١

افرسي

دهم پاهي دوم متوسطه دوره

ي نظريهارشته

گروه زبان و ادب فارسي

ي درسيهاکتابیف تألدفتر 9315فروردين

٢

٣

وزارت آموزش و پرورش

آموزشىريزي سازمان پژوهش و برنامه هاى درسيدفترتألیف كتاب :ريزي محتواونظارت برتألیفبرنامه

فارسی پاية دهم :نام كتاب

اعضاي شوراي برنامه ريزي:

:مؤلفان

هاى درسيادارة كل چاپ وتوزيع كتاب :سازى و نظارت برچاپ وتوزيعآماده :مديرامورفني وچاپ

:ايطراح خط رايانه

:صفحه آرا

:جلدطراح :ايامورفني رايانه

:سازي خبرامورآماده هاي درسي تهران، خیابان ايرانشهرشمالي.ادارة كل چاپ وتوزيع كتاب :ناشر

٤

فهرست

..................پيشگفتار.....................................................................................................................

...............................................................................................................................................به نام كردگار: ستايش

فصل يكم: ادبیات تعلیمي

...............................................................................................................................: چشمه و سنگ درس يكم

متن پژوهيكارگاه

هاخالصة دانشگنج حكمت:

.....................................................................: از آموختن ننگ مدار............................................................درس دوم

كارگاه متن پژوهي

روان خواني: خسرو

ادبیات سفر و زندگي فصل دوم:

......................بصره.........................................................................................................................: سفر به مدرس سو

كارگاه متن پژوهي

گنج حكمت: پند روزگار

.........................(..........................................................................................1آزاددرس چهارم: ادبیات بومي )درس

كارگاه متن پژوهي

...........................................................................................................................................اشي كالس نق :درس پنجم

كارگاه متن پژوهي

روان خواني: پیرمرد چشم ما بود

فصل سوم: ادبیات غنايي

.................................................................................................................................................: مهر و وفا درس ششم

كارگاه متن پژوهي

حقة راز گنج حكمت:

...........................................................................................................................................كمال و جمال: درس هفتم

كارگاه متن پژوهي

هابوي گل و ريحانشعر خواني:

فصل چهارم: ادبیات پايداري

.......................................................................................................................: در سايه سار نخل واليت درس هشتم

كارگاه متن پژوهي

گنج حكمت: ديوار عدل

...................................................................................................................................................ش شیرانغر :درس نهم

٥

كارگاه متن پژوهي

؟باز اين چه شورش استشعرخواني:

انقالب اسالميادبیات فصل پنجم:

......................شكن..............................................................................................................دالن صف : دريادرس دهم

كارگاه متن پژوهي

فراتر گام، يكگنج حكمت:

..........................................................................................................................................: خاک آزادگان درس يازدهم

كارگاه متن پژوهي

ايران روان خواني: شیرزنان

فصل ششم: ادبیات حماسي

.......................................................................................................... : رستم و اشكبوس..........................درس دوازدهم

كارگاه متن پژوهي

اهگنج حكمت: جاه و چ

..............................گردآفريد....................................................................................................................: درس سیزدهم

كارگاه متن پژوهي

شعرخواني: دلیران و مردان ايران زمین

فصل هفتم: ادبیات داستاني

.......................................ال..................................................................................................: طوطي و بقدرس چهاردهم

كارگاه متن پژوهي

گنج حكمت: كوزه

(...................................................................................................................2آزاددرس پانزدهم: ادبیات بومي )درس

كارگاه متن پژوهي

............................شر.....................................................................................................................خیر و : انزدهمدرس ش

كارگاه متن پژوهي

روان خواني: طراران

فصل هشتم: ادبیات جهان

..............................................................................................................................................: سپیده دمدرس هفدهم

كارگاه متن پژوهي

گنج حكمت: مزار شاعر

.................... ..........................................................................................................................نگاه عظمت: درس هجدهم

كارگاه متن پژوهي

٦

روان خواني: بینوايان

.............................................................................................................................................................: اي خدانیايش

** ** **

....................................................................واژه نامه......................................................................................................

....................................................................................................................................اعالم ...........................................

......................................................................................................................................فهرست منابع...........................

٧

پيشگفتار

٨

٩

ستايش:

به نام كردگار

اک ـــي خــــكه پیدا كرد آدم از كف الک افت ــــهف ام كردگارـــبه ن 1

نـــيك نظر در كار ما ك ،متـــز رح كن خود را يار ما فضل ،يــــاله

دانا و نادانر ــــــه لاقـي خـــــتوي هان ـهر پیدا و پن ي رزاقـــــتوي

م نهانمــــــه ،ي هم آشكاراـــــتوي م ــكام و زبان ،ي گويا ز توـــــزه

خساررداري ز رــــــــپرده ب حقیقت، دار ــبهار آيي پدي تــــچو در وق 5

سازي سوي خاک هانقشب ــــعجاي وي خاک ــت اندازي ســروي فروغ

تــاس ارـــــشميب يهارنگاز آنش است تو خندان در بهار ل از شوقگ

يــجانجان ،شكيبن دانم كه ـــيقیآني بیش از ،ر آن وصفي كه گويمه

ه خواهي.ــآنچ ،و دانيــو داني و تــت هي ــــــال ،دانميــــنم ،دانميـنم 9

نیشابوري، الهي نامه عطار

٠٠

فصل اول:

تعليمیادبيات

١١

: اولدرس

سنگو چشمه

پـا تیــــز ، نما چهره ، زن غلغله داـــگشت يكي چشمه ز سنگي ج 1

دفــــگاه چو تیري كه رود بر ه دفــكف چون صزده رـب ،گه به دهان

مـــــمن ،ن و صحراـلبگ سر تاج مــــيكتا من ،ركهــن معـگفت : دري

مـــن دوش بر و سر بر زند بوسه مــــن آغوش در سبزه ، بدوم چون

مـن به را خـــود رخ ببینــد ماه نــــكچون بگشايم ز سر مو ، ش 5

تابنــــاک گهـــر بس بدمـد زو اکــــكه در افتد به خباران قطرة

بــرد گريبان به ســـر خجلي از بــــرد پايان بــه چو ره من، بر در

شـد پیـــرايه صاحـب من زباغ شـــد سـرمايه حامـل ز مـن، ابر

زندگـي من پــرتـو از كنــد مي بـرازنــدگي و رنـگ همـه به گل

سري؟ـمني هم كند با چوكیست ريــلوفــنی ةردـــاين پ نــدر ب 11

دور گشتكمي چو مبدا ز و رفت رورـده از غـط آن مست شـن نمـزي

اي جوشنـده نـادره ، سهمگنــي اي خـروشنــده بـحـر يـكي ديـــد

هره درده زــش ه كرده،ـديده سی كـــر كرده فلــك ، آورده بــر نعره

يلـه ساحـل، تـن بـر تنـش داده زلزلـــه يـكـي مـانند بــه راســت

بــديد هنگامــة دريا همــه وان رسیـد آنجابه چو چشمة كوچك 15

كشـــد برتر حادثه از خويشتــن دركشـد قـدم ورطـه، كزان خواست

.مانـد گوشسخني شیرين همه كز مانــد خاموش و خیره چنان لیــك

)علي اسفندياري(نیما يوشیج

١٢

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زباني: •

معادل معنايي هر يك از واژه هاي زير را از متن درس بیابید. (1

جرأت )..........( میدان جنگ )..........(

كمیاب )..........( شیوه )..........(

ي واژه هاي مشخص شده را با معادل امروزي آنها مقايسه نمايید.انمع (2

همسريدر بن اين پردة نیلوفري كیست كند با چو مني -

به مانند يكي زلزله داده تنش بر تن ساحل يله راست -

بیت زير را براساس ترتیب اجزاي جمله در زبان فارسي، مرتب كنید و نام اجزاي اصلي آن را مشخص (3

نمايید.

پـا تیــــز نما، چهره زن، غلغله داـــگشت يكي چشمه ز سنگي ج

مفعول قرار دارد؟در بیت پانزدهم، كدام گروه اسمي،در جايگاه (4

قلمرو ادبي •

هر يك از بیت هاي زير را از نظر آرايه هاي ادبي بررسي كنید. (1

من به را خـــود رخ ببینــد ماه نــــكـش، وــچون بگشايم ز سر م

دفـــــگاه چو تیري كه رود بر ه دفــر زده كف چون صـگه به دهان ب

نماد چه كساني است؟« چشمه»با توجه به شعر نیما، (2

مفهوم كناية مشخص شده را بنويسید. (3

سر به گريبان برددر بر من ره چو به پايان برد از خجلي

نديدم از صداي سخن عشق »مي گويند؛ مانند: « حس آمیزي»آمیختن دو يا چند حس، در كالم را (4

آمده است. «ديدن سخن»، «شنیدن سخن»؛ به جاي .« خوشتر

نمونه اي از كاربرد اين آراية ادبي را در سرودة نیما بیابید.

١٣

قلمرو فكري •

ايجاد شد ؟ « چشمه»پس از رسیدن به دريا ، چه تغییري در نگرش و نحوة تفكر -1

معناي بیت زير را به نثر روان بنويسید.-2

شده زهره در ديده سیه كرده، فلك كرده كر نعره برآورده،

سرودة زير از سعدي است، محتواي آن را با شعر نیما مقايسه كنید. -3

خجل شد چو پهناي دريا بديد يكي قطره باران ز ابري چكیـــد

او هست حقا كه مـن نیستمكه جايي كه درياست من كیستم؟ گر

چو خود را به چشم حقارت بديد صدف در كنارش به جان پروريد

بلندي از آن يافت كـو پست شد در نیستي كوفت تا هست شــد

انتخاب خود دلیل براي دريا( باشید ؟ دوست داريد جاي كدام يك از شخصیت هاي شعر نیما) چشمه، -4

؟بیاوريد

5-...............................................................................................................................................

١٤

گنج حكمت

خالصة دانش ها

كني ؟چرا به جاي تحصیل علم، چوپاني مي :ابان به چوپاني رسید و به او گفتدانشمندي در بی

ماي دانش هاست، ياد گرفتهخالصه: آنچه چوپان در جواب گفت

ها چیست ؟شي دانهخالص :دانشمند گفت

:پنج چیز است :چوپان گفت

تا راست، تمام نشده، دروغ نگويم. -

م.ا مال حالل تمام نشده، حرام نخورت -

تا از عیب و گناه خود، پاک نگردم، عیب مردم نگويم. -

ي ديگري نروم. دا تمام نشده، به در خانهختا روزي -

تا قدم به بهشت نگذاشته ام، از هواي نفس و شیطان غافل نباشم. -

و باشد، از آب حقیقت علم هاي، هركس اين پنج خصلت را داشتحقا كه تمام علم را دريافته :دانشمند گفت

حكمت، سیراب شده است.

.داستان هاي صاحبدالن نقل از:

١٥

:دوم درس

از آموختن، ننگ مدار

تا تواني از نیكي كردن میاسا و خود را به نیكي و نیكوكاري به مردم نماي و چون نمودي به خالف نموده مباش.

ديگر مگو و به دل ديگر مدار، تا گندم نماي جوفروش نباشي. و اندر همه كاري داد از خويشتن بده، كه ،به زبان

هر كه داد از خويشتن بدهد، از داور مستغني باشد، و اگر غم و شاديت بود، به آنكس گوي كه او تیمار غم و شادي

، زود شادان و زود اندوهگین مشو، ه هر نیك و بدخود پیدا مكن. و ب تو دارد، و اثر غم و شادي پیش مردمان، بر

كه اين فعل كودكان باشد.

بدان كوش كه به هر محالي از حال و نهاد خويش بنگردي، كه بزرگان به هر حق و باطلي از جاي نشوند. و هر

،را در امیدشادي كه بازگشت آن به غم است، آن را شادي مشمر، و به وقت نومیدي امیدوارتر باش و نومیدي

بسته دان و امید را در نومیدي.

شناس باش؛ خاصه قرابت خويش را. چندان كه طاقت باشد حق ،رنج هیچ كس ضايع مكن و همه كس را به سزا

ع مباش تا همچنان كه هنر ايشان ولیكن به ايشان مول ،با ايشان نیكي كن و پیران قبیلة خويش را حرمت دار

ديد. و اگر از بیگانه نا ايمن شوي، زود به مقدار ناايمني، خويش را از وي ايمن گردان بیني، عیب نیز بتوانيهمي

سته باشي.ننگ مدار تا از ننگ ر ،و از آموختن

عنصرالمعالي نامه،قابوس

١٦

كارگاه متن پژوهی

قلمرو زبانی •

شده را بنويسید.ي واژه هاي مشخص امعن -1

سعدالدين وراويني. دادسخن آرايي توان دادكتابي كه در او -

فخرالدين عراقي. نهادما نهاد شوري در ،عشق -

در متن درس،سه گروه كلمات متضاد بیابید. -2

سه هم خانواده در مقابل هر واژه بنويسید. -3

حرمت: -

مقدار: -

مستغني: -

كنید.مانند نمونه، جدول را كامل با نگاه به متن درس، -4

مركب مشتق ساده

گالب آبي آب

............... .................... ..................

............... ............... ...................

)با حفظ شخص(درس،جدول زير را كامل نمايید. به كمك متن -5

مضارع اخباري مصدر فعل

امر

نهي

١٧

قلمرو ادبی •

؟ چه تاثیري در سخن دارد «مثل» بهره گیري از -1

را بنويسید. نثر اين درسمهم ويژگي دو -2

قلمرو فكري •

شمارد؟كودكانه مياري را نويسنده، چه ك-1

كند؟مي تاكید بر كدام ويژگي هاي اخالقيدر جملة زير، نويسنده -2

.«بر خود پیدا مكن، یش مردماناثر غم و شادي پ»

دارد؟ه كاري بر حذر ميآدمي را از چ زير،هاي ل هر يك از مث -3

گندم نماي جوفروش مباش. -

زهر به گمان خوردن از ناداني بود.-

، عبارتي از متن درس بیابید.بیت زير براي مفهوم -4

يسناي نه آن بیني ،ه، نه اين بینيچه بايد نازش و نالش بر اقبالي و ادباري كه تا بر هم زني ديد

5- ...................................................................................................................................................................................

١٨

روان خوانی:

خسرو

در تمام اين مدت سه سال نشد كه يك روز كاغذ از سال چهارم تا ششم ابتدايي با خسرو هم كالس بودم.

نو مدادي به كالس بیاورد يا تكلیفي انجام دهد. با اين حال، بیشتر نمره هايش بیست بود. وقتي معلم براي خواند

كرد، دفترچة من يا مصطفي را كه در دو طرف او روي نیمكت نشسته بوديم، انشا خسرو را پاي تخته صدا مي

ي امروزساخت و با صداي گرم و رسا به اصطالح كرد و ارتجاال انشايي ميصفحة سفیدي را باز مي داشت ورميب

ر آمد و سشمشاد ميگرفت و مثل شاخ ا مبلغي آفرين و احسنت تحويل ميو يك نمرة بیست ب« كرداجرا مي»ها

نشست!جاي خودش مي

او « قريرت»؛ بايد بگويم سبك نوشتزيرا خسرو هرگز چیزي نمي ؛توان گفتكه نمي« نگارش»اما سبك و

شعار كرديم و منتخبي از امان ما گلستان سعدي را از بر ميدر آن زسعدي. در انشا تقلیدي بود كودكانه از گلستان

ا هسرو تمام درسخ دادند.كالس چهارم ابتدايي به ما درس ميشاعران مشهور و متون ادبي و نصاب الصبیان را از

كرد و ديگر احتیاجي به مرور نداشت.گرفت و حفظ ميرا سر كالس ياد مي

معین كرده بود، خسرو را صدا كرد ما را براي« عبرت»كه موضوع مسیح خان، معلم انشا، يك روز میرزا

از آن را باز كرد و با كه انشايش را بخواند. خسرو هم مطابق معمول، دفتر انشاي مرا برداشت و صفحة سفیدي

خان سخت كرد. میرزا مسیحهاي چشم و ابرو شروع به خواندن گیرا و حركات سر و دست و اشارتهمان آهنگ

ديد بین بود و حتي با عینك دور بیضي و دسته مفتولي و شیشه هاي كلفت زنگاري، درست و حسابي نمينزديك

خواند.شاي خود را ميروي كاغذ سفید، انشد كه خسرو از و ملتفت نمي

خسرو انشاي خود را چنین آغاز كرد: ،باري

ر افراشته در هم نج خلوتي از برزن، دو خروس را ديدم كه بال و پشدم، در كدي كه از دبستان به سراي مي»

«آمیخته و گرد برانگیخته اند...

و خسرو از اين نوع كلمات بسیار در مانند امروز متداول نبود « برزن»و « دبستان»در آن زمان، كلمات

برد و اين يكي از استعدادهاي را به كار ميخاطر داشت و حتي در صحبت و محاورة عادي و روزمرة خود نیز آنها

گوناگون و فراوان و در عین حال چشمه اي از خوشمزگي هاي رنگارنگ او بود.

بود:اش اين كردم. دنبالهانشاي ارتجالي خسرو را عرض مي

م الجر«. جهان تیره شد پیش آن نامدار»ضربتي سخت بر ديدة حريف نواخت به صدمتي كه ،يكي از خروسان»

ب يف مغلوحركتي كرد نه مناسب حال درويشان. بر حر ،سپر بینداخت و از میدان بگريخت. لیكن خروس غالب

پوالد كوبند»كوفت كه د و آن چنان او را مي، رحم نیاوركردكه تسلیم اختیار كرده، مخذول و ناالن استرحام مي

«. آهنگران

١٩

ديگر طاقت ديدنم نماند. چون برق به میان میدان جستم. نخست خروس مغلوب را با دشنه اي كه در جیب داشتم،

اش سرش مردانهاز رنج و عذاب برهانیدم و حاللش كردم. آنگاه به خروس سنگدل پرداختم و به سزاي عمل ناجوان

تن جدا و او را نیز بسمل كردم تا عبرت همگان گردد. پس هر دوان را به سراي بردم و از آنان هلیمي ساختم از

بس چرب و نرم.

«كه جان يابدت زان خورش، پرورش مخور طعمه جز خسرواني خورش »

به دل راحت نشستم و شكمي سیر نوش جان كردم:

«به از عمر هفتاد و هشتاد سال دمي آب خوردن پس از بدسگال »

برد و از ، فروايدوات چرک گرفتة شیشه میرزا مسیح خان با چهرة گشاده و خشنود، قلم آهنین فرسوده را در

پشت عینك زنگاري، نوک قلم را ورانداز كرد و با دو انگشت بلند و استخواني خود كرک و پشم سر قلم را با وقار

مام پاک كرد و پس از يك ربع ساعت، نمرة بیست با جوهر بنفش براي خسرو گذاشت و ابدا هم ايرادي و طمانینة ت

باشد؛ ديگر اين كه، خروس « مناسب حال درويشان»نگرفت كه بچه جان، اولا خروس چه الزامي دارد كه حركاتش

هاكساني بشود؟ و از همة اينرت چه غالب چه بدسگالي به تو كرده بود كه سر از تنش جدا كردي؟ خروس عب

گذشته اصال به چه حق خروس هاي مردم را سر بريدي و هلیم درست كردي و خوردي؟ خیر، به قول امروزي ها

اين مسائل اساسا مطرح نبود.

حرام از يك كف دست كاغذ و يك بند انگشت مداد كه خسرو به مدرسه بیاورد يا الي كتاب :عرض كردم

»گرفت. مگر در رياضي كهد و از همة درس هاي حفظي بیست ميا اين حال، شاگرد ممتازي بورا باز كند؛ ب

و همین باعث شد كه نتواند تصديق نامة دورة ابتدايي را بگیرد.«كمیتش لنگ بود...

شناختم. آن ها اصال شهرستاني بودند. خسرو در كوچكي بي مادر شد. پدرش آقا من خانوادة خسرو را مي

داشت. اش را از جان و دل دوست ميقط مادربزرگ او بود كه نوة پسريضاخان توجهي به تربیت او نداشت. فر

ربانگرمي و تنها پناه خسرو هم در زندگي همین مادربزرگ بود؛ زني باخدا، نمازخوان، مقدس. با قخوشي و دلدل

ايش بخواند.كرد قرآن برنشاند و وادار ميو صدقه خسرو را هر روز مي

آوازش بود. ،ديگر از استعدادهاي خداداد خسرو

زنگ «. زدخشت مي»گفت اما به قول نظامي زياد هم ميگفت؛ ن ما میرزا عباس بود. شعر هم ميمعلم قرآ

خواند.خسرو هم مي« بچه! بخوان.»گفت: رسید، به خسرو ميشد، تا پايش به كالس ميقرآن كه مي

اني، يعني آواز را از مرحوم درويش خان آموخته بود.خسرو موسیقي اير

يوان دراز از بر شوري به پا كرده بود، مدير مدرسه كه در ا« شهناز»يك روز كه خسرو زنگ قرآن، در

اين تالوت قرآن نیست. »شد، آواز خسرو را شنید. وارد كالس شد و به میرزا عباس عتاب كرد كه ها رد ميكالس

میرزا عباس تا خواست جوابي بدهد، خسرو اين بیت سعدي را با آواز خوش شش دانگ خواند:«. است!آوازخواني

«كژ طبع جانوري ،شتر به شعر عرب در حالت است و طرب گر ذوق نیست تو راا»

٢٠

پشت در گوش ي خواند و مدير ازمدير آهسته از كالس بیرون رفت و دم برنیاورد. خسرو هم چنان م

برد كه خود مردي اديب و صاحب دل بود.داد و لذت ميمي

يك روز خسرو برخالف عادت مألوف يك كیف حلبي كه روي آن با رنگ روغن ناشیانه گل و بته نقاشي

شده بود، به مدرسه آورد. همه حیرت كردند كه آفتاب از كدام سمت برآمده كه خسرو كیف همراه آورده است!

جناب »شاه بود و ما هم او را هاي دوران ناصرالدينم. معلم نقاشي ما يكي از سرتیپنقاشي داشتی ،اولزنگ

گفتیم.مي« سرتیپ

ضمايم و»خسرو با آن كه كیف همراه آورده بود، دفتر نقاشي و مداد مرا برداشت و تصوير سرتیپ را با

« طبیعت»جناب سرتیپ، اين را من از روي »او برد و پرسید: در نهايت مهارت و استادي كشید و نزد « تعلیقات

خوب كشیدي؛ دستت »مرحوم سرتیپ آهسته اندكي خود را جمع و جور كرد و گفت: « كشیده ام؛ چطور است؟

«.خیلي قوت داره!

خسرو در كیف را باز كرد. من كه پهلوي او نشسته بودم ديدم محتواي آن كوزه هاي رنگارنگ كوچكي

ها را از زيارت قم آن كیف حلبي و كوزهمعلوم شد مادربزرگش مربا پخته و در بازگشت «. مرباجات»د پر از انواع بو

آورده بود.

ترين كوزه را كه مرباي به داشت، خدمت جناب سرتیپ برد و دو دستي تقديمش كرد. خسرو بزرگ

رويي و در عین حجب و فروتني آن را گرفت و باال سرتیپ هم كه رهاوردي باب دندان نصیبش شده بود، با خوش

داد و كرد و با لذت تمام فرو ميبیر آن را خارج ميآمد، با سر انگشت تدهر وقت مربا از كوزه بیرون نمي كشید و

، كه شكر نعمت، نعمتت افزون كند.«الها! صد هزار مرتبه شكر»گفت: به صداي بلند مي

ر خوش داشت و استعدادي فیاض در فراگرفتن موسیقي. وقتي كه از عهدة امتحان گفتم خسرو آوازي بسیا

سال ششم ابتدايي برنیامد، يكي از دوستان موسیقي شناس كه در آن اوان دو كالس از ما جلوتر بود، به خسرو

قتي رود ولي وتوصیه كرد كه به دنبال آموختن موسیقي ملي برود... خسرو بي میل نبود كه دنبال موسیقي ب

اشك از ديده روان ساخت كه اي فرزند، حاللت نكنم كه مطربي و ،موضوع را به مادربزرگش گفت، به قول خسرو

خسرو هم با آن كه خودرو و خودسر بود، اندرز «. همه قبیلة من عالمان دين بودند»مسخرگي پیشه سازي كه

قي نرفت.مادربزرگ ناتوان را به گوش اطاعت شنید و پي موسی

هاي هشتم و نهم با آن سن و سال با شاگردان كالسخسرو در ورزش هم استعدادي شگرف داشت.

زد؛ به طوري كه در مدرسه حريفي در گرفت و همه را زمین ميه كالس بیشتر نداشت( كشتي مي)مدرسة ما ن

نمرة هفت بیاورد، با آن كه ين درسبرابر او نماند. گفتم كه خسرو در رياضیات ضعیف بود و چون نتوانست در ا

بود، از امتحان ششم ابتدايي رد شد. پس ترک تحصیل 55/15هايش اي ديگرش همه عالي و معدل نمرههنمره

كرد و دنبال ورزش را گرفت.

٢١

ديدم تا روزي كه اولین مسابقة قهرماني كشتي كشور برگزار شد. خسرو را در میان من ديگر او را نمي

فرو »با حريفي قوي پنجه كه از خراسان بود، ديدم. خسرو حريف را با چاالكي و حسابگري به قول خودش تشك

رو خس»ت. ديگر و در چشم به هم زدني پشت او را به خاک رسانید. قهرمان كشور شد و بازوبند طال گرف« كوفت

حسودان تنگ نظر و عنودان »د كه كردند. ولي چه سوستودند و تكريمش ميشناختند و ميرا همه مي« پهلوان

وي را به مي و معشوق و لهو و لعب كشیدند )اين عین گفتة خود اوست، در روزگار شكست و خفت( به « بدگهر

اي خزيد و رو نهان كرد و به شكست خورد و بي سر و صدا به گوشهطوري كه در مسابقات سال بعد با رسوايي

قهرماني به منجالب اين شكست يك باره او را از میدان «. مرد میدان نبود»كلي ورزش را كنار گذاشت كه ديگر

رش به اي شد و كاترياكي و شیره« مسكري كه نخورد.الجمله نماند از معاصي منكري كه نكرد و في»فساد كشید

ولگردي كشید.

ردي و بي گرم با س روزي در خیابان او را ديدم؛ شادي كردم و به سويش دويدم. آن خسرو مهربان و خون

فروغش چون باريد. چشم هاي درشت و پراش بدبختي و سیه روزي ميمهري بسیار نگاهم كرد. از چهرة تكیده

، سرد و بي حالت شده بود. شیرة ترياک، آن شیر بي باک را چون اسكلتي وحشتناک هاي خشك شدهچشمه

ساخته بود. خداي من! اين همان خسرو است؟!

، گويي از ته چاه در م؛ جوابي نداد. ناچار بلندتر حرف زدم؛ با صدايي كه به قول معروفاز حالش پرسید

فهمیدم كر هم شده است. با آن كه «. ، لمن تقولمن گوش استماع ندارم»آمد، با زهرخندي گفت: داد نزن؛ مي

تراويد. از ك نشده بود و ميعداد ادبي او خشهمه چیز خود را از دست داده بود، هنوز چشمة ذوق و قريحه و است

پدر و مادربزرگش پرسیدم.

«. دانم كجاستبابام راستش نميمادربزرگم دو سال است كه مرده است. »آهي كشید و گفت:

« خانه ات كجاست؟»گفتم:

آه سوزناكي كشید و در جوابم خواند:

كبوتري كه دگر آشیان نخواهد ديد»

«دش تا به سوي دانه و دامربقضا همي

و بدون خداحافظي، راه خود گرفت و رفت.

جان سپرد ،بي سر و صدا ،اي، زير پالسي مندرس، چند روزي نگذشت كه خسرو در گوشهاز اين مالقات

و آن همه استعداد و قريحه را با خود به زير خاک برد.

عبدالحسین وجداني

٢٢

درك و دريافت

بهره گرفته است؟ ،ابیت اثر خود از چه شگردهايينويسندة داستان، در بخش زير براي جذ (1

ن پیش آجهان تیره شد »يكي از خروسان، ضربتي سخت بر ديدة حريف نواخت به صدمتي كه »

الجرم سپر بینداخت و از میدان بگريخت. لیكن خروس غالب، حركتي كرد نه مناسب «. نامدار

كرد، رحم حال درويشان. بر حريف مغلوب كه تسلیم اختیار كرده، مخذول و ناالن استرحام مي

«.پوالد كوبند آهنگران»كوفت كه نیاورد و آن چنان او را مي

د؟رسانديچگونه به پايان ميديد، اين داستان را اگر شما به جاي نويسنده بو (2

٢٣

دوم: فصل

و زندگی سفرادبيات

٢٤

م:سودرس

سفر به بصره

كه موي سر باز نكرده از برهنگي و عاجزي به ديوانگان ماننده بوديم و سه ماه بود ،چون به بصره رسیديم

گرمابه روم باشد كه گرم شوم كه هوا سرد بود و جامه نبود و من و برادرم هر يك لنگي خواستم كه در بوديم و مي

اي در پشت بسته از سرما. گفتم اكنون ما را كه در حمام گذارد؟ خورجینكي بود كهنه پوشیده بوديم و پالس پاره

بان دهم تا غذي كردم كه به گرمابهكه كتاب در آن مي نهادم، بفروختم و از بهاي آن درمكي چند، سیاه، در كا

باشد كه ما را دمكي زيادت تر در گرمابه بگذارد كه شوخ از خود باز كنیم. چون آن درمك ها پیش او نهادم، در ما

ه ما و نگذاشت ك«. آيندم اكنون مردم از گرمابه بیرون ميبرويد كه ه»نگريست؛ پنداشت كه ما ديوانه ايم. گفت:

د؛ كردنتیم. كودكان بر در گرمابه بازي ميبرفبا خجالت بیرون آمديم و به شتاب م. از آن جا به گرمابه درروي

كردند. انداختند و بانگ ميپي ما افتادند و سنگ ميپنداشتند كه ما ديوانگانیم. در

هیچ خواست، ومكاري از ما سي دينار مغربي مي نگريستیم وشديم و به تعجب در كار دنیا مي ما به گوشه اي باز

گفتند، مردي اهل بود و فضل داشت ه او را ابوالفتح علي بن احمد ميچاره ندانستیم، جز آن كه وزير ملك اهواز، ك

از شعر و ادب و هم كرمي تمام، به بصره آمده بود، پس مرا در آن حال با مردي پارسي كه هم از اهل فضل بود و

پارسي هم دست تنگ بود و وسعتي نداشت كه حال مرا مردصحبتي بودي و اين ،آشنايي افتاده بود و او را با وزير

ه چنان ك»مرمتي كند، احوال مرا نزد وزير بازگفت. چون وزير بشنید، مردي را با اسبي نزديك من فرستاد كه

م و شتاي نوم داشتم و رفتن مناسب نديدم؛رقعهمن از بدحالي و برهنگي شر«. هستي برنشین و نزديك من آي

ا دويم گفتم همان و غرض من دو چیز بود: يكي بي نوايي؛«. بعد از اين به خدمت رسم»عذري خواستم و گفتم كه

، قیاس كند كه مرا اهلیت ، تا چون بر رقعة من اطالع يابداي است زيادتر شود كه مرا در فضل مرتبهاو را تصو

سي دينار فرستاد كه اين را به بهاي تن جامه ،حال چیست، تا چون به خدمت او حاضر شوم خجالت نبرم. در

مردي اهل و اديب و فاضل و نیكو بدهید. از آن دو دست جامة نیكو ساختیم و روز سیوم به مجلس وزير شديم.

٢٥

منظر و متواضع ديدم و متدين و خوش سخن. ما را به نزديك خويش بازگرفت، و از اول شعبان تا نیمة رمضان آن

و آن چه آن اعرابي كراي شتر بر ما داشت، به سي دينار، هم اين وزير بفرمود تا بدو دادند و مرا از آن جا بوديم،

رنج آزاد كردند.

ه، و چون بخواستیم خداي، تبارک و تعالي، همة بندگان خود را از عذاب قرض و دين فرج دهاد، به حق الحق و اهل

دريا گسیل كرد، چنان كه در كرامت و فراغ به پارس رسیديم، از بركات آن انعام و اكرام به راه رفت، ما را به

آزادمرد، كه خداي، عز و جل، از آزادمردان خشنود باد.

بعد از آن كه حال دنیاوي ما نیك شده بود و هر يك لباسي پوشیديم، روزي به در آن گرمابه شديم كه ما را

ستند و بايستادند چندان هر كه آن جا بودند، همه بر پاي خایم، گرمابه بان و در آن جا نگذاشتند. چون از در رفت

كه ما در حمام شديم، و دلاک و قیم درآمدند و خدمت كردند و به وقتي كه بیرون آمديم هر كه در مسلخ گرمابه

حمامي م(ر آن میانه )شنیدنشستند، تا ما جامه پوشیديم و بیرون آمديم. و د، همه بر پاي خاسته بودند و نميبود

و گمان بردند كه « اند كه فالن روز ما ايشان را در حمام نگذاشتیم.اين جوانان آنان»گويد: به ياري از آن خود مي

«. بوديم ها بر پشت بستهنیم كه پالس پارهگويي، ما آناراست مي»گفتم كه:ما زبان ايشان ندانیم؛ من به زبان تازي

و عذرها خواست و اين هر دو حال در مدت بیست روز بود و اين فصل بدان آوردم تا مردم بدانند آن مرد خجل شد

يد نالید و از فضل و رحمت كردگار، جل جالله و عم نواله، نا امید نبايد شد كه به شدتي كه از روزگار پیش آيد، نبا

رحیم است.كه او، تعالي،

سفرنامه، ناصرخسرو

٢٦

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زباني • ه به متن درس بنويسید.را با توج« فضل»مختلف واژة انيمع-1

جدول زير را كامل كنید.-2

هم خانواده مترادف واژه

كرم

انعام

فراغ

.دباش حرف از حروف شش گانة زير در آن دارد كه يك يا چندبیشتري یت اماليي اهماي سي،كلمهدر زبان فار-3

بیابید و بنويسید. در آن به كار رفته اند را اكنون از متن درس، واژه هايي كه اين نشانه ها

غ، ق ث، س، ص ذ،ز،ض،ظ ح، ه ت، ط ء ، ع

............. ................ ............. .............. ................ .............

............... .................. ................. ................ ................ ................

براي پي بردن به اين موضوع، معناي واژه هاي مشخص ،واژه ها در گذر زمان دچار تحول معنايي مي شوند -4

، مقايسه كنید.ها كاربرد امروزي آنبا ،را شده

.بازگرفتبه نزديك خويش ما را - .شديمبه مجلس وزير -

از خود باز كنیم.شوخ -

مشابه در متن درس بیابید. معنايي به كار رفته است؟ دو نمونةدر چه « خورجینك»در واژة « ک-»پسوند -5

قلمرو ادبی • اي بیاوريد.د و براي هر يك از متن درس نمونهبنويسیدو ويژگي نثر ناصرخسرو را -1 .، سفرنامه است يا زندگي نامه؟«هسفر به بصر»درس با استدالل بیان كنید -2

٢٧

فكريقلمرو • دعوت وزير را نپذيرفت؟ خسروچرا ناصر -1 معنا و مفهوم عبارت هاي زير را به نثر روان بنويسید. -2

حال مرا مرمتي كند.دست تنگ بود و وسعتي نداشت كه - ت چیست.چون بر رقعة من اطالع يابد، قیاس كند كه مرا اهلی -

بیت زير، با كدام قسمت درس، ارتباط معنايي دارد؟-3 فردوسي «گهي زين به پشت وگهي پشت به زين چنین است رسم سراي درشت »

؟بهره بگیريم ،یم براي زندگي بهترچگونه از پیام نهايي درس مي توان-45-.................................................................................................................................................................

٢٨

گنج حكمت:

سگ و گرگ

بود. ديگر روز، سپیده دم از آن دل مشغولي تنها برنشست و روي انديشه هميبهرام گور آن روز و آن شب، اندر آن

دار كرده. شگفت اي زده و سگي بربه بیابان نهاد. در آن صحرا نگاه كرد، رمة گوسفندي ديد خوابانیده و خیمه

. بهرام گفت: بماند، نزديك به خیمه رفت، مردي بیرون آمد و بر وي سالم كرد و ندانست كه او بهرام گور است

«مرا نخست از حال سگ آگاه كن، تا اين حال بدانم كه چیست؟ »

اين سگ امین من بود، بر اين گوسفندان و هیچ گرگ از بیم او گرد گوسفندان من نیارستي » آن مرد گفت:

اري روزگگشت. و بسیار وقت من به شهر رفتمي به شغلي و او گوسفندان را به چرا بردي و به سالمت بازآوردي.

برآمد. روزي گوسفندان بشمردم، چندين گوسفند كم آمد. هم چنین هر چند روز، اندک گوسفندي كم بودي.

توانستم دانست كه اين چه حال است و گوسفندان را چه مي شود.آمد و هیچ گونه نميهرگز اين جا دزد نمي

بااليي در آمدم؛ گوسفندان را ديدم كه قضا را روزي به دشت رفته بودم به طلب هیزم، چون بازگشتم از پس

كردم، چون سگ، پويید. در پس خاري بنشستم و پنهان نگاه ميچرند و گرگي روي به رمه آورده بود و ميمي

جنبانید؛ گرگ خاموش بايستاد. پس در میان رمه تاخت و يكي را از آن گرگ را ديد، پیش بازآمد و دم مي

رد و سگ هیچ آواز نداد. چون معاملت گرگ و سگ ديدم، بدانستم كه تباهي كار گوسفندان بگرفت و بدريد و بخو

. «راهي سگ بوده است. پس او را بگرفتم و از بهر خیانتي كه از او پديد آمده بود؛ بردار كردمگوسفندان من از بي

انديشة او بر اين رفت كرد تابهرام گور را سخت عجب آمد. چون از آن جا بازگشت همة راه در اين حال تفكر مي

اند دانايان كه: هر كه به نام فريفته شود، به نان اند و وزير ما امین. پس مثل زد كه راست گفتهكه رعیت ما رمه

اندر ماند و هر كه به نان خیانت كند، به جامه اندر ماند.

، خواجه نظام الملك توسينامهسیاست

٢٩

(1درس چهارم: درس آزاد )ادبيات بومی

٣٠

كارگاه متن پژوهی

قلمرو زبانی: •

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

...................................................... ............

قلمرو ادبی: •

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

...................................................... .................................................

فكري:قلمرو •

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.............................................................................................................................. ................

٣١

م:پنجدرس

كالس نقاشی

خنده در آن روا بود. معلم دور نبود. زنگ نقاشي بود، دلخواه و روان بود. خشكي نداشت. به جد گرفته نمي شد.

معلم ما بود. آدمي افتاده و صاف. سالش به چهل نمي رسید. كارش نگار نقشة قالي « صاد»صورتك به رو نداشت.

ريخت. آدم در نقشه اش نبود و اش دلگشا بود و رنگ را نگارين ميآن دستي نازک داشت. نقش بندي بود و در

تاب عرفاني اسلیمي، آدم چه كاره بود؟بهتر كه نبود. در پیچ و

ريخت، بست. سگ را روان گرته ميزد؛ خرگوش را چابك ميعنا رقم ميكشید؛ گوزن را رمعلم مرغان را گويا مي

اما در بیرنگ اسب حرفي به كارش بود و مرا حديثي از اسب پردازي معلم در ياد است.

« صاد»زنگ نقاشي ما بود.در كالس نشسته بوديم و چشم به راه معلم. سال دوم دبیرستان بوديم. اول وقت بود و

اي كاغذ زير بغل داشت. لوله را روي میز نهاد. نقشة قالي بود و البد ناتمام بود. آمد. برپا شديم و نشستیم. لوله

معلم را عادت بود كه نقشة نیم كاري با خود به كالس آورد و كارش پیوسته همان بود: به تختة سیاه با گچ طرح

شست.نو خود به نقطه چیني نقشة خود مي نشاندريخت؛ ما را به رونگاري آن ميميجانوري

صدا شاگردي از در مخالفت« كشم تا بكشید.خرگوشي مي: »معلم پاي تخته رسید؛ گچ را گرفت؛ برگشت و گفت

خسته شديم از خرگوش، »و شیطنت ديگران را برانگیخت. صداي يكي شان برخاست: « خرگوش نه!»برداشت:

و« اسب، اسب! »د با او هم صدا شدند: و تني چن« اسب! »از ته كالس شاگردي بانگ زد: «. دنیا پر حیوان است

م پي بردي«. به درد شما نمي خورد.حیوان مشكلي است« چرا اسب؟»معلم مشوش بود. از در ناسازي صدا برداشت:

كه معلم فرياد « اسب، اسب!»راه دست خودش هم نیست و اين بار اتاق از جا كنده شد. همه با هم دم گرفتیم:

ز هرگ« صاد»و طراحي آغاز كرد. «. كشمباشد، اسب مي»معلم آهسته گفت: كت شديم. وو ما سا«ساكت!»كشید:

جانوري جز از پهلو نكشید. خلف صدق نیاكان هنرور خود بود و نمايش نیم رخ زندگان رازي در بر داشت و از سر

نیازي بود. اسب از پهلو، اسبي خود را به كمال نشان مي داد.

٣٢

حیوان روان شد؛ فرود آمد. لب را به اشاره صورت داد. فك زيرين را پیمود و در آخره ماند. پس دست معلم از وقب

باال رفت، چشم را نشاند؛ دو گوش را باال برد؛ از يال و غارب به زير آمد؛ از پستي پشت گذشت؛ گرده را برآورد؛ دم

كتف و سینه فرا رفت و دو دست را تا فراز كله را آويخت. پس به جاي گردن باز آمد. به پايین رو نهاد؛ از خم

از كار باز ماند. دستش را پايین برد و « صاد»نمايان ساخت. سپس شكم را كشید و دو پا را تا زير زانو گرته زد.

ها و ما چشم به است. كلة پاها مانده بود با سمخوطلبید؛ تمامت خود ميد مانده بود. صورت از او چیزي ميمرد

هداد اما معلم درنماند. گريزي رندانه زد كاش خبر ميرماندگيسراپاش از د«. صاد»راه آخر كار و با خبر از مشكل

هايي درهم كشید و علفزاري ساخت و حیوان را تا ساق پا به علف نشاند. شیطنت به سود اسب انجامید؛ شتابان خط

سردي گفت: سته بود، به خونخمصه رم كه از مو معل«. م نداردحیوان مچ پا ندارد، س»شاگردي گل كرد. صدا زد:

«.در علف است؛ حیوان بايد بچرد»

ماند، چارة درماندگي به شیوة معلم نقاشي مرا خبر سازيد كه شاگرد وفادار حقیرت هر جا به كار صورتگري درمي

معلم خود مي كند.

، سهراب سپهريتاق آبيا

٣٣

كارگاه متن پژوهی

قلمرو زبانی: •

از چه معادل هاي معنايي ديگري استفاده كرده است؟« نقاشي كردن»براي كلمة سپهري،( 1

از درس بیابید. مترادف، يك ( براي هريك از موارد زير2

)........................( برآمدگي پشت پاي اسب -

)........................( گردن ةچنبر -

).........................( میان دو كتف -

. چهار واژة مهم اماليي بیابید و بنويسیداز متن درس ، -3

.شده را بنويسیدنقش دستوري كلمات مشخص -4

.نكشید پهلواز جانوري هرگز« صاد»-

در جمله هاي زير توجه كنید:« و»حرف به كاربرد -5

زندگي و سفر مانند هم هستند. الف(

كنیم.كنیم و در سفر هم زندگي ميدر طول زندگي، سفر مي ب(

گويند.مي« واو عطف»،«و»نوع است؛ به اين ادهدو يا چند كلمه را به هم پیوند د ،«الف»در جملة « و»

آيد و دو جمله را به كه معموال پس از فعل مي« و»اين به است.، دو جمله را به هم ربط داده«ب» در جملة« و»

گويند.مي« ربط يا پیوند ينشانه» پیوندد،هم مي

اي بیابید و بنويسید.نمونه ،«و»براي كاربرد هر يك از انواع اكنون از متن درس،

قلمرو ادبی •

؟هاي شاعري نويسنده را يافتتوان نشانه، ميدر كدام قسمت از اين متن-1 . هاي بارز اين نوشته را بنويسیددو نمونه از ويژگي-2 .ها را بنويسیددرس پیدا كنید و مفهوم آنمتن دو كنايه در-3

٣٤

فكريقلمرو • هايي داشت ؟ مقايسه با ساير درس ها چه ويژگي ، كالس درس نقاشي دراز نظر نويسنده-1 هاي زير را بنويسید. معني و مفهوم هريك از عبارت-2 .خلف صدق نیاكان هنرور خود بود - داد.و، اسبي خود را به كمال نشان مياسب از پهل -3-.......................................................................................................................................

٣٥

روان خوانی:

پيرمرد چشم ما بود

یر ماه ت م كرده بود؛لبار اول كه پیرمرد را ديدم در كنگرة نويسندگاني بود كه خانة فرهنگ شوروي در تهران ع

رفت. ديگر شعرا كاري به كار او نداشتند. من هم كه شاعر نبودم و عالوه بر آن، آمد و مي، زبر و زرنگ مي1325

نوبت شعر خواندن او بود، يادم است برق خاموش شد و روي جوانكي بودم و توي جماعت بر خورده بودم. شبي كه

يش را خواند.«هاآي آدم»خطابه شمعي نهادند و او میز

گريخته و در كوچة « يوش»شاعر از پاريس بود.اش كوچة اش رفتم. خا نهانهيكي دو بار به خ 22تا اواخر سال

كرد.دويد و سر و صدا ميدكي بود، دنبال گربه ميشان كه كوداد و پسراريس! عالیه خانم رو نشان نميپ

اغشان رفتیم.. يكي دو بار با زنم به سر31و 29شمیران رفتند. شايد در حدود سال ديگر او را نديدم تا به خانة

استش اي بسازيم. ررفته بوديم و خیال داشتیم النهآنها تكه زمیني وقفي از وزارت فرهنگ گهاي خانة همان نزديكي

ما انةتا خاين رفت و آمد بود و بود فعلي را نداشتیم. شد و ما خانة، آن النه ساخته نمياگر او در آن نزديكي نبود

ها درست از سینة خاک درآمده بودند و آمد. محل هنوز بیابان بود و خانهساخته شد و معاشرت همسايگانه پیش

او شده بوديم، پیرمرد را زياد از آن به بعد كه همساية«. یمان»ا اي آشنايي غنیمتي بود؛ آن هم بدر چنان بیغوله

گشت.رفت و بر ميي بزرگ به دست داشت و به خريد ميهامان يا در راه. او كیفديدم، گاهي هر روز. در خانهمي

شد.اكردم كه به زودي خواهد رسید روزي كه او نبفكر نميپرسیديم و من هیچ كرديم و احوال ميسالم علیكي مي

ورتي از خودش يا از زنش تنها يا با اهل و عیال. گاهي درد دلي، گاهي مش رفتیم.گاهي هم سراغ همديگر مي

گفتیم بحران بلوغ است و سخت نگیريد، كرد و هر چه ميشان كه سالي يك بار مدرسه عوض مية پسريا دربار

فايده نداشت.

شد. اش ميگرفت كه صرف و خرج خانهاز وزارت فرهنگ ميرمرد شندرغازي زندگي مرفهي نداشتند. پی

كه گرفت و بعدكرد و حقوقي مينم بود كه براي بانك ملي كار مية عالیه خارسیدگي به كار منزل اصال به عهد

خیر وا گرفتار بود. به خصوص اين ده سالة تر شد. پیرمرد در چنین وضعيالیه خانم بازنشسته شد، كار خرابع

كرد، رفت و آمد شاعران جوان بود.اين وضع را باز هم بدتر مي آنچه

است براي خیل جوانان اما تحمل آن همه رفت و آمد را ديد كه پیرمرد چه پناهگاهي شدهعالیه خانم مي

نداشت، به خصوص در چنان معیشت تنگي. خودش هم از اين همه رفت و آمد به تنگ آمده بود.

سپردند و از قند و چاي گرفته تا تره بار دادند يا به كسي ميرفتند. خانه را اجاره ميه يوش ميهر سال تابستان ب

افتادند؛ درست همچون سفري به قندهار، هم يیالقي بود كردند و راه ميشن و دوا درمان، همه را فراهم ميو بن

كردند.هم صرفه جويي مي

٣٦

م غربتي كه رفت، براي غهرساله به جست و جوي تسلايي مي سفرهايديدم كه خود پیرمرد در اين اما من مي

دانست يا نه كه اگر به شهر نیامده بود، نیما نشده بود.دانم خودش ميشد. نميدر شهر به آن دچار مي

مسلما اگر درها را به رويش نبسته بودند، شايد وضع جور ديگري بود، اين آخري ها فرياد را فقط در شعرش

اش بي تالطم بود و خیالش تخت.. نگاهش آرام و حركاتش و زندگانيشد جستمي

دور از هر ادايي به سادگي در میان ما زيست و به ساده دلي روستايي خويش ،به همین طريق بود كه پیرمرد

هامان قارت زندگير بست تا دست آخر با حاز هر چیز تعجب كرد و هر چه بر او تنگ گرفتند، كمربند خود را تنگ ت

ماند. در چشم او كه خود چشم زمانة ما بود، ها بسته اي سالريد در دل صدف كج و كولههم چون مروا اخت شد.

ور ر چشم بي ناي بود كه دتسلیم است اما در واقع طمانینهبردي شايد هم به حق از سر آرامشي بود كه گمان مي

فراعنه هست. يك مجسمة دورة

همه سال كه با او بوديم، هیچ نشد كه از تن خود بنالد. هیچ بیمار نشد؛ نه سردردي نه پادردي و نه در اين

فر ؛ مثل اين كه پیش از سهیچ ناراحتي ديگر. فقط يك بار، دو سه سال قبل از مرگش شنیدم كه از تن خود نالیده

يوش بود. تابستانة

اول گمان كردم میراب است. خواب كه از چشمم ؛شبي كه آن اتفاق افتاد، ما به صداي در از خواب پريديم

د سیمین! به نظرم حال پیرمر»گفتم .ستم خبردار شدپريد و از گوشم، تازه فهمیدم كه در زدن میراب نیست و ش

نمود.كلفتشان بود، وحشت زده مي«. نیستخوش

يك كار غیر عادي كرد؛ يعني اده بود. براي اول بار در عمرش، جز در عالم شاعري،كه پیرمرد افتمدتي بود

چالوس روي قاطر آورده بودندش. ش را ساخت. از يوش تا كناره جادةزمستان به يوش رفت و همین يكي كار

اند ودهگفت كه وقتي يوش بسخن مي از زنياما نه الغر شده بود نه رنگش برگشته بود. فقط پاهايش باد كرده بود و

كرده و ر كه پیرمرد رويش را به ديوار ميپايیده، آن قدنشسته و مثل جغد او را ميآمده، ميبراي خدمت او مي

پرسم كه نكند آن زن فهمیده بود؟زده و من حاال از خودم ميخودش را به خواب مي

خواست و در زديم؛ آرام بود و چیزي نميیدم. هر روز سري مياو شن هر چه بود آخرين مطلب جالبي بود كه از

نگاهش همان تسلیم بود، و حاال؟ ...

كردم كه كار از كار گذشته باشد. گفتم البد دكتري بايد خبر انداختم و دويدم. هرگز گمان نمي چیزي به دوشم

نیمام »كرد: را روي سینه گرفته بود و ناله ميكرد يا دوايي بايد خواست. عالیه خانم پاي كرسي نشسته بود و سر او

.«؟از دست رفت!

شد. عالیه خانم ازه خاموش شده. باز هم باورم نمياي تاما چشم ها را بسته بودند؛ كورهآن سر بزرگ داغ داغ بود

مام از ني نیفالني! يع»پرسید: كرد و هي مياز كار گذشته است ولي بي تابي ميدانست كه كار بهتر از من مي

.«؟دست رفت

٣٧

شد بگويي آري؟ عالیه خانم را با سیمین فرستادم كه از خانة ما به دكتر تلفن كنند. پسر را پیش از و مگر مي

كلفت خانه كمك كرديم و تن او را، كه عجیب سبك بود، رسیدن من فرستاده بودند سراغ شوهر خواهرش. من و

خوابانديم. از زير كرسي درآورديم و روبه قبله

و سماور نفتي كه روشن شد، گفتم رفت قرآن « آيندها ميماور را آتش كن؛ حاال قوم و خويشبرو س»گفتم:

«.والصافات صفا»آورد. الي قرآن را باز كردم؛ آمد

آل احمد جالل

درك و دريافت: -

؟ چرا؟«حسب حال»يا ، به شمار مي آيد،«زندگي نامه»ن، اين مت-1 در كدام بخش متن، ديدگاه آل احمد در بارة جايگاه و ارزش نیما بیان شده است؟.-2

٣٨

فصل سوم:

غنايی ادبيات

٣٩

:ششمدرس

مهر و وفا

گفتم غم تو دارم گفتا غمت سـر آيد گفتــم كه ماه من شوگفتــا اگر برآيد 1

رسم وفــا بیــاموز گفتــا ز خوبرويـان اين كار كمتر آيد ،گفتم ز مهرورزان

گفتم كه بر خیالــت راه نظر ببنـدم گفتا كه شبرو است او از راه ديگر آيد

گفتـا اگر بداني هــم اوت رهبـر آيد گفتم كه بوي زلفت گمراه عالمم كرد

گفتم خوشا هوايي كز باد خلد خیـزد گفتا خنك نسیمي كز كوي دلبر آيد 5

او بنده پرور آيدگفتم كه نوش لعلت ما را به آرزو كشت گفتا تو بندگي كن ك

گوي با كس تا وقت آن درآيدـا مـگفت گفتم دل رحیمت، كي عزم صلح دارد

آيد.آمد گفتا خموش حافظ، كاين غصه هم سرگفتم زمان عشرت، ديدي كه چون سر

حافظ

٤٠

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی •

؟در متن درس، به چه معنايي به كار رفته اند، زير واژه هاي -1

شرت)..............( شبرو)...............( خلد)................( ع

و در جاي ديگر مي نشیند؛ به اين جابه جايي ضمیر،گیرد، در جايگاه اصلي خود قرار نمي ،گاهي ضمیر-2

در بیت زير: «ت»پیوستة كاربرد ضمیر مانند مي گويند. «ضمیر هشج رش يا پ»

عطار در تو هر دو جهان از كه جويمت؟ نشان از كه جويمت ؟ گم گشت ،اي بي نشان محض

اي از جهش ضمیر را مشخص كنید.نمونه ،در شعر اين درس

با توجه به ساختمان واژه، كلمات مناسب را از متن درس بیابید و در جدول زير قرار دهید.-4

مركب مشتق ساده

..............

.............

...................

..................

.................

.................

قلمرو ادبی •

قافیه و رديف را در بیت آغازين و پاياني شعر حافظ مشخص كنید.-1

به شمار مي آيد؟« مناظره»نمونه اي از چرا اين شعر حافظ،-2

به »به معناي آيد؛ ايهام، از ريشه وهم وپديد مي« ايهام»كار برود، آراية به چند معنا به هر گاه يك كلمه،-3

در دو معناي « مهر»كلمة ،«بي مهر رخت، روز مرا نور نمانده است» است؛ مانند «نترديد و گمان افكند

به كار رفته است.« خورشید»و « محبت»

نمونه اي از اين آراية ادبي را در متن درس بیابید.

٤١

قلمرو فكري •

كنید.از متن درس، براي هر يك از مفاهیم زير، نمونه بیتي انتخاب -1

اطاعت و فرمان پذيري -

طلب عنايت و بخشش -

بیت زير، با كدام قسمت از سرودة حافظ، ارتباط مفهومي دارد؟ -2

سنايي حال وي از شكل دگر خواهد شد د هیچ ثبات هر زمان غم و شادي جهان را نبو

بر پاية بیت هاي اين غزل، چند ويژگي هر يك از دو سوي گفت وگو را بنويسید.-3

نفر دوم) پاسخ دهنده( نفر اول) پرسنده(

.............................................. .................................................

.............................................. .................................................

.............................................. ..................................................

4-......................................................................................................................................................

٤٢

گنج حكمت:

حقة راز

«. اي شیخ آمده ام تا از اسرار حق چیزي با من نمايي»روزي يكي نزديك شیخ آمد و گفت:

«. باز گرد تا فردا»شیخ گفت :

آن مرد بازگشت.

قه كردند و سر حقه محكم كردند. موشي بگرفتند و در ح ،شیخ بفرمود تا آن روز

.«بگوي ،ياچ وعده كردهآن ،اي شیخ»ديگر روز آن مرد باز آمد و گفت:

«. زينهار، تا سر اين حقه باز نكني»شیخ بفرمود تا آن حقه را به وي دادند و گفت:

سر است؟ هر چند صبر كرد چه ،مرد حقه را برگرفت و به خانه رفت و سوداي آنش بگرفت كه آيا در اين حقه

سر حقه باز كرد و موش بیرون جست و برفت. نتوانست؛

.«من از تو سر خداي تعالي طلب كردم، تو موشي به من دادي؟! ،اي شیخ»گفت: مرد پیش شیخ آمد و

،و داديم، تو پنهان نتوانستي داشت؛ سر خداي را با تو بگويیم، ما موشي در حقه به تاي درويش»شیخ گفت:

.«چگونه نگاه خواهي داشت؟!

دبن منورمحم اسرارالتوحید،

٤٣

:هفتمدرس

كمال جمال و

ن از هزار گونه پند و بدان كه قرآن مانند است به بهشت جاودان؛ در بهشت از هزار گونه نعمت است و در قرآ

رآن اخبار و اعتبار است. در بهشت انهار و اشجار است و در قحكمت است.

ناتمام است. ،، بي جمال و كمال قرآنجمال بهشت تمام است و زينت بهشت زينت قرآن، بي

ها بود. آب را صفت طهارت است؛ ها بود و در قرآن حیات دلل آب است روان؛ در آب، حیات تنل قرآن، مثمثو

چون تن به نجاست بیااليد، به آب پاک گردد، و قرآن را صفت، طهارت است، چون تن به گناه و ذلت بیااليد، به

قرآن پاک گردد.

كني، با حق كن، كه تا خلق سود خود نبیند، با تو معاملت نكند! رمان كار خود كن و اگر معاملت مياي دوست! د

هر كس كه روي از معاملت با خلق بتافت، دنیا و آخرت در راه معاملت با حق بیافت.

ها بسیار است ولكن قصة يوسف )ع( هاست، و در قرآن، قصهدر عالم، نعمت بسیار است ولكن آب نیكوترين نعمت

هاست. نیكوترين قصه

د، هم د و هم وصلت؛ هم محنت بود: هم فرقت بوترين قصه هاست؛ زيرا كه در میان دو ضدجمع بواين قصه، عجب

د، در نهايت تخت و گاه بود؛ به اول شادي؛ هم راحت بود، هم آفت؛ هم وفا بود، هم جفا؛ در بدايت بند و چاه بو

چون در او اين چندين اندوه و طرب بود، در نهاد خود شگفت و بیم و هالک بود و به آخر عز و ملك بود؛ پس

عجب بود.

، از بهر آن بود كه يوسف صديق وفادار بود و يعقوب خود او را به صبر آموزگار بود، و زلیخا در «نیكوترين»اند گفته

ث رم حديالجملك جبار بود؛ ف عشق و درد او بي قرار بود، و اندوه و شادي در اين قصه بسیار بود، و خبردهنده از او

ايشان نیكوترين احاديث اهل روزگار بود.

سن سیرت او گفت؛ زيرا كه نیكوخو، بهتر هزار بار صورت او گفت، بلكه از ح سنقصة حال يوسف را نیكو نه از ح

آمد؟ از روي نیكوش امر و فرمان ،بند و زندان آمد و از خوي نیكو ،از نیكو رو. نبیني كه يوسف را از روي نیكو

حبس و چاه آمد، و از خوي نیكوش تخت و گاه آمد.

سن سیرت او داد، نه از حسن صورت او داد، تا اگر نتواني كه صورت پادشاه عالم خبر كه داد در اين قصه، از ح

خود را چون صورت او گرداني، باري بتواني كه سیرت خود را چون سیرت او گرداني.

٤٤

ها بود، از بهر آنكه در مقابلة جفا، وفا كرد و در مقابلة زشتي، آشتي كرد و در وترين سیرتنیك آنكه گفتیم سیرتش

مقابلة لئیمي، كريمي كرد.

برادران يوسف، چون او را زيادت نعمت ديدند، و يعقوب را بدو میل و عنايت ديدند، آهنگ كید و مكر و عداوت

لكر وجود او پاک كنند. تدبیر برادران برخالف تقدير رحمان آمد. مكردند تا مگر او را هالک كنند و عالم از آثا

تعالي او را دولت بر دولت زيادت كرد و مملكت و نبوت زيادت بر زيادت كرد، تا عالمیان بدانند كه هرگز كید

.دان برابر نیايد!كايدان با خواست خداوند غیب

، احمدبن محمدبن زيد طوسيوسف)ع(تفسیر سورة ي

٤٥

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی: •

.در متن درس،كلماتي را بیابید كه دربردارندة يك يا چند حرف از حروف زير باشند.1

«ص،ط،ظ،ع،غ»

جدول زير را كامل كنید. -.2

واژه انهار اشجار

مترادف

مفرد

به متن درس، معادل معنايي كلمه هاي زير را بنويسید.با توجه -3

دولت )...................( كريمي).................................( لئیمي )............................(

حذف شده است؟چگونه به نبود آن پي برديد؟ كدام قسمت جملة زير، -4

.«هزار بار از نیكو رو، نیكو خو بهتر»

در گفتار عادي، از هر « مهربان، مهربان»شوند؛ مانندبرخي واژه ها به دو گونه تلفظ مي، در فارسي معیار امروز -5

شعر، با توجه به وزن و آهنگ، بايد تلفظ مناسب را انتخاب كرد. گونة تلفظي مي توان بهره گرفت، اما در دو

را بیابید. تلفظي هاي دودر متن درس، واژه

٤٦

قلمرو ادبی: •

، كدام نوع از روابط معنايي واژه ها، بر زيبايي سخن افزوده ) اين قصه عجیب ترين....(در بند ششم متن درس -1

است؟

چهار ركن تشبیه را مشخص كنید. در جملة زير،-2

.«قرآن مانند است به بهشت جاودان»

دارند؟« جناس» كدام واژه ها در عبارت زير،-3

«وفا كرد و در مقابلة زشتي،آشتي كرد. در مقابلة جفا،»

هماهنگ باشند،كلمات ،، مصوت پاياني و يا وزنان دو جمله بیايند و از نظر صامتبه واژه هايي كه در پاي-4

گويند.مي« سجع»ه آهنگ برخاسته از آنها و ب« مسجع»

كلمات مسجع را مشخص نمايید. ،) و مثل قرآن...(م درسدر بند سو

قلمرو فكري: •

«مثل آب روان است. مثل قرآن،»به چه داليلي نويسنده معتقد است كه: -1

( 54آل عمران،آية «)كروا و مكراهلل والله خیرالماكرين.وم»به مفهوم آية شريفة كدام بخش از متن درس،-2

اشاره دارد؟

ارتباط معنايي دارد؟ م عبارت درس،با كدا هر يك از بیت هاي زير، -3

خدمت مخلوق افتخار ندارد عطار خدمت حق كن به هر مقام كه باشي -

٤٧

صــورت زيباي ظاهــر هیچ نیســت اي برادر، سیرت زيبا بیار سعدي -

توضیح دهید. دربارة ارتباط مفهومي دو عبارت زير،-4

.«الصبر مفتاح الفرج»-

خود او را به صبر آموزگار بود. يعقوب، -

5-...............................................................................................................................................................................

٤٨

شعرخوانی:

بوي گل و ريحان ها

هابوي گل و ريحان ،بي خويشتنم كردي هارفت به بستانمي ،وقتي دل سودايي 1

هااد برفت آنــادم از يـــاد تو افتـــبا ي گه جامه دريدي گل ،گه نعره زدي بلبل

هاسرها وي سر تو در جانوي شور تو در هاها وي مهر تو بر لباي مهر تو در دل

هاو روا باشد نقض همه پیمانـبعد از ت تا عهد تو دربستم عهد همه بشكستم

هان به گلستانـــكوته نظري باشد رفت تا خار غم عشقت آويخته در دامن 5

هابايد كه فروشويد دست از همه درمان آن را كه چنین دردي از پاي دراندازد

هاچون عشق حرم باشد سهل است بیابان ما را برسد شايدگر در طلبت رنجي

هاانـم از جمله قربـز يكي باشیــما نی هر تیر كه در كیش است گر بر دل ريش آيد

.هاگويم و بعد از من گويند به دورانمي گويند مگو سعدي چندين سخن از عشقش

غزلیات ،ديوان اشعار ،سعدي

٤٩

درك و دريافت: -

اي ترين ويژگي اين شعر است. به هنگام خواندن شعر، آهنگ و موسیقي ويژههاي آوايي، برجستهتناسب (1

وسیقايي، هاي مها به پارهشود. با تقسیم بیتدلنشیني و شورانگیزي بیشتر ميرسد و سبب به گوش مي

شعر را بازخواني كنید. گیرد؟چرا اين سروده، در ادب غنايي جا مي (2

٥٠

چهارم: فصل

ادبيات پايداري

٥١

درس هشتم:

واليت نخل در سايه سار

آفريدگارانخجسته باد نام خداوند، نیكوترين

كه تو را آفريد

توانم بوداز تو در شگفت هم نمي

بسنده نیست ،چشم كوچك من ات را كه ديدن بزرگي

گذردداند كه بر ديوارة اهرام ميمور، چه مي

يا بر خشتي خام

تواند ساخترين هرمي كه فرعون تخیل ميتو، آن بلندت

تواند داشت.نميمور، كه بلنداي تو را در چشم ترين و من، كوچك

*

ايوا ايستادهكه بلند بر زبر ماسچگونه اين چنین

گیري،پیرزني جاي مي در كنار تنور

كودكانة بچگكان يتیم همیزو زير م

و در بازار تنگ كوفه ...؟

*

شناختمیچ اقیانوس را نميپیش از تو، ه

كه عمود بر زمین بايستد ...

بودماز تو، هیچ فرمانروايي را نديده پیش

دار به پا كند،كه پاي افزاري وصله

و مشكي كهنه بر دوش كشد

ردگان را برادر باشدو ب

اي روشن خدا

هاي پیوستة تاريخ در شب

القدرلهاي روح لی

الفجرحتي مطلع

٥٢

*

شب از چشم تو، آرامش را به وام دارد

خروش راو طوفان، از خشم تو،

كندور ميبار كالم تو، گیاه را

رويدو از نفست گل مي

چاه، از آن زمان كه تو در آن گريستي، جوشان است

شكوفدسحر از سپیدة چشمان تو مي

يستداو شب در سیاهي آن به نماز مي

دار نگاه تو نیستهیچ ستاره نیست كه وام

ي استلبخند تو، اجازة زندگ

تو نیست. گلخند هیچ شكوفه نیست كز تبار

*

چگونه شمشیري زهرآگین

گشايدرا از هم مي -اين كتاب خداوند -وپیشاني بلند ت

توان به شمشیري، دريايي را شكافت!چگونه مي

*

هنگام كه به همراه آفتاب

به خانة يتیمكان بیوه زني تابیدي

و صولت حیدري را

شان كرديكودكانهماية شادي دست

و بر آن شانه، كه پیامبر پاي ننهاد

كودكان را نشاندي

خروشیدو از آن دهان كه هراي شیر مي

كلمات كودكانه تراويد،

آيا تاريخ، به تحیر، بر در سراي، خشك و لرزان نمانده بود؟

*

در احد

ها، تنت را در دشت شقايق كرده بود،بوسة زخمكه گل

ام بادة مهر، مست بوديمگر از كد

٥٣

كه با تازيانة هشتاد زخم، بر خود حد زدي؟

*

دار تريد؟كدام وام

دين به تو، يا تو بدان؟

هیچ ديني نیست كه وام دار تو نیست.

*

ايدري كه به باغ بینش ما گشوده

هزار بار خیبري تر است

مرحبا به بازوان انديشه و كردار تو

*

سیاه ماند شعر سپید من، رو

كه در فضاي تو، به بي وزني افتاد

گیردهرچند، كالم از تو وزن مي

چگونه در سخن تنگ مايه گنجانم؟ وسعت تو را

تو را در كدام نقطه بايد به پايان برد؟

ک الله، تبارک اللهبارتف

ن الخالقینحسک الله أاربت

دنام خداون ،خجسته باد

كه نیكوترين آفريدگاران است

و نام تو

.كه نیكوترين آفريدگاني موسوي گرمارودي علي سید

٥٤

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی •

زير توضیح دهید. مصراعدر « نیست » دربارة معنا و كاربرد واژة -1

ره نیست كه وام دار نگاه تو نیست.هیچ ستا

بیابید و در نمودار قرار دهید.گروه اسمي يك براي هر يك از نمودارهاي زير، از متن درس، -2

گروه اسمي گروه اسمي

وابسته وابسته هسته هسته وابسته وابسته

مضاف الیه صفت اسم اسم عالي صفت اشاره تصف

................ ....... ........... ......... ............ ...............

.مطابق نمودار مشخص كنیدرا اجزاي جملة زير-3

مايه بگنجانم؟چگونه در سخن تنگ وسعت تو را

ش دان»مانندمي گويند؛ « مركب -مشتق»اي كه ويژگي ساخت مشتق و مركب را با هم داشته باشد، به كلمه-4

«ش+ آموز -آموز دان+

.بسازيد« مركب»ةو يك واژ« مركب -مشتق»دو واژة « راه»به كمك كلمة

راه: مركب:............................، .......................... .

مركب:..............، ......................... .–مشتق

جمله

فعل متمم مفعول نهاد

٥٥

قلمرو ادبی: •

با توجه به سرودة زير:-1

افتاد. بي وزني/ كه در فضاي تو به سیاه ماند رو شعر سپید من،

.. و .......................... هستند.......قسمت هاي مشخص شده،به ترتیب،دربردارندة آرايه هاي .............. الف(

نامیده است؟« سپید»شعرش را ب( چرا شاعر،

را مشخص نمايید.ها آرايهزير، در شعر -2

.حبا به بازوان انديشه و كردار تواست / مرتر اغ بینش ما گشودي/ هزار بار خیبريدري كه به ب

بیابید.« تضاد»نمونه هايي براي كاربرد آراية از متن درس،-3

را ي از تضمینايند؛ نمونهگومي« تضمین»كالم میان مصراع يا بیتي از شاعري ديگر را در حديث، آوردن آيه،-4

.در اين درس بیابید

:فكريقلمرو •

حضرت علي)ع( اشاره شده است؟«جاذبه و دافعة » ويژگي به در كدام بند شعر، -1

بنويسید. ابیات زير و سرودة درسارتباط معنايي بارة نظر خود را در-2

سعدي خیره در اوصاف روي تو چون مرغ شب كه هیچ نبیند به روشني اي چشم عقل،-

فردوسي شاد دار ،گیتي آباد دار دل زيردستان خود ،به داد و دهش-

غزل معروف با مطلع زير را بخوانید و بنويسید در اين سروده به كدام اوصاف امام شهريار، با رجوع به ديوان-3

علي )ع( اشاره شده است؟

هما را وا فكندي همه سايةبه ماسكه تو چه آيتي خدا را ؟! علي اي هماي رحمت،

4-.................................................................................................................................................................................................

٥٦

حكمت:گنج

ديوار عدل

خراب شده است، آن را عمارت بايد كردن. عامل شهري به خلیف نبشت كه ديوار شهر،

كه حاجت نیست به گل و خشت و ،ديوار كن و راه ها از ظلم و خوف پاک كن ،را از عدل جواب نبشت كه شهر

سنگ و گچ.

خواجه نظام الملك توسي، سیاست نامه

٥٧

:درس نهم

ش شيرانغر

هم رونق زمان شما نیز بگذرد هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد 1

بر دولت آشیان شما نیز بگذرد تا كند خراب ،وين بوم محنت از پي آن

شما نیز بگذرد بر دهان بر حلق و خاص و عام آب اجل كه هست گلوگیر

بیداد ظالمان شما نیز بگذرد بقا نكرد ،جهان دره عادالن ب چون داد

شما نیز بگذرد سگان اين عوعو ش شیران گذشت و رفتدر مملكت چو غر 5

هم بر چراغدان شما نیز بگذرد شتها بك بادي كه در زمانه بسي شمع

شما نیز بگذرد كاروان،ناچار بسي كاروان گذشتاي انسرزين كارو

مسعود خويشتن تاثیر اختران شما نیز بگذرد ر به طالعفتخاي م

تا سختي كمان شما نیز بگذرد كنیم ل سپربر تیر جورتان ز تحم

.اين گرگي شبان شما نیز بگذرد گرگ طبع چوپانه رمه سپرده ب اي تو 11

رغانيف سیف

٥٨

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی •

بیابید و بنويسید. پنج واژة مهم اماليي خوانديد، كه در شعري -1

توضیح دهید.هاي مشخص شده را تفاوت معنايي فعل -2

گفتا تو بندگي كن كاو بنده پرور آيد كشت گفتم كه نوش لعلت ما را به آرزو -

.هم بر چراغدان شما نیز بگذرد بكشت بادي كه در زمانه بسي شمع ها -

خانواده بگويید.دو همبراي هر واژه، يك مترادف و -3

هم خانواده مترادف واژه

طبع

بقا

عادل

جمع ببنديد. ،واژگان زير را مانند نمونه به دو شیوة-4

نمونه: زمان: زمان ها، ازمنه.

..................( -) ................ دعا .................(،. -)............ خاص ، ................( -)............. محنت

قلمرو ادبي •

اين سروده مشخص كنید. بیت نخست قافیه و رديف را در -1

.،كنايه ها را بیابید و مفهوم آنها را بنويسید.بیت زيردر -2

تا سختي كمان شما نیز بگذرد بر تیر جورتان ز تحمل سپر كنیم

٥٩

معناي حقیقي به معناي اصلي واژه، يك معناي اصلي و يك يا چند معناي غیر اصلي دارد؛ هر واژه، -3

اي كه در معناي غیر حقیقي به كار كلمه گويند؛مي« يجازم»معناي و به معناي غیر اصلي آن،

مثال:شود.نامیده مي« مجاز» رفته باشد؛

«نپسندم كه به جاي تو بودهیچ كس مي ، در دل من تا تو را جاي شد اي سرو روان»

در معناي ديگري به كار رفته سعدي آن را ،بیتاين اي درخت است ولي در گونهدر لغت، نام «سرو»

.در اين جا مجاز است« سرو» ؛ يعني است

بیابید و مفهوم هر يك را بنويسید. «مجاز»دو نمونه ،اكنون در شعر اين درس

قلمرو فكري •

را به نثر روان بنويسید.درس معني و مفهوم بیت دوم -1

چیست؟« شبان گرگي»و «چوپان گرگ طبع»، «رمه»مقصود شاعر از ،در بیت زير-2

اين گرگي شبان شما نیز بگذرد اي تو رمه سپرده به چوپان گرگ طبع

بیتي مرتبط بیابید و بنويسید.نمونه براي حديث و آية زير، از متن درس،-3

امام علي)ع( «. وم علیكك و يل ومان يومي الدهر» -

185آية سورة آل عمران، «. الموت ذائقه نفس كل» -

سرودة زير، يادآور كدام بیت درس است؟ -4

خاقاني گويي چه رسد خذالن؟ ،قصر ستمكاراناين رفت ستم بر ما بر ،داديم هما بارگ

5-..................................................................................................................................

٦٠

شعرخوانی:

باز اين چه شورش است

باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است؟! 1

باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم اســت؟!

باز اين چه رستخیز عظیم است؟! كز زمین

بي نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم اســــت

گويا طلوع مي كند از مغـــــرب،آفتاب

كاشــــوب در تمــامـــي ذرات عــالـــم اســــت

گر خوانمش قیامت دنیا، بعید نیســـت

ايــن رسـتـخــیز عـــام كه نامـــش محرم اســــت

در بارگاه قدس كه جاي مالل نیســـت 5

ســــرهاي قدسیان، همـــه بـــر زانوي غم اســـت

جن و ملك بر آدمیان نوحه مي كنند

زاي اشـــرف اوالد آدم اســـــتــــگـــويا عــ

خورشید آسمان و زمین، نور مشرقین

كنــــــار رسول خدا، حسینپروردة

محتشم كاشاني

:درك و دريافت

خوانيبا شعر ،ة حاكم بر فضاي شعراين سرودة محتشم كاشاني را از نظر احساس و عاطف (1

مقايسه كنید.« هابوي گل و ريحان»

توضیح دهید. را« آشوب در ذرات عالم» مقصود شاعر از (2

٦١

پنجم: فصل

اسالمیادبيات انقالب

٦٢

:درس دهم

شكنصف دريادالن

.حاشیة اروندرود 1324غروب روز بیستم بهمن

گردد و مگر به راستي خي زمین حاشیة اروندرود جاري ميشود و تو گويي تقدير تاريغروب نزديك مي

ن یفرداي كرة زمرسد و تاريخ يق انسان ها به انجام ميباري تعالي است كه از طر تشیجز اين است؟ تاريخ، م

تظر اند و با اشتیاق مننون در حاشیة اروندرود گرد آمدههايي كه اكيابد؛ همین بچهبه وسیلة اين جوانان تحقق مي

شب هستند تا به قلب دشمن بتازند.

هاي حاشیة اروندرود، میان نخلستانهاي نجات، در لح، با كوله پشتي و پتو و جلیقهبچه ها، آماده و مس

اني شگیرند و بعضي ديگر پیكنند. بعضي ها وضو ميبه سوي پايان خوش انتظار طي مي ين ساعات روز راآخر

اند ي يافتهها گوشة خلوتبندند. بعضي ديگر از بچهبر پیشاني مي« زائران كربال»اند بندهايي را كه رويشان نوشته

مه ناكنند و وصیتي خويش را محاسبه ميسراپاي زندگ كاوند ووسواس يك قاضي ميو گذشتة خويش را با

ات را نامهلرزد: آيا وصیتو تو به ناگاه دلت مي« ناس ... بخشد اما واي از حق الحق الله را خدا مي»نويسند: مي

اي؟تنظیم كرده

ر كنند و از طرف ديگراست و ريس ميهاي مهندسي جهاد آخرين كارهاي مانده را از يك طرف، بچه

كنند ... راستي تو طرز استفاده از دقتي عجیب همه چیز را وارسي مي شويند و باهايشان را ميدارها قايقسكان

ا هه محض شكستن خطوط مقدم دشمن، آناند تا بن راه سازي را بار شناورها كردهماسك را بلدي؟ وسايل سنگی

اي میمي و بي تكلف و متواضع و سادههاي صن بچهها نیز هماة اروند حمل كنند و بچهرا به آن سوي رودخان

جا و در اين ساعات، بیني ... اما در اينمحل كارت و اينجا و آنجا مي هستند كه همیشه در مسجد و نماز جمعه و

د اما تو هستن هايي از رازهاي شگفت خلقتيابند. تو گويي اشیا گنجینهمة چیزهاي معمولي حقیقتي ديگر ميه

اي.يافتهحال در نمي تا به

يابند كه وصف آن ممكن نیست. آن روستايي ها آن چنان صفايي مين لحظات، دلدر اينجا و در اي

اهي خوكاشته است، امشب سربازي است در خدمت ولي امر. به راستي آيا ميجواني كه گندم و برنج و خربزه مي

رزمنده، كشاورز است و اين يك طلبه است و آن ديگري در سربازان رسول الله )ص( را بشناسي؟ بیا و ببین آن

ة ما همهاي دورافتادة مشهد لبنیات فروشي دارد و به راستي آن چیست كه مغازة گم نام، در يكي از خیابان يك

داني: عشق.گردآورده است؟ تو خود جواب را ميها در اينجا، در اين نخلستان

٦٣

گذرانند. اينها قبل از شروع عملیات را در آن ميله آخرين لحظات اي است كه گردان عبدالاينجا سوله

ه دل شیطان را از رعب و ريزند، دريادالن صف شكني هستند كاند و اشك ميكه يكديگر را در آغوش گرفته

لرزانند و در برابر قوة الهي آنان هیچ قدرتي ياراي ايستايي ندارد.وحشت مي

جويي؟ عشق؟ يینة تجلي همة تاريخ است. چه مياست و اين جا آنماندهساعتي بیش به شروع حمله

جاست.ر است؛ بدر و حنین و عاشورا اينجاست. همة تاريخ اين جا حاضجويي؟ انسان؟ اينهمین جاست. چه مي

كنارة اروند -صبح روز بیست و يكم بهمن ماه

سینة مؤمنین درخششي عجیب دارد. ديشب هنوز فضا از نم باران آكنده است اما آفتاب فتح در آسمان

ها در سكوت شب، سره فروريخت. پیش از همه غواصلیة عملیات، خطوط دفاعي دشمن يكدر همان ساعات او

آنگاه خیل بعد از خواندن دعاي فرج و توسل به حضرت زهراي مرضیه )س(، به آب زدند و خط را گشودند و

مش و اطمیناني كه حاصل با آرا دند. صف طويل رزمندگان تازه نفس،ند روان شها و شناورها به آن سوي اروقايق

ه برسانند. گاه كنند و خود را به خط مقدم ميتح را به سوي فتوحات آينده طي ميوسعت جبهة ف ايمان است،

ي ر، بعد از شبغروبیني كه فاتحانه، اما با همان تواضع و سادگي همیشگي، بي گاه گروهي از خط شكن ها را مي

ن و لات تاريخ جهاترين تحوفت آور است كه انسان در متن عظیمو به راستي چه قدر شگ گردند،پرحادثه باز مي

تداران اين تحول زندگي كند و از نسیان و غفلت، هرگز در نیابد كه در كجا و در چه زماني زيسدر میان سردم

كند.مي

رسانند و است، خود را به قايق ها مي« خور»آنها با اشتیاق از بین گل و اليي كه حاصل جزر و مد آب

كنند. طلبة جواني با يك بلندگوي دستي، هم چون وجدان جمع، هاي فتح ترک ميساحل را به سوي جبهه

دشمن در برابر ايمان جنود خدا متكي گیرد. مي كند و دايم از بچه ها صلواتضاي نفوس را با ياد خدا معطر ميف

آيند، ي تالفي شكست بر ميبه ماشین پیچیدة جنگ است. از همان نخستین ساعات فتح، هواپیماهاي دشمن در پ

زده است يمان است، حكومت دارد. دشمن حیرتكه در معركة قلوب مجاهدان خدا، آرامشي كه حاصل احال آن

هراسد آن كس كه به جاودانگي روح خويش در اسد؟ كجا از مرگ ميكه چگونه ممكن است كسي از مرگ نهر

دست ديگري كه جوار رحمت حق آگاه است؟ و اين چنین اگر يك دست تو نیز هدية راه خدا شود، باز هم با آن

عباس بن علي )ع( باشد، چه باک اگر « تمثیل وفاداري»تو آن « اسوة»شتابي. وقتي ها ميباقي است، به جبهه

اي است كه با يك دست و يك ام وصف حال رزمندهية راه خدا شود؟ اينها كه نوشتهدو دست تو نیز هدهر

تك تیرانداز است و آن آستین دهد كه دارش نشان مياست. تفنگ دوربینايستاده« خور»تین خالي، در كنار آس

كه او به عهدي كه با ابوالفضل )ع( شود، نشانة مردانگي است و اين ، كه با باد اين سوي و آن سوي مياشخالي

«.مبادا امام را تنها بگذاري»بسته، وفادار است. چیست آن عهد؟:

اي.در خط، درگیري با دشمن ادامه دارد. دشمن بردة ماشین است و تو ماشین را در خدمت ايمان كشیده

٦٤

ست و كوهي از خاک اتهي از آتش نشسزند. بر كوهريز ميديد، بولدوزرچي جهاد خاکدر زير آن آتش ش

شود كه در میان يك دشت باز گرفتار آتش دشمن ريز هم آنگاه تفهیم ميكند و معناي خاکرا جا به جا مي

سازد. ا يك بیل دستي براي خود سنگري ميباشي. يك رزمندة روستايي فريماني در میان خاک نشسته است و ب

برابر غناي خالق است. معناي آنكه در نماز پیشاني ر مخلوق در اند و خاک مظهر فقآنها چه انسي با خاک گرفته

ها سالم كن؛ به مراتب قرب نداري. برو به آنگذاري، همین است و تا با خاک انس نگیري، راهي بر خاک مي

ه د كها مجاهدان راه خدا و علم داران آن تحول عظیمي هستنر و بر شانة پهنشان بوسه بزن. آندستشان را بفشا

ت.الهي اس ةسازند و آيندة بشريت، آينددهد. آنها تاريخ آيندة بشريت را ميسان امروز را از بنیان تغییر ميان

1352مهر ، 12مجلة ادبیات داستاني، شمارة به نقل از مرتضي آويني،

خفته است ،درون دشت شب ،كارام رم به خواب آن مرداب حسرت نب

خوابش آشفته است ،دريا همه عمر ـوفان دريايم و نیست باكم از ط

كدكنيشفیعي محمدرضا

٦٥

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی : •

بنويسید. پنج گروه كلمة مهم اماليي از متن درس بیابید و-1

توضیح دهید.« سردمدار»ساخت و معناي كلمه بارة در نامه،با رجوع به لغت-2

ر بیابید و مفرد هر يك را بنويسید.از متن درس، چهار جمع مكس-3

«چيشكار»مانند ؛«چي=اسم اسم+ »بدين شكل است: ،«مشتق» هاي ساخت كلمةيكي از راه-4

را در متن درس بیابید. اي از آنكاربرد دارد؛ نمونه« پيشه و شغل»در معناي « چي»پسوند كلمه،در اين

هاي زير توجه كنید:جمله به-5

خطوط دفاعي دشمن يكسره فروريخت.الف(

لرزاننداينها دريادالن صف شكني هستند كه دل شیطان را از رعب و وحشت مي ب(

گويند.مي«مركب» كه بیش از يك فعل دارند،و به جمله هاي دوم « ساده» اول كه يك فعل دارد، ةبه جمل

مله از جبه طوري كه يكي دو جمله است كه از نظر معنايي به يكديگر وابسته هستند،، شامل «ب»مركب جمله

ها بدون ديگري ناقص است.

بیابید و بنويسید. ، نمونه هريك از انواع جمله) ساده، مركب( رااز متن درس اكنون

قلمرو ادبی: •

كدام آرايه ادبي است؟بردارندة در ص شده،هر قسمت مشخ-1

خفته است دشت شبكارام درون مردابحسرت نبرم به خواب آن

زير،كنايه را مشخص كنید و مفهوم آن را بنويسید.در عبارت --2

رب نداري.راهي به مراتب ق، انس نگیري؛ تا با خاک

٦٦

:فكري قلمرو •

رفته است؟بهره گ« القلوب نئاال بذكراهلل تطم» سنده در كدام جمله ، از مفهوم آيةنوي-1

شفیعي كدكني توضیح دهید.و سرودة « دريادالن صف شكن»متن بارة ارتباط محتوايي در -2

؟«نین و عاشورا اينجاستدر و حب ست،همه تاريخ اينجا)جبهه(حاضر ا»چرا نويسنده معتقد است كه-3

4-.............................................................................................................................................................................................. .

٦٧

گنج حكمت:

فراتريك گام،

استدعاي مجلس كردند. اجابت كرد. ،طوس رسید. مردمان از شیخبار به شیخ يك

.ندنشستو مي ندآمدتخت بنهادند. مردم مي ،بامداد در خانقاه

هیچ جاي نبود. هچنانك قرآن برخواندند و مردم بسیار درآمدند. ،قريانم ؛چون شیخ بیرون آمد

«.فراتر آيد ،يك گام ،جا كه هست خدايش بیامرزاد كه هركسي از آن» است و گفت:برپاي خ فمعر

هرچه ما خواستیم » و دست به روي فرو آورد و گفت: ؛«عینجمأ هآل و دمحي ملع ي اهللصل و» شیخ گفت:

ت اي نگفت و از تخكلمه« فراتر آيید. قدميك ،هستید هاو بگفت كه از آنچ ؛اندو همه پیغمبران بگفته ،گفت

كرد مجلس را. ين ختما فروآمد و بر

، محمدبن منورحیدواسرارالت

٦٨

درس يازدهم:

خاك آزادگان

نــم از گلشن اندر گل بجوشد گل من ، دشمنمن خاک كشي گر خون به

نـم ، سر از تنخصم اي جدا سازي دوزيـــب رمـــتی ، بهوزيـــگر بس مـــتن

؟نـم هنــــو می من میان تو عشق اييــــبر مــــ، ز قلبيــــــتوانا ميـكج

نـم كندن ، جانتـساتجلي هستي هادتـــــش مــــآرمان ،امرانيمن ايـــ

من نـدفافروزد از م بعد از من كه رددــگ ردهــــافس ،شعله مپندار اين

نـم نــو، توسـت گــنیرن بتازد به شــو خواه تكريم ، نهو سازش تسلیم نه

من نـشد خرم خوشه خشم همه انـجوش ايـــدري ،است خلق رود كنون

من رورد دامنــپمي ،رــــصب لگ مـــــانـــآزادگ اکــــاز خ آزاده نــم

.نــم گردن مـست غـتی گر به زني مـوشــهرگز نن ،وحیدـــت ز از جامـــج

رور اعظم باكوچي(سپیده كاشاني )س

٦٩

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی: •

دو معادل معنايي بنويسید. «افسرده»واژة براي-1

را در جدول قرار دهید. اجزاي هر جملة بیت زير-2

.«من جان كندن ي هستي است،شهادت تجلم ـرمانآ یم،ـمن ايران»

گزاره نهاد

.................... و ........................ قرار گرفته است.نقش دستوريدر ،به ترتیب« م»در بیت زير، ضمیر-3

.«سر از تن من جداسازي اي خصم، م بدوزي به تیر ،گر بسوزيم ــتن»

قلمرو ادبی •

را در هر تشبیه معین نمايید.« مشبه به »و « مشبه»-1

«من خرمن خشم شد،همه خوشة درياي جوشان خلق است، كنون رود»

مقايسه كنید.« مهر و وفا»اين سروده را از نظر قالب و مضمون با شعر-2

در كدام مفهوم مجازي به كار رفته اند؟« شعله»و « خاک»شعري كه خوانديد، واژه هاي در-3

شود؛ ، بنابر تشخیص شاعر يا نويسنده جابه جا ميدر زبان ادبي اجزاي كالم، براي تأثیر بیشتر سخن يگاه-4

فعل بر نهاد، مقدم شده است تا شیوايي و رسايي كالم مفعول وكه ، «پرورد دامن منگل صبر، مي»مصراعمانند

گويند.مي« شیوة بالغي»بیشتر شود؛ به اين گونه بیان

نمونه اي از كاربرد شیوة بالغي را در متن درس بیابید و آن را توضیح دهید.

٧٠

فكري:قلمرو •

تاكید شده است؟«يگانه پرستي»بر مفهوم در كدام بیت،-1

زير مقايسه كنید. هاي دوم و سوم را با سرودةون بیت مضم-2

ك فراهانيممالاديب ال «پیوند ، ريشةمگسل ازين آب و خاک اي درخت تنومند ،بر خاكيتا ز»

وال تحسبن الذين قتلوا في سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم »شاعردر كدام بیت، به مفهوم آية شريفة-3

اشاره كرده است؟ (سورة آل عمران ،129آية « )يرزقون

4-..............................................................................................................................................................

٧١

روان خوانی:

شيرزنان ايران

ي كردم. براشدند شناسايي، و بعد مشخصاتشان را ثبت ميابتدا بايد مجروحاني را كه وارد اورژانس مي

ي شست و شو و رسیدگي شوند.آوردم تا آمادهميهاي مجروحان را با قیچي از تنشان بیرون اين كار، لباس

بیمارستان به همه چیز شبیه بود جز بیمارستان؛ غلغله بود. ازدحام مردم براي اهــداي خون و كمك

ي كاركنان بیمارستان را كالفه كرده بود و نظم بیمارستان از دست رئیس و مدير و پرستار و نگهبان، رساني، همه

هوايي، در هم آمیخته بود.ها و صداي هشدار حملة آمبوالنسزوزة خارج شده بود. صداي

ها كفاف كرد. تختطراري ميي هوايي، بیمارستان را ناچار به استفاده از برق اضقطع برق، هنگام حمله

شهدا را به سردخانه منتقل كنند. حتما بايد باالي سر افراد شد جنازة داد. حتي فرصت نمينمين را مجروحا

اند يا مرده. گورستان شهر، گنجايش اين همه جنازه را نداشت. حتي براي بردن دادي، زندهرفتي تا تشخیص ميمي

ن را جابه جا كنند.دادند، مجروحاها ترجیح ميبوالنساجساد، ماشین نداشتیم و آم

،داده بودند باريد. كودكاني كه مادرهايشان را در بمباران از دستاز زمین و آسمان، مرگ بر شهر مي

سرگردان و تنها در شهر، رها شده بودند.

اش فكر كني و بعد حلش كني، جنگ اصال منطقي ي رياضي نیست كه دربارهبا خودم گفتم: جنگ مسئله

ندارد كه با منطق بخواهي با آن كنار بیايي. جنگ، كتاب نیست كه آن را بخواني. جنگ، جنگ است. جنگ حقیقتي

كني. ا نبیني، دركش نمياست كه تا آن ر

شديم. چند نفر سرباز در كنار جاده، زير كیلومتري آبادان نزديك مي 12كم كم به تابلوي راهنماي

هاي نفت به حالت سینه خیز، دراز كشیده بودند و چند خودروي خودي متوقف شده، توجهم را جلب كرد.لوله

توانستیم هیچ حرفي بزنیم.شد. نميناگهان خودروي ما با صداي انفجار مهیبي متوقف

از راننده پرسیدم: چي شد؟

دانم، مثل اين كه اسیر شديم.گفت: نمي

اسیر كي شديم؟ -

ها.اسیر عراقي -

ها؟اينجا مگه آبادان نیست؟ تو ما رو دادي دست عراقي -

اهلل كبر، خواهر! همه با هم اسیر شديم. -

را به ماشین ما رساندند. من كنار پنجره، بي حركت در اين هنگام، سربازهاي عراقي سريع خودشان

ي ماشین را با قنداق شكستند..ها شیشهنشسته بودم، اما آن

و راننده و هاي خود درآمدند و دور ماشین جمع شدندوقتي پیاده شديم، مثل مور و ملخ از كمینگاه

شن به پايین جاده پرتاب كردند. سرنشین را مثل كیسة

٧٢

هايم را هايم اشاره كردند. آستر جیبام را تكاندم. به جیبهايم كشیدم. مقنعههايم را روي لباسدست

هايم را از جیبم درآوردم، در حالي كه حكم مأموريتم را در يك مشتم پنهان كرده بودم، بیرون كشیدم. وقتي دست

شروع به تكاندن جیبم كردم.

با خنده اي زيركانه، انگار كه به كشف «. مشتت را باز كن»اره كرد: افسر عراقي متوجه كاغذها شد و اش

بزرگي رسیده است، هر دو كاغذ را از من گرفت و مترجم را صدا كرد.

ي فرماندار آبادان.مترجم خواند: معصومه آباد؛ نماينده

هاي پرورشگاه به شیراز.مأموريت: انتقال بچه

اند. در حالي كه از خوشحالي در پوست امي ايران را به دام انداختههاي مهم نظفكر كردند يكي از مهره

ها را گوشهاي آنگفتند و من با كنجكاوي حركات و حرفگنجیدند پشت سر هم به عربي جمالتي ميخود نمي

و« ینيبنات الخم»ي فهمیدم. كلمهدادم، كمتر ميپايیدم. اما هر چه بیشتر گوش ميدادم و دور و برم را ميمي

شنیدم. بالفاصله، بي سیم زدند و خبر را ارسال كردند.ژنرال را در هر جمله و عبارتي مي

از مترجم پرسیدم: چي داره مي گه؟

ايم.گفت:مي گه ما دو ژنرال زن ايراني را اسیر كرده

گفتم: ما مددكار هالل احمريم.

ايراني خطرناک ترند. هاي ايراني از مردهايترجمه كرد و افسر عراقي گفت: زن

ها اينقدر خطرآفرين بودند، احساس غرور و استقامت بیشتري كردم. از اين كه دو دختر ايراني در نظر آن

شد كه امتحان من اسارت باشد.خواستم خدا امتحانم كند. باورم نميياد روزهايي افتادم كه مي

تم جلوي دشمن، ضعف نشان دهم. عنوان بنت خواسديدم كه دست بسته و اسیرند. نميبرادرهايم را مي

.ترسیدمداد اما از سرنوشت مبهمي كه پیش رويم بود، ميالخمیني و ژنرال به من جسارت و جرأت بیشتري مي

ي گروه گروه صبحدم بیست و چهارم مهر هم زمان شد با سر و صداي خودروهاي بعثي و هجوم دوباره

لي انتقال دادند.اسمت همین جاده سرازير بودند. من و مريم را به گود نیروهايي كه از شمال خرمشهر به

شد. ساعت ده صبح جواني با قامتي باريك و بلند و محاسني قهوه تعدادمان ساعت به ساعت بیشتر مي

هايشان او را اي مثل تیري كه از دور شلیك شود، به جمع ما پرتاب شد. پنجاه رأس گوسفند با صداي زنگوله

چرخانديم، صورت ها گوسفندها را هم با او داخل گودال كردند. به هر طرف كه سر ميكردند و عراقياهي ميهمر

كردند.ريختند و يكسر بع بع ميگوسفندها توي صورتمان بود و روي دست و پايمان فضله مي

. شدرام ميكشید، آكرد، به محض اين كه آن جوان، دستي به سرش ميهر گوسفندي كه سر و صدا مي

يكي از برادرهاي سپاه امیديه از او پرسید: اسمت چیه برادر؟ شغلت چیه؟

است و چوپانم. كاشي هستم. ديروز از كاشان راه افتادم. « عزيز»با سادگي و صداقت تمام گفت: اسمم

ها به جبهه هديه كرده، من تو مسیر توي واليتمان هر كي دوست داشت چند تا گوسفند براي سالمتي رزمنده

آبادان بودم كه گیر افتادم.

٧٣

داديم، بین گوسفندها باشیم نه بین اما هر دو ترجیح مي ما را از گروه جدا كردند و سوار ماشین شديم

ها!گرگ

ي بیرون، سراسیمه، بلند شديم و براي اين كه از اخبار جديد، مطلع شويم صبح روز بعد با صداي همهمه

از پشت پنجره، بیرون را نگاه كرديم.

جوان، وارد زندان كردند. كامیوني پر از اسیران ايراني از نظامي گرفته تا غیرنظامي و پیر و

يك نفر به آرامي گفت: اين چه تقدير و مصلحتي بود؛ ما آماده بوديم بجنگیم تا در راه خدا كشته شويم،

كند؟آن وقت نجنگیده اسیر شديم. يعني خدا اينجا نشستن و كتك خوردن را از ما قبول مي

از من پرسیدند: كي به كربال آمديد؟

نیست، تنومه است.گفتم: اينجاكه كربال

گفت: چرا، اين راه و اين تقدير، عین كربالست. عشق به كربال و سیدالشهدا شما را به عراق كشانده است.

ها را كه نزديك تر بود پرسیدم: برادران مجروح اين جا نیستند؟ گفت: نه خواهر، اين جا سالم ياطلبهاز

كنند.مجروح مي

ها را به اتاق شكنجه روانه كردند و آنمالک و معیار خودشان انتخاب مي ها را نوبتي و از رويبچه

بردند، اما روي چهار گذاشتند، او را با پاي خودش ميالخمیني )پاسدار( ميكردند. روي هر كس انگشت حرسمي

اي خونین و مالین برمي گرداندند كه اصال قابل شناسايي نبود. دست و پا و چهره

راي اين كه اين فضاي ظالمانه و دلخراش را قابل تحمل كنند، همه چیز را به خنده و شوخي ها ببچه

ین هاي ضخیم و آستنشستند توي صف كتك خوري اما اسمش را گذاشته بودند، هواخوري. لباسگرفته بودند. مي

ها را كمتر احساس كنند.كردند كه شدت ضربات كابلبلند را چندتايي تن همديگر مي

ها را دانهاي رنگ آنديوارها تنها شريك و تكیه گاه درد و رنج ما بودند. ديوارهايي كه تعداد كاشي قهوه

شناختیم. گويي در و ديوار، بخشي از دارايي هايشان را ميي سايه روشندانه شمرده بودم. ديوارهايي كه ديگر همه

سیزده براي ما آشناتر و جذاب تر بود. هر كاشي، شمارةشد. اما ديوارهاي سلول ميما بود كه با ما جا به جا

ها با جسم تیزي، هنرمندانه با شعري لطیف و سوزناک، روي ديوار حك يادگاري از يك عزيز در قاب بود. يادگاري

ها نوشته شده بود:شده بود. روي يكي از كاشي

«را تا باد برد سوي وطن، بوي تنم تابوت مرا جاي بلندي بگذاريد»

دومین ديدارمان با هیأت صلیب سرخ انجام شد. با آمدن اين هیأت شور و هیجان 1321در شهريور

هاي كاغذي چند شد. اسرا با اين پرندههاي كاغذي ميافتاد و فضاي اردوگاه پر از پرندهزيادي در اردوگاه به راه مي

كردند.واي ديگري سیر ميكردند و همه در حال و هساعتي را به سرزمین مادري سفر مي

توانید پايین همین ايم. شما ميهايتان براي شما نامه آوردهرئیس هیأت صلیب سرخ گفت: ما از خانواده

كنید. پرسيها پاسختان را بنويسید. در هر نامه، بیشتر از بیست و دو كلمه ننويسید؛ فقط با خانواده احوالنامه

« هنور ديد»كرد ود كه يك باره، چشمم به تكیه كالم پدرم كه صدايم ميها بمن هم، تمام حواسم به نامه

فهمیدم. بي اختیار، سرم را جلو و جلوتر و چشمانم را ريز شنیدم، نه ميروشن شد. ديگر توضیح و ترجمه را نه مي

٧٤

هاست، مال خوانم. وقتي فهمید نامه اي كه روي ديگر نامهبینم و درست ميكردم تا مطمئن شوم درست ميمي

كردم. به ردمن است، آن را به سمتم گرفت. نامه را گرفتم و بوسیدم؛ گرماي دستانش را روي كاغذ نامه حس مي

وي داد؛ بكشیدم. نامه بوي پدرم را ميقطرات اشك كه هنگام نوشتن از چشمانش، روي نامه چكیده بود، دست مي

د. تمام كلماتي را كه پدرم با دستان لرزان نوشته بود، مثل شربتي داام را. بوي مهرباني و عشق ميي زندگياسطوره

خنك و گوارا نوشیدم و كلمه به كلمه خواندم:

نور ديده كجايي؟ از كجا باور كنم تويي تا سالمت كنم. همه جا را گشتم. سراغ تو را از هر كسي گرفتم. »

«.سپارمت تا همیشه زنده باشيبه خدا مي

ه اي است كه پدر با دستان مهربانش براي من نوشته است!؟ باور كردني نبود ...خداي من! اين نام

زمان آمارگیري لعنتي، برادرها را در گرماي پنجاه درجه كه خورشید وسط آسمان بود، روي دو پا

رود شان فوانيهاي استختر بر بدنها با شدت هر چه تمامشمردند. ضربههاي كابل ميها را با ضربهنشاندند و آنمي

انجامید، به پنج نوبت در هفته، آمد. اين نمايش مرگبار كه هفته اي سه بار به مدت يك ساعت به طول ميمي

تبديل شده بود.

كشیدند و چند نفر ديگر از ها را هم بیرون مياين بار، زير بغل برادران مجروح و معلول را گرفته، آن

اردوگاه در حالي كه چند سرباز كابل به ه بودند. فرماندةها نشستجمع آناسراي سالخورده و قدخمیده هم در

ش نوشته شده بود، همراه با فح« لعن علي الصدام»دست، دور او را گرفته بودند و يك تكه برگه را كه بر آن عبارت

داد.ها نشان ميو ناسزاهايي كه همیشه ورد زبانش بود، به بچه

هاست. بعضي از مجروحین و پیرمردها ة ساختگي، بهانه اي براي اذيت و آزار بچهپیدا بود كه اين برگ

ها كاله و لباس گرم پوشیــده بودند اما آن« األنبار» خود را كامال آمادة شلاق كرده بودند و در هواي داغ اردوگاه

شد. فرمانده اد سربازها اضافه ميها را از تنشان بیرون كشیدند. هر لحظه به تعدها و لباسبا وقاحت همة كاله

برد كه آن را با دندان نگه دارند تا نتوانند ناله كنند. اگر كسي در حین اردوگاه كفشش را جلو دهان برادرها مي

گرفت.ها شدت بیشتري ميزد، ضربهشلاق خوردن، فرياد مي

ع( سرد كرد، شدت ) ابراهیم داديم، همان طور كه آتش را بر حضرتخدا را به مقدسات عالم قسم مي

ها را بگیرد و اين عذاب را بر آنان آسان سازد.اين ضربه

در يكي از روزها كه ماموران صلیب سرخ آمده بودند، نامه و عكسي از پدرم برايم آوردند كه وقتي به آن

يافتم.كردم، در نگاهش نشاني از خودم مينگاه مي

رت، ضربان قلب و سوي چشم ما، به خطوط و سطور اين كاغذها و تمام توش و توان ما در دوران اسا

كرديم. خوابیديم و زندگي ميزديم و ميرفتیم و حرف ميها راه ميها بسته بود. با كلمات اين نامهكلمات و نوشته

ند و گرفتند. كلمات هم، صدا و هم نگاه داشتدادند و هم جان ميكلمات، آن قدر قدرت داشتند كه هم جان مي

چرا معجزة پیامبر ما توانستند ما را آرام يا متالطم كنند و آن جا بود كه معجزة كلمه را دريافتم و فهمیدممي

كلمه و كتاب بود. دريافتم خمیرماية آدمي، كلمه است. فقط افسوس كه اجازه نداشتیم بیش از شش خط يا بیست

دانستم اين كلمات در جان مادر و پدر و كردم و مياه ميو چند كلمه بنويسیم. اما من بي مالحظه، كاغذ را سی

٧٥

كنند؛ پس هر چه بیشتر، بهتر. چقدر سرگرم اين ها با اين كلمات زندگي ميشود و آنبرادر و خواهرانم ريخته مي

نوشتیم.شديم؛ سهم ما دو برگه كاغذ بود و بايد در همان دو كاغذ همه چیز را براي همه ميكلمات مي

كردماش يك مرگ بود و هر شب بر جنازة خودم شیون ميتوانم از روزهايي بگذرم كه هر لحظهميچگونه

ام و دوباره بايد خود را آمادة مرگ كنم!ديدم، زندهو صبح مي

اگر چه اين رنج، مرا ساخته و گداخته كرده است. اصال حاضر نیستم، يك قدم از خودم عقب نشیني كنم؛

خاكم عقب نشیني كرده باشد.حتي اگر دشمن از

ي بزرگ اسیران هاي انتظار طاقت فرساي خانوادهبه خودم قول دادم، هیچ وقت درد و رنج خود و لحظه

شويم. تاريخ كشورمان درد كشیده را فراموش نكنم. اگر فراموش كنیم و دچار غفلت شويم؛ دو باره هم گزيده مي

وشي سپرده و تاوان آن فراموشي را نسل ديگري پرداخته است.سرشار از خاطراتي است كه يك نسل به فرام

هر كركسي بدون »ياد يك نامة تاريخي افتادم كه در آن، يكي از سرداران و دالوران وطن، نوشته بود:

«.اجازه از بام میهن ما بگذرد، بايد پرهايش را به تربیت شدگان نسل ما باج دهد

چهارسالة اسارتم، يك پر كركس را بكنم، خوشحالم.از اين كه توانسته بودم با رنج

.: من زنده ام، معصومه آبادكتاب اي ازچكیده

درك و دريافت: -

د؟و شهیدان تجلیل كر جانبازان گري آزادگان،توان از ايثاربه اعتقاد شما چگونه مي (1

است؟هاي انقالب اسالمي داشتهت دورة جنگ، چه نقشي در حفظ ارزشثبت خاطرا (2

:«اممن زنده»متن تقريظ رهبر معظم انقالب بر كتاب

كتاب را با احساس دوگانه اندوه و افتخار و گاه از پشت پرده اشك خواندم و بر آن صبر و همت و پاكی و صفا

هاي ها آفرين گفتم. گنجينه يادها و خاطرهها و شاديها و رنجهنرمندي در مجسم كردن زيبائیو بر اين

ها را پرشمار ها و آموختنیمجاهدان و آزادگان، ذخيره عظيم و ارزشمندي است كه تاريخ را پربار و درس

.و هنر و نمايش سپردنها بيرون كشيدن و به قلم ها و حافظهكند. خدمت بزرگی است آنها را از ذهنمیاش الزم است. به چهار بانوي قهرمان اين كتاب و بويژه نويسنده و راوي هايی است كه ترجمهاين نيز از نوشته

1332/ 5/7 .فرستمهنرمند آن سالم می

٧٦

ششم: فصل

ادبيات حماسی

٧٧

زدهمدرس دوا

رستم و اشكبوس

سخن بر سر پیكار میان ايرانیان و تورانیان است. هنگامي كه كیخسرو بر تخت نشست، افراسیاب در سرزمین توران

، رستم . كیخسروتازديم. سپاه توران به كمك سرداراني از سرزمین هاي ديگر به ايران ندینشيمبر تخت پادشاهي

. يكي دو تن، از سپاه ايران ديجويمو مبارز ديآيم. اشكبوس، پهلوان سپاه توران، به میدان خوانديمرا به ياري

نيتريعال. نبرد رستم با اشكبوس يكي از روديماما سرانجام رستم، پیاده به میدان نهنديمپاي به میدان

آوري با هم آمیخته است.ي نبرد تن به تن است كه در آن طنزگويي و چاالكي و دالوري و زبان هاصحنه

ز بهرام و كیوان، همي برگذشت خروش سواران و اسپان ز دشت 1

خروشان دل خاک، در زير نعل همه تیغ و ساعد ز خون بود، لعل

رـرآورد پــاب دالور بـقــع شیران نر ،د از آن جايــبرفتن

به جوش آمده خاک، بر كوه و سنگ نماند ايچ با روي خورشید، رنگ

كه گر آسمان را ببايد سپرد به لشكر، چنین گفت كاموس گرد 5

به ايرانیان، تنگ و بند آوريد همه تیغ و گرز و كمند آوريد

سان كوسهمي برخروشید، بر ا نام او اشكبوس ـدلیري كج

ردـسر هم نبرد اندر آرد به گ بیامد كه جويد ز ايران، نبرد

همي گرد رزم اندر آمد به ابر ام با خود و گبر ــبشد تیز، ره

برآمد ز هر دو سپه، بوق و كوس ام با اشكبوس ــبرآويخت ره 11

زمین آهنین شد، سپهر آبنوس به گرز گران، دست برد اشكبوس

غمي شد ز پیكار، دست سران گران رزام، گـبرآهیخت ره

بپیچید زو روي و شد سوي كوه چو رهام گشت از كشاني ستوه

بزد اسپ، كايد بر اشكبوس ز قلب سپاه اندر آشفت طوس

كه رهام را جام باده ست جفت تهمتن برآشفت و با طوس گفت 15

من اكنون، پیاده، كنم كارزار تو قلب سپه را به آيین بدار

به بند كمر بر، بزد تیر چند كمان به زه را به بازو فگند

همآوردت آمد، مشو باز جاي. خروشید: كاي مرد رزم آزماي

عنان را گران كرد و او را بخواند اني بخنديد و خیره بماند كش

٧٨

تن بي سرت را كه خواهد گريست بدو گفت خندان: كه نام تو چیست 21 چه پرسي كزين پس نبیني تو كام تهمتن چنین داد پاسخ: كه نام

ترگ تو كرده مرا پتك ــزمان مرا مادرم نام، مرگ تو كرد به كشتن دهي سر، به يكبارگي كشاني بدو گفت: بي بارگي

كه اي بیهده مرد پرخاشجوي تهمتن چنین داد پاسخ بدوي: سر سركشان، زير سنگ آورد؟ پیاده، نديدي كه جنگ آورد 25

به جنگ؟ سوار اندر آيند، هر سه به شهر تو، شیر و نهنگ و پلنگ ارزارــاموزمت كــاده بیــــپی هم اكنون تو را، اي نبرده سوار

كه تا اسپ بستانم از اشكبوس پیاده مرا زان فرستاد، طوس ز دو روي، خندان شوند انجمن كشاني پیاده شود همچو من

و اين گردش كارزار بدين روز پیاده، به از چون تو پانصد سوار 31 نبینم همي جز فسوس و مزيح كشاني بدو گفت: با تو سلیح

ببین تا هم اكنون، سر آري زمان بدو گفت رستم: كه تیر و كمان كمان را به زه كرد و اندر كشید چو نازش به اسپ گرانمايه ديد

ر آمد ز باال به رويكه اسپ اند يكي تیر زد بر بر اسپ اوي كه بنشین به پیش گرانمايه جفت بخنديد رستم، به آواز گفت: 35

ايي از كارزارــاني برآســزم ر بداري، سرش در كنار ـسزد گ تني، لرز لرزان و، رخ، سندروس كمان را به زه كرد زود اشكبوس

همتن بدو گفت: بر خیره خیرت به رستم بر، آنگه بباريد تیر دو بازوي و، جان بدانديش را همي رنجه داري تن خويش را

گزين كرد يك چوبه تیر خدنگ تهمتن به بند كمر، برد چنگ 41 قابـر عـار پـهاده بر او، چـن يكي تیر الماس پیكان، چو آب به شست اندر آورد، تیر خدنگ كمان را بمالید رستم، به چنگ

سپهر آن زمان، دست او داد بوس بزد بر بر و، سینة اشكبوس چنان شد، كه گفتي ز مادر نزاد. كشاني، هم اندر زمان، جان بداد 44

چاپ مسكو ،فردوسي، شاهنامه، جلد چهارم

٧٩

پژوهیمتن كارگاه

قلمرو زبانی •

سازي اجزاي كالم، به نثر ساده برگردانید.بیت زير را پس از مرتب -1 عــقـاب دالور بــرآورد پـر شیران نر ،برفتنــد از آن جاي

افتید؟ به ياد چه چیزهايي مي، «بهار»گويیم وقتي مي -2

رسند و به صورت يك شكفتن و .... از چیزهايي هستند كه به ذهن مي جوانه، شكوفه، گل، درخت،

گويند.مي« شبكة معنايي»اهها يا مجموعهبه اين شبكه يند؛آيا شبكه با هم مي مجموعه

زيد.شبكة معنايي بسالماتي ديگر از متن درس، براي هر واژه، را بنويسید. آنگاه با انتخاب كمعناي هر واژه اكنون معنا: -

رز گ

شبكة معنايي: -

معنا: - كیوان

شبكة معنايي: -

:رفت؛ مانندهمراه با دو حرف اضافه به كار مي« متمم»يك ي، گاهتاريخ گذشتة زبان فارسي در-3

= بر سر.برسر به - زين.= بر برزين به - به نیك اختر و فال گیتي فروز )=برگیسو( ، بدوز برگیسوي او بهبگیر و -

براي اين گونه كاربرد متمم پیدا كنید. نمونه ي ديگري ،در اين درس

؛مانند شود؛ميتبديل «ي»ه مصوت ب« ا »مصوت ي در برخي واژگان گاه-4

ركاب ركیب -

حجیب حجاب -

چند كلمة ممال در متن درس بیابید و بنويسید.شود؛ گفته مي«ممال» كلمات،تغییر يافته هاي شكلاين به

٨٠

قلمرو ادبی •

مفهوم كنايي هريك از عبارت هاي زير را بنويسید.--1 عنان را گران كردن: - سر هم نبرد به گرد آوردن: -

هايي از اين رجزخواني توانند نمونهرجزخواني پهلوانان دو سپاه است. كدام ابیات مييكي از آداب حماسه، -2

باشند؟

مي « اغراق» نمايي شود، در زبان ادبي به اين كارهرگاه در بیان ويژگي و صفت چیزي، زياده روي و بزرگ-3

:گويند. اين آرايه در متن هاي حماسي كاربرد فراواني دارد؛ مانند فردوسي اگر بشنود نـام افراسیـاب شود كوه آهن چو درياي آب

ید.و آن را توضیح ده را بیابید« اغراق»از متن درس، دو نمونه از كاربرد

طنزآمیز است؟ ، لحن بیان شاعر،ها تم بیدر كدا-4

قلمرو فكري: •

چرا رستم از رهام برآشفت؟-1

نبرد، روي آورد؟به نظر شما، چرا رستم پیاده به -2

بر پاية اين درس، چند ويژگي برتر رستم را بنويسید. -3 بالیم.هايي در كالم فردوسي هست كه ما ايرانیان بدان ميرواني چه ويژگي –از ديد روحي -4

5-.......................................................................................................................................................................... .

٨١

گنج حكمت:

جاه و چاه

تا داشتسنگ را نگاه همي ؛درويش را مجال انتقام نبود .مردم آزاري را حكايت كنند كه سنگي بر سر صالحي زد

.لك را بر آن لشكري خشم آمد و در چاه كردزماني كه م

درويش اندر آمد و سنگ در سرش كوفت.

؟تو كیستي و مرا اين سنگ چرا زدي: گفتا

ست كه در فالن تاريخ بر سر من زدي. ا من فالنم و اين همان سنگ :گفت

؟چندين روزگار كجا بودي :گفت

.فرصت غنیمت دانستم ،اكنون كه در چاهت ديدم ؛كردماز جاهت انديشه همي :گفت

ه كه كم گیري ستیزبا ددان آن ب ز ــتی ،ندهرچون نداري ناخن د مسكین خود را رنجه كرد ساعد پنجه كرد ،هر كه با پوالد بازو .مغزش بر آر ،به كام دوستانپس روزگار ،ددــباش تا دستش ببن

سعدي، گلستان

٨٢

دهم: درس سيز

گردآفريد

با اين كه در داستان رستم و ورم است. گردآفريد دالهژددختر گ ،ي ايرانمل ةپهلوان شیرزن حماس ،گردآفريد

در رهسپاري سهراب .است زنان شاهنامهسهراب شاهنامه حضوري كوتاه دارد، بسیار برجسته و يكي از گیراترين

شويم. در مرز توران و رستم است، با او آشنا مي ،جوي پدرشو ايران، هنگامي كه وي در جستسوي از توران به

راند و همواره در برابر فرمان ميدژ ژدهم كه يك ايراني سالخورده است، بر آن . گستادژ ايران، دژي به نام سپید

سهراب ناچار .سازدايرانیان را به آن دژ امیدوار مي ةورزد و با اين كار، دل هماي ميدشمن پايداري سرسختانه

زپیرو او بر سهراب دژ، ةفرماند ،یرجاست پیش از درآمدن به خاک ايران از اين دژ بگذرد. در نبرد میان سهراب و ه

كند. آگاهي از اين رويداد، راهي سپاه خود مي ،خواهد او را بكشد، اما او را اسیر كردهمي نخست ب،سهرا. شودمي

. روديمخود به نبرد او و دآشوبو برميداند ننگ مي ةيرا ما واقعه اين گردآفريدسازد، اما دژنشینان را سراسیمه مي

:دگیرآن دو درمينبرد میان آيد و آن شیرزن به رزمگاه درميبا روياروييبراي سهراب گشت كم ،كه ساالر آن انجمن مهژدچو آگاه شد دختر گ 1

نامدار ،همیشه به جنگ اندرون وارـردي سگ سان رزني بود ب ديآورین نــــچن ،زمانه ز مادر « ريدــردآفــگ»كجا نام او بود

قیر كه شد الله رنگش به كردار رـجیه چنان ننگش آمد ز كار جاي درنگ ،نبود اندر آن كار جنگ سواران رعبپوشید د 5

بادپايي به زير ،ر بر میانــكم یرــفرود آمد از دژ به كردار ش خروشان يكي ويله كردچو رعد به پیش سپاه اندر آمد چو گرد

دلیران و كارآزموده سران آورانكه گردان كدامند و جنگ بخنديد و لب را به دندان گزيد او را بديد ،چو سهراب شیراوژن كمندافگن او را بديد ختچو د رد آفريدبیامد دمان پیش گ 11

د مرغ را پیش تیرش گذرنب زه كرد و بگشاد بركمان را به سواران گرفت جنگ ،چپ و راست باران گرفتتیر ،به سهراب بر برآشفت و تیز اندر آمد به جنگ نگه كرد سهراب و آمدش ننگ آتش همي بردمید سان كه بر چو سهراب را ديد گردآفريد

ر از تاب كردعنان و سنان را پ سر نیزه را سوي سهراب كرد 15 د به جنگگر باو چاره دخواهچو ب برآشفت سهراب و شد چون پلنگ ردريدب ،يك به يك ،ه بر برشرز ردآفريدگ دــــــبزد بر كمربن

يكي تیغ تیز از میان بركشید د گرد آفريدــچو بر زين بپیچی اسپ و برخاست گرد نشست از بر كرد نیم دو به او ةبزد نیز

٨٣

بپیچید ازو روي و برگاشت زود به آورد با او بسنده نبود 21 روشنايي ببرد ،از جهانبه خشم اژدها را سپرد ،عنان ،سپهبد

بجنبید و برداشت خود از سرش چو آمد خروشان به تنگ اندرش روي اوي ،درفشان چو خورشید شد موي اوي ،رها شد ز بند زره

افسرست سر و موي او ازدر كاو دخترست ،بدانست سهراب

؟!آوردگاهچنین دختر آيد به گفت از ايران سپاه ؛شگفت آمدش 25 تو اي ماه روي ،چرا جنگ جويي رهايي مجوي ،بدو گفت كز من

مشور ؛ز چنگم رهايي نیابي تو گور سانه دامم به نیامد ب درمان نديد ،مر آن را جز از چاره بدانست كاويخت گردآفريد

كردار شیرمیان دلیران به اي دلیر :بدو روي بنمود و گفت برين گرز و شمشیر و آهنگ ما نظاره برين جنگ ما ،دو لشكر 31

وگويسپاه تو گردد پر از گفت كنون من گشايم چنین روي و موي بدين سان به ابر اندر آورد گرد كه با دختري او به دشت نبرد

جنگ جست ،ين آشتيا نبايد بر ستكنون لشكر و دژ به فرمان ت سرافراز بر دژ كشید سمند آفريدعنان را بپیچید گرد گژدهم ،دژ گاهربیامد به د رفت و سهراب با او به همهمي 35

بر دژ كشید ،خسته و بسته تن رد آفريدگ ،باره بگشاد در خونین شدندپر از غم دل و ديده دژ ببستند و غمگین شدند در

رنا و پیرب ،ر از درد بودندپ ز آزار گردآفريد و هجیر دل انجمن ،د از تور از غم بپ شیرزن ،كاي نیكدل :بگفتند

نیامد ز كار تو بر دوده ننگ هم افسون و رنگ ،كه هم رزم جستي 41 سپه بنگريد ،باره برآمدبه رد آفريدگ ،بخنديد بسیار

كاي شاه تركان چین :چنین گفت چو سهراب را ديد بر پشت زين هم ز دشت نبرد ،هم از آمدن كنون بازگرد ،چرا رنجه گشتي سوي توران كني ،نامور رخ را بهتر آيد كه فرمان كنيو ت

.«ز پهلوي خويش ،نادان د گاوخور» نباشي بس ايمن به بازوي خويش 45

سهراب ، داستان رستم وشاهنامه ،فردوسي

٨٤

متن پژوهی كارگاه

قلمرو زبانی: •

معادل معنايي كلمات زير را از متن درس بیابید.-1

درع).......................( باره)............................(

هاي زير را بنويسید.معناي كلمه ،با توجه به متن درس-2

بركشیدن).................( ويله كردن)...........................( برآوردن).............................(

توضیح دهید. ،در بیت زير ،«بر»معناييدربارة كاربرد _3

بردريد ،يك به يك زره بر برش، بزد بر كمربند گردآفريد

د.سیينها را بنومعادل امروزي آ تعیین كنید وهاي زير را زمان فعل -4

......................، ................................ . بدانست: -

....................، ................................ . رفت:همي -

؛«سفیدسپید :»كند، مانندكلمات تغییر مي نوشتاري برخي شكل در گذر زمان،-5

.و بنويسید بیابیدازتحول شكل نوشتاري كلمات اي نمونه ،از متن درس

قلمرو ادبی: •

جناس هستند؟ ، دربردارندة آرايةها تقافیه در كدام بی واژگان-1

بیابید. را در شعري كه خوانديد،اغراق آراية اي ازنمونه-2

عبارت هاي كنايي زير را بنويسید.مفهوم -3

..................(......................................) عنان را بپیچید-

....................(...................................سوي توران كني ) ،رخ نامور-

...................(......................................) زيدلب را به دندان گ-

سپس با رجوع به امثال و حكم دهخدا، و درباره معنا و كاربرد آن توضیح دهید؛ يك مثل از متن درس بیابید-4

معادل آن بنويسید. ،لثدو م

٨٥

:فكري قلمرو •

د؟بودن ساكنان دژ، چه بو و غمگین يدردمنددلیل -1

بیت زير را به نثر روان بنويسید. معنا و مفهوم -2

با او بسنده نبود بپیچید ازو روي و برگاشت زود ،به آورد

كرده است؟هايي وصففردوسي در اين داستان، گردآفريد را با چه ويژگي -3

هاي زير:با ويژگي است شعري اصطالح ادبي، در و است شجاعت و دالوري معناي به لغت در حماسه» -4

o داستاني،

o ،قهرماني

o ملي و قومي،

o العاده خارق حوادثي» .

.كنید مقايسه «شیرزنان» خوانيمتن روان با را درس اين بر پاية اين توضیح،

5-................................................................................................................................................................

٨٦

شعرخوانی:

دليران و مردان ايران زمين

دــــش پرآوازه ،ايران دگرباره آزمون تازه شد ةچو هنگام 1

تابناک پرور جان خاک زين و اک ـــنغز پدرام پ ةاز اين خط

زــــستی دشمن پلنگان كنام ز ـــمردخی ةاز اين مرز فرخند

روزگار ديده شد خیره آن كز چنان شد هنر آشكار ،دگر ره

نـــروزكی آور جنگ هژيران دلیران و مردان ايران زمین 5

فوج فوج ،كران از آمدند فراز كردار موج ه خروشان و جوشان ب

وگويگفتر ازپ ايشان از شدجهان مردي به میدان نهادند روي ه ب

ورندـكش حافظ دين، نگهبان د ـــكه اينان زآب و گل ديگرن

ندـدشمن بر دل گران خدنگي د ـبدانديش را آتش خرمنن

نیست میلتس حرف انشنگفره به زكس جز خداوندشان بیم نیست 11

شماست رزم ويگ آفرين لك،م عزم شماست فلك در شگفتي ز

ودــب انـرا نگهب شما رـم همو د وـــشما را چو باور به يزدان ب

)جذبه( شاهرخي محمود

درك و دريافت

توان يافت؟داليل خود را بنويسید.ر اين سروده ميي شعر حماسي را دكدام ويژگي ها-1

يك بار ديگر شعر را با لحن حماسي بخوانید.-2

٨٧

هفتم: فصل

ادبيات داستانی

٨٨

دهم:درس چهار

طوطی و بقال

خوش نوايي، سبز گويا طوطیي بود بقـــالي و وي را طوطــیي 1

نكتــه گفتي با همه سوداگران در دكان بودي نگهــــبان دكان

در نواي طوطیــان حاذق بديطق بـدي در خطـــــاب آدمي نا

جست از صدر دكان سويي گريخت شیشه هاي روغن گل را بريخت

خواجه اش بر دكان بنشست فارغ، خواجه وشاز سوي خانه بیـامد 5

طوطي كل ز ضربگشت بر سرش زد، مه چــرب ديد پر روغن دكان و جا

مرد بقـــــــال از ندامت آه كرده كــرد روزک چندي سخــن كوتا

كافتاب نعمــــــتم شد زير میغريغ اي د»ت: گفكند و ميريش برمي

.«چون زدم من بر سر آن خوش زبانن زمـان دست من بشكسته بودي آ

تا بیــــــابد نطق مرغ خويش رارا داد هـر درويشهديه ها مي 11

نومیدوار، ،دبر دكــــان بنشسته بزار ران و حیـ ،بعد سه روز و سه شب

تا كه باشــد كاندر آيد او به گفت نمود آن مرغ را هرگون شگفت، مي

گذشت با سر بي مو چو پشت طاس و طشتجولقیـــــي سر برهنه مي

بانگ بر درويــش زد كه: هي، فالندر زمان طـــــوطي اندر گفت آمد

تو مــــگر از شیشه روغن ريختي؟ــختي؟ با كالن آمی ،از چه اي كل 15

كـاو چو خود پنداشت صاحب دلق راد خلق را از قیـــــــاسش خنده آم

گر چه باشد در نبشتن شیـــر و شیرخود مـگیر كار پاكان را قیــــاس از

كم كســــي ز ابدال حــق آگاه شد جمــله عالم زين سبب گمراه شــد

عسل لیك شد ز آن نیش و زان ديگرز محــــل هر دو گون زنبور خوردند ا

زين يكي سرگین شد و، زان، مشك نابد و آب هر دو گون آهو گیا خـوردن 21

اين يكي خـــــــالي و، آن پر از شكرــــــور هر دو ني خوردند از يك آبخ

هفتـــــاد ساله راه بین فرقــــشاناه بین صد هــــزاران اين چنین اشب

.پس به هر دستــــي نشايد داد دستوي هست آدم ر چون بسي ابلیـــس

مولوي، دفتر اول مثنوي معنوي

٨٩

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی •

معادل معنايي واژگان زير را از متن درس بیابید.-1

)..........( مردان كاملابر )..........( آسوده )..........( چیره دست )..........(

امالي درست را از كمانك انتخاب كنید.-2

غیاث( -سنجش و )قیاس صدر(مجلس-)سدر

توضیح دهید. ،در بیت زير« را»كاربرد كلمة بارة در-3

یابد نطق مرغ خويش رابداد هر درويش را تا ه ها ميهدي

د.توضیح دهی« سوداگران» كلمة يعنايبارة تحول م .در4

.بنويسید. ،ديگر با اين پسوندبه چه معناست؟ دو واژة « خواجه وش»در كلمة « وش»پسوند -5

قلمرو ادبی •

بیابید و مفهوم آن ها را بنويسید.كند....()ريش برميكنايه ها را در بیت هشتم -1

معناي است. تمثیل به« تمثیل» گیرد از آن بهره مي« مثنوي معنوي»اي كه مولوي درموثرترين شیوه -2

براي تايید و تأكید بر نويسنده يا شاعر كه است ادبي، آن اصطالح در و است« آوردن مثل» و« كردن تشبیه»

آسانتر به خواننده انتقال را خود ذهني مفاهیم تا كندبیان را مثالي و نمونه يا داستـان حكايـت، سخن خويش،

. دهد

وضیح دهید.تاكنون ارتباط محتواي اين درس را با تمثیل به كار گرفته شده،

« جناس ناهمسان»ند و آراية داردر يك حرف اختالف « ضرب»و « چرب»در بیت ششم درس، كلمات -3

از ديد آوايي نه تفاوتيهیچ گو ،)روح( و روان )جاري( كه جز معني« روان»؛ كلماتي نظیر ند)ناقص( را پديد آورد

ند؛مثال:آيرا به شمار مي )تام(«جناس همسان»با هم ندارند، و نوشتاري

فردوسي« روانهمي شاد گردد به بويش روان گالب است گويي به جويش »

متا

اي براي انواع جناس بیابید.نمونه ،از متن درس

٩٠

فكري:قلمرو •

توضیح دهید. میان دو بیت زير، چه مفهوم مشتركي وجود دارد؟-1

ن دگر نیشترآ خار و گل هر دو ز يك شاخ برآيند، ولي اين يكي مرهم جان و-

اين يكي خالي و آن پر از شكـــــر ند از يك آبخــــور دخور هر دو نـــي-

ر، آدمي را از چه چیزي برحذر مي دارد؟مولوي در بیت زي-2

نشايد داد دستآدم روي هست پس به هر دستي چون بسي ابلیس

.بسنجید« طوطي و بقال»استنباط خود را از شعر زير بنويسید و آن را با داستان -3

ت يافته استن بمعرفت زين جا تفاوت يافته است اين يكي محراب و آ

عـالي صفــــت اين ره چون بتابد آفتاب معرفــــــــت از سپـــــهر

صـــــدر خويـش ،هر يكي بینا شود بر قدر خويش بازيابد در حقیقت

عطار

4-......................................................................................................................................................................

٩١

گنج حكمت:

كوزه

از حضرت عیسي سخني پرسید؛ بر سبیل تلطف گذشت. ابلهي با وي دچار شد و روح الله ميعیسي روزي حضرت

كرد، عیسي تحسین فاهت نهاد. چندان كه او نفرين ميجوابش باز داد و آن شخص مسلم نداشت و آغاز عربده و س

نمود.مي

ايي فرمكند، تو لطف مياي و هر چند او قهر ميناكس شده اي روح الله، چرا زبون اين»عزيزي بدان جا رسید؛ گفت:

«.نمايي؟برد، تو مهر و وفا بیش ميپیش ميا آن كه او جور و جفا و ب

و از زايدصفت ميبرون تراود كه در اوست؛ از او آن همان مافیه، از كوزه ح برشتاي رفیق، كل اناء ي» گفت:عیسي

گردم او جاهل نمي شود. من از سخنشوم و او از من صاحب ادب ميآيد. من از وي در غضب نميمن اين صورت مي

.«گردداو از خلق و خوي من عاقل ميو

حسین واعظ كاشفي، اخالق محسني

٩٢

درس پانزدهم:

(2درس آزاد )ادبيات بومی

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

...................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

...................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................

...................................................................................................

٩٣

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی •

قلمرو ادبی •

قلمرو فكري •

٩٤

زدهم: اندرس ش

خير و شر

روزي آهنگ سفر كردند. هر يك توشة راه و مشكي پر آب با خود برداشتند «.شر»و « خیر»دو رفیق بودند به نام

بود و آهن در آن از تابش خورشید نرم مي شد. خیر كه و رفتند تا به بیاباني رسیدند كه از گرما چون تنوري تافته

بي خبر از اين بیابان سوزان، آب هاي خود را تا قطرة آخر، آشامیده بود، تشنه ماند اما چون از بدذاتي رفیق خود

خبر داشت، دم نمي زد؛ تا جايي كه از تشنگي بي تاب شد و ديده اش تار گشت.

با خود داشت، در برابر جرعه اي آب به شر واگذاشت. شر به سبب خبث طینت سرانجام دو لعل گران بهايي را كه

چون به شهر رسیديم آن را بخشي وم خورد. اكنون كه تشنه اي لعل ميآن را نپذيرفت و گفت: از تو فريب نخواه

ستاني. چیزي به من ببخش كه هرگز نتواني آن را پس بگیري.باز مي

خیر پرسید: منظورت چیست؟

ت: چشم هايت را به من بفروش.گف

خیر گفت: از خدا شرم نداري كه چنین چیزي از من مي خواهي؟ بیا و لعل ها را بستان و جرعه اي آب به من

بده.

حــالي آن لـعل آبدار گـشاد پیش آن ريگ آبـــدار نهاد

گفت مردم ز تشنگي دريــاب آتشم را بكش به لختي آب

از آن زالل چو نوش يا به همت ببخش يا بفروش شربتي آب

: هر چه خیر التماس كرد، سود نبخشید و چون از تشنگي جانش به لب رسید، تسلیم گشت و

گفـــت برخــیز تیغ و دشنه بیار شربتي آب سوي تشنــه بیـــار

آبي خـــوشديـــــدة آتشین مـــن بركـش وآتشم را بكش به

شــر كه آن ديد، دشنه بازگشاد پیش آن خاک تشنه رفت چو باد

در چـــراغ دو چشــم او زد تیغ نامـــدش كشتــن چراغ دريــغ

چشـــم تشنه چو كرده بود تباه آب نــاداده كـــرد هـــمت راه

مرد بــــي ديده را تهي بگذاشتجامه و رخت و گوهرش برداشت

يد، دچوپان توانگري كه گوسفندان بسیار داشت، با خانوادة خود از بیابان ها مي گذشت و هر جا آب و گیاهي مي

دو هفته اي مي ماند و پس از آن گله را براي چرا به جاي ديگر مي برد. از قضا آن روزها گذارش به آن بیابان

٩٥

ه جست و جوي آب روان شد و به چشمه اي دور از راه برخورد. كوزه اي از آب پر كرد و همین افتاد. دختر چوپان ب

كه خواست به خانه بازگردد، از دور ناله اي شنید. بر اثر ناله رفت. ناگهان جواني را ديد نابینا كه بر خاک افتاده

آب خنك چندان به او داد تا جان گرفت است و از درد و تشنگي مي نالد و خدا را مي خواند. پیش رفت. و از آن

و چشم هاي كندة او را كه هنوز گرم بود، بر جاي خود گذاشت و آن را محكم بست. پس از آن جوان را با خود به

خانه برد و غذا و جاي مناسبي برايش آماده كرد.

يي دانست كه ديدگانش از نابیناشبانگاه كه چوپان به خانه بازآمد، جواني مجروح و بیهوش را در بستر يافت و چون

بسته است، به دختر گفت: درخت كهني در اين حوالي است كه داراي دو شاخة بلند است. برگ يكي از شاخه ها

براي درمان چشم نابیناست و برگ شاخة ديگر موجب شفاي صرعیان. دختر از پدر كمك خواست تا چشم جوان

به خانه آورد و به دختر سپرد. دختر آن ها را كوبید و فشرد و آبش را در را درمان كند. پدر بي درنگ مشتي برگ

چشم بیمار چكاند. جوان ساعتي از درد بي تاب شد و پس از آن به خواب رفت.

پنج روز چشم خیر بسته ماند و او بي حركت در بستر آرمید. چون روز پنجم آن را گشودند:

بعینه چنان كه بود نخست چشم از دست رفته گشت درست شد

خیر همین كه بینايي خود را باز يافت به سجده افتاد و خدا را شكر گفت و از دختر و پدر مهربان او نیز سپاس

گزاري كرد. اهل خانه هم شاد گشتند. پس از آن خیر هر روز با چوپان به صحرا مي رفت و در گله داري به او

ست كاري هر روز نزد پدر و دختر عزيزتر مي شد.كمك مي كرد و بر اثر خدمت و در

چون مدتي گذشت، خیر به دختر عالقه مند شد؛ زيرا كه وي جان خود را به دست او بازيافته بود و پیوسته نیز از

لطف و محبت او برخوردار مي شد اما با خود مي انديشید كه اين چوپان توانگر با اين همه مال و منال هرگز دختر

را به مفلسي چون او نخواهد داد و چگونه مي تواند، بي هیچ اندوخته و مال، دختري را بدين جمال و كمال خود

به دست بیاورد. سرانجام عزم سفر كرد تا بیش از اين دل به دختر نبندد.

تو ز خوانشبانگاه قصد سفر را با چوپان در میان گذاشت و گفت: نور چشمم از توست و دل و جان بازيافتة تو. ا

بسي خوردم و از غريب نوازي تو بسي آسودم. از من چنان كه بايد سپاس گزاري بر نمي آيد، مگر آن كه خدا حق

تو را ادا كند. گرچه از دوري تو رنجور و غمگین خواهم شد، اما ديرگاهي است كه از واليت خويش دور افتاده ام؛

خود عزيمت كنم. چوپان از اين خبر سخت اندوهگین شد و گفت: اجازه مي خواهم كه فردا بامداد به سوي خانة

اي جوان، كجا مي روي؟ مي ترسم كه باز گرفتار رفیقي چون شر بشوي؛ همین جا در ناز و نعمت بمان.

٩٦

جز يكي دختر عزيـــــــز مرا نیست و بسیار هست چیــــز مرا

هستـــــي از جــان عزيزتر بر ماگر نـــهي دل به ما و دختر ما

بر چنیـــن دختري بــه آزادي اختــــیارت كنـــم بـــه دامادي

و آن چـه دارم ز گوسفند و شتر دهـمــــت تا ز مايــــه گردي پر

د و چوپان دختر خیر كه اين خبر را شنید، شادمان شد و از سفر چشم پوشید. فرداي آن روز جشني برپا كردن

خود را به خیر داد. خیر پس از رنج بسیار به خوشبختي و كام يابي رسید.

پس از چندي چوپان با خانوادة خود از آن جايگاه كوچ كرد. خیر پیش از حركت به سوي درختي كه شفابخش

پر -رمان نابینايانيكي براي عالج صرعیان و ديگري براي د -چشم هاي او بود رفت و دو انبان از برگ هاي آن

كرد و با خود برداشت و همگي به راه افتادند.

خانوادة چوپان راه درازي را پیمود تا به شهر رسید. از قضا دختر پادشاه آن شهر به بیماري صرع مبتال بود و هیچ

ردش را عالج پزشكي از عهدة درمان او بر نمي آمد. پادشاه شرط كرده بود كه دختر خود را به آن كس بدهد كه د

كند و سر آن كس را كه جمال دختر را ببیند و چارة دردش نكند، از تن جدا كند. هزاران كس از آشنا و بیگانه

در آرزوي مقام و شوكت، سر خويش به باد دادند.

خیر با شنیدن اين خبر كسي را نزد شاه فرستاد و گفت كه عالج دختر در دست اوست و بي آن كه طمعي داشته

و سپس ا«. عاقبت خیر باد چون نامت»، براي رضاي خدا در اين راه مي كوشد. شاه با میل پذيرفت و گفت: باشد

را با يكي از نزديكان به سراي دختر فرستاد.

ها خیر دختر را ديد كه بسیار آشفته و بي آرام است. نه شب خواب و نه روز آرام دارد. بي درنگ مقداري از آن برگ

ت، سايید و با آن شربتي ساخت و به دختر خوراند همین كه دختر آن شربت را خورد، از آشفتگي را كه همراه داش

بیرون آمد و به خواب خوشي فرو رفت. پس از سه روز بیدار شد و غذا طلبید. شاه كه اين مژده را شنید،بي درنگ

ر شاد شد. پس به دنبال خیر فرستاد نزد دختر رفت و از ديدن او، كه آرامش يافته و با میل غذا خورده بود، بسیا

و به او خلعت و زر و گوهر فراوان بخشید.

از قضا وزير شاه نیز دختري زيبا داشت كه بیماري آبله ديدگانش را تباه ساخته بود. از خیر خواست كه چشم

از نزديكان دخترش را درمان كند. خیر با داروي شفابخش خود چشم آن دختر زيبا را بینا كرد. پس از آن خیر

شاه شد و هر روز بر جاهش افزوده مي گشت تا آن كه پس از مرگ شاه بر تخت شاهي نشست. اتفاقا روزي با

همراهان براي گردش به باغي مي رفت. در راه شر را ديد، او را شناخت و فرمان داد كه در حال فراغت او را به

ه دست، شر را نزد شاه برد. شاه نامش را پرسید. گفت نامم نزدش ببرند. چوپان كه از مالزمان او بود، شمشیر ب

است.« مبشر»

٩٧

شاه گفت: نام حقیقي خود را بگوي.

گفت: نام ديگري ندارم.

شاه گفت: نامت شر است. تو آن نیستي كه چشم آن تشنه را براي جرعه اي آب بیرون آوردي و گوهرش ربودي

يش گذاردي؟ اكنون بدان كه:و آب نداده با جگر سوخته در بیابان تنها

منـــــم آن تشنـــة گهر برده بخت من زنده، بخت تو مــرده

تو مرا كشتي و خداي نكشـــت مقبل آن كز خداي گیرد پشت

دولتـــم چـون خدا پناهـي داد اينـكم تاج و تخت شـــاهي داد

ت و خود را به زمین انداخت و:شر چون در او نگريست، وي را شناخ

گفت زنهار اگر چه بد كردم در بد من نبین كه خود كردم

نام من شر است و نام تو خیر. پس من اگر مناسب نام خود بدي كرده ام، تو نیز مناسب نام خود نیكي كن. خیر

دهان خیر شنیده بود و مي دانست كه وجود او او را بخشید و آزاد كرد اما چوپان كه داستان خبث طینت او را از

پیوسته موجب رنج ديگران خواهد شد، با شمشیر سرش را از تن جدا كرد.

گفــت اگـر خیر است خیر انديـش تــو شــري جز شرت نیايد پیش

در تنـش جست و يافت آن دو گهر تعــــبیــه كرده در میـــان كمر

خیــــر فــــراز گفــت گــوهــر به گوهـر آمد باز آمــد آورد پیش

بازنويسي هفت پیكر نظامي

)خانلري(داستان هاي دل انگیز ادب فارسي، زهرا كیا

٩٨

متن پژوهیكارگاه

قلمرو زبانی: •

معنايي بررسي كنید. را از نظر« همت»و « آبدار»هاي واژه در ابیات زير،-1

لعل آبدار گشاد پیش آن ريگ آبدار نهادحالي آن -

شربتي آب از آن زالل چو نوش يا به همت ببخش يا بفروش -

كرد همت راه ،دادهرده بود تباه آب ناچشم تشنه چو ك -

.زير را از متن درس بیابیدواژه هاي متضاد -2

...( بدبخت).................................( غني)......................................(پاكي).....................

وضع كردن و به معناي قرارداد كردن، كاربرد دارد و مجازا« قرار دادن»در معناي حقیقي « گذاشتن»كلمة-3

است؛ «ادا كردن و اجرا كردنبه جا آوردن، »به معناي « گزاردن»است، اما « تأسیس كردن

صالح نمايید.ا ،جمله هاي زير را بر پاية اين توضیح

را معرفي كرد.وراي سیاست گذاري بنیان گزار مؤسسه، اعضاي ش -

كنند.نهند و از او سپاسگزاري ميزحمات خدمتگذار مدرسه را ارج مي دانش آموزان -

براي همة كارگذاران است.صلي يك حكومت عادالنه پیام هاي ادربردارندة ،نامة امام علي )ع( -

ها پاسخ دهید.به پرسش با توجه به عبارت زير،-4

.«خواندنالد و خدا را ميمي افتاده است و از درد و تشنگي خاکكه بر ي را ديدجوان ناگهان،»

الف(نقش دستوري واژه هاي مشخص شده را بنويسید.

د.را معین كنیها ب(زمان و نوع هر يك از فعل

٩٩

قلمرو ادبی: •

ابیات درس در چه قالبي سروده شده است؟ دلیل خود را بنويسید.-1

بیت زير را از نظر آرايه هاي ادبي بررسي كنید.-2

.بخت من زنده و بخت تو مرده برده شنة گهرمنم آن ت

توجه كنید: ،به بیت زير-3

يران شد و آن نقش به ديوار بماند.خانه وزيباي تو در خانة دل كردم رخنقش

شباهت آن دو به هم، به سبب، در مصراع دومسپس ؛استتشبیه كرده« خانه» را به « دل»اول، شاعر، در مصراع

ه ب مرحلة يكي شدن نشان دهد؛ا شباهت را تا به )خانه( را ذكر كرده است تو فقط مشبهرا حذف كرده )دل( مشبه

گويند.مي« استعاره»ن تصوير خیال انگیز،اي

شود.يا مشبه به( ذكر نميتشبیه)مشبه اصلي طرف در استعاره، يكي از دو

خورشید شكفت. به: مثال براي حذف مشبه

ست.داده شده اهاي گل است كه به خورشید نسبت از ويژگي« شكفتن »تشبیه شده است.« گل»به « خورشید»

مقصود از آن ها را بنويسید.و را بیابید ها استعارهدر ابیات زير،

و آتشم را بكش به آبي خوشديدة آتشین من بركش -

.نامدش كشتن چراغ دريغ در چراغ دو چشم او زد تیغ -

٠٠٠

:فكريقلمرو •

چشم هايش را طلب كرد؟« خیر»از « شر»چرا -1

مقصود از گوهر اول و دوم چیست؟ ،«گفت گوهر به گوهر آمد باز آمد آورد پیش خیر فراز » در بیت -2

)سورة آل « تعز من تشاء و تذل من تشاء»مصداق مناسبي براي مفهوم آية شريفة كدام قسمت درس،-3

است؟(22عمران،آية

د؟نبخش از متن درس مناسبت دار هاي زير، با كداممثل هر يك از-4

از ماست كه بر ماست. -

از كوزه همان برون تراود كه در اوست. -

د.ي حضرت يوسف)ع( مقايسه كنیداستان خیر و شر را با ماجرا-5

2-................................................................................................................................................

١١١

روان خوانی:

طراران

را رشته در گردن كرده و جالجل در گردن بزي چنین گويند كه مردي به بغداد آمد و بر درازگوش نشسته بود و

او محكم بسته، از پس وي مي دويد.

بدزدم. مردسه طرار نشسته بودند. يكي گفت: من بروم و آن بز را از

روان شد. مرداين سهل است، من خر او را بیاورم. پس آن يكي بر عقب :ديگري گفت

هاي او را بیاورم. من جامه ،ديگري گفت: اين سهل است

باز كرد و بر دنبال خر بست. خر ز بفت، جالجل از گردن او روان شد. چنان كه موضع خالي ياپس يكي بر عقب

رسید، و گمان مي برد كه بز، برقرار است.مي مردنب را مي جنبانید و آواز جالجل به گوش د

اين ديار، جالجل بر مردمان استاده بود. چون آن مرد پرسید، گفت: طرفه مردمان اند ،آن ديگر بر سر كوچة تنگ

گردن خر بندند و او بر دنب خر بسته است.

آن مرد درنگريست، بز را نديد. فرياد كرد كه بز را كه ديد؟

ه بزي داشت و در اين كوچه فروشد.طرار ديگر گفت: من مردي را ديدم ك

آن مرد گفت: اي خواجه، لطف كن و اين خر را نگاه دار تا من بز را بطلبم.

گفت: بر خود منت دارم، و من مؤذن اين مسجدم و زود باز آي. طرار

از «. من جامة او را بیارم»آن مرد به طرف كوي فرو رفت، طرار خر را برد. آن طرار ديگر بیامد كه گفته بود كه:

كرد. طرار ميو بز چاهي بود. طرار بر سر آن چاه بنشست، چنان كه آن مرد برسید و طلب خر ،اتفاق، بر سر راه

فرياد برآورد و اضطراب مي نمود.

كني؟ اند و تو فرياد مياست؟ خر و بز من بردهچه رسیده فت: اي خواجه، تو راآن مرد او را گ

٠٠٢

،را دهم توانم شد. ده دينار تون چاه افتاد و من در اين چاه نمير زر از دست من در ايطرار گفت: صندوقچه اي پ

چة من از اين جا برآوري.اگر تو اين صندوق

جامه و دستار بركشید و بدان چاه فرو شد. ،پس آن مرد

برد. طرار جامه و دستار برگرفت و

كرد كه در اين چاه هیچ نیست. و هیچ كس جواب نداد. آن مرد را مالل گرفت. چون پس آن مرد در چاه فرياد مي

زد. و بر هم مي از نديد. چوبي برگرفتبه باال آمد، جامه و طرار ب

كني، مگر ديوانه شدي؟مردمان گفتند: چرا چنین مي

دارم كه مبادا مرا نیز بدزدند.گفت: نه، پاس خود مي

فخرالدين علي صفي، الطوايفلطايف

:درك و دريافت

اصلي قصه، به چنین شرنوشتي دچارشد؟ ت شخصیبه نظر شما، چرا (1

بارة لحن و بیان داستان توضیح دهید. در (2

٠٠٣

:هشتم فصل

ادبيات جهان

٠٠٤

درس هفدهم:

سپيده دم

نامیدم «جنوب»تو را

ي حسین را بر دوشاي كه ردا

را در بر دارى و خورشید كربال

كردي گل كه فداكاري پیشهاي سرخ

برينزمین كه با انقالب آسمان اي انقالب

پیوند خورده اي

خاكت ى كزسرزمیناي

رويدمي خوشه هاي گندم

.خیزندمي بر پیامبران و

***

***

تو را جنوب نامیدم

ايدهاي صیادي كه مقاومت پیشه كردهاى كشتي

اياى ماهي دريا كه مقاومت پیشه كرده

ايداى دفترهاي شعرى كه مقاومت پیشه كرده

.اى روزهاى عاشورا

***

تو را جنوب نامیدم

هاخوشه ها وتو را آب

غروب نامیدم ةو ستار

شدندمي در انتظار زادهتو را سپیده

و پیكرى در اشتیاق شهادت نامیدم

تو را انقالب و شگفتى و تغییر نامیدم

نامیدم. توانا و ارجمند تو را پاک و پاكیزه و

***

٠٠٥

تو را جنوب نامیدم

روزگاران اى چون سبزه بر آمده از دفتر

اى مسافر ديرين بر روى خار و درد

فروزان اى چون ستاره

اي چون شمشیر درخشان

بگذار بوسه زنیم بر شمشیرى كه در دستان توست

هايت را برگیريمبگذار گرد و خاک قدم

دتوئي كه گواهى تول

دادى ، هديهمانو گل آزادى

***

هاها و فصلرور باراناى س

ها خانه داردكه در غنچه تو را عطرى نامیدم

تو را پرستو نامیدم

سروران! روراى س

اى برترين حماسه.

***

دريا متني نیلگون است

نويسدمى آن را على كه

هاشن روى شب، هر مريم و

نشیند مى مهدى انتظار به

چیندمى را هائىگل و

رويند. مى شهیدان انگشتان از كه

***

روزي، روستاي كوچكي را ،تاريخ

آورداز روستاهاي جنوب به ياد خواهد

شود.خوانده مي« معركه»كه

ش؛ با سینه اش«صدر»با روستايي كه

بودن دفاع كردانسان از شرافت خاک و كرامت

٠٠٦

***

ورم! اي سرور آزادگان!رس

سقوط و ويرانية در زمان

.است نمانده كسى تو، جز

رورم!س

ها چیره استشهرهايى كه طاعون و غبار بر آنزار در شوره

ها بیمناک استدر شهرهاي مرگ كه باران از باريدن بر آن

كسي نمانده است ،جز تو

كه در زندگي ما نخل و عنب و تاكستان بكارد

.جز تو كسى نمانده است

مگر تو!

مگر تو!

را به روي ما بگشاي!روشنايي پس درهاى امید و

،«جنوب سمفوني پنجم»، بانيزار قن

و سید هادي خسرو شاهي، با كاهش و اندكي تغییر. ناهید نصیحت، د شكرچيمحمة رجمت

٠٠٧

متن پژوهی كارگاه

قلمرو زبانی • توجه كنید. به نمونه هاي زير،-1

)بر پاية تناسب)همبستگي: پروانهبلبل.....................گل...............................

گلستان معنايي)ترادف(بر پاية هم:

محبت.............................مهرباني..................................لطف

الفت

نمودارهاي زير را كامل كنید. هاي داده شده،اكنون بر پاية نمونه

الف( تناسب

ارجمند

ب(ترادف

كرامت

٠٠٨

اضافي را جدا كنید؛ سپس هستة هر يك را مشخص نمايید.وصفي و هاي از میان موارد زير، تركیب -2 ، ماهي دريا، برترين حماسه.نیلگونمتني رور آزادگان، ستارة غروب، س

ید.دستوري اجزاي مشخص شده را بنويسنقش در مصراع زير، -3 «بگشاي. مارا به روي روشناييهاي امید و در ،پس»

قلمرو ادبی • .بررسي كنید.«كنايه و تشبیه تشخیص،»هايآرايه مصراع هاي زير را با توجه به (1

اى چون سبزه بر آمده از دفتر روزگاران. ايدهاي صیادي كه مقاومت پیشه كردهاى كشتي ! ها چیره استزار شهرهايى كه طاعون و غبار بر آندر شوره. بگذار بوسه زنیم بر شمشیري كه بر دستان توست.

آيد؟ مفهوم آن را بنويسید.به شمار مي« مجاز» كدام واژة مشخص شده،(2 «فروزان ،ستارهاى چون / و درد رخا اى مسافر ديرين بر روى »

م نمادين به كار برده است؟را در كدام مفاهی« هافصل» و« هانبارا» ،شاعر(3

ند، سبب زيبايي و كعر و نثر، ضمن آنكه به تداعي معاني كمك ميدر ش ،عناييكاربرد مناسب شبكة م(4

آورد؛مثال:را پديد مي«مراعات نظیر»و آراية شوددلنشیني سخن مي

)سعدي(تا تو ناني به كف آري و به غفلت نخوري در كارند باد و مه و خورشید و فلكابر و

از متن درس ،دو نمونه مراعات نظیر بیابید.

٠٠٩

فكري:قلمرو •

خود را از سرودة زير بنويسید. يافتدر (1

.«ايپیوند خورده برين/ اي انقالب زمین كه با انقالب آسمانتو را جنوب نامیدم / ............/ »

سرودة زير چیست؟ دو مصراع پاياني پیامشما به نظر (2

ن چیند/ كه از انگشتانشیند/ و گل هايي را ميب، روي شن ها/ به انتظار مهدي ميو مريم هر ش»

.«رويندشهیدان مي

در سرودة زير: (3

.«خیزندرويد/ و پیامبران برميهاي گندم ميزمیني كز خاكت/ خوشهاي سر»

الف( كدام سرزمین مورد خطاب است؟

ب( مقصود شاعر از مصراع هاي دوم و سوم چیست؟

از متن درس، مصراعي را معادل معنايي قسمت مشخص شده بیابید. (4

.«نامیدم پیكري در اشتیاق شهادتتو را سپیده دمي در انتظار زاده شدن/ و »

دارد؟اي تاكید ي در اين بخش از شعرش بر چه نكتهقبان (5

.»...اي كه رداي حسین بر دوش داري/ و خورشید كربال را در برداري» ٦.....................................................................................................(

٠٠٠

گنج حكمت:

مزار شاعر

از میدان -سرگرم انديشه هاي دور و دراز خود -تیمور لنگ، گاه سوار بر اسبي كه لگامي زرين داشت

جنگ به گورستان مي رفت و از اسب پیاده مي شد و تنها در میان قبرها به گردش مي پرداخت و هر گاه بر مزار

يكي از نیاكان خود يا شاعري بزرگ، سرداري دالور و دانشمندي نامدار مي گذشت، سر فرود مي آورد و مزار او را

بوسید.مي

مور، پس از آنكه شهر توس را گشود، فرمان داد كه از كشتار مردم آن دست بردارند؛ زيرا فردوسي، تی

شاعر ايراني، روزگار خود را در آن به سر برده بود. آنگاه تیمور بر سر مزار او شتافت و چون جذبه اي اسرار آمیز او

را به سوي فردوسي مي كشید، خواست كه قبرش را بگشايند:

«شاعر غرق در گل بود.مزار »

تیمور در انديشه شد كه پس از مرگ، مزار كشورگشايي چون او چگونه خواهد بود. پس، از راه قره قورم

روي آورد. -آنجا كه نیاي بزرگش، چنگیز، در معبدي آهنین آرمیده است -به سوي تاتار

گ بزرگي را كه بر گور فاتح چین نهاده در برابر زاير نامدار كه زانو بر زمین زده و سر فرود آورده بود، سن

بودند، برداشتند. ولي تیمور ناگهان بر خود لرزيد و روي بگردانید:

«گور ستمگر غرق در خون بود.»

فرانسوا كوپه

١١١

هجدهم:درس

عظمت نگاه

خواهد كه اين كتاب، شوق پرواز را در تو برانگیزد. كاش كتابم به تو ناتانائیل آنگاه كه كتابم را خواندي، دلم مي

بیاموزد كه بیشتر از اين كتاب، به خود بپردازي.

اي نشانة خداوند است، اما هیچ ناتانائیل، آرزو مكن كه خدا را جز در همه جا، در جايي ديگر بیابي. هر آفريده

اي نگاهمان را به خويش معطوف كند، ما را از راه آفريدگار باز اي نشان دهندة او نیست. همین كه آفريدهآفريده

گرداند. مي

است، و تو ناتانائیل، به كسي مانند خواهي بود « نايافتني»ر درآيد، و خدا در همه جا هست، در هرجا كه به تصو

رود كه خود به دست دارد. كه براي هدايت خويش در پي نوري مي

گذري، به همه چیز نگاه كن، و در هیچ جا درنگ چنان كه ميهر جا بروي، جز خدا نخواهي ديد. ناتانائیل، هم

در نگاه تو باشد، و نه در آن چیزي كه بدان « عظمت»گذرا نیست. اي كاش مكن. به خود بگو كه تنها خداست كه

كني. نگاه مي

چنان كه روشنايي فسفر به فسفر. ناتانائیل، من به تو شور و شوقي خواهم آموخت. اعمال ما وابسته به ماست، هم

و اگر جان ما ارزشي داشته باشد، آورد.سوزاند، اما برايمان شكوه و درخشش به ارمغان ميراست است كه ما را مي

هاي ديگر سوخته است. تر از برخي جانبراي اين است كه سخت

«.تا آنجا كه ممكن است بار بشر را به دوش گرفتن»نیكوترين اندرز من، اين است:

ني وتوانستم به چشمانم بینشي تازه ببخشم و كاري كنم كه هرچه بیشتر به آسمان نیلگشد اگر ميآه! چه مي

، صاف و روشن است. ؛ آسماني كه پس از بارش باراننگرندمانند شوند كه بدان مي

ظار اندكي كشید، انتام كه انتظار ميناتانائیل، با تو از انتظار سخن خواهم گفت. من دشت را به هنگام تابستان ديده

خاست. زمین از خشكي ترک برمي ها زياده سبك شده بود و به كمترين نسیمي به هواباران. گرد و غبار جاده

خواست پذيراي آبي بیشتر شود.داشت، گويي ميبرمي

باختند. چمنزارها غرق در شبنم ها يك يك، رنگ ميلرزيد. ستارهدم ميام كه در انتظار سپیدهآسمان را ديده

بودند.

ا آمادگي براي پذيرش باشد. ناتانائیل، كاش هیچ انتظاري در وجودت حتي رنگ هوس به خود نگیرد، بلكه تنه

واني تآيد، آرزو مكن. بدان كه در لحظه لحظة روز ميآيد باش و جز آنچه به سويت ميمنتظر هر آنچه به سويت مي

١١٢

ي زيرا آرزويز سر عشق باشد و تصاحبت عاشقانه ؛ خدا را به تمامي در تملك خويش داشته باشي. كاش آرزويت ا

آيد؟ناكارآمد به چه كار مي

ان در تواي!، ناتانائیل، تنها خداست كه نميخبر بودهشگفتا! ناتانائیل، تو خدا را در تملك داري و خود از آن بي

انتظارش بود. در انتظار خدا بودن، ناتانائیل، يعني درنیافتن اين كه او را هم اكنون در وجود خود داري. تمايزي

ود را در همین دم، قرار ده. میان خدا و خوشبختي قائل مشو و همة خوشبختي خ

چنان بنگر كه گويي روز بايستي در آن فرو میرد؛ و به بامداد پگاه چنان كه گويي همه چیز در آن زاده ،به شامگاه

شود. نگرش تو بايد در هر لحظه نو شود. خردمند كسي است كه از هر چیزي به شگفت درآيد. سرچشمة همة مي

تر داني كه از آن میان كدامین را دوستوناگوني چیزهايي است كه داري. حتي نميدردسرهاي تو، اي ناتانائیل، گ

يابي كه يگانه دارايي آدمي، زندگي است. داري و اين را در نمي

ام آن را حس كنند...... خواهم كه پاهاي برهنههاي ساحل نرم است، بس نیست؛ مياين كه شن« خواندن»براي من

كه مبتني بر احساس نباشد، بیهوده است. به چشم من هر شناختي

درنگ نخواسته باشم، تمامي مهرم را نثارش كنم. اي ام كه بيهرگز هیچ زيبايي لطیفي را در اين جهان نديده

انگیز است. زيباي عاشقانة زمین، شكوفايي گسترة تو دل

هاي تازه، آندره ژيد، ترجمة مهستي بحرينيهاي زمیني و مائدهمائده

١١٣

متن پژوهیكارگاه قلمرو زبانی: •

.معناي هر يك را بنويسید براي شما جديد و غیرتكراري است؛در متن درس، ،كدام كلمات-1

اژه به اين و ؛«آي، اي، يا، ا » مانند زنیم؛آنها كسي يا چیزي را صدا ميكه با هست هايينشانه در زبان فارسي، -2

.«اي خدا!» ؛ مانند: نام دارد« منادا»آيد،گويیم؛ اسمي كه همراه آنها ميمي« نشانة ندا» ها

رود؛ در اين گونه موارد، به آهنگ خواندن جمله بايد توجه كنیم.گاهي منادا بدون نشانه به كار مي

سه نشانة ندا به كار ببريد. ،در آنيك بند بنويسید و

د:ي نقش دستوري واژه هاي مشخص شده را بنويسیجملهدر -3

«.خواهم گفت سخن انتظاراز تو، با ناتانايیل» -

قلمرو ادبی: • .عبارت زير را از نظر آرايه هاي ادبي بررسي كنید.-1

ند. چمنزارها غرق در شبنم باختها يك يك، رنگ ميلرزيد. ستارهدم ميام كه در انتظار سپیدهآسمان را ديده»

.«بودند

به كار ببريد. معنايي بسازيد و آن را در يك بند،يك شبكة « شكوفايي»به كمك كلمة-2

:فكريقلمرو •

یست؟ دربارة آن توضیح دهید..نیكوترين اندرز نويسنده چ -1

چه ديدگاهي دارد؟« انتظار » نويسنده دربارة -2

معنايي دارد؟تناسب متن درس، با كدام بخش از زير، مواردهر يك از -3

سعدي اوست عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست از آنم كه جهان خرم از به جهان خرم -

مولوي ديدي كه بي آتش، كسي را بوي عود آمد بوي دل از تو كجا د، نیايبسوز اي دل كه تا خامي -

فروغي بسطامي اي كه شوم طالب حضور پنهان نگشته اي كه هويدا كنم تو را غیبت نكرده -

١١٤

اشاره دارد؟(113)انعام ،آية « االبصار کدري ودركه االبصار و هال ت»كدام عبارت درس، به مفهوم آية شريفة-4

را با سرودة زير از سهراب سپهري مقايسه كنید.« عظمت در نگاه تو باشد. ،اي كاش»جملة -5

«جور ديگر بايد ديد. شم ها را بايد شست،چ»

، نويسنده بر چه چیزي تاكید دارد؟، توضیح دهید.عبارت زيردر -2

ام اين نرمي را حس خواهم پاي برهنهمي كافي نیست؛ ،شن ساحل ها نرم است اين كه« خواندن »براي من

احساسي نباشد،براي من بیهوده است.كند.معرفتي كه قبل از آن

5-...............................................................................................................................................

١١٥

بينوايان روان خوانی:

چهار مسافر جديد وارد مسافرخانه شده بودند.

ر را پ واردتازهمسافران يهااتاق يهاتنگو هاكوزهو بايد فورا استیدهفرارسكه شب كرديمكوزت فكر

كند.

لند كرد؛ سپس، ظرفي برداشت و اي را كه از روي آتش در حال جوشیدن بود بزن تنارديه سرپوش تابه

ة باريكي پايید. رشتمي شتابان به منبع آب نزديك شد. شیر را پیچاند؛ كوزت سر سوي او گردانده بود و حركاتش را

از آب جاري شد و نیمي از ظرف را پر كرد.

ساكت ماند. لحظهيكآب ندارد. سپس كهينازن تنارديه گفت: دهه!

ا كه رجهد. دقايقي اش باال و پايین ميبش مثل يك گلولة بزرگ نخ در سینهكرد كه قلكوزت احساس مي

كه روز و روشنايي بود. خواستيمشمرد و دلش شدند، ميگونه سپري ميينا

«چه قدر تاريك است.: »گفتيمو با لحن تعجب آمیزي كرديميكي از مسافران به كوچه نگاه گاهبهگاه

وزت با ك« سان بايد مثل گربه باشد تا در اين ساعت بتواند بي فانوس به كوچه برود!ان: »داديمو ديگري پاسخ

لرزيد.مي هاحرفشنیدن اين

كه در مسافرخانه منزل داشت، وارد شد و با صداي خشني گفت: اسب مرا آب يگرددورهناگهان كاسب

؟يدانداده

زن تنارديه گفت: دختر! برو براي اسب آب ببر.

داي ضعیفي گفت: خانم، آب نداريم.كوزت با ص

زن تنارديه در كوچه را گشود؛ راه را به وي نشان داد و گفت:

خیلي خوب؛ برو آب بیاور.-

كوزت سرش را پايین انداخت و پیش رفت. يك سطل خالي را كه در كنار بخاري بود، برداشت. اين سطل

بود. تربزرگاز خودش

، چشید و غرغركنان جوشیديمرا در تابه ازآنچهقاشق چوبي مقداري زن تنارديه جلو اتاق رفت و با يك

گفت:

آب نیست، در چشمه هست ... ينجاااگر -

كوزت بي حركت مانده بود. در كوچه پیش رويش باز بود و سطل در دستش قرار داشت. به نظر مي رسید

كه منتظر است تا كسي به كمكش آيد.

زن تنارديه فرياد زد: د برو!

كوزت بیرون رفت و در بسته شد. او ناچار بود براي آوردن آب به چشمة واقع در بیشة نزديك برود.

١١٦

اين دفعه خالف معمول خويش به بساط هیچ يك از فروشندگان هم نگاه نكرد. تا در حدود مسافرخانه

ناپديد شد. كودک مسكین بود، راه از روشنايي دكان ها روشن بود اما كمي بعد آخرين روشنايي و آخرين دكان

خود را در تاريكي ديد و در آن فرو رفت. اضطرابي او را فرا گرفته بود و از اين رو تا مي توانست دستة سطل را

تكان مي داد. اين حركت صدايي تولید مي كرد كه براي او جانشین يك رفیق راه مي شد.

راه نبود. با اين همه با زني رو به رو شد هرچه پیش تر مي رفت، تاريكي غلیظ تر مي شد. هیچ كس در

«اين بچه اين وقت شب كجا مي رود؟»كه چون او را ديد ايستاد؛ لحظه اي با نگاه دنبالش كرد و زير لب گفت:

كوزت كوچه هاي پر پیچ و خم و خلوت را پیمود. هنگامي كه در راهش خانه ها يا فقط ديوارهاي دو

د. دياي روشنايي شمعي را ميرفت. گاه به گاه از شكاف دريچهجاعت پیش ميها وجود داشتند، با شسمت كوچه

رفت، اين اثري از نور و حیات بود. اين جا مردمي بودند. اين، مطمئنش مي كرد. با اين همه هرچه پیش تر مي

ال كان به اشكشد. همین كه از كنار آخرين خانه گذشت، ايستاد. گذشتن وي از آخرين داراده كندتر ميقدمش بي

صورت گرفته بود. از آخرين خانة آبادي دورتر رفتن ناممكن به نظر مي رسید. سطل را بر زمین نهاد؛ دست در

موهاي خويش فرو برد و شروع كرد به خاراندن سرش. حركتي كه مخصوص اطفال وحشت زده است. اين جا ديگر

ه بود. با نومیدي اين ظلمت را كه هیچ كس در آن نبود ده نبود؛ بیابان بود. فضاي سیاه خلوتي رودررويش گسترد

و در پندار وي جانوران گوناگون و اشباح در آن وجود داشتند، نگريست. خوب نگاه كرد؛ صداي پاي جانوران را كه

روي علف ها راه مي رفتند شنید و اشباحي را كه در عالم خويش میان درخت ها در حركت مي يافت، آشكارا ديد.

به او خواهم گفت »ه سطل را از زمین برداشت؛ ترس و وحشت به او جرأت و جسارت بخشید. با خود گفت: آن گا

و به سوي ده بازگشت.« كه آن جا آب نبود

هنوز صد قدم نرفته بود كه باز ايستاد. زن تنارديه در نظرش مجسم شده بود؛ همان زن نفرت انگیز با

رافروخته از غضب. كودک نگاهي تضرع آمیز به پشت سر و رو در رويش دهاني هم چون دهان كفتار و چشماني ب

انداخت. چه بايد بكند؟ چه بر سرش مي آيد؟ كجا بايد برود؟ پیش رويش هیكل خیالي زن تنارديه، پشت سرش

ها. عاقبت از جلو زن تنارديه عقب نشست. راه چشمه را باز گرفت و پا به دويدن گذاشت.همة اشباح شب و جنگل

١١٧

دوان دوان از دهكده بیرون رفت و وارد بیشه ها شد؛ بي آن كه ديگر به چیزي نگاه كند يا گوش دهد. از دويدن

بازنايستاد مگر وقتي كه نفسش تنگي گرفت؛ اما از راه رفتن بازنايستاد؛ پیش پايش را گرفته بود و سرگشته

خواست گريه كند. دويد ميرفت. همچنان كه ميمي

قابل كران در مديد. شب بيكرد؛ ديگر نميگرفت. ديگر فكر نميجنگل سراپايش را فرا مي لرزش شبانة

كرد.اين مخلوق كوچك قد علم مي

شناخت؛ زيرا از انتهاي بیشه تا چشمه، بیش از هفت تا هشت دقیقه راه نبود. كوزت اين راه را خوب مي

ز ترس آن كه میان شاخه ها و بوته هاي خار چیزي ببیند، مكرر هنگام روز آن را پیموده بود. راه را گم نكرد. ا

چشم به چپ و راست نمي انداخت. با اين حال، به چشمه رسید.

او فرصت نفس كشیدن هم براي خود نگذاشت. با دست چپ در تاريكي، درخت بلوط جواني را كه روي

ت، جست و جو كرد؛ شاخه اي را به دست رفچشمه خم شده بود و معموال براي او مثل يك نقطة اتكا به كار مي

آورد و به آن آويخت؛ خم شد و سطل را در آب فرو برد. سطل را كه تقريبا پر شده بود از آب بیرون كشید و روي

علف ها گذاشت.

وقتي اين كار به انجام رساند، احساس كرد كه از خستگي به جان آمده است. مي خواست كه همان دم

ش او براي پر كردن سطل چنان بود كه برداشتن يك قدم هم برايش محال شد. ناچار خود را روي باز گردد اما تال

علف ها انداخت و به زمین نشست.

ايكند اما جز اين چارهكه بداند چرا چنین ميآنچشمانش را فرو بست و پس از لحظه اي باز گشود؛ بي

نداشت.

داد كه به مارهاي آتشین سفید هايي روي خود تشكیل ميرهكرد دايكنار او، آب كه در سطل حركت مي

شباهت داشتند.

رسید كه نقاب باالي سرش آسمان از ابرهاي سیاهي شبیه به دودهاي متراكم پوشیده بود. به نظر مي

انگیز ظلمت بر سر اين كودک فرود آمده است.حزن

شد.مشتري در اعماق آسمان ديده مي

كرد. كوكب ترسید، نگاه ميشناختش و از آن ميستارة درشت را كه نمي كودک با چشمي حیران اين

گذشت. بخشید، ميدرخشان، در آن لحظه به افق بسیار نزديك بود و از میان مه غلیظي كه به آن سرخي مخوفي مي

كرد. گويي يك زخم نورافشان است.انگیزي ازغواني رنگ بود، ستاره را بزرگ تر ميمه كه به وضع غم

١١٨

هاي هیچ اثري از آن روشناييهیچ برخورد برگ ها، بيوزيد. بیشه ظلماني بود؛ بيبادي سرد از جلگه مي

هاي عظیم به وضعي موحش سیخ ايستاده بودند. چند دسته از بوته هاي خار، در مبهم و خنك تابستان. شاخه

خوردند. درخت هاي خاردار تاب مي هاي بلند زير نسیم مثل مارماهي پیچ وزدند. علفدرخت سوت مينقاط بي

پیچیدند. چند خلنگ خشك كه گويي مانند بازوهاي طويلي كه مسلح به چنگال و مهیاي شكار باشند، به هم مي

گريختند. گذشتند؛ مثل اين بود كه با وحشت از جلو چیزي كه مي رسد، ميشدند، شتابان ميبه دست باد رانده مي

ز امتداد داشت.انگیاز هر طرف فضاهاي غم

كرد كه به وسیلة اين عظمت آن كه چیزي بفهمد، احساس ميآن كه بداند در چه حال است و بيكوزت بي

گرفت؛ چیزي بود از وحشتتاريك طبیعت، در میان گرفته شده است. اين فقط وحشت نبود كه گريبانش را مي

تر! هم موحشترسید، با صداي بلند به فهمید اما از آن ميآن نمي براي بیرون آمدن از اين حالت غريب كه چیزي از

رسید باز از سر گرفت. اين باعث شد كه بتواند صورت « ده»شمردن پرداخت: يك، دو، سه، چهار، تا ده و چون به

هايش كه هنگام آب كشیدن خیس شده بودند، احساس سرما واقعي اشیاي پیرامونش را تشخیص دهد. در دست

توانست بر آن غلبه كند. كوزت در آن موقع است. ترسش باز آمده بود؛ يك ترس طبیعي كه نميكرد. از جا برخ

ا ها، تها، تا پنجرهجز يك فكر نداشت و آن فرار كردن بود؛ فرار كردن با همة قوا؛ از میان جنگل، از صحرا، تا خانه

توانست ارديه چندان بود كه نميهاي روشن. نگاهش به سطل كه در كنارش بود افتاد. وحشتش از زن تنشمع

سطل آب بگريزد. دستة سطل را با دو دست گرفت. به زحمت توانست آن را بلند كند.بي

ده دوازده قدمي اين طور برداشت اما سطل پر و سنگین بود؛ مجبور شد كه آن را باز بر زمین گذارد. يك

فعه قدري بیشتر رفت اما باز هم مجبور شد بايستد. لحظه نفس كشید؛ سپس باز دسته را گرفت و راه افتاد. اين د

پس از چند ثانیه استراحت بار ديگر حركت كرد. مانند پیرزني به جلو خم شده بود؛ سر را تا روي سینه فرود آورده

هاي كوچك كرد. دستة سطل دستكشید و راست ميرفت. سنگیني سطل بازوي الغرش را ميبود و راه مي

زد ايستاد آب سطل لب پر ميكرد. گاه به گاه مجبور بود بايستد و هر دفعه كه ميمنجمد مي حس وخیسش را بي

ريخت. اين واقعه در شبي تاريك، میان يك جنگل، در فصل زمستان و دور از نگاه هر و بر ساق هاي عريانش مي

يافت.انساني وقوع مي

فشرد اما جرأت گريستن نداشت؛ حتي از ميكشید؛ ناله گلويش را با نوعي خس خس دردناک نفس مي

ترسید! عادت كرده بود كه همیشه اين زن را رودرروي خود حاضر ببیند. با اين همه دور از زن تنارديه مي

و كردتر ميرفت. مدت توقفش را دمادم كمتوانست با اين وضع راه را به سرعت طي كند و بسیار كند مينمي

طور برود، بیش از يك ساعتكرد كه اگر اينتر رود. فكر ميافتد از دفعة سابق بیشراه ميكوشید تا چون به مي

جا زن تنارديه كتكش خواهد زد. اين غصه با ترسي كه از تنها بودن در كشد تا به دهكده برشد و آنطول مي

به پايان نرسانده بود. چون شد. از خستگي به جان آمده بود و هنوز راه جنگل را جنگل تاريك داشت، مخلوط مي

١١٩

شناخت رسید، يك بار ديگر براي آخرين بار ايستاد و براي آن كه كامال نزديك درخت بلوط كهني كه آن را مي

رفع خستگي كند، مدت توقفش را از دفعات ديگر طوالني تر كرد؛ سپس همة قوايش را جمع آورد، سطل را

قت ديگر اين مخلوق كوچك و ناامید نتوانست خويشتن داري كند و برداشت و با جرأت قدم در راه نهاد. آن و

فريادكنان گفت:

خدايا! خدايا!-

آمد، دستةهمان دم ناگهان احساس كرد كه سطل، ديگر سنگیني ندارد. دستي كه به نظرش بزرگ مي

راه د در كنارشسطل را گرفته و با قوت بلند كرده بود. كوزت سربرداشت. هیكل بزرگ سیاهي، مستقیم و بلن

گويد، اي بكه كلمهآنآمد. اين، مردي بود كه از پشت سرش رسیده و او صداي پايش را نشنیده بود. اين مرد بيمي

والژان بود.آورد. او ژاندستة سطل را در مشت گرفته بود و آن را مي

ويكتور هوگو

:درك و دريافت

قرار گرفت؟ چرا؟ت داستان، بیشتر مورد توجه شما كدام شخصی (1 دو نمونه از فضاسازي گیرا و جذاب را در داستان مشخص كنید. (2

٠٢٠

نيايش

اي خدا

با تو ياد هیچ كس، نبود روا روا اي خدا، اي فضل تو حاجت 1

خاي خود نگركرام و ساندر ا مكن در ما نظر ،منگر اندر ما

دشنومي ما ـةناگفت ،لطف تو امان نبودـاضـوديم و تقــما نب

عاشق خود كرده بودي، نیست را لذت هستي، نمودي، نیست را

متصل گردان به درياهاي خويش دانش كه بخشیدي ز پیش قطرة 5

ما چو كوهیم و صدا در ما ز توست ما چو نايیم و نوا در ما ز توست

اي خداوند آن توست آب و آتش، آب دريا، جمله در فرمان توست

تر از چشم میم جز دلي، دلتنگ چون الف چیزي ندارم، اي كريم

ايات خدا، هیچیم، هیچـبي عن اين همه گفتیم، لیك اندر بسیچ

گر ملك باشد، سیاهتش ورق. بي عنايات حق و خاصان حق 11

مثنوي معنوي، مولوي

١٢١

انهم واژه

ها سازماندهی شده است.توجه: واژه نامه بر پاية چينش درس

١٢٢

واژگان

ستايش:

:1درس

تعلل: بهانه آوردن، درنگ كردن

تیزپا: شتابنده

خايیدن: جويدن، به دندان نرم كردن

خیره: سرگشته، حیران، فرومانده، لجوج، بیهوده

نیكوترين درودها بر او بادعلیه افضل الصلوات:

غلغله زن: شور و غوغاكنان

قوت: خوراک، خوردني، غذا

گلبن: بوتة گل، گل سرخ، بیخ بوتة گل

نیلوفري: در متن درس، مقصود آسمان الجوردي است.

ورطه: زمین پست، مهلكه، هالكت

هنگامه: غوغا، داد و فرياد، شلوغي، جمعیت مردم

:2درس

محافظت از كسي كه بیمار باشد، انديشهتیمار: خدمت و

ضايع: تباه، تلف

قرابت: خويشاوندي

محال: دروغ، بي اصل، ناممكن

مستغني: بي نیاز

١٢٣

مولع: حريص، آزمند

آزاد :3درس

ارتجاال: بي درنگ، بدون انديشه سخن گفتن يا شعر سرودن

استرحام: رحم خواستن، طلب رحم كردن

بدخواهبدسگال: بدانديش،

د، مي گوين« بسم اهلل الرحمن الرحیم»بسمل كردن: سر جانور را بريدن، از آنجا كه مسلمانان در وقت ذبح جانور

گفته مي شود.« بسمل كردن»به همین دلیل، به عمل ذبح كردن

پالس: جامه اي كم ارزش، گلیم درشت و كلفت

تصديق نامه: گواهي نامه

ها و يادداشت مطالب و جزئیات در رساله يا كتابتعلیقات: ج تعلیق، پیوست

تقرير: بیان، بیان كردن

حجب: شرم و حیا

زنگاري: منسوب به زنگار، سبزرنگ

شهناز: يكي از آهنگ هاي موسیقي ايراني، گوشه اي از دستگاه شور

ضمايم: ج ضمیمه، همراه و پیوست

طبیعت: خو، عادت، طبع و سرشت

بر كسي، سرزنش كردنعتاب كردن: خشم گرفتن

كار، دشمن و بدخواهعنود: ستیزه

فیاض: بسیار فیض دهنده، بسیار بخشنده

كمیت: اسب سرخ مايل به سیاه

لعب: بازي. لهو و لعب: خوش گذراني

لمن تقول: براي چه كسي مي گويي؟

١٢٤

لهو: بازي و سرگرمي، آنچه مردم را مشغول كند.

متداول: معمول، مرسوم

ذول: خوار، زبون گرديدهمخ

مسكر: چیزي كه نوشیدن آن مستي مي آورد؛ مثل شراب

مطربي: عمل و شغل مطرب؛ مطرب: كسي كه نواختن ساز و خواندن آواز را پیشة خود سازد.

معاصي: ج معصیت، گناهان

مغلوب: شكست خورده

مفتول: سیم، رشتة فلزي دراز و باريك

مندرس: كهنه، فرسوده

ر: زشت، ناپسندمنك

:4درس

اسلیمي: تغییر شكل يافتة كلمة اسالمي، طرح هايي مركب از پیچ و خم هاي متعدد كه شبیه عناصر طبیعت

هستند.

آخره: چنبرة گردن، قوس زير گردن.

بحران: آشفتگي، وضع غیرعادي

بر خوردن: در میان قرار گرفتن

عدس بنشن: خوار و بار از قبیل نخود و لوبیا و

بیرنگ: نمونه و طرحي كه نقاش به صورت كم رنگ يا نقطه چین بركاغذ مي آورد و سپس آن را كامل رنگ

آمیزي مي كند. طرح اولیه.

بیغوله: كنج، گوشه اي دور از مردم

تسال: آرامش يافتن

حقارت: خواري، پستي

١٢٥

خطابه: سخنراني، خطبه خواندن، وعظ كردن

تینخلف صدق: جانشین راس

رندانه: زيركانه

شندرغاز: پولي اندک و ناچیز

طمأنینه: آرامش و قرار

عیال: زن و فرزندان، زن

غارب: میان دو كتف

فراعنه: ج فرعون، پادشاهان قديم مصر

كله: برآمدگي پشت پاي اسب

وي(ند. )كلمه فرانسكنگره: مجمعي از دانشمندان و يا سیاستمداران كه درباره مسائل علمي يا سیاسي بحث كن

گرده: پشت، باالي كمر

مخمصه: بدبختي و غم بزرگ، تنگنا، اين واژه به معني گرفتاري متداول شده است.

مرفه: راحت و آسوده

مشوش: آشفته و پريشان

معاشرت: گفت وشنید، الفت داشتن

میراب: نگهبان آب، كسي كه آب را به خانه ها و باغ ها تقسیم مي كند.

(35، سورة1والصافات صفا: سوگند به فرشتگان صف در صف )آية

وقب: هر فرورفتگي اندام چون گودي چشم.

وقفي: منسوب به وقف، وقف: زمین يا دارايي و ملكي كه براي مقصود معیني در راه خدا اختصاص دهند.

:4درس

اهلیت: شايستگي، لیاقت

١٢٦

درويشان پوشند، نوعي گلیمپالس: جامه اي پشمینه و ستبر كه

جل جالله و عم نواله: بزرگ است شكوه او و فراگیر است لطف او.

خورجینك: خورجین كوچك، كیسه اي كه معموال از پشم درست مي كنند و شامل دو جیب است، جامه دان.

درنگدرحال: فورا، بي

دلاک: كیسه كش حمام، مشت و مال دهنده

دين: وام

رقعه: نامه

سرگین: فضلة چهارپايان مانند اسب و خر

شوخ: چرک، آلودگي

فراغ: آسايش و آرامش، آسودگي

فرج: گشايش، رهايي

قلیه: نوعي خوراک از گوشت كه در تابه يا ديگ، بريان كنند.

قیم: سرپرست، در متن، به معني كیسه كش حمام آمده است.

كراي: كرايه

رسیدگيمرمت: اصالح و

مسلخ: رخت كن حمام

مصاف كردن: جنگیدن

مطبخ: آشپزخانه

مكاري: كسي كه اسب و شتر و االغ كرايه مي دهد يا كرايه مي كند.

هزيمت: شكست لشكر و پراكنده شدن سپاهیان

يوزبان: نگه دارندة يوزپلنگ

١٢٧

:5درس

پیچ و خم هاي متعدد كه شبیه عناصر طبیعت اسلیمي: تغییر شكل يافتة كلمة اسالمي، طرح هايي مركب از

هستند.

آخره: چنبرة گردن، قوس زير گردن.

بحران: آشفتگي، وضع غیرعادي

بر خوردن: در میان قرار گرفتن

بنشن: خوار و بار از قبیل نخود و لوبیا و عدس

سپس آن را كامل رنگ بیرنگ: نمونه و طرحي كه نقاش به صورت كم رنگ يا نقطه چین بركاغذ مي آورد و

آمیزي مي كند. طرح اولیه.

بیغوله: كنج، گوشه اي دور از مردم

تسال: آرامش يافتن

حقارت: خواري، پستي

خطابه: سخنراني، خطبه خواندن، وعظ كردن

خلف صدق: جانشین راستین

رندانه: زيركانه

شندرغاز: پولي اندک و ناچیز

طمأنینه: آرامش و قرار

زن و فرزندان، زنعیال:

غارب: میان دو كتف

فراعنه: ج فرعون، پادشاهان قديم مصر

كله: برآمدگي پشت پاي اسب

كنگره: مجمعي از دانشمندان و يا سیاستمداران كه درباره مسائل علمي يا سیاسي بحث كنند. )كلمه فرانسوي(

١٢٨

گرده: پشت، باالي كمر

واژه به معني گرفتاري متداول شده است. مخمصه: بدبختي و غم بزرگ، تنگنا، اين

مرفه: راحت و آسوده

مشوش: آشفته و پريشان

معاشرت: گفت وشنید، الفت داشتن

میراب: نگهبان آب، كسي كه آب را به خانه ها و باغ ها تقسیم مي كند.

(35، سورة1والصافات صفا: سوگند به فرشتگان صف در صف )آية

اندام چون گودي چشم.وقب: هر فرورفتگي

وقفي: منسوب به وقف، وقف: زمین يا دارايي و ملكي كه براي مقصود معیني در راه خدا اختصاص دهند.

6درس:

حقه: جعبه، صندوق

خلد: بهشت

خنك: خوشا، نیكا

شب رو: شب بیدار، راهزن

گذرانيعشرت: خوش

مصرف دارد. رنگ سرخ اين سنگ، معروف است.لعل: يكي از سنگ هاي گران قیمت كه در جواهرسازي

:7درس

اند.ارم: ارم يا ارم ذات العماد كه در قرآن از آن ياد شده و غالبا آن را بهشت شداد دانسته

استماع: شنیدن، گوش دادن

اشجار: ج شجر، درختان

اعتبار: پند گرفتن، عبرت پذيري

انهار: ج نهر، جوي ها

١٢٩

، يكي از صفات خداوند تعالي است.جبار: مسلط

جزالت: استواري سخن

ها جنان: ج جنت، بهشت ها، فردوس

حمید: پسنديده، ستوده

خساست: پستي، بي ارزش بودن، فرومايگي

ذلت: خواري، پستي

رغبت كردن: میل و توجه داشتن، گرايش و تمايل داشتن.

زبر: باال، فوق، مقابل پايین

سقر: دوزخ، جهنم

سور: ج سوره، هر يك از فصل هاي يكصد وچهارده گانه قرآن مجید

صديق: بسیار راستگو

طرب: شادي

طهارت: پاكي

عداوت: دشمني

عدم: نیستي، نابودي مقابل هستي، وجود

غمگسار: دوست، رفیق، آنچه كه غم را ببرد.

فرقت: جدايي، دوري

فصاحت: رواني كالم

قصور: ج قصر، كاخ ها

كايدان: ج كايد، حیله گران

كید: حیله و فريب

٠٣٠

الجرم: ناچار، ناگزير

محنت: اندوه، ناراحتي

معاملت: معامله، دادو ستد

ملكت: كشور

نفاست: نفیس بودن، گرانمايگي، ارزشمندي

وصلت: ج وصل، اتصال، پیوستگي

وعد: نويد، مژده، خبر خوش، بشارت

وعدة بد، تهديد، خبر ناخوشوعید:

:8درس

پاي افزار: كفش، پاپوش

تبار: نسل، خاندان

حد )حد زدن(: هر خطا كه براي آن مجازاتي مقدر باشد.

صولت: هیبت، قدرت، شكوه و جالل

ماسوا: مخفف ما سوي اهلل؛ آن چه غیر از خداست، همة مخلوقات

چكمه وصل مي كنند و به وسیلة آن، اسب را به حركت در مي آورند.مهمیز: ابزاري فلزي كه بر پاشنة

هرا: صدا و غوغا، آواز مهیب

:3درس

تر، گرانمايه تر، افراشته تر؛ اشرف مخلوقات: آدمي، انساناشرف: شريف

الم: درد، دردمند شدن

١٣١

ضور پذيرند؛ بارگاه قدس:بارگاه: خیمة پادشاهي، دربار و كاخ شاهان، جايي كه شاهان مردان را به ح

تظلم: داد خواستن، از ظلم كسي شكايت كردن، فريادخواهي، گله كردن.

تفته: سرخ شده از گرماي زياد

حشر: گرد آوردن مردم، برانگیختن، روز قیامت، روز رستاخیز

خرگه: خرگاه، خیمة بزرگ، سراپرده

خیل: گروه، گروه اسبان

مردگان، بعثرستخیز: رستاخیز، برخاستن

نوازند، مضرابزخمه: آلتي كوچك و فلزي كه با آن ساز ني

سرادق: خیمه، سراپرده، چادري كه بر فراز صحن خانه كشند.

صور: شاخ و جز آن كه در آن دمند تا آواز برآيد؛ بوق؛ صور اسرافیل: شیپور اسرافیل كه در روز قیامت، وي در آن

دمد و مردگان زنده شوند.

قاعده، روشطراز:

رش: تخت پادشاه، سرير، خیمه، سايبان؛ ع

عماري: كجاوه، محمل

فتنه: گمراهي، آزمايش، گداختن سیم و زر در آتش جهت امتحان

بان كه بر شتر بندند، كجاوهمحمل: اتاقك چوبین روباز با سايه

یل، عزرائیلملك: فرشته اي كه نزديك به آستان حضرت حق است؛ جبرائیل، اسرافیل، میكائ

نفخ: دمیدن با دهان، دم؛ نفخة صور: دمیدن اسرافیل در صور

:11درس

اجابت كردن: پذيرفتن، قبول كردن

استدعا: درخواست كردن

اسوه: پیشوا، سرمشق، نمونة پیروي

تجلي: آشكار شدن، جلوه كردن

تكلف: رنج بر خود نهادن، خودنمايي و تجمل

سپاهیانجنود: ج جند، لشكريان،

١٣٢

آيند؛ سراخانقاه: محلي كه درويشان و مرشدان در آن گرد مي

خور: زمین پست، شاخه اي از دريا

رعب: ترس، دلهره، هراس.

غنا: توانگري، بي نیازي

مشیت: اراده به خواست خداي تعالي

ناسانندهكند. شمعرف: كسي كه در مجمع بزرگان افرادي را كه به مجلس وارد ني شوند، معرفي مي

معركه: میدان جنگ

مقري: كسي كه آيات قرآن را به آواز خواند.

نسیان: فراموشي

:11درس

اسرا: ج اسیر، گرفتاران، دستگیرشدگان

اسطوره: سخنان يا اشخاص و آثاري كه مربوط به موجودات يا رويدادهاي فوق طبیعي روزگار باستان است و

روزگار كهن دارد.ريشه در باورها و اعتقادات مردم

اضطراري: ضروري، الزامي

آرمان: آرزو، عقیده

بعث: حزبي سیاسي كه صدام حسین ريیس جمهور پیشین عراق، رهبري آن را برعهده داشت.

بنات الخمیني: دختران امام خمیني )ره(

ببیند.تاوان: زيان يا آسیبي كه شخص به خاطر خطاكاري، بي توجهي يا آسیب رساندن به ديگران

تجلي: جلوه گري، پديدار شدن چیزي درخشان مانند نور، روشني

تكريم: بزرگداشت، گرامیداشت

توسن: اسب سركش، مقابل رام

توش: توشه و اندوخته، توانايي تحمل سنگیني يا فشار.

جسارت: دلیري، بي باكي و گستاخي

١٣٣

طاقت فرسا: بسیار سخت و آزار دهنده، كاري خسته كننده.

دوري، جدايي. فراق:

الشخورها، كركس: پرنده اي از ردة

كفاف: به اندازه كافي، آن اندازه روزي كه انسان را بس باشد.

گلشن: گلستان، گلزار

مترسك: پیكره و مجسمه اي كمابیش شبیه انسان كه براي ترساندن پرندگان و جانوران در كشتزارها نصب مي

كنند، آدمك، آدم نما.

محاسن: ريش

مدفن: جاي دفن، گور

معلول: كسي كه عضو يا اندام هايي از بدنش آسیب ديده است.

معیار: مقیاس، اندازه

مالک: اصل هرچیز، معیار، ابزار سنجش

ناکآور، هولمهیب: ترسناک، ترس

وقاحت: بي شرمي، بي حیايي،

هیأت: گروه، دسته، انجمن

:12درس

سیاه، سخت، سنگین و گرانبهاست.آبنوس: درختي است كه چوب آن

نیز به همین معني است.« باره»بارگي: اسب،

پتك: چكش بزرگ فوالدين، آهن كوب

ترگ: كاله خود

جاه: مقام، درجه

زه: چله كمان، وتر

ساعد: آن بخش از دست كه میان مچ و آرنج قرار دارد.

١٣٤

ستوه: درمانده و ملول، خسته و آزار

هعنان: افسار، دهان

گبر: نوعي جامه جنگي، خفتان

:13درس

افسر: تاج، ديهیم، كاله پادشاهي

افسون: حیله كردن، سحر كردن، جادو كردن

آورد: جنگ، نبرد، كارزار

بادپا: تیزرو، شتابنده

باره: اسب

بسنده: سزاوار، شايسته، كافي، كامل

پدرام: آراسته، نیكو، شاد

و زلف مي باشد، پیچ و شكن تاب: چرخ و پیچ كه در طناب و كمند

چاره گر: كسي كه با حیله و تدبیر،كارها را به سامان كند؛ مدبر

خدنگ: درختي است بسیار سخت كه از چوب آن نیزه و تیر سازند.

خطه: سرزمین

خیره: متحیر، سرگشته

درع: جامة جنگي كه از حلقه هاي آهني سازند، زره

دژ: قلعه حصار

غرنده، مهیت، هولناکدمان: خروشنده،

دوده: دودمان، خانواده

زره: جامه اي جنگي داراي آستین كوتاه و مركب از حلقه هاي ريز فوالدي كه آن را به هنگام جنگ بر روي

لباس هاي ديگر مي پوشیدند.

ساالر: سردار، سپهساالر، آن كه داراي شغلي بزرگ و منصبي رفیع باشد، حاكم

مايل به زردي باشد،زرده )در متن درس مطلق اسب مورد نظر است.(سمند: اسبي كه رنگش

سنان: سر نیزه، تیزي هر چیز

شیر اوژن: شیر افكن، دالور

١٣٥

عنان: افسار، دهانه

فراز آمدن: رسیدن، نزديك آمدن

فوج: گروه، دسته

كمند افكن: كمند انداز

نظاره: نظر كردن، نگريستن، تماشا كردن

دن، نعره زدن، ناله كردن؛ ويله: صدا، آواز، نالهويله كردن: فرياد ز

:14درس

ابدال: مردان كامل

اشباه: ج شبه، مانندها، همانندان

تلطف: مهرباني كردن، نرمي كردن

جولقي: ژنده پوش و گدا و درويش

حاذق: ماهر، چیره دست

عقليخردي، كمسفاهت: بي

سوداگر: مشتري، خريدار و فروشنده

جويانه براي برانگیختن دعوا و هیاهوعربده: فرياد پرخاش

قهر: خشم، غضب

ندامت: پشیماني، تأسف

:15درس

انبان: كیسه اي بزرگ كه از پوست دباغي شده گوسفند درست مي كنند.

براثر: به دنبال، درپي.

بعینه: عینا، مانند

تباه: فاسد، خراب، تباه كردن چشم: كور كردن

١٣٦

پلیدي، خبث طینت: بدجنسي، بد ذاتيخبث:

خلعت: جامه اي كه بزرگي به كسي بخشد.

دشنه: خنجر

شوكت: جاه و جالل.

صرعیان: بیماران مبتال به عارضه صرع، صرع: بیماري غش.

فراغت: آسودگي

مايه: سرمايه، دارايي

مفلس: تهي دست، درويش و بي چیز.

اقبال.بخت و خوش مقبل: خوش بخت، نیك

مالزمان: همراهان

منال: مال و ثروت، درآمد مستغالت

همت: بلندنظري، خواست، كوشش

آزاد :16درس

جالجل: ج جلجل، زنگ، زنگوله

دستار: پارچه اي كه به دور سر بپیچند، سربند و عمامه.

طرفه: شگفت آور، عجیب

:17درس

كاشنه باشند.تاكستان: باغ انگور، باغي كه در آن تاک

رود.حماسه: دلیري، نوعي از شعر كه در آن از جنگ ها و دالوري ها سخن مي

ردا: جامه اي كه روي جامه هاي ديگر پوشند، باالپوش

١٣٧

شرافت: ارجمندي، باشرف بودن

طاعون: نوعي بیماري همه گیر و خطرناک كه با تب، آلودگي خون، خونريزي منتشر در پوست و بافت هاي

ي همراه است.زيرپوست

لگام: افسار، دهنة اسب

نیلگون: به رنگ نیل، آبي سیر

:18درس

اشباح: ج شبح، كالبدها، سايه ها، سیاهي هايي كه از دور ديده مي شود.

اكتفا: بسنده كردن، كفايت كردن

خلنگ: نام گیاهي است، علف جارو

دارذي حیات: جان

غايي: نهايي

طعام باشد. مائده: سفره اي كه بر آن

متراكم: روي هم جمع شده، بر هم نشیننده، انبوه

مخوف: ترسناک، وحشت زا و هراس انگیز

منحصر: ويژه، محدود

موحش: وحشت آور، ترسناک

اعالم

١٣٨

اشخاص

میالدي( از بزرگترين شعراي آلماني است. او در طول عمر 1815-1551) «شيللر»يوهان كريستف فريدريش

كوتاه خود آثار فراواني خلق كرد. برخي او را با گوته، شاعر بزرگ آلماني، هم سنگ و برابر مي دانند. سروده هاي

شیللر شهرت بسیار دارند. قطعه ادبي زير از مشهورترين قطعات اوست.

از پركاربردترين نويسندگان معاصر است. از او نزديك به چهل و پنج اثر ادبي، (1348-1312) جالل آل احمد

اجتماعي، سیاسي و ترجمه به يادگار مانده است. آثار آل احمد را به چهار دسته ي كلي داستان ها، سفرنامه ها،

والقلم، زن زيادي و ترجمه ها و مقاالت مي توان تقسیم بندي كرد. از داستان هاي مشهور او، مدير مدرسه، نون

پنج داستان است. او در آثار خود، فضاي سیاسي و اجتماعي ايران، محرومیت ها و محدوديت هاي انديشه وران و

مسئولیت خطیرارباب قلم را به خوبي و روشني ترسیم مي كند. نثر آل احمد صريح، طنز گونه، كوتاه، نزديك به

او با تلخیص مي خوانیم.« پنج داستان»ه ها وفلك را از كتاب زبان گفتار و توصیفي است. داستان گل دست

ش( در كاشان ديده به جهان گشود. كتاب هاي او 1359-1315شاعر و نقاش مشهور معاصر ) سهراب سپهري:

-4آواز افتاب-3زندگي خواب ها -2مرگ رنگ -1منظومه بلند است )مشهور به هئیت كتاب(: 2شعر و 2شامل

حجم سبز -8مسافر-5ما هیچ، ما نگاه -2اي پاي آب صد -5شرق اندوه

سیحون يا سیر دريا رودي است در آسیاي مركزي كه از ارتفاعات شرق ايران سرچشمه مي گیرد. سيحون:

يكي از پهلوانان توراني است كه براي نبرد با ايرانیان به ياري افراسیاب به میدان نبرد آمد اشكبوس )كشافی(:

و رهام سپهر گودرز را شكست داد و سرانجام به دست رستم كشته شد.

میالدي(، مشهورترين شاعر رمانتیك قرن نوزدهم فرانسه و از بزرگترين ادبیان و 1885-1812) ويكتورهوگو

ان است. وي مردي ازادمنش و آزادي خواه و طرفدار جدي اصالحات اجتماعي به نفع طبقات نويسندگان جه

سالگي شاعري سرشناس بود. او با وجود سن 25محروم و رنج ديده بود. از ده سالگي به شعر گفتن پرداخت و در

یل بود، هوگو به دل كم به عضويت فرهنگستان فرانسه درآمد و مدتي نماينده ي مجالس قانون گذاري اين كشور

مخالفت با ناپلئون سوم بیست سال از زندگي خود را در تبعید به سر برد.

مهم ترين اثار او عبارت اند از: بینوايان، گوژپشت نتردام، كارگران دريا و مردي كه مي خندد. كتاب بینوايان هوگو

ند. بزرگ ترين قهرمان اين كتاب ژان ماجراي مردم تیره ورزي است كه با دشواري هاي زندگي روبه رو بوده ا

والرژان نام دارد كه مدت نوزده سال در زندان به سر برده است و پس از تحمل سختي ها و اوارگي ها، راه

شرافتمندانه اي براي زندگي پیدا كرده و كمر به خدمت اجتماع بسته است.

١٣٩

سال از عمر هشتاد و دو ساله ي خود ( است. ژيد شصت 1951-1829نويسنده ي بزرگ فرانسوي ) :آندره ژيد

را صرف نويسندگي كرد. وي در آثار خويش مشكالت زندگي ادمي را با عشقي سرشار به واقعیت به تصوير كشید

و به همین جهت نیز جايزه ي نوبل را از آن خود كرد.

اي بزمي در ادب نظامي گنجه اي شاعر قرن ششم و اوايل هفتم هجري قمري، معروف ترين سراينده داستان ه

پارسي است. خمسه يا پنج گنج او )مخزن االسرار، خسرو و شیرين، لیلي و مجنون، هفت پیكر و اسكندرنامه( از

قرن هشتم تا به امروز بارها مورد تقلید شاعران ايراني، هندي و ترک قرار گرفته است.

(154محتشم كاشاني: فاسي دوم متوسطه يك اجراي ازمايشي )

شمسي( از پیشتازان شعر مذهبي قبل از انقالب است. از آثار شعري 1321وسوي گرمارودي )والدت سید علي م

.را نام برد« دستچین»و « تا ناكجا»، «چمن الله»، «در سايه سار نخل واليت»، «عبور»، «سرود رگبار»او مي توان

181فارسي اول متوسطه يك ص نيما يوشيج:

ه.ق( حكیم، شاعر و جهان گرد مشهور ايراني است كه در حدود چهل سالگي 481-394) ناصر خسرو قباديانی

از خواب غفلت بیدار شد و سفري هفت ساله را آغاز كرد. سفرنامه ناصرخسرو -همان گونه كه خود گفته است –

شرح مسافرت هاي او به سرزمین هاي اسالمي و شامل مشاهدات و مالقات هاي وي و حوادثي است كه در طول

ين سفرها رخ داده است. نثر سفرنامه ساده و توضیحات آن دقیق است و اطالعاتي بسیار ارزنده از روزگار نويسنده ا

. از «حجت»به دست مي دهد. حكیم ابو معین ناصربن خسروين حارث قبادياني بلخي مروزي ملقب و متخلص به

است. از آثار او است: ديوان اشعار، سفرنامه، حكما و شاعران قوي طبع و از قصیده سرايان گران قدر زبان فارسي

جامع الحكمتین، خوان اخوان و ...

در منطقه فكه( از خدمتگزاران صديق انقالب اسالمي 1352شهادت -1322شهید سید مرتضي اويني )متولد

، «خان گزيده ها»ني ايران، فیلم ساز و سر دبیر مجله سوره بود. از آثار او مي توان به مجموعه برنامه هاي تلويزيو

اشاره كرد.« سراب»و « روايت فتح»، «حقیقت»

185فردوسي: فارسي اول متوسطه يك ص

ه.ق وفات يافت. از موالنا نوشته ها و سروده هايي به 214مولوي: جالل الدين محمد در ششم ربیع االول سال

مي آيند. از آن میان، مثنوي معنوي و غزلیات جاي مانده است كه از اثار جاوداني و ممتاز ادبیات عرفاني به شمار

وي است كه به ديوان شمس معروف است. ديگر آثاراو عبارتند از مكتوبات، مجالس سبعه و فیه مافیه.

٠٤٠

صمیمت »، «براي تاج»، «عابر»( از آثار وي مي توان 1918-1842كوپه: فرانسوا كوپه شاعر و درام نويس فرانسوي )

را نام برد كه شهرت بیشتري دارند.« دستانفرو»و « دفتر سرخ»، «ها

سعدي شیرازي: مشرف الدين مصلح بن عبداهلل نويسنده و گوينده قرن هفتم. وي در شیراز به كسب علم پرداخت

و سپس به بغداد رفت و در مدرسه نظامیه به تعلم مشغول شد. سعدي استاد سخن و يكه تاز عرصه ي نثر مسجع

ت بیان، استواي سخن، شیوايي و رسايي، سادگي و لطف كالم و عظمت و اعتدال از و شعر عاشقانه است. ظراف

ويژگي هاي شعر و نثر اوست. غزل سعدي شیرين و شنیدني، صمیمي و تاثیرگذار است و ساخت و بافي روان و

شیراز ه.ق( به 228-223دل نواز دارد. وي سفرهاي بسیاري كرد و در زمان سلطان ابابك ابوبكربن سعدزنگي )

بازگشت و به تصنیف سعدي نامه يا بوستان و گلستان پرداخت. عالوه بر اين قصايد و غزلیات و قطعات و ترجیع

291بند و رباعیات و مقاالت و قصايد عربي دارد كه همه در كلیات وي جمع شده است. وفات وي بین سال هاي

در شیراز اتفاق افتاد. 294و

ش( در كاشان ديده به جهان گشود. شعر او ساده 1315-1359مشهور معاصر ) شاعر و نقاش« سهراب سپهري»

و بي آاليش و لبريز از مفاهیم عرفاني است. سپهري با فرهنگ مشرق زمین آشنايي فراوان داشت و نقاشي هاي او

نیز هم چون شعرش زيبا و چشم نواز است.

زندگي خواب ها -2مرگ رنگ -1به هشت كتاب(: منظومه ي بلند است )مشهور 2شعر و 2كتاب هاي او شامل

حجم سبز-8مسافر -5ما هیچ، ما نگاه -2صداي پاي آب -5شرق اندوه -4آواز آفتاب -3

١٤١

آثار

مثنوي هفت پیكر از جمله آثارمشهور نظامي گنجوي است كه آن را بهرام نامه و هفت گنبد نیز هفت پيكر:

بیت است. سرگذشت بهرام گور و شرح زندگي او با هفت دختر از شاهزادگا هفت اقلیم 5132خوانده اند كه داراي

در آن منظومه است.

به نثر مسجع نوشته است كه مشتمل بر 252يكي از آثار سعدي شیرازي است. وي آن را در سال گلستان:

حكايات آموزنده است.

كتابي است در احوال شیخ ابوسعید ابي الخیر كه محمدبن منور اسرارالتوحيد فی مقامات الشيخ ابوسعيد:

)يكي از نوادگان وي( آن را نگاشته است.

در آن لغات متدوال عربي را با معادل ه. تالیف شد كه 211منظومه اي از ابونصر فراهي در سال نصاب الصبيان:

فارسي آنها در بحرهاي مختلف به نظم درآورده است. اين كتاب جزو كتاب هاي درسي طالب بوده است.

تحفه االخوان: كتابي است از كمال الدين عبدالرزاق كاشاني نويسنده ي قرن دهم.

رد وزير مشهور سلجوقیان كه در پنجاه فصل گ يا سیرالملوک كتابي است به فارسي اثر نظام الملك سياست نامه:

امده است. اين كتاب حاصل تجربیات چندين ساله اين وزير دانشمند است.

كتابي است به فارسي تالیف عنصرالمعالي كیكاوس بن اسكندر. نام قابوس نامه از نام مولف كه در قابوس نامه:

قي و تربیتي است كه آن را براي تربیت فرزندش نوشته تاريخ به قابوس دوم معروف است گرفته شده، كتابي اخال

است.

ش(: غالم حسین فرزند حاج بشیر طالقاني، موسیقي دان معروف ايران.1251-1315) درويش خان

اقدام به نظم شاهنامه كرد. ماخذ فردوسي عبارت بود از شاهنامه ي منثور 351-351فردوسي در سال شاهنامه:

دوره ي اساطیري: از عهد -1دوره است: 3بیت و 211111ت مكتوب. شاهنامه داراي ابومنصوري و بعضي روايا

دوره ي تاريخي: از اواخر عهد كیانیان -3دوره ي پهلواني: از قیام كاوه تا قتل رستم -2كیومرث تا ظهور فريدون

به بعد.

١٤٢

ارزشيابیشيوة

دهم شيوه نامة ارزشيابی فارسی پاية

شهريور نوبت دوم اولنوبت موضوع رديف

نيمه اول

كتاب

نيمه دوم

كتاب

5 4 1 5 معنی شعر و نثر .1

6 قلمرو زبانی: .2

2 دستور

2

دستور

امال

معني واژه

2

2 دستور

2 امال 2 امال

معني 2 واژه

واژه

2

2 1 1 2 قلمرو ادبی .3

2 3.5 1.5 2 قلمرو فكري .4

2 1 1 2 حفظ شعر .5

21 14 2 21 جمع

١٤٣

فهرست منابع

1393ام )خاطرات دوران اسارت(، معصومه آباد، نشر بروج، تهران، چاپ چهل و سوم، من زنده.-

.اتاق آبي،سهراب سپهري،انتشارات سروش-

.داستان هاي دل انكیز ادبیات فارسي،نگارش زهرا كیا-

اهتمام محمد قزويني،انتشارت كاللة خاور.ديوان خواجه شمس الدين محمد حافظ شیرازي، به -

محمد دبیر سیاقي،زوار،تهران .سفرنامة ناصر خسرو،-

.فردوسي و شاهنامه، منوچهر مرتضوي،موسسة تحقیقات علمي و فرهنگي-

جلدي،انمتشارات امیر كبیر 2.فرهنگ فارسي، محمد معین،دورة -

.قابوس نامة عنصرالمعالي كي كاووس بن وشمگیر،تصحیح غالمحسین يوسفي،موسسة اتشارات غلمي فرهنگي -

.كلیات سعدي،تصحیح محمد علي فروغي،تهران-

.لغت نامه،علي اكبر دهخدا،زير نظر محمد معین، سید جعفر شهیدي-

مثنوي معنوي،تصحیح رينولد نیكلسن،انتشارات موال.-

.1329مقاومت،غالي شكري،گردانیدة محمد حسین روحاني،نشر نو،چاپ اول ادب .-

.1325.ادبیات داستاني،جمال میرصادقي،موسسة فرهنگي ماهور،چاپ دوم،-

وم تشارات آگاه،چاپ سن.اسرارالتوحید في مقامات الشیخ ابي سعید،محمد بن منور میهني،به تصحیح محمدرضا شفیغي كدكني،ا-

1351.

.1353شمیسا،اتشارات فروس،چاپ دوم اع ادبي، سیروس .انو-

.1352تگار فسايي،اتشارات نويد شیراز،چاپ اول انواع شعر فارسي، منصور رس.-

.1355.بینوايان ويكتور هوگو،ترجمة حسینقلي مستعان،اتشارات امیر كبیر،چاپ يازدهم -

.1353فروزان،چهپ اول .تاريخ ادبیات جهان،باكنرب تراويك،ترجمة عربعلي رضايي،نشر -

محمد دامادي،انتشارات علمي فرهنكي.سید.تحفه االخوان،عبدالرزاق گاشي،به تصحیح -

.1352جوامع الحكايات،سديدادين محمد عوفي،به تصحیح مظاهر مصفا،موسسة مطالعات فرهنگي،چاپ اول .-

.1352.جهان داستان،جمال میرصادقي،نشر نارون،چاپ اول -

.1328پژوهان و حافظ پژوهي،ابوالقاسم رادفر،نشر گسترده،چاپ اول .حافظ -

.1355.حافظ شیرين سخن،محمدمعین،اتشارات صداي معاصر،چاپ سوم -

.1352چاپ پنجم .حافظ نامه،بهاءالدين خرمشاهي،اتشارات علمي فرهنگي،انتشارات سروش،-

.1329كبیر،چاپ پنجم اهلل صفا،انتشارات امیر -.حماسه سرايي در ايران، ذبیح-

.1329.حماسة ملي ايران،تئودر نولدكه،ترجمة بزرگ علوي،نشر جامي،چاپ چهارم -

.1355داستان و ادبیات،جمال میرصادقي،اتشارات نگاه،چاپ اول .-

1325، قم، (ع) البیت اهل معارف نشر و تحقیقات ناشرموسسه اشتهاردي، محمدي صاحبدالن، محمد هايداستان -

.1351.داستان و نقد داستان،احمد گلشیري،اتشارات نگاه،چاپ دوم -

.1324قان،اتشارات سپهر، چاپ چهارم .دربارة رمان و داستان كوتاه، سامرست موام،ترجمة كاوه ده-

.ديوان سنايي،ابوالمجدود بن آدم سنايي غزنوي،به اهتمام مدرس رضوي،انتشارات كتابخانة سنايي، بي تا.-

.1354ي شعر،سیروس شمیسا،انتشارات فردوس،چاپ اول .سبك شناس-

.1922.شاهنامه،ابوالقاسم فردوسي،ي.ا.برتلس،چاپ دوم،مسكو -

.1321.شرح مثنوي، بديع الزمان فروزانفر،انتشارات كتابفروشي زوار،چاپ اول -

١٤٤

.1354شرح مثنوي،كريم زماني،انتشارات اطالعات،چاپ اول،.-

.1322رسي، محمدرضا شفیعي كدكني،انتشارات آگاه،چاپ سوم .صور فارسي در شعر فا-

.13525.عناصر داستان،جمال میرصادقي،انتشارات سخن،چاپ سوم -

.1324.فرهنگ كنايات،منصور ثروت،انتشارات امیر كبیر،چاپ اول -

.1322.فرهنگ معاصر،رضا انزابي نژاد،منصور ثروت،انمتشارات امیر كبیر،چاپ اول -

.1329نام هاي شاهنامه، منصور رستگار فسايي،موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگي،چاپ اول .فرهنگ -

.1321كشف االسرار،ابوالفضل رشیدالدين میبدي،به اهتمام علي اصغر حكمت،انتشارات امیر كبیر،چاپ چهارم .-

.1325.مكتب حافظ، منوچهر مرتضوي،انتشارات توس،چاپ دوم،-

.1328ضا شفیعي كدكني،انتشارات آگاه،چاپ دوم .موسیقي شعر، محمدر-

.1329.واژه نامك،عبدالحسین نوشین،انتشارات دنیا،چاپ سوم،-

.1353.واژه نامة هنر شاعري،میمنت میرصادقي،انتشارات كتاب مهناز،چاپ اول -