Δ. Σολωμός «Ο Κρητικός»

Ο Διονύσιος Σολωμός σε νεανική ηλικία.

Ο λόγιος, ιστορικός και πολιτικός Σπυρίδων Τρικούπης

Ο Κρητικός είναι αφηγηματικό ποίημα του Διονύσιου Σολωμού και γράφτηκε την περίοδο 1833-1834. Είναι το πρώτο από τα μεγάλα έργα της ώριμης περιόδου του.Το ποίημα πραγματεύεται την περιπέτεια ενός ναυαγού από την Κρήτη, απ' όπου έχει αναγκαστεί να φύγει ύστερα από τις διώξεις των Τούρκων το 1824. Στην πορεία όμως το πλοίο βυθίζεται και ο Κρητικός βρίσκεται στην θάλασσα προσπαθώντας μάλιστα να σώσει την αγαπημένη του από τα άγρια κύματα. Από εκείνο το σημείο ξεκινάει η αφήγηση.Το ποίημα είναι εμπνευσμένο από τους αγώνες των Κρητικών για ανεξαρτησία κατά την περίοδο 1821-1824, τις κακουχίες των προσφύγων καθώς και από την απώτερη καταγωγή του ίδιου αφού η οικογένεια του είχε καταφύγει στη Ζάκυνθο το 1669 προκειμένου να γλιτώσει από τις διώξεις των Τούρκων. Το ποίημα είναι ένας δραματικός μονόλογος με λυρικά & αφηγηματικά στοιχεία και έχει δεχθεί έντονες επιρροές από την επτανησιακή σχολή και τα δημοτικά τραγούδια

Πρώτη φορά το ποιητικό αυτό έργο εκδόθηκε από τον Ιάκωβο Πολυλά. Η αρίθμηση των ενοτήτων ξεκινά από τον αριθμό 18, γεγονός που προβληματίζει τους μελετητές του έργου για το αν είναι αποσπασματικό ή όχι. Σύμφωνα με τον Πολυλά το έργο είναι αποσπασματικό ενώ ο Λίνος Πολίτης το θεωρεί «απόλυτα ολοκληρωμένο, με εσωτερική ενότητα και συνοχή». Κανείς βέβαια δεν μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα, αν και η άποψη ότι το ποίημα αποτελεί ένα ολοκληρωμένο αυτοτελές επεισόδιο ενός μεγάλου επικολυρικού ποιήματος που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ φαίνεται να βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα.

Ο Σολωμός προσπαθεί να συνδυάσει τρία γνωστά λογοτεχνικά είδη σ' ένα μόνο έργο: Το δραματικό, όπου οι ήρωες μιλούν κατευθείαν στον αναγνώστη, το αφηγηματικό, όπου το μεγαλύτερο μέρος το αποτελεί η διήγηση των πράξεων των ανθρώπων και των αντικειμένων, η διήγηση μιας "ιστορίας" σε δεύτερο χέρι, από τον αφηγητή, και το λυρικό, όπου ο ίδιος ο ποιητής παρουσιάζει κάτι σαν μια άμεση έκφραση μιας προσωπικής συγκίνησης.

Στον Κρητικό ο Σολωμός προχώρησε στη δημιουργία ενός δραματικού μονολόγου, όπου αφηγείται λυρικά την τελευταία δοκιμασία της ζωής του. Είναι ο Κρητικός που μιλάει σε όλη τη διάρκεια του ποιήματος χωρίς καμία αφηγηματική εισαγωγή. Όμως μπορεί να διαβαστεί και σαν λυρικό ποίημα, αφού παρουσιάζει τη συγκίνηση που αισθάνεται ο ίδιος ο Κρητικός. Και, τέλος, όλα είναι τοποθετημένα σ' ένα αφηγηματικό πλαίσιο, υπάρχει, δηλαδή, μια "ιστορία" πίσω από το ποίημα.

ΑποσπασματικότηταΟ Δ.Σολωμός αρίθμησε τα αποσπάσματα του Κρητικού ξεκινώντας απο το 1[18], αρίθμηση που διατήρησε και ο Πολυλάς πιστεύοντας ο ίδιος πως ο Κρητικός είναι μέρος μιας ευρύτερης ποιητικής σύνθεσης.Συγκεκριμένα γράφει: "Ως είναι φανερόν απο την αρχή τούτου του αποσπάσματος-του Κρητικού δηλαδή -αυτό ήταν συνέχεια Ποιήματος του οποίου ο μακαρίτης είχε συνθέσει  ή τουλάχιστον σχεδιάσει τα 17 πρώτα κεφάλαια.Από αυτά δεν ευρίσκεται ίχνος εις τα σωζόμενα έγγραφα"Υπάρχουν μελετητές που πιστεύουν πως ο Κρητικός δεν είναι ολοκληρωμένο έργο.Σ'αυτή τη θέση τους συνηγορεί και το γεγονός ότι ο ποιητής δεν έδωσε κάποιο τμήμα του Κρητικού για δημοσίευση- όπως έκανε για παράδειγμα με το Λάμπρο-πράγμα που ίσως δηλώνει ότι ο ίδιος δεν θεωρούσε την επεξεργασία του ποιήματος ολοκληρωμένη.Σύμφωνα με τον Γ.Βελουδή οι υποστηρικτές της αποσπασματικότητας του ποιήματος την αιτιολογούν στηριζόμενοι: α)στη μακρόχρονη δικαστική περιπέτεια με τον ετεροθαλή αδελφό του που τον εξόντωσε ψυχολογικά β) στην αδυναμία του να επιτύχει τη μεγάλη σύνθεση, αφού η φυσική του ροπή δεν του επέτρεπε τη μεγάλη προσπάθεια γ) στο θρυλούμενο αλκοολισμό του δ) στην επιμονή του σε ένα γλωσσικά επικεντρωμένο φορμαλισμό , σε συνδυασμό με την  ανεπάρκεια της δημοτικής γλώσσας της εποχής του και τη  δική του γλωσσική  αδυναμία .Βέβαια η επικρατούσα άποψη είναι οτι ο Κρητικός είναι έργο ολοκληρωμένο, με αρχή , μέση και τέλος (Λίνος Πολίτης).Οι στίχοι του πρώτου αποσπάσματος είναι τυπικοί στίχοι αρχής, ενώ ο τελευταίος στίχος δίνει το τέλος της περιπέτειας στο ακρογιάλι.Με το "εκοίταα" δηλώνεται το απόμακρο και ανέφικτο ακρογιάλι στο βάθος του ορίζοντα και συγχρόνως δίνεται η αρχή του σχήματος κύκλου που θα ολοκληρωθεί στο τέλος του ποιήματος, όταν πια ο ναυαγός θα έχει φτάσει το στόχο του.Δύο άνισα ημιστίχια: "εκοίταα" , όπου μιλά μόνο το υποκείμενο και " κι ήτανε μακρυά ακόμη τ'ακρογιάλι", όπου καταγράφεται το εμπειρικό αποτέλεσμα της παρατήρησης.Όλη αυτή η συνέχεια που δημιουργεί το σχήμα κύκλου  δεν υποστηρίζει την ενότητα του ποιήματος; Ο Γ. Βελουδής σημειώνει πως γενικότερο χαρακτηριστικό των ρομαντικών, ευρωπαίων ποιητών είναι  ο  τρόπος “εν τω γίγνεσθαι”.  Οι γερμανοί ρομαντικοί θεωρούσαν πως η ποιητική Ιδέα είναι διαδικασία ," έργο  εν  προόδω" και όχι κατάληξη, σκοπός.Σκόπιμα λοιπόν, "ημιτελή" ποιήματα για να υπηρετηθεί η αισθητική αρχή του ευρωπαϊκού ρομαντισμού , η αρχή του αποσπάσματος.Τότε ο  αναγνώστης συμμετέχει, μαντεύει, αγωνιά, περιμένει...Και ο Σολωμός είχε γοητευθεί από τη μαγεία του αποσπάσματος, τη θραυσματικότητα. Πίστευε ότι η ενότητα είναι ένα εσωτερικό στοιχείο του ποιήματος που δεν επιβάλλεται από κάποιο εξωτερικό σχήμα. “Τα αποσπάσματα είναι αφηγήσεις χωρίς συνοχή μεν, αλλά με συνειρμό, σαν όνειρο…”Ο Π.Μάκριτζ υποστηρίζει επίσης, ότι ο Κρητικός είναι το πιο επιτυχημένο παράδειγμα οργανικού ποιήματος και είναι δομημένο κυκλικά , εμπεριέχοντας πολλές εσωτερικές παραπομπές. Οι αναδρομές και οι προλήψεις είναι βέβαιο πως αποδίδουν παραστατικότατα τα συμβάντα πριν και μετά το ναυάγιο.Συμπεραίνουμε λοιπόν πως το κεντρικό θέμα του ποιήματος παρουσιάζει απόλυτη συνοχή και η λυρική του ουσία αποδίδεται με πληρότητα.'Αλλωστε η "Ιδέα" δεν μπορεί να φυλακιστεί σε καμμιά υλική μορφή..

Είναι γεγονός, ότι έχουν ασχοληθεί κάποιοι με την θρησκευτικότητα του μεγάλου Επτανήσιου ποιητή και γράφτηκαν ορισμένα έργα για την επίδραση της Αγίας Γραφής στο έργα του, ιδεολογική και λογοτεχνική, μολονότι ο Δημαράς υποστηρίζει ότι « μας είναι ανεπαρκώς γνωστοί, γιατί δεν έχουν μελετηθεί οι θρησκευτικές πηγές του άεργου του». Πράγματι βαθιά ιδεαλιστής ο Διονύσιος Σολωμός αλλά και βαθιά θρησκευόμενος. Η σχέση του με την θρησκεία ήταν καρπός μια ζωντανής και δημιουργικής πίστης, που έτρεφε από μικρός προς τον Χριστιανισμό. Ο Δημήτριος ο αδελφός του ποιητή, μας διηγόταν στο Δεσιάζη ότι ο Διονύσιος από μικρός σύχναζε στο ιερό του ναού της γειτονιάς του. Είχε μάθει απ’ έξω τους ψαλμούς του Δαβίδ, τους θρήνους του Ιερεμία, το βιβλίο του Ιώβ και το Άσμα Ασμάτων, από το οποίο είχε εμπνευσθεί πολλά από τα Ιταλικά του τραγούδια. Σε μεγαλύτερη ηλικία διάβαζε τον Απόστολο στην Παναγία των Κομούτων. Χαρακτηριστικό της βαθιάς ευσέβειάς του κατά τους παιδικούς του χρόνους αναφέρεται, ότι κάποια μέρα επιστρέφοντας από τον ναό ρωτήθηκε από τον κόντε Σολωμό, τον πατέρα του. «παιδί μου που ήσουνα προτού γεννηθείς;» και ο Σολωμός απάντησε αδίστακτα και με παρρησία «εις τον νουν του Θεού».

Στα 1850 σε μια ψυχική ανάλυση που επεχείρησε στο Σολωμό ο φίλος του Μάντζαρος αναφέρει… «Αισθάνεται ζωηροτάτη την θρησκεία διότι με τρεις αγάπες τροφοδοτεί την ψυχήν του,με την του Θεού, την του πλησίον και πάσης χριστιανικής αρετής. Είναι έτοιμος οποτεδήποτε να αισθανθεί τον θάνατο του σώματος,μαντεύων τον ωραίο κόσμο που τον περιμένει. Τον διακατέχουν η αγνότης, η ταπεινότης, η γαλήνη, η φιλανθρωπία.Κατά τον Ν. Τομαδάκη καθηγητή της Βυζαντινολογίας ο Διονύσιος Σολωμός «συνεκινείτο εκ της παιδικής ήδη ηλικίας από την Ορθόδοξο Εκκλησίαν και η Ορθοδοξία τον είχε φέρει πλησίον προς την λόγιαν παράδοσιν».Αλλά και ο λόγιος μοναχός Στρατούλης βεβαιώνει ότι «από μικρός μέχρι τελευταίας του πνοής ήταν αφοσιωμένος εις τον Θεόν και εκ της Ιεράς Δέλτου της Νέας Διαθήκης και μάλιστα εκ της αποκαλύψεως , εξήντλει τας ποιητικάς του εμπνεύσεις». Το συναίσθημα αυτό σκιαγραφώντας ο Λίνος Πολίτης παρατηρεί: «Αυτό που ξεχωρίζει στο Σολωμό πιο πολύ από τις ποιητικές ή καλλιτεχνικές του αρετές, είναι η βαθιά θρησκευτικότητα και η σταθερή απόλυτη πίστη.Ο Σολωμός ήταν μια βαθιά συνείδηση θρησκευτική που βρίσκει και διαισθάνεται κάτω από τυχαία περιστατικά το αόρατο νήμα που τα συνέχει και τα αιτιολογεί, που αισθάνεται μέσα στη φύση, την παρουσία δηλαδή ενός Θεού».Ο Νικόλαος Τομαδάκης βαθύς γνώστης του Σολωμού όπως προαναφέραμε, έγραφε το 1949: «Ο Εθνικός μας ποιητής ήταν θρησκευόμενος Έλλην. Αυτό δεν είναι τίποτα νέον, ούτε ημπορεί να θεωρηθεί αποκαλυπτικόν. Ο Διονύσιος Σολωμός εγεννήθει ορθόδοξος, ανετράφει εις τους κόλπους της Εκκλησίας και ηκολούθησε την πίστη των Πατέρων του.Εις αυτή την πίστην ηύρε πηγάς έμπνευσης.Μάρτυς το έργο του, η ποίησις του η οποία δονείται από θρησκευτικό συναίσθημα».Το ίδιο υποστηρίζουν όλοι οι μελετητές και βιογράφοι του. Κανείς δεν αμφισβήτησε την χριστιανική έμπνευση στην κοσμοθεωρία του. "

Στον Κρητικό ο αφηγητής, αδυνατώντας να περιγράψει με γήινους όρους έναν ήχο υπερφυσικό που ακούει, έναν ήχο παραδείσιας, θείας προέλευσης, καταλήγει λέγοντας: «Μόλις είν’ έτσι δυνατός ο Έρωτας και ο Χάρος», βάζοντάς μας να συλλογιστούμε για την τεράστια δύναμη των δύο αυτών προσωποποιημένων εννοιών, αλλά και για τη συγγένειά τους.

Και δεν είναι μόνο η αλληλοδιαπλοκή των εννοιών στην ορφική και ελευσίνεια λατρεία, όπου εκεί Διόνυσος και Άδης αποτελούν τη διπλή όψη του ίδιου μυθικού συμβόλου, όπως παρατηρεί ο Ε. Καψωμένος. Αντιλαμβάνεται κανείς την αδιάσπαστη σύνθεση που δημιουργούν, καθώς ο ζωοδότης έρωτας αντιπαλεύει από τη φύση του το θάνατο, αλλά κι ο θάνατος αποτελεί προϋπόθεση ζωής. Έννοιες αλληλένδετες, στενά συναρτημένες με το όλο φαινόμενο της ζωής.

Στο τελευταίο της βιβλίο ηΚική Δημουλά, («Τα εύρετρα»),στο άτιτλο προλογικό ποίημα της συλλογής, συνδιαλέγεται με τις έννοιες του Έρωτα και του Θανάτου, με τρόπο ίσως ρηξικέλευθο και ανατρεπτικό.

« Εὐλαβοῦμαι, Ἀνάγκηὅτι ἐσύ έπλασες τό συνεχές τοῦ κόσμουτό δῶσ’ μου, τό δεν ἔχω του.Ἀλλά τόν ἔρωτα ὄχι, ὄχι ἐσύ, ἈνάγκηΤόν ἔρωτα τόν ἔπλασε ὁ θάνατοςἀπό ἄγρια περιέργειανά ἐννοήσειτι εἶναι ζωή.»

Η Ανάγκη, στην οποία κι οι «θεοί πείθονται», δημιουργεί, πλάθει τα πάντα.Αλλά τον έρωτα όχι, για την ποιήτρια. Αλλουνού δουλειά είναι ο έρωτας. Τον έρωτα τον γεννάει ο θάνατος, επιχειρώντας αγριεμένος – αγριεμένος από την αδυναμία του να εννοήσει κάτι που δεν ανήκει στην περιοχή του, άρα κάτι γι’ αυτόν ακατανόητο – να εννοήσει αυτό που είναι η ζωή.

Ο Ερωτας κι ο Θάνατος ταξιδεύουν από ποίημα σε ποίημα, από εποχή σε εποχή, από συγκίνηση σε συγκίνηση, μπορεί ιδωμένοι αλλιώς, αλλά πάντα στο ίδιο βαγόνι. Πώς αλλιώς;

Το πνευματικό υπόβαθρο του Διον . Σολωμού.

Ο Σολωμός μελέτησε την περιορισμένη ελληνική λογοτεχνία που υπήρχε την εποχή εκείνη στη δημοτική. Αυτή περιλάμβανε:

α) βυζαντινά έμμετρα μυθιστορήματα του 14ου και 15ου αιώνα.β) έργα τής κρητικής λογοτεχνίας του 16ου και 17ου αιώνα ( π.χ "Θυσία του Αβραάμ", "Ερωτόκριτος")γ) λαϊκά στιχουργήματαδ) τα έργα του Βηλαρά και του Χριστόπουλουε) ελληνικά δημοτικά τραγούδια ( το 1824 κυκλοφορεί ο πρώτος τόμος της συλλογής του Κλοντ Φοριέλ )

Οι επιρροές απ' τα ελληνικά στα κείμενά του είναι περισσότερο γλωσσικές. Οι ιδέες που εκφράζει είναι βαθιά επηρεασμένες από την προσωπική επαφή του με την Ιταλία και με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και φιλοσοφία που διάβαζε. Σημειώνουμε:

α) Η θρησκευτική θεματολογία της ιταλικής ποίησης της εποχής του. Η Θεία Κωμωδία του Ντάντε, π.χ, περιγράφει ένα οραματικό ταξίδι στην Κόλαση κι από κει, μέσα από το Καθαρτήτιο, στον Παράδεισο. Η ποίηση θεωρείται σαν ένα θείο δώρο που είχε στενή σχέση με τη θρησκεία και την ηθική.

β) Ρομαντισμός ( Γουέρντσγουερθ, Κόλεριτζ, Βύρωνας, Σέλλεϋ, Κητς, Χάινε, Μαντσόνι, Λεοπάρντι, Ουγκώ, Πούσκιν κα ). Βασικές του ιδέες:

-- Η αρχαία Ελλάδα είχε εξιδανικευτεί από την ευρωπαϊκή διανόηση. Με την Επανάσταση του '21 βλέπουν την αναγέννηση του αρχαίου ελληνικού ιδεώδους.

-- Η ελευθερία. Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα (ύλη ) και πνεύμα ( Θεό ). Μπορούσε, λοιπόν, ο άνθρωπος να φτάσει την ηθική τελειότητα υποτάσσοντας τις ορέξεις του σώματος στη λογική του, που θεωρούνταν ότι ήταν η αντανάκλαση του οικουμενικού ή θεϊκού λόγου. Η φύση, που σ' αυτή κυριαρχούν η αναγκαιότητα και το τυχαίο, θεωρούνταν το αντίθετο της ανθρώπινης ελευθερίας. Οι φυσικές δυνάμεις, εσωτερικές και εξωτερικές, εμποδίζουν την ηθική εξέλιξη. Πολλοί ποιητές θέλησαν στην ποίησή τους να παρουσιάσουν τους ήρωές τους να επιδίδονται σε πράξεις συνειδητής βούλησης, ελεύθερης από κάθε εξωτερική πίεση.

-- Η θέση του καλλιτέχνη: Σαν μάγος, ή προφήτης αντιλαμβάνεται αλήθειες κρυμμένες για τους άλλους ανθρώπους πίσω από το πέπλο του υλικού κόσμου.

-- Μεγάλη σημασία αποδίδεται στην επίδραση ενός έργου τέχνης πάνω στο θεατή ή τον αναγνώστη.

-- Το Ωραίο και το Υψηλό. Το Ωραίο ανυψώνει πνευματικά τον άνθρωπο. Το Υψηλό οριζόταν σα μια πνευματική κατάσταση που την προκαλούσε η ενατένιση τεράστιων και φοβερών φυσικών φαινομένων. Έτσι ο αναγνώστης αποκτά συνείδηση της δικής του σωματικής αδυναμίας και συνάμα της πνευματικής και ηθικής του ανωτερότητας απέναντι στη φύση. ( Στον Κρητικό, π.χ, το συναντάμε στην περιγραφή της τρικυμίας. )

-- Συνδυάζεται η ποίηση με τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Η ποίηση ενσωματώνει τις θεϊκές ιδέες, την απόλυτη αλήθεια, την πεμπτουσία των πραγμάτων.-- Οι υψηλοί στόχοι του ρομαντικού καλλιτέχνη. Προσπαθούν πάντα να ξεπεράσουν τα όρια:της φύσης, των προϋπαρχόντων καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, τα όρια των ίδιων τους των δυνατοτήτων. Ίσως και γι'αυτό-- Πολλοί ρομαντικοί ποιητές συνέθεσαν "αποσπάσματα". Μερικά ποιήματα τα δημοσίεψαν οι ίδιοι σε αποσπαματική μορφή επίτηδες. Ο Σολωμός φαίνεται πως ήθελα να αποφύγει την παγιωμένη μορφή.

Κύρια θέματα

ι) φύση και ελευθερία

Μπορεί αρχικά, στον "Υμνο ", η ελευθερία να νοείται πρώτα ως πολιτική έννοια, αλλά στη μετέπειτα ποίησή του δε σταματά εκεί:Είναι κάτι για το οποίο ακατάπαυτα πολεμάει κανείς, είναι κατά κάποιον τρόπο, ο ίδιος ο αγώνας, γίνεται μια καθαρά πνευματική αξία. Ο Σολωμός δείχνει ότι πιστεύει, όπως ο Καντ και ο Σίλλερ, ότι η υπέρτατη εκδήλωση της ανθρώπινης ελευθερίας είναι όταν ελεύθερα διαλέγουμε να κάνουμε το καθήκον μας και μόνο.Η φύση παρουσιάζεται ως θέμα παρά ως πηγή εικονοπλαστικής. Το πνεύμα του ανθρώπου κάνει αγώνα να σπάσει τα δεσμά της εξάρτησής του από τον υλικό κόσμο. Παλεύει να αρθεί πάνω από τις επιταγές της φύσης. Όταν το καταφέρνει ο άνθρωπος, κατακτά την αυτογνωσία. Η αυτογνωσία είναι ένα σημαντικό ζητούμενο για τη φιλοσοφία της εποχής, αφού μια πλήρης γνώση του εαυτού είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την τέλεια απελευθέρωσή του. Ο Σολωμός δεν είναι "φυσιολάτρης ποιητής. Γι'αυτόν η φύση ήταν και Παράδεισος και Κόλαση, αλλά, επειδή ήταν δύσκολο να ξεχωρίσει αυτές τις δύο όψεις, προτιμούσε ν' ατενίζει τη φύση με σκεπτικισμό, σα μια πιθανή απειλή για την πνευματική ελευθερία του ανθρώπου

Η ΣΧΕΣΗ ΑΝΘΡΩΠΟΥ-ΦΥΣΗΣ ΣΤΟΝ ΚΡΗΤΙΚΟΟι δυνάμεις που ενεργούν στη φύση είναι δύο ειδών:

1)- Στοιχεία αρνητικά: η άλογη βία μέσα στη φύση (η θάλασσα, η τρικυμία)

2)-Στοιχεία θετικά: η ίδια η φύση ως αρχέτυπο του κάλλους και του αγαθού. Ανάμεσα στα δύο σαφώς σημαντικότερο είναι το δεύτερο.

Η τρικυμία και το ναυάγιο αποτελούν μονάχα το αφηγηματικό πλαίσιο του έργου. Το κέντρο κατέχει η επικοινωνία του ήρωα με τη φύση: εμφάνιση Φεγγαροντυμένης «γλυκύτατος ήχος».

Ο γλυκύτατος ήχος ακολουθεί τη θεία εμφάνιση και συνοψίζει σ΄ ένα σύμβολο «μουσικό» τον παναρμόνιο ρυθμό της φύσης. Η Φεγγαροντυμένη μας τον έδωσε σ΄ ένα σύμβολο πλαστικό και μυστηριακό συγχρόνως.

ιι) θάνατος και θρησκεία

Συχνά περιγράφει το θάνατο φανταστικών, ιστορικών ή γνωστών, προσώπων. Όλα τα μεγάλα έργα του τελειώνουν με θάνατο. Κατά το Σολωμό δε χρειάζεται να λυπόμαστε για τους πεθαμένους, αφού πηγαίνουν σε έναν κόσμο καλύτερο. Ένα θέμα του που εμφανίζεται συχνά:ο θάνατος ενός ατόμου συνδέεται άμεσα με την ανάσταση όλων των νεκρών στη Δευτέρα Παρουσία. Οι άγγελοι εμφανίζονται συχνά στην ποίησή του και συνδυάζονται με την τέλεια ομορφιά. Ο Σολωμός δεν είναι ένας αυστηρά θρησκευτικός ποιητής, όμως υπάρχει έντονο θρησκευτικό στοιχείο στα ποιήματά του ως μέρος μιας προσωπικής ανθρώπινης εμπειρίας.

ιιι) έρωτας και αγνότητα

Ο έρωτας κι ο θάνατος είναι στενά δεμένοι τόσο στη ρομαντική ποίηση όσο και στην ελληνική λαϊκή παράδοση. Πολλές φορές στο Σολωμό υποβάλλεται η ιδέα πως αυτές είναι οι δύο δυνάμεις που κυριαρχούν στον κόσμο των ανθρώπων. Ενωμένες τις συναντάμε και στον Κρητικό, άλλωστε το θέμα του ποιήματος εν μέρει είναι η ανθρώπινη κι η θεϊκή αγάπη: Χάνει εκείνος τη γήινη αγάπη του για να του χαριστεί το όραμα της ουράνιας ευδαιμονίας, γιατί ο έρωτας για την αρραβωνιαστικιά του του έδωσε τη δυνατότητα περ' απ' αυτή να δει κάτι από το θεϊκό στοιχείο.Στο Σολωμό ο έρωτας είναι πάντα αγνός. ( Αυτό συμβολίζει κι η συνηθισμένη εικόνα με τα τρεμάμενα λουλούδια ). Η αγνότητα του έρωτα του Κρητικού είναι αυτή που του δίνει το όραμα του θείου.Ελευθερία, θρησκεία, αγνότητα. Αυτοί είναι οι σύμμαχοι του ανθρώπινου ενάντια στις δυνάμεις της φύσης που δρουν και μέσα και έξω απ' τον άνθρωπο, στον περιβάλλοντα κόσμο. Οι περισσότεροι ήρωες του Σολωμού έχουν εμπλακεί σ' αυτό τον αγώνα και, με το δικό τους τρόπο ο καθένας, βγαίνουν νικηφόροι.

Η ΦΕΓΓΑΡΟΝΤΥΜΕΝΗ

Ο Σολωμός υποστηρίζει ότι το θέμα του ποιηματος είναι ο έρωτας θεοποιημένος. Για την ερμηνεία αυτής της φράσης πρέπει να εξετάσουμε την ταυτότητα της "φεγγαροντυμένης". Παλαιότεροι κριτικοί, επηρεασμένοι ίσως από δύο γυναικείες μορφές στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, υποστήριξαν ότι η Φεγγαροντυμένη αντιπροσώπευε την Ελλάδα ή την Ελευθερία. Άλλοι είπαν ότι πρόκειται για μια αγία μορφή, ίσως την Παναγία.. Άλλοι πάλι υποστήριξαν ότι συμβολίζει την αγάπη του Θεού και ότι ο Κρητικός, ασυνείδητα ή όχι, θυσιάζει τη γήινη αρραβωνιαστικιά του για να κερδίσει την επαφή με μια θεϊκή οπτασία.Μερικοί, τέλος, υποστήριξαν πως η φεγγαροντυμένη δεν είναι άλλη παρά η αθάνατη ψυχή τής αγαπημένης του Κρητικού, που για ελάχιστο χρόνο μένει πάνω από το άψυχο σώμα και τον αποχαιρετά πριν ανέβει στους ουρανούς. Σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία, ο μαγικός ηχός είναι η θεία αρμονία, καθώς οι άγγελοι καλωσορίζουν την ψυχή στον ουρανό.

η φεγγαροντυμένη μοιάζει να έχει σχέση με την Αφροδίτη σαν σύνδεσμος ανάμεσα στον επιγειο (σωματικό) και τον ουράνιο (ψυχικό) έρωτα. Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι η φεγγαροντυμένη είναι η ψυχή της αρραβωνιαστικιάς, έχει πια μεταμορφωθεί στα μάτια του Κρητικού σε κάτι πιο αφηρημένο. Μοιάζει να έχει γίνει η θεϊκή αρχή του Έρωτα, που μπορεί να παρουσιαστεί με διάφορες μορφές: σαν ψυχή τής γήινης αγαπημένης, σαν Αφροδίτη, σαν Παναγία, ή κάποια άλλη μητρική μορφή που την ονειρευτήκαμε, ενώ βυζαίναμε το γάλα της μάνας μας. Είναι μια ιδανική μορφή, εν μέρει αφηρημένη έννοια και εν μέρει δημιούργημα των ονείρων. Η μορφή αυτή ίσως ήταν έμφυτη, όπως οι Ιδέες στις οποίες πίστευε ο Πλάτων.

Η θάλασσα έχει κι αυτή συμβολική σημασία στην ποίηση του Σολωμού. Στον "Λάμπρο", τον "Κρητικό", τον "Πόρφυρα", οι ήρωες δοκιμάζονται μακρυά από το οικείο τους περιβάλλον, στη θάλασσα, η οποία δεν τους προσφέρει σταθερή γη να σταθούν. Οι ήρωες του Λάμπρου, η αρραβωνιαστικιά του Κρητικού, ο κολυμβητής στον Πόρφυρα βρίσκουν το θάνατο στη θάλασσα. Έτσι, η θάλασσα γίνεται το τέλειο σκηνικό για τον αγώνα μεταξύ ζωής και θανάτου.

ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

Ο Σολωμός έφτασε στο αποκορύφωμα της ποιητικής του δύναμης με το δεκαπεντασύλλαβο του "Κρητικού", των "Ελεύθερων Πολιορκημένων" και όλων σχεδόν των ύστερων ελληνικών ποιημάτων του.Χαρακτηριστικό του δεκαπεντασύλλαβου των δημοτικών και του Σολωμού, η αντιστοιχία ανάμεσα στα δύο ημιστίχια ( π.χ "Κρητικός", 3, 12: την κοίταζα ο βαριόμοιρος μ' εκοίταζε κι εκείνη. )Στον Κρητικό χρησιμοποιεί ομοιοκατάληκτα δίστιχα, κλασικό της κρητικής στιχουργίας.Ο Σολωμός πυκνώνει το στίχο του δημοτικού τραγουδιού. Εκεί που ο δεκαπεντασύλλαβος του δημοτικού μπορεί να έχει μόνο τρεις, τέσσερες, πέντε λέξεις που φέρουν σημαντικό νόημα, ο Σολωμός καταφέρνει να χωρέσει μέχρι και οκτώ.

Δείχνει ευαισθησία στον ήχο της γλώσσας. Ιδιαίτερα συνηθισμένη η επανάληψη του ρήματος στην αρχή κάθε στίχου. Επανάληψη, επίσης, ομάδων ήχων. Παρηχήσεις όχι μόνο συμφώνων, αλλά και φωνηέντων (π.χ το άλφα στον Κρητικό )Χρησιμοποιείται, επίσης, ο χιασμός, όπου λέξεις ή συντακτικά σχήματα επαναλαμβάνονται με αντίστροφη σειρά. Στον Κρητικό (3, 4 ) δίνεται με ένα σπάνιο και "κρυφό" χιασμό μια μίμηση της αντανάκλασης των άστρων που καθρεφτίζονται στη θάλασσα. Αλλά και στο 5, 43 του Κρητικού υπάρχει ένας ιδιότυπος χιασμός.

Παρόλο που ήταν θέμα αρχής για το Σολωμό να αποφεύγει όσο το δυνατό τις διάφορες ντοπιολαλιές στη σοβαρή του ποίηση, αφού αποσκοπούσε να διαβαστεί από όλους τους Έλληνες, το επτανησιακό ιδίωμα υπάρχει μέσα στην ποιητική του γλώσσα, αφού την ελληνική τη μαθαίνει στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα. Έτσι βλέπουμε ιδιαιτερότητες σε μερικά ρήματα, ιδιαίτερα στον παρατατικό συνηρημένων ρημάτων ( άργειε, άργουνε, εκοίταα ), στον Παρατατικό της παθητικής ( σε -ότουν: ερχότουνε, εσειότουν ), στους μελλοντικούς χρόνους με τη χρήση του "θέλει" αντί του "θα", στην υποτακτική, με τη χρήση του "ήθελε" ( πχ: αν ήθελε της πω = αν της είχα πει

Ο Διονύσιος Σολωμός νεκρός σε σκίτσο του Διονυσίου Βέγκια

Ο τάφος του Διονύσιου Σολωμού στη Ζάκυνθο

Η διαθήκη του Δ. Σολωμού γραμμένη στην ιταλική γλώσσα

Νίκος Εγγονόπουλος

Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ

η σκιά της λίμνηςαπλώνονταν μες' στο δωμάτιοκαι κάτω από κάθε καρέκλακι' ακόμη κάτω απ' το τραπέζικαι πίσω απ' τα βιβλίακαι μες' στα σκοτεινά βλέμματατων γύψινων προπλασμάτων ακούγονταν σαν ψίθυροςτο τραγούδι τηςμυστικής ορχήστραςτου νεκρού ποιητή

και τότε μπήκε η γυναίκα που περίμενατόσον καιρόολόγυμνημες' στ' άσπρα ντυμένηκάτω απ' το φως του φεγγαριούμε τα μαλλιά λυμέναμε κάτι μακριά πράσινα χορτάρια μέσα στα μάτιαπου κυματίζανε αργάωσάν τις υποσχέσειςπου δεν δοθήκανε ποτέςσε μακρινές άγνωστες πόλειςκαι σ' άδειαερειπωμέναεργοστάσια

κι' έλεγα να χαθώ κι' εγώ σαν το νεκρό ποιητή με κάτι λουλούδιαπ' ανοίγουν τοβράδυκαι κλείνουν το πρωίμε κάτι ψάρια ξερά που κρέμασαν μ' ένα σπάγκο ψηλάστην καρβουναποθήκη

κι' έτσι να φύγω μακριάαπ' την οχλαγωγή και το θόρυβο του σκοπευτηρίου να φύγω μακριά μες' στα σπασμένα τζάμια και να ζήσω αιώνιαπάνω στο ταβάνι έχοντας όμως πάνταμέσα στα μάτια τα μυστικά τραγούδια της νεκρής ορχήστρας τουποιητή

(Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938)