήσανΚρητικοίεθελονταίσχεδόνπάντες». Στη συνέχεια αναφέρεται και πάλι στις προβληματικές σχέσεις με τους Βουλγάρους και κάνει ειδική εκτενή αναφορά για την «κα-τάστασινενΘεσσαλονίκη»,στην οποία οι Βούλγαροι μεδιάφορα τεχνάσματα έβαζαν μέσα στην πόλη κόσμο «μετεμφιασμένοι ωςιερείς,ωςδήθενσπουδασταί.Συνελαμβάνοντοσυχνάμεταφέρο-ντεςχειροβομβίδεςκαιάλλαςεκρηκτικάςύλας».Επίσης ότι «ήρ-χισανεκδίδοντεςενΘεσσαλονίκητηνεφημερίδα«Πράβο»,τηνοποίαοστρατ.δ/τήςΘεσ/νίκηςΠρίγκηπαςΝιόλαοςέπαυσεν»(σ. 840). Επανερχόμενος εις τα του Τάγματος και υπό ημερομηνία 10-6ου γράφει «α) Τοβ΄ εμβόλιον:Ενεβολιάσθην σήμερον δευτέρανφοράνμεαντιχολερικόνεμβόλιον,όπωςκαιόλοιοιάνδρεςτουΤάγματος(ολόκληρονσωληνάριοναυτήντηνφοράνειςέκαστον)–και αυτό γιατί άρχισε να εμφανίζεται χολέρα στα στρατόπεδα των Βουλγάρων. β)ΠοίμνιονΤάγματος.ΤοΤάγμαμαςαπέκτησεποίμνιοναιγοπροβάτων,ωςείχονκαιάλλαιμονάδες,τοοποίονδιετήρησενέκτοτεκατάτηνδιάρκειαντουΒ΄πολέμου.Εποιμαί-νετουπό2-3στρατιωτών,οιοποίοικατάτονιδιωτικόντωνβίονήσανποιμένες,συνώδευεδετοΤάγμαμαςτοποίμνιοναυτόκαιπαρείχενειςαυτότακτικάσυσσίτιονκρέατος». Υπό ημερομηνία 14 -6ου σημειώνει: «Ηεδώζωήμας.Εδώ(στοΦίλυρον)ενωρίςπλαγιάζομενταβράδια,ενωρίςεγειρόμεθακάθεπρωί.Εδώδενυπάρχουνκάτοικοι.ΤοχωριόήτοόλοτουρκικόκαιοιΟθωμανοίέχουνκαταφύγειειςτηνΘεσσαλονίκηνένεκατουπο-λέμου,φοβούμενοιεκδίκησινεκμέρουςΧριστιανών,τουςοποίουςείχον τυραννήσει. Οι τυραννηθέντες Χριστιανοί εξεδήλωσαν τηνεκδίκησίντων,καύσαντεςπολλάσπίτιατουχωριού.Δι’αυτότοχωριότώραδενκατοικείται. Ποίμνιαδενακούγονταιπουθενάκαιβελάσματαδενακούγο-νται. Ο πόλεμος είναι κακός βέβαια, όμως ο απελευθερωτικόςπόλεμοςείναιαναγκαίος.

130


Μόνονπουλιάτερετίζουνκαιτιτιβίζουνειςταπέριξ,μάλισταειςτοπλησίονδάσος.Μέλισσες,σφήκες,καιάλλαέντομαπετούνεπάνωειςτουςθάμνουςειςταχόρτακαιειςταλουλούδια. Επίσηςυπάρχουνερπετά,σαύρεςκαιόφεις,ωςκαιβάτραχοι.Αυτάταπλάσματα,δεναντιλαμβάνονταιβέβαιαότιγίνεταιπόλε-μοςκαιότιπολεμούνοιάνθρωποιεναντίοναλλήλων.Τωνμικρώναυτώνζώωνοβίοςείναιόμοιοςενειρήνηκαιενπολέμω». (Υπογραμμίσαμε τα παραπάνω γιατί χαρακτηρίζουν τον Αλε-ξάκη: Από τα ηρωικά και τα υψηλά, επιδίδεται σε παρατηρήσεις απλών και «ασήμαντων», που δεν έχουν βέβαια μικρότερο ενδιαφέ-ρον!).

Βουλγαροσερβικές συμπλοκές: Κάθε τόσο ο Αλεξάκης σημειώ-νει μικρά ή σοβαρότερα επεισόδια μεταξύ Σέρβων και Βουλγάρων. Αυτή η απασχόληση σοβαρών βουλγαρικών δυνάμεων στα σύνορα με τη Σερβία ήταν ευτύχημα βέβαια για την Ελλάδα, όπως θα απο-δειχθεί στη συνέχεια.

Υπό ημερομηνία 16 -6ου (σ. 819), ο Αλεξάκης αναφέρεται σε «αιφνιδιαστική βουλγαρική επίθεση», «τηςμεν4ηςστρατιάςκατάτωνΣέρβωντηςδε2αςκατάτωνΕλλήνων.ΟιΒούλγαροιούτωαρχίζουνακήρυκτονπόλεμον».Όμως για τον πόλεμο αυτό οΑλε-ξάκης σημειώνει με νόημα: «Ήρχισαν ανοήτως πρώτοι «χειρώναδίκων»,διότι«μωραίνειΚύριοςονβούλεταιαπολέσαι». Προς το παρόν, γράφει παρακάτω, στο χώρο του Παγγαίου, τα ελληνικά τμήματα υποχωρούν πίσω από τον Στρυμώνα, αλλά «οΣτρατόςμαςήτοέτοιμοςνααμυνθήπροςαπόκρουσιντουεχθρού,εάνούτοςεσυνέχιζετηνεπίθεσίντου,καιπροσέτινααντεπιτεθή».Και προσθέτει με έμφαση: «Αυτήδεήτοηεπιθυμίαόλωνμας,ναεπιτεθώμεν». Όμως ο ακήρυκτος πόλεμος, με επιθέσεις εκ μέρους των Βουλ-γάρων συνεχίζεται, και ο Αλεξάκης αναφέρει διάφορα περιστατι-κά, όπως (σελ. 823): «…επετέθησαναιφνιδιαστικώςκατάτωνεκείτμημάτων μας (Παγγαίον), αλλ’ απεκρούσθησαν. Εν φυλάκιόνμαςόμωςεκ14ευζώνωνυπόλοχίαν,ευρισκόμενονειςτο12ονχιλιόμετροντηςσιδηροδρομικήςγραμμής…συνελήφθηκαιοι14άνδρες του εκρεουργήθησαν φρικωδώς. Μετά 2ήμερον ευρέθηεπιζώνημιθανήςολοχίας,φέρωνπολλάτραύματαδιαλογχισμών.Είχεπροσποιηθήτοννεκρόνκαιούτωδιεσώθη».

131


Η εκκαθάριση της Θεσσαλονίκης. Αν και ακήρυκτος ο πόλεμος, οι επιθέσεις των Βουλγάρων συνεχίζονται σε όλο σχεδόν το μέτωπο. Γι’ αυτό αποφασίζεται πριν απ’ όλα να εκκαθαριστεί η Θεσσαλονί-κη από τα δυο «φίλια» βουλγαρικά τάγματα, τα οποία έχουν εξε-λιχθεί σε ολόκληρη μεραρχία. Πράγματι, στις 5 το απόγευμα της 17 Ιουνίου, ο στρατηγός Καλάρης έστειλε στον επικεφαλής των Βουλ-γάρων στρατηγό Χεσαψήεφ έγραφο και τον καλούσε να αναχωρήσει ο βουλγαρικός στρατός σε μια ώρα σιδηροδρομικώς «άλλως θαυφίστατομεταχείρισινεχθρού».«Ιδούτοέγγραφο»:(σελ. 827): «ΕπειδήταΒουλγαρικάστρατεύματαήρχισανταςεχθροπρα-ξίαςκατάτωνιδικώνμας,λαμβάνωτηντιμήννασαςπαρακαλέ-σω,όπωςεγκαταλείψητετηνπόλιντηςΘεσσαλονίκηςειςδιάστη-μαμιαςώρας,αφ’ήςστιγμήςλάβητετηνπαρούσαν. ΤαόπλατουστρατούσαςθαπαραδοθώσινειςΑξιωματικούςεπίτούτωορισθέντας.ΟιΑξιωματικοίσαςδύνανταιναφέρωσιταξίφητων.Ιδιαιτέρααμαξοστοιχίαθαμεταφέρηταστρατεύματάσαςμέχριτωνπροφυλακώνμαςκαιμέτραθαληφθώσινδιατηνασφάλειάντων.Ληξάσηςτηςπροθεσμίαςταύτης,θέλωαναγκα-σθή,μετάμεγάληςλύπης,ναδώσωδιαταγάς,όπωςταστρατεύ-ματάσαςθεωρηθώσιν(καιμεταχειρισθώσιν)ωςεχθρικά.

ΣτρατηγόςΚαλάρης».

Το τελεσίγραφο αυτό δε έγινε δεκτό, όπως αναμενόταν άλλωστε. Έτσι, στις 7 μ.μ., δόθηκε εντολή επίθεσης και η εκκαθάριση της πόλης τελείωσε στις 6 π.μ. της επομένης. Στην επίθεση κατά των Βουλγάρων, που οχυρώθηκαν σε διάφορα σημεία, πήρε μέρος και η ετοιμοπόλεμη Κρητική Χωροφυλακή, που είχε την ευθύνη της αστυ-νόμευσης της πόλης, αλλά και η νεοσύστατη Ελληνική Χωροφυλακή. Το μεγαλύτερο μέρος του βουλγαρικού στρατού πιάστηκαν αιχμά-λωτοι. Υπήρξαν βέβαια και απώλειες εκατέρωθεν, οι εξής (σ. 828): «Βούλγαροι: νεκροί57και12κομιτατζήδες.Τραυματίαι17.Αιχμάλωτοισυνολικά1428.Εκτουστρατούμας:Νεκροί13(κατ’άλλους33)καιτραυματίαι12και20οπλίταιτηςΕλληνικήςΧω-ροφυλακής.ΚρητικήςΧωροφυλακής:νεκροί4,τραυματίαι9.ΟιαιχμάλωτοιαπεστάλησανατμοπλοϊκώςειςΠειραιά.Τοέργοντηςεκκαθάρισης τηςΘεσσαλονίκης είχε λήξει την8ηνπ.μ., καθ’ ηνώραντοφέροντονβασιλέαπλοίονεισήρχετοειςτονλιμένατηςΘεσσαλονίκης». Ο Βασιλιάς την επομένη (18 -6ου) έστειλε συγχαρητήρια στην ΙΙη Μεραχία για την απαλλαγή της πόλης από τους Βουλγάρους, χωριστή δε επιστολή έστειλε στην Κρητική Χωροφυλακή «διατην

132


θαυμασίανκαιεπιτυχήδράσιναυτήςειςτονκατάτωνΒουλγάρωναγώνατηςπαρελθούσηςνυκτός». Υπό την αυτή ημερομηνία και στην ίδια σελίδα (831) ο Αλεξάκης γράφει: «ΗΜονήΖωγράφου.ΚαιειςτηνεντωΑγίωΌρειβουλ-γαρικήνΜονήνΖωγράφουπαρεισέφρυσεβουλγαρικόνΤμήματονΝοέμβριοντου1912.Πολιορκηθένκαιτούτοτην20ήνΙουνίουπα-ρεδόθηάνευαντιστάσεως»-(σχετική φωτογραφία στο Παράρτημα σελ. 197).

Διαταγή του Γεν. Επιτελείου για «εμπόλεμη κατάσταση» με τη Βουλγαρία. Με ίδια ημερομηνία, το ελληνικό Γεν. Στρατηγείο εξέ-δωσε Διαταγή, στην οποία, μεταξύ άλλων λέγει (Αλεξ. σ. 832): «ΟιΒούλγαροιάνευκηρύξεωςπολέμου,προσέβαλοντααποσπάσμα-ταπροκαλύψεωςτηςVIIηςΜεραρχίας,ωςκαιταςπροφυλακάςτηςXηςΜεραρχίας.ΕπίσηςκαιταςπροφυλακάςτουΣερβικούΣτρατού…Απότηςστιγμήςταύτης,καίτοιδενεκηρύχθηοπόλε-μος,θεωρούμεθαμετουςΒουλγάρουςειςεμπόλεμονκατάστασιν.Κατάδιαταγήν τηςΑ.Μ. τουΒασιλέως«ετοιμαστήτεπάραυταόπωςαύριονεκκινήσητε,ίναεπιτεθώμενκατάτουεχθρού.Ηδι-αταγήεπιχειρήσεωνθαεκδοθήαργότερονεντόςτηςνυκτός…».

Στις επόμενες σελίδες (833- 862) ο Αλεξάκης αναφέρεται με πολλές λεπτομέρειες, τόσο στις δυνάμεις Ελλήνων, Βουλγάρων και Σέρβων, όπως και αναλυτικά στις ελληνικές Μεραρχίες, στη θέση τους και στη σύνθεσή τους. Ειδική αναφορά κάνει στο 1ο Σύνταγμα Ευζώνων, στο οποίο ήδη εντάσσεται, ως 3ο Τάγμα του, το Τάγμα Κρητών. Αναφέρεται επίσης λεπτομερώς στον (δικό του) 1ο Λόχο του Τάγματος, του οποίου αναφέρει ονομαστικά, τόσο τους βαθμο-φόρους όσο και τους απλούς οπλίτες.

Η καθέλκυση του θρυλικού θωρηκτού Αβέρωφ. Μάρτιος 1910 στο Λιβόρνο της Ιταλίας.

133


Ο Β΄ Βαλκανικός πόλεμος αρχίζει

Μάχες Λαχανά και Κιλκίς Όπως και παραπάνω αναφέρεται, πράγματι το βράδυ της 18ης Ιουνίου 1913, εκδόθηκε από το ελληνικό Γεν. Στρατηγείο Διαταγή επίθεσης, λεπτομερής για όλες τις μεραρχίες. Η διαταγή προέλα-σης αφορά φυσικά και την VIη Μεραρχία, στην οποία ανήκει το 1ο Ευζωνικό Σύνταγμα, ως 3ο Τάγμα του οποίου έχει ήδη ενταχθεί το Τάγμα Κρητών του Γ. Κολοκοτρώνη. Η εμπροσθοφυλακή διαβαίνει «την διασταύρωσιν των αμαξιτών οδών Θεσσαλονίκης –Γιουβέ-σναςκαιΘεσσαλονίκης–Λαγκαδάτην5ηπρωινήνώραν».

Πώς περιγράφει ο Αλεξάκης το ξεκίνημα (σελ. 870 -73): «Έφθα-σενηώρατουΘεού,ηευλογημένηκαιιστορική.Ξυπνούμεχωρίςσάλπιγγα–καιτααηδόνιαδενείχαναρχίσειακόμητοκελάδημάτους,ότανημείςείμεθαόρθιοι,έτοιμοιπροςεκκίνησιν».Στη συ-νέχεια περιγράφει την πορεία και σημειώνει: «ΗοδόςείναιπλήρηςπροσφύγωνΕλλήνωνκαιΤούρκων,μάλισταΤούρκωνφευγόντωνπροςνότοναπότακαταπατηθένταυπότωνΒουλγάρωνεδάφημας…Ήτοάγνωστονανθασυγκρουσθώμενμετονεχθρόνεντόςολίγου.Αιπληροφορίαιέφερονότιοεχθρόςήτοπλησίον…Τηνστιγμήν εκείνην (10π.μ.), ηπροπορευθείσαημιλαρχίατηςΜε-ραρχίαςμαςπροςσυνάντησιντουεχθρού,εβλήθηυπ’αυτού. Περίώραν10.15΄εκτελείταιπύκνωσιςζυγών,οισαλπιγκταίση-μαίνουν προσοχήν. Η στιγμή είναι ιερά. Ώρα προσευχής προςτονΘεόν.ΟΔιοικητήςτουΣυντάγματοςΣυντ/ρχηςΔιον.Παπα-δόπουλος, έφιππος, απευθύνει προσλαλιάν προς το Σύνταγμασυγκινητικήνκαιενθουσιώδη,μεφωνήνπαλλομένηνεκσυγκινήσε-ως…Ήτοάριστοντοηθικόντωνανδρώνμας.ΑλλάκαιηωραίαομιλίατουΔιοικητούήτοσημαντικήενίσχυσιςτηνώρανεκείνην…ΚαιτοΣύνταγμααμέσωςεκινήθη.Κατάτηνεκκίνησίνμαςβλέπωμεέκπληξινειςμικράναπόστασινιερέα,κρατούνταειςτηνδεξι-άνχείραυψωμένονμικρόνσταυρόνκαιειςτηναριστεράνμικρόνΕυαγγέλιον. Οι εύζωνοι, διερχόμενοι ο εις όπισθεν του άλλου,εσταυροκοπούντο,εφίλουντονΣταυρόνκαιτοΕυαγγέλιονκαιεσυνέχιζοντονδρόμοντων.ΤοΤάγμαμαςδιεδέχθητο9ονΤάγμαειςτοευλαβέςαυτόέργον».

134


«Προςτηνμάχην:Ηληφθείσατότε(10.30΄π.μ.)διαταγήτηςΜεραρχίας,διέτασσενόπωςτα2Συντάγματάμαςεπιτεθούνενπρώτηγραμμήκατάτωνέναντιεχθρικώνθέσεων…Εβαίνομενήδηκατάτουεχθρού…Το9ονευζωνικόνΤάγμα,υπότονΤαγματάρ-χηνΒελισσαρίου,κινείαρχικώςφάλαγγαπορείας…ΜετάεκκινείτοΤάγμαμας, το τωνΚρητών (Κολοκοτρώνη) και όπισθεν θαήρχετοτο8ονΤάγμαΕυζώνων(Ιατρίδου)». Τούψωμα605–Προέλασιςυπόπυρά–Λήψιςεπαφής,(σελ.876…) Η Μεραρχία προχωρεί, το Σύνταγμα Ευζώνων, που περιλαμβά-νει το Τάγμα Κρητών προχωρεί. Απέναντι είναι το ύψωμα 605 που έβλεπαν από καιρό με τα κυάλια «κωνικόν,σχεδόνμεμονωμένον,καιοικλιτύεςτουείναιαπότομοι…Τοβουνόνείναιφυσικόναμυ-ντικόνστήριγμασημαντικόν… Αίφνηςεβλήθημεν.Οιανιχνευταίτου9ουΤάγματοςΕυζώνων…εβλήθησανκαιαυτοίκαισυνεπλάκησανμετηνεκείεχθρικήνπρο-κάλυψιν…Εβαπτιζόμεθαειςτοπυρ.«Καλήαρχή»,είπα…Ηώραήτο12.26΄.«Ηώραηκαλή»,είπα–η υπογράμμιση δική μου. Συγχρόνωςσχεδόνήρχισεβάλλοντοεχθρικόνπυροβολικόν.Αιβολίδεςτωνέναντιπεζώνακροβολιστώνδιήρχοντουπεράνωτωνκεφαλώνμας…». Ωστόσο προχωρούν. «Πορείαπροσπελάσεως».Και«μετ’ολί-γονοιεχθρικοίπυροβολισμοίηραιώθησανκαιέπαυσαν…ΟιεκείολίγοιΒούλγαροιείχονυποχωρήσεικαιαπομακρυνθήπολύπροςβορράν». Εχθρικήενέδρακαιαιφνιδιασμός.(σελ. 879) Έφτασαν σε λίγο εκεί, έφιπποι, ο Ταγματάρχης και οι λοχαγοί. «Εκοίταξανμεδιόπτρααπ’ εκείκαι επειδήδεν είδανεχθρικήνκίνησινεπίόλουτουεπιμήκουςομαλούοροπεδίου,υπέθεσανότιοιΒούλγαροιθαείχοναποσυρθήπολύμακράν,ενώοιΒούλγαροιεκρύπτοντοεπιτυχώςκαιδενεφαίνοντο. ΟΤαγματάρχης…διέταξεφάλαγγαπορείαςκατάτετράδας.Ήτο μεγάλο σφάλμααυτό…Αφού οι έφιπποι επροχώρησαν επ’αρκετόν,ίσωςπερίτα100καιπλέονμέτρα,είχεδεανέλθειεπίτουαυτούχώρουμέροςτηςφάλαγγος,ήρχισεναιφνιδίωςσφο-δρόνπυρπεζικούκαιπολυβόλου εναντίονμαςαπόαπόστασιν500-800μόλιςμέτρωνμέσααπόχαρακώματα.Τοπυρήτοθερι-στικώτατον,διότιτοέδαφοςήτοεπικλινέςκαιγυμνόναπόδένδρακαιθάμνους…Οιέφιπποικατήλθονεκτωνίππων…εισήλθονεις

135


τοεκείδασύλλιονδένδρων…ηόπισθενερχομένηφάλαγξτουΤάγ-ματος,αιφνιδιασθείσαέπεσεκατάγης,πρηνηδόν,καθηλωθείσαειςτοέδαφος…Αυτόήτοτοσημαντικόνδεύτερονβάπτισματουπυρόςόλωνμας,αιματηρότατον.Έπεσαναρκετοίάνδρες. Εδώλοιπόν,μετονεχθρικόναιφνιδιασμόν,εισήλθομενειςτηνφωτιάν του πολέμου. Ο αιφνιδιασμός αυτός ήτο μια θαυμασίαεπιτυχίατουεχθρού.Απόσφάλμαμαςεπήγαμενεκείόπουαυτόςήθελε και μας ανέμενεν…Λόχος βουλγαρικού πεζικού ή μόνονδύοδιμοιρίαιίσως,ήτοκρυμμένοςεντόςχαρακωμάτωνκαιμαςανέμενε». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναλύει τους λόγους του οδυνηρού σφάλματος. Βασικός λόγος τα κενά που δημιουργήθηκαν μεταξύ των ταγμάτων του Συντάγματος Ευζώνων και η ευθύνη του Ταγμα-τάρχη «σφάλμαπροελθόνεξαπειρίαςκαιτόλμης». «Ημεγάληστιγμή.Κρατεράμάχη»(σελ. 882) «Καθηλωθέντεςειςτοέδαφοςκατάτονπρώτοναιφνιδιασμόνκαισφοδρόνπυρτουεντόςχαρακωμάτωνεχθρού,επεζητούσα-μενπροπετάσματακαι ιδίωςοδεύσειςπροςσυνέχισιντηςπρο-σπελάσεώςμας.Έκαστοςέρπωνμετεκινείτο,αναζητώνβράχονήεδαφικήνπτυχήνόπισθεντηςοποίαςνατεθή,επωφελούμενοςμάλισταστιγμώνκατάταςοποίαςεγίνετοαραιότεροντοεχθρικόνπυρ». Στη συνέχεια περιγράφει πώς, με τα λεγόμενα άλματα, προχω-ρούσαν. Και ενώ τα πυρά σιγά σιγά αραίωναν, «εχθρικαίοβίδεςέπιπτοντήδεκακείσε…αλλάοινεκροίκαιτραυματίαιμαςήσανολίγοι».Ο ίδιος ο Αλεξάκης παρ’ ολίγον να χτυπηθεί: «Παρ’όλαςταςπροφυλάξειςμου,μίασφαίραδιέτρησετοπηλήκιόνμουκαιέπειταμίαάλλητηναριστεράνεπωμίδαμου». «ΗέφοδοςτουΤάγματος. Είχε πλησιάσει εν τω μεταξύ με άλματα οΛόχος μας περίτα150-200μέτρααπόταεχθρικάχαρακώματα…Εκρίνομενότιπρέπειαμέσωςνακάμωμενέφοδονεπάνωειςταεχθρικάχαρα-κώματαμετωπικώς…ΟΤαγματάρχηςαποφασίζει:Μετά5λεπτά:γενικήέφοδος. Νίκηκαιδίωξις. …ΕίχονήδηετοιμασθήοιάνδρεςτουΛόχουμας,θέσαντεςτηνλόγχηνεπίτουόπλου.Τοηθικόντωνανδρώνήτοάριστον.Είχονπεράσειτα5΄λεπτάτουΤαγματάρχου.Ξιφουλκώκαιφωνάζω:«Εμπρόςδιατηςλόγχης»!Τοαυτόσυνέβηειςόληντηνγραμμήν.Όλος ο Λόχος μας ηγέρθη και με προτεταγμένας τας λόγχας

136


έτρεχεμεκραυγάς:«Αέρα!Εμπρός»! (Περί της κραυγής «αέρα», δες σχετικό σημείωμα στο Παράρτη-μα).

ΗέφοδοςκαιούμνοςτηςΚρήτης.(σελ.886-88) «Μόλις επροχωρήσαμεν τρέχοντες, ήρχισανοιΒούλγαροι νααφήνουν τα χαρακώματά των και να φεύγουν. Αρχικώς ολίγοισποραδικώς και έπειταπολλοί ομαδικώς.Αι κραυγαί τότε τωνστρατιωτώνμαςενετάθησανκαιεδίωκοντουςΒουλγάρους,πυ-ροβολούντεςαυτούς… Βλέπω τότε ερχόμενον εξ αριστερών τον Ταγματάρχην μαςΚολοκοτρώνην. Εκίνει την δεξιάν χείρα υψηλά και έψαλλε τονκρητικόνύμνον: «ΑπόφλόγεςηΚρήτηζωσμένη ταβαριάτηςτασίδερασπα…» (Σημείωση: Πρόκειται για τον ύμνο της Κρήτης, την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, που ψαλλόταν ακόμη και στα δικά μας μαθη-τικά χρόνια. Υπάρχει αναφορά και αλλού). «ΟλοχίαςτουΛόχουμουΚαντιδάκης,ευρεθείςπλησίοντουΤαγματάρχου,έψαλλεμαζίτου…Αλλάδενήτοκαιρόςδιαψαλ-μωδίας.Έπρεπενατρέχωμεν,διαναμηδοθήκαιρόςεις τουςΒουλγάρουςνασταματήσουν…Τρέχωνκαικραδαίνωντηνσπά-θηνμουεφώναξα:«Εμπρός,λοχίαΚαντιδάκη!Δενείναικαιρόςγιατραγούδια».Καιδιασκέλισατοέμπροσθένμουεχθρικόνχα-ράκωμα.Ηεξόρμησίςμαςήτομεγαλειώδης. …Οι εκτοπισθέντεςΒούλγαροι έφευγον εν διαλύσει.Και ήτοστιγμήθριάμβου,μείνασααλησμόνητος.Δι’αυτότηνδιηγούμαιεκτενώς…Ηκαταδίωξιςεκείνηδιήρκεσεεπίπολύ.Ήτομίαθύελ-λα.Έναςανεμοστρόβιλοςσεκακοτοπιές…». Στη συνέχεια περιγράφει διάφορα, όπως: Λογχομαχία στρατι-ώτη με Βούλγαρο (πέφτει νεκρός ο Βούλγαρος) και μονομαχία με περίστροφο του Λοχαγού του Λυμπέρη με Βούλγαρο βαθμοφόρο. Νεκρός επίσης ο Βούλγαρος. Και προσθέτει: «Περαιτέρωυπόταδένδραείδονεπίσηςεύζωνονστρατιώτηνπυροβολούνταεκτουπλησίον. Υπέθετα τραυματίαν τον Βούλγαρον και εφώναξα ειςτον εύζωνον: «Μη!»Οι τραυματίαι δεν πρέπει ναφονεύονται,εκτόςεάνείναιένοπλοικαιπυροβολούν». Περιγράψει επίσης και άλλες σκηνές και λεπτομέρειες της μάχης.

«Η ράχις καταλαμβάνεται. Ταγματάρχης πίπτει». (σ. 890) «Είχαντελειώσειεπιτέλουςοιδιαδοχικέςξηρολιθιές,τιςοποίες

137


επέρασα αναρριχώμενος, και σπεύδων έφθασα εις την έχουσαμεγάλαδένδραράχιν,ακολουθούμενοςαπόδεκάδαστρατιωτώνμου.Καιάλλοιήρχοντοόπισθεν.ΈναςΑξ/κόςευρίσκετονεκρός,ακέφαλοςειςτηνθέσινεκείνην.ΉτοοΤαγ/ρχηςΙατρίδης.ΟβίςείχεεπιτύχειτονγενναίονΑξ/κόν,όστιςείχεπέσειάπνους.Ήτο53ετών. Κατέλαβοντώραεγώτηνράχιν,δεξιότερονδεκατελάμβανοναυτήνκαιοιεύζωνοι.ΉτοητελευταίαγραμμήαντιστάσεωςτωνΒουλγάρων. ...ΟαφιχθείςαμέσωςέπειταλοχαγόςΛυμπέρηςδιέταξεναδι-ανυκτερεύσωμενεπίτηςράχεωςεκείνηςπρηνείς,μεταόπλαανάχείρας.ΈφθασανόπισθενκαιοιάλλοιΛόχοιμας. Ούτω έληξεν ημάχη εκείνη τουΣυντάγματόςμας, ηπρώτηκατάτωνΒουλγάρων,ήτιςαρχίσασακρατεράπερίτηνμεσημβρί-αν,διήρκεσεπερίπου6ώραςκαιυπήρξεπεριφανήςνίκηδιαταόπλαμας.Οεχθρόςεξετοπίσθηδιατηςλόγχηςεκτωνδιαδοχικώνθέσεώντουμέχριτουπρώτουδασώδουςαντερείσματοςτουυψώ-ματος605καιίσωςαμέσωςήέπειτακατάτηννύκτα,απεχώρησεπροςΛαχανάν…».

Μετά τη μάχη της πρώτης ημέρας, το Σύνταγμα διανυκτέρευσε «επίτηςράχεωςειςπροφυλακάςμάχης»,αφού μάλιστα υπήρχε η ενημέρωση ότι«οιΒούλγαροισυνηθίζουννυκτερινάςεπιθέσεις»,οι άνδρες μάλιστα, έφαγαν «απόταςσυντηρημέναςτροφάςτουγυλιού».Νηστικοί έμειναν και οι αξιωματικοί, ενώ η περισυλλογή των νεκρών έγινε την επομένη το πρωί. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης (σελ. 892 -96) περιγράφει τη δράση όλων των ταγμάτων, με χωριστή αναφορά για το καθένα: Το Τάγμα Κρητών, τη συμμετοχή του οποίου στη μάχη χαρακτηρίζει ως «κρα-τεράμάχη,τηνσπουδαιοτέραντηςημέραςεκείνης».Επίσης ανα-φέρεται στο 8ο Ευζωνικό Τάγμα, στο 9ο Ευζωνικό, στο 18ο Σύνταγ-μα, στο 17ο Σύνταγμα, και στο Κρητικό Τάγμα Εθελοντών, για το οποίο έχει κάνει αναφορά και προηγούμενα. Επίσης κάνει αναφορά στο πεδινό Πυροβολικό, το οποίο είχε δοθεί στην Μεραρχία, όμως τονίζει ότι το μέρος ήταν ορεινό και το πεδινό πυροβολικό ήταν μα-κριά και δε βοήθησε, σε αντίθεση με το βουλγαρικό πυροβολικό που έκανε σοβαρή ζημιά. Στις επόμενες σελίδες αναφέρεται στη δράση και των άλλων Με-ραρχιών, όπως και της Ταξιαρχίας Ιππικού. Αναφέρει επίσης ότι «κατάτονπόλεμοναυτόνήρχισε εφαρ-μοζόμενοςκαιοασύρματοςτηλέγραφος»,αλλά σημειώνει με ση-

138


μασία: «Την ημέραν αυτήν ο Πρωθυπουργός ετηλεγράφησε εξΑθηνώνειςτοΓεν.Στρατηγείονμας,ότιόσαιδιαταγαίτουΓεν.ΣτρατηγείουμαςεστάλησανειςταςΜεραρχίαςδιατουασυρμά-τουτηνημέρανεκείνην,πάσαιελήφθησανκαιδιατουασυρμάτουτωνΑθηνών,άραθαταςελάμβανανκαιοιΒούλγαροιδιατωνασυρμάτωντων.Συνέστησενόθενόπωςδίδονταικρυπτογραφι-κώς».

«Απολογισμός της 1ης ημέρας. Απώλειαι» (σελ. 898 -900) «Το 1ο ΕυζωνικόΣύνταγμα, εις έκθεσίν του, αναγράφει νε-κρούς: 1αξιωματικόν(τονΤαγματάρχηνΓ.Ιατρίδην) 11υπαξιωματικούς 68στρατιώτας 80τοόλον Επίσηςαναφέρει5αξιωματικούςτραυματίας…Ηέκθεσιςφαί-νεταιελλειπής.Δεναναφέρειτοναριθμόντωντραυματιώνοπλι-τών… ΑλλαχούαναφέρεταιότιτοΣύνταγμάμαςείχεν150νεκρούςκαιτραυματίας.

ΑπώλειαιτηςΜεραρχίαςμας. Τοσύνολοντωναπωλειώντων4ΣυνταγμάτωντηςΜεραρχίαςμαςήταν: Νεκροί:αξ/κοί3,οπλίται143.Τραυματίαι:αξ/κοί16,οπλίται394.Σύνολονεκτόςμάχης:556.Ίπποι:49+57=106. …Αιαπώλειαιαύται τηςΜεραρχίαςμαςδεν θαήσαν τόσονμεγάλαιεάντοπυροβολικόνμαςκατώρθωνεναανταποκριθήειςτονπροορισμόντου,τασσόμενονειςκαταλλήλουςθέσειςκαιαντι-μετωπίζονεγκαίρωςτοναντίπαλονκατάτηνεμφάνισίντου…». Παρακάτω με τίτλο«Κρίσειςεπίτηςμάχης»,(σελ.900-902),ο Αλεξάκης γράφει πολλά, επιτυχίες και λάθη, τα οποία θαμπορούσε κανείς να συνοψίσει στο εξής, που γράφει:«Το λαμπρόν ηθικόνμας,τοδίκαιοντουαγώνοςμας,ηθέλησιςνανικήσωμενκαιηπεποίθησιςότιθανικήσωμεν,συνετέλεσανειςτηννίκην». Αξίζει να σημειωθεί επίσης αυτό που σημειώνει παρακάτω: «…Ειςτηνερώτησινποίοςκατέλαβετούψωμα605,ηαπάντη-σιςείναι:ΤοΤάγμαΚρητών(Κολοκοτρώνη),εναδελφικήσυνερ-γασίαμετο8ονΤάγμαΕυζώνων (Ιατρίδη).ΤηνκυρίανκρούσινεξετέλεσετοΤάγμαΚρητών,εκβαλόνεκτωνχαρακωμάτωντουκαιδιώκοντονεχθρόν,σπεύσανδεειςτοπλευρόντουτο8οντων

139


Ευζώνωνσυνανεμίχθημετ’εκείνουκαιαμφότερα,διώκοντατονεχθρόν,κατέλαβοντούψωμα…». Ειδική πάντως αναφορά κάνει και στο 9ο Τάγμα Ευζώνων, αυτό του Βελισσαρίου, εις τον οποίο αποδίδει πρωτοβουλία «αφανούςσυνδέσμουμεταξύτωνΜεραρχιώνVIηςκαιIIας,δηλαδήμεταξύτωντομέωνΛαχανάκαιΚιλκίς».

2η ημέρα της μάχης του Λαχανά (σελ. 903 -29) Κατ’ αρχήν ο Αλεξάκης καταχωρεί το Διάγγελμα το οποίο, από 20 Ιουνίου 1913, εξέδωσε η ελληνική κυβέρνηση και ο βασιλιάς αρ-χιστράτηγος. Ταυτόχρονα, το Γεν. Στρατηγείο, εκδίδει, στις 2 το πρωί, τη διαταγή επιχειρήσεων για τη 2η μέρα της μάχης που έχει ήδη αρχίσει, αιματηρή μεν, αλλά επιτυχής για τα ελληνικά όπλα. Η διαταγή του Γ. Στρατηγείου αφορούσε όλες τις Μεραρχίες, από τις οποίες η κάθε μια εξέδωσε αμέσως (ώρα 3 -4 π.μ.) τη δική της διαταγή επιχειρήσεων. Οι άνδρες και αξ/κοί του Τάγματος Κρητών «διήλθομεν όληντην νύκτα ενδεδυμένοι και ένοπλοι, ακουμπισμένοι μάλλον καικαθιστοίπαράκατακεκλιμένοι».Φοβούνταν νυχτερινή βουλγαρική επίθεση, πλην οι Βούλγαροι δεν τόλμησαν. Οι Έλληνες περιμένουν να φωτίσει για «νασυνεχίσουντηνκαταδίωξιν».Ωστόσο υπάρχει ανησυχία γιατί το 9ο Τάγμα Ευζώνων (Βελισσαρίου) δεν έχει δώσει σημεία παρουσίας. Φοβούνται –αν και αποκλείουν λόγω …Βελισσα-ρίου – αιχμαλωσία του Τάγματος, τελικά το Τάγμα εμφανίστηκε και τάχθηκε δίπλα στα άλλα τάγματα του Συντάγματος.

Στη συνέχεια περιγράφει την περιοχή μεταξύ του υψώματος 605 και των υψωμάτων Λαχανά. «Η εν λόγω εδαφική έκτασις είναιπολλαχούδασώδης,ατελώςκαλλιεργουμένη(βοσκότοποι),ανώ-μαλοςδεένεκατηςβαθείαςκοίτηςτωνχαραδρώνκαιτωνκρη-μνωδώνοχθώντωνποταμίσκων.ΕιςτηνδύσβατοναυτήνέκτασινδιεξήχθησήμερονυπότηςVIηςΜεραρχίαςηδευτέραημέρατηςμάχηςΛαχανά». Η πορεία προς τα εμπρός αρχίζει στις 6 το πρωί. Μπροστά το Τάγμα Κρητών, προπορευομένου του 1ου Λόχου. Σημειώνει ο Αλεξά-κης: «Είναιβοσκότοπος,αλλάούτεκοπάδια,ούτεβοσκοίυπάρ-χουνεδώτώρα.Παραμέρισανόλα,διότιπερνάοΘεόςτουπολέ-μου,οΆρης». Κάποια στιγμή, γύρω στις 9.30΄π.μ., ο εχθρός αποκαλύπτεται και το ισχυρό πυροβολικό του αρχίζει να βάλλει. «Αιεχθρικαίοβίδες,αιοποίαικαικαθ’ημώνήρχοντοήδησυχνότεραι,αλλάκαιπολ-

140


λαχούδεξιάμαςκατηυθύνοντοπροςάλλαςοπίσωμονάδαςμας,προήρχοντο πάσαι από τα έναντί μας υψώματα του Λαχανά.Αυτάεπομένωςκατέχεισταθερώςο εχθρόςκαι κατ’αυτούθαεπιτεθώμενμόλιςδοθήδιαταγή. Αλλ’αυτήηδιαταγήεβράδυνενεπίμακρόνκαιανυπομονούσα-μεν.Δενεδόθησήμερον,αλλάδόθηκεαύριον». Παρακάτω εκθέτει τους λόγους για τους οποίους η Μεραρχία δεν ενέκρινε προέλαση του Συντάγματος, –διότι είχαν αραιώσει πολύ οι μονάδες-, τη διαταγή μάλιστα «μετεβίβασεπροφορικώς,φθάσαςεκεί,οεπιτελήςτηςΜεραρχίαςλοχαγόςΘ.Πάγκαλος».Ωστόσο, οι προφυλακές του Τάγματος Κρητών έχουν καθηλωθεί σε ίσιωμα, έναν αμπελώνα, όπως γράφει: «Ανυπομονώνναεξακριβώσωταςθέσειςτουεχθρικούπεζικού,ηγέρθηνκάποτεκαιεξετέθηνόρθιος.Βροχήσφαιρώνκατηυθύνθηεναντίονμουεκτωνέναντιυψωμά-τωνκαιωςεκθαύματοςδενεθίγηνυπ’αυτών.Έκτοτεεπροφυ-λαττόμεθαόλοιπερισσότερον».

Αιχμαλωσία βουλγαρικού Λόχου (σελ. 913) «Κατάτηνεκείπλησίασιντηςπρωτοπορίαςτου17ουΣυντάγ-ματος,οειςτοδεξιόνάκροντουΤάγματόςμας4οςΛόχοςμας(Ζητουνιάτη),αντελήφθημεμεγάληνέκπληξιντμήματαβουλγα-ρικάσυγκεντρωμέναειςχαμηλήνθέσιν.Εκινήθηαμέσωςπροςταεκείκαιταεκύκλωσεναπότααριστερά,καθ’ήνστιγμήναυτάεκυκλώνοντοαπόταδεξιάαπόταπρώτατμήματατου17ουΣυ-ντάγματοςπουεπλησίαζεν.ΟιΒούλγαροιαυτοί,όταναντιλήφθη-σανότιείχονκυκλωθή,παρεδόθησαν.Ήτοο12οςλόχοςτου25ουβουλγαρικού Συντάγματος, 210 άνδρες με τους αξιωματικούςτων…Ητιμήβέβαιατωνόπλωνεπέβαλλενααγωνισθήτηνστιγ-μήνεκείνην.Αλλάδεντοέπραξε(καιπαρεδόθη)».

Αναφορά, στη συνέχεια, κάνει για την παρουσία του Κρητικού Εθελοντικού Τάγματος, ως πρωτοπορεία του 17ου Συντάγματος (σελ. 914) και συνεχίζει την εξιστόρηση, από το σημείο που είχαν καθη-λωθεί με πορεία «λοξώςπροςτααριστερά»,αφού νωρίτερα περι-γράφει: «υψούτοτοογκώδεςβουνόντουΛαχανά,ομαλόν,έχοναγρούςκαλλιεργησίμους,αλλάκατάτοπλείστονβοσκοτόπους.Επεκτείνεται εκατέρωθεν ειςπλατείανράχιν,προςΑκαιπροςΔ,επίτηςοποίαςβαίνειηαμαξιτήοδόςΘεσσαλονίκης–Σερρών.Επ’αυτής,έναντίμαςδεξιά,είναιτοχωρίονΛιγκοβάνη,εντόςδάσουςπεύκων,καιόπισθεντηςκορυφήςτουβουνούτοχωρίονΛαχανάς,αθέατονεκτηςχαμηλήςθέσεώςμας».

141


Την περιοχή που κινείται το Τάγμα Κρητών, ο Αλεξάκης την περιγράφει ως εξής: «Ήτομίαχθαμαλήέκτασιςμεταξύτωνπο-ταμίσκωνΙσβόρουκαιΜικρώνΛειβαδιώνμεαγρούςθαμνώδειςήγυμνούς,σπειρομένουςσιτηρά,πολλαχούδε έχουσααμπέλια…διεσχίζοντοαπόρυάκια…συμβάλλονταειςτονποταμίσκοντωνΜικρώνΛειβαδιών.Αλλάταεχθρικάπυράήρχισανεντατικάκαιμαςεβασάνισανπολύ.Αιβολίδεςτυφεκίωνκαιπολυβόλωνπαρή-γονκρότονκαικτυπώνταειςταφύλλατηςαμπέλουκαιεμπηγνυ-όμεναειςτοέδαφος.Ήσανεύστοχαπυράκαιμαςεκυνηγούσαν.Δενδιήρχοντουπεράνωτωνκεφαλώνμαςυψηλά,ωςκατάτηνχθεσινήνμάχην.Ηναγκαζόμεθαναέρπωμενυπότακλήματατηςαμπέλου,όπερδυσάρεστον,έξωδετουαμπελώνοςηναγκαζόμε-θανακινούμεθαμεάλματααπόθάμνουειςθάμνον.Καιείχομεναπωλείας».

Ο Πράσινος λόφος –το Μικρόν Μπιζάνι (σελ. 916 – κ. ε.) «Εις το δυτικόν μέρος των υψωμάτων του Λαχανά υπήρχελοφίσκος(υψ.654μ.)προεξέχωνπροςδυσμάς,έχωνολίγαδέν-δρακαιαρκετούςθάμνους.Ήτοπεριχαρακωμένος,εδέσποζετηςπροςδυσμάςκαι τηςπροςνότονπεριοχήςκαιόληςτηςτοπο-θεσίαςμαςκαιαπόεκείπροήρχοντοταεναντίονμαςδραστικάπυράτωνπολυβόλωνιδίως,αλλάκαιτωνοβίδωνπυροβολικού…Τηνεπομένηνμετάτηνμάχηνδιεπιστώθηότιολόφοςαυτόςείχεδιπλήνσειράνβαθέωνχαρακωμάτωνκαιπολυβολεία,όπισθενδεισχυρά πυροβολεία. Τον λόφον αυτόν ονομάζομεν την ημέρανεκείνην«ΜικρόνΜπιζάνι». Οι σφαίρες τυφεκίων και πολυβόλων μάς ήρχοντο άφθοναι,χωρίςναβλέπομενανθρώπους.ΉσανμέσασταχαρακώματαοιΒούλγαροι.Καιείμεθαχαμηλάημείς,οιδεΒούλγαροιήσανυψη-λάειςταυψώματα,ταοποίαείχονοχυρώσειμεχαρακώματαεφ’όλουτουμετώπουτων.Καιήρχοντοσφαίρεςδιαρκώς,μάλισταότανμετεκινούμεθα,διαναπροχωρήσωμεν.Δενμαςάφηναννα«ξεμυτίσωμεν». Δεν απαντούσαμεν ημείς με πυρά, επειδή δεν εφαίνοντο οιαντίπαλοι,καιταπυρομαχικάμαςθακατηναλίσκοντοματαίως…Καιήτοεκνευριστικόννασεκτυπούνκαιναμηνανταποδίδηςτοκτύπημα…Ναμένωμεναπαθείςειςτακτυπήματατουαντιπάλουήτοβέβαιαδύσκολον.Είναιφυσικόν,ότανσεκτυπάοαντίπα-λος…ναθέληςνααντιδράσης.Επροτιμούσαμενναεγερθώμεν,να τρέξωμεν εμπρός κατά τουαντιπάλου, εκτειθέμενοι εις τονκίνδυνοντουθανάτου,κινούμενοιανδρικά,παράναμένωμενακί-

142


νητοικαιναμαςέρχεταιησφαίρατουθανάτουειςτηνθέσιντηςακινησίας.Ήθελονοιστρατιώταινααντιδράσουνδιαπυρώνκαιδυσκόλωςσυνεκρατούντοναμηβάλλουν.Αυτόόμωςδενήτοορ-θόν,διότιδενεφαίνοντοάτομανατασκοπεύσωμεν.ΟιΒούλγαροιήσανκρυμμένοιμέσαειςταχαρακώματακαιέβαλλονεναντίονμαςσκοπεύοντέςμας,ενώαυτοίδενεφαίνοντοδιανατουςσκο-πεύσωμενημείς…Θαήρχετοηώραναβάλωμεναπόκαταλλήλουςθέσειςπροςπροετοιμασίανεξορμήσεώςμαςδιαεπίθεσιν. Είχομεναπωλείαςματαίως.Δενείχομεντότεκράνηπροςπρο-φύλαξιν της κεφαλής…Όσοι στρατιώται είχον μαζί των πτυο-σκαπάναςέσκαπτοννακάμουνμικράβαθουλώματαειςτοχώμακαινακαλυφθούνέστωολίγον…Άλλοι,ωςήσανπρηνείς,έθετονέμπροσθέντωντονγυλιόντωναλλάματαίως,διότιογυλιόςδια-περάταιυπότωνσφαιρών. Ευτυχώςδενήσανπολύαποτελεσματικάταπυράτουεχθρικούπυροβολικού.Δενεπετύγχανοντονστόχον…Πολλαίοβίδεςεκρη-κτικαί–κρουστικαίεμπήγοντανειςτοέδαφος,χωρίςναεκραγούνκαιδιασκοπρισθούνταθανατηφόραθραύσματάτων».

Αναφέρει και σχολιάζει πολλά κατά τη διάρκεια της εμπλοκής αυτής με το «Μικρόν Μπιζάνι», μεταξύ των οποίων τη μοναδική κατά τον πόλεμο αυτό εμφάνιση βουλγαρικού αεροπλάνου –το οποίο, αν και πολύ ψηλά, κάποιοι ήθελαν να πυροβολήσουν- όπως κάνει και σχόλια για την παρουσία «δειλού» λοχία που ολοένα κρυ-βόταν και απόφευγε να πολεμήσει, ώσπου όμως τον βρήκε σφαίρα κρυβόμενον, για να σημειώσει ότι «αισφαίραικυνηγούντουςδει-λούς». «Επί6ωρονκαιπλέον,ήτοιμέχριτηςνυκτός,τοΤάγμαμαςμετετοπίζετουπό ταδραστικάπυράπεζικούκαιπυροβολικού,αλλ’ιδίωςυπόταθεριστικάπυράπολυβόλωνεκτου«ΠράσινουΛόφου».Καθ’όλοναυτότοδιάστημαδενεβοηθήθημενυπότουπυροβολικούμας… Διηνύσαμενούτωπερίτατρίακαιπλέονχιλιόμετραμεσκλη-ρόναγώναυπότοεχθρικόνπυρ,βαλλόμενοικαιμηβάλλοντες,και όταν ευρισκόμεθα πλέον έναντι του εχθρικού λόφου, απότον οποίον μας εχώριζεν ποταμίσκος, επήλθε το λυκόφως καιδιετάχθημενναδιακυκτερεύσωμενεκείειςνυκτερινάςπροφυλα-κάςμάχης,ωςκαικατάτηνπαρελθούσαννύκτα…Όμωςαίφνηςδιετάχθημεν να μετασταθμεύσωμεν εις άλλην θέσιν αριστερότε-ρα.Καιηδιαταγήεξετελέσθη.Ήτοδεηνυκτερινήαυτήπορείαεπιπονωτέρα,ένεκατουεπελθόντοςσκότους…Επήλθεηνυξκαι

143


ταΤμήματάμαςπαρέμεινανειςταςθέσειςτωναντιμέτωπατουεχθρούειςαποστάσεις500-800μέτρα». Θάνατοςεθελοντού(σ.923):«Κατάτηνμετακίνησινεκείνηνεφονεύθηδι’οβίδοςμεταξύτωνστρατιωτώνμαςκαιοεθελοντήςιδιώτηςΑντ.Αλμέιδα,40νταετήςπερίπου.ΟύτοςείχεπροσέλθειειςτοΤάγμαμαςμετάτηνμάχηντωνΓιαννιτσών(20-10-12),καιπαρεκάλεσετονΤαγματάρχηνμαςΓ.Κολοκοτρώνην,τουοποίουήτοφίλος,ναπολεμήσημαζίμας.ΟΤαγματάρχηςτονεδέχθη,τουέδωσετυφέκιονκαιτονείχεέκτοτεομοτράπεζόντουειςτοεπιτελείοντουΤάγματος.ΜετάτηνείσοδόνμαςειςτηνΘεσσα-λονίκην(27-10ου)καιΠολύγυρον(2-11ου),παρέμεινεναλλού,ίσωςειςτηνΘεσσαλονίκην,αλλάαμέσωςμετηνέναρξιντουκατάτηςΒουλγαρίαςπολέμου,προσήλθενούτοςπάλινειςτοΤάγμα,επο-λέμησενμεαυτοθυσίανκαιέπεσεσήμερονμαχόμενος. (Σε υποσημείωση ο Αλεξάκης γράφει ότι, όπως πληροφορήθηκε αργότερα, ο παππούς του Αλμέιδα, με το ίδιο όνομα, ήταν Πορτο-γάλλος φιλέλληνας, ήρθε και πολέμησε το 1821 στον ελληνικό στρα-τό, έγινε φρούραρχος του Ναυπλίου και εξελίχθηκε σε στρατηγό. Παντρεύτηκε Ελληνίδα, έζησε στην Αθήνα, όπου γεννήθηκε ο εγγο-νός του το 1874. Ο Αλμέιδα πολέμησε εθελοντής στον ελληνοτουρ-κικό πόλεμο του 1897, και το 1912, όταν άρχισαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι, αν και βρισκόταν στο εξωτερικό, ήρθε στην Ελλάδα και πολέμησε εθελοντικά, ώσπου σκοτώθηκε στον Λαχανά, στις 20 Ιου-νίου 1913). Αυτοί δεν ήταν φιλέλληνες, ήταν περισσότερο από Έλληνες!

Την ίδια μέρα τραυματίστηκε ο λοχαγός του Τάγματος Γ. Αλε-ξάνδρου. Τη νύχτα, μετά τον καταυλισμό του Τάγματος, ο Αλεξάκης παίρ-νει εντολή να αποκαταστήσει επαφή με το γειτονικό 8ο ευζωνικό Τάγμα και το Σύνταγμα, πράγμα που γίνεται δύσκολα στο σκοτάδι, ενώ επιστρέφοντας κοιμάται νηστικός («οι αξ/κοί εμείναμεν επί3ήμερονάνευτροφήςκαισκεπάσματος,διότιημποδίσθηηδιάβα-σιςτωνμεταγωγικώντουΤάγματος»). Γράφει επίσης (σ. 925) ότι «περίώραν8μ.μ.τοβουλγαρικόνπυροβολικόνήρχισεβάλλονεπίημίσειανώρανεναντίονόλουτουμετώπουτηςΜεραρχίαςμαςμεταχέαπυρά.Ήθελεν,ωςφαίνε-ται,ναμαςπτοήση,ναδείξηότιέχειπολύπυροβολικόν–ενώτοδικόνμαςαδράνησε-καιότιθαενεργούσεδήθενκατάτηνώραναυτήννυκτερινήνεπίθεσινεναντίονμας.ΔιήλθεούτωκαιηΔευτέ-ραημέρατηςμάχης».

144


ΑιαπώλειαιτηςVIηςΜεραρχίας-2ηημέρα.(σελ. 926) ΑπώλειαιΤάγματοςΚρητών:Νεκροί11,τραυματίαι61. 8ουκαι9ουΤάγματοςΕυζώνων:Παραπέμπει σε άλλη ημερομη-νία, για σχετικά στοιχεία. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης κάνει διάφορες κρίσεις, εκτός από την κρίση για ανεπιτυχή δράση του Πυροβολικού, για το ανεπαρκές του Ιππικού, για την προχειρότητα των προφυλακών κ. ά. Αναφέρε-ται επίσης στη Νιγρίτα γράφοντας: «ΟιΒούλγαροιαποχωρούντες,έκαμανγενικήνσφαγήντωνκατοίκωντηςΝιγρίτης,μετάγερό-ντων,γυναικώνκαιπαιδίων,μετάδεεπυρπόλησαντηνπόλιν»,προσθέτοντας ωστόσο ότι «εάνηVIIηΜεραρχίαεκινείτοεγκαιρό-τερα,ίσωςθαεπρολαμβάνετοτοανοσιούργημααυτό.ΕπίσηςοιΒούλγαροιεδήωσανόλαταειςτηνπεδιάδατηςΝιγρίτηςχωρία». Αναφέρει ωστόσο και μια σημαντική πληροφορία (σ. 929): «ΠαράτηνΝιγρίτανηΜεραρχίααιχμαλώτισεολόκληροντάγμαβουλγα-ρικούσυντάγματος(του99ου)εκ1500ανδρώνμετά10αξιωματι-κών,τοοποίονείχεναποσταλήεκτηςπεριοχήςτουόρουςΒερ-τίσκουπροςενίσχυσιντωνενΝιγρίτηΒουλγάρων,αλλάευρέθηκυκλωμένονυπόμονάδωνμαςκαιπαρεδόθηάνευαντιστάσεως».

Για τη μάχη του Κιλκίς: Γράφει (σ. 929): «Αριστεράμαςεσυ-νεχίζετοκαισήμερονόληντηνημέρανημάχητουΚιλκίςυπότωνΜεραρχιώνμαςIIας,IVης,Vης,καιIIIης,ηδεκαθυστέρησιςτηςνίκηςανησυχούσετοΓεν.Στρατηγείονμας,ωςκατωτέρωαναφέ-ρω».

21Ιουνίου1913–Η3ηημέρατηςμάχηςτουΛαχανάκαιηνίκη(σελ. 930 – 994) Κατ’ αρχήν περιγράφει την περιοχή της μάχης. Αναφέρεται στο δύσκολο έδαφος όπου κινούνται τα ελληνικά στρατεύματα και την πλεονεκτική θέση στην οποία βρίσκονται οι Βούλγαροι, εγκαταστη-μένοι και οχυρωμένοι στο «Μικρό Μπιζάνι». Αναφέρεται επίσης στο χωριό Λαχανάς, γράφοντας ότι το όνομά του το χρωστά στον καταγόμενο από το Βαθύ της Σάμου οπλαρχηγό Κωνσταντίνο Λα-χανά, που επολέμησε εκεί τους Τούρκους τον Ιούνιο του 1813, ακρι-βώς δηλαδή πριν από 100 χρόνια (τότε), ενώ είχε εθνική δράση και σε πολλά άλλα μέρη. Αναφέρει επίσης ότι «σήμερονπροτουλυκαυγούςδιετάχθηκαιπάλιν νέαμετακίνησις τουΤάγματόςμαςπρος τααριστερά….ΗτοποθεσίαονομάζεταιΜικράΛειβάδια.Ήσαντότεεκείανα-

145


πεπταμένοι αγροί, θερισμένοι, ομαλοί και γυμνοί.Μόνον ολίγαμεμονωμέναδένδραυπήρχανκαιπολλαχούσυστάδεςθάμνων… «Ειςκόλασινπυρός»:Είχενανατείλειηαυγήκαιμόλιςετά-χθημεν«προςμάχην»,ωςδιέταξενοΔιοικητήςτουΤάγματος…,οεχθρόςμάςείδεκαιταπολυβόλατουήρχισαναιφνιδιαστικώςταπυράτωνεναντίονμαςκαιείχομεναπωλείας.Οιάνδρεςόλοιήσανπρηνείς,αλλάκαιειςτηνθέσιντουπρηνηδόνεκινδύνευονκαιαπεσύροντο,αναζητούντεςπτυχάςτουεδάφους,όπισθεντωνοποίωνναπροφυλάσσωνται.Ταεχθρικάπυράήρχοντοεκδεξιώνμας,απότονπερίφημοναπόχθεςΠράσινονΛόφον,τονοποίοναποκαλούσαμενΜικρόΜπιζάνι,διότιήτοπεριχαρακωμένος,ωςφρούριον. Έπρεπε να αναζητήσωμεν καταλληλοτέρας θέσεις, αλλά οΤαγματάρχηςεπέμενεναμείνωμενεπίτόπου,κολλημένοιειςτοέδαφος…Οσάκις μετεκινείτο ανήρ τις, επήρχετο αμέσως κατάτηςθέσεωςριπήπολυβόλου.Δενμαςάφηνενοεχθρόςναεγερ-θώμενκαινακινηθώμεν.Είμεθαμέσαειςκόλασινπυρός. …Επίδύοημέρας,χθεςκαισήμερον,«εκακάριζαν»αδιάκοπαταβουλγαρικάπολυβόλα.«Ταάτιμα!πότεθαεπιτεθώμεννατααρπάσωμεν,ναταστρέψωμενπροςταοπίσω!»,έλεγανοιστρα-τιώται». Στη συνέχεια σημειώνει την αντιπάθεια των ανδρών και ειδικά του Τάγματος Κρητών να σκάβουν «μεταςμικράςφορητάςπτυο-σκαπάνας»πρόχειρα ορύγματα. Σημειώνει ακόμη την όλη διάταξη του Συντάγματος και ακόμη ότι η απόσταση των δυνάμεων του Λαχανά, από αυτές που πολεμούσαν ταυτόχρονα στο Κιλκίς, ήταν περίπου 20 χιλιόμετρα. Περιγράφει επίσης τη στιχομυθία του με τον Ταγματάρχη Κο-λοκοτρώνη, ο οποίος τον ρωτά αν συμφωνεί να γίνει δ/τής του 2ου Λόχου, αφού ο λαχαγός Αλεξάνδρου τραυματίστηκε χθες. Γράφει επίσης ότι ο Λοχαγός του Λυμπέρης διαμαρτυρήθηκε έντονα στον Κολοκοτρώνη όταν έμαθε ότι θέλει να του πάρει τον Αλεξάκη. Και προσθέτει: «Ωσεί να είχεν ο αείμνηστος την προαίσθησιν ότι οίδιοςθαεφονεύετοεντόςτηςιδίαςημέραςκαιότιθαδιαδεχόμηναυτόνειςτηνδιοίκησιντουΛόχουμας,αντίναγίνωδιοικητήςάλλουΛόχου». Στη συνέχεια περιγράφει την αποστολή του να αντιμετωπίσει τμήμα 50 περίπου Βουλγάρων που είχαν εγκατασταθεί κοντά, όπου γράφει μεταξύ άλλων: «Γονυπετήσαςειςτοαριστερόντουστρα-

146


τιώτουΚων.Περδικάκη,απότοΠελεκάνονΣελίνου,ευρισκομέ-νουπρηνηδόν, ενώσφαίραι εσφύριζονυπέρ ταςκεφαλάςμας,ηρεύνωνμεταδίοπτράμουτηνεχθρικήντοποθεσίαν,ότεακούωεμπρόςμουενδυνατόν«τακ»καισυγχρόνωςσχεδόνπόνονειςτον αριστερόν μου βραχίονα. Ο στρατιώτης Περδικάκης είχετραυματισθείβαρύταταεςτηνκεφαλήνδιαβολίδοςτυφεκίου,ηοποίαδιεπέρασετοκρανίοντουειςτηνκορυφήνκαιηιδίαβολίςμετάτηνέξοδόντηςεκτηςκεφαλήςτουέπληξετονβραχίονάμου.Οστρατιώτηςεξέβαλευπόκωφονοιμωγήν,ωςβρυχησμόν,εξηπλώθηχαμαίκαιυπετέθηότιήτονεκρός…Σημειώτοσυμβάναυτό,διότιονομισθείςνεκρόςΠερδικάκης,μεδιαμπερέςτραύμαειςτοκρανίον,ανελπίστωςεπέζησεν,εθεραπεύθηκάπως,διωρί-σθημάλισταβραδύτερονκαιαγροφύλαξειςτοχωρίοντου,ήρχε-τοόμωςσυχνάειςταςΑθήνας,όπουδιέμενα,καιτονσυνόδευονειςιατρούς…καιζειακόμη,ανάπηροςπολέμου,ειςταΧανιά.Τοδιατηςιδίαςβολίδοςτραύματουαριστερούμουβραχίονοςήτοελαφρόν…ΈλεγονδεοιστρατιώταιαστεϊζόμενοιότιοΒούλγαροςεκείνοςσκοπευτήςεπέτυχεν«μεμίανμπάλανδύοτρυγόνια».ΈγραψαειςτοσημειωματάριόνμουκαιέστειλονειςτονΛόχονμουτηνεξήςαναφοράν:«Επετέθην,εξετόπισατονεχθρόνδυνά-μεως50ανδρών,εξεδίωξααυτόνπέραντουποταμίσκου,όπουυπάρχουνχαρακώματανεοσκαμμένα,ίσωςσημερινά,καικατεχό-μενα.Εκείθενβαλλόμεθατώρα.Είμεθαέτοιμοινασυνεχίσωμεν,ανδιατάξητε,αλλ’έχουνεξαντληθήταφυσίγγιάμας.Στείλατέμας.Έχω1νεκρόνκαι3τραυματίας».ΝεκρόνυπέθετατονΠερ-δικάκην. ΚατάτηνπαρατήρησίνμουτότεείδαΒουλγάρουςστρατιώταςσκάπτονταςορύγματα,έκαστοςειςτηνθέσιντου.Εφαντάζοντοβέβαιαότιθαπαρετείνετοημάχηκαιθαμαςσυνεκράτουνεκεί.Δενεφαντάζοντοότιμετ’ολίγαςώραςηελληνικήλόγχηθατουςηνάγκαζεναεγκαταλείψουνταςθέσειςτωνεκείναςκαινατρα-πώσιειςφυγήν». Στη συνέχεια, ο Ουλαμός Αλεξάκη αντικαθίσταται από διλοχία ευζώνων.

«ΟθάνατοςτουΛοχαγούΛυμπέρη.ΕγώδιοικητήςτουΛόχου-(σελ. 941 -43) Καθ’οδόνοκομιστήςτηςδιαταγήςτουΤάγματοςμεπλησιά-ζεικαιμουλέγειυπόεχεμύθειαν:«Κύριεανθυπολοχαγέ,οΛο-χαγόςΛυμπέρηςεφονεύθη».ΠροηγηθείςτουΟυλαμού,έσπευσαεις τον Ταγματάρχην. Είμεθα αμφότεροι συγκινημένοι. –«Παιδί

147


μου»,μουλέγει,«εχάσαμεντονΛυμπέρην.ΕίσαιτώραΔιοικητήςτουΛόχουσας.Ίσωςείχεκάποιοπρομήνυμαοατυχήςτοπρωίκαιδιεμαρτύρετοναμηναναλάβηςδιοικητήςτου10ουΛόχου.Σεανέμενενοιδικόςσου,ο9ος». …Ωςμουδιηγήθησαν,ολοχαγόςΛυμπέρηςεφονεύθηδιαβλή-ματοςοβίδοςβολιδοφόρουεγκαιροφλεγούς,τοοποίοντονεύρεειςτηνκοιλίαν…ήτογενναίοςαξιωματικόςκαιπολύελυπήθηνδιατονθάνατόντου. ΟλοχαγόςΛυμπέρης,ΛάκωναπότοχωρίονΚίττανΟιτύλου,είχενυπηρετήσειεπίμακρόνειςτο2ονΤάγμαΠολιτοφυλακήςειςτοΗράκλειονκαιεπ’ολίγονδ/τήςτου1ουΛόχου,ειςτονοποίονεγώήμηνλοχίαςτότε.Τον1ονΛόχοντουΤάγματόςμαςπαρέλα-βενεξΑθηνών,κατάτηνσυγκρότησίντουτην7-10-12ενΑθήναιςκαι με παρεκάλεσεν να μην πάω εις άλλον λόχον… Διήλθομενέκτοτεμαζίζωήνπολέμουοκτώκαιημίσεωςμηνών…». «Τοχαρμόσυνονάγγελμα:Θαγίνειγενικήέφοδος»-(σ. 943) ΟγενναίοςΔιοικητήςτηςΙηςΜεραρχίαςΜανουσογιαννάκης,εξέδωκε,ώραν10π.μ.,διαταγήν,καιστησυνέχεια,οΜέραρχοςτηςVIηςΜεραρχίαςομοίαν,ληφθείσανειςτασυντάγματαώραν11ηνόπωςεκτελεσθήώραν3μ.μ.ακριβώς,γενικήεπίθεσιςκατάτηςθέσεως,προςάλωσινκαιεκδίωξιντουεχθρού. Η απόφαση για γενική επίθεση προκάλεσε ενθουσιασμό και ανα-κούφιση. «Επίτέλους!ΉρθενηώρατουΘεού!»,γράφει ο Αλε-ξάκης. Και προσθέτει: «ΑνεκοινώσαμεναμέσωςειςτουςάνδραςτουΤάγματοςταςευχαρίστουςαγγελίας.Χαράεξεδηλώθηαπ’άκρουειςάκρονότιθαεξορμήσωμεν.Τοάγγελμαήτομεγάλο.Ηαγίαώραεπλησίαζεν». Κατόπιντηςδιαταγήςπερί«γενικήςεπιθέσεως»,οΤαγματάρ-χηςδιέταξεναέλθειειςτοΤάγμακαιο12οςΛόχος(Ζητουνιάτη),οοποίοςαπόχθεςήτοεφεδρικός…

«Τογεύμαθανάτου».(σελ. 946).ΟΤαγματάρχηςΚολοκοτρώ-νηςεκάλεσετους4διοικητάςτωνΛόχωντουειςτομέσοντηςπρώτης γραμμής εις εκεί βαθούλωμα του εδάφους, νασυμφά-γωμεν. Εφάγομεν κονσέρβαν του κουτιού, σταλείσαν υπό τηςμητρός του Μαρίκας Γεωργαντά, υπανδρευμένης εις δεύτερονγάμον (ελάμβανεν ενίοτε τρόφιμα εις μικρά δέματα. ΈγραφενεπιστολάςειςτηνμητέρατουκαιειςτηναδελφήντουΠεπίτανΖαγοραίου).«Σαςπροσκαλώ–μαςείπενενώπιοντωνστρατιω-τών-ειςτο«γεύματουθανάτου».Δενηξεύρομενανθασυμφά-

148


γωμενάλληνφοράνειςτομέλλον,είπε.Καιαστεϊζόμενοςεσυ-νέχισεν:«Ανσκοτωθώ,καλύτεραναείμαιχορτάτος,ναμηζητώαμέσωςψωμίαπότονΆγιονΠέτρον». ΕκαθίσαμενδιπλοπόδιπλησίοντουΤαγματάρχουοικατάτηνώραναυτήνδιοικηταίτων4Λόχων,ήτοι: του9ου,ανθ/γόςΙ.Αλεξάκης του10ου,έφ.υπολ.Αντ.Κόλιας του11ου,λοχαγόςΓ.Παπαδόπουλος του12ου,λοχαγόςΙ.Ζητουνιάτης Ήνοιξε2ή3κουτιάκονσέρβεςκαιέφαγονόσοιήθελον.Εγώείχαστομαχικήνενόχλησινκαιδενηδυνήθηνναφάγω.Εδοκίμασαμόνον.ΟΤαγ/ρχηςπροσέφερεναπόμίανπειρουνιάνκαιειςτουςπλησίονευρεθένταςστρατιώτας.Φιλοπαίγμων,ωςήτο,αστειεύε-τοπάντοτε. ΕκτωνσυνδαιτημόνωνειςτοενυπαίθρωεκείνογεύμαμόνονοΛογαχόςΖητουνιάτηςαπήλθεναμέσωςέπειταειςτονΠλούτω-να,κατάτηνεξόρμησιν.ΟΤαγματάρχηςκαιάλλοιέπεσανπολύύστερονειςάλλαςμάχας,ωςθαδιηγηθώκατωτέρω… «Ολίγονπροτηςγενικήςεφόδου»(σ. 947) Ηώραεπλησίαζεν…Πάντεςήμεθαέτοιμοικαιανεμένομενενα-γωνίως… ΟΤαγματάρχης,περιελθώντουςΛόχους,απηύθυνεειςτουςστρατιώταςωραίαλόγια,ταεξήςπερίπου:«ΑιδύοΜεραρχίαιμαςVIηκαιIη,αδελφωμέναι,θαεξορμήσωμεν.ΑιάλλαιΜεραρ-χίαιμας,νικούν.ΤοΚιλκίςκατελήφθη.Οάτιμοςεχθρόςκαταδι-ώκεταιπαντού.Ίσωςναπέσουνκαιμερικοί.Εκείνοιόπουτο’χειοΘεόςγραφτόναπάνεγιατηνΠατρίδαθαπάνεειςτονΠαρά-δεισονδοξασμένοι.Αυτοίθαείναιοιπλέοντυχεροί». Οι στρατιώται επευθυμούσαν. Κύμα χαράς επλημμύριζε τηνπαράταξίνμας. …Διαρκώςείχομενταωρολόγιαειςτηνχείρα.Εφ’όσονηορι-σθείσαδιατηνεξόρμησινώραεπλησίαζεν,ηανυπομονησίακαιησυγκίνησιςεκορυφούτο. Είχομεναπόφασιναλλάκαιπεποίθησινότιθανκήσωμεν.Βε-βαίωςανεμένετοότιπολλοίθαέπιπτονκαιδενθαεπέζων,όπωςκαισυνέβη.Καιερρίπτομενπροςαλλήλουςτοβλέμμα,ωςκαιειςταπέριξκαιπροςτονουρανόν,μετηνσκέψινότιπιθανόνναταεβλέπομενόλααυτάδιατελευταίανφοράν…(η υπογράμμιση δική μου)

149


«Μονομαχίαπυροβολικού.Έξοχοςσυναυλία».(σ. 949 -53) Ακριβώςκατάτηνορισθείσανώραν,3ηνμ.μ.,ήρχισεβάλλοντοΠυροβολικόνμας.Έβαλλεταςεπίτωνυψωμάτωνεχθρικάςθέσειςκαιόχιταςπλησίονμας,ταςέναντίμας.Έβαλλεν,ωςφαίνεται,όπουυπέθετενεγκατεστημέναταεχθρικάπυροβολεία. ΑμέσωςμετάταςπρώταςοβίδαςτουΠυροβολικούμας,ήρ-χισαν βάλλοντα κατά τουΠράσινουΛόφου τα δεξιότερόν μαςτοποθετηθέντατηντελευταίανστιγμήνδύοπολυβόλατου9ουΕυ-ζωνικούΤάγματος.ΜόνοναυτάταδύοείχετοΣύνταγμάμας.Καιεσίγωνταύταμέχριτούδε,διότιδενήτοανάγκη.Αλλάτώραέβαλλονσυνεχώςεπίαρκετάλεπτά,όπωςκαι τοΠυροβολικόνμας.Ίσωςεπί5-10λεπτά. Οεχθρόςεπίτιναλεπτάεσιγούσε.Έκθαμβος,ωςείναιφυσι-κόν,ανέμενεκαιπαρετήρεινα ίδητιπροτιθέμεθανακάνωμεν.Έπειταήρχισεναβάλληκαιαυτόςμεόλοντοπυροβολικόντουκαιόλαταπολυβόλατου…Καιδιεξήχθηούτωμονομαχίαπυρο-βολικού. Καιαντιλάλησανταυψώματακαιταλαγκάδιαόλαγύρωαπόμίανσυναυλίαν,έναάκουσμακαιλάλημααπερίγραπτον,τοοποί-ονμόνονειςταςμάχαςακούεταικαιεπομένωςμόνονειςτουςπολεμιστάςείναιγνωστόνκαιαυτοίμόνοντοαπολαμβάνουν… «Εμπρόςδιατηςλόγχης.«ΊτεπαίδεςΕλλήνων». ΕυρισκόμενοςειςτοπλευρόντουΤαγ/ρχουΚολοκοτρώνηκαιέχωντοωρολόγιονειςτηνχείρα,τονηρώτησαμετοβλέμμα. -«Ναι»,μουαπαντάμεβλέμμαεγκρίσεως. Τότε,ξιφουλκήσαςεγώ,εφώναξαμεγαλοφώνωςπροςόλοντοΤάγμα:«Εμπρόςδιατηςλόγχης»! Σύσσωμον τότε το Τάγμα επετάχθη επάνω, ως να ήτο ένασώμακαιμίαψυχή.Όλοιμαζίορμήσαμεν.Οιαξ/κοίκαιοιανθ/σταί,ξιφουλκήσαντες,εκραδαίνομεντηνσπάθηνυψωμένην.Προ-ηγούντοειςεκάστηνδιμοιρίανοιαξ/κοίκαιυπαξ/κοίδιμοιρίται.Επίσηςεβρυχήθηπολλαχούηιαχή«αέρα»! Καιήρχισενοδρόμοςπροςτηνέναντίμαςεχθρικήνγραμμήν,ήτοιπροςβορράνκαιόχιπροςτονδεξιάμαςλόφον,οοποίοςεπί2ημέραςεξέρευγενεναντίονμαςκόλασινπυρός.ΠροςαυτόνεπορεύθησανταδεξιάμαςΤάγματα,9ονκαι8ον(6λόχοι). Ημείςδιηνύομεντροχάδηναγρόνεπίπεδονκαιευρύτατον,πλά-τους150περίπουμέτρων.Καιαφ’ηςστιγμήςηγέρθημενήρχισεναμαςβάλληη έναντι εχθρικήγραμμήμεπυράπεζικού.Τότεκατέστηεντονωτέραησυναυλία,αλλ’εκμέρουςτουεχθρούμό-

150


νον,μεπολυβόλακαιτυφέκια.Όληηπρώτηγραμμήτουεχθρούέβαλλεν,αλλ’ όχι ευστόχως.Και του εχθρικούπυροβολικούαιοβίδεςέπιπτονκαιαυταίτώραεπίτουεξορμώντοςΠεζικούμαςκαιόχικατάτουΠυροβολικούμας. Αλλάδενδιήρκεσενεπίπολύηέντονοςσυναυλίαεκείνη.Δενήσανεύστοχαταδιατυφεκίωνπυράεκείνα,ωςήσανπρότερονταεκδεξιώνπυράπολυβόλου… Ειςτονδρόμονμαςεκείνονοιταχύτεροιτωνανδρώνμαςπρο-ηγούντο και όπισθέν των έτρεχον άλλοι, ώστε εσχηματίσθησανμικραί φάλαγγες κατ’ άνδρα, παράλληλοι μεταξύ των, εκ τωνοποίωνμίαήτοηιδικήμου. …Ηπρώτη γραμμή των δύοΜεραρχιών, αποτελουμένη απότάγματα,ηγέρθη,ταδεόπισθεντηςπρώτηςαυτήςγραμμήςάλλατάγματαήσανέτοιμαναακολουθήσουν.Απόχθες20.000περίπουάνδρες,αγκιστρωμένοιεπάνωειςτοέδαφος,ανέμενονδιαταγήνπροςεξόρμησιν. «ΗΑ΄φάσις τηςδιώξεως.Ηφυγή του εχθρού.Οι κρημνοί»(σελ.953…) Έτρεχα,αλλάτοβλέμμαμουκατηυθύνετοδιαδοχικώςειςτηνέναντι εχθρικήν τοποθεσίαν με ανησυχίαν, να ιδώ τι κάνουν οιΒούλγαροι.ΤέλοςείδαΒούλγαροννασηκώνεταιαπότοχαρά-κωμάτουκαιναστρέφεταιοπίσωμεπήδημα.Έφευγε.Τοίδιοέπραξεναμέσωςέπειταάλλοςκαιάλλος. -«Φεύγουν οιΒούλγαροι!», εφώναξα. «Τρεχάτε κατ’ επάνωτους». ΤηνστιγμήνεκείνηνηΘεάΝίκηεγείρετοκαιήπλωνεταςπτέ-ρυγάς της υπεράνω των κεφαλών μας. Ενικούσαμεν. Προ τηςορμήςμαςκαιτηςαστραφτερήςλόγχηςμαςδεναντιστάθηκανοιαντίπαλοι.Έτράπησανειςφυγήν. ΑφούείδατουςαπέναντίμαςΒουλγάρουςναεγκαταλείπουνταχαρακώματακαιναφεύγουν,αντελήφθηνότικαιταπολυβό-λατωνκαιτακανόνιατωνέπαυσανναβάλλουν.Εσίγησανδιαπαντός. Δηλαδή,ηπρώτηανατροπήτουεχθρούεπήλθευπότουΤάγ-ματοςΚρητών. Τοκροτάλισματωνπολυβόλωνδιεκόπη,ωςείπον.Ούτετουφε-κιές,ούτεκανονιέςηκούοντοπλέον.Μόνονθόρυβοςκαταπατου-μένωνθάμνων,μετατοπιζομένωνπετρώνκαικυλιομένωνενίοτεειςτονκατήφορονηκούετο,ωςκαιτολαχάνιασματωνσπευδόντων,διωκόντωνκαιδιωκομένων».

151


Συνεχίζοντας ο Αλεξάκης περιγράφει με λεπτομέρειες τη συνέ-χεια της μάχης, πώς δηλαδή ολόκληρη η γραμμή των Βουλγάρων τράπηκε σε φυγή, χαρακτηρίζοντας την εκόνα ως «ενθέαμαεξόχωςσημαντικόν.Κοπάδια,ποίμνιαανθρώπων,έφευγον.Σμήνηγερα-νώνήαετώνεκυνήγουνλαγωούς». Τονίζει επίσης ότι «διεσπάσθηούτωπρώτηηδεξιάβουλγαρικήπτέρυξ, η έναντι του 1ου Ευζωνικού Συντάγματος, και δη τωνΤαγμάτων1ουΚρητών(Κολοκοτρώνη)και9ουΕυζώνων(Βελισσα-ρίου).ΤοτωνΚρητώνδιέβαινετονποταμίσκον3χιλιόμ.δυτικώςτουΛαχανάκαικατεδίωκετουςπροαυτούφεύγονταςπροςΑ.Βουλγάρους.Το9οΕυζώνων,δεξιάτου,ανήρχετοτηνπλαγιάνκαικατελάμβανετονκενόνήδηπερίφημονΠράσινονΛόφον,όπουήσανταβουλγαρικάπολυβολεία.Ούτω,ταδύοαυτάΤάγματαδιέσπασανπρώτατηνισχυράνεχθρικήνγραμμήναντιστάσεωςκαικατεδίωκοντονηττηθένταεχθρόν.Ενσυνεχείαδιεσπάσθηδιαδο-χικώςόληηεχθρικήγραμμή…» Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει ότι απορρίπτει την πρότα-ση του ανθυπολοχαγού Βιδάκη, να στραφούν προς τον λόφο και να καταλάβουν τα κανόνια, τα οποία «εσκεπτόμεθαότιθαείναιεκεί,διότιείναιαδύνατονναεπρόφθασανναταπάρουνφεύγοντεςοιΒούλγαροι». Απορρίπτει την πρόταση, γιατί αυτό είναι τομέας των ευζωνικών ταγμάτων και τους ανήκει το «ανδραγάθημα» -σύμφωνα με τους τότε κανονισμούς Εκστρατείας «και, τοσπουδαιότερον,καταδιώκομεν τώρα τον ενώπιόν μας εχθρόν και αυτόνπρέπεινακυνηγήσωμεν«κατάπόδας»,ειδυνατόνναμηντουδώσωμενκαιρόννασταματήση,ναανασυγκροτηθήκαιναμαςαντιμετωπί-σηειςκατάλληλοναμυντικήντοποθεσίαν.Συνεφώνησετότε.ΔενεγνώριζεδεότιολοχαγόςΖητουνιάτηςείχενήδηφονευθήκαιήτοκαιαυτόςτώραδιοικητήςΛόχου,όπωςκαιεγώ.ΤουυπενθύμισαότιηκατεύθυνσιςτουΤάγματόςμαςήτοπροςτοχωρίονΛαχα-νάςκαιεσυνεχίσαμεντηνπροςεκείπροχώρησίνμας. Ώραν3.45΄μ.μ.κατελήφθηολόφος…Ειςτηνμάχηναυτήνκα-τελάβομεν16πυροβόλα». Στη συνέχεια περιγράφει την καταδίωξη των Βουλγάρων, τονί-ζοντας ότι όλες οι λεπτομέρειες τού έμειναν ανεξίτηλα στη μνήμη του. Σημειώνει ότι αγγελιοφόρος έφερε εντολή του Ταγματάρχη «νασταματήση το Τάγμα μόλις φτάση στην αμαξιτή οδό».Τονίζει πως όλοι οι άνδρες έδειξαν μεγάλη αντοχή, «παράτηνκόπωσιντης3ημέρουμάχης,τηνκακοϋπνίανεπίδύονύκτας,τηνπλημμελήδίαιταν και τηνπόσιν θολώνυδάτωναπό ταρυάκια».Για τον

152


εαυτό του λέει ότι το τραύμα του δεν τον απασχολούσε πολύ, όσο οι στομαχικές διαταραχές που νιώθει. Ωστόσο σημειώνει: «Ηθέααπόεκείήτοέξοχος.Ναβλέπηςτονεχθρόνυποχωρούνταομαδι-κώςενώπιόνσου.Ναχαίρεσαιτοθέαμα.Ναμηντονπυροβολής,διότι ταφυσίγγιά σου είναι ολίγα, αλλά και όρθιος, ως είσαι,διώκων,δενευθυβολείς,αλλάκαιδιότιοδιωκόμενοςαντίπαλοςείναιπροτιμότεροννασυλληφθήαιχμάλωτοςζωντανόςπαράναπέσηνεκρόςενώπιόνσου.Τοθέαματουφεύγοντοςπροτροπάδηναντιπάλουείναιωραίονδιατονδιώκοντανικητήν». Στη συνέχεια το Τάγμα παίρνει εντολή να σταματήσει προσω-ρινά και να ανασυνταχθή. «ΕίχομενδιανύσειμέχριςεκείαπότηςεξορμήσεώςμαςεκτωνΜικρώνΛειβαδιώνπερίτα5χιλιόμετρα,διώκοντεςτονεκτοπισθένταεκτωνθέσεωναμύνηςτου,ηττηθέντακαι φεύγοντα εχθρόν. Το 9ον ΤάγμαΕυζώνων είχεν ευθύτερον,επομένωςβραχύτερονδρομολόγιον,ίσως4χιλιόμετρα».Στη συ-νέχεια εξηγεί γιατί οι Βούλγαροι ήταν λιγότερο κουρασμένοι, αφού «οεχθρόςέμεινενειςταςθέσειςτουεπί2ημέραςκαι1νύκτα,χωρίςπολλούς κόπουςως ημείς…Δι αυτό,ακούραστος τώρα,επορεύετοταχέωςκαιαπεμακρύνετο…». «Ηβ΄φάσιςτηςκαταδιώξεως.Επίτηςαμαξιτήςοδού».(σελ. 958…) «ΕκείκαταφθάνειοΤαγματάρχηςμαςΚολοκοτρώνηςκαιμαζίοΛοχαγόςΠαπαδόπουλος,αμφότεροιέφιπποι. …ΟΤαγματάρχηςενθουσιωδώςμαςλέγει:«Μπράβοσας,πα-λικάριαΚρητικοί!Ηνίκημαςείναιμεγάλη,θρίαμβος!». ΟλοχαγόςΠαπαδόπουλοςμε ερωτά:«ΤονΖητουνιάτην τονείδες;».Απήντησα:«Ήτοπίσωμουκατάτηνεξόρμησιν.Τονείδαότανκατερχόμεθατονμεγάλονκρημνόνπροςτοποτάμι.Έκτοτεδεν τον είδονπλέον».ΟΤαγματάρχηςδιέταξε νασυνεχίσωμενκαταδιώκοντεςτονεχθρόν.ΕκίνησααμέσωςμετονΛόχονμου.ΑκολούθησανκαιοιάλλοιΛόχοι.ΕπίσηςΛόχοιΕυζώνων,οιερ-χόμενοιόπισθεντουΤάγματόςμας…Πλείσταυλικάευρίσκοντοδιασκορπισμένακατάγηςτήδεκακείσε,επίτηςοδούήπλησίοναυτής:τυφέκια,φυσίγγια,γυλιοί,πηλήκιαβουλγαρικά. Περιγράφει τη σειρά των ταγμάτων και σημειώνει ότι «με τοβλέμμαπροςταοπίσωέβλεπατηναταξίανηοποίαείχεπροέλθειμε την ανάμιξιν διαφόρωνΛόχωνΚρητών και Ευζώνων και μεελύπειαυτό,αλλάκαιμετηνανάμιξινεκείνηνδενηλαττούτοημαχητικήαξίατωνΛόχωνκαιτωνΤαγμάτωνμας…».

153


«Βούλγαροςιατρός…-(σ. 960) Ειςενσημείοντηςοδού,ευρέθημενπροσυγκεντρώσεωςΒουλ-γάρωντραυματιών,εξηπλωμένωνκατάγης.Θαήσανπερίτους60-80καιειςιατρόςτουςπεριέθαλπεν». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης γράφει πώς συνεννοήθηκε στα γαλικά με τον Βούλγαρο γιατρό, πώς τον ενθάρρυνε να συνεχίσει να περι-ποιείται τους τραυματίες, του είπε να μη φοβάται, γράφοντας ακό-μη: «Ευτυχώςδιατουςιατρούς,ωςκαιδιατουςτραυματίαςκαιαιχμαλώτους,υπάρχουνπροστατευτικοίδιεθνείςνόμοι,οιοποίοιπρέπεινατηρούνται.Διαυτόδιεμορφώθητο«δίκαιοντουπολέ-μου».Είναικαθήκοντωνεμπολέμωνηπερισυλλογήτωντραυμα-τιώνκαιτωννεκρώντουεχθρούεπίτουπεδίουτηςμάχηςκαιηταφήτωννεκρών.Μάλιστακατάτηνταφήναπεδίδοντοτιμαί. Ειςτουςπολέμουςμας,όσοιτραυματίαιτωνεχθρώνπεριήρ-χοντοειςχείραςμας,ετύγχανοντηςαυτήςπεριποιήσεωςμετουςιδικούςμαςτραυματίας.Αναλόγωςκαιοιυγιείςαιχμάλωτοι». Λέγει και άλλα πολλά σχετικά με το θέμα αυτό ο Αλεξάκης. Και έχουν βέβαια την μεγάλη αξία τους, ειδικά σε σχέση με τον τόπο και τον χρόνο που γράφονται. «ΈναςαιχμάλωτοςΤαγματάρχης…περίλυπος-(σελ. 962 -63) ΠολύπαρακάτωέναςανώτεροςΒούλγαροςαξ/κός,μεταπλα-τιάδιακριτικάτουβαθμούτουειςτοπηλήκιονκαιειςταςεπωμί-δας,ίστατοπλησίοντηςοδού.Ωςφαίνεται,ήοίπποςτουείχεναφηνιάσει και τον κατέρριψε κατά την φυγήν, ή ήτο ελαφρώςτραυματίαςήδι’άλληναιτίανείχεσταματήσεικαιπαρέμενενεκείάναυδοςκαιπερίλυπος.ΉτοΤαγματάρχης,50ετήςίσως,μεπολύκαλήνεμφάνισιν. Οιστρατιώταιμας,διαβαίνοντεςπλησίοντου,τονπαρετήρουνέκπληκτοι.Μερικοίτονπεριεργάζοντομετοβλέμμακαιπρινπλη-σιάσωειςεύζωνοςκαιειςπεζόςδιήλθονπλησιέστατάτουκαιτουέδωσαν,περιφρονητικά,ελαφρόνλάκτισμα(κλωτσιάν),οέναςμετονπόδακαιοάλλοςμετονκόπανοντουτυφεκίου.Τουςείδακαιεφώναξααπόμακριά«μη».«Φανήτεαξιοπρεπείς».Καιπα-ρήγγειλαναμηνεπαναλάβητοιούτοντιάλλος. Πλησιάζονταςτουείπα«bonjour!»,αλλ’είχανβουρκώσειταμάτιατουκαιέβαλετομαντήλιειςτοπρόσωπον.Μουεφάνηότιείπεν ελληνικά «καλησπέρα»… Διέταξα στρατιώτην του Λόχουμουναμείνηεκείμαζίτου,προφυλάττωναυτόνναμητονχτυπή-σουν,καιότανφτάσηεκείoόπισθενερχόμενοςΤαγματάρχηςμαςνατονιδή,θαπαραγγείληεκείνοςταπεραιτέρω.Έτσικαιέγινεν.

154


Ενθυμίζειαυτότο«Vaevictis»,δηλαδή«ουαίτοιςηττημένοις»! Στη συνέχεια περιγράφει τα μαθήματα στη Στρατιωτική Σχολή σχετικά με το ότι «ογενναίοςπολεμιστήςοφείλειναείναιπροςτονηττηθέντααντίπαλονυψηλόφρωνκαιευγενής.Ότανυποκύψηοαντίπαλος,ονικητήςοφείλειναφανήμεγαλόψυχοςκαιφιλεύ-σπλαχνος.Τοναειρωνευτήςκαιχλευάσηςτονηττημένοναντίπα-λονείναιταπεινόν…Ένεκατούτουπολύελυπήθηνδιατολάκτισμαεκείνοδύοστρατιωτώνπροςαιχμάλωτον…».

«Ηκασέλατης…κυρίαςΒουλγάρας».–(σ. 963) «…Ειςάλλοσημείοντηςοδούευρίσκετοενμεγάλοκιβώτιον.Στρατιώταιτοείχονπεριτριγυρίσεικαιτοεκοίταζαν,αλλάδεντοεπείραξαν.Ότανέφθασαεκεί,τότετοεξεσκέπασαν.Είχεσπάσειηκλειδαριάτου.Ειςτοάνωμέροςήτοέναλευκότατονγούνινονγυναικείονμεγάλοεπανωφόρι,πολύωραίον.Ήτολευκόνκαιμα-κρύ το μαλλί του. Ίσως ήτοναστρακάν.Κάτωθεναυτού ήσανφουστάνιακαιάλλαγυναικείαείδη. ΔιέταξαέναστρατιώτηνναμείνηεκείέωςναφθάσηοΤαγμα-τάρχης...καιεπροχώρησα.Σελίγο,ότανέφθασενεκείοΤαγμα-τάρχης,παρέλαβετογυναικείονγούνινοεπανωφόρικαιτοεφόρειοίδιοςαργότερακαιενπορεία,αλλ’ιδίωςκατάταςεσπερινάςώρας,ότανήτοψύχος.Όταντοεφόρει,οιστρατιώταιέλεγον:«Εφόρεσεπάλιντηναρκούδα».Ειςτοκιβώτιονήτο,ωςφαίνεται,ορουχισμόςκυρίαςανωτέρουαξ/κού,ηοποίαευρίσκετομετάτουσυζύγουειςτονΛαχανάν…» Στη συνέχεια περιγράφει την πορεία καταδίωξης των Βουλγά-ρων, την οποία χαρακτηρίζει εξαντλητική, με όσα έχουν προηγηθεί επί 3 ημέρες και αφού η πορεία γίνεται χωρίς «ωρίας στάσεις». Ο ίδιος είναι ελαφρά τραυματίας και με πυρετό. Όταν φτάνουν έφιπ-ποι ο Ταγματάρχης και ο λοχαγός Παπαδόπουλος, ο δεύτερος, όταν είδαν «τοπαραντάλισμάτου», του δίνει «με το ζόρι» το άλογό του και η πορεία συνεχίζεται. Στην πορεία «έλεγενοΚολοκοτρώνηςότιηVIIηΜεραρχίαμας,προχωρούσααπότηΝιγρίτα,θαείχενήδηκαταλάβειτηνεπίτουΣτρυμώνοςγέφυραντουΌρλιακοκαιθαέχωμεναιχμάλωτονόλοντονειςΛαχανάπολεμήσανταβουλ-γαρικόνστρατόν.Καιπροσέθεσεν:ΕιςτοΚιλκίςοαγώνβαίνεικαλώς.Θριαμβεύομενκαιεκεί. Και παρακάτω γράφει: Καθ’οδόνήσανερριμένατήδεκακείσεβουλγαρικάτυφέκια,είδηστρατοπεδίαςκαιάλλα.Δενταεπρο-σέχαμεν.Θαεφρόντιζονδι’αυτάαιαρμόδιαιυπηρεσίαιτηςΜε-

155


ραρχίας. Ενύκτωνεπλέον,ότανεφθάσαμενταςδασώδειςκατωφερείαςπλησίοντουχωρίουΜπάσκιοϊ(Κεφαλοχώρι). Ηνυξεπήρχετοπλέον…Ημαύρηνυξδενεπέτρεπεπεραιτέρωκαταδίωξιν.ΑυτήήτοσύμμαχοςτωνΒουλγάρων.Υπότηνσκέπηνκαιπροστασίαντηςδιέφυγονπροχθέςαπότούψωμα605κατάτηνεπακολουθήσασαντηνεκείπρώτηννίκηνμαςνύκτα.Τοίδιοσυμβαίνειτώρακαιεδώ. Τοπροπορευόμενον9ονΤάγμαΕυζώνων(Βελισσαρίου)εστα-μάτησεν…καιεγκατέστησεπροφυλακάςμάχης…ΤοΤάγμαμαςεσταμάτησενεπίσης…Κάτωειςτουςπόδαςτωνυψωμάτωνεπίτωνοποίωνευρισκόμεθαδιαναδιανυντερεύσωμεν,περνάαπόΒπροςΝκαικυλίεταιέναςπελώριοςόφις,οποταμόςΣτρυμών.Εκείθεντουποταμούεκτείνεταιμεγάλοςκάμπος,ηπεδιάςτωνΣερρών…Και επί της πεδιάδος αυτής θα εβλέπομεν, εάν ήτοημέρα,τονφεύγονταηττημένονβουλγαρικόνστρατόν… ΗπόλιςτωνΣερρώνδενδιεκρίνετοτηννύκτα,διότιδενήνα-πτονταφώτατης.Επενθούσεκαιαυτήυπότοβουλγαρικόνπέλ-μα,μένουσαειςτοσκότος.Τηνεπομένην(22-6-13)οιΒούλγαροιτηνεπυρπόλησανφεύγοντες… Αυτό ήτο το τέρμα της διώξεως του ηττηθέντος εις Λαχα-νάνεχθρούκαιτοτέρματηςμάχης.ΚατάτηνέκθεσιντηςVIηςΜεραρχίας«άπανταταπυροβόλα,πολυβόλα,πυρομαχικάκλπ,εγκατελείφθησαν υπό του εχθρού, τραπέντος εις άτακτον φυ-γήν…». Κατά την έκθεσιν του 1ου Ευζωνικού Συντάγματος :«Ηγενική επίθεσιςδιήρκεσε35πρώταλεπτάτηςώρας.Ώραν3.40΄μ.μ. είχον καταληφθή οι προ ημών λόφοι, ένθα η γραμμήαμύνηςτουεχθρού».

Ο ίδιος ο Αλεξάκηςλέειότι«ήμηνπλέονκατάκοπος,ασθενώνβαρέως. Ο ανθυπίατρος του Τάγματος ήλθεν. Εύρεν ότι είχονπολύυψηλόνπυρετόν.Είδεπάλιντοτραύμαμουειςτονβραχί-οντα,τοοποίονείχενεπιδεινωθή.Ήτοπρησμένονκαιο ιατρόςανησύχησε.Τοαπελύμανεκαιτοεπέδεσεπάλιν.Ήλθανδύοάλ-λοιιατροίκαιμουέκαμανμαζίμίανένεσιν…Επέρασακακήννύ-κτα… Αναφοράνίκης:Ώραν4.15΄μ.μ.οΜανουσογιαννάκηςανέφερετηλεγραφικώςεκΛαχανάειςτοΓεν.Στρατηγείονότι:«Οεχθρόςηττήθηκαικαταδιώκεται…ΕγνωστοποίησατούτοειςτηνειςΝι-γρίτανVIIηνΜεραρχίαν».

156


Αιηττηθείσαιδυνάμειςκαιαιαπώλειαιτηςμάχης. Παραθέτει λεπτομερώς τη δύναμη και τη διάταξη των αντίπαλων δυνάμεων Ελλήνων και Βουλγάρων. Ως προς τις απώλειες, γράφει: Αι απώλειαι του εχθρού:Εις το Κιλκίς ηχμαλωτίσαμεν 500άνδρας, 3πυροβόλα, 5 βλητοφόρα, 3 μυδραλιοβόλα και άλλουλικόνάφθονον.ΕιςτονΛαχανάνηχμαλωτίσαμεν:3αξ/κούς,εξων1ταγματάρχης,500υπαξ/κούςκαιστρατιώτας(κατ’άλλαςπληροφορίας200),16πυροβόλα,ωντα6ταχυβόλα,3πολυβό-λα,1.300τυφέκιαπεζικούκαιυλικόνάφθονον(βλητοφόρα,οχή-ματα,πολεμοφόδια). Σημειώνει επίσης: ΗVIηΜεραρχίαειςέκθεσίντηςαναγράφει:«Αιαπώλειαιτουεχθρούήσανμεγάλαι.Ετάφησαναρχικώς185νεκροίκαιέπειταδιεσπαρμένοιέτεροι50τοόλον235». Ως προς τις ελληνικές απώλειες γράφει: «ΕιςτονΛαχανάντηςVIηςΜεραρχίας:Αιαπώλειαίμαςήσανμεγάλαι.Εκτωνσυλλε-γέντωνστοιχείωνσυνέταξατονκάτωθιπίνακα:1. ΤάγμαΚρητών:νεκροίαξ/κοί2,οπλίται25,τραυματίαιαξ/

κοί2+οπλ.1642. Συνολικάμε ταάλλασυντάγματα:αξ/κοί 6, οπλίται 280,

τραυματίαι35+1075. Αναφέρει επίσης τις απώλειες του ΕθελοντικούΚρητικούΤάγ-ματος,ως εξής: Νεκροί 23, τραυματίαι 104. Για τις συνολικές απώλειες στον Λαχανά (νεκροί και τραυματί-ες), αναφέρει: Της Ιης Μεραρχίας 1354 Της VΙης » 1347, σύνολο 2701.

Συνολικά, ως απώλειες και στο Κιλκίς και στον Λαχανά, επικα-λούμενος «ακριβεστέρανανακοίνωσιν»,γράφει: Αξ/κοί: Νεκροί 58, τραυματίαι 106, σύνολον 164 Οπλίται: » 1166 » 5228 » 6394 Σύνολο 1224 5334 6558 Από τους νεκρούς αξ/κούς 2 ήταν συνταγματάρχες, 3 αντ/ρχες, 5 ταγματάρχες, και 3 λοχαγοί. Σχετικά με τις απώλειες, ο Αλεξάκης σημειώνει (σελ. 972): «Είχομεν μεγάλας απωλείας, διότι οι Βούλγαροι ήσαν κατάγης,άλλοιόπισθενπροπετασμάτωνκαιάλλοιεντόςχαρακωμά-τωναφανείς,ενώημείςεπιτιθέμεθακατάμέτωπονκαι,ωςείναιφυσικόν,ήμεθαεκτεθειμένοικαιμαςεύρισκονταβλήματα». Γράφει ακόμη ότι «επειδήαιαπώλειαίμαςειςαξ/κούςήσανμεγάλαι,υπετέθηότιοιΒούλγαροιεσκόπευονκυρίωςτουςαξ/

157


κούς,τωνοποίωνδιέκρινονταδιακριτικάτωνβαθμών(γαλόνια),τοΓεν.Στρατηγείονεξέδωκεντηνκάτωθιδιαταγήν: «Διατάσσωόπωςεντόςτηςαύριονάπαντεςανεξαιρέτωςοιαξ/κοίαπόστρατηγούμέχριανθυπολοχαγούαφαιρέσωσιταγαλόνιαεκτωνπηληκίωναυτών. Οιπαραβάταιτηςπαρούσηςθατιμωρηθώσιναυστηρότατα. Ηπαρούσαμουνακοινοποιηθήπροςόλοντοστράτευμα.Κων-σταντίνοςΒ΄».

Μετέπειτα εορτασμοί – Προτομές αξ/κών Τάγματος Κρητών. Στη συνέχεια περιγράφει με λεπτομέρειες διάφορους εορτασμούς της μάχης του Λαχανά (1959, 1960, 1965…), στους οποίους ο ίδιος ήταν μεταξύ των καλεσμένων και τιμωμένων προσώπων –και δικαί-ως βέβαια. Στον εορτασμό του 1965, περιγράφει τα αποκαλυπτήρια των προτομών των αξιωματικών του Τάγματος Κρητών, αν και δεν έπεσαν όλοι εκεί. Οι προτομές ήταν των αξ/κών: 1. Ταγματάρχη Γ. Κολοκοτρώνη (ο οποίος έπεσε σε άλλο σημείο). 2. Λοχαγού Γ. Παπαδόπουλου 3. Λοχαγού Ι. Ζητουνιάτη 4. Λοχαγού Κ. Λυμπέρη «Οι4αυτοίήρωεςτου1913,φιλοπάτριδεςΈλληνεςαξιωματι-κοίκαιγενναίοιεκφύσεως,υπηρέτησανειςτηνΚρήτηνεπί5ετίανπερίπου,όπου,όπωςέλεγανκαιοιίδιοι,ανεβαπτίσθησανμέσαειςατμόσφαιρανηρωικήνκαιέλεγανότικαιοιίδιοιεκρητικοποι-ήθησαν»,γράφει σχετικά ο Αλεξάκης (σελ. 993).

Να σημειωθεί ότι την προτομή του Κο-λοκοτρώνη αποκάλυψε ο ίδιος ο Αλε-ξάκης –(δημοσίευμα εφημερίδας), σελ. 941: «…και στεφανώνων αυτήν, προ-σεφώνησεν ως εξής: Ταγματάρχα Γ.Κολοκοτρώνη, υπήρξες γενναίος, εξε-τέλεσεςτοπροςτηνπατρίδαιερόνκα-θήκονκαιέδωκεςτηνζωήνσουδι’αυ-τήν.ΗΠατρίς,ευγνωμονούσα,έστησεεδώ την προτομήν σου. Εγώ, ο τότευπασπιστήςσουκαιπαραστάτηςσου,κατ’ εντολήν σήμερον των συγγενώνσουΚολοκοτροναίων,ιστάμενοςμεευ-λάβειανπροτηςηρωικήςμορφήςσου,σεστεφανώνωμεδάφνινοστεφάνι».

Η προτομή του Γεωργίου Κολοκοτρώνη, στο Λαχανά.

158


2η ημέρα της μάχης των Στενών του Σιδηροκάστρου (σελ. 1017 κ. ε.) «ΆματηχαραυγήεπανελήφθηοαγώνπροτηςΒέτρινας(Ν.Πετριτσίου).Ώραν5ηνπ.μ.εγένετομονομαχίαπυροβολικού».

α.«Το1ονΕυζωνικόνειςπλευρικήνενέργειαν. ΠροτηςχαραυγήςταυπότονΑντ/ρχηνΔιον.Παπαδόπουλονδύοτάγματα,8ονΤάγμαΕυζώνωνκαιΤάγμαΚρητών,ανήλθονταΒΑτουχωρίουΚεσισλίκ(Αετοβούνι)αντερείσματατουΜπέλεςκαιώραν4ηνπ.μ.ευρέθησαν,τομεν8ονΕυζώνωνπροςτοχωρίονΒέτριναν,τοδεΤάγμαΚρητώναριστεράκαιέμπροσθεναυτούεπίτωνυψωμάτων432-426,καιήρχισενηεπίθεσιςκατάτουεκείοχυρωμένουεχθρού.ΔεξιότερακαιοπίσωτουΣυντάγματόςμας,τομαχόμενονεκεί5ονΣύνταγμαΠεζικούείχεκαθηλωθήυπότουεχθρικούπυροβολικού». Ο δ/τής του Συντάγματος Δ. Παπαδόπουλος αναφέρει στο Τμήμα Στρατιάς ότι με συντονισμένη επίθεση «είμαιβέβαιοςότιθασυλ-λάβωμενπάνταςωςαιχμαλώτουςήθατουςρίψωμενειςτονπο-ταμόν»,και συμπληρώνει ο Αλεξάκης: «Μετηναναφοράντουαυ-τήνογενναίοςεκείνοςανώτεροςαξιωματικός,τονίζωντηνρίψιντουεχθρούειςτονποταμόν,εξωτερικεύειτηνρωμαλέανψυχήντουκαιενισχύεικαταλλήλωςτοηθικόντωνπροϊσταμένωντου,ανκαιτοιούτοντιδενήτοαναγκαίον,προκειμένουμάλισταδιατονγενναίονΣτρατηγόνΜανουσογιαννάκην». β΄.ΚατάληψιςτηςΒετρίνης(Ν.Πετριτσίου)– (σ. 1017) «Ώραν7ηνπ.μ.,ότεηεπίθεσιςκατάτουεχθρούείχεγενικευθή,τοδεβουλγαρικόνπυροβολικόνπαρηνώχλεισοβαρώςταεπιτιθέ-μενακατάμέτωποντμήματα,το1ονΕυζωνικόνΣύνταγμα(ΤάγμαΚρητώνκαι8ονΤάγμαΕυζώνων)ήρχισενακατέρχεταιορμητικόναπόταβορειοδυτικά…Εκτοπίσαντονεχθρόναπό7διαδοχικάςθέσειςτου,κατέλαβεθριαμβευτικάτηνΒέτριναν,ώραν8ηνπ.μ.,τραπέντωνειςφυγήντωνΒουλγάρων,προςβορειοανατολάς».

Η εξέλιξη αυτή κατέστησε περιττή τη συγκρότηση, από τον Μα-νουσογιαννάκη, Αποσπάσματος από 4 τάγματα.

«Λοχαγόςπίπτει»:(σελ. 1018). Κατάτηνέναρξιντηςδιώξε-ως,οβίςτουεχθρικούπυροβολικού,βάλλοντοςεκτηςπέραντουΣτρυμώνοςτοποθεσίας«Λουτρά»,εύρετονλοχαγόνΓ.Παπαδό-πουλον,δ/τήντου3ουΛόχουτουΤάγματοςΚρητών,καιαφήκεν

159


αυτόνάπνουν.ΈπεσεηρωικώςοδηγώντονΛόχοντουειςστιγμάςνίκης. Ώραν8.15΄π.μ.οαντ/ρχηςΠαπαδόπουλοςεκΒέτριναςανέ-φερεειςτοΤμήμαΣτρατιάς:«Κατέλαβοντοχωρίον,εκτοπίσαςτονεχθρόναπότωνθέσεωναςκατείχενειςανώτεραυψώματαβορείωςΒέτρινας μέχρις ενταύθα, εξ 7 διαδοχικών υψωμάτων.Εχθρόςυποχωρείπροςβορράν». «Ήττακαιφυγήτουεχθρού. Απότηςώραςαυτής(8ηςπ.μ.)ηυποχώρησιςτωνΒουλγάρωνήτογενικήκαιταχέωςμετετράπηειςάτακτονφυγήν.Όληηέκτα-σις,απότοχωρίονΒέτριναπροςανατολάςμέχρικαιτηςεπίτουΣτρυμώνοςσιδηροδρομικήςγεφύρας,επλημμύρισεναπότονδια-λυμένονβουλγαρικόνστρατόνφεύγοντακαισπεύδονταναδιέλθητηνγέφυραν,διανασωθήαπότηναιχμαλωσίαν». «Ηδίωξις.–(σ. 1019) Όπισθεντωνφευγόντων,τμήματάτινα,συνταγμέναπροσπά-θησαννααναχαιτίσουντουςφυγάδας,αλλ’ηπροσπάθειάτωνδενδιήρκεσενεπίπολύ.Καιαυτάπαρεσύρθησαναπότοανθρώ-πινον εκείνο ρεύμα τωνφυγάδων, το οποίον ήτοπερισσότερονακατάσχετονπαράτουδάτινονρεύματουπλησίονρέοντοςπο-ταμούΣτρυμώνος. Μόνοντοπέραντουποταμούεχθρικόνπυροβολικόν,άφθονονεκεί,ωςκαι4τοπομαχικά,υπεστήριζετηνυποχώρησιναυτήνμεσφοδρόνπυρκαιεμπόδιζενσοβαρώςταΤμήματάμαςκατάτηνκαταδίωξιν». «Ανατίναξιςτηςγεφύρας-(σελ. 1019) Ούτωηδυνήθησανοιυποχωρούντες,πεζικόνκαιπυροβολικόν,ναδιέλθουνταςγεφύρας,σιδηράν(σιδηροδρομικήν)καιξυλίνην,και αμέσως έπειτα να ανατινάξουν την σιδηροδρομικήν και νακαταστρέψουνκαιτηνξυλίνην». Σχετικά με τις γέφυρες, στις 12 το μεσημέρι, ο δ/τής του Συ-ντάγματος Ευζώνων Παπαδόπουλος αναφέρει στο Τμήμα Στρατιάς: «Καίτοιέσπευσαυπότοδραστικόνπυρτουπυροβολικού,μετάτουΤάγματοςΚολοκοτρώνη (διοικητού τουΤάγματοςΚρητών)καιπεντήκοντα(50)μόλιςοπλιτώνυπότονλοχαγόνΚαραχρή-στοντουΣυντάγματόςμου,νακαταλάβωτηνγέφυραν,δυστυ-χώςέφθασαολίγοναργά,διότιανετινάχθητομεσαίοντόξοντηςγεφύραςκαθ’όλοντοπλάτοςκαιειςμήκοςμεταξύδύοβάθρων,

160


δηλαδήέως25μέτρα». ΤομεγαλύτερονμέροςτωνΒουλγάρων,αφούδιήλθετονπο-ταμόνδιατωνγεφυρών,ανασυντασσόμενονακολούθησεντηνεπίτηςαριστεράς(ανατολικής)όχθηςπαραλλήλωςτουποταμούβαί-νουσανπρος βορράναμαξιτήν οδόνπροςΡούπελ καιΚούλαν.Εβάλλετοοεχθρόςεκτωνυψωμάτωντηςδεξιάςόχθηςυπότμη-μάτωντου1ουΕυζωνικούΣυντάγματοςεκμακρινήςαποστάσεωςκαιδιαδύοπυροβολαρχιώντουορειβατικούπυροβολικούμας,αιοποίαιείχονπλησιάσει.ΜέροςτωνΒουλγάρωνυπεχώρησενεπίτηςδεξιάςόχθηςπροςβορράν,ήτοιπροςΠετρίτσι.ΠροςδίωξιναυτούεπορεύθητηναυτήνοδόνηΙηΜεραρχίαμας.Τμήμαεχθρι-κόναπήλθενεκΣιδηροκάστρουπροςΚάτωΝευροκόπιον(Ζύρνο-βον). Αλλ’οεχθρόςυποστήριξετηνδιατουστενωπούτουΚλειδίουυποχώρησίν του δια σφοδρούπυρόςπυροβολικού. Τοπυροβο-λικόν τούτο, υποχωρούν και αυτό προς βορράν δια της οδούενκαλπασμώ,κατελάμβανετμηματικώςκαιδιαδοχικώςκαταλλή-λουςθέσειςκαιέβαλλεκαθ’ημών.Τα2όμωςεκτων4βαρέαοβι-δοβόλαπυροβόλατου,βάλλονταμέχρικαιτης11ηςώρας,χάριντου υποστηριζομένου πεζικού, εθυσιάσθησαν. Εγκαταλειφθένταεπίτωνθέσεώντωνκατελήφθησανυφ’ημών». «Αισημαίαιμαςεπίτηςγεφύρας. Ώραν12ηντοΣύνταγμάμαςύψωσετηνσημαίαντουεπίτηςγεφύρας,ωςκαιτηνσημαίαντουΤάγματόςμας.ΤοΤάγμαμαςείχεν ιδικήντουσημαίαν,κατασκευασθείσανυπόκορασίδωνειςτοΗράκλειον. Αιπέραντουποταμούεκπεμφθείσαιδιατηςσιδηράςγεφύρας,καίτοικατεστραμμένηςειςτομέσον,αναγνωρίσειςμας,ανεύρονταβουλγαρικάπυροβόλα,οδεΔ/τήςτουΣυντ/τοςΠαπαδόπου-λος,ώραν5ηνμ.μ.,εκτηςγεφύρας,ανέφερετούτοειςτηνVIηνΜεραρχίανμαςωςεξής:«Μετάτηνκαταδίωξιντουεχθρούκαικατάληψιντηςγεφύραςεκυριεύσαμεν4πυροβόλατοπομαχικά,εξων2τουρκικάκαι2ΣνάιδερΚανέ,μετά8βλητοφόρωνκαιπληθύνοβίδων.Έτιδετηναποθήκηντουσιδηροδρομ.σταθμούμεδιάφορατρόφιμα». «ΗVIηΜεραρχίαδιαβαίνειτονΣτρυμώνα»-(σ.1020-21) Περιγράφει τη διάβαση του Στρυμώνα, από το υπόλοιπο της VIης Μεραρχίας,από «αβαθέςκαιδιαβατόσημείο»,το οποίο ωστόσο πέρασε«μετάπολλούκόπου».Επανέρχεται επίσης στην «πλου-

161


σίαλείαπολέμου»,την οποία βρήκαν στον σιδ. σταθμό Δεμίρ Ισ-σάρ, όπου «εύρομενμεγάληνποσότητακριθής,αλεύρων,ορύζης,σακχάρεως,τεΐου,τυρούολλανδικού,υποδημάτων(μπότες),ωςεπίσηςράβδουςπολιτών(μπαστούνια)καιείδηγυναικεία(βεντά-λιεςκλπ),ταοποία,ωςσυνάγεται,προήρχοντοεκδιαρπαγώνεκτωνελληνικώνκαταστημάτωντωνπόλεωνΣερρών,ΔράμαςκαιΚαβάλας». «ΑιαπώλειαίμαςειςτηνμάχηντουΔεμίρΙσσάρ. Νεκροί:Αξ/κοί1,οπλίται38, Τραυματίαι:Αξ/κοί4,οπλίται203 Απωλείαςειςαξ/κούςείχεμόνοντοΤάγμαΚρητών,νεκρόντονλαμπρόνλοχαγόνΓ.Παπαδόπουλονκαιτραυματίαντονανθ/γόνΠαντ.Σταθάκην,οιοποίοιεβλήθησαναπόοβίδα.ΕιςτηνθέσινειςτηνοποίανέπεσενολοχαγόςΠαπαδόπουλοςκαιολοχίαςΦιωτά-κης,περίτα400μέτραΒτουχωρίου,ιδρύθηαργότερονκτιστόςτάφοςδιαμφοτέρους»(σελ.1022, φωτογραφία).

Στη συνέχεια και υπό ημερομηνία 27 -6ου, ο Αλεξάκης αναφέρε-ται σε διαταγή επιχειρήσεων (συνέχιση της δίωξης) για την επομένη 28 -6ου, επίσης στην επίσημη αναγγελία των ελληνικών νικών, σε κακουργήματα των Βουλγάρων σε βάρος αμάχων (ο βασιλιάς –αρ-χιστράτηγος τηλεγραφεί στον υπουργό Εξωτερικών και δίνει εντολή «ναδιαμαρτυρηθήτε εις τουςαντιπροσώπουςτωνπολιτισμένωνΔυνάμεωνεναντίοντωνανθρωπομόρφωναυτώντεράτων,καθώςκαιειςτονπολιτισμένονΚόσμονολόκληρονκαιδηλώσητεότιθααναγκασθώμετάλύπηςμουναπροβώειςαντίποινα…»).Αναφέ-ρει επίσης ένα σπουδαίο γεγονός,την είσοδο της Ρουμανίας στον πόλεμο, εναντίον της Βουλγαρίας, η οποία πλέον θα έχει να αντι-μετωπίσει τρία μέτωπα (με Ελλάδα, Σερβία –όπου οι Σέρβοι πλέον έχουν επιτυχίες- και τώρα με Ρουμανία). Υπό ημερομηνία 28 Ιουνίου 1913, ο Αλεξάκης αναφέρεται δια μακρών στα στενά του Κλειδίου, τα οποία, με διάφορα ονόματα (Στενά Σιδηροκάστρου, Δεμίρ Ισσάρ (Σιδηρού Φρουρίου) και Βέτρι-νας), δεσπόζουν στην περιοχή. Αναφέρεται και ιστορικά στην περι-οχή, γνωστή από τους σκληρούς αγώνες των Βυζαντινών κατά των Βουλγάρων. Επανέρχεται στηνδίωξητουεχθρού και στο ότι «οεχθρόςυπεχώρησενατάκτωςπροςβορράνδιατωνΣτενών…Δενεστάθηνααμυνθήπλησίον,αλλάκατέφυγεπέραντηςστενωπούτηςΚρέσνας,κατέστρεφεδεπάσαςταςεπίτουποταμούΣτρυ-

162


μώνοςκαιτωνπαραποτάμωντουγεφύρας,διανακαθυστερήτηνκαταδίωξίνμας».Την δίωξη έχουν αναλάβει η VIη Μεραρχία στην οποία ανήκει το 1ο Σύνταγμα Ευζώνων, τάγμα του οποίου είναι το Τάγμα Κρητών. Αφού «επίτέλους!εζεύθηυπότουΜηχανικούδιαγεφυροσκευ-ήςηπαράτοχωρίονΌρλιακο(Στρυμωνικό)γέφυρατουΣτρυμώ-νος…σήμερονηΜεραρχίαδιήλθετηνγέφυραν,αλλάκαθυστέρησετηνπροςΣέρραςπορείαντηςκαιούτωηπόλιςεκάηυπότωνΒουλγάρων». Στη συνέχεια αναφέρεται την πυρπόληση των Σερρών («εκτόςτωνσυνοικιώντουρκικήςκαιεβραϊκής»).«Έκαυσαν4.050οικί-αςκαι1.000καταστήματα.Πλήθοςγυναικοπαίδωνεσφάγησανήαπετεφρώθησανειςταςοικίαςτων.ΟισωθέντεςΈλληνεςκάτοικοιέφευγονπρος νότον…», ενώ σημειώνει επίσης ότι η βουλγαρική προπαγάνδα προσπαθούσε να παραπλανά και να παρασύρει την κοινή γνώμη της Ευρώπης «ότιδήθενκαιοελληνικόςστρατόςδι-έπραττεθηριωδίας». Καταχωρεί επίσης «συγχαρητήρια του Βασιλέως», ο οποίος έστειλε «εκ του σιδηροδρομικού σταθμού Δοϊράνης την κάτωθιθερμήν συγχαρητήριον επιστολήν: «Εις τον ανδρείον στρατόνμου, τον επιδείξαντα τοιούτον ηρωισμόν κατά τας μάχας τωνημερώντούτων,τονσυντρίψαντατονεχθρόνοπουδήποτεκαιαντονσυνήντησεν,εκφράζωτονθαυμασμόνμουκαιτηνυπερηφά-νειάνμου,διότιηγούμαιαυτού.ΚωνσταντίνοςΒ΄».–(σελ. 1032).

Στις 30 Ιουνίου (σ. 1034) συνεχίζονται οι κινήσεις των μονά-δων και η έκδοση διαταγών του Γεν. Στρατηγείου, ενώ σημειώ-νει ότι την ημέρα αυτή ο ρουμανικός στρατός πέρασε τον Δούναβη και προχωρεί στο βουλγαρικό έδαφος. Το ίδιο και την επομένη, 1 Ιουλίου 1913, με αναφορά καταστροφής του Δοξάτου: «ΤοΔοξά-τον, υπέστη βουλγαρικήν επιδρομήν υπό στρατού, πεζικού καιιππικού, μετά κομιτατζήδων, απόώρας 8 π.μ. μέχρι εσπέρας.ΥπότηνπρόφασινότιευρίσκοντοΈλληνεςαντάρταιπυροβολή-σαντεςκατάβουλγαρικούστρατού,τοεκτύπησανδια4τηλεβό-λωναρχικώςκαιέπειταεπετέθησαν,ενήργησανσφαγάςανδρώνκαιγυναικοπαίδων,ακρωτηριασμούς,βιασμούς,απαγχονισμούς,διαρπαγάςκαιπυρπόλησιν.Τοήμισυτουπληθυσμούεξωλοθρεύ-θη».Αναφέρεται επίσης σε περισυλλογή μεγάλου όγκου πολεμικής λείας, επί της οδού προς Πετρίτσι. Αναφέρει προέλαση Μεραρχιών, όπως της VIης και της Iης. Ωστόσο η σημαντικότερη αναφορά του είναι η ιστορική συνάντηση στη Βυρώνεια Βενιζέλου -Κωνσταντίνου,

163


όπου και η επίσης ιστορική φωτογραφία, της συνεργασίας τους (δες Παράρτημα), όπου και αντάλλαξαν απόψεις σχετικά με το μέλλον των εχθροπραξιών Ελλάδας –Βουλγαρίας, θέμα το οποίο θα συνα-ντήσουμε και σε επόμενες σελίδες. Θα παρουσιαστούν ορισμένες διαστάσεις απόψεων, αφού ο Βενιζέλος βλέπει το θέμα πολιτικά και διπλωματικά, ενώ ο Κωνσταντίνος το βλέπει μόνο στρατιωτικά. Τις ημέρες από 23 -30 Ιουνίου, (σελ. 1040 -52), ο Αλεξάκης ήταν στο νοσοκομείο της Ξυλόπολης, αλλά μεταφέρεται, μαζί με άλλους τραυματίες, σε νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης, όταν το χειρουργείο εκστρατείας φεύγει ακολουθώντας το μετακινούμενο μέτωπο. Η υγεία του αποκαθίσταται γρήγορα και ο ίδιος φεύγει βιαστικά από το νοσοκομείο για να συναντήσει τη μονάδα του. Με τρένο, με επι-ταγμένο κάρο, με τα πόδια κλπ, φτάνει στις κατεστραμμένες γέφυ-ρες του Στρυμώνα, περνά και διέρχεται τα «Στενά του Κλειδίου», τα οποία περιγράφει ως πολύ εντυπωσιακά, όπως και στη συνέχεια τη Βόρεια Μακεδονία (την κατά τους Βουλγάρους Μακεδονία του Πιρίν). Περιγράφει επίσης τη Στρώμνιτσα, το Πετρίτσι, το Μελένικο κλπ. Πάντα περιγραφικός και αναλυτικός. Τελικά, ύστερα από πολλές δυσκολίες, το βράδυ της 1ης Ιουλίου φτάνει «ειςτουςκαταυλισμούςτουΤάγματόςμαςκαιτηςόληςVIηςΜεραρχίαςμας».

Ιστορική φωτογραφία από τη συνεργασία Βενιζέλου - Κωνσταντίνου

στο μέτωπο (1-7-1913, Γεν. Στρατηγείο Βυρώνεια).

164


«ΕιςτοΤάγμαμου-(σελ.1053) Η υποδοχή η οποία μου έγινεν εις τον Λόχον μου, μου εί-ναιαλησμόνητος.Ήτονύκτα(8.10΄μ.μ.)καιείχονκαταυλισθήοιστρατιώται,αλλάτο«επήρανχαμπάρι»ότιέφθασα.Ηείδησιςδιεδόθηαστραπιαίως. ΟΤαγματάρχης,όστιςήκουσεναπότηνσκηνήντουτηνεκρα-γείσαν«οχλαγωγίαν»,υπέθεσενότικάτισοβαρόνείχεσυμβήκαιεξήλθεανήσυχοςαπότηνσκηνήντου. ΌλοιεχάρησανκαιιδίωςοΤαγματάρχης,διότιηέλλειψιςστε-λεχώνήτομεγίστη.Οιστρατιώταιέλεγον:«Οανθ/γόςΑλεξάκηςτο’σκασεαπότοχειρουργείονκαιμαςήλθε».Καιεξεδήλωσανθορυβωδώςτηνχαράντων. ΟιυπαξιωματικοίμουκαιοιστρατιώταιμουεκείνοιδενήσανγιαμέναμόνονστρατιώταικαιδενήσανμόνονΚρητικοί,αλλάήσαν συμπολεμισταί μου, με δεσμόν στενόν συνδεδεμένοι μαζίμου,δεσμόνσφυρηλατηθένταειςτηνφωτιάντωνμαχών.Ήσαναγαπητάαδέλφιαμουκαιπαιδιάμου. Ειςτονπροσωρινώςαναπληρούνταμεαπότινωνημερώνέφε-δρονυπολοχαγόνΑθαν.Μαλανδράκην,ανετέθητώραο2οςΛό-χος. ΕιςτησκηνήντουΤαγματάρχουΚολοκοτρώνη,όπουμετέβηναμέσως,οευγενήςαυτόςάνθρωποςκαιπατριώτηςεξέφρασετηνχαράντου,διατηνταχείανεπάνοδόνμου,μουείπενευγενικάλόγια: «Ανάλαβε τονΛόχον σου.Με εσέναν διοικητήν του θαέχηπάλινταπρωτεία.Θαείναι«όνομακαιπράμα»πρώτος.Θαξεκινήσωμεναμέσωςαύριονγια…«εμπρός».

«2-7-13,προέλασιςτουστρατούμας»-(σελ.1059-70) Από βραδίς έχει εκδοθεί διαταγή επιχειρήσεων από το Γεν. Στρα-τηγείο και τις Μεραρχίες. Η VIη Μεραρχία οδεύει προς Μελένικο, στην πορεία ο Αλεξάκης παρατηρεί τη φύση και θυμάται την Κρή-τη, ποιήματα και σχετικά αποσπάσματα από τον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου –δες στο Παράρτημα. Όμως, Βούλγαροι δεν φαίνονται πουθενά και ένας στρατιώτης ερωτά: «--ΠούείναιοιΒούλγαροι,κύριεανθυπολοχαγέ;Τουςεχάσα-με.ΠάνεστηΣόφια; --Εσύτουςέδιωξεςκιεμέναρωτάς; --Συγγνώμη,κύριεανθυπολοχαγέ.Δεντουςέδιωξαεγώμόνος.Μαζίτουςεδιώξαμεκαιμάλισταεσείς,ωςαρχηγόςμας. --Τουςεδιώξαμεόλοιμαζί.Αλλά,μηβιάζεσαι,θατουςξαναϊ-δής.Ταμάθια*σουτέσσερα.Ξαφνικά,κάποιαστιγμή,θατους

165


ίδούμεεμπρόςμας.Κάπουμαςπεριμένουν». Σημείωση: Στην κρητική διάλεκτο, συχνά το -τ- προφέρεται ως –θ-. Λέμε μάθια, σπίθια, παλάθια κλπ. Στο Μελένικο. Περιγράφει το Μελένικο: «Εις εμφάνισιν είναιπολίχνηωραία,μεοικίαςμεγάλας,υπερκειμέναςαλλήλωνειςτηνπλαγιάν,μεγραφικάςστέγαςκαιεξώστας…Πολίχνηελληνικωτά-τη,ήτοανέκαθενέδραελληνικήςΜητροπόλεωςκαιήτοακρόπολιςτουελληνισμούειςτηνβορείαν,τηνπέραντουΜπέλες,Μακεδο-νίανμας». Η μαύρη γραμμή στην κοίτη του τοπικού ποταμού, διαπιστώνουν έκπληκτοι οι στρατιώτες, ότι είναι …κρασί! «ΟιΒούλγαροι,στρα-τόςκαιιδίωςκομιτατζήδες,φεύγοντεςπροτηςπροελάσεώςμας,διαναεκδικηθούντουςΈλληναςκατοίκουςτηςπολίχνης,ετουφέ-κισαν70ΈλληναςπροκρίτουςτουΜελενίκουκαιτονΜητροπολί-τηνΚωνσταντίνον.Προσέτιέσπασανταγεμάταοίνουοινοβάρελακαιοοίνοςέρρευσεάφθονοςσανποτάμιδιατωνκατηφορικώνοδών τηςπολίχνηςπρος τον εκείποταμόνκαι έτσι οποταμόςέτρεξεναυτήντηνφοράνκρασί». Γράφει πολλά επίσης για τον αρχικομιτατζή Σανδάνσκυ, «όστιςετρομοκράτειτουςΈλληναςτηςπεριοχής,τουςμηθέλονταςναεκβουλγαριστούν.ΟδιαβόητοςαυτόςΒούλγαροςήτοοτρόμοςτωνΕλλήνωνόληςτηςΜακεδονίαςκαιαυτόςεισήγαγεδολίωςτοανταρτικόντουσώμακαιειςτηνΘεσσαλονίκηντην29ηνΟκτω-βρίου,ότανοΔιάδοχοςεπέτρεψεναφιλοξενηθήεκείμόνονέναβουλγαρικόντάγμα. …Ήτοαρχηγόςτηςετέραςεκτωνδύοβουλγαρικώνοργανώ-σεωνκομιτατζήδων,αίτινεςσυνεμάχησανμετάτωνΝεοτούρκωνκαιδιέπραξανάπειρακακουργήματακατάτωνΕλλήνων,ιδίωςειςτας περιφερείαςΣερρών,Μελενίκου,Νευροκοπίου,ΠετριτσίουκαιΣτρωμνίτσης…ΉτοοφοβερότεροςτρομοκράτηςτηςΜακε-δονίας…». Σημείωση: Για τους Βουλγάρους ο Σαντάνσκυ ήταν ήρωας, αφού ολόκληρη πόλη έχει ονομαστεί «Σαντάνσκυ». ΜάχηΚάτωΒροντούς(σελ. 1069) «ΗVIIηΜεραρχία,προχωρούσαπροςΝευροκόπι,συνάντησεπρο τηςΒροντούς εχθρόν κατέχοντα τα υψώματα μεταξύ δύοποταμίσκων,καισυνήψεδιήμερονμάχην.Οεχθρόςεξετοπίσθη,αλλ’επελθούσηςτηςνυκτόςδενκατεδιώχθη».

166


Στη συνέχεια περιγράφει με φρικτές εικόνες την κατάσταση στην οποία βρήκαν το «μαρτυρικόνΔοξάτον».

Νέα διαταγή επιχειρήσεων για τις 3 Ιουλίου 13. Το Τάγμα Κρη-τών παραμένει στο Μελένικο με απόσπασμα στο Νευροκόπι. «Ανυ-πομονούμεν ότι παραμένομεν εδώαδρανείς. Υποθέτομεν ότι αιΕυρωπαϊκαίΔυνάμειςεπενέβησανπροςκατάπαυσιντωνεχθρο-πραξιώνκαιδι’αυτόπαραμένομενενταύθα.Όρθιοισυζητούσαμεναυτά,εγώμετονσυνάδελφόνμουΣτεφανουδάκην,οπότεβλέπο-μενπλησιάζοντατονταγματάρχηνμαςΚολοκοτρώνην,οοποίοςωςήτοπάντοτεφιλοπαίγμων,μαςλέγει:«Τιλέτεεσείςεδώ;ΕδώειςτοΜελένικονθασαςπαντρέψωκαιτουςδυομόλιςτελειώσηοπόλεμος.Έχειωραίεςκοπέλες.Θασαςστεφανώσωεγώ».Εγώτουαπάντησα:Κύριεταγματάρχα,τικαθήμεθαεδώκαιχάνομεντονκαιρόνμας;Τισυμβαίνεικαιδενσπεύδομεννασυναντήσωμεντονφεύγονταεχθρόν;…». --«Μπράβοσας,Κρητίκαροι»,απαντά.«Συμφωνώ,αλλάεκείδυτικάειςτηναριστεράνπτέρυγαηΙΙΙηΜεραρχίαέχειεμπλακή.Αύριονκαιημείςθαπροχωρήσωμεν.Θαγίνητοθέλημάσαςκαιτοδικόμου». Πράγματιτηνεπομένηνεπορεύθημενπροςβορράν».

Οι επιτυχίες αναβαθμίζουν τις διεκδικήσεις της Ελλάδας. Ο Αλεξάκης (σ. 1073), γράφει: «ΟΒασιλεύς ετηλεγράφησεν εις τοΥπουργείονΕξωτερικών…καιετόνισεν,ωςπροςταςαπαιτήσειςμας:«Ναγνωστήρητώςότι:αναιπροτουπολέμουαπαιτήσειςμαςεξετείνοντομέχριτουΝέστου,δενείναιδυνατόνήδηναπα-ραμείνωσιαιαυταίμετάτόσαςθυσίαςαίματος,ούτεείναιδυνα-τόνναεγκαταλειφθώσινεκνέουοιελληνικοίπληθυσμοίειςτουςσφαγείςαυτών». Πράγματι, είναι λογικό και φυσικό να αναβαθμίζονται οι ελλη-νικές διεκδικήσεις, αφού οι εξελίξεις στα πολεμικά μέτωπα είναι υπέρ της Ελλάδας. Σχετικό είναι και αυτό που ο Αλεξάκης σημειώνει παρακάτω: «ΟπρωθυπουργόςΒενιζέλος,εκΘεσσαλονίκης,δι’αυτοκινήτουκαισιδηροδρομικώς,συνηντήθηειςΝύσσανκαιΣκόπιαμετάτουΣέρβου Πρωθυπουργού, μετά του οποίου συνεφώνησε δια τηντηρητέανστάσινκατάταςδιαπραγματεύσειςπερίειρήνης…».

Από τις σημειώσεις του Αλεξάκη, υπό ημερομηνία 4 Ιουλίου, ξε-χωρίζει η παρακάτω Ημερήσια Διαταγή του Αρχιστρατήγου (σελ. 1077):

167


«Αξιωματικοί,ΥπαξιωματικοίκαιΣτρατιώται. Εισερχόμεθαήδηειςνέανφάσινπολέμου.ΜέχριτούδεοΕλ-ληνικόςΣτρατός,υποστάςμεγάλαβάρη,κατέφερεκαίριονπλήγ-μακατάτουεχθρικούστρατού,χάριςειςτηνανδρείανσαςκαιτηνκαρτερίανσας.Ηεκστρατείαέλαβενοριστικήντροπήνυπέρημών,αλλάδενετελείωσενακόμη.ΔιανακαταβληθήοριστικώςοπροαιώνιοςεχθρόςκαιεξασφαλισθούνειςτηνΕλλάδαοικαρ-ποίτηςνίκης,χρειάζονταινέοιαγώνεςκαινέαιθυσίαι.Γνωρίζωτουςκόπουςκαι ταδεινοπαθήματάσας.Αλλάπροβλέπωμετάπεποιθήσεωςειςσας,ότιθαεντείνετεταςπροσπαθείαςσας,διανακαταφέρετετοτελευταίονκτύπημα.ΉδηοΣερβικόςΣτρατόςσυναθροίζεται προς επίθεσιν. Ο ΡουμανικόςΣτρατός, 200.000,διελθώντονΔούναβιν,βαδίζειειςΣόφιαν.Είμαιβέβαιοςότιδενθαυστερήσωμενημείς.Ηελληνικήφιλοτιμίαθατοαποδείξη.Λοι-πόν,θάρρος,όπωςπάντοτεκαιεμπρός.

Κωνσταντίνος».

Στις 5 Ιουλίου, οι μεραρχίες κινούνται εμπρός και το Τάγμα Κρητών είναι στην πλαγιοφυλακή της VIης Μεραρχίας. Ο Αλεξάκης, σε μια φάση της αναχώρησης του Τάγματος, συναντάται τυχαία με ταγματάρχη, ο οποίος του φέρεται απρεπώς. Αργότερα μαθαί-νει πως ήταν ο Χατζηανέστης, ο μετέπειτα αρχιστράτηγος στη Μ. Ασία, που συνέδεσε την παρουσία του εκεί με την Μικρασατική Καταστροφή, γι αυτό και εκτελέστηκε αργότερα στο Γουδί με τους «Έξι». Μεταξύ των άλλων, υπό την ημερομηνία αυτή, ο Αλεξάκης ση-μειώνει κάτι σημαντικό, υπό τον τίτλο: ΆφιξιςΣτρατούΗπείρουμετοΣύνταγμαΚρητών(σελ. 1088):«ΗVIIIηΜεραρχία,μετα-φερομένη ατμοπλοϊκώς (10 ατμόπλοια) εξ Ηπείρου (δια ΑγίωνΣαράντα)ειςτηννήσονΘάσονκαιειςΚαβάλαν,έφθασεεκείτηνεσπέραν.ΕιςτηνΜεραρχίαναυτήνευρίσκετοκαιτο1ονΑνεξάρ-τητονΣύνταγμαΚρητών». Την ίδια μέρα, ενώ οι Σέρβοι έχουν προβλήματα, οι Ρουμάνοι έχουν επιτυχίες.

Στις 6 Ιουλίου οι Μεραρχίες προχωρούν, επίπονα και με νυκτο-πορείες, με μικρές συγκρούσεις και νίκες στα άκρα και κατάληψη του Νευροκοπίου. Αναφέρει και πάλι απώλειες. Χωρίς ιδιαίτερα συμβάντα και η επομένη, 7 Ιουλίου, μια πορεία, η οποία έδωσε την ευκαιρία στον Αλεξάκη να σημειώσει την εντύπωση που δίνουν από μακριά οι μακρές φάλαγγες που πορεύονται «ως όφεις». «Ως

168


όφεις» φαντάζουν επίσης πολλές φορές και ποτάμια, μικρά ή με-γάλα, όταν τα βλέπει κανείς από ψηλά… Μάλιστα την επομένη, 8 Ιουλίου, ο Αλεξάκης σημειώνει: «Όταν εχάραζεκαι ερρόδιζεν ηανατολήειςτονανατολικόνΌρβηλον,ακούωστρατιώτηνναψι-θυρίζει:

«Γλυκοχαράζουνταβουνάκιοιόμορφεςκοιμούνταικαιτωνμανάδωνταπαιδιάσταξένατυραννούνται».

Και το υπόλοιπο της πορείας είναι κουραστικό, λόγω της μεγά-λης ανωμαλίας του εδάφους και της πυκνής δασώδους εκτάσεως, εν μέσω της οποίας γίνεται η πορεία. Την επομένη, 9 Ιουλίου 1913, «ηΜεραρχία σταθμεύει»,αν και, όπως σημειώνει «ανυπομονούμενναπροχωρήσωμεν».Αξιοπρόσεκτες είναι επίσης ορισμένες από τις σημειώσεις του αυτής της ημέρας: «Κάθομαι επίβράχουκαιωςκατεβαίνουντανέφητηςομίχληςαπόταυψηλάπροςταχαμη-λά,νομίζειςότιπαρασύρονταιταόρηκαικατρακυλούνκαιαυτάμαζί,νακατέλθουνειςτηνκοιλάδα. Τανέφη,φορτωμένανερό,τρέχουνκαιόπισθέντωνάλλα,ωσείνακυνηγούνταμενταδε.Καικατέρχονται–σβήνουναυταίαιπελώριαιουράνιαιΔαναΐδες–σανναβιάζωνταιόλαναφέρουντοταχύτεροντανεράτωναπότονουράνιονθόλονειςτακοίταςτωνποταμώνκαιδι’αυτώνειςτηνθάλασσαν…». Σχετικά με τα νέφη που παρατηρεί, σημειώνει και πάλι ότι ένας στρατιώτης ψιθυρίζει τη μαντινάδα:

«Τανεφαλάκιατ’ουρανούρώτηξενασουπούνε,πώςκλαίνεταματάκιαμουόντεσεθυμηθούνε».

Παρακάτω περιγράφει τα Στενά της Κρέσνας και την «εισχώρησιειςταΣτενά»ενός συντάγματος. Στα διπλωματικά, γράφει: «Αισυζητήσειςδι’ειρήνην.ΤηνημέραναυτήνοΒασιλεύςκαιοΠρωθυπουργόςαντήλλαξαντηλεγραφικώςταςγνώμαςτωνδιαταςαπαιτήσειςτηςΕλλάδοςειςταςσυζητήσειςπερίειρήνηςκαισυνιστούσεοΠρωθυπουργόςναμηφανώμεναδιάλλακτοι. ΛέγεταιότιηΒουλγαρίαεζήτησεανακωχήν». «ΟβασιλεύςτηςΒουλγαρίαςπαρακαλεί–(σ.1125).Τηνημέ-ραναυτήν, ο μέχρι τότε υπεροπτικώςφερόμενος βασιλεύς τηςΒουλγαρίαςΦερδινάνδος,παρεκάλειτηλεγραφικώςτονβασιλέα

169


τηςΡουμανίαςΚάρολονναεπέμβηφιλικώςειςτουςβασιλείςΕλ-λάδος,Σερβίας,καιΜαυροβούνιονπροςκατάπαυσιντουπολέ-μου»,ενώ συμπληρώνει: «ΤηναυτήνημέρανηΡωσσίαανακοίνω-σενότιδενεπέτρεπεπεραιτέρωεξασθένησινκαιταπείνωσιντηςΒουλγαρίας»,εννοώντας ότι η Ρωσία εμφανίζεται προστάτης της ευρισκόμενης σε δύσκολη πλέον θέση Βουλγαρίας.

Και την επομένη, 10 Ιουλίου, ο στρατός μας συνεχίζει την πο-ρεία του, προς συνάντηση του συνεχώς υποχωρούντος βουλγαρικού στρατού, ενώ οι διπλωματικές κινήσεις συνεχίζονται. Η βουλγαρική ηγεσία είναι σε πολύ δύσκολη θέση, αφού χάνει σε όλα τα μέτω-πα, ενώ οι Τούρκοι ανακατέλαβαν την Ανδριανούπολη. Η Ρωσία προσπαθεί να παίξει διαμεσολαβητικό ρόλο και ασκούνται κάποιες πιέσεις και προς την Ελλάδα να δεχθεί ανακωχή. Ανάλογα κινείται και η Αυστρουγγαρία. Ο Βενιζέλος, θεωρώντας ότι είναι καλή στιγ-μή για την Ελλάδα, το σκέφτεται, «οΒασιλεύςόμωςηρνήθητηνσυνομολόγησινανακωχής, οδεβασιλεύςτηςΡουμανίαςτηλεγρα-φικώςσυνίσταειςτονΒασιλέαμαςδιακοπήντωνεχθροπραξιών.ΕιςόλαταδιαβήματαοβασιλεύςΚωνσταντίνοςέδωκεναρνητικήναπάντησιν…καιαπήντησενειςτονΠρωθυπουργόν:«ΗΒουλγα-ρίααςστέρξηναυπογράψηεπίτουπεδίουτηςμάχηςτηνπρο-καταρτικήνειρήνην,δεχόμενητουςόρουςμου,καιτότεδέχομαιανακωχήνάμεσον»(σελ. 1128). Και την επομένη, 11 Ιουλίου, συνεχίζεται η πορεία δια των Στε-νών της Κρέσνας, με μικρές συγκρούσεις. Οι στρατιώτες του Τάγ-ματος ξυπνούν …βρεγμένοι από νυχτερινή βροχή και ο Αλεξάκης, ασυνήθιστος σε βροχή τον Ιούλιο μήνα, γράφει: «Τηςβροχήςπροη-γήθησαναστραπαίκαιβρονταί.ΚαιείπαειςτουςστρατιώταςότιείναικαλόσημάδικαιότιοΘεόςμεβροντέςφοβίζειτουςεχθρούςμας».

«Χαίρε,αστραπήταςψυχάςκαταλάμπουσα,Χαίρε,ωςβροντήτουςεχθρούςκαταπλήττουσα».

Ωστόσο οι βροντές ήρθαν λίγο ανάποδα: «Παρά την Κλίσαν,εβλήθημεναιφνιδίωςυπότουεχθρικούπυροβολικούεκτωνυψω-μάτωνΚάτσοβαΜαχαλά και το πυρ αυτό έκτοτε εξηκολούθειαραιόνμέχριτηςεπελεύσεωςτουσκότους…ΜετάταςπρώταςοβίδαςηφάλαγξτηςΜεραρχίαςεσταμάτησε.Έπειταμετεκινού-μεθακοπιωδέσταταειςανώμαλακαιδασώδηεδάφη…».

170


Και ενώ η προώθηση του ελληνικού στρατού συνεχίζεται μέσα από τα Στενά της Κρέσνας, όχι πολύ μακριά, στη Θράκη, η VIIIη Μεραρχία, που έχει έρθει από την Ήπειρο και έχει αποβιβαστεί στη Καβάλα, παίρνει εντολή να καταλάβει την Ξάνθη. Στις επιχειρήσεις αυτές μετέχει και το υπόλοιπο του Συντάγματος Κρητών, που ανή-κει στη Μεραρχία αυτή εκτός από το 3ο Τάγμα του το οποίο έμεινε στην Κορυτσά.

Το μνημείο της απελευθέρωσης της Αρναίας.

Ο Β. Παπακώστας (καθιστός δεύτερη σειρά στο μέσον) με Μακεδονομάχους - Προσκόπους. (Μουσείο Μακεδ. Αγώνα).

171


12-14Ιουλίου1913

«ΜάχαιΚρέσνας–Τζουμαγιάς» Στη συνέχεια περιγράφονται «η 3ήμερος κρατερά μάχη τηςΑρισβάνιτσας(υψώματος1378)καιαιμάχαιειςταςπτέρυγας(Νευροκοπίου,Πετσόβουκαιαλλού–(σελ. 1139 – κ. ε.). Στην αρχή ο Αλεξάκης περιγράφει την περιοχή όπου διαδρα-ματίζεται η 3ήμερη μάχη, στην οποία και πάλι το Τάγμα Κρητών παίζει αποφασιστικό ρόλο, αλλά και δοκιμάζεται σκληρά, ο ίδιος δε ο διοικητής του, ο σπουδαίος Ταγματάρχης Γ. Κολοκοτρώνης, βρί-σκει ηρωικό θάνατο. Περιγράφοντας την τοποθεσία, γράφει μεταξύ άλλων: «Αιεκατέρωθεντουποταμούκλιτύεςείναιλίανδασώδεις.Επί τουόρουςαυτούσυνήφθηη τριήμεροςκρατεράμάχηυπότουστρατούμαςκαικυρίωςυπότηςVIηςΜεραρχίας.ΟρθώςτοεξέλεξανοιΒούλγαροιόπωςεπ’αυτούαντιτάξουντηναπεγνω-σμένηνάμυνάντων,εγκαταλείψαντεςαμαχητίσχεδόνταΣτενάτηςΚρέσνας. Τοέδαφοςείναιορεινόνμεβαθείαςχαράδρας.Οεχθρόςήτοκαλώς οργανωμένος αμυντικώς και πάσαι αι αποστάσεις είχονεπισημανθή υπό του πυροβολικού και πολυβόλων. Δεν έμενοναπυρόβλητοιτομείς.Ραγδαίαβροχήέπιπτενόληντηνημέρανμεδιακοπάς.Τηννύκταέπεσενκαιολίγηχιών.Τοψύχοςήτοδριμύ-τατον…Οιστρατιώταιπολλέςφορέςέλεγον:Καλύτεραναέχω-μενμάχην,παράεξαντλητικάςπορείας.Σήμερονεννοούσανκαιέλεγονότιπιθανόνναέχωμενμάχην.Οεχθρός«εβαρέθηκεναφεύγη».Θασταθήναδοκιμάσηταςδυνάμειςτου,αιοποίαιθαείναι ίσως ενισχυμέναι με στρατεύματα μη πολεμήσαντα μέχριτούδε.Καιπράγματιαυτόσυνέβη». «Ηπορείαμας.Ώραν5ηνπ.μ.εκκίνησιςεκτουδάσουςειςτοοποίονείχομενδιανυκτερεύσει«ενπροφυλακαίςμάχης»…Ηρε-μία επεκράτει την ώραν εκείνην, ως εάν ο τόπος ήτο έρημος,ακατοίκητος.Οικάτοικοιείχοναποσυρθήμακράνειςταδασώδηόρη…Αλλάμετ’ολίγοντηνγαλήνηνδιεδέχθηηθύελλα.…Αρχίζειτότεραγδαίαβροχή».«Ηέναρξιςτηςμάχης. (σελ. 1147).Απομακρυνθέντος του8ουΤάγματοςΕυζώνων(Βασιλούνη),ετάχθηωςνέαεμπροσθοφυλα-κήτο9ονΤάγμαΕυζώνων(Βελισσαρίου)καιηκολούθειτοΤάγμαΚρητών(Κολοκοτρώνη).

172


…Το9ονΤάγμαΕυζώνων,μόλιςδιήλθετομικρόνχωρίονΠόρο-γκος,εβλήθηυπότουεχθρικούπυροβολικού…Ηορεινήπυροβο-λαρχίαήρχισεβάλλουσακατάτουβουλγαρικού,προςαντιμετώ-πισίντου.Το9ονΕυζώνωνήρχισεναμέσωςτηνεπίθεσιν. …Ειςτονορεινόν,δασώδηκαιχαραδρώδηαυτόντόπον,τονεγκαταλειμμένονσήμεροναπότουςκατοίκουςτου,καιυπόβρο-χήνραγδαίαν,αρχίζειτώρααπ’εδώησύγκρουσιςτωνδύοαντι-πάλων,ηοποίαδιήρκεσενεπίτρειςημέρας».Στη συνέχεια παρα-θέτει αποσπάσματα από περιγραφές συγκρούσεων από τον Ερω-τόκριτο του Κορνάρου –όπως και πολύ συχνά παραθέτει σχετικά αποσπάσματα από τον Όμηρο. «Ο1οςΛόχοςειςενίσχυσιντου9ουΕυζώνων»-(σ. 1149 -50) Το 9ο Τάγμα Ευζώνων, του ηρωικού Ταγματάρχη Βελισσαρίου, ζητά από το Σύνταγμα ενισχύσεις. «Κατ’εντολήντουΣυντ/τος,τοΤάγμαΚρητώνδιέταξενεμέ,ναενισχύσωμετον(1ον)Λόχονμουτο9ονΕυζωνικόνΤάγμα.ΟΤαγματάρχηςΚολοκοτρώνηςμουλέγει:«ΠάρετονΛόχονσουκαισπεύσεναενισχύσηςτοΤάγματουΒελισσαρίου.Επί τουπαρόντος τίθεσαι υπό ταςδιαταγάςτου…». …Παιδιά,λέγωειςτουςστρατιώταςμου,ήλθενηαγίαώρα,όπωςεπεριμέναμεν.Ακολουθήστεμε!» Φεύγουν προς το Τάγμα Βελισσαρίου. Όμως συναντούν σύντομα αφρισμένο ποτάμι από τη δυνατή βροχή που είχε πέσει. Ψάχνουν πέρασμα, ενώ βάλλονται και ο λοχίας –οδηγός χάνεται. Τελικά περ-νούν το δυνατό ρεύμα του ποταμού πιασμένοι μεταξύ τους σε ομά-δες. Μετά το πέρασμα του ποταμού, «…ολόβρεκτοικαιαπότηνβροχήνκαιαπότορεύματουποταμούΟσένοβα,καταλασπωμέ-νοιμέχριτωνκνημώνειςτομαλακόνέδαφος,φορτωμένοιτηνπα-νοπλίανμας–καιτονφόρτοντουγυλιούοιοπλίται–ανηρχόμεθατηναπότομονπλαγιάν.Καιήτοτόσοναπότομοςκαιπετρώδης,ώστεδενεβαδίζομενομαλώς,αλλάανερριχόμεθα». Ανεβαίνουν με πολύ κόπο, με «συχνάολιγόλεπτασταματήμα-τα», ενώ ακούνε τους σαλπιχτές του Τάγματος Βελισσαρίου να σαλ-πίζουν «προχωρείτε,προχωρείτε». «Κάθυγροιαπότανεράτουποταμούκαιτηςβροχήςκαιπροσέτιβουτηγμένοιειςτονιδρώτακατάτονανήφορον,εφθάσαμενειςτηνράχιν.ΕξαποστάσεωςβλέπωτονΔιοικητήντου9ουΕυζωνικούΤάγματοςΤαγματάρχηνΒελισσαρίου,οοποίοςμεανέμενενανυπομόνως». Ο Βελισσαρίου τους υποδέχτηκε με καλά λόγια και είπε επίσης:«Εδώ,παιδίμου,θαέχωμενσπουδαιότεροναγώνααπότοντου

173


ΛαχανάκαιτουΠιλάφΤεπέ…».Για τονΒελισσαρίου ο Αλεξάκης σημειώνει ότι«δικαίωςέχειγίνειθρύλος».

«ΟΛόχοςμουπροελαύνει.(σελ. 1158 -59) ΟΛόχοςμουείχεναναπαυθήεπ’ολίγαλεπτά.ΚαιοΒελισ-σαρίουμεδιατάσσει:«Τώραθαλάβηςμέροςενεργόν.Έχωδια-θέσειειςτηνμάχηνκαιτους4Λόχουςμου.Σεκρατώτώραωςεφεδρείαν. Θα βαδίσης προς δυσμάς, θα προχωρήσης περί τα800μέτρακαιεκείθαμεπεριμένης».ΕτοποθέτησασκοπούςκαιανέμενοντονΤαγματάρχηνΒελισσαρίου,όστιςμετ’ολίγονήλθενεκεί».

Είχαν φύγει πολύ μπροστά και οι 4 λόχοι του Βελισσαρίου και είχαν μπει σαν σφήνα βαθιά στην εχθρική περιοχή, τόσο που ο Συ-νταγματάρχης Παπαδόπουλος, δ/τής του Συντάγματος, ανησύχησε. Ήρθε λοιπόν ανήσυχος κοντά στον Βελισσαρίου, μαζί με τον ταγμα-τάρχη Κολοκοτρώνη και «τα είπαν» λίγο με τον Βελισσαρίου. «Μό-νοιμαςδενθαπάμεστηΣόφια»,είπε ο συνταγματάρχης, προ-σπαθώντας να συγκρατήσει τον συνήθως ασυγκράτητο ταγματάρχη Βελισσαρίου. Ωστόσο, γράφει ο Αλεξάκης, «έναςζωηρόςστρατιώ-της,οοποίοςήκουσετηλέξινΣόφια,επανέλαβε:«Τ’ακούσατε,παιδιά;ΘαπάμεστηΣόφια,θαπάμεστηΣόφια.Τοείπενοκ.Διοικητής»(σελ. 1160 -61). Όμως, ο συνταγματάρχης είπε να ανασυνταχθεί το τάγμα Βελισ-σαρίου και ο λόχος του Αλεξάκη «ναταχθήπροςμάχην»,αλλά «νακρατήαμυντικήνθέσιν». «ΟΚολοκοτρώνης…προσέθεσε:«Νασειδώ,Γιάννη!ΟΘεόςμαζίσου». «Ναμε ιδή», είπενοφιλόπατριςκαιγενναίος ταγματάρχηςμου.Αλλ’όμωςδενξαναϊδωθήκαμε.Πούνατοξέραμεεκείνηντηνστιγμήν;!Θααποχαιρετίζαμεναλλήλους,μεένασφίξιμοτουχεριού τουλάχιστον…»,σημειώνει με δικαιολογημένη μελαγχολία και συγκίνηση ο Αλεξάκης, αφού ήταν η τελευταία φορά που έβλεπε ζωντανό τον Ταγματάρχη του, τον Γ. Κολοκοτρώνη.

«Αντεπίθεσις εις εχθρικήν επίθεσιν. Κρατερά μάχη» -(σελ.1166-69) «Εγώεγκαθίστωντονλόχονμουειςεκλεγείσαντοποθεσίαν,τοδε9ονΤάγμα(Βελισσαρίου),προσεπάθειναανασυνταχθή.Ήτοδύσκολοντοέργοναυτό,διότιπολλαχούοιάνδρεςείχοναγκι-στρωθήκαιεμάχοντο.Οεχθρόςήτοπολυάσχολος,κατείχενισχυ-

174


ρώςταςδύοκορυφάςτουςόρουςΑρισβάνιτσα–ήτοδικόρυφοντοόρος,καιήτουψηλοτέραηβορειοτέρακορυφή(1378μέτρα),-εξηκολούθουνδενακαταφθάνουνεκεί,ωςαπεδείχθη,νέαιεχθρι-καίενισχύσεις.Δενείχονπαρέλθειπολλάλεπτάαπότηςεγκατα-στάσεωςτουΛόχουμουεκεί,ότεήρχισανπυράεναντίονμαςαπόόληντηνκορυφογραμμήν…Είχονσκοπόν,ναμετακινήσωτοΛό-χονπροςταεμπρός,ειςκαλυτέρανθέσιν,δηλαδήειςτηνέναντιράχιν…Όμωςοεχθρόςμάςπρόλαβεν.Αυτόςκατέλαβετηνράχινεκείνηνκαιεπιχειρούσεναπροχωρήσηπροςημάς…Αισφαίραιεσύριζον δαιμονιωδώς με τον οξύν συριγμόν των υπεράνω τωνκεφαλώνμαςκαιαραιότεραεπίσηςαιοβίδες…Απότηνκορυφο-γραμμήνμάςέβαλλενοαπ’εκείεμφανισθείςεχθρόςτώρα…». «Η πρώτη μεγαλειώδης εξόρμησίς μας. Ήτο θύελλα» -(σ.1069-73) Ο Λόχος καθηλώνεται, έχει απώλειες και οι Βούλγαροι ετοιμά-ζονται να εκμεταλλευτούν με επίθεση το πλεονέκτημα που έχουν, λόγω θέσεως και αριθμού μαχητών. Ο Αλεξάκης, αφού «τοσημα-ντικότερονήτοότιαπειλούμεθααπόκύκλωσιν»και εφόσον«τοΤάγμαδενμεενίσχυεν»,αντιμετωπίζει τα ενδεχόμενα: Να υποστεί επίθεση πολυπληθών αντιπάλων, οπότε «εγενάτοκίνδυνοςνακυ-κλωθώμενκαινααιχμαλωτισθώμεν…Ναμετακινηθώμενπροςταοπίσωδενεγίνετοσκέψις… γιαναμηπτοηθήτοόπισθενυπόλοι-πονΤάγμαμας. Τρίτη λύσις ήτο να αντεπιτεθώμεν. Να ριφθώμεν κατά τουαντιπάλου.Μάλισταεγκαίρως,πρινοεχθρόςεξορμήσηπρώτος… Έπειταεφώναξα:«Παιδιά!Εκεί,όπωςείσθεπρηνηδόν,κάμε-τεεφ’όπλουλόγχην!Οεχθρόςετοιμάζεταιναμαςεπιτεθή.Θααντεπιτεθούμεπρώτοι…Καιεπανέλαβον:«Παιδιά!Έτοιμοικαιθαπαραγγείλω». …Ειςτηνκατάλληλονστιγμήνύψωσατοξίφοςμουυψηλάκαιεφώναξα:«Παιδιά!Εμπρόςδιατηςλόγχης!». Ήστραψαναιλόγχαιμαςειςτοναέρα.Αι100περίπουλόγχαιτουΛόχου, οοποίοςσηκώθηκεμεπροτεταμένας τας«λόγχαςεφ’όπλου».ΗγέρθηοΛόχοςόλοςωςενσώμαμεμίανψυχήνκαιόρμησεκατάτουεχθρού. Περιγραφήντοιαύτηςεξορμήσεωςπροςέφοδονείναιδύσκολονναδώσω.Μεφωνάς«εμπρός!κατ’επάνωτων!»,κλπ,έτρεχονόλοιμεπροτεταμένηντηνλόγχην…Ηαπόστασιςτηνοποίανδια-νύσαμενήτο300μέτραίσως. Είμαιειςτηνπρωτοπορείανμευψωμένηντηνσπάθην.Στρέφω

175


τηνκεφαλήνμόνον,ναίδωανμένηκάποιος.Όλοιακολουθούν,αλλάηπαράταξιςέχειμεταβληθήειςφάλαγγα…Φωνάζωδιαδο-χικώς«εμπρός!». Κατά την διαδρομήν αντελήφθην 2-3 πίπτοντας. Εφώναξα«πάρτεταφυσίγγιάτους».Εκείεδείχθησανωραίαπαραδείγμα-ταγενναιότητοςκαιαυτοθυσίας…Καιέπεσαναρκετοίεκεί.Πούείσθε,εθνικοίποιηταί,ναιδήτεκαιναψάλλετε… -(η υπογράμμιση δική μου). ΟιΒούλγαροιθαμαςεξελάμβανανίσωςτρελούς.Κάθυγροικαιασθμαίνοντες,ανηρχόμεθαπροςτηνράχιν,περιφρονούντεςταςβουλγαρικάςσφαίρας. Τέλοςηεχθρικήγραμμήεκλονίσθη.Προτηςορμήςμαςεκείνηςεγκατέλειποντηνράχιντραπέντεςειςφυγήνκαιημείς,φθάσαντεςεπ’αυτής,είδομεντανώτατωντελευταίωνφευγόντων…Ενική-σαμεν. Ετάχθημεν τώραημείς επί τηςράχεωςπρηνηδόν.ΕκείόπουήσανπρότερονενγραμμήοιΒούλγαροι…Τινέςόρθιοιεγιουχάι-σαντουςφεύγονταςεχθρούςμετηνφωνήν«αέρα!»…Αντοηθι-κόντουεχθρούήτοκαλόνκαιηορμήμαςασθενής,ήτοδύσκολονναηττηθήειςτοιαύτηνθέσιν…Τοηθικόνόμωςτουεχθρούήτο,ωςφαίνεται,άθλιον,επειδήηττάτοκαικατεδιώκετοαπόΘεσσα-λονίκηςμέχριςεκείεπί23ημέρας,συνεχώςσχεδόν…

Πήραν την κορυφή αυτή οι Έλληνες, αλλά διαπιστώνουν ότι τώρα βάλλονται από άλλη πλησίον κορυφή και από βουλγαρικά στρα-τεύματα που ολοένα ενισχύονται. «Ωςύστερονδιεπιστώθη,αντι-μετωπίζαμενεκεί12.000Βουλγάρουςπεζικόνμε2πεδινάςπυ-ροβολαρχίας.Ένεκατηςπιέσεώςμαςυπότουεχθρούειςθέσινγυμνήν,άνευπτυχήςκαιάλλωνπροκαλυμμάτων,ηθέσιςμαςήτοδύσκολη.Έπρεπε να ενισχυθώμεν…»,πλην όμως, ο υπασπιστής του Τάγματος που καταφθάνει, τους ενημερώνει ότι –εκτός από τον 3ο Λόχο που έφθασε νωρίτερα – «δενθαμαςσταλήενίσχυσις,αφού εκατέρωθεν οάλλος στρατός μας είναι πολύ οπίσω…Τινακάνωμεν;Εάνμείνωμενεπίτόπου,ήθαμαςεπιτεθήπρώτοςοεχθρόςκαιθαμαςαπωθήσηοπίσω,αφούκαιταπυρομαχικάμαςεξηντλήθησανσχεδόνόλα,ήθαμαςαιχμαλωτίσηδιακυκλώ-σεως,αφούείναιπολυπληθέστερος.Ναυποχωρήσωμεναπόεδώείναι και αυτό επικίνδυνον. Τότε θα μας κυνηγήση και δεν θαμείνωμενζωντανοί,βαλλόμενοιεκτωνόπισθεν.Είναιαυτόλύσιςαπαράδεκτος.Οπότεοφείλουνναπροχωρήσουνοιιδικοίμαςκαιναέλθουνκοντάμαςειςενίσχυσιν.Τουλάχιστονοιυπόλοιποι2

176


λόχοιτουΤάγματόςμας.Άλλως,διαναμησυλληφθώμεναιχμά-λωτοιημείςεδώ,θαεπιτεθώμενπάλιν.Και«ήτουύψουςήτουβάθους».Τουλάχιστονέτσιθαπέσωμενηρωικά.Άλληλύσιςδενχωρεί».ΑυτάείπαειςτονΥπασπιστήν».

Ο οποίος όμως υπασπιστής έφυγε, χωρίς να αναλάβει τις ευθύ-νες του, αφήνοντας τον Αλεξάκη και τον Τζανακάκη του 3ου λόχου να λύσουν μόνοι τους το πρόβλημα της «δεινήςθέσης»στην οποία βρίσκονται. Έτσι οι δυο ανθυπολοχαγοί αποφασίζουν και πάλι «ναφύγουνπροςταεμπρός».Να επιτεθούν και πάλι. Με τη λόγχη να καταλάβουν τη φοβερή κορυφή 1378. Έτσι αρχίζει: «Ηδευτέραέφοδόςμας,μεγαλειώδηςεπίσης»(σ. 1175 -78) «ΕξιφουλκίσαμενεγώκαιοΤζανακάκης,ετέθημενεπικεφαλήςκαιέγινενηεξόρμησιςτηςΔιλοχίας.Έλαμψαντασπαθιάμαςειςτοναέρα.ΗλάμψιςκαιηανταύγειάτωνήγειρενπάλινορθίουςτουςστρατιώταςτηςΔιλοχίαςωςενσώμακαιμίανψυχήν. ΕιςολίγωνβημάτωναπόστασινοΤζανακάκηςπληγώνεταικαικαθίζεικάτω.Τοναντελήφθηνκαθήμενον, ενώείχαπροχωρήσειπερίτα50μέτρα.Τιαπέγινεέκτοτεειςτοαριστερόνμου,δενγνωρίζω.. Τρέχων μετά των ανδρών της Διλοχίας μου επί τηςράχεως, έβλεπα φεύγοντες προ ημών τους εκεί Βουλγάρους…Έφευγαντρέχοντες. Ηορμήμαςήτοορμήλεόντωνκατάάρκτων.Προτηςορμήςημών των ολίγων, οι πολλοί Βούλγαροι ετρέποντο εις άτακτονφυγήν.Ανερριχήθημεν.Ηκορυφήήτοκενή.Είδαμόνοντανώταδύοφευγόντωνανδρών,τωντελευταίωνεκτωνφευγόντων…Κα-τελάβομενούτωτηνπερίφημονκορυφήν,ύψωμα1378. …Όχιμόνονοιπεσόντεςκαιεκπνεύσαντεςκαιοιτραυματίαι,αλλά και οι υπόλοιποι, όσοι μέχρι τέλους έμειναν άτρωτοι καιτουςεσεβάσθησαναισφαίραι,υπήρξανήρωες. ΥπήρξεμέγαατύχημαότιέπεσενεκείκαιοΤαγ/ρχηςΚολοκο-τρώνης,ωςθαδιηγηθώκατωτέρω.ΑναυτόςεπέζηθαεξέθετεειςέκθεσίντουτηνδράσιντουΤάγματοςκαιηδόξατουΤάγματοςθαανήρχετομέχριςουρανού». «ΕπίτηςκορυφήςτηςΑρισβάνιτσας-(1378) «Η κατάκτησις της κορυφής αυτής υπήρξε το έπαθλον τουαγώνοςμας…Δενέμεινεντότεοριστικώςειςχείραςμας…Ήλλαξεχείρας3-4φοράςκατάτηντριήμερονκαιαιματηροτάτηνμάχην,τελικώςδεέμεινεειςταςελληνικάςχείραςμέχριτέλουςτουπο-λέμου».

177


Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει, με τη συνήθη λεπτομερή περιγραφικότητά του, την τοποθεσία αυτή και τελειώνει: «Δενδιέ-κριναόμωςκαθαράτομακρινόνέδαφος,διότιήτοπλέονβράδυ.Είχεναρχίσειτολυκόφως.ΉρχισαγράφωναναφοράνπροςτοΤάγμα:«Κατελάβομεντηνκορυφήνκαιτηνκατέχομεν.ΖήτωηΠατρίς!Στερούμεθαπαντελώςφυσιγγίων».

Σκοτώνεται ο Γ. Κολοκοτρώνης Τραυματίζεται ο Ι. Αλεξάκης

«Ομηρικήμάχηκαιοτραυματισμόςμου.(σ.1179-84) Οιστρατιώταιμούέλεγον:«Δενέχωφυσίγγια»ή«έχωμόνον2φυσίγγια»ή«εγώδενέχωούτεένα»καιταόμοια. Ειςταςμάχας,μάλισταειςτηντουΛαχανάκαιειςτηνσημε-ρινήντηςΆνωΤζουμαγιάς(Αρισβάνιτσας,1378),όλοςοΛόχοςμουαπετελείτοαπόήρωας. Πικρίαν και οδύνην εδοκίμασα οσάκις έπεφτε από εχθρικόνβόλιειςτοπλευρόνμουέναςαπότουςήρωαςαυτούςάπνουςήπληγωμένοςκαιοιμώζων. …ΉρχετοπράγματιοΤαγματάρχηςμετηνΔιλοχίαν(Λόχοι2οςκαι4ος),αλλάήσανακόμηενπορείαόπισθεντηςκλιτύος,εκτηςοποίας ημείς είχομεν εξορμήσει κατά την πρώτην επίθεσίν μαςκαιδεντουςεβλέπομεν.Εκεί,κατάτηνπορείαν,οβίςβουλγαρικήαπόταςδιερχομέναςυπεράνωτωνκεφαλώνμας,εύρετονΤαγ-ματάρχηνΚολοκοτρώνην. ...Μετοναμηνπυροβολώμενημείς,οιΒούλγαροιενόησανότιδεν έχομενφυσίγγια και είδονότι είμεθαολίγοι.Και εννόησανότιοιπολλοίαυτοίηττήθησανκαιεξετοπίσθησανυφ’ημώντωνολίγων. Όθεν απεφάσισαν αντεπίθεσιν προς ανακατάληψιν τηςκορυφής. ...ΕναγωνίωςανέμεναναέλθηηδευτέραΔιλοχία.Ανήρχετοενωρίτερον, ίσωςεσταθεροποιείτοηθέσιςμαςεπίτωνκαταλη-φθεισώνκορυφώντου1378απότηςημέραςεκείνηςκαιδενθαεγίνοντοδι’αυτήντηνεπομένηνκαιμεθεπομένηνάλλαιεπιθέσειςκαιαντεπιθέσεις,αιοποίαιπροξένησαντόσαςαπωλείας.Ηπα-ραμονήμουμετά40ανδρώνάνευφυσιγγίωνειςτηνκαταληφθεί-σανκορυφήντου1378ήτοβέβαιαδύσκολος. Τοβουλγαρικόνπυροβολικόν…εξηκολούθειναμαςβάλληκαιμάλιστατώραεκτουπλησίον…Επίσηςεβαλλόμεθαμεπυράπο-λυβόλωνκαιτυφεκίων. …Ειςμίανστιγμήνερρίφθηπέτρα.«Πετριέςμαςρίχνουν»,εί-

178


πανοιστρατιώται…Αμέσωςέπειταήλθεκαιδευτέραπέτρα.Καιτηνείδομεναυτήνερχομένηνκαιπίπτουσαν…Ηγέρθηντότεκαιεπροχώρησαδιαναίδωπόθενερρίπτοντοοιλίθοι…Περίτα50μέτρακάτωτηςκορυφής,βουλγαρικόντμήμαπερίπου60ανδρώνήτο όρθιον εν πυκνή γραμμή, με επικεφαλής έναν υψηλόν καιπαχύνγενειοφόρονάνδρα…Οεύσωμοςεκείνοςηγήτωρ,έρριπτεπάλιντηνστιγμήνεκείνηνλίθονκαθ’ημών. Λαβώνκαιεγώτότελίθον,τονέρριψακατάτωνΒουλγάρων…«Με πέτρες αυτοί, με πέτρες και ημείς. Και έπιασα δεύτερονλίθον.Αλλ’ενθυμηθείςότι τοπερίστροφόνμουήτογεμάτο,τοέλαβον,εσκόπευσακαιεξεκένωσα2-3σφαίρεςπροςτονυψηλόνΒούλγαρονηγήτορα. Αιεφημερίδεςέγραψαντότεότιεπίτηςκορυφήςτου1378έγι-νανομηρικαίμάχαιμελίθους–πετροπόλεμος.Έχωτηνιδέανότιηυπ’εμούρίψιςλίθωνκατάτωνΒουλγάρωνεκτηςκορυφήςτου1378διεδόθηκαιέγραψανοιδημοσιογράφοιότιτοΣύνταγμάμαςεμάχετο«μεπέτρες»,συνάπτονούτωομηρικάςμάχαςκλπ. Τηνστιγμήνεκείνην,κατάτηνοποίανάδειαζατοπερίστροφόνμου, ησθάνθην δυνατό κτύπημα εις το στήθος και πόνον. Ίναεξακριβώσω εάν ήτο χτύπημα λίθου, εκάθισα κάτω. Οι άνδρεςαντελήφθησανότιετραυματίσθηνκαιδύοεξαυτώνεπροχώρησανπροςεμέ.Μεέλαβοναπότουςπόδαςκαιμεέσυρανόπισθεντηςγραμμήςτωνκαιήνοιξαντοχιτώνιον.Τοαίμαέρρεεν.Τοτραύμαήτοδιασφαίραςμάουζερβουλγαρικού,διαμπερέςτουαριστερούημιθωρακίουεισελθούσηςαπότοστήθοςκαιεξελθούσηςόπισθενυπότηναριστεράνμασχάλην…Κατάτηνέξοδόντηςηβολίςείχεθραύσεικαιτην6ηνπλευράνμου. Εφαντάσθηντότεότιθαεξέπνεονμετ’ολίγον.Είπαναειδο-ποιήσουντονανθ/στήνΠετρουλάκηνναπαραλάβητονΛόχονκαιναπαραλάβουντοπορτοφόλιμουνατοστείλουνειςτηνμητέρατου. Ημάνα,τοαγαπητότερονπλάσμαστονκόσμοναυτόν.Μάλι-σταηαγρότισσαμάνα.Στοορεινόμικρόχωριό,ηαγράμματη,ηθεοφοβούμενημάνα,ηστοργική,ηαγία*… «Ακριβώςστηνκαρδιάείναιτοτραύμα.Αδύνατοννασταμα-τήσωμεν τοαίμα», είπανοιπροσπαθούντες ναμε επιδέσουν…Αφούείδανότιείχοντραυματισθήσοβαρώςκαιέρρεενάφθονοντοαίμα,υπέθεσανότιθααπέθνησκοναμέσως…Έβλεπατονου-ρανόνμετεταμένονβλέμμα,αποχαιρετώντοφωςτηςημέρας…Ζωηραί,ζωηρόταταιμένουνακόμηαποτυπωμέναιειςτηνμνήμηνμουαιστιγμαίεκείναι.

179


…Ιδών το αίμα μου να ρέη, εσκέφθην…«Μαπώςαναπνέωακόμη;Ίσωςεπειδήείμαιζεστόςακόμη»,έλεγονειςτονεαυτόνμου.«Έχειακόμηαίμαηκαρδιά,ωςφαίνεται.Σελίγοθαχυθήόλοτοαίμακαιτότεθαφύγηκαιηπνοή». Αλλά,παράταςσκέψειςεκείνας,αισθανόμουνεντούτοιςότιαντείχα.Καιονουςήτοεντάξεικαιδυνάμειςναομιλώείχαακό-μη,έστωολίγας». * Και εδώ και σε πολλά άλλα σημεία, είναι έκδηλη η αγάπη του Αλεξάκη στη μάνα του, την οποία χαρακτηρίζει –και το εννοεί – «αγία».

«Βουλγαρική αντεπίθεσις. Η κορυφή εγκαταλείπεται. (σελ. 1184 -86) Είπαπάλιν,οκ.ΠετρουλάκηςνααναλάβητονΛόχον. …ΟεπιλοχίαςΣπ.Βαρδάκηςεφώναξε:«Θααφήσωμεν,παιδιά,τονλοχαγόνμαςσταχέριατωνΒουλγάρων;Ελάτενατονπά-ρωμεν».Εστρώθηαντίσκηνονκατάγηςκαιμεέθεσανεπ’αυτού.Με εσήκωναν 4 και επροχώρουν.Αλλά την στιγμήν εκείνην, οιεπιτιθέμενοιΒούλγαροι,οιπλησιέστεροιειςτηνκορυφήν,δηλαδήαυτοίτουςοποίουςείχαιδείκαιτουςείχαπυροβολήσει,έφθασανεπάνωειςτηνκενωθείσανήδηθέσινμας.Τότεοικομίζοντέςμε…πυροβοληθέντες πλησιέστατα υπό των Βουλγάρων, με αφήκανκάτωκαιέφυγον.Είχανβέβαιαδίκαιονκαιέκαμανκαλάναφύ-γουν.Άλλωςθαεφονεύοντοκαιαυτοίήθαηχμαλωτίζοντο. Ενύκτωνεπλέον.Καιτοσκοτάδιγίνεταιπολλάκις«σωτηρία». Εκείεσυλλογιζόμουν,σανσεόνειρο:«Ανοπισθοχωρήσουναύ-ριονοιιδικοίμαςπολύοπίσωκαιοιΒούλγαροιέλθουνεδώκαιμειδούν,θαμεαποτελειώσουν». Για να αποφύγει το μαρτύριο της τυραννικής εκτέλεσης από τους Βουλγάρους, «αφούδενείχοντώρατοπερίστροφόνμου,ηγέρθην,μετηνσκέψινναμεεύρησφαίρακαιναφονευθώεπίτόπου,χω-ρίςμαρτύριον.Αιμόφυρτοςκαιετοιμοθάνατος,ανέμεναξαπλω-μένος,ασκέπαστος. Εγερθείςόμως,αντελήφθηνότιείχοναντοχήνακόμηκαιούτωήλπισαότιίσωςθασωθώ,ανπροσπαθήσω.Εσύρθηντότεόπισθενκορμούδένδρου,πλησίονκαιδεξιάμουευρισκόμενου…Δενεπρο-χώρησανκατάτηςκορυφήςπροςεμέοιΒούλγαροιναμεσυλλά-βουν,εμποδιζόμενοι,ωςφαίνεταιαπόταπυράτουΤάγματος.Ούτωδενμεείδονκαιεγώπαρέμειναεκεί,ειςμικράναπόστασιν,ίσως50μέτρων,απότουςΒουλγάρους».

180


«Ανεύρεσιςημιθανούςτηννύκτακαιδιακομιδήμου-(σ.1186-90) Ενθυμούμαιότιέπειτα,άγνωστονμετάπόσηνώραν,ήκουσακαιμεεφώναζανκαιμεανεζήτουν.Ήσανγνώριμαιφωναίυπαξ/κώνκαιστρατιωτώνμου,οιοποίοι,συνοδεύοντεςδύοτραυματιο-φορείςμεφορείον,μεανεζήτουνκαιμεανεύρονεπίτέλους,μετάπολλήνώραν,ωςμουέλεγανβραδύτερον. Δενθαεγίνετοηαναζήτησιςεκείνηκαιανεύρεσίςμου,αφώ-νουκαιετοιμοθανάτου,ανδενμεαγαπούσανοιστρατιώταιμου,όπωςτουςηγάπωνκαιεγώ.Καιτώρα…διηγούμαιταςστιγμάςτης…επανόδουμουειςτηνζωήν.Καιτηνεπάνοδόνμουαυτήντηνοφείλωειςτουςαγαπητούςμουεκείνουςσυμπολεμιστάς,πουμεαναζήτησανμέσαστοσκοτάδιτηςνύχτας,εκείόπουεφαντά-ζοντοότιθαμεανεύρισκον,πλησιέστατατωνΒουλγάρων. Μεευρήκαναιμόφυρτονκαιετοιμοθάνατον…Ανδενμεανε-ζήτουνμεεπιμονήν,θαεξέπνεονεκεί τηννύκτακαιθαέμενονάταφος,βοράτωνορνέων. …Οισωτήρεςμου,ότανμεανεύρον,μεεσήκωσαν,μεέβαλονεπίτουφορείου,καιεκινήθησανπροςτακάτωκατάμήκοςτηςχαράδρας.Ταπυράεσυνεχίζοντο,αλλ’αραιότεραπλέον,ένεκατουσκότους.Θαήτοηώρα10ή11τοβράδυ.Οιμεταφέροντέςμε,ειςαπόστασιν200ίσωςκαιπλέονμέτρα,εσταμάτησανκαιμεεπέδεσαν. Εγώ αισθανόμουν ότι με επέδεναν, αλλά δεν είχα δυνάμειςναειπώτίποτε.Ηαιμορραγίαμεείχενεξαντλήσεικαιείχαπάθειαφασίαν. Τέλοςέφθασανειςοίκημακαιμεεισήγαγανειςαυτό…Ήτοεκείμικρός συνοικισμός του ΟνιάρΜαχαλά. Εκεί εγίνετο η συγκέ-ντρωσιςτωντραυματιώντουΣυντάγματόςμας.ΉτοοΣταθμόςΕπιδέσεως. Και είχον συγκεντρωθή πολλοί τραυματίαι… Έγινεμετακίνησιςάλλωντραυματιών,διαναχωρέσηκαινατοποθετη-θήκαλώςτοφορείονεπίτουοποίουευρισκόμουν…Έλαβονταςπρώταςβοηθείας,αλλάεπάλαιψαπολύμετονθάνατονκατάτηννύκταεκείνην. …Αλλ’ενώοιτραυματίαιμέσαειςταοικήματατουΜαχαλάελαμβάνομεν ταςπρώτας βοηθείας, επανήρχισε ζωηράπάλιν ημάχη μέσα εις την νύκτα. Και τα πυρά ήσαν πολλά, μάλισταεπλησίαζον εις ημάς.ΟιΒούλγαροι έκαμαν νυκτερινήν επίθεσινκαιήτοενδεχόμενονναφθάσουνειςτονΟνιάρΜαχαλάν… Ηνύκταόμωςεκείνηεπέρασε,καιπαράτοότιέπαθααφασί-αν,εσώθην…Ειςτην ιδίανσυγκέντρωσιντραυματιώνευρίσκετο

181


καιοτραυματισθείςπροεμούανθ/γόςΤζανακάκης,οοποίοςήλθεκαιμεείδεν,αλλ’εγώδεντονηννόησα,ένεκατηςκαταστάσεώςμου». «ΠούκαιπότεέπεσενοΤαγματάρχηςΚολοκοτρώνης». Παρ’ όλον ότι έχει κάνει και προηγουμένως αναφορά για τον θάνατο του Κολοκοτρώνη, ο Αλεξάκης επανέρχεται δια μακρών στο θέμα αυτό, και είναι φυσικό κάτι τέτοιο, αφού πρόκειται για μείζον θέμα του Τάγματος Κρητών: Ο από της συστάσεώς του Δ/τής του 1ου Τάγματος του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών Γεώργιος Κο-λοκοτρώνης, εθελοντής στην τελευταία επανάσταση της Κρήτης και Μακεδονομάχος, σκοτώνεται στην φονική μάχη του «1378», στις 12 Ιουλίου 1913, σπεύδοντας να βοηθήσει τη Διλοχία Αλεξάκη –Μα-λανδράκη που εκτόπισε τους Βουλγάρους από την κορυφή, αλλά που δέχεται πλέον σφοδρή βουλγαρική αντεπίθεση. Να τι γράφει ο Αλεξάκης: «Ότανεγώμετην1ηνΔιλοχίαν(λόχοι1οςκαι3ος)εξετέλουντηνδευτέρανεπίθεσιν,βαίνωνπροςτηνκορυφήν,ουπασπιστήςτουΤάγματοςΙωαννίδης…επέστρεψενειςτοΤάγμακαιανέφερενειςτονΤαγματάρχηνότιεγώεπετέθηνμετάτηςΔιλοχίαςκατάτηςκορυφής. Ο Ταγματάρχης τότε, παραλαβών την 2αν Διλοχίαν,έσπευσενειςενίσχυσίνμου,εκφέρωνκολακευτικάςφράσειςδι’εμέ,ωςμουδιηγήθησανύστερονοιπαρόντες…Αλλ’ατυχώς,ότανέφθασενεπίτηςνοτιοτέραςκαιχαμηλοτέραςκορυφής,εδέχθητοπλήγμαεχθρικήςοβίδοςκαιέπεσενάπνουςήδιακομιζόμενοςεξέ-πνευσενκαθ’οδόν.Συγχρόνως,ειςτοπλευρόντουεβλήθη,απότηνίδιαοβίδα,οανθ/γόςΓ.Πλατάκης.Δύοπολεμισταίέπεσανμαζί. …ΟήρωςΔιοικητήςτουΤάγματος,οτελευταίοςγνήσιοςέγγο-νοςτουμεγάλουαρχηγούτου1821ΘεοδώρουΚολοκοτρώνη,δενυπήρχεπλέον.Έπεσενηρωικώς,αποδειχθείςάξιοςτουπάππουτουκαιτηςΠατρίδος». (σ. 1191 -93) «ΠούκαιπότεετάφηοΚολοκοτρώνης»-(σ.1193-94) Ο Αλεξάκης δεν ήταν βέβαια παρών στην ταφή του Κολοκοτρώ-νη, ούτε τον είδε νεκρό, αφού τραυματίστηκε βαριά ο ίδιος λίγο μετά τη θανατηφόρα έκρηξη της οβίδας, που έκοψε το νήμα της ζωής του ηρωικού Ταγματάρχη, απόγονου των Κολοκοτροναίων. Εκ των υστέρων ο Αλεξάκης πληροφορήθηκε ότι ο Κολοκοτρώνης τά-φηκε στις 13 Ιουλίου, στην άκρη του συνοικισμού Ονιάρ Μαχαλά (περιοχή που έμεινε στη συνέχεια στην επικράτεια του βουλγαρικού

182


κράτους). Υπενθυμίζουμε ότι, όπως γράφει αλλού ο Αλεξάκης, ο ανδριάντας του Κολοκοτρώνη στήθηκε στην περιοχή του Λαχανά, μαζί με τους ανδριάντες των άλλων πεσόντων αξ/κών του Τάγματος Κρητών (δες σελ. 157).

«Απώλειαικαιαυταπάρνησις. «ΤηνημέραναυτήνταςμεγάλαςαπωλείαςείχετοΤάγμαμας.ΕιςαυτόανήκενοπεσώνΤαγματάρχηςΚολοκοτρώνηςκαιοεπί-σηςπεσώνανθ/γόςΠλατάκηςκαιοιτραυματίαιανθ/γοίΑλεξάκηςκαιΤζανακάκης,εκδετων80οπλιτών,νεκρώνκαιτραυματιών,τοήμισυκαιπλέονανήκονειςτονυπ’εμέλόχον,όστιςδιεξήγαγετονκρατερόνκαιδεινόναγώνα. ΤοΤάγμαμας των χιλίων (1000)ανδρών εις τηναρχήν τουπολέμου,είχενακόμηεπίποδόςμόνον100περίπουκαιμετά2ημέραςμόνον50άνδρας.ΟιάνδρεςτουΤάγματοςΚρητών,αξ/κοίκαιστρατιώται,επολέμησανμεαυταπάρνησιν,ηοποίαείναιηκορυφήτωναρετών…ΤηνεσπέραντοΤάγμαμαςήτοακέφαλον,άνευΔιοικητού… Το1ονΣύνταγμαΕυζώνων,περιλαμβάνονκαιτοΤάγμαΚρη-τών,υπήρξεκατάγενικήνομολογίαντοηρωικώτερονΣύνταγματουΣτρατούμας». (Οι παραπάνω υπογραμμίσεις δικές μου)

Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναφέρεται στο Κρητικό εθελοντικό Τάγμα (Μανουσάκη), (σ. 1199), το οποίο έσπευσε όταν το 1ο Σύ-νταγμα Ευζώνων ζήτησε ενίσχυση. «Διαναφθάση,εβάδισεσχεδόντροχάδηνεπίδύοπερίπουώραςκαιυπέστηαπερίγραπτα,λόγωτου σκότους, του ανωμάλου εδάφους και των πλημμυρούντωνποταμών».Στο Τάγμα αυτό αναφέρει ως οπλίτη τον Ζαχ. Τσικρι-τσή, τελευταίο γιο του ονομαστού Κρητικού καπετάνιου Δημητρίου Τσικριτσή, από τον Ζαρό (αναφορά στο Παράρτημα). Αναφέρεται ακόμη ο Αλεξάκης στη δράση των Μεραρχιών Vη και VIIη, αριστερά και δεξιά της παράταξης. Επίσης αναφέρεται, και πάλι, στην κατάληψη της Ξάνθης από την VIIIη Μεραρχία (Ηπείρου), στην οποία ανήκε το 1ο Τάγμα του Συντάγματος Κρητών (το άλλο είχε μείνει στην Κορυτσά), ενώ ανα-φέρεται επίσης στην ταυτόχρονη κατάληψη της υπόλοιπης Θράκης (Αλεξανδρούπολης, Μαρώνειας, Πόρτο Λάγους κλπ).

183


Δεύτερη ημέρα της μάχης της Αρισβάνιτσας (υψ. 1378) – (σ. 1205 -220)

Τη δεύτερη ημέρα, 13 Ιουλίου, ο Αλεξάκης είναι τραυματίας και είναι φυσικό να αναφέρεται στην προσωπική του περιπέτεια. Γρά-φει μεταξύ άλλων: «Τηνπρωίανσήμερον,έγινεδιακομιδήμουαπότονΣταθμόνΕπιδέσεωςτουΟνιάρΜαχαλάειςτοΓκράντεβονκαιαπόεκείμετά4ημέραςειςτοΣιμιτζή.Προεμούείχονδιακομισθήπολλοί οπλίται τραυματίαι».Ο ίδιος αισθανόταν ετοιμοθάνατος. «Αιένδοξοικαι ιστορικαίεκείναιημέραιυπήρξανγιαμένααπόταςευτυχεστέραςτηςζωήςμου,διότιέχυσαπολύαίμαδιατηνπατρίδα!»–το θαυμαστικό δικό μου. «Ειςτοχειρουργείον.Τέλοςευρέθηνμέσαειςσκηνήν.ΗσκηνήήτοτουΑ11ΟρεινούΧειρουργείουΕκστρατείαςτηςVIηςΜεραρ-χίας.Οιτραυματιοφορείςμεαπέθεσαν.Ηδιαδρομήτηςδιακομι-δήςμου,είχεδιαρκέσει4περίπουώρας.Εκείμεπεριεστοίχισανοι ιατροί.Εξήτασαν το τραύμαμου,συνομιλούσανκαιπαρήγ-γειλανειςτουςνοσοκόμουςναμηνενοχλούμαι…Ειςτηνσκηνήνήλθονέπειταναμειδούνμερικοίστρατιώταιμουελαφρώςτραυ-ματισμένοι.Μου είπαν ότι ήσαν πολλοί τραυματίαι τουΛόχουμουειςάλλαςσκηνάςτουχειρουργείου.Οιιατροίέσπευσανκαιαπεμάκρυναντουςεπισκέπταςαυτούς… Μετ’ολίγονάλλοςστρατιώτηςμου,διαφυγώντους ιατρούς,ήλθεκαιμεείδεν.ΑυτόςμουανήγγειλενότιοΤαγματάρχηςΚολο-κοτρώνηςκαιοανθ/γόςΠλατάκηςεφονεύθησαν,ότανέσπευδονναμεενισχύσουνότανέφθαναειςτηνκορυφήν.Έτσιτοέμαθονεγώτότε.Μουέλεγενονόματακαιάλλωννεκρώνοπλιτών…ΕκείδιεδόθηότικατάτηννύκταοιΒούλγαροιεκτου1378υπεχώρη-σανπροςβορράν.Όθεν,ελέγετοότιτοχυθένεκείαίμαμαςδενεχύθηεπίματαίω.Σήμερονόμωςεπανελήφθηοαγώνδεινός.ΟιΒούλγαροιίσωςέρριψανειςτοναγώνααφιχθείσαςνέαςενισχύ-σειςτων».

«ΔιακομιδήκαιθάνατοςτουΤαγματάρχουΒελισσαρίου-(σ. 1211 -14) Περίτηνμεσημβρίανβλέπωεισαγόμενονεπίφορείουκαιάλλοναξ/κόντραυματίαν.ΑπότουςψιθυρισμούςτωνιατρώνήκουσαότιείναιοταγματάρχηςΒελισσαρίου.Τοφορείοντουετοποθετήθηπαραπλεύρωςτουιδικούμου.Ήκου-

184


σαότιετραυματίσθησήμερον(13-7-13)ώραν2.45΄μ.μ.…Ήκουσαότιτοτραύματουήτοειςτοστήθος,ειςτοδεξιόνημιθωράκιον… Ολίγον μετά την άφιξίν του, στραφείς προς το μέρος μου,ηρώτησε:«Ποιοςείναιτούτοςεδώ;»…Ωςήτοπλησίονταφορείαμας,έτεινετοαριστερόντουχέρι,εύρεντοδεξιόνμουχέρι,τοέσφιξε στοργικά και μου είπεν: «Εσύ είσαι Αλεξάκη;Και εδώμαζίείμαστεπαιδίμου;». -«Ναι,κύριεΤαγματάρχα»,απήντησαμεσυγκίνησιν. Ήσαντατελευταίααδελφικάλόγιατουκαιοαποχαιρετισμόςτου.

Ζητούσε επίμονα ο ηρωικός ταγματάρχης να τον κατεβάσουν από το φορείο και να τον ξαπλώ-σουν κατά γης. Μάταια οι γιατροί του έλεγαν ότι αυτό είναι επικίν-δυνο, αφού η αιμορραγία μπορεί να επιδεινωθεί. Επέμενε. Άπλωσαν κάτω θερισμένα στάχυα από πα-ρακείμενη θημωνιά και τον ξάπλω-σαν πάνω. «ΣελίγοοΒελισσαρί-ου εξέπνευσεν…Ο ηρωικός πολε-μιστής του Σαρανταπόρου, τωνΓιαννιτσών,τωνΙωαννίνων–ηκυ-κλωτικήκίνησιςκαιδιείσδυσιςτουοποίουσυνετέλεσενειςτηνταχεί-αν απελευθέρωσιν της θρυλικήςεκείνηςπόλεως -, τουυψώματος605(Καρτεραί),τουΛαχανά,τουΜπέλεςκαιτουυψώματος1378,δενυπήρχεπλέον.Ογενναίοςαυ-

τόςαξ/κός ηκολούθησε τονπροχθέςανελθόντα εις ταφωτεινάδώματατηςαθανασίαςεπίσηςγενναίονομοιόβαθμόντου,φίλονκαισυμπολεμιστήνμας,Γ.Κολοκοτρώνην. Επέζησαεγώ,ωςεκθαύματος,καιτελώσήμερονμνημόσυνάτων. ΗεκτηςσκηνήςεξαγωγήπροςταφήντουΒελισσαρίουέγινεσιωπηρώς,μεψιθυρισμούς,διαναμηναντιληφθώμεντογεγονόςοιάλλοιτραυματίαι…Αλλάαπόψιθυρισμούςτουποπτεύθημεν.ΜάλισταστρατιώταιτραυματίαιτουΛόχουμου,αντιληφθέντεςότιεξήχθηκάποιοςαπότηνσκηνήνμου,υπέθεσανότιήμουνεγώκαιέσπευσανναβεβαιωθούν.Μεείδονκαιαπήλθον.

Ο Ταγματάρχης - θρύλοςΙ. Βελισσαρίου, από την Κύμη

Ευβοίας. (Έπεσε στις 13-7-1913).

185


ΕιςποίονσημείονετάφηοΒελισσαρίουδενήτοδυνατόννατοιδώ.ΒεβαίωςετάφηέξωκαιόχιμακράντουχωρίουΓκράντεβο…κοντάειςτοχειρουργείον.Θαέχουνταφήεκείκαιάλλοιαξιωμα-τικοίκαιοπλίται… Εις την διοίκησιν του 9ου Τάγματος Ευζώνων αντικατέστησεχθεςτονΒελισσαρίουοΛοχαγόςΜανωλίδης.ΣήμερονεφονεύθηκαιοΜανωλίδης». ΤοΤάγμαΚρητώνκαιηVΙηΜεραρχία(σ. 1214 -16) Αφού δηλώνει ότι «απόσήμερον,όσαδιηγούμαιδιατοΤάγμαμουδενπροέρχονταιεξιδίαςαντιλήψεως,ωςμέχριτούδε…ΕιςτοεξήςτηνζωήνκαιτηνδράσιντουΤάγματόςμουμανθάνωαπόσυμπολεμιστάς»,γράφει: «…Αμφότερα ταΤάγματαΚρητών και 9ον Ευζωνικόν, διετέ-λουνειςτηνμάχηνυπότονΤαγμ.Βελισσαρίου.ΔιοικώνούτοςκαιταδύοΤάγματα,ταυπολλείμματαδηλαδήτωνδύοαυτώνΤαγμάτων,ενόλω150-200άνδρας,επολέμει,αναχαιτίζωνβουλ-γαρικήνεπίθεσινκαιπερίτηνμεσημβρίανετραυματίσθη…Ένεκατης εκ τωνμεγάλωνχθεςαπωλειών ελαττώσεως τηςδυνάμεωςτωνΛόχων,οι4ΛόχοιτουΤάγματοςΚρητών,συνεχωνεύθησανεις2μόνονΛόχους(1ονκαι2ον)…Προσέτισήμεροντηνδιοίκησιντου ακεφάλου τώρα Τάγματός μας, ανέλαβεν ο λοχαγόςΧρι-στοφόρου, αποσπασθείς εκΤάγματοςάλλουΣυντάγματος, ειςαντικατάστασιντουφονευθέντοςΤαγματάρχουΓ.Κολοκοτρώνη.ΟΧριστοφόρουήτοέφεδροςηλικιωμένοςάνθρωπος. ΤοΤάγμαμαςτηνημέραναυτήνείχεναριθμητικήνδύναμιν50-60άνδρας… Προτηςχαραυγής,ωςμουδιηγήθησαν,οεπίτουυψώματος1378εχθρόςενήργησενεπίθεσιν,διαρκείας15΄μόνον.Μετάτού-τοδιέκοψετοπυρ.ΗθέλησενίσωςναπαραπλανήσητοΣύνταγμάμας και να αποσυρθή ανενόχλητος, χωρίς να καταδιωχθή… Οδιοικητήςτου1ουΕυζωνικούΣυντάγματοςεπανέλαβενταςαιτή-σειςτουναέλθουνενισχύσεις, ίναεκτοπίσωμεντονεχθρόνκαισυγχρόνως,ωςείμεθαειςπολύπροχωρημένηνθέσιν,στρεφόμενοιαριστεράναπλήξωμενεκτωνόπισθενκαιαιχμαλωτίσωμενήκα-ταστρέψωμεντονπροτηςΙηςΜεραρχίαςεχθρόν…Όμωςενισχύ-σειςδενεστέλλοντο.Ίσωςδενυπήρχονδιαθέσιμοι».Οι αντίπαλοι; «Ωςέπειταεξηκριβώθη,ειςταεκείβουλγαρικάσυντάγματα32ονκαι42ονεκ4ταγμάτωνέκαστον,με4πυροβόλακαι8πολυβόλα,προσήλθανώραν4μ.μ.δύο(2)ακόμητάγματαμετάμιαςταχυ-βόλουπεδινήςπυροβολαρχίας(4κανόνια)».

186


Αυτές είναι οι αντίπαλες δυνάμεις που διεκδικούν το 1378, όμως ο Μέραρχος δεν στέλνει ενισχύσεις διότι «ευρισκόμενος μακράνδενεπείσθηκαιδενεισήκουσενειςταςαιτήσειςτουγενναίουΔι-οικητούτου1ουΕυζωνικού,ίσωςδιότιμακρόθενδενείχεπεισθήπερίτηςανάγκης…Ώραν3.20΄μ.μ.οΔ/τήςαπετάθηπάλινειςτηνΜεραρχίαν,αναφέρωνκαιτοντραυματισμόντουταγματάρ-χουΒελισσαρίουκαιότι«κατόπιντηςελαττώσεωςτωνεπιλέκτωνστελεχώντου,πολύφοβείταιαπευκταίοντι».…Τέλοςαντελήφθητηνκατάστασινκαιενίσχυσετο1ονΕυζωνικόνΣύνταγμαδι’ενόςτάγματος,ύστερονδεδι’ετέρουτάγματος… Ώραν6.30΄μ.μ.οιΒούλγαροιενήργησανεπίθεσινσφοδράνεφ’όλουτουμετώπου.Λυσσώδηςαγώνεξηκολούθησενεπίμίανώρανσυνεχώς,μετριασθείςμετάτην7.50΄μ.μ.,αντηλάσσοντοδεπυ-ροβολισμοίκαιόληντηννύκτα.ΟιΒούλγαροι,παράταςισχυράςενισχύσειςτων,δενηδυνήθησανναανατρέψουντηνμειωμένηνειςδύναμιν,αλλ’ηρωικήνεκείνηνVIηνΜεραρχίαν». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναφέρεται στις μεγάλες απώλειες του Συντάγματος Ευζώνων, αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Απότο9ονΤάγμα(Βελισσαρίου)έμεινανμόνον75άνδρες,απόδετοΤάγ-μαΚρητών(Κολοκοτρώνη)μόνον50.ΑιαπώλειαιόληςτηςVIηςΜεραρχίαςήσαν:Εκτόςμάχης200οπλίταικαι8αξιωματικοί,τοπλείστονδεεξαυτώνήσαντου1ουΣυντάγματοςΕυζώνων». Οι μεγάλες απώλειες ήταν σε όλο το μέτωπο και ιδιαίτερα στην VIη Μεραρχία, φαίνονται και από την αποστολή ενισχύσεων. Γράφει ο Αλεξάκης (σ. 1219): «ΤοΓεν.ΣτρατηγείονδιέταξενόπωςοιεκΠειραιώςαποστελλόμενοι2.400κληρωτοίδιανεμηθώσινωςεξής:500ειςτηνΙΙανΜεραρχίαν,500ειςτηνΙΙΙην,400ειςτην IVηνκαι1.000ειςτηνVIηνΜεραρχίαν…Προσέτι580Κρήτες,ερχόμε-νοιμετοατμόπλοιον«Δήμητρα»καιέτεροι104,ευρισκόμενοιειςΘεσσαλονίκην,διετάχθηνασταλούνειςτηνVIηνΜεραρχίανκαιαυτοί…». Ενώ οι μετακινήσεις των Μεραρχιών συνεχίζονται και συγκρού-σεις σημειώνονται σε όλο το μέτωπο, τόσο πεζικού όσο και πυρο-βολικού, με πολλές απώλειες εκατέρωθεν, στις νυκτερινές ώρες της 13ης Ιουλίου εκδίδεται διαταγή επιχειρήσεων για την επομένη, 14 Ιουλίου 1913. Και κατά την ημέρα αυτή γίνονται συγκρούσεις, με σφοδρότερες στα υψώματα 1378. Για τις μάχες στο 1378, ο Θ. Πά-γκαλος, στα απομνημονεύματά του γράφει: «Ημάχητου1378ήτοαναντιρρήτωςησκληροτέρακαιαιματηροτέρααπόόλαςταςμά-χαςαπόόσαςσυνήψενοΕλληνικόςΣτρατόςκατάτουςδύοΒαλ-

187


κανικούςπολέμους».Ο ίδιος ο Πάγκαλος, σε άλλο σημείο, γράφει σχετικά με το Τάγμα Κρητών (Αλεξ. σελ. 1225): «Αλλ’εκείόπουτοκρητικόναίμαεχύθηάφθονον,όπωςειςόλουςτουςαγώναςτηςηρωικήςμεγαλονήσου,ήτοκατάτοολοκαύτωματουυψώματος1378,όπουέπεσεηρωικώςμαχόμενοςοαντάξιοςαπόγονοςτουΚολοκοτρώνη,διοικητήςτουΤάγματος,καιετέθησανεκτόςμά-χηςπληνενόςήδύο,άπαντεςσχεδόνοιαξιωματικοίτου.ΜετάτηνμάχηντοηρωικόναυτόΤάγματωνΚρητών,μόλιςσυνεκροτή-θηειςΛόχονμε150περίπουάνδρας. ΤαηρωικάπαιδιάτηςΚρήτηςέπεσανκαιετάφησανομούμετοναπόγονοντουΚολοκοτρώνη,παράταορόσηματωνπαλαιώνβουλγαρικώνσυνόρωνκαιοτάφοςτουςθαυπενθυμίζηειςτουςΒουλγάρουςότιουδέποτεθαδυνηθούννααρπάσουντηνΕλληνι-κήνΜακεδονίαν,εφ’όσονθαυπάρχηηΕλλάςκαιηηρωικήκόρητηςΚρήτη».

Σφοδρές επιθέσεις έκαναν οι Βούλγαροι για να κάμψουν την αντίσταση των Ελλήνων και να μείνουν κυρίαρχοι των υψωμά-των, χωρίς όμως να το κατορθώσουν. Στις ενισχύσεις που έστει-λαν οι Βούλγαροι, ήταν και το Σύνταγμα της Βασιλικής Φρουράς της Βουλγαρίας «τοοποίονήτοτοεκλεκτότερονσύνταγματουβουλγαρικού στρατού». Όμως βρήκε απέναντί του το περίφημο 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων, «το ηρωικότερονσώμα τουΕλληνικούΣτρατού».«ΜετάτηνυποχώρησιντωνΒουλγάρωντην15ηνΙουλί-ου,ότανανεκατελάβομενταςθέσεις,αικλιτύεςκαιαιχαράδραιήσανκαλυμμέναιαπόπτώματαΕλλήνωνκαιΒουλγάρωναναμίξ.Οαγώνήτοτόσονλυσσώδηςκαιεκτουσυστάδην,ώστεπολλοίεκτωνπεσόντωνεκατέρωθενέφεροντραύματαδιαλόγχης,αρ-κετοίδεΒούλγαροιείχονχτυπηθήδιαλίθων,τωνοποίωνέκαμονχρήσινοιηρωικοίεύζωνοίμας,ότανεξαντλήθησανταπυρομαχικάτων…».

Οι απώλειες πολύ μεγάλες για τα ελληνικά στρατεύματα και ιδιαίτερα για το Τάγμα Κρητών. Όμως και για τα βουλγαρικά στρατεύματα η κατάσταση είναι εξ ίσου σοβαρή. Ένα σημαντικό ντοκουμέντο καταχωρεί ο Αλεξάκης (σελ. 1230), υπό τον τίτλο «Η κατάστασις των Βουλγάρων – Ομολογία της απελπισίας των». Γράφει: «Ότι δε η κατάστασις ήτο ομοία ή και χειροτέρα εις τουςΒουλγάρους,διαπιστώνεταιαπόαναφοράντουστρατηγούΙβά-νωφ,υποβληθείσαντηνημέρανεκείνηνπροςτοειςΣαμάκοβον

188


Γεν.Στρατηγείον τηςΒουλγαρίας και έχουσαούτω:«Τοφρό-νηματωνβουλγαρικώνστρατευμάτωνέχεικαταπέσει,συνεπείατωνμεγάλωνσήμεροναπωλειώνειςστελέχη,καιουδεμίαελπίςυπάρχειδι’αύριοννασυγκρατηθώμενεπίτωνυψωμάτων1378και1079.Εάνπαραμείνωμενεκείαύριονκαιδεχθώμεντηνμάχην,κινδυνεύομεν να χάσωμεν το πεδινόν πυροβολικόν μας και ναμηδυνηθώμενέπειτανακαταλάβωμεντηνγραμμήνβορείωςτηςΤζουμαγιάς.ΠροτηςκαταστάσεωςαυτήςδιέταξατονστρατηγόνΣαράφωφνααρχίσητηνυποχώρησίντουεκτουυψώματος1378τηννύκταταύτηνκαιν’αφήσηεκείοπισθοφυλακήν,ηοποίαναυποχωρήσηκατόπινπιέσεωςτουεχθρού».Αυτόκαισυνέβη.ΟιΒούλγαροιυπεχώρησαντηννύκταπροςΆνωΤζουμαγιάν. Ούτωσήμερον(15-7-13)ηεπίθεσιςτηςΜεραρχίαςμαςεύρεκενήντηντοποθεσίανκαιεγκατεστάθηειςαυτήν». Οι Βούλγαροι υποχώρησαν από τα υψώματα 1378 και 1079 και, παρά την ενίσχυσή τους «ήσανέτοιμοιναυποχωρήσουνδιαΣό-φιανεκΤζουμαγιάς,ότεαφίχθησαντο1ονκαι64ονΣυντάγματαΠεζικούεκΣερβικώνΣυνόρων,άτινατουςσυνεκράτησαν.Ήδη6τωνταγμάτωντούτωνενίσχυσαναπότηςπρωίαςτονέναντίμαςεχθρόν,όνταισχυρότεραημώνκαικατέχονταεπικαιροτάταςκαιοχυρωτάταςθέσεις».(σελ. 1231)

Εδώ συμβαίνει μια σημαντική λεπτομέρεια, η οποία δημιούργη-σε κίνδυνο ανατροπής των δεδομένων του μετώπου ή έστω αύξη-σης των δυσκολιών για τα ελληνικά στρατεύματα: Ήταν η παύση των σερβοβουλγαρικών εχθροπραξιών και η αποδέσμευση μεγάλων βουλγαρικών δυνάμεων, που έσπευσαν να ενισχύσουν τις υποχω-ρούσες βουλγαρικές δυνάμεις στο ελληνοβουλγαρικό μέτωπο. Μι-κρότερες ενισχύσεις δέχτηκαν και τα ελληνικά στρατεύματα όπως: «…ανέφερεν ότι τουςαφιχθέντας 2.400 κληρωτούς είχε στείλειαμέσωςεις5 Μεραρχίας», και επίσης «Ανεχώρησανσιδηροδρο-μικώςμέσωΔεμίρΙσσάρκαιεκείθενπροςσυνάντησιντηςVIηςΜεραρχίας752άνδρεςκληρωτοίΚρήτεςυπόλοχαγόνΒλυσμάν». Ταυτόχρονα με πρωτοβουλία της VIIIης Μεραρχίας, στην οποία είναι ενταγμένο και το 1ο Τάγμα του «Ανεξαρτήτου Συντάγματος Κρητών», αλλά και με αγήματα του πολεμικού μας στόλου, κα-ταλαμβάνεται και η Κομοτηνή. Ο Στόλος κατέλαβε επίσης και το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη), ενώ ταυτόχρονα, με πρωτοβουλία της Ρουμανίας, «συνήλθεειςτηνΣινάιαντηςΡουμανίαςΕπιτροπήΕλλήνων,Σέρβων,ΒουλγάρωνκαιΡουμάνων,προςρύθμισινπο-

189


λιτικώνζητημάτων».Παράλληλα προσέρχονται στο Βουκουρέστι οι εκπρόσωποι των βαλκανικών λαών για τη σύναψη συνθήκης ειρήνης.

Στις 15 και 16 Ιουλίου έγιναν μικρές ή μεγαλύτερες συγκρούσεις στο ελληνοβουλγαρικό μέτωπο, αλλά η «αδράνεια» ή «απροθυμία» των Σέρβων να συνεχίσουν τον κατά των Βουλγάρων αγώνα, έστω και ως συμπαράσταση προς τους συμμάχους τους Έλληνες, ευτυχώς δεν ανέτρεψε τις υπέρ των Ελλήνων ισορροπίες στο μέτωπο αυτό. Ο Αλεξάκης (σ. 1261), γράφει: «Ούτωη16ηΙουλίουκατέστηκρίσι-μος,αλλ’ενσυνεχείατην17ηνΙουλίουκαισυντωχρόνω,οαγώναπέβαινενυπέρημών,ώστεοιειςΤζουμαγιάνΒούλγαροιήρχισαναποσυρόμενοι,αφούεπυρπόλησαντηνπόλιν.Την18ηνΙουλίουοστρατόςμαςεπλεονέκτειπάλινπαντούκαιθαπροήλαυνεν,αλλάπερίτηνμεσημβρίανηγγέλθηηανακωχή».

18 Ιουλίου 1913 – Πενθήμερη ανακωχή. Σχετικά, γράφει ο Αλεξάκης (σ. 1264): «Πρινξημερώσηη18ηΙουλίου1913–έναςμήναςακριβώςαπότης ενάρξεως των εχθροπραξιών – ανηγγέλθη η συμφωνία τωνεμπολέμωνπερίαναστολήςαυτών(ανακωχή)…Τηνανακωχήν–γράφει παρακάτω – παραταθείσανεις10ημέρας,επηκολούθησενηειρήνηκαιεπομένωςσήμερον,18-7-13,οπόλεμοςείχελήξει.Ώραν1μ.μ.ελήφθηειςτοΓεν.ΣτρατηγείοντοτηλεγράφηματουενΒουκουρεστίωπρωθυπουργούΕλ.Βενιζέλου». Ανακωχή βέβαια, αλλά: «ΠροσέτιτοΓεν.Στρατηγείονεξέδωσεσυγχρόνωςσυμπληρωματικάς διαταγάς και την εξής: «ΑπάσαςΜεραρχίας.Παρ’ όλην ανακωχήν, εξακολουθήσατε δραστηρίωςαρξαμέναςοχυρώσεις,οδούς,γεφύρας,μεταφοράςπυροβόλων,εγκαταστάσειςτηλεφώνων,τηλεγράφωνκαισυμπληρώσατεεφο-διασμούςπυρομαχικών,καθ’όσοναναστολήπυρομαχικώνμόνονπενθήμερος.Κωνσταντίνος».

Επίσης, το Γεν. Στρατηγείο έστειλε στον Πρωθυπουργό μακρά έκθεση όπου, μεταξύ άλλων, γράφει (σ. 1266 -67): «Ητελευταίααύτη ημέρα τουπολέμου ελαμπρύνθη δια νέας νίκης των ημε-τέρωνόπλωνκαθ’όληντηνγραμμήν.Ηνίκηαύτηεπεσφράγισετην(προηγουμένην)σειράντωννικών…Οεχθρός,ενισχυθείςδιατηςαφίξεωςειςΤζουμαγιάννέωναθίκτωνδυνάμεων,αίτινεςελή-φθησανεκτηςαπέναντιτωνΣέρβωνπαρατάξεώςτου…επετέθητην12ην,13ηνκαι14ηνΙουλίου,αλλ’ηττηθείςδις,ηναγκάσθηνατραπήειςυποχώρησινπροςΤζουμαγιάν,ηνενέπρησε,καιμεμε-

190


γίσταςαπωλείας,ώστετάγματάτουεπέστρεψανμευπόλοιπον30-40ανδρών…Ηστρατιωτικήκατάστασις–τηνοποίανανέκοψενηανακωχή- ήτουπέρημών,καίτοιοιΣέρβοιδενμετέσχοντουαγώνος…». Εν τω μεταξύ περιγράφονται ορισμένες, όχι πάντως σοβαρές, παρασπονδίες της εκκεχειρίας, τις οποίες η ελληνική πλευρά χα-ρακτήριζε ως «βουλγαρικέςαθλιότητεςκαιδολιότητες»(σ.1270-72).Στις ενέργειες αυτές, σπουδαιότερη ο Αλεξάκης θεωρεί την προσπάθεια των Βουλγάρων –στρατού και «κομιτατζήδων»- να ανακαταλάβουν την Κομοτηνή και την Ανδριανούπολη. Επίσης, (σ. 1275), «οστρατόςμαςτίθεταιειςθέσιναναμονής.Αποσύρεταιοπίσω,αφίνωνσταθεράνεμπροσθοφυλακήν».

Εν τω μεταξύ, στις 25 Ιουλίου, ο Πρωθυπουργός Βενιζέλος, από το Βουκουρέστι, με τηλεγράφημα στον Βασιλιά –Αρχιστράτηγο, ανάγγειλε την υπογραφή «απεριορίστουανακωχήςκαιτηνυπο-γραφήπρωτοκόλλουορίζοντοςταμεταξύΕλλάδοςκαιΒουλγα-ρίαςσύνορα».ΟΒασιλεύςαπηύθυνετότεειςτονΠρωθυπουργόντοεξήςσυγχαρητήριον τηλεγράφημα:«Ευχαριστώυμάςεπί τηαναγγελίατηςυπογραφήςτηςειρήνης.ΟΘεόςπλουσιοπαρόχωςηυλόγησεταςπροσπαθείαςημών.Ενονόματιτουέθνουςκαιεμούσαςεκφράζωταςβασιλικάςμουευχαριστίας.Νέακαιένδοξοςεποχήδιανοίγεταιενώπιονημών,ειςένδειξινδετηςευγνωμοσύνηςμουκαιτηςεκτιμήσεώςμου,απονέμωυμίντονΜεγαλόσταυροντουΒασιλικούΤάγματοςτουΣωτήρος.ΗΠατρίςσάςείναιευ-γνώμων.Λιβούνοβον,25-7-13,Κωνσταντίνος»(σ.1296). Την επομένη, 26 Ιουλίου, ο Κωνσταντίνος απέστειλε «τηνκάτω-θιενθουσιώδηΗμερησίανΔιαταγήντου(σ.1298-99): «ΠροςτονΣτρατόνμουκαιτονΣτόλονμου. ΧθεςτοαπόγευμαυπεγράφηενΒουκουρεστίωτοπρωτόκολ-λον, το κανονίζον τα όρια μεταξύ της Νέας Ελλάδος και τηςΒουλγαρίας(στη συνέχεια περιγράφει τα σύνορα και συνεχίζει): Αξιωματικοί,Υπαξιωματικοί,Στρατιώταικαιναύται. ΣειςείσθεοιεργάταιτηςμεγαλυνθείσηςταύτηςΝέαςΕλλά-δος.Τοαίμασας,οικόποισας,αιστερήσειςσας,ηανδρείασαςκαιηκαρτερίασαςέκαμαντηνπατρίδαμεγάλην.Όχιδεμόνονμεγάλην,αλλάκαιτιμημένηνκαιΣεβαστήνκαιΈνδοξονειςόλοντονκόσμον.Λυπούμαιδιότιπολλοί,πάμπολλοιαπότουςανδρεί-ουςμαχητάςμουδενθαακούσουσιτουςλόγουςμουτούτους.Αλλάτοαίματωνδενεχύθηεπίματαίω. Αιωνίαημνήμητωνπεσόντωνηρώωνμας.

191


Ειςσαςδετουςεπιζώντας,εκφράζωτονθαυμασμόνμουδιατακατορθώματάσαςκαιτηνυπερηφάνειάνμου,διότιηγούμαιτοιούτουΣτρατούκαιΣτόλου.Διέταξαόπωςμετάλλιαδοθώσινειςάπανταςτουςσυμμετασχόνταςτωνδύοπολέμων.Αλλάυπέρπανμετάλλιονκαιυπέρπάσαναμοιβήν,είμαιβέβαιοςότιειςτηνκαρδίαν εκάστουπροέχειωςαρίστηαμοιβή τοσυναίσθημαότιέκαμετηνΕλλάδαμεγάλην. Αλλά το έργον μας δεν ετελείωσε. Πρέπει η Ελλάς μας ναγίνη ισχυρά, ισχυροτάτη.Θα εργαστώανενδότωςδια τονσκο-πόναυτόν.Όσοιμείνετευπόταςσημαίας,θαμεσυντρέξετεμετηναυτήναφοσίωσιν,όπωςκαιειςταπεδίατωνμαχών.Όσοιθα επιστρέψετε εις τον οίκον σας, μαζί με το συναίσθημα τηςυπερηφανείας δια τους θριάμβους σας, να μεταφέρετε και ναδιαδώσητε την άκαμπτον απόφασιν όλων μας να κάμωμεν τηνΕλλάδαπολεμικώς ισχυροτάτην, σεβαστήν εις τουςφίλους τηςκαιτρομεράνειςτουςεχθρούςτης.ΖήτωοΕλληνικόςΣτρατός.ΖήτωοΕλληνικόςΣτόλος.Λιβούνοβον,26-7-1913.Κωνσταντίνος».

Υπογραφήτηςσυνθήκηςειρήνης(σ. 1301) «Την28-7-13,ώραν9π.μ.,υπεγράφηειςτοΒουκουρέστιονη συνθήκη ειρήνης, Ο πόλεμος όθεν έληξεν. Η συνθήκη όριζενανατολικόνόριοντονποταμόνΝέστονκαιβόρειοντοόροςΜπέ-λες…».Με τη συνθήκη, πλην των άλλων, ορίστηκε ότι «ηΒουλγαρίαθααποστρατευθήμετά15ήμερονκαιηΕλλάδατρειςεβδομάδαςέπειτα».

«ΟΒασιλεύςειςπόλειςτηςΑν.Μακεδονίας-(σ. 1305) «…Εκείθεν,τηνιδίανημέραν(28-7-13),οΒασιλεύς,συνοδευό-μενοςυπότωνεπιτελώντου,έφθασενειςΣέρρας…Τηνεπομένην,29-7-13,οΒασιλεύςμετέβησιδηροδρομικώςειςΔράμαν…καιτηνεπομένην, 30-7ου, δι’ αυτοκινήτων, έφθασεν ειςΚαβάλαν…Ειςταςπόλειςαυτάςεγένετοενθουσιωδέσταταδεκτόςυπότων…κα-τοίκων…Την31ην-7ου,επιβάςτουθωρηκτούΑβέρωφ,ναυαρχίδοςτουστόλου,ανεχώρησενεκΚαβάλας,προπεμφθείςενθουσιωδώςυπότουλαού.ΑυθημερόνέφθασεκαιαπεβιβάσθηειςτηνΘεσ-σαλονίκην, ηοποία επίσης ενθουσιωδέστατατονυπεδέχθη,καιμετέβηειςτονναόντηςΑγίαςΣοφίας,όπουεψάληδοξολογίαδιαταςνίκαςτουΣτρατούμας…».

192


«ΤοΤάγμαΚρητώνβαίνειπροςσυνάντησιντουΣυντάγμα-τοςΚρητών -(σ. 1327) ΤοΤάγμαΚρητώναπότονΛευκώναεστάληειςΔράμανπροςσυνάντησιντουΣυντάγματόςτου(1ουΑνεξαρτήτουΣυντάγματοςΚρητών),απότοοποίονείχεναποσπασθήκατάτηνέναρξιντουΑ΄Βαλκανικούπολέμου(7-10-12). ΤοηρωικόναυτόΤάγμα,τοοποίονεπί2μήναςκαι6ημέρας,διετέλειυπότο1ονΣύνταγμαΕυζώνων,ως3ονΤάγμααυτού,καισυνεπολέμησενμεταεπίσηςηρωικάΕυζωνικάΤάγματα,8ονκαι9ον,καθ’όλοντονκατάτηςΒουλγαρίαςπόλεμον,αποχαιρέτησετααδελφάαυτάΤάγματακαιτοΣύνταγμαμεεκδηλώσειςαγά-πης,δεσμούιερού,οοποίοςεσφυρηλατήθημέσαειςτηνφωτιάντωνμαχών. Τώρα,οιεπανερχόμενοιεκτηςΆνωΤζουμαγιάςΚρήτεςστρα-τιώται–οιεπιζήσαντες-ετραγουδούσανδιαρκώςκατάταςπορεί-αςτωνηρωικάτραγούδια,μάλισταδετοτραγούδιτουΤάγμα-τόςμας…»(δες το τραγούδι στο Παράρτημα). Το Κρητικόν Εθελοντικόν Τάγμα (Μανουσάκη), οδηγήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου παρέδωσε τον οπλισμό του και «τηνεπομένην,28-8ου,επεβιβάσθησανπλοίουκαιέφθασανειςΠειραιά,όπουαπότο1ονΣύνταγμαΠεζικούτωνΑθηνών,απολύθηκανστις7Σεπτεμ-βρίου». Σημείωση: Τονίζεται και πάλι ότι άλλο ήταν το Τάγμα Κρητών (Κολοκοτρώνη) και άλλο το Κρητικόν Εθελοντικόν Τάγμα (Μανου-σάκη).

«ΤοΑνεξάρτητονΣύνταγμαΚρητώνπαρέμεινενειςΝευροκό-πι,ωςτμήμαπροκαλύψεως,διέθεσενδετατμήματάτουειςτηνπεριοχήν.Την4ηνΑυγούστου,τοΣύνταγμαΚρητώνέλαβενδιαταγήντηςΜεραρχίαςόπωςαναχωρήσητηνπρωίαντης9ηςΑυγούστουειςΔράμαν, όπου συνεκεντρούτο όλη ηΜεραρχία… Εις την Δρά-μανήλθεναπότονΛευκώνατωνΣερρώνκαιτο1ονΑνεξ.ΤάγμαΚρητών, το οποίον είχεν αποσπασθή κατά την έναρξιν του Α΄Βαλκανικού Πολέμου εξ Αθηνών… Ούτω Σύνταγμα και Τάγμασυνηνώθησανκαιπάλιν. Ησυνάντησιςαυτήυπήρξελίανεγκάρδιος,ωςείναιφυσικόν.Αδέλφια,εξαδέλφια,ομοχώριοικαισυμπατριώται,συγγενείςκαιγνωστοί, επολεμούσαν μακράν αλλήλων και τώρα συναντώνταικαιδιηγούνταιτηνδράσιντουέκαστος».

193


«Απόλυσιςηλικιώνεφέδρων-(σ. 1418) ΛήξαντοςτουκατάτηςΒουλγαρίαςπολέμου,διατηςσυνθή-κης του Βουκουρεστίου (28-7-13), επέκειτο η αποστράτευσις,ίναεπανέλθουνειςταςεστίαςτωνοι εθνοφρουροίκαι έφεδροιοπλίταικαιαξιωματικοί,προςσυνέχισιντωνειρηνικώνέργωντων.–στη συνέχεια περιγράφει τις ημερομηνίες απόλυσης των διαφόρων κατηγοριών, και προσθέτει: «ΉθελαναείμαιμετάτωνανδρώνμουκαικατάτηνεπάνοδόντωνεκτηςΆνωΤζουμαγιάςκαικατάτηνειςΔράμανεπάνοδοντουΤάγματόςμαςειςτοΣύνταγμάμας,ωςκαικατάτηναπόλυ-σιντωνεφέδρων,διανατουςαποχαιρετήσωόλουςέναν–έναν…Ατυχώςτοδεύτερονβαρύτατοντραύμαμουκατάτηντελευταίανμάχηντουπολέμουαυτού,μεαπεμάκρυνεναπότουςαγαπητούςσυμπολεμιστάςμου».

«ΤοειςτηνΚορυτσάν3ονΤάγμαμας-(σ. 1423) ΤοΣύνταγμαΚρητών,ότανμετεφέρθηατμοπλοϊκώςαπότηνΉπειρονστηνΚαβάλα,αφήκενειςτηνΚορυτσάντηςΒ.Ηπείρουτο3ονΤάγματου,κατέχοντηνπόλιναυτήνκαιτηνπεριοχήντης. ΤοΤάγμααυτό,μετάτηναποστράτευσινηλικιώντωνεφέδρων,είχεμείνειμόνονμε176άνδρας,δύναμινανεπαρκεστάτηνβέβαιαδιατηνκατοχήνκαιτήρησιντηςτάξεωςκαιασφαλείαςειςτηνεκπολλώνχωρίωναποτελουμένηνπεριοχήνΚορυτσάςκαιΜοσχοπό-λεως.Την31-8ουοστρατιωτικόςκαιπολιτικόςΔ/τήςΚορυτσάς(αντ/ρχηςΚοντούλης*)ανέφερενειςτοΥπουργείονΣτρατιωτικώνταεξής: «Λόγω ελαττώσεως της δυνάμεως του Τάγματος Κρητών,εγκατελείφθησαν κατ’ ανάγκην πολλά χωρία…Η υπολειφθείσαδύναμιςτουΤάγματοςανέρχεταιεις176άνδρας,ενοιςσυμπε-ριλαμβάνονταιημιονηγοίκαιλοιπαίυπηρεσίαι…Παρακαλώεπι-σπεύσατεαποστολήνδυνάμεωςτουλάχιστονενόςΤάγματος…». Τηνεπομένην(1-9ου),οίδιοςαναφέρεικαιπάλιν:«ΟπλοφόροιαντάρταιΑλβανοίπερίτους500περιεκύκλωσανημέτεροναπό-σπασμαχωρίουΤρέσοβας,όπουμεταβαίνειπροςενίσχυσινδύνα-μιςείκοσι(20)μόνονανδρώνεκΜοσχοπόλεως,μηυπαρχούσηςετέραςδυνάμεως.ΔιαθέσιμοςδύναμίςμουενταύθαείναιμόνονειςΛόχοςκατοχής,δυνάμεωςπραγματικήςεκατόν (100)ανδρών…ΓενικώςπαρατηρώκίνησινανταρτώνΑλβανώνειςτηνύπαιθρονχώραν.Μεγίστηανάγκηταχίστηςαποστολήςστρατού». Κατόπιντωναναφορώναυτώνδιετάχθητην3-9ουαποστολήεπτακοσίων(700)ανδρώντηςVIIIηςΜεραρχίας,προςσυπλήρω-

194


σιντηςδυνάμεωςτουεκείΤάγματοςΚρητών.Έπειτα,από13-15Σεπτεμβρίου1913,καιόληηVIIIηΜεραρχίαμετεφέρθηειςΦλώ-ριναν**». Νωρίτερα, το «1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών», πήρε το όνομα «Σύνταγμα Κρητών» και, από 24 Αυγούστου 1913, με απόφαση του υπουργού Στρατιωτικών, πήρε τον αριθμό «14ο Σύνταγμα Πεζι-κού».

«ΤοΣύνταγμαΚρητών(14ονΠεζικόν)εκΚορυτσάςειςΧάνι-(σ. 1440) Ωςανωτέρωδιηγήθην,τοΣύνταγμάμαςμετεφέρθηεκΔράμαςειςΚορυτσάν.Αλλ’ότανταευρωπαϊκάκράτη,επεμβάντα,διαΔιεθνούςΕπιτροπής,καθώρισαντασύνορατουιδρυθέντοςνέουκράτους της Αλβανίας, περιέλαβον και την ελληνικωτάτην καιακραιφνούςελληνικούπληθυσμούπόλινΚορυτσάνειςτηνΑλβα-νίαν. Οπότε,τοΣύνταγμάμαςανεκλήθηεκείθεν,υπότουςκλαυθ-μούς και οδυρμούς των κατοίκων της, καταλειπομένων εις τηντυραννίανκαι την εκδίκησιν τωνΑλβανώνδια τα ελληνικά τωναισθήματα. ΤοΣύνταγμάμας,αναχωρήσανεκείθενοδικώς,έφθασενδιαΠεισοδερίουειςΦλώρινανκαιεκείθεναμέσωςσιδηροδρομικώςειςΘεσσαλονίκην.Επιβιβασθέναμέσωςειςτοατμόπλοιον«ΠοντιάςΡάλλης»,έφθασεδιαΜήλουειςτηνΣούδαν,όπουαπεβιβάσθηκαιεπέστρεψενειςΧανιά,όπουέτυχελαμπράςυποδοχής».

*Για τον Αλέξ. Κοντούλη δες στο Παράρτημα το κείμενο για τη μονομαχία Π. Μελά – Γ. Κολοκοτρώνη. **Την περίοδο αυτή εμφανίζεται έντονος ο αλβανικός εθνικισμός. Ένοπλοι Αλβανοί, μετά την κατάργηση της οθωμανικής κυριαρχίας, προσπαθούν να δημιουργήσουν το αλβανικό κράτος, ενισχυόμενοι από την Ιταλία και την Αυστρουγγαρία. Η Ελλάδα, με τόσα μέτωπα ανοιχτά, στις συνθήκες που ακολούθησαν, δε μπόρεσε να κρατήσει τη Β. Ήπειρο, παρ’ ότι την είχε καταλάβει στρατιωτικά και είχε ουσιαστικά δικαιώματα στην περιοχή.

195


Υπογραφή της ελληνοτουρκικής συνθήκης ειρήνης –«ΆδικοςηΣυνθήκηΒουκουρεστίου» -(σ. 1428) Την 1η Νοεμβρίου 1913 υπογράφηκε στην Αθήνα η ελληνοτουρ-κική συνθήκη ειρήνης. Δεν καθόριζε βέβαια ελληνοτουρκικά σύνορα, διότι μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας παρεμβάλλονταν «βουλγαρι-κό έδαφος», διότι η Θράκη, μεταξύ Νέστου και Έβρου, παρέμενε στην Βουλγαρία. Τη συνθήκη (Βουκουρεστίου), μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας, ο Αλεξάκης χαρακτηρίζει «άδικον». Συγκεκριμένα, (σ. 1299- 300), γράφει: «ΗσυνθήκητουΒουκουρεστίουαδίκησετηνΕλλάδα.ΈδωκενειςτουςΒουλγάρουςτοΒΑτμήματηςΜακε-δονίας,τηνοποίανκατελάβομενημείς,νικήσαντεςειςδιαδοχικάςμάχαςτουςΒουλγάρους,καιέδωκενειςτουςΣέρβουςτοΜονα-στήριμετάτηςπεριοχήςτου…ΈμεινανέξωαπόταςαγκάλαςτηςΜητρόςΠατρίδος:τοΜοναστήρι,ηΓευγελή,ηΣτρώμνιτσα,τοΠετρίτσιον,τοΜελένικον,τοΝευροκόπιονκαιαιπεριοχαίτων,ανκαιδιετήρουντο1913ταελληνικάτωναισθήματακαιφρονή-ματα». Δημοσιεύει μάλιστα (σ. 1321), υπό τον τίτλο «ΤαπαράπονατηςΔ.ΘράκηςδιατηνυπαγωγήντηςυπότηνΒουλγαρίαν»,μεταξύ άλλων, τα εξής: «Οι κάτοικοι της Δ.Θράκης… ήρχισαν αμέσωςδιαμαρτυρόμενοιπροςπάσανκατεύθυνσιν(ΒασιλέακαιΕλληνι-κήνΚυβέρνησιν,πρεσβευτάςΔυνάμεωνκλπ).Ιδούμίανσύνοψινδιαμαρτυριώντωνκατοίκων:«ΕλληνικώτατοςχαρακτήρΘράκης,νικηφόροςπροέλασιςΕλληνικούΣτρατού,προαιώνιοιθυσίαιΜη-τρός Ελλάδος, δίδουσιν ημίν πλήρες δικαίωμα αιτήσωμεν πλή-ρη ελευθερίανυπό τονβασιλέα τωνΕλλήνων, εις επισφράγισιναγώνωναίματοςαπόαρχαιοτάτωνχρόνωνκαιμάλιστακατάτηντελευταίανβάρβαρονβουλγαρικήνδιοίκησιν…ΣυντετριμμένοιεκτωνδιαδόσεωνότιθααφεθώμενπάλινυπότηνΒουλγαρίαν,δια-μαρτυρόμεθακαιδηλούμενότιθαεγκαταλείψωμεντοντόπονμαςκαιθακαταφύγωμενειςτηνελευθέρανελληνικήνγην,μηδεχόμε-νοιβουλγαρικήνκατοχήν,τηνοποίανμετάφρίκηςαναπολούμεν…κλ».

Περιγράφει επίσης, και μάλιστα με δραματικούς τόνους, την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από εδάφη που είχε καταλάβει –πληρώνοντας μάλιστα βαρύτατο φόρο αίματος, όπως στα υψώμα-τα 1378 και 1079, στην προ της Τζουμαγιάς περιοχή. Συγκεκριμένα, υπό τον τίτλο «αποχαιρετισμόςπροςτηνεγκαταλειπομένηνχώ-ραν»,(σ. 1324 -26), γράφει, μεταξύ άλλων: «ΕιςτοπέρασματουαποχωρούντοςΣτρατούμας,ταρυάκιακελαρίζουνκαιταφύλλα

196


τωνδένδρωνκινούμεναψιθυρίζουν,θροούν.Δενείναιευχάριστατραγούδιααυτότοκελάρισμακαιαυτότοθρόισμα.Είναικλαυ-θύρισμα.Κλαυθυρίζουνόλατώραεδώ,διότιβλέπουναναχωρού-ντατονελευθερωτήντουτόπουΕλληνικόνΣτρατόν. Τομικρόνπτηνόν,τοοποίονευρέθηεμπρόςμαςτην2-7ουκατάτηνάφιξίνμαςπροτουμαρτυρικούΜελενίκουκαιεκίνησεπολύτηνπεριέργειάνμας,διότιδεναπεμακρύνετοεπίαρκετάλεπτάτης ώρας από εμπρός μας, επαλήθευσεν εις τους δισταγμούςτου.Άραγεμαςαποχαιρετίζειτώρακαιαυτόκαιεύχεταιτηνενκαιρώεπάνοδόνμας;»(Σχετικά αναφέρεται σε ποίημα, αλλά και σε σχετικό απόσπασμα από τον Ερωτόκριτο, για την παρουσία και επικοινωνία μαζί του, με «το μικρόν αθώον πτηνόν, το οποίονεπετάχθηαπόμεγάλουθάμνουκαιεκελάηδησενεμπρόςμας»(σ. 1062-63). Είναι ίσως αρκετά μελοδραματικά αυτά, αν τα κρίνουμε σήμερα και όντες εντελώς άσχετοι με την εποχή και τα γεγονότα. Όμως, γι’ αυτούς, τους πρωταγωνιστές των ηρωικών γεγονότων της εποχής, αυτά δεν ήταν ούτε υπερβολικά, ούτε απλοϊκά. «Καιτώρα,οκάθεπολεμιστής,αξιωματικόςκαιστρατιώτης,έστρεφεσυχνάτοβλέμμαπροςτηναποκτηθείσανπροσωρινώς,ποτισθείσανμεάφθονοναίμακαιεγκαταλειπομένηντώραχώραν,διατηςαδίκουεπεμβάσεωςτωνισχυρώντηςγης… Ανέκαθεναικατακτώμεναιχώραιπαρέμενονειςτουςνικητάς.Σήμερονεπεμβαίνουνάλλοιαπ’έξωκαικρίνοντεςμετο ιδικόντωνσυμφέρονκαιόχιμετοδίκαιον,διανέμουνταςχώρας…». Γράφει επίσης στη σελ. 1324:«ΕπανελθόντεςεξΆνωΤζουμα-γιάςοιεπιζήσαντεςκατάταςμάχαςτωνΒαλκανικώνΠολέμων…ΚρήτεςοπλίταιτουΤάγματοςΚολοκοτρώνη,ευρίσκονταιαρχάςΑυγούστουτου1913ειςτηνπεριοχήνΣερρών,αναμένοντεςεκείτηναποστράτευσιν,ηοποίαεπακολούθησεν. Ηλιοκαείς,κακουχημένοι,γενειοφόροι,μειματισμόνεφθαρμέ-νον,οινικηταίτωννικηφόρωνεκείνωνπολέμωνμας,λυπημένοι,διότι η πέραν του όρους της Κερκίνης (Μπέλες) χώρα, η ΒΑΜακεδονία, τη επεμβάσει των ισχυρών της γης κρατών αφέθηειςτουςΒουλγάρους,καίτοιείχομενεκδιώξειαυτούςεξαυτής,διατηρούσινεντούτοιςάριστοντοηθικόνκαιτοπολεμικόνμένοςτων».

Αυτές οι παρατηρήσεις του Αλεξάκη, που απηχούσαν ασφαλώς τα αισθήματα και των Ελλήνων που έμειναν στην επικράτεια της Σερβίας και προ παντός στη Βουλγαρία, -ιδιαίτερα μάλιστα σε πε-ριοχές που απελευθερώθηκαν από τον ελληνικό στρατό και στη συ-

197


νέχεια εγκαταλείφθηκαν-, αλλά και στη Β. Ήπειρο, αφού οι συνθή-κες ειρήνης αυτό όριζαν, αν ιδωθούν αντικειμενικά και ψύχραιμα, αποκτούν άλλη όψη και σημασία. Η Ελλάδα, με τις στρατιωτικές και διπλωματικές της επιτυχίες, απέκτησε πολύ περισσότερα απ’ όσα αρχικά μπορούσε να ελπίσει. Η Βουλγαρία, πανίσχυρη στρα-τιωτικά, με απαιτητικές βλέψεις στο μεγαλύτερο μέρος της Μα-κεδονίας και μάλιστα στην ίδια τη Θεσσαλονίκη, είχε ως έσχατη απαίτηση την Ανατολική Μακεδονία και βέβαια την Καβάλα. Προς το παρόν, με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, κρατούσε τη μεταξύ Νέστου και Έβρου περιοχή, την οποία ωστόσο έχασε, υπέρ της Ελ-λάδας, με τη συμμετοχή της στον Α΄ Παγκ. Πόλεμο στην παράταξη των Κεντρικών Δυνάμεων και η Ελλάδα, μπαίνοντας το 1915 στον πόλεμο, στην αντίπαλη παράταξη της Αντάντ, πέτυχε, με τη λήξη του πολέμου, να εντάξει και αυτή της περιοχή της Αν. Μακεδονίας στην ελληνική επικράτεια. Η Βουλγαρία βέβαια, κυριολεκτικά αδιόρθωτη, δοκίμασε και πάλι, στον Β΄ Παγκ. Πόλεμο, μπαίνοντας στην παράταξη του Άξονα, να αποκτήσει τις περιοχές της Ανατ. Μακεδονίας, τις οποίες κατέ-λαβε, με τις ευλογίες του Χίτλερ. Όμως, με το τέλος του πολέμου αυτού, βρέθηκε και πάλι στην παράταξη των ηττημένων και απο-βλήθηκε οριστικά πλέον, από την περιοχή. Μόνο μέσω του Εύξεινου Πόντου μπορεί να φτάσει στο Αιγαίο.

Ένοπλοι κελλιώτες μοναχοί των Καρυών με χωροφύλακες μετά την εκδίωξη Βουλγάρων στρατιωτών από τη Μονή Ζωγράφου. (21-6-1913).

Από Αγιορειτική Φωτοθήκη - «Πορτραίτα». (φωτ. Στέφανος ιερομόναχος)

198


Οι περιπέτειες αποθεραπείας του βαριά τραυματισμένου Αλεξάκη. Ο Αλεξάκης τραυματίστηκε βαριά την πρώτη μέρα της τριήμερης μάχης για την κατάληψη του φοβερού υψώματος 1378, όπου, αυτός και ο Λόχος του, έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ωστόσο, μέσα στην ατυχία του αποδείχθηκε τυχερός, αφού το διαμπερές τραύμα στο στήθος, «έξυσε» σχεδόν την καρδιά, χωρίς ωστόσο να της προκα-λέσει σημαντική βλάβη. Τυχερός αποδείχθηκε και από το γεγονός ότι αργότερα, τη νύχτα, τραυματιοφορείς και άνδρες του Λόχου του έψαξαν, τον βρήκαν, και τον μετέφεραν, αρχικά σε Σταθμό Επιδέ-σεως και στη συνέχεια «ειςτοΑ11ΧειρουργείοντουΓκράντεβο…Επάλαισα και εγώ με τονΧάρο επί πολύ ακόμη.Όχι «εις ταμαρμαρένιααλώνια»,όπωςοΒασίλειοςΔιγενήςΑκρίτας,αλλάεπίφορείουεντόςκωνικήςσκηνής…Δενήμουνδιακομιστέοςεπίημέρας, αλλά τελικώς διεκομίσθην ακινδύνως (σ. 1221). Τελικά, στις 14 Ιουλίου, «οιιατροίτουχειρουργείουέκρινονότιήτοδυνα-τόνναδιακομισθώ,χωρίςκίνδυνοντηςζωήςμου,ειςιδρυόμενοννοσοκομείονειςΣιμιτλί…Μεπαρέλαβον4τραυματιοφορείςκαιμεμετέφερανειςτοΣιμιτλί,κατόπινδιαβάσεωςτουΣτρυμώνος…Ήτοσημαντικήπεριπέτειαηδιακομιδήαυτή…είχοντηνανησυχί-ανμήπωςοιτραυματιοφορείςσκοντάψουνειςτηνσκολιάνοδόνκαι ριφθώ μετά ή άνευ φορείου επί βράχων ή κρημνού» - (σ. 1252). Στις 23 Ιουλίου εκρίθη και πάλι «διακομιστέος», αφού «ηκα-τάστασίςμουεπέτρεπενναδιακομιστώαπόΣιμιτλίειςΘεσσα-λονίκην»(σ. 1280). «Ηδιακομιδήμουέγινεμετρίαμέσα:1.ΜεφορείοναπόΣιμιτλίδιατωνΣτενώντηςΚρέσναςμέχριτηςνοτίαςεξόδουτωνΣτενών.2.ΜεαυτοκίνητοντηςΥγειονομικήςΥπηρεσί-αςαπότοΓιενίκιοϊτηςΚρέσναςμέχριτουσιδ.σταθμούτουΔεμίρΙσσάρ.3.ΜεσιδηρόδρομοναπόεκείμέχριΘεσσαλονίκης.4.Μεαυτοκίνητοναπότονσιδ.σταθμόνειςΓ΄Στρατ.Νοσοκομείον». Στο πρώτο μέρος της διακομιδής, στη διάβαση δηλαδή των Στε-νών, «έναςτραυματιοφορέας,οοποίοςήτοΚρητικός,ετραγου-δούσεκαθ’οδόν,διαναμεδιασκεδάζη,ναμηναισθάνομαιτουςπόνους,καιειςτακρητικάδίστιχάτου,ταπερισσότερααυτοσχέ-δια,ήσανκαιταεξής: 1.Μέσασταφύλλατηςκαρδιάςεπέρασετοβόλι. ΤονΒούλγαρο’πούτοριξεναπάρουνοιδιαβόλοι. 2.Ήπηρα’γώκιάλλεςπληγές,μ’αυτήηπληγή’ναιάλλη, είναισταφύλλατηςκαρδιάς,γι’αυτόείναιμεγάλη. 3.ΆμαδενθέληοΘεός,γιατροίδενημπορούνε,

199


ναμουγιατρέψουντσιπληγές,όπουμετυραννούνε. 4.Καρδιά,πουβόλιτουεχθρούτηνέχειπληγωμένη, κιαυτήαντέχεικαιβαστά,είν’στοΘεόδοσμένη. 5.Βάστα,καρδιάμου,δυνατά,σανσιδερένιαπόρτα κιέχειοΘεόςαπούμπορεί,ναγίνηςσανκαιπρώτα(κ. ά.).

…Έχομενφθάσει εις τονΣταθμόνΔιακομιδής, εις το μικρόνχωρίονΓενίκιοϊ.Οιτραυματιοφορείςαποθέτουντοφορείονκατα-γής,καιμεπαραδίδουνειςτονιατρόν.Μεαποχαιρετούνκαιτουςσφίγγωτοχέριμεευγνωμοσύνην,διότικατάτηνμεταφοράνμεεπρόσεχον… …Οιιατροίμεκλείνουνειςκλειστόνυγειον.αυτοκίνητον(20ή22-7ου)…Μετοποθετούνειςένααπόταενσειρά3ή4ανηρ-τημέναειςύψοςφορεία.Κάτωθίμουειςτοδάπεδονετοποθέτη-σανάλλουςτραυματίας…Αναχωρούμεν.Αλλάησκέψιςμουμένειεδώ… Μέσαειςτουγειον.εκείνοαυτοκίνητον,τοτρανταζόμενονκαικλυδωνιζόμενον,ηανησυχίαμουήτομεγάλη,μήπωςμετοδυ-νατότράνταγμάτουειςτονάθλιονεκείνονκαρόδρομονυποστώαιμορραγίαν,όπωςυπέστητοιαύτηνδίπλαμουπρο6ημέρουοΒελισσαρίου…Τηνεσπέρανεφθάσαμενειςτονσιδηρ.ΣταθμόντουΔεμίρΙσσάρ». Περιμένει στο φορείο να τον επιβιβάσουν στο τρένο. Εκεί «έστρε-φατοβλέμμαγύρωμου,ναιδώτηνελευθέραντώραΜακεδονίαν,χωρίςΒουλγάρους…ΟουρανόςτηςΜακεδονίαςήτοτώραωραί-ος,φωτεινός,απότηνκορυφογραμμήντουΜπέλεςκαινοτίως.Καιταδένδραείναιωραίακαικινούντουςκλώνουςτων,ωςδιανα δείξουνχαράν.Καιοιβράχοικαιοιλίθοιειςτιςγύρωπλαγιέςενόμιζαότιέλαμπαν.Καιτοχώμαακόμηεφαίνετοκαθαρό,διότιδεντοεπάτειπλέονβουλγαρικόνπέλμα». Νέες, δικαιολογημένες όπως είπαμε και αλλού, υπερβολές και συναισθηματικές εξάρσεις του Αλεξάκη. Ο οποίος συνεχίζει: «Απόεκείκαιέπειταηκατάστασιςτωνμεταφερομένωνήτοπολύκαλή…Εκείοιιατροίεπεθεώρησαντατραύματάμας.Έπειταμαςεπε-βίβασανειςταβαγόνια.Δενεφανταζόμουνπρότεροναυτήντηνευτυχίαν…Εντόςτουβαγονίουεγώήμουνεπίτουφορείουμου»(σ.1286-87).

«ΗάφιξιςειςτοΓ΄ΝοσοκομείονΘεσσαλονίκης. Ενθυμούμαι ζωηρά τηνάφιξιν ειςΘεσσαλονίκην, τηνπρωίαντης23ηςΙουλίου.ΠολύςκόσμοςήτοειςτονΣταθμόν.Ιδίωςγυ-

200


ναίκες,ήτοισύλλογοιυποδοχήςκαιπεριποιήσεωςτωντραυματιώνκαιαδελφαίνοσοκόμοι… Δι’αυτοκινήτουμεμετέφερανεκτουσιδηροδρ.ΣταθμούειςτοΓ΄Στρατ.Νοσοκομείον…Ότανμεέβαλονεπίτηςχειρουργικήςτραπέζηςκαιέλυσαντονεπίδεσμον,οιατρόςΨαλτώφτοαφήρε-σεκαιτοεπέταξενμεθυμόν…».Εφαρμόζει άλλη θεραπεία αυτός ο γιατρός. Στις 25 Ιουλίου επισκέφθηκε τον Αλεξάκη ο γιατρός στο Β΄ Στρατ. Νοσοκομείο Σάβ. Σαββάκης, γνωστός του, ο οποίος ζήτη-σε και τον πήρε στο νοσοκομείο του (σ. 1289). Πράγματι, στις 26 Ιουλίουμεταφέρθηκε στο Β΄ Στρατιωτ. Νοσοκομείο, όπου είχε καλήπεριποίηση. Μεταξύ άλλων γράφει ότι«κατόπινστηθοσκοπήσεωςμεβεβαιούνότιοπνευμοθώρακαςυποχωρείκαιεξαφανίζεται».Εν τω μεταξύ,«ήρχοντοειςτοΝοσοκομείονπολλοίναιδούντουςτραυματίαςκαινατουςευχηθούν…ΚαιήρχοντοκαιοιΚρητικοί,όσοιευρίσκοντοτότεειςτηνΘεσσαλονίκην».Παράλληλα γράφει στους δικούς του, τους πληροφορεί πού βρίσκεται και την κατάστα-σή του, αφού στην Κρήτη έχουν φτάσει πληροφορίες πως ίσως είναι νεκρός, μάλιστα ο πατέρας του με τοναδελφό του Μιχάλη ξεκίνη-σαν να ’ρθούν στη Μακεδονία να τον ψάξουν, αλλά στο Ηράκλειο τους πρόλαβε το γράμμα του (σ. 1288 κ. αλλού). Πρώτη βελτίωση τουτραύματός του φάνηκε μετά τις 4 Αυγούστου. «Απότης4-8-13 ηδυνήθην να εγερθώ και να κατακλιθώμόνος, άνευ δηλαδήβοηθείαςνοσοκόμου,όπωςμέχριτούδε». Γράφει επίσης διάφορα γραπτά και δικά του ποιήματα (μαντινάδες) όπως:«Άχ(ι)πόσοτοήθελα,πόσοτο’πιθυμούσα,αυτάταάγιαχώματα,πάλιναταπερνούσα…ΝαξαναδώτονΛαχανάν,χαράδρεςναπεράσω,εκείπουαίμαέχυσα,χωρίς(τη)ζωήναχάσω.ΘέλωστοΜπέλεςν’ανεβώ…Αυτόχαράμουκάνει,ναρίξωβλέμμαμακριά,όπουστοΡίλοφτάνει.Καιν’αντικρύσωτοΠιρίν,ΜελένικοκαιΚρέσναναιδώτηνΑρισβάνιτσα,-βουνά(αι)ματοβαμμένα.…Ναι!Απόκειεδιώξαμεαιώνωντυραννίανκιεδώκαμετηνλευτεριά(ν)καιστηνΜακεδονίαν».

Σημείωση: Πολλές φορές αυτοσχεδιάζει ποιητικά, με δίστιχα και άλλες ποιητικές μορφές ο ανεξάντλητος Αλεξάκης.

«Την11ηνΑυγούστου,ημέρανΚυριακήν,εξήλθονπρώτηνφο-ράνεφ’αμάξηςμονίππουειςτηνπόλιν,συνοδευόμενοςυπότουεξαδέλφουμουχωροφύλακοςΕμμ.Αλεξάκη,αλλ’εκουράστηκα

201


μετοτράνταγματηςαμάξηςκαιανησύχησαδιατοτραύμα...Την18-8ουπρώτηνφοράνπεριπάτησαεπ’ολίγονειςτομεπεύκαδασύλλιοντουνοσοκομείου»(σ.1312).

«ΘεραπείαειςΝ.Φάληρον-(σ.1312κ.ε.) Την22 -8ουμουέγινεν,κατ’ επιθυμίανμου,«φύλλονδιακο-μιδής», και ενεγράφην εις κατάλογον προς διακομιδήν αύριονειςΑθήνας…Την23ηνΑυγούστου,επεβιβάσθημενμετάτουτραυ-ματίου ανθ/γού Στυλ. Στεφανουδάκη και μετ’ άλλων ασθενώνκαιτραυματιώναξ/κώνεπίτουατμοπλοίουπλωτούνοσοκομείου«Ιωνία»…Την24ην-8ουη«Ιωνία»επλεύρισενειςπροβλήτατουλιμένοςΠειραιώς…καιδιεκομίσθημενειςτοΝαυτικόνΝοσοκομεί-ον(πρώην«ΜέγαΞενοδοχείον»Ν.Φαλήρου…),…ειςκεντρικόνθάλαμον,θέανέχονταπροςτηνθάλασσαν…κύματασπάζουνειςτηνπαραλίαν…μαςκαλωσορίζουνκαιαυτά…ηερχομένηθα-λασσίααύρα,ηθέατουπεριπατούντοςπολυποικίλουπλήθους,ουπόκωφοςπαφλασμόςκαιοφλοίσβοςτωνκυμάτων,ημουσικήειςτοεκείπερίπτερον…»,ευχάριστες εντυπώσεις του από το νέο νοσοκομείο. Απολαμβάνει, μαζί με τους άλλους τραυματίες, τη χαρά της Αθήνας όπου στα θέατρα, στα κέντρα κλπ τραγουδούν πατριωτι-κά τραγούδια, από τα οποία παραθέτει ορισμένα. Η περιοχή του νοσοκομείου είναι τόπος περιπάτου της καλής κοινωνίας, αλλά και όλου του κόσμου. «Τοπολύπλήθος,ανάμικτοναπόόλαςταςτά-ξεις,πυκνότατον,περιεπάτειεπίτηςευρυτάτηςπαραλίαςκαθ’όλοντομήκοςτης,απότουτότεοικήματοςτουεκείθεάτρου,μέχριτουανατολικώτερονευρισκομένουετέρουαριστοκρατικούξενοδοχείου,τοοποίονελέγετο«Ακταίον»…Υπήρχοντότεεκείκαιεγκαταστάσειςθαλασσίωνλουτρών,ειςξύλιναπαραπήγματα,χωριστάανδρώνκαιγυναικών.Τότε,τόποςκοσμικούπεριπάτουήτοκαιτοΖάππειον…Επεσκέφθηνδύοφοράςτονζωολογικόνκή-πον,οοποίοςευρίσκετοειςτοΔέλτατουΦαλήρου… Την2 -9ου επεσκέφθηνμετ’άλλωνσυναδέλφωντοθωρηκτόνμας«Αβέρωφ».Τούτουτηνμουσικήν,ότανπαιανίζει,ακούομεναπότονοσοκομείονμας.Την25ην8ουεισήλθενειςτονΦαληρικόνόρμονρωσσικόνπολεμικόνκαιαντήλλαξεχαιρετιστηρίουςβολάςμετοένδοξον«Αβέρωφ»,τονικήσαντοντουρκικόνστόλονειςτηνναυμαχίαντηςΈλλης(3-12-12)καιτηςΛήμνου(5-1-13)…(σ. 1431). Την26-9ουπροήχθηνειςυπολοχαγόν». Αναμένει στην Αθήνα να αποσταλεί σε μονάδα. Δεν τον στέλ-νουν, λόγω του τραύματός του, στο Σύνταγμα Κρητών που βρίσκε-

202


ται πλέον στην Φλώρινα, αλλά τον προσκολλούν (15 Οκτωβρίου) στο έμπεδο του 7ου Συντάγματος πεζικού Αθηνών, όπου ανέλαβε τον 1ο Λόχο (σ. 1435 -36).

Κλείνοντας τη «συγγραφή» του, όπως την ονομάζει, 1452 σε-λίδων συνολικά, παραθέτει το τελευταίο από τα πολλά στι-χουργήματα με τα οποία –μαζί με πλήθος αποσπάσματα από τον Όμηρο, τον Ερωτόκριτο, διάφορα άλλα σχετικά ποιήματα, μαντινάδες κλπ- ποικίλει το τεράστιο αυτό κείμενο, που είναι φυσικά ένα εξαιρετικό ντοκουμέντο για την εποχή και για τα δραματικά και ιστορικά γεγονότα της εποχής αυτής. Σε όλη τη διάρκεια της μακράς επεξεργασίας του δίτομου βιβλίου, παρακολούθησα με ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον το πλήθος, το πλάτος και το βάθος της «συγγραφής» και έζησα τον Αλεξάκη, όχι τον μετέπειτα στρατηγό*, αλλά τον νεαρό αν-θυπολοχαγό, που λειτουργούσε με απέραντο ενθουσιασμό και πατριωτισμό. Η αποδελτίωση, η επιλογή αποσπασμάτων και η παράθεση σε λίγες σχετικά σελίδες, σε ένα περιορισμένο σύνολο στο ανά χείρας βιβλίο, δεν ήταν εύκολη δουλειά και ούτε είμαι βέβαιος ότι ήταν επιτυχημένη. Αυτό, μάλλον πρέπει να το κρί-νουν οι αναγνώστες. *Ήταν ο πρώτος Κρητικός αξιωματικός, μετά τον Γεώργιο Κατεχάκη (το γνωστό Μακεδονομάχο Καπετάν Ρούβα), που πήρε το βαθμό του Αντιστρατήγου.

Τα ηρωικά υπολείμματα του Τάγματος Κρητών.(Λευκώνας Σερρών, Αύγουστος 1913).

203


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Πολιτική Προκήρυξη για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης ..................204

2. Η ναυμαχία της Έλλης .....................................................................205

3. Συζήτηση αξ/κών του λόχου με Τούρκο αγά στο Ζαγκλιβέρι ...............206

4. Ναυμαχία της Λήμνου ......................................................................207

5. Οι Χαμιτικοί στρατιώτες

τιμωρούνται από τους Νεότουρκους... ............................................208

6. Η πανοραματική θέα εκ της κορυφής του Χορτιάτη ............................209

7. Το Μπιζάνι .......................................................................................212

8. Η πολεμική ιαχή «αέρα» .................................................................213

9. Φωτογραφίες Λοχαγών Τάγματος Κρητών

(Παπαδόπουλου - Ζητουνιάτη - Λυμπέρη - Αλεξάνδρου) ....................214

10. Η μονομαχία Π. Μελά με Γ. Κολοκοτρώνη ......................................215

11. Επικήδειος λόγος ανθ/γού Γ. Κολοκοτρώνη... ..................................218

12. Ο Ερωτόκριτος του Βιντσ. Κορνάρου ...............................................221

13. Μνημεία μαχών Λαχανά - Κιλκίς ....................................................222

14. Το ποίημα του Τάγματός μας ..........................................................223

15. Ομιλία στο Βαφοπούλειο .................................................................224

16. Ιωάννης Σ. Αλεξάκης - βιογραφικό ..................................................238

17. Μάχη Τζουμαγιάς (λαϊκή απεικόνιση) -

Ο Γ. Κολοκοτρώνης Μακεδονομάχος ...............................................240

204


Πολιτική προκήρυξη για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης «ΕνονόματιτουΒασιλέωςτωνΕλλήνωνΓεωργίουτουΑ΄, ΟεπίτηςΔικαιοσύνηςυπουργός,ωςαντιπρόσωποςτηςΕλλη-νικήςΚυβερνήσεως,προςτουςπληθυσμούςτωνυπότουΕλληνι-κούΣτρατούκαταληφθεισώνεπαρχιών. Είμαιευτυχήςερχόμενοςειςτηνχώρανταύτην,τηναπελευθε-ρωθείσανήδηδιατωνηρωικώναγώνωνκαιτουτιμίουαίματοςτουΕλληνικούΣτρατούκαιτωνΣυμμάχων. Ελάβομεν πάντες από κοινού τα όπλα κατά του ΤουρκικούΚράτουςδιανακαταλύσωμεντηντυραννίανκαικακοδιοίκησιν,αίτινεςήσαναπ’αιώνωνσυμφυείςπροςαυτό,καιναφέρωμεντααγαθάτηςελευθερίαςειςπάνταςαδιακρίτωςτουςκατοίκουςτηςχώρας,διότιαληθήςελευθερίαδενδύναταινανοηθήάνευισότη-τοςτωνυπότηνσκέπηντηςαυτήςπολιτείαςδιαβιούντωνλαών. Τοέργον,ούτινοςτόσονευκλεώςκατήρξατοοΣτρατός,πρό-κειταιναεπιστεγαστήδιαπαγιώσεωςδιοικήσεωςαξίαςπεπολιτι-σμένουΚράτους,ισχυράςάμακαιισονόμου. Υπόταδύοταύτασύμβολαθέλομενρυθμίσητηνλειτουργίαντηςπολιτικήςμηχανής,μηπαραβλέποντεςβεβαίωςταςευλόγουςαξιώσειςτωνκατοίκων,χρησιμοποιούντεςεντοιςπρώτοιςταεντωτόπωαρμόδιαπρόσωπαάνευδιακρίσεωςφυλήςκαιθρησκεύ-ματος, συμπληρούντες δε την όλην οργάνωσιν δια καταλλήλωνλειτουργιών,εξασφαλιζόντωντηνεντοιςπάσικανονικήνκαιανε-πίληπτονπορείαντηςδιοικήσεως. Παράπάντωναξιούμεναυστηράνκαιπιστήντωννόμωντήρη-σινκαιευπείθειανειςταςδιδομέναςδιαταγάς. Παράτωνυφισταμένωναρχώνιδία,τηνένορκονεκπλήρωσιντωνεαυτώνκαθηκόντων,απόλυτοναμεροληψίανκαιπατρικήνενγένεισυμπεριφοράνπροςτουςδιοικουμένους. Παράτωνπολιτώντωνδιαφόρωνεθνοτήτωνκαιενσυνόλωκαικατ’ιδίαν,ειλικρινήσύμπτωσιν,αμοιβαίονσεβασμόνκαιομόνοι-αν,εντηπεποιθήσειότιυπότονέονελεύθερονκαθεστώςουδείςδύναταιναπλεονεκτήτουάλλου,αλλάπλήρηςναεπικρατήισό-τηςκαιδικαιοσύνη. Κ.Δ.ΡΑΚΤΙΒΑΝ-ΕνΘεσσαλονίκητη31ηΟκτωβρίου1912»(Αλεξάκης σ. 494).

205


Η ναυμαχία της Έλλης (Αλεξάκης, σελ. 576 -79) Τι αναφέρει ο Αλεξάκης για τη θρυλική ναυμαχία της Έλλης: «Χθες,3-12-12,έγινενηναυμαχίατηςΈλλης,κατάτηνοποί-ανοτουρκικόςστόλος,ηττηθείςκαιδιωχθείςεκρύβη. Οελληνικόςστόλος,έχωνορμητήριοντονλιμέναΜούδροντηςΛήμνου,περιπολώνανάτοΑιγαίονκαιεμποδίζωντηνμεταφο-ράν τουρκικού στρατού εξ Ασίας εις Βαλκανικήν, περιεφέρετοκυρίως εις την νοτίαν έξοδον τουΕλλησπόντου, αναμένων τοντουρκικόνόπωςεξέλθηεκείθενκαιαναμετρηθούνδιαναυμαχίας.Αλλ’οτουρκικόςδενετόλμαναδιακινδυνεύση,αποκρυπτόμενοςπάντοτεειςτηνΠροποντίδακαιειςτονΕλλήσποντον,υπότηνπροστασίαντωνπυροβόλωντωνεκατέρωθενφρουρίων. ΕπίδίμηνονδενεξήρχετοτουΕλλησπόντου.Ετόλμησετέλοςτην 3-12-12 να εξέλθη να αντιμετωπίση τον ελληνικόν στόλον.Ώραν 8.20΄π.μ. ενεφανίσθη, θεαθείς υπό του στόλου μας απόαποστάσεως17χιλ.αποτελούμενοςαπό6θωρηκτά:«ΧαϊρεντίνΒαρβαρόσσα» (ναυαρχίς), «Τουργούτ Ρέις», «Μεσσουδιέ» και«Ασσάρ Τεφήκ», υπό ενός καταδρομικού, του «Χαμηδιέ» καιυπόομάδος6-8αντιτορπιλικών,ετέθηειςγραμμήνπαραγωγήςυπόταεκατέρωθεντουστομίουτουΕλλησπόντουστόμια. Ο στόλος μας απετελείτο εκ των 4 θωρηκτών: «Αβέρωφ»,«Σπέτσαι», «Ύδρα», «Ψαρά» και 4 ανιχνευτικών αντιτορπιλι-κών:«Λέων»,«Πάνθηρ»,«Αετός»,«Ιέραξ».

Από τη Ναυμαχία της Έλλης (3-12-1912). Κυριαρχεί το θωρηκτό «Αβέρωφ». (Ελαιογραφία Βασ. Χατζή).

206


Οτουρκικόςστόλοςήρχισεπυρώραν9.26΄π.μ.απόαπο-στάσεως12 χιλιομ.Συγχρόνως έβαλλονδιαρκώςκαι ταφρού-ρια κατά του στόλου μας.Κυριολεκτικώς εμαίνοντο.Πάραυτααπήντησενοστόλοςμας,πλησιάσαςαπόαποστάσεως9χιλιομ.καιφθάσαςμέχρι3χιλιομ.Οστόλοςμαςεπετίθετο.Οτουρκικόςαμύνετο. Ο«Αβέρωφ»…προσεπάθησεναθέσητηντουρκικήνναυαρχίδαμεταξύδύοπυρών,αλλάητουρκικήναυαρχίς,στραφείσαπροςτα οπίσω, ετράπη εις φυγήν, καταφυγούσα εις ταΣτενά, τηνηκολούθησανδεκαιταάλλα.Οελληνικόςστόλοςπαρέμεινεπροτωνστενώνμέχριτης2αςμ.μ.ώρας,αλλάοτουρκικόςστόλοςδενεπανεφάνη,υποστάς,ωςφαίνεται,μεγάλαςζημίαςεκτουπυρόςτουστόλουμας.Ώραν3.40΄πάλιν3τουρκικάαντιτοπριλι-κάαπεπειράθησανναεξέλθουν,αλλάταελληνικάαντιτορπιλικάτακατεδίωξανδιαβολώνκαιταηνάγκασαννατραπώσιοπίσω». Ήταν πραγματικά μια ένδοξη ναυμαχία, της οποίας η σημα-σία ήταν αποφασιστική για την τελική έκβαση του πολέμου.

Συζήτηση αξ/κών του Λόχου με Τούρκο αγά στο Ζαγκλιβέρι (σ. 607) (Ένας Τούρκος αγάς στο Ζαγκλιβέρι παραθέτει γεύμα σε αξ/κούς του Λόχου Αλεξάκη και ακολουθεί η παρακάτω συζήτηση): «Οαγάςμετάτογεύμασυνεζήτησενεπίπολύμαζίμας.Καιησυνομιλίαμετονευφυέστατοναυτόναγάν,εσυνεχίσθηκατάκαιμετάτογεύμα… Ο υπολοχαγόςΛυμπέρης εβαρύνθη την πολυλογίαν τουαγάκαιμουείπεν: --«Γιάννη,κουβέντιασέτου,σεπαρακαλώκαισυλίγο,γιατίμεεζάλισεν». Οαγάςέτεινετοχέριτουστηνπλάτημου,αλλ’εγώαπεσύρ-θηνδιακριτικάκαιηνόησετοσφάλματου.Έκαμετότεένανβαθύντεμενάν,ωςμετάνοιαν,καιμουείπεν: --«Εγώ,ζαμπίταφέντημου,αγαπώπολύεσάςΈλληνας». Εγώαπήντησα:«Ευχαριστώπολύ.Τώραμαςαγαπάς;Απόπότε;».Καιεσυνεχίσθηησυνομιλία. --«ΕγώαγαπώπάνταεσάςΈλληνας.ΚαλοίάνθρωποιοιΈλ-ληνες,όχιοιΒούλγαροι». --«ΚαιεσείςοιΤούρκοικαλοίείσθε»,είπα. --«Όχιόλοι.Έχεικαλούς,έχεικαικακούς.Καιεδώήσανλίγοι

207


κακοί.Μα,αυτοίέφυγαν». --«Έφυγαν;Καιγιατί;». --«ΈφυγανειςΘεσσαλονίκηνκαιειςΙσταμπούλ.Αυτοίφόβονπολύνείχαν.ΕίχανκάμεικακόνειςτουςΈλληνας». --«Ε, αφού είχαν κάμει κακό, φυσικόν είναι να φοβούνται,αλλ’οικαλοί,εσείςαγά,κόρκμαν»(μηφοβάσθε). --«Πεκεύ,(ευχαριστώ),εφέντημ.ΟΜουαμέτδεντοθέλειτοκακό.Άλλοοπόλεμος.ΟπόλεμοςείναιθέληματουΑλλάχ.Τογιατίγίνεται,Αλλά(χ)μπιλίρμ»(οΘεόςτοξέρει). --«Όχι,αγά.ΤονπόλεμονδεντονθέλειοΘεός.Τονθέλουνοιάνθρωποι,τακράτη.Ότανδενσυμφωνούντακράτηκαιφι-λονεικούν,δέχεταιτονπόλεμονκαιοΘεός.ΗΤουρκίαεκράτεισκλάβουςτουςΧριστιανούςκαιδεντουςελευθέρωνεν.ΗΕλλάδακαιοιάλλοιΧριστιανοίσύμμαχοίτηςήθελαννατουςελευθερώ-σουν,γιατίείναιαδελφοίτων.Καιγι’αυτόέκαμαντονπόλεμον.Έπρεπεναγίνη.ΚαιαυτόντονπόλεμοντονθέλησεοΑλλάχ.Καιτονευλόγησε». --«Δίκιοέχεις,εφέντημου.Εγώδενξέρωγράμματαπολλά.Ηαφεντιάσαςείσθεμορφωμένοι,πολιτισμένοι…».

Ναυμαχία της Λήμνου Σχετικά με το θέμα της επίσης σπουδαίας ναυμαχίας της Λήμνου, η οποία επισφράγισε τον οριστικό εγκλεισμό του τουρκικού στόλου στα Στενά, ο Αλεξάκης γράφει (σελ. 611): «Σήμερον(5-1-13)οτουρκικόςστόλος,ετόλμησενεπίτέλουςδευτέρανφοράνναεξέλθηεκτουορμητηρίουτου,διατουΕλλη-σπόντου.ΉλπιζενίσωςότιοΣτόλοςμας,μάλισταο«Αβέρωφ»,δενήτοπλησίον,αλλάθακατεδίωκενειςτοΑιγαίοντοδιαφυγόντην2-1-13καταδρομικόν«Χαμιδιέ». Ώραν8.30΄π.μ.ανεφάνητοκαταδρομικόν«Μετζητιέ»,προβάνειςκαταδίωξιντωνπεριπολούντωναντιτορπιλικώνμας«Λέοντος»και«Ασπίδος».Ταύτααπεσύρθησανκαιπαρέμενονδιαρκώςειςαπόστασινβολής. Ώραν 10.25΄ανεφάνησαν και τα θωρηκτά «Τουργούτ Ρέις»,«Βαρβαρόσσας»και«Μετζηδιέ»,ακολουθούμεναυπό7αντιτορ-πιλικών. ΆματηεμφανίσειτουεξελθόντοςεκτουΜούδρουτηςΛήμνουΣτόλουμας,μετάτουθωρηκτού«Αβέρωφ»επικεφαλής,οεχθρι-κόςστόλοςεστράφηκαιέπλευσεπαραλλήλωςτουιδικούμας,ήρ-

208


χισεδεπυρεξαποστάσεως9χιλιομ.καιοιδικόςμαςαπήντησεναμέσως. …Κατόπιν μάχης εκ παρατάξεως μιας ώρας δια πυρών, οεχθρικός στόλος, λόγω βλαβών του εκ τωνπυρών του στόλουμας,έσπευσενοπίσωεναταξία,καταδιωκόμενοςυπότουιδικούμας,καταφυγώνειςτονΕλλήσποντονυπότηνπροστασίαντωντηλεβόλωντωνεκατέρωθενφρουρίων. Ηνίκηέστεψενταηρωικάσκάφημας. ΟτουρκικόςστόλοςδενεξήλθενέκτοτετουΕλλησπόντουμέχριτέλουςτουπολέμου…»

Οι Χαμιτικοί στρατιώτες τιμωρούνται από τους Νεότουρκους να κατασκευάζουν τον δρόμο Βασιλικά – Γαλάτιστα και αυτοί ρημάζουν …τους μπαξέδες! Είδαμε, στη σελ. 39 τον παρατηρητικό ανθυπολοχαγό Αλεξάκη, να σημειώνει:«Ηοδός,(από Βασιλικά προς Γαλάτιστα), ήτοσχε-τικώςκαλή,υπήρχονδεπλησίονχάλικεςσυσσωρευμένοιυπότωνΤούρκωνπροτουπολέμου,προκειμένουηοδόςναγίνειαμαξι-τή…», χαρακτηρίσαμε μάλιστα την αναγραφή αυτή ως «αξιόλο-γη πληροφορία», αφού επρόκειτο για κατασκευή, για πρώτη φορά, «αμαξιτού δρόμου», δρόμου για αμάξια δηλαδή, τα οποία, αν και ελάχιστα, άρχισαν να κυκλοφορούν, κυρίως για εξυπηρέτηση στρα-τιωτικών αναγκών, ίσως μάλιστα η κατασκευή τέτοιων δρόμων να είχε, τότε, κυρίως στρατιωτική σημασία. Όμως, σχετική με την παρατήρηση αυτή του Αλεξάκη, υπάρχει και μια άλλη αναφορά, η οποία περιλαμβάνεται στο αξιόλογο (τε-λευταίο) βιβλίο του γνωστού συγγραφέα και ερευνητή Βασίλη Ι. Τζανακάρη «Ο “κόκκινος σουλτάνος”», -δηλαδή ο Αβδούλ Χαμίτ (εκδόσεις «Μεταίχμιο»)-, στο οποίο περιέχονται πλήθος αξιόλογες πληροφορίες για την «άγνωστη Θεσσαλονίκη του 1909». Εκεί, λοι-πόν, στις σελ. 501 -502, ο Τζανακάρης αναφέρεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας της Θεσσαλονίκης «Σύνταγμα» (με αρχισυντάκτη τον Ηλία Βουτιερίδη), με ημερομην. 2 Δεκεμβρίου 1909, στο οποίο γράφεται: «Προχθές ανεχώρησαν εις Βασιλικά 500 στρατιώται εκ τωναντιδραστικών* των καταδικασθέντων εις καταναγκαστικά έργαδιαναεργαστούνπροςκατασκευήντηςενσχεδίωευρισκομένηςδημοσίαςταύτηςοδούαπόΒασιλικώνειςΓαλάτιστανκαιεκείθεν

209


μέχριΠολυγύρου».Στη συνέχεια ο Τζανακάρης γράφει: «Καιναιμενοιαιχμάλωτοιστρατιώτεςμπορείστηδιάρκειατηςμέραςναεργάζοντανστην κατασκευή δρόμων και σεάλλες σκληρές ερ-γασίες,όμωςπολύσυχνάκαιιδίωςτιςνύχτεςμετατρέποντανσεσυμμορίεςληστών,πραγματικήμάστιγαγιατουςκατοίκουςτηςπεριοχής.Όπωςεπεσήμαινεο«Αστήρ»**στις6Δεκεμβρίου: «ΟύτωκαταγγέλλουσινημίνεκτουπλησιοχώρουχωρίουΒα-σιλικά,ένθαπερίτουςτριακόσιοιστραστιώταιτηςαπολυταρχίαςυφίστανταιδήθεντιμωρίανειςτηνκατασκευήντηςπροςτηνΓα-λάτιστανοδού,ότικαθ’ημέρανκαινύκταεπιδίδονταιειςέργαερημώσεωςτωνκήπων,τωνλαχανόκηπωνκαιλοιπώνχρησίμωναυτοίς,ουμόνονδετούτοταγυναικόπαιδατωνΒασιλικώνείναιαδύνατονναεξέλθωσινέξωθιτουχωρίουτωνδιαταςγεωργικάςτωνεργασίαςδιότιοικύριοιαυτοίΧαμιτικοίεπιτίθενταικατ’αυ-τώνκατάτηνσυνήθειανκαιόρεξιντουεντωμεγάρωΑλλατίνηφιλοξενουμένουπροστάτουτωντυράννου»***. *Οι «αντιδραστικοί» ήταν οι στρατιωτικοί που αντιστάθηκαν στην επανάσταση των Νεοτούρκων και υπερασπίστηκαν τον Αβδούλ Χαμίτ και την απολυταρχία του (σωστότερα: τυραννία του). **«Αστήρ»: Άλλη εφημερίδα της Θεσσαλονίκης, της εποχής. ***Ως γνωστόν, οι Νεότουρκοι, μετά την εκθρόνιση του Αβδούλ Χαμίτ, τον μετέφεραν και τον ενέκλεισαν στη Βίλλα Αλλατίνι της Θεσσαλονίκης (κτίριο σημερινής Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας, πρώ-ην Νομαρχίας Θεσ/νίκης), όπου έμεινε από τον Απρίλη του 1909 ως λίγες μέρες πριν την κατάληψη της πόλης από τον ελληνικό στρατό τον Οκτώβρη του 1912, οπότε και τον μετέφεραν εσπευσμένα σε ανάλογο κτίσμα στον Βόσπορο, όπου έμεινε έγκλειστος μέχρι τον θάνατό του, το 1917. Πλήθος σχετικές λεπτομέρειες στο βιβλίο του Τζανακάρη «Ο κόκκινος σουλτάνος».

Ηπανοραματικήθέαεκτηςκορυφής(τουΧορτιάτη) σελ.618-19 «Είχομενεκκινήσειώραν12.45΄,διήλθομεναπόμικράνπηγήν(Αρκούδαςβρύσιν)καιαφιππεύοντεςενίοτε,όπουήτοολισθηράηάνοδος,εφθάσαμενπλησίοντηςκορυφής.Εκεί,ενώεπέβλεπεντους ίππουςο ιπποκόμος(υπήρχεφόβοςεμφανίσεωςλύκωνεκτωνπλησίονδασών,ωςέλεγενοσυνοδοιπόροςμουιατρόςκ.Ια-τρού),ανήλθομενπεζοίεπίτηςκορυφής,ώραν2.40΄μ.μ. Ενώοιπλαγιέςήσανχιονισμένεςκατάτοήμισυ,ηκορυφήδεν

210


είχεχιόνια.Τοανώτατονσημείοντηςκορυφής,υποθέτεικάποιοςαπόμακριάότιείναικωνικόν,επειδήόλοντοόροςέχεικωνικήνμορφήν.Όμωςηκορυφήεπάνωείναιεπίπεδοςειςσχήματραπε-ζοειδές. Επί της κορυφής, καίτοι έπνεεν άνεμος, παρέμεινα επί 40΄,αποθαυμάζωντηνεκείθενθέαν,ηοποίαείναιπανοραματικήπροςπάσαςταςκατευθύνσεις.Σπανίωςκορυφαίυψηλώνορέωνείναιτόσονανεμπόδιστεςκυκλικώςγύρω,όπωςείναιαυτή.Όποιοςδενανέβηκεν εις υψηλήν κορυφήν, όπως είναιαυτή εδώ, δεναπό-λαυσε τηνομορφιάν τήςαπόμεγάλουύψουςθέας.Απόαυτήνθέλγεταιοθεατήςμετομεγαλείοντηςφύσεως.ΕδώαυθόρμητααναφωνείτοτηςΒίβλου: «ΩςεμεγαλύνθηταέργαΣου,Κύριε!Ταπάνταενσοφίαεποί-ησας». Περιεργάζομαιωςαπόαεροπλάνου*τηνωραιοτάτην,πράγμα-τι,απόεδώνύμφηντουΘερμαϊκού,μεταςλευκάςοικοδομάς,διεσπαρμέναςειςσυνοικίαςακανονίστωςπροςταέξω,τατείχητης(τοΕπταπύργιον),τονεπίτηςπαραλίαςΛευκόνΠύργοντης,τονλιμενοβραχίονα,τοευρύτότεΠεδίοντουΆρεωςκαιλοιπά. Τοβλέμμα,εκτεινόμενονεπίτουΘερμαϊκούκόλπου,συναντάεκείθενμεν(ανατολικαίακταί)ταακρωτήριαΜικρόνκαιΜεγά-λονΈμβολον(Καρά–μπουρνού),μεπεριβολοτοιχισμένεςαλυκέςπολλαχού και ακτές γραφικές, εκείθεν δε (δυτικήπλευρά) ταςπολυσχιδείςεκβολάςτωνποταμώνΑξιού(Βαρδάρη),Λουδία,καιΑλιάκμονος…Εντόςδετουκόλπουπλοίαπηγαινοέρχονται,αλλάηαντηλιάκατάτηνώρανεκείνην,ότεοήλιοςκαθρεπτίζεται,εθά-μπωνετηνθέαντηςθαλάσσης.Περαιτέρωφαίνονταιταχιονοσκε-πήΠιέριαόρηκαιοουρανογείτωνΌλυμπος,ωςκαιοΚίσσαβος,τοΠήλιονκαιταόρητηςΕύβοιας,καιαπ’εδώνομίζεικάποιοςότιόλααυτάείναιχαμηλότερααπότηνθέσινμας. ΠροςΝότοναιγραφικαίτρειςχερσόνησοιτηςΧαλκιδικής,γρα-φικαί,ωςαπλωμένοιπροςτοΑιγαίονδάκτυλοιχειρός:Παλλήνη(Κασσάνδρα),ΣιθωνίακαιΑκτή,επίτηςτελευταίαςδετοΆγιονΌροςΆθωςευρίσκετοτότεεντόςνεφώνκαιμόνονηκορυφήτουεξείχενάνωτωννεφών. Εγγύτερον,προςΑ,ταόρητηςΓαλάτιστας,τουΒάβδου,καιοΧολομών,ταοποίαέχωγνωρίσειεκτουπλησίον.Βορειότερον,οΒερτίσκος(τουΣοχού)καιακόμηπεραιτέρωτοΔύσωρονήταΚρούσια,ΚαρντάλκαιΚούπα,βορείωςτουΚιλκίςκαιτοΜπέλεςτωνΠοροΐων(Κερκίνη),ταοποίαθαδιέλθωμεναργότερανικώ-ντεςκαιδιώκοντεςτουςΒουλγάρους.Δυτικότερονπάλινπεριερ-

211


γάζομαιτουςποταμούς:Αξιόν,Λουδίαν,Αλιάκμονα,τωνοποίωναικοίται,πλήρειςυδάτων,φαίνονταιαπόεδώωςλευκοίπελώριοιόφεις,αλλούακίνητοικαιαλλούαποκρυπτόμενοι. Φέρωέπειτατοβλέμμαειςτηνπλησίονμαςβορείανπεριοχήν,τηνπεδιάδατουΛαγκαδά,ταςλίμνας(Κορώνειαν,Βόλβην),ταγύρωυψώματα,ταςπολίχναςκαιταχωρία,τουςπλησίονμαςμαχαλάδες,οιοποίοιτότεήσαντουρκικοί,μεαθλίαςοικοδομάςκαιαθλιεστάταςοδούς,ενώσήμερον(1957)**,υπότονζωογόνονήλιον της ελληνικής ελευθερίας, οι μαχαλάδες έχουσι μεταβλη-θήειςωραιόταταπροάστιατηςΘεσσαλονίκης,πρωτευούσηςτηςΒορείουΕλλάδος. «Δενμουδίνειονουςμου»,κατάτηνκρητικήνέκφρασιν,νααπομακρυνθώαπότηνθέσιναυτήν,όπουευρισκόμεθαουρανο-βάμονες,πλησίοντουΘεούτουΥψίστου,αλλάτηεπιμονήτουσυνοδούμουιατρού,εκκινήσαμενώραν3.20΄μ.μ.προςτακάτω,προςταεπίγεια.Ενεθυμήθηνεδώτοκρητικόδίστιχο:

«Χαρά’ςτημοίρατουβουνού,πουΧάροδεφοβάται,μόνοανημένειάνοιξηναπρασινολογάται».

Κατάτηνεκκίνησινπροςκάθοδον,επροχώρησαολίγονπροςτοπροςανατολάςωραίονδάσος,ίναίδωταδένδραεκτουπλησί-ον…Ύστερονοιχωρικοίμουέλεγονότιήτοεπικίνδυνοςηείσοδόςμουμόνουειςτοδάσος,διότιενδιαιτάταιεκείμίααρκούδα,ηοποίακρύπτεταιτηνημέρανκαιτηννύκτααναφαίνεταιμεπρο-φύλαξιν… Ηκάθοδος:Κατά την κάθοδον πεζοπορούμεν, διότι το ολι-σθηρόν έδαφος είναι επικίνδυνον εφίππως, και εκλέγομεν μετάπροσοχήςτοκατηφορικόνδρομολόγιόνμας. Εσταθμεύσαμενεπ’ολίγονειςτηνπηγήντηςΑρκούδας,οιπ-ποκόμοςήναψενολίγηνφωτιάνκαιεθερμάναμενταςπαγωμέναςχείραςμας,ελάβομενολίγονφαγητόναπόταδισάκκιατωνεφιπ-πίωνκαιεσυνεχίσαμεντηνκάθοδον,αφιχθέντεςώραν5.10΄μ.μ.ειςτοχωρίον.Οιατρόςκ.Ιατρούσυνίσταναμηκαθυστερούμεν,υπενθυμίσαςότιόσονβραδιάζειπαγώνειτοχιόνι,ωςκαιτοεπίτουεδάφουςρέονύδωρκαιγίνεταιπολύολισθηρόντοέδαφος. Ηεντύπωσις:Ηανάβασιςεκείνηειςτοχιονισμένοβουνόμουμένειαλησμόνητη.Συνετέλεσεν,ωςνομίζω,καιτοότιηΜακεδο-νία,τηνοποίαναγκάλιασαμετοβλέμμααπότουύψουςεκείνου,

212


μου παρέσχε τέρψιν και αγαλλίασιν, διότι ήτο πλέον ελευθέρααπότηναπόαιώνωντουρκικήνσκλαβιάνκαιήτοτώραεστολι-σμένημετηνελληνικήνστολήντης,τονελευθερωτήνΕλληνικόνΣτρατόν. *Την εποχή αυτή δεν υπάρχει εμπειρία αεροπλάνου. Ο συγγρα-φέας ωστόσο δικαιολογείται, γιατί γράφει το κείμενο αργότερα. **Το ίδιο ισχύει και για τη δεύτερη παρατήρηση. Ωστόσο, η περιγραφή των εντυπώσεων από την κορυφή του Χορτιάτη είναι υπέροχη, δίνει πολλές πληροφορίες για τη φύση κλπ της εποχής, και αποτελεί ένα από τα πλέον αξιόλογα περι-εχόμενα του βιβλίου.

Το Μπιζάνι (σελ. 640) Πώς περιγράφει ο Αλεξάκης την πτώση και κατάληψη του Μπι-ζανίου στην Ήπειρο: «…Οστρατόςμαςκατά την επίθεσίν του την1-5Δεκεμβρί-ου1912,προσκρούσας επί τουΜπιζανίου,φρουρίου τελειότα-ταοχυρωμένουκαιυπόπολυπληθεστέρουστρατούκατεχομένου,εσταμάτησεν…Θαεθυσιάζετοαδίκωςπολύςστρατός… ΗπόλιςτωνΙωαννίνωνευρίσκεταιεντόςμικράςπεδιάδοςειςτηνΝΔπαραλίανλίμνης,τηςΠαμβώτιδος.Πέραντηςπεδιάδοςκαιτηςλίμνηςυψούνταιπεριφερικώςόρηκαιπολυσχιδείςπαρα-φυάδεςτωνορέωνΜιτσικέλικαιΟλύτσικα.Όρη,βουνάκαιλό-φοι,φύσειισχυρά.Πάνταταύταείχονοχυρωθήτεχνικώςαπότουκαιρούτηςειρήνης,μεσχέδιακαιεπίβλεψινΓερμανώνειδικών,μεχαρακώματα,συρματοπλέγματα,πυροβολείαμεπολλάπυροβό-λα(άνωτων120)καισυνεπληρώθησαναιεργασίαι,επικειμένουκαιδιαρκούντοςτουπολέμουτου1912. …ΤαισχυρότεραοχυράήσανταΑκαιΝΑτηςπόλεως,ηΚα-στρίτσα,τοΜπιζάνι,ηΜανωλιάσα,οΆγ.ΝικόλαοςκαιηΤσού-κα.ΤοόνομαΜπιζάνι,τουκεντρικωτέρουυψώματος,επεκράτησεδι’όλοτοφρουριακόνσυγκρότημα. …Οτουρκικόςστρατόςαπετελείτοαπ’αρχήςαπό1.000αξ/κούς,32.000οπλίταςκαι108(στησυνέχεια120)πυροβόλα,ενώοελληνικόςαρχικώςπεριελάμβανεμόνον5.167άνδραςκαι18πυ-ροβόλα,μετηνεκείδεάφιξιντουΚρητικούΣυντάγματος(17-10-12)περιελάμβανεπεζικόν10.542άνδρας.ΠροσκρούσαςλοιπόνοστρατόςμαςτηςΗπείρουειςυπερτέραςτουρκικάςδυνάμεις,οχυρωμέναςειςτοφρούριοντωνΙωαννίνωνκαιδηειςταυψώ-

213


ματατουΜπιζανίου,ανέστειλεντηνπροχώρησίντου,αναμένωνενισχύσεις. Αλλ’εντωμεταξύκαιοιΤούρκοιανελπίστωςενισχύοντο.ΕιςτουςΤούρκουςτουΜπιζανίουκατέφθανονενισχύσεις,σημαντικαίμάλιστα.ΑρχάςκαιτέληΝοεμβρίουκαιαρχάςΔεκεμβρίου1912ενισχύθηοειςΙωάννινατουρκικόςστρατόςδιατωνδιαφυγόντωνεκτηςΣερβοτουρκικήςμάχηςτουΜοναστηρίουπερίτας15.000,οιοποίοι,διολισθήσαντεςδιαΚορυτσάςκαιΛιασκοβικίουέφθα-σανειςταΙωάννινα…καιαντιστάθη(τοΜπιζάνι)πραγματικάεπίτρίμηνον,αλλάτέλοςυπέκυψεν. ΜετηνπτώσιντουΜπιζανίου(20-2-1913)έληξενοπροςτηνΤουρκίανΒαλκανικόςπόλεμοςτηςΕλλάδος,νικητρίαςμέχριτουτέλουςαυτού».

Η πολεμική ιαχή «αέρα»! (σελ. 884-85) … Πολεμικά επιφωνήματα, ήτοι ιαχάς (κραυγάς) κατά ταςεξορμήσειςτωνειςταςμάχαςοιαρχαίοιείχοντοαλαλάσυνήθωςκαισπανιώτεροντοελελελεύ.Εκτουαλαλάπροήλθετοαλαλάζωκαιοαλαλαγμός… Κατάτανεώτεραχρόνιαχρησιμοποιείταιτο«εμπρός»!καιτο«αέρα»! Τοεπιφώνημα«αέρα»είναι επιφώνημααστείον,σύνηθεςειςΚρήτην.Ήτοσύνηθεςειςτο2ονΤάγμαΠολιτοφυλακήςΗρακλεί-ου. Εγεννήθη κατά τας συγκεντρώσεις του Τάγματος εις τηνύπαιθρον εις ώρας αναπαύσεως… ότε οι στρατιώται επιζητούναφορμήνναφωνάζουνχάριναστεϊσμούκαιαναψυχής.Ότανλοι-πόνέναςστρατιώτηςείτεαυτοβούλωςεγείρετοείτεαπεστέλλετοκάπουυπόβαθμοφόρουκαι«έτρεχεν»,οιάλλοιστρατώταιβλέ-ποντεςαυτόντρέχοντα,τουεφώναζονχάριναστεϊσμού«αέρα».Οαστεϊσμόςοφείλεταιειςτονστροβολισμόνξηρώνφύλλωνυπόταδένδραήσκόνηςεπίοδούαπόαιφνίδιονάνεμονκαιανεμο-στρόβιλον.Αιφνιδίωςεγείρονταιταφύλλαήησκόνη,στροβιλίζε-ταικαιφεύγει.Οαέρας,δηλαδήοάνεμος,είναιηαιτίατουκαιφυσικώς γεννάται η εκφώνησις «αέρα»…Ήτο ένας αστεϊσμόςχαρμόσυνος.Καιέγινεσυνήθης.Κάποτεκαιωςγιουχάισμα,συ-νήθωςόμωςωςαστεϊσμός… Κατάτουςέκτοτεπολέμους,σχεδόνπάντοτεεξεφωνείτοαπότουςεπιτιθέμενουςΚρητικούςκατάταςεφόδους,τοπαρέλαβονδεκαιτοεξεφώνουνκαιειςταάλλα,ταμηκρητικάσυντάγμα-τα…».

214


Λοχαγός Γ. Παπαδόπουλος, Κύπριος. Έπεσε στη μάχη του

Κλειδίου, στις 27-6-1913.

Ι. Ζητουνιάτης, από Αθήνα.Έπεσε στον Λαχανά,

στις 21-6-1913.

Καλ. Λυμπέρης, από Λακωνία. Έπεσε στον Λαχανά,

στις 21-6-1913.

Γ. Αλεξάνδρου. Τραυματίστηκε σοβαρά στον Λαχανά,

στις 20-6-1913.

215


ΜΙΑ ΜΑΛΛΟΝ ΑΓΝΩΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑΗ μονομαχία του Π. Μελά με τον Γ. Κολοκοτρώνη

Γράφει ο Γιώργος Ζωγραφάκης(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ)

Μια μάλλον άγνωστη σελίδα του Μακεδονικού Αγώνα, ήταν η πραγματική μονομαχία μεταξύ δυο από τους πρωταγωνιστές του αγώνα αυτού. Ανάμεσα στον Παύλο Μελά και στον Γεώργιο Κολο-κοτρώνη. Ο Παύλος Μελάς δε χρειάζεται βέβαια συστάσεις. Έχει κατα-στεί σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, όχι τόσο για τις επιτυχίες του στις συγκρούσεις των ελληνικών αντάρτικων σωμάτων με τους Βούλγαρους κομιτατζήδες, όσο για τη δράση και τελικά για το θά-νατό του από τουρκικό απόσπασμα στη Στάτιστα, στις 13 Οκτω-βρίου του 1904. Ο θάνατος του Π. Μελά συνέβαλε αποφασιστικά ώστε να εξεγερθεί η κοινή γνώμη, αλλά και να ταρακουνηθούν οι ελληνικές κυβερνήσεις της εποχής και να γιγαντωθεί ο αγώνας, που γινόταν για να κρατηθεί η ελληνικότητα της Μακεδονίας και να επισφραγιστεί αργότερα από την επιτυχή έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων, που ακολούθησαν. Ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης είναι λιγότερο γνωστός, όχι όμως και λιγότερο σημαντικός αγωνιστής. Ήταν εγγονός του θρυλικού γέρου του Μωριά, του Θόδωρου Κολοκοτρώνη -γιος του Πάνου Κολοκο-τρώνη- και ακολούθησε τον στρατιωτικό κλάδο. Όμως, δεν ήταν αξιωματικός των σαλονιών και των επιδείξεων. Συχνά πετούσε τη στολή του και πήγαινε, όπου ο ελληνισμός αγωνιζόταν για την ελλη-νικότητά του και την ένωσή του με την Ελλάδα. Και αυτό, τα χρό-νια αυτά, γινόταν σε δυο σημαντικές περιοχές της Ελλάδας: Στην Κρήτη, η οποία, ύστερα από έναν αιώνα αγώνων, πέρασε τελικά στο καθεστώς της Αυτονομίας και στη Μακεδονία, όπου οι Βούλγαροι, νεοσύστατο κράτος και με ιδιαίτερα αυξημένα τα εθνικιστικά τους αισθήματα, διεκδικούσαν όλη σχεδόν τη Β. Ελλάδα. Και στα δύο αυτά μέρη βρέθηκε εθελοντής ο Γ. Κολοκοτρώνης. Αρχικά στην Κρήτη, όπου πήρε μέρος στην επανάσταση του 1896, η οποία, και με την παρέμβαση των Μεγ. Δυνάμεων, κατέληξε στην οριστική εκδίωξη του τουρκικού στρατού από το νησί και στην Αυ-τονομία της Κρήτης. Από την Κρήτη ο Κολοκοτρώνης επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου πήρε μέρος στον, όπως τον λέμε, «ατυχή» ελ-ληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Η αρνητική έκβαση του πολέμου αυτού, συγκλόνισε και συνήγειρε τους κατώτερους αξιωματικούς

216


του ελληνικού στρατού, οι οποίοι ζητούσαν τρόπους για να σταθεί η Ελλάδα σε δυνατά πόδια και να αγωνιστεί για να ελευθερώσει «αλύτρωτες πατρίδες», όπως ήταν η Μακεδονία. Αυτό τον συνα-γερμό τον ενέτεινε η έντονη δραστηριοποίηση των Βουλγάρων και ο επαπειλούμενος άμεσος κίνδυνος να χαθεί η Μακεδονία για την Ελλάδα, όταν, γρήγορα όπως ήταν φανερό, θα απαλλασσόταν από την τουρκική εξουσία. Έτσι, πολλοί νέοι αξιωματικοί, αλλά και πολλοί εθελοντές από την ελεύθερη Ελλάδα, ιδιαίτερα από την Κρήτη, κατευθύνονται προς τη Μακεδονία, για να αντιμετωπίσουν τους κομιτατζήδες. Παράλ-ληλα, ο ελληνικός τύπος βοά, πύρινα άρθρα γράφονται, συλλαλητή-ρια οργανώνονται, όμως οι ελληνικές κυβερνήσεις του Θεοτόκη και του Δηλιγιάννη είναι εξαιρετικά άτολμες, επειδή φοβούνται ανα-ζωπύρωση του πολεμικού κλίματος με την Τουρκία. Τελικά όμως, κάτω από την πίεση λαού και νεαρών αξιωματικών και αφού ο βουλγαρικός αγώνας παρουσίαζε ιδιαίτερη έξαρση, μετά μάλιστα τη λεγόμενη εξέγερση του Ίλιντεν (Ιούλιος 1903), η ελληνική κυ-βέρνηση αποφάσισε να στείλει στη Μακεδονία, κρυφά φυσικά, μια μικρή αποστολή για να μελετήσει την κατάσταση και να προτείνει τρόπους ελληνικής αντίδρασης. Η αποστολή αυτή περιλάμβανε τέσ-σερις αξιωματικούς, τον λοχαγό Αλέξ. Κοντούλη* (επικεφαλής) και τους Παύλο Μελά, Γεώργιο Κολοκοτρώνη**(ανθ/γοί) και τον λοχαγό Αναστ. Παπούλα***, ο οποίοι φυσικά μπήκαν στη Μακεδονία με ψευδώνυμα (Σκούρτης, Ζέζας, Πάνος και Τάσος, αντίστοιχα). Είχαν συνοδούς τούς από πριν εκεί μακεδονομάχους Καούδη, Δικώνυμο, Τράγα, και Περάκη, ενώ οδηγός τους ήταν ο γνωστός μακεδονομά-χος καπετάν Κώτας. Πριν φτάσουν στα σύνορα (αρχές Μαρτίου 1904), είχαν επισκε-φτεί τον Διάδοχο (Κωνσταντίνο) και η πορεία τους στη Δ. Μακεδο-νία ήταν επίπονη και όχι πολύ ευχάριστη. Στις 21 Μαρτίου χωρίστη-καν (Μελάς –Κοντούλης, Κολοκοτρώνης –Παπούλας) και στις 22 οι Μελάς και Κοντούλης πήραν επείγον μήνυμα από τον Ι. Δραγούμη (υποπρόξενο στο Μοναστήρι) να φύγουν γρήγορα, γιατί η παρουσία τους και η επίσημη ιδιότητά τους είχε γίνει γνωστή στην τουρκική εξουσία και κινδύνευαν να συλληφθούν άμεσα. Έφυγαν αυτοί και λίγο αργότερα έφυγαν και οι Κολοκοτρώνης Παπούλας. Έτσι, στην Ελλάδα, η ομάδα αυτή των αξιωματικών κατέληξε να κάνει δυο εκ-θέσεις –προτάσεις προς την ελληνική κυβέρνηση. Οι εκθέσεις αυτές είχαν αντίθετο η μία προς την άλλη περιεχόμενο: Η έκθεση Κοντού-λη –Μελά πρότεινε την οργάνωση αντάρτικων σωμάτων από ντόπιο πληθυσμό, ενώ η έκθεση Κολοκοτρώνη – Παπούλα πρότεινε το αντί-

217


θετο, να οργανώνονται δηλαδή σώματα στην ελεύθερη Ελλάδα και να μπαίνουν στη Μακεδονία, όπου μπορούσαν να ενισχύονται από εντόπιους Έλληνες. Αυτή η αντίθεση στις προτάσεις των μελών της επιτροπής πήρε διαστάσεις, όταν ο Π. Μελάς επέμενε πως έπρεπε και οι Κολοκο-τρώνης-Παπούλας να συμφωνήσουν με την άποψή του, τόσο πολύ μάλιστα, ώστε να καλέσει σε μονομαχία τον Γ. Κολοκοτρώνη, που σθεναρά υποστήριζε τη δική του άποψη. Και όχι μόνο αυτό. Αυτή η μονομαχία πραγματικά έγινε, στις 28 Μαΐου 2004 και είχε ως απο-τέλεσμα τον τραυματισμό του Γ. Κολοκοτρώνη στον μηρό, πράγμα που ενίσχυε την άποψη πως ο Π. Μελάς δεν ήθελε να τον σκοτώ-σει. Το ίδιο λέγεται και για τον Κολοκοτρώνη, ο οποίος σκόπιμα αστόχησε εντελώς. Ωστόσο, το γεγονός ότι η μονομαχία αυτή έγινε –πράγμα βέβαια όχι ασυνήθιστο για τα ήθη της εποχής-, δείχνει πως η αντίθεση μεταξύ των μελών της ομάδας των αξιωματικών ήταν πραγματική και πολύ ισχυρή, αν και στη συνέχεια ο Μελάς προσχώ-ρησε στην άποψη των άλλων, οργάνωσε μάλιστα ο ίδιος αντάρτικο σώμα με το οποίο μπήκε και έδρασε στη Δ. Μακεδονία, –δράση που κατέληξε στο θάνατό του-, αλλά και, στη συνέχεια, οργανώθηκαν πλήθος άλλα σώματα που ήρθαν από την ελεύθερη Ελλάδα στη Μα-κεδονία και έγραψαν το έπος του Μακεδονικού Αγώνα. *Αλέξ. Κοντούλης, αργότερα υποστράτηγος, δ/τής του Α΄ Σώμα-τος Στρατού στη Μικρασ. Εκστρατεία (1920-22). Νωρίτερα, στους Βαλκανικούς πολέμους, δ/τής Τάγματος Κρητών στην Κορυτσά. **Ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης είναι βέβαια ιδιαίτερα γνωστός για την παρουσία του στη Χαλκιδική, στην οποία ήρθε στις 2 Νοεμβρίου 1912, ως ταγματάρχης διοικητής του πρώτου Ανεξάρτητου Τάγμα-τος Κρητών, το οποίο, ως τάγμα του Συντάγματος Κρητών, ήρθε από την Κρήτη να ενισχύσει τον ελληνικό στρατό στους Βαλκανι-κούς Πολέμους. Ο Κολοκοτρώνης εγκαταστάθηκε με το τάγμα Κρη-τών στον Πολύγυρο, ενώ έστειλε μικρά τμήματα σε επίκαιρα σημεία του Νομού, εξέδωσε μάλιστα, με την είσοδό του στη Χαλκιδική, τη γνωστή προκήρυξη κατάληψης της Χαλκιδικής από τον ελληνικό στρατό και της ενσωμάτωσής της στο ελληνικό κράτος. Ο ίδιος ο Γ. Κολοκοτρώνης –που επιλέχτηκε ως διοικητής του τάγματος Κρητών ως γνώστης της νοοτροπίας των Κρητών, από τη συμμετοχή του στην εκεί επανάσταση του 1896- σκοτώθηκε στην τελευταία μεγά-λη μάχη του ελληνοβουλγαρικού πολέμου, στην Τζουμαγιά (12-18 Ιουλίου 1913), αφού νωρίτερα είχαν σκοτωθεί όλοι σχεδόν οι αξιω-ματικοί του τάγματος και πολύ μεγάλο μέρος των ανδρών του, ενώ στις 18 Ιουλίου συνάπτεται ανακωχή με τη Βουλγαρία και στις 28

218


συνάπτεται η σχετική συνθήκη ειρήνης του Βουκουρεστίου. ***Ο Αναστ. Παπούλας είναι ο γνωστός στρατηγός, επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων στον μικρασιατικό πόλεμο, που δυστυχώς τον αντικατέστησε η τότε κυβέρνηση και όρισε στη θέση του, τον Μάιο του ’22, τον Γ. Χατζανέστη, στον οποίο, κατά μεγάλο μέρος οφείλεται η τελική καταστροφή του αήττητου ως τότε ελληνικού στρατού (εκτελέστηκε στο Γουδί). (Σημείωση: Για τον Χατζανέστη κάνει αρνητική αναφορά ο Αλε-ξάκης σε κάποιο σημείο της μακράς διήγησής του).

Επικήδειος λόγος του ανθυπολοχαγού Γ. Κολοκοτρώνη, στην δεύτερη ταφή(!) του καπετάν Δημήτρη Τσικριτσή, στο χωριό Ζαρός της Κρήτης. Όταν συνάντησα, σ’ ένα βιβλίο για τον καπετάν Δημήτρη Τσικρι-τσή, μεγάλον οπλαρχηγό και δήμαρχο επί πολλά χρόνια στο Ζαρό της Κρήτης, έναν επικήδειο λόγο του ανθυπολοχαγού τότε Γεωργίου Κολοκοτρώνη, δεν πίστευα στα μάτια μου. Και αυτό για τους πα-ρακάτω λόγους: Το χωριό Ζαρός είναι το χωριό όπου γεννήθηκα το 1939. Εκεί, 100 χρόνια νωρίτερα, (1839), γεννήθηκε ένας από τους σπουδαιότερους οπλαρχηγούς της Κρήτης, με ενεργό συμμετοχή στις αλλεπάλληλες επαναστάσεις του 2ου μισού του 19ου αιώνα στην Κρήτη. Το όνομά του ήταν Δημήτριος Τσικριτσής και, εκτός από πρωτοκαπετάνιος της ευρύτερης περιοχής, είχε χρηματίσει επί πολλά χρόνια Δήμαρχος του Δήμου Ζαρού, που περιλάμβανε πάνω από 20 οικισμούς (κάτι σαν καποδιστριακός δήμος). Αυτός ο καπετάνιος -Δήμαρχος, στη μεγάλη επανάσταση του 1897, βρέθηκε, επικεφαλής ισχυρής δύνα-μης Ζαριανών, στις Αρχάνες, κωμόπολη κοντά στο Ηράκλειο, που ήταν το κύριο κέντρο της επανάστασης. Εκεί, στις 14 Φεβρουαρίου 1897, σε φάση μιας σφοδρής τουρκικής επίθεσης, ομάδα Τούρκων ενόπλων, που ήταν ντυμένοι με χριστιανικές φορεσιές και μιλούσαν –όπως όλοι οι Τουρκοκρήτες- κρητικά, ξεγέλασε, πυροβόλησε και σκότωσε τον Τσικριτσή. Στην ίδια μάχη σκοτώθηκε και ο γιος του καπετάνιου των Αρχανών Γιάννης Καπετανάκης. Αυτοί οι δυο θά-νατοι σκόρπισαν μεγάλο πένθος στο ηρωικό χωριό. Την άλλη μέρα έγινε η ταφή τους στο τοπικό κοιμητήριο. Όμως, όταν έφτασαν τα νέα στο Ζαρό, η γυναίκα του Τσικριτσή έκανε τη δική της επανάσταση. Όχι τόσο για το θάνατο του καπετά-

219


νιου, όσο γιατί τον θάψανε μακριά από το χωριό του. Παίρνει λοι-πόν συγγενείς και φίλους και στις 17 Φεβρουαρίου, τρεις μέρες μετά το θάνατό του φτάνει στις Αρχάνες. Δηλώνει πως ήρθε να πάρει το νεκρό. Αίσθηση στον κόσμο: Να ξεθάψουν πεθαμένο και να τον πά-ρουν, πού ξανακούστηκε. Πιο πολύ ο παπάς είχε αντιρρήσεις. Όμως η καπετάνισσα ήταν ανένδοτη. Ξέθαψε τον καπετάνιο, περιποιήθη-κε το νεκρό και ξεκίνησε το μακρύ επιτάφιο ταξίδι για το Ζαρό. Η απόσταση είναι μεγάλη, μια μέρα δρόμος τουλάχιστον με τα ζώα. Ανάμεσα είναι πολλά χωριά. Όταν ο κόσμος μάθαινε ποιον φέρνουν, μαζεύονταν όλοι, χτυπούσαν τις καμπάνες, οι παπάδες έβγαιναν με τα εξαπτέρυγα και έκαναν σχετικές δεήσεις και έτσι η πρωτάκου-στη συνοδεία -λιτανεία έφτασε τελικά στο Ζαρό. Στην «κανονική» δεύτερη ταφή του καπετάν Τσικριτσή που ακο-λούθησε, έξι ολόκληρες μέρες μετά το θάνατό του, μαζεύτηκαν, όχι μόνο όλοι οι χωριανοί του, αλλά και μεγάλο πλήθος από κοντινά και μακρινά χωριά. Θρήνος, περηφάνια και μπαταριές στην ταφή του. Όμως, τα παράξενα και ασυνήθιστα γεγονότα δεν τελειώνουν εδώ, με την τελική ανάπαυση του πρωτοκαπετάνιου στα χώματα του χωριού του. Στην ώρα της κηδείας «δυολόγοιεκφωνήθηκαν,οπρώτοςαπότονΓεώργιοΚολοκοτρώνη,εγγονότουΘεόδ.Κο-λοκοτρώνη,ανθυπολοχαγό τότε τουΑ΄Συντάγματοςπεζικού»,γράφει στη σελ. 94 του σχετικού βιβλίου* ο Μηνάς Δ. Τσικριτσής: Να τι είπε ο Γ. Κολοκοτρώνης – ο Κολοκοτρώνης, μετέπειτα Ταγ-ματάρχης, δ/τής του 1ου Τάγματος Κρητών, που «έφερε το ελληνικό» στη Χαλκιδική, στις 2 Νοεμβρίου 1912, το οποίο τάγμα θαυματούρ-γησε στον Λαχανά και πολέμησε ηρωικά, αλλά και κυριολεκτικά αποδεκατίστηκε στον Λαχανά και προπαντώς στην Τζουμαγιά τον Ιούλιο του ’13, όπου και σκοτώθηκε ο Κολοκοτρώνης: «Αςμοιεπιτρέψηηιεράσουσκιά,ενονόματιτουελληνικούστρατού, ν’ απευθύνω εις τον ηρωικόν της ελευθερίας πρόμα-χονδύουστάταςλέξειςαποχαιρετισμού.Οελληνικόςστρατός,ούτινοςελάχιστοντέκνονειμί,αισθάνεταιβαθείανθλίψινεπίτηαπωλείασουκαπετάνΔημήτρη,αλλάτονπαραμυθείηιδέαότιαιβουλαίτουΥψίστουεισίνανεξερεύνητοικαιότι,επειδήέλαχενοκλήροςπρώτοςναμεταβήςπαράτουςηρωικώςωςσυεπίτουπεδίουτηςτιμήςπεσόνταςΛόγιον,Αστρινόν,Μαστραχάν,Ξω-πατέρα,Μαλικούτην,Ηρακλή,ΠαύλονκαιΜαρήν,ωςκαιτουςπροκεκοιμένουςΚόρακαν,Ρωμάνον,ΖαχαριάκαιυιόνΣτρατήν,ΣτέφανονΣηφογιώργην,Κορκιάδην,Αδαμάκηνκ.ά.καιαναγγεί-ληςαυτοίςτηνηώτηςελευθερίας.Μετάβηθιλοιπόνπαρ’αυτοίςκαιανάγγειλοντηνελευθερίαντηςΝήσου,δεήθητιδείναάπαντες

220


ούτοι,συνσοι,καταπέμψωσιταςευλογίαςτων. Προςδετηνχήραντουμεταστάντος,δύομόνονθαείπωλέ-ξεις,ότιτοόνοματουκαπετάνΔημήτρηΤσικριτσήδενέχειόριατηνΓραμβούσανκαιΣητείαν,αλλάτηνΧαλκιδικήν**καιΓαύδονκαιότιεντωπροσώπωτωνθείωνσουθασυνεχισθήτηςγενεάςσουηεύκλεια. Γαίανέχοιςελαφράν,ΣεβαστέΑρχηγέ».

Μεγάλη βέβαια η απορία, πώς και γιατί βρέθηκε στο Ζαρό, και παραβρέθηκε σε μια τέτοια κηδεία και εκφώνησε μάλιστα επική-δειο ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης. Μερική απάντηση δίνει το βιβλίο του Ηλία Βουτιερίδη «ΤοΗμερολόγιοντουΤάγματοςΕπιλέκτωνΚρητών»*** *Βιβλίο «Η ελευθερία των Κρητών και ο Καπετάν Τσικριτσής», έκδοση Δήμου Ζαρού, 1997. Συγγραφέας ο εκ των απογόνων του καπετάνιου Μηνάς Δ. Τσικριτσής, καθηγητής Πληροφορικής και Master Θεολογίας του ΑΠΘ. **Η αναφορά στη Χαλκιδική είναι βέβαια εντελώς συμπτωματι-κή. ***Ο Ηλίας Βουτιερίδης, γνωστός άνθρωπος των ελληνικών γραμ-μάτων και εθελοντής αγωνιστής, έγραψε το 1898 το βιβλίο «Το Ημερολόγιο του Τάγματος επιλέκτων Κρητών», στο οποίο Τάγμα ανήκε και ο ίδιος ως εθελοντής ανθυπολοχαγός, υπασπιστής και Γραμματέας του διοικητή του Τάγματος Ιωάννη Νταφώτη –του γνωστού Μακεδονομάχου που τον Απρίλιο του 1905, επικεφαλής του μεγάλου σώματος Μακεδονομάχων, ήλθε στη Μακεδονία για να πολεμήσει τους Βούλγαρους κομιτατζήδες, κυνηγήθηκε όμως από μεγάλα σώματα τουρκικού στρατού και η εκστρατεία του έληξε με την ηρωική όσο και φονική μάχη στην Αγία Αναστασία Χαλκιδικής, στις 2 Μαΐου. Ο Νταφώτης πολέμησε ως φρούραρχος των Αρχανών στη μεγάλη αυτή επανάσταση. Το βιβλίο του Βουτιερίδη –ο οποίος στη συνέχεια έγραψε πλήθος βιβλία από ολόκληρο το φάσμα της λογοτεχνίας –πρωτοεκδόθηκε, με έξοδα της Επαναστατικής Επιτροπής Κρήτης το 1897- και ξανα-εκδόθηκε στη Ν. Υόρκη το 1917, από τις εκεί εκδόσεις PROSKOPOS. Πρόσφατα (1997), 100 χρόνια από την πρώτη έκδοση, εκδόθηκε πάλι από την Ένωση Φιλολόγων Ηρακλείου, σε συνεργασία με τον Δήμο Αρχανών –δεν υπάρχει στο εμπόριο. Λεπτομέρεια: Την ημέρα που σκοτώνεται ο Τσικριτσής στις Αρ-χάνες, ο Κολοκοτρώνης φτάνει, μαζί με το Νταφώτη, στην Κρήτη. Χωρίζει απ’ αυτόν γιατί προορίζεται να φτάσει στο σώμα του Τιμ.

221


Βάσσου, που βρίσκεται κοντά στα Χανιά. Στην πορεία του αυτή, βρέθηκε στην πρωτάκουστη δεύτερη κηδεία του καπετάν Τσικρι-τσή, καθώς η περιοχή του Ζαρού, στη νότια πλαγιά του Ψηλορείτη, ήταν στο δρόμο επικοινωνίας της κεντρικής Κρήτης με τη δυτική. Απίστευτη σύμπτωση που, για μένα τουλάχιστον, προκάλεσε μιαν επίσης απίστευτη έκπληξη.

Ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντου Κορνάρου Ο «Ερωτόκριτος», στον οποίο συχνά αναφέρεται ο Αλεξάκης στο βιβλίο του, είναι μια πολύστιχη ερωτική μυθιστορία, γραμμένη τον 16ο αιώνα από τον Βιτσέντο Κορνάρο. Αποτελείται από 10.052 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. «Ο στίχος είναι όμορφος, με φροντισμένη ρίμα, πλαστικές εικόνες, ζω-ντανές περιγραφές και λεπτότατες ψυχικές συγκινήσεις. Γενικά το ύφος του έργου είναι επικό, μεγαλόπρεπο, με λυρική συνοχή και υποδειγματικό συνδυασμό εικόνων, περιγραφών και ψυχογραφίας προσώπων. Η γλώσσα του Ερωτ. είναι η καθαρή δημοτική, όπως δι-αμορφώθηκε στην ανατολική Κρήτη (πατρίδα του ποιητή), πλούσια και δροσερή, με εκπληκτικούς συνδυασμούς…». Ο Ερωτόκριτος υπήρξε επί αιώνες το εθνικό ανάγνωσμα της Κρήτης και κόσμος με ελάχιστη μόρφωση ή και εντελώς αγράμμα-τος, διάβαζε ή αποστήθιζε μεγάλα αποσπάσματα από το γιγαντιαίο αυτό στιχούργημα. Πολλοί μάλιστα ισχυρίζονταν ότι είχαν μάθει απ’ έξω ολόκληρο τον Ερωτόκριτο και αρκετοί είχαν δίκιο*. Η δη-μοτικότητα του Ερ. οφειλόταν και στο ότι, εκτός από το επικό του στοιχείο, είχε και συναρπαστικό ερωτικό περιεχόμενο, πράγμα που το καθιστούσε και ολίγο …ακατάλληλο για ανηλίκους. Οι δυο βα-σικοί του ήρωες, ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα, είναι από τα πιο γνωστά ζευγάρια δραματικής αγάπης στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Και το απόσπασμα που αρχίζει με το

«Τ’άκουσεςΑρετούσαμου,ταθλιβεράμαντάτα, οκύρηςσουμε’ξόρισεστηςξενιτιάςτηστράτα, …τέσσεριςμέρεςμοναχάμου’δωκεν’ανιμένω κιαπόκειαναξενιτευτώ,πολλάμακράναπιαίνω. Καιπώςθασ’αποχωριστώκαιπώςθασουμακρύνω καιπώςθαζήσωδίχωςσουστον’ξορισμόνεκείνο…»

είναι από τα πιο γνωστά και πιο τραγουδισμένα.

222


Το ποίημα μελοποιήθηκε με μια μουσική επένδυση, που το κατέ-στησε ευχάριστο στην ακοή και ευκολότερο στην αποστήθιση. Είναι, έτσι, από τα σημαντικότερα δημιουργήματα της λαϊκής μουσικής παράδοσης της Κρήτης και έχει τραγουδιστεί και τραγουδιέται, όχι μόνο από όλους τους γνωστούς και μη τραγουδιστές της κρητικής μουσικής, αλλά και από όλον το λαό της Κρήτης. *Ένας απ’ αυτούς που ισχυρίζονταν ότι ήξερε όλο τον Ερωτό-κριτο απ’ έξω, ήταν και ο πατέρας μου, που πράγματι απάγγελλε συχνά πολύ μεγάλα αποσπάσματα, ποτέ όμως δεν βεβαιώθηκα αν όντως ήξερε απ’ έξω ολόκληρο το τεράστιο στιχούργημα.

Μνημείο μάχης Λαχανά (πάνω) και Κιλκίς (κάτω).

223


ΤοποίηματουΤάγματόςμας (σ. 1327)(3ονΤάγματου1ουΕυζωνικούΣυντάγματος)

1.Κρότοςβαρύςαντιλαλείστασκλαβωμέναμέρη(ο)ΓράμμοςτηνΠίνδονερωτάναμάθειοπούδενξέρει,

ποιοςείναι’πούτουςτάραξετονύπνοτηςσκλαβιάς.

2.ΚιοιδυορωτούντονΌλυμπονκιοΌλυμποςκηρύττει:«Είν’αναστάσεωςαγών»κιηδοξασμένηΚρήτη

επρόβαλεκιαντιλαλούντραγούδιαλευτεριάς.

3.(Ο)ΚολοκοτρώνηςέφθασεμεΚρήταςπαλληκάρια,τουανδρειωμένουτουνησιούατρόμηταλιοντάρια

πουθασκορπίσουντηνχαράνστηνσκλαβωμένη(ν)γη.

4.Εμπρός,λεβέντεςΚρητικοί,τηνλόγχηνσαςκιορμάτε!(ο)Κολοκοτρώνηςπρόσταξε:«Αλύπηταχτυπάτε,

συντρίψατετηνΒουλγαριά,τηνεχθρικήφυλή.

5.ΚαιμετραγούδιακρητικάτουΑρκαδιούοινέοι,ερρίπτοντομεςστηνφωτιάακράτητοιγενναίοι

κιηλόγχητωνεθέριζεβουλγαρικάκορμιά.

6.ΚαιπρώτοιπρώτοιοιΚρητικοίακράτητοιπροβαίνουνκαιπρώτοιειςτηνπόλινμαςΘεσσαλονίκηνμπαίνουν

καιειςτηνΘεσσαλονίκηνμαςαπλούταιλευτεριά.

7.ΕπήραμεταΓιάννενακαιτηνΘεσσαλονίκηνστονΛαχανά,στηνΤζουμαγιάνμαςστεφανώνειηνίκη

κιεσπάραξεειςταπόδιαμαςτουΚρούμμουηγενιά.

8.ΚαιτουπολέμουηθεάσκύφτεικαιστεφανώνειΛυμπέρη,ΠαπαδόπουλοκαισεΚολοκοτρώνη

καιΖητουνιάτησάςκρατείηδόξααγκαλιά.

224


ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΒΑΦΟΠΟΥΛΕΙΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΓΙΑ ΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ(Το Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, από την αρχή του έτους 2012, έτους εκατονταετηρίδας από την απελευ-θέρωση της Θεσσαλονίκης, προχώρησε σε οργάνωση εκδηλώσε-ων, σε πρώτη φάση καλώντας τους Δήμους της Μακεδονίας να συμμετάσχουν. Ο Δήμος Πολυγύρου, για τον οποίο είχε διατεθεί το Σάββατο 14 Ιανουαρίου, ανταποκρίθηκε θετικά και παρουσί-ασε εκδήλωση με τίτλο «Πολύγυρος: πρωτεύουσα ιστορική, πόλη πολιτισμού», με ομιλητή τον Γεώργιο Ζωγραφάκη και με τοπικά παραδοσιακά τραγούδια από την Χορωδία του Πολιτιστικού Συλλόγου Πολυγύρου, ενώ στο φουαγιέ του θεάτρου παρουσι-άστηκε έκθεση έργων του Συλλόγου Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών Πολυγύρου, με θέμα τον Πολύγυρο όπως επίσης και εκδόσεις σχετικές με τον Πολύγυρο. Η εκδήλωση είχε μεγάλη επιτυχία και η αίθουσα ήταν κατάμεστη).

ΟΜΙΛΙΑ ΣΕ ΒΑΦΟΠΟΥΛΕΙΟ (14 Ιανουαρίου 2012) Κυρίες και κύριοι Ο καινούργιος χρόνος που μόλις υποδεχτήκαμε, δεν φαίνεται να είναι μια χρονιά ρουτίνας. Από τη μια μεριά ζούμε όλοι μας τις δυσκολίες και την αβεβαιότητα της πολύπλευρης κρίσης, που πλήττει τη χώρα μας, αλλά κοντά σε μας πλήττει και ολοένα περισσότερες άλλες χώρες. Από την άλλη, αν και θέλουμε να μην τις λαμβάνουμε υπόψη, ο νέος χρόνος συνοδεύεται, από πολλά χρόνια πριν, από εσχατολογικές για τον πλανήτη μας προφη-τείες. Όμως, εμείς εδώ, δεν θα ασχοληθούμε με τις πραγματικές ή υποθε-τικές συνθήκες και προβλέψεις. Γιαμας,το2012είναιέναςσημαντικόςχρόνοςαπόάποψηεθνική,κιαυτόγιατίφέτοςσυμπληρώνονταιεκατόχρόνιααπότηνευλογημένηχρονιάτου1912,ότανοελληνικόςστρατόςεξασφάλισε την απελευθέρωση του τόπου μας εδώ και απάλλαξε τηΘεσσαλονίκηκαιόλητηΜακεδονία,όχιμόνοαπότονεπίαιώνεςΤούρ-κοδυνάστη,αλλά,στησυνέχεια,καιαπότονεπίδοξονέοδυνάστη,τηΒουλγαρία.ΓιατηΜακεδονίαμας,το1912ήτανηαρχήτηςεθνικήςτηςπαλιγγενεσίας,γι’αυτόκαιοεορτασμόςτωνεκατόχρόνωνδενείναιαπλόςκαιτυπικός,αλλάλαμπρόςκαιμεμεγάληκαιουσιαστικήσημα-σία. Όλη λοιπόν η Μακεδονία, όλη η Β. Ελλάδα, γιορτάζει. Από αυτά τα εορταστικά αισθήματα διακατέχεται και ο Πολύγυρος, αλλά και ολόκληρη

225


η Χαλκιδική, και έχουν βέβαια κάθε λόγο να αισθάνονται υπερηφάνεια. Κι αυτό για ένα σωρό λόγους: Γιατί είναι, αδιαμφισβήτητα, ευλογημένη από άποψη φυσικής ομορφιάς περιοχή, αφού ο Θεός έχει δώσει αφειδώλευτα τις ομορφιές στη φύση της Χαλκιδικής. Μα και για τους ανθρώπους της αισθάνεται υπερήφανη, που διαχρονικά κοσμούν, τιμούν και αξιοποιούν αυτό τον τόπο. Αυτοί οι άνθρωποι, δημιούργησαν από την αρχαιότητα ως σήμερα τις λαμπρές ιστορικές πόλεις της Χαλκιδικής και συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη του σπουδαίου ελληνικού πολιτισμού. Τόσο στα πλούσια παράλιά της, όσο και στην ενδοχώρα της, χτίστηκαν και άκ-μασαν πολιτείες, όπως η Όλυνθος, η Ποτίδαια, η Άκανθος, τα Στάγειρα, οι Απολλωνίες, ο Ανθεμούς, και πλήθος άλλες, πολλές από τις οποίες, με κέντρο την πρώτιστη όλων, την Όλυνθο, αποτέλεσαν το περίφημο «Κοινόν των Χαλκιδέων», ενώ προκάλεσαν τα ζηλόφθονα και αρπακτικά βλέμματα, τόσο των Αθηναίων, όσο και των Λακεδαιμονίων.

Αυτός ο τόπος και αυτός ο κόσμος, ήταν φυσικό να προκαλέσουν την αντιπαλότητα του αναπτυσσόμενου ραγδαία κράτους των Μακεδόνων, του οποίου ο τότε ορμητικός βασιλιάς Φίλιππος ο Β΄ διεμήνυσε αυτό που δεν έκρυβε, πως «η Μακεδονία δε μπορούσε να χωρέσει δυο μεγάλα βασί-λεια», όπως ήταν η Όλυνθος και η Μακεδονία και αυτή η ρεαλιστική δια-πίστωση είχε ως τελική συνέπεια τον σκληρό πόλεμο εναντίον της Ολύνθου και την καταστροφή και εξαφάνιση τελικά της λαμπρής αυτής πόλης και, στη συνέχεια, την κατάκτηση και προσάρτηση όλης της Χαλκιδικής στο νέο κυρίαρχο της περιοχής κράτος των Μακεδόνων. Έτσι, ο βίος της Χαλκιδι-κής συνεχίστηκε ως μέρος του πανίσχυρου αυτού κράτους και ο τόπος μας, δεν έδωσε μόνο τον Αριστοτέλη ως δάσκαλο του στρατηλάτη και εκπολιτι-στή Μ. Αλεξάνδρου, αλλά πολλοί Χαλκιδικιώτες επάνδρωσαν τις στρατιές του, που σάρωσε όλο τον τότε γνωστό κόσμο της Ανατολής.

Αργότερα, μετά τα χρόνια της ρωμαϊκής κατάκτησης, η Χαλκιδική έγινε επίλεκτο τμήμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μετά τον 10ο αι-ώνα, όταν η χερσόνησος του Άθωνα, μετατρέπεται σιγά σιγά στο λεγόμενο «Περιβόλι της Παναγίας» ή σωστότερα στην «Κιβωτό της Ορθοδοξίας», με την ονομασία Άγιον Όρος, το οποίο, ακόμη και σήμερα, διατηρεί παγκό-σμια ακτινοβολία. Τα ορθόδοξα μοναστήρια του Αγ. Όρους επεκτείνονταν με μετόχια, ναούς και εγκαταστάσεις σε όλη την έκταση της Χαλκιδικής, και ήταν επόμενο το Όρος να επηρεάζει την κοινωνική ζωή του τόπου. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Χαλκιδικής ήταν το γεγονός ότι ο τόπος αυτός επηρεάστηκε ελάχιστα από την κάθοδο και εγκατάσταση στη Μα-κεδονία σλαβικών φύλων τα οποία, μέσα στην τουρκική επικράτεια που ακολούθησε την μακρά περίοδο του Βυζαντίου, μπορούσαν ελεύθερα να κινούνται και να εγκαθίστανται παντού στη Μακεδονία, ιδιαίτερα στην ενδοχώρα της. Και παρ’ όλον ότι η Χαλκιδική αποτελούσε περιοχή ιδιαί-τερα ελκυστική για ανθρώπους προερχόμενους από βορειότερες περιοχές, η εγκατάσταση σ’ αυτήν σλαβικών φύλων δεν ήταν σημαντική. Βέβαια, με

226


βλέψεις κυρίως προς το Άγιον Όρος, ιδιαίτερα οι Βούλγαροι, προσπάθησαν, αν και χωρίς επιτυχία, να αλλοιώσουν την ελληνική σύνθεση του πληθυ-σμού της Χαλκιδικής, επιλέγοντας να εγκαταστήσουν διάσπαρτες ομάδες, οι οποίοι, ως «ανθρακείς, μυλωθροί και κτηνοτρόφοι», εισέδυαν στη Χαλ-κιδική, χωρίς όμως να επιτύχουν αξιόλογη εγκατάσταση.

Στην περίοδο της τουρκοκρατίας επίσης, ο Πολύγυρος και η Χαλκιδική ολόκληρη, πέτυχαν, κυρίως με την επιτυχή οργάνωση της τοπικής αυτο-διοίκησής τους, να διαφυλάξουν τον ελληνικό και χριστιανικό χαρακτήρα της και να βιώσουν, με ελάχιστες δυσμενείς επιπτώσεις, τη μακρά περίοδο της πολύχρονης τουρκικής κυριαρχίας. Αυτή η οργάνωση των ελληνικών κοινοτήτων ήταν σωτήρια για τους ελληνικούς πληθυσμούς. Βέβαια, οι δη-μογεροντίες ήταν σε στενή συνεργασία με την τοπική εκκλησία, η οποία έπαιζε σημαντικό ρόλο, ιδιαίτερα σε θέματα εκπαίδευσης και κοινωνικής πρόνοιας. Έτσι ο υπόδουλος στην Τουρκία ελληνικός λαός της Χαλκιδικής, ιδιαίτερα όταν οι συνθήκες το επέτρεψαν, -όπως έγινε μετά την επανάστα-ση του 1854 και τον τουρκικό νόμο Χάτι Χουμαγιούν που ακολούθησε, το 1856- στον Πολύγυρο ειδικά λειτουργούσαν σχολεία ανώτερα σε ποιότητα σπουδών από τα αντίστοιχα ελληνικά σχολεία του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Όμως γι’ αυτό το θέμα θα επανέλθουμε. Είναι ασφαλώς απαραίτητο, εκτός από την οργάνωση της κοινωνικής ζωής στην οποία αναφερθήκαμε, να τονίσουμε την ωριμότητα και προετοι-μασία του Πολυγύρου και της υπόλοιπης Χαλκιδικής, πριν από το 1821, ώστε να διεκδικήσουν την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, ταυτό-χρονα και παράλληλα με τις άλλες υπόδουλες περιοχές της υπόλοιπης Ελ-λάδας. Είναι αποδεδειγμένο ότι στον Πολύγυρο είχε σημαντική διείσδυση η Φιλική Εταιρεία, με αποτέλεσμα να υπάρχει ηθική και πρακτική προε-τοιμασία του ελληνικού πληθυσμού, όχι μόνο να συμμετάσχει, αλλά και να πρωταγωνιστήσει σ’ έναν απελευθερωτικό ξεσηκωμό, όταν θα ερχόταν η κατάλληλη ώρα, όπως και έγινε.

Έτσι περίπου προετοιμάστηκε και πραγματοποιήθηκε η γνωστή Επα-νάσταση της Χαλκιδικής, η οποία ξεκίνησε στον Πολύγυρο, στις 17 του Μάη 1821. Η παράδοση έχει διασώσει ονόματα, που αποτελούν πλέον μέρος της τοπικής ιστορίας του τόπου μας. Και τα ονόματα αυτά είναι κυ-ρίως η οικογένεια Παπαγεωργάκη, από την οποία ο Γιαννάκης, κάτω από πραγματικά μυθιστορηματικές συνθήκες, βρέθηκε στο Φανάρι, στην Πόλη, και μάλιστα ως Λογοθέτης, ως γραμματέας δηλαδή του Πατριάρχη Γρη-γορίου του Ε΄. Είμαστε βέβαια πια, ελάχιστα χρόνια πριν το 1821, όταν σε όλη την Ελλάδα έχει απλωθεί η μυστική δράση της Φιλικής Εταιρείας. Το ίδιο έχει γίνει και στο Άγιον Όρος, τουλάχιστον σε ορισμένες μονές, αλλά και σε διάφορα μέρη της Χαλκιδικής και οπωσδήποτε στον Πολύγυρο, όπου, κατά την παράδοση, τη φλόγα και τις ιδέες της Φ. Ε. έφερε από την Πόλη ο προαναφερθείς Γιαννάκης Παπαγεωργάκης. Αυτός ο φιλικός Γιαν-νάκης, που συναντήθηκε τυχαία με τον πατέρα του στο Πατριαρχείο, ήρθε

227


σύντομα στον Πολύγυρο, όχι μόνο για να ξαναδεί τον τόπο και τους δικούς του, αλλά κυρίως για να μυήσει στη Φ.Ε., πρώτα απ’ όλα τους δικούς του, αλλά και πέραν αυτών άλλους πατριώτες, σπέρνοντας έτσι τον σπόρο της ιδέας του αγώνα για την απελευθέρωση, όπως έκανε η Εταιρεία παντού, όπου υπήρχαν σκλαβωμένοι Έλληνες. Αυτός ο σπόρος φαίνεται ότι βρήκε γόνιμο και πρόθυμο έδαφος στον Πολύγυρο, ώστε, όχι μόνο ο Κύρκος Παπαγεωργάκης, ο πρώτος προεστώς του τόπου, να μυηθεί, -παρά τους αρχικούς λογικούς δισταγμούς του, αλλά με την ενθουσιώδη παρότρυνση του νεαρού και ενθουσιώδους αδελφού του Μαυρουδή (σώζεται άλλωστε στη δημοτική μούσα ο παροτρυντικός στίχος «άντε Κύρκο, μη φοβάσαι, θα τα φάμε τα ζαγάρια»)-, τόσο ο Κύρκος, λοι-πόν, όσο και αρκετοί άλλοι στη συνέχεια, μυήθηκαν σ’ αυτή την οργάνωση και άρχισαν να οργανώνονται και να ετοιμάζονται για τον απελευθερωτι-κό ξεσηκωμό, που λαχταρούσαν να δώσει τη λευτεριά στον τόπο, ύστερα από αιώνων σκλαβιά. Αυτοί οι φιλικοί του Πολυγύρου, έρχονται σε επα-φή και επικοινωνούν συχνά με γνωστούς φιλικούς της Θεσσαλονίκης, με την οποία άλλωστε Θεσσαλονίκη ο Πολύγυρος είχε ανέκαθεν στενές κάθε είδους σχέσεις. Η παράδοση επίσης σώζει διάφορους εντυπωσιακούς τρό-πους επικοινωνίας των φιλικών Πολυγύρου –Θεσσαλονίκης, κρυφούς και συνωμοτικούς, αφού κατ’ εξοχήν κρυφή και συνωμοτική οργάνωση ήταν η Φ. Εταιρεία. Αυτή η συνεργασία και δραστηριοποίηση της Φ.Εταιρείας στον Πολύ-γυρο, έδωσε σημαντικά αποτελέσματα, όπως θα δούμε παρακάτω. Απλά, χρειαζόταν να έρθουν οι κατάλληλες συνθήκες για να εκδηλωθούν. Και αυτές οι συνθήκες δεν άργησαν ναρθούν, αφού στη Ν. Ελλάδα έχει ήδη ξεκινήσει η μεγάλη Επανάσταση του ’21. Νωρίτερα ο Αλ. Υψηλάντης έχει διαβεί τον Προύθο στη Μολδοβλαχία και ξεκινά την επανάσταση από κει, ενώ ταυτόχρονα μεγάλη σημασία δίνει στο ξεκίνημα της επανάστασης και στην Ελλάδα, τόσο στη νότια, όσο και στην Βόρεια. Για την Β. Ελλάδα ο Υψηλάντης προορίζει στρατιωτικό αρχηγό τον Ι. Φαρμάκη και πολιτικό αρχηγό και οικονομικό χορηγό τον Σερραίο τραπεζίτη και μεγάλο πατρι-ώτη Εμμ. Παπά. Ο Εμ. Παπάς, τις παραμονές της έκρηξης της επανάστα-σης στην Πελοπόννησο, συγκεκριμένα στις 23 Μαρτίου 1821, φτάνει στο Άγιον Όρος, επιβαίνοντας στο τριίστιο πλοίο του Λημνιού Χατζη Βισβί-ζη, το οποίο είναι έμφορτο με πολεμοφόδια, και συνοδεύεται από λίγους έμπιστους βοηθούς του. Ο Παπάς φτάνει στην ι. μονή Εσφιγμένου, της οποίας ο ηγούμενος Ευθύμιος και ο μοναχός Νικηφόρος ήταν από τους πιστότερους φιλικούς. Σε σύναξη των μονών αποφασίζεται να στηριχτεί ο Εμμ. Παπάς στον αγώνα που πρόκειται να αρχίσει και, κρυφά, αρχίζει μια εντατική προετοιμασία, με στρατολόγηση αγωνιστών, κατασκευή φυ-σιγγίων και άλλες απαραίτητες για τον αγώνα ενέργειες. Συγκεντρώνονται τελικά στο Όρος κοντά δυο χιλιάδες ένοπλοι, από τους οποίους οι μισοί είναι καλόγηροι. Αυτό το κλίμα μυστικής προετοιμασίας, μεταδίδεται και έξω από το Όρος και οπωσδήποτε φτάνει ως τον Πολύγυρο, τη Σιθωνία και την Κασσάνδρα. Όμως, η επανάσταση δεν ξεκινά, πιο πολύ γιατί ο Παπάς

228


περιμένει να φτάσει ο Φαρμάκης, ο οποίος βέβαια δεν θα φτάσει ποτέ, αφού έχει εγκλωβιστεί, μαζί με τον Ολύμπιο, στη Μολδοβλαχία, όπου το ξεκίνημα της επανάστασης του Υψηλάντη δεν είχε ανάλογη καλή συνέχεια –για να φτάσουμε τελικά στην ηρωική μεν, αλλά με ολέθρια αποτελέσματα μάχη του Δραγατσανίου, τον Ιούνιο του ’21, και στο δραματικό τέλος των πρωταγωνιστών της. Και, μπορεί μεν η επανάσταση στη Χαλκιδική να καθυστερεί να αρχί-σει, όμως η όλη κινητοποίηση, μαζί με τα νέα από τη Ν. Ελλάδα πως εκεί η επανάσταση άρχισε, με μεγάλες μάλιστα επιτυχίες, όλα αυτά κάνουν τον πασά της Θεσσαλονίκης Γιουσούφ να προχωρήσει σε ένα σύνηθες, όσο και απάνθρωπο μέσο: Στέλνει μήνυμα στον Πολύγυρο και σε άλλα μέρη της Χαλκιδικής, να του στείλουν, ως ομήρους, συγκεκριμένα πρόσωπα, ως εγγύηση για την συνέχιση της υποταγής του τόπου. Οι υπεύθυνοι στον Πολύγυρο βρέθηκαν σε μεγάλο δίλημμα: Να στείλουν τα πρόσωπα που ζητά ο Γιουσούφ, στερώντας τον επικείμενο αγώνα από τους φυσικούς αρχηγούς του, ή να «ξεγελάσουν» τους Τούρκους, στέλνοντας «δευτερότε-ρα» πρόσωπα –όσο και αν, προκειμένου για τη ζωή ανθρώπων, δεν υπάρ-χουν βέβαια πρώτα και δεύτερα πρόσωπα. Τέλος πάντων, οι Πολυγυρινοί, έστειλαν κάποιους άλλους, πράγμα όμως που, όπως ήταν φυσικό, επέτεινε τις υποψίες και τις ανησυχίες του Γιουσούφ, πως κάτι σοβαρό συμβαίνει ή πρόκειται να συμβεί στον Πολύγυρο και στη Χαλκιδική. Ούτε βέβαια για την υποταγή του Όρους, την οποία του υποσχέθηκαν οι Αγιορείτες προσφέ-ροντας πολύτιμα δώρα, ήταν βέβαιος, καθώς μάλιστα, αφού έχουμε φτάσει στα μισά του Μάη του ’21, τα νέα από την εξέγερση της Ν. Ελλάδας, είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά για τους Τούρκους. Έτσι ο Γιουσούφ δίνει εντολή να σπεύσουν προς τον Πολύγυρο, από διαφορετικές κατευθύνσεις, δυο σώ-ματα τουρκικού στρατού, από 500 άνδρες το καθένα, να συλλάβουν και να του στείλουν ως ομήρους τα πρόσωπα που ζήτησε και να εγκατασταθούν στον Πολύγυρο, απ’ όπου θα ελέγχουν ολόκληρη τη Χαλκιδική, εξασφαλί-ζοντας την υποταγή τους.

Φτάνουμε έτσι στο βράδυ της 16ης Μαΐου 1821. Στον Πολύγυρο η κατά-σταση είναι ιδιαίτερα έκρυθμη. Φτάνουν οι πληροφορίες πως επέρχονται κατά του Πολυγύρου δυο σώματα τουρκικού στρατού με άγριες διαθέσεις. Οι πληροφορίες αυτές αποθρασύνουν τους άνδρες της τουρκικής φρουράς, οι οποίοι αρχίζουν να περιφέρονται στους δρόμους, προκαλώντας και βι-αιοπραγώντας κατά του χριστιανικού πληθυσμού. Ο πρώτος προεστώς του τόπου τότε, ο γνωστός μας Κύρκος Παπαγεωργάκης, αποφασίζει να μεταβεί στον Τούρκο διοικητή και να του ζητήσει να προστατέψει τους χριστιανούς. Όμως, οι Τούρκοι που τον συναντούν, τον δολοφονούν εν ψυ-χρώ στο δρόμο. Γίνεται έτσι ο πρώτος νεκρός του αγώνα. Αυτό το γεγονός, όπως ήταν φυσικό, συντάραξε και εξαγρίωσε τους Πολυγυρινούς. Κατά-λαβαν όλοι τους πως δε μπορούσαν να λένε πια «σφάξε με αγά μου». Το αντίθετο μάλιστα. Πήραν τα όπλα που είχαν κρυμμένα και επιτέθηκαν στην τουρκική φρουρά, την οποία, ύστερα από σύντομη μάχη, εξόντωσαν

229


ολοκληρωτικά, προκαλώντας έτσι μια ουσιαστική κήρυξη επαναστατικής ενέργειας. Τώρα πια δεν έχει επιστροφή. Ο αγώνας έχει αρχίσει. Στον Πολύγυρο, ξημερώνοντας 17 του Μάη του 1821, αρχίζει η Επανάσταση της Χαλκιδικής. Έχει αρχίσει μάλιστα, κάτω από τη μεγάλη απειλή της επέλασης χιλίων Τούρκων ενόπλων κατά του Πολυγύρου. Τι να κάνουν τώρα οι Πολυγυρι-νοί; Να περιμένουν να φτάσει αυτός ο στρατός στον Πολύγυρο; Θα ακο-λουθούσε ασφαλώς σφαγή και καταστροφή του τόπου, ύστερα μάλιστα από την εξόντωση της φρουράς. Ακολουθούν, λοιπόν, οι Πολυγυρινοί τον δρόμο του αγώνα και της σύγκρουσης. Παίρνουν τα όπλα που έχουν και οδεύουν να συναντήσουν τους επερχόμενους Τούρκους μακριά από τον Πολύγυρο. Κάπου κοντά στο σημερινό Παλαιόκαστρο συναντούν το πρώτο σώμα. Δίνεται η πρώτη μάχη, στην οποία οι Πολυγυρινοί αποκρούουν επι-τυχώς τους επερχόμενους. Αυτό από μόνο του είναι θαυμαστό, αφού πρό-κειται για 500 Τούρκους. Και δεν είναι μόνο αυτό: Μετά την απόκρουση του πρώτου σώματος, στρέφονται και αντιμετωπίζουν, σε άλλο σημείο, και το δεύτερο σώμα των Τούρκων ενόπλων και μάλιστα με την ίδια επιτυχία. Αυτά τα πολεμικά γεγονότα ήταν οι πρώτες μάχες και οι πρώτες νίκες των Ελλήνων της Χαλκιδικής, τα οποία ανέδειξαν περισσότερο την εξέγερση στον Πολύγυρο, είναι μάλιστα περίεργο που δεν τονίζεται επαρκώς αυτή η επιτυχία των Πολυγυρινών στα όποια βιβλία ιστορίας. Οπωσδήποτε, πάντως, έχουμε ένα ντε φάκτο ξεκίνημα της επανάστασης στη Μακεδονία. Αυτό προκαλεί μια άνευ προηγουμένου αναταραχή στον τόπο και στη Θεσσαλονίκη μαζί. Κατ’ αρχήν ο Εμμ. Παπάς, μαθαίνοντας τα νέα του Πολυγύρου, καταλαβαίνει πως δε μπορεί πλέον να περιμένει ούτε τον Φαρμάκη, ούτε, πολύ περισσότερο, τον Υψηλάντη. Σε σύντομη τε-λετή στο Πρωτάτο παίρνει την ευλογία του Όρους και συντάσσει γρήγορα τις δυνάμεις του. Συγκεντρώνονται κοντά 4000 ένοπλοι, 2000 υπό τις δια-ταγές του, όπως είπαμε και παραπάνω, και άλλες 2000 υπό τις διαταγές του Καπετάν Χάψα, που γρήγορα αναδείχθηκε και ικανός στα όπλα και ανδρείος στην ψυχή. Τα δυο αυτά σώματα σαρώνουν στην κυριολεξία τις όποιες μικρές τουρκικές φρουρές υπάρχουν στη Χαλκιδική και προχωρούν προς τη Θεσ/νίκη, σα λαβίδα: Ο Παπάς από τα Μαντεμοχώρια, και ο Χά-ψας από την κεντρική και νότια Χαλκιδική. Οι άνδρες των σωμάτων αυτών είναι απλοί Χαλκιδικιώτες, αγρότες, ψαράδες, μελισσάδες, καλόγηροι. Εί-ναι ο απλός Χαλκιδικιώτικος λαός, παιδιά Πολυγυρνά, παιδιά Χαλκιδικιώ-τικα.

Ας ακούσουμε όμως εδώ τη χορωδία μας που θα μας τραγουδήσει το δημοτικό τραγούδι «Πέντε πιδιά Πολυγυρνά»

Η εξέλιξη των πραγμάτων, στη συνέχεια, είναι ραγδαία. Το σώμα του Χάψα φτάνει ως το Σέδες, ενώ ο Παπάς προχωρεί από την Ρεντίνα προς τη Θεσσαλονίκη. Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους επαναστάτες της Χαλκιδικής, φαντάζει και πιθανή και δυνατή. Δεν επιχειρήθηκε όμως,

230


για διάφορους λόγους. Μέσα βέβαια στην πόλη, οι Τούρκοι εκδικούνται τις επιτυχίες της επανάστασης της Χαλκιδικής, με θηριωδίες και εκτελέσεις ομήρων, τόσο στις φυλακές (στο Λ. Πύργο, στο Κονάκι και αλλού), όσο ακόμη και μέσα σε εκκλησίες. Αντί άλλου ντοκουμέντου, θα μπορούσε να αναφέρει κανείς την έκθεση του Τούρκου ιεροδίκη της Θεσσαλονίκης (μουλά), του Χαϊρουλάκ Σινασί Μεχμέτ Αγά, ενός σωστού απέναντι στους χριστιανούς Τούρκου αξιωματούχου –γι’ αυτό και τον φυλάκισε ο Γιου-σούφ στον Λ. Πύργο- όμως τον αποφυλάκισε γιατί ο σουλτάνος τον διόρισε μουλά της Κων/λης. Πριν φύγει για την Πόλη, συμβήκαν τα γεγονότα της Χαλκιδικής και ο Χαϊρουλάκ τα έζησε από κοντά, γι’ αυτό και, όταν έφτα-σε στην Πόλη, συνέταξε επίσημη αναφορά προς τον Σουλτάνο, την οποία έφερε στο φως, από τα τουρκικά αρχεία της Πόλης, ο Αβραάμ Παπάζογλου και τη δημοσίευσε στα «Χρονικά 1» της Θεσσαλονίκης, το 1940 (το μεγα-λύτερο μέρος δημοσίευσα και εγώ στο τ. 44 του αξιόλογου περιοδικού μας ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ). Μια ελάχιστη αναφορά επιχειρώ να κάνω και εδώ, ακριβώς γιατί πρόκειται για τουρκική έκθεση και όχι για περιγραφή κάποιου χρι-στιανού. Λέει, μεταξύ των άλλων, ο Χαϊρουλάκ: «…Κιαπόκείνητηνύχτα–εννοεί, μόλις έφτασαν τα νέα του ξεσηκω-μού τωνΧαλκιδικιωτών-άρχισετοκακό.ΗΘεσσαλονίκη…μεταβλήθηκεσε ένααπέραντοσφαγείο.ΟμουτεσελίμηςΓιουσούφΒέης, θέλονταςνα εκδικηθεί τους ξεσηκωμένουςΡωμιούς, διέταξε τους χαφιέδες τουναγυρνούνστουςδρόμουςτηςπόληςκαινασκοτώνουναλύπητακάθεάπιστοπουθασυναντούσαν.Έτσικαιέγινε.Κάθεμέρακαικάθενύ-χτα δεν ακούς τίποτε άλλο στους δρόμους τηςΘεσσαλονίκης, παράφωνές,κλάματα,βογγυσμούς.ΟΓιουσούφΜπέης,ογενητσάραγάς,οσούμπασηςκαιοιχοτζάδεςκαιουλεμάδες,έχουνλυσσάξειθαρρείς.ΔενεκτελούσανδικέςΣουδιαταγέςασφαλώς,γιατίτότεθασέβοντανταμικράπαιδιάκαιτιςέγκυεςγυναίκες.Τιδενείδανταμάτιαμου,τιδεναντίκρισαν!».Παρακάτω:«Τουςφέρανδεμένους» (εννοεί τουςπροκρίτους και τον Μακάρ Εφέντη (τον χριστιανό Μητροπολίτη)…«καιτότεράγισενηκαρδιάμου,βλέπονταςτονΜακάρΕφέντη,μετ’άσπρατουγένιακαιταμακριάμαλλιάτουακατάστατα,ναπαραδίδεταισταχέριατων«μπασήμποζούκ»καινακομματιάζεταιστημεγάληπλατείατουΚαπανιού.Ενόςάλλουγέροντασεβάσμιου,τουπαπαΓιάννη,τηςεκκλησιάςτουΜηνάΕφέντη,τουκόψανταπόδιακαιταχέρια.Κιέπει-τα,κρατώνταςτακομμέναχέριατου,μεταδάχτυλάτουτουβγάλανταμάτιατου…Και παρακάτω γράφει ο Χαϊρουλάκ:«…Μαδενείναιμόνοαυτά.Οιάπιστοι,φοβισμένοικαι τρομαγμένοι,κρύφτηκανστονΜητροπολιτικόναόελπίζονταςνασωθούν.Όμωςοιδικοίμαςδενδώσανσημασίαστηνεκκλησία,σπάσαντιςπόρτεςκαιμπήκανμέσα.Όσουςδενσφάξανεεκεί,τουςδέσανεδυοδυο,καιτουςμετάφερανστοΚαπά-νι,όπουτουςσφάξανεκαιμάζεψαντακεφάλιατουςγιαναταδώσουνδώροστονΓιουσούφΜπέη…». Τα παραπάνω είναι ένα μέρος μόνον –υπάρχουν και άλλα πολλά ανά-λογα- της επίσημης αναφοράς του Τούρκου αξιωματούχου Χαϊρουλάκ και

231


δίνουν το μέτρο των απάνθρωπων αντιδράσεων των τουρκικών αρχών της Θεσσαλονίκης, ως αντίποινα για τις επιτυχίες της επανάστασης της Χαλκι-δικής. Ανάμεσα στα άλλα που γράφει νωρίτερα, και αξίζει τον κόπο να το αναφέρουμε, είναι η εξαιρετική εντύπωση που του προκαλεί η Θεσσαλονί-κη, όταν πρωτοφτάνει σ’ αυτήν. Λέει: «Όμως,Θεέμου,ποιαήτανηέκ-πληξήμουόταν,περνώνταςτηνπύλητουΒαρδάρ,βρέθηκαστημεγάληλεωφόροπουενώνειτηνανατολήμετηδύση.ΗΜεγαλειότητάΣουμπο-ρείναείναιπερήφανηπού,ανάμεσαστιςτόσεςκαιτόσεςπόλειςπουκατέχει,συγκαταλέγεταιηΘεσσαλονίκη».Γράφει ακόμη με ποιον τρόπο κατάφεραν τελικά να κυριεύσουν τη Θεσσαλονίκη «από τους απίστους» και άλλα πολλά και ενδιαφέροντα. Αυτή η αναφορά του Χαϊρουλάκ καλό είναι να δεχτεί μεγαλύτερη δημοσιότητα.

Βέβαια, τα απάνθρωπα αντίποινα του Γιουσούφ,τα μαθαίνουν οι επα-ναστατημένοι της Χαλκιδικής, όμως πλέον ο ξεσηκωμός τους δεν έχει επι-στροφή, άλλωστε το όραμα της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τους Τούρκους ήταν πάντοτε ισχυρό και παράβλεπε κάθε θυσία. Αλλά, εκεί που η επανάσταση είχε μεγάλη επιτυχία, παρουσιάζεται ένα νέο στοιχείο. Και αυτό το στοιχείο είναι ο Μπαϊράμ Πασάς. Ήταν ένας δραστήριος στρατηγός και πήρε εντολή να ξεκινήσει από την Αν. Μακεδονία, και αφού συγκεντρώσει όσο περισσότερο στρατό μπορούσε, να κατευθυνθεί στη Ν. Ελλάδα, όπου η ελληνική επανάσταση σημείωνε εντυπωσιακές επιτυχίες. Επειδή όμως και η επανάσταση της Χαλκιδικής σημείωνε επιτυχία και ήταν σοβαρή απειλή για την ίδια τη Θεσσαλονίκη, ο Μπαϊράμ πήρε εντολή να καταπνίξει πρώτα αυτή την επανάσταση και στη συνέχεια να συνεχίσει την πορεία του προς το νότο. Φτάνοντας λοιπόν στη Θεσσαλονίκη, αφού πρώτα διασκόρπισε τη μικρή δύναμη του Εμ. Παπά κοντά στην Απολλω-νία, έστρεψε ένα μεγάλο μέρος του στρατού του εναντίον των επαναστα-τών της Χαλκιδικής. Ο στρατός αυτός συνάντησε τις αρκετά μειωμένες δυ-νάμεις του Χάψα κοντά στα Βασιλικά, στις πλαγιές του Βούζιαρη. Η μάχη ήταν εντελώς άνιση, έμοιαζε με αντίσταση αυτοκτονίας. Όμως, ο Χάψας και τα παλικάρια του προτίμησαν τον αγώνα αντί της φυγής. Το θάνατο, αντί της υποχώρησης. Είναι αυτό η ανώτατη έννοια του αγώνα, η θυσία. Γι’ αυτό και η μάχη των Βασιλικών, παραμένει στην ιστορική μνήμη στο μέγιστο βαθμό αναγνώρισης ηρωισμού.

Στη συνέχεια ο Μπαϊράμ, μετά την κάμψη της αντίστασης και το θάνα-το του Χάψα και των περισσότερων παλικαριών του, στρέφεται κατά της επαναστατημένης Χαλκιδικής, σκορπώντας παντού φωτιά και θάνατο. Βα-σιλικά, Αγ. Αναστασία, Γαλάτιστα, Βάβδος, Πολύγυρος και δεκάδες άλλα χωριά γνωρίζουν την πλήρη καταστροφή. Ο κόσμος, όπως ήταν φυσικό, συρρέει προς τα παράλια, προσπαθώντας να βρει τρόπο να φύγει προς τα νησιά και τη Ν. Ελλάδα. Και ο Μπαϊράμ, που βιάζεται βέβαια να συνεχίσει το ταξίδι του προς τη Ν. Ελλάδα, αφού ολοκληρώνει την καταστροφή του τόπου, φεύγει προς το νότο, αφού πρώτα αποτυπώνει, σε επίσημο έγγραφό

232


του, το καταστροφικό του πέρασμα. Γράφει, μεταξύ άλλων: «…Ούτω, εκτελών τουψηλόνπρόσταγματουκραταιότατουΣουλ-τάνου, και εκκαθαρίζων από των τοιούτων ακαθάρτων στοιχείων καιβδελυρώνερπετώντηνπεριφέρειανΘεσσαλονίκης,επέδραμονμετάτουγενναίουστρατούμουκατάτωνπεριοχώνΚαλαμαριάς,Παζαρούδας,Σιδηρόπορτας,Πολυγύρου,Κασσάνδρας,ΚίτρουςκαιΚατερίνης,ένθα,καταπολεμήσαςτουςαπίστουςτούτους,εξώντωσακαιαπήλειψααπότουπροσώπουγης42πόλειςκαιχωρίααυτών,συνωδάτωιερώφετφά,αυτούςμεντουςιδίουςδιεπέρασαενστόματιρομφαίας,ταςγυναίκαςκαιτατέκνααυτώνεξηνδραπόδισα,ταυπάρχοντάτωνδιένειμαμεταξύτωνπιστώννικητών,ταςεστίαςδεαυτώνπαρέδωσαειςτοπυρκαιτηντέφραν,ώστεούτεφωνήαλέκτοροςναακούηταιπλέονειςαυτάς…». Τι να θαυμάσει και τι να σχολιάσει κανείς από το επίσημο αυτό έγγρα-φο, όπου ο Τούρκος στρατάρχης επαίρεται ότι «εξώντωσε και απάλλειψε από του προσώπου γης 42 πόλεις και χωρία των απίστων», τους άνδρες των οποίων «διεπέρασε δια ρομφαίας», τις γυναίκες και τα παιδιά πούλη-σε ως δούλους και τα σπίτια τους κατέκαψε, ώστε ούτε κόκορας πια δεν θα λαλεί στα μέρη αυτά. Βέβαια, όπως θα πούμε παρακάτω, και τα σπίτια ξαναχτίστηκαν, και κόκορες πολλοί ξαναλάλησαν, ενώ ο ίδιος, ως εκ θείας δίκης, όχι μόνο δεν έφτασε στην Πελοπόννησο για να σώσει την Τριπολι-τσά, αλλά, εκεί στη Βοιωτία, στα Βασιλικά μάλιστα, γνώρισε την ήττα από τους εκεί επαναστάτες, το ισχυρό στράτευμα των «πιστών νικητών του» διαλύθηκε και ο ίδιος γνώρισε τον θάνατο.

Σχετικός με τα αντίποινα των Τούρκων στη Χαλκιδική, είναι και ο περίφημος «Καγγελευτός» που τελείται και ακούγεται στην Ιερισσό, όπου, μαζί με το τραγούδι, χορεύεται και ο σχετικός ιεροτελεστικός χορός. Ας το ακούσουμε το τραγούδι από τη χορωδία μας

Όμως, εδώ στη Χαλκιδική, τα πράγματα, μετά τις καταστροφές του Μπαϊτράμ, δεν εξελίσσονται καλά. Ο κόσμος έχει σκορπίσει, τα χωριά είναι καμένα, οι σοδειές χάθηκαν, τα χρήματα του Εμ. Παπά τελειώνουν, το Άγ. Όρος ενισχύει ολοένα και λιγότερο με μέσα και άνδρες τον αγώνα, παρ’ όλα αυτά, εκεί στην Ποτίδαια, στήνεται μια νέα ηρωική άμυνα. Στο στενό συγκεντρώνονται και οχυρώνονται όσοι από τους επαναστατημένους βρίσκονται ακόμη στα όπλα και με την πρόσκαιρη βοήθεια λίγων ενόπλων από τον Όλυμπο, αντιμετωπίζουν τον στρατό του Γιουσούφ από τον Ιούνιο ως το τέλος του Οκτώβρη, με επιτυχία, κάποιες φορές μάλιστα η άμυνά τους γίνεται εντελώς επιθετική, με επιτυχίες σε βάρος των Τούρκων. Τε-λικά, ο σουλτάνος αλλάζει τον Γιουσούφ της Θεσσαλονίκης με τον Αβδούλ Αβούδ, ικανό όσο και σκληρό πασά, ο οποίος, ταχύτατα, συγκεντρώνει νέο ισχυρό στράτευμα και οδεύει γρήγορα προς την Ποτίδαια. Εκεί οι Έλληνες απορρίπτουν την υποκριτική αμνηστία που τους προσφέρει και ο Αβούδ, με αποφασιστικότητα και πονηριά, καταφέρνει να καταλάβει το λεγόμενο «οχυρό» της Κασσάνδρας. Αυτό γίνεται στις 30 του Οκτώβρη του 1821 και

233


όχι βέβαια στις 14 του Νοέμβρη, όπως κακώς επικράτησε να εορτάζεται. Μετά την πτώση του οχυρού στην Ποτίδαια, ακολουθεί πρωτοφανής καταστροφή του τόπου, τέτοια που μόνο ο ιστορικός χαρακτηρισμός «Χα-λασμός», αποδίδει αυτό που ακολούθησε. Όχι μόνο η Κασσάνδρα, αλλά και ολόκληρη η Χαλκιδική δοκιμάζει πάλι την μανία των κατακτητών, που συμπλήρωσαν ό,τι είχε μείνει όρθιο από την επιδρομή του Μπαϊράμ. Μαζί δεινοπάθησε και το Άγ. Όρος, παρ’ όλον ότι δοκίμασε το αδιανόητο, να εκτελέσει την εντολή του Τούρκου ζαμπίτη Χαλήλ Μπέη, να συλλάβει και να του παραδώσει τον Εμμ. Παπά, παρ’ όλ’ αυτά δεν απέφυγε οδυνηρές συνέπειες. Ωστόσο ο Παπάς, με το γνωστό πλοίο του Χατζή Βισβίζη και συνοδευόμενος από τον ηγούμενο Ευθύμιο, έφυγε προς την Ύδρα. Όμως, παραπλέοντας τον Καφηρέα, κάτω από την οδύνη της τελικής συντριβής της επανάστασης της Χαλκιδικής, πέθανε πάνω στο πλοίο από καρδιακό επεισόδιο, στην Ύδρα δε τάφηκε με εξαιρετικές τιμές, όπως του άξιζε.

Κρανίου τόπος λοιπόν έμεινε η Χαλκιδική μετά την επανάσταση. Στον Πολύγυρο, αναφέρεται ότι από τα 1600 σπίτια του, σώθηκαν από την πυρά μόνο 2-3, στην άκρη του οικισμού. Ανάλογες ήταν οι καταστροφές σε όλο το νομό, ενώ από τον πληθυσμό, απ’ όσους επέζησαν από την επέλαση των Τούρκων, πολλοί έφυγαν προς τα νησιά και τη Ν. Ελλάδα, όπου αρκετοί εντάχτηκαν στις εκεί επαναστατικές δυνάμεις. Μέχρι στο Μεσολόγγι πο-λέμησαν Πολυγυρινοί και άλλοι Χαλκιδικιώτες.

Όμως, από τις στάχτες της καταστροφής δεν άργησε να ανασάνει ο τό-πος, δείχνοντας μια απίστευτη ζωτικότητα. Οι Χαλκιδικιώτες, όσοι απόμει-ναν, ξανάχτισαν τα χωριά τους, ξαναόργωσαν τα χωράφια τους και πολλά κοκόρια άρχισαν να ξαναλαλούν στον τόπο, διαψεύδοντας το φριχτό έγ-γραφο του Μπαϊράμ. Και, μόλις που είχαν συμπληρωθεί 30 χρόνια από την εποχή της μεγάλης επανάστασης, ένας νέος ξεσηκωμός συντάραξε και πάλι τον Πολύγυρο και την υπόλοιπη Χαλκιδική: Ήταν η συμμετοχή του τόπου μας στην επανάσταση του 1854, με την επανάσταση του Τσάμη Καρατά-σου, όπως είναι γνωστή. Ήταν ένας νέος ξεσηκωμός, που οργανώθηκε στην Αθήνα, καθώς το όνειρο της τελικής απελευθέρωσης ήταν πάντα ζωντανό και δυνατό. Έτσι, στις 6 Απριλίου 1854, ο Καρατάσος αποβιβάστηκε στο Καλαμίτσι, κατέλαβε τη Συκιά που υπεράσπιζε ισχυρό τμήμα τουρκικού στρατού, και κινήθηκε προς Παρθενώνα, Νικήτη, Άγιο Νικόλαο. Οι Τούρκοι ωστόσο, κατάφεραν και πέρασαν ισχυρό σώμα στην Ορμύλια, το οποίο δε μπόρεσε να εξουδετερώσει ο Καρατάσος. Εν τω μεταξύ μικρότερο τμήμα του Καρατάσου έφτασε στον Πολύγυρο, οι Πολυγυρινοί ενθουσιασμένοι ξεσηκώθηκαν και εντάχτηκαν στο τμήμα αυτό, αλλά ισχυρές τουρκικές δυνάμεις ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη, οι επαναστάτες έφυγαν, και ο Πολύ-γυρος έμεινε ανυπεράσπιστος, στο έλεος των Τούρκων. Οι Τούρκοι τότε, στις 22 Απριλίου 1854, μπήκαν στον Πολύγυρο, κάλεσαν όλους τους προ-κρίτους του τόπου και τους εκτέλεσαν πάνω στην Ασπροβόλα, ιστορικό ριζιμιό βράχο που βρίσκεται στον περίβολο του αρχαιολογικού Μουσεί-

234


ου. Κομμάτια από το βράχο αυτό αποτέλεσαν τη βάση, πάνω στην οποία στήθηκε αργότερα το λιτό μνημείο των Ηρώων της πόλης, σε πλευρά του οποίου είναι γραμμένα τα ονόματα των 30 προκρίτων που σφαγιάστηκαν εκεί από τους Τούρκους. Αξίζει να σημειωθεί πως πρώτο όνομα είναι του Γιαννάκη Παπαγεωργάκη –Αικατερινάρη που, όπως δείχνει και το όνομά του, ήταν γιος του άλλου πρωτομάρτυρα, αυτού της επανάστασης της 17 Μαϊου του ’21, του Κύρκου Παπαγεωργάκη. Σύμπτωση όχι τυχαία. Όσοι περνάμε από το Ηρώο, μπορούμε, και οφείλουμε θα έλεγα, να διαβάσουμε αυτά τα ονόματα.

Στη συνέχεια, μόλις που συμπληρώθηκαν 20 χρόνια από την επανάστα-ση του 1854, ξεκίνησε εσπευσμένα η επανάσταση του 1878. Αιτία για την ξεσηκωμό αυτόν ήταν η αναστάτωση που προκάλεσε η περίφημη Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου, που υπέγραψε η Ρωσία με την Τουρκία, ύστερα από έναν σύντομο πόλεμο μεταξύ τους, που έγινε το 1877 και έληξε με συντρι-πτική νίκη των Ρώσων. Το καινούργιο στη συνθήκη αυτή ήταν το γεγονός ότι οι Ρώσοι, ως τότε παραδοσιακοί σύμμαχοι της Ελλάδας, -όταν βέβαια οι Ρώσοι ήθελαν την Ελλάδα βοηθό στους συνεχείς πολέμους τους με την Τουρκία- τώρα λοιπόν οι Ρώσοι, όχι μόνο ξέχασαν την Ελλάδα και τις διεκδικήσεις της στις αλύτρωτες περιοχές της, αλλά τώρα, εξ αιτίας του πανσλαβισμού που έχει εκδηλωθεί ακμαίος, στηρίζουν αναφανδόν το νε-οσύστατο σλαβικό κράτος της Βουλγαρίας. Έτσι, με την περιλάλητη αυτή συνθήκη, δημιουργείται η Μεγάλη Βουλγαρία, που περιλάμβανε όλη τη Β. Ελλάδα, εκτός από την πόλη της Θεσσαλονίκης και τη Χαλκιδική. Αυτό το εξάμβλωμα, ήταν φυσικό να ξεσηκώσει θύελλα στον ελληνισμό και να ετοιμάζεται και η Χαλκιδική, μαζί με την άλλη Μακεδονία, να υποδεχτεί αντάρτικα σώματα από την ελεύθερη Ελλάδα για να ξεσηκωθεί. Ιδρύθη-καν επιτροπές παντού, η ετοιμασία ήταν πάνδημη, αλλά τελικά η απόβαση των επαναστατών έγινε στην Πιερία, όπου και σημειώθηκαν σημαντικές συγκρούσεις. Έτσι η Χαλκιδική έμεινε έξω από τα πολεμικά γεγονότα –είχε βέβαια κηρυχθεί στρατιωτικός νόμος, έγιναν συλλήψεις και εξορίες, ήρθε πολύς τουρκικός στρατός και πολεμικά πλοία επέβλεπαν τα παρά-λια –ωστόσο η επανάσταση αυτή χαρακτηρίστηκε για τη Χαλκιδική, ως «η επανάσταση που δεν έγινε». Τελικά οι συγκρούσεις στην Πιερία και αλλού σταμάτησαν, αφού η Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου καταργήθηκε πριν καν εφαρμοστεί. Να τονίσουμε ωστόσο ότι, μπορεί αυτή η επανάσταση να μην έγινε στη Χαλκιδική και να έγινε στην Πιερία, μόνο για λόγους σχεδιασμού και στρατηγικής.

Στο σημείο αυτό, αφού κάναμε αναφορά σε πολεμικά πλοία, ας ακούσουμε από τη χορωδία μας το τραγούδι «Ήρθαν καράβια στου γιαλό». Πρέπει εδώ, κυρίες και κύριοι, να σημειωθεί πως, μετά την επανάσταση του 1854, με παρέμβαση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, ο σουλτά-νος υποχρεώθηκε να υπογράψει το 1856 το διάταγμα Χάτι Χουμαγιούν,

235


το οποίο έδινε μεγάλη ελευθερία στους χριστιανούς να χτίσουν ελεύθερα ναούς ή να αποκαταστήσουν όσους είχαν καταστραφεί, και να οργανώσουν την εκπαίδευση των σχολείων τους. Έτσι χτίστηκαν στη Χαλκιδική πολλές εκκλησίες, ενώ τα σχολεία, ειδικά του Πολυγύρου, άκμασαν εντυπωσια-κά. Διαβάζω μόνον την αρχή μιας εξαιρετικής ομιλίας, που εκφωνήθηκε από εκπαιδευτικό στα σχολεία του Πολυγύρου, στα 1879, την ημέρα των Τριών Ιεραρχών, κι αυτό για να γίνει αντιληπτό το επίπεδο της μόρφωσης των δασκάλων. Ακούστε: «Ότε,υπόταερείπιατουκλονισθέντοςθρη-σκευτικούοικοδομήματος,τηςπρογονικήςημώναρχαιότητος,ετίθεντοαι βάσεις του νέου θρησκευτικού καθιδρύματος, του ουρανοπέμπτουΧριστιανισμού,εφάνηίσωςκατάπρώτονότιμεταξύτωνδύοεναντίονσυστημάτων,ών,τομεπολυθεΐανεδέχετο,τοδετηνλατρείαντουτρι-συποστάτουαληθινούθεούεδίδασκεν,ουδεμίασυνάντησιςκαιουδεμίασυνεννόησιςέμελλεναυπάρξειποτέ.Καιόμως…κλπ,κλπ.»-ολόκληρη την εξαιρετική αυτή ομιλία, που βρέθηκε στο Αρχείο Στέφανου Κότσιανου, δημοσίευσα σε άλλο τεύχος του περιοδικού ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ και αξίζει, όπως και η αναφορά του Χαϊρουλάκ, να τύχει μεγαλύτερης δημοσιότητας. Είναι ντοκουμέντο πολιτισμικό.

Η Μεγάλη Βουλγαρία βέβαια έμεινε στη μελάνη της Συνθήκης του Αγ. Στεφάνου, όμως τώρα πλέον οι σχέσεις Βουλγάρων και Ελλήνων πλήττο-νται ανεπανόρθωτα. Με την ορθόδοξη Εξαρχία τους, αρχίζουν έναν κρυ-φό σκληρόν αγώνα, προσπαθώντας να εντάξουν στη δική τους εκκλησία όσους περισσότερους Μακεδόνες μπορούσαν. Έτσι αρχίζει ουσιαστικά ο Μακεδονικός Αγώνας που, όσο περνούσε ο καιρός, γινόταν ολοένα και πιο σκληρός. Κι αυτό γιατί, όπως ήταν φυσικό, οι Έλληνες αντέδρασαν στις ενέργειες των Βουλγάρων, ειδικά όταν, μπαίνοντας στο 1900, οι Βούλγαροι προχωρούσαν σε πρωτοφανείς αγριότητες. Μετά μάλιστα το 1903, αρχί-ζουν να δρουν στη Μακεδονία τα ελληνικά αντάρτικα σώματα, που έμειναν στην ιστορία με το όνομα Μακεδονομάχοι. Τα πιο πολλά σώματα έμπαιναν στη Μακεδονία από την ελεύθερη Ελλάδα κα ενισχύονταν εδώ από Μακε-δόνες, όμως υπήρξαν και πολλά σώματα καθαρά μακεδονικά. Στον αγώνα αυτόν βρέθηκε και η Χαλκιδική από πολύ νωρίς, αν και στη Χαλκιδική δεν δρούσαν κομιτατζήδες, και δεν έγιναν συγκρούσεις –αν εξαιρέσει κανείς τη μεγάλη μάχη που δόθηκε πάνω από την Αγία Αναστασία, στις 2 του Μάη του 1905, ανάμεσα σε μεγάλο τμήμα τουρκικού στρατού και στο σώμα Κρητών Μακεδονομάχων του Ι. Νταφώτη. Τα χαλκιδικιώτικα αντάρτικα σώματα πήγαιναν σε περιοχές της Κ. Μακεδονίας και συγκρούονταν εκεί με τους Βουλγάρους, αλλά και μεμονωμένοι Χαλκιδικιώτες Μακεδονομά-χοι εντάσσονταν σε διάφορα σώματα εκεί. Σπουδαιότεροι Χαλκιδικιώτες οπλαρχηγοί Μακεδονομάχοι ήταν ο Αθανάσιος Μινόπουλος από τη Βαρβά-ρα, ο Γιάννης Παρλιάρης από τον Ταξιάρχη και κυρίως ο Γιώργης Γιαγκλής από την Ιερισσό, τον οποίο τραγούδησε η λαϊκή μούσα, όπως θα ακούσετε στο τραγούδι

236


«Εσείς πουλιά μ’ πετούμενα»που θα μας τραγουδήσει τώρα η χορωδία μας.

Στους Μακεδονομάχους της Χαλκιδικής οφείλουμε βέβαια να κατα-τάξουμε και τον ιστορικό Μητροπολίτη Κασσανδρείας Ειρηναίο που, αν και ήρθε στη Χαλκιδική αργά, τον Σεπτέμβρη του 1907, πρόσφερε μεγάλη υπηρεσία στον Μακεδονικόν Αγώνα.

Βέβαια είναι γνωστό πως τον Μακεδονικόν Αγώνα διαδέχτηκαν στη συνέχεια οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, που έβαλαν τη σφραγίδα της οριστικής απελευθέρωσης, της Χαλκιδικής και ολόκληρης της Μακεδονίας και βέβαια πριν απ’ όλα της μεγάλης Θεσσαλονίκης μας. Ήταν το πέταγμα του ελλη-νικού στρατού και του ελληνικού στόλου που, από τις αρχές Οκτωβρίου του 1912, ως τον Ιούλιο του 1913, αντιμετώπισαν με επιτυχία, πρώτα τον τουρκικό στρατό, μαζί με τα άλλα σύμμαχα βαλκανικά κράτη, και στη συνέχεια τους επ’ ολίγον συμμάχους και στη συνέχεια σκληρούς εχθρούς μας Βούλγαρους, οι οποίοι, με όνειρο πάντα το Αιγαίο και μάλιστα τη Θεσσαλονίκη, προκάλεσαν τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Δε μπορούσαν φυ-σικά να χωνέψουν πώς αυτοί, που διέθεταν τότε τον ισχυρότερο στρατό στα Βαλκάνια, δε μπόρεσαν να φτάσουν πρώτοι στη Θεσσαλονίκη, η οποία παραδόθηκε στον ελληνικό στρατό από τον Ταχσίν Πασά ανήμερα του Άη Δημήτρη, και στην οποία εισήλθε ο Έλληνας Βασιλιάς στις 29 Οκτωβρίου θριαμβευτικά, επικεφαλής του στρατού, συνοδευόμενος από τον αρχιστρά-τηγο, διάδοχο Κωνσταντίνο. Ούτε ακόμη το Άγιον Όρος μπόρεσαν να πά-ρουν οι Βούλγαροι, πράγμα που επιδίωκαν για λόγους συμβολικούς. Το Όρος έσπευσε κα καταλάβει ουλαμός του Τάγματος Κρητών του Γεωργίου Κολοκοτρώνη, το οποίο μπήκε στη Χαλκιδική την 1η Νοεμβρίου 1912 και έφερε «το ελληνικό» στο τόπο μας. Όμως, πριν ακόμη φτάσει στο Όρος ο ουλαμός αυτός, -βρισκόταν ακόμη στην Ιερισσό- άγημα του πολεμικού μας ναυτικού αποβίβασε στη Δάφνη το θρυλικό θωρηκτό μας Αβέρωφ, μαζί με άλλα πολεμικά μας πλοία, στις 2 του Νοέμβρη, την ίδια μέρα που ο δ/τής του Τάγματος Κρητών, με τη γνωστή προκήρυξή του, απελευθέρωνε και τυπικά τη Χαλκιδική, η οποία βέβαια ουσιαστικά είχε απελευθερωθεί από τις 22 Οκτωβρίου, όχι μόνο λόγω της ισχυρής δράσης των λεγόμενων «Προσκόπων», αλλά κυρίως λόγω της έντεχνης πρωτοβουλίας του Ειρηναί-ου, που είχε ως αποτέλεσμα την απαλλαγή του τόπου, τόσο από τους ενό-πλους Τούρκους, όσο και από τις τουρκικές αρχές. Αξίζει να αναφέρουμε την Προκήρυξη του Γ. Κολοκοτρώνη: «ΠροςάπανταςτουςκατοίκουςτωνχωρίωνκαικωμοπόλεωνΧαλ-κιδικήςκαιΑγίουΌρους. ΕνονόματιτουΒασιλέωςΓεωργίουτουΑ΄καθιστώυμίνγνωστόνότιάπαντατακαταληφθένταμέρηυπότουΕλληνικούΣτρατού,αδι-ακρίτωςεθνότητοςηθρησκεύματος,υπάγονταιεφ’εξήςειςτουςελλη-νικούςνόμους,κατάτουςοποίουςθέλουσιαπολαμβάνειισονομίαςκαιπροστασίαςτιμής,ζωήςκαιπεριουσίας. ΟιΜουχτάρηδεςθέλουσινεκτελείτακαθήκοντατωνΔημάρχωνμέ-

237


χριςενεργείαςτωνεκλογών,αφούπροηγουμένωςομόσωσιτοννενο-μισμένονόρκονειςτονΣυνταγματικόνΒασιλέατωνΕλλήνων. ΕνΠολυγύρωτη2αΝοεμβρίου1912 ΟστρατιωτικόςΔ/τήςΧαλκιδικής ΓεώργιοςΚολοκοτρώνης,Ταγματάρχης».

Μετά την απελευθέρωση, ο Πολύγυρος και μαζί του όλη η Χαλκιδική, ακολούθησαν την πορεία προς τα εμπρός του ελληνικού κράτους. Έζησε τις εξελίξεις του Α΄ Παγκ. Πολέμου, την μικρασιατική περιπέτεια, δέχτηκε χιλιάδες πρόσφυγες –που δημιούργησαν στη Χαλκιδική λαμπρά ελληνικά χωριά και κωμοπόλεις-, έζησε αργότερα την περίοδο του πολέμου του 40-41, είχε λαμπρή συμμετοχή στην Εθνική Αντίσταση και, στις νεότερες δε-καετίες, εκμεταλλευόμενη τον φυσικό της γεωργικό, ορυκτό και θαλάσσιο πλούτο και τις φυσικές της ομορφιές, μαζί βέβαια και πριν απ’ όλα με την εργατικότητα των κατοίκων της, έγινε και είναι το στολίδι της Β. Ελλάδας, με ζηλευτά έργα στην πρόοδο και στον πολιτισμό, περιλάλητο και περιζή-τητο λουλούδι από όλη τη Μακεδονία και βέβαια από τη Θεσσαλονίκη –την οποία Θεσσαλονίκη είναι φυσικό να τη θεωρούν οι Πολυγυρινοί και όλοι οι Χαλκιδικιώτες «δική τους», να χαίρονται και να συνεορτάζουν μαζί της τα εκατό χρόνια από την απελευθέρωσή της, που είναι ταυτόχρονα και δική τους απελευθέρωση. Την οποία δική τους απελευθέρωση, οι Πολυγυρινοί θα εορτάσουν στον Πολύγυρο με όποιον τρόπο κρίνουν τελικά σωστότερο. Σήμερα πάντως εύχονται χρόνια πολλά, πρόοδο, και ευχές να γιορτάσει και τα χιλιόχρονά της η Θεσσαλονίκη μας… Και θα κλείσουμε με τρία τραγούδια από τη χορωδία μας: Το «Πολύγυρε, Πολύγυρε», από τον μπάρμπα Χρήστο Κουκουμπή, και το αισιόδοξο και ευχάριστο τραγούδι «Δυο ήλιοι, δυο φεγγάρια» από τη χορωδία. Όσο για μένα, σας ευχαριστώ που με ακούσατε και ζητώ συγγνώμη αν σας κούρασα.

Από την εκδήλωση στο Βαφοπούλειο. Ο ομιλητής, η χορωδία, η ορχήστρα. (14-1-2012).

238


Ιωάννης Σωτ. Αλεξάκης -βιογραφικό

Ο Ιωάννης Σωτ. Αλεξάκης γεννήθηκε το 1885 στο μικρό ορεινό χωριό Έξω Ποτάμοι Λασιθίου Κρήτης. Αν και παιδί ακόμη, έζησε τη μεγάλη -και τελευταία – επανάσταση της Κρήτης κατά των Τούρκων (1896-1898), στην οποία πήρε μέρος και ο πατέρας του. Τέλειωσε το Γυμνάσιο Ηρακλείου και αμέσως κατετάγη στην Κρητική Πολιτοφυλακή, τον πρώτο ουσιαστικά τακτικό στρατό της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας. Στη συνέχεια εγγράφηκε στη Νομι-κή Σχολή του Πανεπ. της Αθήνας, αλλά διέκοψε τη φοίτηση το 1910, γιατί πήρε μέρος στις εξετάσεις της Σχολής Υπαξ/κών Αθηνών, στις οποίες πρώτευσε και έγινε αρχηγός της τάξης του. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος κατά της Τουρκίας, ο Αλεξάκης ονο-μάστηκε ανθυπολοχαγός και εντάχθηκε στο 1ο Τάγμα του Ανεξάρ-τητου Συντάγματος Κρητών, το οποίο οργανώθηκε στην Αθήνα και περιέλαβε Κρητικούς εθελοντές και επίστρατους από την Κρήτη. Ως ανθυπολοχαγός πήρε μέρος στους δυο Βαλκανικούς Πολέμους, ως διμοιρίτης και αργότερα ως δ/τής λόχου του Τάγματος το οποίο, με δ/τή τον Γεώργιο Κολοκοτρώνη, αποσπάται από το Σύνταγμα Κρητών, εντάσσεται σε διάφορα σώματα, μπαίνει πρώτο στη Θεσ-σαλονίκη και στη συνέχεια έρχεται στη Χαλκιδική, εντάσσοντάς την στην ελληνική επικράτεια. Στον 2ο Βαλκανικό Πόλεμο, τον πόλεμο κατά των Βουλγάρων, το Τάγμα Κρητών βρίσκεται στην πρώτη γραμμή, με κύρια σημεία δράσης τον Λαχανά, το Σιδηρόκαστρο και την περιοχή της Τζουμα-γιάς και τελικά προσφέρει στον αγώνα το μεγαλύτερο μέρος των ανδρών του και όλους σχεδόν τους αξιωματικούς, μαζί και τον δι-οικητή του Κολοκοτρώνη. Ο Αλεξάκης, ύστερα από ηρωική δράση, στέκεται «τυχερός», αφού ήταν ο μόνος αξιωματικός που επέζησε, αν και με βαρύτατο διαμπερές τραύμα στο στήθος, το οποίο του έξυσε κυριολεκτικά την καρδιά. Νωρίτερα, στον Λαχανά, είχε επί-σης τραυματιστεί, όχι πολύ σοβαρά. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, παίρνει μέρος σε όλους τους πολέμους που ακολουθούν: Στον πόλεμο της Ελλάδας, στο πλευρό των συμμάχων, στον Α΄ Παγκ. Πόλεμο –όπου τραυματίζεται πάλι, και ανδραγαθεί στη μάχη του Σκρα (17-5-1918). Στη Μικρασιατι-κή Εκστρατεία, όπου και πάλι τραυματίζεται στη μάχη του Καρά Μπούγιου Ρουκλού Νταγ, προ του Σαγγάριου ποταμού, (1-7-1921). Ανέβηκε όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας. Έγινε υποστράτηγος το 1936 και αντιστράτηγος το 1937, ενώ το 1940 διετέλεσε στρατιωτι-

239


κός Διοικητής Κρήτης*. Φοίτησε σε πλήθος στρατιωτικές σχολές, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ από πολύ νωρίς, ιδιαίτερα βέβαια μετά την απο-στρατεία του, επιδόθηκε με επιτυχία στη συγγραφή πλήθους συγ-γραμμάτων (εκδόθηκαν 29 βιβλία του και κατέλιπε και 12 ανέκ-δοτες εργασίες), ενώ είχε πλήθος παρεμβάσεων σε εφημερίδες και περιοδικά. Τιμήθηκε με 22 μετάλλια και υπήρξε πρόεδρος ή μέλος σε 36 συλλόγους, σωματεία, εταιρείες κλπ. Γενικά, ήταν ένας εξαιρετικός, από κάθε άποψη, Έλληνας. Σημείωση: Στο παρόν βιβλίο αντιμετωπίζουμε τον Αλεξάκη με συμπάθεια και εκτίμηση, στον ίδιο και στα κείμενά του, ως κατώ-τερο αξιωματικό του ελληνικού στρατού, που έρχεται στη Μακεδο-νία με την ορμή και τα αισθήματα του «ελευθερωτή», όπως συχνά επαναλαμβάνει. Παρά την μετέπειτα δράση του σε διάφορα μέρη, κράτησε δεσμούς με πρόσωπα και πράγματα στη Χαλκιδική και γενικά άφησε εδώ μια «αγαθή μνήμη». * Κάνω σχετική αναφορά και στον πρόλογο.

Ο Ι. Σ. Αλεξάκης, αντιστράτηγος, 1941.

Ο Γ. Κολοκοτρώνης, Μακεδονομάχος.

Λαϊκή λιθογραφία, που παριστάνει στιγμιότυπο από τη μάχη της Τζουμαγιάς (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ...

Documents