ศลปกรรมธรรมมาสน

ดอยสะเกด

นาย อานนท นงคยา

ธ ร ร ม า ส น เ ป น ศ ล ป ก ร ร ม ทเ ก ย ว เ น อ ง ด ว ย ป ร ะ เ พ ณ ท า งพระพทธศาสนาของไทยอยางหนง ซงจด เ ปนงานประณต ศล ปทม ลกษณะนาสนใจและ นา ศกษา โดย เฉพาะธ ร รม าสนท า ง ล านนา น บ ว า เ ป นศลปกรรมทมลกษณะพเศษ แตกตางจากธรรมาสนในภาคอน ๆ ดวยลกษณะรปทรง ลวดลาย การประดบตกแตง ซงแปลกออกไป สบเนองมาจากลานนาเปนดนแดนทมขนบธรรมเนยมประเพณด ง เ ดมขอ งตน เพ อ ผสมผส านกบวฒนธรรมทหลงไหลเขามา สงผลใหเปนวฒนธรรมทมลกษณะเฉพาะตวธรรมาสน เปนงานสถาปตยกรรมทเกยวเนองในพทธศาสนา เปนทสงส าหรบพระใชนงแสดงธรรม บางแหง เรยกวา ธรรมาสนธรรมาสนแกว อาสนะแกว กระดานด า ก ร ะ ด านทอ ง มณ เฑ ย รค า แท นธรรมาสน ปราสาทแกว ชอเหลานมกจะเรยกตามทองถนลานนา ธรรมาสนในลานนานยมท าเปนรปปราสาท รปมณเฑยรหรอปรางทองขนาดเลก โดยยอสวนมาจากของจรงหรอจนตนาการวาพระผเทศเปนผแทนเทพ เรยกวา วสทธเทพ อนหมายถง องคพระสมมาสมพทธเจาหรออนพทธะ ไดแก พระอรหนต สาวกของพระองค จงควรจะนงทงดงามวจตรประหนงวาเปนวมานปราสาทราชมณเฑยรของพระราชาทเดยว

จากศลปกรรมของธรรมาสน ในเขตอ าเภอ ดอยสะเกด จงหวดเชยงใหม ลกษณะรปทรงธรรมาสนทรงปราสาท ซงมลกษณะแตกตางกนไปในแตละทองถน ลกษณะงานศลปกรรมของธรรมาสนทรงปราสาทแบงออกเปน 3 สวน คอ สวนฐาน สวนกลาง และสวนยอด ในแตละสวนกยงมรายละเอยดปกยอยอกเปนจ านวนมากและมชอเรยกแตกตางกนไป และมลกษณะงานศลปกรรมในแตละถน การประดบตกแตง

ธรรมาสน ไดแก การประดบกระจก การทาส การเขยนลายลดน า ลวดลายฉล วสดทใชในการสรางและประดบตกแตงธรรมาสน ไ ม รก กระจก ทองค าเปลว

ธรรมาสนตาง ๆ เปรยบเสมอนกบรปจ าลองของสถาปตยกรรมในทองถนนนเอง

แบงออกเปน 3 แบบคอ

1.ยอดปราสาท 2.ยอดมงกฎ 3.ยอดเบดเตลด

ฐานสวนใหญ มโครงสรางฐานเปนไม เปนธรรมาสนทมขนาดใหญ ชนลางมฐานเขยง 3 ชน เปนฐานเขยงขนาดใหญ 1 ชน ขนาดเลก 2 ชน ตอมาเปนฐานบวคว า ลกแกวอกไก 2 ชน สวนบนเปนบวหงาย ฐานเขยง และหนากระดานรบเสาของธรรมาสนมการประดบตกแตงโดยใชเทคนค ลงรกปดทอง

สวนกลางของธรรมาสนสวนใหญ โครงสรางเปนไม เสามลกษณะยอมมไมสบสอง ประกอบไปดวยเสา 12 ตน มแผงกนธรรมาสน 3 ดานเปนลายเทวดา และแผงกนชองเลกระหวางเสาเปนลายดอกไมมเครอเถาขดเปนแถว ฐานเสาทกเสาจะมลกษณะเปนบวคว า บวลกแกว บวหงาย

ลกษณะของหลงคาประกอบดวยชนหลงคา 6 ชน ชนแรกเปนซมทนแถลง เปนลวดลายกนกและใบระกา มการประดบดวยกระจก สวนยอดของบนแถลงไมชอฟา มมทง 4 ของหลงคาประดบดวยนาค มมละ 3 ตว ชนท 2 เปนซมจรน ามขนาดลดลนกนขนไป มการประดบชอฟาทกชน สวนบนปลยอดเปนฉตรมลกษณะเปนดอกพทธตาล 4 ชน เปนดอกบาน 3 ชน และบนสดเปนดอกตม

การประดบตกแตงธรรมาสนทรงปราสาท

การประดบตกแตงธรรมาสนทรงปราสาทของอ าเภอ ดอยสะเกด คอ ประดบตกแตงลวดลาย เชนลายนาค การประดบกระจก การทาสและการเขยนลายรดน า

ลวดลายทปรากฏอยตามโบราณสถานโบราณวตถในภาคเหนอ สวนใหญจะประดบดวยรปพญานาค พญานาคนนจะไดรบการประดบตกแตงอยางวจตรบรรจงดวยทอง สหรอกระจก การปนหรอการแกะสลกพยายามใหใกลเคยงลกษณะจรง

ประชาชนทางภาคเหนอให ความนบถอ พญานาค มาดวยเหตผล 2 ประการ คอ

1) นาคมความเกยวของกบพทธประวต เชน ขดตวเปนบลลงกและแผพงพานเปนรมเงาถวายแกพระพทธเจา พญานาคปลอมตวเปนมานพเขามาบวชเปนพระภกษ ตอมาความลบถกเปดเผยเพราะเวลานอนจะกลบเปนนาคตามเดม พญานาคจงตองลาออกจากการเปนบรรพชตเพราะถอวานาคเปนเดรจฉานมใชมนษยจะบวชเปนพระภกษไมได แตพญานาคขอใหเรยกนามบคคลผทจะเขาอปสมบทวานาคเพอระลกถงตนจนเรยกมาถงทกวนน เหตดงกลาวนอาจท าใหพญานาคปรากฏยในลวดลายเครองประดบตกแตงตามโบราณสถานโบราณวตถตาง ๆ

2) ความนบถอในอทธฤทธอ านาจของพญานาค ตามต านานเกยวกบการกอตงอาณาจกรลานนากลาววา ดนแดนตาง ๆ ภเขา ถ า หวย หนอง คลอง บง แมน า ทะเล และมหาสมทร ทเกดขนในปจจบนนเกดจากอทธฤทธอ านาจของพญานาคราช 2 ตนกบบรวาร เมอกษตรยหรอบานเมองใดไมตงอยในศลธรรมนาคจะบนดาลใหบานเมองนนพงพนาศลมจม

การประดบกระจก

การประดบกระจกของธรรมาสนทรงปราสาทของภาคเหนอแตกตางกบภาคกลางเลกนอยคอชางของภาคกลางมกจะประดบกระจกแทรกเขาในบางสวนของลวดลายปดทอง สวนชางกระจกภาคเหนอยงประดบกระจกแผนใหญ ๆ สลบสกนหรอเปนลวดลาย เกอบพนทท งหมดของธรรมาสน ฐานสวนใหญเปนฐานปน วธประดบบนผวปนแตกตางจากไม คอตองใชปนขาวทกรองจนละเอยดโขลกคลกกบน ามนตงอวจนเหนยว ทาพนแลวปดกระจกทบบางแหงใชน าออยเคยวจนเหนยวผสมกบปนขาวละเอยด อยางเดยวกบวธแรกแลวทาบนพนปนหรอบางครงกใชรกทากอน กระจกภาคเหนอสใกลเคยงกบภาคกลาง แตสเขมและสดใสกวามาก นอกจากประดบทฐานแลว ยงน าไปประดบทเสา ผนงหนาบน และชอฟาใบระกาดวย

การทาส

เครองประดบทเปนปนปนบางอยาง ชางภาคเหนอนยมระบายสใหเปนธรรมชาต หรอตามทศนคตของตน เชน ภาคนาค ดอกไม ใบไม แมแตพระพทธรปบางองคกมการแตมสทพระขนง พระเนตร พระโอษฐ ตลอดจนจวร สงเหลานอาจไดรบอทธพลมาจากพมา เพราะสวนใหญเปนลกษณะงานศลปะของพมา

ลวดลายฉล

มกจะเปนลวดลายทเนนเกยวกบธรรมชาตเสยสวนใหญ อาทเชน ลวดลายเกยวกบใบไม กนกเทวดาหรอนางฟา เปนตน โดยในแตละลายนกมความเชอทางดานพนฐานทออกจะแตกตางกน แตโดยสวนรวมแลวมกจะเนนทางดานการใหการเคารพแกสงทออกจะเปนสงทไมคอยมเปนตวเปนตนนก มกจะเปนตวแทนเสยมากกวา

ลายพนธพฤกษา

อาจจะกลาวออกมาไดวาลวดลายในประเภทน เปนลวดลายทมลกษณะเดนในเรองเฉพาะตวของลานนา แรงบนดาลใจทไดรบมาเปนครงแรกอาจเกดการรบเอาแนวคดและอทธพลทดมลกษณะทางศลปกรรมจากแหลงอน ๆ เขามา แตแลวตอมากไดมการท าการดดแปลงน าเอามาใชในรปรางและลกษณะตาง ๆ จนกลายเปนตวอยางในลกษณะของความเปนเอกลกษณทองถน โดยมการน าเอาตนแบบหรอแมลายทจะสามารถใชในการผลตมาท าการตกแตงหรอท าการประดบดดแปลง เพอใหมความเหมาะสมกบการทจะตองน าออกไปใชงาน

ลายพนธพฤกษาน มกจะปรากฏในรปแบบเครอเถามากกวาทจะมการพบในรปแบบของการเปนดอกเดยว ๆ บางครงเรากอาจจะท าการสนนษฐานอยางคราว ๆ ไดวาเราไดรบอทธพลมาจากจน โดยการสงทตเพอการเจรญสมพนธไมตร จนกบสโขทยในป พ.ศ. 1825

ลายเทพ-เทวดา

เปนความเชอเกยวกบต านานทมความเปนทพงทางจตใจ เปนสงทสงทสดในบรรดาของลวดลายทท าการฉลหรอท าการแกะสลก หรอเปนตวแทนของสญลกษณในการปกปองคมครอง การใหการปกปกษรกษา ลวดลายประเภทนมกมการพบบรเวณแผงกนหนาเวลามการเทศน และสามารถพบไดทงสามดานของธรรมาสน

สรป

รปแบบทางศลปกรรมของธรรมาสน ในเขตอ าเภอดอยสะเกด จงหวดเชยงใหม ธรรมาสนเปนเครองใชประจ าวด ทใชส าหรบเปนทนงของพระสงฆในการเทศนาธรรม ธรรมาสนจงถกน ามาใชในพธกรรมทเกยวของกบการเทศนตาง ๆ เชน เทศนมหาชาตหรอทรจกกนในทางลานนาวาพธตงธรรมหลวง ความเปนมาของธรรมาสนแบบมยอดหลงคา และธรรมาสนแบบไมมยอดหลงคา

ลกษณะของธรรมาสนแบบมยอดพบวามอายมากกวา 100 ป จะมยอดทรงสงมลกษณะเหมอนปราสาท ฐานสวนมากจะเปนสเหลยมยอมม มชนหลงคา 3-5 ชน เทคนคการตกแตงทนยม คอ ประดบกระจกส เขยนลายทอง และฉลลาย

สวนธรรมาสนแบบไมมยอดหลงคา ลกษณะของรปทรงทพบจะมทงทรง 4 เหลยมตรง 4 เหลยมปากผาย ทรง 8 เหลยม และยอมมไม 12 นอกจากนยงมรปทรงธรรมาสนทคลายเกาอมพนกหลงและพนกทายแขน ขานยมท าเปนขาสงห และตกแตงดวยการแกะสลกปดทองลองชาดเขาใจวาคงเปนรปแบบทรบมาจากทอน นยมเทคนคเขยนลายและทาส ลายทนยมมทงลายพนธพฤกษา และรปสตวตาง ๆ สทใชมสแดง น าเงน ขาว และเหลอง ธรรมาสนจดเปนงานศลปะ เพราะมความงามทงในดานรปทรง การตกแตง และความงามทเกดจากความเชอความศรทธา แตในปจจบนพบวาธรรมาสนฝมอด ๆ และงาม ๆ ไดถกท าลายและปลอยใหทรดโทรม ผพงลงตามกาลเวลา จงเปนทนาเสยดายทศลปกรรมทมคณคาจะสญสนไป