วารสาร อัล-นูร บัณฑิตวิทยาลัย...

ฉบบสงคมศาสตรและมนษยศาสตร ªÞbòîãbã⁄aë@òîÇbànuüa@âìÜÈÛa@

v¨aëˆ@ò1430–@»†b@ô@Ûëþaó@1431@ @ปท 5 aòäÛ ฉบบท 8 †‡ÈÛa January - June 2010 /

ประธานทปรกษา อธการบด มหาวทยาลยอสลามยะลา ทปรกษา รองอธการบดฝายวเทศสมพนธและกจการพเศษ มหาวทยาลยอสลายะลา

รองอธการบดฝายวชาการ มหาวทยาลยอสลามยะลา รองอธการบดฝายบรหาร มหาวทยาลยอสลามยะลา รองอธการบดฝายพฒนาศกยภาพนกศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา ผชวยอธการบดฝายทรพยสนและสทธประโยชน มหาวทยาลยอสลายะลา คณบดคณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา คณบดคณะศลปศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา คณบดคณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยอสลามยะลา ผอานวยการสานกวทยบรการ มหาวทยาลยอสลามยะลา ผอานวยการสถาบนอสสาลาม มหาวทยาลยอสลามยะลา เจาของ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา บรรณาธการ ผชวยศาสตราจารย ดร.มฮาหมดซาก เจะหะ คณบดบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา กองบรรณาธการ รองศาสตราจารย ดร.อบราเฮม ณรงครกษาเขต ผชวยศาสตราจารย ดร.รสลน อทย อาจารยเจะเหลาะ แขกพงศ ดร.ซาการยา หะมะ ดร.ซอบเราะห การยอ อาจารยซอลฮะห หะยสะมะแอ อาจารยจารวจน สองเมอง ดร.อดนน สอแม ดร.มฮามสสกร มนยน อาจารยนศรลลอฮ หมดตะพงศ อาจารยฆอซาล เบญหมด อาจารยมฮาหมด สะมาโระ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลาAl-Nur Journal The Graduate School of Yala Islamic University

อาจารยประจาวทยาลยอสลามศกษา มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน หวหนาภาควชาภาษาตะวนออก มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน รกษาการผอานวยการสถาบนอสลามและอาหรบศกษา มหาวทยาลยนราธวาสราชนครนทร รองคณบด คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา รองคณบด คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยอสลามยะลา รองคณบด คณะศลปศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา ผอานวยการสานกบรการการศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา ผอานวยการวทยาลยภาษาอาหรบซคกอซม มหาวทยาลยอสลามยะลา หวหนาสาขาวชาชพคร มหาวทยาลยอสลามยะลา หวหนาสาขาวชาอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา หวหนาสาขาวชาชะรอะฮ มหาวทยาลยอสลามยะลา หวหนากองกจการพเศษ มหาวทยาลยอสลามยะลา

ผทรงคณวฒพจารณาประเมนบทความ รองศาสตราจารย ดร.อสมาแอ อาล มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน รองศาสตราจารย ดร.อบราเฮม ณรงครกษาเขต มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน ผชวยศาสตราจารย ดร.บรรจง ไวทยเมธา ศนยวทยาศาสตรฮาลาลจฬาลงกรณมหาวทยาลย

สานกงานปตตาน ดร.อดนน สอแม มหาวทยาลยอสลามยะลา ดร.อบดลรอนง สอแต มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน Assoc. Prof. Dr.Mohd Muhiden Bin Abd Rahman Universiti Malaya Nilampuri, Kelantan, Malaysia

Dr.Murtadha Farah Ali มหาวทยาลยอสลามยะลา บรรณาธการจดการ นายมาหะมะ ดาแมง นายอบดลยลาเตะ สาและ นายฟารด อบดลลอฮหะซน นายอาสมง เจะอาแซ กาหนดการเผยแพร 2 ฉบบ ตอป

การเผยแพร จดจาหนายและมอบใหหองสมด หนวยงานของรฐ สถาบนการศกษาในประเทศ และตางประเทศ

สถานทตดตอ บณฑตวทยาลย ชน 1 อาคารคณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา 135/8 หม 3 ตาบลเขาตม อาเภอยะรง จงหวดปตตาน 94160 โทร.0-7341-8614 โทรสาร 0-7341-8615, 0-7341-8616 Email: [email protected]

รปเลม บณฑตวทยาลย

พมพท โรงพมพมตรภาพ เลขท 5/49 ถนนเจรญประดษฐ ตาบลรสะมแล

อาเภอเมอง จงหวดปตตาน 94000 โทร 0-7333-1429

∗ทศนะและขอคดเหนใด ๆ ทปรากฏในวารสารฉบบน เปนความคดเหนสวนตวของผเขยนแตละ

ทาน ทางกองบรรณาธการเปดเสรดานความคด และไมถอวาเปนความรบผดชอบของกองบรรณาธการ

บทบรรณาธการ มวลการสรรเสรญทงหลายเปนสทธ แหงเอกองคอลลอฮ ททรงอนมตใหการรวบรวมและจดทาวารสารฉบบนสาเรจลลวงไปดวยด ขอความสนตสขและความโปรดปรานของอลลอฮ จงประสบแดทานนบ มฮมมด ผเปนศาสนฑตของพระองคตลอดจนวงศวานของทานและผศรทธาตอทานทวทกคน

วารสาร อล-นร เปนวารสารทางวชาการฉบบสงคมศาสตรและมนษยศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา ซงไดจดตพมพปละ 2 ฉบบ เพอนาเสนอองคความรในเชงวชาการทหลากหลาย จากผลงานของนกวชาการ คณาจารย นกศกษาระดบบณฑตศกษาทงภายในและภายนอก ทงนเพอเปนการเผยแพรองคความรทสรางสรรคและเปนประโยชนสสงคม

วารสาร อล-นร ฉบบน เปนฉบบท 8 ประจาป 2553 ทไดรวบรวมบทความทางวชาการทมความหลากหลายทางดานภาษาและไดรบเกยรตจากบรรดาผทรงคณวฒ ทงในประเทศและตางประเทศทาหนาทตรวจสอบและประเมนคณภาพของบทความ กองบรรณาธการวารสาร ยนดรบการพจารณาผลงานวชาการของทกๆ ทานทมความสนใจ รวมถงคาตชม และขอเสนอแนะตางๆ เพอนาสการพฒนาผลงานทางวชาการใหมคณภาพตอไป

บรรณาธการวารสาร อล-นร

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา

วารสาร AL-NUR บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา ปท 5 ฉบบท 8 1 January-June 2010

อล-นร

الثالث اجلنوبية الواليات يف الدينية املدارس يف العربية اللغة تدريس قائطر

*سومي حممد زين عدنان

**كاسيت جاي يلء هيم

***إبراهيم يتء هي

البحث ملخص

ثالثة يف األهلية الدينية املدارس يف العربية اللغة تدريس قائ طر على التعرف إىل هذا البحث يهدف لتعرف ، ) Narathiwat( وناراتيوات ) Yala( وجاال ) Pattani( نوب؛ وهي فتاين واليات اجل مشكالت على وا

حيث الشخصية، املقابالت إجراء على ويعتمد . هلا املناسبة احللول لوضع هافي هاودراست العربية اللغة تدريس بالرجوع املكتبية، الدراسة على يعتمد كما بالتحليل، والقيام مجعها مث باألمر املعنيني على االستبانات توزيع مت

الباحثني، ومكتبات اإلسالمية جاال جبامعة العامة الكويت دولة مكتبة من تيسرت اليت واملقاالت املؤلفات إىل ملها ق متعددة، جي ائ ، أية لغة كانت، طر اللغة تدريس ل : أوال أمهها؛ املتوخاة، النتائج إىل النهاية يف ليتوصل ق، ائ طر الثالث اجلنوبية بالواليات األهلية الدينية املدارس يف العربية لتدريس اللغة : ثانياطريقة، 35يف ونالباحثلتدريس اللغة العربية ودراستها يف هذه املدارس : لثا ثا ، والترمجة القواعد طريقة احملاضرة، وطريقة :أمهها

هذه طرق حل معرفة : رابعا ، داريني اإل واألخرى إىل الدارسني و درسني امل ، تعود بعضها إىل مشكالت لعرب درسني ا امل واستعانتهاب ي املناسب الدراس املنهج يف إعداد املدرسة املشكالت، واليت تتمثل يف ضرورة

، دراسة مرحلة إعداد املعلمني على درسني امل ، وتشجيع تدريسية املهارة ال غوية و الل كفاءة ال ذوي الوافدين . دراسة اللغة العربية على التعليمية املساعدة األنشطة ودفعهم حنو إعداد ، يبية وإخضاعهم يف الدورات التدر

لتعليمية للغة املشكالت، ذلك إجناحا ملشروع الع حل هذه كما يوصي البحث بضرورة اتباع طرق ملية ا .يف هذه املنطقة العربية، لغة القرآن الكرمي

.يف الدراسات العربية واحلضارة اإلسالمية، حماضر بقسم اللغة العربية جبامعة جاال اإلسالمية دكتوراه * .ال اإلسالميةجبامعة جابالدبلوم العايل حماضر **

.جبامعة جاال اإلسالمية بقسم اللغة العربية حماضر ***

บทความวจย

วารสาร AL-NUR บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา

ปท 5 ฉบบท 8 2 January-June 2010

อล-นร

Abstract

This research was prepared to identify the methods of teaching Arabic language in schools, and religious community in the three southern provinces of the Kingdom of Thailand: Pattani, Yala and Narathiwat, and to identify the problems of teaching the Arabic language and to study them in order to develop appropriate solutions. It depends on the interviews, which were distributed questionnaires to stakeholders, as well as collected and did the analysis. It also depends on the desk study, by referening to the books and articles that were available in the Kuwait Library, Yala Islamic University, additionally the research results are as followings; First: to teach the language, any languages, multiple modalities, and researchers with 35 methods, Second: to teach Arabic in schools, and religious community in the southern provinces with 3 methods. The most important method is lecture, the rules and the translation, Third: to teach the Arabic language and to study on the problems of the schools, owned by some teachers and other students and administrators, Fourth: to learn the ways to solve these problems, which are the need for school in the preparation of the curriculum appropation and aiding of Arabian teachers with the language proficiency and teaching skills, Moreover, it was done to encourage teachers to study the process of preparing teachers for being subjected in training courses, as well as to push them towards the development of educational activities to help study the Arabic language. The research recommends the need to follow the ways of solving these problems. It drafted the educational process of the Arabic language, the language of the Qur’an in this region.


อล-นร

املقدمة

باهتمام شديد من قبل املسلمني وغريهم، ملا متتاز به من –إىل الوقت احلاضر –حتظى اللغة العربية القرآن الكرمي، دستور األمة اإلسالمية، وبالشريعة اإلسالمية، كما أهنا تعد لغة التجارة ارتباطها الوثيق ب

وبالرغم من ذلك فقد لقيت بعض االنتقادات حول . والتواصل، وهي اللغة الرابعة من حيث كثرة املتكلمني باملنهج، ومنها ما ما يتعلق : تدريسها، وخاصة للناطقني بغريها، حيث واجهوا عددا من املشكالت، منها

ق التدريس، ومنها ما يتعلق باملعلمني، ومنها ما يتعلق بالبيئة، إىل غري ذلك من املشكالت، األمر ائ يتعلق بطر ، وهبذا، جيب مراعاة أركان العملية الذي يشكل للطلبة نوعا من امللل وعدم الرغبة يف تعلمها، فينصرفون عنها

، واليت هي عملية تكاملية تتفاعل فيها هذه األركان، وذلك ) واملتعلم وبيئة التعليم املنهج واملعلم ( التعليمية لتحقيق أهداف التعليم، إذ إن حصول أي خلل يف ركن من هذه األركان سيؤدي إىل خلل يف نتائج العملية

.)21: 2007. عطية، حمسن علي(التعليمية

:اآلتية األمور يشمل فيه واحلديث

:ومشكلته أمهية البحث

م تصقل اإلنسان يف جماالت التفكري والروح يم من أن عملية التربية والتعل يتنبع أمهية التربية والتعل واألخالق ليتحمل املسؤولية على نفسه وأهله وجمتمعه، فضال عن كونه أحد موارد البالد، فال شك أن له

ه كأحد هذه املوارد البشرية جيب أن حيتل مكان دوراعظيما يف تطويرالبالد يف اجملاالت املختلفة، وألمهيت . ) 52: 2005. احلبيب، فهد بن إبراهيم ( ميالصدارة ، فكان أفضل الوسائل لتطويره وتنميته هي التربية والتعل

ا ما يرجع إىل طرق وأما مشكالت البحث فترجع إىل أن للتدريس والتعليم والتربية مشكالت متعددة ، منه مشولية النظرة وبعد التفكري وإخالص ( ال تتناسب واألهداف املتوخاة، واليت مضموهنا هنا إ التدريس حبيث

، ومنها ما يرجع إىل نظام امتحان حتديد املستوى، األمر الذي أكد على فقدان التوازن والعدل، لتفقد يف ) النية اجملتمع يفاألخري اجلودة يف أداء املهمة كأحد املوارد اإلنسانية املختارة

:أهداف البحث

: يهدف البحث إىل اآليت ارس الدينية األهلية يف الواليات اجلنوبية الثالث املد يف ق تدريس اللغة العربيةائالتعرف على طر. 1، هذه الواليات يف ها يف املدارس الدينية األهلية اللغة العربية ودراست التعرف على مشكالت تدريس. 2

الوضع احللول املناسبة هل



อล-นร

:نتائج البحث

: يتوقع الباحثون من هذا البحث عدة نتائج؛ منها املدارس الدينية األهلية بالواليات اجلنوبية الثالث يفق تدريس اللغة العربية ائمعرفة طر. 1الدينية األهلية بالواليات اجلنوبية الثالث، املدارس يف ها معرفة مشكالت تدريس اللغة ودراست . 2 ول املناسبة هلاووضع احلل

:حدود البحث

املدارس يف ق تدريس اللغة العربية ائ ذكر الباحثون أن هذه الدراسة دراسية نوعية حبيث تدرس طر ابالت الشخصية الدينية األهلية بالواليات اجلنوبية الثالث ، وأما طريقة مجع املعلومات هلذا البحث فتمتاز باملق

.ألربع وعشرين شخصا

:لبحثمصطلحات ا " الواليات اجلنوبية الثالث"و " س الدينية األهليةاملدار"و " اللغة العربية"و " التدريس ةقيطر": وهي

أورد الباحثون يف هذا الفصل البحوث والدراسات حول اآلراء اليت ترتبط خبطة التدريس ومنطه

.قه ووسائله وتقييمه وبعض البحوث السابقةائوطر

:آراء حول خطة التدريس Aporn( "جاي تيانج آفون" رأي األستاذ ويف هذا اجملال أوردوا آراء الباحثني التايالنديني، منها؛

Chaitiang, 25400: 4( حيث يرى ضرورة إعداد اخلطة التدريسية قبل مباشرة العمل التدريسي لتحقيق ، اهلدف املرسوم من هذا العمل جبودة عالية

:آراء حول أشكال التدريس

، " سو مت كونانوكورن " ؛ تعريف ، منها الباحثون بتعريف التدريس، وأوردوا تعريفات متعددة بدأ أو إعطاء احملتويات العلمية، كما عرفه أيضا بأن يستفهم والعلوم إعطاء املعلومات حيث عرف التدريس بأنه

تطرق الباحثون إىل مث . يعاوهنم لطلبة يف حل املشكلة وأن أن يرشد املعلم ا املعلم الطلبة، فالتدريس إذن هو . "سوء فني بون جو وونج"فذكروا عدة آراء، منها؛ رأي ، قواعد التدريس األساسية

Supin Bunchuwong) , (2538: 5-6القائل إن للتدريس قواعد أربع، وهي :


อล-นร

املشكالت وحل التدريس ومهارات واملعلومات املعلم حيث من التام االستعداد - 1 التدريس على والتدريب التقييم وأدوات وسائله التدريس خطة عدادإ - 2 وأساليب ترغيبهم، وحتفيزهم الطلبة بني الفردية الفروق معرفة: مثل التعلم، سيكولوجية - 3 والتقرير التقييم - 4 :سبعة فكانت التدريس، أشكال تناولوا مث ) Concept Attainment Model( النموذجي التحصيل مفهوم – 1 ) Inquiry Training Model( األسئلة تقدمي على التدريب – 2 )Memory Model( الذاكرة منوذج – 3 )Syntactics Model( النموذج التركييب – 4 )Group Investigation Model( اجلمعي البحث منوذج - 5 )Jurisprudential Inquiry Model( القانوين البحث منوذج – 6 )Concentraled Language Encounters( املتناقض اللغوي التركيز منوذج – 7ناسب ما ي هاوأحسن اخلاصة، أمهيته ولكل ، كثرية فهي التدريس، قائ طر اختيار مقاييس نظروا يف مث

: مخسة مقاييس املناسبة قائالطر الختياربينوا أن و وقدرام، الطلبة عقلية ورغبتهم كفائتهم حيث من للمدرسني اسبةمن التدريس طريقة تكون أن جيب – 1 العلمية وقدرام الطلبة مستويات الطريقة تراعي أن جيب - 2 حيث من األنسب املقرر الكتاب باختيار وذلك التدريس، لعملية املرسومة األهداف الطريقة حتقق أن – 3 واملضمون احملتويات

إىل حيتاج ما هناك إن إذ قصرية، أو طويلة مدة إىل اج حتت إهنا حيث من املادة، طبيعة تراعي أن جيب – 4 قصرية مدة إىل وأخرى طويلة مدة

جيب أخذ االعتبار أيضا يف جلب اهتمام الطلبة يف دراستهم عرب خربات املدرسني ووسائل التعليم املناسبة – 5

:ق التدريسائحول طر آراء

مباشرة عملهم يف ون كثريا اليت يستخدمها املدرس قائ الطر بعض يف هذا املوضوع تطرق الباحثون إىل : وهي، طريقة فكانت مثاين وثالثني التدريسي

:(Lecture Method) احملاضرة طريقة – 1 نقل على املعلم دور يتركز أن مبعىن يستقبلوهنا، الذين املتعلمني إىل املعلومات املعلم يقدم الطريقة هذه يف مساعها يف دور للمتعلمني كان كما واملتعلمني، املعلم بني تفاعل أي حدوث دون ارف واملع فحسب املعلومات يف الطلبة لدي الصرب قلة الطريقة هذه سلبيات من ،)168: 2009. الطناوي، عفت مصطفى( وحفظها وتسجيلها



อล-นร

ضعيفة، احملاضرة تقدمي يف املعلم مقدرة كانت وإذا للطلبة، التطبيق يكون وال سطحيا، يكون والتعلم التعلم، . وغريها هبا، هتماماال وعدم ، والنوم بامللل، يشعرون الطلبة فتجعل

لتدريس جتعل خمتلفة وسائل هناك لطريقة هبذه ا لية، نوعية ذا ا لوسائل تلك ومن عا تقدمي عدم اكان املعلم إذا ة خمتلفة فترة زمنية قصرية، ومل تكن احملاضرة أكثر من نصف ساع ونقاط متعددة موضوعات

.من أمثال الفيديو والشفافة والكمبيوتر وغريها، يتكلم وحده وال يستخدم وسائل أخرى :(Demonstration Method) طريقة التمثيل والعرض -2

لطلبة العرض يف طريقة املعلم هنا هو املقصود بالتمثيل والتجريب والشرح لتفهيم الطلبة حبيث الم والطلبة معا، أو عامل أو من وحده وللتمثيل أنواع خمتلفة، قديكون التمثيل من املعلم يشاهدونه ويسمعون،

.بري أم املعلم اخلارجي اخل، أوالطلبة فقط، أوالطالب الواحد فقطأما خطوات التدريس هبذه الطريقة تبدأ من بيان أهداف التمثيل، مث تطبيق التمثيل الصحيح، مث طلب

بة حىت يفكروا حسب املراحل التطبيقية، مث طلب املعلم من الطلبة حىت يطبقوا ويفعلوا مثل ما املعلم من الطل .طبق املعلم آنفا، مث النقد من املعلم ما قد طبق الطلبة للتنمية واإلرتقاء، مث أخريا التقييم من املعلم

لم عميقا، وأما متثيل الذي التمثيل اجليد ال بد من مشاركة الطلبة يف العرض والتطبيق حىت يصبح التع . ال يشاركه الطلبة يف التطبيق فيسمى مثل هذا التعلم تعلما سطحيا

من أجل تقوية طريقة التمثيل إىل مستوى األفضل وذي نوعية عالية يستطيع املعلم أن يعطي فرصة التطبيق هدوا جيدا، وأن يكون املمثل للطلبة بعد عرض املعلم، وأن يكون حجم آالت التطبيق مناسبا يستطيعون أن يشا

عاملا كيفية استخدام آالت التطبيق، وأن ال يستخدم املعلم وقتا طويال يف العرض والتمثيل حىت ال يضيق وقت .التطبيق هلم، وأن ال خيرب املعلم النتيجة األخرية هلم قبل انتهاء التطبيق، وغريها من الوسائل للتقوية واإلرتقاء

:(Case Study Method) واحلادثة الواقع من التعلم طريقة -3 الوضع حتليل طريق عن املشاكل حل من الطلبة قدرات وتنمي تطور اليت الوسائل من وسيلة الطريقة هذه التحليل على فيها املعلم يركز الطريقة هبذه والتدريس . حقيقة غري أم حقيقة أو خطأ، أو صحيحة بأهنا واحلادثة

أصبحت اليت النقاط بعض يقدم الدرس، حمتويات أو املعلومات بعض املعلم قدم أن بعد . املادة حمتويات من أكثر . التحليل إىل حتتاج مشكالت تكون وأن أخرى، بعد مرة تتكرر ورمبا واقعية احلادثة تكون أن اجليدة الواقع من التعلم طريقة صفات من

.لتحليلها تكفي ثريةك معلومات له تكون وأن احلادثة، هلذه الكثرية االختيارات تقدمي مث للدراسة، الواقعية املشكالت نقاط بعض بتوزيع تبدأ الطريقة هبذه التدريس خطوات أما مث الواقعية، احلادثة أو املشكلة نقطة لقراءة الفرصة إعطاء مث للدراسة، الزمنية الفترة حتديد مع األساسية املعلومات

بني ما جمموعة ولكل جمموعات إىل الطلبة تقسيم مث فرديا، إجابتها مع املشكلة أو احلادثة لتلك األسئلة الطلبة يقرأ . اخلالصة مث حتليلها، تقدم أن اجملموعة لكل مث. أشخاص 4-8

:(Role playing Method) األدوار لعب طريقة -4


อล-นร

بة حبيث ال يعد نص د بلعب األدوار هنا هو التمثيل يف حالة أراد املعلم أن يدرسها ويبينها للطل املقصو .والطلبة يتمثلون حسب تفكريهم يف دور يفرض له. الكالم أو املعلومات اليت يريد أن يتحدث عنها

وهو أيضا . التمثيل وسيلة مهمة للمعلم الذي يريد من الطلبة أن حيصلوا اخلربات يف ظرف املطلوب معرفة آراء اآلخرين املختلفة أكثر من وهذه الطريقة من التدريس تركز على . وسيلة ملعرفة آراء اآلخرين

.حمتويات املادة، ويركز أيضا على إحساس اآلخرين وشعورهم أكثر من طرق أخرىتستخدم هذه الطريقة إذا أراد املعلم أن حيمس الطلبة على االهتمام واملشاركة يف التعلم، وأن جيعلها

. هارة املرائدجسرا للشرح والبيان، وأن يعلمهم مهارة حل املشكالت، ومأما خطوات التدريس هبذه الطريقة تبدأ باختيار املسألة أو املشكلة اليت سوف تستخدم يف التمثيل، مث

تسخني الطلبة الستعدادهم إىل مشاهدته، مث الشرح والبيان عن الظروف بشكل عام، مث الشرح والبيان عن وقت حمدد، مث حتليل التمثيل، فهنا املعلم يوقف دور املمثلني، واملشاهدين من الطلبة، مث عرض التمثيل يف

العرض فترة قليلة لكي حيلل هذا العرض، مث مواصلة عرض التمثيل، إذا انتهى من العرض يستطيع أن يطلب املعلم بعض الطلبة أن ميثلوا نقل العرض حىت يزداد فهمهم حنو التمثيل، وأخريا يستطيعوا أن حيلوا املسألة أو

.املشكلة :(Simulation Method)طريقة فرض احلادثة الزائفة -5

املقصود بفرض احلادثة هنا أن يفرض املعلم حادثة زائفة إىل الطلبة لغرض تفهيم تلك احلادثة الفرضية ومتثيل ". متثيل الدور " وفرض احلادثة يشبه ما يسمى بـ . ومثلها من احلادثات اليت تشبه احلادثات الواقعية

ض احلادثة، وحتديد الدور للطلبة ميثلون حسب احلادثة الفرضية وبدون نص الكالم اجلاهز الدور يوجب فر هلم، واملمثلون البد من أن يفكروا بأنفسهم حسب دور كل واحد منهم، وأما يف فرض احلادثة يوجد نص

.الكالم لكل واحد من املمثلني ليتحدث حسب ما كتب يف النص الكالميلطريقة تبدأ بتحديد الدور واختيار املمثلني، مث شرح املعلم إىل الطلبة دورهم خطوات التدريس هبذه ا

الذي سيمثلونه يف احلادثة الفرضية باختيار مع التطبيق، مث بيان أهداف التمثيل مع شرح خطوات التمثيل، مث .عرض التمثيل، وأخريا شرح التمثيل إىل الطلبة املشاهدين

لتدريس ع لزائفة إجياد احلماسة يف نفوس الطلبة حنو من إجيابيات طريقة ا ن طريق فرض احلادثة االدراسة ملا فيها من مشاركة الطلبة أنفسهم، وشعور الطلبة بالترفيه، وباإلضافة إىل ذلك تنمية قدرات الطلبة

.يف جمال حتليل املشكالت وأخذ القرار، وكذلك استعداد الطلبة ملواجهة احلادثات احلقيقية يف اجملتمع :(Games Method)طريقة األلعاب -6 اللعب نشاط من األنشطة اليت هلا شروط حمددة حبيث يتكون من الالعبني شخصان أو أكثر، ويكون

معظم األلعاب املستخدمة يف التدريس غري واقعية، بل هي زائفة مصنوعة يستخدمها املعلم . هناك فائز وخاسر . لفةللطلبة يف ظرف لغرض تعلم مراحله املخت



อล-นร

تستخدم طريقة األلعاب يف التدريس يف جماالت خمتلفة، منها أن تكون وسيلة من الوسائل التعليمية، .وأن تكون مقدمة ومدخال للدرس، وأن تكون آلة مساعدة يف التدريس والتعلم

ى هناك بعض املالحظات يف استعمال األلعاب لتعليم الكبار، منها أن تكون األلعاب مناسبة مع حمتو املادة، والعمر، وأن يكون مجيع اللطلبة مشاركون فيها، وأن يكون إعداد املعلومات قبل إجراء األلعاب، وأن يكون الوقت كافيا للعرض وللخالصة، وأن يكون التوضيح والبيان بعد إنتهاء األلعاب عن موضوع الدرس،

.ومشكلته اليت يواجهها الطلبة مع بيان طريقة حلها :(Learning Method)تعلم طريقة ال -7 التعلم هو التدريس الذي قسم فيه املعلم الغرف إىل غرف متعددة املقصود بالتدريس عن طريقة

حسب موضوعات الدرس اليت يريد املعلم أن يعلمها الطلبة، وهذه الطريقة وسيلة وفرصة لتشجيع الطلبة أن .تدريس املختلفة يف وقت حمدديدرسوا باالنتقال من غرفة إىل غرفة أخرى، وبطريقة ال

أشخاص لكل مركز 8-6أما خطوات التدريس هبذه الطريقة تبدأ بتقسيم الطلبة إىل جمموعات ما بني أو لكل قاعة دراسية، مث وضح املعلم كيفية االنتقال من مركز إىل مركز آخر، مع كيفية إجراء نشاط فيه، مث

ني هلا مع إجراء النشاط املأمور يف الورقة املعدة، وإذا انتهى بعد ذلك دخول كل جمموعة إىل املركز الذي ع الوقت احملدد فعلى كل جمموعة أن تنتقل إىل املركز اجلديد، مث إذا انتهت كل اجملموعات من األنشطة املعينة،

بة طلب املعلم أن تقدم كل جمموعة ما قد تعلموا من هذا النشاط، مث أخريا يشرح املعلم خالصة الدرس للطل .مجيعا

: (Internship Method)طريقة التدريب -8 التدريب للطلبة مع أي مؤسسة أو مركز يتعلق مبجال أمر مفيد هلم، وذلك ألن التدريب أمر واقعي،

ويكون التدريب على . واملتدربون سيتعلمون كيفية العمل، وكيفية التعامل مع اآلخرين يف املؤسسة أو املركز . ثالثة، واألفضل أن يكون التدريب أكثر من ذلكاألقل أسبوعني أو

املؤسسة يف التدريب هلؤالء املتدربني، بدءا من وضع اخلطة مع أشخاص يف أما دور املعلم أن خيط خطة اليت يريد املعلم أن يرسل املتدربني إليها بإعداد املوضوع املعينة املطلوبة هلم، مث حتديد شكل التعلم عن طريق

مث إعالم املتدربني عن املوضوع مع بيان اللوائح املختلفة املناسبة هلم، مث الذهاب . ملشاركة املباشرة املالحظة وا ليشارك منتدىمث يقيم املعلم . مث مقابلة مدير املؤسسة ملعرفة التطور واملشكلة. لزيارة املكان مع دراسة العمل مسبقا

عملوها، اليت يع املتدربني لتسجيل األعمال اليومية مث تشج . فيه املتدربون اآلخرون لغرض حتصيل اخلربات .درسوها مع مالحظام اليتمث أخريا كتابة التقرير بعد انتهاء التدريب عن األشياء . ودرسوها مع فوائدها

:(Group project Method)طريقة كتابة املشروع اجلماعي -9 ادة واحدة يساعدون بعضهم بعضا لكتابة كتابة املشروع اجلماعي وسيلة للطلبة الذين لديهم إر

لتعلم : (Apps,:1991)) أبس ( املشروع املعني قال لطريقة وسيلة جيدة للطلبة حىت يتعملوا كيفية ا أن هذه ا


อล-นร

وللمتعلمني فرصة للعمل مع . هذه الطريقة أيضا تناسب لتشجيع الطلبة أن يفكروا، وحيللوا، ويقيموا . باجلماعة .تعلمون كيفية التعامل املناسب يف جمال التفكري والعملاآلخرين، وذلك جيعلهم ي

خطوات التدريس هبذه الطريقة تبدأ من تقسيم الطلبة إىل جمموعات، وعدد اجملموعة الواحدة مابني مث كل جمموعة تعمل مبشروع واحد مجاعة، والطلبة يستطيعون أن خيتاروا موضوعا بأنفسهم، . أشخاص 2-4

مث . راد اجملموعة موضوع الدراسة وكيفية دراسته، وأما دور املعلم أن يرشدهم فقط واملهم أن يتضح عند أف .أخريا عند هناية كتابة املشروع أن يقدم كل اجملموعات يف االجتماع

:(Peer teaching Method) :طريقة تعليم األقران -10 وعة واحدة ليعلم بعضهم املراد بتعليم الصديق لصديقه أن جيمع أفراد من مكتب واحد أو من جمم

بأن هذه الطريقة مفيدة جدا، وأهنا ال (Chaarney, :1998)" شارين " ذكر . بعضا، وليقيم دوره، وليقدم إرشادات .هااعتماد حتتاج إىل ميزانية يف

من إجيابيات طريقة تعليم الصديق صديقه إذا كانت يف حالة كفاءة أعضاء اجملموعة متعددة وخرباا حالة عدد اخلرباء والعلماء كثري مع إخالصهم يف املهارات املختلفة كمهارة يف االقتصاد، ويف خمتلفة، ويف

.التقنية، ويف االجتماع وغريها ):Questioning Method( األسئلة ريقةط -11

طريقة تستخدم . خمتلفة آراء حنو التفكري يف الطلبة يساعد ألنه التدريس، وسائل من وسيلة السؤال واملعرفة، التعلم إىل تشجيعهم وكذلك ومعرفتهم فهمهم واختبار الطلبة، مشاركة املعلم أراد إذا لةاألسئ

.والبيان للشرح وكمقدمة واملراجعة، التقييم ذلك إىل وباإلضافة واالهتمام، ومات واملعل احلقائق تذكر على تعتمد اليت وهي حفظية، أسئلة : أقسام أربعة إىل فتنقسم األسئلة أنواع أما

مااملقصود : املثال سبيل وعلى املتعددة، اإلجابات من واحدة الصحيحة اإلجابة وتكون الطلبة، درسها اليت ـ خملوطة اإلجابة وتكون عنها، اإلجابة قبل التفكري و التأمل إىل حتتاج اليت وهي تفكريية، وأسئلة ؟، ISO 2009 ب

وتكون خمتلفة أماكن من معلومات جيمعوا أن يستطيعوا حىت أكثر لتفكري ا يستخدمون والطلبة أخرى، مبعلومات التفكري، توسيعية للمدير؟، وأسئلة العمل تنفيذ حنو التشجيع مافائدة : املثال سبيل وعلى . مشروحة واحدة إجابة أخريا التنمية اجتاه يكون كيف : الطلبة املعلم يسأل أن : املثال سبيل على احلفظ، من أكثر التفكري على تعتمد اليت وهي

سيجيبون الذين والطلبة وتوسيعه واحلفظ التفكري على تعتمد اليت وهي تقييمية، م؟ وأسئلة 2000 عام بعد للموظفني ملاذا : املثال سبيل وعلى وقرارهم رأيهم إبراز مع وتوسيعه، واحلفظ التفكري، يستعملوا أن من فالبد األسئلة هذه على حنو واإلحساس الشعور عن السؤال يف يقيم أن ميكن السؤال أن هذا حبيث فالنة؟، من أكثر جملتمعا لدى مقبولة فالنة .التحكيم أسباب عن والسؤال للتفكري، والسؤال للتحكيم، والسؤال األخرية، النتيجة

منها فالنتيجة احلفظية باألسئلة سئلوا إذا مثال وتعلمهم الطلبة دراسة على يؤثر األسئلة من نوع لكل التقييمية، األسئلة أو التفكري، توسيعية باألسئلة سئلوا إذا وأما ، ) Learning Surface( سطحية تكون دراستهم أن

).Deep Learning( عميقة دراستهم وتكون عميقا، تعلما سيتعلمون فالطلبة



อล-นร

):Method Field Trip(امليدانية الرحلة طريقة. 12 بأن ) Apps( أبس ذكر احلقيقية، وقد األشياء ملشاهدة مكان ما إىل لبةالط خروج هي امليدانية الرحلة

.الذايت التعلم شعور حنو الطلبة تبعث مجيلة وسيلة التعلم مع الرحلة ):Method Interview( املقابلة طريقة. 13

وهذه علمية، حماضرة يلقي لكي جاء الذي وهو اخلارج، من مدعو أستاذ هناك كان إذا تستخدم املقابلة إذا وأحيانا األسئلة، بعض يعد للمادة فاملعلم اجلماهري، أمام كالمه بإلقاء يتعود مل األستاذ كان إذا جدا مفيدة الطريقة .وأفضل أحسن لكان لإلجابة وإعداده لقراءا املوعد قبل األستاذ إىل األسئلة تلك يقدم أن يستطيع املعلم كان

ذي احملاضر أو األستاذ اختيار أوال خطوات، ناجحة تكون حىت للتدريس املقابلة طريقة وإلعداد سوف اليت اخلطوات عن إخباره مع املوعد قبل األستاذ مقابة مث املراد، اجملال يف وخربته علمه يف عالية كفاءة على شتملم هذا سؤاله بأن يتيقن أن املعلم على السؤال قبل مث املقابلة، يف يسأل اليت األسئلة تقدمي أو تكون، التعلم أوتقييد ما يريد، بأن يتكلم لألستاذ فرصة إعطاء أو عام، سؤال عن يبتعد أن وعليه مهمة، نقاط

.كثريا املعلم أعدها اليت باألسئلة والدراسة :Method (Small Group( الصغرية اجملموعة طريقة .14

رأيه، أن يبدي طالب ولكل فوق، فما طالبني يف جمموعة من الطلبة مجع هو الطريقة هبذه التدريس اجملموعة أعضاء وعدد اجملموعة، رأي حسب األمر تنفيذ يف االتفاق على القدرة مع العلم طلب يف ويتعاون .ليتعلم على فرصة منهم واحد كل حيصل حىت أشخاص 7.8 مابني املناسب

لتدريس خطوات أهداف حتديد مث صغرية، جمموعات إىل الطلبة تقسيم من تبدأ الطريقة هلذه ا التقدمي وقت وحتديد وسكرتريها، اجملموعة مسؤول اختيار مث اجملموعة، أفراد بني التعرف ذلك وبعد التدريس،

التقدمي هذا هل التقدمي، هذا يالحظ واملعلم اجملموعة، لكل العمل يبدأ مث دقائق، عشر مثال اجملموعة، لكل الطلبة مجيع أخريا مث الفصل، أمام اجملموعة بالتقدمي كل وكيل يقوم ذلك بعد ال؟ أم حمدد موضوع مع يستقيم

.يشرحون بالتفصيل ويقدمون اخلالصة ): Method Brain Storming( الدماغية العاصفة طريقة .15

الطلبة من واحد كل يستطيع اليت جيدة التدريس وسائل من وسيلة الدماغية العاصفة بطريقة التدريس وإبداء للتفكري فرصة الطلبة فلجميع . املعلم قبل من حمددة مشكلة حنو تامة حبرية يه رأ يبدي أن خالهلا من

.الكبري االجتماع أمام قدموه ما يلخصون وأخريا معا، حيللون ذلك وبعد رأيهم، الطلبة ذلك بعد . العمال حتفيز وسائل مثال املعلم قبل من املشكلة حتديد من تبدأ التدريس خطوات أما

حبيث اآلراء هذه مجيعا والطلبة املعلم حيلل مث الشفافة، أو السبورة على اآلراء كل يسجل واملعلم راءهم، آ يبدون أخريا مث املكتوبة، اآلراء من فيقطع ومناسبا وواقعيا ممكنا يكن مل رأي فأي والواقعية، املمكنة اآلراء إىل النظرة .األخرية اخلالصة

:Method (Group Discussion( ةاجلماعي املناقشة طريقة .16


อล-นร

2.7 مابني جمموعة كل وعدد صغرية، جمموعات إىل الطلبة بتقسيم يكون الطريقة هبذه التدريس .الكبري االجتماع يف املناقشة نتائج تقدمي مث املعلم، قبل من مقدمة حمددة نقطة يف تكون واملناقشة أشخاص،

خمتلف واهتمامهم الطلبة، من كبري عدد مع تتناسب اليت التدريس وسيلة اجلماعية املناقشة طريقة .والدراسة التعلم يف املشاركة فهم فرييد املعلم وأما ومتنوع،

اآلخرين، آراء إىل يستمعوا أن وكذلك التعلم، يف الطلبة مشاركة املعلم أراد إذا الطريقة هذه تستخدم .الطلبة من متنوعة آراء يعرف وأن

:Method (Panel Discussion( ئريةالدا املناقشة طريقة .17 أكثر احملددة املشكلة مع املناسبة اآلراء على احلصول إىل دف اليت باملناقشة يكون الطريقة هبذه التدريس

مناقشة تكون املناقشة وهذه . املذكورة اآلراء من القرار أخذ يف التحريض إىل ودف اخلالصة، على احلصول من املناقش دعوة مث املشكلة، أو املناقشة موضوع باختيار تبدأ الطريقة هذه وخطوات حلها، على يتفق مل اليت املشكلة

مدير يعرف مث اآلراء، لتسجيل ومساعده اجللسة مدير تعيني ذلك بعد الطلبة، من أو حماضرته إللقاء اخلارجي الطلبة ومن اخلارجي املناقش من قشة املنا اجللسة مدير يلخص مث املناقشة، تبدأ ذلك بعد اخلارجي، املناقش اجللسة .للتسجيل املدير مساعد يلخص أخريا مث املستمعني من للمشاركة فرصة اجللسة مدير يعطى مث األخري، يف

):Method Forum( احلوارية الطريقة. 18 يف والشجاعة والفهم املعرفة تنمية يف املهمة التدريس وسائل من وسيلة احلوارية بالطريقة التدريس

. ما ملشكلة والتفكري الرأي يف خيتلفان أكثر أو حماضرين بدعوة الطريقة هذه وتقوم . اجلماهري أمام الكالم .األسئلة وتقدمي الرأي إبداء يف للطلبة الفرصة وتكون

بعد كي يتحدثا، احملاضرين دعوة املشكلة، أو املوضوع باختيار تبدأ الطريقة هبذه التدريس خطوات مخس إىل دقائق عشر مثال معني وقت يف يتكلمان احملاضران مث احملاضرين، لتعريف اجللسة ير مد اختيار ذلك .األسئلة مع آراءهم يبدون املستمعون وأخريا قدما، ما يلخص اجللسة مدير بعد ذلك دقيقة، عشرة

): Method Buzz Group( الطنني اجلماعي طريقة .19 الطريقة وهذه ، التعليمية العلمية للطلبة وتتاح هلم فرص املشاركة يف اجملال يفتح الطريقة هبذه التدريس

داخل يف تكون واملناقشة أشخاص، 4.6 مابني يكون والعدد صغرية، جمموعات إىل الطلبة بتقسيم تبدأ التدريسية يف املوضوع اجملموعة يناقش مث دقائق، 5.10 مابني يكون والوقت املعلم، قبل من احملدد املوضوع عن اجملموعة نتائج الفصل أمام مقدما يكون واآلخر مسجال يكون اجملموعة أعضاء من شخص اختيار بعد ذلك حلقتها، تقدمي أخريا حمدد وقت يف يناقشوا أن يستطيعون اجملموعة وأعضاء مراده، فهم من البد واملوضوع املناقشة، .املناقشة انتهاء بعد املناقشة نتائج

):Method Seminar( نتديامل طريقة .20 إىل يقدمون مث كثريا، به ويهتمون حيبونه موضوع بدراسة مكلفني الطلبة يكون أن الطريقة هبذه التدريس

.والشفهية األوراق بصورة البد أن يكون اجملموعة يف املناقشة نتائج وتقدمي. التقدمي بعد يناقشون مث الكبري، االجتماع



อล-นร

):Method Debate( املناظرة طريقة .21 آراء يرى أن املعلم أراد إذا أو خمتلفني، فريقني إىل منقسمني الطلبة كان تكون هذه الطريقة إذا

.للتقدمي دقيقة 51 فريق لكل والوقت أشخاص، 3.5 فريق ولكل الفريقني، ):Method Class Discussion( الفصلية املناقشة طريقة .22

يف املشاركة من البد الطلبة من طالب وكل شخصا، 03 من أقل الطلبة لعدد مناسبة الطريقة هذه الديلمي، طه ( والتقييم والتحليل التفكري على مبساعدة املعلم أن يدرب الطلبة الطريقة هذه ومتتاز املناقشة،

.)27: 2003. الوائلي، سعاد عبد الكرمي& علي حسني ):Method Reading Printed Materials(املواد املطبوعة قراءة طريقة .23

من إىل حتتاج ولكنها املعلم، يستخدمها اليت التدريس وسائل من وسيلة الطريقة هبذه التدريس الستيعاب تكفي ال األخرى والوسائل معرفتها، من البد كثرية معلومات العصر هذا يف جند يقرأ، أن يستطيع املعلم على املقررة، أو اإلضافية واألوراق الكتب اءة قر طريقة استخدام من البد لذلك الكثرية، املعلومات تلك .الفصل خارج يقرؤوها حىت للطلبة واضحة نقاطا حيدد أن

): Method Study Group( دراسة اجملموعات طريقة .24 وتكون أشخاص 3.5 مابني اجملموعة الواحدة وعدد التدريس، طرق من طريقة الدراسة اجلماعية

الدوام، وقت خارج يكون واللقاء اجلماعة، على صعبة موضوعات أو جديدة، موضوعات يف الدراسة .درسوها اليت الدروس بينهم فيما ويناقشون

):Method Individual Conference( الفردي االجتماع طريقة. 25 فرديا، الطلبة ملقابلة الدوام خارج آخر وقتا للطلبة يعطي أن املعلم من يتطلب الطريقة هبذه التدريس

.وغريها املبهمة األمور بعض ولتوضيح الدراسة، يف مشكالم ملناقشة وذلك ): Method Self-Directed learning( الذايت املباشر التعلم طريقة .26

الدراسية، خطته على واملسؤولية االنصاف هلدف للطلبة الدراسة طرق من طريقة الذايت املباشر التعلم والتقييم املعلومات، مصادر واختيار األنشطة، وحتديد الدراسة اخلطة وضع طريقة تارون خي الذين هم والطلبة

.الصعبة الدراسية األمور يف للطلبة ومسهال مرشدا، يكون املعلم دور وأما الطلبة، دور هو فهذا بأنفسهم، ):Method Tutorial( اخلصوصي التعلم طريقة .27

املمتاز هو الذي الطالب أو املعلم حبيث يكون واحد لفرد أو صغرية، جملموعة الطريقة هبذه التدريس الطلبة أن الطريقة هذه إجيابيات ومن . السابقة الدروس مراجعة أو جديدا موضوعا يدرس أن وميكن يدرس، قاءإل من أكثر قوية تكون واملعلم الطلبة بني العالقة وأن بالغ االهتمام بالدراسة والتركيز عليها، يهتمون

.القرار وأخذ التفكري، حلرية قوي حمرض تكون وأن الفصل، احملاضرة يف ): Method Discovery( االستكشاف طريقة .28


อล-นร

هنا باالكتشاف واملراد بأنفسهم اإلجابة الذين يكتشفون الطلبة هم يكون الطريقة هبذه التدريس هو بذلك املراد وأما قبلهم، اكتشفت قد جابة اإل احلقيقة ويف اإلجابة، عن يكشفون الناس أول بأهنم اليراد

تدريسه يف الطريقة هذه خيتار أن املعلم أراد فإذا . اآلخرين طريق عن تكن مل اإلجابة إىل تصل اليت الطريقة هذه حل ويف وحيلوها، منها ليتعلموا مشكالت وهلا للطلبة، املناسبة االفتراضية احلالة صناعة من فالبد للطلبة،

التاريخ سيدرسون فالطلبة . ومشكالا املادة لطبيعة مناسبا تطبيقا ويطبقون املعلومات، يستخدمون ملشكالت ا يركز الطريقة هبذه التدريس ، ولذلك البيولوجيون، يدرس كما البيولوجيا وسيدرسون املؤرخون، يدرس كما الديلمي، طه علي ( أيضا غريها مع تستخدم ولكنها والرياضيات، العلوم، تناسب وهي الكيفيات، على

.)27: 2003. الوائلي، سعاد عبد الكرمي& حسني ):Method Problem Solving( املشكلة حل طريقة. 29

،) 2552ديوئي، جلوند ( املشكالت حل يف العلوم يستخدم الذي التدريس هو الطريقة هبذه التدريس اخلالصة، مث املشكلة، حلل النظام ووضع والتقييم، علومات امل مجع مث االفتراض، مث املشكلة، معرفة أوال وهي .اخلالصة مراجعة األخري ويف

):Method Audio-visual Media( الوسائل السمعية البصرية طريقة .30 والفيلم، كالصورة، املتعددة التعليمية الوسائل يستخدم الذي التدريس هو الطريقة هبذه التدريس

.وغريها التسجيالت،و واملسجل والتلفزيون، الدراسي، الفصل إعداد مث استخدامها، قبل الوسائل بإعداد تبدأ الطريقة هلذه التدريس خطوات وأما

وما شيء، أي إىل سينظرون بأهنم هلم يوضح واملعلم للمشاهدة، مستعدين يكونوا حىت الطلبة إعداد بعد ذلك ويوضح يشرح أن املعلم يستطيع فهنا العرض، مراجعة مرحلة أخريا مث العرض، مث املشاهدة، يف هذه دورهم .األسئلة ملعرفة مدى الفهم بعض ويسأل املهمة، األمور

): Method Laboratory(املخترب طريقة .31 وإرشاد رعاية حتت ولكن بأنفسهم املخترب يف الطلبة خيترب الذي التدريس هو الطريقة هبذه التدريس

مذكرة من البد التطبيق وعند والتنسيق، اخلطة وضع يف حيسن أن من البد الطريقة هذه يف واملعلم املعلم، من .واألسئلة التطبيق، كيفية اإلعالم، وسائل اهلدف، حتتوي صغرية يدوية

):Method In Class Report( الفصلي البحث طريقة .32 يف فيقدموه صغريا، حبثا كتبواي أن الطلبة فيه من املعلم يطلب الذي التدريس هو الطريقة هبذه التدريس

.مجاعيا أو فرديا يكون أن وجيوز شفويا، التقدمي يكون وغالبا الفصل، ):Method Experiment( التجربة طريقة .33

كي الطلبة ملعاونة املعينة األساليب فيه املعلم يستخدم الذي التدريس هو الطريقة هبذه التدريس يف واالفتراض املشكلة بأنفسهم الطلبة حبيث حيدد احملددة األهداف حسب والدراسة التعلم يف يتحمسوا



อล-นร

لتجربة، لوسائل باستخدام منهم احملددة األساليب حسب يطبقون مث ا فيجمعون الضرورية، واآلالت ا .التجربة هذه من الدراسية والفوائد النتائج يلخصون مث وحيللون، املعلومات،

):Method Deduction( االستنتاجية الطريقة .34 الطلبة، إىل الالئحة أو النظرية عن املعلومات املعلم يقدم فيه الذي التدريس هو الطريقة هبذه التدريس

مع النظرية تلك ينفذوا أن الطلبة من يطلب مث الالئحة، أو النظرية بتلك املتعلقة النماذج يقدم وبعد ذلك .النظرية هذه حنو بةالطل فهم لتعميق وذلك املختلفة، اجلديدة الظروف

):Method Induction( االستقرائية الطريقة .35 واحلادثات، والتفكري، واملعلومات، فيه النماذج، املعلم يعد الذي التدريس هو الطريقة هبذه التدريس

أونظرية، بفكرة، يأتوا حىت جيدا يدرسوها أن الطلبة من يطلب مث باملوضوع، املتعلقة واآلراء والظروف، متعددة مناذج دراسة أن الطلبة من يطلب التدريس شديد، هذا وباختصار جديدة ظروف يف ليطبقوها وذلك .بنظرية اإلتيان أن يستطيعوا حىت

): Method Drama( املسرحية طريقة .36 املسرحية هذه يف والقصة املسرحية، يقدموا أن الطلبة من املعلم يطلب أن هو الطريقة هبذه التدريس

القصة بداية من جيدا فهما املسرحية هذه طريق عن الدرس يفهموا حىت الطلبة لتعليم أساسا موضوعة ون تك .هنايتها إىل

:(Case Method)طريقة النموذج -37 لطلبة أن ملعلم من ا لناجحة حبيث يطلب ا لتدريس ا لنموذج االفتراضي واحدة من طرق ا طريقة ا

ضي، مث جييبوا عن األسئلة املوضوعة، واإلجابات اليت أجيبت عن تلك يدرسوا النموذج القصصي االفترا .األسئلة تستخدم كمعلومات للمناقشة بعد ذلك، ومن هنا حتدث الدراسة من الطلبة هبذه الطريقة

:(Programmed Instruction Method) طريقة الدروس املربجمة -38 أن يدرسوا بأنفسهم الدروس املربجمة اجلاهزة من قبل التدريس هبذه الطريقة أن يطلب املعلم من الطلبة

وهذه الدروس املربجمة ختتلف عن الدروس العادية حبيث تقسم تلك الدروس املربجمة إىل تقسيمات . املعلم .ويقدمها املعلم بصورة يستطيع الطلبة أن يتجاوبوا معها. صغرية للتسهيل على الطلبة يف دراستهم

فأي . ددة للتدريس املذكورة جند أن طرق التدريس هي األساليب للتدريس ومن تلك الطرق املتع طريقة من تلك الطرق املذكورة، هلا أساليب خاصة يف ظرف معني، وهي ضرورية يف تلك الطريقة اليت

لذا، على املعلم أن يدرس اإلجيابيات لكل الطرق ملساعدته يف االستخدام الصحيح . يستطيع أن يرتعها املعلم ناسب مع أهداف تلك الطريقة والتنوع يف اختيار الطريقة للتدريس من تلك الطرق الكثرية يزيد نوعية وامل

.التدريس للمعلم ويكسب اهتمام الطلبة بصورة أكثر


อล-นร

: آراء حول الوسائل التعليمية

:قسم الباحثون هذا املوضوع إىل ثالثة أقسام، وهي املعلمني ات والوسائل التعليمية، فذكروا أربعة تعريفات من تناولوا فيه تعريف األدو : القسم األول

الوسائل التعليمية هي : إذ يقول ، ) Chaiyong Promwong, 2523( " شاي يونج فروموونج " التايالنديني، منها؛ تعريف إىل تستخدم كوسيلة إليصال املعرفة واملعلومات واملهارات ) ت،ألعاب، وغريها يامسرحيات، متثيل ( آالت وكيفيات

وقد عرفها بأهنا كواسطة مساعدة لنقل ، ) Kidanan Malithong, 2535( " كيدانان ملئتهونج " الطلبة، ومنها؛ تعريف . املعلومات من املعلم أو مصدر املعلومات إىل الطلبة، وهي تساعد لبيان وشرح وتفهيم الدروس بسهولة

" كيدانان ملئتهونج " وأوردوا أربعة آراء، منها؛ رأي تناولوا فيه فوائد الوسائل التعليمية : القسم الثاين أن فوائد الوسائل التعليمية تفيد الطلبة واملعلمني، فللطلبة فوائد كثرية، منها أهنا حترض : الذي مفاده ) 83: , 2535(

الوسائل الطلبة وتزيد اهتمامهم، ويترتب على ذلك شعور الطلبة بالسرور والفرح، وعدم امللل من الدراسة، هذه التعليمية تساعد الطلبة على مشاركة األنشطة التعليمية أكثر، وتساعدهم على إجياد العالقة القوية بني الطلبة والطلبة،

كما أن للمعلمني أيضا فوائد كثرية، منها أن هذه الوسائل تساعد املعلمني يف إنشاء البيئة . وبني الطلبة واملعلمني .بالدراسة، مث جتعلهم يشعرون بالسرور والفرح يف التدريس، تزيد ثقة من نفسكاجلميلة اليت تثري االهتمام ثالثة آراء من وا استخدام الوسائل التعليمية، فأورد اختيار كيفية حتدث الباحثون عن : القسم الثالث

، إذ " نج و ومو رشاي يونج ف " رأي العلماء لبيان كيفية استخدام الوسائل التعليمية الناجحة، ومن هذه اآلراء ن من مقاييس اختيار الوسائل التعليمية، أن تناسب مستوى عمر الطلبة وتفكريهم، وخربام السابقة، إ : يقول

وإرادم واهتمامهم، وكذلك تناسب حمتويات املادة، وتتفق مع أهداف املادة، تساعدهم يف فهمها سريعا مع .زيادة ملهارات الطلبة اللغوية وتضفيالسرور،

: ول التقييم حسب الواقعآراء ح

:أقسام، وهيإىل مخسة واقسمتناول الباحثون سبل التقييم ف

آري واشرأ " ، منها؛ رأي سبعة آراء وا تعريف التقييم حسب الواقع، وأورد تناولوا فيه : األول القسم ملعلم، ويسجل، إذ يقول بأن التقييم حسب الواقع هو أن يالحظ ا ، ) Ari Wachirawarakan, 2542( " واراكان

على وجيمع املعلومات من أعمال الطلبة وأنشطتهم وهذا التقييم يكون متواصال ومستمرا مع التدريس، ويركز ).22: 2546 ،أ واراكانرآري وش. (نتائج أعماهلم وأنشطتهم

والتسجيل تكلم الباحثون عن التقييم حسب الواقع، فذكروا أنه أمر جديد، وهو املالحظة : القسم الثاين .ع املعلومات من أعمال الطلبة، وذلك ليكون أساسا يف التحكيم وأخذ القرارمجو

.وهذا التقييم مل يركز على املهارات األساسية، وإمنا على أعمال الطلبة وأنشطتهم، وقدرام يف حل املشكالتسؤويت " رأي ملهمة للتقييم حسب الواقع،منها؛ ن عن السمات ا يتحدث الباحثو : القسم الثالث

املعلم هذا التقييم مع األنشطة التعليمية حبيث ي منها أن يجر السمات املهمة اليت ذكرها عشرة؛ و ". مونكم



อล-นร

ومنها أن مكان كاملدرسة، والبيت، واجملتمع، هذه األنشطة يستطيع املعلم أن يقيمها يف كل حال و من خالل . ط إجيابية للطلبة، وغريهايركز املعلم على االهتمام يف تطوير نقا

آري وشرأ " حتدث الباحثون عن كيفية التقييم حسب الواقع، فذكروا رأيا واحدا، وهو رأي : القسم الرابع أن التقييم هبذه الطريقة يستطيع املعلم أن يفعله بأشكال خمتلفة، منها باملالحظة، واملقابلة، : إذ يقول " وراكان

.األشخاص، واالستبيانات، والتقرير عن نفسه أو العريضة، وامللفات اليت تسجل كل األعمال والتسجيالت لبعض :تكلم الباحثون عن كيفية استخدام التقييم حسب الواقع يف التدريس، وهي: القسم اخلامس

ة األوراق، هدوء البدء وذلك ألجل تأكيد فهم املعلمني، وقبوهلم حنوه، فمن املمكن أن يبدأ هذا بدراس : أوال .فيديو، ومشاهدة األعمال يف املدرسة اليت قد جرت، حىت يفهم املعلمون جيدا عن هذا شيئا فشيئاالومشاهدة

.مجع املعلومات واحملتويات يف امللفات، وهذا التقييم يستطيع املعلم أن يستخدمه يف كل مواد دراسية: ثانياذلك يستطيع أن يزيد املعلم يطور نظام املالحظة، بعد تنمية نقاط السلبيات، تعين إذا كان : ثالثا

.نوعية التقييم أكثر وأفضلبعا عليه أن يراجع ف إعداد اجلدول الزمين ملقابلة الطلبة بصورة فردية أو جمموعة، وأما املعلم : را

.أعماهلم، ويسجلها، ويالحظ عليها .)99 –97: 2008. قرم، عبد الغين يوسف(يفيته على مراحل هذا التقييم، وك على املعلم أن يتعرف: خامسا

:السابقةالدراسات

Chyanon( " جيانون مون فيان جان " منها؛ ما قام هبا األستاذ أورد الباحثون سبع عشرة دراسة،

Monpianjan ( ، )2543 ( للغة اإل " بعنوان بواليةكونكني جنليزية ملعلمي طرق تدريس ا ئية االبتدا ملدارس " ا )Khonkaen ( ، سيفواجنيوك سوجن " األستاذ و " )Puangyok Songsi, 2540 ( ، مشكالت تعليم اللغة " بعنوان

إلجن يف ا ىل و أل ا لسنة ا ملعلمي ية جنال ليز ية سو ال و ذ " ألستا ا و ن " ، مو ء ي ن ر و و ن ت سو وج ر ا )WimonratSunthonroj,2545 ( " ية باخلربة اللغوية ملعلمي السنة األوىل يف مشكالت تعليم اللغة التايالند " بعنوان

.2540 العام الدراسي

:البحث قوانني

يركز الباحثون يف تعليم اللغة العربية يف املدارس األهلية اإلسالمية يف الواليات الثالث اجلنوبية على لذا يكون هذا قية، تقع يف احلياة اليومية احلقي ، حبيث يدرسون األعمال اليت اطرقه ومشكالته، وطرق حله

ة بصورة شامل اق التدريس، ومشكالته، وطرق حله ائ أن جيدوا طر ا نوعيا ال كميا لكي يستطيعوا البحث حبث :يةحبيث يدرسونه حسب اخلطوات اآلت

اإلسالمية يف الواليات الثالث للغة العربية يف املدارس األهلية هي معلمو تعليم ا : الفئة املستهدفة . 1 .اجلنوبية


อล-นร

للغة العربية يف املدارس األهلية : عينة الدراسة . 2 عينة الدراسة يف هذا البحث هي معلمو تعليم الباحثون عينة الدراسة عن طريق 24بالواليات الثالث اجلنوبية،عددهم الفحص يتشخصا، حبيث اختار ا

:ة لعدة مراحل، وهي كاآليتوالعشوائي ةكاختيار املركز لكل الوالية، والعشوائي ة العشوائية احملددة الطريق اختيار املركز عن : املرحلة األوىل

.، كاختيار املركز لكل الواليةةالسهل .كاختيار مدرسة لكل املركز ةالسهل ةالعشوائي ةطريقالاختيار املدرسة عن : املرحلة الثانية، وهي معلمو تعليم ة احملدد ةالعشوائي ةطريق ال اختيار عينة الدراسة للمرحلة األخرية عن : املرحلة الثالثة

.شهادة الدراسات العليا حاملو اللغة العربيةالباحثني املساعدين هلم يف مجع املعلومات عن طريق املقابلة ب يستعني الباحثون : مجع املعلومات . 3

قابلة امل العميقة، وباإلضافة إىل ذلك يستأذنون من الفئة املستهدفة لتسجيل احلوار اجلاري بينهم حبيث جتري .حسب األسئلة املوضوعة

لعميقة . 4 ملقابلة ا لعميقة يف دراسة طر : ا ملقابلة ا لنقاط اليت تستخدم ا ئ ا لعربية يف ا للغة ا ق تدريس ا :ة، وهي كاآليتأربع مية يف الواليات الثالث اجلنوبيةاملدارس األهلية اإلسال

.املعلومات األساسية لعينة الدراسة: أوال .اللغة العربية يف املدراس األهلية اإلسالمية يف الواليات الثالث اجلنوبية ق تدريسائطر :ثانيا .مشكالت تدريس اللغة العربية يف املدراس األهلية اإلسالمية يف الواليات الثالث اجلنوبية: ثالثا

طرق حل مشكالت طرق تدريس اللغة العربية يف املدراس األهلية اإلسالمية يف الواليات : رابعا .الث اجلنوبيةالث

طريقة حتليل املعلومات هلذا البحث عن طريق التصنيف حسب األهداف، مث : حتليل املعلومات . 5 .حتليلها بتقريب األفكار النظرية والبحث مبساعدة اإلحصاء الوصفي

:نتائج البحث

سالمية يف رس األهلية اإل ا اللغة العربية يف املد ائق تدريس بعد أن مجع الباحثون املعلومات عن طر :توصلوا إىل عدد من النتائج، هي كاآليتالواليات الثالث اجلنوبية،

رس األهلية اإلسالمية يف الواليات الثالث اجلنوبية، ا ق تدريس اللغة العربية يف املد ائ دراسة طر : أوال .للغة العربيةق تدريس اائوتشتمل على وضع خطة التدريس، أو اإلعداد يف تدريس اللغة العربية، واختيار طر

وباإلضافة وسائل تدريس اللغة العربية، وكيفية استخدام املعمل يف تدريس اللغة العربية، اختيار : ثانيا تدريس احلوار يف التدريس، قائ ق تدريس املفردات اجلديدة، وطر ائ إىل ذلك استخدام اللغة يف التدريس، وطر

.العربية، وتقييم نتائج التدريس ل يف اللغةق تدريس املقاائق تدريس القواعد النحوية، وطرائوطر



อล-นร

العربية يف املدارس األهلية اإلسالمية يف الواليات الثالث اجلنوبية، دراسة مشكالت تدريس اللغة: ثالثا، وهي تتضمن كثري من املشكالت عن طريق املقابلة العميقة توجد مت احلصول عليها اليت فمن املعلومات

متخصصني يف جمال يف إعداد وضع خطة التدريس، ومل يكونوا اء فضعم مثال همعظمف ، املعلمني مشكالت الطلبة أو املتعلمني أنفسهم فمثال خلفيات الطلبة متفاوتة، ، وهناك مشكالت من قبل هااللغة العربية أو تدريس

مفيدة ألهنم ريصعوبة يف التدريس، وكذلك تفكريهم اخلاطئ بأن مادة اللغة العربية غ يشعرون ب جتعل املعلمني يف اإلداريني، وضعف خربة تتمثل يف قلة وأما مشكالت اإلداريني ف . ما يف مهنته ه اليستطيعون أن يستخدمو

كما أن للمدرسة . التعليمية يف جمال تدريس اللغة العربية جمال اإلدارة، وعدم اهتمام اإلداريني حنو األنشطة والوسائل جهزة األ يف إعداد ها ، واستعداد ا يف اللغة العربية عدم توفر املنهج اخلاص هل منها؛ ، مشكالت أيضا

.ضعيف التعليميةتدريس اللغة العربية يف املدارس األهلية اإلسالمية يف الواليات دراسة طرق حل مشكالت : رابعا

:ما يأيت تلك الطرق حلل املشكالت الثالث اجلنوبية ومن .الدراسي أن تعد املدرسة املنهج - .دراسة مرحلة إعداد املعلمني أو الدراسات العليا للمعلمني علىاملعلمني جع أن تش- .أن تشجع املعلمني يف مشاركة التدورات التدريبية - .دراسة اللغة العربيةعلى التعليمية املساعدة عد املعلمون األنشطةأن ي - .لغوية واملهارة التدريسيةذوي الكفاءة ال الوافدينالعرب املعلمنيباملدرسة تستعنيأن -

:قترحاتوامل اخلالصة والتوضيح

ختص الدراسة وتوضيحها ص الباحثون نتائج خل حللت يف الفصول السابقة، من املعلومات اليت قد : ومقترحاا فيما يأيت

:البحث خالصة

:العامة املعلومات:أوال :لمعلومات املهمة املستخدمة يف هذا البحثل ادرمص عدالدراسة اليت ت من املعلومات العامة لعينة

.ثاناإل عدد الذكور أكثر منعدد -1هذه الفئة العمرية ، و سنة 40 – 30مابني ية العمر من الفئة سنة 50 - 41بني ماية العمرتفوق الفئة - 2

.سنة 15 الفئة العمرية من أكثرسنة، و 30 الفئة العمرية أقل من الثانيةخرجيي وخرجيات الدبلوم والدراسات من عددا أكثر ون واخلرجيات من مرحلة البكالوريوس اخلرجي - 3

.العليا


อล-นร

.رحلة الثانوية األوىلأصحاب املالثانوية الثانية أكثر من باملرحلةالدراسات العصرية أصحاب - 4 .سنة 20 - 16ومن سنوات، 10 – 5 مدة اخلربة سنة أكثر من 15 – 11مابني مدة اخلربة التدريسية - 5

:العربية يف املدارس األهلية اإلسالمية ق تدريس اللغةائدراسة طر :ثانيا :استعداد النفس يف تدريس اللغة العربية وضع خطة التدريس أو - 1 .مهم العربية يف املدارس األهلية اإلسالمية أن وضع خطة التدريس أو استعداد النفس يرى معلمو اللغة - .ئهقبل التدريس وأثنا من وضعها أكثرالتدريس بعد التدريس وضع خطة يرون أن - :اللغة العربية اختيار طرق تدريس - 2

من لغوية أكثر من الطرق األخرى اخلربة ال قةاإلسالمية خيتارون طري املدارس األهلية معلمو اللغة العربية يف .والتمثيل، واأللعاب، واألسئلة وغريها ،طريق املساعدة اجلماعية، والشرح، والتوضيح، وحكاية القصص

:اللغة العربية اختيار وسائل تدريس - 3بي لعر ا للغة ا معلمو ر ختا لكل ةا ا قة بطا كثر وسيلة أ ة، مة ر لصو ا و لكبري، ا إلعالن ا وسيلة من

.والفيديو، واألوراق، واألخبار وغريها والتسجيالت، :اللغوي استخدام املعمل - 4

املدارس األهلية اإلسالمية أن استخدام املعمل اللغوي ضروري، ولكن ربية يف يرى معلمو اللغة الع .يستخدموه أكثرهم مل :تدريس اللغة العربية اللغة املستخدمة يف - 5

.األخرى اتاللغ من استخدام اللغة التايالندية أو العربية طول احلصة أكثر م معلمو اللغةاستخد :ة يف اللغة العربيةاجلديد كيفية تعليم املفردات - 6

يف املدارس األهلية اإلسالمية على استخدام طريقة احلفظ يف تعليم املفردات اتفق معلمو اللغة العربية اتية، وطريقة البطاقة، وطريقة ذال من طريقة التهجئة أو الكتابة، وطريقة التكرار، وطريقة املراجعة أكثر اجلديدة

.وغريها األنشطةمساعدة الصديق صديقه، وطريقة تكثيف .واحلوار يف اللغة العربية كيفية تدريس الكالم - 7

طريقة استخد ملعلمون ا ر م وطريقة ب احلوا لتسجيالت، ا م استخدا طريقة من أكثر لشخصني ا ني .وغريها االستماع والكالم

.النحوية يف اللغة العربية كيفية تدريس القواعد - 8 نحوية بطريقة القواعد والترمجة أكثر من طريقة الشرح، والبحث القواعد ال ن يف تدريس واستخدم املعلم

.وغريها .واحملتوى يف اللغة العربية كيفية تدريس املقال - 9

.القراءة أكثر من مهارة القراءة، والقواعد النحوية م املعلمون مهارةاستخد .اللغة العربية التقييم يف تدريس - 10



อล-นร

قبل الدراسة، حبيث و ة بعد الدراسة أكثر من التقييم أثناء الدراسة، العربي قيم املعلمون تدريس اللغة .الواقعية، واملقابلة وغريها طريقة اختيار الكفاءةمن يقة املالحظة أكثرطر وامداستخ

.غري الفامهني احملتويات الدراسية كيفية مساعدة الطلبة - 11 .الدراسية الذين مل يفهموا احملتوياتالتدريس اإلضايف ملساعدة الطلبة م املعلمون طريقةاستخد

:ةالعربية يف املدارس األهلية اإلسالمية يف الواليات الثالث اجلنوب دراسة مشكالت تدريس اللغة: ثالثااستعداد املعلمني أو ، منها؛ ن مشكلة و عشر ، وهي يف تدريس اللغة العربية املشكالت ون أورد الباحث

قلة فضال عن وأكثرهم ليسوا من املتخصصني يف اللغة العربية أو تعليمها، خطة التدريس قليل جدا، وضع .واملذكرة، واخلطة التدريسية، وغريها اخلربة يف التربية، والحيللون حمتويات املنهج واحلصص الدراسية،

ت الثالث تدريس اللغة العربية يف املدارس األهلية اإلسالمية يف الواليا دراسة كيفية حل مشكالت : رابعا :اجلنوبية

حال، ة يف البحث كله اثين عشر ون تدريس اللغة العربية، فأورد الباحث قدم املعلمون حل مشكالت العايل يف أن تعد املنهاج، وأن حترض املعلمني الدراسة يف مستوى الدبلوم ى املدرسة عل ومن هذه احللول أن .ندوات ومؤمتراتدورات وهلم قيم ق التدريس جيدا، وأن تائالتربية حىت يفهموا طر

:توضيح نتائج البحث

:هناك نتائج حتتاج إىل توضيحها يف هذا البحث، وهيواحلصص : أوال واحملتوى ملنهاج حتليل ا ا وحمتويا لتدريسية ا اخلطة يعدون لعربية ا للغة ا معلمو

.الدراسية، وخطة التدريسرون أمهية وضع اخلطة التدريسية، وذلك ألنه عمل مهم من هذه النتيجة جند أن معلمي اللغة العربية ي

وضع اخلطة للتدريس مسؤولية مث إن . يتوقف على وضع اخلطة التدريسية وجناح التدريس وعدمه . لكل املعلم ماذا سيدرس املعلم؟ ألي هدف؟ كيف يدرس؟ ماهي الوسيلة؟ إىل : أساسية للمعلمني، ألنه خطة مستقبلية

مسبق قبل العملية التدريسية جتعل املعلم يدرس تدريسا شامال، وله أهداف معينة، وهذا استعداد . آخرها .وتدريسه واضح لدى الطلبة

.ق التدريس املختلفةائاختار معلمو اللغة العربية طر: ثانياق خمتلفة ومتنوعة، وهذا أمر مجيل ألهنم ال يتقيدون بطريقة ائ جند املعلمني يدرسون اللغة العربية بطر

وجيب على . خيتار طريقة معينة مناسبة مع الطلبة يف كل مرحلة من املراحل التعليمية أن ة ألن املعلم بعد واحد .ق التدريس وخربتهائأن هناك عالقة متينة بني طرأن يدركوا املعلمني

.اختار معلمو اللغة العربية الوسائل املختلفة: ثالثا. تدريسهم أكثر، مث بعده يستخدمون البطاقة للكلمات وغريها جند املعلمني يستخدمون الوسائل املتنوعة يف

ىل الطلبة، وموضحة للدروس وذلك ألن الوسائل تستطيع أن تكون واسطة لنقل املعلومات، واملعرفة من املعلمني إ


อล-นร

حملتوى ا تالئم ، فعلى املعلمني أن خيتاروا الوسائل اليت ر، وتصل إىل األهداف املتوخاة فهم الطلبة أكث حىت يزداد .استخدامها بسهولة والبد من الوسائل اليت يسهل على املعلمنياملدروس، واهلدف الذي يرمي إليه املعلمون،

.قيم معلمو اللغة العربية املادة اليت مت تدريسها بعد انتهاء تدريسهم: رابعاانات أن االستب يس، وذلك ألهنم يدركون جند املعلمني يستخدمون وسائل التقييم املتنوعة يف التدر انات نقاط بة حمدودة كذلك، وذلك ألن لالستب املوزعة على الناس حمدودة ضيقة، وهذا جيعل متابعة تطوير الطل

لذا، على املعلمني أن يستخدموا . حمدودة تتعلق باألهداف للتدريس، وال ميكن أن يقيم كفاءة حقيقية للطلبة .وسائل متعددة يف التقييم والتقومي

:حاتاملقتر :يقترح الباحثون ما يأيت: أوال

.إعطاء الفرص للمعلمني غري املؤهلني للتأهيل العلمي واملهين - 1 على اإلداريني االهتمام بتنظيم الدورات التدريبية والندوات العلمية للمعلمني باالستمرار، وحث - 2

، فيها ركة ملشا ا على ملعلمني لنا ا تبني لذي ا هم، ا مبستو مثال أ للنهوض ، هلشاشة ا من درجة على . نه .. ... ر وسائلهم التربوية املالئمةايتخدم على حسن اإلعداد لدروسهم، واومساع

على املعلمني أصحاب اخلربة عقد دورات تدريبية لغري املؤهلني حىت تعم الفائدة - 3 حىت تعم الفائدةعلى املعلمني أصحاب اخلربة عقد دورات تدريبية لغري املؤهلني - 4

:بعض املقترحات لكتابة البحث القادم: ثانيانتائج الدراسة بحث، ولكن يف والية أخرى، مث تخضع أن يكون هناك حبث آخر مثل هذا ال -1

.للمقارنة، لغرض تنمية معلمي اللغة العربيةأو يف الواليات أن يكون هناك حبوث أخرى لدراسة هذا املوضوع نفسه، ويف الواليات نفسها -2

:األخرى، ولكن الدراسة تكون مع عينة الدراسة احملددة املخصوصة، من أمثال أن تكون الدراسة اخلاصة ملعلمي الشريعة اإلسالمية - أن تكون الدراسة اخلاصة ملعلمي العقيدة - أن تكون الدراسة اخلاصة ملعلمي القرآن - يخأن تكون الدراسة اخلاصة ملعلمي التار - : أن تكون هناك حبوث أخرى تتعلق باألنشطة التعليمية ملعلمي املدارس األهلية اإلسالمية، من أمثال - 3 دراسة مشكالت تعليم اللغة العربية - على التدريس سلبا العوامل اليت تؤثر - طرق حل مشكالت الطلبة الذين حيصلون على نتائج متدنية - دراسات اإلسالميةنظرة الطلبة حنو معلمي ال -

.وغريها -



อล-นร

املصادر واملراجع

اللغة العربيةالعريب املؤمتر. )إستراتيجية مقترحة(مستقبل التعليم يف اململكة العربية السعودية . 2005. احلبيب، فهد بن إبراهيم

.إبريل 21 – 17من الفترة ،)التعليم التقين –التعليم العام –التعليم العايل (األول الستشراق مستقبل التعليم العايل العملية يفالطرائق . 2003.) الدكتورة(الوائلي، سعاد عبد الكرمي & الدكتور (الديلمي، طه علي حسني

.دار الشروق للنشر والتوزيع: عمان. 1د. ريس اللغة العربيةتد : عمان. 1ط. التربويةتدريس اللغة العربية وفقا ألحدث الطرائق . 2010). الدكتور(طاهر، علوي عبد اهللا

.دار املسرية للنشر والتوزيع والطباعة –استراتيجياته –مهارته -طيطهخت: فعالالتدريس ال. 2009. )األستاذ الدكتور( الطناوي، عفت مصطفى

.دار املسرية للنشر والتوزيع والطباعة: عمان. 1ط. تقوميه دار : عمان. 1ط. ية يف ضوء الكفايات األدائيةتدريس االغة العرب. 2007). الدكتور(عطية، حمسن علي

.املناهج للنشر والتوزيع . 2العدد . اجمللة العربية لضمان جودة التعليم اجلامعي. اجلودة بني احلاضر واملستقبل: 2008. قرم، عبد الغين يوسف

ภาษาไทย กดานนท มะลทอง. 2535. เทคโนโลยการศกษารวมสมย. พมพครงท 2. กรงเทพ: เอดสน เพรสโพรดกส. ชยานนท มนเพยงจนทร. 2543. พฤตกรรมการสอนภาษาองกฤษของครในโรงเรยนประถมศกษาสงกดสานกงาน

การประถมศกษาจงหวดขอนแกน. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต มหาวทยาลยของแกน. ชยยงค พรมหมวงศ. 2523. เทคโนโลยและสอการศกษา. กรงเทพ: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย. พวงหยก สองศร. 2540. สภาพและปญหารการสอนภาษาองกฤษของครชนประถมศกษาปท 1 ในจงหวดสงขลา.

วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยสงขลานครนทร. วมลรตน สนทรโรจน. 2540. ปญหาการจดการเรยนการสอนภาษาไทยแบบมงประสบการณภาษาของครชน

ประถมศกษาปท 1 ปการศกษา 2540 สงกดสานกงานการประถมศกษาจงหวดมหาสารคาม . วทยานพนธปรญญามหาบณฑต มหาวทยาลยมหาสารคาม.

สพน บญชวงศ. 2538. หลกการสอน. กรงเทพ: สถาบนราชภฏสวนดสต. อาภรณ ใจเทยง. 2540 หลกการสอน. กรงเทพ: โอ เอส พรนตง เฮาส. อารย วชรวราการ. 2542. การวดและประเมนผลการเรยน. ธนบร. สถาบนราชภฏธนบร.



อล-นร

دراسة حتليلية منوذجية يف ضوء أسباب النزول والورود: بويـنـفقه البيان ال

∗ حممد بن داود مساروه

ملخص البحث

لباحث سبب النزول للنص اإلهلي ، وسبب الورود للنص النبوي، نوعا من فقه احملل، وإعانة للمجتهد ا يعتربنفسها ، للترتيل؛ هلذا تأيت أمهية هذه املقالة العلمية ، اليت هي مقتضب حبث على إدراك أمهية توفر الشروط والظروف

. علمي للباحث بالوسم ذاته أبعاد سبب الرتول والورود، وأمهيتهما يف عملية االجتهاد والتجديد، أو - 1: ويهدف هذا البحث إىل معرفة

ي، على غري حمله، بالتوهم أن كل حكم ، يصلح لكل مدى خطورة ترتيل النص، أو احلكم الشرع - 2. فقه الترتيلمدى خطورة ترتيل أحكام - 3.األحوال، أو أنه يرتل بإطالق، دون مراعاة الشروط والظروف ومالبسات احلال

مدى تعرض األمة يف تارخيها الطويل، حلاالت - 4 .وخطاب احلرب واملعركة على ساحات السلم، والدعوة ، والبالغ .رية من السقوط والنهوض، واهلزمية والنصر، والضعف والقوة، وأن لكل حالة حكمها، وفقههاكث

وقد انتهج الباحث يف هذا البحث النهج املكتيب االستقرائي االستنباطي التحليلي الوصفي ، وتوصل خالله إىل .حرية االعتقاد قاعدة عظيمة من قواعد الدين اإلسالمي - 1: املرتكزات التالية اليت تشكل مقومات فقه حمل الترتيل

ال يصح األخذ مبفهوم نص - 4. عدم القول بالنسخ بال برهان - 3. إن ورود سبب خاص للنص ال يقيد عمومه - 2التنويه بسياقه خطورة ترتيل النص النبوي على احملل من غري الفقه أو - 5. آخر يف وجود نص صريح يف املوضوع

مجل يف القرآن ب ، بل مصدر لتفصيل وتفعيل ما أاحلديث النبوي ليس مصدر تأصيل األحكام، فحس - 6 .ومناسبته .مؤكد أن من يرد اهللا به خريا يفقهه يف الدين - 7 .الكرمي

*ة ، حماضر بقسم أصول الدين راساتماجستري يف الدة ، جامعة –اإلسالميراسات اإلسالمية الدة جاال كلياإلسالمي




อล-นร

Abstract

The researcher considers reasons of revelation of the Holy Qura’n and reasons of the frequency of the Hadith, one of the “situational jurisprudence” that helps the diligent (Mujtahid) in understanding the importance of the availability of conditions of revelation, and therefore, comes the importance of this academic article. The researcher had adopted the analytical and descriptive methods in this research. The research aims at; 1. Knowing the considers the reasons of revelation of the Holy Qura’n and the frequency of Hadith and their importance in the diligence (Ijtihad) and revival, or the jurisprudence of revelation; 2. Knowing the extent of danger of giving wrong judgment on the Qura’n by generalizing the situational revelation without looking at the reasons and conditions of each case of the revelation; 3. Knowing the extent of danger of judging the peace (Al-silm) and call (Al-da’wah) situations in place of war (Al-harb) situations; 4. Knowing extent to which the Islamic (Ummah) throughout its long history exposed to many conditions of; progress and down-fall, win-war and defeat, and strength and weakness. For each of these conditions, its own jurisprudence-judgments. The researcher had found the following findings, which are the main principles of situational jurisprudence: 1. the freedom of faith is one of the principles of the Islamic Religion; 2. the frequency of Hadith is a special reason for specific conditions, therefore cannot be generalized; 3. no abrogation is be made without strong evidence; 4. no another meaning is to be considered in the presence of a correct evidence on the issue; 5. there is a danger on using the Hadith without understanding; 6. the Hadith is not a source for confirming judgments only, but a source for interpreting what is generalized by the Holy Qura’n; 7. the evidences from Islamic jurisprudence which confirm that he who God (Allah) wants him to be fortunate, he should seek from Allah to make him a knowledgeable in understanding of Islamic Religion.



อล-นร

مقدمةβÎ) $uΖ¨ :احلمد هللا رب العاملني القائل øŠn= tã …çµ yè ÷Ηsd …çµ tΡ#u™ö è% uρ ، #sŒ Î* sù çµ≈tΡ ù& t s% ôìÎ7?$$sù …çµtΡ#u™öè% ، §ΝèO ¨βÎ) $uΖøŠn=tã …çµtΡ$uŠt/ )75، القيامة :

17 - 19( . أن يبين للناس ما نزل إليهم، قال : األوىل الذي مهمته والصالة والسالم على رسوله املبعوث رمحة للعاملني، ≈ÏM :تعاىل uΖ Éit7ø9 $$ Î/ Ì ç/–“9 $#uρ 3 !$uΖ ø9 t“Ρ r&uρ y7ø‹s9 Î) t ò2Ïe%! $# t⎦ Îi⎫ t7çFÏ9 Ä¨$Ζ=Ï9 $tΒ tΑ Ìh“ çΡ öΝÍκ ö s9 Î) öΝßγ= yè s9 uρ šχρ ã©3xtGtƒ )44: 16، النحل(.

:أما بعدحبفظ القيم يف الكتاب والسنة، من أي حتريف أو ة ، تكفل اهللا فلعل من مقتضيات اخلامتية للرسالة اخلامت

وجاء . تبديل، سواء يف ذلك حتريف الكلم عن مواضعه، أو حتريفه بالتأويل، وهو اخلروج باملعىن عما وضع له اللفظعن غريها من األمم السابقة وامتازت األمة املسلمة . حفظ السنة والبيان النبوي، والعناية ما، مثرة الزمة حلفظ القرآن

والالحقة، بالرواية واإلسناد ، تلك الوسيلة اليت البد منها حلفظ القيم ، والقيام مبهمة البالغ املبني ، والتوصيل ، والنقل :سبيل النجاة، بقوله الثقايف على الوجه الصحيح ، اليت اعتربها اهللا

ö≅è% ’ÎoΤ Î) ⎯s9 ’ÎΤ uÅg ä† z⎯ ÏΒ «!$# Ó‰ tnr& ô⎯ s9 uρ y‰É` r& ⎯ ÏΒ ⎯Ïµ ÏΡρßŠ #‰ ystGù= ãΒ ، ωÎ) $ Zó≈n= t/ z⎯ÏiΒ «!$# ⎯ÏµÏG≈ n=≈ y™Í‘ uρ 4

)23 - 22: 72، اجلن(

:يف حجة الوداع بقوله وأمر ا الرسول

ـلـغ من هو أوعى لـ" ـب ـهلـيـبـلغ الشاهد الغائب، فإن الشاهد عسى أن ي "ه من )67: ، رقم العلم، كتاب صحيح، البخاري(

:ويف رواية . أيب بكرةعن

"فرب مبلـغ أوعى من سامع" )1741: ، رقماحلج، كتاب صحيح، البخاري(

). الدراية(اية ووعيها ، وإنما نبه أيضا إىل فقه الرو)لروايةا(على أمهية النقل وبذلك مل يقتصر الرسول .)، تقدمي الشيخ عمر عبيد حسنه10 - 9: 37العدد . 1414. حممد رأفت سعيد(

سالمة : ولعل من األمور األساسية، اليت البد من مداومة التأكيد عليها، أن من لوازم اخلامتية وتوقف النبوة نتحال والغلو والتأويل، حىت يكون التكليف صحيحا، ويترتب عليه الثواب خطاب التكليف، من التحريف والتبديل واال

اخللود، وجترد النص اإلهلي يف الكتاب والسنة، عن : وأن من لوازم اخلامتية أيضا.. والعقاب، ويتحقق العدل اإلهلي



อล-นร

صوص السبب، كما هو مقرر عند حدود الزمان واملكان، وأسباب الرتول والورود؛ ألن العربة بعموم اللفظ، ال خب .)، تقدمي الشيخ عمر عبيد حسنه 3: 37العدد . 1414. حممد رأفت سعيد (. علماء األصول

، هو )الذي يشكل سبب الرتول والورود وسيلته املعينة(إن البيان النبوي، أو التفسري باملأثور : وميكن أن نقول فللمجتهد أن .. ط املنهجي، والنسق املعريف، ألي بيان أو استنباط، أو تفسري بالرأي للنصاإلطار املرجعي، والضاب

يكتشف آفاقا وأبعادا ملقاصد النص، ومراميه، يف ضوء الظروف املستجدة، لكن ليس له أن يتجاوز البيان النبوي، أو . ز املأثور، إىل التحريف يف املقاصد، واالحنراف يف السلوكخيرج عليه، باسم التفسري، أو التأويل، الذي يقود إذا ما جتاو

.)، بتصرف، تقدمي الشيخ عمر عبيد حسنه15 - 14: 37العدد . 1414. حممد رأفت سعيد (

:أمهية موضوع البحث

لترتيل النص على هي أشبه ما تكون بوسائل إيضاح، - وهي من البيان النبوي –أسباب النزول والورود لكن هذه الوسائل ال تعترب قيودا للنص، جتمده يف نطاق . الواقع، ولتكون أداة معينة على الترتيل يف كل زمان ومكان

.مبقدار ما متنح من فقه للترتيل على الواقع املناسبة ،املسلم، بشكل عام؛ أن الكثري من الذين وإشكاالت اهلرج يف زمن الفنت، هي اإلشكالية اليت يعاين منها العقل

يفقهون النص، جيهلون العصر، وأن جل الذين يفهمون العصر، جيهلون فقه النص، وأنه على الرغم من أن خطاب ، يشكل مدخال أو منهجا اإلنسان، وأن فهم أسباب الرتول والورودالتكليف يف الكتاب والسنة، إنما يترتل من خالق

.يللفقيه والباحث؛ إلدراك أمهية فهم العصر، والظروف واملالبسات اليت حتيط باحلكم الشرع

:أهداف البحث

يهدف البحث يف دراسته باستقراء واستقصاء أسباب نزول النص اإلهلي وورود النص النبوي األمنوذجيني إىل معرفة :ما يلي

.يف عملية االجتهاد والتجديد، أو فقه الترتيلأبعاد سبب الرتول والورود، وأمهيتهما - 1مدى خطورة ترتيل النص، أو احلكم الشرعي، على غري حمله، بالتوهم أن كل حكم، يصلح لكل األحوال، أو أنه - 2

.يرتل بإطالق، دون مراعاة الشروط والظروف ومالبسات احلاللى ساحات السلم، والدعوة، والبالغ، ونعطل الكثري من مدى خطورة ترتيل أحكام وخطاب احلرب واملعركة ع - 3

األحكام، على اعتبار أنه كانت متثل حالة كان عليها اتمع اإلسالمي األول، يف مراحل حتويله إىل اإلسالم، مث جتاوزها ملشكالت اليت عرضا إىل ما فوقها، فأصبحت منسوخة أو معطلة، دون أن ندري أن خلود القرآن والسنة، يعين خلود ا

.هلا، واحللول اليت قدماهامدى تعرض األمة يف تارخيها الطويل، حلاالت كثرية من السقوط والنهوض، واهلزمية والنصر، والضعف والقوة، وأن - 4

.لكل حالة حكمها، وفقهها، وأنه ال يكفي حفظ النصوص، وفهمها، بعيدا عن أسباب نزوهلا، وورودها



อล-นร

:ود البحثحد

، وهل مثة تناقض ) #$!$Iω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe :يقتصر الباحث يف ثناياه على استقراء واستقصاء سبب نزول النص اإلهلي ـه إال اهللا: يقولوا أمرت أن أقاتل الناس حتى " :أو تعارض مع النص النبوي قصاء سبب وذلك باستقراء واست ،"ال إل

#Iω oν : :ورود النص النبوي ؛ للتوفيق بني آية tø.Î) ’Îû È ⎦⎪Ïe$!$# ـه إال : أمرت أن أقاتل الناس حتى يقولوا" :، وحديث ال إل ).حرية االعتقاد( وهي والتوكيد على قاعدة عظيمة من قواعد الدين اإلسالمي، " اهللا

:منهج البحث

ينتهج الباحث يف ثناياه النهج االستقرائي االستنباطي التحليلي الوصفي من خالل الرجوع إىل كتب التفاسري .لألئمة املعتربين، وأحكام القرآن، وشروح احلديث، واملراجع الثقافية املعاصرة

#Iω oν :النص اإلهلي tø.Î) ’ Îû È⎦⎪ Ïe$! منوذجا.. #$

بعبارة .بني سبب الرتول واملقصد، هي مبثابة نقطة اختراق أولية للواقع من قبل النص اإلهليالعالقة فهم سبب الرتول املباشر يساعدنا يف االنفصال عنه، واالجتاه حنو املقصد األعم، ودون فهم سبب : أخرى

..الرتول سيكون هذا االنفصال معطال، ورمبا لن يكون من املمكن فهم املقصد أصال :و آية

Iω oν# tø.Î) ’ Îû È⎦⎪ Ïe$! $# ( ‰s% t⎦ ¨⎫ t6? ß‰ô©”9 $# z⎯ ÏΒ Äc© xöø9 $# 4

)256: 2، البقرة(

ذي تتعرض له بعض اآليات بطريقة جتعلها تفارق سياقها األصلي، بل ورمبا ا لإلطالق الل منوذجثمت . تتعارض مع نصوص أخرى

:اإلطالقمنهجية و.. آلية االنتقاء

ر أن آلية ميكن أن نفهمه من سبب الرتول لالجتاه إىل املقصد من اآلية نذك اوقبل أن نبحث عمآية أخرى تعارضها، فبعد كل شيء، بالنسبة لكل فهي ستصح – إكراه الت بالنسبة آلية إن صح اإلطالق

ني خبصوص هذه اآليةحقما الذي جيعلهم م :Iω oν# tø. Î) ’Îû È⎦⎪ Ïe$! :وجيعل من يطلق آية، ) #$

(#θ è= ÏG≈ s%uρ ’Îû È≅‹Î6y™ «!$# (#þθ ßϑn= ôã$#uρ ¨β r& ©!$# ìì‹Ïÿ xœ ÒΟŠ Î= tæ

)244: 2، البقرة(



อล-นร

ة ذاهتا يف قراءة وكل منهم يستخدم اآللي !على خطأ ؟ -آية أخرى وردت يف القتال أو أي، مثال من خالهلا ية النصوص وجعله العدسة اليت يتمعلى بق السلطة املطلقةنص معني ومنحه انتقاءآلية : النص

.. نة، أو كان بال غرض معنية معيلوجييوقراءة كل النصوص سواء كان ذلك لغرض مترير وتربير أيد ال أقول هذا دفاعا عن الطرف اآلخر الذي تورم احلرام، وولغ يف ذلك إىل حدط يف الد ي بعيد، لكن .. تطبيق واحد حىت لو اختلفت نتائجه على املدى البعيدد فقط أن منهج الأؤك

ما الذي تقوله لنا أسباب نزول هذه اآلية؟ وكيف ميكن اخلروج من سبب الرتول اخلاص إىل املقصد العام؟

:وفقه البيان .. زولـسبب الن

ا عن كلبعيد ما هو سائد حاليلف املفسرون يف تفاصيلها، حادثة معينة اخت ا، سبب نزول اآلية خيصلكنم لنا رؤية خمتلفة متاما، وغري متعارضة يف الوقت نفسه مع بقية هم مل خيتلفوا يف سياقها العام الذي سيقد

..النصوص القرآنية نأ دـلهلا و عاش نإ تنذر، ) دـا ولهل يشعي ال ( التاقم ونتك املرأة تكان: عن ابن عباس قال.1

ـتوههد .ودا ا فلمهار يصاء األنأبن نم وا كان كثريلموأس اء اإلسالمجا، فقالو: ـال ندبل .. ناأبناء ع :تعاىل اهللا فأنزل ،) 27 / 3 : 1984، ابن عاشور (، !نـكرههم على اإلسالم

Iω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$! $# ( ‰ s% t⎦⎫ t6? ß‰ô©”9$# z⎯ ÏΒ Äc©xö ø9 $# 4

)256: 2، البقرة( يف هذه نزلت: قال #$!$Iω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe: ر عن قولهيـبـبن ج سعيد تـلـأس: عن أيب بشر، قال .2

قلت: ، قالاراألنص :خقال ؟ةاص :خقال! ةاص :كاناملرأة ت يف اجلاهلية تنذإن ر ـلودت ـلونا أد ـتـجلعه يف اليهودل، تتمذب سلولط ك بقائف: قال. هاءج اإلسوفيه المم منلم، فها أمجليت النري قالواض: يا رولس نا وإاهللا، أبناؤخوف: نا فيهم، قالانكست عنهم راهللا ولس ،اهللا فأنزل: Iω oν#t ø.Î) ’Îû È⎦⎪ Ïe$! $# ( ‰s% t⎦ ¨⎫ t6? ß‰ ô©”9$# z⎯ÏΒ Äc©xö ø9 :اهللا ولرس فقال: قال 4 #$

. مهعم مهوفأجل: قال "مهـنـم مهـم فوهم، وإن اختاركـنم موكم فهتاراخ م، فإنكابـر أصحيخ دق" )548 /4 : 2001، الطربي(

Iω oν#t :قوله عن السدي.3 ø.Î) ’Îû È⎦⎪ Ïe$! $# ( ‰ s% t⎦ ¨⎫t6? ß‰ô©”9$# z⎯ÏΒ Äc©xöø9$# ، قال :نزلت يف رلج من اراألنص قال لهي: ، فلما باعوا وأرادوا أن حيملون الزيت إىل املدينة ار من الشامـجـكان له ابنان، فقدم ت . أبو احلصني

يجروا ع ،أتاهم ابنا أيب احلصني، فدعوهما إىل النصرا فرجعا إىل الشام معهم، فأتى أبومها إىل رانية، فتنصoν#t :فقال .ماهرا وخرجا، فأطلبتنص ن ابينإ :فقال ، اهللا رسول ø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$! $# .ومل يؤمر يومئب ذقالت لأه



อล-นร

حني مل يبعث على النيب هني يف نفسصأبو احل دفوج "!رفـك نم لا أومه! ا اهللامهدأبع": الكتاب، وقال :أنزل اهللاما، فهـبلـيف ط

Ÿξsù y7În/u‘ uρ Ÿω šχθ ãΨÏΒ÷σãƒ 4© ®Lym x8θ ßϑÅj3ys ãƒ $yϑŠÏù t yf x© óΟ ßγoΨ÷t/ §ΝèO Ÿω (#ρ ß‰Åg s† þ’Îû öΝÎηÅ¡ àΡ r& %[` t ym $£ϑÏiΒ |MøŠŸÒs% (#θ ßϑÏk= |¡ ç„ uρ

$VϑŠÎ= ó¡ n@

)65: 4، ساءالن( مث إنه نسخ: Iω oν#t ø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$! $# ، 549 – 548 /2001:4، الطربي( )براءة سورة( يف الكتاب أهل قتالب فأمر.(

!$Iω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe :عن قتادة. 4 $# ( ‰s% t⎦⎫t6? ß‰ô©”9$# z⎯ÏΒ Äc©xöø9$# قال :م ذا احليه ـهليع أكره مـهب؛ ألنـرالع نواليـكره عليه أهل الكتاب إذا ، ليس هلم كتاب يعرفونه، فلم يقبل منهم غري اإلسالم ةـيـمأ ةمأ كانوا

هو هذا احلي من : ةأقـروا بالجزيـة أو باخلـراج ومل يفتنوا عن ديـنهم ، فخلي سبـيلهم ، ويف روايـزاجل مهنم الم ، وأهل الكتاب قبلتاإلس ل أوم إال القتهنل مقبين، مل يوا على الدب أكرهـرلواالعقتي لمة وي .

). 552 - 551/ 4 :2001، الطربي(بل اآلية منسوخة وكان ذلك يف ابتداء : وخة وقيلفعلى هذا القول تكون اآلية حمكمة ليست مبنس

). 280 /4 :2006، القرطيب (. اإلسالم قبل أن يؤمروا بالقتال مث نسخت بآية القتال، وهو قول ابن مسعود هريوقال الز :لأست زيد بأ نلسذكره تعاىل اهللا عن قول م: Iω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$!$# (. اهللا كان رسول: قال نم فأذاهلتاهللا يف ق نذأتاسف هم،ولاتقي نإال أ ونى املشركبأف ، يندا يف الدـأح هركني ال ينـس عشر ةـمبك ).553 /4 : 2001، الطربي. (له

:إكراه وجود املشترك الكتايب أساس يف الال

ها مل ترتل يف املشركني أي إن "إسالم أهل الكتاب" يضع اآلية يف حمور-اسابق كما مر- سبب الرتول مشترك أساسي هو الكتاب بكل ما فيه من إميان باهللا "وهذا يعين ضرورة وجود .. ا العرب إطالقمن

ا مع ق عمليبأنه ط القبل األخذ مببدأ القوة الذي علينا أن نقر أو –التحريف هحىت لو شاب - "وبالرساالتوأن نقر أيضا أن نصوصا كثرية ال جمال لذكرها اآلن قد دعمت هذا األسلوب مع غري .. مشركي العرب .أهل الكتاب

أنه نضعها مع آية اجلزية سيتبني لنا أن اإلكراه ال يشمل كل ما نعتقد حاليا اآلية عندما كما أن ص من اجلزية فحسب، فهذا ليس ته التخليف اإلسالم ويف ني فلو شاء أحد من أهل الكتاب الدخول: "إكراه"

اإلكراه إذن هو اإلقسار بالقوة فحسبفه الذكر احلكيم عنه، ا، ولو كان كذلك لربز لنا تناقض نرتإكراه : :ويقوي ذلك ما جاء يف الذكر احلكيم.. التعذيب، التهديد بالقتل



อล-นร

⎯ tΒ t xŸ2 «!$$ Î/ .⎯ÏΒ Ï‰÷è t/ ÿ⎯Ïµ ÏΖ≈yϑƒÎ) ωÎ) ô⎯ tΒ oν Ìò2é& …çµ ç6ù=s% uρ B⎦È⌡ yϑôÜ ãΒ Ç⎯≈ yϑƒM}$$Î/ ⎯ Å3≈ s9uρ ⎯ ¨Β yy u Ÿ° Ì øä3ø9 $$Î/ #Y‘ ô‰|¹ óΟ ÎγøŠn= yèsù

Ò= ŸÒxî š∅ÏiΒ «!$# óΟ ßγs9 uρ ëU#x‹tã ÒΟŠ Ïà tã

)106: 16، النحل( م املشركونار بن ياسر وأصحابه الذين عذواليت نزلت يف عم ..اه وعلى هذا سيخرج من اإلكر

القوة واستخدامها : وسيدخل ضمنها اإلكراه …الوسائل املختلفة يف اإلقناع واحلث والترغيب فقط . فحسب

:النفي جلنس اإلكراه يف حلظة دخول الدين

ه هو االنتباه أنمن هذا كل لكن ما هو أهم ث عن اآلية تتحد"الدعن اعتناق الدين، "ينخول يف الد ،

ال النافية "املستخدمة يف اآلية هي "الال"من حتدث عن نفي جنس اإلكراه، لكون : كراه يف هذا األمروتنفي اإل، باملعىن الذي حتدثنا عنه من اإلكراه -اإلكراه كله حلظة اعتناق الدين لكن األمر خيصا، كان حمق "للجنس

، أي إن لدخول فيه واعتناقهال خيص جنس الدين وعموم تفاصيله، بل خيص اأي : وال خيص الدين كلهاللحظة اليت تعليك أن تدخل .. ر أن تدخل فيها هلذا الدين جيب أن تكون حلظة خالية من اإلكراه والقسرقركوأنت ال ترخوله هذا الد :

⎯ yϑsù u™!$ x© ⎯ÏΒ÷σã‹ù= sù ∅tΒuρ u™!$ x© öàõ3u‹ù= sù

)29: 18، الكهف(لو حىت ،على قبوهلا، وجتربها على أدائها ن نفسكيك أن توطعللكن بعد ذلك ستكون هناك تفاصيل

:قوله تعاىلهولة كما يف احة والسللر كانت ال تناسب امليل الفطري وإنكنت يف أعماقك غري مرتاح هلا، |= ÏGä. ãΝà6ø‹n= tæ ãΑ$ tFÉ)ø9 $# uθ èδ uρ ×ν öä. öΝä3©9 ( #© |¤ tãuρ β r& (#θ èδ tõ3s? $\↔ ø‹x© uθ èδuρ ×ö yz öΝà6©9 ( #© |¤tãuρ β r& (#θ ™6Åsè? $ \↔ ø‹x© uθ èδ uρ @ Ÿ°

öΝä3©9 3 ª!$#uρ ãΝn= ÷ètƒ óΟ çFΡ r& uρ Ÿω šχθßϑn= ÷è s?

)216 :2، البقرة(عليها أن تتجاوز األمر اإلهلي بالقتال فكون النفس البشرية تكره القتال ومتيل إىل املساملة ال يعين أن

.عن اهللا ين بطبيعة احلال ما دام صادرابالقتال هنا هو جزء من الد، واألمر ويتطلبه حيني األمر عندماذلك ألن.. "إكراه يف الدين " غم من الكراهية الفطرية له ال يعين إطالقا أنهوأداء هذا األمر على الر

:ن آيةسابقا من كو ه القرآن عنها، واألمر حيل ببساطة مبا مرسيدخل يف اجلمع بني املتضادات اليت نرتIω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$! $# ( االعتناق، الدخول يف الدين، أما غري ذلك فال بد من مغالبة احلرج الذي جنده ختص

:يف أنفسنا من بعض األوامر الشرعية



อล-นร

Ÿξsù y7În/u‘ uρ Ÿω šχθ ãΨÏΒ÷σãƒ 4© ®Lym x8θ ßϑÅj3ys ãƒ $ yϑŠÏù tyf x© óΟßγoΨ÷t/ §ΝèO Ÿω (#ρ ß‰Åg s† þ’Îû öΝÎηÅ¡ àΡ r& % [` tym $£ϑÏiΒ |MøŠŸÒs% (#θ ßϑÏk= |¡ ç„ uρ

$VϑŠÎ= ó¡ n@ )65: 4، النساء(

واإلميان هنا هو كمال اإلميان بطبيعة احلال ورفع احلرج ومغالبة ما قد ال متيل له النفس وأهواؤها ا نتوقف عن وسيلة جلعلن "ال إكراه يف الدين"يدخل يف صلب اإلميان والدين والعبودية، وال مكان جلعل آية

وال يعين ذلك قطعا ( طاعة األوامر الشرعية حبجة أننا جند أنفسنا مكرهني عليها ما مل نقتنع باحلكمة املباشرة هلاعلى !؟.. يعيق فهم احلكمة تطبيق األمر أوال لكن من قال إن ؛ عدم البحث عن احلكمة من هذا األمر الشرعي أو ذاك

)… دباألمر يفتح أبواب الفهم املتجدالعكس قد يكون التطبيق امللتزم ا حلظة االعتناق، حلظة الدخول يف الدين ا دقيقليس ذلك فحسب، فاآلية القرآنية الكرمية تصف وصف

اإلنسان أنه إا اللحظة اليت يعلن فيها : اليت ال بد أن تكون حامسة وجذرية يف حياة كل من يدخل هذا الدينقد كفر بكل ما هو طاغوت، كل ما هو غري اهللا، وأعلن أن هناك رشدا عليه أن يتبعه، وأن كل طريق ا واحد

إا تلك العروة الوثقى اليت ال انفصام هلا اليت يتمسك ا من اعتنق هذا .."غي"آخر ال يؤدي إليه هو حمض للحظة الدخول يف الدين؟؟ ل هناك وصف أدق من هذا ه.. الدين والذي ال ميكن له أن يتركه بعد أن وجده

أليس اعتناق الدين مبثابة عقد توقعه بنفسك وتلزم نفسك بااللتزام بكل شروطه؟ حىت لو وجدت مشقة هنا هل نسينا يف غمرة احلديث عن .. ا يف ميولك ألمر هناك؟ بل بالذات عندما جتد يف نفسك حرجا ما؟ رهوك

وأن .يعين ذلك االستسالم بال قيد وال شرط هللا - بالتعريف –وأنه .. "اإلسالم"ه اإلكراه أن ديننا امس ؟..أعلى معان العبودية تضم أن تغالب ما جتده يف نفسك مما يتعارض مع هذه العبودية

. إن هذه اآلية حمكمة وليست منسوخة وال خمصوصة :يقول مجهور احملققني من الفقهاء واملفسرين بأنه اليتصور اإلكراه يف الدين؛ ألنه يف احلقيقة األلوسي، كما بين القول هو ما اختاره الطربي والقرطيب وهذا

يؤكد : أبو حيانقال و). 12/ 3 :األلوسي(. إلزام الغري فعال، اليرى فيه خريا حيمله عليه ، والدين خري كله⎦s% t‰ هذا قوله بعد ¨⎫ t6? ß‰ ô©”9$# z⎯ ÏΒ Äc© xö ø9$# بعدها إال طريق القسر : يعين نات ، ومل يبقالئل ووضحت البيظهرت الد

). 292 /2 :1993، األندلسي. (واإلجلاء ، وليس جبائز ، ألنه ينايف التكليف وإن كانت قد :اآلية أن" تفسريه "ابن كثري ذكر يف إنفوإذا وضح ما قيل يف سبب نزول هذه اآلية،

وما ذكره ابن كثري موافق ) 444/ 2: 2000، ابن كثري( . حكمها عام ا أن قوم من األنصار، إلنزلت يف . )العربة بعموم اللفظ، ال خبصوص السبب( : لقاعدة

إال أن معناها عام يشمل كل ؛اآلية الكرمية، وإن كانت قد نزلت على سبب خاص وهذا يفيد أن د هذا العموم، ما رواه ابن أيب حامت عن ويؤي. خول يف اإلسالمراه أحد على الدأحد؛ وبالتايل فال يصح إك

:فآىب، فيقول اإلسالم يلـع ضرعي فكان، ر بن اخلطابمعـ ل انيارصوكا نلمم مهيف دين تنك: ، قالأسق Iω oν#t ø.Î) ’Îû È⎦⎪ Ïe$! ).445/ 2: 2000، ابن كثري ( . نيملسامل ورمأ ضعا بك على بالستعن لو أسلمت! يا أسق :ويقول، ) #$



อล-นร

ر وتؤكواآلية الكرمية تقرد قاعدة عظيمة من قواعد هذا الدة االعتقاد؛ إذ األصل ين، وهي قاعدة حريفال جيوز حبال إكراه ومن هنا، . أن خيتار الناس عقيدهتم مبحض إرادهتم، من غري إكراه مادي أو ضغط معنوي

ا على اإلنسان، كل ين؛ إذ إنأحد على اعتناق هذا الد اإلكراه واإلجبار يتنافيان مع الكرامة اليت امنت اهللا :قال تعاىل. اإلنسان

ô‰ s)s9 uρ $ oΨøΒ§ x. û© Í_t/ tΠyŠ#u™ öΝßγ≈ oΨù= uΗ xquρ ’Îû Îhy9ø9 $# Ì óst7ø9 $#uρ Νßγ≈ oΨø% y—u‘ uρ š∅ÏiΒ ÏM≈ t7ÍhŠ©Ü9$# óΟ ßγ≈ uΖ ù=Òsù uρ 4’n?tã 9 ÏVŸ2 ô⎯£ϑÏiΒ $oΨø)n= yz

WξŠÅÒøs? )70:17، اإلسراء(

: دعوى النسخ بال برهان أنها حمكمة باقية الزمة ملزمة لكل من آمن باهللا ورسوله، والجيوز اخلروج : األصل يف آيات القرآن

ا دعوى نسخ آية أو بعض آية ، بالدليل قاطع ، .احتمال معه فيه ، والعن هذا األصل إال بيقني الشكأم .فهي مرفوضة

:إن اآليات التالية قوله تعاىل : وقيل

Iω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$! $# ( ‰ s% t⎦⎫ t6? ß‰ô©”9$# z⎯ ÏΒ Äc©xö ø9 $# 4

)256 :2، البقرة( :وقوله تعاىل

|MΡ r'sù r& çν Ì õ3è? }¨$Ζ9 $# 4© ®Lym (#θ çΡθ ä3tƒ š⎥⎫ÏΖÏΒ÷σãΒ

)99 :10، يونس(

:وهو موافق ملا جاء على لسان نوح$ yδθßϑä3ãΒÌ“ ù= çΡ r& óΟ çFΡ r& uρ $oλm; tβθèδ Ì≈x.

)28 :11، هود( MΡ| : إذ كيف تنسخ هذه اآليات ، وقد جاءت ذه الصيغة اإلنكارية ! منسوخة r'sù r& çν Ì õ3è? }¨$ ¨Ζ9 $# 4© ®Lym

(#θ çΡθ ä3tƒ š⎥⎫ ÏΖ ÏΒ÷σãΒ ، $ yδθ ßϑä3ãΒÌ“ ù= çΡ r& óΟ çFΡ r& uρ $ oλm; tβθ èδ Ì≈ x. أن القرآن ال يعترف باإلميان إذا شابته شائبة تؤثر : ومن املعلوم ! ؟Iω oν#t : مث إن قوله تعاىل .على كامل االختيار ø.Î) ’Îû È⎦⎪ Ïe$! فقد علل منع اإلكراه .حكم معلل بعلة ال تقبل النسخ ) ، #$

‰ :له بقو s% t⎦ ¨⎫ t6? ß‰ ô©”9 $# z⎯ ÏΒ Äc© xö ø9 .فال حاجة إذن إىل اإلكراه، واألمر بين، والطريق واضح ال شبهة فيه، #$



อล-นร

:ومثله قوله تعاىل(ωuρ (#ÿρ ß‰tG÷è s? 4 χÎ) ©!$# Ÿω = Åsãƒ š⎥⎪ Ï‰tG÷è ßϑø9 $#

)190: 2 ،البقرة(ωuρ (#ÿρ) :جيوز أن ينسخ قوله تعاىل ال ß‰tG÷è s? 4؛ ه معلل التقبل النسخ وهيألن :χÎ) ©!$# Ÿω =Åsãƒ š⎥⎪Ï‰tG÷èßϑø9$#،

.يتغير وهذا خرب عن اهللا جل شأنه ال ). ، بتصرف329 - 326 :2009، القرضاوي(

Iω oν#t : خنلص إىل أن آية ø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$! هذا السبب ليس وإن كانت واردة على سبب خاص، إال أن، #$وهي استئناف بياين ناشئ عن األمر قيدا لعمومها، بل هي أصل برأسها، وقاعدة بذاهتا، حاكما عليها، وال م بالقتال يف سبيل اهللا

(#θ è= ÏG≈ s%uρ ’Îû È≅‹Î6y™ «!$# (#þθ ßϑn= ôã$#uρ ¨β r& ©!$# ìì‹Ïÿ xœ ÒΟŠ Î=tæ

)244: 2، البقرة(اآلية أنه ال إكراه على الدخول إذ يبدو للسامع أن القتال ألجل دخول العدو يف اإلسالم ، فبين هذه

تطبيق ملنطوقها، وتكييف وليس ما يذكر من سبب نزوهلا إال، )25/ 3 : 1984، ابن عاشور(يف اإلسالم . ملقتضاها

منوذجا .. "أمرت أن أقاتل الناس": النص النبوي

:أما حديث وا يمقاهللا، وي ولسدا رمحم نأو اهللا الإ هـلإ ال نوا أدهشى يتح اسالن لاتقأ نأ ترمأ"

قحب الإ مـهالووأم مهاءمي دنوا ممصع كلوا ذلعا فذإاة، فكوا الزتؤيو ةالالص "ى اهللالع مهابسح، ومالساإل

)25: ، رقماإلميان، كتاب صحيح، البخاري( عمر عن بن هللا ا لر ف . عبد ا من كثري يف ملعىن ا ا هذ د ر و لصحيحة قد ا ت يا ا :بلفظ و .و .عبد اهللا بن عمرعن ) 36: ، رقماإلميان، كتاب صحيح، مسلم("هاقحب الإ"

.. عترب إكراها ظاهر احلديث يفهم منه أن املسلم يقاتل غري املسلم حتى يدخل يف اإلسالم، وهذا ي !$Iω oν#tø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe :فكيف يتم التوفيق بني هذا احلديث وآية ؟ ) #$

:وفقه البيان ..ورود سبب ال امللفت يف االستدالل ذا احلديث أنه يؤتى به من غري سياقه ، فيؤدي معىن خيالف ما اتفق عليه مجيع

من ! ال إله إال اهللا ؟: لى أنه الجيوز أن يقاتل أحد إلجباره على قول أمل يجمع الفقهاء املسلمون ع. املسلمني :هنا فال ميكن أن يؤخذ احلديث على عمومه، إذ إن هذا العموم خيالف عشرات اآليات القرآنية ، وأمهها



อล-นร

:وقوله تعاىل|MΡ r'sù r& çν Ì õ3è? }¨$Ζ9 $# 4© ®Lym (#θ çΡθ ä3tƒ š⎥⎫ÏΖÏΒ÷σãΒ

)99 :10، يونس( :قوله تعاىلو

|Mó¡ ©9 Ο Îγø‹n= tæ @ ÏÜøŠ|ÁßϑÎ/،

)22: 88، الغاشية (إنها تعين هنا : ل ، فهي تضم املسلمني وغري املسلمني، وال يقاليست عامة هنا باتفاق) الناس(إن لفظة

:، ألن هذا التعميم يناقض آيةاملشركني فقط(#θ è= ÏG≈ s% š⎥⎪Ï% ©!$# Ÿω šχθ ãΖ ÏΒ÷σãƒ «!$$ Î/ Ÿωuρ ÏΘ öθ u‹ø9 $$Î/ ÌÅzFψ$# Ÿωuρ tβθ ãΒÌh ptä† $ tΒ tΠ §ym ª!$# …ã& è!θ ß™ u‘ uρ Ÿωuρ šχθ ãΨƒÏ‰ tƒ t⎦⎪ ÏŠ Èd, ysø9 $# z⎯ÏΒ š⎥⎪Ï% ©!$# (#θ è?ρ é&

|=≈ tFÅ6ø9 $# 4©®Lym (#θ äÜ÷è ãƒ sπ tƒ÷“ Éf ø9$# ⎯ tã 7‰ tƒ öΝèδ uρ šχρã Éó≈|¹

)29: 9، التوبة(مث . أعطى أهل الكتاب اجلزية ، ومل يشترط إسالمهمفهذا نص يوضح أن القتال جيب أن ينتهي إذا

Iω oν#t :إن هذا التعميم يناقض قوله تعاىل ø.Î) ’Îû È⎦⎪Ïe$!$# ، اس(من هنا فإن لفظةن، ) النة بالوثنيية، وليست خاصخاصا التخصيص بغري أم. وال باوس؛ ألن هذا التخصيص ال دليل عليه، بل هي معنية باملشركني والكفار احملاربني

.ذلك فهو حتكم يف النص من دون دليلإن هذا احلديث اليتحدث عن الباعث على القتال، بل يتحدث : واألوىل أن يقال أو يوضع يف االعتبار

مبجرد عن الباعث على إيقاف القتال وإائه؛ فاملسلمون اليقاتلون حىت إفناء جيش العدو ، بل إن املعركة ستنتهي وللحديث شواهد استنكارية ومشاهد . دخول األعداء يف دين اهللا، أو بدفعهم اجلزية كما يف نصوص أخرى

عبد اهللا عن ) 4339: رقم، املغازي، كتاب صحيح ،البخاري( من حديث خالد بن الوليد )يستأنس ا(اعتبارية .أسامة بن زيد عن) 158:رقم، اإلميانكتاب ، صحيح، مسلم(وحديث أسامة بن زيد . بن عمر

، البيهقي(. قد قال هذا احلديث يف مناسبة، مث رواه من رواه مرتوع السياق والبد أن يكون الرسول .رجل من بلقنيعن ) 336: 6، السنن الكربى، البيهقي(، عبد اهللا بن عدي األنصاريعن ) 367: 3، السنن الكربى

هذا احلديث أن قال هلم رسول اهللا –وده وأبواب إيراده حبسب سياق ور –ه ويبدو يل أن مناسبت ابتدائهم يف معرض احلديث عن سبب االمتناع عن تقتيل الكافرين وإبادهتم، ومل يقل يف معرض احلديث عن

أي –كيف تقاتل الناس: ، ولعل ذلك ما يفهم من قول عمر بن اخلطاب أليب بكرباهلجوم لكوم كفارا : شهدوا أن الإله إال اهللا وأن حممدا رسول اهللا ؛ وقد قال رسول اهللا –ابتداء

"اسالن لاتقأ نأ ترمأ" )32: ، رقماإلميان، كتاب صحيح، مسلم(



อล-นร

يعلم مبحل ورود النص ، لكن - اتهد األول بعد وفاة الرسول – ، فكان أبوبكر أيب هريرةعن ملا يوجب ومثة تفعيل رسول اهللا .، ومها قرينتان يف القرآنا ملن فرق بني الصالة والزكاةد أن يلقن درسأرا

:، لقوله تعاىلعلى أن موجب القتال ليس ابتداء ، والدخول فيه ؛ توضيحاجرد إعالن العدو قبوله لإلسالموقف القتال مب≅è% t⎦⎫ Ï=y⇐ ßϑù= Ïj9 z⎯ ÏΒ É>#tôãF{$# tβöθ tãô‰ çGy™ 4’n<Î) BΘ öθ s% ’Í<'ρé& < ù't/ 7‰ƒÏ‰ x© öΝåκ tΞθ è= ÏG≈ s)è? ÷ρ r& tβθ ßϑÎ= ó¡ ç„ ( βÎ* sù (#θ ãè‹ÏÜè? ãΝä3Ï? ÷σãƒ ª!$# #· ô_r& $ YΖ|¡ ym ( βÎ) uρ (#öθ ©9 uθ tGs?

$ yϑx. Λä⎢ øŠ©9 uθ s? ⎯ ÏiΒ ã≅ ö6s% ö/ ä3ö/Éj‹ yèãƒ $¹/#x‹ tã $VϑŠÏ9 r&

)16: 48، الفتح(من غري حرب، تدعون إىل قتاهلم، أو يسلمونتقاتلون هؤالء الذين : (سريه لآليةوقال الطربي يف تف

).269 /21 : 2001، الطربي () والقتال مرتوع السياق إىل القرآن الكرمي ؛ ليحكم على احلديث ) رواية(فكان البد من العودة بأي حديث

:السابقة ، وإىل قوله تعاىل ويف هذا احلديث عدنا إىل اآليات). دراية((#θ è= ÏG≈ s%uρ ’Îû È≅‹Î6y™ «!$# t⎦⎪Ï% ©!$# óΟ ä3tΡθ è= ÏG≈ s)ãƒ Ÿωuρ (#ÿρß‰ tG÷è s? 4 χÎ) ©!$# Ÿω =Ås ãƒ š⎥⎪Ï‰ tG÷è ßϑø9 $#

)190: 2، البقرة( :وقوله تعاىلω â/ ä38 yγ÷Ψtƒ ª!$# Ç⎯ tã t⎦⎪ Ï% ©!$# öΝs9 öΝä.θ è= ÏG≈ s)ãƒ ’Îû È⎦⎪ Ïd‰9 $# óΟ s9 uρ / ä.θ ã_ Ì øƒä† ⎯ ÏiΒ öΝä.Ì≈ tƒÏŠ β r& óΟ èδρ • y9s? (#þθ äÜ Å¡ ø)è? uρ öΝÍκ ö s9 Î) 4 ¨β Î) ©!$#

= Ïtä† t⎦⎫ ÏÜ Å¡ ø)ßϑø9 $#

)8: 60، املمتحنة( :تعاىل وقوله

4 ÈβÎ* sù öΝä.θ ä9 u”tI ôã$# öΝn= sù öΝä.θ è= ÏF≈ s)ãƒ (#öθ s)ø9 r& uρ ãΝä3øŠs9 Î) zΝn= ¡¡9 $# $ yϑsù Ÿ≅ yèy_ ª!$# ö/ ä3s9 öΝÍκ ö n= tã Wξ‹Î6y™

)90: 4، النساء(

، فكان البد من فهم احلديث يف احلديث ) الناس ( ات تنقض ما يفهم من عموم لفظة فوجدنا هذه اآلي .يف ضوء هذه اآليات

أما التوفيق بني اآلية واحلديث فيقوم على اعتبار حكم اآلية عاما يشمل كل أنواع الكفار، بينما يعترب . خاصا يف وقت معين وجتاه قوم معينني، ولو ورد بلفظ عامحكم احلديث

:وقد ورد يف القرآن الكرمي. فالناس املقصودون بالقتال هم بعض الناس وليس مجيعهم t⎦⎪ Ï% ©!$# tΑ$ s% ãΝßγs9 â¨$ ¨Ζ9 $# ¨β Î) }¨$ ¨Ζ9 $# ô‰ s% (#θ ãè uΚy_ öΝä3s9 öΝèδ öθ t± ÷z $$ sù öΝèδ yŠ#t“ sù $ YΖ≈ yϑƒÎ) (#θ ä9$ s% uρ $ uΖ ç6ó¡ ym ª!$# zΝ÷è ÏΡ uρ ã≅‹Å2uθ ø9 $#

)173 : 3، آل عمران(



อล-นร

والذين مجعوا مجوعهم ضد املسلمني هم أيضا بعض . هم بعض الناس وليس كلهم : فالذين قالوا .أي بعض الناس وليس كلهم – " اس الن لات ق أ ن أ ت رم أ " : ومثل هذا يقال يف احلديث . الناس وليس كلهم

وقد . وهي تقتضي وجود من يقاتلين فأقاتله . فاملقاتلة غري القتل . وليس أقتل .. أقاتل : احلديث يقول كما أن بن ا ) ( قد حيل قتال الرجل وال حيل قتله ليس القتال من القتل بسبيل، : ( عن الشافعي أنه قال حكى البيهقي

مث . ذين يقاتلونين، وليس كل الناس بإطالق أمرت أن أقاتل الناس ال : فمعىن احلديث ) 145: 2005، حجر احلديث ينهي القتال بإسالم املقاتل، باعتباره أحد أسباب إاء القتال، ولكنه ال مينع إاء القتال بأسباب أخرى ورد النص عليها يف القرآن الكرمي أو يف أحاديث أخرى، كإاء القتال بدفع اجلزية أو عقد الذمة أو عقد

إن عدم جواز إاء القتال بأسباب أخرى غري اإلسالم يستنتج من .لح على ما جيري التوافق عليه أو الص اهلدنة . غري مقبول عند أكثر العلماء –حسب علماء األصول –واألخذ باملفهوم .مفهوم احلديث وليس من منطوقه

آخر د يف املوضوع روالذين يقبلون به يضعون لذلك شروطا أمهها أن ال ي صريح يف . نص ه عند ورود نصألن، وقد بين اجلصاص بأن القتال كان حمظورا يف أول اإلسالم إىل أن املوضوع ال يصح األخذ مبفهوم نص آخر

لنيب ة ا ة نبوة بصحقامت عليهم احلج عن أمر املسلمني بقتاهلم، فنسخ ذلك لبيان، ا فلما عاندوه بعد :مشركي العرب بقوله

(#θ è= çGø%$$ sù t⎦⎫ Ï.Îô³ßϑø9 $# ß]ø‹ym óΟèδθ ßϑ›?‰ y` uρ

)5: 9، التوبة(، الكتاب إذا أذعنوا بأداء اجلزية وسائر اآلي املوجبة لقتال أهل الشرك، وبقى حكمه على أهل

.)168 / 1 : 1992، اجلصاص . (ودخلوا يف حكم أهل اإلسالم ويف ذمتهمخاص باملشركني الوثنيني ؛ بسياق وروده أن هذا احلديث –اهب مجهور العلماء واملذ عليه ذي وال :الدكتور وهبة الزحيلي عن ونقل. )98: 2000، النووي(أي عن اخلطايب ذكر النووي هذا الرقد العرب، وواإلسالم والعالقات الدولية للشيخ حممود ، والسياسة الشرعية لعبد الوهاب خالف، وفتح الباري، القسطالين

. )105: الزحيلي( .لتوت اإلمجاع على ذلكشحيحة، ين حكم شرعي تؤيده العشرات من اآليات الكرمية، واألحاديث الصعدم اإلكراه على الد إن

الذي أسر عددا كبريا من املشركني يف حروبه فقتل عددا قليال منهم ألسباب مشروعة، ويؤيده فعل النيبكما فعل مع مشركي ؛ دد كبري مقابل فدية معينة، ومن على الكثريين وأطلقهم بدون فديةوأطلق سراح ع

أكره أحدا على رية أنهومل يذكر أبدا يف مجيع كتب التاريخ أو الس. )لقاءالط( قريش يوم فتح مكة فسمواى اشدة وحتبعدم اإلكراه منذ اخلالفة الرالطني واحلكام حابة من بعده ومجيع اخللفاء والسوالتزم الص. اإلسالميار الدعصر من هذه العصور عملية إكراه واحدة ولة العثمانيةا باستثناء ما شذ – ، ومل يذكر التاريخ يف أي

بل كان بقاء غري املسلمني يف ديار املسلمني مع معابدهم منها اليت جات استنكارا حينها من علماء املسلمني؛ .ةليوم دليال قاطعا على أن هذا املبدأ اإلسالمي كان واقعا يف مجيع اتمعات اإلسالميحتى ا



อล-นร

:نتائج البحث فقه اليت تشكل مقومات إىل املرتكزات التالية التحليلية النموذجية توصل الباحث خالل هذه الدراسة

النص اإلهلي ود ؛ لفقه حمل الترتيل حيال أمنوذجني من باستقراء واستقصاء أسباب الرتول والور البيان النبوي : والنص النبوي

.حرية االعتقاد قاعدة عظيمة من قواعد الدين اإلسالمي ) أوال( .إن ورود سبب خاص للنص ال يقيد عمومه ) ثانيا( .عدم القول بالنسخ بال برهان ) ثالثا( .آخر يف وجود نص صريح يف املوضوع ال يصح األخذ مبفهوم نص)رابعا( .خطورة ترتيل النص النبوي على احملل من غري الفقه أو التنويه بسياقه ومناسبته ) خامسا(مجل ث النبوي ليس مصدر تأصيل األحكام، فحسب، بل مصدر لتفصيل وتفعيل ما أاحلدي) سادسا(

.يف القرآن الكرمي . به خريا يفقهه يف الدينمؤكد أن من يرد اهللا) سابعا(



อล-นร

ملصادر واملراجعا

ابن جممع امللك فهد لطباعة املصحف الشريف. 1.0اإلصدار ). مصحف املدينة املنورة للنشر احلاسويب. (القرآن الكرمي .الدار التونسية للنشر: تونس ،تفسري التحرير والتنوير. 1984. حممد الطاهر ،عاشور

، مصطفى السيد حممد وزمالءه: حتقيق .1ط. تفسري القرآن العظيم. 2000. ، أبو الفداء إمساعيل بن عمربن كثريا . مؤسـسة قرطبة

دار : بريوت ،روح املعاين يف تفسري القرآن العظيم والسبع املثاين. ت .د . أبو الفضل شهاب الدين السيد حممود ،األلوسي .إحياء التراث العريب

،عادل أمحد عبد املوجود وزمالءه :حتقيق .1ط. تفسري البحر احمليط. 1993. حممد بن يوسف الشهري بأيب حيان، األندلسي .الكتب العلميةدار: بريوت

.بيت األفكار الدولية: ، الرياضصحيح البخاري. 1998 .أبو عبد اهللا حممد بن إمساعيلي، البخار .دار الفكر: السنن الكربى، بريوت. ت .د. احلسني بن علي البيهقي، أبو بكر أمحد بن

.إحياء التراث العريبدار : بريوت ،حممد الصادق قمحاوي :، حتقيقأحكام القرآن. 1992. أمحد بن علي أبو بكر ،اجلصاص .دار الفكر: دمشق، آثار احلرب يف الفقه اإلسالمي. وهبة الزحيلي. ، دالزحيليوالشؤون رة األوقاف، وزاكتاب األمة. حتليل وتأسيس .1ط .أسباب ورود احلديث. 1414. فتحممد رأ. ، دسعيد

."تقدمي عمر عبيد حسنه " )37(اإلسالمية بدولة قطر ، العدد عبد اهللا عبد احملسن التركي،. د :حتقيق .1ط. جامع البيان عن تأويل آي القرآن. 2001. أبو جعفر حممد بن جعفر، الطربي

.هجر للطباعة والنشر والتوزيع: اهرةالق ،أبو قتيبة نظر حممد الفاريايب. د :حتقيق . 1ط. فتح الباري بشرح صحيح البخاري. 2005. أمحد بن علي بن حجر، العسقالين

.طيبةدار : الرياض .دار الشروق: القاهرة .7ط .كيف نتعامل مع القرآن العظيم؟. 2009. يوسف القرضاوي.القرضاوي، د

.1ط. اجلامع ألحكام القرآن واملبين ملا تضمنه من السنة وآي الفرقان. 2006. أبو عبد اهللا حممد بن أمحد بن أيب بكر، القرطيب .مؤسسة الرسالة: بريوت عبد اهللا عبد احملسن التركي،. د :حتقيق

،)شرح النووي على مسلم( .1ط. جاجاملنهاج يف شرح صحيح مسلم بن احل. 2000. أبو زكريا حيي بن شرف بن مري، النووي .بيت األفكار الدولية: الرياض

.للنشر والتوزيع غيندار امل: الرياض. 1ط ،صحيح مسلم. 1998. أبو احلسني مسلم بن احلجاج، النيسابوري



อล-นร

دراسة سياسية اجتماعية :اخلالفة اإلسالمية من منظور الشاه ويل اهللا الدهلوي

∗عبيد اهللا عبد اجلليل بلوشي ∗∗عبد الرزاق سليمان حممد أمحد

ثحخص البمل

دراسة سياسية :اخلالفة اإلسالمية من منظور الشاه ويل اهللا الدهلوي"تناول البحث موضوع دراسة شخصية الشاه ويل اهللا وحالة عصره من الناحية السياسية والعلمية إىل ثف هذا البحهديو "اجتماعية

عتماد على التحليل يف مناقشة اتبع الباحث املنهج التارخيي الوصفي مع االو .ورؤيته جتاه اخلالفة اإلسالمية .اآلراء ووجهات النظر وصوال إىل احلقيقة والصواب

أن عصر الشاه ويل اهللا الدهلوي يعد من العصور اليت برز فيها - 1: عدة نتائج أمههاوقد توصل إىل اتمع احنطاط العامل اإلسالمي يف مجيع نواحي احلياة اإلسالمية، وأن الشاه ويل اهللا قام جبهد كبري يف إصالح

تظم ولكي تن ،يرى الشاه ويل اهللا اخلالفة اإلسالمية على أا ضرورة اجتماعية وشرعية -2 .اإلسالمياتمعات والدول، حتتاج البشرية إىل نظام اخلالفة الذي يربط بني الدويالت املتعددة بنظام موحد يقوم على

.نظامه السياسي نظام عاملي اليسمح بوجود خالفة متعددةب الدين اإلسالميو العدل والشورى واملساواة،وتصحح وتفسر النصوص الشرعية من الكتاب والسنة، إن خالفة اخللفاء الراشدين تعد احملور الذي تقوم -3

شرعية اخلالفة األموية ال حيكم بعدم و. وأن التشكيك يف خالفة اخللفاء الراشدين يعد هدما للدين اإلسالميبالصرب وأداء احلقوق والواجبات، وى عن حث، ألن النيب صلى اهللا عليه وسلم، قد والعباسية والعثمانية

إن اخلروج على اخلليفة دون سبب شرعي حرام، واملعارضة السياسية جيب أن -4. السلطة اخلروج على . تدخل حتت إطار األمر باملعروف والنهي عن املنكر يف تلك احلالة

.،كلية الدراسات اإلسالمية، جامعة جاال اإلسالميةاإلسالمية طالب يف مرحلة املاجستري قسم التاريخ واحلضارة ∗ .ة، جامعة جاال اإلسالميةسم التاريخ واحلضارة اإلسالمية، برتبة األستاذ املساعد بكلية الدراسات اإلسالميدكتوراه يف ق ∗∗




อล-นร

Abstract

The research entitled "the Islamic Caliphate from Shah Waliullah Al-Dehlawi's opinions: A Socio-Political Study". The objectives of this research were to study: the biography of Shah Waliullah Al-Dehlawi; the political and scientific conditions of his time; and his ideologies towards Islamic caliphate. The research methodology that suits the research issues were historical and descriptive methods. The analytical method was also adopted with respect to the discussion of different views in order to reach the truth and right conclusions.

The research reached to the following findings: (1) it was clear that the era of Shah Waliullah Al-Dehlawi was an era of the decline of all aspects of Islamic way of life in the Islamic world (2) Shah Waliullah Al-Dehlawi viewed the Islamic caliphate as "a social and legal necessity" because human societies always need a good leadership; in order for the societies and states to be good, the human-being needs the caliphate system which connects between various states through and is based justice, consultation and equality, due to the status of Islam as a global religion which is neither tribal nor national specific, and the Islamic political system is also a global system which does not accept many caliphs in one state and considers the illegality of a state with more than one caliphs; (3) The caliphate of the four earliest Islamic caliphs (Al-Khulafa Al-Rashideen" is considered as the center that corrects and explains Islamic legal texts derived from the Holy Quran and Hadith, and the doubt about the caliphate of these four caliphs is considered demolition of the Islamic religion; the works of the Umaiyad's, Abbasit's, and Usmany's caliphs are divided into two main categories -- (a) the complete caliphate, and (b) the incomplete caliphate--nevertheless the incomplete caliphate is also considered legal, as the Prophet (PBU) stated that there will be injustice after him, but he advised us to be patient and carrying out our duties and rights, and discouraged the disobedience of rulers, except if they become non-Muslims or they disbelief with the Islamic legal system; (4) the disobedience of the caliph without any legal reasons is considered illegal (haram), and the political opposition must play roles based on the concept of "giving advices with good intention to the caliphs.



อล-นร

متهيد

ه يف عهده، ءالسبل، وجعل أصحابا له، وزرااحلمد هللا الذي بعث إلينا أشرف الرسل داعيا إىل أقوم بعده لتتم النعمة، وتعم الرمحة، وأشهد أن ال إله إال اهللا وحده، وأشهد أن حممدا عبده ونبيه الذي ه منءوخلفا

جاء اإلسالم برسالته اليت تشمل العقيدة والعبادة . ال نيب بعده، صلى اهللا عليه وعلى آله وصحبه أمجعنيوعباداته تتمثل يف الصالة والزكاة والصيام واحلج، مبعىن ". ال إله إال اهللا"ته قائمة على التوحيد فعقيد والنظام،

، كان جالسا مع أصحابه ذات يوم، فنظروا إىل أن كل عمل اجتماعي مثمر عبادة، فقد صح أن الرسول : ل اهللا فقال الرسول رجل ذي جلد وقوة، وقد بكر يسعى، فقالوا ويح هذا لوكان شبابه وجلده يف سبي

إن كان خرج يسعى على ولده صغارا فهو في سبيل اهللا، وإن كان خرج يسعى على "ي هو فأبوين شيخين كبيرين فهو في سبيل اهللا، وإن كان خرج يسعى على نفسه يعفها ف

طانيل الشبيس يف وة فهرفاخماء وى ريعسي جرإن كان خل اهللا، وبيس" )282/ 12ت، .الطرباين، د(

فهو نظام اخلالفة، خالفة النيب والنيابة عنه يف سياسة أمور الدين والدنيا، ومنذ أربعة اإلسالمأما نظام قوم يقامت خالفة النبوة، ال زال يسمى النظام السياسي اإلسالمي باخلالفة، والدعائم اليت عشر قرنا، وبعد أن ومنذ العصور ) 63ص / 1. م1974القامسي، ( احلرية والعدالة واملساواة والشورى،: هي عليها نظام اخلالفة

هذا النظام يف عصورها األوىل للدولة اإلسالمية والعلماء املسلمون يكتبون يف فقه هذا النظام وقد قدموااملتتالية متالئمة لظروفها الزمانية واملكانية وحسب التطورات والتغريات احلضارية والعمرانية والفكرية اليت

، ويف هذه يةحدثت يف األمة، جادين يف ذلك بقاء الوحدة اإلسالمية اليت هي صلب رسالة اإلسالم العامل .سالمي يف القرن الثاين عشر اهلجري حول نظام اخلالفة اإلسالميالدراسة نقدم رؤية أحد أعالم الفكر اإل

البحث خلفيات

يف كل شأن من شؤون احلياة، وأن نظم ةالروح املهيمن على التنظيمات اإلسالمية هي الروح اجلماعي

النظم إال يطلب من ،مل يكن اتمع اإلسالمي يف أيامه األوىل اإلسالم نظم أصيلة من صلب الدين اإلسالمي،بتمهيد اجلو الصاحل إلنشاء الدولة اإلسالمية ووضع قواعد احلكم القائمة على اكتفى النيب أبسطها لذلك

العدل والشورى، كذلك القرآن الكرمي رسم على وجه اإلمجال أسس العدل جلميع الناس يف كل األحوال، هلا يف الواقع، بل وضع األصول والقواعد، ليتنافس واإلسالم مل يرد أن يضع للناس تصورات مثالية خيالية ال حمل

بالرفيق املسلمون يف بناء جمتمعهم اإلسالمي تبعا ملا يصيبون من أسباب احلضارة والرقي، وعندما حلق الرسول حسم هذا األمر استطاع الصحابة الكرام و؟ األعلى شعر اجلميع بالفراغ لقيادة األمة فمن خيلف النيب



อล-นร

بعد اجتماعهم يف سقيفة بين ساعدة وإمجاعهم على ضرورة خليفة للرسول هم أليب بكر الصديق مببايعتجتماع سقيفة بين اوقد ظهر يف أثناء ري أمور املسلمني الدينية والدنيوية،سي وجود خليفة لرسول اهللا

،إذ قال األنصار للمهاجرين ساعدة آراء خمتلفة فيمن خيلف النيب

"مأا نمري ومكنأ ممري" )3467/ 3. 1987البخاري، (

خليفة كما أنه ظهر أن اخلليفة يكون من قريش وعلى هذا األساس انتخب أبو بكر الصديق ثبتتال الشيعة من أن اخلالفة يفة كرأيويف املراحل التالية ظهرت آراء أخرى يف كيفية اختيار اخلل للنيب

اإلمجاع، وإمنا تثبت نصا من النيب ملن بعده وهكذا اخلليفة ينص ملن بعده، وكذلك رأى باالختيار والشورى واخلوارج من أن اخلالفة تثبت باالختيار احلر املباشر من غري شرط القرشية، وميكن أن يكون أي فرد من

.املؤمننيء املصطلحات تسويغ التاريخ اإلسالمي على ضو حاول فقهاء القانون الدستوري اإلسالمي وقد

اإلسالمية وتبسيط النظريات السياسية اليت تقوم على أساس القرآن الكرمي والسنة النبوية وسلوك اخللفاء الراشدين، وبذلك ربطوا بني النظرية املثالية للخالفة وبني التجديدات السياسية اليت حدثت أثناء الدولة األموية

ارا عاما للتفكري الذي ظهر من خالله اجتاهات جديدة لتفسري إط والعباسية، وأعطي النموذج األول للخالفةاهتم كثري من املعاصرين املهتمني بالفكر اإلسالمي يف توضيح النظام السياسي و. هذه التغريات والتطورات

.اإلسالمي والنظم اإلسالمية األصيلة وما اعتراها من تطور وتعقيد خالل مراحل التاريخ اإلسالميساس نرى أن دراسة رؤية الشاه ويل اهللا جتاه تفسري نظام اخلالفة اإلسالمية مهمة وعلى هذا األ

ن إعادة نظام اخلالفة أن الفكر اإلسالمي، وكذلك املهتمني بشألعصرنا هذا لكي يستفيد منها املهتمون بش .تطلبها الزمان واملكان وواقع املسلمنيياإلسالمية وفق رؤية جديدة

أمهية البحث

أن تفسري وتقدمي نظام اخلالفة وفق حركة اتمع وما ينتج عنها من تغريات جذرية يف سبق يتضحمما

تمع من تقدم وتأخر مهمة لإلصالح السياسيا . إذ أن ،يف الفكر اإلسالمي القدمي منها واحلديث ك نستطيع أن نقدر أمهية هذا املوضوع ومكانتهكذل

هو رمز لبقاء األمة يف كياا الذايت، وبقاء هذا النظام يدل على استمرارية الوحدة بقاء نظام اخلالفة اإلسالمي، ليس إذ ،ذلك من خالل واقعنا املعاش منذ أن فقدنا النظام اإلسالمي ني شعوب اإلسالم عرب األجيال، نرىب

سالمي ضرورة إلثبات لنا كيان ذايت ندافع به عن وجودنا وحضارتنا وثقافتنا، فالبحث يف النظام السياسي اإل .قيمنا الذاتية املستقلة



อล-นร

أهداف البحث

: ما يليحث فيالب هذا تكمن أهداف عصره والتحديات اليت كانت تواجه األمة اإلسالمية يف حالة شخصية الشاه الدهلوي و معرفة. 1

.شبه القارة اهلندية يف تلك الفترة من الزمنظام السياسي اإلسالمي املتمثل يف اخلالفة، من حيث ثبوهتا دراسة فكر الشاه ويل اهللا الدهلوي للن. 2

أخرجت للناس تأمر باملعروف خري أمةوشرعيتها وشروطها وصالحية بقائها، لبقاء وحدة األمة اإلسالمية كأ .وتنهى عن املنكر

وفق حركة اتمع شكل اخلالفة،ل وتفسريها وصياغتها الشاه ويل اهللا الدهلوي دراسة رؤية. 3 .تهمة ما يتوافق مع رقي اتمع وحضارءتطورها، وأن نظام اخلالفة اإلسالمية هلا من املالو

حدود البحث

دراسة ما قام به الشاه ويل اهللا الدهلوي يف إعادة تفسري نظام اخلالفة مبا يالئم احلالة السياسية . 1ى االرتباط بني عاملية األمة اإلسالمية وبقاء مد وتعيني واختيار اخلليفة، وبيان للمسلمني، من تعريف اخلالفة،

. اخلالفةالدراسة والتحليل ملا قدمه الشاه ويل اهللا يف مسألة اخلروج على اخلليفة، وهل ميكن أن يسمى هذا . 2

.اخلروج نوعا من املعارضة السياسية، وما هي احلاالت اليت ميكن لألمة أن تعزل اخلليفة عن منصبه ؟ظر الشاه ويل اهللا الدهلوي يف ثبوت خالفة اخللفاء الراشدين، إذ يرى أن ثبوت بيان وجهة ن. 3

حنو نظرية الشيعة الشاه ويل اهللارؤيه ظهرتأساس للدين اإلسالمي، وهنا وأحقية خالفة اخللفاء الراشدين ركن . خالفة اإلسالميةلل

واحلد املكاين فة،ملوضوع اخلال فاحلد املوضوعي للبحث هو دراسة وجهة نظر الشاه ويل اهللا الدهلوين صاحب الفكرة كان يعيش يف دهلي باهلند يف الفترة من إوالزماين للبحث هو منطقة شبه القارة اهلندية حيث

.هـ1176إىل عام 1114عام

منهج البحث

ث تتعلق املنهج التارخيي التحليلي، ذلك أن املواد العلمية للبحث هو عداد هذا البحاملتبع إلنهج املبالناحية التارخيية يف صلبها وهي دراسة لنظرية سياسية اجتماعية لشخصية بارزة، ومن ناحية أخرى فالباحث

بان فترة حياة هذه الشخصية فإنه حيتاج أن يتبع إاحلالة العلمية والسياسية سرد الوقائع التارخيية عند دراسةي



อล-นร

مع التارخيي دراسة املوضوع هو املنهجنقول أن املنهج املتبع ل املنهج التارخيي للمادة التارخيية، وهنا ميكن أن . للمواد العلمية التحليل

نتائج البحث وحتليلها

قدميا أو حديثا، اليت ألفتككتب النظام السياسي -هتا وحتليلهاءبعد التمكن عن مصادر البحث وقرانقدم أهم النتائج اليت توصلنا إليها -وضوع البحثوكذلك قراءة ودراسة ما ألف الشاه ويل اهللا وهلا عالقة مب

: وهي مايليالفترة اليت نشأ فيها الشاه ويل اهللا الدهلوي كان العامل اإلسالمي مير من الناحية السياسية يف . 1

ناق ضعف شديد وقد هتالكت قواه العسكرية واالقتصادية، وقد ضيقت القوى السياسية الغربية املناهضة اخلقد أصابته داخليا -الذي كان متثله اخلالفة العثمانية -امل اإلسالمي، وأن النظام السياسي اإلسالميعلى الع

ن على أجزاء كبرية من ترابه، وسيطرة الرتعات العائلية ييوخارجيا الوهن والتمزق من سيطرة األعداء اخلارجاألعداء ضد إخواا من املسلمني، والقومية داخليا، فكانت الدول اإلسالمية حتارب بعضها وتستجدي

.)127ص / 9. م1998الدهلوي، . 41ص . م1977احملامي، . 124 -111ص / 8م، 1991شاكر، (أن الدولة اإلسالمية يف شبه القارة اهلندية مل تكن مبأمن من هذه الصراعات الداخلية واخلارجية، -2

ن أمراء األقاليم استقالهلم، وكثري منهم يستنجد فكانت قد بلغت من الفوضى السياسية حبيث قد أعلن كثري مكما أن القوى الغربية قد أرست قواعدها البحرية على طول احمليط . باهلندوس ضد إخوام من املسلمني

النظامي، . 175ص / 9م 1998الدهلوي، (اهلندي وكانوا يتدخلون يف السياسة الداخلية باسم احلرية التجارية، )66ص . م ،1981يت. 227ص . م1978

أن العامل اإلسالمي بصفة خاصة وشبه القارة اهلندية على اخلصوص قد ابتعدوا عن التفكري -3اإلسالمي الصحيح، وسيطر على العلماء والفقهاء يف تلك الفترة اجلمود الفكري واالكتفاء باملوروث العلمي

. 33هـ، ص 1420مسعود الندوي، (سواء، القدمي وعدم التجدد يف البحث العلمي الديين والتجرييب على حد ) 107ص . م1967املودودي، وهو من أسرة . هـ1176هـ وتويف يف عام 1114أن الشاه ويل اهللا أمحد بن عبد الرحيم ولد عام -4

ص . م1970أنفاس العارفني،( عريقة يف العلم واجلهاد ونشر الدعوة اإلسالمية يف ربوع شبه القارة اهلندية، وقد توىل كثري من أجداده منصب القضاء والفتيا، وكان هلذه األسرة ) 411ص . م1999/ 6ين، احلس. 241

عالقات وطيدة مع السالطني وأمراء الواليات يف عصورهم، وقد حافظ الشاه ويل اهللا على هذه العالقة مع نه يف أمورهم يت إليه بعض السالطني واألمراء ويستفسرونه ويستشريوأالسالطني واألمراء، حيث كان ي

)257م، ص 1999بلهيت، ( ،ويطلبون منه الدعاء، وهو بدوره يلقي عليهم النصائح واالرشادات اليت هتمهم



อล-นร

نشأ الشاه ويل اهللا الدهلوي يف هذا اجلو املضطرب سياسيا وعلميا وقام جبهد قلما يقوم مبثله فرد -5ي احلياة حيث قام بنهضة علمية شاملة احتوت مجيع من املسلمني ويكون له هذا األثر الشامل يف مجيع نواح

جوانب احلياة اإلسالمية علميا، واجتماعيا، وسياسيا، فقد ترك مؤلفات كثرية فيها أفكار جتديدية يف التفسري واحلديث والفقه واألخالق والنظام االجتماعي اإلسالمي، ومل يؤثر جانبا من احلياة العلمية على جانب آخر

يوازن بني خمتلف اجلوانب، فلم تثنيه دراساته يف علوم القرآن واحلديث إىل إمهاله لدراسة مذاهب بل كانالفقهاء واألصوليني بل وازن بني الدعوة إىل القرآن واحلديث إىل األخذ واالستفادة من جهود فقهاء املذاهب

التربية والتزكية الروحية، زد على ذلك اإلسالمية، كما أن اجلانب السياسي واالجتماعي مل يثنيه عن السري يف أن شخصيته كانت يف أعلى درجات األخالق اإلسالمية، حبيث تعتربه كل الفرق اإلسالمية املوجودة يف شبه القارة اهلندية عاملا وجمددا يف فرقته ومذهبه، إذ قدم هذا الدين ونظامه للحياة، على صفائه ونقائه األوىل باألدلة

املودودي، ( قلية والنقلية، ويف ثوب جديد، ولقب جبدارة مبجدد القرن الثاين عشر اهلجري، والرباهني الع )101ص . م1967

تبني كذلك أن الشاه ويل اهللا شخصية دعوية هتتم جبانب التربية للشخصيات املؤثرة وكذلك -6نه أهل بقيام الدعوة بطريق مع إعالنه أ -لعامة الشعب املسلم، وأنه آثر جانب التربية يف دعوته اإلصالحية

وذلك خوفا منه بأن محل السالح تسبب إزهاق األرواح وضياع األموال واهلرج، وأنه ليس -السيف والسنانمن خلق العلماء منازعة أهل السلطة سلطام، بل واجب العلماء النصح واالرشاد وهتيئة النفوس للقيام

) 113ص / 4م، 1999الندوي، ( خرة، بواجبات الدين فيما يتعلق بأمور الدنيا واآلأن نظام ) 149ص / 4. م1996ابن حزم، ( لة اخلالفة، أظهر لنا من خالل تناول العلماء مس -7

اخلالفة اإلسالمية من صميم اإلسالم وليس نتيجة عن التطورات اليت حدثت للعامل اإلسالمي نتيجة للفتوحات اإلسالمية ودخول األمم الكثرية يف هذا الدين احلنيف، إذ اإلسالم دين ودنيا ونظام، واهللا عزوجل أرسل رسله

سالمية هي احملور الذي جيمع املسلمني حتت سيادة الشريعة هداة للبشرية ألمور دنياهم وأخراهم، واخلالفة اإلفاإلسالم له نظامه السياسي، وله فقهه السياسي، وله "اإلهلية اليت تضم جوانب العقيدة والشريعة واألخالق،

مقاصده يف احلكم واتمع، فاملبادئ السياسية واالجتماعية لإلسالم، كمفهومه لإلنسان واتمع، واحلقوق ريات، واملؤسسات والقانون والسلطات، جتعل منه نظاما يتميز عن النظام الدميقراطي الليربايل والنظام واحل

االشتراكي، وإن كانت له مع هذه النظم أوجه التشابه والتالقي، فالنظام السياسي اإلسالمي كلي يف مفاهيمه ين واحلكم قصد أحكام الشريعة من العدالة املستقلة ومعانيه اخلاصة، فاإلسالم مبقاصده يف االجتماع اإلنسا

وإحقاق احلقوق وإنصاف املظلومني والتعاون على اخلري والبعد عن الشر، ومحاية الفئات الضعيفة، ونفي األعراض، وحتقيق األمن والسلم حمليا ودوليا، والتمييز على أساس العرق واجلنس، وصيانة الدماء واألموال

) 17ص . م2002النبهاين، (

ومما توصلنا أيضا يف أثناء دراسة موضوع البحث أن فقهاء السياسة الشرعية نظروا موضوع -8اخلالفة حسب التطورات واألحداث املوجودة يف أزمنتهم وحاول كل منهم أن يصوغ نظرية اخلالفة على



อล-นร

فتوحات بعد ال - ضوء تلك األحداث السياسية حيث رأى كثري منهم أن حكام الواليات اإلسالميةكانوا حياولون تقليص سلطات اخلليفة، ويف نفس الوقت كانوا حباجة إىل التأييد -والتوسعات اإلسالمية

والتفويض من قبل اخلليفة، وإذا ما مل مينحهم اخلليفة الشرعية يعلن احلرب على اخلليفة وإحداث املشاكل، كان بدوره يف حاجة إليهم إلقامة سلطته الشرعية، فكان اخلليفة يبادر إىل إعطاء الشرعية هلم، وألن اخلليفة

فيتنازل عن بعض احلقوق الثابتة له، وبذلك يكسب كل من اخلليفة والسلطان الشرعية لنفسه، إزاء هذه املشكلة قدم علماء الفقه السياسي نظريات مالئمة لوحدة نظام اخلالفة واجتماع األمة على شريعتها وقانوا

) 138، 127م ص 1988الدين، منظور (اإلسالمي، ونرى أن الشاه ويل اهللا يقدم نظام اخلالفة اإلسالمية حتت ظروف التطورات واألحداث اجلارية -9

يف زمانه، وهذا ما نالحظه من تقدميه االرتفاقات اإلنسانية وهي املنافع اليت حيتاجها اإلنسان ألجل بقائه / 1ت، .حجة اهللا البالغة، د(ولة كربى حتقق الوحدة اإلنسانية، كأسرة مث كمجتمع ومدينة مث كدولة وأخريا د

وبالنظر إىل أحوال عصره من الناحية السياسية من التمزق والتشرذم بني املسلمني، وحماولة األعداء ) 38ص خلالفة التقليديني للمسلمني بالقبض والسيطرة التامة عليهم، كان الشاه ويل اهللا يشعر حباجة املسلمني إىل نظام ا

الطريق الوحيد أمام زحف األعداء هو قيام وحدة املسلمني حتت دولة اإلسالم العاملية اليت نإاإلسالمية حيث تسمى باخلالفة، وبعد بيانه احلاجة الشديدة للخالفة من الوجهة العقلية والشرعية قدم اخلالفة على أساس

حجة اهللا (ه وتطبيق أحكامه، وكبت الكفر وأهله،يهدفها اإلسالم، من نشر اإلسالم ومبادئ اليتاألهداف )170، 149ص / 2ت، .البالغة،د

الدولة تتعلق حبفظ املصاحل املنيطة للخالفة من حفظ أدلة الشاه ويل اهللا لوجوب اخلالفة يقدمو - 10القصد من قيام اخلالفة هي حفظ املصاحل العامة من حفظ الدين والنفس ، فوحفظ نظام الدين اإلسالمي

كل إىل األمة، واألمة تنهض عن طريق وكل إىل األفراد بل ييووالعقل والعرض واملال، وقيام هذه املصاحل ال بقيام إال تتم ال أمورا املسلمني على أوجب قد اإلسالمي والدين والة األمر الذين بيدهم السلطة السياسية

اإلسالمية، العلوم ونشر واجلهاد اإلسالم، أركان وإقامة القضاء، يف األمور هذه وتتمثل للمسلمني، خليفة )18ص / 1ت، .إزالة اخلفا عن خالفة اخللفاء، د( ،اإلسالم بيضة عن الكفار ودفع

يف العامة الرئاسة هي: فيقول التعاريف أمجع من تعد مانعا جامعا تعريفا للخالفة اهللا ويل الشاه قدمو والقيام... به يتعلق وما باجلهاد والقيام اإلسالم أركان وإقامة الدينية العلوم بإحياء الدين، إلقامة التصدي، وسلم عليه اهللا صلى النيب عن نيابة املنكر عن والنهي باملعروف واألمر املظامل ورفع احلدود وإقامة بالقضاء

)13ص / 1ت، .إزالة اخلفا،د( تعاليم نشر إال الدين إقامة وما الدين إقامة هو للخالفة األساسي اهلدف أن يبدو التعريف إىل وبالنظر

من الروحية احلاجات للناس يوفر أن اخلالفة فعلى واجلسد الروح جانب حيتوي والدين أركانه، وإقامة اإلسالم )14ص / 1ت، .إزالة اخلفا،د( ،والسكينة واألمن الكرمي العيش توفر من اجلسدية واحلاجات العلم نشر



อล-นร

مجيع بني متفقة أا يرى عقلية شروط بعضهايف من يتوىل أمر اخلالفة هللا ويل الشاه قدمها اليت والشروط والذكورة واحلرية والبلوغ العقل العقلية الشروط ومن .اإلسالمي الشرع استوجبها أخرى وشروط األمم،

اليت والشروط )149ص / 2ت، .حجة اهللا البالغة،د(،اإلجتماعية واملكانة احلواس وسالمة والرأي والشجاعة عظيمة مجلة معرفة مبعىن والعلم الكبائر، عن اإلجتناب مبعىن والعدالة اإلسالم، هي اإلسالمي الدين اشترطها

)149ص / 2ت، .حجة اهللا البالغة،د(،القرشي والنسب التفصيلية، بأدلتها املسائل من، واجبات عدة يؤدي أن عليه حقوقه يطلب أن قبل واخلليفة واجب، يقابله حق كل أن على وبناء

ثبتت اليت بالصورة الدين حفظ: هي اهللا ويل الشاه نظر يف الواجبات وهذه) 352ص / 1. م1974القامسي، ( اجلمع من اإلسالم أركان وإقامة بالزواجر، اإلسالمي الدين خيالف من على واإلنكار الشرعية، بالنصوص على ونشرها الدينية العلوم إحياء عيته،ر وعلى نفسه على والصوم احلج وإقامة الزكوات وأخذ واجلماعات

األعداء جهاد املعتدين، جتاوزات من املسلمني بالد حفظ القضاة، وتعيني اخلصومات بني الفصل الطاقة، قدر )29، ص 1ت، .إزالة اخلفا،د( ، الرعية أحوال على واإلشراف له عدول نواب تعيني لذلك، العدة وإعداديرى الشاه ويل اهللا أن اخلالفة تنعقد على الطرق ليفةطريقة خاصة لتعيني اخلعني مل تالنصوص الشرعية ومبا أن باختيار أهل احلل والعقد وهم العلماء والرؤساء وأمراء اجلند والقضاة ووجوه الناس مبعىن أن رأي -1: التالية

جعل األمر شورى بني -3 .وصية اخلليفة القائم لشخص معني -2.غري املثقفني ال اعتبار له يف اختيار اخلليفةويشترط الشاه .)23ص / 1ت، .إزالة اخلفا، د( ، استيالء رجل جامع الشروط على الناس -4. فئة خمصوصة

وا ممن يريد النصح أن يكون: ثانياأن يكونوا من أهل الرأي، : أواليف أهل احلل والعقد شرطني اهللا ويل )23ص / 1ت، .إزالة اخلفا،د( ، عة نفرين اليفيدمجاعهم ليست بشرط وأن بيإيرى أن و ،للمسلمني

ومما توصلنا إليه، ولعله من البديهيات لدى دارسي النظام السياسي اإلسالمي أن اإلسالم ال - 11يقبل اإلنقسام والفرقة، بل يؤكد على التضامن والوحدة، وذلك من تأكيده الشديد بعدم شرعية خليفة عقدت

لمون على خليفة هلم، له البيعة بعد ما اتفق املس

نأبى ع يدعس رىدول قال :قال الخسر الله : "إذا ويعن بييفتلخلوا لفاقت را اآلخمهنم" ). 4904/ 6ت، .مسلم،د(

ومستند هذا التأكيد هي ما يدعوا إليه الدين اإلسالمي، كوحدة يف نظـام العقيـدة والعبـادات واألخالق واملعامالت، والوحدة السياسية حتت إطار اخلالفة اليت جتمع املسلمني حتت قبة واحدة منسـجمة، وأن األمة اإلسالمية ال ميكن أن تقوم هلا وحدهتا السياسية حتت أي نظام غري اخلالفة، والتاريخ أكرب شـاهد

امل اإلسالمي من خالل بـرامج الوحـدة على ذلك، فالدعوات اليت تنطلق من أفواه النخبة احلاكمة على العالقومية أو الثقافية، أو االقتصادية ال ميكن أن تتكلل بالنجاح ما دامت فكرة اخلالفة مرفوضة عندهم، فاخلالفة

ميثـاق منظمـة ( ،هي اإلطار الذي تنصهر فيه مجيع الشعوب املسلمة، حيث وحدة العقيدة والنظام والقانون ).املؤمتر اإلسالمي



อล-นร

ظر الشاه ويل اهللا إىل اخلالفة الراشدة بنظرة غري تقليدية وعد ثبوت اخلالفة الراشدة األساس ن - 12وخالفة اخللفاء ) 9ص / 1ت، .الذي يقوم به البناء اإلسالمي من عقيدة وشريعة وأخالق ونظام، إزالة اخلفا،د

وهي ثابتة بأدلة غري األدلة اليت ) 36/ 1ت، .إزالة اخلفا،د( الراشدين تعد يف نظر الشاه ويل اهللا خالفة خاصة،تثبت اخلالفة العامة كنظام يسوس املسلمني يف أمور دينهم ودنياهم، وهذه اخلالفة ثابتة هلم بالنصوص الشرعية من الكتاب والسنة، واحملاولة للتشكيك يف ثبوت شرعية اخللفاء الراشدين حماولة للتشكيك يف الدين، إذ الدين

وصلت إلينا بطريقهم وحسب -كالعقائد والعبادات ونظام احلياة يف السياسة والقانون-ة يف نواحيه املتعددالتفهيمات اإلهلية، . ( تطبيقاهتم، حيث يعترب اخللفاء الراشدين أفضل األمة حسب ترتيب خالفتهم للنيب

)148ص / 1. م1936يل اهللا من اخلالفة العامة الثابتة لألمة الفة األموية والعباسية والعثمانية تعد يف نظر الشاه واخلأن - 13

اإلسالمية كنظام جيب أن يسوسهم، وليس هلم امليزات اليت كانت للخالفة الراشدة، فخالفة هؤالء ميكن أن يشوا ماال يقره الشرع اإلسالمي، وكان بعض منهم يرتكب ما يوجب فسقه، ولكن ال حيكم بأم خلفاء

بب مفاسد كثرية، واليت تتعلق باألحكام الصادرة يف حياة الناس، من عقائدهم غري شرعيني، إذ احلكم ذا يس ) 213ص / 2ت، .حجة اهللا البالغة،د(وعباداهتم ومعامالهتم،

وإذا ) 31ص / 1ت، .إزالة اخلفا،د( أن اخلروج ضد النظام اإلسالمي الثابت حرام وال جيوز، - 14خيالف النظام اإلسالمي، فإنه ال جيوز اخلروج عليه إال إذا كان خيرجه هذه ما ارتكب رأس النظام أمرا

املخالفة من دائرة اإلسالم نفسه، فحينئذ جيوز بل جيب اخلروج عليه، ألن اخلليفة ينصب إلقامة النظام تعد من أعظم -يف هذه احلالة -اإلسالمي وخبروجه عن اإلسالم يكون هدم اإلسالم، وأن اخلروج عليه

) 31ص / 1ت، .إزالة اخلفا،د( اجلهاد يف سبيل اهللا، والسكوت عليه جرمية ال يغتفر، املقترحات

ومن عدة حقائق من مميزات نظام اخلالفة اإلسالمي، للباحثوبعد هذا السياحة العلمية فقد اتضحت لورة الوجه املشرق للتاريخ املفيد هنا اإلشارة إىل بعض االقتراحات اليت ترشد طلبة العلم إىل املسامهة يف ب

.واحلضارة اإلسالميةطلبة الدراسات العليا بالبحث والدراسة ألفكار الشاه ويل اهللا، هذا فأوىل هذه االقتراحات أن تقوم

العامل ادد يف القرن الثاين عشر اهلجري إذ توجد يف كتاباته أفكار ونظريات تستحق التأمل والدراسة، نواحي خمتلفة، من تفسري القرآن الكرمي وعلومه، واحلديث الشريف وعلومه، وتوجد جماالت رحبة ويف

ومسائل العقيدة والتوحيد، وعلم الفقه وأصوله، ومقاصد الشريعة وأسرارها، وعلوم السلوك والتربية أو . مايعرف بالتصوف، والفلسفة اإلسالمية جتاه الكون واحلياة، وغري ذلك من جماالت العلم



อล-นร

لك أن تقوم أقسام التاريخ واحلضارة بتشجيع الطالب وحثهم باختيار البحوث اليت ميكن أن قترح كذأوجيايب إلظهار الشخصيات الفكرية لألمة وكذلك ألفكارهم يف جمال احلضارة اإلسالمية، إذ إيكون هلا جانب

وعلى طلبة العلم يف قسم . صةالتشجيع من قبل األقسام باعث وحمفز مهم لتطوير الدراسات العلمية املتعمقة واملتخصالتاريخ واحلضارة القيام بالبحث والتفتيش عن األفكار األصيلة للعلماء املسلمني يف ااالت احلضارية لألمة وعلى وجه اخلصوص يف ما يتعلق بالنظام السياسي اإلسالمي، وكيفية تطوير هذا النظام حسب ظروف األمة وأحواهلا،

وميكن أن تقوم حبوثنا على دراسة شخصيات من . فظ على وحدة كيان األمة اإلسالميةوابراز اجلوانب اليت حتاسهام يف جمال النظم اإلسالمية، فنربز دور هؤالء الشخصيات بني أصحاب األفكار السياسية، إالعلماء الذين هلم

. حيث أفكارهم جديرة بتطوير وبناء اتمع اإلسالمي سياسيا واجتماعيا واخالقياكذلك أن نقوم بالدراسة واملقارنة بني نظريات وأفكار العلماء املسلمني وغريهم ومن مث اإليضاح بأن النظريات اإلسالمية أصيلة كأصالة اإلسالم ومنابعه وروافده الفكرية، وليست وليدة عن الفكر الغريب

تطور احلضاري، فاحلضارات اإلغريقي فقط وإن كان هناك نوع من التالقح بني هذه األفكار، وهي نتيجة لل .ة، وليست خاصة ألمة أو جلنس فقطلحلقة متسلس

املصادر واملراجع

القرآن الكرمي .دار ابن كثري: بريوت. 3ط . اجلامع الصحيح. م 1987البخاري، أبو عبد اهللا حممد بن إمساعيل،

. سنك ميل ببليكيشرت: الهور. ط.د.تاريخ هندوستان. م1998. الدهلوي، ذكاء اهللا بن ثناء اهللا .الس العلمي: سورت اهلند. التفهيمات اإلهلية. م1936. الشاه ويل اهللا، أمحد بن عبد الرحيم

.املكتبة السلفية: الهور. ط.د .حجة اهللا البالغة. ت.د الشاه ويل اهللا، . قدميي كتب خانة: اتشيكر. ط.، دإزالة اخلفا عن خالفة اخللفاء. ت.د.أمحد بن عبد الرحيمالشاه ويل اهللا،

.مطبعة الزهراء احلديثة: موصل. 2ط . املعجم الكبري. ت.د. الطرباين، أبو القاسم سليمان بن أمحد بن أيوب .دار النفائس: بريوت. نظام احلكم يف الشريعة والتاريخ .م1974 .القامسي، ظافر القامسي

.دار اجليل: بريوت. 2ط . لعلية العثمانيةتاريخ الدولة ا. م1977. احملامي، حممد فريد بك احملامي .دار الفكر احلديث: بريوت. 2ط. موجز تاريخ التجديد وإحيائه. م1967. املودودي، أبو األعلى املودودي

حتقيق حممد فواد عبد الباقي، . صحيح مسلم. ت.د.مسلم، أبو احلسني مسلم بن احلجاج بن مسلم القشريي .دار احياء التراث: بريوت. د ط

دار الوفاء للطباعة : املنصورة. النظريات السياسية اإلسالمية يف العصر احلديث .م1988. منظور الدين أمحد . والنشر والتوزيع .دار األمة للطباعة والنشر والتوزيع: بريوت. 6ط .نظام احلكم يف اإلسالم. م2002. النبهاين، تقي الدين النبهاين

.دار ابن كثري: دمشق. رجال الفكر والدعوة يف اإلسالم. م1999. الندوي، أبو احلسن علي الندوي


อล-นร

สทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม: ศกษากรณการปฏบตในจงหวดปตตาน

ผวจย: อาหมด อลฟารตย ปทพมพ: 2547 ผวพากษ: มาหะมะ ดาแมง∗

: มฮาหมดซาก เจะหะ∗∗

วทยานพนธเลมนเปนวทยานพนธการศกษา ซงไดวจยในเรองสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม และการปฏบตตอสาม รวมถงการอปการะเลยงด การไดรบซงสทธตางๆ จากสามตามเงอนไขและขอบเขตทอสลามไดวางหลกเกณฑไว

งานวพากษวทยานพนธเลมนไดแบงสดสวนในการวพากษวทยานพนธออกเปน 4 สวน ประกอบดวย สวนท 1 สถานภาพและคณลกษณะของวทยานพนธ สวนท 2 บทนา สวนท 3 เนอหา สวนท 4 บทวพากษจดเดน จดดอย และขอเสนอแนะ สวนท 1 สถานภาพและคณลกษณะของวทยานพนธ วทยานพนธเลมนมจานวนหนาทงสน 220หนา รวมทงปกใน สารบญ เนอหา และแหลงการอางอง ไมไดรวมภาคผนวก เปนวทยานพนธประจาปการศกษา 2547 มผชวยศาสตราจารยดร.อสมาแอ อาล และดร.วรรณา แผนมนนเปนคณะกรรมการทปรกษา ทงนในการสอบวทยานพนธไดรบความอนเคราะหจากบรรดาผทรงคณวฒจานวน 4 ทานประกอบดวยผชวยศาสตราจารยดร.อสมาแอ อาล ประธานกรรมการ ดร.วรรณา แผนมนน กรรมการ รองศาสตราจารยระววรรณ ชอมพฤกษ กรรมการ และอาจารยฮามดะฮ อาแด กรรมการ สวนท 2 บทนา 2.1 บทนา ในบทนาผวจยไดเรมการเขยนวทยานพนธดวยการนาเสนอเกยวกบปญหาและความเปนมาของปญหา ซงผวจยเรมดวยคาสรรญเสรญตออลลอฮ ขออภยโทษจากทาน ขอจงชนาทางไปในทางทพระองคอลลอฮ ทรงโปรดปราน จากนนกไดนาเสนอเกยวกบทางนาทดทสดของมสลมคอทางนาทเปนตวอยางจากทานนบมฮมหมด

2.2 ปญหาและความเปนมาของปญหา ในสวนเนอหาทางดานปญหาและความเปนมาของปญหานนผวจยไดนาเสนอเกยวกบประวตศาสตรของการม

ภรยาและสทธของภรยาในประเทศไทย ประวตศาสตรของการมภรยาและสทธของภรยาในสมยญะฮลยะฮ สาระเนอหา

∗ นกศกษาหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาชะรอะฮ คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา ∗∗

Asst. Prof. Ph.D. (law) อาจารยประจาสาขาวชาชะรอะฮ (กฎหมายอสลาม) คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา

วพากษหนงสอ / Book Review


อล-นร

ของการมภรยาและสทธของภรยาในอสลามโดยทผวจยไดนาเสนออายะฮอลกรอาน และอลหะดษมาประกอบในการนาเสนอ จากนนผวจยไดนาเสนอเกยวกบการเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจ และการเมองในจงหวดปตตาน ซงปญหาดงกลาวจะสงกระทบตอระบบวถชวตของมสลมในจงหวดปตตานโดยเฉพาะในเรองของแผนพฒนาเศรษฐกจ ทไดเปดโรงงานตาง ๆ ในจงหวดปตตานจานวนทงสน 234 โรง และทสาคญคนงานสวนใหญในโรงงานเหลานนเปนสตรมสลมะฮ ดงนนจากการทสตรมสลมะฮเขาทางานในโรงงาน ผวจยจงอยากทราบวาสตรมสลมะฮเหลานนไดปฏบตเกยวกบสทธและหนาทของมสลมะฮมากนอยเพยงใด เพอจะเปนขอมลสงเสรมในการสรางสถาบนครอบครว ตลอดจนหาแนวทางในการกาหนดนโยบายและแผนพฒนาสถาบนครอบครวตอไป ทงนผวจยไดสรปประเดนปญหาการวจยครงนดงตอไปน

1.สทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายไทยและกฎหมายสาคญ ๆ ในอดตเปนอยางไร 2.สทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามมลกษณะอยางไร 3.ความยดมนในหลกการอสลามและความร ความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม

ของคสมรสอยในระดบใด 4.การไดมาซงสทธและการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามในจงหวดปตตานปจจบนเปนไปตาม

กฎหมายอสลามหรอไม และในระดบใด 5.การไดมาซงสทธและการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามในจงหวดปตตานมความสมพนธกบ

ความยดมนในหลกการอสลามและความร ความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรสหรอไม และในระดบใด

2.3 วตถประสงคของการวจย

1.เพอศกษาลกษณะสทธและหนาทตาง ๆ ของภรยาตามกฎหมายสาคญ ๆ ในอดต 2.เพอศกษาลกษณะสทธและหนาทตาง ๆ ของภรยาตามกฎหมายอสลาม 3.เพอศกษาระดบความยดมนในหลกการอสลามและความร ความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตาม

กฎหมายอสลามของคสมรส 4.เพอศกษาระดบการไดมาซงสทธและการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามในจงหวดปตตาน 5.เพอศกษาความสมพนธระหวางความยดมนในหลกการอสลามและความร ความเขาใจเกยวกบสทธและหนาท

ของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรส กบการไดมาซงสทธและการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามในจงหวดปตตาน

2.4 สมมตฐานการวจย สมมตฐานผวจยไดตงสมมตฐานวาการไดมาซงสทธและการปฏบตหนาทของภรยาจะเปนไปตามกฎหมาย

อสลามในระดบใด สง ปานกลาง หรอตา ขนอยกบระดบของความยดมนในหลกการอสลามและระดบความรความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรส

2.5 ตวแปรการวจย ตวแปรในการวจยครงนผวจยไดกาหนดตวแปรตนคอ1.ความยดมนในหลกการอสลามของคสมรส 2.ความร

ความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรส ในสวนของตวแปรตามนนผวจยไดกาหนดไวสองกลมดวยกนคอ 1.การไดมาซงสทธของภรยาตามกฎหมายอสลามดานคาอปการะเลยงด การไดรบการปฏบตทด


อล-นร

การไดรบคาแนะนาสงสอนจากสาม และการมสวนรวมในกจกรรมทางสงคมนอกบาน 2.การปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามดานการเชอฟงและปรนนบตสาม การดแลรกษาทรพยสนของสาม และการดแลอบรมบตร

2.6 ขอบเขตการวจย ขอบเขตการวจยครงนผวจยไดกาหนดขอบเขตเปนการวจยเชงสารวจทมงศกษาสองประเดนคอการไดมาซงสทธ

ของภรยาตามกฎหมายอสลาม และการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม โดยมกลมตวอยางคอคสมรสทนบถอศาสนาอสลาม และผทเกยวของกบการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในเขตพนทจงหวดปตตานไดแกดะโตะยตธรรม คณะกรรมการอสลามจงหวดปตตาน และผนามสลมในชมชน

2.7 ขอตกลงเบองตนในการวจย ขอตกลงเบองตนผวจยไดกาหนดขอตกลงเบองตนวาในการวจยครงนจะอางองตามบทบญญตอสลามโดยยด

หลกฐานจากอลกรอาน อลสนนะฮ และทศนะของมซฮบตาง โดยเนนการยดทศนะของนกกฎหมายอสลามมซฮบซาฟอยเปนหลก และการอางอลหะดษผวจยจะแจงถงสถานภาพของอลหะดษนนดวย

2.8 นยามศพทเฉพาะ นยามศพทเฉพาะผวจยไดใหคาอธบายเกยวกบนยามศพทเฉพาะเกยวกบความยดมนในหลกการอสลาม ความร

ความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรส การไดมาซงสทธของภรยาตามกฎหมายอสลาม คาอปการะเลยงด การไดรบการปฏบตทด การไดรบคาแนะนาสงสอนจากสาม การมสวนรวมในกจกรรมทางสงคมนอกครวเรอน การปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม การปรนนบตสาม การดแลทรพยสนของสาม การดแลอบรมบตร สทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม และผนาอสลามในชมชน สวนท 3 เนอหา ในสวนเนอหาของวทยานพนธเลมนผวจยไดแบงบทในการวจยออกเปน 4 บทดวยกนประกอบดวยบทเกยวกบเนอหาสทธและหนาทของภรยา บททเกยวกบวธดาเนนการวจย บทเกยวกบผลการวเคราะหขอมล และบททเกยวกบสรปผลการวจย การอภปรายผล และขอเสนอแนะ ในบททเกยวกบเนอหาสทธและหนาทของภรยาผวจยไดนาเสนอเกยวกบสทธหนาทของภรยาตามกฎหมายสาคญในอดตดงเชนกฎหมายบาบโลน กฎหมายอนเดย เกยวกบสทธหนาทของภรยาตามคมภรพระเวท สทธหนาทของภรยาตามคมภรมนธรรมศาสตร สทธหนาทของภรยาตามคมภรอรรถศาสตร กฎหมายโรมน เกยวกบสทธหนาทของสตรและภรยาในยคญาฮลยะฮ (ยคกอนอสลาม) กฎหมายไทย เกยวกบฐานะทวไปของสตรสมยกอน สทธหนาทของภรยาตามกฎหมายมงรายศาสตร สทธหนาทของภรยาตามกฎหมายสมยพระรามาธบดท 1 ภรยาตามกฎหมายไทยในสมยกรงศรอยธยาตอนกลาง สทธหนาทของภรยาตามกฎหมายตราสามดวง สทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม เกยวกบสทธของภรยาในการเลอกคครอง สทธในการไดรบคาสมรสโดยนาเสนอในเรองของอศเศาะดาก (คาสนสอด) สทธของอศเศาะดาก (คาสนสอด) สงทเปนอศเศาะดาก (คาสนสอด) ได อตราของอศเศาะดาก (คาสนสอด) สทธในการไดรบคาอปการะเลยงด ประเภทของคาอปการะเลยงดทเกยวกบคารกษาโรค การกาหนดฐานะของสาม มาตรฐานคาอปการะเลยงด การไดรบคาอปการะเลยงดเปนรายป เงอนไขการไดรบคาอปการะเลยงด สาเหตททาใหหมดสทธคาอปการะเลยงด สทธในการบรจาคทานจากทรพยสนของสาม สทธในการไดรบคาแนะนาสงสอนจากสาม สทธในการไดรบความยตธรรม


อล-นร

เมอสามมภรยาหลายคน สทธในการทางาน สทธในการมสวนรวมในกจกรรมทางสงคม สทธในการครอบครองทรพยสน สทธรวมระหวางสามภรยา ดงเชนสทธในการเสพสขจากกนและกน สทธในการไดรบการปฏบตดตอกน จากสาม จากภรยา สทธในการเกยวดองกบยาตของกนและกน สทธในการไดรบมรดกของกนและกน หนาทของภรยาซงมหนาทในการเชอฟงสาม การปรนนบตตอสาม การสรางความพงพอใจใหแกสาม การปฏบตดตอครอบครวสาม การดแลรกษาทรพยของสาม และการดแลอบรมบตร ทงนผวจยไดนาเสนอเนอหาตาง ๆ ทเพยบพรอมแหลงการอางองจากหนงสอกฎหมายอสลามและหนงสออน ๆ ทเกยวของกบเนอหาน และผวจยไดยกหลกฐานอายะฮอลกรอาน และอลหะดษมาบรรยายประกอบพรอมทงไดชแจงสถานภาพของอลหะดษเหลานนดวย ในบทเกยวกบวธดาเนนการวจย ผวจยไดกาหนดรปแบบการวจยครงนวาเปนการวจยเชงสารวจ แบบเกบขอมลครงเดยว โดยมประชากรทใชในการศกษาครงนจากคสมรสทนบถอศาสนาอสลามในเขตพนทจงหวดปตตาน จานวน 140 คนไดมาโดยเจาะจงเอาอาเภอเมอง สมกลมอาเภออกสองอาเภอ หลงจากนนสมตาบลในสองอาเภออกหกตาบล พอไดตาบลกจะดาเนนการสมกลมตวอยางอกตาบลละหนงหมบาน หลงจากนนจะมการสมครวเรอนในแตหมบานอก 10 % ของครวเรอน และจะไดกลมตวอยางของครวเรอนทงหมด 70 ครวเรอน และประชากรทเปนผทเกยวของกบการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกโดยการเลอกแบบเจาะจงอก 8 คนประกอบดวยดะโตะยตธรรมประจาศาลจงหวดปตตานจานวน 1 คน ตวแทนผวนจฉยกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจากสานกงานคณะกรรมการอสลามจงหวดปตตานจานวน 1 คน และผนามสลมในชมชน จานวน 6 คน รวมกลมตวอยางในการวจยครงนจานวน 148 คน ในสวนของการเกบรวบรวมขอมลผวจยดาเนนการเกบขอมลโดยใชแบบการสมภาษณสามและภรยา และจะใชแบบการสมภาษณแบบเจาะลกกบกลมตวอยางทเปนผเกยวของกบการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก และผนามสลมในชมชน ในสวนของการวเคราะหผวจยจะดาเนนการวเคราะหขอมลจากขอมลของคสมรสดวยโปรแกรมสาเรจรป SPSS คานวณหาคารอยละ หาคาเฉลย และหาคาสหสมพนธและระดบนยสาคญทางสถต และการวเคราะหขอมลของกลมตวอยางทเปนผเกยวของกบการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก และผนามสลมในชมชนนนผวจยจะดาเนนการวเคราะหในรปแบบอปนย

ในบทผลการวเคราะหขอมล ผวจยไดดาเนนการวเคราะหขอมลในขอมลทเกยวกบขอมลทวไปของสามภรยาและคสมรสในเรองของอาย ระดบการศกษา จานวนปทสมรส จานวนบตร และอาชพ ขอมลทเกยวกบความยดมนในหลกการอสลามของคสมรสและความรความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรส ขอมลทเกยวกบการไดมาซงสทธของภรยาตามกฎหมายอสลามดานคาอปการะเลยงด การไดรบการปฏบตทด การไดรบคาแนะนาสงสอนจากสาม และการมสวนรวมในกจกรรมทางสงคมนอกบาน ขอมลทเกยวกบการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามดานการเชอฟงและปรนนบตสาม การดแลรกษาทรพยสนของสาม และการดแลอบรมบตร ขอมลทเกยวกบความคดเหน และขอเสนอแนะของกลมตวอยางทเปนภรยา ขอมลทเกยวกบความสมพนธระหวางความยดมนในหลกการอสลามของคสมรสและความรความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรสกบการไดรบจรงซงสทธและการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม ขอมลทวไปและความคดเหนของกลมตวอยางทเปนผนา ทงนในการวเคราะหขอมลผวจยไดนาเสนอการวเคราะหขอมลในรปแบบตารางรอยละ คาเฉลย และคาเบยงเบนมาตรฐานมาประกอบในการนาเสนอ และในประเดนของความคดเหนและขอเสนอแนะทงจากกลมภรยาและผทเกยวของกบการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกผวจยไดนาเสนอขอเสนอแนะตาง ๆ ทไดมา และไดมการสรปความคดเหนตางจากประเดนทไดดาเนนการสมภาษณมาเปนตารางในแตละหวขออยางชดเจน เชนเดยวกนกบการวเคราะหขอมลในสวนทเปนความสมพนธระหวางความยดมนในหลกการอสลามของคสมรสกบการไดรบจรงซงสทธของภรยาตามกฎหมายอสลามผวจยไดมการนาเสนอการวเคราะหขอมลในรปแบบของการแสดงคาเฉลยในแตละประเดนอยางชดเจน


อล-นร

ในบทของการสรปผลการวจย อภปรายผล และขอเสนอแนะผวจยไดดาเนนการสรปในสวนทเปนขอมลทวไปของการวจยโดยทสรปออกมาเปนคารอยละในแตละประเดนทไดกาหนดมา สวนขอมลทเกยวกบตวแปรทไดกาหนดไว ทงตวแปรตนและตวแปรตาม ผวจยไดดาเนนการสรปในแตละประเดนทไดมการกาหนดในการวจยในรปแบบของการแสดงตวเลขของคาเฉลยและระดบในคาเฉลยเหลานน

ในสวนของการอภปรายผลผวจยไดดาเนนการอภปรายผลการวจยในประเดนของความยดมนในหลกการอสลามของคสมรส ความรความเขาใจเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามของคสมรส ขอมลทเกยวกบการไดมาซงสทธของภรยาตามกฎหมายอสลามดานคาอปการะเลยงด การไดรบการปฏบตทด การไดรบคาแนะนาสงสอนจากสาม และการมสวนรวมในกจกรรมทางสงคมนอกบาน ขอมลทเกยวกบการปฏบตหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามดานการเชอฟงและปรนนบตสาม การดแลรกษาทรพยสนของสาม และการดแลอบรมบตร โดยทผวจยเอาอายะฮ อลกรอาน และอลหะดษมาประกอบในการอภปรายดวย

ในสวนของขอเสนอแนะผวจยไดนาเสนอขอเสนอแนะจากกลมตวอยางทเปนภรยา ผทเกยวของกบการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก และผนามสลมในชมชน ขอเสนอแนะเชงนโยบายตอภาครฐ และสดทายขอเสนอแนะเชงวชาการ

สวนท 4 บทวพากษจดเดน จดดอย และขอเสนอแนะ

จดเดน วทยานพนธเลมนเปนวทยานพนธทดและมประโยชนแกครอบครว สามและภรยา มประเดนทเปนจดเดนมากคอ

ในสวนทเปนบทท 2 เกยวกบเนอหาผวจยไดนาเสนอเนอหาทคลอบคลมโดยมการอางองหลกฐานจากอายะฮอลกรอานมาประกอบ และอลหะดษกเชนเดยวกนผวจยไดนาเสนออลหะดษมาประกอบพรอมกบการชแจงสถานภาพของอลหะดษทไดหยบยกมาวาเปนอลหะดษอยในระดบใดเปนตน

จดดอย วทยานพนธเลมนมจดดอยกรณวธการเกบขอมลแบบครงเดยวเนองจากอาจทาใหไดขอมลไมสมบรณ ขอเสนอแนะ 1.หนวยงานทเกยวของกบการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในประเทศไทย ควรทาวจยเปนราย

ป เพอศกษาขอมล เหตผลตลอดจนแนวทางในการแกไขปญหาเกยวกบสทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลามตอไป


อล-นร

Motivasi Dan Strategi Pembelajaran Pengaturan Kendiri: Perspektif Malaysia Mohd Alwee Bin Yusoff ∗ Mohamad Azrien Mohamed Adnan ∗∗

Abstrak

Kajian ini bertujuan bagi mengenal pasti faktor-faktor yang mempengaruhi pencapaian akademik

pelajar di kalangan pelajar Asasi Pengajian Islam Universiti Malaya. Selain itu, kajian ini juga bertujuan untuk melihat perbandingan di kalangan pelajar ke atas faktor-faktor yang dikaji. Faktor-faktor tersebut terdiri daripada nilai intrinsik, efikasi kendiri, kegelisahan terhadap ujian, latihan, teman belajar, pengaturan kendiri metakognisi, dan regulasi usaha. Kajian ini menggunakan kaedah tinjauan dengan menggunakan soal selidik sebagai instrumen kajian. Responden yang terlibat dalam kajian ini adalah terdiri daripada 110 pelajar daripada semester dua hingga semester empat. Kaedah analisis yang digunakan ialah analisis regresi berbilang, analisis korelasi pearson dan analisis ujian t. Hasil analisis regresi berbilang menunjukkan bahawa kesemua faktor di atas kecuali kegelisahan terhadap ujian tidak mempengaruhi pencapaian akademik pelajar.

∗ Ph.D, (Islamic History & Civilization) merupakan pensyarah di Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri. ∗∗ M.Ed, (Education) merupakan guru bahasa Arab di Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri.



อล-นร

Abstract

The aim of this study is to identify the factors that influence academic performance among University of Malaya Pre-Academic of Islamic Studies Students. The study also examines the differences between various factors among them. Those factors are intrinsic value, self-efficacy, test anxiety, cognitive strategy and resource management strategy. The study uses a survey method that make use of a questionnaire as an instrument. The samples consist of 110 second semester up to fourth semester students from University of Malaya Pre-Academic of Islamic Studies Students. Pearson correlation, multiple regression analysis and t test are used in this study to investigate the influence of those factors. The result of multiple regression analysis indicated that all factors except for the test anxiety factor are not significantly related in influencing the academic performance.


อล-นร

PENDAHULUAN

Antara cabaran utama para pendidik ialah menyediakan cara untuk membantu para pelajar menjadi pelajar yang bermotivasi, aktif dan mempunyai kemahiran. Ini kerana motivasi merupakan salah satu perkara penting dalam pendidikan. Motivasi juga merupakan penyumbang kepada pencapaian pelajar. Pengetahuan tentang konsep, prinsip dan teori motivasi merupakan elemen asas dalam psikologi pendidikan. Para pendidikan perlu mengetahui bagaimana konsep ini berkait dengan persekitaran bilik darjah dan juga peranan pengajaran dalam bilik darjah serta apakah strategi pembelajaran yang digunakan oleh pelajar.

Pada masa sekarang, tanggungjawab pembelajaran adalah tanggungjawab pelajar dan bukannya tanggungjawab guru. Pelajar tidak lagi dilihat sebagai individu yang hanya menerima maklumat dan pengetahuan, bahkan secara aktif terlibat dalam penyusunan dan pembinaan semula maklumat yang sedia ada dengan maklumat baru (Perkins, D.N. 1992: 45-55). Salah satu strategi pembelajaran yang boleh diaplikasi oleh pelajar ialah pembelajaran pengaturan kendiri. Kefahaman terhadap konsep pengaturan kendiri adalah penting bagi meningkatkan pencapaian pelajar. Pembelajaran pengaturan kendiri merujuk kepada pelajar yang boleh (Zimmerman, Barry J. 1990, 25: 3-17). “... approach educational tasks with confidence, deligence, and resourcefulness. They are aware of when they do or do not know something. They seek out information when needed and follow the necessary step to master it. When the encounter obstacles such as poor study conditions, confusing teachers, or abstruse text books they find a way to succeed.”

Bagi membantu pelajar terlibat secara aktif dalam pembelajaran, para pendidik perlu menyediakan strategi pembelajaran kepada mereka. Salah satu matapelajaran yang melibatkan jenis pembelajaran yang pelbagai ialah matapelajaran bahasa Arab. Mata pelajaran bahasa arab bukan sahaja dipelajari oleh pelajar-pelajar aliran sastera sahaja bahkan juga dipelajari oleh pelajar dari aliran sains. Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya Nilam Puri merupakan salah satu pusat pengajian Islam yang terunggul di Malaysia yang amat menitikberatkan bahasa Arab, terutamanya di dalam Pengajian Syariah, Usuludin dan Pendidikan Islam. Kursus Pengajian Islam dan Sains Gunaan juga turut mementingkan bahasa Arab memandangkan ilmu-ilmu sains itu juga berkait rapat dengan al-Qur’an dan al-Sunnah. Objektif utama pengajaran Bahasa Arab yang hendak dicapai ialah untuk membolehkan pelajar membaca teks bahasa Arab dengan sebutan yang betul, memahami makna perkataan dan teks-teks mudah dan menggunakan perkataan dalam ungkapan mudah untuk berkomunikasi dengan guru-guru juga sesama sendiri.

Sistem pendidikan sekarang berorientasikan peperiksaan (Marsis Mohamad Nasir. 1998: 832-855) menyebabkan pelajar tertumpu kepada ilmu yang akan membawa mereka kepada kejayaan cemerlang dalam peperiksaan. Walaupun ramai di kalangan pelajar mendapat gred tinggi dalam peperiksaan namun mereka tidak cemerlang dalam menguasai ilmu tersebut.


อล-นร

PENYATAAN MASALAH

Dalam membincangkan wawasan pembelajaran bahasa Arab, adalah wajar dihubungkaitkan dengan wawasan 2020 di mana pada ketika akan menjadikan Malaysia sebuah negara yang maju dengan sifatnya yang tersendiri. Ini kerana bahasa Arab dapat dikategorikan sebagai bahasa ilmu yang dapat menyaingi bahasa-bahasa lain di dunia. Aspek pendidikan merupakan tunjang utama ke arah mencapai tujuan tersebut. Matlamat utama pendidikan bukan sahaja membekalkan pelajar dengan pengetahuan dalam pelbagai bidang, malah menyediakan cara untuk mendidik diri selepas meninggalkan alam persekolahan. Perkembangan teknologi dan maklumat yang semakin pantas juga memerlukan persediaan yang rapi bagi para pelajar. Para pelajar seharusnya memiliki kemahiran pengaturan kendiri bagi membolehkan mereka mengemaskini pengetahuan secara berterusan. Sejajar dengan perkembangan ini adalah diharapkan pendidikan bahasa Arab tidak ketinggalan dan terus dapat menyaingi bidang-bidang lain. Oleh itu, para pelajar yang melibatkan diri dalam pembelajaran pengaturan kendiri merupakan mereka yang mampu memenuhi cabaran ini di masa hadapan. Pembelajaran pengaturan kendiri sahaja tidak cukup untuk meningkatkan pencapaian pelajar. Pelajar seharusnya dimotivasi untuk menggunakan strategi serta mengatur kognisi dan usaha mereka (Paris, S.G., Lipson, M.Y., & Wixson, K. 1983, 8: 298-316). Dalam konteks pembelajaran dan pencapaian akademik, seseorang pelajar perlu mempunyai pandangan tentang kebolehan, kemahiran dan pengetahuan untuk menyempurnakan tugas pembelajaran di samping perlu ada ekspektasi tentang gred yang akan diperolehi berdasarkan tugasan tersebut.

Walaupun pendidikan bahasa Arab telah lama diperkenalkan di negara ini, namun pencapaian pelajar di peringkat sekolah mahupun di institut pengajian tingggi masih belum memuaskan. Para pelajar masih belum mampu menguasai kemahiran-kemahiran bahasa dengan baik seperti kemahiran mendengar, kemahiran bertutur, kemahiran membaca dan kemahiran bertulis. Terdapat beberapa kajian yang menyentuh tentang pencapaian pelajar dalam bahasa Arab. Mowafak et.al (Mowafak Abdullah, Raja Mohd Fauzi & Mohamed Amin Embi. 1999, 24: 108-123) telah membuat kajian rintis tentang penguasaan kemahiran kefahaman bacaan di kalangan pelajar-pelajar sekolah menengah agama di Negeri Sembilan. Hasil daripada kajian tersebut menunjukkan tahap kefahaman bacaan bahasa Arab di Negeri Sembilan adalah pada tahap lemah. Begitu juga kajian yang dijalankan oleh Nik Mohd Rahimi dan Kamarulzaman (Nik Mohd Rahimi Nik Yusoff & Kamarulzaman Abdul Ghani. 2002: 61-75) ke atas pelajar sekolah menengah agama kerajaan (SMKA) dan sekolah menengah agama negeri (SMAN) di Kelantan mendapati pencapaian pelajar dalam kemahiran membaca berada pada tahap sederhana. Terdapat banyak faktor yang menyumbang kepada tahap pencapaian pelajar, namun pihak penyelidik tidak lupa untuk menjadikan faktor penyumbangnya ialah dorongan dan keyakinan diri yang dimiliki serta kaedah pembelajaran yang diamalkan. Di APIUM Nilam Puri pembelajaran bahasa arab bukan sahaja diperkenal kepada pelajar asasi syariah, usuluddin dan pendidikan Islam malah juga kepada pelajar


อล-นร

aliran sains yang mengambil bidang pengajian Islam dengan sains gunaan. Oleh itu, kajian ini cuba menjawab persoalan berikut:

1) Apakah faktor yang mendorong kepada pencapaian akademik pelajar dalam mempelajari bahasa Arab?

2) Adakah terdapat perbezaan antara tahap motivasi dan strategi pembelajaran pengaturan kendiri di antara pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dengan pelajar bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains?

PENGAJARAN DAN PEMBELAJARAN BAHASA ARAB

Bahasa Arab merupakan satu bahasa yang mempunyai keistimewaan yang tersendiri berbanding dengan bahasa-bahasa lain di dunia. Keunikan dan keunggulannya telah tersohor apabila kehebatan al-Quran diturunkan oleh Allah di dalam bahasa Arab tidak dicabar oleh sesiapa pun sebagaimana firman Allah

β Î)uρ öΝçFΖà2 ’ Îû 5=÷ƒ u‘ $ £ϑÏiΒ $ uΖø9“ tΡ 4’ n?tã $ tΡÏ‰ö7tã (#θ è?ù'sù ;ο u‘θ Ý¡Î/ ⎯ÏiΒ ⎯Ï& Î#÷VÏiΒ (#θ ãã ÷Š$#uρ Νä.u™!#y‰yγ ä© ⎯ÏiΒ ÈβρßŠ «!$# χ Î) öΝçFΖä. t⎦⎫Ï% Ï‰≈ |¹

Maksudnya: “Dan jika kamu (tetap) dalam keraguan tentang al-Quran yang Kami wahyukan kepada hamba Kami (Muhammad), buatlah satu surah sahaja yang sebanding dengan al-Quran dan panggillah penolong-penolongmu selain Allah, jika kamu orang-orang yang benar.”

(Surah al-Baqarah, 2: 23) Oleh kerana kedudukan bahasa Arab yang tinggi nilainya di kalangan orang Islam, maka usaha

untuk mempelajarinya amatlah perlu bagi memudahkan mereka memahami ajaran Islam yang bersumberkan al-Quran dan hadis yang berbahasa Arab. Ini bermakna bahasa Arab akan kekal sebagai bahasa rujukan umat Islam dan bahasa pertuturan manusia. Pengekalan bahasa Arab di dunia ini merupakan satu keistimewaan yang diberikan oleh Allah kepada bahasa tersebut berbanding dengan bahasa-bahasa lain.

Di Malaysia, bahasa Arab dikategorikan sebagai bahasa asing sebagaimana yang termaktub dalam akta pendidikan 1996. Kementerian Pendidikan Malaysia melalui Jabatan Pendidikan Islam dan Moral (JAPIM) telah memperkenalkan dua bentuk kurikulum bahasa Arab kebangsaan yang dikenali sebagai Bahasa Arab Komunikasi (BAK) dan Bahasa Arab Tinggi (BAT). Justeru, pendekatan komunikatif dalam pengajaran diperkenalkan selaras dengan perkembangan terkini dalam kaedah pengajaran bahasa asing. Tacimah (Tacimah, Rushdi Ahmad. 1989: 127-144) menyatakan terdapat lima kaedah pengajaran bahasa Arab yang sering digunakan.


อล-นร

1.Kaedah nahu dan terjemahan. Kaedah ini merupakan kaedah yang paling popular dalam pengajaran bahasa asing. Kaedah ini mementingkan kemahiran membaca, menulis dan menterjemah dengan menggunakan bahasa ibunda sebagai bahasa pengantar.

2.Kaedah terus. Kaedah ini tidak menggunakan bahasa ibunda sebagai bahasa pengantar, sebaliknya menggunakan terus bahasa asing dalam proses pengajaran. Tujuan utamanya untuk meningkatkan keupayaan pelajar berfikir dalam bahasa Arab.

3.Kaedah aural-oral. Kaedah ini lebih menumpukan aspek bertutur dan mendengar dengan menggunakan pelbagai kaedah. Tujuan utamanya ialah untuk meningkatkan keupayaan bahasa pelajar dalam mempelajari bahasa Arab dengan berkomunikasi dengan penutur jati.

4.Kaedah pembacaan. Kaedah ini menumpukan kepada kemahiran membaca. Kaedah ini membantu pelajar membaca dengan pantas dan menguasai maklumat dengan lebih mendalam.

5.Kaedah kod-kognitif. Kaedah ini mementingkan pengetahuan dan pemahaman tentang struktur bahasa. 6.Dalam mempelajari bahasa Arab, latihan, aplikasi dan komunikasi amat diperlukan. Komunikasi perlu

wujud antara guru dengan pelajar, antara pelajar dengan rakan-rakan dan antara pelajar dengan masyarakat. Bagi memudahkan proses pembelajaran terutama sekali melibatkan kemahiran bahasa, guru

haruslah memainkan peranan sebagai pemudahcara. Guru mestilah memahami selok belok pengajaran dan pembelajaran bahasa supaya mampu menyampaikan pengajaran dengan lebih berkesan. Justeru, dengan perkembangan dan perubahan sistem pendidikan negara mendorong para guru mempertingkatkan bentuk pengajaran mereka. Peningkatan ini bertujuan untuk menjadikan pelajar lebih kreatif dan proaktif. Oleh itu, perubahan kaedah pengajaran secara tradisional yang berpusatkan guru kepada kaedah terkini yang berpusatkan pelajar amat diperlukan.

Dalam konteks ini, guru perlu merancang dan menyediakan dengan baik aktiviti pengajaran bersesuaian dengan tujuan, suasana dan kaedah pengajaran. Justeru, guru harus menguasai kaedah pengajaran yang lebih bersistem, dinamik dan dapat menarik minat pelajar. Pendekatan yang memotivasikan pelajar akan menjadikan mereka lebih berminat terhadap sesuatu pengajaran. Bagi meningkat keberkesanan pembelajaran pelajar, penglibatan pelajar dalam aktiviti bilik darjah dan latihan akademik adalah penting. Penglibatan yang positif dalam aktiviti bilik darjah mempunyai hubungan dengan pencapaian akademik (Steinberg, L. 1996, 5(4): 257-265). Oleh itu, pendekatan motivasi pembelajaran pengaturan kendiri adalah antara kaedah yang baik bagi meningkatkan prestasi pelajar. Model Kajian : Faktor Yang Menerangkan Pencapaian Akademik Pelajar

Model yang paling komprehensif yang melibatkan motivasi dan strategi pembelajaran ialah model

yang di asaskan oleh Pintrich (Paulsen, M.B & Gentry, J.A. 1995, 5(1): 78-79). Model ini berasaskan Teori Jangkaan-Nilai dan Teori Pengaturan Kendiri. Model Teori-Jangkaan Nilai mengenalpasti komponen Nilai, Jangkaan dan Afektif sebagai tiga pembolehubah penting dalam menerangkan motivasi pelajar. Teori


อล-นร

Pengaturan Kendiri pula mengenalpasti komponen Strategi Kognitif dan Metakognitif dan Strategi Pengurusan Sumber sebagai pembolehubah dalam menerangkan strategi pembelajaran. Proses pembelajaran pelajar melibatkan motivasi atau keinginan dan kemahiran pembelajaran yang sesuai (Paulsen, M.B & Gentry, J.A., Ibid.). Berdasarkan kajian lepas, pembolehubah motivasi dan strategi pembelajaran merupakan peramal prestasi akademik pelajar yang signifikan. Pembolehubah ini membentuk satu kerangka konseptual bagi memahami sebab musabab mengapa dan bagaimana pembelajaran pelajar. Dalam kajian ini, tumpuan utama ke atas tiga komponen motivasi dan dua komponen pengaturan kendiri berdasarkan model motivasi yang di bina oleh Pintrich et. Al (Pintrinch, P.R. , Smith, D.A.F., Garcia, T & McKeachie, W.J. 1991). Komponen motivasi meliputi Nilai, Jangkaan dan Afektif manakala komponen pengaturan kendiri terdiri daripada Strategi Kognitif dan Metakognitif dan Strategi Pengurusan Sumber. Pembolehubah Motivasi

Bahagian ini menerangkan pembolehubah motivasi berdasarkan Model Pintrich seperti Nilai Intrinsik (Komponen Nilai), Efikasi Kendiri (Komponen Jangkaan) dan Kegelisahan Terhadap Ujian (Komponen Afektif). Komponen Nilai : Nilai Intrinsik

Komponen nilai ini meliputi Orientasi Matlamat dan Nilai Tugas. Pengenalpastian matlamat pembelajaran merupakan elemen penting bagi menentukan kejayaan seseorang. Matlamat penting dalam menggerakkan usaha, meningkat ketabahan dan mempengaruhi efikasi seseorang melalui komitmen. Secara umumnya, pelajar yang mempunyai matlamat yang efektif, menggunakan strategi pembelajaran yang sesuai dan menilai keperluan pembelajaran, cenderung untuk mencapai tahap yang lebih tinggi berbanding dengan pelajar lain (Garavalia, L. S. & Gredler, M. E. 2002, 29(4): 221-231). Nilai tugas pula menumpukan ke atas penilaian pelajar ke atas kepentingan sesuatu tugas. Pintrich dan Roeser (Pintrich, P. R. & Roeser, R. W. 1994, 14(2): 139-162) mencadangkan tiga aspek utama nilai tugas iaitu minat, utiliti dan kepentingan. Minat merujuk kepada minat peribadi pelajar dan keinginan mereka ke atas bahan pengajian. Aspek utiliti merujuk kepada tanggapan pelajar bagaimana bergunanya bahan pengajian kepada mereka. Kepentingan merujuk kepada tanggapan pelajar tentang tahap kesesuaian kandungan pengajian kepada mereka. Tahap nilai tugas yang lebih tinggi akan menghasilkan tingkah laku yang lebih bermotivasi dan nilai tugas di dapati berkorelasi dengan prestasi akademik(Pintrich, P. R. & Roeser, R. W., Ibid). Komponen Jangkaan : Efikasi Kendiri

Pajares (Pajares, F. 2002, 41(2) 116-125) menyatakan bahawa efikasi kendiri mempengaruhi prestasi akademik pelajar dalam beberapa cara. Dalam situasi pilihan bebas, pelajar lebih cenderung untuk melakukan sesuatu tugas yang diyakini dan akan meninggalkan tugas yang sebaliknya. Efikasi kendiri menolong menentukan sejauhmana usaha yang diperlukan untuk sesuatu aktiviti, tahap ketabahan apabila


อล-นร

menghadapi rintangan dan bagaimana mereka bertahan dalam situasi yang berbahaya. Semakin tinggi tahap efikasi, semakin besar usaha, ketabahan dan ketahanan seseorang pelajar. Efikasi kendiri yang rendah akan melemahkan keinginan pelajar untuk menggunakan usaha dalam melakukan tugas (Butler, D.L. 2002: 81-92).

Efikasi kendiri juga mempengaruhi ketegangan dan kebimbangan pelajar. Pelajar yang mempunyai keyakinan diri akan melakukan tugas dengan tenang manakala pelajar yang kurang keyakinan diri akan sentiasa berada dalam kecemasan(Butler, D.L., Ibid). Pintrich dan DeGroot (Pintrich, P.R. & DeGroot, E.V. 1990: 33-40) merumuskan bahawa efikasi kendiri dan strategi pembelajaran didapati mempunyai kaitan dengan prestasi akademik. Komponen Afektif : Kegelisahan Terhadap Ujian

Tingkahlaku afektif merujuk kepada tindakbalas emosi ke atas sesuatu tugas yang tertentu. Ukuran yang biasa digunakan untuk melihat tindakbalas emosi ialah ukuran kegelisahan terhadap ujian. Tobias (Tobias, S., 1985: 135-142) menyatakan bahawa setiap pelajar mempunyai kapasiti yang terbatas untuk memproses maklumat semasa mengambil ujian. Pintrich dan De Groot mendapati kegelisahan terhadap ujian mempunyai hubungan yang negatif dengan pencapaian akademik. Pembolehubah Strategi Pembelajaran

Perkataan strategi pembelajaran merujuk kepada tingkahlaku dan pemikiran yang digunakan oleh pelajar bagi memproses maklumat. Para pendidik sentiasa mengharapkan para pelajar mereka aktif dan berkemahiran serta menggunakan strategi pembelajaran yang sesuai dalam aktiviti pembelajaran. Pintrich dan Schrauben (Pintrich, P.R. & Schrauben, B. 1992: 149-183) membahagikan strategi pembelajaran kepada strategi kognitif dan strategi pengaturan kendiri. Strategi Kognitif

Strategi kognitif merupakan strategi asas yang digunakan bagi menyimpan maklumat baru dalam jangka masa panjang. Weinstein dan Mayer (Weinstein, C.E; Mayer, R.E., Op. Cit.) membahagikan strategi kognitif asas untuk memproses maklumat ke dalam tiga kategori iaitu latihan, organisasi, dan huraian. Pelajar menggunakan strategi latihan bagi mengekalkan maklumat yang baru diperolehi dalam jangka masa pendek dan strategi organisasi bagi membuat perhubungan (hubungan dalaman). Strategi penghuraian digunakan untuk membuat hubungan luaran. Sebagai contoh, pelajar bahasa Arab yang belajar konsep mubtada’ dan khabar (subjek dan predikat), akan mengingati konsep-konsep asas berkenaan dengan mubtada’ dan khabar (strategi latihan). Kemudian mereka akan cuba mengenalpasti konsep mubtada’ dan khabar berpandukan contoh-contoh yang diberi (strategi penghuraian). Akhir sekali, mereka akan cuba membuat ayat sendiri dengan berpandukan konsep dan contoh yang diajar (strategi penghuraian).


อล-นร

Strategi Pengurusan Sumber Para pelajar menggunakan strategi pengaturan kendiri untuk memantau dan mengawasi pemikiran,

tingkahlaku dan sumber-sumber persekitaran. Ini bertujuan bagi mempengaruhi strategi kognitif yang diamalkan. Strategi pengurusan sumber digunakan oleh pelajar bagi mengatur kendiri sumber peribadi dan persekitaran bagi tujuan akademik. McKeachie et al (1986) membahagikan pengurusan sumber kepada empat bahagian iaitu pengurusan masa, pengurusan persekitaran pembelajaran, pengurusan usaha, pengurusan bagi mendapat sokongan pihak lain. Contoh pengurusan masa seperti penjadualan pembelajaran dan penetapan matlamat. Pengurusan persekitaran pembelajaran pula melibatkan kawasan pembelajaran yang baik, senyap dan teratur. Strategi pengurusan usaha melibatkan ketabahan, situasi yang baik (mood). Manakala strategi sokongan meliputi mencari bantuan dari guru, rakan, dan sebagainya.

Metodologi Kajian

Kajian ini menggunakan soalselidik untuk mendapatkan data daripada pelajar. Seramai 110 pelajar

dari Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri dipilih sebagai sampel kajian. Pendekatan kuantitatif digunakan dalam kajian ini. Data yang dikumpulkan dikod dan dianalisis. Kaedah analisis statistik yang digunakan merangkumi analisis deskriptif dan inferens. Objektif pertama kajian ini adalah untuk membandingkan tahap motivasi dan strategi pembelajaran pengaturan kendiri di antara pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dengan pelajar-pelajar bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains dan implikasinya ke atas pencapaian akademik. Bagi menyelesaikan objektif ini, ujian t digunakan. Ujian t digunakan untuk melihat perbezaan yang wujud antara pembolehubah. Objektif kedua kajian ini ialah faktor yang mempengaruhi pencapaian akademik pelajar. Langkah pertama bagi menyelesaikan objektif kedua ini, analisis korelasi Pearson Product Moment digunakan. Korelasi ini digunakan untuk menentukan darjah hubungan di antara setiap variabel yang digunakan dalam kajian. Kemudian, analisis regresi berbilang digunakan bagi menentukan kekuatan hubungan di antara faktor-faktor yang dikaji. Model regresi sesuai digunakan untuk kajian ini kerana pembolehubah bersandar yang digunakan adalah bersifat nisbah iaitu data-data mentah diperolehi secara langsung daripada pelajar. Hasil Kajian

Bilangan soal selidik yang dihantar adalah sebanyak 150 soal selidik dan diterima sebanyak 130 soal selidik. Walau bagaimanapun, hanya 110 soal selidik sahaja yang diisi dengan lengkap. Berdasarkan Jadual di bawah, sampel kajian terdiri daripada 68 orang pelajar perempuan dan 42 orang pelajar lelaki. Daripada 42 orang tersebut, 24 orang daripada mereka terdiri dari kalangan pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dan 18 orang lagi dari kalangan selain Asasi Pengajian Islam dan Sains. Daripada 68 orang pelajar perempuan pula, seramai 30 orang pelajar daripada Asasi Pengajian Islam dan Sains dan selebihnya daripada selain Asasi Pengajian Islam dan Sains.


อล-นร

Di dalam soal selidik, para pelajar diminta mengisi purata nilai gred kumulatif. Data yang diambil adalah berbentuk nominal iaitu setiap pelajar menyatakan PNGK mereka. Kemudian data ini dibahagikan kepada dua iaitu 1 mewakili nilai rendah dan 2 mewakili nilai tinggi. Nilai PNGK yang rendah adalah antara 3.00 – 3.69 manakala PNGK 3.70 – 4.00 di kategorikan sebagai PNGK yang tinggi. Seramai 60 orang pelajar mempunyai nilai PNGK antara 3.70 – 4.00 dan kebanyakan mereka terdiri daripada pelajar Bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains. Ujian Pengesahan Data

Nilai Alpha yang lebih tinggi menunjukkan ketekalan responden dalam menjawab soal selidik. Berdasarkan Jadual 4.3, setiap pemboleh ubah menunjukkan nilai Alpha yang hamper dengan 1 iaitu, 0.804 bagi pembolehubah NILAI INTRINSIK, 0.750 bagi pembolehubah EFIKASI KENDIRI, 0.747 bagi pembolehubah KEGELISAHAN TERHADAP UJIAN, 0.763 untuk pembolehubah STRATEGI KOGNITIF dan 0.644 untuk pembolehubah PENGATURAN KENDIRI. Ini menunjukkan responden memberikan jawapan secara konsisten dan dapat memberi nilai yang berbeza antara pembolehubah yang berlainan. Keputusan Ujian T

Ujian ini dilakukan untuk melihat perbezaan di kalangan responden mengikut pengkhususan pengajian berhubung dengan motivasi dan pembelajaran pengaturan kendiri. Jadual 1 di bawah menunjukkan hasil keputusan ujian-t mengikut pengkhususan pengajian.

Jadual 1 : Keputusan Ujian t

Pembolehubah Min Kumpulan

Nilai t Nilai

Signifikan Asasi Pengajian Islam dan Sains

Bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains

Nilai Intrinsik 4.1181 4.3326 -2.082 .040* Efikasi Kendiri 3.5947 3.6865 .903 .369 Kegelisahan terhadap Ujian

2.8519 2.6741 .926 .357

Strategi Kognitif 3.8117 3.9137 -1.042 .300 Pengaturan Kendiri 3.7263 3.8909 -1.732 .086 * Perbezaan signifikan pada aras keertian 0.05

Hasil keputusan menunjukkan terdapat perbezaan di kalangan pelajar Asasi Pengajian Islam dan

Sains dan Bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains berhubung dengan nilai intrinsik. Nilai min menunjukkan


อล-นร

bahawa pelajar Bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains mempunyai nilai intrinsik yang lebih tinggi berbanding dengan Asasi Pengajian Islam dan Sains. Hasil analisis di atas menunjukkan bahawa tiada perbezaan yang ketara di antara para pelajar berhubung faktor-faktor lain seperti efikasi kendiri, kegelisahan terhadap ujian, strategi lognitif, dan pengaturan kendiri. Ujian Multikolineariti

Ujian multikolineariti dibuat untuk menguji sama ada wujud masalah korelasi yang sangat tinggi antara pembolehubah dalam model regresi yang diuji (Field, A. 2000: 201-204). Masalah kolineariti yang serius berlaku apabila nilai tolerance (tolerance value) kurang daripada 0.1 (Menard, S.1995: 201-204), manakala nilai Variance Inflation Factor (VIF) yang lebih daripada 10 (Myers,R.1990: 201-204). Jadual 2 menunjukkan koefisyen kolineriti.

Jadual 2 : Koefisyen Kolineariti Pembolehubah Bebas Statistik Kolineariti

Tolerance VIF Nilai Intrinsik .631 1.575 Efikasi Kendiri .791 1.264 Kegelisahan terhadap Ujian .899 1.112 Strategi Kognitif .446 2.240 Pengaturan Kendiri .393 2.547

Berdasarkan Jadual di atas, nilai toleransi bagi kelima-lima pembolehubah bebas yang ditunjukkan

melebihi nilai 0.1. Manakala VIF adalah kurang daripada 10. Ini menunjukkan tiada masalah kolineariti antara kesemua pembolehubah bebas yang digunakan. Ini boleh dijelaskan lagi dengan jadual 3 yang menunjukkan korelasi antara semua pembolehubah bebas. Tiada sebarang pembolehubah yang mempunyai korelasi yang sangat ketara.

Jadual 3 : Korelasi Pearson

PEMBOLEHUBAH 1 2 3 4 5 Nilai Intrinsik - Efikasi Kendiri .405(**) - Kegelisahan terhadap ujian -.089 -.171 - Strategi Kognitif .482(**) .281(**) -.063 - Pengaturan Kendiri .536(**) .331(**) .104 .726(**) -


อล-นร

Hasil daripada analisis korelasi juga menunjukkan bahawa efikasi kendiri (r=.281) dan nilai intrinsik (r=.482) mempunyai pertalian dengan strategi kognitif. Begitu juga dengan pengaturan kendiri mempunyai pertalian dengan nilai intrinsik (r=.536) dan efikasi kendiri (r=.331). Walau bagaimanapun, faktor kegelisahan terhadap ujian tidak mempunyai pertalian dengan strategi kognitif dan juga pengaturan kendiri. Regresi Berbilang

Keputusan daripada analisis regresi berbilang menunjukkan bahawa faktor Kebimbangan Terhadap Ujian adalah faktor penting yang dapat menerangkan Pencapaian Akademik Pelajar. Faktor-faktor lain seperti Nilai Intrinsik, Efikasi Kendiri, Strategi Kognitif dan Pengaturan Kendiri didapati tidak penting untuk menerangkan Pencapaian Akademik pelajar bagi sampel ini.

Jadual 4 : Koefisien regresi berbilang Variabel Penentu Nilai t Nilai Intrinsik .988 Efikasi Kendiri -.335 Kebimbangan terhadap Ujian -3.361 Strategi Kognitif -1.160 Pengaturan Kendiri 1.082 Nota: *p<.05 Ujian t satu ekor R2 = .118

Faktor yang mempunyai kesan yang signifikan (Kegelisahan terhadap Ujian) telah dapat

menghuraikan sebanyak 11.8% daripada varians dalam PNGK. Ini adalah satu paras yang agak rendah dan dengan itu tidak dapat memberi sokongan yang kuat pada model kajian yang menggunakan nilai intrinsik, efikasi kendiri, strategi kognitif dan pengaturan kendiri sebagai variabel-variabel penerang untuk menghuraikan pencapaian akademik pelajar dalam mempelajarai bahasa Arab. Rumusan

Kajian ini telah menguji satu model pencapaian akademik pelajar dalam pembelajaran bahasa Arab di kalangan para pelajar Akademi Pengajian Islam Universiti Malaya Nilam Puri. Variabel-variabel penentu yang didapati mempunyai korelasi yang kuat dengan pencapaian akademik ialah kegelisahan terhadap ujian. Hasil kajian menunjukkan bahawa faktor kegelisahan terhadap ujian mempunyai hubungan yang negatif


อล-นร

dengan pencapaian akademik pelajar. Ini menunjukkan bahawa semakin tinggi kegelisahan pelajar terhadap ujian, semakin rendah keputusan yang mereka perolehi. Kajian ini selari dengan kajian yang telah dilakukan oleh Pintrich et. Al (Pintrinch, P.R. , Smith, D.A.F., Garcia, T & McKeachie, W.J. 1991. Op.cit) dan Pintrich & De Groot (Pintrich, P.R. & DeGroot, E.V. 1990. Op.cit). Faktor nilai intrinsik, efikasi kendiri, strategi kognitif dan pengaturan kendiri didapati tidak mempengaruhi pencapaian akademik pelajar. Ini menunjukkan bahawa keempat-empat faktor yang dibincangkan ini bukan merupakan faktor penyumbang kepada pencapaian akademik pelajar. Dengan ini dapat dikatakan bahawa faktor motivasi yang dibincangkan kecuali komponen kegelisahan terhadap ujian dan faktor pembelajaran pengaturan kendiri tidak dapat menerangkan pencapaian akademik pelajar. Hal ini dapat dijelaskan melalui nilai R2 yang terlalu rendah iaitu 11.8% apabila analisis regresi dijalankan.

Hasil daripada analisis ujian t menunjukkan bahawa terdapat perbezaan antara pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains dan pelajar bukan Asasi Pengajian Islam dan Sains berhubung dengan nilai intrinsik. Hasil kajian menunjukkan bahawa pelajar bukan Asasi pengajian Islam dan Sains mempunyai lebih mempunyai matlamat pembelajaran berbanding dengan pelajar Asasi Pengajian Islam dan Sains.

Walau bagaimanapun, melalui analisis soalan terbuka yang dibuat didapati kebanyakan pelajar mengatakan bahawa faktor yang dapat memotivasikan mereka ialah dorongan daripada ibubapa, para guru yang sentiasa memberikan semangat kepada mereka, dan kawan-kawan yang dapat membantu menyelesaikan masalah. Ini bermakna, para guru perlu memainkan peranan penting dalam memberi semangat kepada pelajar dan mendidik mereka mengatur kendiri pembelajaran mereka. Walaupun banyak hasil kajian menyokong kepentingan proses pengaturan kendiri pelajar, sebahagian guru masih lagi menyediakan pelajar belajar dengan cara mereka sendiri(Zimmerman, B.J., Bonner, S., & Kovach, R. 1996: 64-71). Para pelajar jarang diberi pilihan berkenaan tugas akademik untuk dilaksanakan, kaedah untuk melaksanakan tugasan yang komplek, atau rakan belajar. Hanya sebahagian kecil guru yang menggalakkan pelajar membina matlamat-matlamat tertentu atau mengajarkan mereka strategi-stategi pembelajaran. Para pelajar jarang diminta untuk menilai kendiri kerja mereka atau menganggarkan kecekapan mereka ke atas tugas baru. Para guru juga jarang menilai kepercayaan pelajar terhadap pembelajaran seperti efikasi kendiri atau ciri sebab-akibat untuk mengenalpasti kesukaran berkaitan motivasi dan kognisi (Zimmerman, B.J. 2002: 64-70).

Setiap proses pengaturan kendiri seperti penetapan matlamat, penggunaan strategi, dan penilaian kendiri boleh dipelajari daripada ibubapa, guru, jurulatih dan rakan sebaya. Sebenarnya, pelajar pengaturan kendiri mencari pertolongan dari pihak lain untuk memperbaiki strategi pembelajaran mereka. Pengaturan kendiri bukanlah bermaksud kebergantungan pelajar ke atas kaedah pembelajaran, tetapi inisiatif kendiri, ketabahan dan kemahiran tersendiri. Pelajar pengaturan kendiri menumpukan perhatian ke atas bagaimana mereka menggiatkan, mengubah, dan mempertahankan amalan perbelajaran tertentu dalam konteks sosial dan juga bersendirian. Pengajaran proses pengaturan kendiri adalah penting terutama di dalam era di mana aktiviti pembelajaran semakin lenyap.


อล-นร

RUJUKAN Perkins, D.N. 1992. Technology meets constructivism: Do they make a marriage?. Dalam Duffy T.M &

Jonassen, D.H. Constructivism and the technology of instruction: A conversation. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Assosiates.

Zimmerman, Barry J. 1990. Self-regulated learning and academic achievement: An overview. Educational Psychologist.

Marsis Mohamad Nasir. 1998. Permasalahan Pembelajaran Bahasa Melayu Di Institusi Pendidikan , dlm Jurnal Dewan Bahasa, 42 (3),832-855: Mohd Arif Hj Ismail & Amran Mohd Rusoff, Perkaedahan Pengajaran Pendidikan Islam, Fakulti Pendidikan UKM.

Paris, S.G., Lipson, M.Y., & Wixson, K. 1983. Becoming a strategic reader. Contemporary Educational Research.

Mowafak Abdullah, Raja Mohd Fauzi & Mohamed Amin Embi. 1999. The acquisition of Arabic reading skills among religious school student: A pilot study. Jurnal Pendidikan. Penerbit UKM.

Nik Mohd Rahimi Nik Yusoff & Kamarulzaman Abdul Ghani. 2002. Faktor-faktor yang mempengaruhi kefahaman bacaan Arab di kalangan pelajar-pelajar sekolah menengah agama. Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia.

Tacimah, Rushdi Ahmad. 1989. Ta'lim al-lughah al-cArabiyyah lighayr al-natiqina biha: manahijuhu wa asalibuhu. Rabat: Mansyurat al-Munazzamah al-Islamiyyah li Tarbiyyah wa al-Ulum wa al-Thaqafah (ISESCO). .

Steinberg, L. 1996. Beyond the classroom: Why school reform has failed and what parents need to do. New York: Simon & Shuster. Dlm Lapan, R.T., Kardash. C.A.M., & Turner, S. 2002. Empowering students to become self-regulated learners. Professional School Counseling

Paulsen, M.B & Gentry, J.A. 1995. Motivation, learning strategies and academic performance: A study of the college finace classroom. Financial Practise & Education Pintrinch, P.R., Smith, D.A.F., Garcia, T & McKeachie, W.J. 1991. A Manual for the use of the Motivated

Strategies for Learning Questionnaire (MSLQ), National Center for Research to Improve Postsecondary Teaching and Learning.

Garavalia, L. S. & Gredler, M. E. (2002). “An Exploratory Study of Academic Goal Setting, Achievement Calibration and Self-Regulated Learning”, Journal of Instructional Psychology.

Pintrich, P. R. & Roeser, R. W. (1994). “Classroom and Individual Differences in Early Adelescents’ Motivation and Self-Regulated Learning”, Journal of Early Adolescence, 14(2), 139-162.

Pajares, F. 2002. Gender and perceived self-efficacy in self-regulated learning. Theory Into Practice 41(2): 116-125

Butler, D.L. 2002. Individualizing instruction in self-regulated learning. Theory Into Practice.


อล-นร

Pintrich, P.R. & DeGroot, E.V. 1990. Motivational and self-regulated learning components of classroom ademic performance. Journal of Educational Psychology.

Tobias, S., (1985). “Test Anxiety: Interference, Defective Skills and Cognitive Capacity”, Educational Psychologist, 20,135-142.

Pintrich, P.R. & Schrauben, B. 1992. Students motivational beliefs and their cognitive engagenet in classroom academic task. Dalam Shunk, D.H & Meece, J.L. Student Perceptions in the classroom. Hillsdale. NJ: Lawrence Erlbaum Associates. h. 149-183

Field, A. 2000. Discovery Statistics using SPSS for Windows. Cetak ulang. Great Britain: SAGE Publications Ltd. h. 201-204

Menard, S. 1995. Applied logistic regression analysis. Dalam Field, A. 2000. Discovery Statistics using SPSS for Windows. Cetak ulang. Great Britain: SAGE Publications Ltd. h. 201-204

Myers, R. 1990. Classical and modern regression with applications. Dalam Field, A. 2000. Discovery Statistics using SPSS for Windows. Cetak ulang. Great Britain: SAGE Publications Ltd. h. 201-204

Zimmerman, B.J., Bonner, S., & Kovach, R. 1996. Developing self-regulated learner: Beyond achievement to self-efficacy. Washington, DC: American Psychological Association. Dlm Zimmerman, B.J. 2002. Becoming a self-regulated learner: An overview. Theory Into Practices.

Zimmerman, B.J. 2002. Becoming a self-regulated learner: An overview. Theory Into Practices.


อล-นร

ความลกลนของกฎหมาย: กรณศกษาพระราชบญญตวาดวยการใช กฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลาและสตล พ.ศ. 2489

มฮาหมดซาก เจะหะ∗

บทคดยอ

บทความนมวตถประสงคเพอศกษาความลกลนของกฎหมายโดยศกษากรณพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล พ.ศ. 2489 บทความนไดศกษาถงสาเหตของความลกลนและพยายามเสนอทางออกและแนวทางแกไข ผลการศกษาพบวาความลกลนของกฎหมายเกดขนเนองจากขอจากดในการบงคบใชกฎหมาย กลาวคอกฎหมายอสลามสามารถใชบงคบในศาลเทานน ซงความลกลนของกฎหมายดงกลาวเกดจากขอกฎหมายในมาตรา 3 แหงพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามฯทบญญตวาใหใชกฎหมายอสลามในศาลจงหวดของสจงหวดชายแดนภาคใตเทานน เกยวกบเรองนคณะกรรมการกฤษฎกาไดเคยตความวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจะใชบงคบในศาลเทานน การตความดงกลาวเปนผลทาใหเกดความลกลนของกฎหมายขนมาจนไมสามารถหาแนวทางแกไขไดอก ดงนนในบทความฉบบนผเขยนไดเสนอแนวทางปญหาดงกลาวดวยการใหมการตความมาตรา 3 ใหม หรออาจแกไขพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามใหมผลขยายการบงคบใชกฎหมายอสลามไปสนอกศาลดวย

∗

Asst. Prof. Ph.D. (law) อาจารยประจาสาขาวชาชะรอะฮ (กฎหมายอสลาม) คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา

บทความวชาการ


อล-นร

Abstract

This article is aimed to discuss the conflict of laws focusing on the Application of Islamic Law in the Provinces of Pattani Narathiwat Yala and Satun B.E.2489 Act. The author tries to highlight the causes which create the conflict of law and attempt to find the solutions of such problem. The outcomes of the study reveal that the conflict of laws is existed due to the limited application of Islamic family and inheritance law in the court. Such limitation is caused by section 3 of the Act which literally provides that Islamic law shall be applied in the Provincial Court of four southernmost border provinces. The Council of State interprets section 3 by confirming that Islamic family and inheritance laws shall be merely applied in the court. The study finds that such interpretation does not provide any solutions to the problem. Therefore, it needs to be re-interpreted in order to extend the application of Islamic family and inheritance law outside the court with a view to remove the conflict of laws.


อล-นร

บทนา

ความลกลนของกฎหมายจะเกดขนในกรณทมกฎหมายสองฉบบใชบงคบในเรองเดยวกนซงทาใหการบงคบมผลทแตกตางกน บทความฉบบนจะศกษาถงความลกลนของกฎหมายโดยศกษากรณของพระราชบญญตใหใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล พ.ศ. 2489 ซงเปนกฎหมายทใหสทธแกมสลมในสจงหวดชายแดนภาคใตใชบงคบกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก จากการศกษาประวตศาสตรพบวาแทจรงแลวกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกเรมบงคบใชครงแรกตงแต พ.ศ. 2444 ตามกฎขอบงคบสาหรบการปกครองเจดหวเมอง ร.ศ. 120 โดยขอ 32 บญญตวา

ใหใชพระราชกาหนดกฎหมายทงปวงในความอาญาและความแพง แตความแพงซงเกดดวยศาสนาอสลามเรองผวเมยกด และเรองมรดกกด ซงคนนบถอศาสนาอสลามเปนทงโจทกจาเลย หรอเปนจาเลย ใหใชกฎหมายอสลามในการพจารณาพพากษา และใหโตะกาลซงเปนผรและเปนทนบถอในศาสนาอสลามเปนผพพากษาตามกฎหมายอสลามนน จากบทบญญตขางตนจะเหนไดวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจะใชบงคบกบคดทเกดขนในเขต

เจดหวเมอง1 ทมมสลมเปนทงโจทกจาเลย หรอเปนจาเลย และเปนทนาสงเกตวาจงหวดสตลถงแมวาจะมมสลมเปนชนสวนใหญแตกมไดถกจดใหอยในบรเวณเขตเจดหวเมองจงไมสามารถใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก อยางไรกตาม ในป พ.ศ. 2460 ไดมสารตราของเสนาบดกระทรวงยตธรรมดาเนนการตามกระแสพระบรมราชโองการใหขยายการใชกฎหมายอสลามไปถงจงหวดสตล (กระทรวงยตธรรม เลขท 30/4353, วนท 24 กนยายน 2460)

ในป พ.ศ. 2486 การบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวถกยกเลก เนองจากรฐบาลในสมยนนภายใตการนาของจอมพล ป. พบลยสงครามหนมาใชนโยบายชาตนยมจงตองการใหมการบงคบใชประมวลกฎหมายแพงและพาณชย บรรพ 5 วาดวยครอบครว และบรรพ 6 วาดวยมรดกเหมอนกนทวประเทศ นโยบายดงกลาวไดสรางความอดอดใจแกชาวมสลมเปนอยางมาก จนในทสดเมอสนสดยคสมยของจอมพล ป.พบลยสงคราม รฐบาลใหมไดเปลยนนโยบายใหนากฎหมายอสลามมาใชในจงหวดทง 4 ใหมใน พ.ศ. 2489 โดยตราพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล พ.ศ. 2489 ซงประกอบดวยหกมาตราเทานน สาระสาคญจะอยในมาตรา 3 และมาตรา 4 ซงบญญตไวดงน

มาตรา 3 ในการวนจฉยชขาดคดแพง เกยวดวยเรองครอบครวและมรดกอสลามศาสนกของศาลชนตน ในจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล ซงอสลามศาสนกเปนทงโจทกจาเลย หรอเปนผเสนอคาขอในคดทไมมขอพพาท ใหใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกบงคบแทนบทบญญตแหงประมวลกฎหมายแพงและพาณชยวาดวยการนน เวนแตบทบญญตวาดวยอายความมรดก

1 การปกครองบรเวณเจดหวเมอง ไดแกเมองปตตาน หนองจก ยะหรง สายบร ยะลา รามน และระแงะ ในเวลาตอมาเมองปตตาน หนองจก

ยะหรง และสายบรถกรวมกลายเปนจงหวดปตตาน สวนยะลาและรามนรวมกลายเปนจงหวดยะลา ในขณะทระแงะกลายเปนสวนหนงของจงหวดนราธวาส


อล-นร

มาตรา 4 การพจารณาในศาลชนตน ใหดะโตะยตธรรมหนงนายนงพจารณาพรอมดวยผพพากษา ใหดะโตะยตธรรมมอานาจและหนาทในการวนจฉยชขาดขอกฎหมายอสลามและลงลายมอชอในคาพพากษาทพพากษาตามคาวนจฉยชขาดนนดวย มาตรา 3 ขางตนเปนตนเหตททาใหเกดความลกลนของกฎหมายซงเปนสาระสาคญของบทความฉบบน ทกลาว

เชนนกเนองมาจากวามาตราดงกลาวเปนสาเหตทาใหกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกถกบงคบใชในศาลเทานน ซงหมายความวาเมออยนอกศาลมสลมกจะถกบงคบใชโดยประมวลกฎหมายแพงและพาณชยบรรพ 5 และบรรพ 6 หรอกลาวอกนยหนงกคอถาไมมการนาคดไปสศาลแลวกจการตางๆ ของมสลมทเกยวกบครอบครวและมรดกกตองวาไปตามบทบญญตของประมวลกฎหมายแพงและพาณชย บรรพ 5 และบรรพ 6

มาตรา 3 ของพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามฯ ไดบญญตวา “ใหใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกศาลชนตน จงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตลแทนบทบญญตแหงประมวลกฎหมายแพงและพาณชยวาดวยการนน” ถาดจากตวบทของมาตรานกเปนทชดเจนวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจะบงคบใชในศาลเทานน แตปญหาตามมากคอการเกดความลกลนของกฎหมาย จงทาใหเกดคาถามวาเปนไปไดหรอไมทกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจะถกขยายการบงคบใชไปสนอกศาลดวย ซงประเดนนเคยถกหยบยกมาพดคยในสมมนาทจดโดยกระทรวงยตธรรม เมอปวนท 13-14 มนาคม พ.ศ. 2525 ณ หอประชมเทศบาลนครหาดใหญ การสมมนาการใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล

ผเขารวมสมมนาการใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล ระหวางวนท 13-14 มนาคม พ.ศ. 2525 สวนใหญเหนวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกตองบงคบใชในศาลเทานน โดยใหเหตผลวาบทบญญตของประมวลกฎหมายแพงและพาณชยสามารถใหความยตธรรมแกมสลมอยางเพยงพอแลว ซงกลาวไดวาเปนทศนะทเกดจากความไมเขาใจถงความแตกตางระหวางกฎหมายบานเมองและกฎหมายอสลามซงกฎหมายศาสนา นอกจากนทประชมเสยงขางมากยงอางเหตผลตอไปวาการอนญาตใหกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกบงคบใชนอกศาลนนจะกอใหเกดปญหามากมายตามมา อยางไรกตามทประชมมไดระบอยางแนชดวาเปนประเดนปญหาเกยวกบอะไรบาง (กระทรวงยตธรรม, 2525: 107), ในขณะทผเขารวมสมมนาสวนนอยใหความเหนวาการจากดใหกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกบงคบใชในศาลเทานนจะทาใหเกดความลกลนของกฎหมายอยางหลกเลยงไมได ทงนเนองจากกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจะบงคบใชกบมสลมกตอเมอมการนาคดไปสศาลเทานน สวนคดทมไดถกนาไปสศาลกตองเปนไปตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชยบรรพ 5 และบรรพ 6 (กระทรวงยตธรรม, เรองเดยวกน)หลงการสมมนาความเหนของผเขารวมสมมนาเสยงขางมากถกสงไปยง “คณะกรรมการพจารณาขอเสนอแนะจากการสมมนาฯ” ผลปรากฎวาคณะกรรมการฯ ไมเหนดวยกบทศนะเสยงขางมากของสมมนาโดยแยงวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกตองบงคบใชนอกศาลดวย ทงนเพอหลกเลยงความเหลอมลาของกฎหมาย ทางคณะกรรมการฯ ยงไดกลาวตอไปอกวาควรตความมาตรา 3 แหงพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามฯในเชงบวกโดยอนญาตใหกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกบงคบใชนอกศาลดวย (กระทรวงยตธรรม, เลขท 1401/25946 ลงวนท 16 สงหาคม 2525) ในทสดขอโตแยงของคณะกรรมการฯ ดงกลาวถกสงตอไปยงคณะกรรมการกฤษฎกาเพอการตความตอไป (เลขาธการคณะรฐมนตรไปยงกระทรวงยตธรรม, เลขท 0203/18941 ลงวนท 13 ตลาคม 2525)


อล-นร

ความเหนของคณะกรรมการกฤษฎกา

เมอไดรบความเหนของ “คณะกรรมการพจารณาขอเสนอแนะจากการสมมนาฯ” ดงกลาวแลว คณะกรรมการกฤษฎกาไดจดประชมเพอพจารณาความเหนดงกลาว ผลการพจารณาปรากฏวาคณะกรรมการกฤษฎกามความเหนแบงออกเปน 2 ฝาย เสยงขางมากเหนวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกตองบงคบใชในศาลเทานน ในขณะทเสยงขางนอยกลบมองเหนวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกควรบงคบใชนอกศาลดวย (คณะกรรมการกฤษฎกา, 2526: 126-136) ความเหนของคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมาก

เสยงขางมากใหความเหนวาโดยหลกการแลวประมวลกฎหมายแพงและพาณชยจะถกบงคบใชทวประเทศอยางเทาเทยมกน ไมเวนจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล ดวยเหตนการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกตองถกจากดในศาลเทานน และยงไดใหเหตผลตอไปวาการใหกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกบงคบใชนอกศาลดวยนนจะขดแยงกบวตถประสงคของการตราพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามฯ เนองจากมาตรา 4 ของพระราชบญญตฉบบนบญญตวา “การพจารณาในศาลชนตน ใหดะโตะยตธรรมหนงนายนงพจารณาพรอมดวยผพพากษา ใหดะโตะยตธรรมมอานาจและหนาทในการวนจฉยชขาดขอกฎหมายอสลามและลงลายมอชอในคาพพากษาทพพากษาตามคาวนจฉยชขาดนนดวย” เมอมคาพพากษาในกรณดงกลาวกจะผกมดเจาหนาทปกครองเปนรายคดไป (คณะกรรมการกฤษฎกา, เรองเดยวกน)

คณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากยงยาอกวาการใหกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกบงคบใชนอกศาลนนจะขดกบนโยบายของรฐบาลทถอวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกเปนกฎหมายพเศษ ซงการตความกฎหมายพเศษนนตองกระทาอยางเครงครด กลาวคอตองตความตามตวอกษรเทานน ดวยเหตนคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากจงเหนวาการจากดการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในศาลไมถอวาเปนการตความทผดอนจะกอใหเกดความลกลนของกฎหมายดงท “คณะกรรมการพจารณาขอเสนอแนะจากการสมมนาฯ” เคยลงความเหนไว (คณะกรรมการกฤษฎกา, เรองเดยวกน) ความเหนของคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางนอย

คณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางนอยใหทศนะวาการจากดการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในศาลจะกอใหเกดความเหลอมลาของกฎหมายอยางหลกเลยงไมได โดยแยงวาความเหนของคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากไมอาจเปนทยอมรบได ทงนเนองจากวามาตรา 3 แหงพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามฯ มไดมเจตนาจากดการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในศาลเทานน แตในทางกลบกนพระราชบญญตฉบบนมความประสงคทจะใหกฎหมายอสลามบงคบใชในเรองครอบครวและมรดกทงในศาลและนอกศาล (คณะกรรมการกฤษฎกา, เรองเดยวกน)

จากทศนะขางตน จะเหนไดวาคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากพยายามเนนประเดนความเปนกฎหมายพเศษของกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก เพอใหมการตความกฎหมายอยางเครงครด เปนทนาสงเกตวาทศนะของคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากอยบนพนฐานความรสกสวนตวโดยมไดคานงถงวตถประสงคทแทจรงของการตราพระราชบญญตใหใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล พ.ศ. 2489 อกทงยงเปนการตความตามตวอกษรโดยใหความสาคญกบคาวา “คด” ในมาตรา 3 ดวยการอธบายวาในการทาความเขาใจ


อล-นร

ความหมายของคดนนตองกลบไปดบทวเคราะหศพทตามมาตรา 1(2) แหงประมวลกฎหมายวธพจารณาความแพงทใหคาจากดความของคดวา “กระบวนพจารณานบตงแตเสนอคาฟองตอศาลเพอขอใหรบรอง คมครอง บงคบตามหรอเพอการใชซงสทธหรอหนาท” จากบทบญญตนเอง คณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากจงใหทศนะวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจะถกบงคบใชกบคดทถกนาขนสศาลเทานน (คณะกรรมการกฤษฎกา, เรองเดยวกน)

ดงทไดกลาวมาในขางตนวาคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากตความกฎหมายโดยมไดพจารณาถงวตถประสงคทแทจรงของพระราชบญญตฯ ซงเปนการตความทผดวธ ดงทอาจารยปรด เกษมทรพยเคยใหทศนะวาการตความกฎหมายนนตองพจารณาทงตวอกษรและวตถประสงคของกฎหมาย (ปรด เกษมทรพย, 2520: 57), อกทงยงเปนการตความทไมสามารถแกปญหาได ทงๆ ทการสมมนาถกจดเพอตรวจสอบปญหาตางๆ ทเกดจากการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกเพอนาไปแกไขตอไป วตถประสงคของการตราพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามฯ

อาจารยปรด เกษมทรพยไดใหทศนะวาการทจะรวตถประสงคของการบงคบใชพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล พ.ศ. 2489 นน จาเปนตองพจารณาถงภาวะเศรษฐกจ สถานการณการเมอง และสงคมในสมยนน นอกจากนการทาความเขาใจเกยวกบความเปนมาของกฎหมายอสลามและนโยบายของรฐบาลทมตอมสลมกเปนอกวธการหนงทจะทาใหทราบถงวตถประสงคดงกลาว (ปรด เกษมทรพย, เรองเดยวกน)

นโยบายของรฐบาลทมตอชาวมสลมตองยอนกลบไปดตงแต พ.ศ. 2444 เมอมการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกเปนครงแรกตามกฎขอบงคบสาหรบการปกครองเจดหวเมอง ร.ศ.120 จดมงหมายของการตรากฎหมายฉบบนกเพอใหมสลมไดบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวไดอยางอสระภายใตการควบคมของทางการ ทงนเพอสรางความสงบสข ความยตธรรมและความรสกทดแกชาวมสลมในการปฏบตตามหลกการศาสนา โดยเฉพาะอยางยงกลกการทเกยวกบครอบครวและมรดก (สงคราม ชนภบาล, 2517: 92-93) แมเมอมการประกาศใชประมวลกฎหมายแพงและพาณชย บรรพ 5 และบรรพ 6 เกยวกบครอบครวและมรดกตามลาดบกมไดกระทบกระเทอนถงกฎขอบงคบสาหรบการปกครองบรเวณเจดหวเมอง ร.ศ. 102 แตอยางใด ทงนเนองจากมาตรา 4 แหงพระราชบญญตใหใชประมวลกฎหมายแพงและพาณชย บรรพ 5 และบรรพ 6 พ.ศ. 2477 บญญตวา “บทบญญตแหงบรรพ 5 และบรรพ 6 แหงประมวลกฎหมายแพงและพาณชยไมกระทบกระเทอนกฎขอบงคบสาหรบการปกครองบรเวณเจดหวเมอง ร.ศ. 102”

ดงทกลาวมาแลวในตอนตนวาระหวางสงครามโลกครงท 2 รฐบาลไทยภายใตการนาของจอมพล ป. พบลยสงครามไดใชนโยบายชาตนยม ดงนนรฐบาลจงตราพระราชกาหนดแกไขพระราชบญญตใหใชบรรพ 5 และบรรพ 6 แหงประมวลกฎหมายแพงและพาณชยซงสงผลทาใหการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกถกยกเลกไป (เสนย มะดากะกล, 2523: 91) ซงไดสรางความตงเครยดระหวางชาวมสลมและรฐบาลเปนอยางมาก ดงนน เพอลดความตงเครยดดงกลาวรฐบาลใหมจงไดเปลยนนโยบายใหมดวยการใหเสรภาพในการนบถอศาสนา ในทสดกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกถกบงคบใชอกครงในป พ.ศ. 2489 ตามพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก พ.ศ. 2489

ขอความขางตนแสดงใหเหนอยางชดเจนวาการบงคบใชกฎขอบงคบสาหรบการปกครองเจดหวเมอง ร.ศ. 120 และพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก พ.ศ. 2489 มวตถประสงคทเหมอนกน


อล-นร

กลาวคอกฎหมายทงสองฉบบตองการใหเสรภาพแกมสลมในการปฏบตตามหลกการของศาสนา ซงหมายความวาสทธใดๆ ของมสลมทเกยวกบครอบครวและมรดกไมอาจถกทาลายโดยเจาหนาทของรฐ (สงคราม ชนภบาล, อางแลว, 142)

จากเนอหาทกลาวไปทงหมด สามารถสรปไดวาการตความของคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากไมอาจเปนทยอมรบได เนองจากขดแยงกบวตถประสงคของรฐบาลในการตราพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก พ.ศ. 2489 ดงนน ดวยความเคารพผเขยนขอแนะนาใหคณะกรรมการกฤษฎกาตความกฎหมายใหมโดยดวตถประสงคเปนลาดบแรก ตามดวยความหมายตามตวบท

ในทางปฏบต การจากดการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในศาลซงเกดจากการตความของคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากเปนสาเหตความลกลนของกฎหมายอยางชดเจน ดงทคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางนอยเคยลงความเหนไว

ความลกลนของกฎหมายดงกลาวจะเกดขนกบกรณการสมรส การหยา และมรดก ซงจะกลาวในรายละเอยดตอไปน ความลกลนของกฎหมาย ความลกลนของกฎหมายซงเกดจากการจากดการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในศาลจะเกดขนในคดแพงดงตอไปน 1. การสมรส ความลกลนของกฎหมายอาจเกดกบกรณการสมรส ดงทกลาวมาแลวในตอนตนวาคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากยนยนวากฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกจะบงคบใชในศาลเทานน ดงนนเมออยนอกศาลมสลมตองอยภายใตการบงคบใชของประมวลกฎหมายแพงและพาณชยเหมอนกบพลเมองในภาคอนๆของประเทศไทย ปญหาทจะเกดขนตามมากเมอมสลมไปจดทะเบยนสมรสทสานกงานวาการอาเภอตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย2 โดยมไดสมรสอยางถกตองตามหลกการของศาสนา ในกรณนดะโตะยตธรรมจะมอานาจตดสนใหการสมรสเปนโมฆะกตอเมอมการนาคดดงกลาวไปสศาล (สมบรณ พทธจกร, 2529: 120) ความลกลนของกฎหมายอาจเกดในกรณทชายมสลมมภรรยาหลายคนซงไมเปนทยอมรบของประมวลกฎหมายแพงและพาณชย เนองจากมาตรา 1452 บญญตวา “ชายหรอหญงจะทาการสมรสในขณะทตนมคสมรสอยไมได” ความลกลนในเรองนจะเกยวกบสทธพเศษทรฐใหแกขาราชการ รวมถงภรรยา และบรรดาลกๆ เชนการลดหยอนภาษ การรกษาพยาบาลฟร ดวยเหตทประมวลกฎหมายแพงและพาณชยไมยอมรบการมภรรยาหลายคน ดงนนภรรยาคนทสอง คนทสาม และคนทสของขาราชการทเปนมสลมจงหมดโอกาสทจะไดรบสทธพเศษดงกลาว 2. การหยา ความลกลนของกฎหมายยงอาจเกดขนกบกรณการหยา เมอคสามชาวมสลมสมรสตามกฎหมายอสลาม และในขณะเดยวกนกยงไดจดทะเบยนสมรส ณ ทวาการอาเภอตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย ในกรณนความลกลนของกฎหมายจะเกดขนกตอเมอคสมรสดงกลาวไดหยาขาดตามกฎหมายอสลาม แตทงสองมไดไปจดทะเบยนหยาทวาการ

2 ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย มาตรา 1457 บญญตวา "การสมรสตามประมวลกฎหมายนจะมไดเฉพาะเมอจดทะเบยนแลวเทานน"


อล-นร

อาเภอ ถงแมวาทงคไดหยาขาดตามกฎหมายอสลามไปแลว แตกยงถอวาเปนคสมรสทถกตองตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชยอย ถาคดดงกลาวถกนาขนสศาลแลว เปนทแนนอนวาดะโตะยตธรรมจะตดสนวาการสมรสไดสนสดลงแลวตามกฎหมายอสลาม แตประเดนทนาสนใจกคอดะโตะยตธรรมมอานาจทจะตดสนใหการสมรสตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชยสนสดลงดวยหรอไม คาตอบกคอดะโตะยตธรรมไมมอานาจกระทาเชนนน ตราบใดทคสมรสมไดไปจดทะเบยนหยาตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย3 เปนทนาสงเกตวาประมวลกฎหมายแพงและพาณชยถอวาการสมรสสนสดลงดวยความตาย การหยา หรอศาลพพากษาใหเพกถอน (กฎหมายแพงและพาณชย, ม.1501) นอกจากนในการฟองหยาตอศาลนนคสมรสตองอางเหตฟองหยาตามทบญญตไวในมาตรา 1516 แหงประมวลกฎหมายแพงและพาณชย ซงคาตดสนของดะโตะยตธรรมมไดถกระบใหเปนขอใดขอหนงของเหตฟองหยาแตอยางใด จงกลาวไดวาคสมรสไมสามารถฟองหยาโดยอางคาตดสนของดะโตะยตธรรม แตอาจฟองหยาโดยอาศยเหตอนๆ อาทเชน สามหรอภรยาจงใจละทงรางอกฝายหนงไปเกนหนงป เปนตน ซงจะตองรอใหครบหนงปจงจะฟองได ทงๆ ทการสมรสไดสนสดลงตามกฎหมายอสลามไปนานแลว สถานการณอาจยงเลวรายลงไปอกถาหญงซงถกหยาแลวตามกฎหมายอสลาม แตยงมไดจดทะเบยนหยาตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชยไปแตงงานใหม ในกรณนอดตสามซงยงเปนสามทถกตองตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชยอยมสทธเรยกรองคาทดแทนจากสามคนใหมฐานลวงเกนภรรยาในทานองชสาว (กฎหมายแพงและพาณชย, ม. 1523 วรรค 2) 3. มรดก ความลกลนของกฎหมายอาจเกดขนในการแบงมรดก โดยทวไปแลวการแบงมรดกของชาวมสลมจะถกจดการโดยทานอหมามประจามสยดตามหลกการของฟะรออฎ, (กฎหมายอสลามวาดวยมรดก) หลงจากทแบงไปเรยบรอยกจะมการทาหนงสอประนประนอมและไปจดทะเบยน ณ ทวาการอาเภอ แตทางอาเภอไมสามารถรบจดทะเบยนไดเนองจากการแบงมรดกไมเปนไปตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชยทยอมรบการแบงอยางเทาเทยมกนระหวางทายาทโดยธรรมทงหลาย (ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย, ม.1633) นอกจากนความลกลนของกฎหมายยงเกดขนกบกรณการโอนทดนมรดกสามภรรยา กลาวคอในกรณทคสมรสฝายใดฝายหนงเสยชวตลงซงจะทาใหคสมรสทมชวตอยมสทธรบมรดกทดนของผตาย ถาคสมรสดงกลาวมไดจดทะเบยนสมรสตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชยแลวกไมมสทธรบโอนทดนมรดกดงกลาวได จากกรณทไดกลาวมาในขางตนแสดงใหเหนอยางชดเจนวาการจากดการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกในศาลเปนสาเหตสาคญททาใหเกดความลกลนของกฎหมายซงจะสงผลกระทบตอสทธของชาวมสลมทพงจะไดรบ ดงนนการแกปญหาเพอมใหเกดความความลกลนของกฎหมายสามารถกระทาไดโดยการขยายการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกไปสนอกศาลดวย แนวทางการแกไขปญหาความเหลอมลาของกฎหมาย ดงทกลาวมาแลววาการแกไขปญหาความลกลนของกฎหมายคอการขยายการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกไปสนอกศาล ซงหมายความวาถงแมวาคดมไดถกนาไปยงศาล กตองบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวย

3ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย มาตรา 1514 บญญตวา "การหยานนจะทาไดแตโดยความยนยอมของทงสองฝาย หรอโดยคาพพากษาของศาล การหยาโดยความยนยอมตองทาเปนหนงสอและมพยานลงลายมอชออยางนอยสองคน"


อล-นร

ครอบครวและมรดก กลาวคอเจาหนาทฝายบรหารไมวาจะเปนเจาหนาทปกครอง ตารวจ สรรพากร ฯลฯ ตองปฏบตตอมสลมในเรองทเกยวกบครอบครวและมรดกโดยยดกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกเปนหลก เกยวกบเรองนคณะกรรมการกฤษฎกาเสยงขางมากไดใหทศนะวาการขยายการบงคบใชกฎหมายอสลามไปนอกศาลไมอาจกระทาได เพราะมาตรา 4 แหงพระราชบญญตใหกฎหมายอสลามฯ ไดบญญตใหดาโตะยตธรรมเทานนทมอานาจตดสนคดตามขอกฎหมายอสลาม ดงนนเจาหนาทฝายบรหารหรอปกครองไมอาจกาวกายอานาจดงกลาวได สมบรณ พทธจกรไดโตแยงทศนะขางตนวาไมอาจเปนทยอมรบได เนองจากการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกโดยเจาหนาทดงกลาวไมถอวาเปนการตดสนคดแตอยางใด แตถอวาเปนบคคลทจะใชดลพนจในเบองตนวามสลมจะมสทธตามกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกหรอไม ตวอยางเชน มบคคลผหนงยนคารองเพอรบสวนแบงในมรดก ในกรณนเจาหนาทตองพจารณาวาบคคลนนมสทธในสวนแบงของมรดกตามกฎหมายอสลามหรอไม ถาพบวาบคคลผนนเปนทายาทของเจามรดกจรง เจาหนาทกมอานาจทจะปฏบตตามคารองขอดงกลาว แตถาพบขอเทจจรงในทางตรงกนขามเจาหนาทกตองปฏเสธคารองขอดงกลาว (สมบรณ พทธจกร, อางแลว, 128-129) อยางไรกตามหลกปฏบตในขางตนอาจจะประสบกบปญหาทเจาหนาทไมมความรในกฎหมายอสลาม ดงนนในการแกปญหาดงกลาวจาเปนตองมการจดโครงสรางการบรหารกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกใหม โดยตองจดตงสานกงานจดทะเบยนการสมรสและการหยา เพราะถาปราศจากสานกงานนแลวการพสจนความสมบรณของการสมรสและการหยากระทาไดยาก นอกจากนแลวการจดตงสานกงานนยงจะเปนมาตรการสาคญทจะทาใหการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกนอกศาลมประสทธภาพมากยงขน เพราะจะมองคกรอนๆ นอกเหนอจากศาลมารวมบรหารการใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก ทะเบยนสมรสทออกโดยสานกงานจดทะเบยนสมรสและการหยาตามกฎหมายอสลามใหถอวาเปนหลกฐานสาคญในการเรยกรองสทธทเกยวกบการสมรสและการหยา สวนการสมรสและการหยาทมไดจดทะเบยนโดยสานกงานกยงใหถอวามผลสมบรณตราบใดทบรรลเงอนไขตามทกฎหมายอสลามกาหนด แตไมมสทธเรยกรองสทธเกยวกบการสมรสและการหยา ยกเวนมการนาคดไปสการพจารณาและการพพากษาของศาล นอกจากสานกงานจดทะเบยนการสมรสและการหยาแลว ยงตองมการจดตงองคกรทมอานาจหนาทในการประนประนอมขอพพาทระหวางโจทกจาเลย และองคกรทมอานาจหนาทในการใหคาวนจฉย (ฟตวา) ในประเดนทเกยวกบครอบครวและมรดก เจาหนาทปกครองหรอบรหารตองใหการยอมรบในผลประนประนอมดงกลาว อยางไรกตามคกรณทไมพอใจในผลการประนประนอมกสามารถนาคดไปสศาลไดตอไป ตวอยางขององคกรขางตนสามารถดไดจากประเทศฟลปปนสและสงคโปซงเปนประเทศทมการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกสาหรบชนกลมนอยชาวมสลม ในฟลปปนสจะมคณะกรรมการระงบขอพพาท (Arbitration Commission) และทปรกษากฎหมาย (Jurisconsult) โดยทคณะกรรมการระงบขอพพาทมหนาทไกลเกลยขอพพาทของคความ (ด Code of Muslim Personal Laws of the Philippines, ม.81) ในขณะทปรกษากฎหมายมหนาทใหคาวนจฉยในประเดนของกฎหมาย(Code of Muslim; เรองเดยวกน, ม.166) สวนในประเทศสงคโปร การแตงตงผระงบขอพพาทเปนอานาจของศาลชะรอะฮ (ด The Administration of Muslim Law Act of Singapore, ม.50) และหนาทในการใหคาวนจฉยประเดนขอกฎหมายอสลามเปนของคณะกรรมการอสลามดานกฎหมาย (Legal Committee of the Majlis Ugama Islam)


อล-นร

สรป จากการศกษาพบวาการจากดการบงคบใชกฎหมายอสลามในศาลจะทาใหเกดความลกลนของกฎหมายอยางหลกเลยงไมได ซงจะทาใหการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกไมบรรลถงเจตนารมณอนแทจรงทตองการใหชาวมสลมในเขตสจงหวดชายแดนภาคใตไดบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกไดอยางสมบรณแบบทงในและนอกศาล ดงนนไมมหนทางอนทจะสามารถแกไขปญหาดงกลาวนอกจากการขยายการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกไปสนอกศาล โดยสามารถดาเนนการไดสองวธ คอแกไขพระราชบญญตใหใชกฎหมายอสลามฯ พ.ศ. 2489 โดยบญญตใหกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกบงคบใชนอกศาลอยางชดเจน หรออาจไมตองแกกฎหมายดงกลาวแตตองนามาตรา 3 ไปตความเสยใหมใหการบงคบใชกฎหมายอสลามฯมผลนอกศาลดวย นอกจากนยงตองปรบโครงสรางองคกรทมสวนในการบรหารกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกเสยใหมดวยการจดตงสานกทะเบยนสมรสและหยาโดยใหมอานาจหนาทจดทะเบยนการสมรสและการหยา ตลอดจนองคกรทมอานาจหนาทประนประนอมหรอไกลเกลยขอพพาท และองคกรทมอานาจหนาทวนจฉยประเดนทางกฎหมาย ผเขยนเชอเปนอยางยงวาถาหากมการขยายการบงคบใชกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดก ดวยการจดตงองคกรทไดกลาวมาทงหมดนเพอมสวนรวมกบศาลในการบรหารกฎหมายอสลามวาดวยครอบครวและมรดกแลวจะทาใหการบงคบใชกฎหมายอสลามฯมความสมบรณมากยงขนอยางแนนอน และทสาคญกคอความลกลนของกฎหมายกจะไมเกดขนอกตอไป


อล-นร

เอกสารอางอง

กระทรวงยตธรรม เลขท 30/4353 ลงวนท 24 กนยายน พ.ศ. 2460. กระทรวงยตธรรม. 2525. การสมมนาการใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล กระทรวงยตธรรม เลขท 1401/25946 ลงวนท 16 สงหาคม 2525 หนงสอทเลขาธการคณะรฐมนตรสงไปยงกระทรวงยตธรรม เลขท 0203/18941 ลงวนท 13 ตลาคม 2525 คณะกรรมการกฤษฎกา. วารสารกฎหมายปกครอง. เลม 2. เมษายน 2526. ปรด เกษมทรพย. 2520. สมมนาในวชากฎหมายแพง. กรงเทพฯ: สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง สงคราม ชนภบาล. 2517. การผสมกลมกลนชายไทยมสลมในจงหวดชายแดนภาคใต. วทยานพนธ มหาบณฑต

สาขาวชารฐศาสตร, จฬาลงกรณมหาวทยาลย เสนย มะดากะกล. 2523. “ภาวการณในสามจงหวดภาคใตในปจจบน” ในปญหาสามจงหวดภาคใต: ขอเทจจรง

และแนวทางแกไข” เลม 1. เอเชยปรทศน, สมบรณ พทธจกร. 2529. การใชกฎหมายอสลามในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล. วทยานพนธ

นตศาสตรมหาบณฑต ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย กฎหมายอสลามวาดวยมรดก Code of Muslim Personal Laws of the Philippines, มาตรา 81 The Administration of Muslim Law Act of Singapore, มาตรา 50


อล-นร

การอนรกษความหลากหลายทางวฒนธรรมในประเทศมาเลเซย กรณศกษาประเพณและวฒนธรรมของคนสยามในเขตตมปต รฐกลนตน

อบดรรอฮมาน จะปะกยา∗ ดลวานะ ตาเยะ∗∗ จารวจน สองเมอง∗∗∗ มาหามะรอสล แมย∗∗∗∗

บทคดยอ

โครงการวจย การอนรกษความหลากหลายทางวฒนธรรมในประเทศมาเลเซย กรณศกษาประเพณและวฒนธรรมของของคนสยามในเขตตมปต รฐกลนตน มวตถประสงค คอ 1) เพอศกษาการอนรกษประเพณวฒนธรรมของคนสยามในรฐกลนตน และ 2) เพอศกษานโยบายของรฐกลนตนในการอนรกษความหลากหลายทางวฒนธรรม การวจยนใชวธการวจยเชงคณภาพ โดยการสมภาษณ สนทนากลมและการสงเกต ผลการวจยพบวา คนสยามเปนคนดงเดมของพนทน นบถอศาสนาพทธและใชชวตในวถเกษตรกรรม มภาษาไทยเปนภาษาทใชสอสารภายในชมชน ศลปวฒนธรรมทสาคญของชมชน ไดแก การฟอนรา กลองยาว งานสงกรานต และงานลอยกระทง เปนตน ถงแมปจจบนจะมความเปลยนแปลงทางสงคม แตมการอนรกษประเพณและวฒนธรรมของชมชนไวไดเปนอยางด ทงนดวยความรวมมอของคนในชมชน โดยมวดเปนศนยกลาง

นโยบายรฐกลนตนภายใตการบรหารงานของพรรคอสลามมาเลเซย (PAS) ตอความหลากหลายทางวฒนธรรมคอ การใหอสระในการปฏบตตามคานยมและความเชอตนเองโดยไมอนญาตใหเกดการปะปนกนในกจกรรมทางศาสนา และสงเสรมประเพณและวฒนธรรมอนดงามของทกกลมชาตพนธ การดาเนนการทผานมาของรฐบาลสรางความมนใจใหกบทกกลมชาตพนธ และทาใหเกดการนาเสนอประเพณและวฒนธรรมของกลมสสาธารณะ กลวธสาคญทใชคอ การเขารวมกจกรรมของกลมชาตพนธตางๆ โดยผบรหารระดบสงของรฐ การสนบสนนงบประมาณ การเปนสอกลางนาเสนอประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธสภายในรฐในโอกาสตางๆ ผลทไดจากการวจยนสามารถนามาสการประยกตใชสาหรบการกาหนดนโยบายเกยวกบความหลากหลายทางวฒนธรรมในสามจงหวดชายแดนภาคใตไดเปนอยางด คาสาคญ: คนสยาม, รฐกลนตน, ประเพณและวฒนธรรม

∗

M.A (Islamic Studies) อาจารยประจาสาขาวชาอศลดดน คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา ∗∗

Ph.D. (Social Sciences and Islamic Civilization) อาจารยประจาสาขาวชาประวตศาสตรและอารยธรรมอสลาม หลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา

∗∗∗ M.Ed. (Education) อาจารยประจาสาขาวชาชพคร คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา

∗∗∗∗ M.Ed. (Education) อาจารยประจาสาขาวชาชพคร คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา



อล-นร

Abstract

This research project entitled "Preservation of multiculturalism and ethnicity in Malaysia : a case study on tradition and culture of Malaysian Siam in Tumpat, Kelantan" , was conducted in order to 1) study the preservation of tradition and culture of Siamese in Tumpat, Kelantan, 2) study the policies of Kelantan state in preservation of multiple-cultures. This research employed the qualitative method by interviews, focus-group, and observation. The research reveals that Siamese are the indigenous people of this area-Tumpat. They are Bhuddhists their lives are based on agriculture. A Thai language is the medium in the community. The important arts and cultures are dancing, druming, Songkran, and Loy Kratung for example. Although there are some changes in the world nowadays, the traditions and the cultures of the community are well preserved. This is due to the cooperation of the people in the community for having a temple as the center. The policies of the Kolantan State under the administration of Islamic Party of Malaysia (PAS) the multiculturalism are not compulsory on religion, to forbid from mingling among religion matters, and to promote good traditions and cultures of all ethnic groups. These cause the presentation of traditions and cultures of the ethnic group to the public. The important strategies are the state executive administrative staff, budget support, being the medium to present the tradition and culture of the ethnic groups to the state public in various occasions. The result of this study can be well applied for making policy concerning multiculturalism in the three southernmost provinces of Thailand.

Key words: Siamese, Kelantan State, tradition and culture


อล-นร

บทนา

กลนตนดารลนาอม (Kelantan Darul Naim) หมายถง กลนตนดนแดนแหงความอดมสมบรณ เปนหนงใน 14 รฐของสหพนธรฐมาเลเซย ทเพยบพรอมไปดวยวตถดบและทรพยากรทลาคามากมาย กลนตนมเนอท ประมาณ 14,922 ตารางกโลเมตร คดเปน 4.4% ของเนอททงหมดของมาเลเซย มเมองโกตาบาร (Kota Bharu) เปนเมองหลวงของรฐ โดยรฐนตงอยทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอของคาบสมทรมาเลเซย จรดทะเลจนใต และทางทศเหนอมอานาเขตตดกบภาคใตของประเทศไทย ทางทศตะวนออกเฉยงใตตดกบรฐตรงกาน ทางทศตะวนตกตดกบรฐเปรก และทางทศใตตดกบรฐปาหง (Kerajaan Negeri Kelantan, 2008) ตามขอมลบญชประชากรรฐกลนตนในป 2005 กลนตนมประชากรอาศยอยประมาณ 1,373,173 คน (Jabatan Perangkaan Malaysia, 2008) มชนชาตมลายเปนชนกลมใหญของรฐ คดเปนรอยละ 95 ในขณะทชาวจนคดเปนรอยละ 3.8 ชนชาตอนเดยคดเปนรอยละ 0.3 และทเหลอเปนชนชาตไทยและอนๆ คดเปนรอยละ0.9 ซงกลมเชอชาตนจะสามารถอางองไปยงจานวนของศาสนาทประชากรนบถอได คอ รอยละ 95 ของจานวนประชากรรฐกลนตนนบถอศาสนาอสลาม รอยละ 4.4 นบถอพทธ รอยละ 0.2 นบถอฮนด และศาสนาอนๆ คดเปนรอยละ 0.2 (Kerajaan Negeri Kelantan, 2008)

ปจจบนรฐกลนตนอยภายใตการบรหารงานของพรรคอสลามมาเลเซย (PAS) ซงไดชอวาเปนพรรคอนรกษนยมอสลาม และจากนโยบายของพรรคอสลามมาเลเซย (PAS) ทางดานวฒนธรรมทปรากฏในเอกสารของศนยยทธศาสตรของรฐ (Pusat Kajian Strategik, 2005) ระบไววา รฐบาลกลนตนไดกาหนดใหการดาเนนการดานศลปวฒนธรรมจะตองสอดคลองกบหลกการอสลาม แตกไดเปดกวางสามารถรบวฒนธรรมอนๆได และวฒนธรรมใดทขดกบหลกการอสลามสามารถปฏบตไดโดยมเงอนไขวา ผทนบถอศาสนาอสลามไมอนญาตใหเขารวมพธกรรม ในสวนวฒนธรรมภาษา กลนตนไดใหความสาคญกบภาษามลาย ภาษาอาหรบและภาษาองกฤษ ซงทงสามภาษาประชาชนกลนตนจะตองพฒนา สาหรบภาษาอนๆนนทางรฐบาลกลนตนกไดใหความสาคญเชนเดยวกนโดยใหธารงรกษาไว โดยรฐจะจดใหมการจดการเรยนการสอนและการอบรมภาษามลายทถกตองควบคกบการอบรมภาษาอนๆ ใหกบเจาหนาททปฏบตงานทงในสวนราชการและเอกชน ตลอดจนผทเกยวของดานวฒนธรรม องคกรทางวฒนธรรม พอคานกธรกจ หรอบรษททองเทยวตางๆ สาหรบแนวคดความเชอทางศาสนาแนวความคดความเชอทางศาสนาจะครอบคลมทกความเชอทประชาชนสวนใหญหรอสวนนอยรบนบถอ ดวยเหตนการประกอบพธกรรมทางศาสนาจะตองเปนไปตามทศาสนาอสลามอนมตและเปดอสระใหกบศาสนกอนไดปฏบตพธกรรมทางศาสนาทตนเองนบถอโดยจะตองไมไปรบกวนหรอสรางความเดอดรอนใหกบสงคมมสลม (Pusat Kajian Strategik, 2005: 34) จากความเปนพรรคอนรกษนยมอสลามของพรรคอสลามมาเลเซย ในขณะทยงคงมชมชนของกลมชาตพนธทมวฒนธรรม ประเพณ ศาสนาทแตกตางออกไปจากสวนใหญของรฐ แตชมชนเหลานนยงสามารถสรางความโดดเดนทางดานวฒนธรรมได ดงเชน ชมชนชาตพนธสยามกลมหนงทอาศยอยในเขตตมปต ซงเปนเขตมความสาคญและนาสนใจ เพราะเปนพนททมเกาะกลางลาคลองนบรอยๆเกาะ (River Island) ไมมภเขา เปนพนททเหมาะสมตอการเปนแหลงทองเทยวทสาคญระดบนานาชาต เขตตมปตแบงเปน 30 ตาบล ในแตละตาบลจะมประมาณ 75 หมบาน และทกหมบานจะมหวหนาหมบานเปนผทาหนาทเปนตวแทนใหกบรฐบาล (Pejabat Tanah dan Jajahan Tumpat, 2008)

กลมชาตพนธสยามในเขตตมปต เปนกลมชนดงเดมของมาเลเซย มวฒนธรรมประเพณเชนเดยวกบคนไทยและในขณะเดยวกนประเพณวฒนธรรมสวนใหญกมความใกลเคยงกบสามจงหวดชายแดนภาคใตเชนกน (Golomb, 1976) และเปนชมชนทมลกษณะจาเพาะของตวตนทางวฒนธรรมอยในหลายลกษณะ ทงทเกยวกบความเชอและพธกรรม ระบบการผลต และการอยรวมกนในสงคม (นพนธ ทพยศรนมต, 2550) กลมชาตพนธสยาม ซงมจานวนเพยง 1 เปอรเซนตของ


อล-นร

ประชากรทงหมดในกลนตนสามารถคงไวซงอตลกษณของตนเองและศาสนาไวไดอยางเหนยวแนน ทงยงมการขบเคลอนกลไกทางศาสนาไดอยางมนคง(Mohamed Yusoff Ismai, 2006) คณะสงฆในกลนตน ซงมเจาคณะจงหวดเปนตาแหนงสงสดนนมบทบาทสาคญตอพระสงฆในกลนตนเปนอยางยง ในขณะเดยวกนคณะสงฆในกลนตนมบทบาทสาคญในการเชอมตอความสมพนธระหวางชมชนสยามกบสถาบนกษตรยของรฐกลนตน และยงสรางความสมพนธกบคณะสงฆจงหวดสงขลาดวย (Mohamed Yusoff Ismail, 2008) วตถประสงคของการวจย

1. เพอศกษาการอนรกษประเพณวฒนธรรมของคนสยามในรฐกลนตน 2. เพอศกษานโยบายของรฐกลนตนในการอนรกษความหลากหลายทางวฒนธรรม

วธการวจย การวจยน เปนการวจยเชงคณภาพ เพอนาเสนอกระบวนการของการอนรกษความหลากหลายทางวฒนธรรมของประเทศมาเลเซย มงศกษาแนวทางการอนรกษประเพณและวฒนธรรมของคนมาเลเซยเชอสายสยามในเขตตมปต รฐกลนตนเปนกรณศกษา โดยใชกระบวนการสงเกต การสมภาษณ และการเขาไปมสวนรวมในกจกรรทางประเพณและวฒนธรรมตางๆ เพอเกบรวบรวมขอมลใน 2 ประเดนหลก คอ 1) ประเพณวฒนธรรมของคนสยามในเขตตมปต รฐกลนตน ประกอบดวยการศกษาถงอตลกษณ ประเพณวฒนธรรม วถชวตของคนสยาม ความเปลยนแปลงและแนวทางการอนรกษประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธ และ 2) นโยบายของรฐทางดานวฒนธรรม คอ นโยบายทางทเกยวของกบการอนรกษประเพณวฒนธรรมของคนในรฐ ซงมงศกษานโยบายและการดาเนนการทมผลกระทบตอชนกลมนอยของรฐ โดยเฉพาะอยางยงกลมคนสยามในเขตตมปต ในชวงทมการนานโยบายทางดานวฒนธรรมของพรรคอสลามมาเลเซย (PAS) ไปใช โดยการสมภาษณรฐมนตรกระทรวงวฒนธรรมของรฐทเปนสมาชกของพรรคอสลามมาเลเซย และตวแทนคนยามในรฐกลนตน ประชากรในการวจยน ประกอบดวย ผบรหารรฐ เจาหนาทรฐทรบผดชอบเกยวกบชนกลมนอย ผนาศาสนา แกนนาชมชน กลมเยาวชนคนสยาม สมาชกในชมชน คนมลายในเขตตมปต และกลมนกวชาการและนกวจยเกยวกบกลมชาตพนธในประเทศมาเลเซย รวมทงสน 47 คน และวธทใชในการวจยนคอ การสมภาษณ การสนทนากลมยอย การสงเกตอยางไมมสวนรวม การรวมกจกรรม การสมมนาวชาการทเกยวของกบกลมชาตพนธสยามในกลนตน และเพอใหเหนถงกระบวนการอนรกษศลปวฒนธรรมของกลมชาตพนธและแนวการนานโยบายของรฐสการปฏบตจรงนน คณะผวจยไดเลอกสงเกตงานทอดกฐนพระราชทาน งานลองกระทง ณ วดพกลทอง นอกจากนคณะผวจยยงไดสงเกตการจดงานแตงงานในชมชน สงเกตการประกอบอาชพของคนสยาม เพอใหเหนลกษณะประเพณและวฒนธรรมของคนสยามและมตความสมพนธระหวางกลมชาตพนธ การสงเกตการณใหบรการของหนวยงานรฐตอกลมชาตพนธ โดยคณะผวจยไดสงเกตการณใหบรการงานดานวฒนธรรมและกลมชาตพนธของเจาหนาทรฐตอผมารบบรการ ขอบเขตการวจย ในการวจยนไดกาหนดกรอบการศกษาไว 2 ประเดนใหญ คอ 1) คนสยามในเขตตมปต และ 2) นโยบายของรฐบาลกลนตนตอความหลากหลายทางวฒนธรรม ซงไดผลการศกษาสรปได ดงน


อล-นร

ผลการวจย 1.คนสยามในเขตตมปต จากการศกษาถงคนสยามสามารถสรปผลได ดงน 1.1 อตลกษณของกลมชาตพนธ จากการศกษาประวตของกลมชาตพนธ พบวามขอสมมตฐานทหลากหลาย

เกยวกบการอพยพตงถนฐานของคนสยามในเขตตมปต รฐกลนตน และชอเรยกของกลมทนาจะมความถกตองทสดคอ คนสยาม หรอในภาษามลายวา Orang Siam มากกวาคาวา คนไทย ทงนเนองจากคนกลมนมเชอวา เขาเปนคนดงเดมในพนทน และไมตองการใหเขาเหมอนกบคนไทยในประเทศไทย และ จากความเชอและขอสมมตฐานบางสวนสามารถสรปไดวากลมคนสยามในรฐกลนตนเปนกลมชนดงเดมของพนทน สาหรบภาษาทใชในการสอสารภายในกลมคอ ภาษาไทยสาเนยงกลนตนหรอทรจกกนภาษาไทยใตสาเนยงเจะเห แตพบวาสวนใหญคนสยามสามารถสอสารดวยภาษามลายถนกลนตนได การเรยนรภาษาไทยของคนสยามเรมจากในครอบครว และโรงเรยนภาษาไทยทวด ซงเรยนกนในวนหยด อตลกษณสาคญของคนสยามอกสองประการคอ อาชพและศาสนา โดยอาชพของคนสยามตงแตอดตจนถงปจจบนคอ การทาเกษตรกรรม ปลกขาว ปลกผก สาหรบศาสนาซงถอวาเปนความแตกตางทสาคญระหวางคนสยามกบคนมลาย ทงนคนสยามยดมนและศรทธาในศาสนาพทธ นอกจากนชมชนคนสยามยงมความเชอในเรองไสยศาสตร และขยายความศรทธาไปยงตางกลมชาตพนธไดดวยเชนกน(Mohamed Yusoff Ismai, 2006) 1.2 ประเพณและวฒนธรรมของคนสยาม ประเพณและวฒนธรรมของคนสยามสามารถจดกลมไดเปน 3 กลม คอ กลมศาสนา กลมเฉลมฉลองรนเรง และกลมวถชวต ตวอยางประเพณดานศาสนา เชน การเขาพรรษา การออกพรรษา การทาบญเดอนสบ ดานเฉลมฉลองรนเรง เชน วนสงกรานต ลอยกระทง ดานวถชวต เชน การแตงงาน การทาบญขาว เปนตน ประเพณและวฒนธรรมของคนสยามเกดจากความเชอความศรทธา แตเนองจากเกดความเปลยนแปลงขนในชมชนทาใหการดาเนนกจกรรมดานประเพณและวฒนธรรมของชมชนกตองมการปรบเปลยนไปดวยเชนกน และในบางประเพณอาจจะไมมการปฏบตแลวในชมชน สงทเหนไดชดสาหรบความเปลยนแปลงของการดาเนนกจกรรมทางประเพณและวฒนธรรม คอ วนเวลาทจดกจกรรม ทงนสวนใหญกจกรรมตางๆ จะไมยดตามขอปฏบตเดม แตจะเลอกดาเนนกจกรรมตามวนศกร เสาร ซงเปนวนหยดประจาสปดาห ทงนเนองจากจะมคนเขารวมกจกรรมไดมากกวาวนปกต ประเพณและวฒนธรรมของชมชนสยามสามารถเปนตวเชอมไปยงกลมชาตพนธอนได ทงน พระในรฐกลนตนมสวนเกยวโยงมายงพระในประเทศไทย ในขณะเดยวกนวดในกลนตนยงเปนทพงทางใจใหกบชาวจนในประเทศมาเลเซยอกดวย นอกจากนประเพณของคนสยามในเขตตมปตยงเปนประเพณทถกนาไปแสดงแลกเปลยนทางดานวฒนธรรมระหวางรฐในฐานะของตวแทนของประเพณและวฒนธรรมของรฐกลนตนอกดวย 1.3 ปจจยสาคญทมผลตอการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม มปจจยหลายประการทสงผลตอประเพณและวฒนธรรมของชมชน ไดแก

- การศกษา ปจจบนคนสยามเขาถงการใหการศกษาของรฐมากขน ซงชวยใหเขาถงการบรการของรฐมากขน และชวยใหโอกาสการทางานมเพมขนดวยเชนกน เปนผลใหวถการดาเนนชวตเปลยนแปลงไป การดาเนนกจกรรมทางดานประเพณและวฒนธรรมกจาเปนตองปรบเปลยนเพอใหสอดคลองกบบรบททเปลยนไป

- การประกอบอาชพ จากเดมทอาชพสาคญของคนสยามคอ การทาการเกษตร แตปจจบนคนวยทางานตางเขาสเมองเพอเปนลกจาง มากกวาการทางานในภาคการเกษตรกรรม ซงเปนอาชพดงเดมของชมชน การเปลยนแปลงอาชพไดสงผลกระทบตอกจกรรมทางดานประเพณและวฒนธรรมบางประการ


อล-นร

- การมสวนรวมทางการเมอง เดมคนสยามเปนเพยงกลมเลกๆ ในชมชนทไมมคอยไดรบความสนใจจากกลมการเมอง แตตอมากลมการเมองเรมใหความสนใจคะแนนเสยงของคนสยามมากขน ดงนนขอเรยกรองตางๆ ตอกลมการเมองจากชมชนสยามจงเรมมนาหนกมากยงขน ซงสงผลกระทบตอกจกรรมทางดานประเพณและวฒนธรรมเชนกน

- การเปลยนแปลงทางภาษา เนองจากภาษามลายไดเขามามบทบาทตอชมชนสยามมากขน การเขามามบทบาทของภาษามลายในกลมคนสยามสงผลใหการนาเสนอประเพณและวฒนธรรมของชมชนเปดกวางเขาสพนทสาธารณะมากยงขน นอกจากนยงเกดความสมพนธเชงบวกระหวางชมชนกบรฐบาลมากยงขน แตในทางกลบกนบทบาทของภาษามลายทาใหบทบาทภาษาไทยในชมชนลดลงไปดวยเชนกน ซงเปนสงทชมชนใหความสาคญและใชกลไกทมอยเดมในชมชนเพอการอนรกษภาษาไทยมากขน

- การมปฏสมพนธระหวางกลมชาตพนธ เปนอกปจจยหนงททาใหเกดการเปลยนแปลงของชมชน ปญหาหนงทเกดขนในชมชนสยามคอ การเปลยนศาสนา จากศาสนาพทธเปนศาสนาอสลาม ซงมจากหลายสาเหต เชน การแตงงาน การศรทธา และจากการเปลยนศาสนามกจะนามาซงปฏกรยาภายในครอบครวทแตกตางกน

1.4 การอนรกษประเพณและวฒนธรรมของคนสยาม สถาบนทางสงคมของชมชนสยามเปนกาลงสาคญอยางยงในการอนรกษความเปนตวตนของคนสยาม ซงจะพบวาในการอนรกษนนมสถาบนทางสงคมทมความสาคญ ดงน - บทบาทของครอบครว ครอบครวเปนสถาบนหลกในการถายทอดวถชวตความเปนคนสยามจากคนรนหนงไปยงอกรนหนงทสาคญ และพบวาสถาบนครอบครวคนสยามสามารถทาหนาทนไดเปนอยางด - บทบาทของสถาบนทางศาสนา พระและวดเปนอกสวนสาคญในการอนรกษศลปวฒนธรรมของชมชน ทงนชมชนคนสยามในเขตตมปตมศรทธาทมนคงและเครงครดในศาสนาพทธ ดงนนวดจงเปนกลไกการขบเคลอนชมชนทมความสาคญสงมาก วดเปนศนยรวมกจกรรมทางประเพณและวฒนธรรมทสาคญของชมชน และดวยการเปนมวดเปนศนยกลางทาใหกจกรรมตางๆ ไดรบความรวมไมรวมมอจากชาวพทธทงในและนอกชมชนในเขตตมปต - การรวมกลมเพอการอนรกษ ในชมชนมการรวมกลมดาเนนกจกรรทางดานประเพณและวฒนธรรมทเขมแขงและตอเนอง ซงสมาชกในกลมมความหลากหลายทงอายและการศกษา ทาใหกจกรรมของกลมมความหลากหลายและสอดคลองกบทกกลมสมาชกในชมชนการรวมกลมทากจกรรมทางดานประเพณและวฒนธรรม เชน กลมกลองยาว ราไทย เปนตน 2. นโยบายของรฐบาลกลนตนตอความหลากหลายทางวฒนธรรม พรรคปาสไดรบความไววางใจจากคนกลนตนในการบรหารรฐมาเปนเวลา 17 ป โดยนโยบายสาคญของพรรค คอ “โกตาบารพฒนาควบคกบอสลาม (Kotabaru Membina Bersama Islam)” ซงขอมลเบองตนทรบจากการลงพนทการวจยคอ กลมชาตพนธตอบรบนโยบายดงกลาวดวยด และจากการจากศกษาเกยวกบนโยบายของรฐตอการดาเนนกจกรรมทางดานประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ ในรฐไมพบหลกฐานและเอกสารทระบเฉพาะดานนไวอยางชดเจน แตพบการดาเนนการในรปแบบอน เชน ขาวจากหนงสอพมพ โปสเตอร ภาพถาย และจากการสมภาษณ ซงผลการศกษาสามารถสรปไดดงน

2.1 นโยบายและการดาเนนการของรฐ พรรคปาสกาหนดหลกในการดาเนนนโยบายของรฐไว 3 ประการ คอ 1) UBUDIAH (ความสมพนธกบอหมาน) 2) MAS, ULIAH (ความสมพนธกบอามล) และ 3) ITQAN (ความสมพนธกบการทาความด คณธรรมและจรยธรรม) และจากนโยบายทไดประกาศไว จานวน 29 ขอ พบวา มนโยบายทเกยวกบประเพณวฒนธรรมของกลมชาตพนธ 2 ขอ คอ ขอท 17 นโยบายวฒนธรรมทองถน ดวยแนวทางแหงอสลาม โดยจะสรางคนใหมความยาเกรงตออลเลาะ (ซ.บ.) ผานวฒนธรรม การสรางความเปนเอกภาพระหวางกน อนรกษประเพณและ


อล-นร

วฒนธรรมของชาตทไมขดกบหลกการอสลาม และสรางความเปนอนหนงอนเดยวกน เพอขจดปญหาสงคม สงเสรมและสนบสนนการทองเทยว และขอท 23 การสงเสรมชวยเหลอผทมใชอสลาม จดโครงการใหเจาหนาทรฐเพอการใหความชวยเหลอแกผทมใชมสลมเกยวกบสงคมและวฒนธรรมอสลาม สงเสรมความสมพนธทดระหวางกลมทอาศยอยในรฐกลนตน และสรางคณคาใหกบกลมอนในการพฒนารฐกลนตน สาหรบการดาเนนการตองานประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ ในรฐสามารถนาเสนอโดยสรปได ดงน (Pusat Kajian Strategik. 2005.)

- รปแบบการดาเนนการของรฐทมตอกลมชาตพนธตางๆ ในรฐจะพบวา รฐใหความสาคญตอกลมชาตพนธ ทงนจะพบวา มขมนตรของรฐใหความสาคญตอการเยยมเยยนพบปะกบชมชนตางๆ รวมถงการเขารวมกจกรรมตางๆ ของกลมชาตพนธ แตทงนทานจะเขารวมเฉพาะกจกรรมทเปนงานประเพณ วฒนธรรมทไมใชเกยวเนองจากการประกอบพธกรรมทางศาสนา โดยการเขารวมกจกรรมตางๆ ของมขมนตรนน มเปาหมายเพอการยกยองผนากลมชาตพนธตางๆ จะพบวามขมนตรและเจาหนาทรฐจะใหความสาคญตอผนากลมชาตพนธทงทเปนผนาโดยนตนยและพฤตนย และอกเปาหมายทสาคญคอ การสรางความคนเคยตอประชาชนในกลมชาตพนธตางๆ ในรฐ

- การใหอสระในการนบถอศาสนา และการปองกนการปะปนการทางศาสนาหรอพธกรรมทางศาสนา พรรคปาสเนนยาเรองของอสระในการปฏบตตามศาสนกจของแตละคน แตขณะเดยวกนกเขมงวดทกความพยายามทจะนาศาสนาแตละศาสนามาปะปนกน

- การสรางความเทาเทยมกนดานสวสดการของรฐใหกบประชาชน ไมวาจะอยในกลมชาตพนธใด โดยผนาพรรคปาสในรฐกลนตนเหนวา การสรางความเทาเทยบกนในดานสวสดการจะสรางความเปนปกแผนใหเกดขนได

- การสงเสรมกจกรรมทางวฒนธรรมทกอใหเกดแกสวนใหญของรฐ ในขณะเดยวกนในบางกจกรรมทางวฒนธรรมทบางครงอาจจะไมสอดคลองกบหลกคาสอนของอสลาม แตหากกจกรรมดงกลาวไมสามารถขจดใหหมดไปได กจะมแนวทางใหปรบเปลยนเนอหาสาระเพอใหเกดประโยชนในวงกวาง ทงนกจกรรมทางวฒนธรรมนไมใชเฉพาะเจาะจงแกกลมชาตพนธเทานน แตกจกรรมของคนมลายเองหากไมสอดคลองกบอสลามกไมสนบสนนเชนกน

- มขอเรยกรองจากกลมชาตพนธหลายประการทรฐยงไมสามารถดาเนนการได ทงนเนองจากบางครงขอเรยกรองดงกลาวอาจนาไปสความขดแยงทางกลมชาตพนธในวงกวางได เชน กรณการขอจดทะเบยนทดน การใหทนการศกษาในบางทน เปนตน 2.2 ปฏกรยาของรฐตอการใชพนทสาธารณะดาเนนกจกรรมทางวฒนธรรม ในประเดนปฏกรยาของรฐนน คณะผวจยไดสงเกตการดาเนนงานของกลมชาตพนธทางดานประเพณและวฒนธรรมทใชพนทสาธารณะจรง การสมภาษณและการตรวจสอบเอกสาร สงพมพตางๆ เชน หนงสอพมพรายวน ภาพโปสเตอร เปนตน ซงผลการศกษาพบวา รฐกาหนดกรอบการสนบสนนทชดเจนเกยวกบประเพณและวฒนธรรม คอ การใหอสระในการดาเนนกจกรรมทางดานประเพณและวฒนธรรม แตไมอนญาตใหมการดาเนนกจกรรมทางศาสนาทปะปนกนระหวางศาสนา นอกจากนมขมนตรยงแสดงออกถงการสนบสนนการดาเนนกจกรรมทางประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ โดยทานจะเขารวมกจกรรมสาคญๆ ทเปนประเพณทวๆ ทไมเกยวของกบพธกรรมทางศาสนา ซงหากเปนกจกรรทางศาสนาโดยตรงทานจะปฏเสธ เนองจากมหลกการทวา คนทกคนตองมศาสนาของตนเอง และปฏบตตามคาสอนของศาสนาทตนเองศรทธา ซงศาสนาทเคารพนนมไดเพยงหนงเดยว จงไมสามารถเขารวมกจกรรมของศาสนาอนได และทสาคญหามมใชนาพธกรรมแตละศาสนามาปะปนกนโดยเดดขาด มขมนตรแหงรฐกลนตนใหความสาคญกบแกนนาชมชน การใหความใกลชดกบประชาชนในทกกลมชาตพนธ ทงนอยในกรอบของคาสอนของศาสนาทบญญตไว แตจะพบวา การดาเนนงานของทานเปนทพงพอใจของทกกลมชาตพนธ และไดรบการตอบรบดวยดเสมอมา


อล-นร

นยสาคญตอประเทศไทย รฐกลนตนและสามจงหวดชายแดนภาคใตมทงความเหมอนและความแตกตาง ความเหมอนทสาคญคอ มประชากรทนบถอศาสนาอสลามเปนสวนใหญ และมกลมชาตพนธอนๆ เปนจานวนนอย สวนความตางทสาคญคอ ในสามจงหวดชายแดนภาคใตปกครองโดยรฐบาลกลางทมวฒนธรรมทแตกตางจากคนสวนใหญในพนทน แตกลบเปนวฒนธรรมเดยวกนกบคนสวนนอยในพนท ดงนนหากนาความเหมอนและความตางดงกลาวมาเปนกรอบในการพจารณา จะพบวาแนวทางในการจดการความหลากหลายทางวฒนธรรมในสามจงหวดชายแดนภาคใต ควรมการดาเนนการดงน 1. การยอมรบในความหลากหลายทางวฒนธรรม และการเปดชองทางในการแสดงออกทางวฒนธรรม จะพบวา การดาเนนนโยบายตางๆ ของรฐบาลพรรคปาสในรฐกลนตนใหความสาคญกบกลมชาตพนธตางๆ เปนอยางยง ถงแมกลมชาตพนธทมในรฐกลนมไมถงรอยละ 5 ของประชากรทงหมดกตาม นอกจากนยงประกาศอยางชดเจนวา หากมระเบยบใดทสรางความยงยากในการดาเนนชวตของกลมชาตพนธตางๆ ขอใหรองเรยนมายงผบรหารเพอการปรบปรงแกไขทนท นอกจากนรฐยงมการดาเนนการทชดเจนในการแสดงถงการยอมรบความหลากหลายทางวฒนธรรมในรฐ การใหสทธและเสรภาพในการแสดงออกทางประเพณและวฒนธรรม และการเปนสวนหนงในการเผยแพรประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ ไปสเวทในระดบประเทศ จะพบวา รฐบาลรฐกลนตนกระตนใหเกดกจกรรมทางประเพณของกลมชาตพนธตางๆ อยางตอเนอง และรฐบาลจะใชโอกาสดงกลาวในการเขารวมกจกรรมและกระชบความสมพนธระหวางกลมชาตพนธกบรฐบาล นอกจากนรฐมกใชโอกาสดงกลาวนาเสนอแนวคดและโครงการดงกลาวสชมชน อกทงยงสรางความมนใจใหกบประชาชนตอการดาเนนงานของรฐไดอยางตอเนอง ผลจากการดาเนนนโยบายดงกลาว นอกจากจะสรางความไววางใจตอการดาเนนนโยบายของรฐจากกลมชาตพนธตางๆ แลว ยงกระตนใหแตละกลมชาตพนธมความภมใจในความเปนกลมชาตพนธและกลาทจะนาเสนอความเปนตวของตวเองสสาธารณะ นอกจากการสนบสนนการดาเนนกจกรรมทางประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธของรฐบาลกลนตนแลว ผบรหารระดบสงของรฐ เชน มขมนตร รฐมนตรของรฐทเกยวของจะใหความสาคญ โดยจะรวมในกจกรรมตางๆ อยางสมาเสมออกดวย ความสาเรจจากการดาเนนนโยบายดงกลาวของรฐบาลทเหนไดอยางชดเจน คอ คาพดของคณปา จากวดใหมสวรรณครทกลาววา ถงแมทดนวดจะไมจดทะเบยนกไมเปนไร เพราะยงไงรฐบาลพรรคนกไมมทางมายดทดนวดไปเปนของรฐแนนอน 2. การจดกลมกจกรรมทางดานประเพณและวฒนธรรมทมความชดเจนของรฐบาลกลนตนทาใหงายตอการบรหารจดการของเจาหนาทรฐ และการสรางความเขาใจตอกลมชาตพนธตางๆ ทงนหลกการสาคญของพรรคปาสตอการดาเนนงานดานประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธคอ ไมมการบงคบทางศาสนา และไมมการปะปนหรอหามมใหมการผสมผสานกนทางดานพธกรรมทางศาสนา และการใหการสนบสนนของรฐจะเฉพาะกจกรรมทเกยวของกบประเพณและวฒนธรรมทนอกเหนอจากกจกรรมอนเนองจากศาสนาเทานน การนาเสนอนโยบายดงกลาวสรางใหกลมชาตพนธตางๆ ไดมนใจวา พวกเขามอสระเตมทในการประกอบกจทางศาสนา และมนใจไดวากจกรรมหรอพธดงกลาวจะไมไดรบการแทรกแซงจากรฐหรอหนวยงานใดๆ ในขณะเดยวกนกลมแตละกลมกจะไมถกบงคบใหเขารวมกจกรรมทางศาสนาอนอยางแนนอน ซงการดาเนนตามนโยบายดงกลาวทาใหคนในรฐมความเขาใจและตระหนกถงความแตกตางของแตละกลมชาตพนธ แตไมไดมองวาสงดงกลาวเปนความแตกแยก ขอปฏบตทรฐบาลกลนตนไดกาหนดขนนเปนไปตามหลกคาสอนของศาสนาอสลามทมสลมจะตองถอปฏบตอยางเครงครด ทงนหากมการสรางกจกรรมใหมมาปะปนกบกจกรรมตามขอกาหนดของศาสนา หรอนาขอปฏบตทาง


อล-นร

ศาสนาไปรวมกบกจกรรมอนๆ ทคดคนขนมาใหม และมการเชอมโยงไปยงศาสนาอนดวย เปนสงตองหามโดยเดดขาดสาหรบมสลม และอาจจะเปนความแตกตางทสาคญในเรองของหลกปฏบตทางศาสนา ซงศาสนาอนๆ มกไมไดเขมงวดในเรองน และมกจะยนดเมอมคนตางศาสนาเขารวมพธกรรมหรอการไดเขารวมพธกรรมของอกศาสนาหนง 3. รฐบาลกลนตนใหความสาคญกบการเขาถงการศกษาของประชาชนในทกกลมชาตพนธ ดวยความเชอมนของรฐบาลกลนตนทวา การศกษาจะทาใหเกดการพฒนาและสรางความสามคคใหเกดขนกบคนในรฐ การศกษาทาใหคนในรฐสามารถใชภาษาเดยวกนได แตในขณะเดยวกนภาษาของกลมชาตพนธกยงคงอย โดยระบบการศกษาทจดขนโดยกลมชาตพนธเอง สาเหตสาคญของปญหาตางๆ ทเกดขนในรฐกลนตน ถกมองไปทการขาดการศกษา โดยเฉพาะอยางยงในกลมชาตพนธ และในชวงเวลาทผานมารฐบาลกลนตนไดใชความพยายามสงเสรมการศกษาแกประชาชนอยางทวถง ซงการดาเนนการดงกลาวปรากฏชดถงความสาเรจ แตประเดนทนาสนใจคอ การสงเสรมการศกษาของรฐไมกระทบตอการจดการศกษาของกลมชาตพนธตางๆ ในรฐ แตในทางกลบกน การจดการศกษาของกลมชาตพนธกลบมความเขมแขงมากขน ทงทไมไดรบการสนบสนนจากรฐแตประการใด ความสาเรจในการจดการศกษาทสรางความเหนหนงเดยว ในขณะทกลไกของการจดการศกษาโดยกลมชาตพนธตางๆ ยงคงมบทบาทในการเปนกลไกของกลมในการถายทอดประเพณ วฒนธรรม ภาษาและวถชวตของกลมไดอยางมประสทธภาพเชนเดม เปนสงหนงทผบรหารรฐมความภมใจในความสาเรจ และเปนสงทไทยควรเรยนรความสาเรจเชนกน 4. การรกษาสทธและสงเสรมดานสวสดการแกประชาชนในทกกลมชาตพนธในรฐอยางเทาเทยมและยตธรรม รฐบาลกลนตนคานงถงการใหสทธทเทาเทยมและยตธรรมแกกลมชาตพนธตางๆ ทงนโดยใชแนวทางตามหลกคาสอนของศาสนาอสลามมาสการปฏบตอยางแทจรง ทงนอสลามกาหนดไววา รฐบาลจะตองรกษาสทธของคนตางศาสนาทอยภายใตการปกครองเฉกเชนเดยวกนกบประชาชนทนบถอศาสนาอสลาม ดวยเหตนจะเหนวา รฐบาลกลนตนปกปองสทธของกลมชาตพนธตางๆ อยางเตมกาลง อกทงยงประกาศถงหลกประกนดงกลาวอยเสมอ ทงนโครงการสวสดการของรฐจงเปนการจดขนเพอประชาชนทกคนในรฐ ไมไดจากดสทธไวเพยงคนสวนใหญในรฐเทานน การดาเนนการของรฐกลนตนเกยวกบสทธและสวสดการสาหรบประชาชนนนมงทจะขยายผไดรบสทธดงกลาวอยางเทาเทยมกนในทกกลมชาตพนธ โดยเฉพาะอยางยงเกยวกบสทธขนพนฐาน เชน ทอยอาศย ททากน ทนการศกษา อาชพ เปนตน ซงความสาเรจในเรองนของรฐกลนตนเปนทสนใจใหกบรฐอนๆ และมการมาดงานอยางตอเนอง และถงแมวาในการใหทนการศกษาหรอสวสดการบางอยางยงมขอจากดทางกฎหมายสาหรบกลมชาตพนธ และยงเปนขอเรยกรองจากกลมชาตพนธตางๆ ในรฐ แตรฐบาลกลนตนใชโอกาสในเวทดงกลาวเพอชแจงทาความเขาใจกบชมชนทเรยกรอง 5. การใหความสาคญตอแกนนากลมชาตพนธและผประสานงานกลมชาตพนธ คนสองกลมนเปนพลงสาคญททาใหพรรคปาสประสบความสาเรจในการเลอกตงทกๆ ครงทผานมา และเมอพรรคปาสไดบรหารรฐ บทบาทของแกนนาชมชนและผประสานงานกยงชดเจนมากขน ในชวงแรกของการลงสมครหาเสยงในพนทตมปต ดวยการกลาวหาทางการเมองของพรรคตางๆ และดวยการสอสารทแตกตางกน เปนผลใหคนสยามไมตอบรบตอนโยบายของพรรคปาส แตดวยการสรางความเขาใจโดยผานกลมแกนนาชมชนและมการแตงตงผประสานงานของพรรคในชมชนตางๆ โดยทาหนาทในการสอสารขอมลจากพรรคมายงชมชน ทาใหทศนคตของคนในชมชนทมตอพรรคปาสดขน และดวยบทบาทของผประสานงานทาใหเกดกจกรรมตางๆ ขนในชมชนโดยการสนบสนนของรฐบาลกลนตน ซงยงเปนความสาเรจของรฐบาลในการพฒนาชมชนของกลมชาตพนธ


อล-นร

นอกจากน รฐบาลกลนตนยงใชองคกรในชมชน เชน สมาคมของคนในชมชน เพอรบการสนบสนนดานงบประมาณจากรฐในการพฒนาสวนทจาเปนสาหรบชมชนโดยตรง อกทงดาเนนกจกรรมทางดานวฒนธรรม และการพฒนาองคความรทางดานประเพณและวฒนธรรมของกลมชาตพนธ 6. หลกคาสอนของศาสนาอสลามไมไดเปนอปสรรคตออยรวมกนของคนตางศาสนา และไมไดจากดสทธของพลเมองตางศาสนา บทบญญตของศาสนาอสลามไดใหอสระกบกลมคนตางศาสนาทอยภายใตการปกครองตามกฎหมายอสลาม ทงในดานของการประกอบศาสนกจตามความเชอความศรทธา การใชชวตตามวถแหงความเชอ ตลอดจนการนาเสนอความเปนตวตนของตนเองสสาธารณะ ทงนดวยหลกการของศาสนาอสลามทระบไววา ไมมการบงคบในเรองของศาสนา ไดครอบคลมถงการใชชวตประจาวนดวย ดงนนกลมชาตพนธตางๆ ทอยในกลนตนจงพอใจตอการใชชวตตามหลกความเชอของตน และภมใจทเปนสวนหนงของรฐกลนตน 7. การสรางความภาคภมใจในการเปนผลเมองของรฐ คออกความสาเรจหนงการสรางความสามคคใหเกดขนในรฐ จากความรสกเบองตนของคณะผวจยตอความเปนผลเมองของประเทศมาเลเซยทวา ประเทศมาเลเซยเปนประเทศทแบงเชอชาตและศาสนา แตจากการวจยครงนพบวา คนสยามในกลนตนมความภาคภมใจในความเปนพลเมองของรฐ มความรสกเปนเจาของประเทศและทดนอยางเตมท ถงแมวาสวสดการบางอยางจากดไวเฉพาะคนมลาย แตสงเหลานนไมไดทาใหความรกทมตอประเทศลดนอยลงไปกวาคนมลายเลย ทงนอาจเกดขนจากเสรภาพของรฐตอการดาเนนชวต การประกอบกจกรรมทางศาสนา และประการสาคญคอ มการสอสารระหวางประชาชนกบรฐในขอจากดดานสทธและเสรภาพอยตลอดเวลา ไมมการปกปด การหลกเลยงทจะนาประเดนตางๆ มาสการสนทนาและเปลยนความคดเหนเลย ซงอาจจะเปนสวนสาคญททาใหคนสยามเหนใจตอรฐมากยงขน ขอเสนอแนะ

1.ขอเสนอแนะทวไป จากผลการศกษาวจยเกยวกบการอนรกษความหลากหลายทางวฒนธรรมในประเทศมาเลเซย กรณศกษา

ประเพณและวฒนธรรมของคนสยามในเขตตมปต รฐกลนตน คณะผวจยมขอเสนอแนะดงตอไปน 1.1หนวยงานทเกยวของรฐจะตองใหความสาคญในเรองความเปนพหวฒนธรรมของสงคมไทย รวมทงสนบสนน

และสงเสรมในการอนรกษความหลากหลายเพอเปนมรดกทสาคญของชาตตอไป 1.2ควรจดสมมนาเกยวกบวฒนธรรมของชาตพนธตางๆทมอยในสงคมไทย เพอทาความเขาใจและเสรมสราง

ความปรองดองระหวางคนในชาต และในขณะเดยวกนหนวยงานของรฐจะตองใหความเคารพและใหเกยรตตอวฒนธรรมของชาตพนธตางๆอยางเสมอภาคกน

1.3หนวยงานของรฐควรศกษาดงานดานการบรหารจดการความหลากหลายทางวฒนธรรมจากประเทศทตางๆประสบความสาเรจในดานการบรหารจดการ เพอเปนแนวทางในการจดการภายในประเทศตอไป

2.ขอเสนอแนะในการทาวจยครงตอไป 2.1ควรมการวจยในลกษณะเดยวกนน แตจะตองเจาะลกในประเดนเฉพาะดาน หรอจากกลมชาตพนธอนๆ 2.2ควรมการทาวจยทเกยวกบวถการดาเนนชวตของกลมชาตพนธตางๆเพอเปนการหาแนวทางในการอยรวมกน

อยางสนต


อล-นร

เอกสารอางอง นพนธ ทพยศรนมต. 2550. ตวตนทางวฒนธรรมของคนไทยในรฐตอนเหนอของประเทศมาเลเซย. ปรชญาดษ

บณฑต สาขาวชาไทศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม. Jabatan Perangkaan Malaysia. 2008.

from http://www.kelantan.gov.my/index.php?q= penduduk (สบคนเมอ 26 มถนายน 2551) Kerajaan Negeri Kelantan. 2008. Kelantan Secara Ringkas. From

http://www.kelantan.gov.my/index.php?q=ringkas (สบคนเมอ 26 มถนายน 2551) Louis Golomb. 1976. Brokers of Morality: Thai Ethnic Adaptation in a Rural Malaysian Setting. Honolulu:

Asian Studies Program, Univ. of Hawaii, Mohamed Yusoff Ismail. 2006. “Buddhism in a Muslim State: Theravada Practices and Religious Life in

Kelantan”, Jurnal E-Bangi. Jilid 1, Bilangan 1: Julai-Disember. Mohamed Yusoff Ismail. 2008. Peranan Sosial dan Budaya Majlis Sangha Negeri Kelantan. In Seminar

Kebudayaan dan Kesenian Komuniti Siam Kelantan. 29 november 2008. Tumpat, Kelantan. Pejabat Tanah dan Jajahan Tumpat. 2008. SEJARAH PENUBUHAN From :

http://www.ptjt.kelantan.gov.my/sejarah.htm (สบคนเมอ 26 มถนายน 2551) Pusat Kajian Strategik. 2005. Dasar-Dasar Utama Kerajaan Negeri Kelantan. Kota Bharu: Urusetia

Penerangan Kerajaan Negeri Kelantan.


อล-นร

ปจจยจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของ โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใต

ยาการยา เจะโด∗ อมาพร ปญญโสพรรณ∗∗ สาวตร ลมชยอรณเรอง∗∗∗

บทคดยอ

งานวจยนมจดมงหมายเพอศกษาระดบภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การมสวนรวมของชมชน การระดมทรพยากรในชมชน ความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพและผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตและเพอศกษาปจจยจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใต ประชากรเปาหมายคอ โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตทผานการประเมนโรงเรยนสงเสรมสขภาพในป 2551 จานวน 120 โรงเรยน โดยครอนามยโรงเรยนเปนผตอบแบบสอบถาม วเคราะหขอมลใชสถต ความถ รอยละ คาเฉลย คาสวนเบยงเบนมาตรฐานและใชสถตการวเคราะหจาแนกประเภท ผลการวจยพบวา โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตมากกวาครงหนง (รอยละ 55.8) มผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดง รองลงมาเปนระดบเงน (รอยละ 24.2) และนอยทสดระดบทอง (รอยละ 20.0) ปจจยภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การมสวนรวมของชมชน การระดมทรพยากรในชมชน และความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพอยในระดบปานกลาง ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนเปนปจจยเดยวทสามารถจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพได โดยสมการจาแนกสามารถคาดคะเนการเปนสมาชกของกลมไดถกตองรอยละ 56.25 ซงสมการจาแนกสามารถคาดคะเนการเปนสมาชกกลมระดบสงกวาทองแดงไดถกตองรอยละ 55.77 และสมการจาแนกสามารถคาดคะเนการเปนสมาชกกลมระดบทองแดงไดถกตองรอยละ 56.72

ผลจากการศกษาครงน มขอเสนอใหผมสวนเกยวของสนบสนนการพฒนาทกษะภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตทกระดบเพอสงเสรมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพใหอยในระดบสงสด คาสาคญ: โรงเรยนสงเสรมสขภาพ, ปจจยความสาเรจ, อสลาม, จงหวดชายแดนภาคใต

∗

นกศกษาปรญญาโท สาขาวชาการวจยและพฒนาระบบสขภาพ คณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร ∗∗

Ph.D (Nursing) คณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร ∗∗∗

Ed.D (Development Education) คณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร



อล-นร

Abstract

This descriptive research aimed 1) to describe the level of leadership of school administrators, the capacity of the health-promoting school committee, community participation in school health activities, community resource mobilization, the health-promoting school network and health-promoting school operating outcomes, and 2) to identify factors discriminating the level of operating outcome of health-promoting schools. The target population was 120 Islamic private health-promoting schools in the southern border provinces accredited in 2008. Data were collected from school health teachers using a questionnaire that was tested for content validity by 4 experts. Test-retest was employed for reliability of the scale. The reliability value was 0.90. Data were analyzed using frequency, percentage, mean, standard deviation and discriminant statistics. The results revealed that 55.83% of the Islamic private health-promoting schools in southern border provinces had an operating outcome at bronze level, 24.17% at silver level and 20.00% at gold level. Leadership of school administrators, the capacity of the health-promoting school committee, community participation in school health activities, community resource mobilization and the health-promoting school network were at moderate level. Leadership of school administrators was the only factor discriminating the level of operating outcome of Islamic private health promoting school in the southern border provinces. The discriminant function correctly classified 56.72% of the schools with a bronze level outcome and 55.77% of those with higher than bronze level outcome. The total discriminant function correctly classified was 56.25%.

The finding from this study's suggested that the comprehensive leadership-skill training for school executives in the Islamic private schools in southern border provinces should be provided in order to promote the optimum level of school health operating outcomes.

Keyword: Health promoting school, Successful factor, Islamic, Southern border provinces


อล-นร

บทนา

โรงเรยนสงเสรมสขภาพมขดความสามารถ แขงแกรงและมนคงทจะเปนสถานทเพอสขภาพอนามยทด(WHO,1998) สามารถพฒนาพฤตกรรมและสงแวดลอมใหเออตอสขภาพดวยวธจดการและเชอมโยงองคประกอบตางๆระหวางภาครฐ ครอบครว นกเรยนและชมชนเพอรวมกนสงเสรมสขภาพในเดกนกเรยน คร ผปกครองและชมชน (กรมอนามย, 2546) กระทรวงสาธารณสขรวมกบกระทรวงศกษาธการกาหนดนโยบายใหโรงเรยนดาเนนการโรงเรยนสงเสรมสขภาพตงแตปพ.ศ.2541 (กรมอนามย, 2543) โดยประเมนผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ 3 ระดบไดแก ระดบทองแดง ระดบเงนและระดบทอง (กรมอนามย,2548) ปจจบนกรมอนามยมนโยบายใหโรงเรยนทจะเขาโครงการโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบเพชรไดตองผานการประเมนรบรองเปนโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทอง (กรมอนามย, 2551) ในป พ.ศ.2551 หาจงหวดชายแดนภาคใตมโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามทงหมด 200โรงเรยน (สานกพฒนาการศกษาเขตพฒนาพเศษเฉพาะกจจงหวดชายแดนภาคใต, 2551) ไมผานเกณฑการประเมนโรงเรยนสงเสรมสขภาพ (40.00%) ผานเกณฑ (60.00%) คอระดบทอง (12.00%) ระดบเงน (14.50%) ระดบทองแดง (33.50%) โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตตงอยในพนทพเศษประชากรสวนใหญนบถอศาสนาอสลามและในบางพนทมเหตการณไมสงบตงแตป2547 จนถงปจจบนพบวา โรงเรยนสงเสรมสขภาพผานเกณฑรบรองทง 3 ระดบมากถงรอยละ 60.00

จากการทบทวนงานวจยทผานมาพบวาปจจยทมความเกยวของกบผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ ไดแก 1) ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน (นภา, 2550; ประพมพ, ประคณ, วจตร, และชวพรพรรณ, 2550; อารย, 2546) 2) ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ (ขวญชย, 2545; ทศนย, 2543; นภา, 2550; ประพมพ, ประคณ, วจตร, และชวพรพรรณ, 2550; ระบอบ, 2546) 3) การมสวนรวมของชมชน (ทนง, วรรณด, และ รววรรณ, 2553; นภา, 2550; นยม, 2546; สนนท, 2544) 4) การระดมทรพยากรในชมชน (นภา, 2550) และ 5) ความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพ (นภา, 2550; สงบ, 2549) สงผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพในพนทอนซงแตกตางกบบรบทของพนทในจงหวดชายแดนภาคใตทมเหตการณความไมสงบมาจนถงปจจบน วถชวตความเปนอยของชมชนมสลมทเกยวของกบความเปนมสลมของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในพนท ผอานวยการหรอผบรหารโรงเรยนสวนใหญเปนเจาของโรงเรยน และระบบการบงคบบญชาทแตกตางจากโรงเรยนของรฐ บางโรงเรยนสามารถดาเนนการใหผานเกณฑโรงเรยนสงเสรมสขภาพได ซงการมบรบทของพนทลกษณะพเศษเชนนผวจยจงสนใจศกษาระดบภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ระดบความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ ระดบการมสวนรวมของชมชน ระดบการระดมทรพยากรในชมชน ระดบความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพและผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตและศกษาความสามารถของปจจยภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การมสวนรวมของชมชน การระดมทรพยากรในชมชน ความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพในการจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ ทงนขอคนพบจากงานวจยเพอขยายองคความรซงอาจเปนแนวทางในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพใหประสบความสาเรจระดบทองแลวพฒนายกระดบขนสงขน วตถประสงคของการวจย

1. เพอศกษาระดบภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ระดบความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ ระดบการมสวนรวมของชมชน ระดบการระดมทรพยากรในชมชน ระดบความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพและผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใต


อล-นร

2. เพอศกษาความสามารถของปจจยภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การมสวนรวมของชมชน การระดมทรพยากรในชมชน ความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพในการจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ งานวจยทเกยวของ

ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนโดยแสดงภาวะผนาในการดาเนนงานกจกรรมทเกยวของกบการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดแก การกาหนดนโยบายการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ ประกาศนโยบาย ชแจงความสาคญและความจาเปนในการดาเนนงานสรางสขภาพใหคร นกเรยน ผปกครอง ผนาชมชนและองคกรในชมชน ผลกดนใหโรงเรยนเปนศนยกลางการพฒนาความเปนอยทมสขภาพดของคนในชมชน เปนแกนนาสรรหาและแตงตงคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ กาหนดเปาหมายการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ สรางแรงจงใจใหผตามในการทางานสเปาหมายทกาหนด สรางสมพนธภาพทดกบผเกยวของเพอกอใหเกดความรวมมอในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ พฒนา ปรบปรงและแกไขการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ (กรมอนามย, 2547) ซงจากการศกษาของ ประพมพ, ประคณ, วจตร, และชวพรพรรณ (2550) พบวา ปจจยทเกยวของกบความสาเรจในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทสาคญทสดคอ ภาวะผนา และนภา (2550) พบวา ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนมความสมพนธกบระดบโรงเรยนสงเสรมสขภาพและผบรหารแสดงออกถงความเปนผทนานบถอ กระตนสตปญญา การคานงถงความแตกตางระหวางบคคล การใหรางวลตามสถานการณและการใชกฎระเบยบในการพฒนาโรงเรยนเปนโรงเรยนสงเสรมสขภาพซงการแสดงออกในกจกรรมดงกลาวพบวาในโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองและระดบเงนอยในระดบมาก และ อารย (2546) พบวา ผบรหารโรงเรยนสงเสรมสขภาพมภาวะผนาไดแก ผนาประชาธปไตย มคณสมบตผนาทด เปนผนาประเภททมงาน เปนผนาอทศตนใหกบงาน เปนผนาเอออานวยในการพฒนาทองถน

คณะกรรมการสงเสรมสขภาพเปนปจจยททาใหการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพประสบผลสาเรจเนองจากคณะกรรมการจะแสดงความสามรถในบทบาทสาคญตอการดาเนนงานกจกรรมโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดแก สารวจขอมลสขภาพ ประเมนการดาเนนงานสงเสรมสขภาพ ปญหาสขภาพ กาหนดนโยบายสงเสรมสขภาพและหาทรพยากรในชมชน สรางวสยทศนจดลาดบความสาคญของงาน จดทาแผนการปฏบตงาน ระดมการสนบสนนในทองถนประสานความรวมมอกบองคกรในทองถน ประชาสมพนธผลสาเรจใหชมชนทราบ (กรมอนามย, 2542) ซงนภา (2550) พบวา ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพมความสมพนธกบระดบโรงเรยนสงเสรมสขภาพ สอดคลองกบการศกษาของ ทศนย (2543) และ ประพมพ, ประคณ, วจต, และชวพรพรรณ (2550) พบวา การจดตงคณะกรรมการสงเสรมสขภาพเปนปจจยทเกยวของกบความสาเรจในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ เพอทาหนาททเกยวของการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ เชน สามารถชวยในการวางแผน ดาเนนการ ตดตามผล ประเมนผลและปรบแผนงานการดาเนนงานสงเสรมสขภาพซงเออตอการพฒนาเปนโรงเรยนสงเสรมสขภาพ (ขวญชย, 2545) และ สงบ, 2549 พบวา การมคณะกรรมการสงเสรมสขภาพสงผลใหการปฏบตตามกลวธการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพอยในระดบมาก แตการแสดงบทบาทหนาทของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพในเขตเมองกบชนบทจะแตกตางกนซงจากการศกษาของ ระบอบ (2546) พบวา คณะกรรมการสงเสรมสขภาพของโรงเรยนทตงอยในเขตเมองมบทบาทการดาเนนงานมากกวาโรงเรยนทตงอยในเขตชนบท


อล-นร

การมสวนรวมของชมชนซงชมชนเกยวของกบการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพโดยชมชนมสวนรวมในขนตอนคอ รวมวเคราะหสภาพและสาเหตของปญหา รวมวางแผน รวมดาเนนการ รวมตรวจสอบ ทบทวน พฒนาและปรบปรง (กรมอนามย, 2547) ในกจกรรมเกยวของกบการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ ซงการมสวนรวมของชมชนเปนปจจยทมความสมพนธกบระดบโรงเรยนสงเสรมสขภาพ จากการศกษา นภา (2550) พบวา การมสวนรวมของชมชนมความสมพนธกบระดบโรงเรยนสงเสรมสขภาพ และนยม (2546) พบวาปจจยทมอทธพลตอผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพคอโครงการโรงเรยนสงเสรมสขภาพรวมกบชมชน สอดคลองกบการศกษาของ สนนท (2545) พบวา ปจจยทจะนาไปสการพฒนาโรงเรยนสงเสรมสขภาพคอ การมสวนรวมของชมชน และ ทนง, วรรณด, และรววรรณ (2553) ไดศกษาเรองการประเมนผลโครงการโรงเรยนสงเสรมสขภาพจงหวดในภาคตะวนออก พบวา การมสวนรวมของชมชนเปนปจจยความสาเรจในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ

การระดมทรพยากรในชมชนซงโรงเรยนไดปฏบตกจกรรมเพอการระดมทรพยากรจากชมชนเพอดาเนนงานทเกยวของกบโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดแก การระดมคน ใชวฒนธรรมทองถนและวถชวตของชมชน การนาทรพยากรธรรมชาต เปดโอกาสใหคนในชมชนทมทนทาง (กรมอนามย, 2547) ซงจากการศกษาของ นภา (2550) พบวา การระดมทรพยากรในชมมความสมพนธกบระดบโรงเรยนสงเสรมสขภาพ และทศนย (2543) พบวาการระดมคนในชมชนหรอองคกรปกครองสวนทองถนเขามาดาเนนการโรงเรยนสงเสรมสขภาพจะทาใหการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรม สขภาพดขน

ความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพ ซงโรงเรยนปฏบตกจกรรมสรางความเขมแขงของเครอขายเพอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดแก โรงเรยน เลอกผนาเครอขาย หารอตวบคคลเพอดารงตาแหนงคณะกรรมการเครอขาย มกรอบกาหนดบทบาทหลกของคณะกรรมการ บรหารจดการเครอขาย แลกเปลยนขอมลขาวสารและประสบการณการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ (กรมอนามย, 2547) ซงจากการศกษาของ นภา (2550) พบวาความเขมแขงของเครอขายมความสมพนธกบระดบโรงเรยนสงเสรมสขภาพ และจากการศกษาของ ทศนย (2543) พบวา เครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพเปนรปแบบทเปนสะพานการเชอมโยง นาไปสการแลกเปลยนประสบการณเรยนร สนบสนน ชวยเหลอซงกนและกน ทาใหมผลตอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทยงยน

วธดาเนนการวจย

1. รปแบบการวจย เปนการวจยเชงบรรยาย ใชระยะเวลาในการศกษา 2 เดอน ตงแตเดอนธนวาคม 2552 ถง เดอนมกราคม 2553

2. ประชากรและกลมตวอยาง ประชากรเปาหมายทใชในการศกษาคอ โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามตามมาตรา 15(1) จงหวดชายแดนภาคใต (ยะลา ปตตาน นราธวาส สตล สงขลา) ทมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดง ระดบเงน ระดบทองในปงบประมาณ 2551 จานวน 120 โรงเรยน 3. เครองมอทใชในการวจย ผวจยสรางขนเองประกอบดวย 2 ประเภทไดแก ประเภทท 1 แบบเกบขอมลผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามทผานเกณฑการประเมนไดระดบทอง ระดบเงนและระดบทองแดง ปงบประมาณ2551และประเภทท 2 แบบสอบถามประกอบดวย 2 สวนคอ สวนท 1 ขอมลทวไป ทงหมด 15 ขอ เปนคาถามแบบเลอกตอบและเตมคา สวนท 2 แบบสอบถามปจจยจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพเปนคาถามแบบประเมนคา ประกอบดวย 5 ขอใหญคอ


อล-นร

ขอ 1 แบบสอบถามการปฏบตกจกรรมของผบรหารโรงเรยนหรอผชวยผบรหารโรงเรยนเกยวกบการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทงหมด 17 ขอ

ขอ 2 แบบสอบถามการปฏบตกจกรรมการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของคณะกรรมสงเสรมสขภาพทงหมด 20 ขอ

ขอ 3 แบบสอบถามการปฏบตกจกรรมทชมชนรวมกบโรงเรยนในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทงหมด 7 ขอ

ขอ4 แบบสอบถามการปฏบตกจกรรมของโรงเรยนในการระดมทรพยากรในชมชนเพอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทงหมด 13 ขอ

ขอ5แบบสอบถามการปฏบตกจกรรมทโรงเรยนดาเนนการเพอสรางความเขมแขงของเครอขายในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทงหมด 8 ขอ

ทงนแบบสอบถามไดผานการตรวจสอบคณภาพความตรงตามเนอหาจากผทรงคณวฒ 4 ทาน และหาความเทยงเชงความคงทดวยเทคนคการวดซาไดคาสมประสทธความเทยงเทากบ 0.90

3. การเกบรวบรวมขอมล ไดเกบ 2 ลกษณะ คอ 1. ไปพบผรบผดชอบงานเกยวกบการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทสานกงานสาธารณสขจงหวดแลว

ชแจงวตถประสงคการวจยและขอมลทตองการใหทราบ 2. ผวจยสงหนงสอทางไปรษณยถงผวาราชการจงหวดแจงเพอโปรดทราบเนองจากเปนพนทเสยงภยจาก

เหตการณความไมสงบจงหวดชายแดนภาคใตและนาหนงสอขออนญาตเกบขอมลและขอความรวมมอในการทาวจยพรอมแนบแบบการพทกษสทธของกลมตวอยาง แบบสอบถามการวจยถงผบรหารโรงเรยนดวยตนเอง แลวบนทกเบอรโทรศพทของโรงเรยน ผบรหารโรงเรยนและผใหขอมลเพอตดตอประสานงาน การเกบแบบสอบถามกลบคนผวจยรอรบแบบสอบถามในวนถดไปตามสะดวกของโรงเรยนจงตองพกในพนทและกรณโรงเรยนไมสามารถดาเนนการเสรจใหโรงเรยนสงแบบสอบถามกลบคนทางไปรษณยตามทอยปรากฏบนซองเตรยมไวแลวและตดตามทางโทรศพทเปนระยะๆจนไดแบบสอบถามครบ

4. การวเคราะหและจดกระทาขอมล จากแบบสอบถามคอ 1. วเคราะหขอมลทวไปและผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพใชสถตความถและรอยละ สวนการ

วเคราะหตวแปรเพอหาระดบภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ระดบความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ ระดบการมสวนรวมของชมชน ระดบการระดมทรพยากรในชมชน ระดบความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพใชสถตคาเฉลยและคาเบยงเบนมาตรฐาน

2. วเคราะหปจจยจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตใชสถตการวเคราะหจาแนกประเภทใชขอมลซงผานการแกไขใหไดตามเงอนไขการใชสถตดงน

2.1 ขอมลมคาคะแนนสงหรอตามากเกนไปแกไขโดยตดจานวนกลมตวอยางออกเหลอ 119 โรงเรยน 2.2 ขอมลมปญหาตวแปรอสระแตละคมความสมพนธกนสงแกไขโดยใชวธการขจดผลของตวแปรคทม

ความสมพนธสงออกจากอกตวแปรหนง 2.3 ตวแปรตามแตละกลมมจานวนไมใกลเคยงกน (เดมตวแปรตาม 3 กลมคอผลการดาเนนงาน

โรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทอง ระดบเงนและระดบทองแดง) แกไขโดยจดกระทาขอมลตวแปรตามใหมจานวนใกลเคยงกนเปน 2 กลมคอกลมท 1 ผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดง กลมท2 ผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดง


อล-นร

ผลการวเคราะหขอมล

พบวา ผลการการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตมระดบทองแดงมากกวาครง (55.83%) รองลงมาคอระดบเงน (24.17%) และนอยทสดระดบทอง (20.00%) สวนใหญตงอยในเขตรบผดชอบขององคการบรหารสวนตาบล (75.83) เปดการเรยนการสอนสายสามญระดบมธยมศกษาตอนปลาย (91.67%) เปนโรงเรยนขนาดใหญ (37.50%) มบคลากรครในโรงเรยนนอยกวา 50 คน (58.33%) เรมดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพมาแลวสวนใหญยงไมถง 5 ป (77.50%) มสวนรวมในกจกรรมของชมชนนอยกวา 9 ครงตอป (95.83%) มการรวมเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพนอยกวา 3 ครงตอป (90.83%) โรงเรยนมากกวาครงผบรหารจบการศกษาสงกวาปรญญาตร (63.33%) มครอนามยโรงเรยนรบผดชอบงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพเปนเพศชาย (80.83%) ครอนามยโรงเรยนมอายอยในชวง 24-29 ป (40.83%) มประสบการณทางานนอยกวา 5 ป (50.83%) มประสบการณรบผดชอบงานอนามยโรงเรยนอยในชวงนอยกวา 5 ป (81.67%) จบการศกษาปรญญาตร (87.50%) และมภมลาเนานอกเขตทตงโรงเรยน (63.33%) สวนตวแปรทศกษาพบวาภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การระดมทรพยากรในชมชน ความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพและการมสวนรวมของชมชนโดยรวมอยในระดบปานกลาง และภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนเปนตวแปรเดยวทสามารถจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตสมการคาดคะเนไดถกตอง 56.25%

ตารางท 1 ตวแปรจาแนกทมอทธพลตอการจาแนกกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดงและกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทอแดง ดวยสถตจาแนกประเภทแบบขนตอน

ขนตอนการเขาสสมการ ตวแปรจาแนก Wilk,s Lambda

1 ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน 0.96

จากตารางท 1 ตวแปรจาแนก (ตวแปรอสระ) ทมอทธพลตอการจาแนกกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดงและกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดงโดยใชวธแบบขนตอน (stepwise method) ซงพบวาตวแปรภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนเปนตวแปรจาแนกตวเดยวทเขาสมการจาแนกไดคา Wilk,s Lambda สงเทากบ 0.96 และมนยสาคญทางสถตทระดบ 0.05 ตารางท 2 คาสมประสทธของตวแปรในสมการจาแนกประเภทแบบขนตอน

ตวแปรจาแนก คาสมประสทธสมการจาแนกประเภท

คะแนนมาตรฐาน คะแนนดบ คาคงท - -5.81 ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน 1.00 .09

คากลางของกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดงเทากบ 0.23 และคากลางของกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดงเทากบ -0.18


อล-นร

จากตารางท2แสดงวาคาสมประสทธคะแนนมาตรฐาน (standardized coefficient) ซงเปนคาทปรบแลวและคะแนนดบ (unstandardized coefficient) โดยคาสมประสทธคะแนนมาตรฐานเปนตวเปรยบเทยบความสาคญของตวแปรในการจาแนกกลมตวอยางทศกษาเหนไดวาภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตเปนตวแปรทมผลตอผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดงหรอผลตอผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทองแดงมากทสด (1.00) สามารถนามาสรางสมการจาแนกประเภทดงน D∧ =-5.81+ 0.09( ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน)

ตารางท 3 ความสามารถในการคาดคะเนความเปนสมาชกกลม

ผลการดาเนนงาน โรงเรยนสงเสรมสขภาพ

กลมคาดคะเน จานวน

รอยละ ของการคาดคะเนได

ถกตอง ระดบสงกวาทองแดง ระดบทองแดง

จานวน รอยละ จานวน รอยละ สงกวาระดบทองแดง 29 55.77 23 44.23 52

56.25 ระดบทองแดง 29 43.28 38 56.72 67

จากตารางท 3 เมอนาสมการจาแนกประเภททไดไปทดสอบความเปนสมาชกของกลมเดมจะสามารถคาดคะเนหรอทานายไดถกตอง 56.25% กลาวคอถาขอมลเปนสมาชกของกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดง สมการจะคาดคะเนไดถกตอง 55.77% สวนการเปนสมาชกของกลมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดง สมการจะคาดคะเนไดถกตอง 56.72% สรปผลและอภปรายผลการศกษา สรปผลการวจย

1. โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใต มผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดงมากกวาครง (รอยละ 55.8) รองลงมาคอระดบเงน (รอยละ 24.2) และนอยทสดระดบทอง (รอยละ 20.0)

2. ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน ความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การมสวนรวมของชมชน การระดมทรพยากรในชมชน ความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพอยในระดบปานกลาง

3. ภาวะผนาของผบ รหารโ รง เ รยน เปนตวแปร เดยวทสามารถจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ สวนตวแปรความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การมสวนรวมของชมชน การระดมทรพยากรในชมชนและความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพไมสามารถจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพและไมเปนไปตามสมมตฐานการวจย การอภปรายผล

จากผลการศกษาพบวา 1) โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพอยใน

ระดบทองแดงมากทสดและระดบเงนกบระดบทองอยในอตราสวนทใกลเคยงกน อาจเนองมาจากสาเหต 3 ประการ ประการทหนงโรงเรยนสวนใหญเพงเรมตนดาเนนโครงการโรงเรยนสงเสรมสขภาพและกาลงอยในชวงการพฒนาเหนไดจากโรงเรยนสวน


อล-นร

ใหญมการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพยงไมถง 5 ป ซงการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพใหประสบความสาเรจตองใชเวลาในการพฒนาโดยการทางานจะกอใหเกดประโยชนอยางเตมศกยภาพเมอมการปรบปรงพฒนางานอยตลอดเวลา (ปารชาตและคณะ, 2548) ประการตอมาทตงของโรงเรยนสวนใหญอยในเขตพนทจงหวดปตตาน จงหวดนราธวาส จงหวดยะลาและอาเภอจะนะของจงหวดสงขลา (44.17%, 18.33%, 15.83%, 10.83% ตามลาดบ) ซงเปนพนทเสยงภยและเกดเหตการณสถานการณความไมสงบของจงหวดชายแดนภาคใตเกดขนตงแตปพ.ศ. 2547 ถงปจจบนตงแตป พ.ศ. 2547 ถงป พ.ศ. 2550 มจานวนเหตการณความรนแรงรวมทงสน 9,236 ครงมผเสยชวต 2,623 คนและไดรบบาดเจบ 7,424 คน (วรสทธ , 2550) สถานการณความไมสงบดงกลาวอาจเปนอปสรรคตอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพและประการสดทายเกยวกบระบบการบรหารของโรงเรยนเอกชนทใหความสาคญกบการพฒนาดานการศกษามงเนนดานหลกสตรสามารถเปดการเรยนการสอนใหมนกเรยนเรยนในโรงเรยนมากทสดอนเปนกลยทธเชงธรกจ ซงสรางความสามารถในการแขงขนทใชในภาคธรกจเพอใหสถานศกษาสามารถบรรลตามเปาหมายของการจดการศกษาสามารถอยรอดและเตบโตไปไดอยางมนคง (นนาวาลย ปานากาเซง, 2551) ทาใหการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดรบการสนบสนนและใหความสาคญเปนอนดบ สวนผลการดาเนนโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบเงนและระดบทองในสดสวนทใกลเคยงกนและนอยกวาระดบทองแดงอาจเนองมาจากการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองและระดบเงนตองดาเนนกจกรรมตามองคประกอบโรงเรยนสงเสรมสขภาพมากกวาครงจากองคประกอบทงหมด 10 องคประกอบ (กรมอนามย,2548) ใหผานเกณฑการประเมนขนดมาก สวนการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดงตองดาเนนกจกรรมตามองคประกอบไมถงครงจากองคประกอบทงหมด 10 องคประกอบใหผานเกณฑการประเมนขนดมาก ซงการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดผานเกณฑการประเมนตามองคประกอบขนดมากนน ผบรหารโรงเรยนตองใชภาวะผนาในการบรหารจดการและกลยทธของการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพสงผลใหมบางโรงเรยนมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดง ซงโรงเรยนในกลมนมผบรหารของโรงเรยนใชภาวะผนาทมพฤตกรรมมงความสมพนธและพฤตกรรมมงงานสงในการบรหารจดการเกยวกบการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ

2) ระดบภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนโดยรวมอยในระดบปานกลาง อาจเนองมาจากทตงของโรงเรยนสวนใหญตงอยในพนทเสยงตอสถานการณความไมสงบของจงหวดชายแดนภาคใตและการทโรงเรยนเปนเอกชนมการแขงขนเชงธรกจเนนกจกรรมการพฒนาหลกสตรการเรยนการสอนหรอคณภาพการเรยนการสอนเพอใหมนกเรยนเรยนในโรงเรยนของตนมากกวากจกรรมการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพสงผลใหผบรหารมกจกรรมเกยวกบผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบปานกลางแตยงพบวาภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนมพฤตกรรมมงความสมพนธอยในระดบมากในขณะทพฤตกรรมมงงานและพฤตกรรมมงการเปลยนแปลงอยในระดบปานกลาง อาจเปนเพราะวาโรงเรยนเปนสถาบนทกอตงขนโดยมเจาของโรงเรยนทเปนเอกชนเปนโรงเรยนทพฒนามาจากโรงเรยนปอเนาะ ซงสวนใหญเจาของโรงเรยนดงเดมเปนโตะคร โตะครคอผมความรดานศาสนาอสลามและสอนเรองเกยวกบศาสนาใหแกชาวบานและเปนบคคลทมมนษยสมพนธทดกบชาวบานจนชาวบานใหความนบถอและบคคลทเปนผบรหารโรงเรยนสวนใหญเปนลกเจาของโรงเรยนหรอญาตหรอบคคลทเจาของโรงเรยนใหความไววางใจซงบคคลทดารงตาแหนงผบรหารของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามจะมบคลกเดนดานมนษยสมพนธกบบคคลทวไปและมความสมพนธทดเพอความคงอยของโรงเรยนในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพผบรหารของโรงเรยนจะแสดงภาวะผนาทมงความสมพนธซงเปนพฤตกรรมของผนาทเกยวกบการปรบปรงความสมพนธและชวยเหลอผอนโดยการเนนความรวมมอและการทางานแบบทมงาน การเพมความพงพอใจในงานแกผใตบงคบบญชามากขน การสรางความรสกรวมในเอกลกษณขององคการ (Yukl, 1997)

3) ระดบความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพโดยรวมอยในระดบปานกลางอาจเนองมาจากคณะกรรมการสงเสรมสขภาพของโรงเรยน 3 ใน 5 มาจากประชาชนหรอองคกรในชมชน (กรมอนามย, 2547) ทอาศยอยใน


อล-นร

เขตรบผดชอบขององคการบรหารสวนตาบลซงบคคลเหลานตองใชเวลาสวนใหญในชวตประจาวนเพอประกอบอาชพอาจทาใหไมมเวลาแสดงบทบาทในหนาทของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพอยางเตมทซงสอดคลองกบงานวจยของ ระบอบ (2546) พบวาคณะกรรมการดาเนนงานในโรงเรยนทตงอยในเขตชมชนเมองมบทบาทการดาเนนงานมากกวาคณะกรรมการดาเนนงานในโรงเรยนทตงอยในเขตชนบท

4) ระดบการมสวนรวมของชมชนโดยรวมอยในระดบปานกลางอาจเนองมาจากโรงเรยนสวนใหญเรมดาเนนการโครงการโรงเรยนสงเสรมสขภาพและกาลงอยในชวงการพฒนาและประชาชนในชมชนใชเวลาสวนมากเพอการประกอบอาชพจงมสวนรวมในกจกรรมการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไมเตมทอยางทควร อยางไรกตามการมสวนรวมของชมชนมสวนรวมสารวจความพงพอใจของนกเรยนและคนในชมชนตอกจกรรมโครงการสงเสรมสขภาพในโรงเรยนมคะแนนเฉลยอยในระดบปานกลางมากกวาขออนๆ อาจเปนเพราะวาโรงเรยนใหความสาคญตอการมสวนรวมในกจกรรมชมชน เชน งานวนสาคญทางศาสนาไดแกงานเมาลด วนรายอ วนอาซรอ งานศพ งานแตงงานและงานทาบญในโอกาสตางๆ ซงเปนการรวมกจกรรมทเปนพธกรรมทางศาสนาและนอกจากนโรงเรยนมสวนรวมในกจกรรมของชมชนในโอกาสวนสาคญ เชน วนเฉลมพระชนมพรรษาสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ วนเฉลมพระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ซงเปนการรวมกจกรรมพฒนาชมชน เชน ทาความสะอาดสถานทตางๆ ปลกตนไมในชมชน

5) ระดบการระดมทรพยากรในชมชนโดยรวมอยในระดบปานกลางอาจเนองมาจากการระดมทรพยากรในชมชนจะประสบผลสาเรจไดชมชนตองมสวนรวมซงการมสวนรวมของชมชนยงอยในระดบปานกลางและประยร (2542 ) พบวา การทชมชนมสวนรวมประกอบดวยปจจย 3 ปจจยคอ ปจจยสวนบคคล (อาย เพศ) ปจจยทางสงคมและเศรษฐกจ (การศกษา อาชพ รายได การเปนสมาชกกลม) ปจจยดานการสอสาร (การรบขาวสารจากสอมวลชน สอบคคล) ดงนนชมชนอาจมขอจากดทางสงคมและเศรษฐกจทาใหมสวนรวมเพอโรงเรยนไดระดมทรพยากรในชมชนไมมากนก

6) ระดบความเขมแขงของเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพโดยรวมอยในระดบปานกลาง เครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพเปนรปแบบทเปนสะพานการเชอมโยง นาไปสการแลกเปลยนประสบการณเรยนร สนบสนน ชวยเหลอซงกนและกน ทาใหมผลตอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทยงยน (ทศนย, 2543) ตองใชเวลาในการพฒนา แตจากการศกษาพบวาโรงเรยนมการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพยงไมถง 5 ป อาจมรปแบบเครอขายไมชดเจนซงในรอบ 1 ป มการรวมเครอขายโรงเรยนสงเสรมสขภาพนอยเพอในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ เชน มการศกษาดงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระหวางกนซงมการจดขนนานๆครงและครอนามยโรงเรยนรวมแลกเปลยนประสบการณการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพซงมหนวยงานสาธารณสขจดขนปละครง

7) ภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนสามารถจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดงและผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบทองแดงอาจเนองมาจากผบรหารโรงเรยนตองบรหารจดการใหโรงเรยนมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดงตองใชภาวะผนาของผบรหารซงมอทธพลทางตรงตอความสาเรจของการบรหารโดยใชโรงเรยนเปนฐาน (สรราน, 2551) ใหโรงเรยนผานเกณฑระดบทองและระดบเงนซงระดบทองตองใหผานเกณฑการประเมนขนดมาก ไมนอยกวา 8 องคประกอบและไมมผลการประเมนตากวาขนพนฐานใน 2 องคประกอบทเหลอ สวนระดบเงนตองผานเกณฑการประเมนขนดมากไมนอยกวา 6 องคประกอบและไมมผลการประเมนตากวาขนพนฐานใน 4 องคประกอบทเหลอ (กรมอนามย,2548) จะเหนไดวาผบรหารใชภาวะผนาเพอดาเนนงานใหโรงเรยนมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบสงกวาทองแดงผานเกณฑการประเมนขนดมากมากกวาครงขององคประกอบโรงเรยนสงเสรมสขภาพทงหมด 10 ประกอบซงภาวะผนามความสาคญตอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพใหประสบผลสาเรจ (ประพมพ, ประคณ, วจตร, และชวพรพรรณ, 2550) สมการสามารถคาดคะเนอทธพลของตวแปรภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนในการจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดถกตองรอยละ


อล-นร

56.25 ซงสมการทไดนาไปใชคาดคะเนการเปนสมาชกของกลมไดในระดบไมสงนกอาจเนองมาจากโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใตผบรหารโรงเรยนไมมอานาจในการตดสนใจเพยงคนเดยวเพราะยงมผทมอานาจมากกวาผบรหารคอเจาของโรงเรยนหรอผรบใบอนญาตและผจดการโรงเรยนและนอกจากนความเปนเอกชนของโรงเรยนมการแขงขนดานธรกจจาเปนตองใหมนกเรยนเรยนในโรงเรยนของตนจานวนมากผบรหารโรงเรยนสงเสรมสขภาพทกระดบจะเนนกจกรรมดานการพฒนาหลกสตรการเรยนการสอนมากกจกรรมการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ

อยางไรกตามการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพตองอาศยปจจยอนๆนอกเหนอจากปจจยทศกษาทศกษานมาบรณาการเพอการดาเนนงานใหโรงเรยนสงเสรมสขภาพมความสาเรจ ซงจากการทบทวนงานวจยพบวายงมปจจยทเกยวของกบความสาเรจในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไดแก การจดอบรมเกยวกบการสงเสรมสขภาพการสรางพนธกรณทงในกลมครและชมชนโดยการกาหนดนโยบายโรงเรยนสงเสรมสขภาพและการประชาสมพนธนโยบาย สรางเครอขาย เพอการมสวนรวมของผเกยวของดานสขภาพ การสอสารทมประสทธภาพ การบรหารจดการทมประสทธภาพ เชน การมอบหมายผประสานงานโครงการแบบคการเชอมโยงกจกรรมสงเสรมสขภาพในการเรยนการสอน การจดสงแวดลอมเพอสงเสรมสขภาพ (ประพมพ, ประคณ, วจตร, และชวพรพรรณ, 2550)

ขอเสนอแนะ ขอเสนอแนะในการนาผลการวจยไปใช 1. ควรพฒนาภาวะผนาของผบรหารโรงเรยน โดยกระทรวงศกษาธการรวมกบกระทรวงสาธารณสขจดอบรม

ผบรหารโรงเรยนทมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพไมสาเรจใหมภาวะผนาทเดนดานมงงาน มงสมพนธเพอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ

2. ควรจดใหผบรหารโรงเรยนสงเสรมสขภาพไมสาเรจศกษาดงานเรองระบบการบรหารงานของผบรหารโรงเรยนทมผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพสาเรจแลว

ขอเสนอแนะเชงนโยบาย กระทวงศกษาธการและกระทรวงสาธารณสขควรทาหลกสตรและการอบรมพฒนาภาวะผนาของผบรหารโรงเรยนใหใชภาษาและวฒนธรรมการบรหารทสามารถบรณาการกบหลกอสลามเนองจากบรบทในพนทจงหวดชายแดนภาคใตมความแตกตางทงภาษา วฒนธรรมและการนบถอศาสนาทแตกตางกบภมภาคอนๆของประเทศ

ขอเสนอแนะในการทาวจยครงตอไป 1. ควรมการศกษาเชงคณภาพของการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพทสาเรจระดบทองในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใต 2. ควรมการศกษาเชงปรมาณเรองปจจยทเกยวของกบความสามารถของคณะกรรมการสงเสรมสขภาพ การมสวนรวมของชมชน การระดมทรพยากรในชมชนและความเขมแขงของเครอขายในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ 3. ศกษาปจจยอนทนอกเหนอจากตวแปรทศกษาครงน ทมผลตอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม


อล-นร

บรรณานกรม

กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข. 2543. คมอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ. กรงเทพมหานคร: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด.

กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข. 2546. คมอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพสาหรบโรงเรยน: มปท. กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข . 2547. คมอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ ฉบบปรบปรง .

กรงเทพมหานคร: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด. กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข. 2548. เกณฑมาตรฐานในการประเมนโรงเรยนสงเสรมสขภาพ ฉบบปรบปรง.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด. กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข. 2551. คมอกาวสโรงเรยนสงเสรมสขภาพระดบเพชร.กรงเทพมหานคร:โรงพมพ

ชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด. ขวญชย แสงสวรรณ . 2545. โรงเรยนสงเสรมสขภาพ กรณศกษาโรงเรยนสาธตมหาวทยาลยเชยงใหม.

วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต คณะศกษาศาตร, มหาวทยาลยเชยงใหม. ทนง อาทรธรรมรตน, วรรณด จนทรศร, รววรรณ สรอยระยา. 2553. การประเมนโครงการโรงเรยนสงเสรมสขภาพ

จงหวดในภาคตะวนออก วารสารการสงเสรมสขภาพและอนามยสงแวดลอม; 33(1): 65-76. ทศนย ทองออน. 2543. ปจจยทมผลตอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ. กรงเทพมหานคร: วทยานพนธ

ศลปะศาตรมหาบณฑต คณะพฒนาสงคมสถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร. นนาวาลย ปานากาเซง แมงกาจ. 2551. การจดการศกษาเพอการพฒนาทยงยนของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนา

อสลามในพนทสามจงหวดชายแดนภาคใต. วทยานพนธปรญญาศกษาศาสตรดษฎบณฑต สาขาการบรหารการศกษา, มหาวทยาลยสงขลานครนทร.

นภา วระกตกล. 2550. ปจจยทเกยวของกบผลสาเรจของการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพในจงหวดพ ท ล ง . ว ท ย า น พ น ธ พ ย า บ า ล ศ า ส ต ร ม ห า บ ณฑ ต ( ก า ร พ ย า บ า ล ค ร อ บ ค ร ว แ ล ะ ช ม ช น ) , มหาวทยาลยสงขลานครนทร.

นยม เปรมบญ. 2546. ปจจยทมผลตอผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพจงหวดมหาสารคาม . วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาสงคมศาสตร, สถาบนราชภฏมหาสารคาม.

บญธรรม กจปรดาบรสทธ. 2549. เทคนคการสรางเครองมอรวบรวมขอมลสาหรบการวจย.พมพครงท 6.กรงเทพมหานคร: จามจรโปรดกท.

ประพมพ พทธรกษกล, ประคณ สจฉายา, วจตร ศรสพรรณ, ชวพรพรรณ จนทรประสทธ. 2550. ปจจยทเกยวของกบความสาเรจในการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ วารสารการวจยทางการพยาบาล; 11(3): 214-225.

ปารชาต วลยเสถยร, และคณะ. 2548. กระบวนการและเทคนคการทางานของนกพฒนา. กรงเทพมหานคร: อษาการพมพ.ระบอบ พลมข. 2546. สภาพและปญหาการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพ สงกดสานกงานการ ประถมศกษาจงหวดเลย. วทยานพนธปรญญาครศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการบรหารการศกษาม, สถาบนราชภฎเลย.

วรสทธ ศรศรวชย. 2550. การพฒนาระบบขอมลขาวสารในสถานการณความไมสงบในจงหวดชายแดนภาคใต. เอกสารประกอบการประชมวชาการสาธารณสขชายแดนภาคใตป 2550 ณ โรงแรมบ พ สมหลาบช รสอรทศนยบรหารการพฒนาสาธารณสขชายแดนภาคใต.


อล-นร

สนนท ศรวรตน. 2544. ปจจยทมผลตอการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพในจงหวดสงขลา. วทยานพนพยาบาลศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการพยาบาลอนามยชมชน, มหาวทยาลยสงขลานครนทร.

สงบ เพมพงษพพฒน. 2549. กลวธการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพสงกดสานกงานการประถมศกษาจงหวดเพชรบร. สารนพนธปรญญาศกษาศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการบรหารการศกษา, มหาวทยาลยศลปากร.

สรราน วสภทร. 2551. ภาวะผนาทางวชาการและสมรรถนะของผบรหารสถานศกษาทสงผลตอความสาเรจของการบรหารโดใชโรงเรยนเปนฐาน. วารสาสมาคมนกวจย;13:19-29

สานกพฒนาการศกษาเขตพฒนาพเศษเฉพาะกจจงหวดชายแดนภาคใต. 2551. การพฒนาการศกษาขนพนฐานเขตพฒนาพเศษเฉพาะกจจงหวดชายแดนภาคใต ปงบประมาณ 2551. กรงเทพมหานคร: ม.ม.ป.

อารย ดานประดษฐ. 2546. ปจจยทสงเสรมและเปนอปสรรคตอการพฒนาโรงเรยนสงเสรมสขภาพ.วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต คณะศกษาศาสตร, สถาบนราชภฎนครปฐม.

WHO. 1998. Toward health promoting schools. New Delhi: Regional Office for South-East Asia. Yukl, G. 1997. Leadership in organizations. 3 rd ed. Englewood Cliffs: NJ.Pentice Hall.

สารบญ /فهرس

23-37

1-22

عدنان حممد زين سومي كاسيت جاي يلء هيم

إبراهيم يتء هي تدريس اللغة العربية يف املدارس قائطر

الثالث الدينية يف الواليات اجلنوبية

حممد بن داود مساروه ذجيةدراسة حتليلية منو: فقه البيان النبوي

يف ضوء أسباب النـزول والورود

عبيداهللا عبد اجلليل بلوشي عبد الرزاق سليمان حممد أمحد

Motivasi Dan Strategi Pembelajaran Pengaturan Kendiri: Perspektif Malaysia

39-49

มาหะมะ ดาแมง มฮาหมดซาก เจะหะ

วพากษหนงสอ / Book Review: สทธและหนาทของภรยาตามกฎหมายอสลาม: ศกษากรณการปฏบตในจงหวดปตตาน

51-55

Mohd Alwee Bin Yusoff Mohamad Azrien Mohamed Adnan 57-71

มฮาหมดซาก เจะหะ

ความลกลนของกฎหมาย: กรณศกษาพระราชบญญตวาดวยการใชกฎหมายอสลาม ในเขตจงหวดปตตาน นราธวาส ยะลา และสตล พ.ศ. 2489 73-83

اهللا اخلالفة اإلسالمية من منظور الشاه ويل الدهلوي دراسة سياسة اجتماعية

อบดรรอฮมาน จะปะกยา ดลวานะ ตาเยะ

จารวจน สองเมอง มาหะมะรอสล แมย

การอนรกษความหลากหลายทางวฒนธรรมในประเทศมาเลเซย กรณศกษาประเพณและวฒนธรรมของคนสยามในเขตตมปต รฐกลนตน

85-95

ยาการยา เจะโด อมาพร ปญญโสพรรณ สาวตร ลมชยอรณเรอง

ปจจยจาแนกผลการดาเนนงานโรงเรยนสงเสรมสขภาพของโรงเรยนเอกชน สอนศาสนาอสลามในจงหวดชายแดนภาคใต

97-109

วารสาร อัล-นูร บัณฑิตวิทยาลัย...

Documents