contents 'એકf'નો cંથ-ગુલાલ 1 પિરચય v iથમ iકાશન...

ખરા બપોર

જયંત ખ7ી

ખરા બપોર Copyright © by જયંત ખfી. All Rights Reserved.

https://ekatra.pressbooks.pub/kharabapor

Contents Contents

'એકf'નો cંથ-ગુલાલ 1 પિરચય v iથમ iકાશન viii

૧. ધાડ 10

૨. માટીનો ઘડો 43

૩. િસિબલ 67

૪. ખરા બપોર 88

૫. ડડે એSડ 111

૬. નાગ 137

૭. ગોપો 179

૮. ખલાસ 197

૯. જળ 210

૧૦. મુિHત 225

૧૧. ઈêર છ?ે 250

* 'ધાડ' વાતúાનો મૂળ પાઠ 281

'એક7'નો 6ંથ-ગુલાલ ' ' -

આપણી મધુર ગુજરાતી ભાષા અને એના મનભાવન સાિહOય માટનેાં ]નેહ-iેમ-મમતા અને ગૌરવથી iેરાઈને ‘એકf’ પિરવારે સાિહOયનાં ઉàમ ને રસiદ પુ]તકોને, વી~û

માRયમથી, સૌ વાચકો ને મુHતપણે પહtચાડવાનો સંકYપ કરેલો છ.ે

આજ સુધીમાં અમે જ ેજ ેપુ]તકો અમારા આ ઈ-બુકના માRયમથી iકાિશત કરેલાં છ ેએ સવú આપ

11

www.ekatrafoundation.org

તથા

https://ekatra.pressbooks.pub

પરથી વાંચી શકશો.

અમારો ;િ>કોણ: :

હા, પુ]તકો સૌને અમારે પહtચાડવાં છ ે– પણ Åિìપૂવúક. અમારો ‘વેચવાનો’ આશય નથી, ‘વહqચવાનો’ જ છ,ે એ ખ|ં; પરંતુ એટલું પૂરતું નથી. અમારે ઉàમ વ]તુ સરસ રીતે

પહtચાડવી છ.ે

આ રીતે –

** પુ]તકોની પસંદગી ‘ઉàમ-અને-રસiદ’ના ધોરણે કરીએ છીએ: એટલે ક ેરસપૂવúક વાંચી શકાય એવાં ઉàમ પુ]તકો અમે, ચાખીચાખીને, સૌ સામે મૂકવા માગીએ છીએ.

** પુ]તકનો આરંભ થશે એના મૂળ કવરપેજથી; પછી હશે તેના લેખકનો પૂરા કદનો ફોટોcાફ; એ પછી હશે એક ખાસ મહaવની બાબત – લેખક પિરચય અને પુ]તક પિરચય

'એકf'નો cંથ-ગુલાલ

22

http://www.ekatrafoundation.org/

https://ekatra.pressbooks.pub/

(ટૂકંમા) અને પછી હશે પુ]તકનું શીષúક અને iકાશન િવગતો. Oયાર બાદ આપ સૌ પુ]તકમાં iવેશ કરશો.

– અથúા§, લેખકનો તથા પુ]તકનો iથમ પિરચય કરીને લેખક અને પુ]તક સાથે હ]તધૂનન કરીને આપ પુ]તકમાં iવેશશો.

તો, આવો. આપનંુ 5વાગત છ ેગમતાના ગુલાલથી. , . .

* *

Ekatra Foundation is grateful to the author for allowing distribution of this book as ebook at no charge. Readers are

not permitted to modify content or use it commercially without written permission from author and publisher. Readers can

purchase original book form the publisher. Ekatra FoundationEkatra Foundation is a USA

registered not for proFt organization with objective to preserve Gujarati literature

and increase its audience through digitization. For more information, Please

visit: www.ekatrafoundation.org and https://ekatra.pressbooks.pub.


33

http://www.ekatrafoundation.org/

https://ekatra.pressbooks.pub/

*** ***


44

પિરચય

v

સજúક જયંત ખfી

ઠીકઠીક લાંબી, પણ કથા-ઘટનાના ઘÖ પોત વાળી વાતúાઓના સજúક જયંત હીર: ખ7ી (જ. ૨૪ સTટXેબર ૧૯0૯ – અવ. ૬ જૂન ૧૯૬૮)ની જSમભૂિમ તેમ જ કમúભૂિમ કKછ. ૧૯૩૫માં એલ.સી.પી.ઍસ. થઈને કKછ-ભૂજમાં જ ડૉHટરનો Zયવસાય કયúો. oમ�વીઓ વKચે વ]યા. લેખકિમf બકુલેશના સંગે સાXયવાદી િવચાર-િચતનનો રંગ એમને લાJયો. કKછની તળ ભૂિમ અને રણiદેશનો એમનો સંસગú અને અનુભવ એમની વાતúાઓમાં ઝીણવટથી ઝીલાતાં રóાં. એ કારણે, એમની વાતúાઓ પિરવેશકSેgી, વાતાવરણ-iધાન બની. પરંતુ, પાfના

પિરચય

vi

મનનાં {ડાણો આલેખવા તરફ એમની નજર વધુ રહી. કૅSસરની બીમારીથી ૧૯૬૮માં એમનું અવસાન થયંુ. એમની વાતúાઓના fણ સંcહ iગટ થયા છ.ે


લેખકનો આ છèેો સંcહ એમના અવસાન પછી (૧૯૬૮માં) iકાિશત થયેલો. આધુિનક સમયની હોવા છતાં આ વાતúાઓમાં ઘટના પાતળી નથી, સઘન અને iલંબ છ.ે કKછ iદેશની ભૂિમનો પિરવેશ અને એમાં ધબકતાં એમનાં પાfો કથા-આલેખનનો એક િવિશì ]વાદ આપે છ.ે જયંત ખfીની શૈલી વેગીલી છતાં વા]તવને ઘંૂટનારી છ.ે �વનની સંકુલતા, િવષમતા, ક|ણતા એના િવષયો છ.ે એનું િનÄપણ કોઈ ચલ§ િચf જવંુે છ.ે એમની ‘ધાડ‘ વાતúા પરથી દ]તાવે� છતાં કલાOમક િફYમ તૈયાર થઈ છ.ે ‘ખરા બપોર ‘ ખfીની જ નહs, ગુજરાતી ભાષાની પણ એક ઉàમ વાતúા છ.ે

પિરચય

vii

9થમ 9કાશન

મૂ4ય । આઠ Äિપયા

(C ) । ઝવેરબેન ખfી

9થમ આવૃિ< । ઓગણીસો અડસઠ

આવરણ । iસç

આવરણ છપાઈ । ઘી યશવંત િiંટsગ iેસ , iાંિતજ

મુ8ક । યશવંત બુટાલા ઘી યશવંત િiંટsગ iેસ ]ટશેન રોડ, iાંિતજ િજ. સાબરકાંઠા

viii

9કાશક । િશવ� આશર ]વાિત iકાશન ૨૨૬, સેXયુઅલ ]ટõીટ મુંબઈ – ૩

iથમ iકાશન

ix

૧. . ધાડ

હંુ ફરી પાછો બેકાર બSયો. ખભા પર કોથળો લઈ, િકનારે િકનારે ચાલતો હંુ બંદર છોડી

રóો હતો Oયારે અઢી મિહનાની આ નોકરીની હંૂફ આપતી એક યાદ – એક િપછાન – મનમાંથી ખસતી નહોતી. હંુ પૉટúની લwચની ચોકી કરતો બંદરથી fણ માઈલ દૂર

એકલો જ બેઠો હતો અંધારાં ઊતરી આZયાં હતાં, દિરયાનાં પાણીયે ઊતરી ગયાં હતાં. ઉàરનો પવન વાતો બંધ પડયો હતો. દિરયાની સપાટી ધીમું હાંફી રહી હતી. Oયારે બધે જ િનિ\bયતા, શાંિત અને કાળ~ને કોરી ખાય એવી અવાક એકલતા. આ ]તVધ વાતાવરણમાં મને સહચયú મળવાની કોઈ શHયતા નહોતી. Oયારે ઘેલાનો ઓિચંતાનો ભેટો થઈ ગયો. {ટો ચારવા બાજુના કાદવવાળા ચેિરયાના છોડવાથી

છાયેલા િકનારા પર એ બે િદવસથી ઘૂમતો હતો. {ચો, કદાવર, િબહામણો દેખાય એવો દેહ, સફેદ દાઢી,

ઝીણી કટારીની ધાર જવેી તી_ણ આંખો, સશHત રેખાઓ મંિડત

1010

ચહેરો, ચોÇસ સાવચેત પગલે મારી પાસે આZયો Oયારે એના આZયાની કળ જ ન પડી અને સામે ઉપિ]થત થયો Oયારે ડર લાJયો. અને પછી વાતાવરણ પણ Lયારે સાનુકૂળ રીતે મૂક હતું Oયારે

એણે વાતો કરવી શÄ કરી – બહુ જ િનખાલસ મને. પણ એણે મને પોતાના પસીનાનો અડધો રોટલો ખવડાZયો Oયારે મા|ં મન ભરાઈ આZયંુ. મારી આ નાનકડી િજદંગીમાં કોઈની િબરાદરીનો રોટલો ખાવાની મને બહુ ઓછી તક મળી છ ેઅને આવા iસંગની યાદને મq બહુ ~ળવણીથી સંઘરી રાખી છ.ે ઘેલા પાસે �વનનો એક જ ઉકલે હતો: ‘દો]ત iાણ�વન, આ �વતરનો ભેદ અને એની મુ[કલેી

ઉકલેવાનો માગú એક જ છ,ે ક ેમાથાભારે થવંુ. આપણાથી વધારે તાકાતવાન હોય એનાથી વધારે તાકાત બઢાવવી અને એને નીચો નમાવવો – આવી વાતો તારી સમજમાં ઊતરે છ?ે’ આ વાત મારી સમજમાં ઊતરતી હતી પણ હંુ કબૂલ નહોતો

થતો, તોયે મોઢા પર હા]ય મઢી હંુ એની સામે ¢ઈ રóો. ‘¢,’ ઘેલાએ ચેિરયાના ઝાડ તરફ આંગળી ચsધતાં કóંુ,

‘આ ચેિરયાનું ઝાડ નયúા કાદવ પર ખારા પાણી વKચે કમે પોષણ પાXયંુ, એ કમે મોટુ ંથતું હશે, Hયાંથી ખોરાક મેળવતું હશે, અને કમે �વન ટકાવી રાખતું હશે એનો િવચાર આZયો છ ેતને કોઈ દહાડો? આ છોડનાં મૂિળયાં પહેલાં કાદવમાં {ડ ે~ય છ,ે તેથી એ

છોડ પોતાના થડ પર મજબૂત બને છ,ે પણ કાદવમાં પોષણ


1111

ન મળતાં એ મૂિળયાં પાછાં બહાર નીકળી થડની આસપાસ પથરાઈ જઈ, પોતાના કાંટા મારફત હવામાંથી પોષણ મેળવે છ,ે સમLયા?’

‘હવામાંથી?’ ‘હા, હવામાંથી,’ ઘેલાએ કóંુ, ‘અને તોયે આવી જહેમતથી

મોટા થયેલા અને માણસાઈથી ટÖાર ઊભેલા આ છોડને અમારાં {ટ ખાઈ ~ય છ,ે સૂકવી નાખે છ.ે આ તો ભેદ છ ે�વનનો, દો]ત iાણ�વન, ક ે દયા, મમતા, ધમú એ બધી ચોપડીમાંની વાતો છ.ે સાચેસાચ તો જ ેવધારે માથાભારે છ ેતે વધારે સા|ં �વન �વે છ.ે’ બસ Oયાર બાદ ઘેલો Lયારે મને મળતો Oયારે ચેિરયાની

વાત આગળ લાવી, ઊલટાવીપલટાવી એની એ જ વાત કહેતો. કોઈક વાર એ રણની વાત કરતો. Oયાં એવી વાંઝણી ધરતી હતી ક ેએની છાતીમાંથી કોઈ દહાડો ધાવણ આવતું જ નિહ. ધૂળ, વંટોિળયા, ટાઢ તડકો, કાંટા, ઝાંખરાં અને િન:સીમ મેદાનોની એ વાતો મને સાંભળવી ગમતી. કારણ મને ધરતી, કોઈ પણ ધરતી તરફ Tયાર હતો.

‘દો]ત iાણ�વન, તું એક વાર મારે ગામડ ેઆવ, આ ધરતીની લહેજત Oયાં આZયા િવના મળતી નથી અણે એ ધરતી વKચે જ Oયાંના માણસોનાં મન પારખી શકાય છ.ે’ બસ Oયાર પછી બીજ ેિદવસે ઘેલો મને રામ રામ કરીને જતો

રóો.

જયંત ખfી

1122

મq ઘેલાને આવવાની હા કહી Oયારે મને ]વTને Iયાલ નહોતો ક ેહંુ આટલો જલદી બેકાર બનીશ. અને અOયારે ખભે કોથળો નાખી, િકનારે િકનારે ચાલતાં

ઘેલાની હંૂફભરી યાદ મારા બેકાર �વનની સંપિà બની ગઈ. અને મq ચાYયા કયúું. આખી પૃPવી ~ણે મા|ં ઘર હોય, આભ ધરતીને ચૂમે છ ે

એ િôિતજ મારા પયúટનના સીમાડા હોય, રાfીની સાવચેતીભરી ચુપકીદીમાં ચાંદની રાતનાં વૃôો નીચેનાં અંધારાં ~ણે મારા કુટુબંની વહાલભરી હંૂફ હોય….એવી મારી બેકારી હતી! મારે કોઈ સગુંવહાલું નહોતું, િમfો નહોતા, દુ[મનો નહોતા.

હંુ કોણ હતો? મારાં માબાપ કોણ હતાં એની આછી આછી, બી~ઓએ આપેલી, માિહતીની મને ~ણ છ.ે મારી મા કવેી હતી, કવેી iેમાળ હતી, કવેી પરગજુ હતી અને બાપનું તો હંુ માf નામ જ ~ûં છુ.ં અને પછી કોઈ મને ઊછરેવા માગતું નહોતું; છતાં હંુ કમે ઊછરીને મોટો થયો અને મોટો થતાં મને કવેી રીતે છૂટો મેલી દેવામાં આZયો એ એક કટંાળાજનક હકીકતોની પરંપરા છ.ે મને એમાં રસ નથી અને હવે તો કટેલીક હકીકતોયે ભુલાઈ જવાઈ છ.ે હંુ એટલું જ ~ûં છુ ં ક ેઆ સમc ધરતી મારી છ.ે આ

સૃિìનો હંુ માિલક છુ;ં છતાં મારો હણાઈ ગયેલો, ધૂળભયúો દેહ ¢ઈ લોકો કમે મોઢુ ંફેરવી લેતા હશે એ સમ~તું નથી. સમૃå ખેતરોભયúા િવ]તારોમાં, ડુગંરાઓની ધારમાં,

નદીઓના રેતાળ પટમાં, ઘાસના ગં~વર મેદાનમાં – હંુ Lયાં


1313

Lયાં ભટકતો હોz છુ,ં મા|ં બેતાલ �વન મારી પાછળ પાછળ ભટકતું હોય છ.ે હંુ ધરતી ખંૂદતો ભટHયા ક|ં છુ ં– એ મારો શોખ છ,ે બેકારી

મારો ધંધો છ.ે * *

હંુ ઘેલાના ગામ તરફ જઈ રóો હતો. આ પયúટન દરXયાન આ ~કારો દેતી ધરતી પર �વન સમાિધ]થ થઈ બેઠુ ંહતું. િદવસે અને રાતે આકાશની એકધારી બદલાતી કટંાળાભરી િbયા અને બેફામ દોટ મૂકતો પવન – એ જ ફHત �વનમાં અહs iતીક હતાં. બાકી અહsની ધરતીનું �વન તો મુરઝાઈ ગયંુ હતું. દિરયાનો િકનારો છોડી, નાનું રણ વટાવી ઘેલાએ વણúવી હતી

એ ડુગંરાની ધાર પાસે આવી પહtKયો. અહs પૂછપરછ કરતાં મને ~ણવા મòંુ ક ેફHત fણેક ગાઉ દૂર ઘેલાનું ગામ હતું. મq ચાYયા કયúું. વૈશાખના બપોર સૂકી ધરતીને તાવી રóા હતા, રણનાં

મેદાનો પરથી વાતો આવતો ઝંઝાવાતી પવન ધૂળના વંટોિળયાને ડુગંરાની ધાર પર ધકલેી રóો હતો. એ તરફની ધરતીને છડે ેમૃગજળનાં Å[યો માનવીને bૂર અને

િનદúય આêાસન આપી રóાં હતાં. વટોિળયા પવનથી ધકલેાતી કોઈક કાંટાળા બાવળની સૂકી ડાખળી મારા પગ પર ઉઝરડા પાડી પસાર થઈ ગઈ. કોઈક હોલું મને ¢ઈ િકિકયારી પાડી ઊડી જતું મે ¢યંુ અને ખોરાકની શોધમાં િન\ફળ ગયેલી કોઈક


1144

ચકલી કાંટાળા છોડ પર બેઠી બેઠી પૂંછળી પટપટાવતી ચારે તરફ અ]વ]થ ડોક હલાવી રહેતી. સુકાઈ ગયેલા તળાવને તિળયે ગંદંુ પાણી એકઠુ ંથાય તેમ બે

{ચી ટકેરીઓની તળેટી વKચે એકઠુ ંથઈ પડલેું ઘેલાનું ગામડુ ંમq ¢યંુ. અને આખરી êસ જવેો છુટકારાનો દમ મારા હોઠ વKચેથી

સરી પડયો. ધૂળનું વાદળ લઈ આવી એક પવનનું ઝાપટુ ંમારા પર ધસી આZયંુ અને તરત જ પસાર થઈ ગયંુ. Oયારે કૂતરાં ટૂિંટયંુ વાળીને પડયાં હોય એમ વેરિવખેર આ ગામનાં ઝંૂપડાં પડલેાં મq ¢યાં. ઘેલાનાં ખોરડાં, ઘર, આંગણાં અને આજુબાજુની વાડ

Zયવિ]થત, સુંદર, સુઘડ અને ]વKછ હતાં. મq ઘેલાની ખબર પૂછી Oયારે મારે એનું શું કામ હતું, હંુ Hયાંથી

આવંુ છુ ંવગેરે પૂછપરછ બંધબારણે થઈ. પછી દરવા¢ ખૂYયો. ઝંૂપડાના zબરે એક pી આવીને ઊભી. એ pીના દશúનથી હંુ

થોડીક ôણો અવાક બની ગયો. એવંુ એનું અકલંક સૌSદયú હતું. સોનેરી વાંકિડયા વાળ, ભૂરાં નયનો, વહેતા ઝરણાની ન~કતથી ભયúો ભયúો સુગોળ, સiમાણ દેહ – એ તો બધું હતું જ, પણ એ ઉપરાંત એ સૌSદયú પર કોઈ એવો ઓપ હતો ક,ે જ ે¢ઈને મા|ં સતત િવચારતું મન એક ઘડી અપંગ બની ગયંુ. એણે મને અિતિથના ઝંૂપડામાં ખાટ ઢાળી ગોદડાં પાથરી

બેસાડયો, રોટલો અને છાસ ખવડાZયાં, અને ‘તમે તમારે િનરાંતે બેસ¢,’ કહેતાં એ થોડુ ંહસી, એ તો આવશે Oયારે આવશે.’


1515

અને એ જતી રહી. અહs એશ અને આરામ હતાં, સમૃિåનો િવ]તાર હતો. િદવસે ફયúા કરતાં અને રાતે {ઘમાં પાસાં ઘસતાં અસંIય ભૂIયાં માનવીઓ જવેા ભૂIયો ઘેલો નહોતો. ઘર, pી, ખોરાક અને સમૃિå અને સહેલાઈથી સાંપડયાં દેખાતાં હતાં. મq િનરાશા અનુભવી. લાંબા સમય પછી પેટ ભરીને ખાવાનું મòંુ હોવાથી અંગો પર સુ]તી ફરી વળી. હં {ઘી ગયો. છકે બી� સવારે ઘેલાએ મને ઢઢંોળીને ઉઠાડયો. દો]ત, iાણ�વનપડી રહેલી પોતાની િપછોડી ખભે નાખી,

‘તને ખબર છ,ે મq તને એક વાર કóંુ હતું ક ે અમે રણમાં રહેવાવાળાઓની િજદંગીનો ભેદ હંુ તને એક વાર બતાવીશ. આ સૂકી, વેરાન, ~કારો દેતી ધરતી પર અમે કવેી કાબેિલયતથી �વીએ છીએ; અમારી તાકાત, અમારી બુિå, અમારી માટી, ઢફેાં, રણ, ઝાંખરા, ધૂળ અને વંટોિળયાવાળી ધરતીની ઘણી વાતો મq તારી પાસે કરી છ.ે એ બધું તને કદાચ આજ ે જ બતાવીશ.’ આટલું કહી ઘેલો જતો રóો. બપોરે ઉતાવળે જમીને એ જતો રóો. મારી સામે ¢યંુ સુRધાં

નિહ. એનું વતúન િવિચf અને ધૂની તો હતું જ, પણ અપમાનજનક પણ હતું. અને અ પમાન હંુ જલદી ગળે ઉતારી શકતો નથી તોયે મેર હાજરીની નtધ લીધા િવના ઘેલો જતો રóો. હંુ અપમાન અને તડકાથી સણસણતો મારા ખોરડામાં જતો રóો… મને {ઘ ન આવી… ઘેલાની માિલકીનાં ચાર ઝંૂપડાં હતાં. એકમાં રસોડુ,ં બી~માં


1616

એની pી રહેતી, fી~માં ઘેલો રહેતો અને ચોથો મહેમાનોના ઉતારા તરીક ેવપરાતો એવંુ મને લાJયંુ. ઝંૂપડાં ફરતું ચારે બાજુ બાવળનાં ઝાડોનું ઝંુડ હતું. બાજુના વાડામાં એક ગાય, એક {ટ અને બે બકરી પુરાયેલાં હતાં. વKચે એક કૂવો હતો. આખાય ગામમાં બીજ ેHયાંયે ¢વા ન મળે એવંુ ઘેલાનું આ

િનવાસ]થાન ચીવટ અને ચોકસાઈભરી ]વKછતાવાળંુ હતું. ઝંૂપડીની છત પર ગોઠવાઈને Zયવિ]થત રીતે મુકાયેલું ઘાસ,

બારીબારણાંઓ ઉપર ખંતથી કરેલું મોટા આભલામંિડત માટીનું કોતરકામ, સુંદર લsપેલા અને કાળ�પૂવúક ]વKછ રાખેલા ઓટલા ]વKછ અને સુઘડ જÄર હતા, કળામય પણ હતા, પણ…પણ, એ બધામાં કોઈ એક િવકૃત �વ હતો અને એ કશુંક બોલી રóો હતો. હંુ કશું જ સમજતો ન હતો અને મૂંઝાઈ મરતો હતો… Oયાં અનેક િવચારોને વેરિવખેર કરી નાખે એવો ઝાંઝરનો

અવાજ મq સાંભòો. અને એ અવાજની સાથે સંકળાયેલું સૌSદયúનું એક કYપન!! મq ડોકુ ંફેરવી પાછળ ¢યંુ. એ zબરામાં ઊભી હતી અને અમારી નજર ટકરાઈ Oયારે

એણે ઓિચંતાંનું પૂછી નાIયંુ : ”તમે જવાના છો એમની સાથે?’ ‘હા.’ ‘એમ?’ મારી સામે િવિ]મત નયનોએ ¢તી, બેબાકળી,

ઉતાવળે બે પગલાં પાછળ હઠી, પીઠ ફેરવી પોતાના ઝંૂપડામાં ગઈ Oયારે મq બૂમ પાડી : ‘સાંભળો છો ક?ે’


1717

એ હતી Oયાં જ ઊભી રહી, મારી તરફ પીઠ ફેરવીને. ‘તમા|ં નામ શું?’ ‘મtઘી.’ માંથંુ ફેરZયા વગર ઉàરનો એ ટુકડો મારી તરફ ફqકી

એ ફરી ઝંૂપડા તરફ જઈ રહી અને મq ફરી પૂછયંુ : ‘પણ તમે વાત અધૂરી મૂકી જતાં કમે રહો છો? હંુ ન ~z એની સાથે? એ કશો ઉàર આTયા િવના ઉતાવળે પગલે પોતાના

ઓરડામાં જતી રહી. આ ધૂિળયા વંટોળ વKચે વલોવાતી ધરતી પર વસતા બધા

જ લોક આવા અસામાSય અણે િવિચf હશે ક ેમાf આ pી ને આ પુ|ષ જ આવાં હતાં? એ હકીકતને એક મોટો ië બનાવી મq મારા }દયના એક ખૂણામાં ભંડારી દીધો…

‘¢ આ મા|ં {ટ.’ મોડી બપોરના હંુ અને ઘેલો ચા પીતા બેઠા Oયારે એણે મtઘી જનેે માિલસ કરી રહી હતી એ {ટ તરફ આંગળી ચsધી….

‘આ {ટ પર આજ ે હંુ તને પKચીસ ગાઉ ફેરવીને પાછો લઈ આવીશ. આ {ટ એક વાર બરાડ,ે પગ મૂકતાં ચાતરે, અને સવારીમાં કઈં તકલીફ આપે તો ઘેલાના નામ થંૂકજ,ે દો]ત iાણ�વન! તને Oયારે ખબર પડશે ક ે{ટ કવંુે ~તવાન iાણી છ.ે’

‘પણ આપણે જવંુ Hયાં છ?ે’ ‘મારી સાથે જહçમમાં.’ ઘેલાએ ખાટલાની ઈસ પર હાથ

પછાડી મારી સામે તાકી રહેતાં પૂછયંુ : આવવંુ છ?ે’ હંુ ચૂપ રóો.


1818

‘નથી આવવંુ?’ હંુ ફરી ચૂપ રóો. અને પછી અમારી વKચે થોડીક ôણોની બેચેન ચૂપકી તોળાઈ

ગઈ. ‘નથી આવવંુ એમ?’ ‘પણ પહેલાં મારે ~ણવંુ છ ે ક ેઆપણે Hયાં અને શા માટ ે

જઈએ છીએ.’ એણે પોતાનો જમણો મુÜી વાળેલો હાથ {ચો કયút, મારા પર

iહાર કરવા માટ ેનિહ પણ પોતાના રોષને અિભZયHત કરવા માટ.ે Oયારે એના હાથના ]નાયુઓને મજબૂત રીતે તંગ થયેલા મq ¢યા. એ અOયાર પહેલાં ગુ]સામાં ઊભો થઈ ગયો હતો. એ ફરી

ખાટલા પર મારે પડખે ગોઠવાઈને બેઠો. ‘જવંુ છ ેએક ¢ખમ ખેડવા. પણ હંુ Lયારે ¢ખમથી લડુ ંછુ ં

Oયારે ¢ખમ હંમેશ હારે છ,ે સમLયો? બીજુ ંકોઈ હોત તો કહેત ક ેઆવવંુ હોય તો આવ સાથે નિહ તો રોટલો ખાઈને ચાલતી પકડ. નામદúો માટ ેઆ અમારી સુકાઈ ગયેલા ધાવણવાળી ધરતી પર Hયાંયે ]થાન નથી !’ વૈશાખ મિહનામાં આ iદેશમાં હંમેશ વાતા પવનનો એક

ઝાપટો અમારા ઝંૂપડામાં બારી વાટ ેપેઠો. સામેના ઝંૂપડાની છત પર ઘાસમાં એ જ ઝાપટાએ એક લાંબું |દન કયúું. fી~ ઝંૂપડાની છત પરથી ચકલીઓનું એક ટોળંુ િચિચયારી કરતું ઊડી ગયંુ અને પેલી જતી મq ¢ઈ.


1919

થોડી ôણો બાદ ફરી પાછી એ જ બેચેન ચૂપકી, ચીવટભરી ]વKછતાવાળંુ અંદરનું અંદર મિલન હોય એવો lમ પેદા કરતું એ જ વાતાવરણ… ઘેલાએ મારે ખભે હાથ મૂHયો અને આંખો થોડીક ખોલી.

એની નજરની તી_ણ ધાર મને બતાવતાં કóંુ : ‘પણ તું iાણ�વન. હંુ તને ઓળખંુ છુ.ં તું નામદú નથી તારે મારી સાથે આવવંુ પડશે કારણ ક ેમારે તારે સાથની જÄર છ.ે હંુ તને લઈ જઈશ, જÄર પડ ેતો બળજબરીથી.’

‘તો થયંુ હવે મને પૂછવાપûં કાંઈ રહેતું નથી.’ ‘ના, નથી રહેતું.’ ઘેલાએ ઊભા થતાં ખભેથી ધÇો દઈ મને

ખાટલા પર પછાડયો. હંુ હંમેશ માનતો આZયો છુ ંક ેમાણસ~ત સમ~વટ કરતાં જુલમને સહેલાઈથી વશ થાય છ.ે ગુલામી એ ગમી ~ય એવો નશો છ,ે iાણ�વન !’

‘હશે.’ હંુ પડયો હતો Oયાંથી એની સામેય ¢યા વગર મq નીરસતાથી જવાબ આTયો. બરાબર એ જ વખતે મq એક મોટા zદરને ઝડપથી દાખલ

થતો ¢યો, ઘેલાએ મsદડીની ઝડપથી તરાપ મારી પગ નીચે દાબી કચડી નાIયો. મૃOયુની એક િચિચયારી મોઢામાંથી કાઢવાનો એને સમય ન મòો. સફેદ માટીની લsપેલી દીવાલ પર લોહીનો ફુવારો ઊડતો મq ¢યો. ખાટલાના પાયા પર લોહીનાં છાંટણાં થયાં. મq શરીર સંકોચી મેન આવતાં કમકમાં અટકાZયાં. તોયે મારા શરીર પરની Äવાટી ઊભી થઈ ગઈ હોવાનું મને {ડ ે{ડ ેભાન થયંુ.


2020

‘એઈ!!’ ઘેલાએ પેલી pીને સાદ દીધો. એ દોડતી આવી zબરા આગળ ઊભી રહી. પહેલાં મારી

તરફ ¢યંુ, થોડુ ં¢ઈ રહી પછી ઘેલા તરફ ¢યંુ. ઘેલાએ કશું જ બોYયા વગર મરેલા zદર તરફ આગંળી ચsધી. પેલીએ ખૂણામાંથી સૂપડી ઉપાડી ઝાડથુી મરેલા zદરને એમાં એકઠો કયúો અને બહાર જતી તહી…

‘મq ધાયúું હતું તેવો તું ગમાર નથી, પા� છો.’ ઘેલાએ કóંુ. ‘હંુ પા� નથી.’ ‘અÇલવંત તો છો ને? અને ઘણા ખરા અÇલવંત આ

જમાનામાં પા� નીવડ ેછ.ે’ પેલી pી ફરી ઝંૂપડામાં દાખલ થઈ. ભsત પરના લોહીના

ડાઘાઓ પર એણે સફેદ માટીનું પોતું ફેરZયંુ અને બસ આટલું પોતાનું કામ આટોપી, ચહેરા પરના એના એ જ િનલrપ ભાવને ôિત પહtચાડયા િવના એ ઝંૂપડા બહાર જતી રહી. આ ધરતી પર મેન િવચાર આZયો ક ે િહંસાનું કોઈ મહaવ

ન હતું. એક zદર મરે, એક {ટ મરે, એક માનવી મરે. રણના અસીમ િવ]તાર પર કોઈ પાણીની તરસથી તરફડીને મરી ~ય તો ખુદ ઈêર આ ]થળે એની નtધ લેતો નથી. મq {ચે ¢યંુ ઘેલો મારી સામે બે પગ પહોળા કરી િપછોડીથી કમર કસી સફેદ દાઢીને બુકાનીમાં સંકલેી, મારી સામે એકીટશે ¢ઈ રóો હતો…. અને હંુ િન:સહાય – િનબúળ, મારી િલÑત Åિì પર

પાંપણના અંધકાર ટાળી નીચંુ ¢ઈ ગયો. ‘નમતા બપોરે તૈયાર રહેજ.ે’ કહેતો ઘેલો મા|ં ખોરડુ ંછોડી ગયો.


2121

મq એક લાંબો િન:êાસ છોડયો અને બીજુ ંકશું કરવાનું નહોતું એટલે હંુ બારી બહાર ¢ઈ રóો. આ સૂકી િન:સaવ અને િનવúીયú ધરતી પર iકૃિà બેફામ બનીને દુ[મની આદરી રહી હતી અણે એ વKચે માનવીએ તાકાતથી �વવાનું હતું એ વાત અOયાર સુધી હંુ કમે ભૂલી ગયો હતો? ખરેખર મારા જવેા કાયર અને િનબúળ માટ ેઆરામ કરવા બે ગજ ધરતીનો ટુકડો પણ અહs નહોતો. આ iદેશમાં �વવા માટ ેમારી લાયકાત નહોતી.

* * Lયાં iકૃિત વીફરે અને માણસ અિમf બને Oયારે કોણ �વે

અને કોણ મરે એ માf જુગારની સોગઠાબા�નો ië હતો. આંગણામાં દોડી આવેલા એક કૂતરા પર ઘેલાએ પગરખાનો

ઘા કયúો. કૂત|ં િચિચયારી કરતું, ચÇર ખાતું, બહાર નાસી ગયંુ. Oયારે પેલી ïી િહંમત કરી ધીમે પગલે ઘેલા ન�ક આવી

એક િ]મત કીકીઓનું નૃOય અને એણે ઘેલાને ખભે હાથ મૂકવાનું કયúું.

‘શું છ ેપણ? તારી તો એની એ જ વાત!’ કહેતાં, એ Hયાં પડશે, એને Hયાં વાગશે, એની દરકાર કયúા િવના ઘેલાએ પં¢ પહોળો કરી પેલી pીને છાતીએથી ધÇો મારી ફqકી. પેલી પડી, Oયાંથી ઊઠવા ~ય તે પહેલાં ઘેલાએ જમણા પગની લાત એની તરફ ઉગામી. એ તોળાઈ રહેલા ઘાની અસર નીચે કૂત|ં િસફતથી પોતાનું શરીર વળોટી બાજુમાં ખસી ~ય એમ એ pી દૂર ખસી ગઈ.

‘~ જતી રહે, બેશરમ.’


2222

પોતાનાં કપડાં સંકલેતી એ pી પોતાના ઝંૂપડાના અંધકારમાં િવલીન થઈ જતી દેખાઈ. ખભા પરથી સરી પડતા ફાિળયાનો એકઠુ ંકરી ખભે નાખતાં

ઘેલાએ ઝાંપા બહાર જતાં પહેલાં એક નજર મારા ખોરડા તરપ ફqકી. અને અિત િવિચf, ક ેઆ વખતે હંુ આની નજરનો સંદેશ

સમ� શHયો. એમાં આરજૂ અને ધમકી, િબરાદરી અને નફરત હતાં. હંુ થોડીક ôણો મારા ઓરડાના zબરા પર અવાક ઊભો રóો.

* * બાવળના ઝંુડ વKચે ચાર ઝંૂપડાં અને એક કૂવાવાળી

વસાહતના આ એકાકીપણાનું પણ કોઈ એક િવિચf રંગબેરંગી �વન હતું તેમ મારા ખોરડાની દૂિધયલ સફેદાઈ, ]વKછતા અને Zયવ]થાના અંશેઅંશમાં પુરાયેલી એકલતા �વનના ભેદ અંગે કટેલાક iëો પૂછી રહી હતી. અને આટલા નાનકડા સમયમાં મારી લાગણીઓ પર એટલા બધા કારી ઘા પડયા હતા, હંુ ન ~ણે કવેી અસહાય અને અપંગ પિરિ]થિતમાં મુકાઈ ગયો હતો ક ેમારી સહનશીલતા તૂટી પડી. પિરણામે મq િવચારવંુ છોડી દીધું. બારીમાંથી આવતો તડકો ખાટલો પસાર કરી zબરો ઓળંગી

આંગણામાં iવે[યો. કટેલીક ઘડીઓ ઊડી ગઈ હતી, કટેલીક ઊડી રહી હતી, અને એ બધી એટલી તો ખીચોખીચ એકબી~ને વળગી રહી હતી ક ેહવે સમયનો અંદાજ કાઢવો મુ[કલે બSયો હતો. બધું જ ~ણે કરોિળયાની ~ળમાં ફસાઈ ગયંુ હતું.


2323

Oયારે મtઘી એક વાર મારા ખોરડાના zબરે આવી મને બેRયાન ¢ઈ પાછુ ં ફરવા જતી હતી Oયાં મq એને પૂછયંુ: ‘મtઘીબહેન !’ એ નયન િવકાસી મારી સામે મધુર હસી: ‘તમને કઈં

બાળબKચાં નથી?’ એણે ડોકુ ંધુણાવી ના કહી, પછી થોડુ ંઅમ]તું જ હસી અને

જતી રહી. આ રણકાંઠાના િવ]તારમાં આગળ પણ હંુ એક વાર ભXયો

છુ.ં ચોમાસામાં હtશભેર વહેતા પાણીના ધોધ રણના િવશાળ મેદાનમાં ટૂપંાઈ જઈ મૃOયુ પામતાં મq ¢યા છ.ે Lયાં ]વયં સં�વની પર મૃOયુનો બળાOકાર થઈ શઅક ેOયાં બધું જ શHય હોઈ શક ેછ.ે આ સુંદર pીનું �વન એના માનિસક Zયાપારોના રણમાં બળજબરીને વશ થઈ િનરથúક વેડફાતું નહs હોય તેની શી ખાતરી? પાછળના બાવળના ઝાડ પર કાગડાઓનો કકળાટ શÄ થયો.

આજુબાજુના બી~ બાવળો પરથી હોલાઓ, ચકલીઓ અને બુલબુલો ઊડી ઊડીને ભાગવા લાJયાં. Oયારે નમેલા બપોર વધારે નમવા લાJયા.

* * ઘેલો આવી ગયો હતો. અમે બçે જમી રóા પછી મારા ઝંૂપડામાં પાછા ફયúા. Oયાં

બીડી ફંૂકતા ઘેલાની નજર છત તરફ ચઢતા ધૂમાડાના ગોટાઓ પર સવાર બની Zયવસાયહીન બની ગયેલી દેખાઈ.


2244

બપોર છકે જ નXયા અને સંRયા હમણાં આવેશ એવા કટાણે ઘેલાએ ઝીણા કાપડની િપછોડી પોતાની કમર પર કસીને બાંધી. માથા પર પાઘડીને દાબીને સરખી બેસાડી. દાઢીના વાળ બુકાનીમાં ભેગા કરી પાઘડી પર એના બçે છડેા કસીને બાંRયા. ‘ચાલ ઊઠ,’ એણે મને કóંુ. અમે બçે {ટ પર બેઠા. Oયારે મtઘી હળવે પગલે {ટની

ન�ક આવી. એણે ઘેલાને ખભે બંદૂક ભેરવી અને છડેથેી પકડીને કટારી એના હાથમાં આપી. Oયારે બકરીઓ ભાંભરી ઊઠી અને ધૂળનું એક વાદળ ધસી આવતું દેખાયંુ. ઘડીવારમાં અમા|ં {ટ ગામની ભાગોળ છોડી વંટોિળયાની

જમે મેદાનમાં દોડવા લાJયંુ. * *

અંધારાં વsટળાઈ વòાં હતાં, ખુèાં મેદાનો પર વૈશાખના વાયરા વાઈ રóા હતા. તાલબå એક ગિતએ દોડયે જતા {ટ પર સવારી કરતાં મq ]થળ અને સમયનું ભાન ગુમાZયંુ.

‘iાણ�વન!’ ઘેલાએ કóંુ, ‘આવાં કડેી િવનાનાં સપાટ મેદાનો, ધૂળના વંટોળભરી અંધારી રાત, એક તારોય ન દેખાતો હોય Oયારે િદશા શોધવી મુ[કલે બને છ,ે પણ આ {ટ એવંુ કળેવાયેલું છ ે ક ેએ િવના દોરવે, ઘરથી નીકòંુ, એ મને એ ડુગંરાની ધાર આગળની નદીના પટમાં લઈ જશે અને Oયાંથી હંુ ફાવે Oયાં દોડી જઈશ, સમLયો?’ મq ચુપચાપ સાંભòા કયúું, એટલે ઘેલાએ રાડ પાડીને મને

પૂછયંુ: ‘સાંભળે છ?ે’


2525

‘હા.’મે કóંુ. ‘તો હંુ વાત ક|ં Oયારે હtકારો આપતો રે’જ,ે ક ેજથેી મને

ખબર પડ ેક ેતું પાછળ બેઠો છો અને ~ગે છ.ે’ પછી ઘેલો આવા ~તવાન {ટ કમે કળેવાય છ ેએની બારીક

િવગતો મને કહેવા લાJયો અને મq હtકારો આTયા કયút. ‘આવંુ {ટ બરાડી શકતું નથી. દોડતાં એવી રીતે પગ મૂક ેછ ે

ક ેપગ મૂHયાનો અવાજ સુRધાં ન થાય. આવંુ {ટ ‘ધાડી’ {ટ કહેવાય છ.ે’ હંુ ઓિચંતાનો સ~ગ બSયો. ‘તો….આપણે Hયાં જઈ રóા છીએ?’ ‘જહçમમાં!’ ઘેલાએ બૂમ પાડી, ‘એક વાર તને કóંુ, તોયે

તારી પૂછ પૂછ હજુ બંધ ન પડી !’ ‘પણ તું મને ધાડ પાડવાના કામમાં તારો સાથી બનાવવા

માગતો હો તો મારે નથી આવવંુ. મને અહs જ ઉતારી દે ઘેલા, હંુ ફાવે તેમ રાત ગાળીશ અને િદવસ ઊગતાં Hયાંક જતો રહીશ.’

‘બાયલો!’ ઘેલાનો અવાજ તીખો અને એનો શVદ ]પì, િનભrળ ઘૃણા અને િતર]કારભયúો હતો.’ એની એ જ ગિતએ {ટ આગળ વધી રóંુ હતું. આંગળીથી

અડવાનું મન થાય એવાં ઘÖ અને નÇર અંધારાં અમને ઘેરી વòાં હતાં. એક માf ગિત િસવાય સૃિìની બી� કોઈ િbયા અનુભવાતી નહોતી. હંુ અિતશય િખç બની ગયો. કોઈની તાકાતના જુYમ નીચે


2266

આટલું િનરાધારપûં અને �વનની િનરથúકતા કોઈ દહાડો અનુભZયાં નહોતાં. ‘ઘેલા’ મq પૂછયંુ: ‘તારો આ જ ધંધો છ?ે’

‘હા, બાપદાદાનો વારસામાં મળેલો. અમારે આખી ~તનો આ ધંધો છ ેઅને અમને એની શરમ નથી.’ અને હંમેશ પોતાની વાતને િવ]તારીને કહેવાવાળો ઘેલો માf

આટલું જ બોલીને Lયારે ચૂપ રóો Oયારે મારી બેચેન Zયથાએ સીમાડા તોડી નાIયા.

‘ઘેલા,’મq પાછળથી એનો ખભો પકડતાં કóંુ : ‘મને આમાં ભાગીદાર નથી થવંુ…. નથી થવંુ… મને ઉતારી દે, ઘેલા મને છૂટો મેલી દે.’ એણે પાછુ ંફયúા વગર જ પોતાનો ડાબો હાથ પાછળ લાવી મા|ં કાંડુ ંપકડી એના પર ¢રથી ખqચ મારી. હંુ બહુ મુ[કલેીથી મારા પગ પાગઠામાં ટકેવી મા|ં સમતોલપûં ~ળવી શHયો.

‘આટલી વાર લાગશે ¢ !’ ઘેલો બે દાંત વKચેથી બોYયો. ‘અને પડીશ તો એક ેહાડકુ ંસમું નિહ રહે, નામદú !’ એણે મા|ં કાંડુ ંજતું કયúું. મq તરત જ પાછા હઠી કાંઠીના

પાછલા ભાગનો ટકેો લઈ લીધો. અને {ટ એ જ ગિતએ આગળ વધી રóંુ હતું.

* * સામે ડુગંરાની ધાર ]પì દેખાઈ. નદી પસાર કરી એક

ટકેરીની તળેટીમાં ઝીણા બળતા દીવાઓ મq ¢યાં એક મોટા ઢોળાવ ઊતરતાં {ટની ગિત ધીમી પડી. સામેના ખૂણામાંથી


2727

દોડી આવતાં fણચાર િશયાળવાં ~રના જૂથમાં લપાઈ જતાં મq અંધારામાં પણ ¢ઈ લીધાં. અમે બેfણ ગામ વટાZયાં. મારાં તé ગાfો પર ભીની હવા

વહેવા લાગી. એક આંબલી અને વડ પાસેથી પસાર થતાં મq દૂર વાડીઓનાં વૃôો ઝૂલતાં ¢યાં.

‘હવે –’ ઘેલો લાંબા સમય પછી બોYયો: ‘Lયાં પહtચશું Oયાં ઊતરવંુ છ.ે તારે ફHત મારી સાથે જ આવવાનું છ.ે મને મદદ પણ કરવાની નથી. હંુ કહંુ એ ઉપરાંત કાંઈ આડુઅંવળંુ કીધું છ ેતો યાદ રાખજ ેતારી હયાતી નિહ હોય !’ હંુ ચૂપ રóો. {ટ હવે દોડતું નહોતું, ચાલતું હતું. ગામની એકદમ ન�ક

આZયાનાં મેન ઘણાં િચ^નો દેખાયાં. મને ફરી એક વાર એમ થયંુ ક ેહ� ઘેલાને સમ~વંુ ક ેમારે

કોઈ ધંધો કરવો નહોતો. હંુ તો માf ધરતી ઢૂઢંવા નીકòો હતો. એક વટમેાગúુ અને આમ ભટકતાં મારાં ગાfોએ એક િદવસ માટીમાં મળી જવાનું હતું ! પણ શો ફાયદો ઘેલાને આવંુ કહેવાથી? આ સમજ મારી હતી અને આ બેચેની મારી હતી. હંુ તો માf ઘેલાનો િશકાર હતો. એક જૂની મિ]જદના ખંિડયેરમાં {ટને દોરવી જઈ ઘેલાએ

એને Oયાં બેસાડયો, એનાં ઘંૂટણ બાંRયાં અણે અમે ખંિડયેરમાંથી બહાર નીકòા. માf એક જ ]થળે અમારી પાછળ કૂતરાં ભ]યાં. અમે ગામમાં પેઠા, બેfણ શેરીઓ વટાવી, અમે એક


2828

સુઘડ મકાન આગળ આવી ઊભા. ઘેલાની ઈશારતથી હંુ એની પાછળ ઊભો. ઘેલાએ ડલેીનું કમાડ ખખડાવી બૂમ પાડી: ‘દા� શેઠ,

ઓ….દા� શેઠ !’ આટલી મોડી રાfે પણ ~ણે કોઈના બોલાવવાની રાહ ¢ઈ

બેઠો હોય તેમ દા� શેઠ ેતરત જ જવાબ આTયો : ‘કોણ છ?ે’ ‘એ તો હંુ વાલો કોળી.’ ‘શું છ?ે’ ‘શેઠ, ગવારની લૉરી નદીની રેતીમાં ખંૂચી ગઈ છ.ે લોરીના

ડõાઈવરે મને તમારી પાસે મોકYયો છ ેઅને કહાZયંુ છ ેક ેલૉરીમાં તમારી બે ખાંડની ગૂણીઔ છ ેતે સવાર પહેલાં ઉપડાવી લે¢!’

‘એમ?’ શેઠ અંદરથી બોYયા, ‘તું જઈશ વાલા, હમણાં જ?’ ‘હા…પણ ગાડુ?ં’ ‘વાડમાં છ.ે ઊભો રહે ચાવી આપું !’ અંદરથી સાંકળ ખૂલવાનો અને તાડી ખસવાનો અવાજ

આZયો. કમાડ થોડાંક જ ખૂYયાં Oયાં ઘેલાએ ઝડપિથ પોતાના બçે હાથ અંદર ઘાલીળ દા� શેઠનું ગળંુ પકડી લીધું. હંુ સૂચના iમાણે એની પાછળ સરી આવી ડલેીમાં દાખલ થઈ ગયો. ઘેલાએ મારી તરફ આંખ ફેરવી. મને અ~યબી થાય છ ેક ેઆ ધાડપાડનુી આંખની ભાષા હંુ કવેી રીતે સમLયો. મq ઉતાવળે, પણ ઓછો અવાજ થાય તેમ ડલેી બંધ કરી અંદરથી સાંકળ દીધી. બાજુના ઘાસલેટના કોિડયાના અજવાળામાં મq ઘેલાને કરી અંદરથી સાંકળ દીધી. બાજુના ઘાસલેટના કોિડયાના


2929

અજવાળામાં મq ઘેલાને દા� શેઠનું ગળંુ જતું કરી પોતાની બંદૂકની નળી એની છાતીએ અડાડતો ¢યો. આ ઓિચંતા હુમલાથી દા� શેઠ એવા તો હેબતાઈ ગયા ક ે

મદદ માટ ેબૂમ મારવાનું પણ એમને સૂઝયંુ નિહ. બંદૂકની નળીએથી ધકલેીને ઘેલો શેઠને ઓસરીમાં લઈ ગયો.

ઘાસલેટનું કોિડયંુ ઉપાડી હંુ એમની પાછળ ચાYયો. ઓસરીમાંના ઝૂલા પર શેઠને બેસાડી ઘેલાએ શેઠને ટૂકંમાં કóંુ: ‘�વતા રહેવંુ હોય તો જ ેહોય તે કાઢી આપો !’ પણ દા� શેઠ િનજ úીવ રમકડાની જમે આંખો પટપટાવતા

બેસી રóા Oયારે ઘેલાએ શેઠનો કાન પકડી તમાચો ઠોકી કાઢયો: ‘બહેરો છ ેકઈં? તારા ગગાના િવવાહમાં નથી આZયો !’ શેઠના ગળામાંથી ન સમ~ય એવો અવાજ નીકળવાની

તૈયારીમાં હતો, Oયાં ઘેલાએ ફરી શેઠને ગળચી પકડીને ઊભા કયúા. િત¢રી તરફ જતાં શેઠનો પગ સૂતેલી ZયિHત પર પડયો. તે સફાળી ~ગી ગઈ. અમને fણને ¢ઈને રાડ પાડવા જતી હતી, Oયાં ઘેલાએ તેના વાંસમાં લાત મારી. એ ઊલળીને બાજુના િબછાનામાં પડી. મq ઘાસલેટનું કોિડયંુ {ચંુ કયúું. શેઠ ેશેઠાણીના તકીયા નીચેથી ચાવીનો ઝૂડો સેરZયો.

‘હાય – હાય !’ લાત ખાઈ, ~ગી ઊઠલેાં શેઠાણી બોલી ઊઠયાં. ઘેલાએ કૂદકો મારી શેઠાણીના વાળ પકડીને ખqKયા, ‘ચૂપ ! ખબરદાર એક શVદ બોલી છ ેતો ! અને તું,’ ઘેલાએ શેઠને કóંુ : ‘શું તમાસો ¢ઈ રóો છ?ે| ઉતાવળે િત¢રી ખોલ, નિહ તો…એક ઘડીમાં ન બનવાનું બની જશે, સમLયો?’


3030

િત¢રી ખોલી માંયથી શેઠ નોટોનાં બંડલ કાઢી રóા હતા, એ ¢ઈ શેઠાણીથી બોYયા િવના રહેવાયંુ નિહ, ‘અરે, આવંુ તે હોય કઈં! આટલો જુલમ હોય !’ આટલા અવાજથી પણ ઉપરના મેડા પર કોઈ ~ગી ગયંુ

હશે તે દાદર ઊતરવા લાJયંુ. ઘાસલેટના કોિડયાને જમીન પર રહેવા દઈ હંુ એ તરફ ફયúો અને દાદર ઊતરનાર ZયિHત ભsત આગળથી અમારા તરફ ફરી Oયાં મq એને ગળચીથી પકડી. મને હ� સમ~તું નથી ક ે]વTને પણ આવંુ કૃOય કયúાનો મને ધોખો થાય તે કૃOય મq Oયારે કમે કયúું હશે? એ ZયિHત મારા હાથમાંથી છટકી તો ન શકી, પણ ઝીણી ચીસ પાડતી હંુ એને અટકાવી ન શHયો. એ અરસામાં ઘેલાએ કૂદી આવીને એક હાથે નાક અને મોઢુ ંદબાવતાં, બી~ હાથે એને {ચકી શેઠાણીની બાજુમાં બેસાડી દીધી. એ દા� શેઠની જુવાન દીકરી હતી. જુવાન, ભરાવદાર,

ઠ]સાદાર. એના મોટા બહાર પડતા હોઠથી એ વધારે શોભતી હતી.

‘કટેલી વાર પણ!’ ઘેલાએ શેઠની પીઠમાં બંદૂકનો ગોદો માયúો Oયારે શેઠ ચમકીને કૂદકો મારી ગયા.

‘બસ?’ ઘેલાએ કóંુ: ‘આટલું જ છ?ે અને સોનાના દાગીના?’ ‘મુંબઈ, સેફ િડપૉિઝટમાં છ.ે’ ‘અને બી~ પૈસા?’ ‘બvકમાં છ.ે’


3131

‘મર – મર તું તો! કહેતા ઘેલાએ શેઠના માથાની ઝીણી ચોટલી પર ધVબો ફટકાયúો.

‘આ – આટલા માટ ેઆવડુ ં¢ખમ મq ખેડયંુ હશે…સૂવર સાલો.’ જનેે હમણાં જ શેઠાણીની બાજુમાં બેસાડી હતી તે શેઠની

દીકરી ઝડપથી ઊભી થઈ ગઈ. ‘િવના કારણ શું કામ મારે છ?ે’ એના મોઢા પર ભય િવનાનો રોષ હતો. એ હાથની મુÜીઓ

વાળતી, ટÖાર થતી િનભúય અમારા સામું ¢ઈ રહી : ‘એક તો હાથોહાથ જ ેછ ેતે તમને આપીએ છીએ; છતાં મારપીટ કરી અમારી ઠકેડી ઉડાવે છ!ે એટલીયે માણસાઈ તારામાં બાકી નથી રહી?’ બરોબર એ જ વખતે એક zદરને આંગણામાંથી ઓસરીમાં

iવેશતો ઘેલાએ ¢યો. આદતના ¢રે ઝાપટ મારી પગ નીચે એને પકડયો અને છૂâંો. લોહીના ફુવારા ગાદલાની ચાદર પર અને જમીન પર iસરી

ગયા. હંુ આ વખતે કમકમાં રોકી ન શHયો. શેઠાણીએ એક હળવી ચીસ પાડી. શેઠ મૂઢની જમે ¢ઈ રóા. ‘હાય, હાય – કવેો bૂર માણસ છ ે !’ છોકરીથી બોલાઈ

જવાયંુ.


3322

પછી મKછરોના ગણગણાટ વKચે ભીની થઈ તોળાઈ રહેલી ખામોશીની થોડી ôણો ખરી પડી. આ zદર, – આ લોહીના ડાઘ અને dૂ� રહેલા ઘેલાના

હોઠવાળી એની અ]વ]થતા. અહs ઇિતહાસનું પુનરાવતúન થતું મને દેખાયંુ અને મtઘી – એની ચંચળ, િવ^વળ બેબાકળી આંખો; માણસને કયા iસંગ અને કવેી પિરિ]થિત વKચે શું યાદ આવતું હોય છ ે! ઘેલાએ દા� શેઠનો ખભો પકડી દાંત ભsસીને કóંુ: ‘કહી દે

આ બçેને ક ેઅંગ પર જ ેપહેયúું હોય તે ઉતારી આપે !’ શેઠ ેએ બંને તરફ પોતાની નજર ફેરવી ઘેલાના શVદો તરફ

એમનું લô ખેKયંુ, એટલે શેઠાનીએ ગળામંની સેર, કાનની બુÖીઓ અને હાથ પરની સોનાની બંગડીઓ ઉતારી ઘેલાએ પાથરેલી િપછોડીમાં ફqHયાં, પણ શેઠની દીકરીએ કાન અને ગળામાંથી ઉતારી આTયા પછી હાથ પરના ચૂડલા ઉતારી આપવાની ના પાડી, Oયારે અ]વ]થ {ચીનીચી થયા કરતી ઘેલાના હાથની આંગળીઓ ઝડપિથ મુÜીમાં િબડાઈ ગઈ એના નાકની બાજુમાંથી ઊતરી પડતી રેખાઔ વધારે સખત બની એના હોઠના છડેા સાથે મળી ગઈ.

‘ખેિરયાત કરે છ,ે તું એમ સમજ ે છ?ે’ ઘેલાના દબાયેલા અવાજમાં ગુ]સાનો ભારોભાર કપં હતો.

‘હંુ ચૂડલા નિહ આપું, એ મારા સૌભાJયનું િચ^ન છ,ે હંુ એ નિહ ઉતા|ં, એની બહુ િકમંત નથી, પણ –’ કહેતી એ અવાજ ન થાય એમ રડી પડી.


3333

મને એ વખતે લાJયંુ ક ેમારા ચૂપ રહેવાની હવે હદ ઓળંગી હતી હંુ ઘેલાને રોકવાનો િવચાર ક|ં તે પહેલાં ઘેલાએ દોડી જઈ, ઘંૂટણ વKચેથી પેલીનો હાથ ખqચી લાંબો કરી ચૂડલા ઉતારવા માંડયા. છોકરી બી~ હાથથી ઘેલાના કાંડાને વળગી રડતી રડતી બોલી: ‘નિહ આપું….નિહ આપું…ના…’ કોઈની પણ લાગણી છછંડેાય અને મારી બુિå બહેર મારી

~ય એવો બનાવ નજર સામે બની રóો હતો. છતાં દા� શેઠના આવડા મોટા ]થૂળ શરીરમાં Hયાંયે કશું હાYયાચYયાનું િચ^ન દેખાયંુ નિહ. એક મૂઢ iેôકની જમે આ iસંગને ખીલતો ¢ઈ રóા.

‘તને પગે લાગું ભાઈ, એને છોડી દે.’ શેઠાણી કરગરવા લાJયાં. ખભેથી ધÇો મારી ઘેલાએ છોકરીને િબછાના પર ચતી

પાડી. ‘નિહ, નિહ, નિહ!’ તરફિડયાં મારતાં પણ એણે ઘેલાનું કાંડુ ંછોડયંુ નિહ.

‘રાંડ, ખોલિક!’ કહેતાં ઘેલાએ પોતાનો બી¢ હાથ {ચHયો Oયારે આખા શરીરમાં કપં Zયાપી ગયો. ઘેલાના શરીરના બધા ]નાયુઓ તંગ બની જઈ પોતાની સમc તાકાત કિેSgત કરવા તૈયાર થયા હોય એવંુ મને જણાયંુ. એનું પિરણામ ભયંકર આવવાનું હતું એ Iયાલથી એક વાર તો હંુ બીને પાછળ રóો, પણ પછી, આ પિરિ]થિતને કવેી રીતે પલટો આપવો, એનો હજુ તો હંુ િવચાર ક|ં છુ,ં એટલી વારમાં મq ઘેલાના હાથની ગિત અટકી જતી ¢ઈ, ગુ]સામાં બહાર આવેલું જડબું ઓિચંતાનું


3434

પાછળ હઠી ગયંુ, કપાળ પરની નસો ઓિચંતાની ઊપસી આવી. ચહેરા પરની સખત રેખાઓ અÅ[ય થઈ અને એની આંખના ડોળા બહાર ધસી આZયા. એ જ ઘડીએ, પેલી છોકરીના ગળા પર ઘેલાનો હાથ પરની

પકડ છૂટી ગઈ. એ હાથ પેલીના ખભા પરથી સરતો, છાતીને અડતો હેઠો પડયો Oયારે નીચે નમેલા ઘેલાને મહામહેનતે ટÖાર થતો મq ¢યો. મને Oયારે થયંુ ક ેકઈંક ન બનવાનું બSયંુ હતું. અમારી બધાંની નજર ઘેલા પર રહી ગઈ. મૂઢ જવેા શેઠ,

બીકથી વધારે કદÄપાં દેખાતાં શેઠાણી, િબછાના પર ચતીપાટ પડલેી બેબાકળી બની ડૂસક ે ડૂસક ે રડતી શેઠની દીકરી અને હાથમાં ઘાસલેટનું કોિડયંુ લઈ ઊભેલો હંુ… અમે બધાં ઘેલાને ¢ઈ રóાં. એક હાથ {ચો કરી, એક પગ પાછળ લઈ બી~ પગને

પરાણે પાછળ ઢસડતાં પાછળ હઠી ઘેલો ઝૂલા પર ફસડાઈ પડયો. હંુ એની પાસે દોડી ગયો. એને ખભે હાથ મૂકી કોિડયંુ એના

મોઢા આગળ ધરી રહેતાં મq ¢યંુ તો એના મોઢાને ડાબે ખૂણેથી ફીણ નીકળી રóાં હતાં.

‘શું થયંુ?’ મq પૂછયંુ. ઘેલાની બહાર ધસી આવેલી લોહીનીતરતી આંખોએ મારી

સામે ટગર ટગર ¢યા કયúું. એણે ડોકુ ંધુણાZયંુ. મq એનો ડાબો હાથ {ચHયો અને જતો કયúો તો એ િન\iાણ

એના ખોળામાં પડી રóો.


3355

ઘેલાને પôાઘાતનો હુમલો થયો હતો. શેઠાણીને કશુંક અવનવંુ બSયાની ગંધ આવી ગઈ હતી, મq

ઘેલાના ખભા પરથી બંદૂક ઉતારી મારા હાથમાં લીધી અને શેઠાણીને ચૂપ રહેવા ઇશારત કરી.

‘હવે તું છાની રહે તો એક વાત ક|ં.’ મq શેઠની દીકરીને સંબોધીને કóંુ Oયારે તે િબછાનામાં બેઠી થઈ અને એણે મારી સામે ¢યંુ. કવેા સુંદર હોઠ અને કવેા hૂ� રóા હતા ! શેઠને ઇશારત કરી મq આગળ બોલાZયા અને એ fણે તરફ

બંદૂક તાકી મq કóંુ : ‘આને ટકેો આપી ઊભો કરો.’ ‘હq! શેઠની દીકરીથી બોલાઈ જવાયંુ: ‘શું થયંુ છ ેએને?’ મq ઘેલા તરફ ¢યંુ: એક ઘડી પહેલાં જ ેઆ iસંગને પોતાના

પં~માં રમાડતો હતો તે અપંગ – પિરિ]થિતનો ગુલામ બની ઝૂલા પર િન:સહાય ફqકાઈ ગયેલો ¢ઈ મને અિત દુ:ખ થયંુ. શેઠાણી ખંધાઈથી, એમની દીકરી િનદúોષ કુતૂહલથી અને શેઠ

એના એ જ મૂઢ ભાવથી ઘેલા તરફ ¢ઈ રóા હતા. ‘હવે સાંભળો તમે બધાં,’ કહી મq બંદૂકની નળી એમની સામે

ધરી, ‘આને ટકેો આપી કઈં અવાજ કયúા િવના, કોઈને ખબર ન પડ ેતેમ હંુ ચીધું Oયાં એને ગામ બહાર પહtચાડો, નિહ, તો…’મq ડાબા હાથની આંગળીનો નખ બંદૂકની નળી પર બેfણ વાર ઠોHયો, ‘આ કોઈની સણસ રાખશે નિહ.’ શેઠાણી અને શેઠની દીકરી ઉOસાહથી ઊભાં થયાં હોય એવો

મને Iયાલ આZયો અને શેઠની આંખમાં પહેલી જ વાર અથú iગટતો મq ¢ઈ લીધો. મને લાJયંુ ક ેમારી Hયાંક કશીખ ચૂક થતી


3366

હતી. Oયાં શેઠ દીકરીની નજર પેલી પોટલી તરફ ઝડપથી ફરી જતી મq ¢ઈ લીધી. એ fણે ઘેલાને સરખો ટકેો આપી બહાર દોરવી રóાં Oયારે

મq દાગીના અને રોકડની પોટલી ઉપાડી મારી બગલમાં ખોસી અને તરત જ મારી પાછળ શેઠશેઠાણીની કરગરતી નજર દોડી આવી.

‘આગળ વધતાં રહો અને હંુ કહંુ તે સાંભળતાં ~ઓ. અને આ તમારા દાગીના રોકડ અને તમારી િમલકતની જરાયે તમçા નથી. આને {ટ બેસાડી દો અને {ટ દોડતું થશે એટલે તમારી માિલકીની આ બધી વ]તુઓ તમારી તરફ ફqકીશ, સાંભòંુ? હવે િનરાંત વળી?’ રાત ઘણી આગળ વધી ગઈ હતી. કૂતરાં ભસવાની મને બીક

હતી પણ એવંુ કશું બSયંુ નિહ. પવનનાં ઝાપટાં ઘડીએ ઘડીએ શેરીઓ વKચેથી હંુકાર કરીને પસાર થતાં હતાં. ખરી રીતે ઘેલાએ કóંુ હતું તેમ બધું જ સાંગોપાંગ પાર પાડયંુ

હતું, જપણ અણીને ટાણે કુદરત વીફરી બેઠી અને ક|ણાSત કથા સજúાઈ ગઈ. અમે {ટ ન�ક આવી પહtKયાં. મq ઘેલાને આગલા કાંઠા

આગળ બેસાડયો. એના જમણા હાથમાં {ટની ‘રાશ’ આપી, હંુ પાછળ બેઠો. ઘેલાએ {ટની રાશને ખqચ

મારીને અને મq {ટની ગુડી પર બાંધેલી દોરીઓ ખqચ મારીને છોડી મૂકી. {ટ ેઊભા થઈને ભાગવા માંડયંુ ક ેતરત જ મq આ fણે જણ પર એમની મહામૂલ સંપિàની પોટલી ફqકી.


3377

ઘેલાને {ચકીને, આ કટોકટીમાંથી હંુ બુિåપૂવúક છટકી જઈ ભાગી જતો હતો એ િવચારે મq સંતોષ અનુભZયો. શેરીઓ, ગામનું પાદર, વડ આંબલી, કૂવો, નદીની ભેખડ

અને પેલી સીમાિચ^ન જવેી ટકેરી અમે થોડી જ વારમાં પસાર કરી ગયા. ઘેલાને ડાબો હાથ, તૂટી પડલેી ડાળ ઝાડના થડની બાજુમાં

લટક ેએમ લટકી રóો હતો. સમતોલપûં ~ળવવા ઘેલાનું ધડ જમણી બાજુ નમી પડયંુ હતું. મારે એને સતત ડાબી બાજુ ટકેો આપવાની જÄર જણાતાં હંુ પણ આગળ નમી મારા ડાબા હાથથી એને ટકેાવી રóો હતો. પછી તો એ જ આિદ અને અંત િવનાનાં મેદાનો પર બેફામ

તૂફાનોની પરંપરા ઊભો કરતો પવન, એ જ અંધકાર, મRયરાfીનું મૌન અણે એ વKચેની એક ક|ણ પિરિ]થિત ને એવી ને એવી તા� – �વતી એને યોJય ]થળે પહtચાડવાના મારા iયOનો. મને આ �વતર પર અનહદ અણગમો ઊપLયો. મેદાનોમાં દાખલ થયા પછી {ટ દોડતું બંધ પડી માf

ઉતાવળે ચાલતું હોય એવંુ મને લાJયંુ. મારે ઘેલાને એક બાજુ નમી પડતો અટકાવવા સતત નીચા

નમી રહેવંુ પડતું. મારો ડાબા હાથ ક ેજનેા પર ઘેલાનું આખંુ શરીર તોળાઈ રóંુ

હતું અને મારી ડાબી ~ંઘમાં અસó કળતર થતું હતું. અમે ગયા Oયારે અમે કોઈ એક બનાવને જSમ આપવા ગયા


3838

હતા અને હવે આ બનાવ ઉપરાંત એક બી~ ખોફનાક બનાવનો ભાર લઈ પાછા ફરી રóા હતા, Oયારે મને એક િવચાર આZયો ક ેપૃPવીની આ િવશાળતા પર ]વKછદં િવહરતા આ માતિરêા અને ધૂળનાં દળોનાં વાદળો ઉપર અસંIય તારક ે માઢયા અવણúનીય ચૂપકીભયúા Zયોમે ક ેiકૃિતના કોઈ પણ અંશે અમારી હાજરીની નtધ સુRધાં નહોતી લીધી. અમે અને અમારી માની લીધેલી iવૃિàની મહàા એ તો માનવીની ગુમાનભરી કYપના માf હતી. ઘેલાનાં અંગ હવે મારા ડાબા હાથ પર લટકી રóાં હતાં, એનું

નીચંુ નમી પડલેું માથંુ કોઠાના મોરા પર અથડાતું હતું. * *

સંશય આવે એટલાં જ માf અજવાળાં પૂવúમાં iગટયાં હતાં Oયારે અમે અમારા ગામને પાદરે પહtKયા. {ટ ઘેલાના ઘરના ઝાંપામાં iવે[યંુ. મtઘી એરંિડયા તેલના

કોિડયાને સાડલાના છડેા વતી ઓથ આપતી આંગણામાં ઊભેલી દેખાઈ. {ટ આંગણાની વKચોવKચ હંમેશ બેસવાની જગા પર

ઢsચણ ખોડી બેઠુ ંઅને એના બેસવાની સાથે જ મારા ડાબા હાથ નીચેથી સરી જઈ ઘેલાનું શરીર ઢગલી થઈ જમીન પર ઢળી પડયંુ. મtઘીએ એને પડતો ¢યા અને એ એકદમ ન�ક દોડી

આવી. હંુ નીચે ઊતયúો Oયારે, સા ડલાના છડેા નીચેથી દીવો બહાર લાવી એણૈ મારા મોઢા સામે ધયúો. હંુ મtઘીના ચહેરા તરફ


3399

¢ઈ રóો, મq અનુભવેલી Zયથાથીયે વધારે Zયથા સહન કયúાના ઓળા એના ચહેરા પર ટહેલી રóા હતા. એણે ઉતાવળે મારા ખભેથી બંદૂક ઉતારી પોતાના ખભે

ભેરવી. એકદમ, શVદોની આપ-લે કયúા િવના, ઘેલાને {ચકી, એના ઝંૂપડામાં લઈ જઈ ખાટલા પર સુવાડયો. ઘેલો બેભાન હતો! મtઘી એને શેકતાપ કરતી બેઠી. મા|ં મન અને શરીર વેદના

અનુભવી રóાં હતાં તોયે, થાકની અસર નીચે પણ મને {ઘ ન આવી. હંુ બેસી રóો – ~ગતો રóો અણે ચુપચાપ ¢યા કયúું. સવારના તડકા {બરમાં અફળાયા Oયારે ઘેલાએ આંખ

ખોલી. એણે સામે મtઘીને બેઠલેી ¢ઈ. માથંુ મારી તરફ ફેરવવાના એના iયાસો િન\ફળ ગયા Oયારે, હંુ એના ખાટલાની કોર પર એની બાજુમાં બેઠો. એણે જમણો હાથ મારા હાથ પર મૂHયો અને મારો હાથ {ચો કરી પકડયો, પંપાòો અને દાVયો. ઘેલાને કશુંક કહેવંુ હોય એમ લાગતું હતું, પણ એની વાચા બંધ હતી. જમીન પર બેસી ઘેલાના પગ દાબતી મtઘીને મq િવગતવાર

અમારા પરાbમની વાત કહી સંભળાવી. હંુ વાત કરતો હતો તે દરXયાન ઘેલાના અંગની ડાબી બાજુમાં અનેક વાર આંચકી આવતી મq ¢ઈ, પણ વKચે અનેક વાર મારે ખભે હાથ મૂકી મારી પીઠ થાબડી ઘેલો મેન પંપાળતો રóો. આ ઘરની બહાર ઉâમ કરતાં ચકલી, હોલા, કાગડા,


4040

બુલબુલની બોલ બોલ સતત ચાલુ હતી. કઈ {ટનું ગાંગરવંુ, કોઈ ભqસનું ભાંભરવંુ અને બકરીની બq…બq પણ સતત ચાલુ હતાં. માf આ ઘર જ ેઆ પહેલાં એકધારી બોલબોલથી ગાજતું તે હવે ખોફનાક રીતે ચૂપ હતું.

* * સમય દોડવા લાJયો. બોપર નXયો. સવú શૃંગાર અને સવú વpોનો Oયાગ કરી, પોતાની રંગબેરંગી

ન~કતને હણી નાખી સંRયા રાfીના અંધારા બાહુઓમાં સમાઈ ગઈ, ડૂસકાં ખાવા લાગી.

* * નમતા બપોર પછી ઘેલાની આંખો બંધ પડી, પછી Hયારેય

ખૂલી નહs, Hયારેક એકધારી મારે સામે ¢ઈ રહેતી મtઘીની આંખોમાં તોફાન િવનાની રણનાં મેદાનોની ગહન મોકળાશ મq ડોિકયંુ કરતી ¢ઈ. ભsતને અઢલેીને બેસી રહેતાં મq અવારનવાર બેડોળ

]વTનાંવાળી {ઘ ચોરી લીધી, પણ પોતાના શરીરને Hયારેય િશિથલ કયúા વગર અમારા બçેની ચોકી કરતી મtઘી આખી રાત ~ગતી રહી. fીજ ેિદવસે ઘેલાએ iાણ છોડયા અને એના મૃતદેહને થાળે

પાડવાની અનેક િbયાઓ શÄ થયા તે પહેલાં મq એનું ગામડુ ંછોડયંુ. હંુ ઝાંપો બંધ કરી રóો હતો Oયારે મtઘી દોડતી મને િવદાય


4411

આપવા આવી. એના ચહેરા પર આંસુઓ િસવાયનો |દનનો સવú સરં~મ હાજર હતો અને એની આંખોની ભૂરી કીકીઓમાં વળ ખાતો એક ië ઊભરાઈ રóો હતો જ ેશું હતું તે હંુ સમLયો નિહ. આજ િદવસ સુધી િવચા|ં છુ ંતોયે સમજતો નથી. િછçિભç કરી નાખે એવી આ બેચેનીને ટૂકંાવવા મq ઝાંપો

બંધ કયúો અને મtઘી તરફ પીઠ ફેરવી અને આગળ વRયો ક ેતરત જ મારી કYપનામાં મq એક મsદડીને zદરનો િશકાર કરતી ¢ઈ. એ iાણીની ખબરદાર ચૂપકી, ધીરજ અને zદર પર તૂટી પડવાના પૂવúયોિજત કૂદકાની માપણીનું િચf સચોટ રીતે મારી યાદમાં આજ દી સુધી ગોઠવાઈ રóંુ. બપોરે ભયંકર પવન વાવો શÄ થયો. કાંટાળા છોડવાઓની

આજુબાજુની બખોલમાંથી નોિળયા, zદર અને સાપ નાસભાગ કરી રóા હતા. ધૂળના રજકણોએ ઉપર {ચકાઈ {ચકાઈ આકાશને મેલું કરી દીધું હતું. ઉઝરડા પડલેી, ખંિડત ધરતીના દેહની મોકળાશ પર મq ફરી

મા|ં iયાણ આદયúું. * આ વાત/ા ૧૯૫૩માં ‘આરસી’ સામિયકમાં છપાયેલી. એ

વાત/ા કરતાં અહ. છપાયેલી વાત/ા એટલી બધી જુદી પડ ેછ ેક ેજયંત ખ,ીની વાત/ાઓનાં એક સંપાદક શરીફા વીજળીવાળાએ એ સામિયકમાં છપાયેલી મૂળ વાત/ા ફરી -ગટ કરેલી. એ વાત/ા આ પુ+તકને છડે ેફરીથી મૂકી છ ે– અ*યાસી પોતાની રીતે બેઉ વાત/ા તપાસી શક ેએટલા માટ.ે


4422

૨. . માટીનો ઘડો

અનSત ધરતી અને એવાં જ અસીમ મેદાનો…oાવણ વરસી ગયાને દોઢકે મિહનો વીOયો હશે. અને આ વાંઝણી ધરતી પર iાણ પાંગરી ઊઠયા હતા. નાનું કૂûં, ]વKછ, ભાJયે જ fણ આંગળ {ચંુ ઘાસ ધરતીની કાયા પર ચંૂદડી બનીને લપેટાઈ ગયંુ હતું, ચંૂદડી જમે જ વારે વારે લહેરાતું હતું. આથમતો સૂયú ધરતીના આ સૌSદયúને ¢વા થંભી ગયો અને

¢તો રóો. એની આસપાસ રંગબેરંગી અજવાળાં નૃOય કરતાં એકઠાં થયાં. પછી ચૂપકીથી અંધારાં ન�ક સયúાં. સૌ ]તVધ-અવાક બની ¢ઈ રóાં. બીજલ પણ ઊભો રહી ગયો – ચૂપ અને િવચારશીલ. એણે

ચંુગી પર બેRયાનપણે {ડો દમ ખqKયો અને એક ôણ એના êાસદની િbયા થંભી ગઈ. પછી હળવેકથી િબલાડી બારણા બહાર નીકળે એમ રોકલેો êાસ ધુમાડો બની હોઠ વKચેથી સરવા લાJયો. એની સાથે એક અદીઠ – આoાZય િન:êાસ પણ એક બેRયાન પળે ખરી પડયો.

4433

બીજલે નીચે ¢યંુ. નીચે અબ¢ – અસંIય ઘાસનાં તણખલાં ટોળે વળી ઊભાં

હતાં, સમૂહમાં લહેરાતાં હતાં. તણખલાં વKચે ઘેરી {ડાણભરી જગા હતી – થોડીશી, નાનકડી તોયે અવકાશ જવેી અમાપ. અને Oયાં બીજલનો ખરી પડલેો િન:êાસ {ડ ે{ડ ેજઈ રóો હતો. એને પકડીને બચાવવા, �વતો રાખવા, બેબાકળી બનેલીક બીજલની એક ]મૃિત એની પાછળ દોડી રહી હતી. બીજલે જયા કયúું. પણ કશુંક ¢તા હોવાનું ભાન નહોતું.

એના હાથની િશિથલ આંગળીઓ વKચે પકડાયેલી ચંુગી નમી પડી. સળગતી તમાકુનો ઉપલો થર ખરી જઈ કૂણા ઘાસનાં તણખલાંઓને દઝાડી ગયો.

‘કમે આમ ઊભા રહી ગયા? કશુંક િવચારો છો?’ તé ગાલ પર ફરી વળતી સૌSદયúલહરી જવેો રતનીના

હાથનો મૃદુ ]પશú બીજલના ખભા પરથી હેઠ ેસરવા લાJયો. ‘મેલી દે !’ ‘હાય! હાય! આ નિથ ગમતું?’ ‘અટાણે નિહ.’ ‘Oયારે તો કશુંક અણગમતું યાદ આZયંુ લાગે છ!ે’ ‘હા, આ ધરતી ¢ઈ?’ કહેતાં બીજલે આંગળી ચsિધ.

‘પોરની સાલ અહs કશું જ નહોતું – કશું જ નિહ! લૂખાં-સૂકાં મેદાનો, ધૂળ {ચકીને વંટોળે ભમતા વાયરા! જનેા પર પંથ કાપતાં જુવાનીનું મોત સર~ય એવી ~કારો દેતી આ નઠોર ધરતી પર, આજથી પચીસ વરસ પહેલાં…..’


4444

‘હવે રહેવા દો એ વાત.’ રતનીએ બીજલના ખભા પર હેતથી ભાર દીધો, ‘પચાસ

વાર તમારે મોઢ ેસાંભળી છ,ે નાહકના શું કામ મન દૂભવો છો?’ િôિતજની કોટ પર ~મતી બીજલની નજર થાકલેા ઢોર

જવેી પાછી ફરતી દેખાઈ. એના િન:êાસની ઉ\મા ઠડંા હોઠો પર મરી ગઈ. સતત સાવધાન રહેતા સમયની એક પળ મૂછúા પામી ગઈ. બરાબર એ જ પળે પવન પડી ગયો. અનSત હિરયાળી

લહેરાતી અટકી પડી. આથમતો સૂયú, સSRયાનાં હષúાવેશભયúાં તેજ, ધરતીનું

હિરયાળંુ હૈયંુ અને બીજલનું મન ગૂંગળાવા લાJયાં. ‘તું આ વાત જ મને કહેવા નથી દેતી !’ ‘પણ કટેલી વાર !’ ‘હૈયાવરાળેય ન કાઢુ ંતારી પાસે?’ ‘લો Oયારે કહો ¢z,’ રતનીએ હેતથી બીજલને ગળે હાથ

ભેરZયો, ‘ક ે પચીસ વરસ પહેલાં, હ� તમારી મૂછનો દોરો ફૂટતો હતો, Oયારે તેમ આ જ ધરતી પર પંથ કાપતા હતા. Oયારે પણ અહs કશું જ નહોતું – વાંઝણી વેરાન ધરતી, આગઝરતું આભ….’

‘ઠકેડી કરે છ?ે’ રતની વહાલસોયંુ હસી: ‘તમે સાવ બાળક જવેા છ ે!’ ‘આ ધરતીને પગ અડ ેછ ેઅને આખી કાયા પર લાય ફરી

વળે છ.ે’ બીજલ મોઢુ ં ફેરવી ગયો. ‘આ ભવમાં મq ભોગવેલી


4455

વેદના, અને ભવોભવ મારાં વડીલોએ ભોગવેલાં દુ:ખ, ~ણે બધાં એકસાંમટાં ભેગાં થઈ ગળે ટૂપંો દેવા લાગે છ…ે આટલુંય ~ણે ઓછુ ંહોય એમ તુંય મારી આપવીતી ન સાંભળે Oયારે મનમાં એવંુ થાય છ ેક ેજ ેકાલે આવવાનું છ ેતે ભલે આજ ેજ અટાણે આવે ! આ ધગધગતી રેતી નીચે અમારાં ઘણાબધાં ઘેટાંબકરાં અને અમારા વડીલોનાં હાડિપંજર સૂતાં છ;ે એના ભેગો હંુય આ ઘડીએ સૂઈ ~z !’ રતનીએ એનું કાંડુ ંપકડીને પોતા તરફ ખqચવા બળ કયúું પણ

બીજલ ખ]યો નિહ. ‘ચાલવા માંડો હવે, આવા િવચાર કરવા રહેવા દો.’ ‘હંુ ~ણી¢ઈને આવંુ િવચારતો હોઈશ? િવચારો આપમેળે

આવે છ.ે વીફરેલી કુદરત અને બેકાબૂ મન આ ધરતી પર બળજબરી આદરે છ.ે ખબર છ?ે’

‘હા, મને બધીય ખબર છ,ે પણ તમે હાલવા માંડશો?’ બીજલ પરાણે રતની સાથે ખqચાયો. હ� તો માંડ બે ડગ

આગળ ભયúાં હશે Oયાં યાદ આZયંુ ક ેપાછળ કશુંક રહી જતું હતું. આગળ વધવા {ચો કરેલો પગ આગળ વધતો અટકી પડયો. એ લથડયો અને લથડતાં પાછળ ¢યંુ. ~ગૃિતની પણછ પરથી એનું મન તીર બનીને છૂટી ગયંુ….

કવેી કવેી યાદ, કટેકટેલા િન:êાસ ટોળે મળી એની પાછળ પાછળ ચાYયા આવતા હતા!…એક ઓિચંતા ફાટી નીકળેલા |દનની ચીસ, કોઈના �વનની અંિતમ આહ, મૃગજળ તરફ દોડતા કોઈ હરણની બેબાકળી આંખો, ઊભા થવાની તાકાત ખોઈ બેઠલેા


4466

કોઈ ઢોરની કાગડાઓએ ચંૂથેલી આંખો, તાક, તાપ અને તરસથી બેલગામ બનેલું બરાડતું કોઈ {ટ, લંગડાતી, ડૂસકાં ભરતી, પરસેવે રેબઝેબ કોઈ કુમાિરકા!….બંદૂકનો એક ધડાકો અને એની પાછળ િવ]તાર પામતું િન:શVદ િનરાકાર અવકાશ !

* * તાપણાની Lવાળાઓ અંધકારના દેહમાં ફૂલતી દેખાતી હતી.

દેવતા પર ઊકળતા સંભળાતા ખીચડીના આંધણને પડખે, લાકડાની તાસકમાં રતની બાજરાનો લોટ મસળી રહી હતી. રાfી ઊતરી પડી – માદક, નÉ, નીરવ અને શીતળ ! પવન િબલકુલ પડી ~ય અને વાતાવરણ ઓિચંતાની

ભીનાશ એકઠી કરે એવી રણિવ]તારની રાfીનો અQભુત હોય છ!ે અoાZય કોલાહલ કરતા તારલાઓથી ખીચોખીચ ભરેલું

આભ િનજ úન ધરતી પર એટલું તો નીચંુ ઊતરી આZયંુ દેખાય ક ેએની ખsટીએ િટગંાઈ રહેલા કૃિàકાના ઝૂમખાને {ચકીને અંબોડ ેલટકાવવાનું મન થાય ! આવી મોહક રાfીને અઢલેીને રાણલ એક પોટલા પર આડી

પડી હતી. સુ]તીથી વાગોòા કરતા {ટ આગળ સાવચેત બેઠલેા

બીજલની નજર રાણલ પર ગઈ અને એના િવચારોએ િદશા બદલી. એની પુfી રાણલ – એના અંશનો એક અંશ, એના જવેી જ

અ]વ]થ અને ચંચળ અિવરત ગિતમાં રહેતાં િવશાળ ચôુઓની


4477

આડ ેતેલ પીને ભારે બનેલી રખડ ુલટોને ફંૂક મારી આઘંુ કરતું એનું દશúન બીજલના ~cત મનથી Hયારેય આઘંુ ખસતું નિહ. રાણલના દેહની િfભંગી પરથી બીજલની નજર ઝરûં

બનીને વહી ગઈ….નાનામોટા અનેક પPથરો પર, હા]ય અને |દનના ગીતની અનેક ]મૃિતઓ મૂકીને વહી જતું એક ઝરûં, અનેક િદશામાં અમાપ પિરlમણ કરી થાકથી મૃOયુ પામતા સંગીતના ]વર….ઉદય અણે અ]તને સાથે લઈને જSમતી સૌSદયúની એક પળ…અને…અને….એક માf વાધúHયની પિરપHવતા તરફ કૂચ કરતું યૌવન! બીજલ પાછળ હટયો. {ટને અઢલેીને બેઠો. એણે પણ

લંબાZયા અને આંખો મsચી. બે કોમળ હથેળીઓ વKચે િટપાતા રોટલાનો એકધારો ‘ટપ,

ટપ,’ અવાજ એને કાનેર ઊતયúો….બે માfા વKચેના લયમાં એની સંöા ખોવાઈ ગઈ… હાથમાંથી લગામ સરી ગઈ…કાંટાળા છોડ પરથી કળી ખરી પડી. આ ઠડંી આબોહવામાં એક ઊનો દીધú િન:êાસદ ગરમી ગુમાવી બેઠો.

‘રાણલ!’ રતનીનું આ^વાન ભેજવાળા વાતાવરણમાં તોળાઈને hૂ� રóંુ. રાણલ ચમકીને ઊભી થઈ – એક વહેતું ઝરûં ઊભું થઈને

ધોધ બની ગયંુ. બીજલની આંખ ખૂલી. ‘રાણલ!’ લોટવાળા હાથ મસળતી, ઊભી થતી રતનીએ

કóંુ, ‘સામેના તંબૂમાંથી થોડુ ંપાણી માગી આવીશ?’ બીજલે ફરી એક વાર એ તરફ નજર ફેરવી. થોડ ેજ દૂર


4488

પંદરવીસ તંબૂઓ Zયવિ]થત હારમાં ઊભેલા દેખાયા – Hયાંક iકાશની ઝાંખી તરડ, Hયાંક હવામાં િહલોળતા રેિડયો સંગીતના ]વરો, Hયાંક િન:શVદ અંધા|ં! પેલી બાજુ, જરા વધારે દૂર, વાંસ અને ઘાસનાં અનેકાનેક ઝંૂપડાંઓના કોક દરવા~માં સ~ગ ચૂલો શુb જવેો ટમટમતો દેખાયો. અOયારે બધી iવૃિà બંધ હતી. ધગધગતા તાપની દસ

કલાકની મજૂરીનો પસીનો, લીસા ચીકણા દેહ પર સુકાઈને બદબોભરી ભીનાશ બની ગયો હતો. આટલી ન�ક, આવડી મોટી વસાહત…બીજલ ¢ઈ રóો.

અને કશો કોલાહલ નિહ? આ તંબૂ, આ ઝંૂપડાં, આ મહાકાય ]થાપOય અને આવી મૃતવ§ શાંિત? કાળજૂની સં]કૃિત અવશેષ… મૃત:iાય બનેલી લાગણીઓની આસપાસ વણાયેલાં િવ]મૃિતનાં ~ળાં….સાગર જવંુે અસીમ પણ ઊિમúઓના તરંગિવહોûં મન! માટીના ઘડાને કડે પર ટકેવી આગળ વધતી રાણલને બીજલ

¢ઈ રóો. એની આંખ ઘેરાવા લાગી. * *

ન�કના તંબૂ આગળ રાણલ આવી પહtચી. કાળી મખમલ જવેી હંૂફાળીસુંવાળી રાત એને અડુ ંઅડુ ંથતી એની સાથે આવી પહtચી. કોણ હશે અંદર? દરવા~ આડ ેલટકતા પડદા અને રાણલ વKચે ôોભની બે ôણો આવી ઊભી. કોઈ એક િવચાર ઉતાવળે દોડી આZયો. એક િવચાર આવતાં અટકી પડયો. પડદાની કોર પર થોડી વાર એની આંગળીઓ hુ� રહી.


4949

એણે અંદર ડોિકયંુ કયúું: અહs તો ખરેખ|ં ઘર હતું. એક ખાટલો, ખાટલા પર વેરિવખેર કપડાં, કબાટ, ટબેલ,

ખુરશી, ટોપૉઈ, ચોપડીઓ, કાગિળયાં, નકશા – ફૂટપÖી…છબીઔ, અરીસો અને ફૂલની કૂડંી! આ રણિવ]તારમાં પણ ખીલતાં આવાં મોટાં ફૂલ! દીવાના iકાશ અને લંબાતા પડછાયા! ખાટલાની િકનારથી લટકીને કપડાં ભtયને અડતાં હતાં. ટબેલની િકનાર પરથી ફૂટપÖી અને એક ચોપડી પડુ ંપડુ ંથઈ રóાં હતાં….Zયવ]થા પર ગેરZયવ]થાનો કાટ ચડતો હતો. વાતાવરણ િનíલ અને સુ]ત હતું. પડદાની િકનાર પર એની hૂજતી આંગળીઓ સરતી દેખાઈ. રાણલ અંદર iવેશી. એના iવેશથી iકાશની વહqચણીની બદલાયેલી Zયવ]થા

અરીસામાં iિતિબંિબત થઈ. અરીસામાં મોઢુ ંકરી ધીમી અદાથી માથાના વાળમાં દાંિતયો

ફેરવતા સાહેબે ચમકી પાછળ ¢યંુ. ખભે લટકતો ટુવાલ એમના પગ આગળ ઢગલો થઈ પડયો. એ પળ તોળાઈ રહી. આંખને ખૂણે થથરતી કીકીઓ, િહલોળીને હમણાં જ િ]થર

થયેલી વાળની લટોવાળંુ રાણલનું મ]તક, સૂયúમુખી નમે એમ ખભા પર નમી પડયંુ હતું. કમર પર રહી ગયેલો એક હાથ – માટીના ઘડાને લાડથી ડોલાવતો બી¢ હાથ êાસોKüાસથી


5050

છાતી પર તંગ થતા કમખા પર ચમકતાં આભલાં….સદાકાળ ~ળવવાનું મન થાય એવા સુઘડ દેહનું અiિતમ સૌSદયú!….અને તે આ ]થળે? ક ેLયાં િનOયયુવા સૌSદયúને પણ કાળ કોરી ખાય… ~ગૃિત પણ Lયાં એના અિ]તOવની હરપળે િવ]મૃિત ઓથ લેવા ઝંખતી રહે! આંખ ઝીણી કરીને સાહેબે પૂછયંુ: ‘તું કોણ છો, છોડી?’ તંબૂમાંનો દરેક િનજ úીવ �વ, અચાનક ~ગૃિત મેળવતો

રાણલ તરફ મીટ માંડી રóો. સાહેબનો ië રાણલનો દેહ આસપાસ લપેટાઈ એને ભsસ આપી રóો.

‘હંુ પાણી લેવા આવી છુ,ં સા’બ, મેન… મને થોડુ ં પાણી ¢ઈએ છ.ે’

‘અને પાણી લેવા તું આમ એકલી તંબૂમાં આવી ચડી?’ રાણલના હોઠ અચાનક િબડાઈ ગયા અને એની આંખ નેમ

ગુમાવી બેઠી…. એક ôણ કશુંક દેખાતું હતું – Hયારેક ]પì તો Hયારેક ધૂંધળંુ.

….સૂયú અ]તાચળે પહtચે Oયારે પિíમની િôિતજ ે એક એકલી વાદળી દેખાય, સંRયાના રંગ એને સુશોિભત કરી ~ય અને સૂયú પણ એની પાછળ હtશથી લપાય, પણ અંતે તો રાfીનાં અંધારાં એના દેહનો cાસ કરે!….Oયારે આ એક એકલી વાદળીનું શું થયંુ એની કોઈને ખબર ના રહે, કોઈ દરકાર પણ ન કરે.

‘હંુ એકલી નથી સા’બ.’ રાણલે જવાબ આTયો.


5151

પણ એ વાHયનો અંત અને હવે શÄ થનાર બી~ વાHયની શÄઆત વKચેના ખાંચામાં સમયનો એક પરમાû અટવાઈ ગયો. રાણલને લાJયંુ ક ેએ ખોટુ ંબોલી હતી….પંદરવીસ કટુબંનાં

થોડાં ઝંૂપડાં….થોડાં દૂઝણાં ઢોર, ઝાંખરાં જવેાં ઝાડ…અને, જનેી ¢ડ ેસંબંધ ન રહે એવાં, િદવા]વTન જવેાં સુંદર પôીઓ! આવો એક અિત નાનો સમાજ આ અનSત ધરતીની અસહાયતાઓમાં એકલો ફqકાઈ ગયો હતો. એનું મન પયúટન કરી ગયંુ. આજના ખરા બપોરે, દૂરના ડુગંરાની ધારે બધાં જ પôીઓ

ઊડી ગયાં હતાં Oયારે એક બાજને આ િન\iાણ ધરતી પર એણે આભ આંબતો ¢યો હતો… આજ સવારે, એક નાનકડા માટીના ઢફેાની આસપાસ એક કરોિળયો ચૂપચાપ ~ળંુ રચતો દેખાતો હતો…અહs અિ]તOવમાં ન હોય એવાં કYપનાનાં તા~ં ફૂલની શોધમાં નીકળી પડલેી રાની ભમરીને એણે સતત ગણગણતી, િદલ ઠાલવતી સાંભળી હતી! કોઈની સહાય િવના વનવગડ ેબાળકને જSમ આપતી iસૂતા

– cહણમાં {ડ ેઊતયr જતો અને ટુકડ ે ટુકડ ેiાણ છોડતો કઈ વૃå – અહsનું િનજ úન એકાSત ભીષણ હતું! ગઈ સાલની વાત…આ જ રણિવ]તાર પર એણે બે િદવસ

તાપતરસ વેઠી iવાસ કયúો હતો. ચામડીને સૂકવીને ચામડુ ંબનાવે એવો iખર તાપ હતો. હરપળે ખqચાતો દરેક ]નાયુ અસó વેદના આપી રહેતો….અને સમય, બેચેનીની અસીમ સપાટી પર લંબાતો અનુભવાતો Oયારે….


5522

…Oયારે એક સૂરીલું ગાન યાદ આવતું રહી જતું. એક મનોહર Å[ય Åિìમયúાદની સીમ ઓળંગતું અટકી પડતું… એક ટીપું તોળાઈ રહેતું…દૂરથી ન�ક આવતી દરેક ôણ નજર આગળ િશિથલ થઈ ઢળી પડતી. ઓહ! આ અમયúાદ ભૂિમ પર મારા જવેી કટેલીય છોકરીઓ

આમ ભમતી હશે. ભૂખી, થાકી, તરસી, અિનg અને અ]વ]થ? રાણલે એક {ડો લેવાયેલો êાસ જતો કયúો. ‘હંુ એકલી નથી સા’બ, મારાં માબાપ એ બેઠાં, તાપણા કને!’ એક એક ડગલું આગળ વધી…એક નાનકડુ ંઝાંઝર રણકી

ગયંુ. એણે સાહેબને ટુવાલ {ચકીને ખભે મૂકતા ¢યા. સાહેબ {ચા, પાતળા અને સશHત હતા. ભૂરા વાળની

વાંકડી લટો આસોપાલવની ઘટા જવેી કપાળ પર ઝૂકી આવી હતી. ભાJયે જ દેખાય એવા ઝીણા હોઠ િશયાળુ સSRયાની િફÇી લાલ રેખા જવેા એમના ચહેરા પર અંકાઈ ગયા હતા.

‘મq કóંુ, મેન થોડુ ંપાની ¢ઈએ છ,ે સા’બ!’ ‘પાણી?’ સાહેબનો હાથ ટુવાલની Äંછાળી સપાટી પર ફરી

ગયો. ‘આટલું બધું પાણી અOયારે અહs નહs હોય|!’ ‘આવડુકં પાણી અOયારે અહs નિહ હોય?’ રાણલના શVદો

લંગડાતા સંભળાયા. ‘આવંુ સરસ ઘર!’ અહોભાવથી એની Åિì ભમવા ઊપડી,

એનીક પાછળ એ પણ આ તંબૂમાં ભમવા નીકળી પડી. સુંવાળાં ]વKછ કપડાં પર, કાગિળયાં અને નકશાની સપાટી પર


5353

આંગળીઓ ફેરવતી, કબાટને પીઠ દઈ એણે ટબેલ પર લાડથી પગ ટકેZયો, અને સહેબ સામે એકધા|ં ¢ઈ રહી. એ Åિìમાં એક ગજબનો િમ~જ પાંગરી ઊઠયો. ગાલની

સુરખી અને હોઠના કપંમાં એક મ]તી ફૂટી નીકળી. ‘આવંુ સરસ ઘર, રાચરચીલું અને ખીલેલાં ફૂળ!’ ખાટલા પર નીચા નમીને એણે તળાઈમાં આંગળીઓ ઘાંચી. ‘અને આવી સુંવાળી તળાઈ!’ અને એ બોલતી અટકી પડી. એક ભાવ એના મોઢા પર

થી� ગયો. અચંબાની એ પળ એના હોઠ પર સમાઈ ન શકી. એ હસી પડી, પણ બી� જ પળે ન બનવાનું બની ગયંુ…આ iસંગની આંગળીએ વળગીને દોડી આવેલું હા]ય એ આંગળી Oય� િરસાઈને દૂર ઊભું. એ સહસા ટÖાર થઈ. એની કીકી પર નમી પડલેી પાંપણ નીચે કશુંક લહેરાઈ

ગયંુ…ધુXમસનું આવરણ ઝડપથી સરવા લાJયંુ. રેતાળ પટ લાંબો થતો દેખાયો.

‘જ ેઘરમાં પાણી ન હોય એ ઘરમાં રોટલાનું બટકુયં નિહ હોય?’ એણે પૂછયંુ.

‘ના…નથી.’ ‘તો આ ઘર શું કામનું, આવંુ સરસ હોય તોય?’ એને Oયરે ઓિચંતું જ ભાન થયંુ ક ે સાહેબ એની સામે

અિનિમષ ¢ઈ રóા હતા…અનેકવંુે ¢ઈ રóા હતા….એ


5454

Åિìમાં કશો અથú હતો…. કોઈ છાની વાત હિથ ક ેવરસોથી બુÜી થયેલી કોઈ લાગણીનો ક|ણ અં~મ હતો? રાણલની આંખ કરમાઈ. મનના વલોણા પરથી લાગણીઓની દોરી છટકી ગઈ. આ તંબૂમાંની હરેક વ]તુ અને આ ZયિHત ઘડીએકમાં પોતાની

ઉપયોિગતા ખોઈ બેસે….અનેએ વાત પર મન દુભાઈ ~ય….એ મન પણ કવંુે ચંચળ!

‘થયંુ Oયારે!’ એવા િન:êાસના બે શVદો ફqકી એ માટીનો ઘડો {ચકવા

નીચી નમી. એના ખભા પરથી સાડલાનો છડેો સરી પડયો. એની િકનાર

પર ભરતમાં જકડાયેલાં આભલાંની ચમક સરી ગઈ, આકાશગંગા પૃPવી પર અવતરણ કરી ગઈ. સાહેબની આંખે અંધરાં છવાયાં. તંબૂ, તેલનો કૂવો અને આ સમc રણિવ]તાર એમના ટબેલ

પરના નકશામાં એક નયા પૈસા જટેલી જગામાં સમાઈ ગયાં. એ ગોઠવણીમાં, ટાંચણીની અણીથી પણ નાનું એવંુ સાહેબનું અિ]તOવ Hયાંક ખોવાઈ ગયાનું એમને સહસા ભાન થયંુ. રાણલના બçે પગ ઝૂકીને પૃPવી પર કૂદી પડતા કૃ\ણ પôના

Zયોમને એ શૂSયમન]ક ¢ઈ રóા. ….મિણપુરની ટકેરીઓ પર આવંુ જ િદJમૂઢ આભ તોળાઈ

રહેતું! સાગ, દેવદાર અને સ|ના વનમાં િનgાધીન પગન હળવા êાસ લેતો સંભળાતો…એ િદવસોનું એક અમૂલું સુંવાળંુ


5555

સાિçRય, એ }દયની બેબાકળી ધડકન, ઠડંી ડોક પર ઊની ભીનાશ મૂકી જતો એક ઉKüાસ…કોઈકમાં ખોવાઈ જવાની તમçા સેવતા �વનની કટેલીય ધSય ôણો. સભાન મનનાં રખેવાળાં વsધીને સાહેબના મોઢામાંથી એક

શVદ બહાર નીકળી ગયો. ‘રાણી!’ રાણલ ચમકી. માટીના ઘડાને હતો Oયાં રહેવા દઈ એ ચપળતાથી સાહેબ

તરફ ફરી. ‘મને રાણી કહી?’ સાહેબના ચહેરા પર અનેક ]નાયુઓ કપંને િ]થર, ચૂપ થઈ

જતા રાણલે ¢યા. ‘મા|ં નામ તો રાણી નથી!’ ‘નથી ]તો, પણ મને એ નામ યાદ રહી ગયંુ છ.ે’ ‘કયંુ નામ? રાણી?’ ‘હા – રાણી.’ પણ રાણલના ië-iહારથી એમની ]વ]થતા ટુકડટુેકડા થઈ

એમના ચહેરા પર વેરાયેલી દેખાઈ. ભયભીત તોય અિ]થર નયનો, િશિથલ તોયે hૂજતાં અંગો,

અનસૂય તોય િફÇી Oવચા…િનજ úલ સિરતાપટ પર ફરી વળેલું પોષ મિહનાની ઠડંીનું મોજુ…ં પરવશ અંગો પર કાબૂ મેળવવાના iયOનોની િન\ફળતા


5656

]વીકારી સાહેબે રાણલ તરફ પીઠ ફેરવી, અને અણછાજતી ઉતાવળથી રેશમનો ઝWભો {ચકીને પહેરી લીધો.

‘લાવ, તને પાણી લાવી દz….’ અને રાણલને કશું કહેવાની તક આTયા િવના, એની

હાજરીમાંથી ભાગી છૂટવા એ બારણા તરફ ફયúા. રાણલ ¢તી જ રહી. ચોમાસાના fણેય માસ એક પળમાં વરસીને ચYયા ~ય,

એમ કશુંક એકસામટુ,ં ઉતાવળંુ બનીદ ગયંુ હતું…અપણú કાંટળા છોડની ડાંખળીઓ એકબી~માં પરોવાઈ ગઈ હતી….}દયનો એક થડકો બી~માં અટવાઈ ગયો હતો… અને એક આરજૂ હોઠ પર મરી ગઈ હતી. સાહેબ દરવા~ બહાર નીકળી ગયા. થોડાં આંદોલનો પામી દરવા~નો પડદો િ]થર થયો. હવે અહs કોઈ અવાજ નહોતો. રાણલની નજર તંબૂમાં ચારે કોર ફરી વળી. આ

રાચરચીલાની હરેક વ]તુમાંથી એણે અથú સરી ગયેલો ¢યો. જરાક ખૂલેલા પડદાને અડીને અંદર ધસી આવેલી પવનની

એક લહર દોરી પર લટકતી ટપેને હલાવી ગઈ. તંબૂની દીવાલ પર એનો પડછાયો ઝાડની ડાળીએ સપr Oયજલેી કાંચળી જવેો ડોલી ગયો. ભડકી ગયેલી દીવાની Lયોત iકાશનો હેતું ખોઈ બેઠી… અને iકાશ ]વયં ~ણે અંધકારનો અભાવ હોય એવો એક િનરથúક નકારાOમક ભાવ આ તંબૂની દીવાલો વKચે ફૂટી નીકòો….


5577

િôિતજની િકનાર પર જSમતો ધૂળનો એક વંટોળ અOયારે દેખાય તેમ નહોતો. પણ….લટકતા પડદા અને દરવા~ની ધાર વKચેની ફાડમાંથી, આભને અંબોડ ે લટકતું કૃિàકાનું ઝૂમખંુ રાણલ ¢ઈ શકી હોત…ખરતો તારો પણ એ ¢ઈ શકી હોત…આવંુ ઘûંબધું એ ¢ઈ શકી હોત! એનાિથ િવશેષ, ઘûં ¢યેલું એ યાદ કરી શકી હોત! એકથી અનેક અને અનેકિથય અનેક વાર રચતાં એનાં આગવાં િદવા]વTનોમાં એ સરી પડી હોત. પણ ખાટલા ન�ક, નીચંુ માથંુ કરી એ ઊભી રહી, ઊભી જ રહી…]થળકાળથી સાપેô એવા, સાગર વKચેના ખડક જવેી. તંબૂની િકનાર નીચે ઘસાઈને એક વsછી અંદર દાખલ થયો ઘડીક પહેલાં હલી ગયેલી ટપેનો પડછાયો િ]થર થયો.

પતંિગયાની પાંખ જવેી દીવાની Lયોત ફફડી ગઈ અને પિરિ]થિત પૂવúવ§ બની Oયારે દરવા~નો પડદો {ચો થયો. સાહેબ અંદર iવે[યા. માટીના ઘડાને એમણે સંભાળીને જમીન પર મૂHયો.

‘લે, આ તા|ં પાણી!’ કહેતાં એમણે રાણલ સામે ¢યંુ અને ધોિતયાના છડેા પર લુછતા હાથની ગિત અટકી પડી. એમની આંખો િવકસતી દેખાઈ અને િશિથલ હોઠ ખૂલી ગયા…અહsની…અOયારની…ચૂપકીદી મૂછúા પામી ગઈ હતી, વાતાવરણ ]વTનવ§ બSયંુ હતું…

…iકાશનાં િચfિવિચf આKછાદનોને અડોઅડ િતિમર હતiાણ ઊભું હતું. થડકતી કીકીઓ િસવાય એનું એકયે અંગ ફરHયંુ નિહ.


5858

આમ તો અહs બધું કહેતાં બધું જ જમેનું તેમ હતું. ટબેલ-િટપૉઈ-ખુરશી-કબાટ-ખાટલા પર iકાશનાં િકરણ અને ઓળા િનયમ મુજબ સરી રóા હતા. Oવચાને અડતી ભીની હવાની ઠડંક અને ગળે દીધેલ ફાંસા જવેી, ચારે બાજુથી ભsસ દેતી આ તંબૂની િદવાલોની ગૂંગળામણ પણ એની એ જ હતી. છતાં…. છતાંય, યુગ જટેળી લાંબી િવ]તરેલી અમુક ôણોના

અિ]તOવ દરXયાન ઇSતે~રીના અિતરેકથી ચૂપકીદી કાટ ખાઈ ગઈ હતી…અને હવા એક પારદશúક પPથર બની ગઈ હતી…એ બધું નહોતું દેખાતું. પણ iતીત થયંુ Oયારે સાહેબના }દયમાં એક ઉ\મા દોડી આવી. એ રાણલની ન�ક સયúા. અને…એની છકે જ ન�ક જઈ એને અડોઅડ થઈ જવાની

એક iબળ ઇKછા એમને મૂંઝવી, પરવશ બનાવી ગઈ. રાણલ ધીમેથી ફરી પોતાનો પાછળ રહેલો હાથ આગળ

લાવી એણે સાહેબ સામે એક ચાંદીની jેમ ધરી: ‘આ કોણ છ?ે’ એ ië સાથે જ સોયના કાણામાં દોરો પેસે એમ સાહેબની

કીકીઓમાં રાણલની નજર પેઠી. એ નજરની સર પર કાળની કટેલીક ભૂત અને વતúમાન ôણો, લાગણીઓના રંગબેરંગી મણકા બની પોરવાઈ ગઈ. એક પરવશ િન:êાસ એમના બહાર ધસી આવેલા નીચલા

હોઠને પગિથયેથી નીચે કૂદી પડયો. કપાળ પર ફરી ગયેલા


5959

એમના hૂજતા હાથની આંગળીઓએ ઝળહળતા i]વેદિબSદુઓનું સૌSદયú ભૂંસી નાIયંુ.

‘રાણી છ?ે’ સાહેબે ડોકુ ંધુણાવી હા કહી અને પોતાનાં hૂજતાં અંગો લઈ

એ ખાટલે બેસવા જતા હતા Oયાં રાણલ એમની આડી ફરી. ‘જરા થોભો.’ એણે કóંુ. અને જમેાં િવનંતીનો બધો મિહમા એકઠો થયો હોય એવો

કાળ�ભયúો ઊિમúશીલ ]પશú એણે સાહેબને ખભે કયúો. ‘આટલા બેચેન છો તો એ વાત મને નિહ કહો? હંુ…હંુ…’ સાહેબ ખાટલા પર ફસડાઈ પડયા. બે હાથ વKચે માથંુ પકડી

એ નીચે ¢ઈ રóા…. નીચે…. છકે નીચે…. સાગરનો અિભસાર લઈ એક સિરતા ચાલી

જતી હતી. નાના-મોટા પPથરો પર કૂદકા લેતું એક ઝરûં સિરતા તરફ દોડી રóંુ હતું. ઝૂલતાં વૃôોને બાથ ભીડવા હવા દોડી રહી હતી! ઝૂકી આવેલી ખભે અડતી ડાળીઓ પર કસેૂડાનાં લાલ ઝૂમખાં…નમી આવેલી લટોની પાછળ આંખને ખૂણે િવલસતીસંRયાની લાલ સુરખી! ધરતીને અડોઅડ થતા મેઘ….એક }દયને અડીને થડકતું બીજુ ં }દય…આનંદની વેદના અને વેદનાની આહ!

‘ઓહ! ના, ના….સાહેબ, સાહેબ!’ એક ક|ણ આરજૂ આ તંબૂનાં અંધારાં વsધી ગઈ. ટબેલ, િટપૉઈ, કબાટ વગેરે રાચરચીલા પરથી ભtય અને


6060

છત પરથી iકાશ સરી ગયો…iકાશ પર આકાર લેતા ઓળાઔ પણ સરી ગયા. મનની સપાટી પરથી સભાનતા સરવા લાગી. અંધકાર! માf અંધકાર, Lયાં લાગણીઓ પોતાની સીમા ખોઈ બેસે

અને અિતશયતા એની ટોચ ખોઈ બેસે , એવો સંપૂણú ચેતનામય અંધકાર!

‘મને છોડો, સાહેબ, મેન છોડો…હંુ રાણી નથી… ઓ સાહેબ…મારા સા….!’ સાહેબને ખભે ઘસાતું એક હળવંુ |દન તંબૂના અસીમ

અંધકારમાં ઓગળી ગયંુ. અંતરે અંતરે આવતાં ડૂસકાં, એવા જ અંધકારની લીસી સપાટી પર લપસતાં સંભળાયાં. ઉપરાઉપરી લેવાતા {ડા êાસ અને છવેટની એક લાંબી આહને અંતે, કોઈકની યાદમાં અમર રહેવા સજúાયેલી અભંગ ચૂપકીદીની કટેલીક પળો ઉપિ]થત થઈ. િતિમરના ઉપવp નીચે હવા હાંફી રહી. સાહેબની ડોક પરથી બે બલોયાં અવાજ કરીને િવખૂટાં થયાં.

ખાટલા ન�કના કતંાનના પાથરણ પર સાહેબના પગ ઘસાતા સંભળાયા. સુંવાળા તિકયાઓ વKચે ફરી એક |દન Äંધાતું સંભળાયંુ. બહાર પવન ફંૂકાવો શÄ થયો હતો. વારે વારે અંદર ધસી

આવતો દરવા~નો પડદો અંધારી રાતના તારાઓનો iકાશ અંદર મોકલતો હતો.


6161

કતંાન પર ઘસાતા પગ આગળ વRયા અને ઘડી પછી પતંિગયાની પાંખ જવેી દીવાની Lયોત ઝળહળી ઊઠી. રાણલ સફાળી ખાટલા પર બેઠી થઈ ગઈ. સાહેબે ન�ક જઈ, વહાલથી એના આંસુભીના ગાલ પર

હાથ ફેરZયો Oયારે રાણલ આંખ મsચી એમના બાહુ પર નમી પડી. લીસી ચામડી પર ગાલ ફેરવતાં એનું અંગેઅંગ hૂ� ગયંુ.

‘સાહેબ!’ એ શVદ ચtટભેર ગળે Äંધાયો. ‘સાહેબ… આ… આ તમે શું કયúું…સાહેબ…ઓ સાહેબ!’ સાહેબે એને ન�ક ખqચી. પોતાના અંગેઅંગની સાહેબને અડી રહેવા મથતી, એમના

બાહુ પર એ અંગો ડોલાવી ગઈ. ‘તમે કટેલા ભલા, ભોળા અને માયાળુ છો સાહેબ,!’ ન વરતાય એવી અધીર Oવરાિથ દૂર ખસવા જતા સાહેબની

આંગળી એણે પકડી રાખી. ‘કમે એમ?’ ‘તને મોડુ ંથતું હશે – નિહ?’ ‘ના.’ ‘તારે પહtચવંુ ¢ઈએ, તારાં માબાપ પાસે.’ એમણે રાણલની મુÜીમાંથી પોતાની આંગળી સેરવી અને એ

વધારે દૂર ખ]યા… ધુXમસના આવરણ પાછળ બીજનો ચંg નXયો અને રાિf એનું સુખ]વTન ખોઈ બેઠી. સાહેબની આંગળીએથી છટકલેો રાણલનો હાથ એને પડખે,


6622

ખાટલાની કોરને અડીને લટકી રóો. એણે નીચા નમી સાહેબ સામે ¢યંુ.

‘હવે મારે કોઈ માબાપ નથી, સાહેબ, અને આ ઘર છોડી મારે બીજ ેHયાંય જવંુ નથી…ઘડીક પહેલાં, તમારા ચહેરા પર ¢યેલી બેચેની હંુ આ ભવમાં કદી િવસરવાની નથી. અને િનíયથી ઊભાં થતાં એણે ઉમેયúું: ‘હંુ તો, સાહેબ, હવે તમારી સાથે જ રહીશ!’ ‘તું મૂરખ છ,ે છોકરી.’ કહેતાં સાહેબે એને બાવડથેી પકડી

બારણા તરફ ધકલેી…વાતાવરણ êાસ લેતું થંભી ગયંુ. બારણાનો પડદો એનાં અંગોને ]પશú કરતો એની ઉપરથી પસાર થઈ ગયો! બહાર – તંબૂઓની હાર આડ ેધુXમસનાં વાદળ લટાર મારી રóાં હતાં.

મહાકાય ટાવરના બીમ વKચેથી વૃિíકમાં રહેલો મંગળ ડોિકયંુ કરતો હતો. હવા ભીની અને રાfી સુ]ત હતી. લીસી ચામડીની ]પશú જવેો ભીની ધૂળનો ]પશú. ‘સાહેબ, મને એ તરફ ના દોરો!’ ધુXમસના આછા આવરણ વKચે દુખાતા તારાગણોનો

પિરકપં…અંગેઅંગના, ]નાયુઓના અûએ અûમાં hુ~રી! ‘હવે હંુ કમે કરીને માબાપ સાથે રહી શકુ,ં સાહેબ…ઓ મારા

સાહેબ!’


6633

જSમીને િચરં�વ બનતી મીઠી વેદનામાં ઉપિ]થત થતું સમc �વન…

‘ઘડીક પહેલાં તમે કવેા માયાળુ હતા તમે….સાહેબ, અરે સાહે…બ…’ રાણલના મોઢામાંથી એક ચીસ નીકળી ગઈ. વાગોળતા {ટ ેચમકીને એમની તરફ ¢યંુ. બેફામ ભસતો

કૂતરો એમની તરફ દોડી આZયો. હાથમાં ડાંગ લઈ, તાપણાના અંગારાને ઠોકરે ઉડાવતો બીજલ અને એની પાછળ ઓઢણીને અંગ ફરતી વsટતી રતની, ઉતાવળે ન�ક આવતાં દેખાયાં. સાહેબે રાણલને બીજલ તરફ હડસેલી. ‘બાપુ…બાપુ!’ એ ભીની ધૂળમાં માથંુ ઘસતી રહી. ‘શું છ ેરાû?’ ન�ક આવેલી રતનીને રાણલ બાઝી પડી. ‘મા, મારે એમની

સાથે રહેવંુ છ!ે’ ‘હે?’ ‘હા, મા!’ ‘એમ?’ દાંત ભsસીને બીજલ સાહેબ તરફ ફયúો, ‘Oયારે

આટલી વારમાં આટલું બધું બની ગયંુ?’ સાહેબે સંપૂણú ]વ]થતાથી જવાબ આTયો, ‘જ ેબનવાનું હતું

તે બની ગયંુ, પણ…’ એમણે રાણલ તરફ આંગળી ચsધી, ‘તારી આ છોકરી નાદાન છ!ે’ બીજલે ડાંગ {ચકી. ‘ના, ઓહ ના. બાપુ, બાપુ….’


6464

ઝડપથી ઊભી થઈ રાણલ બીજલ ન�ક પહtચે તે પહેલાં ફટકો પડી ગયો હતો. વેદનાની એક આહ પણ સાહેબના મોઢા બહાર નીકળી ન

શકી. એમનો દેહ િશિથલ થઈ ભીની ધૂળમાં ઢળી પડયો. ‘હાય! હાય!’ કહેતી રાણલ સાહેબની કૂખમાં માથંુ ઘાલી

ગઈ. ‘આ તમે શું કયúું!’ બીજલે રાણલને બાવડથેી પકડીને {ચકી, ‘રોદણાં મેલ

છોડી, આ રડવાનો સમય નથી. અહsથી આ ઘડીએ ઉચાળા ભરવા છ.ે’ એણે રતનીને પણ વાંસેથી ધÇો દઈ {ટ તરફ ધકલેી. ‘જલદી ભાગી છૂટવંુ છ!ે’ {ટ પર કાંઠો ગોઠવાયો. લાકડાની તાસક, બેચાર વાસણો,

પડખાના કોથળામાં દાખલ થતાં ખખડયાં. અ]તZય]ત બેfણ ગોદડાં કાંઠા પર બેસવાની જJયાએ ફqકાયાં.

‘તું આગળ બેસે, છોડી.’ {ટની લગામ હાથમાં લેતાં બીજલે પાછળ ¢યંુ.

‘પણ કટેલી વાર? ઉતાવળ કરને!’ રતની પાછળના ભાગમાં ગોઠવાઈ. બેસતાં બબડી, ‘તમે

માણસ નથી, રાôસ છો!’ પેનીના એક iહારથી {ટ ઊભું થઈને ભાJયંુ. એને પડખે

ચૂપચાપ દોડયા આવતા કૂતરાના નહોર ભીની જમીન પર ઘસાતા સંભળાયા.


6655

અસીમ ધરતી પર આળોટતા ધુXમસને વsધતું {ટ આગળ વRયંુ. પાછળ રહી જતી બકરીનું |દન રાણલના કાન પર અફળાયંુ. એણે પાછળ ¢યંુ… ઓહ! તંબૂમાં હ� દીવો બળતો હતો અને પડદો પણ હ�

ઝૂલતો હશે; એ ટુવાલ ખાટલા પર પડયો હશે…અને તિકયાની ખોળ પર હજુ એનાં આંસુ સુકાયાં નિહ હોય….સા|ં થયંુ ક ેઅંધા|ં હતું…સા|ં થયંુ ક ેએણે ચાંદીની jેમને સુવડાવીને ટબેલ પર મૂકી હતી, પણ ઊભી રાખી હોત અને અંધા|ં ન હોત તો… તો રાણીએ…. ઠડંી ભીની હવા કપડાં નીચેથી ચામડી પર લપેટાતી હતી.

રાણલ કપંી ગઈ. એણે અંગ સંકોયúાં. કટેલો બધો ôોભ…કટેલો બધો સંકોચ…કટેલી આનાકાની…કટેલો ડખં અને કટેલી વેદના માf પાણીના બે ખોબા માટ!ે

‘મા!’ રાણલના સંબોધનમાં લાગણીઓ |દન કરી ગઈ. ‘પાણીનો ઘડો હંુ તંબૂમાં ભૂલી આવી.’

‘ભલે રóો Oયાં જ,’ બીજલ વKચે બોલી ઊઠયો, ‘કાચી માટીનો હતો!’

‘પણ બાપુ’ રાણલ એને ખભે માથંુ ઢાળી ગઈ અને ગળે હાથ ભેરવતાં બોલી: ‘એના પર િચતરામણ સરસ હતું – એ ઘડો મને ગમતો’તો!

[લIયા તારીખ : ૧૮-૧૨-૧૯૬૩; iગટ : ‘|િચ’ ~Sયુ. ૧૯૬૪]


6666

૩. . િસિબલ

એને ખબર હતી ક ેખુરશીમાં માંકડ હતાં. આ બાર-Äમમાં કવેા iકારના લોક આવતા, કોણ કોણ કવેાં

પીણાં પીતા, કવેી વાતો અને કવંુે વતúન કરતા એની પણ એને ખબર હતી. િસગારેટના ધુમાડાને ભેદીને ફાટી નીકળતું બીભOસ હા]ય,

પીણાની બદબો, ઉ[કરેાટભરી ચચúાઓ, છટકલેા િમ~જ, સંગ શોધતા iણયની ખાનગી ગૂUતેગો, િવદાય લેતા િન:êાસ….

…અહs બધું જ હતું અને આ રચનાનો પોતે પણ એક મિલન અંગ હતો એનું પણ એને {ડ ે{ડ ેભાન હતું. પણ આજ…ે. ટાવરના ડકંા વાગતા સંભળાયા. ટાવરની ટોચ પર તેજનો

િલસોટો પાડી જતો એક િદવસ મૃOયુને ભેટતો દેખાયો. એણે Zહી]કીના Jલાસને ટબેલની કાચની સપાટી પર

આઘોપાછો કયúો અને અમ]તો જ કટેલી વાર સુધી Jયાસમાં ¢ઈ રóો.

6767

માf થોડી જ Zહી]કી બાકી હતીક – એક ઘંૂટડ ેખાલી કરી શકાય એટલી! અને હ� તો એનો કફે ચડવો બાકી હતો, રાતની લાંબી

સફર બાકી હતી; અને િવચારો અOયારથી જ દોડી દોડીને થાકવા આZયા હતા. કોઈએ રેિડયો પર ]ટશેન ફેરZયંુ. વૉલ ટૉલસન ‘ઑYડમૅન

િરવર ગાતો સંભળાયો ન સંભળાયો Oયાં ‘સંગમ હોગા ક ેનિહ’,

પછી એક ઈિજિTશયન ગીત, િ]વંગ Xયુિઝક અણે ‘ટપ’ દઈને રેિડયો ઓલવાઈ ગયો. પડખંુ બદલી એ ખુરશીની બી� બાજુ અઢલેીને બેઠો. પાછલા પગે હટતો એક માંકડ ખુરશીના હાથાની તરડમાં સંતાતો દેખાયો. પેલી છોકરીએ હ~રમી વાર આંખ પર નમી પડતી વાળની

લટ {ચી કરી ‘િપન લગાડીને {ચે કમે નથી રાખતી?’ એની સામે બેઠલેા બરછટ bુકટ વાળવાળા પહેલવાન જવેા

દેખાતા માણસે એને વાંસે ધVબો માયúો. છોકરીના મોઢા પર એક હા]ય િન:êાસ બનતું ઓિચંતાનું

ખાંસીમાં ફેરવાઈ ગયંુ. bુકટને આ છોકરીનો સંગ છોડવો ગમતો નિહ. એ કોઈ એક

સરકસમાં કામ કરતો હતો. અરધા કલાક બાદ શો શÄ થવાનો હતો એટલે એણે હવે જવંુ ¢ઈએ એવંુ એ સતત િવચાયúા કરતો હતો, અ]વ]થ બSયે જતો હતો, અને આંખોમાં ઉતાવળ ZયHત


6868

કરતો એ એકસામટુ ંછોકરી સામું ¢ઈ રóો હતો. મનમાં માની લીધેલી છèેી િસગારેટક પર એણે દમ પર દમ ખqKયે રાIયા. પાંચેક િમિનટ બાદ એ ચાલી જવા ઊભો થશે, Oયારે ફરી

એક વાર વાળની લટ {ચી કરી, િ]મતને ôોભથી સંકોચવાની અદામાં મોિહની રેડી એ છોકરી એની પાસે પૈસા માગશે….

….આવંુ રોજ બSયા કરતું. એણે ફરી ખુરશી પર પડખંુ બદYયંુ અને બાર-Äમમાં ચારે

તરફ નજર ફેરવી. વKચેના ટબેલ પર એક {ચા, દાઢીવાળા િવિચf દેખાતા

પુ|ષે િનરાંતે પાઇપ સળગાવી. એની સામે, એની સાથે ચચúા કરી રહેલા લાંબા વાળવાળા પુ|ષે પોતાનો મુãો સાિબત કરવા ટબેલ પર ¢રથી મૂઠી પછાડી. દરવા~ આગળના ટબેલ પર એક મRયમ વયનો કૉSટõાHટર

અને એને અડોઅડ બેઠલેી ભરાવદાર ઘાટીલાં અંગોવાળી એની યુવાન માશૂકા ચુપચાપ પીûં પી રóાં હતાં. િ]વંગ ડોરને ધÇો મારી એક મRયમ વયની કદÄપી પારસણે

અંદર દાખલ થતાં જ િ]મત કયúું – પણ કોઈએ એની તરફ ¢યંુ સુRધાં નિહ. દૂરના ખૂણામાં Lયાં iકાશ મુ[કલેીએ પહtચી શકતો Oયાં

iસç એના iેમીના કાનમાં કશુંક બોલી રહી હતી. એણે ગુલાબી રંગની સાડી અને રાખોડી રંગનું Vલાઉઝ પહેયúાં હતાં – આકષúક દેખાતી હતી પણ હંમેશ મુજબ ટુકડ ે ટુકડ ે રડયા કરતી


6699

હતી…એનો iેમી કૉSટõકેટરની માશૂકાને ટીકી ટીકીને ¢ઈ રóો હતો. હ� ખાણાને કટેલો સમય બાકી હતો? એણે Zહી]કીના

Jલાસને ફરી ન�ક ખqચતાં િવચાયúું, અને પછી તરત જ યાદ આZયંુ ક ેપાકીટમાં માf fણ જ િસગારેટ બાકી હતી – આ ખાણા પહેલાંનો સરં~મ. ખાણા બાદ એક આખંુ ભરેલું પાકીટ – એક જ – અને વહેલામાં વહેલું અરધી રાત પછી બે વાJયે {ઘવાનું – એટલે ક ે{ઘવા પડવાનું. અOયારે કટેલા વાJયા હશે? ‘વાયિરંગ ખલાસ હો ગયા હય. ઈસ વઝહ ઘિડયાળ બંધ

હય.’ મૅનેજર ગોXસે એને ગઈ કાલે કóંુ હતું. ઘિડયાળ આજ ેપણ બંધ હતું. bુકટ દરવા~ને ખીજથી ધÇો મારી બહાર જતો દેખાયો.

તરત {ચે અવાજ ે વાતો કરતું પfકારોનું એક ઝૂમખંુ અંદર દાખલ થયંુ.

‘જબરદ]ત સભા છ ે– િવરાટ!’ ‘પણ સરઘસ શાSત અને દેખાવો અિહંસક – હા – હા –’

હસનારને Hયાંથી ખબર પડ ેક ેએના હા]યમાં ભારોભાર કકúશતા ભરી હતી.

‘એઈ, તું પાન લાZયો?’ ‘હે?’ ‘શું ઑડúર આપે છ,ે બીઅર? મને બાદ કરજ ેયાર, હંુ આજ ે

મુફિલસ છુ!ં’


7070

‘અરે, આ પેલો સંતોષ તો નિહ – આધુિનક િચfકાર? એ બેઠો એ દાઢીવાળો, હાથમાં પાઇપ રહી ગઈ છ ેતે?’

‘એબ]ટõHેટ ચીતરે છ ે – િબલકુલ એબ]ટõHેટ – અથúવાહી િવિવધ રંગી ધાબાઓ – લપેડા – રેખા…ટપકાં અને … અને….’

* * અને આ પન રોજ બનતું ક ેપેલી છોકરી પિછ એના ટબેલ

પર આવીને બેસતી. કોઈ વાર એની સાથે જ ઊઠતી, કોઈ વાર એનઊ ગયા પછી મોડ ેસુધી બેસી રહેતી.

‘~ઓ છો? હંુ તો બેસીશ થોડી વાર.’ ‘એકલી?’ ફરી એક વાર વાળની લટ {ચી કરતાં, એની ટકરાતી નજર

પરથી નજર ફેરવી લઈ દયામûં હસી એ હા પાડતી Oયારે એને બહુ ગમી જતી…અને એ િવદાય લેતો Oયારે.

‘વધારાની િસગારેટ છ?ે…બેચાર મૂકતા જશો?’ િસગારેટ લેતાં એ છોકરીના હાથનાં આગળાંનાં ઠડંાં ટરેવાં

એને અડી જતાં Oયારે? Oયારે એક iકારની ઉ\માભરી કમકમાટી અંગેઅંગ પર ફરી વળતી…અને એ પણ લગભગ રોજનો અનુભવ!

‘ફરનાિSડસ, સૂવર કા બKચા!’ વેઈટરને ગાળો ભાંડતા મૅનેજર ગોXસનો બેિરટોન અવાજ

અંતરે અંતરે સંભળાતો રહેતો!


7171

પેલી છોકરી એના ટબેલ પર આવી બેસતાં સWયતાની ખાતર થોડુ ંહસી.

‘હંુ આજ ેતમને િડõકં ઑફર નિહ કરી શકુ.ં બેકાર છુ!ં’ ‘એમ?’ એ ઉQગારમાં, એને લાJયંુ ક,ે કશુંક એવંુ િવિશì હતું ક ે

જનેી ખsટીએ થોડીક પળો ઉOસુક બની િટગંાઈ રહી…અને એક ચોÇસ વાત લાંબા સમય બાદ આજ ેએને િવિચf લાગી.

‘િવિચf,’ એણે કóંુ ક ેએક ટબેલ પર આપણે રોજ બેસતાં હોઈએ, ચચúા કરતાં હોઈએ…અને હંુ તમા|ં નામ પણ ન ~ણતો હોz, શું નામ છ ેતમા|ં?’

‘િસિબલ.’ ‘યહૂદી?’ ‘હં.’ એ હ]યો અને પછી અકારણ ક ેકોણ ~ણે કમે એણે હ]યા

કયúું. િસિબલે ગંભીર બની એની તરફ ¢યંુ…અંતે એ ¢રથી હસી પડયો.

‘કવંુે બેહૂદંુ હસો છો?’ ‘હવે યાદ આZયંુ – એક વાર Hયારેક મq પૂછલેું Oયારે તમા|ં

નામ ઈZલીન હતું.’ ‘તે દહાડ ેહશે.’ ‘નામ બદલાતું રહે છ?ે’ ‘હંુ ]વયં બદલાતી રહંુ છુ.ં’ બસ, અહs બધી વાતોનો અંત આZયો.


7272

એણે Zહી]કીનો Jલાસ ગોળ ગોળ ફેરZયો. અંદરનું iવાહી ભમરડી ફરતું રóંુ – િવચારો ફરતા રóા. હજુ બંધ પડલેા ઘિડયાળની આસપાસ રચાતા કરોિળયાના ~ળાના તંતુઓ પર સમય લંબાતો રóો.

* * ‘એવંુ છ ે ક ે iદશúનોમાં છાશવારે ¢વા મળતાં

‘એબ]ટõHેMસ’સાચાં ‘એબ]ટõHેMસ’ નિથ કારણ ક ેએ iકૃિત પર આધાિરત છ.ે’ સંતોષ લાંબા વાળવાળા દુલúભને સંબોધીને બોલી રóો હતો. ‘સાિહOયમાં પણ વા]તિવક ઘટનાને અડીને રચાતું સાિહOય

સાચંુ સાિહOય નથી.’ એક પfકારે આ સાંભòંુ. એણે બેRયાનપણે િખ]સામાંથી પડીકુ ંઅને પડીકામાંિથ એક

‘પાન કાઢી, સંભાળીને મોઢાને ખૂણે ગોઠવીને મૂHયંુ. ‘બેવકૂફ!’ એ બોલી ઊઠયો. પાનવાળા લાલ થંૂકનું એક ટીપું બુશશટú પર

ટપકી પડયંુ અને મોટુ ંથતું દેખાયંુ. * *

‘હંુ?’ િસિબલે કóંુ. ‘એમ. એ. િવથ સાયકૉલૉ�, થીિસસ તૈયાર ક|ં

છુ…ંઈિS]ટટયૂમાં િરસચúક ]કૉલર છુ.ં બોલો હ� કઈં પૂછવંુ છ?ે’


7373

‘હા – તારી િવકૃિત શી છ,ે િસિબલ?’ િસિબલ મુHત હસી પડી. દુલúભે ડોકુ ં ફેરવી એની તરફ ¢યંુ, સંતોષ બોલતો અટકી

પડયો. પેલા અંધારા ખૂણામાં iસçનું ડૂસકુ ંટૂપંાઈ જતું સંભળાયંુ. કૉSટõHેટરે Jલાસમાંનું iવાહી એકસામટુ ંગળામાં રેડી દીધું. એ

¢ઈ, લાડથી એને અઢલેી જતી એની માશૂકા મુ]કરાઈ. ટબેલની સપાટી પર એની અરધી િપવાયેલી Zહી]કીનો Jલાસ

અવાજ કયúા િવના સરતો રóો. કોઈક Tલેટ પર છરીકાટાંનો અવાજ, Hયાંક જમીન પર શૂઝ

ઘસાતા હોવાનો અવાજ, કાંઈક ઉતાવળે લેવાયેલો êાસ, કોઈક દબાયેલું હા]ય – આ શરાબખાનાની ખામોશી પર નમૂનેદાર નકશી કોતરી રóાં. પવનનો એક ઝપાટો બારીના વજનદાર પરદા પરની ધૂળ

ખંખેરી ગયો. રસોડાના zબરા વKચોવચ ઊભેલી મsદડીનું મૌન એની તગરફ એકીટશે ¢ઈ રóંુ.

‘અછત….િબલકુલ અછત.’ પfકારોમાંથી કોઈ બરાડી ઊઠયંુ. ‘તેલ, ખાંડ, ચોખા, ઘz…’

* * િસિબલ ઓિચંતાની અકારણ હસી પડી. ‘કમે કઈં યાદ આZયંુ?’ એ ખુરશીને અઢલેીને વધારે હસવા જતી હતી Oયાં અચાનક


7744

એના િફÇા ચહેરા પર લાલી ધસી આવી. ઉપરાઉપરી આવતી ખાંસીથી ગૂંગળાઈ, ટÖાર થતાં એ બેવડ વળી ગઈ. એના િવચારોની ગિત િદશા બદલી ગઈ. ‘અરે,’ જટેલો નાનો ઉQગાર માf એના ગળામાંથી છટકી

શHયોક. એક ië ધૂંધળી હવા બની એના હોઠ પર િવખરાઈ ગયો. Oવરાથી ઊભી થઈ, વૉશબેસીન તરફ દોડી જતી િસિબલના

વાંસા પર એની નજર િછçિભç થઈ ગઈ Oયારે કશીક મૂંઝવણ અણે મૂંઝવણની સતામણી ઉપિ]થત થઈ હોવાનો એને Iયાલ આZયો. અOયાર સુધી ~ળવી રાખેલી Zહી]કી એ ઉતાવળે ગટગટાવી

ગયો. ખાલી Jલાસને ટબેલની સપાટી પર મૂકતાં એનો હાથ hૂ� ગયો. ખાલી Jલાસ. અવકાશમાં છૂટા પડલેા – વજનહીન અને િદશાશૂSય બનેલા

કોઈ એક િવચાર જવેો ખાલી Jલાસ! વૉશબેસીન આગળથી પાછી ફરેલી, પસીનો પસીનો થઈ

ગયેલી, ઉતાવળે êાસ લેતી િસિબલ ખુરશીમાં ફસડાઈ પડી. ‘તમને કશુંક થઈ ગયંુ?’ એ iëની ઉOસુકતા પાછળ સમય થોડો અમ]તો જ ઢસડાયો. ‘કોઈ વાર હંુ તમને મારી છાતીની એકસcે Tલેટ બતાવીશ.

મહs ફેફસાંમાં કટેલાંક કાણાં છ ે – આવડાં આવડાં! કોઈ વાર સખત ખાંસી આવે છ ેOયારે બળખામાં લોહી પડ ેછ.ે’


7755

‘ટી.બી.?’ િસિબલે ડોકુ ંધુણાવી હા કહી. ‘ઓહ!’ ‘કમે? હવે મારો સંગ કરતાં બીક લાગશે – ખ|ં?’ ‘ના – ના. એવંુ કઈં નથી.’ ‘જૂઠુ ંનિહ બોલો.’ પણ એ િવચારી રóો હતો…અવકાશ એક અજબ વ]તુ છ.ે

એમાં માણસ િદશાહીન બની oમ કયúા િવના ફયúા કરે…અટક ેજ નિહ. આ Jલાસને વારે વારે ગોળ ગોળ ફેરવવાની જÄર નિહ. એક વાર ફેરZયો એટલે ફયúા કરે, પણ એવંુ બને ક…ે.

‘મારે આવતી કાલથી આરામ લેવો પડશે.’ િસિબલે નીચંુ માથંુ કરી ટબેલના કાચની લીસી સપાટી પર

હાથ ફેરZયો. એની આંગળીઓનાં ઠડંાં ટરેવાં ફરી એના હાથને અડી ગયા…અને એ ઠડંો, કપંાતો, કોમળ, દુબúળ હાથ થાકથી લોથ થઈ એના હાથ પર પડી ગયો…પડી રóો…એક પળ, બે પળ…. fણ પળ… કોણ ~ણે કટેલી પળો સુધી! પછી પળોએ પોતાની સંIયા અને પળપûં ગુમાZયંુ Oયારે િસિબલ, ~ણે અમ]તી જ હસતી હોય એમ પોતાને હોઠને ખૂણે થોડુ ંહસી. એણે પોતાનો હાથ પાછો ખqચી લીધો. બસ એ જ સમયે એણે સીિલંગના પંખાને અવાજ કરતો

સાંભòો. * *


7766

સંતોષ બૂટની એડી પર પાઇપ ઠોકીને ખાલી કરી. પછી પાઈપના મોઢામાં એ કશુંક શોધતો હોય અને શું શોધી રóો છ ેએની ગતાગમ ન હોય એમ મૂઢની જમે મોઢુ ંિવકાસીને ¢ઈ રóો. દુલúભ Jલાસને મોઢ ેઅડાડવાની મથામણ કરી રóો હતો. એ

તરફ કૉSટõHેટરની iેિમકા આંગળી ચsધી કકúશ હસી રહી હતી. ઉપર ફયúા કરતા પંખાથી કપાતી રહેતી હવા વેદનાની

એકધારી બૂમ પાડી રહી હતી. ….અને…. અને અવકાશમાં ગિતહીન િવચારો – વજનહીન,

આધારહીન. Zહી]કીનો એ ખાલી Jલાસ. અને હ� તો નવમાં પાંચ કમ!

* * ગોXસ કાઉSટર પરના ચોપડામાં કશુંક લખી રóો હતો. એક પfકાર ખુરશી પર આડો થઈ સામેની ખુરશી પર પગ

લંબાવી પડયો હતો. બી¢ પાન ચાવતો હતો તે ]વ]થ હતો. fી¢ ટબેલ પર વાંકો વળી કશુંક લખી રóો હતો. ચોથો લખાતું વાંચી રóો હતો.

‘એક લાખ ôુધાતú માનવીઓની સભામાં એકિfત થયેલી મેદનીએ પોતાનું અિ]તOવ ટકાવી રાખવા સેવેલો આcહ.’

‘બરાબર છ?ે’ ‘lìાચારભયúો સમાજ હવે જડમૂળથી પિરવતúન માગે

છ…ે.’


7777

એ લખતો અટકી પડયો – કશુંક િવચારી રóો. પછી iëાથúમાં ડોકુ ંવાંકુ ંકરી લખાણ વાંચી રહેનારને એણે પૂછયંુ:

‘bાિSત ક ેલોકશાહી?’ ‘નવ વાJયે.’ ‘શું બક ેછ?ે’ ‘મq કóંુ આ ôુધાતú માનવીઓની સભા આશરે નવ વાJયે

િવખરાશે!’ ‘બેવકૂફ!’ એણે પેિSસલ પકડલેા હાથની મૂઠી વાળી ટબેલ

પરનાં લખાણવાળાં પાનાંઓ પર ¢રથી અફાળી. ‘ફરનાિSડસ….સૂવર!’ ‘અછત.’ પેલો પfકાર ફોનોcાફની જમે વાગી ગયો. ‘હા જÄર, �વનની જÄિરયાતવાળી ચી¢ની જ માf નિહ

– ખુદ �વનની અછત.’ ‘આફરીન.’ અને ફરી પાનના થંૂકનાં નાનાં િબSદુઓનો ફુવારો ઊડયો. ‘હતાશ…કટંાળો.’ ‘િવિચf!’ સંતોષ ]વગત બોYયો. ‘અિત િવિચf ક ેએક ટબેલ અને બી~ ટબેલ વKચે અંતર

વRયે જતું હતું…ટબેલની સપાટી પણ લંબાતી દેખાતી હતી… આ શરાબખાનું િવ]તાર પામી રóંુ હતું.’

‘સમયની િનયત સપાટી પર ]થળિવ]તાર?’ ‘આ વાત આઈS]ટાઈને પણ નથી કહી.’


7788

* * ‘તમે pીના મન કરતાં એના રોગમાં વધારે રસ લેતા જણાઓ

છો!’ {ડો êાસ લઈને જSમતું, જSમીને તરત કરમાઈ જતું

િસિબલનું િ]મત…એક pીના કા|Nયને િ]મતને વેશભૂષા સજ ેOયારે જ ેબનવંુ ¢ઈએ તે અOયારે બની ગયંુ… એ આવક બની ¢ઈ રóો. ‘¢¢, મારી િવકૃિત ~ણીને પ]તાશો, અને પછી એવી

અ|િચ ઉOપç થશે તમને મારી તરફ ક ેહંુ તમને ખોઈશ.’ એ ફરી એવંુ જ હસી. ‘અKછા, એમ કરો, આજ ેહંુ તમને િડõકં ઑફર ક|ં’ ‘� નિહ, ઉપકાર.’ ‘કમે એમ?’ ‘હંુ દયાની બિôસ પીતો નથી.’ ‘તમા|ં વતúન તોછડુ ંછ.ે’ ‘છ.ે’ ‘પણ…ખબર છ ેને રાત હ� લાંબી છ.ે’ ‘ખબર છ.ે’ ‘ભોળા છો તમે…તમને કોઈ વાતની ખબર નથી.’ િસિબલની કીકીઓએ અOયાર સુધી એની નજરનો સંગ

છોડયો નહોતો. અને એણે પોતાની ~તને પૂછયંુ ક ે આનંદ ને સતત

ગૂંગળામણની સંકડામણ વKચે �વવાનો કોઈ અંત ખરો ક ેનિહ?


7979

‘આ માણસ,’ સંતોષે એની તરફ આંગળી ચsધતાં દુલúભને કóંુ, ‘આફત નોતરી રóો છ!ે’ બસ થઈ ચૂHયંુ. Zહી]કીનો Jલાસ ખાલી હતો. રાત અભંગ નહોતી રહી.

િસિબલ એની લાગણીઓને અડીને દૂર ખસી ગઈ હતી. એની પજવણી ચાલુ હિત. નાસભાગ કરતી હવા êાસ લેવા થંભી. બારીનો પરદો થોડુ ં

હલીને િ]થર થયો. રાત zબરે આવીને ઊભેલી દેખાઈ. ના – એ રાત નિહ જ ેએને Oય� ગઈ હતી. કોઈ અSય

સામાSય રાત..અનેકમાંની એક pી જવેી, એકાSતમાં િનલúÑ અને બીભOસ! લાગણીઓનો આવો અનહદ આવેશ! એને ખબર ન રહી ક ેએ બેબાકળો ઉતાવળથી ઊભો થયો

હતો અને ખુરશી અવાજ કરીને દૂર ફqકાઈ ગઈ હતી. િસિબલે એનો હાથ પકડવાનું કયúું. ‘તમે અ]વ]થ છો!’ ‘એ ખલાસ છ.ે’ સંતોષ બોલી ઊઠયો. હસવા જતો દુલúભ હેડકી ખાઈ ચૂપ રહી ગયો. ખુèા રહી ગયેલા ગોXસના હોઠ પર ‘ફરનાિSડસ’ની બૂમ

ખામોશ બની ગઈ.


8080

અને… અને સંપૂણú બંધ થતા વૉશબેસીનના નળમાંથી, વહી જતા આયુ\ય જવંુે, પાણીનું એક એક ટીપું ટપકી રóંુ!

* * ગોXસ કાઉSટર પરના ચોપડામાંથી માથંુ {ચંુ કરી, ચ[માં

ચોપડા પર મૂકી, એકRયાન બની કશુંક સાંભળી રóો. ‘મુદúાબાદ, લેક ેરહqગે, અમેર રહો!’નાં સૂfોનો અવાજ દૂરથી

ન�ક આવતો સંભળાયો. એક મKછર સંતોષના કાન આગળ ‘ડાઈવ’ મારી દૂર જતો

રóો. અOયાર સુધી કશુંક લખી રહેલા પfકારે ટબેલ પરથી પાનાં

{ચકી પાકીટમાં ભયúા અને બી~ઓ તરપ ઉતાવળે ફરતાં પૂછયંુ:

‘હંુ તો જઈશ – કોઈને આવવંુ છ ેમારી સાથે?’ પાન ચાવતો પfકાર ખુરશી પર પગ લંબાવી ગયો. બી~ બે

એના તરપ પીઠ ફેરવી ગયા. ર]તા પર, હ~રો પગ કોઈ બેકાબૂ ઉતાવળને વશ થઈ ભાગતા હોવાનો અવાજ છકે ન�ક આવી પહtKયો.

‘મુદúાબાદ’ની લંબાઈ ગયેલી એક ચીસ અને એક દેહ જમીન પર પછડાયાનો અવાજ બાર-Äમમાં બંધ બારીબારણાંને ભેદી અહsની બદબોભરી ગરમ હવા વKચે ઘૂમી રóો. અણઘડ બેબાકળા ઉતાવળા પfકારનો પાકીટ ઉઘાડતો હાથ

hૂ� રóો. ‘નથી આવવંુ?’


8181

અને જવાબની રાહ ¢યા િવના એ જતો રóો. એક પળ બાદ, એની પાછળ િ]વંગ ડોરનું હલનચલન બંધ પડયંુ.

* * એણે િસિબલને પડખે ખqચી. િસિબલનું માથંુ સહેલાઈથી એને

ખભે નમી પડયંુ. ‘તમને ખબર છ?ે’ એ હસતી હતી – આવા કસમયે! ‘તમને ખબર છ,ે મને કk]તાનમાં ફરવાનો શોખ છ.ે {ચા

વૃôો, શીતળ હવા, નીરવ એકાSત અને સાથી તરીક ે કોઈના Zયતીત �વનની ]મૃિતઓ! તમે અમ]તા જ લટાર મારવા ગયા છો કોઈ દહાડો કk]તાનમાં?’

‘નિહ.’ ‘જ¢ કોઈક વાર, અથવા આવ¢ મારી સાથે, તમને ગમી

જશે!’ * *

પરદાવાળી બારી આગળના ફૂટપાથ પરથી કોઈ �વ લઈને નાસતું સાંભળાયંુ… એ જ પળે iસçના ગાલ પર એના iેમીનો તમાચો

ઠોકાયાનો અવાજ પણ સંભળાયો. કોઈક આડુ ં¢ઈ ગયંુ, કોઈક બોલતું અટકી પડયંુ. વાચા

માગતા કોઈકના િવચાર વેરિવખેર થઈ ગયા…. બાર-Äમમાં સçાટો છાયો.


8822

એની છાતી વKચેની હંૂફ જતી રહી ક ેશું થયંુ, એણે િસિબલને પોતાની ન�ક ખqચવાનું કયúું.

‘થોભો….પણ થોભો જરા!’ ફરી એ ઓિચંતાની નીચી નમી. ઉધરસ ખાતી વૉશબેસીન

તરફ દોડી. * *

દુલúભ ખુરશીને ટકે ેઊભો થયો અને પોતાનો Äમાલ Lયાં નહોતો Oયાં શોધવા, ઉપલા િખ]સામાં આંગળાં ઘtચી રóો.

‘ડાિલùગ, અહsથી જતાં રહીએ,’ કૉSટõHેટરની iેિમકા એને ખુરશીમાંથી ઊભો કરવાના Zયથú iયOન કરી રહી. ‘અહsથી ઉતાવળે જતાં રહીએ.’

‘આ ભયંકર રાતના હંુ ઘેર નિહ ~z; અને આમે ઘર હવે ગમતું નથી.’ iસçે આસપાસ ¢યંુ. એનો iેમી એની પડખે નહોતો – એની આંખમાં |દન હતું પણ આંસુ નહોતાં. ફરનાિSડસ હ� તો બારનો દરવા¢ બંધ કરી રóો હતો

Oયાં, બારીના કાચને તોડી, િ]થર રહેલા પરદાને હટાવી એક પPથર પfકારોના ટબેલ આગળની જમીન પર અફળાયો. iસçની ચીસ ગૂંગળાઈ ગઈ. કૉSટõHેટર – એની iેિમકા,

પfકારો અને અSય કટેલાકના પગ જમીન સાથે ઘસાઈ ગયા. સંતોષે હમણાં જ સળગાવેલી પાઇપ બેRયાનપણે ટબેલની

સપાટી પર ઠોકીને ખાલી કરી. ‘શી છ ેઆ ધમાલ?’ ‘વરઘોડો પસાર થાય છ!ે’


8833

પાન ચાવતા પfકારે ઉàર વાòો. એને નિહ ગણકારતાં સંતોષ દુલúભ તરફ વòો. ‘શું છ ેઆ બધું?’ ‘મારો Äમાલ,’ એણે લથિડયંુ ખાતાં ખરશીને બçે હાથથી

પકડી અને હેડકી ખાતાં પૂછયંુ, ‘Hયાં છ?ે’ પfકારે પડીકામાંનું છèેું પાન ગલોફામાં નાખતાં પડીકાના કાગળને નીરખીને ¢યંુ. મહs કાથાના બેઢગંા લાલ ડાઘ હતા.

‘એબ]ટõHેટ!! – હ§ તારીની!’ ઊભા થવાનો િવચાર માંડી વાળી, એ િદJમૂઢ અચંબાથી

ખુરશીમાં જકડાઈ ગયો. * *

બારના દરવા~ને કોઈએ ¢રથી ધÇો માયúો…’ખોલો…ખોલો….ખુદાની ખાતર કોઈ ખોલો!’ ર]તા પર, કટેલાક પગ બાર તરફ દોડી આવતા સંભળાયા ન

સંભળાયા એટલી વારમાં તો બાર પર પPથરો અને સોડા વૉટરની બાટલીઓનો મારો શÄ થયો. બારીના કાચ, વેિSટલેશન, Tલાયવુડનાં પેનલ ફટોફટ તૂટવા લાJયાં. સંતોષ િસવાયની બારમાંની બધી ZયિHતઓ – ગોXસ –

ફરનાિSડસ સુRધાં, ફૂટપાથવાળી બાર અંદરની ભsતને પડખે લપાઈ. થોડી વારે આ]ફાYટના ર]તા પર દોડતા ઘોડાના દાબડાનો

અવાજ સંભળાયો. પોલીસ �પનાં હૉનú અને kેક લાગતાં ર]તાની સપાટી પર ટાયરની િચિચયારી સંભળાઈ અણે એ


8484

બધા અવાજને પડખે કરી એક ભયંકર અવાજ ગજúી ગયો… ગોળીબારનો!

* * માf નવ પાંfીસ. બારીના ફૂટલેા કાચના ટુકડાઓની જમે રાfીની ઘડીઓ એવી

તો વેરિવખેર પડી હતી ક ેએમને હવે એકકે કરીને ક ેએકસામટી એકઠી કરી શકાય તેમ નહોતું. િદવસ…રાિf. િદવસ માણસને જકડી રાખે અને રાfીને માણસ પકડી ન

શક,ે આથી અિધક માનવીની કઈ અવદશા હોઈ શક?ે કટાણે માણસને કવેા બેનમૂન Iયાલ આવતા હોય છ…ેક…ેક ે

આ બધું થોડી ôણો બાદ પસાર થઈ જશે. થોડા િદવસો બાદ હકીકતનું જુઠાûં ઇિતહાસ કહેવાશે. સOય

પર ડહાપણનો કાટ ચઢશે….. અને….ઓહ આ બેચેની! રાfીના દેહ પર ફરી વળતા �ણú – Lવર જવેા આ િવચારો! ‘અરે ઓ….., ખોલો ખોલો…ઓ….ઓ’ની છèેી બૂમ પાડી

એક દેહ બારના દરવા~ પર અફળાઈ પડતો સંભળાયો. ‘¢સેફ!’ કહેતી િસિબલ વૉશબેસીન આગળથી પાછી ફરતાં

અધવKચે અટકી પડી અને બેવડી વળી ગઈ. એના કાળા વાંકિડયા વાળ તોરણ બની એ જ ચહેરા પર ઝૂકી રóા. ટકેો શોધવા એણે હાથ લંબાZયો.


8585

ઉપરાઉપરી આવતી ઉધરસની ઘૂમરીઓને અટકાવવા િસિબલે મોઢ ેહાથ ધયúો. પછી….ઉધરસનો એક છèેો ઠણકો…એક લથિડયંુ અને

એના મોમાંથી લોહીનો ધોિરયો વછૂટયો. hૂજતાં અંગો, ઉતાવળે ભરાયેલાં બે પગલાં, અને એણે

િસિબલને {ચકી લઈ સોફા પર સુવાડી, ઘડીક પહેલાંની ઉOસુક આંખ અOયારે અરધી બંધ હતી. એ ઉતાવળે અડધા êાસ લેતી હાંફી રહી હતી.

‘િસિબલ, િસિબલ!’ િસિબલ માf એક વાર પાંપણોને ડોળા પરથી {ચકી શકી.

િ]મતનો િન\ફળ iયOન કરી રહેલા હોઠને ખૂણેથી એક લોિહયાળ બળખો છૂટો થઈ એના ખભા પર સરી પડયો. એણે િસિબલના ચહેરા પરથી લોહી લૂછી નાIયંુ અને િન\iાણ Oવચા પર શરદની પૂિણúમા આવીને બેઠી…એક અિત સુંદર સાહસનું િશYપ. વાંકા રહી ગયેલા ચહેરાની ન~કત. ]તન પર ટકેવાયેલા હાથનો પં¢ સરી ગયેલા ]કટú નીચે જરા વાંકો રહી ગયેલો પગ…..વીનસ-દ-મીલો! હવે બધું શાંત પડયંુ, કોલાહલ િવખરાઈ ગયો. Hવિચ§

પસાર થાં પોલીસ વાહનોના અવાજ િસવાય, બાર-Äમમાં અને એની બહાર વાતાવરણ ]તVધ બSયંુ. ફરનાિSડસ બારના દરવાજ ેહળવે પગલે જઈ રóો હતો….એને જતો કોઈએ ¢યો, કોઈએ નિહ ¢યો, એણે બાર-Äમનો દરવા¢ ખોલી નાIયો અને એક માથંુ બારના ઉબરાની આ બાજુ ઢળી પડયંુ.


8686

‘bુકટ?’ સંતોષ બારના દરવા~ તરફ દોડી ગયો. દુલúભ એની પાછળ

ચાYયો. કૉSટõHેટર અને એની સાથેની ભરાવદાર અંગોવાળી pી પણ Oયાં દોડી આZયાં. iસç રસોડામાં જતી રહી.

‘¢સેફ!’ એના હોઠ પર એ શVદ હઠ કરીને ઊભો રહી ગયો.

¢સેફના માથા નીચેથી વહી નીકળેલો લોહીનો એક નાનકડો iવાહ થોડુ ંઆગળ વધી અટકી પડયો અને થીજવા લાJયો. બસ, એ જ સમયે – િસિબલનો હાથ એની છાતી પરથી સરી જઈ સોફાની

બાજુમાં લટકી પડયો, ઘિડયાળના લોલક જવેો, સમયની છèેી થોડીક ôણોનીક નtધ લઈ િ]થર થયો. એકાદ-બે આંસું, થોડ િન:êાસ અને બેચેન મન લઈ બધા િવખરાયા – જતા રóા. પાણીના Jલાસ, {ધી વળેલી બાટલીઓ – પેYટ – છરી-

કાંટા–પPથર, કાચના ટુકડા, બારીનો િ]થર પડદો નછૂટક ેહતો Oયાં પડી રóો.

‘િસિબલ’ – બસ એક આ નામ િસવાય એ આ છોકરી િવશે બીજુ ંકશું ~ણતો નહોતો. તોય એ એને પડખે બેસી રóો…એક ôણ….એક રાત… એક િદવસ…એક વરસ…એક યુગ…અનેક યુગો સુધી! સમય માf દસ અને પાંચ… અને રાત હ� લાંબી હતી!

[‘આરામ’]


8877

૪. . ખરા બપોર

અંગારઝરતા ખરા બપોર એક pી પોતાના ઝંૂપડાના zબરામાં ઊભી ઊભી િôિતજ પર મીટ માંડી રહી હતી. જઠે મિહનાના ખરા બપોર હતા. માટીની દીવાલ અને

ઘાસની છતવાળા ઝંૂપડાના છાંયડામાં પણ દઝાડ ેએવી લૂ વાતી હતી. ચારે િદશાઓમાં જઠે મિહનાનાં સેતાની વાયરાઓ ઘૂમી રóા હતા. સામે િવ]તરેલા રણનાં મેદાનોમાં ચકરભમર ફરતી, {ચે આભ સુધી પહtચતી ધૂળની ડમરીઓની ચારે િદશાઓ ઢળી પડી હતી. ઝંૂપડાના ખુèા બારણામાંથી ધસી આવતી અને ઘાસની

છતમાંિથ વરસતી ધૂળ વKચે ભડક ેબળતી લૂથી દાઝતી આ pી zબરા પર ઊભી હતી, તે િôિતજ તરફ સતત મીટ માંડી રહી હતી. છકે વહેલી બપોરથી એ અ]પì િôિતજની ચોકી કરી રહી

હતી. સમેનાં સપાટ મેદાનો પર ફરી વળતી એની વેધક Åિì Hયારેય બેRયાન બનતી નહોતી દેખાતી. એની આંખો પર થાકનો

8888

ભાર દેખાતો હતો. zબરા પર એક જ અદામાં થી� ગયેલો એનો દેહ આમ તો ]વ]થ દેખાતો હતો પણ એની સમc બેચેની એના સૂકા, Äપાળા ચહેરા પર કદÄપી રેખાઓ આંકી ગઈ હતી. આમ ને આમ મRયા^ન થવા આZયો Oયારે એ pીની ભમતી

Åિìએ ધૂળની દોડી જતી ડમરી પાછળ એક ઓળાને શોધી કાઢયો. એની આંખ ચમકી ઊઠી. એની થી� ગયેલી અદા િવખેરાઈ

ગઈ અને એ ટÖાર બની. ઓળો ન�ક આવતો ગયો અને એનો આકાર ]પì દેખાયો Oયારે એ pીના મોઢા પર અOયાર સુધી તંગ રહેલી રેખાઓ કઈંક હળવી બની. એની ગિત મંદ હતી. એ બરડામાંથી વાંકો વળેલો હતો અને

એનું માથંુ ઢળેલું હતું. એના બેઉ હાથ એની બાજુમાં લટકી રóા હતા. pીની આંખ ફરી વાર ચમકી અને એનું મોઢુ ંમરડાઈ ગયંુ.

અજ ેપણ એ પુ|ષ ખાલી હાથે પાછો ફયúો જણાતો હતો. જમે જમે એ ઘરની ન�ક આવતો ગયો તેમ તેમ તેની શિHત ખૂટતી જણાઈ. છકે ઘર ન�ક આવી પહtચતાં એના પગ લથડયા. એણે પોતાના બેઉ હાથ ઓટલે નાખી દઈ આશરો લીધો. અિતશય વાંકો વળી, માથંુ છકે જ નીચંુ નાખી દઈ એણે ¢રિથ હાંUયા કયúું. ચોમેર શાંિત છવાઈ હતી. હોલો, તેતર, બુલબુલ, કાગડો ક ે

કોઈ પôી Hયાંય {ડતું દેખાતું નહોતું. એક નાનકડી ટકેરીની ઓથે અને એક કૂવાને આશરે વસેલું બારેક ઝંૂપડાંવાળંુ આ


8899

ગામડુ ંનીરવ – મૃતiાય પડયંુ હતું. ઊભા િઝંકાતા જઠે માસના ખરા બપોરના તાપ નીચે ધરતી તરફડી રહી હતી. zબરે ઊભેલી પેલી pી હ�યે એ પુ|ષ તરફ મીટ માંડી રહી

હતી. અOયાર સુધી િôિતજને ખંૂદીને પાછી વળેલી એની આંખો િવoામ લેતી દેખાતી હતી અને બેચેન રેખાઓ િવનાનો એનો ચહેરો િબલકુલ ભાવહીન બની ગયો હતો. હાંફતાં હાંફતાં પુ|ષે એક વાર pી તરફ ¢યંુ. એ વેળા એની

નજર pીની નજર સાથે અથડાઈ. એના ચહેરા પર અણગમો અને િતર]કાર તરી આZયાં. એણે Oવરાિથ ફરી માથંુ નીચંુ ઢાલી દીધું અને હાUયાં કયúું – આ pી હ�ય આટલી ]વ]થ અને શાંત હતી, એમ ને? એની આંખોમાં આવકારનો ભાવ ન જ હતો ને? fણ િદવસના ભૂખમરા પછી પણ એના ચહેરાની ચમક હ�યે એવી જ તાજગીભરી હતી – ખરેખર? પુ|ષે ફરી માથંુ {ચંુ કરી િતર]કારથી pી તરફ ¢યંુ. એણે

હોઠ ખોલી દાંત ભs]યા Oયારે ધૂળેભયúો એનો િન]તેજ ચહેરો િવકરાળ દેખાયો.

‘બાઘા જવેી સામું શું ¢ઈ રહી છો, નીચ! હલકટ?’ પેલી pીએ પોતાની ]વ]થતા ગુમાZયા વગર બારણા પાછળ

તૈયાર રાખેલો પાણીનો લોટો {ચકી પુ|ષના હાથમાં આTયો. લોટો ઝીલતાં પુ|ષનો હાથ જરા થથયúો. એણે હથેળીમાં થોડુ ંપાણી લઈ આંખે છાંટયંુ. એટલું જ થોડુ ંપાણી એણે ડોક પાછળ રેડયંુ. એની ઠકં અનુભવવા એ જરા થોWયો. પછી એણે ઉતાવળે લોટાને હેઠ ેમૂHયો. ગળાને પાણીનો ]પશú થતાં જ એની આંખમાં


9090

ચમક આવી. એનામાં વધારાનો �વ આવતો દેખાયો અને ઘડીએકમાં તો એ અધúો લોટો ગટગટાવી ગયો! મીટ માંડી રહેલી પેલી pી એકદમ કૂદકો મારી ઓટલા પરથી

હેઠ ેઊતરી આવી અને એવી જ ઓિચંતી ઝડપથી એણે પુ|ષના હોઠથેી પાણીનો લોટો છીનવી લીધો. કોઈક ધાવતા બાળકને એની માના ]તનથી બળજબરીથી અલગ કરતાં જ દુ:ખમય અતૃિéનો ભાવ બાળકને મુખે જSમે એવો ભાવ પેલા પુ|ષના ચહેરા પર ફરી વòો.

‘લાવ, પાણી લાવ!’ કહેતો પુ|ષ વીફયúો. એની હડપચી પરથી બેચાર પાણીનાં ટીપાં સૂકી ધૂળ પર ટપકી પડતાં દેખાયાં. બçે હાથે ઝાપટ મારી એણે pીને પકડવા iયOન કયúો. pીએ લોટાવાળો હાથ દૂર લઈ લીધો Oયારે એણે ગુ]સાથી એનો બી¢ હાથ પકડી ખqKયો અને મરડયો.

‘રહેવા દો – પણ!’ પેલી pીએ વેદનાથી બૂમ પાડી : ‘તમે ~ણો છો ક ેઆવી લૂમાં રખડી આZયા પછી ઝાઝંુ પાણી ન િપવાય, તોય શા માટ ેમારે પર આટલો જુલમ ગુ~રો છો?’ પુ|ષે ફરી એક વાર િનદúય રીતે pી તરફ ¢યંુ અને એનો

હાથ જવા દીધો. ઓટલો ચડી, ઝંૂપડાના કમાડને કઢગંી રીતે ધÇો મારતાં એ દાખલ થયો અને બારણા પાસે પાથરેલી ફાટલેી ગૂણપાટ પર એ આડો થઈને પડયો. pી ઝંૂપડાના બારણા પાસે, zબરા ન�ક બેઠી. એણે ધોમ ધખતી વેરાન ધરતી અને િન]તેજ આકાશ તરફ

¢યા કયúું. પૃPવીને આ છડે ે દર ઉનાળે આવા ધોમ ધખતા


9191

બપોર ઊતરી પડતા. Oયાંથી માf અધúો ગાઉ જ દૂરથી રણનો િવ]તાર શÄ થતો. કઢાઈમાં શેકાતા લોટ જવેી ધગધગતી લાલ માટીવાળાં, અનંત દીસતાં મેદાનો પર �વલેણ વંટોિળયા ઘૂઘવાતા, હંુકાર કરતા ઘૂમી રહેતા. એમની અડફટમાં આવનાર કોઈ માનવી ક ે કોઈ પશુ અRધર {ચકાઈને દૂર ફqકાઈ જતું. સૃિìનું એવંુ તાંડવ અહs રચાતું. આવી મ|ભૂિમથી માf અધúો ગાઉ દૂર, ટકેરી ઓથેના એક

નાનકડા ઝંૂપડામાંથી એ પુ|ષ િવષાદભરી નજરે આકાશમાં ¢તો, ફાટલેા ગૂણપાટ પર આડો થઈ પડયો હતો. અને પેલી pી પણ બારણાને અઢલેી સામેની િનજ úીવ િôિતજ

પર મીટ માંડી રહી હતી. એ બેઉ pીપુ|ષની જુવાનીના ખરા બપોર હતા. પુ|ષ દેખાવે

પાતળો પણ સશHત અને ઘાટીલા અવયવોવાિળ હતો. pી {ચી, પાતળી, િફÇી અને કમનીય હતી. પુ|ષ બાવીસેક વષúનો હશે; Lયારે pી ઓગણીસની દેખાતી હતી. બેઉ એક પુ|ષની આંખોની નેમ વેધક હતી. ઢળી પડલેી પાંપણોવાળી pીની આંખો અOયારે ]વTનશીલ દેખાતી હતી. દોડી આવતી ધૂળની એક ડમરી બારણામાં ધસી આવી.

pીએ અને પુ|ષે આંખો મsચી માથંુ ઢાળી દીધું. ઝંૂપડાનું એક બારûં ¢રથી બાજુની દીવાલ સાથે અફળાયંુ. પવનનો ઝપાટો પસાર થઈ જતાં pીના ચહેરાદ પર એક

અણઓળIયો ભાવ જSમતો દેખાયો. એની આંખો ઢળી પડી અને હોઠ થથયúા. એ બોલી: ‘કશું જ ન મòંુ?’


9922

પુ|ષે પોતાનો ભાવહીન ચહેરો pી તરફ ફેરZયો. પછી પોતાની નજર બારણા બહાર મોકલતાં જવાબ આTયો: ‘¢ થોડુકં વધારે દોડયો હોત તો મòંુ હોત!’ પિછ જરા વાર રહી ઉમેયúું: ‘એક હરણ પાણી િવના તરસે મરતું, દોડી દોડીને થાHયંુ Oયારે બેબાકળંુ બનીને ચાYયંુ જતું હતું. એનામાં લાંબું દોડવાની શિHત નહોતી રહી મq એને દોડીને પકડી પાડયંુ હોત, પણ એટલું દોડયા પછી એને {ચકીને આટલે લાંબે પાછા ફરવાની શિHત મારામાંયે નહોતી રહી. હંુ એને જતું ¢ઈ રóો અને પાછો ફયúો.’ આટલું કહી પુ|ષે માથંુ ઢાળી દઈ, લાંબા થઈ સૂઈ જતાં એક

િન:êાસ છોડયો. એનાથી બોલાઈ જવાયંુ: ‘નસીબ!’ pીના મનમાં એ શVદનો iOયાઘાત જSXયો. એ મનમાં જ

બબડી: ‘મારાંયે કમનસીબ! એ બçેને છèેા બે મિહનાથી અધúું પેટ ભરાય એટલું જ

માf એક જ ટકં ખાવા મળતું. પુ|ષ રોજરેોજ તેતે પકડાવાના ફાંસા બાંધી આવતો. Hયારેક કોઈક દુભúાગી સસલું હાથ ચઢી જતું. બેfણ કુટુબં સાથે મળીને હરણ મારવા બહાર પડતાં પણ ભાJયે જ સફળ થતાં, પણ છèેા fણ િદવસથી તો એ બçેને કશું કહેતાં કશું જ ખાવાનું નહોતું મòંુ – રોટલાનું એક બટકુયેં નિહ! માંસનો એક કકડોયે નિહ. વહેલી સવારથી િશકાર પાછળ ભમતો એ પુ|ષ ખરે બપોરે ખાલી હાથે પાછો ફયúો હતો. એના પેટમાં ભૂખની લાય બળતી હતી અને પિત કઈંક લાવશે એવી આશાએ રાહ ¢તી pી પણ હવે હતાશ બની હતી. એણે ચૂપ


9393

બની માf િôિતજ તરફ ¢યા કયúું. એનું શાંત, અ]વ]થ મૌન અને પુ|ષના સાંભળી શકાય એ રીતે લાંબા ચાલતા êાસોKüાસથી ઝંૂપડામાંનું વાતાવરણ તંગ બSયંુ હતું. વKચે વKચે પવનનો એકાદ સુસવાટો આવી જતો, ધૂળ ઊડી

જતી, }દયો થાકી જતાં અને પુન: મૃતiાય શાંિત છવાતી. pીએ માથંુ ફેરવી, {ધું ઘાલી, લાંબા થઈને સૂતેલા થાકલેા

પુ|ષ તરફ ¢યંુ-જતી જ રહી. એની નજર એના વાંકિડયા વાળ પર થંભી ગઈ. થોડી વારે એના હોઠ કપંી ઊઠયા. એન કપંને શમાવવાનો યOન કરવા જતાં એની આંખમાં આંસું ઊભરાયાં અને રેલો બની ગાલે દડી રóાં. pી હળવેથી બોલી: ‘હ�ય તમે ફરી એક વાર શહેરમાં

~ઓ.’ સૂતેલા પુ|ષે જમીન પરથી પોતાનું માથંુ સહેજ {ચંુ કયúું અને

pી તરફ િતર]કારની એક નજર નાખી. પછી માથંુ ઢાળી દેતાં બોYયો: ‘શહેરમાં શું મરવા ~ઉ?’ દુભાયેલે ]વરે pીએ કóંુ: ‘હંુ તમને મરવા જવા માટ ેકહેતી

હોઈશ? હમણાં હમણાં તમને થયંુ છ ેશું? આવંુ બોલી બોલીને મને શા માટ ેટાઢા ડામ દો છો?’ કહી એ મોકળ મને રડી પડી. pીએ માથંુ ફેરવી {ધું ઘાલી, લાંબા થઈનેદ સૂતેલા થાકલેા

પુ|ષ તરફ ¢યંુ – સાલની જ છ?ે એ તો આપણા �વતર ¢ડ ેજડાયેલી છ,ે એટલે જ તમને કહંુ છુ ંક ેશહેરમાં ~ઓ તો આપણે સદાના ભૂખમરામાંથી છૂટીએ!’


9944

‘તે એક વાર હંુ ના’તો ગયો શે’રમાં?’ પુ|ષ રોષમાં બેઠો થઈ જતાં બોYયો: ‘તે વેળા મારી જ ેવલે થઈ એ તું Hયાં નિથ ~ણતી?’ ને તોય તું મને શે’રમાં જવાનું કહે છ?ે’

‘તે કઈં બધી વખત એવંુ જ બનતું હશે? મોટા શે’રમાં મજૂરી ક ેનોકરી Hયાંક મળી જ રે.’ થોડીક ધીરજ ¢ઈએ.’

‘હવે આનાથી વધુ કટેલીક ધીરજ રાખંુ? આટલાં વરસ તા|ં પેટ કોણે ભયúું? મq ક ેકોઈ બહારનાએ આવીને? તે એ બધું ધીરજ િવના બSયંુ હશે? તું તો હવે બેકદર અને કમ~ત બની ~ય છ.ે’

‘મારા બોલવાનો અવળો અથú કરી શા સા| નકામા ગુ]સે થાઓ છો?’ pી બોલી.

‘બસ! હવે એક અôર વધુ બોલી તો ગળે ટૂપંો દઈ દઈશ!’ કહેતાં pીને પકડવા તેણે ઝડપથી હાથ લાંબો કયúો. pી તરત ખસી ગઈ. ઘડીભર એના તરફ ગુ]સાથી ¢ઈ રહેતાં પુ|ષે પગ લંબાZયા અને આડા પડતાં કóંુ: ‘¢ હંુ તને છèેી વાર કહંુ છુ,ં મારે મરવંુ કબૂલ છ ેપણ શે’રમાં જવંુ નથી. તું જ ેદા’ડ ેમને શે’રમાં જવાનું કહીશ તે દી મારી મારીને ઘરમાંથી કાઢી મૂકીશ – સમ�?’ એણે ફરી બેઠાં થઈ જતાં pી તરફ આંગળી ચsધી અને ગુ]સાથી બૂમ પાડી : ‘તને શે’રની શી ખબર? ગઈ છો કોઈ દી’ Oયાં? Oયાં તો લોકો આપણા જવેાના બોલેબોલની ઠકેડી ઉડાવે. આપણી વાત કોઈ સાંભળે નિહ. રાત પડતાં એક મીઠો બોલ ક’ેનાર પણ કોઈ ન મળે. એવી જગાએ પેટપૂરતું ખાવાનું મળે તોય શા કામનું? Oયાં એવંુ કૂતરા જવંુે �વતર �વવા કરતાં


9595

અહs માનવીની પેઠ ેકમોતે મરવંુ સા|ં! હંુ એવા શે’રમાં કોઈ દી પગ નિહ મૂકુ.ં pી માથંુ નીચંુ કરી પગના અંગૂઠા વડ ેભtય ખોતરી રહી

હતી. પુ|ષે સતત એની સામે ¢યા કયúું. એ કશુંય બોલતી ન જણાઈ Oયારે એણે ફરી બારણા બહાર ¢યંુ. એનું મોઢુ ંપડી ગયંુ અને એના હોઠ hૂજવા લાJયા. સંભળાય અને દેખાય અવો િન:êાસ મૂકતાં pી ઊઠી.

માટીના એક હાંડલામાંથી િપàળનો વાડકો {ચકી એણે પુ|ષની પડખે મૂHયો અને હેતભયúું બોલી: ‘Yયો, આટલું ખાઈને પાણી પી Yયો!’ પુ|ષે વાડકામાં ¢યંુ. એની આંખો આêયúથી પહોળી થઈ.

અધúો વqત લાંબો અને બે આંગળ પહોળો એક તેલભીનો માંસનો કકડો વાડકામાં પડયો હતો!

‘Hયાંથી લાવી?’ ‘પાડોશણે આTયો.’ ‘તું માગવા ગઈ’તી?’ ‘ના, એ પોતાની મેળે જ આપી ગઈ.’ ‘હq?’ કહેતાં પુ|ષના મt પરથી ઓિચંતું નૂર ઊડી ગયંુ.

માંસના ટૂકડા પર મંડાઈ રહેલી એની આંખો બેRયાન બની ગઈ. એણે હોઠ મરડયા. એના ભૂખમરાની એ ગામના બધા રહેવાસીઓને હવે ખબર પડી ગઈ હતી! એને કોઈ ને કોઈ હવે થોડુ ંખાવાનું મોકલતું રહેશે. અOયાર સુધીના પોતાના �વનમાં એણે ભૂખમરાના ઘણા િદવસ કાઢયા હતા પણ કોઈકનું દીધેલું


9966

ખાવાનો એનો �વનમાં આ પહેલો જ iસંગ હતો! એણે વાટકામાંના માંસના ટુકડા તરફ નીરખી નીરખીને ¢યા કયúું. એના જવેા જ કોઈ અધúભૂIયા માનવીએ મોકલેલો એ દયાનો ટુકડો હતો – ખેરાત હતી! એનો �વ ઊકળી ઊઠયો. ગામલોકો એને હવે લાચાર અને તાકાત િવનાનો સમજવા લાJયા હતા! શું પોતે એટલો હેઠો પડયો હ તો? એણે વાડકાને હડસેલીને દૂર કયúો અને બેઉ હાથ વKચે માથંુ મૂકી એ ફાટલેા ગૂણપાટ પર {ધો સૂઈ ગયો. pી ઊઠીને હળવેકથીક એની પડખે બેઠી અને કóંુ: ‘નાહકનો

�વ ન બાળો. આ તોહવે �વ ટકાવવાની વાત છ,ે માટ ેઊઠો ને આટલું ખાઈને પાણી પી લો.’ આટલું કહી pીએ નીચા નમીને એના મેલા, વાંકિડયા વાળ

પર વહાલથી હાથ ફેરZયો. pીનો હાથ અડતાં જ પુ|ષ ઝડપથી પડખંુ ફેરવી ગયો અને બોYયો: ‘ચાલ! દૂર ખસ! મને અડતી નિહ, કમ~ત!’ pી મોઢુ ંમરડીને નછૂટક ેપાછી હઠી અને બારણાને અઢલેીને

ફરી બેઠી. કશું ન બSયાની થોડી ઘડીઓ વીતી. ફરી એક વાર પવનનો ઝપાટો આવતો સંભળાયો. પુ|ષે

ઝડપથી {ચા થતાં, વાડકા પર પોતાનો હાથનો પં¢ ઢાંકી દીધો. ધૂળનું ધસી આવેલું વાદળ ઝંૂપડાની જુદી જુદી વ]તુઓ પર પથરાવા લાJયંુ. થોડી વારે અંદરનું વાતાવરણ ]વKછ બSયંુ Oયારે એ પુ|ષે માંસનો કકડો પોતાના મોઢામાં મૂHયો અને ચાવવા


9977

લાJયો. pીએ એને આંખને ખૂણેથી ¢યો અને પાનીનો લોટો {ચકીને એની બાજુમાં મૂHયો. માંસનો કકડો ગળી જઈ, પાણી પી પુ|ષે પીઠ ફેરવીને

ઊભેલી pી તરફ નજર ફેરવી. કવેી અિÉિશખા સરખી પાતળી અને વળાંક ભયúાં અંગોવાળી હતી એ? એના કાન પાછળ વાંકી વળેલી એના વાળની લટો એની ગરદનને ચૂમી રહી હતી. સૂકો, નમણો ચહેરો, ઝીûં નાક, બેઉ પડખે પાણીના રેલા જવેા વહેતા એના હાથ! એ pીના દેહમાં કટેકટેલું સુખ ભયúું હતું? ઝંૂપડામાં શાંિત છવાઈ હતી. pીની ડોક પર થંભી ગયેલી

પુ|ષની નજર Oયાંથી ઊતરીને એના આખા દેહ પર ફરી વળી. િશકારીની અદાથી એ સંભાળપૂવúક ઊભો થયો અને હળવેથી એક ડગલું આગળ વRયો. zબરામાં િ]થર ઊભેલી pી પાછા સરતાં એણે ઓિચંતી

ઝડપથી એના બેઉ ખભા પકડયા. pી સહેજ ચમકી પણ કશું બોલી નિહ. એનો આખો દેહ હચમચી ઊઠયો. pીની સુSદર, નાજુક ગરદન, આટલી ન�ક ¢ઈ પુ|ષે {ડો êાસ લઈ મોઢુ ંખોYયંુ અને ઝડપથી પોતાનું માથંુ નમાવી એણે pીની ગરદનમાં બટકુ ંભયúું.

‘વોય!’ કહી બૂમ પાડતી અને ફાંસામાં સપડાયેલું કોઈ ~નવર છૂટુ ંથવા iયOન કરે એ રીતે એણે પુ|ષથી અળગી થવા બળ કયúું. પુ|ષે પોતાના પં~થી એના ખભા પર થોડુકં વધારે ¢ર દઈ,

છકે જ ન�ક ખqચી, એને પોતાની છાતી સાથે ચાંપી. થોડીક વાર


9988

એને એમ ને એમ પકડી રાિખ પછી જતી કરી. એક બેહૂદંુ હા]ય એના મોઢા પર ફરી વòંુ. pી તરત જ દૂર હટી ગઈ. કઈંક આíયúિથ અને કઈંક મીઠા

રોષથી એણે પુ|ષ તરપ ¢યંુ. પછી પોતાનો કમખો થોડો હેઠો કરી, પુ|ષે Lયાં બટકુ ંભયúું હતું એ તરફ પોતાની ગરદન ફેરવી વાંકી આંખે ¢યંુ.

‘હાય! હાય! કવંુે બટકુ ંભરી લીધું? કવેા નઠોર છો તમે?’ કહી આખા દેહને એક ગજબના લટકાિથ વળ દેતી, આંખો નચાવી એ વધારે દૂર હટી અને પુ|ષ સામે સૂચક હસતી ઊભી. એ હા]યના આમંfણે પુ|ષને પરવશ બનાZયો. એણે એક

કૂદકો મારી એને ફરી પકડી. ‘જવા દો, જવા દો,’ કહેતી, િકલિકલ હસતી એ સહેલાઈથી એના હાથમાં સરી પડી. એણે એને બçે બાહુઓથી ભેગી કરી પોતાની છાતીમાં

સમાવી. અવાક બનીજ એ એકીટશે એની આંખોમાં ¢તી રહી. એના િભના, ઊના શાવસોKüાસ પુ|ષના ગાલ પર અથડાયા Oયારે એ વધારે ઉ[કરેાયો. પોતાની છાતી સાથે જકડાયેલી pી પર એણે બçે બાહુઓ વધારે ¢રથી ભs]યા. એ બળના અિતરેકની ]પì રેખાઓ એના ચહેરા પર ઊપસી આવી. એના બાહુઓની ભsસથી કચડાતી pી ‘ઓહ! ઓહ!’ ના િસOકાર બોલી ગઈ. એણે વધારે બળ અજમાZયંુ અને એનો ચહેરો ભયંકર રીતે િવકરાળ દેખાયો. Oયાં તો ઓિચંતાના એના બાહુઓ કપંવા લાJયા. એ pી

પરની પકડ એણે ઢીલી થતી અનુભવી. એનું ગળંુ Äંધાયંુ, આંખે


9999

અંધારાં વòાં અને êાસ ભરાઈ આવતાં એની છાતી હાંફવા લાગી. પુ|ષને બીક લાગી ક ેબે ઘડી આવી ને આવી વીતશે તો આ pી એના હાથમાંથી હેઠી પડશે. એ Iયાલ આવતાં જ તેણે એક જVબર iયOન કરી પોતાના બાહુઓને િ]થર કરવા બળ કયúું. પણ તેમ કરવા જતાં એ કપં એના આખા શરીરે ફરી વòો અને એના પગ hૂજવા લાJયા. એની આંખ આડ ેમેઘલી રાત જવેાં અંધારાં ફરી વòાં. એ pી એના હાથમાંથીક સરતી, ઢગલો થઈને જમીન પર

ઢળી પડી! પડતાં બચવા પુ|ષે ઉતાવળે બારણાનો ટકેો લીધો. હાથમ

પર માથંુ ઢાળી એણે હાંUયા કયúું. એનાં અંગેઅંગ કાંપતાં રóાં. થોડી વારે એની આંખ આડથેી અંધારાં ખ]યાં Oયારે એણૈ પહેલી નજર pી તરફ ફેરવી. એ ઢગલો થઈને પડી હતી. Oયાં, એ જ િ]થિતમાં પડી રહેતાં િતર]કારથી એકધારી પુ|ષ સામે ¢ઈ રહી હતી. એ નજરનાં તીર એના કાળ~ની આરપાર નીકળી ગયાં. પુ|ષે પોતાની સવú શિHત િછçિવિKછç થતી અનુભવી. અOયાર સુધી કાબૂમાં રહેલો પુ|ષનો િમ~જ ઓિચંતાનો

બેકાબૂ બSયો. એણે બારણાને પકડી એને ¢રિથ ભsત સાથે અફાòંુ અને બીજ ેબારણે ટકેો દઈ ઊભો. એને વધારે હાંફ ચડવા લાગી Oયારે પાણીના લોટાને લાત મારી એને ઝંૂપડા બહાર ફqHયો. અને તોય એ pી પડી હતી એ જ િ]થિતમાં પડી રહેતાં, બેરહમ બની પોતાની નજરનાં કાિતલ તીર પુ|ષના કાળ~ પર


100100

છોડી રહી હતી. એણે બçે બારણાંને પકડી એકબી~ સાથે ¢રથી અફાòાં. પુ|ષે બળ કરી, આંખો મsચી નીચલા હોઠને દાંત વKચે

કચડયો, આંગળીઓના નખ હથેલીઓમાં ખંૂચે એવા ¢રથી એણે મુÜીઓ વાળી. પોતાની ~ત પરનો સરી જતો કાબૂ પાછો મેળવવા એણે છèેો ભગીરથ iયOન કયút. રણનાં મેદાનો પર બેફામ lમણ કરતા માતિરêાએ ચારે

િદશાઓ આડા ધૂળના પડદા ઢાળી દીધા હતા. બળવાન પવનનો એક ઝપાટો ટકેરીને પડખે અથડાયો અને કોઈક બે ખડક વKચેથી ઘુઘવાટ કરતું પસાર થતું સંભળાયંુ. એના બે દાંત વKચે દબાયેલા હોઠમાંથી નીકળતા લોહીનાં

ચાર-છ ટીપાંનો રેલો પુ|ષની હડપચી પર થી� ગયેલો દેખાયો. વેરિવખેર કરી નાખે એવો અંગોનો પિરકપં અને એની અસó, બેચેન Zયથાના અનુભવની કટેલીય ઘડીઓ પસાર થઈ ગઈ Oયારે આખરે એના êાસોKüાસ હળવા ચાલવા લાJયા અને તંગ બનેલ ]નાયુઓ િશિથલક થતાં એનો કપં ઓછો થયો. એક {ડો êાસ છાતીમાં ભરી એ ટÖાર થયો. ગરદન પાછળ

હાથ મૂકી, બçે પગ પહોળા કરી એ થોડી વાર િ]થર થઈ ઊભો. વેરિવખેર કપડાંવાળી, મોિહની જવેી એ pી હ�યે ઢગલો થઈ જમીન પર પડી હતી અને હ� યે એની મોટી, ભૂરી આંખો એવી જ વેધક મીટ માંડી રહી હતી. પુ|ષે મોઢુ ંમરડયંુ અને ફરી બેકાબૂ બનવા જતા પોતાના િમ~જ પર એણે જુલમ ગુ~યúો. આ ભૂખમરા પછી પણ એ કમ~ત ઓરતની આંખમાં


101101

એની જુવાની ભડક ેબળતી હતી! આ pી માટ ેએના }દયમાં એક ભયંકર, િતર]કૃત અણગમો જSXયો. એ િવકૃત ભાવને કારણે એનું મોઢુ ં િવિચf રીતે મરડાયંુ. એના સારાયે દેહના ]નાયુઓ ફરી તંગ બSયા. એણે ઓિચંતાનો એક પગ {ચHયો અને pીના વાંસામાં ¢રથી લાત મારી: ‘નUફટ! શેતાન! બેઈમાન!’

‘વોય!’ pીએ વેદનાની {ડી ચીસ પાડી. ઉતાવળે પડખંુ ફેરવી ઝંૂપડાના ખૂણામાં ટૂિંટયંુ વાળી પડી રહેતાં એ ¢રથી રડવા લાગી. પુ|ષના મોઢા પર સંતોષની લાગણી ફરી વળી. ઝંૂપડાંના અંધારાં-અજવાળામાં લાલ માટી હવા બનીને ઊડી

રહી હતી. કટેલીય ઘડીઓ વીતી તોય એ pીનું |દન અટHયંુ નહોતું. એ વીફરેલો પુ|ષ પણ હ� શાંત બની ફાટલેા ગૂણપાટ પર આડો થઈ પડયો નહોતો. Oયાં ઝંૂપડા બહાર એક બૂમ સંભળાઈ: ‘અXમા! ઓ અXમા! એક રોટીનો ટુકડો આપ! અનાજનો એક કોિળયો ને પાણીનો એક લોટો – ઓ અXમા!’ કોઈ ફકીર ઓટલા આગળ ભીખ માગી રóો હતો. વKચે

વKચે અટકતો એનો અવાજ બેસી ગયેલો સંભળાતો હતો. ‘અરે ઓ અXમાવાળી!’ પુ|ષે ઝંૂપડાની અંદરથી જ રાડ

પાડી: ‘ખરે બપોરે રાડો પાડીને શા માટ ે હેરાન કરે છ?ે ચાલ, આગળ ચાલવા માંડ!’

‘એક નાનો રોટીનો ટુકડો આપ, બKચા! ગરીબનવાઝ તને ઘûં આપશે.’ પેલી pી ઝંૂપડામાં રડતી બંધ પડી.

‘ઘરમાં ન હોય તો ચોરી કરીને આપું તને? બી~ના પસીનાનો


102102

રોટલો ખાઈ પેટ ભરતાં શરમાતો નથી?’ કહેતો પુ|ષ zબરા પર આવી ઊભો.

‘શરમાz છુ,ં બેટા!’ ફકીર ઓટલાનું ઓિઠગંણ લેતાં લેતાં બોYયો: ‘પણ ખુદાતાલાએ મને લાચાર બનાZયો છ.ે આ ¢!’ કહી લચી પડલેી ચામડીવાળા ઝીણા હાથ એણે {ચા કયúા. હાથની આંગળીઓ અિવરત ગિતમાં {ચીનીચી થયા કરતી હતી. સાંકળ સરખી એની ઝીણી ડોક પર એનું ખોપરી જવંુે દેખાતું નાનું માથંુ પણ ડોYયા કરતું હતું.

‘લાચાર હો તો મરી ~! દુિનયાને શું કામનો છ ેતું હવે?’ ‘ખુદા મોત પણ નથી મોકલતા!’ ‘અને તું કોઈનાં જમણ ઓછાં કરતો ફયúા કરે છ ે – એમ

ને? બસ, ઘûં થયંુ, આગળ ચાલવા માંડ!’ કહી પુ|ષે બારણાને ધÇો માયúો અને ધમકીનો હાથ ફકીર તરફ લંબાZયો.

‘ઓ બાબા!’ ફકીરે પોતાનો દોરડી જવેો હાથ લાંબો કરી આ�� ગુ~રી: ‘ફકીરને ~કારો ન દે! ચાર ગાઉ પગે ચાલીને આZયો છુ.ં સામે ઝંૂપડ ે પહtચવાની પણ હવે પગમાં તાકાત નથી રહી. એક ટુકડો આપીશ તો એના ¢રે હંુ આગળ ચાYયો જઈશ.’ ઉ[કરેાઈને પુ|ષ ઉબરા પરથી ઓટલે ધસી આZયો અને

કóંુ: ‘એક હફú વધારે બોYયો છો તો ધÇો મારી દૂર કરશ!’ પેલી pી બેઠી થઈને zબરે આવી ઊભી. ‘બાબા! િમ]કીન પર ખોફ કરવો દુર]ત નથી.’ કહી ફકીરે


103103

પોતાના બેઉ હાથ {ચા કયúા, અને એમ કરતાં એનો દેહ લથિડયંુ ખાઈ ગયો. zબરા પરથી આંખો િવકાસીને ¢ઈ રહેલી પેલી pીને આ

ફકીર �વનને છડે ે પહtચેલા આદમી જવેો દેખાયો – ~ણે એક �વતું મૈયત! રોટલીનો એક ટુકડો પણ ઘરમાં હોત તો એને જÄર આપત અને એની દુઆ પોતે લેત એવંુ pીએ મનમાં િવચાયúું.

‘તું એમ નિહ ~ય. ઊભો રહે, હરામ~દા!’ કહી પુ|ષ ડાંગ {ચકીને ઓટલા પર એક ડગલું આગળ વધવા જતો હતો Oયાં pીએ એનો હાથ પકડીને રોHયો.

‘રહેવા દો ને, ઘરડો છ ેિબચારો. બૂમો મારીને થાકશે એટલે આપ મેળે જતો રહેશે.’

‘અXમા! પગમાં તાકાત હોત તો પહેલે ~કારે જ ચાYયો ગયો હોત. હવે તો મોતને સાથે લઈને ભમું છુ ંતો ભલે મારી કબર જ અહs થાય.’

‘એમ ક?ે’ પુ|ષ બરાડયો. pીએ ડાંગ પકડી રહેલા એના હાથને થથરતો ¢યો અને એ ચમકી. ભsસેલા દાંતવાળંુ પુ|ષનું મોઢુ ંભયજનક ભા]યંુ: ‘તો થોભ, હમણાં જ તારી કબર ક|ં છુ.ં’ એણે ¢રિથ ડાંગ ફેરવી. એ ડાંગ ફકીરના માથા પર ઊતરી

હોત પણ ‘ના, ના! તમને મારા સમ છ!ે’ કહી એ pી એના હાથને વળગી પડી. નેમ ચૂકલેી ડાંગ ઓટલાની ધાર પર અફળાઈ અને Oયાંથી એક માટીના ઢફેાને છૂટુ ંકરતી ગઈ. માનવીનું િવકૃત મન કવેી ભયંકર ઘટનાઓ સજúી શક ેછ ે


104104

એિથ તãન અöાત એ ફકીર ઔટલાને ખૂણે ઘંૂટણથી અઢલેીને ઊભો હતો. િફÇી કીકીઓવાળી, ધૂળે ભરેલી અને સૂઝેલી એની આંખોમાં નરી મૂઢતા ભરી હતી. એણે પોતાની અધúી િજદંગી પશુની પેઠ ેખોરાકની શોધમાં ભટકતાં વીતાવી હતી. પિરણામે એણે ઘણાં માનવલôણો ગુમાZયાં હતાં. નેમ ચૂકલેો ડાંગનો �વલેણ ફટકો અને આ લોહીતર]યો પુ|ષ એનામાં ભયની લાગણી જSમાવી શHયાં નિહ.

‘હવે છèેી વાર કહંુ છુ ંક ેઅહsિથ ચાYયો ~!’ pીને બીજ ેહાથે અળગ કરવાનો યOન કરતાં પુ|ષ બરાડયો. ¢રથી પુ|ષના હાથને વળગી રહેતાં અને એને ઝંૂપડાની

અંદરના ભાગ તરફ ખqચી જવાનો યOન કરતાં pી ફકીરને સંબોધી બોલી: ‘ખુદાને ખાતર ચાYયો ~, ભાઈ!’ પણ ફકીર Oયાંથી ખ]યો નિહ પણ ભૂIયા કૂતરાની પેઠ ેએણે

બેઉ સામે ટગર ટગર ¢યા કયúું. ‘આ….આ….હરામ~દો….’કહેતાં પુ|ષે અOયંત bોધમાં

આવી pીના હાથ પર મુÇો મારી એને અળગી કરી અને પછી એના સાથળ પર એક લાત લગાવી એને zબરા પરથી ઝંૂપડામાં ફqકી.

‘અરે! ઊભા રહો!’ કહેતી Oવરાિથ ઊઠતી pી પુ|ષને રોક ેએ પહેલાં તો પુ|ષે ¢રથી ડાંગ હુલાવી ફકીરની છાતીમાં ભાલાની પેઠ ેમારી.

‘યા અèાહ!’ કરતો એ બુáો, દૂબળો ફકીર ઓટલા પાસેની ધૂળવાળી જમીન પર અફળાયો. ધૂળનું એક નાનું વાદળ જમીન


105105

પર ઊડયંુ અને ચોમેર િવખરાયંુ. રાંઢવા જવેી ફકીરની ઝીણી ડોક પર એના માથાએ વળ ખાધો. એના પગ ઘંૂટણમાંથી જરા {ચા થયા અને પછી ¢રથી લાંબા ફqકાઈ ગયા. બધાય ]નાયુઓ આંચકીથી ખqચાયા અને એનું શરીર કઢગંી રીતે મરડાયંુ. બી� જ ઘડીએ એનું માથંુ ઢળી પડયંુ અને આંખો ખુèી રહી ગઈ.

‘અરે! તમે આ શું કયúું?’કહેતી pી એક કૂદક ેઓટલો ઊતરી એ ફકીરના મૃતદેહ પર નીચી નમી. એણે ફકીરની છાતીએ હાથ મૂHયો અને માથંુ હલાવી ¢યંુ. પછી પોતાનું માથંુ {ચંુ કરી પુ|ષ સામે ફાટી આંખે ¢તાં કóંુ: ‘તમે આનો �વ લીધો!’ pીનું |દન સાંભળી દૂરનાં ઝંૂપડાંમાંથી લોકો બહાર નીકòા

અને એ ઝંૂપડા તરફ આવવા લાJયા. bોધથી કપંતા પુ|ષના હાથમાંથી ડાંગ સરી જઈ ઓટલે પડી.

એના અંગના ]નાયુઓને તાંતણે તાંતણે એણે ખqચતાણ થતી અનુભવી અને એ બેચેનીના સભાન અનુભવથી એનું ગળંુ Äંધાયંુ. એણે બેબાકળી આંખે ચોમેર ¢યંુ. ઉપરાઉપરી પવનના બેfણ ઝપાટા આZયા અને હંુકાર કરી

પસાર થઈ ગયા. એમની પાછળ ધૂળનું એક મોટુ ં વાદળ આસમાનમાં {ચે ચડતું દેખાયંુ. આંખ આડા હાથ દઈ, વાંકો વળી એ hૂજતો ઊભો. ધૂળનું વાદળ િવખરાતાં એણે ¢યંુ તો કુદરતે ~ણે એ ફકીરના મૃતદેહ પર લાલ કફન ઓઢાડયંુ હોય એવી લાલ માટી એના શરીર ઉપર બધે જ છવાઈ ગઈ હતી! પુ|ષે આંખોને વધારે ઝીણી કરી અને હાથની મુÜીઓને


106106

વધારે ¢રથી વાળી એણે દાંત કચકચાZયા. ફકીરના શબની પડખે બેસીને |દન કરતી પેલી pીને ¢ઈ એને આક ેશરીરે બેચેનીનો ભયંકર કપં ફરી વòો. કઈંનું કઈં કરી નાખવા એ ફરી ઉ[કરેાયો. ઓટલે પડલેી

ડાંગને {ચકવા એ નીચો વòો Oયાં તો પોતાના ઝંૂપડા ન�ક આવી પહtચેલા લોકોના ટોળા તરફ એની નજર ગઈ. એ તરત જ પાછો ટÖાર થઈ ગયો. એણે ¢યંુ તો બધાંની આંખ એના પર જ મંડાઈ હતી. પાસે

આવીને એ સૌ pીપુ|ષને અને ફકીરના મૈયતને ઘેરીને ઊભાં. ‘શું થયંુ?’ બેચાર જણે એકીસાથે પૂછયંુ. Oયાં આવી પહtચેલી બે pીઓએ |દન કરતી પેલી pીના

હાથ પકડી એને ઊભી કરી. પુ|ષે મોટથેી કઢગંી રીતે બોલવાનું શÄ કયúું: મq એને કટેલીયે

વાર કóંુ ક ેઅમારી પાસે કઈં જ ખાવાનું નથી તોય એ ખ]યો નિહ. અમે પોતે fણ દી’નાં ભૂIયાં છીએ તે એને Hયાંથી આપીએ?’ એનો અવાજ hૂજતો હતો અને શVદો અટકતા હતા. ટોળામાંના એક ેકóંુ: ‘એને મારી પાસે મોકલવો હતો ને? હંુ

એને કઈં આપત! પણ એ મૂવો કમે કરતાં?’ ‘બધા મરે છ ેએમ.’ પૂછનાર તરફ વb Åિì ફેરવી એણે કóંુ:

‘પગે સો~ હતા ને આવી લૂમાં ચાર ગાઉ ચાલીને આZયો હતો. મારી પાસે ખાવાનું માJયંુ મq ના કહી તોયે કમે કયúો સમજ ેનિહ!’

‘પછી?’ એક ેપૂછયંુ. ‘પછી – પછી – શું પૂછો છો? મq ઓછો જ એને મારી


107107

નાIયો!’ પુ|ષે એ ië પૂછનાર તરફ hૂજતો હાથ લાંબો કયúો અને રાડ પાડી: ‘મારે ઓટલેથી દૂર કરવા મq એને જરા જટેલો ધÇો માયúો ક ેએ તરત જ બેભાન થઈને હેઠો પડયો ને મરી ગયો –એમાં હંુ શું ક|ં?’ બધી આંખો એના પર મંડાઈ રહી. એ બધી જ આંખો

ગમગીન હતી. ભયંકર શાંિત છવાઈ રહી હતી! કોઈ કઈં બોલતું જણાયંુ નિહ એટલે પુ|ષે ટોળા પરથી

પોતાની નજર {ચકી ચોમેર ¢યંુ. ન સહેવાતી બેચેનીને શમાવવા એણે એક {ડો êાસ ભરી છાતી પહોળી કરી. એની નજર અંતે ફરતી ફરતી પોતાની pી પર પહtચી. માથંુ નીચંુ કરી એ હ� ડૂસHયા કરતી હતી. એના દરેક ડૂસકા સાથે એના દેહનું માળખંુ હાલી ઊઠતું હતું. કોણ ~ણે કમે પણ એ પુ|ષનો આOમા અOયંત દુભાઈ ગયો

અને એનો ચહેરો એકદમ પડી ગયો. હળવા êાસ ભરતં એણે દયામણી નજરે ટોળા તરફ ¢યંુ અને ફરી એક વાર અનંત ધરતી પર પોતાની Åિìને lમણ કરવા મોકલી આપી. એ પછી કોઈએ એને વધારે iëો પૂછયા નિહ. એકબી~

સાથે વાતો કરા લોકોની વાતમાં ક ેએમની iવૃિàમાં એ પુ|ષને રસ નહોતો. બેRયાન અને અ]વ]થ ભાવે એણે દૂર દૂર ¢યા કયúું. પાંચ-છ પુ|ષો વાતો કરતા દૂરનાં ઝંૂપડાંઓ તરફ જતા

દેખાયા. બાકીના કટેલાક ઝંૂપડાની ઓથે અને કટેલાક ઓટલા આગળ બીડી ફંૂકતા વાતો કરતા બેઠા. એમાંના કોઈએ આ પુ|ષ


108108

સાથે વાતો કરવાનો iસંગ શોRયો નિહ, કોઈએ એની હાજરી તરફ લô આTયંુ નિહ. સામેને ઝંુપડ ેગયેલા માણસો એક ખાલી જના¢ {ચકી આZયા Oયારે Oયાં બેઠલેા બધા એકીસાથે ઊઠયા. જના~માં તેમણે ફકીરના શબને સુવડાZયંુ, એના પર કફન ઢાંHયંુ અને બધાએ એનો જના¢ કાઢયો. પેલો પુ|ષ પણ એમની સાથે ચાYયો. વાવની બાજુમાં એક નાનકડા ઝાડના છાંયડા નીચે એને

દફનાવી, લોકોએ Oયાં કબરના આકારના નાના નાના પથરાઓ ગોઠZયા. પછી ગમગીન ચહેરે સૌ પોતપોતાને ઝંપડ ેપાછા ફયúા. પુ|ષ પણ પોતાના ઝંૂપડા તરફ વòો. પિíમની િôિતજ પર iકાશ ગુમાવતો સૂયú ધૂળની મેલી

આંધીમાં અÅ[ય થતો દેખાયો. એક બુલબુલ Hયાંકથી ઊડી આવી ઝંૂપડાની ટોચ પર બેઠુ ંઅને ગાનમાં લીન થયંુ. જમણી તરફના રણિવ]તાર પર હ� ઝંઝાવાતી વાયરા વાતા હતા. આકાશ હેઠુ ંઊતરી આZયંુ ભાસતું હતું અને ચુપકીદી વધારે ઘેરી બની હતી. અંધારાં ઊતરી આવવાની તૈયારી હતી. પોતના ઝંૂપડા ન�ક આવી પહtચતાં પુ|ષે pીને zબરા પર

ઊભેલી ¢ઈ. આઘાત લાJયો હોય એમ એ ઓિચંતાનો આગળ વધતો અટકી ગયો. pી એકધા|ં એની સામે ¢ઈ રહી હતી. એણે પોતાના દેહને સંકોKયો, માથંુ ઢાળી દીધું અને ભારે પગ આગળ ભરતો એ ધીમી ગિતએ આગળ વRયો. ઓટલો ચડતાં એનું મન {ડુ ંપેસી ગયંુ! બારણા આગળ pીની છકે બાજુમાંથી


109109

પસાર થતાં એ અંદર પેઠો, pી પણ તરત જ એની પાછળ ઝંૂપડાના અંધારામાં દાખલ થઈ. ચોમેર રાfીનાં ઘોર અંધારાં છાઈ ગયાં. િદવસ કરતાં વધારે

તોફાની પવન વાવો શÄ થયો. બંધ બારણાં Hયારેક હચમચી ઊઠતાં. કોઈક બળવાન ઝાપટાનો તમાચો ખાઈને Hયારેક એ ઝંૂપડાની છત ચsચાટ કરવા માંડતી. મોડી રાતે, ઘનઘોર અંધારાં વKચે, ઝંૂપડામાંથી બહાર આવતું

એક |દન પવનના એક ઝાપટા પર સવાર બની ઊડવા લાJયંુ. બેફામ થઈ દોડતો એ પવનનો સુસવાટો ટકેરીને પડખે અથડાયો અને એના ઢોળાવ પર પેલું |દન વેરાઈ ગયંુ!

[‘નવચેતન’ નવેXબર ૧૯૫૫]


110110

૫. . ડડે એ3ડ

પેલી કૂબડી આયા િકચનના દરવા~ આડ ેલટકતા પડદાને ચીરીને અંદર જતી રહી. તે પહેલાં સીિલંગ ફેનની િ]વચ ઑન કરતી ગઈ. પંખાએ કશા જ બેહુદા અવાજ િવના ફરવાનું શÄ કયúું. એની સાથે િવચારોએ ફરવંુ શÄ કયúું અને િવભાિજત સમયની

પળો િગરદી કરવા લાગી. હંુ અને મારો િમf મૅડમ નીલીના ડõૉxગ Äમમાં બેઠા હતા,

બેસી રóા. એ સોફાની િકનાર પર િટગંાઈને બેઠો હતો, હંુ ]વ]થ હોવાનો ડોળ કરતો અઢલેીને બેઠો હતો. અમે જ ેઉãશેથી અહs આZયા હતા તેને અનુકૂળ આ Äમનું

વાતાવરણ ન હતું. એક હાથીદાંત જવેી સફેદ, કીમતી હોવાનો ડોળ કરતી સ]તી

કારપેટ, ચે]ટરફીYડ સેટ, બેfણ િટપૉઈ, કૉનúર ટબેલ, મેSટલપીસ અને LયાંOયાં પડલેી ઍશટõ,ે અમથાં-અછકલાં બે વp

111111

પહેરીને નÉ દેખાતી pીના જવેી બે છબીઓને ધારી રહેલી નÉ દીવાલો! Hયાંય એક ે પુ]તક દેખાતું નહોતું. પુ]તક મૂકવાની કોઈ

¢ગવાઈ નહોતી, રાઈિટગં ટબેલ નહોતું. Äમની વKચોવચ રહેલી મોટી ગોળ િટપૉઈ પર એક ે દૈિનક ક ેસામિયક નહોતું અને અમે jqચ ભાષાના અહs Hલાિસસ ચાલતા હોવાની ~હેરાત વાંચીને આવી ચડયા હતા…. અને હવે થોડીક ભtઠપ અનુભવી રóા હતા. મૅડમ નીલી બેડÄમમાં હતી અને હમણાં જ અમને મળશે એવંુ

જણાવીને પેલી આયા િકચનમાં જતી રહી હતી. પંખો હવા કાપી રóો હતો – કૉનúર ટબેલ પરનું ટાઈમપીસ

િટકિટકનું રóંુ. થોડા કૂèા મૂકલેા એક બારીના વેSટીલેશનમાંિથ ર]તા પર વહેતા ટõાિફકનો એક જ ઢબનો – એકધારો અવાજ આવી રóો હતો. અહs જ ેહોવંુ ¢ઈએ તે નહોતું. ન હોવંુ ¢ઈએ એ હકીકત

બની નજર સામે ઉપિ]થત થતું હતું. અને અમારી બેચેની પર અતૂટ ખામોશી અને નપુંસક

િવચારોની ભોઠપનો ભાર વધી રóો હતો. પસાર થતા સમયનાં ôણેôણનાં પગલાં નીચે અમા|ં ધૈયú

ફિરયાદ કરવાની શÄઆત કરે તે પહેલાં, બેડÄમનો દરવા¢ ખૂલતો હોવાનો અવાજ સંભળાયો. અમારી નજર Oયાં જ હતી. બેડÄમના દરવા~ પર અOયાર સુધી િ]થર લટકતા પડદામાં �વ iવે[યો.


111122

મૅડમ નીલીએ ડõૉxગ Äમમાં iવેશ કયúો હતો. એનાં અંગો ભરાવદાર – સગોળ હતાં. અનેક તરકીબો નીચે

એની આધેડ વય Hયારેક છુપાતી, Hયારેક ડોિકયંુ કરતી હતી. પારદશúક સીôોફેન જકેટેમાંથી કોઈ પુ]તકનું સિચf પૂંઠુ ંદેખાય એમ એના પીળા Vલાઉઝ નીછ ેએનું જવંુે હતું તેવંુ સૌSદયú ડોિકયંુ કરતું હતું. ખેચાયેલા હોઠના િ]મતમાં અને મોટી આંખોની કીકીઓના નૃOયમાં આકષúક દેખાવાની મથામણ હતી. નીચેના ધડ પર ઉપલા ધડનું સહેજ સહેજ ડોલન િબલકુલ

ધંધાદારી હતું. એક ôણ એ અમારી સામે અને અમે એની સામે ¢ઈ રóા.

બી� ôણે એ અમારી સામે આવી ઊભી અને િ]મત ફેલાવતી, આંખો નમાવતી, કડે ેહાથ મૂકી ડોલતી પૂછી રહી:

‘ડાિલùગ, વૉટ કને આઈ ડુ ંફૉર યુ?’ મારા િમfે તરત જ કોટના ગજવામાંિથ એક અખબાર ખqચી

કાઢી એની સામે ધરી રહેતાં પૂછયંુ ક ેઆ ~હેરત iમાણે જ ેjqચ ટીચર હતી તે મૅડમ નીલી એ પોતે હતી? અને પોતાના હંમેશ લબડતા નીચલા હોઠને એણે દાંત વKચે iëથúમાં પકડી રાIયો – એ મારા િમfની ટવે હતી. મૅડમ નીલીએ જણાZયંુ ક ેએ ~હેરાત એની જ હતી અને

એમ જણાવતાં એણે પણ પોતાનો એક પગ {ચકીને સોફાની િકનાર પર મૂHયો. ઢsચણ પર કોણી ટકેવી નીચી નમી, પોતાનું થીજલેું િ]મત મારા િમfની છકે જ ન�ક લઈ ગઈ. એણે


113113

~ણી¢ઈને ]કટúને સાથળ પર {ચે સરવા દીધું. મેન Oયારે વહેમ ગયો ક ેએણે કોઈ અSડરવેર પહેયúાં નિહ હોય. એના લાભાથr સરતા ]કટú અને Vલાઉઝની િકનાર પરથી

દેખાતી લથબથ છાતી મારા િમfે ¢ઈ હશે જ; કારણ ક ેએણે એ જ ઘડીએ બેબાકળી ઉતાવળથી કહી નાIયંુ:

‘મારે jqચ ભાષા શીખવી છ.ે’ ‘આઈ સી….તો તમારે jqચ ભાષા શીખવી છ?ે’ મારા િમfે

હકારમાં ડોકુ ંધુણાZયંુ. નીલી મારા તરફ ફરી. ‘અને તમારે પણ jqચ શીખવી છ?ે’ મq ના કહી – થોડુ ંહસીને, અને જણાZયંુ ક ેહંુ તો અમ]તો જ

એની સાથે આZયો હતો. નીલીએ મારા િમfની પીઠ થાબડીને પંપાòો. પિછ એના

બરછટ, તેલ િવનાના વાળ પર એના સુંવાળા હાથ ફેરવતાં કóંુ: ‘તો ચાલો Oયાં – બેડÄમમાં.’ નીલીએ મારા િમfનો હાથ

પકડી એને ઊભો કરવાનું કયúું: ‘હંુ પલંગ પર jqચ શીખવંુ છુ,ં ખબર છ?ે’ મને Oયારે થયંુ ક ેઆ નાટક હવે નાહકનું લંબાઈને ઠરડાતું

હતું. મq ગળંુ ખંખેરી નીલીનું લô મારી તરફ દોરZયંુ. ‘જુઓ,’ મોઢુ ંઠાવકુ ંઅને અવાજમાં પૂરી ગંભીરતા ભરીને મq

કóંુ: ‘અમેન ]પì દેખાય છ ે ક ેઅહs આવવામાં અમારી ભૂલ

થઈ છ.ે આ મારો િમf પfકાર છ,ે ]કૉલર છ,ે પીએચ.ડી.નાં પુ]તકો વાંચી શકાય એવી ખરેખરી Zયાકરણવાળી jqચ ભાષા


111144

અને શીખવી છ ેઅને કારણ ક ે હંુ વરસોથી એને ઓળખંુ છુ ંએટલે ખાતરીથી કહી શકુ ં ક ે તમે શીખવી શકો એવી અSય jqચપåિતમાં એને રસ નથી. અમે… અમે…..’ હંુ આગળ ન બોળી શHયો, નિહ ક ેનીલીએ ક ેમારા િમfે

મને બોલતો રોHયો હતો, પણ મq માની લીધું હતું ક ેમq એક એવી મ~ક કરી હતી ક ેજનેા ફળÄપે નીલીએ અÖહા]ય કરવંુ ¢ઈતું હતું, પણ એણે તો ઊલટુ ંપોતાનું બાનાવટી િ]મત સમેટયંુ હતું. અંગો િશિથલ બSયાં, કીકીઓ િ]થર થઈ, એ એકધારી મારી સામે ¢ઈ રહી હતી.

‘તમે સાચંુ કહો છો – ઓને]ટલી?’ મq માf ડોકુ ંધુણાZયંુ. ‘ઓહ પુઅર ડાિલùગ.’ એણે મારા િમf તરફ ખરેખરા સહાનુભૂત ભાવથી ¢યંુ.

એની આંખો ભીની દેખાઈ એ કદાચ મારી કYપના હશે, પણ અચાનક નીલીની મોહક દેખાવાની કૃિfમ અદા ખરી પડી. ~ણે સૌSદયúને અંતરાયÄપ વpો સરી ગયાં અને વતúનની સાહિજકતા મને કૂણી જગાએ અડી ગઈ.

‘ઓહ પુઅર ડાિલùગ, હી ઈઝ ડીસએપૉSટડે. આઈ એમ સૉરી ફૉર હીમ!’ એના અવાજમાં ખરેખરી કપંારી હતી. અને એ ભાવમાં

ઊભરાઈ જવા જટેલો ઉમળકો હતો. હંુ અને નીલી, એક દૂબળંુ કૂત|ં અને }ìપુì િબલાડી અને

ઘવાયેલા zદર તરફ – મારા િમf તરફ ¢ઈ રóાં.


115115

િકચનમાં નળ ખૂલતાં બેિસનમાં પાણી પછડાતું હોવાનો અવાજ અહs ધસી આZયો. લાગણીઓ એની ટોચ પરથી નીચે ઊતરી હતી Oયારે મને

લાJયંુ ક ેઆ નાટકના છèેા અંકના છèેા iવેશ પર પડદો પાડવો હવે જÄરી હતો.

‘મૅડમ નીલી,’ હાથ લાંબો કરતાં મq કóંુ, ‘તમારા સમયનો અલબà અમે Zયય કયúો છ,ે પણ ખાસ તો તમારા િમ~જને આઘાત પહtચાડવા બદલ અમે ખરેખર િદલગીર છીએ. અમે હવે ર~ લઈએ. છèેો ડયલૉગ હંુ બોલી રóો અને પડદો પાડવા દોરી તરફ

હંુ હાથ લંબાવતો હતો Oયાં….’ ‘ઓહ નો, Lયારે આZયા છો તો આ મુલાકાત ભેલ એક

સુખદ અક]માત બની રહે, ચા પીને જ¢.’ અમને િશìાચારની તક આTયા િવના નીલી િકચનમાં દોડી

ગઈ અણે Oયાંથી, ‘એક િમિનટ’ કહેતી બેડÄમમાં જતી રહી. ફરી ચૂપકી વજનદાર બની. શાSત વહેતા સમયની પળો ગણતાં મને Iયાલ આZયો ક ે

ચૂપકીને આકાર આપતા િવિશì અવાજની પણ એક અજબગજબ દુિનયા હોય છ!ે ]ટનેલેસ ]ટીલ ટõ ે પર કપ-રકાબી મુકાતાં હોવાનો ધીરો

અવાજ સંભળાયો. ફરી બેડÄમનો દરવા¢ ખૂલતો હોવાનો અવાજ સંભળાયો,

પડદો ઝૂલતો દેખાયો.


116116

સાચંુ ક ે�વનમાં અનેકાનેક ઘટનાઓનું પુનરાવતúન થતું રહે છ,ે પણ પિરિ]થિત ભાJયે જ પુનજ úSમ પામે છ.ે આ મારી ટવે હતી ક ે હંુ આ અને આવા િવચારોની ગૂંચમાં

ગૂંચવાયેલો જ રહેતો, એટલે નીલી Hયારે મારા િમfની અડોઅડ આવીને બેઠી, Hયારે એણે ચાના Tયાલા તૈયાર કયúા વગેરે મને કશું યાદ ન રóંુ. એણે મારી સામે ધરેલા ચાના કપ તરફ હાથ લંબાવતાં મારી

િવખરાયેલી નજર એની તરફ કિેSgત થઈ. કઈંક ઓિચંતાનું મનમાં વસી ગયંુ અને મq ફરી ગળંુ ખંખેયúું. ‘નીલી,’ કાંઈ અિત ગંભીર વાત કરવી હોય તેમ ચાનો કપ

િટપૉઈ પર મૂકતાં હંુ સોફાની િકનાર પર આગળ સરતાં એની તરફ ઝૂHયો.

‘એક બેહૂદો ië પૂછુ ંતો ôમા કરશો.’ મા|ં બોલતાં અધવKચે થોભવંુ, ન ધારેલું બનવંુ અણે મq

આગળ કóંુ તેમ �વનની અનેક iિbયાઓનું પુનરાવતúન પામવંુ – મq ધાયúું હતું ક ેનીલી પૂરતી ગંભીરતાથી મારી વાત સાંભળશે, પણ Hયારે નિહ ને અOયારે – કસમયે – એ અÖહા]યુ કરી ગઈ! આ બી� વાર પિરિ]થિતનો ખોટો અંદાજ કાઢવા બદલ હંુ

ભtઠપ અનુભવી ગયો. ‘જુઓ,’ બાપ રે એણે મારી સાથળ પર હાથ મૂHયો અને

કમબIત Oયાંજ રહેવા દીધો. ‘આ ië મોટ ેભાગે દર રાતે મને પુછાતો રહે છ ેક ેહંુ વે[યા

કમે બની અને હંુ મારા cાહકને મનગમતો ઉàર આપતી રહંુ છુ.ં


117117

આવંુ રોજ બSયા કરે છ ેઅને રોજ ~તીય વૃિàને ઉ[કરેે એવી એવી બનાવીને કહાણીઓ કહેતી રહંુ છુ…ંશું ક|ં, ધંધો જ એવો છ!ે પણ તમે ઘરાક નથી, અક]માતે ઘડીભરના િમf છો અને ~ણવા ઇKછો છો તો સાચંુ કહીશ.’ એ એની i]તાવના.

‘મારી પંદર વષúની વયે મા|ં વેચાણ થયંુ. Zહાઈટ ટõાિફક સમ¢ છો ને? એ અને આટલાં વરસો બાદ હવે એનું મહaવ નથી રóંુ એટલે એ િવગતો બાદ કરીશ. શÄમાં મને અલેકઝાંિડõયા મોકલવામાં આવી. પછી કરેો, એડન, કરાંચી અને હવે અહs ]થાયી થઈ છુ.ં અમારે કોઈના રôણ નીચે કોઈની માિલકીને વશવતúીને ધંધો કરવો પડ ેછ ેએ વાતની તમને કYપના નિહ હોય, પણ હવે હંુ ]વતંf છુ.ં હવે કોઈની પંપાળ ક ેદેખભાળની જÄર નથી મને, અને હવે ¢ઈતું બધું મળી રહે છ.ે એટલે મને સુખ અને સંતોષ હોવાં ¢ઈએ, ખ|ં ને? પણ નથી.

હંુ તમારા બધા જવેી એક શાિપત ZયિHત છુ.ં તમે પૂછો ક ેમારી zમર કટેલી તો તે જ પળે ઉàર આપી શકુ ંક ેઆટલાં વરસો, આટલા મિહના, આટલા િદવસ અને આટલા કલાકો પણ ધા|ં તો કહી શકુ.ં હંુ સમયની ગણતરી પર �વંુ છુ,ં મે એક સપનું સેZયંુ છ.ે વે[યાના સપનાની વાત એક જVબર આઘાત પહtચાડવા

પૂરતી હતી. હંુ સંયમ ખોઈ સોફાની િકનાર પર નીલની ન�ક સયúો. એણે રકાબી પર આંગળી ટકેવી ચાના કપને ન�ક સેરZયો.

ટોપૉઈની ધાર પર રહેવા દીધો.


118118

‘મq એક યોજના ઘડી છ.ે’ એણે ચાલુ રાIયંુ, ‘હંુ વરસોથી મારાં નાણાંની બચત વધારતી રહંુ છુ.ં પાંચ-છ મિહના બાદ મq ધારી છ ેએટલી રકમ એકઠી થતાં હંુ એક રે]ટોરાં ખોલીશ – નવી જ ઢબનું અâતન! પાંચેક વષúમાં યોજના iમાણેની રકમ એકઠી કરી જતી રહીશ. ખબર છ ેHયાં? પેિરસ! અને Oયાં એક એવા પુ|ષને પરણીશ ક ેજ ેકામને અંતે પીઠામાં ન ~ય અને ઘેર પાછો ફરે…એક સુંદર બાળકીને જSમ આપીશ…અમે શિનવારે િથયેટરમાં. રિવવારે દેવળમાં િનયિમત જઈશું! આ બાલ સફેદ થાય – મોઢ ેકરચલીઓ પડ ેતેની પરવા નિહ

ક|ં…. ઔહ મારા પિત, મારી બાળકી, મારો સમાજ….ઓહ વૉટ એ ડõીમ!’ નીલીએ {ડો êાસ લઈ થોડી વાર ધરી રાIયો, પછી ધીમેથી

બહાર સરવા દીધો. એ એવી રીતે સોફાના ખૂણામાં સંકોચાઈને બેઠી ક…ે.ક ે~ણે એ કદમાં નાની બની ગઈ હોય…થોડી યુવાન બની ગઈ હોય.

‘મૅડમ.’મારા મનની પિરિ]થિત મારા અવાજમાં થોડો કપં મૂકી ગઈ હશે નીલીએ મારી તરફ ¢યંુ.

‘હંુ કસમ ખાઉ છુ ંક ેહંુ તમારા રે]ટોરામાં દરરોજ ચા પીવા આવીશ.’

‘ઓહ થvHયંુ…મq રે]ટોરાંનું નામ પણ િવચારી રાIયંુ છ.ે. ડડે એSડ ઈન.’

‘ડડે એSડ શું કામ?’


119119

નીલીએ પોતાના ચહેરા પર એક અિત સુંદર િ]મત િટગંાડયંુ….અને લટકાવી રાIયંુ. ડડે એSડ pીના }દય જવંુે છ.ે કાં તો Oયાં વસવાટ કરવો પડ ે

છ ેઅથવા િનરાશ થઈને પાછા ફરવંુ પડ ેછ.ે એનું િ]મત બુQબુદ હા]યમાં િવખરાઈ ગયંુ. એણે ઊભા થઈ મારી તરફ હાથ લંબZયો. ‘િમf, અલિવદા.’ ‘અલિવદા નિહ – ફરી મળશું તમારા રે]ટોરામાં.’ મારો િમf દરવા¢ ખોલી બહાર નીકળી ગયો હતો અને

છèેી વાર નીલીના િ]મતમંિડત ચહેરાને નજરમાં સમવી હંુ પણ એના ઘરનો zબરો વટાવી ગયહો. અમારી પાછળ ‘કટ’ કરીને હળવેકથી દરવા¢ બંધ થયો.

બહારના ટõાિફકનો જરા જટેલો અવાજ સંભળાતો નહોતો – એવી અભંગ શાંિત અહs હતી. ઉપર જતા અને નીચે ઊતરતા દાદરા પર ઉOસુક અંધારાં ઊભાં હતાં અને ]થિગત થયેલી હવા કહોવાતી હતી.

‘કવેી બેહૂદી!’ ડડે એSડ ઈન – વે[યાનું સપનું! મારા િમfે મારા �વનની એક ôણ વેરિવખેર કરી નાખી. ‘iાણી માfની ઉOપિà થઈ Oયારથી મનુ\યના Zયવ]થા

લાવવાના iયOનોથી જ આ અZયવ]થાભરી lì રચના ઊભી થઈ છ.ે’ અને હવે આ મૂરખ pી એની પંચવષúીય યોજના પાર પાડશે,

એમ?’


112020

અમે પગિથયાં ઊતરવાનું શÄ કયúું Oયારે મારાથી સહસા બોલાઈ જવાયંુ. સમવય]ક હોત તો હંુ એને પરણી ~ત! ‘અહો – એક વે[યા સાથે આવી િદèગી થઈ ગઈ – આટલી

વારમાં?’ મq ડોકુ ંધુણાવી હા કહી, પણ સા|ં થયંુ અંધારામાં એણે મારી

હા ¢ઈ નિહ અને અમે બંને ચૂપ રóા. દરવા~ આગળની બàીનું િફÇંુ તેજ બહુ થાક વેઠીને

અમારી આગળ આવી પહોKયંુ. ર]તા પર િગરદી હતી, ઘtઘાટ હતો, બફારો હતો, ઝળાંહળાં

થતી અસંIય બàીઓનાં િકરણો એકબી~ પર બેવડાતાં હતાં. ટõામ, બસ, ટૅHસી અને બળદવાળો ખટારો મોટા ર]તા પર

એકબી~ની છકે ન�ક છતાં એકબી~ને અડયા િવના પસાર થઈ જતાં હતાં. આ સંચાલનમાં પૂણú સાવચેતીને જ અવકાશ હતો. એક

ôણની બેખબરી ખતરનાક હતી. ગિત – Rવિન – iકાશની રેખાઓ એકબી~માં ~ળાં ગૂંચવતી Oયારે ધિડગં…ધિડગં એક અક]માત – એક ચીસ – એક િન:êાસ – એક ખૂન – એક આOમહOયા, – એક ધરતીકપં – એક યુå. મારા િમfની વાત ખરી હતી. સાવચેતીની અણી પર તોળાઈ

રહેલી Zયવ]થાનાં પિરણામ ખતરનાક હતાં. એને હ� ઑિફસનું કામ સમેટવાનું હતું, એવંુ જણાવી મારો

િમf ર]તાની પેલી તરફ ઊભેલી એક બસ તરફ દોડી ગયો.


112121

મને Oયારે યાદ આZયંુ ક ેમારી આજની ધંધાકીય iવૃિàનો સમય પસાર થઈ ગયો હતો. મq એક રે]ટોરામાં ચા પીધી, એક પાન મોઢામાં મૂHયંુ,

િસગારેટનું એક પાકીટ િખ]સામાં મૂHયંુ….બસ,એમ થયંુ ક ેમારે Hયાંય જવંુ નહોતું, છતાં પગ ગિતમાં હતા. નીલી… નીલી કદાચ હમણાં બાથ લેતી હશે. નÉ હશે. એના

અવ]થા પામતા અવયવોને સિચંત તપાસતી હશે. પછી ચહેરા પર મેકપ લપેડશે – હોઠો પર િ]મત ગોઠવશે, આંખમાં બીભOસતા આંજશે અને ડõોxગ Äમમાં ઈSતે~રમાં બેસી રહેશે.

….અને છવેટ મોડી રાતે નાણાં ગણી, સમયની ગણતરીમાં એક િદવસનો ઉમેરો કરશે અને કોઈ પાસે પોતાના સપનાની વાત કરી હોવાની ખુશીમાં વહેલી પરોઢ ે િબછાનામાં પડતાં જ {ઘી જશે – કદાચ! બધું કદાચ…કદાચ….�વનમાં ખચીત કશું જ નહોતું. એવા જ અિનિíત હવામાનમાં અકળાતા મુંબઈ પર

ઓિચંતાનો વરસાદ તૂટી પડયો. સાવચેત ન હોય તેને રôણ કરવાની તક ન આવે – મુંબઈનો

વરસાદ એવો છ!ે હંુ ર]તો ઓળંગી રóો હતો. મq દોડીને સામેના મકાનના

iવેશäારમાં રôણ શોધી લીધું. ર]તા પર નાસભાગ થઈ રહી. લોકો ટõામ તરફ, બસ તરફ, ટૅHસી, રે]ટોરાંમાં, દુકાનોની

છત નીચે દોડી જતા હતા–


112222

હંુ ભsતને અઢલેી વાછટંથી બચીને ઊભો હતો. નીલીના મકાન જવંુે જ મકાન હતું. કોરીડોરમાં એવંુ જ વૃåાવ]થા પામતું. નÉ ઇલેિHટõક Vલબનું અજવાળંુ ખોડગંાતું હતું. ચામડીને અડતા ભીના કપડાની ઠડંકથી શાતા અનુભવાઈ

રહી હતી. અને વારે વારે ભૂખ લાગી હોવાનો Iયાલ આવતો હતો…. ભૂખ. ભૂખ કોઈ પણ iકારની, સવúZયાપી બને Oયારે પરાbમોની

પરંપરા સજúી શેક, Hયારે પરાbમોની શHયતાને હણીયે નાખે…બેમાંની એક અિતશયતા જÄર ઉપિ]થત થાય…..અને… મારા િવચારોને આગળ વધતા મq અનાયાસે રોHયા. મારે bમે bમે સ~ગ બની મારા મનની ગિત પર વારે વારે kેક

લગાડવી પડ ેછ.ે ર]તા પર ‘]કીડ’ થતી કોઈ ગાડીનાં પૈડાં પર ઓિચંતાનો kેક

િબડાઈ ગયાનો અવાજ બી~ અવા¢ વKચે આbદં કરી ગયો. અને એક હાકોટો સંભળાયો. મq Oયાં ઊભાં િવચાયúું: એક સેકSડ, એક તસુના કારણે કોઈ

બચી ગયંુ હશે – કદાચ નિહ બKયંુ હોય. મોટી સંIયાના લોકો એ તરફ એક અમ]તી જ નજર નાખી, પોતાની ગિતમાં કશો જ ફેરફાર લાZયા િવના ચાલતા રóા હશે. આ માનવસમુદાય Hયાંક ને Hયાંક ઉતાવળે પહtચવંુ હોય છ.ે એકમ તરીક ે માનવીને જપં નથી. કોઈ એક લાગણી એને


112323

અડીને દૂર જતી રહે છ.ે ખqચીને તંગ કરેલા મનનાદ દોર પર થોડી ôણે એ એક મૂઢ ભાવમાં સતત સરતો રહે છ.ે ર]તા પરનો હોકાટ શમી ગયો. વરસાદ ~મી પડયો. પુરપાટ વહેતા પાણીના વાંકાચૂકા iવાહમાં અને મોટરે

ઉડાડલેાં અગિણત પાણીનાં િબSદુઓમાં હંુ iકાશનાં િકરણ iિતિબંિબત થતાં ¢ઈ રóો. િસગારેટ પર છèેો કશ ખqચી મq એને આંગળીથી ઉરાડી.

iકાશનું એક ટપકુ ંઅધúવતúુળ દોરી ઓલવાઈ ગયંુ. એક િન:êાસ બહાર પડયો. પાટલૂનમાં રહેલા હાથની આંગળીઓનાં ટરેવાં ]પશúનો

અનુભવ ગુમાવી બેઠાં હોય એવંુ કમે વરતાતું હતું? હંુ ~ણતો હતો ક ેધોધમાર વષúા હવે અટકશે નિહ. મારે

Lયાં જવંુ હોય Oયાં ભs~તા અને ભs~યેલા જવંુ પડશે. બસમાં મારી પડખેનો iવાસી મારી તરફ ઘૃણાની નજર ફqકી મારાથી દૂર ખસશે, એ પણ હંુ ~ણતો હતો. પગે કળતર થતી હતી. થાક જણાવો શÄ થયો હતો, ભૂખ

લાગી હતી, તોય iકાશને બુંદ બુંદ બની વીખરાતા ¢વાની એવી તો મ~ આવતી હતી ક ેઅહsથી ખસવાનું મન થયંુ નિહ. પણ Oયાં, કોિરડોરમાં કશુંક બની ગયંુ અને મારી નજર Oયાં

દોડી ગઈ. ન�કના એક Uલૅટનું બારûં ખૂYયંુ અને iકાશની એક ચીપાટ લાદીઓવાળી પરથાળ પર લંબાઈ ગઈ. અડધા ખૂલેલા બારણાના એક ઝૂલતા કમાડની ધાર પર ]વયં ઝૂલતી એક pી


112244

મારી સામે ટીકીને ¢ઈ રહી હતી એવા Iયાલથી મારા આખા દેહ પર ઝણઝણાટી ફરી વળી. pી જુવાન દેખાતી હતી – જુવાન હતી અને સુંદર એટલે ખરે

જ સુંદર હતી. ડõૉxગ Äમના મHયúુરી લૅXપનો iકાશ એના ગોળ અવયવો

પર Äપેરી તેજ અને આસમાની છાયાની મોિહની પાથરી રóો હતો. સોનેરી વાળનું ગૂંચળંુ એની ડાબી આંખને ઢાંકી ગયંુ હતું.

એના બહાર ખૂલતા બçે હોઠ વKચે પડુ ંપડુ ંથતી એક િસગારેટ િટગંાઈ રહી હતી. ~ંઘની ખાલી લંબાઈ અને વô લગભગ ખુèાં દેખાય એવંુ

એણે ]કટú પહેયúું હતું અને હવે અંગો ડોલાવતી એ મારી તરફ આવી લાગી. મારાં અંગોને સહેજ અડતી પરથાળની િકનાર પર ઊભી રહી એણે એક વાર ર]તા તરફ તાકીને ¢યંુ. પછી માથંુ {ચંુ કરી બે આંગળી વKચે િસગારેટને પકડીને મોઢામાંથી {ચકી અને એક છાકટુ ંઆYકોહોલની ગંધવાળંુ િ]મત મારા તરફ મોકYયંુ અને કóંુ:

‘બહુ વરસાદ છ,ે નિહ?’ ‘હં…હં….’ ‘જલદી રહે એમ લાગતું નથી.’ ‘એવંુ જ જણાય છ.ે’ ‘તમે વરસાદ રહે એની રાહ ¢ઈ ઊભા છો?’ મq ડોકુ ંધુણાવી હા કહી.


112525

‘તો આવો, વરસાદ રહી ~ય Oયાં સુધી મારી સાથે મારા બેડÄમમાં થોભ¢.’ હંુ કશું બોYયો નિહ. ચુપચાપ એની સામે ¢ઈ રóો. ‘નિહ?’ ‘નિહ.’ એણે ખબા {ચા કયúા અને બંને હાથ થોડા {ચા કરી ઢીલા

મૂકી દીધા. એ િbયા સાથે એના બંને ]તન થોડા છૂટા થઈ ફરી એકમેક પર િબડાઈ જતા મq ¢યા અને મq ¢યંુ એ એણે ¢ઈ લીધું હતું એટલે એ ન દેખાય એટલું જ માf હોઠને ખૂણે હસી ગઈ.

‘ખરેખર નિહ? ચાલો કSસેશન આપીશ. તમને અડધો ચાજ ú – fીસ Äિપયા. િડõકંનો ચાજ ú અલગ અને ચા ¢ઈતી હશે તો મફત.’ અને હંુ પણ એના જવંુે જ અમ]તું જ થોડુ ંએની સામે હસી

ગયો. મq એની સામે િસગારેટ ધરી, એણે લાઇટરિથ મારી િસગારેટ

પેટવી Oયારે મq કóંુ: ‘હંુ પીતો નથી.’ ‘તો દુભúાJય તમારાં.’ એ સમોની ભsતને અઢલેીને ઊભી અને ર]તા પર ધોધમાર

વહેતા પાણીના તે¢મય iવાહને નીરખી રહેતાં બોલી: ‘આ વરસાદમાં કોઈ આવી ચડ ેએવંુ લાગતું નથી. રાત બેકાર

જશે…{ઘની ગોળીઓ ખાઈ સૂઈ રહંુ, શું કહો છો તમે?’


112266

હંુ િફÇંુ અમ]તું હસવાને ખાતર હ]યો. થોડી ôણો ચુપકીની વીતી. એ દરXયાન કટેલું પાણી Hયાં

વહી ગયંુ હશે…એણે ડાબી આંખ પર ઝૂકી આવેલી લટ સમારી અને િસગારેટ પર માf બે કસ ખqKયા અને એક િન:êાસને બહાર વહેવા દીધો. દરXયાન દુિનયામાં કટેલા મહaવના – કટેલા ખોફનાક બનાવો બની ગયા હશે! હંુ ભsતનો આશરો છોડી ટÖાર થયો. ‘તમારો િડõકંનો ચાજ ú શો છ?ે’ ‘પંદર Äિપયા એક પૅગના.’ ‘બહુ કહેવાય.’ ‘આ પીઠુ ંનથી… આ અમારો ]ટSેડડú ચાજ ú છ.ે’ ‘એમ કરો – હંુ પંદર Äિપયા આપીશ, પણ િડõકં નિહ લz.

ચા પીશ. વરસાદ રહી ~ય એની રાહ ¢તો થોભીશ, પોણા કલાકથી વધારે નિહ થોભું…અથવા તમારો કોઈ ઘરાક આવી ચડશે તો જતો રહીશ.’ એણે મારો હાથ પHડયો, દાVયો અને મને Uલૅટ તરફ ખqKયો:

‘ચાલો.’ ડõૉxગ Äમનું ફિનúચર કીમતી – છèેી ઢબનું પણ કઢગંી

રીતે ગોઠવાઈને મૂકલેું હતું. િટપૉઇ પર એક મેલો નૅિTકન, {ધો વળેલો એક Jલાસ, iવાહીનો રેલો અને કારપેટ પર એક મોટુ ંભીનું ધાબું હતું. એણે હ� મારો હાથ છોડયો નહોતો. એ મને બેડÄમમાં

દોરવી ગઈ. બેડÄમ iમાણમાં સુઘડ ]વKછ હતો. ‘બેસો િનરાંતે.


112727

મq ‘રૅક’ પરથી એક ટૉવેલ ઉપાડી ખુરસી પર મૂHયો અને તેના પર બેઠો.

‘બહુ દરકાર સેવો છો?’ એણે કૉચ પર આડાં પડતાં કóંુ. ‘આવી બાબતો િવશે હંુ િબલકુલ બેદરકાર છુ.ં તમે ભીને

કપડ ે ખુરસી પર બેઠા હોત તો એ વાત મારા Rયાનમાંયે ન આવત, Rયાન ગયંુ હોત તોય હંુ ઠપકો તો ન જ દેત – મારો ]વાભાવ નથી.’ મq િખ]સામાંથી દસ અને પાંચની નોટ કાઢી એની સામે ધરી. ‘આપ¢ પછી, શી ઉતાવળ છ?ે’ ‘લઈ લો હવે – િખ]સામાંથી કાઢયા છ ેOયારે!’ અને ડõિેસંગ ટબેલ પર નોટો મૂકતાં પૂછયંુ: ‘શું નામ છ ેતમા|ં?’ ‘ફીફી!’ અને એ મારી સામે એકRયાન ¢ઈ રહી. પછી હસી,

શÄમાં હળવંુ, પછી મુHત અને બેફામ, એ હા]યમાં કશી કૃિfમતા ન હતી, મોહક હતું એ હા]ય. હંુ ખુરસી પર અઢલેીને બેઠો અને પગ લાંબા કયúા. ‘તમને િવિચf લાગતું હશે આ નામ, ખ|ં? પણ કટેલાય

મૂરખાઓને આ નામ જ પાડી દે છ!ે’ એણે પડખંુ ફેરવી કૉચ પાછળની ર]તા પર પડતી બારી

સાધારણ ખોલી. વાછટં લઈ આવતો પવનનો એક ¢રદાર ઝાપટો હંુકાર અંદર ધસી આZયો.


112828

એણે ઉતાવળે બારી બંધ કરી અને ]ફૂિતúથી કૂદકો મારી કૉચ પરથી હેઠી ઊતરી.

‘હ� એવંુ જ વરસે છ,ે મને લાગે છ ેતમે આજની રાત ઘેર નિહ જઈ શકો.’

‘ઘેર જવંુ જ પડશે.’ ‘સા|ં, સા|ં, હંુ પરાણે નિહ રોકુ.ં તમે….અને અહs રોકાવાના

દામ ચુકવવા પડ ેછ.ે આ ધમúશાળા નથી એટલું તો તમે સમજતા હશો… વા|, હંુ ચા બનાવંુ Oયાં સુધી –’ એણે િટપૉઈ તરફ આંગળી ચsધી, ‘આ મેગેઝીનનાં પાનાં ઉથલાવ¢.’ એ ગઈ. એની પાછળ િ]iંગવાળો બેડÄમનો દરવા¢

આપમેળે કશા જ અવાજ િવના બંધ થયો. એક કપ ચાની િકમંત Äિપયા પંદર. િજદંગીમાં યાદ રહી ~શે

આ iસંગ. કટેલાક iસંગો આમ તો અથúહીન, એમનાં નાણાંકીય મૂYયોને કારણે જ માf ]મૃિત પર બો¢ બનીને પડી રહેતા હોય છ.ે ખૂન, બળાOકાર, Vલૅકમેલની સOય િડટિેકટવ કથા, ફૅશન,

મુIયOવે અધúનÉ pીઓના ફોટોcાફવાળાં મેગેઝીન િટપૉઈ પર પડયાં હતાં….મq એમને રહેવા દીધા. ભsત પર, ઈલેિHટõક ઘિડયાળનો સેકSડ કાંટો ગણી શકાય

એવી રીતે સમય કાપતો હતો…એ ઝટકો ખાઈને આગળ વધતો હતો. ~ણે કોઈ એને ચાલતો રહેવા મજબૂર કરી રóંુ હોય. ફીફી ચાની ટõ,ે કકે, સેSડવીચીસ લઈ બેડÄમમાં iવેશી અને


112929

કશા જ ઔપચાિરક િશìાચાર િવના એણે ટõ ે મારી તરફ હડસેલી.

‘બનાવી લો તમારી ચા. હં મા|ં િડõકં લઈશ.’ હ� તો હંુ ટõ ેમારી સામે ગોઠવંુ અને િકટલી ઉપાડુ ંતે પહેલાં

એ Jલાસમાંની Zહી]કીનું અડધું iવાહી ગટગટાવી ગઈ. એની એક આંખ પર હ�યે વાળનું ઝૂમખંુ ઝૂલી રóંુ હતું અને

બી� આંખમાં તે જ ôણે રંગત ચડી હતી. એ મારી કYપના હતી – કદાચ. હંુ ચાના કપમાં ચમચી હલાવી રóો હતો. એ દરXયાન એણે

નીચા નમી મારા કોટના ગજવામાંથી િસગારેટનું પાકીટ ખqચી કાઢયંુ. એણે ન મારી સામે ¢યંુ, ન હસી, ન એણે ôમા માગી. એક સાહિજક વતúન તરીક ેઆ બની ગયંુ – ~ણે અમારી વKચે કોઈ વરસો જૂની મૈfી હોય! ઉપરાંત એણે મારા માટ ેએક િસગારેટ પાકીટ બહાર ખqચીને

રહેવા દીધી, પડખે પોતાનું લાઈટર મૂHયંુ અને પછી કૉચ પર બેfણ તિકયા એકઠા કરી એના પર આડી થઈને પડી. િસગારેટ પર લાંબો કસ ખqચતાં ~ણી¢ઈને છાતી ફુલાવી. એણે એમ કરતાં બçે ]તનને ]કટúની િકનાર પર ઉપર ધકYેયાં. પછી માથંુ થોડુ ંમારી તરફ કયúું, નજર તીરછી થઈ, અને હોઠને ખૂણેથી એક અદનું િ]મત વહી ગયંુ. િબચારી! મને એની દયા આવી એ આદતથી મજબૂર હતી.

એ ઓિચંતાની તિકયા પર સતેજ થઈને બેઠી. ‘મq તમને જ ે~તનું આમંfણ આTયંુ એવંુ આમંfણ હંુ કોઈ


130130

પુ|ષને આપતી નથી. હંુ એવી સ]તી નથી. મારે ધંધા માટ ેભટકવાની જÄર પડતી નથી. ધંધો મારી પાસે આવે છ.ે’ િસગારેટને હોઠ ન�ક ધરી રાખી હંુ ઉOસુક નજરે એની સામે

¢ઈ રóો. એણે પગ લાંબા કયúા અને બે આંગળી વKચે તોળાઈ રહેલી એની િસગારેટની ધુmસેર પર એક ôણ માટ ેએની નજર ખોવાઈ ગઈ.

‘તમે ભsતને અઢલેીને ઊભા હતા – એવી જ મારા ભાઈની અઢલેીને ઊભા રહેવાની અદા હતી. એ અિYજિરયામાં ટõક ઍિHસડSટમાં માયúો ગયો.’ મારી આંગળીઓ વKચે ડોલ ડોલ થતી િસગારેટને મq હોઠ

વKચે પકડી િ]થર કરી. ‘એ Hયારે બSયંુ?’ ‘આઠ વષú પર. મારો ભાઈ, મોટો ભાઈ ટõક ડõાઇવર હતો.

છસાત િદવસ સતત ટõક ચલાZયે રાખતો – ધંધો કરતો અને વીક એSડ પર ઘેર આરામ કરતો, Oયારે દર રાતે ખૂબ દાÄ પી કોઈ લૅXપ પો]ટને અઢલેી િસગારેટને ફૂHયે રાખતો. એકાદ કલાકમાં વીસ-પચીસ િસગારેટ પી – ]વ]થ થઈ ઘેર પાછો ફરતો.’ ફીફીએ ઍશટõમેાં ઘસીને િસગારેટ હોલવી. ‘એક દહાડો એક ટõક ]કીડ થઈ લૅXપ પો]ટ પર ધસી આવી

અને એ બની ગયંુ… ન બનવંુ ¢ઈતું હતું.’ એનો અવાજ થોડો ઠરડાયો, ‘તે બની ગયંુ. પછી તરતના િદવસોમાં હંુ ર]તે ચાલતી થઈ – ]ટõીટ વૉકર.’

‘ફીફી, Oયારે તારી zમર?’


131131

‘ઓહ, જવા દો, મને સંIયા તરફ નફરત છ.ે એ વખતે હંુ આ ધંધા માટ ેનાની હતી તોય…’ અણગમતી કડવી દવાનો એક ડોઝ Jલાસમાં રેડી બાકીની બાટલીમાંની દવા પર બૂચ દેતી હોય એમ ફીફીએ આ વાત અચાનક બંધ કરી કૉચ પરથી ઊતરી એ મારી સામે ખુરસી પર બેઠી.

‘તમારી ચા ઠડંી થાય છ.ે’ મે ચાનો ઘંૂટ ભયúો. એ મને ¢ઈ રહેતી હતી. એણે કકે ને

સેSડવીચ ખાવાનો આcહ ન કયúો. એણે માf કકેવાળી Tલેટને ધÇો મારી ચાના કપ ન�ક લાવી અને એક પગ પર બી¢ પગ ટsચકાવતી આંખને ખૂણેથી એકધા|ં મારી સામે ¢ઈ રહી. આ મૂક આcહને વશ થયા િવના ચાલે તેમ નહોતું. મે એક

કકે ઉપાડી ક ેતરત જ એની નજર આંખનો ખૂણો Oય� કારપેટ પર મંડાઈ ગઈ.

‘ફીફી, એક બેહૂદો ië પૂછુ?ં’ એણે માથંુ {ચંુ કરી મારી સામે ¢ઈ રહેતાં આંખથી સંમિત

આપી. ‘તq �વનમાં કોઈ Tલાિનંગ કયúું છ ે– તq કોઈ સપનું સેZયંુ છ?ે’ ‘શાનું Tલાિનંગ?’ ‘ક ેઆ ધંધો કરતાં અમુક રકમ એકઠી થાય Oયારે Hયાંક

જતા રહેવંુ. આ ધંધો છોડી કોઈને પરણી જવંુ બાળકોને જSમ આપવો….’

‘લÉ એ ઠગાઈ છ ેઅને હંુ પુ|ષ~તને િધÇા|ં છુ ંતમે પુ|ષ છો એટલા પૂરતા તમને પણ!’


131322

‘તq કટેલી બધી કડવાશ ભરી રાખી છ,ે ફીફી, તારા �વનમાં?’

‘મારા �વનમાં આળસ અને કટંાળા િસવાય કશું જ નથી. એ પોકળ છ.ે તમા|ં �વન પણ એવંુ પોકળ હશે. જરા {ડી તપાસ કરી ¢¢.’

‘પણ ફીફી, તું મોટી થઈશ – આ વાળ સફેદ થશે – ગાલ પર કરચલીઓ મઢાશે અને તારી આ મોિહની –’

‘બસ, બસ કરો. આ િચf કસમયે રજૂ કરવાની િનદúયતા ન કરી હોત તો ન ચાલત?’

‘કસમયે એટલે?’ ‘એટલે કશું જ નિહ, હંુ કોઈ સાથે ચચúામાં ઊતરતી નથી.

બાકી….બાકી…એમ ક ે મq તમને આશરો આપવા આમંfણ આTયંુ… એ આગળ બોલતી અટકી અને ઉતાવળે નીચંુ ¢ઈ ગઈ. ‘કારણ મે તારા ભાઈની યાદ તા� કરી.’ ‘એ ન ભૂલતા ક ેએ પણ પુુુ|ષ હતો.’ ‘ખ|ં, પણ, ફીફી મq Tલાિનંગની બાબતમાં ખોટુ ંશું કóંુ ક ે

તું….’ ‘શટ અપ. હંુ મારી રીતે �Zયે ~z છુ ંએ સંબંધે વાંધો હોય

તમને તો હંુ તમારી પOની, iેયસી ક ેબહેન નથી ક ેતમે મારા પર બળજબરી કરી ~ઓ. સમLયા! નાઉ, ગેટ આઉટ! નીકળો બહાર – તરત જ બહાર પડો!’ હંુ ચાનો અડધો પીધેલો કપ ટõ ેપર મૂકી ઊભો થયો. ટૉવેલ


131333

ખુરશી પરથી ઉપાડી રૅક ફqHયો અને મારાં ભીનાં કપડાં સિહત હંુ બેડÄમના દરવા~ તરફ ફયúો.

‘બેસો, દામ ચૂકZયા છ ેતો ચા પીને જ¢.’ એ ફરી કૉચ પર આડી થઈને પડી હતી. ઝૂલતી લટને એણે કાન પર લઈ લીધી હતી અને એકીટશે િવ]ફાિરત નયને મારી તરફ ¢ઈ રહી હતી. ચાનો કપ ઉપાડવાનો બહેને હંુ નીચે નXયો…છકે જ નીચા

નમી િટપૉઈ પર હાથ લંબાવી હાથ પર માથંુ ટકેવી બેહૂદગીથી હંુ એની આંખોમાં ¢ઈ રહેતાં એની આંખોમાં સમાવા િ]મત કરી ગયો.

‘ફીફી, હંુ ખરેખર િદલગીર છુ.ં’ એ હસી. મુHત અને મોહક. ‘તને અણગમતી વાત સાંભળવી ગમતી નથી, ખ|ં?’ ‘ન જવેી વાતમાં ઉ[કરેાઈ ~z એવંુ છુ ંહંુ, અણઘડ.’ ‘ફીફી, તું ખરેખર મોહક છ!ે’ ‘આવંુ તો રોજ સાંભળવા મળે છ ેઅમને.’ ‘તોય, હંુ ઘરાક નથી તારો.’ ‘કદાચ ઘરાક બનવાનાં પાંગરતાં હશે તમારામાં….આખર

પુ|ષ એ પુ|ષ…પશુ જ.’ હંુ ચા પી ઊભો થયો. એણે બેડÄમનો દરવા¢ ખોલીને પકડી રાIયો. એવી જ રીતે

ડõૉxગ Äમનો દરવા¢ ખોલી એણે મારા માટ ેપકડી રાIયો. હંુ બહાર આZયો, એ મારી પાછળ આવી.


134134

આ વખતે કોરીડોરમાં િબલકુલ અંધા|ં હતુ. ફીફીએ મારો હાથ પકડી મને ઊભો રાIયો અને મારી અડોઅડ ઊભી.

‘જુઓ,’ એ દેખાતી નહોતી. એનો hૂજતો અવાજ હંુ સાંભળી રóો. ‘એક વાત મનમાં આવી તે મનમાં જ રહી ન ~ય માટ ેકહંુ છુ ંક ેઅગિણત વે[યાઓ વૃåાવ]થા પામતી હોય છ ેઅને �વતી પણ હોય છ,ે એ વાતની ખબર નિહ હોય તમને ક ેછ?ે’

‘હંુ હવે ચચúામાં નિહ ઊત|ં, ફીફી.’ ‘એટલું એ સા|ં…મારે આ કહેવંુ હતું તે કહી નાIયંુ બસ.’ એ મારો હાથ પકડી દરવા~ તરફ દોરી ગઈ. ‘મq કóંુ હતું ન ેતમને ક ેવરસાદ નિહ અટક?ે’ ‘હંુ ~ûં છુ,ં ફીફી, ઘણા ઘણા બનાવો અટકવાના સમયે નથી

અટકતા–કસમયે ચાલુ રહે છ ે – કસમયે અટક ેછ…ે.ખેર, તું આવી વાતો નિહ સમજ.ે’ ર]તા પર લોકોની અવરજવર ઘટી હતી – ટõાિફકનો શોર

શXયો હતો. ર]તો િનજ úન નહોતો તોય સૂમસામ જણાતોહતો. એકધાયúા વરસાદની કટંાળાભરી હેલી – અનેક ]મૃિતઓથી

ભરેલા મનના િવ]તાર પર બેકાબૂ િવચારોના જવંુે તેજકણો નું અિશ]ત નૃOય…બધું એનું એ જ. પુનરાવતúનનું પુનરાવતúન! બે પગિથયાં ઊતરી વરસાદથી ભs~તાં મq ફીફી તરફ હાથ

લંબાZયો. ‘ફીફી – ગુડનાઈટ – ગુડ બાય.’ એ પણ એક પગિથયંુ ઊતરી મારી ન�ક થઈ. બહારના


131355

iિતિબંિબત iકાશમાં મq એને નીરખીને ¢ઈ. એના ચહેરા પર િ]મત નહોતું તોય હોય એવો આભાસ થતો હતો – એવી આ મોનાલીસાએ મારો લંબાવેલો હાથ પકડી દબાવતા કóંુ:

‘એક વાર િવચાર આZયો ક ેતમારા પંદર Äિપયા તમને પરત ક|ં.’

‘પછી?’ ‘પરત નિહ ક|ં. કરીશ તો તમને ગમશે નિહ.’ એણે મારા હાથને એક હંૂફાળી ભsસ દીધી. પછી એ hૂજતી

સુંવાળી મુલાયમ આંગળીઓ મારી હથેળી પરથી સરી ગઈ. ‘ગુડનાઈટ ઍSડ ગુડ બાય.’ ફરી એક pી હવાનું બાચકુ ંબની ગઈ – એક વધારાની યાદ

– એક વધારાનો બોજ! હંુ ફરી એક ડડે એSડમાંથી પાછો ફયúો. [‘િવêમાનવ’ િડસેXબર ૧૯૬૭]


131366

૬. . નાગ

નારાણબાપાની વાડીએ, આંબલી નીચે સૂકા ઘાસના પાથરણા પરથી લોકોનું ટોળંુ ઊભું થયંુ અને િવખરાવા લાJયંુ. એ રાતે કાનાનું કાશી સાથે િવિધસરનું વેિવશાળ ~હેર થયંુ.

દોઢ મિહના પછી ફેરા ફેરવી દેવાનો િનણúય Oયાં જ લેવાયો. આ બધી િbયા ચાલતી હતી તે દરXયાન મેઘ� વાડીના

ઝાંપાના દરવા~ પર બેઠો િસગારેટ ફંૂકી રóો હતો. અંદર આવી બધા સાથે બેસવાનું એને અનેક વાર કહેવામાં આZયંુ પણ કશો જવાબ ન વાળતાં, તોછડાઈથી માf ચૂપ બેસી રહી એણે િસગારેટ ફંૂHયે રાખી. ધુXમસનાં વાદળ જનેે િન]તેજ બનાવી રóાં હતાં એવો

સાતમનો ચSg િôિતજ પર તોળાઈ રóો. Hયારેક ઝાપટાંમાં ધસી આવતો, વાડીના મોલ પર લહેરાતો, વડ આંબલીમાં ગુંજતો અને થોરની ગીચ ઝાંડીમાં અટવાઈ ગજúના કરતો પવન ઘૂમી રહેતો. બધા વાડી છોડી જતા રóા, પણ મેઘ� હતો Oયાં દરવા~

પર જ બેસી રóો. માવ�એ એની પાસે જઈ એની સાથે હસીને

131377

વાત કરવાનું કયúું પણ મેઘ� ટૂકંો જવાબ આપી બેસી રóો ને વાતાવરણ વધારે ધૂંધવાયંુ. Oયાં તો આંબલી આગળ ઘાસના પાથરણાને છૂદંતી,

બળદોની ખરીઓનો અવાજ આZયો. બળદોને વાવની કૂડંી તરફ દોરી જતો કાનો આંબલીનાં અંધારાં નીચેની બહાર આZયો. એને ¢તાં જ મેઘ�નો િસગારેટ પીવા {ચો થયેલો હાથ અટકી પડયો. કાનો બળદોને દોરતો મેઘ� આગળથી પસાર થયો Oયારે મેઘ� ઝાંપા પરથી હેઠો ઊતરતાં એના દરવા~ને ડાબા હાથે ધÇો મારી વાચમાંના પPથર પર ¢રથી અફòો. કાનાએ મેઘ� સામે ¢તાંની સાથે જ મેઘ�એ સળગતી િસગારેટ એના અંગ પર ફqકી. કાનો કૂદકો મારીને પાછળ હઠયો અને િસગારેટના તણખા કપડા પરથી ખંખેયúા. પછી ‘તારી મેઘલાની…સાલા સૂવર!’ની બૂમ પાડી કાનો મેઘ� પર તૂટી પડવા ધ]યો પણ માવ�એ ઉતાવળે દોડીને કાનાને પોતાની બાથમાં ભીડી રોકી લીધો. મેઘ� વાડી બહાર, ર]તાની વચમાં, પાટલૂનના િખ]સામાં

હાથ ઘાલી ઊભેલો દેખાયો. એણે િસગારેટ સળગાવવા દીવાસળી પેટાવી Oયારે એને ભડક ેએના હાથમાંના છરાની લાંબી ધાર ચમકી ઊઠી. તરત જ આંબલીનાં અંધારાં નીચે એક તીણી હળવી રાડ

સંભડાઈ: ‘કાના!’ અને એ જ ઘડીએ કાંબીઓ રણકતી સંભળાઈ. ઓિચંતાની કાશી આગળ દોડી આવી અને દયામણે


138138

]વરે કાનાને વીનવવા લાગી ‘રહેવા દે, કાના! રહેવા દે! ભગવાનને ખાતર પાછો આવ!’ ધુXમસના એક ઘÖ વાદળાએ પોતાના આવરણમાં ચSgને

લપેટી લઈ એની કાિSત હરી લીધી. પવન પણ પોતાનાં અડપલાંને બીજ ેHયાંક દોરી ગયો હતો. વાડીની �વંત વન]પિત ]તVધ બની માનવીના િમ~જનું આ ક|ણ નાટક ¢ઈ રહી. થોડી રાહ ¢યા પછી કશું ~ણવા¢ગ ન બSયંુ Oયારે મેઘ�

ર]તા પર લાંબાં ડગ ભરતો થોરની વાડ પાછળ અÅ[ય તયો. fણે જણ એને જતો ¢ઈ રóાં. કાશી પોતાના ભાઈ માવ�ને

ખભે માથંુ મૂકી રડી પડી. ‘તું નાહકની રડ ેછ,ે કાશી! એના જવેા કટેલાય મેઘલાઓને

ચપટીમાં ભૂંસી નાખંુ.’ અને ખરેખર કાનો એવો જ હતો. એ પાંચેક વષúનો હતો

Oયારે એનાં માબાપ મરી ગયાં હતાં. પોતાનો ખાસ કઈં સગો ન થતો હોવા છતાં નારાણબાપાએ એને સગા દીકરાની જમે ઉછરેીને મોટો કયúો હતો. અOયારે કોનો વીસેક વષúનો હશે. નારાણબાપાના ચોfીસ જણના કુટુબંમાં એ સૌથી વધારે ઉપયોગી હતો. એ આખાય કુટુબંમાં વધારે વધારેમાં ભણેલો હતો. વાડી પરના મહેનતુ કામથી માંડીને મામલતદાર કચેરીના લખાણપÖીનાં અને કાયદાિન આંટીઘં◌ૂટીવાળાં કામ કાનો જ કરી શકતો. આમ તો કાનો નારાણબાપાની સૌથી નાની અને લાડકી દીકરી

કાશીને પરણે એ Hયારનું નÇી હતું. પણ એ અરસે મેઘ� આઠ


131399

વરસે આિjકાથી પાછો ફયúો. એની દોલતથી ને એના ઉપર ઉપરના દીદારથી જમનાકાકી અં~ઈ ગયાં. આંબાડાળે ટહુકતી કોયલ જવેાં વેણવાળી, ફૂટડી અને ઘાટીલી ચપળ અદાભરી કાશીમાં મેઘ�નું મન ચtટી ગયંુ. કાશીને મેળવવા મેઘ�ને ગાંઠ બાંધી. સગાંવહાલાં અને િમfોને મોકલી તે માગાં મોકલતો, નારાણબાપા અને જમનાકાકીને પોતાની અસર નીચે લેતો તેણે આકાશ – પાતાળ એક કયúાં. કાશી મેઘ�ને જ પરિણ હોત પણ નારાણબાપાના સૌથી

નાના દીકરા માવ�એ સંSયાસી બની જવાની અને કાનાએ એ ગામનું પાની કાશી મેઘ�ને જ પરણી કાનાએ એ ગામનું પાણી હરામ કરી

ચાYયા જવાની ધમકી આપી Oયારે નારાણબાપાની આંખ કૂલી. વળી કાશી પણ આખરે શરમ મેલીને જમનાકાકીના ખોળામાં hુસક ેhુસક ેરડી Oયારે ડોશીને પણ પોતાની ભૂલ સમ~ઈ. અંતે કાશી – કાનાનું વેિવશાળ થયંુ. એ પછી મેઘ� રોજ રાતે નારાણબાપાની વાડીએ આવતો તે

~ણે કશું જ બSયંુ ન હોય એમ માવ� અને કાના સાથે હસીને વાતો કરતો. એની આંખે ન ચડવાની કાશી કાળ� રાખતી. પણ Hયારેક એની ભૂખી નજર નીચેથી ન છટકી શકાય એવી પિરિ]થિતમાં કાશી મેઘ�ની આંખના અિÉની દાઝતી, મૂંઝાતી અને પરસેવે રેબઝેબ થઈ જતી. કોશ ખqચતો કાનો બળદોને દોડાવતો Oયારે વાવની પાળે


114040

બેઠલેા મેઘ�ની નજર િવિચf રીતે કાનાની ગરદન પર મંડાઈ જતી. કાશીએ એક વાર મેઘ�ની આંખોમાં એ તીર ¢ઈ લીધાં. મેઘ�ના ગયા પછી કાશીએ કાનાને કóંુ: ‘મૂઓ કાકીડાની

જમે રંગ બદલે છ.ે એનો ભ|સો ન કરતો કાના! મેન એની બીક લાગે છ.ે’ વહાલભયúું હસીને કાનો કાશી તરફ ¢ઈ રóો. તેને પોતાની

શિHતમાં િવêાસ હતો. પોણા બે મિહના પછી નારાણબાપાની વાડીએ ઢોલ પર દાંડી

પડી અને ગુલાલ ઊડવા લાJયો. pીઓનાં ટોળાં આવ~ કરવા લJયાં. ઝાંપા બહારના ર]તા પર નવાંનોખાં ગાડાં રોજ છૂટલેાં દેખાતાં. વાવની કૂડંી આગળ મોટાં મોટાં ત પેલાં સાફ થતાં. ડલેી બહારના મોટા ચૂલામાંથી બળતા લાકડાનો ધુંવાડો {ચે આકાશમાં પહtચતો. કાનો અને કાશી પરણી ઊતયúાં ને બીજ ે િદવસે બહારના

લોકો પોતપોતાને ઠામ પહtચવા રવાના થયા. તે િદવસે બપોરે મેઘ� ઝાંપાને દરવાજ ેબેઠો િસગારેટ તાણી રóો હતો Oયારે કુળદેવતાને પગે લાગી કાનો અને કાશી પાછાં ફયúાં. એમની સાથે માવ�, રતનભાભી, જમનાકાકી અને આઠકે છોકરીઓનું ટોળંુ હતું. કાશી ઝાંપામાં દાખલ થતાં જ મેઘ�ને ¢ઈ અટકી. એણે

આભલાના ભરતવાળો રંગબેરંગી કમખો પહેયúો હતો. હાથ, ગળંુ, કાન અને નાક સોનાના ભારે દાગીનાથી મઢયાં હતાં.


114411

હોઠ પરથી અમૃત છલકાતું હતું. મદભરી આંખોમાં પિરણીત �વનના પહેલા અનુભવની બેબાકળી યાદ લહેરાતી હતી. મેઘ�ને ¢તાં કાશીના હોઠ કTંયા. કીકી પર પાંપણો ઢાળી

દેતાં એણે માટીથી સાડલાનો છડેો ખqચીને ઘૂમટો તાNયો. મેઘ�ની નજર ભાતીગળ સાડલા સાથે અથડાઈને ભtઠી પડી. એ કૂદકો મારી હેઠો ઊતયúો ને આટલા બધા લોકોની હાજરીની દરકાર કયúા િવના ‘મારી શેની લાજ કાઢ ેછ,ે કાશી?’ કહેતાં એણે |ô ઝડપથી કાશીના માથા પાછળથી સાડલો ખqચતાં એનું મોઢુ ંખુèું કયúું. Oવરાથી મેઘ� તરપ ફરવા જતા કાનાને માવ�એ ફરી એક વાર હાથ પકડીને રોHયો.

‘મેઘ�!’ રતનભાભીએ રોષમાં કóંુ: ‘તું તો સાવ આિjકાના સીદી જવેો શરમ િવનાનો છ!ે’ ટોળામાંની છોકરીઓ બધી હસી પડી. કાશીએ ફરી ઘંૂઘટ નાIયો. મેઘ� પણ હ]યો અને હસતાં હસતાં એણે કાનાને ખભે લગાવી કóંુ: ‘કાના! પાઘડી અને કિેડયામાં ¢ તો તું શોભે છ ેતે! જરા અરીસામાં મોઢુ ંતો ¢ઈ આવ!’ કહેતો મેઘ� હસતો હસતો બેવડો વળી ગયો. પોતાથી કશું ન બની શક ેએવી િવિચf પિરિ]થિતમાં કાનો

મુકાઈ ગયો. એણે મેઘ�ના Zયંગ અને અપમાનના ઘા સહી લીધા….

….મેઘ� હ� વાડીના ઝાંપાને દરવાજ ે બેઠો હતો. આિjકાથી પાછા ફયúાના બધા ઢગં મેઘ�માં હતા. એણે ગરમ કપડાનું ઈpીદાર પાટલૂન, મો~ં અને બૂટ પહેયúાં હતાં. ખુèા ગળાનું અધúી બાંયનું રેશમી ખમીસ, કાંડા પર ચમકતું સોનાનું


114422

ઘિડયાળ અને માથે બહુ જ ટૂકંા વાળ હતા. એ વાળ એટલા ઘÖ હતા ક ેએમને ઓળવાની જÄર નહોતી પડતી! ઝીણી આંખો ઉપર ઝાંખરા જવેી મોટી ભમરો બારી ઉપર છત તોળાય તેમ તોળાઈ રહી હતી. ચીબું નાક, પહોળા ઝીણા સખત બીડલેા હોઠ, નીચેના મોટા જડબાને લીધે ચોરસ આગળ ધસી આવતી હડપચી, માંસલ ગરદન, ગોળ ખભા અને ]થૂળ બદનવાળો એનો દેખાવ કુતૂહલ iેરતો પણ આંખને ¢વો ભાJયે જ ગમતો. વાવની કૂડંી પર અ]વ]થ બેઠલેા કાનાની અ]વ]થતા પણ

¢વા જવેી લાગતી. ખેડૂતો પહેરે છ ેએવંુ એક માf ટૂકું ંધોિતયંુ એણે અOયારે પહેયúું હતું. હરહંમેશ સીધું ¢તી એની આંખો મોટી ]વKછ અને િનદúોષ દેખાતી. ચોરસ ખભાવાળી િવશાળ લોખંડી છાતી અને તં ]નાયુઓવાળી ગરદન પર એના અિણયાળા નાક અને મોટી આંખોવાળો ગોળ ચહેરો ખરેખર શોભતો. કટેલીય વાર સુધી મેઘ�એ અ]વ]થ કાના તરફ ¢યા કયúું.

કટંાળીને આખરે હેઠા ઊતરતાં મેઘ�એ ધીરેિથ પાટલૂનના િખ]સામાં પોતાના બçે હાથ ઘાYયા અને એક છèેું Zયંગભયúું હા]ય કાના તરફ ફqકતાં એ જતો રóો. કાનાની નજર મેઘ�ની પાછળ પાછળ ગઈ. પછી ખુèા

આકાશમાં {ચે ચઢતી એની નજર અ]વ]થ બેચેનીથી ઠાલી થઈ ગઈ. બપોરના તાપમાં ચકલીઓ ધોિરયાના પાણીમાં નાહી રહી

હતી. આંબલીની ઘટામાંથી નીચે ઊતરતાં અને ઉપર ચડતાં પારેવડાં ગેલ કરી રóાં હતાં. કળેાંની હરોળ પર રંગબેરંગી


114433

પતંિગયાંનાં દળ ભમી રóાં હતાં. આવી સુંદર બપોરે કોઈ દહાડો ન અનુભવેલી મૂંઝવણ અને બેચેનીથી કાનાનું મન દુભાઈ ગયંુ. િદવસો વીતવા લાJયા અને ઋતુઓ પોતાનો િમ~જ

બદલવા લાગી. વહેતા પવન અને વંટોિળયાના િદવસો વીOયા પછી આષાઢના

મેઘ ધરતીને ભીની ભીની કરી ગયા. નારાણબાપાની વાડીએ ધરતીને ટુકડ ેટુકડ ેiાણાંકુર પાંગરતા ગયા. કાનાએ થોરની ઝાડી આગળ પોતા માટ ેએક નાનકડી ઝંૂપડી

ઊભી કરી. કાશીએ ઝંૂપડીના મોઢા આગળ એક મોટો ઓટલો ચણી એના ઉપર વાંસની છત ઢાંકી. ઓટલાની બાજુમાં બારમાસીના છોડ લહેરાવા લાJયા. થોર પરથી કૂદી આવી અમરવેલ ઝંૂપડીની છત પર છાઈ ગઈ. કાશી આમે નારાણબાપાની લાડકી દીકરી હતી. એના ફાળે

વાડીનું રોિજદંું કોઈ કામ નહોતું આવતું. ભાભીઓ કામે ચડી હોય Oયારે એમનાં છોકરાં કાશી સંભાળતી, પણ કાનો તો િદવસરાત મહેનત કરતો, થાકીને લોથ બની રાતના એ ખાટલે પડતો Oયારે કાશી બે મીઠી વાતો કરી, એના ખુèા વાંસા પર હાથ ફેરવતી અને એ {ઘી જતો. થોરની ઝાડીમાં તમરાં એકધા|ં બોલતાં Oયારે કાશીને રાfી સ�વ ભાસતી. {ઘતા કાનાને આટલો ન�ક અનુભવી, એને પોતાના }દયમાં સમાવતી મલકાતી અને અિભમાન લેતી કાશી સુખ અને સંતોષની રાfીઓ ગાળવા લાગી.


114444

નદીનાં ધોધમાર પૂર ઊતરી ગયા પછી એના સતત વહેતા છીછરા iવાહમાં pીઓનાં ટોળાં નાહવા અને ગેલ કરવા ઊતરી પડતાં. એક બપોરના કપડાં લઈ નદીએ પહtચેલી કાશીને પાછા

ફરતાં કઈંક મોડુ ંથયંુ. છèેી pીને કપડાંની પોટલી સાથે ભેખડ ચડતી ¢ઈ Oયારે કાશીને સહસા ભાન થયંુ ક ેપોતે એકલી હતી. જમેતેમ કપડાં નીચોવી, પોટલી બાંધી, બેબાકળી બની દોડતી કાશી ભેખડ ચડી ગઈ. એનો êાસ ભરાઈ આZયો. Oયાંથી થોડ ેજ દૂર વહેતો ર]તો હતો એ િવચારે િનિíંત બની, કાશી પેલા બે મોટા ખડક બાજુમાં િવસામો ખાવા બેઠી. એની નજર નદીની રેતી પર દોડી ગઈ. કવંુે સુંદર એકાSત ]થળ હતું? ભેખડોની બે {ચી દીવાલો વKચે નદી પોતાના િકલિકલ

વહેતા iવાહ સંતાડતી શરમાતી દેખાઈ. આખરે pીનું }દય ને? એ િવચારે કાશી થોડુ ંહસી. નદીના વહેતા iવાહને પોતાની લાગણીઓના iવાહ સાથે સરખાવતાં કાશીનાં iOયેક અંગે ôોભ પામી ગયાં. સસલો પોતાના દરમાં પેસે તેમ એના મqદીરંJયા નાજુક પગ એના ઘાઘરાની ભાતીગળ િકનાર નીચે સંતાયા. ખભેથી ઓઢણીનો છડેો ઉપર લઈ એણે માથંુ ઢાંHયંુ. એ મીઠા સંકોચને જSમ આપનારી લાગણી Lયારે બેકાબૂ બની Oયારે કાશીના અûએ-એûમાં iસરેલું �વન, ~ણે એકઠુ ંથઈ એની છાતીમાં હંૂફાળી રીતે ધસી આZયંુ. િiય લાગે એવી પરવશતાના


114455

ઓિચંતા અનુભવથી િ]થર થઈ ગયેલી કાશી નદી તરફ મીટ માંડી એના iવાહને નીરખી રહી. આવી અભાન અવ]થામાં કાશીએ પોતાના જમણા હાથનું

કાંડુ ંપકડાનું અનુભZયંુ. એની lમણ કરતી લાગણીઓ ઉતાવળે પાછી ફરતાં પછડાટ ખાઈ ગઈ. કાશીએ Oવરાથી માથંુ ફેરZયંુ અને પાછળથી પોતા તરફ છકે જ નીચે નમેલા મેઘ�ને એણે ¢યો. એના મોઢા પર ખરબચડુ ંગંદંુ હા]ય મઢાઈ ગયંુ હતું. કાશી ખરેખરી બી ગઈ. બીકની મારી ઝડપથી ઊભી થતાં

એણે મેઘ�ના હાથમાંથી પોતાનું કાંડુ ંછટકાવવા ¢ર કયúુ. ‘મેલી દે – મેલી દે મને, મૂઆ, નીચ!’ ‘પણ ધીરી તો પડ.’ મેઘ� ઠડંી, ગલીચ ]વ]થતાથી કાશીની

આંખોમાં ¢ઈ રóો. ‘કઈં વાત સાંભળીશ મારી ક ેતારી જ ધડ કૂટ ે રાખીશ?’ અને મેઘ�એ બળ કરીને કાશીને પોતા ન�ક ખqચી. કાશી વાંકી વળી તરફિડયાં મારવા લાગી: ‘મેઘ�! તારે પગે

પડુ,ં મને જવા દે! તારે પગે પડુ ં– પગે પડુ!ં’ ‘કાિનયાને પગે પડને – મારે શું પગે પડ ેછ?ે’ મેઘ� દાંત

ભsસીને હ]યો Oયારે એના હોઠને ખૂણે ફીણોટી થંૂકનાં ટીપાં ઊપસી આZયાં. કાશીએ ¢રથી આંચકો મારી પોતાનું કાંડુ ંખેKયંુ. અસાવધ મેઘ� એક ગડથિલયંુ ખાઈ ગયો. પણ કાશીના

હાથની કૂણી ચામડીમાં પોતાનાં જ બલોયાંની ધાર ખંૂચી ગઈ. એ વેદનાથી કાશી બૂમ પાડી ઊઠી: ‘ઓય મા!’ અને હવે બી¢


114466

કોઈ ઉપાય નહોતો એવંુ િવચારી કાશીએ ભરાય એટલો êાસ છાતીમાં ભયúો અને પોતાની બધી તાકાત એકઠી કરતાં એણે એક લાંબી ચીસ પાડી: ‘ઓ રે – કોઈ આવો! મેઘ�એ માથંુ ફેરવી પાછળ ¢યંુ. વહેતા ર]તા પરથી પસાર

થનારની અહી લાંબેથી નજર પહtચે તેમ હતું. ¢ક ેઅOયારે Oયાં કોઈ દેખાયંુ નિહ, પણ હર પળે કોઈના દેખાવાની શHયતા ઊભી હતી. મેઘ�એ કાશીને કાંડથેી પકડી હતી Oયાંથી ધÇો મારી એને

જતી કરી. કાશી ઠોકર ખાતી, લથડતી પાછળના પથરાઓ પર {ધે માથે પડી. એને ઘંૂટણ અને કોણી પર ઉઝરડા પડયા અને કપાળ પર જખમમાંથી લોહીના રેલ વહેવા લાJયા.

‘બી� વાર Rયાન રાખજ ેકાશી!’ મેઘ�એ આંગળી ચsધતાં, ધમકી આપતાં એને કóંુ: ‘ગળે ટૂપંો દઈશ, પણ રાડ પાડવા નિહ દz – સમ�?’ {ધા માથે પડલેી કાશીના વાંસામાં એણે લાત મારી.

‘વોય!’ કહેતી કાશી બેવડી વળી ગઈ. ‘એ તારાં ‘વોય વોય’ નિહ ચાલે, સમ�? શાણી હોય તો

ટૂકંમાં સમ� જજ!ે’ મેઘ� જતો રóો Oયારે ધૂળમાં આળોટતી કાશી છૂટથી રડી

પડી. રડતાં એનું આખંુ અંગ થથરી ઊઠયંુ. રડાય એટલું રડી લીધા પછી થોડીક ]વ]થતા મળી Oયારે કાશી બેઠી થઈ. એણે કપાળેથી લોહી લૂછયંુ. કપડાંનો બો¢ ઊચકતાં કાશીને વાંસામાં, મેઘ�એ લાત મારી હતી Oયાં, કળ વળી.


114477

કાશી પાછી ફરી Oયારે બપોર છકે નમી ગયા હતા. વગડ ેરખડતાં પôીઓ ઊડી ઊડીને વાડીનાં ઝાડોનાં ઝંુડ તરફ પાછાં ફરી રóાં હતા. પણ કાશી જમે વાડી ન�ક આવતી ગઈ તેમ તેની મૂંઝવણ વધવા લાગી. રડીને સૂઝેલી, લાલ બેનલી આંખો, ઉઝરડાભયúું શરીર અને લોહીના ડાઘવાળાં કપડાં! આ કમે બSયંુ એ સૌ કોઈ એને પૂછશે, કોઈ ને કોઈ બહાનું આપતાં એના મોઢાના ભાવ એને જÄર દગો દેશે! કડેીનો છડેો આવી લાJયો અને એ સામે વાડીનો ઝાંપો

દેખાયો. વાડી તરફ ફરતાં કાશીના પગ ભારે થઈ ગયા. એનું મોઢુ ં પડી ગયંુ અને ઊભી રહી ગયેલી કાશીના પગ hૂજવા લાJયા. એણે કણેરના ઝાડ પાછળ સંતાઈને આશરો લીધો. એણે વાડીમાં દેકારો બોલતો સાંભòો. કાશીએ કણેરના ઝાડ પાછળથી નમીને ¢યંુ તો વાવની કૂડંી

આગળ બધાં જ મોટરેાં અને છોકરાંઓ ટોળંુ વળી ઊભાં હતાં. સૌ કોઈ પોતાને ફાવે તેમ રાડો પાડી વાતો કરી રóાં હતાં. Oયાં તો ટોળંુ આઘે ખસવા લાJયંુ. વKચેથી કાનો ખભા પર માટીનું હાંડલું અને હાથમાં ડાંગ લઈ વાડી બહાર આવતો દેખાયો. કાનાને ¢તાં જ કાશીના મોઢા પરથી લોહી ઊડી ગયંુ.

કણેરનાં પાંદડાંઓમાં એ વધારે {ડ ેલપાઈ. એના હાથ, પગ, હોઠ અને આંખ hૂ� રóાં. પોતે આવી હતી એ જ કડેી પર એણે કાનાને ખભે માટલું લઈ જતો ¢યો. કાનો થોડ ે દૂર ગયો હશે Oયારે કાશી કણેરમાંથી બહાર નીકળી. પાછળ ¢તી અને દોડતી


114488

એ ર]તો ઓળંગી એ ઝાંપામાં iવેશી તેવી જ વચમાંના પથરા પર એણે ઠોકર ખાધી અને ગડથિલયંુ ખાતી પડી! રતનભાભી અને જમનાકાકીએ એને પડતી ¢ઈ. દોડી

આવી એમણે એને ઊભી કરી. ‘હાય! હાય!’ રતનભાભી બોYયાં, ‘¢ તો, કટેલું બધું

વાJયંુ?’ જમનાકાકીએ હાથ ફેરવીને કાશીને કપાળેથી લોહી લૂછયંુ અને એ ટોળંુ હવે કાશીને ફરી વòંુ.

‘હાશ!’ કાશીને મનમાં િનરાંત વળી: ‘હવે કોઈ પૂછવાનું નથી ક ેઆ કમે બSયંુ!’ એનાં અંગો hુજતાં અટHયાં અને હોઠ ેફરી લાલી ચડી. વાવની કૂડંીએ રતનભાભી કાશીના કપાળ પરનો જખમ ધોઈ રóાં હતાં Oયારે માવ�એ વાત કરવી શÄ કરી:

‘કાશી! તું નદીએથી પાછી આવતી હઈશ Oયારે પાણી પીવા વાડીએ આવેલા નારાણબાપાએ થોર આગળથી કૂડંી તરફ ધ]યે આવતા ફંૂફાડતા નાગને ¢યો. અમે બૂમો પાડી વાડીને આથમણે ખૂણેથી કાનાને બનોલાZયો. કાનાએ દોડી આવી સાપ પકડવાનો લાકડાનો સાણસો ઉપાડયો અને ધોિરયાની ઠડંી રેતીમાં સરતા નાગને ફેણમાંથી પકડી પાડયો.’

‘કવેો આબાદ પકડયો?’ રામ� વચમાં બોલી ઊઠયો: ‘અને છટકવાના શું તરફિડયાં મારતો હતો એ નાગ? સાપ પકડવાની િસફત જ ેકાનામાં છ ેતે બી~ કોઈ પાસે નથી!’ કાશીને એની પૂરી ખબર હતી. એણે અનેક વાર કાનાને સાપ

પકડતાં ¢યો હતો. આજુબાજુની વાડીમાં સાપ નીકòો હોય તો


114949

એને પકડવા સૌ કાનાને જ બોલાવતાં અને એટલા માટ ેતો એણે સાપ પકડવાનો ખાસ સાણસો રાIયો હતો. કાનો કવેી રીતે સાપની ન�ક ગયો, કવેી િસફતથી એણે

સાણસો નાIયો, નાગે સાણસના હાથા પરથી ઉપર ચઢી પોતાની પૂંછડીથી કાનાના કાંડા પર કવેો ભરડો લીધો વગેરે નાગ પકડાયાની આખી વાત માવ�એ ઝીણવટથી કાશી પાસે કરી. fીસેક જણનું ટોળંુ, ચૂપ બની, નજરે ¢યંુ હતું તેનું વણúન શાિSતથી સાંભળી રóંુ.

‘અને ખરી ખૂબી તો નાગને માટલામાં નાખી ઢાંકણી બંધ કરવાની છ.ે વાલ�એ અંતમાં કóંુ: ‘એમાં જરા ચૂક થાય ક ેછૂટો થયેલો નાગ સીધો અંગ પર જ ધસી આવે.’

‘અને એ આવડત કાનામાં પૂરેપૂરી છ.ે’ રામ�એ ફરી વચમાં વાત મૂકી. રતનભાભી કાશીના માથામાં હળવો ટપલો મારતાં ટહુHયાં:

‘આના કાનામાં શું નથી?’ Oયારે એ fીસેક જણનું ટોળંુ ખડખડાટ હસી પડયંુ. કાશીએ ચારે તરફથી ]નેહભીની આંખો પોતા તરફ મંડાયેલી ¢ઈ. તરત જ એના ચહેરા પરથી ભય અણે િચંતાનું આવરણ હટી ગયંુ. એની આંખોની કીકીઓએ iકાિશત બની નૃOય કયúું. સુખદ શરમ અનુભવતી કાશી હેઠુ ં¢ઈ ગઈ.

‘નાગવાળા માટલાને કાનો નદીની પેલી પારના વેરાનમાં મેલવા ગયો છ.ે’ રામ�એ કóંુ અને પછી થોડુ ંથોભીને ઉમેયúું: ‘નાગને તે વળી માટલામાં પૂરી વેરાન જગામાં શા માટ ેમેલવા જવંુ? મને છૂટ હોય તો હંુ નાગનેયે ટીપી નાખંુ. હળાહળ ઝેરીલાં


150150

iાણી તે આપણા ભગવાન Hયારના થયા? આ તો…. આ તો…..’

‘હવે છાનો મરને વેવલા!’ જમનાકાકી રામ�ને ટૂકંો કરતાં બોYયાં: ‘બધું થતું હોય તેમ જ થાય!’

* * કાનો વાડીએથી બહાર નીકòો Oયારે સૂયú પિíમથી

િôિતજથી બહુ દૂર નહોતો. ધોરી ર]તો છોડી કાનો ભેખડ તરફ જતી કડેીએ વòો Oયારે ઠડંુ ં લીલું, ]વKછ ઘાસ એને પગમાં ગલગિલયાં કરવા લાJયંુ. કાનાએ આવા ઘાસમાં પગ ઘસીને આનંદ મેળZયો હોત, પણ ઓિચંતાની એની માનિસક પિરિ]થિતમાં ફેર પડયો હતો. એનું મન અકરણ િખç બની િવચારોને ગોથે ચડી ગયંુ. વગથી છૂટી પડલેી, બરાડતી અને બેબાકળી બની દોડતી બકરીએ પણ કાનાને એના િવચારોમાંથી જગાડયો નિહ. કાનાએ શૂSયમન]ક ચાYયા કયúું. નદીના રેતાળ પટ પર સૂતેલી વન]પિતને ઢઢંોળતો પવનનો

ઝપાટો ધસી આZયો અને ભેખડની બાજુમાં અફળાઈ, ધૂળ અને સૂકાં પાંદડાંને સાથે લેતો એ આકાશમાં {ચે ચડયો. સૂયú હેઠો ઊતરી ડુગંરાની ધાર પર બેઠો. નદીની સપાટ રેતી પર ભેખડના ઓળા લંબાઈ ગયા. Hયાંક િકલિકલ વહેતા અને Hયાંક બુદબુિદયાં બોલાવતા નદીના iવાહના દપúણમાં સંRયાની લાલી ડોિકયંુ કરતાં શરમાઈ એ શરમના લાલ iકાિશત શેરડા આખા iવાહ પર ફરી વòા.


151151

ભેખડ ન�ક આવી પહોચતાં iવાહના આ તેજપુંજ પર કાનાની નજર ઠરી. િવચારોની {ડી ગતúામાં પહtચેલું એનું મન સપાટીએ આZયંુ.

બે ખડક વKચેથી જતી અને નીચે ઊતરતી કડેી પર હ� તો કાનાએ એક જ પગ ભયúો હતો Oયાં એની Åિìએ નેમ બાંધી. કડેીની ધૂળમાં એણે કશુંક ચમકતું ¢યંુ. પગના અંગૂઠાથી ખસેડીને એણે એ ચમકતી વ]તુને પાધરી કરી. એ સોનાની વsટી હતી! ‘ખરેખર!’ કાનો મનમાં બોYયો: ‘કોણે ગુમાવી હશે?’ નીચા નમી એણે જવેી તે વsટી હાથમાં લીધી તેવો જ એણે હાથમાં આંચકો વાJયા જવંુે અનુભZયંુ: ‘અરર, આ વsટી તો કાશીની હતી!’ અને અંધા|ં થવા આZયંુ તોય કાશી હ� નદીએથી પાછી નહોતી ફરી. ‘અંધા|ં – કાશી – વsટી!!…. સાલો મેઘલો!’ એક સમાટા ધસી આવતા અને એકબી~ સાથે અથડાતા, માનિસક અરાજકતા ફેલાવતા િવચારોએ કાનાને છકે જ મૂંઝવી નાIયો. અકળાતો કાનો જવેો સીધો થવા ગયો તેવી જ…તેવી જ, ખડક પાછળથી બહાર આવેલા મેઘ�એ કાનાના ખભા પરના માટીના માટલા પર ¢રથી ડાંગ વsઝી. કાનાએ કYTયંુ નહોતું તેવંુ ઓિચંતાનું ~ણે આભ ફાટયંુ.

માટલાના ભુÇા ઊડયા. કાનાના જમણા ખબા પર ડાંગ અફળાઈ Oયાંથી ફંૂફાડતા નાગે કૂદકો માયúો. નાગ ખડકની બાજુમાં પછડાયો અને કાનાથી થોડ ેજ દૂર સાંકડી કડેી પર જઈ પડયો. પિરિ]થિતને એક પળમાં સમ� જતાં, કડેી ઊતરી જવા કાનાએ કૂદકો માયúો. પણ એક ઢીલા પPથર પર પગ મૂકતાં


151522

એણે સમતુલા ગુમાવી અને લથડયો. લથડતાં, ખડકની બાજુમાં અથડાઈ, કડેી પર એ ઢગલો થઈ પડયો. એણે Oયારે મેઘ�ને ખડક પરથી નીચો નમેલો ¢યો. કડેી

તરફ ધ]યે આવતા નાગને પણ કાનાએ એ જ વખતે ¢યો! આ તો ઘડીના એક અંશનો ખેલ હતો! કાનાએ ફાટી આંખે ¢યંુ તો સાંકડી કડેી પર હવે ઊભા થઈ

ભાગવા જટેલો સમય નહોતો. {ચી ફેણ કરી ધ]યે આવતા નાગ ઉપરિથ કૂદી જઈ,

નીચેની કડેી પર ગબડી પડવા કાનાએ જમીન પર માથંુ ટકેZયંુ અને {ચી, મોટી ગુલાંટ ખાધી. એ જ વખતે મેઘ� નીચો નXયો અને સામેના ખડકની દીવાલ

પર ડાંગનો છડેો ટકેવી, એને આડી ધરી, મેઘ�એ કાનાની ગુલાંટ અટકાવી. મેઘ�ની ડાંગ અવાજ સાથે ખડકની બાજુમાં અથડાઈ અને

બે ટુકડા થઈ કડેી પર જઈ પડી. નેમ ચૂકલેો કાનો અZયવિ]થત રીતે ખડકના પડખામાં અથડાયો અને નાગની ફેણ પર પડયો. Oયાં જ એના ખભા પર નાગે રોષથી ડખં દીધો. પોતાનું

શરીર ઊથલાવી, નાગે હળાહળ િવષ એ ડખંમાં ઠાલZયંુ. કાનાએ એને દૂર કરવાનું કયúું Oયારે બી¢ હથેળીમાં અણે fી¢ સાથળમાં ડખં દઈ નાગ ઊતરતી કડેી પર સરી ગયો.

‘તા|ં તે સOયાનાશ ~ય મેઘ�! તq આમ શા માટ ેકયúું?’ કાનો ઊભો થઈ દોડતો કડેી ચડી જઈ, મેદાનમાં આવી ઊભો. એણે દૂર મેઘ�ને ભાગતો ¢યો.


153153

અને કાનો દોડયો! જટેલી તાકાત હતી એટલી એકઠી કરી એ દોડવા લાJયો. એને ખાતરી થઈ ગઈ હતી ક ેએના �વનની એક એક પળ હવે ગણાતી હતી. પગમાં તાકાત હોય અને êાસોKüાસ ચાલતા હોય Oયાં સુધી એને દોડીને કાશી પાસે પહtચવંુ હતું. ‘કાશી!’ કાનાએ બૂમ પાડી: ‘કાશી, કાશી…કાશી,કાશી!’ અને મૂઠીઓ વાળી એણે દોડયે રાIયંુ. હવે પગમાં કાંટા વાગે તોયે શું? પડતાં-આખડતાં ઉઝરડા પડ ેઅને માથંુ ફૂટ ે તોયે શું? એ પીડા થોડી ôણોમાં હવે હંમેશને માટ ેમટી જવાની હતી. ‘કાશી, કાશી!’ કાનાએ ધરતીને પગ નીચેથી સરતી અનુભવી – શું વેગ! આંખ આડ ેલીલાં પીળાં કૂડંાળાં મોટાં થવા લાJયાં. આ તો આવી પહtKયંુ – મોત! અરે! હ� વાડી કટેલી દૂર છ?ે ‘કાશી – કાશી! ઓ કાશી!’ એક વાર વાડીએ પહtચી કાશીની છાતીએ માથંુ મેલું!! આ ઝાડ દેખાય. આ દીવાબàી દેખાય, દોડ, દોડ હ� વધારે ¢રથી દોડ! કાશી, કાશી!!’ કાનાએ બૂમો પાડયે રાખી. એને ગળે ટૂપંો આZયો અને પગ લથડયા. મૂંઝાતો êાસ છુÖો થઈ જવેો થોડો બહાર આZયો ક ે તરત જ કાનાએ ગૂંગળામણની છèેી કારમી ચીસ પાડી: ‘કા….શી!!’ ચારે તરફથી એને ઘેરી વળતાં અંધારાનાં વતúુળોએ એની છાતી પર ભsસ દીધી. કાનાએ માથંુ {ચંુ કરી, ગળે હાથ નાખી êાસને છૂટો કરવાનો iયOન કયúો અને એમ કરતાં લથિડયાં ખાધાં. નીચેના ધડના ]નાયુઓ તાકાત ગુમાવી બેઠા. એ િશિથલ બનેલા ]નાયુઓથી િનíેત બની, કણેરનાં પાંદડાં-


154154

ડાખળીઓ પર અફળાઈ, કાનો ઢગલો થઈ જમીન પર ઢળી પડયો! વાડીના ઝાંપા આગળ માવ�, રામ�, રતનભાભી, કાશી

વગેરે ભેગાં થઈ ગયાં. ‘મq ચોÇસ સાંભòંુ.’કાશીએ કóંુ: ‘કોઈ મારા નામની બૂમો

પાડતું હતું!’ ‘મq પણ સાંભòંુ.’ રામ�એ કóંુ: ‘બહુ ન�કથી કોઈ ખોખરે

અવાજ ેબરાડતું હોય…~ણે….!’ માવ�ના હાથમાં ફાનસ હતું અને સૌ મૂઢ બની ઝાંપા

બહારના અંધારામાં તાકતાં ઊભાં. થોડી વારે માવ� ફાનસ લઈ ર]તા પર આવી ઊભો અને માથંુ ફેરવી ચારે કોર ¢વા લાJયો. કાશી પણ એની બાજુમાં દોડી ગઈ.

‘મને કાના િસવાય કોણ બોલાવે?’ કાશી દયામûં મોઢુ ંકરીને બોલી અને અમ]તી જ કણેર તરફ ફરી. એ કણેરને ¢તાં જ કાશીને અંગેઅંગ ઝાળ Zયાપી ગયા

જવંુે ભા]યંુ. પેલું ચોરસ, ફીણોટી થંૂકવાળંુ મેઘ�નું મોઢુ ંકાશીની નજર સામે તરી આZયંુ! ‘બી� વાર Rયાન રાખજ ેકાશી! –’ના મેઘ�ના શVદો અષાઢની ગજúના જવેા એના કાને અથડાયા: ‘એ તારાં વોય વોય હવે નિહ ચાલે…’ એ બધું– એ iસંગ ~ણે હમણાં જ બનતો હોય, હમણાં જ બધાની વચમાં કાશીની ~ણે લાજ લૂંટાતી હોય. એ Iયાલથી બેબાકળી બની, કાને હાથ લઈ કાશી ચીસ પાડવા જતી હતી, Oયાં કોઈ પોચી વ]તુ સાથે એનો


155155

પગ ઘસાયો અને કાશી ચમકી ગઈ. એણે આઘા હટતાં રાડ પાડી: ‘માવ�!’ બધાં કાશી ન�ક દોડી આZયાં. માવ� અને રામ�એ કાનાને કણેર વKચેથી બહાર ખqચી

કાઢયો. એ કાનાનો મૃતદેહ હતો! સૌ અવાક બની ¢ઈ રóાં. Oયારે કાશી હૈયાફાટ |દનમાં

તૂટી પડી. એ |દન આજુબાજુની વાડીએ પહtચી ગયંુ અને ¢ત¢તાંમાં લોકો એકઠાં થઈ ગયાં. આખરે કાનાનો મૃતદેહ હંમેશને માટ ે આ વાડી છોડી

પંચમહાભૂતમાં ભળી જવા જઈ રóો હતો Oયારે દોડી જઈ એને રોકી રાખવાની ઇKછા કાિશએ માંડ માંડ સમાવી! અને એ રડતી જ રહી. વહેલી સવારે કૂકડા બોYયા Oયારેય કાશી રડતી હતી! તોય હ� કટેલું બધું રડવાનું બાકી હતું? હવે આખો જSમારો રડવંુ અને કામ કરવંુ! આOમા માટ ે|દન અને દેહ માટ ે કામ! સૃિìનું સંચાલન કવેી િનîુર રીતે ચાલી રóંુ હતું? બીજ ે િદવસે નારણબાપાએ સમ~વી તોય કાશી પોતાની

ઝંૂપડી છોડી ડલેામાં આવવા તૈયાર ન થઈ. જમનાકાકી અને રતનભાભી અવારનવાર િદવસે કાશી પાસે બેસી રહેતાં અને રાતે સૂતાં. કાશીના ઓટલાની બાજુમાં બારમાસીના છોડ સંRયાની મંદ લહરીઓમાં હંમેશ માફક ડોલતા અને હંમેશની માફક રોજ રાતના થોરની વાડમાં તમરાંઓ એકધા|ં ગાઈ રહેતાં. કાનાનો ઊભો કરેલો ખાટલો ઝંૂપડાની દીવાલની બાજુમાં


156156

પડયો રહેતો. એ ઝંૂપડુ ંઅને ઝંૂપડા બહારની બોલતી, ગાતી, મદભરી રાત, રોજ કાશીને િનદúય બની િરબાવતાં! અને એમ પખવાિડયાં વીOયાં Oયારે કાશી ડલેે અને વાડીએ

કામ કરતી થઈ ગઈ હતી. ‘કાનો કડેી ઊતરતાં આખડયો હશે અને માટલું ફૂટતાં નાગ

એને ડIંયો હશે,’ એવી માવ�એ કરેલી વાત સૌ કોઈએ માSય રાખી. કાનાના મૃOયુને fણ મિહના વીOયા તોય એના અક]માતની વાત લોકોની �ભ પરથી ખસતી નહોતી! અને fીજ ેમિહને રામ�એ પોતાના મનની વાત કરી: ‘કાનો

એટલો અસાવધ નહોતો. એક તો આવંુ બને નિહ અને બને તોય કાનો સહેલાઈથી નાગના મોમાં આવી પડ ેએવો નહોતો.’ રામ�ની આ વાતની કાશીએ નtધ લીધી. એ સંશયમાં તો

Hયારનીયે હતી. કાનાને કણેર નીચેથી ખqચાઈ આવતો ¢યો Oયારેથી કાશીને વહેમ તો ગયો જ હતો, પણ ન બનવાનું બની ગયા પછી હવે શું? સંશય અને હકીકત – સાચા – જૂઠાની શોધમાંથી હવે શો અથú સરવાનો હતો? ઉપર ઉપરથી તો કાશી ]વ]થ દેખાતી તોય, વાળુ કયúા પછી

એ બધાંની વચમાં બેઠી હોય અને વાતો સાંભળતી દેખાતી હોય Oયારે પણ એના મનમાં કઈં ને કઈં ગડમથલ અને વાદિવવાદ ચાYયા જ કરતાં હોય! આવા માનિસક Zયાપારો રોિજદંા બની કાશીના �વનનું અંગ બની ગયા! રોજ ¢નારને કળ ન પડ ેપણ કાશીનો ચહેરો િવિચf રીતે

બદલાયો હતો. એના સુકુમાર તંદુર]ત ચહેરા પર હ�યે એક ે


151577

કરચલી નહોતી પડી. એનાં નેfોની સSRયાનાં અંધારાં-અજવાળાંનું {ડાણ માપવા ભાJયે જ કોઈ iયOન કરતું. આખો િદવસ ચાYયા કરતી કાશી મંદ અને િશિથલ દેખાતી, પણ એની િશિથલતામાં ચોÇસ Zયવ]થા હતી, જનેે સૌએ હકીકત તરીક ે]વીકારી લીધી હતી. કોઈ એક અિગયારશના પવúની સવારે મોટા ભાગની pીઓ

અને બાળકો ગામમાં મંિદરે દશúને ગયાં હતાં. વાડીએ બધું કામ બંધ હતું. કાશી ડલેા આગળના એક મોટા લાકડા પર બેઠી બેઠી આકાશમાં ઊડતાં પારેવડાંઓને ¢ઈ રહી હતી. નારણબાપા અને ગોિવંદકાકા સsદરીને વળ દઈ રાંઢવંુ બનાવી રóા હતા. જમનાકાકી રસોડ ે લોટ બાંધી રóાં હતાં. Oયા લાલ� ¢ગી સાપનો કરંિડયો લઈ, મોરલી વગાડતો વાડીમાં દાખલ થયો. કાશીથી થોડ ે દૂર ખાતરના ઢગલા આગળ એક પPથર પર

બેસતાં લાલ� ¢ગીએ કરંિડયા પર બાંધેલી ફૂમતાંવાળી દોરીની ગાંઠ છોડી કરંિડયાનું ઢાંકûં ઊચંુ કયúું. એણે મોરલી વગાડી અને કરંિડયાને આંગળીથી ટકોયúો એટલે ફેણ {ચી કરી નાગ મોરલી સામે ડોલવા લાJયો. કાશીએ લાકડા પર ફરતા ડોલતા નાગ પર મીટ માંડી. ‘ગગી!’ લાલ� ¢ગીએ પૂછયંુ: ‘છોકરાઓ Hયાં ગયા?’ ‘બધા ગામમાં મંિદરે ગયા છ.ે’ નાગ ફેણ સંકોરી પાછો કરંિડયામાં પેસવા જતો હતો તેને

લાલ�એ ચપટી વગાડી સ~ગ કયúો. ‘ગગી! નાગને દૂધ પા. પુNયે થશે. આજ ેઅિગયારસ….’


158158

‘જમનાકાકી રસોડ ે છ,ે Oયાં ~.’ કાશીએ િબલકુલ નીરસતાથી જવાબ વાòો અને પાછી આકાશમાં ¢તી બેઠી. લાલ�એ કરંિડયાને ઢાંકûં દીધું. એ રસોડા તરફ વòો

Oયાં તો એની નજર રાંઢવંુ બનાવતા નારાણબાપા પર પડી. ‘કાં બાપા? શું ચાલે છ?ે’ કહેતો એમની સામે બેસતો લાલ� બીડી પેટાવી એમની સાથે વાતે વળJયો. વાડી પર આજ ેબધે જ િનિ\bય સુ]તી ફરી વળી હતી. એના

દૂરના બોલતાગાતા Hયારાઓ આજ ેચૂપ હતા. કાશી આકાશમાં ¢ઈ ¢ઈને થાકી Oયારે એની નજર સાપના કરંિડયા પર પડી અને તરત જ એના મનની ગડમથલ ચાલુ થઈ: ‘આવો જ નાગ કાનાને કરડયો હતો – આવો જ હશે! મq તો એને ¢યોયે નહોતો. પણ એમાં નાગનો શો વાંક? એ ઓછો જ કાનાને ઓળખતો હતો? અને ઓળખતો હોત તો એ કાનાને કરડત નિહ – કોનો એવો હતો – એવો સQગુણી!’ કાશીની આંખમાં ઝળઝિળયાં ઊબરાયાં. પાસે કોઈ નહોતું એટલે એણે છૂટથી આંસુઓ વહેવા દીધાં. લાકડા પરથી ઊઠી કાશી કરંિડયા પાસે આવી ઊભી અને

િ]થર નયને ¢ઈ રહી. પછી કરંિડયાની છકે ન�ક બેસી જતાં એણે એનું ઢાંકûં {ચંુ કયúું અને ઉતાવળે દૂર હટી ગઈ, પણ નાગ ન તો કરંિડયામાંથી બહાર નીકòો. ન એણે ફેણ {ચી કરી. કાશીએ થોડુ ંઆગળ નમી કરંિડયાને આંગળીથી ટકોયúો તેવો જ નાગ ફેણ ચડાવી, કરંિડયામાંથી {ચો થતાં કાશી સામે ¢ઈ રóો.


159159

કાશીના ગાલ પર આંસુઓ સુકાઈ ગયાં. એ િવ^વળ આંખે ડોલતા નાગની આંખોમાં ¢ઈ રહી. એમ ¢ઈ રહેતાં એનાં અંગેઅંગ પર કપંારી ફરી વળી. એના કાન પર, ડોક પર અને મોઢા પર ગરમીની લાલી છાઈ ગઈ. એના સાંકડા સુકુમાર હોઠ ઊઘડતી કળીની પેઠ ે િ]મતમાં ખૂલી ગયા. એણે જમણા હાથને નાગની સામે ધરી રાખી ચપટી વગાડી. તરત જ નાગ વધારે {ચો થયો અને સીનો બહાર કાઢતાં એણે કાશીના હાથ પર ફેણ ફqકી. કાશીએ ઝડપથી પોતાનો હાથ ખqચી લીધો અને fણ મિહને પહેલી વાર િકલિકલ હા]ય કાશીના દાંત વKચેથી સરી પડયંુ. આ ડોલતા નાગ સામે કાશીનું }દય મુJધ બની ડોલી રóંુ. Oયાં તો કાશીને કોણ ~ણે શું સૂઝયંુ – એણે ઓિચંતાનો

કરંિડયામાં હાથ નાIયો. સાપે ચપળતાથી નીચે નમી કાશીના હાથની ટચલી આંગળીને મોઢથેી પકડી. એની કશી દરકાર ન કરતાં કાશી નાગને કરંિડયામાંથી ઉપાડી ઊભી થઈ. કાશીના કાંડાની મુલાયમ ચામડી પર નાગનું બદન સરી રóંુ. નાગે એના કાંડા પર ભરડો લીધો Oયારે કાશીના હાથમાં ઝણઝણાટી ઉQભવી. કાશીએ આંખ મsચી ને એ ઝણઝણાટીને પોતાના સારાય બદનમાં ફેલાવી દીધી. કાશીએ ડાબા હાથથી એને પંપાòો. Oયારે નાગે પોતાની

પકડ ઢીલી કરી અને ફેણ {ચી કરી ડોલતો, એ કાશીની આંખોમાં ¢ઈ રóો. એવે વખતે મેઘ� વાડીમાં દાખલ થયો. ડલેા આગળ વળતાં

જ એણે કાશીને નાગ સાથે રમતી ¢ઈ. મેઘ�ના હાથમાંથી


160160

નેતરની સોટી જમીન પર પડી ગઈ: ‘કાશી!’ એણે બૂમ પાડી: ‘આ તું શું કરે છ?ે’ કાશીએ {ચંુ ¢યંુ. એના મોઢા પર હ� પેલું ઉ\માભયúું હા]ય

ધૂમી રóંુ હતું. ઝેર નથી, કરડવાના દાંતે એને નથી – ¢!’ કહેતાં એણે સાપ પકડલેો હાથ લાંબો કરી, નાગની ફેણ મેઘ� સામે ધરી. નાગ વધારે {ચો થયો અને મેઘ� તરફ લંબાયો.

‘ના, ના!’ કહેતો મેઘ� પાછળ રóો. એના હોશહોશ ઊડી ગયેલા દેખાયા: ‘ના,ના, એને મેલી દે, કાશી, એની મેલી દે!’

‘અરે! પણ આ તો ગલૂિડયા જવંુે સાવ અપાપ છ!ે’ કહેતી કાશી મેઘ� તરફ આગળ વધી. પાછળ હટતાં મેઘ� ખાતરના ઢગલા પર પડયો. એનું મોઢુ ંબીકથી ખૂલી ગયંુ. એને કપાળે પસીનાનાં ટીપાં ~Xયાં. એ ઉતાવળે ઊભો થયો અને ઝાંપા તરફ ભાJયો.

‘તું નાહકનો બીએ છ ે મેઘ�! અહs આવ, તને બતાવંુ.’ ભાગતા મેઘ�ને સંબોધતાં કાશી બોલી: ‘હંુ એને પકડી રાખંુ ને તું એને શરીરે હાથ ફેરવ. તારી બીક જતી રહેશે!’ પણ મેઘ� કાશીનું સાંભળવા ઊભો નહોતો રóો. Oયાં તો રતનભાભી અને છોકરાંઓનું ટોળંુ વાડીમાં દાખલ

થયંુ. બધાંએ કાશીના હાથમાં સરતો નાગ ¢યો. ‘આ શું ગગી?’ રતનભાભી ગંભીર થઈ બોYયાં : ‘ગાંડી તો

નથી થઈ ને?’ કાશી િફÇી પડી ગઈ. એણે નાગને કરંિડયામાં મૂHયો અણે

ઉપરથી ઢાંકûંક દીધું.


161161

છોકરાઓ દોડીને નારાણબાપા આગળ પહtચી ગયા: ‘બાપા, બાપા!’ બધાં એકીસાથે બોલતાં હતાં: ‘કાશી સાપથી બીતી નથી. એણે સાપને હાથમાં પકડયો હતો!’ Oયાં તો કાશી પણ બાપા આગળ આવી છોકરાંઓ વKચે

બેઠી. ‘હq લાલ�કાકા!’ એણે લાલ� ¢ગીને પૂછયંુ: ‘તમે આવા

ઝેરીલા નાગને કમે પકડતા હશો?’ ‘એને વશ કરવામાં તો મંતર ~Nયા વગર એ ન પકડાય

ગગી!’ લાલ� બોYયો: ‘ધરતી પર ફરતા સૌ �વોનો એ દેવતા. પહેલાં તો એને રીઝવવો પડ!ે એને પકડવો એ નાનીસૂની વાત નથી!’ Oયાંથી થોડ ે જ દૂર ભેખડ પર લાલ�નું ઝંૂપડુ ં હતું. એ

અને એની બાયડી ગોમી ચીભડાં વાવી ગુ~રો ચલાવતાં. એમને છોકરાંછયૈાં નહોતાં. ગોમી ચીભડાં વેચવા ગામમાં જતી Oયારે લાલ� સાપનો કરંિડયો લઈ માગવા નીકળી પડતો. વરસોથી એમનો �વનZયવસાય Hયાંય ઠરડાયા િવના આક એકધારો ચાYયા કરતો હતો. હવેથી કાિશ લાલ�ને ઝંૂપડ ેઆવ~ કરતી થઈ ગઈ. નદીમાં

નાહવા અને કપડાં ધોવાને બહાને એ ગોમીમાને ઝંૂપડ ેજવાનું ચૂકતી નિહ. વાતો કરતાં હર કોઈ વાતને ફેરવી તે અંતમાં તો એક જ ië પૂછતી: ‘લાલ�કાકા નાગને કમે પકડ ેછ,ે મા?’ ગોપી પણ શÄમાં જતંરમંતર અને કાળી ચૌદશની સાધનાની

વાતો કાશી પાસે કરી, પણ કાશી જમે વધારે ગોમી પાસે


161622

આવતીજતી થઈ, એમનો સહવાસ વધારે િનકટનો થતો ગયો તેમ ગોમીની વાતમાં વધારે અને વધારે ફેર પડતો. અને જતંરમંતર અને કાળી ચૌદશની સાધનાની વાત સાવ ઊડી ગઈ.

‘ખૂબી માf એની ફેણ પકડવામાં છ.ે’ ગોમીએ કóંુ: ‘અને એની આવડત તારા કાકા પાસે છ.ે’ એક સાંજ ેનારાણબાપાની વાડીએ ફરી પાછૌ સાપ દેખાયો.

નાગ નહોતો પણ કાબરચીતરા ભાઠાવાળો એ કાનાના નાગ કરતાંય વધારે ~ડો અને મોટો હતો. ડલેા આગળ રામ�એ એને લાકડાના સાણસાથી પકડયો. તો ખરો, પણ એને પૂરો કરવા ગોિવંદકાકાએ જ ેલાકડી વsઝી તેના ઘામાંથી સાપ સરી ગયો અને એ લાકડી સાણસા પર અથડાતાં રામ�થી સાણસો ખૂલી ગયો અને સાપ ભાJયો. કાશીએ લાકડાનો સાણસો રામ�ના હાથમાંદથી છીનવી લીધો અને સાપ પાછળ દોડી. ખાતરના ઢગલા આગળ કાશીએ સાપને આબાદ જકડયો. રામ� દોડી આવી એને કૂટી નાખવા જતો હતો તેને કાશીએ રોHયો:

‘લાલ�કાકાને આપી આવીશ – એનું કામ થઈ જશે.’ કાશી બોલી.

‘પણ આ કઈં નાગ નથી!’ ‘લાલ� પાસે આવો જ એક હતો. એ ગયે મિહને મરી ગયો.’

કાશી બોલી અને એણે માટલું મગાZયંુ. કાનો અજમાવતો એ જ િસફતથી એણે સાપને માટલામાં દાખલ કયúો અને તેના ગળા પર ઢાંકણીને સsદરીથી બાંધીને બેસાડી. સૌની �ભ પર કાનાનું નામ હતું, પણ કાશી હાજરીમાં કોઈ કાંઈ બોYયંુ નિહ…..


161633

….’ના, મારે તો આએજ ેજ ¢વંુ છ ેક ેતમે કમે સાપ પકડ છો અને કવેી રીતે એના દાંત કાઢો છો. એ ¢યા વગર હંુ અહsથી ખસવાની નથી!’ બીજ ે િદવસે લાલ�ને ઝંૂપડ ે કાશી હઠ લઈ બેઠી Oયારે લાલ� ¢ગી ચલમ બાજુમાં મૂકતો ઊઠયો. એણે માટલું ભાંJયંુ અણે છટકવા દોડતા સાપને પકડવાથી

માંડીને તે દાંત કાઢવા સુધીની બધી િbયા એણે કાશીને બતાવી. કાશી લાલ� ¢ગી પાસેિથ નાગની ફેણ દબાવવાની બે

ખૂણીઆવાળી નાની લાકડી, બે fણ લોઢાનાં અને લાકડાંના િવિચf સાધનો અને કટેલીક જડીબુÖીઓ લઈ વાડીમાં પાછી ફરી અને એ સીધી પોતાના ઝંૂપડાંમાં જતી રહી. એક વાર લાલ� ¢ગી સાથે અરધો િદવસ નદીની પેલ

પારના વેરાનમાં રખડીને કાશીએ પહેલો સાપ પકડયો. અને એના દાંત ખqચી કાઢયા. પછી તો ઘણી વાર એ એકલી અને છાની છાની વેરાનમાં ભમવા જતી અને સાપને શોધતી ફરતી. સાપ પકડવાની ધૂને કાિશનો કબ¢ લીધો હતો. લાકડાના એક માf નાના ટુકડાની મદદથી કાશી સાપને પકડી

લેતી. આંગળાં અને અંગૂઠા વKચે સાપનાં જડબાંને મજબૂત રીતે દબાવી, એક ઘડીમાં તો એ એના દાંત કાઢી લઈ લોહીનીતરતા મોઢામાંથી એનું િવષ નીચોવી લેતી! આજુબાજુનાં વાડી, ખેતરોમાંથી અને Hયારેક તો દૂરથી ન પકડાતા અને ભાગતા ફરતા સાપને પકડવાનાં કાશીને તેડાં આવતાં. અંધારી રાતે મશાલ ક ેફાનસને અજવાળે કાશી સાપ પકડતાં ડરતી નિહ. નારાણબાપાની વાડીએ મેઘ�ના ડલેામાં એક રાતે નાગે


164164

દેખાવ દીધો. મેઘ� નારાણબાપાનો ભfી¢ થતો અને એમની વાડીએ રહેતો. નાગને ¢તાં જ, ~ણે એને કોઈ તલવારથી વાઢયો હોય એવી રાડ પાડતો મેઘ� લsબડાનું થડ ચડી એની ડાળીએ જઈ ઊભો. લોકો એકઠાં થયાં. બરોબર zબરા આગળ ગૂંચળંુ વાળી નાગ િનરાંતે સૂતો હતો. નારાણબાપાએ પેટõોમેHસ સળગાવી એટલી વારમાં તો કાશી પણ દોડતી આવી પહtચી.

‘આ તો મેઘ�નો ડલેો છ ે– એ Hયાં ગયો?’ કાશીએ પૂછયંુ. ‘એ રóો, લsબડા ઉપર!’ એકબે જણ મેઘ� તરફ આંગળી

ચsધતાં, હસતાં બોYયા. કાશીએ ઉપર ¢યંુ. અOયારે મેઘ�એ એકમાf લqઘો પહેયúો હતો. એને છાતીએ,

પેટ ેઅને ખભે બરછટ Äંવાટી હતી. પેટõોમેHસને અજવાળે મોટી ભમરોવાળો એનો ચહેરો, વારે ઘડીએ નીચંુ ¢તો Oયારે, વાંદરા જવેો દેખાતો. કાશીને આ iાણી તરફ ઘૃણા ઊપ�.

‘એને ખબર નથી,’ કાશીએ કóંુ: ‘ક ેસાપ સહેલાઈથી ઝાડનું થડ ચડી શક ેછ!ે’

‘ના,ના’ ઉપરથી મેઘ�એ રાડ પાડી: ‘નિહ, નિહ!’ અને મોટી મજબૂત ડાળ પર એ અ]વ]થ બની પાછળ હટયો.

‘શું ના, ના, અને નિહ, નિહ!’ કાશી ઓઢણી નીચેની લાકડાનો ટુકડો કાઢતાં બોલી: ‘અહsથી તને કોણ કરડ ેછ?ે’

‘નિહ, નિહ!’ મેઘ�એ ફરી બૂમ મારતાં કóંુ: ‘મારે એમ નથી મરવંુ!’ વાકુ ંવળવા જતી કાશી આ સાંભળતાં જ ચમકી અને સીધી


161655

થઈ ગઈ. મેઘ� તરફ ¢તાં જ એના મોઢા પર કકúશ કરચલીઓ જડાઈ ગઈ.

‘શું કóંુ તq?’ ‘મારે આમ નથી મરવંુ – નથી મરવંુ મારે આમ! હંુ અહsથી

હાYયો જઈશ, આિjકા ભાગી જઈશ, પણ પણ હંુ સાપ કરડવાથી નિહ મ|ં!’ રાડારાડ કરતા, hૂજતા મેઘ�એ ઉપરની નાની ડાળીને હાથ લાંબા કરીને પકડી અને ¢રથી નીચી નમાવી. સુકાં પાદડાં, પેટõોમેHસને અજવાળે તેજનાં પિતકાં બની ખરવા લાJયાં.

‘એમ ક?ે’ ગવúથી કમર પર હાથ મૂકતાં, કાશી તુKછકારથી મેઘ� સામે ¢તી બોલી.

‘હાYયો શું કામ ~ય છ,ે ભાઈ! હ� તો જુવાન છો. પરણવંુ નથી?’

‘પણ વાતે શું કામ વળગી છો, ઝટ એને પકડ ને?’ મેઘ� ઉપરથી બરાડયો.

‘એનાથી શું કામ બીએ છ ેતું? એ મારા હાથમાંથી છટકવાનો નથી!’ zબરા મારા હાથમાંથી છટકતો નથી, સમLયો?’ કાશીએ નાગના ગૂંચળા પર કાંકરો ફqHય. નાગ જવેો કૂદકો

મારીને ઉબરા બહાર પડયો તેવી જ કાશીના હાથમાંના લાકડાના ટુકડાથી એની ફેણ દબાઈ ને ]થિગત થઈ ગઈ. નીચલાં જડબાં નીચે આંગળી અને ઉપલા ઉપર અંગૂઠો સેરવી નાગના મોઢાને પકડમાં લેતી કાશી ઊભી થઈ. એણે િસફતથી પૂંછડી પગના


166166

અંગૂઠા નીચે દબાવી. ¢ત¢તામાં કાશીએ એના દાંત કાઢી લીધા. તરફિડયાં મારતા શરીરવાળા અને લોહીનsગળતા મોઢાવાળા

નાગને કાશી પોતાને કાંડ ેવsટાળતી પાછી ફરી. પૂનમની રાત હતી. ધુXમસી વાદળાં ચSgને વારે ઘડીએ

દૂભવી જતાં હતાં. ધીરો વાતો સમીર વૃôોના કાનમાં છાની વાતો કરી સરતો જતો હતો. કાશી વાડીમાં iવેશી Oયારે વાવની ભsત પર ચડી ગયેલી ચમેલીની સુવાસ એના ઉપર ઊતરી પડી. કળેાંનાં ઝંુડ પર પગલાં મૂકી ચાલી આવતી લહરીએ એને માથેથી ઓઢણી ખસેડી. કાશી પોતાના ઝંૂપડાને ઓટલે આવીને બેઠી. ઓઢણી ઉતારી

એણે બારણાંના અંધારામાં ફqકી અને વાડીના Hયારાઓ પરથી ભીની સુગંધ લઈ દોડી આવતી પવનની લહરીઓને એણે પોતાની ખુèી પીઠ પર અફળાવા દીધી! ફૂલ જવેાં હલકાં અને પાતળાં ઝાકળનાં વાદળાંવાળી આવી

અનેક ચાંદની રાતો કાશીને યાદ આવી. એ છકે નાની હતી Oયારથી તારા, ચાંદની, પવન, વરસાદ, ફૂલ, સુગંધ, ગીત અને હા]ય! અહs આ વાડીમાં અને કાશીના �વનમાં ખરેખર તો iકાશ, સુગંધ, હા]ય િસવાય બીજુ ંકશું ન હોવંુ ¢ઈએ! પણ ન હોય એ આZયંુ Hયાંથી? કોઈક એને લાZયંુ? આ ઠડંી, િનદúય લાગણીઓની સતામણી!! ‘ઓય, મા!’ કાશી ઢચંણ પર માથંુ મૂકી રડી પડી. રડતી રહી! અને એ

રડતી રહીએ દરXયાન નાગે કાંડા પરથી પોતાની પૂંછડી સેરવી


167167

કાશીની ડોકમાં ભેરવી અને ડોક પરથી સરતી પોતાની પૂંછડીને છકે નીચે ઉતારી નાગે કાશીની છાતી પર ભરડો લીધો. એક ôણ, માf એક જ ôણ, કાનો કાશીની સામે ઊભેલો

દેખાયો. Oવરાથી ઢsચણ પરથી માથંુ {ચંુ કરતી કાશી ચમકી અને

બાવરી બની. છાતી પર લેવાતા ભરડાનો એને Iયાલ આZયો ક ેતરત જ એણે એક આંચક ેનાગને ડોક પરથી સેરવી હાથ પર લઈ લીધો: ‘બેશરમ!’ લL~ અને ôોભભયúો એ શVદ કાશીના મોઢામાંથી સરી પડયો. મીઠા ôોભભયúા ગુ]સાવાળી કાશી ઝંૂપડામાં દોડી જઈ, ખાટલે જઈ પડી. અહs હંૂફાળંુ અંધા|ં હતું. દુિનયાની આંખો આ ઝંૂપડામાં iવેશી શકતી નહોતી. ખાટલા પર સૂતાં સૂતાં એણે છૂટથી નાગને પોતાના બદન પર

સરવા દીધો – ફાવે Oયાં એને ભરડો લેવા દીધો! આંગળીઓ અને અંગૂઠામાં કળ વળી Oયાં સુધી એણે નાગની ડોકને હાથમાં પકડી રાખી. એ દૂધ પીતો નહોતો થયો Oયાં સુધી એનામાં જગંલની તાકાત હતી. એના ભરડામાં અOયારે છૂદંી નાખે એવો મીઠો હંૂફાળો ]પશú ભયúો હતો! વહેલી પરોઢ ેકૂકડા બોYયા અને કાશી થાકી Oયારે એણે નાગને કરિડયામાં જવા દીધો! આ બનાવને બીજ ે િદવસે કાશીની ચાલમાં ન ધારેલી ગિત

iવેશી. એના ચહેરા પર મેઘધનુષના રંગોવાળા ભાવો લહેરાવા લાJયા. એ સવારનાં એનાં કામોમાં ભાન અને બેભાનપûં, ચોકસાઈ અને લાપરવાહી એકબી~ સાથે એવાં તો ભળી જતાં ક ેરતનભાભીએ તરત જ એની નtધ લીધી.


168168

‘અરે! વાહ રે કાશીબહેન! આજ ેકઈં ખુશ દેખાવ છો? કાલ રાતે મોટો િશકાર પકડયો તેથી ક ેશું? સાંભòંુ ક ેમેઘલો બહુ બી ગયો હતો? એ તો અહsથી ~ય છ ેઆવતી કાલે. થોડા િદવસ શહેરમાં રહેશે, પછી જશે આિjકા.’ કાશી એક ેશVદ બોિલ નિહ. થોડુ ંથોભતી એ પાછી પોતાને

કામે લાગી. નમતા બપોરે કાશી નદીએ ચાલી Oયારે કોઈને ખબર નહોતી

ક ેઆઢણી નીચે સંતાડી એણે ગઈ કાલના પકડલેા નાગને સાથે લીધો હતો. એણે નદીએ પહtચતાં બને તેટલું મોડુ ંકયúું. એણે ધાયúું હતું તેમ અOયારે એકયે pી Oયાં નહોતી. કાશીએ ચારે તરફ ફરી ¢ઈ કોઈ નહોતું તેની ખાતરી કરી. પછી કપડાં ઉતારી પાણીમાં પડી. જ ેનેતરના દાબડામાં એણે નાગને પૂયúો હતો તે દાબડો એણે iવાહથી થોડકે જ દૂર, કપડાં પાસે એક પPથર પર મૂHયો. કાશી Lયાં નહાવા પડી હતી તે iવાહ છકે ભેખડની બાજુમાં

થઈને જતો હતો અને Oયાં સાથળ{ડાં પાણી હતાં. સાંજ સોહામિણ બની ઊતરી પડવાની તૈયારીમાં હતી. આéજન ન�ક આવે એમ સામેની ભેખડના ઓળા કાશી તરફ લંબાતા, એને ભેટી પડવા ચૂપકીથી આવી રóા હતા. iવાહના ]વKછ ધોધને પોતાનાં તé અંગો પર વહેવા દઈ કાશીએ આકાશમાં ¢યા કયúું. એક શકરો િશકારની શોધમાં {ચે આકાશમાં ચÇર મારી રóો હતો. કાશી નહાતી હતી તે ભેખડની ટોચ પર ~રના ઝાડમાં બુલબુલોનું ટોળંુ ગાનમાં તૂટી પડયંુ હતું. બુલબુલો,


161699

ચકલીઓ અને પારેવડાંઓ સાથે સનRયાની ગુલાબી લહરીઓ પણ ઊડી રહી હતી અને કાશીનાં અંગો પર નાગની પેઠ ેસરતો, એને પંપાળતો અને ગલગિલયાં કરતો પાણીનો iવાહ વહી રóો હતો. કાશી iવાહમાં એક પPથર પર ઊભી થઈ એણે ôોભભયúા

કુતૂહલથી પોતાનાં અંગો તરફ ¢યંુ. ખભેથી વô પર, Oયાંથી પેટ પર અને સાથળ પર પાણીના રેલા, નાગ જમે વાંકાચૂકા થતા વહી જતા એણે ¢યા. તરત જ એની છાતીમાં હંૂફ ધસી આવી. એનું }દય ¢રિથ ધબકવા લાJયંુ. સંકોચથી શરમાઈ કાશી વાંકી વળી Oયાં માથાના ભીના વાળ અસંIય નાગણો જવેા બાજુમાં ઝૂલી રóા. કાશીના હોઠ પર એક િ]મત િવક]યંુ. એણે હળવેથી નેતરના દાબડા તરફ, આંખને ખૂણેથી છાની નજર ફqકી. પણ એ નજર, એ જ ઘડીએ છોભીલી બની. કાશી ચમકી,

અને પોતાનાં કપડાં પર કૂદી. પણ મેઘ�એ એનાં કપડાં આગળ જ એને બાવડથેી પકડી. ‘કાશી!’ દાંત વKચેથી ગંદંુ હસતાં એ બોYયો : ‘બોલ, હવે શું

કહે છ?ે’ આ િવôેપથી એક ôણ માટ ે િખç બનેલી કાશી આખરે

િનભúય બની મેઘ� સામે તાકતી ઊભી. ‘બોલ, શું કહેવંુ છ ેતારે?’ એને બાવડથેી હલાવતાં મેઘ�

ફરી હ]યો. ‘હંુ તારાથી ડરતી નથી મેઘ�!’ ‘તો સા|ં! તારા માટ ેએ બહુ જ સા|ં છ!ે’


170170

એણે કાશીનો ખભો દાVયો અને મોટથેી હ]યો. સામેની ભેખડ પર એનો એક હળવો પડઘો પડયો. એક તેતર ચીસ પાડતું ઊડી ગયંુ.

‘બૂમો નથી પાડવી?’ કહેતો મેઘ� એને ન�ક ખqચવા લાJયો.

‘ના,’ કાશી પાડવી?’ કહેતો મેઘ� એને ન�ક ખqચવા લાJયો.

‘ના,’ કાશી હ�યે ]વ]થ હતી: ‘પણ તું સંભાળજ.ે’ કહેતાં એણે બાજુના પPથર પરના દાબડાને ¢રથી લાત મારી. એનું ઢાંકûં ખૂલી ગયંુ. નાગ કૂદકો મારી બહાર ધ]યો.

‘સાપ, સાપ!’ મેઘ� કાશીને છોડી ભાJયો, ર]તામાં, પPથર પર અથડાયો અને {ધે માથે પડયો. એ ભીને કપડ ે રેતી પર દોડતો દેખાયો. કાશીએ િનરાંતે કપડાં પહેયúાં. વાળ નીચોવીને સૂક ે કપડ ે

ધ]યા. પછી એવી જ િનરાંતથી વાળની ગૂંચ કાઢવા બેઠી. આખરે અંબોડો વાળી એ ઊભી થઈ અને ખાલી દાબડો બગલમાં લેતાં એ આગળ ચાલી. ભેખડ ચડવાને ર]તે કાશી આવી પહtચી Oયારે સૂયú આથમી ગયો હતો. સંRયાના રંગ ઘેરા બનતા હતા. કાશી ભેખડ ચડવા જતી હતી Oયાં જ કડેી ઊતરતા નાગને

એણે ¢યો. એ હસતી ઊભી રહી ગઈ. ‘આટલે સુધી એનો પીછો લીધો?’ કહેતી એને ઉપાડવા કાશી

વાંકી વળી તેવો જ નાગે ફંૂફાડો મયúો અને એની સામે ધ]યો.


171171

કાશીની ચપળ, નાગપકડ ુઆંખોએ તરત જ ¢ઈ લીધું ક ેએ તો દાંતવાળો કોઈ બી¢ જ ઝેરીલો નાગ હતો. કાશી કૂદકો મારી પાચળ હટી. નાગ ફેણ {ચી કરી થોડો

થોWયો, પછી નેમ બાંધી કૂâો. કાશી ફરી પાછી હટી અને પાછળ હટતી ગઈ. એમ સંભાળીને હટતાં કાશીએ એક હલકો લાંબો પથરો ઉપાડી લીધો. રેતી છોડી કઠણ પથરાવાળી જમીન પર કાશી પહtચી. નાગે પોતાની લાôિણક ઢબની એક પથરા પરથી વળાંક લીધો Oયારે કાશીએ એવી જ ઝડપથી એને ફેણથી દાબી દીધો અણે એક ôણમાં આંગળી અને અંગૂઠાથી એનાં જડબાં પકડી એને કાબૂમાં લઈ લીધો. દાંત કાઢવાનાં સાધન સાથે નહોતાં. કાશીએ િસફતથી એને દાબડામાં પૂયúો. ભીની ઓઢણીના છડેામાં એ દાબડો બાંધી, એને ખભે લટકાવતાં કાશી ભેખડ ચડવા લાગી. એ જ પેલા બે ખડક! કાશીના િવચારોની ગડમથલ પાછી શÄ થઈ! બે ખડક વKચેની સાંકડી કડેી! કવેો ભરડો? આ બે નÇર જèાદો વKચે કાનાનું �વન

ભsસાઈ ગયંુ! ભાંગેલા માટલાના કોક ટુકડા હ�યે Oયાં પડયા હતા. હાય! હાય! નાગદંશથી મરવાની એ યાતના કવેી ભયંકર હશે? કાશી બેRયાન બની Oયાં ઊભી રહી ગઈ. ‘કાનો અહs પડયો હશે, નાગ અહીથી સયúો હશે.’ એવંુ

િવચારતાં એણે ખડકની બાજુની ધૂળમાં પગ ફેરZયો તો સોનાની


172172

વsટી ઉપર ચડી આવી. એ વsટી હાથમાં લેતાં જ: ‘મારી ખોવાયેલી વsટી અહs Hયાંથી?’ એ iëનો જવાબ ન મòો Oયારે એ ખોફનાક િદવસના બધા

જ iસંગો એકીસાથે કાશીને યાદ આવી ગયા! ‘યાદ રાખજ ેકાશી! – ની મેઘ�ની ધમકી અને કાનાની છèેી મૃOયુચીસ ‘કા….શી!’ આ બે ખડક અને પેલાં બે કણેરનાં ઝાડ! એ બçેના મૂળમાં

મોત ભમતું હતું કાશી એ ખુèા મેદાનમાં આવીને ચારેકોર નજર ફેરવી.

સSRયા છકે નમી ગઈ હતી. એની ગુલાબી લહરીઓમાં રાિfની ઠડંી iવેશી હતી. કોક અજવાળાં Hયાંક મૃOયુ પામતાં હતાં. બધા �વ આરામ લેવા પોતપોતાને ]થાને પહtચી ગયાં ગયા હતા! એક માf મોત, આરામ િવનાનું ભમતું હતું! ખડકના મૂળમાં – કણેરના મૂળમાં – મોત! મોત! દૂર િશયાળવાં બોલતાં સંભળાયાં. એક ભૈરવ િચિચયારી

પાડતી કાશી પરથી ઊડી ગઈ. ખભે મોતની પોટલી લઈ, પોતાના મનની ગડમથલમાં

અટવાતી ચાલતી કાશી કણેરના ઝાડ આગળ આવી અટકી. એ ઝાડ પર નજર પડતાં એના ચહેરાનું દશúન કદÄપું બSયંુ. એના ]નાયુએ ]નાયુ ખqચાયા અને એના શરીરે કળ વળી. કાશીએ વાડી તરફ એક પગ ભરીને પાછો ખqચી લીધો. ‘આજ ેવાડીએ નથી જ જવંુ!’ આજ ે વાડીએ નથી જ જવંુ! અંધારા ઊતરે અને ભલે લોક મારી ભાળ કાઢવા નીકળી પડ!ે’ એવા િવચારે,


173173

કાનો Lયાં મોતને ભેટયો હતો તે કણેરના ઝાડ વKચે, કાશી �વતી~ગતી બેઠી. છકે ગાઢ અંધારાં ફરી વòાં. લsબડો રાણ અને બાવળની

એક થઈ ગયેલી ઘટામાં Lયારે ઘુવડ બોYયંુ Oયારે કાશી ઊઠી. ભીનાં કપડાંની પોટલી Oયાં જ રહેવા દઈ એણે નેતરનો દાબડો સાથે લીધો અને નાગણની ચૂપકીથી સરતી એ નારાણબાપાની વાડીમાં પેઠી. જવેી કાશીના }દયમાં હતીતેવી જ ચૂપકી આ વાડીમાં બધે

જ ફરી વળી હતી. નારાણબાપાના ઓરડામાં અંધા|ં હતું. ‘અમારી વાંડીએ ભજન છ,ે Oયાં ગયા હશે!’ કાશીએ િવચાયúું પણ એણે ધાયúું હતું તેમ મેઘ�ના ડલેામાં એણે દીવો બળતો ¢યો. એ હળવેથી સરતી મેઘ�ના ડલેાની પછીતે આવી ઊભી.

આજ ેપવનેય નહોતો વાતો. મેઘ�ના ડલેા ઉપરના લsબડાની ઘટામાંથી �વ ~ણે જતો રóો હતો. કાશીને Lયારે ખાતરી થઈ ક ેચારે કોર Zયાપેલી શાિSત અભંગ હતી અને કોઈ �વતા �વે કોઈ મનુ\ય, પશુ ક ેપôીએ એની હાજરીની નtધ નહોતી લીધી Oયારે એણે નેતરના દાબડાને બગલમાંથી સેરવીને હાથમાં લીધો. પછી હળવેથી એણે દાબડાનું ઢાંકûં જરા {ચંુ કયúું. નાગ બળ કરીને પોતાનું માથંુ બહાર લઈ આZયો. કાશીએ એ જ ઘડીએ એને જડબામાંથી પકડી લીધો અને ધીમેથી સેરવતી કાશી એને દાબડામાંથી બહાર ખqચવા લાગી. એની નજર બહાર સેરવાતા


171744

નાગ પર lમણ કરી રહી. એણે એવી જ િસફતથી બી~ હાથે એનું પૂંછડુ ં ંપકડી લીધું. દાબડાને એણે જમીન પર પડવા દીધો. એણે ફરી સાવચેતીથી ચારે તરફ ¢યંુ. લsબડાની ઘટાનું

અંધા|ં, હ� પણ, ગાઢ ચૂપકી સેવી સૂતું હતું. કોઈ જ વાર કોઈ તમ|ં બોલતું Oયારે ચૂપકી સ~ગ બનતી. નાગને બçે હાથમાં પકડી કાશી મેઘ�ના ડલેાના zબરામાં

આવી ઊભી. ડલેામાંના અજવાળામાં થોડી વાર, એકધા|ં ¢ઈ રહેતાં એ હળવે સાદે બોલી: ‘મેઘ�! હંુ આવી છુ!ં’ ખાટલા પર બેઠો બેઠો પીઠ ખંજવાળતો મેઘ� ચમHયો અને

ફયúો. ‘હq?’ કહેતો મેઘ� ઊભો થયો. ‘એ તો હંુ, કાશી.’ કહેતી કાશી zબરો ચડી. મેઘ� આગળ વધતો રહી ગયો. એણે કાશીના લાંબા થયેલા

હાથમાં હીરા જવેી ચમકતી બે આંખો ¢ઈ! ‘એ…એ!’ એવો ગળગળો, ખોખરો અવાજ એના ગળામાંથી

નીકળતાં રહી ગયો. એની ઝીણી આંખો બીક લાગે એવી મોટી થઈ ગઈ. એણે hૂજતા હાથ લાંબા કયúા. એના હોઠ ફફડયા પણ ગળેથી કઈં અવાજ બહાર આZયો નિહ! કાશી આગળ વધી. એને માથેથી અને ખભેથી ઓઢણીનો

છડેો સરી જઈ એની પાછળ ઢસડાયો. હાથમાં મોત લઈ આળ વધતી કાશીના મોઢા પર કોઈ ભાવ નહોતો. આ સંયોગોમાં ભાવનો અભાવ ]વયં iસંગને વધારે ભયાનક ]વÄપ આપી રહેલો જણાયો.


171755

‘આ નવો જ નાગ છ,ે મેઘ�!’ કાશી બોલી. ‘થોડા સમય પહેલાં જ મq એને પકડયો છ.ે હળાહળ િવષથી ભરેલા એના દાંત હ� કાયમ છ.ે ¢વા છ?ે’ સહેજ ેપૂછતી હોય એમ બોલતી કાશી ઊભી રહી ગઈ. કાશીનું અંગેઅંગ િ]થર બની ગયંુ. ભીના વાળની કપાળ ચૂમતી કાળી લટોવાળંુ િન\કામ વદન,

ગોળ સશHત ખભા અને આગળ ધસતી છાતી, િશYપની પૂતળીની હોય એવી િનતંબ પર વાંકી વળેલી પાતળી કમર – એવી કાશીની સુડોળ સુંદરતામાં Hયાંય ઊણપ ન દેખાઈ. કાશીના આ દશúનમાં આરસની િનજ úીવતા અને સૌSદયúની �વSત સીમાહીનતા સમાયાં હતાં! કાશી એક ડગલું આગળ વધી અને બોલી: ‘એક વાર આને

હાથ તો અડકાડી ¢ મેઘલા! ¢ તો ખરો એની શું તાકાત છ?ે એક વાર તો અનુભવ લે. એના ડખંથીયે મરવંુ મીઠુ ંલાગે એટલું માણસાઈનું ¢મ એમાં ભયúું છ!ે’ કાશીને નાગને પૂંછડીએથી જરા જટેલો ઢીલો મૂHયો. એનું

બદન, મુHત થવાનો એક જબર iયOન કરતાં તરફિડયાં મારી ગયંુ.

‘ના – ના!’ રાડ પડતો મેઘ� પાછળ હટયો અને ડલેાની ભsત લગોલગ hૂજતો ઊભો. કાશીએ નાગને પૂંછડીએથી જતો કયúો. એક છડેથેી છૂટા

થયેલા નાગે હsચકો ખાધો અને કાશીના અંગ પર એણે પોતાનું બદન ચાબખાની પેઢ ેવsઝયંુ!


171766

બાજુની ભsત પર, ખીટી પર િટગંાડલેા લાલટનેની Lયોત હળવંુ hૂ� રહી હતી. ઉપરની અજવાળી ભsત પરથી દોડી જઈ એક ઢઢેગરોળી ફાનસના અંધારા નીચે ]વ]થ થઈ બેઠી! કાશી માથંુ ફેરવી આંખને ખૂણેથી મેઘ� તરફ ¢તી બોલી: ‘આ તાકાત ન ¢ઈ હોય તો ¢ હવે! કાશીએ નાગને જમણા હાથે પકડયો હતો Oયાંથી એને

ચાબખાની માફક ચÇર ફેરZયો. એવાં બેચાર ¢રદાર ચÇર ફેરવી એણે નાગની પૂંછડી મેઘ� તરફ ફqકી! ભsત લગોલગ ઊભેલા મેઘ�એ હાથ પહોળા કરી માથંુ

નમાZયંુ. એ નમેલા માથા પે નાગની પૂંછડી ‘ફડાક’ કરતી અફળાઈ.

‘ઓય રે!’ એક ફાટી જતી અમાનુષી બૂમ પાડી, મેઘ� જમીન પર ઢળી પડયો! કાશી તરત જ ઢળી પડલેા મેઘ�ની બાજુમાં પહtચી ગઈ.

એક પળ ¢ઈ રહેતાં એણે મેઘ�ના વાંસામાં ¢રથી લાત મારી. મેઘ� તોય હાYયો નિહ. સાથળ પર રહી ગયેલો એનો હાથ એને પડખે સરી પડયો. કાશીનું મોઢુ ંભયંકર િતર]કારમાં મરડાયંુ, એની આંખોમાં

bોધ iગટયો. ‘હ£ બાયલા!’ એ બોલી: ‘તું કાનાની રાતે નહોતો જSXયો!’ કાશી બે ડગલાં પાછળ હટી, ડલેાની વKચોવચ આવી ઊભી.

કરચલીઓ ભેગી કરતાં મરડાયેલા હોઠ અને ગુય]સાથી ઝીણી અને કદÄપી બનેલી આંખોવાળા કાશીના ચહેરા પર અણગમો,


177177

ગુ]સો, નફરત, િનદúયતા અને િનરાશા – એ બધા ભાવો એકી સાથે ભેગા થઈ ઢળી પડયા! એનાં અંગેઅંગનાં ]નાયુઓમાં અધીર – અસó ગિત

iવેશી. એ ગિતને વશ બની કાશી ફૂદડી ફરી અને એમ ફરતાં એણે નાગને પૂંછડીએથી પકડી ફેણમાંથી જતો કયúો ને પોતાના માથા પર એને ચÇર ગોળ ફેરવવા લાગી. બે ડગલાં આગળ ભરી, પોતાના બદનને થોડુ ંઆગળ લઈ

જઈ કાશીએ પોતાના બધા ¢રથી નાગની ફેણ ડલેાની ભsત સાથે અફાળી! એનો અવાજ ડલેા બહારના અંધારામાં દોડી ગયો. ભsત પર લોહsનું ખાબોિચયંુ ભેગું થયંુ. એમાં બે ôણ તરફિડયાં મારતું નાગનું ગૂંછળંુ આખરે િન\iાણ બSયંુ! આંસુ સારતી કાશીની આંખમાંથી આગના તણખા ઝયúા!

વેરિવખેર કરી નાખે એવા અણગમાથી એનો ચહેરો ભયંકર કદÄપો બSયો. હાથની મુÜીઓ વાળી કાશી ભાગી અને ઉછકારે રડતી એ પોતાની વાડીમાં iવેશી!

[‘નવચેતન’ ઑHટો.-નવે. ૧૯૫૪]


171788

૭. . ગોપો

એ વખતે હંુ બહુ જ નાનો હતો. સૂરજ ઊગવાને બહુ વાર હોય અને હંુ મા|ં દફતર લઈ, અમારી વાડીએથી દોઢ ગાઉ ચાલીને ગામમાં િનશાળે જતો. મને બધું યાદ છ ે– એ ખુશનુમા iભાત, પટલેની વાડીની એ

ચમેલીની મઘમઘતી વાડ, નદીની ઘૂઘવતી ભેખડો! રોજબરોજ એની એ કડેી પર, કોઈક વાર િરસોટી વગાડતો હંુ ચાYયો જતો. ઝાકળ પડતી, iભાત ફોરતું અને લહરીઓ વહેતી! કોક સામું મળતું તેને હસી હસીને હંુ કહેતો: ‘િનશાળે ~z

છુ!ં’ એ હા]યને ઊડતાં પણ બહુ વાર ન લાગતી. આજ ે¢ક ે મને પિળયાં આZયાં છ ેઅને ર]તે મળનારની

દરેકની નજર ચૂકવતાં આજ ેહંુ અ]વ]થ બની ~z છુ…ં. પણ જવા દો એ વાત! આજ ેખાસ તો હંુ એ કહેવા માગું છુ ંક…ે. હંુ રોજ િનશાળ જતાં ગોપાળના ખેતર આગળથી પસાર

થતો. મારી એ આદત પડી ગઈ હતી ક ેએનીક વાવ આગળનો

179179

ટsબો ચડી હંુ ગોપાના ખોરડામાં નજર નાખતો અને રોજની રોજ મારી નજર Oયાં ભtઠી પડી, ગોપાને બાવળના ઝાડ નીચે બેઠલેો ¢તી. ગોપો રંગે કાળો અને દેખાવે કદÄપો હતો. એને કોઈ નહોતું:

માબાપ નિહ, ભાઈબહેન નિહ, દો]તો પણ નિહ! એના ખોરડામાં હાંડલાંઓ તૂટલેાં અને રાચરચીલું ભાંગેલું હતું. એના ખેતરમાંથી હળ ચોરાઈ ગયંુ હતું અને પાસે બળદો નહોતો! એની વાવની બખોલમાંથી પારેવડાં પણ Hયારનાં માળો ઉઠાવી ગયાં હતાં. એક લsબડો, બે આંબા અને એક ~ંબુનું ઝાડ, સુકાયેલાં, દયાપાf બની ઊભાં હતાં. નજરને ખqચે એવંુ Oયાં એક બાવળનું ઝાડ હતું અને એની નીચે ખાટલા ઉપર ગોપો પડયો રહેતો. કટેકટેલાં વરસો પછી એ ટsબાને આજ ે હંુ નજર સામે ¢ઈ

રહંુ છુ ંઅને ¢z છુ ંતો લાગે છ ેક ેઆટઆટલાં વરસો ફોગટનાં અહsથી પસાર થયાં છ!ે ~ણૈ કશું બSયંુ જ નથી! ટsબો ચડીને ¢z છુ ંતો એની એ જ વાવ અને એ જ બાવળ

નીચે ગોપો હજુયે બેઠો છ.ે મારા પગનો અવાજ સાંભળતાં ગોપો મારી તરફ ફરે છ ેઅને

ફરતાં, એ ખાંસીની ઘૂમરીઓમાં ચÇર ખાઈ ~ય છ!ે હંુ ટsબો ઊતરી એની પાસે ~z છુ.ં એનું શરીર હવે

હાડિપંજર માf બાકી છ.ે એની લાલ આંખોમાં બુઝાતી સંRયાનો


180180

અગાધ થાક દેખાય છ.ે તૂટલેા ખાટલા પર એ રં~ડલેા પશુ જવેો પડયો છ.ે ધીમે ધીમે, સૂરજ ડૂબતો ~ય છ,ે પôીઓ કèોલતાં પસાર

થવા લાગે છ ેઅને ફાગણની સSRયાની ખુશનુમા લહરીઓ સરતી ~ય છ.ે

* * ગોપો જુવાન હતો Oયારે એની છાતી પહોળી, આંખો

લાલઘૂમ અને શરીર લોખંડી હતું Hયારેક એ મજૂરી કરતો, Hયારેક નાની ચોરીઓ કરતો અને Hયારેક આજુબાજુનાં ગામડાંમાં ખેપ કરી એ પેટ ભરતો. એ બહુ જ ઓછુ ંબોલતો પણ વાતવાતમાં કિજયો કરવા ઊતરી પડતો. એની વાડીમાં એકલવાયા બાવળ નીચે એ એકલવાયો પડી

રહેતો. ટાઢ હોય, િહમ પડતું હોય, તડકો હોય ક ે ધૂળના વંટોિળયા ઊડતા હોય, પણ એના મનમાં આવે તો એ Oયાંથી ડગતો નહs. મને એમ થતું ક ે િદવસોના િદવસો સુધી એ ખાતોપીતોય નહs હોય! એના મનમાં શું હતું એની કોઈને કળ પડી નહોતી. કોઈએ એ ~ણવાની દરકાર કરી નહોતી. કોઈ વાર ગોપો ગામમાં આવતો. વધેલી દાઢી, િદવસો સુધી

ન ધોયેલું મોઢુ,ં (નાહવાનું તો ઘેર ગયંુ!) મેલાં, ફાટલેાં કપડાં અને રsછ જવેો ગંધાતો એ ચોરે આવી બેસતો. એની આંખોમાં ખુçસ ભરેલું દેખાતું. િખ]સામાં હોય તો દસબાર બીડીઓ એ ઉપરાઉપરી પી નાખતો, નહs તો, બેઠો હોય Oયાં થંૂકી થંૂકી જમીન ભીની કરી દેતો. તે દહાડ ે ‘ગોપો આZયો છ’ેની ખબર


181181

કાનેકાન ઊડતી અને ગામની સુ]તી ઉડાડી દેતી! એની બેસવાની છટા અને એની આંખોની રોશનીનો પડકાર ¢ઈ લોકો એનાથી ડરતા. દૂરથી પસાર થતો તોય એકાદ કિજયો કરી થોડુકં લોહી વહેવડાવી, ગોપો રાતના એના બાવળ નીચેના ખાટલે પહtચતો. ગોપો ઘણી વખત માર ખાતો ! પણ કોઈ પણ ભોગે સામા

થવાની એની આદત, ]વભાવની �દ અને પશુનો હઠાcંહ ગયાં નહોતq. એ ગોપો હતો. એ ગોપો હતો, જ ેકઈં ન કરતો હોય Oયારે એની વાડીના

બાવળ નીચેના તૂટલેા ખાટલા પર પડયો પડયો, એકધા|ં આકાશ સામે ¢ઈ રહેતો. એના ખુèા શરીરને ન તો તડકો ડામી શકાતો, ન તો ઠડંી િથ~વી જતી. રાતે એના ખાટલા નીચેથી સપú અને વsછીઔ પસાર થઈ જતા. સૂવર એને સૂંઘીને ચાYયાં જતાં. ખુશનુમા iભાત, કોઈક રંગીલી સનRયા, ચાંદની ઓઢીને

પસાર થતી કોઈ મદભરી રાત – કટેકટેલી પસાર થઈ ગઈ! કટેકટેલી વસંત અને િશિશર નૃOય કરી ગઈ! પણ ગોપાના મોઢા પર ભાવનાની એકયે કરચલી મહેકી નહs. એવો પશુ જવેો ગોપો માણસ હતો અણે એ આટલાં વરસો

એના તૂટલેા ખાટલા પર પડયો રóો! માહ મિહનાની એક ઠડંી બપોરે બહારવિટયાઓએ ગામને

ભાંJયંુ. ગામમાં રાડ બોલી ગઈ. ફડોફડ બારણાં દેવાઈ ગયાં. મેડીઓની સિળયાવાળી બારીઓમાંથી બીકથી ચટપટતી આંખો જ માf શેરીનું િનરીôણ કરી રહી. કૂતરાં અને ગધેડાં ધોળે


181822

િદવસે બરાડવા લાJયાં. બહારવિટયાઓનો મુખી ગામને ચોરે આવીને બેઠો. એના માણસોએ ધિનકોનાં ઘરનાં બારણાં કુહાડાથી તોડી તોડીને, એમને પગેથી ઘસડી ઘસડી બહાર કાઢયાં. એ વખતે અચાનક ગોપાનું ગામમાં આવવંુ થયંુ! એ મૂરખ હતો અને મૂઢ હતો. સગી આંખે ¢યંુ તોય એ પાછો

ભાJયો નિહ. એમ કરવંુ એના ]વાભાવમાં નહોતું. એનામાં પશુનાં બધાં જ લôણ હતાં. માણસ~તને દેખતાં

એની આંખોમાં લોહી ઊભરાતું, એના અલમ]ત ]નાયુઓ તંગ થઈ જતા અને િહંસક પશુ જવેો એ પોતાની તાકાતનું માપ કાઢવા xતે~ર થઈ રહેતો. એ ગોપો…. એ ગોપો બેધડક અને બેિફકર ચોરામાં આવી ઊભો. એની

નજર આજુબાજુની મેડીઓ, ખોરડાં, સૂની શેરીઓ અને ગધેડાં-કૂતરાં પરથી પસાર થઈ, આખરે બહારવિટયાના મુખી ઉપર ઠરી ગઈ. એ નજરમાં ડર નહોતો. કુતૂહલ, મૂઢ, બેશરમ અને પાશવી મ]તી માf હતી! અને બે ઘડી પછી તો એ બçેની નજર એકબી~ સાથે

અથડાઈ Oયારે ગોપો ન તો સંકોચાયો, ન તો પાછો હઠયો. એણે ફHત ¢યા જ કયúું. અને ઘડીના છÜા ભાગમાં એ ગામનો ઇિતહાસ ઘડાઈ ગયો.

ગોપાની આખી િજદંગીનો પહેલો અ¢ડ બનાવ બનવા પાXયો. ‘અYયા કોણ છો તું? મુખીએ પૂછયંુ.


181833

‘ગોપો!’ ‘શું કરછ – અહs?’ ‘ફરેછ કાં?’ મુખી પોતાના માણસો તરફ ફયúો. ‘એલાઉ ઠોકો એને! ઈ ફરેછ! એનું ફરવંુ અટકાવી દો! સૂવર

સાળો – ફરેછ કાં?’ ગમે તેમ હોય, દુિનયામાં ન બનવાનું પણ કોક વાર બની

~ય છ:ે ગોપાએ પોતાનો ]વભાવ બદYયો અને બદYયો તે કવેો બદYયો ક ેએ મુખીના પગે જઈ ઢળી પડયો. એ રડવા અને કકળવા લાJયો. એ આવડત એનામાં Hયાંથી આવી એ હ� સુધી એક િવ]મયની વાત જ બની રહી છ!ે

‘લે ઊઠ હવે!’ મુખીએ કóંુ. ‘છો તો ગોધા જવેો ને બકરી જવંુે રડછ તે!’ એણે પોતાના માણસો તરફ ફરીને કóંુ: ‘એલાઉ આને કામ આપો. ~, ~, હવે કહેછ ક ે‘ફ|ંછ!’ મારો બેટો!’ એ ગામને તે દહાડ ેઅકબર પડી ક ે ગામમાં આટલું બધું

ધન હતું! ઘંૂટણભર ધોિતયંુ, િદવસમાં એક વખત ખાતા અને ગોકળ આટમને િદવસે ગાયોને ચારો નાખતા સાકરચંદને ઘેર બે કોઠીઓ Äપાંનાણાંથી ભરેલી હતી અને વાઘ�ની ડલેીની ભsતની આઠ yટો ચાંદની નીકળી. એ તો ગામ લૂંટાયંુ Oયારે ખબર પડી ક ેગળાટૂપં ગરીબી અને અઢળક દોલત એકીસાથે, બાજુ બાજુમાં આસાનીથી રહી શક ેછ.ે સાકરચંદને ઘેરથી બહારવિટયાઓએ Äપાનાણાંની થેલીઓ

ભરીભરીને ગોપાના ખભે મૂકી. ‘~ પાદરમાં અમારાં {ટ અને


184184

ઘોડાં છ,ે Oયાં બી~ં માણસોયે હશે, એમને આપજ.ે સમLયો, અYયા ભૂત? ¢જ ેHયાંય ફરવા ન હાYયો જતો – હા – હા! કહેછ! ફ|ંછ! મારો બેટો!’ ગોપા પૈસાની થેલીઓ ભરી ભરીને ગામમાંથી પાદરમાં

પહtચાડવી શÄ કરી. એક ફેરો, બી¢ ફેરો અને fીજ ેફેરે એણે િવચાર કયúો. ગોપો િવચાર કરતો થઈ ગયો હતો. ચોથે ફેરે પાદર તરફ જતાં જતાં, ર]તામાં આવતા એક ખંિડયેરમાં પોતે ઉપાડલેી બે થેલીઓ સંતાડી દીધી. Oયાર પછીના દરેક ફેરે બેfણ, બેfણ કરી કરીને એ થેલીઓનો ઢગલો ખંિડયેરમાં જમા કરતો ગયો. ગોપાના ચાટડા જવેા માથામાંથી આ ભેજુ ંનીકળશે એની કોઈને ગંધ સુRધાં નહોતી આવી. Oયાં તો ખબર પહtKયા ક ે ‘વાર’ ચડી ચૂકી હતી. પોલીસ

પાટúી ગામ તરફ આવી રહી હતી! બહારવિટયાઓ અZયવિ]થત દશામાં ભાગી છૂટયા. એ

ગયા અને પોલીસ આવી. ગભરાટના સમયનો લાભ લઈ ગોયો ખંિડયેરમાં ભેગું કરેલું ધન પોતાના ખેતરે લઈ ગયો અને દાટી પણ દીધું અને એ જ બાવળના ઝાડ નીચે, એ જ તૂટલેા ખાટલા પર લાંબો થઈ પડયો. એના મોઢા પર સૂવરની છાપ હંમેશાં પડી રહેલી દેખાતી

એ છાપ અOયારે હાજર હતી. એ છાપની કકúશતા નીચે બી~ ભાવોની કુમાશ હણાઈ જતી, પણ કુમાશને અને ગોપાને કઈં લાગતુંવળગતું નહોતું. પોલીસે ગોપાને પકડયો, માયúો અને થાણે પણ લઈ ગઈ! પણ


185185

ચાર દહાડા એને હેરાન કરી ‘કમ અÇલ છ ેકમ અÇલ!’ કહીને એને કાઢી મૂHયો. ગોપાને હવે હંૂફ મળી! – ના! ગોપાના શરીરને હંૂફની જÄર

નહોતી. હંૂફ, ટાઢ, માણસ અને કુદરત તરફથી થતી હેરાનગિતને એ Hયારનો પચાવી બેઠો હતો! એના મનની અOયાર સુધીની જ ે ઠડંી ગિતહીનતા હતી એને એની વાવની કૂડંીના તિળયામાં દાટલેા ધનની હંૂફ મળવા લાગી. ગોપો ધીમે ધીમે પશુ મટીને માણસ બનવા લાJયો અને િબચારો માણસ તે કવેો માણસ બSયો ક ેમાણસની રીતિથ એની િજદંગીની છડે ેધોખો કરતો, પોતાની ~ત પર Yયાનત વરસાવતો, ôયના રોગથી આખરે િરબાઈ િરબાઈ મૂઓ!

* * પોલીસને થાણેથી પાછો આવી ગોપો સીધો ગામમાં પહtKયો

અને રામ� સલાટની સાથે કામ પર ચડી ગયો. ¢ત¢તામાં ગોપાની સારા સલાટમાં ગણતરી થવા લાગી. એમ થોડાક મિહના વીOયા. હવે ગોપો કઈં ન કરતો હોય Oયારે, કોઈક વાર બાવળ નીચેના એના ખાટલા પરથી ઊઠી એ હોટલમાં આવી ચા અને ગાંિઠયા ખાતો, કોઈક વાર હસતો ખરો…. અને ર]તે જતાં સામે મળતી ગાયના કપાળે હાથ ફેરવીને પંપાળી લેતો. એક દહાડો, તેજપારના હાટ ેબીડીઓ લેતાં લેતાં એણે વાત

વહેતી મૂકી: ‘આપણે તો ~વંુ છ આિjકા.’ ‘આિjકા?’ ‘હા, કમાવા!’


186186

‘તારા તો ¢ને દી ફયúા છ તે!’ તેજપારે એની ઠકેડી કરી, ‘કમાવાની તને લત લાગી છ!’ સાંજ ે હોટલમાં અને રાતે ચોરા પર ~મી પડલેી

ભજનમંડળીમાં ગોપાએ એ જ આિjકા જવાની વાત કહી અને ચોથે દહાડ ેતો ગોપો ગટ ેતેને રામરામ કરીને ચાલી નીકòો. આમ અઢી વરસ વીતી ગયાં. જવેાં વીતે છ ેએવા ઉનાળો,

િશયાળો, ચોમાસું…. વરસાદ અને વાવાઝોડાં, માવઠુ ં અને વંટોિળયા, રોગ અને ભૂખમરો, િદવસ ઊગે અને આથમે, એ કઈં નવી વાત નથી. હંમેશ જવેા એ ગામમાં ગોપા વગરનાં અઢી વરસ વીતી ગયાં! વૈશાખને ધોમધIયે, અઢી વરસ બાદ, ગોપો પોતાને ગામ

પાછો ફયúો. એણે છfી ઓઢી હતી અને કોટપાટલૂન પહેયúાં હતાં, એની મૂછો ખૂબીથી કાપેલી હતી. એણે |આબથી તેજપારના ઘીના ડબા ઉપર Äિપયો ફqHયો અને કóંુ: ‘સીઝર’ લાવ.’ તેજપાર એક વાર તો એને ¢ઈ રóો – કદાચ ઓળIયો

નિહ હોય: પછી મનમાં થયંુ, હશે: ‘અYયા, ગોપો તો ન હોય!’ ‘કાં ડરેછ?’ ગોપાએ હસીને કóંુ: ‘આ ચોરીનો પૈસો ન હોય

હો! પસીનાની કમાણી છ.ે હંુ આિjકા ખેડીને, ખારાં પાની વલોવીને, પાછો આZયો છુ,ં સમLયો?’ ગમેતેમ હોય, ગોપો અઢી વરસે પાછો આવી પોતાની વાવની

કૂડંીમાં દાટલેી િમલકતનો છડચેોક ધણી થઈને બેઠો. ગોપો ભારે ઉ]તાદ નીકòો! એણે ગામમાં જગા બાંધવી શÄ કરી; મેડી પણ ચણાવી અને


181877

આંગણામાં વાવ પણ ખોદાવી – આ એ જ ગોપો, જ ેિદવસરાત બાવળના ઝાડ નીચે તૂટલેા ખાટલા પર સૂઈ રહેતો! એના દો]તો, આિoતો અને ખુશામિતયાઓ વધવા લાJયા.

Hયારેક ઉ~ણીઓ થતી. કાવા-કસુંબા નીકળતા અને હોકો તો િદવસરાત ગગડયા જ કરતો. કોઈ કહેતું આ ધંધો કરો, કોઈ કહેતું તે! પણ ગોપો હ�યે ઓછુ ંબોલતો. એ સાવ ચૂપ થઈ બેસતો અને એની મેડીના ગોખમાંથી દેખાતી ઉનાળાના આકાશની ઝગમગતી iિતભાને ¢ઈ રહેતો Oયારે એનું મોઢુ ંપહેલાંના જવંુે જ િદશાશૂSય અને વધારે લાગણીહીન દેખાતું. એ મોઢા તરફ ¢નાર કોઈકને Oયારે િવચાર આવતો ક ેઆ ZયિHતને આટલી સમૃિå અને આ મહàા Hયાંથી મળી? એનું અિ]તOવ જ એની લાયકાત સામે એક પુકાર હતો! પણ આ જમાનામાં ન બનવાનું અને અણછાજતું નથી બનતું? પણ આ વાત અહs નથી અટકતી! આ તો કફે ચડવાની

શÄઆત હતી રંગ આવવો તો હ� હવે બાકી હતો! એક દહાડો ગોપાને ઘેર મુંબઈના મહેમાનો આવી ઊતયúાં.

અમ]તા જ આZયા હતા અને અમ]તા જ ગોપાને મુંબઈ ઉપાડી ગયા! પણ વાતો એમણે કવેી કવેી કરી? ‘આ તે કઈં ઘર છ ેતમા|ં? અરે, Oયાં તો સાત સાત મેડીઓ એક-બી~ ઉપર ચડ ેછ,ે આ – આમ’ કરી એક જણે િસગારેટની ડબી ઉપર દીવાસળીની પેટીને ચડાવી: ‘અને Oયાં તમારા બળદોના વેપાર નિહ હો! Oયાં વાતોનો વેપાર! રાતના સૂઓ અને સવારે આંખ ઉઘાડી જુઓ તો દસના પંદર હ~ર! ના, આ મ[કરી નથી, ખરેખર!’


188188

ગોપાને વાતોના આ વેપારની ખાતરી કરવી જ રહી. બીજ ેદહાડ ેએ એમની સાથે મુંબઈ પહtચવા હાલી નીકòો. ગોપાએ મોટરમાં બેસીને મુંબઈ ¢યંુ – ના, એ ¢ઈને એ

ગાંડો ન બSયો. જરાય નિહ! એના પેટમાં એ પાણી ન હતું જ ે હાલી ઊઠ.ે જમે એના બાવળની કાંટાવાળી ઘટામાંથી એ વરસો પહેલાં આકાશ ¢ઈ રહેતો તેમ અOયારે મુંબઈના એ પાંચ માિળયા મકાનમાંથી એ ¢ઈ રહેતો ગોપો એનો એ જ હતો. ગોપાએ મુંબઈમાં વાતોનો વેપાર પણ કયúો. દસના પંદર

હ~ર કયúા – થઈ ગયા! એણે નોકરો રાIયા, દલાલો આZયા, મોટર, ડõાઈવર, મકાન, ટપાલ તાર, ટિેલફોન, વકીલ ડૉHટર વગેરે! એની જ~ંળ વધવા લાગી; ~ણે માથામાં જૂ પડી! પણ ગોપો બહાર નીકળતો જ નિહ! એ ટિેલફોનને અડતો

નિહ. એ તો મહેતા� ટિેલફોન પકડીને એને કહેતો, ‘શેઠ, ગોિવંદરામ ખરીદે છ,ે’ પણ ગોપો એની ખુરશી પર પલાંઠી વાળીને બેસી રહેતો – ~ણે સાંભળતોયે ન હોય અને ઉપરાઉપરી ટિેલફોન આવતા, ગવનúમેSટનું નવંુ િબલ, Xયુિનિસપાિલટીનું બજટે, બમúામાં વાવાઝોડુ,ં ~પાનમાં ધરતીકપં! પણ ગોપો સામેના મકાનની અગાશીએ બેઠલેા કાગડા તરફ ¢તો; એમ જ ચુપચાપ મt પર એક નવી કરચલી પડયા વગર ક ેજૂની કરચલી ઉખેડયા વગર બેસી રહેતો અને વKચે ચલમ પીતો હોય એમ િસગારેટમાંથી ચાર દમ ખqચી કાઢતો. એની મર�માં આવે Oયારે ‘વેચો’ અથવા ‘ખરીદો’ એ

કહેતો. એની ઇKછા િસવાય બી~ં કઈં કારણો નહોતાં! એ મનમાં


181899

એમ સમજતો હોય ક ેઆખરે એ પોતાનો વેપાર હતો ને! ગમેતેમ હોય પણ ગોપો ગુમાવવા કરતાં કમાતો વધારે! ગોપો મુંબઈમાં ~મી પડયો! એવો તો ~મી પડયો ક ેએ બીજુ ં

બધું ભૂલી પણ ગયો હોય ક ેનહs ભૂYયો હોય! કોને ખબર! એને કળી પણ કોણ શHયંુ હતું? એના મોઢા પર ચીટકી પડલેી પેલી સૂવરની છાપમાંથી એનું િદલ, આરપાર, કોઈએ નિહ ¢યંુ હોય! આવડી મોટી અને આવડી િચfિવિચf નગરીમાં, આટલી સમૃિåના ખોળામાં આળોટવા છતાં એની નજર કોઈ ઊડતા પંખી ઉપર, કોઈ મકાનની છત ઉપર, એનાથીયે દૂર, એ નગરીના મહaવ ખોઈ બેઠલેા પેલા ખુèા આકાશમાં ખોવાઈ જતી! બસ એટલું જ! ગોપા માણસ હતો ક ેભૂત! આખરે એણે િજદંગીની શું િકમંત

આંકી હતી? આખો દહાડો બેસી બેસીને એને શÄઆતમાં કબિજયાત,

પછી હરસ અને આખરે અપચો લાગુ પડયો; દવા એને પીવી ગમતી નિહ એટલે ડૉHટરો એને ઇSજકેôન આપતા. પછી તો પેટમાં, છાતીમાં અને માથામાં થડો દુખાવો રóા કરતો. એની બેચેની ઊડતી નિહ. આખરે ‘વેચો’ અને ‘ખરીદો’માં ભયંકર અદલાબદલી થઈ જતી. એક દહાડો એના મહેતા�એ એને કóંુ: ‘જુઓ શેઠ, માઠુ ં

નિહ લગાડતા પણ આ તમારો તુÇો હવે ચાલતો નથી!’ આ વખતે ગોપોએ મહેતા� સામે ¢યંુ. જરા ¢ઈ રóો.

પિછ ઑિફસ છોડી બહાર ચાYયો ગયો.


190190

મોડી રાતે ગોપો પાછો ફયúો. િજદંગીમાં બી� વાર ગોપો બદલાયો. એણે મહેતા�ને ટિેલફોન કરીને બોલાZયો અને બ~રના બધા સમાચાર પૂછયા, એને રાતે સારી {ઘ નિહ આવી. પછી તે હંમેશાં ટિેલફોન પર બેસી રહેતો. બ~રની બધી

ગપ સાંભળતો. એને અમેિરકાથી માંડીને ~પાન અને xJલંડની િફકર કરવી પડતી. એ િફકર કરતાં ભૂYયો પોતાની અને પોતાના શરીરની! એક સાંજ ેએને શરદી થઈ, તાવ ભરાયો અને ટાઢ ચઢી. ‘હવે ગયા ડૉHટર પાસે, શેઠ!’ એના એક દલાલે કóંુ, ‘ચાલો

મારી સાથે હંુ તમારી દવા કરી દz!’ ગોપાએ પહેલી વાર ‘kાSડી’ પીધી. બીજ ેદહાડ ેપણ એનો

ખપ પડયો – એનો રોજ ખપ પડવા લાJયો, િદવસે પણ. ‘શેઠ, તમારી �દ છોડી દો. ગોિવંદરામ ખેલો કરે છ!ે’ પણ ગોપાનો જૂનો િજãી ]વભાવ એના દૂબળા શરીર પર

સવાર થઈ બેઠો. ડૉHટરોએ કóંુ, ‘તમારે બધો પિરoમ બંધ કરી પથારીવશ થવંુ ¢ઈએ. તમને ôય લાગુ પડયો છ.ે’ પણ ગોપાના પૈસાને ôય થાય તે એનાથી ¢વાય તગેમ

નહોતું. આ વાતોનો વેપાર આવો જ હશે એનુ એને Oયારેયે ભાન ન થયંુ! ગોપો િજã ેભરાયો હતો. પાછુ ંફરતાં એ શીIયો નહોતો. એને કોઈની, ôયના જતંુઓની સુRધાં પરવા નહોતી. એને બળખામાં લોહી પડયંુ, ભલે પડયંુ! પચાસ ગાંસડીઓ વેચો. એણે પચાસ ‘કલેસીઅમ’નાં ઇSજકેôનો લીધાં, એને ઝાડા થવા


191191

લાJયા, થાય એ તો…..! હોમ મેXબરને પાટúી આપોને! એટલી પીડા ઓછી!’ ચાર રાતથી {ઘ નથી આવી? ચાલો Oયારે આજ ે ગાûં

સાંભળવા જઈએ….એ પેલી…વખણાયે છ ેનિહ? કયો રાગ? માલકોસ પ, ધ, પ, મ….આ….આ મુખ મોડ મોડ….અરે આ કોનો તાર? શું કહે છ ે– કપંની વૅગન નિહ આપે? Oયારે વાયદા iમાણે િડિલવરી….!’ ગોપાએ માથા પરથી બરફની કોથળીનો ઘા કરી બારી બહાર

ફqકી દીધી. એનો નોકર એના પલંગની બાજુમાં {ઘી ગયો હતો. એનું દદú એમનું એમ જ હતું. બધે જ દુખાવો અને િદલમાં બેચેની. એણે ધીમે રહીને એક ખુરસી ગૅલેરીમાં ખqચી અણે ગોદડુ ં

ઓઢીને Oયાં બેઠો. મધરાત વીતી ગઈ હતી. પોષ મિહનાની મીઠી ઠડંીએ મુંબઈની રાતને મદભરી બનાવી દીધી હતી. કટેલા બધા તારા! અને કવંુે ખુèું આકાશ! આ પેલી દેખાય રેવતી અને આ આકાશગંગા! ગંગા! ગોપાની ગામની બાજુના એક ડુગંરમાંથી પાણી ઝરતું લોકો એને પણ ગંગા કહેતા. ગોપો છકે નાનો હતો અને એ ગંગાના કાદવમાં રમતો Oયારે બાવળની શૂળો એને ભtકાતી. બાવળ! એનું ખેતર, એ ભાંગેલો ખાટલો, ખંિડયેર ખોરડાં, એ અવાવ| વાવ, કાગડા, પારેવડાં, ચકલી, બુલબુલ, તેતર અરે ઓ – પણ છાતીની આ શૂળ કમે વેઠાય? માણેકચંદની નાની છોકરીના હાથમાંથી એણે સોનાની ઝીણી

બંગડીઓ ઉતારી હતી Oયારે ફોજદારે એને કવેો પીટયો હતો?


191922

કૂખમાં લાત મારી હતી, એણે ચાર િદવસ પીડા કરી પણ આ પણ કાંઈ ઓછી પીડા હતી? ગોપાએ ગણતરી કરી ¢ઈ. એ આિjકા ગયો જ Hયાં હતો?

િસંધમાંથી પાછો આZયો હતો. પણ – એ બધું, એના અંતમાં શું? ‘ઓય મા! ¢ એ આવી

પાછી ઉધરસ.’ ‘પાછો ~z?’ ‘દવા પીવાનો ટાઈમ થયો છ.ે’ ‘આવતી કાલે વલણ Hયાંથી ચૂકવાશે?’ ગોપાની આંખ આડ ે અંધારાં ઘેરાવા લાJયાં. ~ણે પોષ

મિહને માવઠુ ંથવાનું ન હોય! ‘અરર – તો ઘzનો પાક નાશ પામી ~ય!’ અને ગોપાનું િદલ ઊડતું ઊડતું Hયાંનું Hયાં ફરી આZયંુ! એ

એક વખત હતો Lયારે ઝાકળનાં ટીપાં બાવળના ઝાડ પરથી હળવે હળવે રહીને સરી આવી એના ખુèા બદન પર ટપકી ટપકી એને {ઘમાંથી જગાડતાં અને એની ઊઘડતી આંખ સામે, એની વાવના ટsબા ઉપર સૂયúનાં કુમળાં િકરણ આવી હસતાં અને એની સામે હસી રહેતાં! Oયારે કોઈ સુખ નહોતું – કોઈ દુ:ખ નહોતું, હા]ય નહોતું,

આંસુઓયે નહોતાં! જવેી ચારે પાસ એવી એના િદલમાં નરી મોકળાશ ભરી હતી. નહોતું તો કઈં નહોતું, હતું તો એ બધું હતું! એટલે જ ગોપો ડરતાં શીIયો નહોતો. જ ેિદલની મોકળાશ ટકાવી રાખવા ગોપાને જટેલા અનુભવો લેવા પડતા એની


193193

અડફટમાં આવતા એ અનુભવો એ લેતો. મોતનો અનુભવ સુRધાં લેવ એ તૈયાર હતો. એના શરીરમાં એ તાકાત હતી. એની એને ખુમારી હ તી. ~ણે ચોમાસાના પહેલા વરસાદનો રેલો ધરતીને તૃé કરતો

હોય એમ ગોપાનાં એ સંભારણાં અOયારે ઓિચંતાં ફૂટી નીકòાં અને વહેવા લાJયાં. એક બળખો એના ગળાને રં~ડવા લાJયો. ગોપો ભયંકર

ઉધરસ ખાઈ ગયો. એની હાંફ જરા હેઠી બેઠી Oયારે િનíય કરી લીધો.

‘બસ, આપણે પાછા ~વંુ છ!’ એણે ન તો મોટર લીધી, ન ટõઈેન પકડી! એ પોતાના ગામની

િદશા તરફ મીટ માંડીને આગળ ને આગળ ચાલતો થયો. ડામરના ર]તા પસાર કયúા. પPથરની સડકો આવી એ વટાવી અને ગામડાના ચીલા આZયા. શરીરને ભયંકર થાક લાJયો હતો, અંગ આખંુ ગૂમડા જવંુે દુખતું હતું અને આંખે લાલલીલાં કૂડંાળાં વળતાં હતાં. એની ગોપાને પરવા નહોતી. બસ એ જ ગામ, એ જ બાવળ, એ જ ખાટલો અને એ જ ખંિડયેર જવેાં જ ખોરડાં, બસ એની એ જ મોકળાશ. એનો ખાટલો હ�યે Oયાં હતો, એની ઉપર સૂકલેાં પાંદડાં

અને ધૂળનો થર ~Xયો હતો. ગોપો એની ઉપર આવી ફસડાઈ પડયો – બેભાન થઈ ગયો. માણસો એને પૂછતાં: ‘ગોપા, તું અહs Hયાંથી?’ એ બધાંની સામે હસતો અને ઉધરસ ખાતો.


191944

‘અરે પણ આટલી િમલકત, આટલી બાદશાહી અને તને આ થયંુ શું?’ એ િફÇંુ હસતો અને એના મોઢામાંથી લાળ ટપકી પડતી.

એને કોઈ ને કોઈ લોક ખાવાનું આપી જતા અને બધા પાસે ગોપો પોતાની વાત કરતો. અને અંતમાં કહેતો, ‘હા ભાઈ, હા, Oયાં બધુંયે છ ેઅને બધુંયે મને મòંુ પણ આપણને Oયાં ન ગોઠયંુ.’ પોતાની વાત કમે કરવી એની ગોપાને ગમ પડતી નહs Oયારે

કહી નાખતો: ‘સો વાતની એક વાત, આપણને Oયાં ગોઠયંુ નહs. ઈ આપûં કામ નહs, આપણા જવેા માણસનું કામ નિહ. Oયાંના માણસોનું ઈ કામ! અને એ માણસો એવા – એવા – એવા….’ કહેતાં ખાંસી એને ફરી સતાવવા લાગતી. એ જ બાવળ, એ જ ખાટલો અને ફરી પાછો એ જ ગોપો.

એ વKચે આજ ેકટેલાં અને કવેાં વરસો પસાર થઈ ગયાં હતાં! એ જ બાવળ… એમનું એમ હતું વાવ, કૂડંી, ટsબો, હજુયે Oયાં ધૂળદ ઊડતી હતી અને વંટોિળયા ચઢતા હતા. ~ણે અહs કશું જ બSયંુ નહોતું પણ બSયંુ હોય તો કટેકટેલું અને કવંુે બની ગયંુ હતું? ગોપો રાતના બાવળ નીચે સૂવાનું કરતો પણ ઉધરસ એને

સૂવા નિહ દેતી. એટલે તાપણી ધખાવી એ પોતાના ખોરડાના ડલેામાં સૂતો. પણ એનું મન ખાટલા પર હોય! એ નદીમાં નાહવાનું કરતો પણ એના અંગ પર ચડી બેઠલેો બુખાર એને પાછો વાળતો. આ મુસાફરીનો છડેો હતો. એ છડે ેગોપો હવે પોતાનો બદનનો ગુલામ અને િશકાર બSયો હતો. એ જનેે ને તેને


195195

કહેતો ને કોઈક વાર એકલો બબડતો, ‘અરે Oયાંના માણસો તો એવા – એવા – એવા.’ માણસો કહેતા: ‘એ તો હોય – િજદંગીને છડે ેબધાને એવંુ જ થાય છ ે–બધાનો દીવો એમ જ વગોવાતો ઓલવાય છ.ે’ ગોપાને થતું: ‘પણ મેન આમ શા માટ?ે બસ… Oયાંના માણસો

જ એવા – એવા છ ેક ેકયúું કરાZયંુ બધું ધૂળમાં જ ~ય. Lયાં સાચંુ કરવાની દાનત ન હોય Oયાં ગમે ઈ કરો!’ ફરી સૂરજ ઊગતો, ઝાકળ પડતું, પંખીઓ કèોલતાં, તડકો તપતો અને ધૂળ ઊઠતી. ~ણે અહs કશું બSયંુ જ નહોતું. ગોપાની વાવનો ટsબો ચડતાં મારા પગ િશિથલ થઈ ~ય છ.ે

હંુ ટોચ પર પહtચંુ છુ ંઅને મારા પગ નીચે માટીનું એક ઢફંુે ભાંગી ~ય છ.ે એ ટsબો ઊતરવા હંુ બે ડગલાં ભ|ં છુ ંOયાં મને થાય છ,ે ¢વા દે, મરી તો નથી ગયો ને એ આટલી વારમાં? કહેવાય છ ેક ેમાણસ છèેું બોલ ઈ સાચંુ હોય! હંુ ટsબો ઊતરી ~z છુ.ં Oયાંથી બાવળની છèેી ડાંખળીઓ

જ દેખાય છ.ે કાગડાઓ કકળાટ કરતા બાવળ ઉપર ભેગા થાય છ ેઅને એક બુલબુલ મારા ખભાને છકે અડતું – ચીસો પાડતું ઊડી ~ય છ.ે હંુ મારે ર]તે પડુ ંછુ.ં એ જ ર]તે. અહs, ~ણે કશું બSયંુ જ નહોતું!


191966

૮. . ખલાસ

મને તે દહાડ ેખબર પડી ક ેમને {ઘ નહોતી આવતી એ બી~ઓ માટ ેિચંતાનો િવષય હતો. એ લોકોએ મારી તરફ સૂચક Åિìઓ ફqકી, આંગળીઓ

ચsધી, અંદરોઅંદર વાતો કરી – પછી જતા રóા…. એ લોકો એટલે ક ે મા, મામા, શોભા અને બદિરiસાદ. બદિરiસાદ આમરા પડોશી અને શોભા, તો….જતાં જતાં મારી તરફ થોડુ ંહસતી ગઈ. બધાં જતાં રóાં. મા રાંધિણયામાં અને હંુ ઓરડીમાં. અમારી વKચે મૌનનો zબરો! એ અમ]તું જ કશુંક ઉપાડમેલ કરી રહી અનેહંુ મારી

ઓરડીમાં આંટા મારતો અમ]તો જ એની તરફ ¢ઈ રóો. આમ કટેલીક પળો વીતી….કટેલીક પળો zબરાની પેલી

બાજુ રાંધિણયામાં, કટેલીક આ બાજુ મારી ઓરડીમાં –zબરાની અડોઅડ ઊભી રહી ગઈ.

191977

અંતે મા અંદર આવી. એની સાથે સમયના નવાજૂના ટુકડાઓ વહેતા આZયા. “મોટા, તને {ઘ નથી આવતી?” મને ઘેરી વળતા સમયના ટુકડાઓને મq હાથ {ચા કરીને દૂર

કયúા. “ના.” મને આ iëમાં રસ નહોતો. મારી ‘ના’ ઉતાવળી અને

અિવચારી હતી. તોય સWયતાની ખાતર હંુ હ]યો અને હસતાં બાઘા જવેો

દેખાયો હોઈશ એ માને નિહ ગXયંુ હોય. એ ડોળા તાણી મારી સામે ¢ઈ રહી. મને થયંુ ક ેમારા િ]મતમાં કશીક ઊણપ હોવી ¢ઈએ. તેથી

પીઠ ફેરવી મq અરીસામાં ¢યંુ. િ]મતને ઠીકઠાક કરી ચહેરા પર સરખંુ ગોઠZયંુ, અને મા તરફ ફયúો. મા|ં િ]મત zબરા પર ઠોકરાઈ પાછુ ંફયúું. zબરા આગળ

એકઠી થયેલી સમયની કટેલીક પળો નાસભાગ કરતી દેખાઈ. માં રાંધિણયામાં જતી રહી હતી. અહsથી દેખાતી નહોતી.

બરણીઓવાળા ઘોડાને પડખે નાનકડા િબછાના પર સૂઈ રહી હશે. સા|ં થયંુ. મq ઓરડીનું બારûં બંધ કયúું….આ વખતે અરીસામાં ¢ઈ

ખરેખ|ં હ]યો અનેકાનેક પળોને કપડાં પરથી ખંખેરીને દૂર કરી અને…..અને રોિજદંા bમ iમાણે {Rયો નિહ.


191988

સવારે ઊઠયો – {ઘમાંથી નિહ, િબછાનામાંથી. નાહી ચા પી બહાર જવાની તૈયારી કરતો હતો….અને મા ડોળા તાણીને ¢ઈ પણ રહી હતી….Oયાં એક કબૂતર મારા ઓરડાની બારી વાટ ેઅંદર ઘૂસી રાંધિણયાની અભરાઈ પર બેસવા જતું હતું તેને માએ નૅિTકનની ઝાપટ મારીને ઉડાડયંુ. હંુ ખી – ખી હસી પડયો. પછી યાદ આZયંુ ક ેમા|ં આવંુ વતúન માને નિહ ગમે એટલે

ઉતાવળે દાદર ઊતરી ગયો. સંપૂણú ઊતરી રóો એટલે ઉપરનીચે નીરખીને ¢યંુ. ના, હવે

એક ેપગિથયંુ ઊતરવંુ બાકી નહોતું. ફૂટપાથને એક વાર પગથી ઘસીને ચકાસીક ¢ઈ, પછી હંુ ફરવા ઊપડયો. હંુ આમ રોજ ફયúા ક|ં છુ.ં હંુ ફરતો ન હોz Oયારે જમતો

હોz છુ…ં.જમતો ન હોz Oયારે કશું વાંચતો હોz છુ…ંઅને, એમ ક…ે.ફરતો, જમતો, વાંચતો….અમથો…કામમાં ન હોz Oયારે…. બસ, આ જ મોટી મુસીબત છ!ે હંુ કશીક ભેળસેળ ક|ં છુ.ં એમ બધાંને લાJયા કરે છ…ેઅને

હંુ બહુ જ ઉતાવળે, બહુ જ આગે દોડી ગયો છુ ંએમ મને લાJયા કરે છ!ે બપોરે જમવા બેઠો. માએ ચાળણી જવેી કાણાંવાળી રોટલીઓ પીરસી. Tયાલામાં

દાળનું iવાહી ગોળ ગોળ ફરતું હતું. કાણાંવાળી રોટલીનું બટકુ ંહ� તો મારા મોઢામાં હતું.


199199

“મા!” “કમે?” “પેલું તq ઝાપટ મારીને ઉડાડલેું કબૂતર ફરી પાછુ ંન આZયંુ?” “તું કવેા iëો પૂછ ેછ?ે” “કવેા મા?” “તને કોઈ ~તની ગમ નથી, તને કશુંક થઈ ગયંુ છ.ે” “કોણ એવંુ કહે છ?ે” “બધાં જ.” “શોભા પણ?” “હા, એ પણ!” એમ Oયારે શોભાડી પણ બી~ઓ જવેી જ છ!ે હંુ હાથમt ધોઈ ઊભો થઈ ગયો. અમ]તી જ પાણીની

બાલદી ઉપાડી, મા મારી સામે એકનજર ¢ઈ રહી. હસવા જતા હોઠને મq માંડ માંડ રોHયા. પછી બીજુ ંકઈં ન સૂઝતાં એ હળવેકથી બાલદી જમીન પર મૂકવા જતી હતી…. એ અરસામાં zબરો ઓળંગી હંુ મારી ઓરડીમાં પહtચી ગયો હતો. હરહંમેશનો એનો એ જ ઓરડો! મેલો, જૂના ફિનúચરનો

ભંગાર, બારી આગળનો ખાટલો….અને િભતરનો એ જ ઉકળાટ! ઓરડાનાં બારણાં બંધ ક|ં એટલે iકાશનાં લાલલીલાં ટપકાં

આંખમાંથી બહાર કૂદવા માંડ…ે. ઘડીભર કશું ભાન ન રહે. બધું ટપકાંમય, iકાશમય, રંગમય બની ~ય! ટપકાંઓનાં ટોળાં ઊભરાય – નાચેકૂદે, એકબી~ં સામે


200200

અથડાય….કોલાહલ ~મી રહે….પછી એ ગિતમાં Zયવ]થા દાખલ થાય…. ટપકાંની હરોળ બંધાય. એ હરોળ બારીબહાર લંબાતી, ર]તો ઓળંગી, સામેના મકાનને અડીને {ચે ચડતી અડધી રાતના આભમાં આકશગંગામાં મળી ~ય… Oયારે મારી આંખમાંથી બધા જ તેજકણો….iકાશનો સમc સમૂહ વહી ગયો હોય….મારી આંખ ખાલી હોય…. અને {ઘ િવનાની હોય! રાfી બસ આમ જ વીતે — – eઋદઢઋeåઞઋä ઞ~ઋeäÜઋñહઋ•… મને {ઘ નથી આવતી. કશુંક બની રóંુ છ?ે મને {ઘ નથી જ – નથી જ — નથી જ આવતી! કશુંક ભયંકર બની રóંુ છ?ે િચંતા એનું કારણ હશે એમ બધાં જ કહે છ ે– હવે તો મારી

હાજરીમાં હંુ સાંભળંુ તેમ, હંુ સાંભળંુ એટલા માટ ેકહેતાં હોય છ?ે ….અને સાદી સમજની વાત કહે છ ે ક ે{ઘ ]વાભાિવક,

અિનgા અ]વાભાિવક! અથú એ ક ે હંુ અ]વાભાિવક, અસાધારણ, બહુ નિહ,

સાધારણ. સાધારણ અસાધારણ. મૂળમાં સાધારણ પણ ઢબ અસાધારણ. એટલે ક ેસામાSય રીતે સાધારણ હોવા છતાં છવેટ ેઅસાધારણ, એટલે ક ેકઈંક…. બસ થઈ રóંુ! મા અને મામા આખરે મને એક ડૉHટર પાસે લઈ ગયા. મને


201201

એમ ક ેદવા ગોળીઓ, ઈSજôેન વગેરે આપશે. પણ એણે એવંુ કઈં કયúું નિહ. મા અને મામાને મારા િવષે થોડા iëો પૂછી એ મને એક અલગ ઓરડામાં લઈ ગયો. એક સુંવાળા કૉટ પર સુવડાવી પૂછપરછ શÄ કરી – માf પૂછપરછ! હંુ હવે એકાંતરે એ ડૉHટર પાસે ~z છુ.ં એ મારી સામે બેસે

છ ે – ખુરશી પર અઢલેીને બેસે છ ેઅને ગંદા iëો પૂછ ેછ!ે આવા iëો પૂછતાં એને મ~ આવતી હોય એવંુ મને લાગે છ.ે એના િફÇા હોઠ પાછળના ચાકની કટકીઓ જવેા સફેદ િન]તેજ દાંતવાળંુ િ]મત એ હંમેશ મારી સામે રજૂ કરતો હોય છ.ે રીમલેસ ચ[માં પાછળના િબલોરી કાચના એના ડોળા મારી સામે મંડાયેલા રહે છ.ે બહુ બહુ અંગત ië પૂછ ેછ ેOયારે હાથ hૂજ ેછ.ે એના હાથ hૂજ ેછ,ે મારા નિહ! સમય જતાં એ મારાથી અણે હંુ એનાથી ટવેાઈ ગયા છીએ. હંુ

~ણી ગયો છુ ંક ેએ એકનો એક ië ફેરવી ફેરવી – વેશપલટો કરી – મારી પાસે રજૂ કરે છ.ે આવા વેશપલટા કરતાં એને oમ પડ ેછ,ે એનો êાસ એની

ચાકની કટકીઓ પાછળની ટુકડ ેટુકડ ેબહાર આવતો અનુભવાય છ!ે મારી આટલી બધી તપાસ અને ઊલટતપાસ પછી પણ મને

{ઘ ન આવી. હવે મને િચંતા થવા લાગી છ…ે.ક…ેક ે{ઘ ન આવવાને

કારણે મને િચંતા કમે નથી થતી?


202202

આ બધું આ ડૉHટરની પૂછપરછમય સારવારનું પિરણામ છ.ે એણે મા|ં કશુંક….સૂ…સૂલટઊલટ, ચતું{ધું કરી નાIયંુ છ.ે મા પણ કહે છ ેક ેહંુ સલવાયો…ના, પલટાયો છુ.ં હંુ હવે હળવેકથી, અકકે પગિથયંુ ગિણને દાદર ઊત|ં

છુ.ં.બહુ ફરતો નથી… ખરેખર તો ફરવા જતો જ નથી. એક ચાની હોલટમાં બેસી રહંુ છુ.ં હોટલમાંના સામસામે ગોઠવાયેલા અરીસાઓનાં iિતિબંબોની અનંત લંબાતી હારમાળામાં ખોવાઈ ~z છુ,ં તો Hયારેક ભsત પર લટકતા કૅલેSડરમાંના િશ….િશ….િશવ…રામ અને પાવúતી-સીતાના અધú-મૈથુન તરફ ¢તો રહુ છુ.ં બે અઢી કલાક આમનો આમ બેસી રહંુ છુ.ં કોઈક વાર સમય લંબાતો લાગે…. કોઈ વાર ટૂકંો – અિત ટૂકંો! આ હોટલમાંની મારી આવી હાજરી કટેલાકને ગમતી નથી.

કટેલાક એમ માને છ ેક ેહંુ અણી પર છુ.ં મા અને મામાની અંદરોઅંદરની વાતચીતો હવે વધી પડી છ.ે ડૉHટરે હવે પોતાની તરકીબ બદલી છ.ે એ હવે મારી પાસેથી

ઢગંધડા વગરનાં વાHયો અને અથú િવનાના શVદો બોલાવે છ…ેઅને વધારે બેહૂદંુ હસે છ.ે એ…એ એમ સમજ ેછ ેક ેહંુ….ક ેહંુ…. હંુ એને મારવાનો છુ,ં કોક દહાડો! કોઈક િસનેમાના પો]ટરમાંથી ચોરેલું િ]મત મોઢ ેચોપડી, પેલો

લાલ-પીળા શટú…બુશશટúવાળો હોટલના કાઉSટર આગળથી મારી સામે હંમેશ હસતો હોય છ…ેએને તો હંુ સરખો ટીપવાનો છુ.ં


203203

મા અને મામાને હંુ લાકડીએ મારીશ. શોભાને તો… શોભા મારી સામેના મકાનમાં રહે છ.ે મારી બારીની સામે જ

એની ઓરડીની બારી છ.ે એ મોડી રાત સુધી વાંચે છ.ે પછી નહાય છ,ે અને બારી આગળ ઊભી રહીને કપડાં પહેરે છ.ે શોભા ‘ફૅટી’ છ,ે એનો વાંસો ભરાવદાર છ.ે એક થTપડ મારી

હોય તો બંદૂક ફૂટયા જવેો અવાજ થાય…હી….હી…હી… હંુ હસું છુ ંOયારે લોકો હવે વાતો કરતા બંધ થઈ ~ય છ,ે અને

મારી સામે ¢ઈ રહે છ.ે કોઈ વાર મા|ં હા]ય મને પાછળથી સંભળાય છ…ે. કોઈ

પારકાનું હોય તેમ!… એ હા]યમાં એવડુ ંશું છ ેક ેલોકોને આટલી ગXમત પડ ેછ!ે પણ આ વખતે કોઈ મને હસતાં ¢ઈ ગયંુ? મને {ઘ નથી આવતી એની કોણ કોણને ખબર છ?ે મા,

મામા, બદિરiસાદ, ડૉHટર, (સાલો…બે…) શોભા, અને બી~ કટેલા? કોને પૂરતી ખબર છ ેઅને કોને અપૂરતી, કોણે અનુમાન કયúું છ…ેઅથવા {ધેથી લઈએ તો… મને એમ થાય છ ેએ લોકોએ મારાં કપડાં, ચામડી સુRધાં

ઉતારી લીધી છ…ે. હંુ છતો થઈ ગયો છુ…ં આ ઘરમાં મારા િસવાય કોઈ હોય જ નિહ તો? આ ઈમારત આખી ખાલી હોય, મશÄમ જવંુે મયંકર મોટુ ં

વાદળ આભ આંબી ~ય…. અને બધા જ �વતા �વો નાશ પામે. આકાશગંગા, તારગણો, સૂયú, ચંg, સકળ kñાંડ


204204

પારદશúક હવામાં પલટાઈ ~ય…. તો મને ¢વાવાળી એ આંખો ન હોય – એ કુતૂહલ ન હોય….પણ શોભા… હંુ શોભાના વાંસાની વાત કરતો હતો. માનો વાંસો શોભાના

વાંસા જવેો િવશાળ નથી. એની કરોડરÑુ બેહૂદી રીતે બહેર દેખાય છ.ે મણકા ગણી ગણીને અલગ તારવી શકાય. એકક કરીને છૂટા કયúાં હોય અને ફરી ગોઠવીને એવા {ડા અને સરખા બેસાડયા હોય તો એ કરોડરÑુ આવી કદÄપી ન દેખાય. મા ચાલીમાં બેસીને ગામગપાટા મારે છ,ે મામા બ~રના

ભાવતાલ અને બજટેની ચચúા કરે છ ે– બદિરiસાદ રાડો પાડીને તુલસીકૃત રામાયણ વાંચે છ…ે.શોભા વાંKયા કરે છ,ે અને માf થોડી જ ôણો માટ ેબારી આગળ આવીને કપડાં પહેરે છ…ેઅને તે પણ અરધી રાત… અરધી રાત પછી! એ કપડાં પહેરતી હોય. હાથ {ચો કરી Vલાઉઝમાં બાંય સેરવતી હોય Oયારે… Oયારે એની છા… બસ! બસ હવે! ડૉHટર એક વાર સરખો તમાચો ઠોકવો છ…ે. એની બfીસે

ચાકની કટકીઓ એક તમાચે બહાર પડ!ે હંુ એને કહેવાનો છુ.ં એ એની પૂછપરછ હવેથી બંધ કરે. િવટાિમનની ક ેએવી કોઈ ગોળીઓ આપે…. અથવા ગમે તે આપે, પણ હવેથી એ એનું નકલી િ]મત સંકલેી લે! એના િ]મત જવુે જ એનું બીજુ ં કોઈ અંગ તો બનાવટી


205205

નથી ને? એની ડોક ઝીણી છ.ે મારા બે હાથ વKચે સપડાઈ…ઝપડાઈ… છી! સમાઈ ~ય! હવે તો માથંુ દુ:ખે Oયારે એ દદúનાં ચ[માં વKચેથી ર]તા

વાંકાચૂકા દેખાય છ.ે મકાનો લળી પડતાં, લાંબાં થઈને સૂઈ ગયેલાં દેખાય છ!ે મા અિત લાંબી અને શોભા અિત ~ડી દેખાય – અને દદú

વધે Oયારે બધું સેળભેળ! મકાનો વKચેથી અને ઉપરથી ર]તાઓ પસાર થાય. માની ઝીણી ડોક પર શોભાનું ગોળ – મટોળ માથંુ અને માના ઝીણા હાથપગ શોભાને ચtટી પડ.ે બધું જ અ]તZય]ત અને અZયવિ]થત કમે ચાલે?

લાવ…લાવ એકાદ મકાનને {ચકીને ઊભું ક|ં! એકાદ ઝીણો પગ ખqચી કાઢુ…ંશોભા..શોભાના મોઢામાં થોડીક ચાકની કટકીઓ બેસાડુ…ંલાવ, લાવ…કશુંક ક|ં… કશુંક તો ક|ં ને? હા….હા….હા…એ ચાકની કટકીઓ બધી ભીની થઈને

ખરી પડ ેતો માના બોખા મોઢા જવંુે શોભાનું મોઢુ!ં માf ગાલ પર કરચલીઓ નિહ…પણ ડોક? શોભાની ડોક બે હાથ વKચે ન સમાવી શકાય એવી ~ડી! પણ વાંસો િવશાળ!…અહોહો કટેલો બધો િવશાળ! લાવ…લાવ…ચોપડુ!ં એક, બે, fણ…ફટાક, ફટાક, ફટાક!

એ હસે છ.ે િવના ôોભે હસે છ ેબેશરમ! શોભા દાદર ચડી આવે Oયારે હાંફતી હોય છ…ે.એ નિહ,

એની છાતી હાંફતી હોય છ…ે ના – એનાં ]તન….એટલે ક ેએના


206206

êાસોKüાસથી એ બહુ જ કદÄપી દેખાય છ…ે ઓહ! ….એ êાસોKüાસ નકામા છ.ે જ ેસૌSદયúનો ઘાત કરે! ભલેને બે હાથમાં ગરદન ન સમાઈ… પણ ચામડી લીસી,

સુંવાળી, ભીની ઠડંી છ…ે.હાશ! ઓહ… કમે? નાહકની તરફડ ેછ ેતું! એટલું સમજતી નથી ક ેહંુ તા|ં સૌSદયú

~ળવી રóો છુ?ં પણ – આ કવેો કોલાહલ – કસમયનો? મા રડ ેછ…ેમા. પેલી રસોયણ! અને પાણીની બાલદી {ચી

કરી રóો છ ેતે નોકર….નોકર નિહ મામા! હંુ પાણીમાં છુ ંક ેપાણી મારા પર ઢોળાવંુ છ?ે અને આ પડખે પડી છ ેમૂઢ જવેી શોભા…કશું બોલતી નથી,

હસતી નથી….ગમાર! ખરે જ અOયારે કોઈ કશું સમજતું નથી…આ ઉતાવળ અને

આ ઊહાપોહ શાનો? મને {ઘ ન આવે તેથી દુિનયા પર એવી કઈ મોટી આફત

ઊતરી પડી? પણ, એ કમબIતોએ આખરે મને {ઘ આપી! એ તો હંુ

~Jયો Oયારે ખબર પડી! મq આસપાસ ¢યંુ. આ ઓરડી મારી નહોતી…આ ખાટલો


207207

મારો નહોતો…આ તેજકણો પણ મારા નિહ….{ઘ પણ મારી નિહ! મારી ઓરડીમાંની મેલી – સફાઈ પણ અહs નહોતી. પણ શોભા પડખે જ બેઠી હતી…આટલી….આટલી ન�ક!

ભલેને સફેદ કપડાંથી એનો વાંસો ઢાંHયો હોય… પણ એ વાંસાને હંુ ઓળખંુ! અહs નીરવ ચૂપકી છ!ે કોઈ કહેતાં કોઈ અહs હાજર નથી…..આ સીમાહીન

ફલક…અને હંુ અને શોભા માf! એક અં�રનું વૃô! એક લથબથતો નાગ! bોસ પર લટકતા ઈસુની છાતીમાંથી વહીને થી� ગયેલી

લોહીની એક ધારા! અિહંસાના દેહમાં પેસીને ‘હે રામ’ બોલી ગયેલી જèાદની િપ]તોલમાંથી છૂટલેી એક ગોળી! ઓહ…અને આ નવપèવ શાંિત! તો લાવ. આવી તક ફરી નિહ મળે! લાવ, એના વાંસામાં ફરી ચોપડુ ંએક અવળા હાથની! ઓહ….રે! મારા હાથ બારણા સાથે બાંધેલા છ.ે મારા પગ પણ. ઓહ! “નસú, બી કૅરફુલ, પાગલ ~Jયો છ!ે” “હq?” ઓહ, જહçમમાં ગઈ તમારી {ઘ, મને {ઘ નથી ¢ઈતી.

અરે ઓ, સાંભળો છો ક,ે મને {ઘ નથી ¢ઈતી! મારાં બંધન


208208

છોડી નાખો….. મને મુHત કરો! છોડો, છોડો…છોડો ઓળો, ખોળો…મને! નિહ માનો? મને ઓળખો છો હંુ કોણ છુ?ં હંુ iલય લાવીશ…. લાવંુ

છુ…ં iલય….iલય લાવંુ છુ.ં ક….કોSગો, પોSગો, ડલાસ, ફલાસ….ખલાસ!

[‘કસેૂડાં’, ૧૯૬૪]


209209

૯. . જળ

વારે વારે તું મારા પર ઊડતી નજર ફેરવે છ ે– એ અંદાજ કાઢવા ક ે મને કટેલો આઘાત લાJયો છ.ે એવંુ નથી ક ે તારી માનિસક િbયા મારી નજર બહાર છ.ે તને સતત લાJયા કરતા આઘાતોનો તારી પાસે સંપૂણú અંદાજ છ.ે એટલે જ તો હંુ ઉપર ઉપરથી ]વ]થ દેખાવાના મારાથી શHય એટલા iયાસો કરતો હોz છુ.ં મને ભય છ ેક,ે તું મારી ભીતરની અ]વ]થતા, છતાંય, ¢તી રહે છ,ે એટલે જ તું પરેશાન છો, એ મને નથી ગમતું.

* * આવા iખર તાપની કોઈને પરવા નથી…. એક લંગડાતો દસ વષúનો છોકરો, ટાંિટયા પર થથરતો એક

આંખવાળો પેલો દુબúળ વૃå, તીણા કકúશ અવાજ ેભય ઊભો કરતી એક ડોશી, શાકભા�વાળો, હાથગાડીવાિળ, દસ-બાર વાટાળુ અને છોકરાઓનું ટોળંુ. બધાંએ કૂતરાને ઘેરી લીધો છ ેઅને એ સંકોચાતો સંકોચાતો

ભsત ન�ક પહtચી ગયો છ.ે

210210

ટોળા વKચેની આગળ ધસી એક આંખવાળા ડોસાએ એને માથા પર લાકડી ફટકારી – એ ફટકામાં દમ નથી. ‘ઔ’ની ઝીણી ચીસ પાડી,એ બૂઢા તરફ બટકુ ંભરવાનું છાિસયંુ કરી એ ફરી ભsત ન�ક ટૂિંટયંુ વળતું ડોક ફેરી િફÇી ભીની આંખે આસપાસ ¢ઈ રહે છ.ે

‘હડકાયંુ છ ે – હડકાયંુ છ.ે પૂ|ં કરો; અરે કોઈ એને પૂ|ં કરો…. ¢…. ¢… એ કરડવા ~ય.’

‘નીલા, આ તો આપણો ટાઈગર.’ * *

મારે શરબત પીવાનો સમય થયો છ.ે નૅિTકન લેવાના બહાને તું અંદર જઈ થોડુ ંરડી આવી છો. અને હોઠ પર બળજબરીનું એક િ]મત ગોઠવી તું મારી સામે ઉપિ]થત થઈ છો. શરબતનો Jલાસ – માf અરધો Jલાસ મારા હાથમાં મૂકતાં

તારા હાથનાં ઠડંાં ટરેવાં તું ~ણી¢ઈને મને અડાડ ેછ.ે તારા જSમિદવસે મq ભેટ આપેલા પેલા કીમતી સેSટનો તq

આજ ે~ણી¢ઈને ઉપયોગ કયúો છ.ે તું િવ^વળ નથી તોય એવંુ દેખાવાના iયOન કરી રહી છો.

તને ખબર છ ેક,ે મારી Jલાિન આમ દૂર નિહ થાય તોય! હંુ આજ ેઆ ઘડીએ તારામાં કશું ¢તો નથી. વાંકિડયા

સોનેરી વાળની તારી ઝૂલતી લટ, જનેે છાશવારે મq મારી કિવતામાં બહેલાવી છ ે– એ પણ નિહ. અને આ તારા વધારે પડતા બહાર ખૂલતા ભરાવદાર હોઠ

મારા હોઠને અડાડવા છ?ે મને નિહ ગમે હો આ પળે!


211211

પણ એવંુ હંુ કમે કહી શકુ ંતને? હંંુયે થોડુ ંહસી લz અને એ ખોટા હા]યને તું ખોટા તરીક ે

ઓળખવાની છો જ, તોય તારે આ રમત રમવી હોય….. * *

પેલું છોક|ં ટોળાની આસપાસ અંદર ઘૂસવા મથામણ કરે છ.ે એક સાથળને ઘસાઈને એ અંદર પહtચી શHયંુ હોત, પણ પાછળથી એક ¢રદાર ધÇો આવે છ ેઅને બે સાથળની વKચે પીલાતા હોવાની એની વેદનાની ચીસ સાંભળી એના પડખાવાળા દૂર ખસે છ.ે કૂતરાના બરાડા પર હવે ¢રદાર ફટકો પડ ેછ.ે આ વખતે

એક લાંબો ચીસ પાડી, બેવડ વળી એ મારનાર તરફ ધસી ~ય છ!ે

‘કરડશે…કરડશે….કરડશે….હડકાયંુ છ,ે’ પેલી વૃåા તીણા અવાજ ેબરાડ ેછ.ે

* * ટોળંુ પાછળ હટ ેછ.ે ]ટõીટ લાઈટના થાંભલા પાછળ આંટો ફરતું કૂત|ં લંગડાતું

લંગડાતું નાસે છ.ે ‘છટHયો.’ ‘એને ઘેરી Yયો.’ ‘¢ ¢ ફરી છટક ેનિહ.’ ‘નીલા, ટાઈગર આબાદ છટકી ગયો.’ કૂતરા પાછળ ટોળાના દોડતા હોવાનો અવાજ સંભળાય છ.ે


212122

ભsતને પડખે થોડાં લોહીનાં ટીપાં સુકાય છ.ે ફૂટપાથ પે શાકભા�ના પથારામાંથી એક ગાય મૂળાનું ઝૂમખંુ

{ચક ેછ,ે આંખને ખૂણેથી શાકભા�વાળી તરફ ¢તી લાગે છ,ે મંિદરના મહાકાય પૂ~રીની પીઠ પાછળથી ‘યુ ટનú’ લઈ છૂટા ફqકાયેલા ડડંાનો ઘા ચૂકવી આગળ દોડી ~ય છ.ે

‘આપણે પહોચી જઈએ ટાઈગર પાસે, નીલા, તું ડરે છ?ે’ આ iખર તાપમાં હાથમાં અિ]થર પકડલેી દવાની બાટલી

લઈ ઈિ]પતાલથી પાછી ફરતી એક સગભúા ઓટલાનો આશરો લઈ હાંUયા કરે છ.ે સામેની ડલેીમાં ઊભેલી એક યુવાન pી તરફ hૂજતો, કરચલી પડલેી ચામડીવાળો દુબúળ હાથ લંબાવી એ પાણી માગે છ.ે બરોબર આ જ સમયે, એટલે ક ેબપોરના બાર અને પચીસે

એક જુવાન રણને કાંઠ ે ચોકી કરે છ.ે એને ખભે લટકતા Uલા]કમાંના પાણીના જPથાને એણે સમયના ટુકડાઓથી િવભાિજત કયúો છ…ે ભયંકર ભયંકર તાપ! ગળાના થંૂકમાંનું પાણીનું તaવ હરાઈ – સુકાઈ ~ય. કશુંક – પાણી પણ, ગળા નીચે ઉતારવંુ એ એક અસó વેદનામય અનુભવ બની રહે છ.ે સુકાતા કઠં અને સામે િકનારે દુ[મનની ચોકી માટ ે પરાણે

~cત રાખવંુ પડતું મન. અનંત ધરતીને છડે ે છલકાતાં સરોવર અને કુસુિમત

વનરાિજથી લહેરાતા ]વTનદેશનાં મૃગજળ. પગે ગોટલા વળે છ,ે લોહી ઘÖ બSયંુ છ.ે ઘિડયાળનો કાંટો

સૂચક સમયને અડ ેછ.ે


213213

બસ, બે ઘંૂટડા પાણીના અને અસંIય કાંટાઓ ગળે ભtકાય છ.ે આપણો જુવાન સ~ગ છ.ે સરહદો સુરિôત છ.ે ભયંકર ભયંકર તાપ છ.ે

* * ‘તમે અ]વ]થ છો. થોડો આરામ નિહ કરો?’ હંુ તને પૂછીશ ક ે મારા અિ]તOવ દરXયાન તq મને ]વ]થ

Hયારે ¢યો છ,ે તો અંતે ન આવે એવા એક િવવાદની શÄઆત થશે. મેન આ પળે િવવાદ નથી ¢ઈતો. મને કશું કઈં નથી ¢ઈતું. જ ેઆવી પડયંુ છ ેતે ભોગવવંુ છ ે– માf એટલું જ. તું િસિલંગ ફેનની ગિત વધારે છ.ે ખાટને પડખે િટપૉઈ પર

ઍશટõ ે અને િસગારેટનું પાકીટ તું ગોઠવીને મૂક ે છ ે અને પછી….પછી દૂર ખુરશી પર બેસી તું મારી સામે ¢તી રહેછ.ે

‘મારી ચોકી! – પેલી સરહદોની ચોકી જવેી.’ ઓહ! મારી Jલાિનન પણ છટકવા ન દે એવી તારા Tયારની આવી

દેખભાળ મેન નથી ગમતી. મને સખત અણગમો ઊપLયો છ ેતારા પર!

* * લોહી ગળતું, લંગડાતું, નાસતું કૂત|ં, એની પાછળ દોડતું

ટોળંુ હવે મોટુ ંથયંુ છ.ે ટોળાની વKચે નીલા અને રમેશ.


212144

અને લાઉડ]પીકરમાંથી એકીસાથે દસબાર માણસો બરાડતા હોવાના અવાજ જવેો શોરબકોર મારી બારી નીચે આવી પહtચે છ.ે હંુ સફાળો ઊભો થાz છુ.ં િવ]ફાિરત આંખ, અને ઊભા થવાની અદામાં થોડી મોિહની

રેડી એ પણ મારે પડખે આવી ઊભી રહે છ.ે ‘હવે ન જ છટકવો ¢ઈએ.’ ‘હડકાયંુ છ ે– હડકાયંુ છ ે– એને એક ફટક ેપૂ – કરો.’ એક ઘાટો બરાડો, એક તીણી ચીસ, એવા અનેક બરાડા

એકબી~માં એંકોડા ભીડી એકીસાથે દોડવા લાગે છ.ે એક આંખવાળો ડોસો પગમાંથી છટકલેી ચંપલ લેવા નીચો નમે છ.ે હંમેશ એ ચંપલને લાત મારી ટોળા વKચે ધકલેે છ ે– અને ગંદંુ હસે છ.ે

* * હંુ એની આંખને હસતી પકડી પાડુ ં છુ,ં ક ે તરત જ એ

(હા]યનો) ઝબકારો ઓલવાય છ.ે અડોઅડ ઊભા રહેવાનું ભાન થતાં એ થોડુ ંદૂર ખસે છ.ે

* * લ[કરની આખી હરોળનું Rયાન Oયાં કિેSgત થાય છ.ે પાણીના

ટાંકાથી ભરેલી ટõકની વણ~ર આવતી હોવાનો અવાજ ન�ક આવી પહtચે છ.ે ચોકી પર ઊભેલા જવાનની નજર સામેના દુ[મન પર છ.ે

દુ[મનાવટની િબરાદરીથી એ નજર એને વળગી પડી છ.ે


215215

એ બંને વKચે વારે વારે વંટોળ પસાર થાય છ.ે ધૂળનું વાદળ iખર તાપથી તé બનેલી આબોહવા વKચે બેફામ બની ઘૂમી રહે છ.ે આંખ બંધ હોય એમ બે ôણ કશું દેખાતું નથી. અને એ બે ôણ ધૂળના વાદળ પર ખખળતી નદીઓ અને

િકલિકલ વહેતાં ઝરણાંઓવાળંુ એક રંગીલું ]વTન મઢાઈ રહેલું દેખાય છ.ે ચોિદશ ધકલેાતી ધૂળ પાછળ એ બે ôણ પણ પસાર થઈ રહે

છ.ે પછી, આંખને ભીની કરવાની અને ગળામાં અટકલેા થંૂકને

નીચે ઉતારવાની વેદના શેષ રહે છ.ે અને બી� બે ôણ પસાર થાય છ.ે સામે દુ[મન બંદૂક તાકતો દેખાય છ.ે હટી જતાં ધૂળની

પાછળ એક ટૅSક પણ દેખાય છ…ે. * *

‘iબોધભાઈની નીલા આવંુ રડતી કમે હશે?’ ‘એ કૂત|ં એનું છ…ેએટલે ક ેએ ગલૂિડયંુ હતું Oયારેથી….’ હંુ તારી સામે ¢z છુ.ં કશોક ગુનો કરતી અટકી પડી હોય

એમ અંગેઅંગ સંકોચ પામતી તું બોલતી બંધ પડ ેછ.ે હંુ પૂછુ ંછુ.ં ‘આમ કમે?’ તું નીચી નજર કરી કશો ઉàર વાળતી નથી અને આવંુ તો

આપણી વKચે અવારનવાર બનતું રહે છ,ે આપણી વKચે કશુંક


216216

આવી પડ ેછ ેLયારે હંુ તને દેખતો બંધ થાz છુ ંઅને તું પણ મને ¢તી હોતી નથી. એક ôણ – ôણ પૂરતું પોતાનું આયુ\ય ભોગZયા િવના

અધવKચે કપાઈ ~ય છ.ે (આ પિરિ]થિતને ‘ôણભંગુર’ શVદથી ZયHત ન કરી શકાય. કોઈ નવો જ શVદ શોધવો પડ.ે) તું ફરી મારી સામે જુએ છ.ે ખબર નથી પડતી તારી Åિìનો

શો ભેદ છ ે– કુતૂહલ, ભય, િચંતા, અણગમો, કટંાળો? શું? શું? મારી Jલાિનનો જPથો વધતો રહે છ.ે

* * બારી નીચેના શોરબકોર વKચે ઉપરાઉપરી પડતા ચારછ

ફટકાનો અવાજ સંભળાય છ…ે અને છવેટની ગૂંગળાતી એક ચીસ!

‘રમેશભાઈ….’ હq? નીલાને કરડયંુ? પણ કરડવાની શિHત જ Hયાં રહી છ?ે એના એકબે દાંત

નીલાના પગ પર ઉઝરડા કરી ગયા હશે કદાચ! ના, એવંુ પણ નિહ બSયંુ હોય. કોઈ કરડયંુ હોવાની બુમરાડ Hયાં સંભળાઈ છ?ે ટોળંુ િવખરાઈ ~ય છ.ે

* * હેિલકૉTટરનું ફોમrશન હરોળ પરથી પસાર થતું દેખાય છ.ે

નીચે જમીન પરથી રંગીન Äમાલ પકડલેો એક હાથ ચોÇસ હેિલકૉTટરને સલામ ભરતો દેખાય છ.ે

* *


217217

“હવે થોડો આરામ કરશો તમે?” નીલાને ‘પેલું કૂત|ં કરડતું તq ¢યંુ છ?ે’ એવંુ પૂછવાનું મન થાય

છ,ે પણ શો ફાયદો? તું િન|àર રહેવાની છો એવી મને ખાતરી છ.ે આંખોથી Tયાર અને દુ:ખ ZયHત કરવાની તારી કુટવે છ.ે એવી જ ચૂપકીથી અવગણના કરવાની તારામાં િનદúયતા છ.ે િસિલંગ ફેન ફુલ ]પીડમાં ચાલુ છ.ે સામેના છાપરા પર િકિકયારી કરતી કાબરને ઉરાડવા તું

બહાર દોડી ~ય છ ેએ હંુ ¢z છુ ં– તા|ં ઉçત, એક તરફ ઢળતું મ]તક, આગળ ધસી આવતી છાતી અને એ અદા….હંુ સમજુ ંછુ,ં હંુ બધું સમજુ ંછુ.ં હંુ પડખંુ ફેરવી ~z છુ.ં પંખો અવાજ કરે છ.ે ઘિડયાળ કટકટ ેછ ેઅને તું! તું મારી

{ઘ પર ~cત બેઠી છો એનું ભાન બેભાન બનીને પણ મને છોડતું નથી. ઠડંી હવા અંગો પર અફળાય છ ે – રાfે મારાં અંગોને

અડોઅડ થતી તારી ઠડંી ભીની ચામડી જવેી! કશુંક યાદને અડીને જતું રહે છ ે– જતું રહે છ…ે.જતું રહે છ.ે

* * હૉિ]પટલની ઓરડી નંબર એકવીસ. દરવા~ આગળ ટોળે મળેલા લોકો વKચેથી નસú પસાર થાય

છ.ે એની પાછળ કોઈકને ધમકાવતા ડૉHટર પણ બહાર આવે છ.ે રમેશ, સુ\મા, રિ[મ બહારથી બારીએ ચડી અંદર ડોિકયંુ

કરી રóાં છ.ે


218218

એકાદ ડૂસકુ,ં એકાદ ટૂવંાતું |દન અને ઉતાવળે ચાલતા êાસ વKચે, ઓરડીમાંથી નીલાની સતત ચીસ સંભળાયા કરે છ.ે

“પાણી….પાણી….મોટાભાઈ મને પાણી આપો.” પાણી ગળે ઊતરતું નથી અને આખંુ અંગ આંચકીમાં બેવડ

વળી ~ય છ.ે રેબીઝ – હડકવા. ઈSટõાવીનસ Jલુકોઝ સેલાઈન, મોિફúયા. ‘પાણી….પાણી.’ બહાર વેઈિટગં Äમમાં સçાટો છાયો છ.ે કોઈ બેચેન બની

આંટા મયúા કરે છ.ે કોઈક ગુમાયેલી આંખો લઈ બાંકડા પર સંકોચાઈને બેઠુ ંછ.ે એક ખૂણામાં દીવાલ પરથી Tલા]ટરનું પોપડુ ંછૂટુ ંથઈ નીચે

ખરી પડ ેછ.ે * *

હૉિ]પટલના પોચúમાં ભયંકર kેક સહન કરતી એક િમિલટરી ઍXબુલSસ ઊભી રહે છ.ે એક ]ટõચેર બહાર આવે છ.ે કોઈક િનíેત પડયંુ છ.ે આંખો ટગર ટગર ¢યા કરે છ.ે િસિવલ સજúન – િસિવલ સજúન Hયાં છ?ે આખી હૉિ]પટલ ખડપેગ બને છ.ે ઑપરેશન િથયેટરની ઉOસુક ચૂપકી વKચે નસúો અવાજ કયúા

િવના અવરજવર કરે છ.ે “ટXેપરેચર એHસો છ – માય ગૉડ.” “કૅTટન, જવાન કશુંક કહેવા માગે છ…ે..”


219219

બેfણ કાન એના મોઢા પર મંડાય છ.ે “શું કહે છ!ે બાલ?….હાલ!….ના, ના, એવંુ ન હોય.” કૅTટનની નજર એના ફફડતા હોઠ પર મંડાય છ.ે “Hયા કહેતા હય તું….જલ? પાની? વૉટર? તુમે પાની

ચાહીએ?” િતવારી િબહારનો છ ે– એની નજર સંમિતમાં િબડાય છ…ેજ ે

ફરી પાછી ઊઘડતી નથી. ઑપરેશન Äમની દીવાલ પરના ઘિડયાળમાં દર સેકSડ ેલાલ

કાંટો ધÇો ખાઈ અવાજ કયúા િવના આગળ વધે છ.ે Jલુકોઝ સેલાઈન ટીપું ટીપું કરીને નસમાં iવેશ કરતું દેખાય છ.ે

“જલ….જલ…વૉટર,” એ તો માf માગણી છ…ે. અવાજ નથી. ફફડતા હોઠ પર એ દીન વાચના આવીને થી� જતી દેખાય છ.ે

‘જલ.’ અંતે કશુંક ¢ઈતું હોવાનું ભાન જતું રહે છ.ે ભાJયે જ દેખાય એવો હોઠનો કપં પણ અટકી પડ ેછ.ે “આઈ એમ સૉરી, કૅTટન!” એiન ઉતારતા િસિવલ સજúન ઑપરેશન િથયેટર બહાર

જતા રહે છ.ે બçે નસúો લાગણીહીન નજરે કૅTટન તરફ ¢યા કરે છ.ે

* * “અરર!! આટલો બધો પસીનો અને આ ગભરાટ! તમને

કશુંક થઈ ગયંુ છ?ે”


220220

મને તરત જ ભાન થાય છ ેક,ે હંુ ~ગું છુ ંપણ કશી ગમ પડતી નથી. િવચારો એકબી~ પર ઘસાઈ ‘સૅSડ પેપર’ ઘસાય એવો

કકúશ અવાજ કરી રóા છ.ે હંુ તારો શVદો સાંભળંુ છુ ં– સમ� શકતો નથી. આસપાસ

¢z છુ ં– ઓળખી શકતો નથી. અજબ! આવંુ મq Hયારેય અનુભZયંુ નથી અથવા આ અનુભવ છ ેએ

પણ હંુ અOયારે ચોÇસપણે કહી શકતો નથી. કોઈક ગૂંચ ઊભી થઈ છ ેગભરાટ છ ેઅને {ડ ે{ડ ે િચંતા

દઝાડી રહી છ,ે એવો આછો આછો Iયાલ આવે છ.ે યાદ આZયંુ હવે. નીલાને શું થયંુ હશે? પૂછુ ંતને? પણ શો ફાયદો? Lયાં મારા સભાન હોવાથી પણ તું

શંકા સેવી રહી હોય? તું ફાટી આંખે મારી સામે ¢ઈ રહી છો. તું છછંડેાયેલી

છો અને એ હકીકત મારાથી છુપાવવા તું કોઈ નવો તરીકો અજમાવવાનું િવચારી રહી છો એ હંુ ~ûં છુ.ં તું મારા iëનો ઉડાઉ જવાબ આપશે એની પણ મને ખાતરી

છ.ે તોય…. મારા iëથી તને આઘાત લાગશે, એવા સંપૂણú ભાનથી તને


221221

આ પૂછુ ંછુ…ં કારણ, એ પૂછયા િવના મારી ~ગૃિત પાછી લાવી શકુ ંતેમ નથી.

“નીલાને શું થયંુ હતું?” બસ, ધાયúું હતું એવંુ જ બSયંુ. એક ôણ ઊભી રહી ગઈ.

એ દરXયાન તું મારી ન�ક દોડી આવી મારા ખાટલા આગળ જમીન પર બેસી, મારા સાથળ પર તારા બçે હાથ ટકેવી કવેી….કવેી….કહી ન શકુ.ં સમ~વી ન શકુ ંએવી રીતે મારી સામે ¢ઈ રહી છો! િદશાશૂSય – મૂઢ હંુ તારી સામે ¢ઈ રહંુ છુ.ં તું કહે છ…ે. “નીલા તો આ બેઠી અગાશીમાં – શૈલેશ સાથે રમે!” Oયારે તો. “ઓહ.” મારામાં Hયાંક તંગ બનેલી દોરી તૂટયાનું મને ભાન થાય છ,ે

એની સાથે જ, હંુ Hયાં હતો, Hયાં છુ,ં Hયાં હોઈશ એ fણે કાળના ચોÇસપણા િવશે મારી બધી oåા ઓસરી ~ય છ.ે Lયાં બધું જ અિનિíત છ ેOયાં હંુ બેપરવા છુ.ં હંુ માગી લz છુ…ં. “પણી – પાણી આપ મને અડધો Jલાસ” મને ખબર છ,ે મq ન માગવાનું માJયંુ છ ેઅને એનું પિરણામ

ભોગવવા હંુ તૈયાર છુ.ં તું મારા ખાટલા પરથી ઊઠી સામેની ખુરશી પર બેસી નીચંુ


222222

¢ઈ ગઈ છો. તારાં hૂજતાં અંગોને કાબૂમાં લેવા તું કટેલો oમ ઉઠાવી રહી છો એ હંુ અિત દુ:ખથી ¢ઈ રóો છુ.ં કશુંક ક|ં? શું ક|ં હંુ? હંુ એવો લાચાર બSયો છુ ં ક,ે તારી Zયથામાંથી તને

બચાવવાનો, તને આઘાત ન આપવાનો એક નાનોશો યOન કરવાની પણ મq શિHત ખોઈ છ.ે તું {ચંુ જુએ છ.ે તારી આંખમાં આંસુ નથી. આંસુ િસવાયનો |દનનો બધો જ

સરં~મ તારા ચહેરા પર મોજૂદ છ…ે એ કરટલી ભયંકર Zયથા હશે જ ેઆંસુઓને માંયનાં માંય સૂકવી દે! એ પણ લાચારીથી ¢તા રહેવાનાં મારાં કમભાJય છ ેને! એક પળ – એક નાની પળ બસ એવંુ થાય છ ેક,ે તારો હાથ

પકડી તને ન�ક ખqચી }દયસરસી ક|ં! તારા ચહેરા પરનો આ ભાવ ભૂંસી નાખવા, જળ શું અçનો પણ હંુ Oયાગ ક|ં. આવંુ કહંુ તો તું ખુશ થશે – અિત ખુશ થશે. પણ….પણ આ દંભ, કહે તો ખરી, Hયાં સુધી ટકાવી રાખવો! ખરેખર તો હંુ કશું Oય� શકતો નથી. તારી ખાતર નિહ – મારા �વની ખાતર પણ નિહ! એ તું

નથી ~ણતી એવંુ નથી, ~ણે છ.ે મારી િવનંતી માf એટલી જ છ ેતને ક ેતારા મનને ઠગવાના

iયOનો છોડી દે, અને મારી લાચારી ]વીકારી લે! “પાણી,” હંુ કહંુ છુ.ં “ડૉHટરની સૂચના ઉપરાંત મq માf

અરધો Jલાસ પાણીનો માJયો છ!ે”


223223

“ખ|ં, પણ હંુ કમે કરીને તમને સમ~વી શકુ ં ક ેહ� તો અરધો િદવસ અને આખી રાત બાકી છ!ે” અને તું ઓિચંતાનો તારા ચહેરા પરથી પેલો |દન અને

Jલાિનનો ભાવ હટાવી લે છ.ે ઓહ! ઓ જિલમ! આ પળે ક ેLયારે હંુ મારી હાર કબૂલ ક|ં છુ,ં હંુ િન:સaવ અને િનબúળ છુ ંએવંુ ~હેર ક|ં છુ,ં હંુ મારી ~તને િફટકારીને તને વશ થાz છુ,ં Oયારે એ જÄરી છ ેક,ે તારી શિHતકક તારા કાબૂમાં છ ેએવંુ તું મને ભાન કરાવે? હંુ છવેટનું બોલી રહંુ છુ.ં “હા – એ ખ|ં છ!ે” સામેના છાપરા પર બેઠલેી પાંચસાત કાબરની હરોળને હંુ

¢z છુ ં– દૂરથી ધસી આવતા ધૂળના વંટોળને હંુ ¢z છુ,ં તારા ચહેરા પર આવી બેસતા ]વ]થ ભાવને હંુ ¢ઈ લઉ છુ.ં હંુ ખામોશ છુ!ં


222244

૧૦. . મુિ2ત

એક છોકરી હતી – સુંદર અને મનોહર! એના કાળા સુંવાળા કશે એનાં અંગોને વાદળની જમે છાઈ વòા હતા. ચિHત હિરણીના જવેી િવશાળ મોટી આંખો, નમûં નાક, કમળની પાંદડીઓ જવેા િબડાયેલા રHત હોઠ – એ છોકરી ભરયૌવનમાં હતી. જગતમાંના અખૂટ ભંજડારમાંની કોઈ પણ કુમારીને એની

સરખામણીમાં લાજવંુ પડ ેએવી તંદુર]ત, કોમળ Oવચા હતી. કસેૂડાંની ફૂલડમેઢી ડાળખીઓ જવેાં આંદોલન પામતા એના બાહુઓ, અને નાના મ]તીખોર જવેી વહેતી એની આંગળીઓ હતી. સમ~વટ, સમતોલપûં અણે સુગોળતાનો સુમેળ જ ેસૌSદયú

જSમાવે છ ેતે સૃિìમાં Hયાંક અને કોઈવાર જ ¢વા મળે છ.ે એવી એ યુવતી ]વયં મૂિતúમંત સૌSદયú હતી. એની આંખ ઊઘડતી અને મsચાતી Oયાં

અંધારાઅજવાળાનાં, તેજ-છાયાનાં રંગબેરંગી મેઘધનુષ વેરાઈ

225225

જતાં. એ હસતી Oયારે વષúભરની ઋતુઓનાં પુ\યોનો િમ~જ મહેકી ઊઠતો, એ ચાલતી Oયારે એનાં પદાિવúદ પૃPવીને ચંુબન ભરી વહાલ કરતાં, એના અંગમરોડમાં જડ અને ચેતનને વશ કરવાની મોિહની હતી. વસંત આવતી Oયારે એ યુવતી નૃOય કરતી. શું યૌવન! શું

સૌSદયú! શું માધુયú! માનવીઓ ભેગાં થતાં, યુવાનો, વૃåો, બાળકો, બાિલકાઓ અને pીઓ, પશુઓ પણ દોડી આવતાં. બધે જ એકતાનતા! એ યુવતીના નાચતા પગ નીચે પૃPવીનું }દય ધSય બની ¢રથી થડકવા લાગતું. આભ નીચે ઊતરી આવતું અને પવન એવી લહરીઓની કુમળી આંગળીઓથી એને Tયાર કરતો. એ નાચતી, કૂદતી, ફૂદડીઓ લેતી, હsચતી અને અવકાશના

અÅ[ય હાથમાં અRધર તોળાઈ જતી. એ ફરતી જ રહેતી. આંબાની મહોરભરી ઘટા નીચે, વડલાની નમી પડલેી ડાળીઓ નીચેથી, આંબલી અને લsબડો. લીલાં ખેતરો, સમૃå વાડીઓ, એના જવંુે જ નાચતાં અને કૂદતાં ઝરણાંઓ, પ|પાટ વહેતી નદીઓ, ધીર, ગંભીર, હળવંુ ગજúતા અને િકનારાનું પાદiôાલન કરતા સમુgો, ગૌધન ચરતું હોય એવી ટકેરીઓ, વનરાિજ ભરચક પડી હોય એવા ડુગંરો, સૂયúનાં બાલિકરણોથી સુવણúમંિડત િશખરોવાળા પવúતો ઉપર – બધે જ એ યુવતી નાચતીકૂદતી હા]ય અને ઉèાસ ફેલાવતી ફરી વળતી!

‘સૃિì એની પાછળ ઘેલી બની હતી. એ Lયાંથી પસાર થતી Oયાં પાકાં ફૂલો એના અંગ પર કુરબાન


222266

થઈ ખરી પડતાં અને કળીઓ એની સાથે હસી હસીને ફૂલ બની જતી. પછી િવિવધ ઋતુઓમાં િવિવધ ઉOસવો આવતા. સૂકાં પાંદડાં

ખરતાં, નવી કૂપંળો આવતી, કળીઓ જSમતી ને યૌવનમાં iવેશતાં શરમાતી, ફૂલો હા]ય કરતાં, ફળો પાકતાં, બી ખરતાં અને ખેતરો ગભúકાળ સેવતાં. લીલી હિરયાળીને ¢વા આકાશમાં વાદળો ઊભરાતાં અને વીખરાઈ જતાં અને િનરl Zયોમમાંથી અંધારી રાતે તારલાઓ પણ સૃિìનું આ સૌSદયúદશúન ચોરતા! એમ એ સૃિì bમ ચાલતો અને એ સૃિì યુવતી પાછળ ઘેલી

બની હતી. એ યુવતી હ� સુધી કોઈ સાથે કશું બોલી નહોતી અને આ

સૃિìમાંના કોઈએ એની સાથે બોલવાનો iયOન નહોતો કયút. એ મૂંગી અને બહેરી હતી? કોણ ~ણે! અને એમ હોય તોય

શું? એની ઊઘડતી અને િબડાતી આંખોની પાંપણો, એની

ચડઊતર કરતી ભમરો અને તેજનાં િકરણો ફqકતી કીકીઓને ભાષા નહોતી શું? એની કમળની પાંખડીઓ જવેા ખૂલી જતા હોઠ વKચેથી

મુ[કરેાટ છટકી જતો Oયારે, ફૂલ તોડવા એના હાથની અદા સરી જતી Oયારે અને નદીનાં છીછરાં પાણીમાં એના પગ સંકોચ સેવતા Oયારે શું સંગીતના અકPય સૂરો નહોતા જSમતા? સંકતેમય ભાષાનો અખૂટ iવાહ નહોતો વહેતો Oયારે? બધાંને એક જ હકીકતનું ભાન હતું ક ેએ હતી તો જગતમાં


227227

ઉèાસ અને ઉOસવો હતો. એ હતી એટલે જગતમાં સૌSદયú હતું. – Oયાં સOય હતું અને Lયાં સOય મેળવવાની મુ[કલેી નહોતી Oયાં સમૃિå, સુખ અને સંતોષ બધું હતું. એ નાનકડી, કોમળ સૌSદયúવંતી યૌવના સૃિìનો iાણ હતી.

* * એ કોઈ પાસેથી કશું માગતી નિહ. જ ે કઈં તે આપતી –

માનો તો કઈં નિહ, માનો તો બધું જ – ઉèાસ, ઉOસવ, સuદયú, સમૃિå, સુખ અને સંતોષ! એનું સાિçRય એટલું જ સાહિજક હતું. જ ેકોઈ ઇKછા કરતું

એની િનકટ એ જતી. જ ેકોઈ જટેલી આવડતથી એને જટેલી રીઝવી શકતું એટલો સહકાર એ એને આપતી. કોઈ એક પણ એનાથી અસંતુì રહી પાછો નહોતો ફયúો. િદવસ પછી રાત, મિહનાઓ ઋતુઓ અને વષúો પોતાના

]વભાવ iમાણે િમ~જનો ગુલાલ ઉરાડતાં પસાર થઈ જતાં. જૂનાં ઝાજડ સુકાઈ જતાં, નવી ટસરો ફૂટતી, વૃåો ચાYયા જતા, અને યુવાનો આવતા, પારણામાં નવી કૂપંળો જવેાં તા~ં અને કોમળ બાળકો રમવા લાગતાં – એમ આ સૃિìના �વનમાં કળા અને સૌSદયú – સુખ અને ઉèાસની પરાકાîા આવી પહtચી હતી.

* * એક િદવસે આ સમાજમાં એક અ~ણ ZયિHત આવી ચડી.

એ અ~ણ પુ|ષને કોઈએ પૂછયંુ નિહ ક ેએ Hયાંથી આZયો – શા માટ ેઆZયો. સંશયની લાગણી આ સમાજમાં અOયાર


228228

સુધી કોઈએ અનુભવી નહોતી. લોકોના મનમાં એમ ક ેઆ નવી ZયિHત પણ એમની માફક એમના ઉOસવોમાં ભાગ લઈ સુખ અને આનંદની અિધકારી થશે. એ અ~ણ પુ|ષે પેલી યુવતીને નાચતી, કૂદતી, ફૂદડીઓ

લેતી અને આનંદતી ¢ઈ Oયારે એણે પોતાના મનમાં જ કóંુ: “અહા! શું બદન, શું કાિSત, શી ચપળતા? સૂયú ઊગે, આથમે અને ફરી ઊગે Oયાં સુધી આ છોકરીને મારી બાજુમાં રાખી શકુ ંતો?” આ િવચાર આ સમાજમાં કોઈ ZયિHતનેક કોઈ દહાડો

અOયાર સુધી નહોતો આZયો. અ~ણ પુ|ષે એ સમાજમાંની એક ZયિHતને પૂછયંુ: “આ

કોની છોકર છ?ે Hયાંથી આવી?” આ ië અOયાર સુધી કોઈએ કોઈને નહોતો પૂછયો. “આ છોકરી કોણ છ?ે Hયાંથી આવી?” આ નવા iëોની પરંપરાથી મૂંઝાઈ જઈ પેલી ZયિHત ચૂપ

રહી. “અરે મૂરખ, આટલું નથી સમજતો? તારા ઘરમાંનું માટીનું

માટલું કોનું છ?ે” “મા|ં છ!ે” “તા|ં છ,ે કારણ ક ેિદવસોના િદવસો, મિહનાઓના મિહના

થયાં એ તારે ઘેર પડયંુ છ ે– ખ|ં ને? તો આ છોકરી કોની છ?ે” “મારી છ ે– અમારી છ!ે” “તો તારે ઘેર કાં નથી?”


229229

એ રાતના પેલી ZયિHતને સુખ અને ચેનભરી {ઘ ન આવી. એણે નવી વાત સાંભળી હતી. નવા િવચારનું બીજ દુખદ અંકુર ફોરી રóંુ હતું! અ~ણ પુ|ષે બી� ZયિHત પાસે એ વાત કરી – fી�

ZયિHત પાસે પણ એ વાત કરી. એ વાત ફરતી ચાલી: “એ છોકરેી કોણ હતી – કોની હતી?” ઉOસવમાં નાચતાં, કૂદંતાં, હસતાં અને રમતાં એ યુવતીને

Hયાંક કશુંક ખંૂચતું લાJયંુ. એણે એની આસપાસના ચહેરાઓ પર િવિચf ભાવો ¢યા – જ ેભાવોનો આગળ એને કોઈ વાર અનુભવ નહોતો થયો. એ િખç થઈ, થોડીક ગભરાઈ ગઈ. એના નૃOય કરતા પગ Hયાંક ઠોકર ખાઈ ગયા, એના હાથના વળાંકમાં બેહૂદી લચક આવી ગઈ. જ ેકોઈ દહાડો નહોતું બSયંુ એ આજ ેબની ગયંુ. ઊગતા સૂયú જવેા એના મુખ આડ ેિવષાદનાં વાદળાંની કાિલમા ફરી ગઈ. અ~Nયા પુ|ષે આ વાતને બહુ જ આગળ વધારી મૂકી. આ

સમાજમાં હવે એવી એક ેZયિHત નહોતી જ ેન પૂછતી હોય, “આ છોકરી કોણ હતી – કોની હતી?”

* * ઉOસવોમાં મહાઉOસવ વસંતોOસવ આવી પહtKયો. િદવસે

ઉ\માભયúો અને સાંજ ે ખુશનુમા લહરીઓથી અડપલાં કરતો પવન વાવો શÄ થયો. વાદળો આછાં આછાં ઊભરાવા લાJયાં. વૃôો, ફૂલો, કળીઓ અને કૂપંળો એકRયાન બની ¢ઈ રóાં.


230230

પવúતો પોતાનાં િશખરોની ડોક {ચી કરી કુતૂહલથી ¢વા લાJયા. એ યુવતી નાચતી, કૂદતી, ફૂદડીઓ ફરતી આવી ચડી. એની

સાથે આZયાં નૃOય, સંગીત, સuદયú અને �વનના ઉSમાદ! માનવીઓનાં ટોળેટોળાં ઊભરાવા લાJયાં અને એને ¢ઈ

રóાં, પણ હાય, એ દેહલાિલOય, એ નૃOય અને સંગીતનું સૌSદયú અમ]તું જ વેરાઈ જતું હતું! લોકોની Åિìમાં શંકા હતી અને એમના મનમાં અિનિíતતા હતી! ~ઈના ફૂલે મોગરા ફૂલને પૂછયંુ: ‘આ શું છ ેબધું – આજ ે

આમ કમે?’ “નથી ખબર તને? સૌ કોઈ પૂછ ેછ,ે આ છોકરી કોણ છ,ે

કોની છ?ે” પોતાની નીચી પડલેી ડાળ નીચેની એ યુવતી પસાર થઈ

Oયારે વડલાએ લાગણીહીન બની એને ધારી ધારીને ¢ઈ અને આંબલીને કóંુ: “¢યંુ! કટેલી િવિચf! એ કોણ છ ે– કોની છ?ે” ઝરûં દોડતું દોડતું નદી પાસે પહtKયંુ Oયારે હાંફી ગયંુ અને

પહtચતાંવqત જ ભરાયેલા êાસે એના કાનમાં એ જ વાત વહેતી મૂકી: “અરે! બધાં એક જ ië પૂછ ેછ ેક ેએ છોકરી કોણ છ ે– કોની છ?ે” નદી ધીરગંભીર હતી. એણે િવચારોનાં વમળ જSમાZયાં.

અટવાતી, મૂંઝાતી એ સાગર આગળ પહtચી Oયારે ઝબકીને ~ગી ઊઠી. સાગરે એને ભેટી પડતાં પૂછયંુ.

‘કમે આજ િખç છો?’


231231

“iભુ, એક ië લાવી છુ.ં એ છોકરી Hયાંથી આવી, શા માટ ેઆવી, એ કોણ છ?ે” સાગરે જવાબ આTયો નિહ અને એની બાથમાં નદી ôીણ

થતી ચાલી અને દિરયાપાર મો~ંઓના િહલોળે, તોફાનનાં વમળોની ગિત પર સવાર બની અથડાતીકુટાતી એ જ વાત વહેતી ચાલી.

*અહs ફકરો છ:ે પણ આ વાત ન પહtચી ફHત એ નાચતી-કૂદતી છોકરી પાસે. કારણ ક ેએ મૂંગી હતી અને બહેરી હતી. એની પાસે આ વાત પહtચાડવી અશHય હતી. Lયાં વસંતોOસવ ઊજવાઈ રóો હતો – Lયાં નૃOય, અદા

અને સંગીતના ઉદિધ છલકાતા હતા Oયાં એક માનવીએ બી~ને કóંુ : “કવેી સુંદર અને કોમળ યુવતી છ?ે કટેલો બધો આનંદ એ આપી શક ેછ?ે હંુ એને મારે ઘેર લઈ ~z તો – વસંતના મેઘધનુષી રંગો, જગતભરનાં પુ\પોની સુગંધ, સાગરનું ગાંભીયú અને આકાશની મોકળાશ મારે ઘેર આવી વસે, નિહ?”

“હા જÄર,” બી~એ કóંુ: “અને મારે ઘેર લઈ ~z તો મારા ભયúા ભયúા ઘરમાં વષúભરના ઉOસવોની સSRયા ખીલી ઊઠ ેઅને એ આનંદઝૂલે ઝૂલવા જગત સમ]ત મારા ઘરઆંગણે ભેગું થઈ ~ય! એને તો હંુ જ ઘેર લઈ જઈશ!”

“લઈ જઈશ?” “જÄર.” “અને હંુ?”

* *


232322

એ યુવતી પોતાના નૃOયમાં સંપૂણú સમાઈ ગઈ હતી – ~ણે આનંદે અવતાર લીધો હોય. ~ણે ઉèાસ અને માધુયúના િશYપમાં �વ પેઠો હોય! Zયોમ, વાદળ, વાિર, વૃôો માનવીઓ, પશુઓ અણે પôીઓ ]તVધ બની ¢ઈ રóાં. Oયાં તો કોઈ એક ZયિHત પોતાની ~ત પર કાબૂ ખોઈ બેઠી. એણે દોડી જઈ એ છોકરીનો હાથ પકડી લીધો. નૃOય ઢળી પડયંુ, સંગીત બેસૂ|ં બની ગયંુ, સૌSદયúનો વધ

થયો, સOય માટીમાં રગદોળાઈ Hયાંક ગુમાઈ ગયંુ, બધે હાહાકાર iસરી રóો, કળી ફૂલ બનીને બૂમ મારવા લાગી, lમરો એક ફૂલ પરથી બી~ ફૂલે રડતાકકળતા એ જ વાત કહેતા ઊડવા લાJયા. પૃPવી પરથી ધૂળનાં વાદળ એકઠાં થઈ Zયોમમાં ઊડી ગયાં, ફૂલો રંગ ગુમાવી બેઠાં; – એમની સુગંધ પણ િવકૃત બની ગઈ. ઝરણાંએ પણ વાકાં વળીને એ ¢યંુ – અને જતાં જતાં, મોટા પPથરો પર ઠોકરાતું, નાનાને ઠોકરે ઉરાડતું, બેચેન

* * અને િખç એ નદીની સોડમાં સમાયંુ Oયારે એનો િમ~જ

છટકી ગયો. “આખરે શું છ?ે” નદીએ પૂછયંુ. “ગમે તે હોય – તું શા માટ ેમારી પંચાત કરે છ?ે મને મરવા દે

અહs!” એ જ િમ~જ લઈ નદી સાગર આગળ પહtચી. “હવે નથી સહન થતું!” “શું?”


232333

“કોણ ~ને શું – પણ Hયાંક કઈંક અવળંુ બની રóંુ છ!ે આ ઝરûં…..” કહેતાં નદીનાં આંસુઓએ સાગરનાં ખારાં પણીને વધારે ખારાં કયúાં! સાગરે સહાનુભૂિત વગર કóંુ: “વાતમાં કઈં વજૂદ નથી!

તું હવે અવ]થા પામી છો – બસ એટલું જ!” અને એટલું જ સાંભળતાં નદી દુભાઈ ગઈ. એ આંસુઓ એણે સાગરને ન આTયાં. પોતે જ પોતાનાં આંસુઓથી પોતાની મીઠાશ ગુમાવી બેઠી| એ યુવતી નૃOય કરતાં એટલી તો થાકી ગઈ હતી ક ેએનો હાથ

પકડનારના હાથમાં એ સહેલાઈથી સરી પડી. એ સમc સૌSદયú, મખમલી કુમાશ, એ સુગોળ સુસÑતા, ઉèાસ અને માધુયúની એ pìા – કોઈ એકના હાથમાં જઈ પડી –એને ઘેર વસી રહી! તે િદવસથી સૌ કોઈને પોતપોતાની iવૃિàમાંથી રસ ઊડવા

લાJયો. િદવસો પર િદવસો અને મિહનાઓ પસાર થવા લાJયા. પુ\પોનાં િવિવધરંગી આભૂષણો અને ઘેરી લેતી માદક સુગંધ

હવે કોઈની લાગણી સુધી પહtચી શકતાં નિહ બુલબુલ ગાઈ ગાઈને થાકી જતું. એને કોઈ સાંભળનાર નહોતું. હરણાં તૃણ ખાઈ તૃé બSયાં પછી બેRયાન ગમે તેમ ફયúા કરતાં. મોરનો ટહુકો હવે મેઘ સાંભળતો નિહ. ઝરûં ફરજ સમ�ને નદી તરફ જતું. એની ગિતમાંથી ઉOસાહ જતો રóો હતો. બે બુલબુલોએ ઊડતાં ઊડતાં એક ઘરની બારી પર બેસી

અંદર ¢યંુ. “¢, ¢તો,” એક ેબી~ને પૂછયંુ: ‘એ જ છ ેને!’


234234

“એ હજુયે એના ઘરમાં બેઠી છ ે– હરે છ,ે ફરે છ,ે હસે છયેે ખરી – એ એની એ જ છ!ે”

“હાથ પકડીને લઈ ગયો એટલે એની થઈ?” પેલો અ~Nયો પુ|ષ એક અંધારી રાતે કોઈકને કહેતો હતો, “તું એને ઘેરથી તારે ઘેર લઈ ~ય તો શું એ તારી થાય! અને શું યૌવન છ!ે શું લાિલOય – શું માધુયú! હે?….હા….હા….” અ~Nયો પુ|ષ હ]યો. એના હા]યના ફટકાથી અંધારાનાં પડ કપંવા લાJયાં. આજુબાજુ, Lયાં Lયાં એ હા]ય પહોKયંુ Oયાં પાકાં ફૂલો ખરી પડયાં – ઊડતાં પôીઓ ગુલાંટ ખાઈ ગયાં. ઊડતા પવન એ હા]ય સાંભòંુ અને એનું ગમાન ગળી ગયંુ. ઝરણાનું સંગીત બેસૂ|ં બની ગયંુ અને વડલાની ડાળ કમ¢ર બની જમીનને અડી ગઈ. એ રાતના બી¢ બનાવ બની ગયો. એ યુવતી જનેે ઘેર હતી

Oયાંથી બી~ને ઘેર ગઈ – લઈ જવામાં આવી. પહેલો પુ|ષ ખીજવાયો, મૂંઝાયો અને અકળાયો. એ Lયાં

જતો Oયાં લોકો એની સામે આંગળી ચsધતા. ફૂલો એની ઉપર હસવા લાJયાં, વૃôો એની પાછળ ખરતાં પાંદડાં મોકલી મ[કરી ઉરાડવા લાJયાં. હવે એના ખાલી પડલેા ઘરનાં અંધારાં એના મનમાં ઊતરી ગયાં. એણે સમજ અને અÇલ ગુમાZયાં. લાગણી અને તકú વKચેનું સમતોલપûં એણે ગુમાZયંુ, એના અંધારા મનના અવાવ| ખૂણામાં બેડોળ િવચારોની વડવાગોળો ચÇર ચÇર ફરવા લાગી. અ~Nયો પુ|ષ ધીમે રહીને એની પાસે ગયો અને કóંુ:


232355

“આમ બેબાકળો કમે બSયો છ?ે” પોતાના ]વભાવ iમાણે એક પળમાં એણે પોતાના મોઢાના રંગ બદYયા. એક વધારે દુì સૂચન એના ગલીચ હોઠ વKચેથી સરી પડયંુ, “હંુ કહંુ છુ ંક ેિહંમત રાખ, તાકાત કળેવ, કુનેહબાજ થા! હq! લે સાંભળ…” એ વાત પેલા બેબાકળા પુ|ષ િસવાય બી~ કોઈએ સાંભળી નિહ. અંધારી રાતને ઊજળી કરવા મથતા આિગયાએ પણ કશું ન સાંભòંુ. ~ઈ મોગરાને કહે, “મને આજ ે{ઘ નથી આવતી.” મોગરો

કહે, “મને પણ બેચેની જવંુે લાગે છ.ે” આકાશનાં વાદળાંઓ માંહોમાંહે અથડાતાં એકબી~ને

પૂછતાં હતાં: “કમે આજ ેબેRયાન છો?” “કઈંક ¢z છુ ંછતાં કશું દેખાતું નથી.” “કઈંક બની રóંુ છ!ે” ઝરણાં પોતાનો માગú ભૂલી ગયાં, હરણોના મોઢામાંથી દભúનાં

પાંદડાં સરી જવા લાJયાં, સમુgની સપાટી પર સરોવરની શાSત ચૂપકી છવાઈ! અંધારામાં પૃPવી પર વીજ જવંુે કઈંક, એક ઘડી માટ,ે ચમકી

ગયંુ. એની પાછળ એક િકિકયારી સંભળાઈ! કોઈ એક જણ બેfણ ખૂણા વટાવતું, અંધારાની ઓથ લેતું ભયંકર ગિતથી દોડી ગયંુ. પણ છકે {ચેથી તારલાઓએ ઝીણી આંખો કરીને ¢ઈ લીધું ક ેએના હાથ લોહીથી ખરડાયેલા હતા. જ ેકોઈ બી~ના ઘરમાં એ યુવતી ગઈ હતી એની હ]તી મટી

ગઈ હતી!


232366

“અરર!” બધે અરેરાટી ફરી વળી. ફૂલોએ કળીઓને, કળીઓએ પાંદડાંને અને પાંદડાંઓએ

પôીઓને જગાડી જગાડીને આ વાત કહી. અંધારી રાતના પાંખો ફફડવા લાગી. એ સંદેશ વાદળોમાં પહtKયો અને સમુgો પર ફરી વòો. સવાર પડી Oયારે માનવીએ માનવીનું મોઢુ ં પડી ગયંુ હતું,

~ણે સૂયú ઊJયો જ ન હોય, ~ણે રાિfનાં અંધારાં િદવસનાય ટહેલતાં હોય એવો ભાસ થવા લાJયો. વૃôો નદી, નાળાં, ખેતરો, ટકેરીઓ, પવúતો, સરોવરો અને

સમુgો બધાં જ શરિમંદાં બની ગયાં! ઝરûં ¢રથી નદીમાં ખાલી થવા લાJયંુ. “પણ, પણ – આ બધું શું…?” નદી કઈં એને પૂછવા ~ય તે

પહેલાં ઝરûં બોલી ઊઠયંુ: “તું આજ ેમને બોલાવ નિહ – મા!” Lયાં Lયાં અંધારાં એકઠાં થતાં હતાં, Lયાં Lયાં સૂકાં પાંદડાં

ઢગલો થઈ કાદવમાં સડતાં હતાં, Lયાં Lયાં ઝરણાં અને નદીનાં પાણી વહેતાં અટકી જઈ ખાબોિચયાં બની ગયાં હતાં – Oયાં Oયાં – તેવાં બધાં ]થળે અ~Nયો પુ|ષ ફરતો રóો. પછી તો આંધીઓ આવવા લાગી, વંટોિળયા ઊડવા લાJયા. બીકનાં માયúા વષúાનાં વાદળો િવખરાવા લાJયાં – દુ\કાળ ઊતરી પડયો, ધરતી સુકાવા લાગી! જનેી હ]તી મટી ગઈ હતી એના વહી ગયેલા લોહીનાં ધાબાં


232377

પાસે એના વારસદારોએ iિતöા લીધી: “લોહીનો બદલો લોહી!”

“શાબાશ!” પેલા અ~ણ પુ|ષે બૂમ મારીને કóંુ: “મરદની િનશાની મરદાઈ – લોહીનો બદલો લોહી.” અસંIય ફૂલો આ iિતöા સાંભળીને ખરી પડયાં. ઊડતો

પવન આ iિતöા સાંભળી ભાગવા લાJયો – ખેતરોને નાબૂદ કરતો, વૃôોને મૂળમાંથી ઊખેડી ફqકતો, સમુgનાં ખારાં પાણીને સંતાપતો પવન તો ભાગવા જ લાJયો. એ યુવતી હવે તો એક પછી બી~ ઘરમાં એમ ઘેર ઘેર ફરતી

રહી. બધીએ ઋતુઓ આવતી, બધી ઋતુઓના ઉOસવ-િદનો આવતા, પણ ઉOસવો નહોતા ઉજવાતા – એ યુવતી તો કોઈ ન કોઈના ઘરની ચાર દીવાલો વKચે બંદી બની બેઠી હતી. એણે હ�યે કોઈ સાથે વાત નહોતી કરી. એને ખરી રીતે કશું

કહેવાનું જ નહોતું. એ તો ઘરની દીવાલમાંની કોઈ બારીમાંથી બહાર ¢તાં બેસી રહેતી. એની આંખો ગુમાયેલી ગુમાયેલી ફયúા કરતી. એને યાદ આવતાં – oવણની ઘનઘોર ઘટા, મયૂરોના ઉSમાદ, લગામના ઇશારાની રાહ ¢તા પવનના ઘોડાઓની મ]તી, બાળક જવેા ]વભાવવાળાં રંગબેરંગી સુગંધી પુ\પો એને પસાર થતી ¢ઈ એની પાછળ ‘અરે –એ!’ – કહી હા]ય મોકલતાં – વડલાની ઘટાના અંધારામાં એ અંધા|ં બની જતી – ચાંદનીનાં અજવાળાં ઓઢીને એ ઊજળી રાતના અÅ[ય થઈ જતી – સરોવરનાં જળ ઝૂલતાં અને િહલોળતાં એને કહેતાં: ‘આવ ને?” અને પેલી પોયણી એનીસામે ¢તાં જ શરમાઈ જતી


238238

– એ બધું એને �વનની આજની અકકે પળે યાદ આવતું હતું – એ યાદમાં જ એ �વતી હતી! અને એમ �વતાં �વતાં એ ôીણ થતી ચાલી હતી. એના માથાના કાળા સુંવાળા વાળ ખરી પડવા લાJયા હતા. એની સુંવાળી ચામડી તેજ ગુમાવી લચી પડવા આવી હતી – એના એક વાર તરત નૃOય કરતા પગ પર ફોèાઓ દેખાવા લાJયા હતા. માથંુ, હાથપગ અને બદનની અદામાંથી માધુયú જતું રહી ભીિત આવી બેઠી હતી!

“લોહીનો બદલો લોહી!” ની iિતöા લેનારાઓએ પોતાની iિતöા પૂરી કરી. કોઈક માટીના ઢફેા પર ઊનું લોહી વેરાઈ ગયંુ. પછી તો બી� iિતöાઓ લેવાઈ. ફરી અને ફરી લોહી રેડાવા લાJયંુ. iિતöાઓની પરંપરા ચાલી અને લોહીની નીકો વહેવા લાગી.

“શાબાશ! શાબાશ!” એ ભંયકર અવાજ આZયા કરતો અને લોહી વóા કરતું!

“પણ આમ શા માટ?ે” ~ઈના ફૂલે મોગરાને પૂછયંુ. “તેની મને શી ખબર? – હંુ ઓછી જ બધાની પંચાત સેવંુ

છુ?ં” “પણ િચડાય છ ેશા માટ?ે” “શા માટ ે– શા માટ?ે તારામાં અÇલ નથી માટ!ે” વડલો આંબલીને કહે, “¢ – જરા ¢ તો ખરી! તારી

ડાળીઓ પરથી કોયલો, ચકલીઓ અને બુલબુલો Hયાં ઊડી ગયાં? પવને ડોલતી તારી ન~કત અને તારી ઘટાની ઉ\મા Hયાં


232399

ઊડી ગયાં? હવે તો તારી મેલી ઘટાના અંધારામાં વડવાગળો ટsગાય છ!ે”

“અને એ બુáા,” આંબલી છછંડેાઈ, નાનાં નાનાં પોતાનાં પાન ઉરાડતી બોલી: “તારી ડાળીઓમાં હવે તાકાત Hયાં છ?ે એટલે જ ¢ને હવે તારે જમીનનો ટકેો લેવો પડ ેછ!ે મને સંબોધીને હસે છ ેતે હસને તારી ~ત પર!” બુલબુલોએ પોપટની મ[કરી કરી. પોપટ ે કોયલની, કોયલે

મોરની મ~ક ઉડાવી! અને ઝઘડો વધવા લાJયો. “હંુ અને મારા જવેા બી~ છ ેએટલે તારી હ]તી છ.ે નિહ તો

તું હોત Hયાંથી?” ઝરણાએ સિરતાને કóંુ, “તા|ં આ સuદયú અને તારી અદાનો છણકો મને શું બતાવે છ?ે ~ જરા આગળ ~! અને તારા જવેી છકલે અનેકને ગળી જતો િનદúય લાગણીહીન સાગર તા|ં ગુમાન તોડી પાડશે!” એક વખત જ ેમાનવીએ પોતાની આંખની કીકીમાં આકશની

મોકળાશ સમાવી દીધી હતી તે માનવી અરધી રાતના પોતાના ]વTનાથી બીને બેઠો થઈ ગયો. એણે પોતાના પુfને બૂમ મારી, “અરે એ! ~ગે છ ેક?ે”

“હા, િપતા�!” “તો સાચવેજ.” “શું?” “જ ેકઈં છ–ે જવંુે છ ેતે!–અને–” એટલા oમથી તો એનો

êાસ ભરાઈ આZયો, આંખે અંધારાં આZયાં – ગળે ડૂમો આવવા લાJયો “અને–વોય મા, મારી iિતöા…. લોહીનો બદલો….”


224040

હવે માનવી માનવીને ¢ઈ સાવચેત બની જતો – કોઈ શું કરે છ,ે Hયાં ~ય છ,ે Hયાં ખાય છ,ે Hયાં સુએ છ ેએને ઝીણવટભરી ખબર રાખતો! ઘોર અંધારામાં પણ મનુ\યને હવે ઓળા હાલતા દેખાતા. શાSત નીરવ ધૂળની સપાટી પર એને પગલાં સરતાં સંભળાતાં. પવનની લહરીઓ એના કાને વાતો મૂકી જતી. િદવસ ઊગે અને આથમે અને ફરી ઊગે Oયાં સુધી, ~cત અને ]વTનાવ]થામાં એનું સાવચેતપûં બીક બનીને એને ઘેરી વòંુ હતું. પેલી યુવતીને એક ખંિડયેર જવેા ઘરમાં કોઈ અસહાય છોડી

ગયંુ! તે ખંિડયેરમાં પાણીનું માટલુંયે હવે નહોતું રóંુ. છતમાં અને ખૂણામાં કરોિળયાનાં ~ળાં બાઝયાં હતાં. આંગણામાં કાંટાળા થોર ઊJયા હતા, પણ એ યુવતી એની એ જ હતી –ôીણ, દુબúળ, કદÄપી, ગંદી અને રોિગî! તોય એની આંખો હ� એવી જ – એ જ ]વTનાં ¢તી – એ જ યાદની ભીતરમાં {ડી પેસી ગઈ હતી! પેલા અ~ણ પુ|ષે એને માટીના ખાડામાં બેઠલેી અને પPથર

પર હાથ ટકેવેલી ¢ઈ – એના હોઠ સંતોષથી છૂટા પડી મુ]કરાઈ ગયા. એણે છાતીમાં લાંબો êાસ ભરી િનરાંતે છોડયો. એના અશHત હાથ એના બદનની બાજુમાં લટકી પડયા. અ~ણ પુ|ષે એ ખંિડયેર તરફ પીઠ ફેરવી. એણે માથંુ {ચંુ

કરી હાથની મુÜીઓ વાળી આંખોને ઝીણી કરી સૃિìમાં ચારેકોર ¢યંુ. આકાશ, પૃPવી, સાગર અને પાતાળ! એણે પગ પહોળા કરી પૃPવીને એની નીચે દબાવી. એણે હાથની મુÜીઓ વાળી


224411

આકાશમાં વsઝી. એની લાલ આંખોને એકદમ પહોળી કરી. એણે સૂયú તરફ ¢યંુ – અને….અને એક ભયંકર ગજúના કરી એણે સૃિìમાં ચારે તરફ પડકાર ફqHયો. અ~ણ પુ|ષે માનવીઓને એકઠા કયúાં, ફૂલોને આમં`યાં,

ઝરણાં અને સિરતાને રોHયાં, સાગરનાં મો~ંઓની લગામ ખqચી, સૂયú, ચંg અને તારાઓની કુતૂહલતાને પોતા તરફ દોરવી અને પશુ-પôીઓની િદનચયúા એણે છોડાવી. એ બોYયો Oયારે એના માથાના ભારમાં િવજતેાનો ગવú હતો –

એની ભાષામાં ગુમાન અને અવાજમાં પડકાર હતો. એ બોYયો: “એકઠા થયેલા તમે બધા આને –” એણે ખાડામાં પડી રહેલી પેલી ôીણ, દુબúળ યુવતી તરફ

આંગળી કરતાં કóંુ, “એને ઓળખો છો?” ફૂલોએ એની તરફ મોઢુ ં ફેરZયંુ, ઝરûં એની તરફ વળતાં

અટકી ગયંુ. માનવીઓએ એને ¢ઈ, સાગર એની તરફ નજર કરતાં ઉદાસીનતાભયúું થોડુકં ગLયúો, સરોવર અને સિરતાએ પોતાની િખç ઉદાસીનતા છોડી નિહ. ~ઈના ફૂલે મોગરાને પૂછયંુ: “કોણ છ ેએ?” “કોણ એ?” માનવીએ માનવીને પૂછયંુ. “હશે કોઈક,” સિરતાએ, આદતના ¢રથી, સાગરના

િકનારાના ખોળામાં માથંુ છુપાZયંુ. “એ….” કહેતાં અ~ણ પુ|ષ પોતાના પગ પર જરા {ચો

થયો –’એ – એ યુવતી છ,ે જનેે માટ ે તમે ‘લોહીનો બદલો


224422

લોહી’ની iિતöા લીધી છ ે– એ જ યુવતી છ…ેજુઓ!” એનો અવાજ વધારે તીn બSયો, “ફરી અને ફરી જુઓ.”

“હશે!” બુલબુલ અને પોપટ એકીસાથે બોલી ઊઠયા.. “તમને કોઈને હવે એની જÄર જણાતી નથી.” અ~ણ પુ|ષ

Zયંગમાં બોYયો, “તો હવેથી એને હંુ રાખીશ – એની માવજત કરીશ. એ જવેી છ ે તેવી મારી થઈને મારે ઘેર રહેશે. બોલો….એને મારે ઘેરથી પોતાને ઘેર લઈ જવાની જનેી મુરાદ હોય તે હમણાં ~હેર કરે –એની ખાતર ‘લોહીનો બદલો લોહી’ની iિતöા જનેે લેવી હોય તે હમણાં – હમણાં મારી હાજરીમાં લે!” એવંુ કહેતાં અ~ણ પુ|ષનો અવાજ આકાશ સુધી પહtKયો.

એના પડઘાથી પવúતો થથરવા લાJયા. “આપો ને, એ જ ેમાગે તે!” “જવા દો એ બલાને – આફત ટળશે! ફરી એક વાર સુખ

અને શાંિત સૃિì પર ઊતરશે.” કહેતાં માનવીઓએ પીઠ ફેરવી ચાલવા માંડયંુ! સૌ િવખરાઈ ગયાં. અ~ણ પુુ|ષે ફરી એક વાર સૃિìમાં ચારે તરફ ¢યંુ. Zયોમ,

પૃPવી, સાગર બધે જ એની નજર ફરી વળી. પેલી યુવતી પર ઠરી ગઈ. પણ……..પણ એક નવી વ]તુ એણે ન ¢ઈ!…. એ વખતે સંRયા ઉતાવળી ઉતાવળી જતી રહી હતી. રાfીએ આળસથી પોતાનું આગમન શÄ કયúું હતું. Oયારે પિíમની


224433

િôિતજ પર એક નવા જ તારક ેદેખાવ દીધો હતો. એની iભા તો નિહ જવેી હતી, પણ એની નેમ ચોÇસ હતી! પેલી યુવતી પર ઉતાવળભરી દોડી ગયેલી અ~ણ પુ|ષની

Åિìએ આ નવા આગંતુકને ન ¢યો! એ રાતના મોગરાએ ~ઈને કóંુ, “હવે તો હંુ થાHયો છુ…ં..

પણ એ યુવતી કોણ? મને આછી આછી યાદ આવે છ!ે” “મને પણ એમ થાય છ ેક…ે.” “ક ેશું?” મોગરાએ પૂછયંુ. “ક…ેકોણ ~ણે શું? પણ એનું નામ લેતાં મારી બેચેની ઓછી

થાય છ!ે” સિરતાએ સાગર પાસે પહોચતાં જ મનનો ઊભરો ઠાલZયો,

“આ સા|ં નથી થયંુ હો!” “શું? ” સાગરે હસતાં વાત ઉડાવવાનું કયúું. “અરે, એ યુવતી તો એની એ જ!” એટલી વારમાં તો સાગર સિરતાને અને એની વાતને પી

ગયો. અ~ણ પુ|ષે પૃPવીને અનેક ]થળે છદેવા માંડી. Lયાં Lયાંથી

સુંદર માટી મળી એ માટીના લપેડા ચડાવી પેલી યુવતીને પુì દેખાવ આપવા iયOન કયúો. સૃિìમાંનાં અનેક રંગીન ફૂલોને છૂદંીને અને સSRયાના રંગોનું બળજબરીથી અપહરણ કરીને એમના રંગથી એ યુવતીનું મોઢુ ંએણે રંJયંુ. પવúતોનાં }દય ચીરીને અને સાગરનું પેટ ફાડીને, એણે હીરા અને મોતી મેળવી એ આભૂષણોથી યુવતીને શણગારી. અંધારી રાતના હંૂફાળા,


224444

કાળા કશે પsખી એણે પેલી યુવતીના માથે બાંRયા. ચંgની રોશનીને એની પાછળ ભમવા મોકલી| એ યુવતીને પેલા અ~ણ પુ|ષે ઉOસવો વગર નચાવી –

ઉમંગ વગર સંગીત વહાZયંુ. એ યુવતીની આસપાસ એણે સૌSદયúની કરોિળયા-~ળ અને

મોિહનીની lમણા ઊભી કરી. એને ફરી એક વાર સૃિìમાં નૃOય કરવા છૂટી મેલી દીધી. માનવીઓ એને ¢ઈ ¢ઈને છક થઈ ગયા. “હાય હાય! શું

Äપ, શું યૌવન!” જણેે એને ¢ઈ એ પોતાનું ભાન ભૂલી ગયો. એ યુવતીએ નૃOય કરતાં ચંપાના ફૂલને પંપાòંુ Oયારે કળી

છછંડેાઈ પડી. ચંપાએ કóંુ, “પણ એ તો એ જ યુવતી છ ેજ ેપહેલાંયે મને

પંપાળતી. Oયારે તુંયે મારી સાથે હસી ઊઠતી અને આજ ેતારા મોઢા આગળની ગુ]સાની લાલ ટપકી હંુ સમ� શકતો નથી!” “Hયાંથી સમજ?ે” કળીએ મહેûં મારતાં કóંુ. “તારી સુગંધમાં આજ ેિવકૃત દુગùધ ભળી છ!ે” અને એવી જ રીતે મોગરા અને ~ઈનો કિજયો થયો – મોર

અને ઢલે વKચે અણબનાવ શÄ થયો, િôિતજ આગળ આબ અને ધરતીના િમલનને ધુXમસે વેડફી નાIયંુ, સાગરે ભરતીનાં તોફાન મચાવીને સિરતાને પાછી ધકલેવાનું કયúું અને bૂર મ[કરી કરતાં કóંુ:

“અરે ઓ, અવ]થા પામેલી એ યુવતી તો એની એ જ છ!ે” “ના – એની એ જ નથી!” સાગરે પાછળ ફરીને ¢યંુ તો


224455

એનાં િહલોળતાં પાણીમાં જનેાં આછાં આછાં iિતિબંબ પડતાં હતાં એ િôિતજ પરના નવા તારકનો એ અવાજ હતો.

“શા માટ ેસિરતાને દૂભવો છો? – એની વાત કઈંક સાચી છ.ે એ યુવતી એની એ છ ેઅને નથી!” “હq!” સાગર અચંબો પાXયો. ઝરણાએ એ અવાજ સાંભળી લીધો. એણે બેબાકળા થઈ

સિરતાને પૂછયંુ. “મા, એ કોણ હતો? એ શું કહેતો હતો?” “એ સાચંુ કહેતો હતો, બેટા!” નદીિકનારે પાણી પીતા મૃગલાએ આ વાત સાંભળી અણે

મોટી મોટી ફાળ ભરતું એ ખેતરોમાં અને વાડીઓમાં ~ઈ, મોગરા, બુલબુલ, પોપટ, મોર, ઢલે બધા પાસે નાચતુંકૂદતું એ વાત કરી આZયંુ. એ વાત પôીઓની પાંખે ચડી ઊડવા લાગી. વાદળની સોનેરી કોર પર લખાઈ એ વાતની આખી સૃિìને ~ણ થઈ. પેલી યુવતી નાચતીકૂદતી નદીિકનારે આવી પહtચી Oયારે

નવા તારક ે નદીને, ઝરણાને ¢ઈને, મોગરાને બુલબુલ અને મોરને, મૃગ અને વાદળોને સંબોધતાં કóંુ, “¢¢, હt….” કહેતાં એણે પેલી યુવતીના કશે, રંગ, અંગલેપન અને શૃંગાર ઉતારી લીધાં. ” એ તો એ જ કૃશ અને દુબúળ, રોિગî અને કદÄપી છ ે– એ એની એ જ યુવતી હોય તોય શું?” તમારા લોહીના નીચોડમાંથી જનેે રંગ મòા હોય, તમારા

}દયના ટુકડાઓનાં જણેે આભૂષણો પહેયúાં હોય, તમારાં અંગ


224466

છદેીને જણેે લેપન કયúાં હોય એ એની એ જ યુવતી કમે હોઈ શેક? તોય એ એની એ જ છ.ે” પેલી યુવતી પોતાનાં કશે, આભૂષણો અને અંગલેપનથી

વંિચત બનેલી અ~ણ પુ|ષને ઘેર પહtચી Oયારે અ~ણ પુ|ષે એને આવી ¢ઈને સૃિì તરફ ફરી એક વાર ગજúના કરી પડકાર ફqHયો. એના પડકારના જવાબમાં પિíમની િôિતજ તરફથી પેલા નવા તારક ેધીમી, હળવી, શીતળ અને િહતકારી પોતાની iભા ફેલાવી. એ તારકની iભા ચંg કરતાં વધારે કોમળ હતી. અને એની Åિì સૂયú કરતાં વધારે ઉc હતી. સાગર એને ¢ઈને એને વહાલ કરવા એની તરફ ઊછòો. અ~ણ પુ|ષે ફરી ગજúના કરી. પેલા નવા તારક તરફ

દોડયો, પણ એકીનજરે પેલા તારક તરફ ¢ઈ રહેલી સૃિìએ ગજúના સાંભળી નિહ. એ ગજúનાએ ભીિત જSમાવી નિહ! અ~ણ પુ|ષને દોડતો આવતો ¢ઈ નવો તારક ધુXમસમાં

સંતાઈ ગયો. પણ એની એક ôણની િહતકારી iભા અનુભવતા ઝરણાએ

સિરતાને કóંુ: “મા, હવે એના વગર કમે ચાલશે?” સિરતા સાગરને પોતાનાં આંસુ આપવા ગઈ Oયારે સાગરે

કóંુ: ‘હવે રડવાથી શું વળશે? ¢, પણે દૂÄ મારી સપાટી પર એનું iિતિબંબ દેખાય!” આંબલીએ વડલાને કóંુ.

“મહેનત કર. ધરતીનો ટકેો છોડી દે. {ચો થઈને ¢ – એ પણે દૂર, આછો આછો iકાશ દેખાય તે એનો જ હશે, કદાચ!’


224477

મોગરો ¢ઈને કહે, “મારા અંગ પર oમ હરનારી લહેરીઓ અનુભવંુ છુ ંતે એની જ હશે!” અષાઢ માસથી જમા થતાં વાદળોએ oાવણને કóંુ, “અમે

પવનનાં દોરZયાં ગમે Oયાં દોરવાઈ ગમે તે ]થળે નિહ વરસીએ – અમે તો એ પેલો નવો તારક અને એની iભા પહtચતી હશે Oયાં જ વરસશું.” એક વાર શોભતાં અને રંગની કમાનમાંથી સગંધનાં તીર

ફqકતાં ફૂલોએ ખીલવાની ચોIખી ના પાડી દીધી. પાકાં ફળોએ બી ન ઉOપç કરતાં સડી જવાનું ]વીકાયúું – “ના, ના, અમેને એ અને એની જ iભા ¢ઈએ!” ફરી એક વાર સૃિì એકતાન, એકિનíય, એકાc બની નવા

આગંતુકની રાહ ¢તી થોભી રહી. બધે બધી જ િbયા થંભી જવાની તૈયારી હતી Oયારે ધુXમસનાં આવરણ છદેી નવો તારક ફરી બહાર આZયો. મોગરાએ {ચા થઈને પોતાની સુગંધ એની તરફ મોકલી. સાગર એકધા|ં ગું� રóો. સંRયાએ રાિfને થોડી આવવા દઈ પોતે ટહેલવાની ર~ માગી લીધી. બુલબુલ, પોપટ, મોર ટોળે વળી એના iકાશ તરફ ઊડવા

લાJયાં. પવúતનાં િશખરોએ {ચી જડોક કરી સૌ કરતાં ન�કનું એનું દશúન ચોયúું. પવન એની તરફ દોડયો Oયારે વૃôોએ પણ ઝૂકીને એને વંદન કયúું. સૃિìએ એક જ અવાજ ેએને પૂછયંુ:

“Oયારે એ યુવતી કોણ અને કોની?” ‘¢, આપણે બધા એકf થઈ, એકબળ અને એકિનíયથી

એ યુવતીને ફરી પાછુ ંએનું યૌવન આપી શકીએ, એને હતી એવી


224488

સૌSદયúવતી બનાવી શકીએ અને નૃOય કરતી પૃPવીના િવશાળ પટ પર છૂટી મેલી દઈએ ત એ યુવતી એની એ જ છ ે – સૌ કોઈની છ ે– એક એકની અને એકીસાથે બધાની છ.ે” પોપટ અને બુલબલે એકબી~ સામે ¢યંુ. પછી બંનેએ

એકીઆવજ ેપેલા તારકને પૂછયંુ: ‘તો એનું નામ શું છ?ે’ “મુિHત!”


224949

૧૧. . ઈ=ર છ?ે ?

નીરવ અંધારી મધરાત શહેરની ગલીઓમાં સૂતી હતી. Oયારે એની ચુપકીને પડકારતો એક પુ|ષ, એક શેરીના અંધારામાંથી બહાર નીકòો. મોટા ર]તાની વીજળીની બàીમાં અજવાળાં નીચે એ

બરાડામાંથી જરા વાંકો વળેલો દેખાયો. એણે માથે Äમાલ બાંRયો હતો અને Äમાલવાળા માથા પર કઢગંી રીતે કાળી ટોપી પહેરી હતી. પગ િસવાયના બાકીના શરીરને એણે ધાબળે વsટયંુ હતું. હાડકાં hૂજવે એવી કકડતી ટાઢ વાતી હતી. ર]તાની બંને

બાજુનાં મકાનોનાં બારીબારણાં બંધ હતાં. દરેક �વતું �વ પોતાની સુરિôત જગાની હંૂફમાં પડયંુ હતું, Oયારે અ]વ]થ અને બેકાબૂ ઉતાવળે આ પુ|ષ, ર]તાની સુ]ત ઠડંી િનજ úનતાને ભેદતો આગળ વધી રóો હતો. આખે ર]તે એને કોઈએ પડકાયúો નિહ. ખૂણેખાંચે ટૂિંટયંુ

વાળી પડલેું કૂત|ં પણ એની તરફ ભ]યંુ નિહ. મોટો ર]તો પસાર કરી એક ગલીના મોઢા આગળ એ અટHયો. કમર પર હાથ મૂકી

250250

બરડા પર ટÖાર થઈ એણે ખૂણાના મકાનની ઉપલી ભtની બારી તરફ ¢યંુ. એણે ધાબળા નીચેથી દૂબળો, ઝીણો હાથ બહાર કાઢી, બંધ

ડલેીના કમાડનું કડુ ં પકડી ખખડાZયંુ, અને મોટથેી બૂમ પાડી: “ગોિવંદ, ઓ ગોિવંદ!” એની રાડને મધરાતની ચુપકી ખાઈ ગઈ. એણે કડુ ંખખડાZયે રાIયંુ અને બૂમો પાડયે રાખી. એના

અવાજમાં આ��નો અશHત પિરકપં હતો. તોય માનવીની મૃતiાય {ઘ ઊડી નિહ. એણે તોય બૂમો પાડયે રાખી: “ગોિવંદ, ઓ ગોિવંદભાઈ!” આખરે એને ઉàર મòો. ભાJયે જ સંભળાય એવંુ {ડથેી

કોઈ બોલી ઊઠયંુ: “કોણ – કોણ છ?ે” ચુપકી સ~ગ બની. “બારûં ખોલ!” “પણ છો કોણ તું?” “હંુ નારાણ.” “અOયારે? ઊભો રહે, હેઠો આવંુ છુ!ં” નારણે ચારે તરફ ડોકુ ં ફેરZયંુ. ખૂણેખાંચે કોઈ છત નીચે ક ે

કોઈ િવશાળ બાંધકામ આડ ેઅંધારાં સૂતાં હતાં. બાકીના ]થળે અજવાળાં ઝોકાં ખાતાં હતાં, પોષ મિહનાની ટાઢ હરેક સ�વ-િનજ úીવ વ]તુમાં iવેશવા iસરી રહી હતી. એની પાછળ પાછળ નીરવ ચુપકી વફાદારીથી પહેરો ભરી રહી હતી.


251251

સાંકળ ખૂYયાનો અવાજ થયો અને ડલેી ખોલતાં ગોિવંદે સાíયú પૂછયંુ.

“નારાણ, આ અરધી રાતે!” નારણ ડલેીમાં iવે[યો. વીજળીની બàીનાં અજવાળાં નીચે,

લાકડીને ટકે ેઊભા રહેતાં નારાણના પગ hૂ� ગયા. એણે કઢગંી રીતે ગોિવંદને પૂછયંુ:

“ઈêર છ?ે” “હે?” ગોિવંદ કશું જ ન સમLયો હોય એમ આíયúથી એણે

નારાણ સામે ¢યંુ. “હા,” નારાણ Oવરાથી બોYયો: “ઈêર છ?ે” “કોણ, તારો ઈêર?” “એ અહs Hયાંથી હોય? ઘેર નથી?” “ના,” નારાણે કóંુ Oયારે એનો અવાજ જરા hૂLયો. “ગઈ

રાતનો ગુમ થયો છ,ે તે અOયાર સુધી પાછો નથી ફયúો. એ Hયાં ગયો હશે? એને શું થયંુ હશે, ગોિવંદભાઈ?” નારાણ પડખે ખસી, ડલેીના ઓટલાનો ટકેો લેતાં નીચંુ માથંુ

કરી ગયો. એક પળ બેમાંનું કોઈ કશું બોYયંુ નિહ. “પણ એમ કમે બેન?” ગોિવંદે શંકા બતાવતાં કóંુ, “આ

અમ]તો નિહ જ જતો રóો હોય. કઈં ઝઘડો થયો હતો?” “હંુ ઈêરની સાથે Hયારેક ઝઘડયો નથી!” “Hયાંક જતો રóો છ ેતો અકારણ જ નિહ ગયો હોય! એ

તારાથી નારાજ થયો હોય એવંુ તને લાગે છ?ે”


252522

“આ તું શું કહે છ,ે ગોિવંદ?” કહેતો નારાણ ઓટલે સરકીને બેઠો. “હંુ ઈêરને દૂભવંુ ખરો?” રોષ અને ખેદથી એ ગોિવંદ સામે ¢ઈ રóો:

“એની મા મરી ગઈ Oયારે એ છકે નાનો હતો, મારા શરીરના કોઈ અંગની દેખભાળ ક|ં એવી કાળ� મq એને ઉછરેીને મોટો કયúો….મq એને ઇજનેર બનાZયો હોત, પણ એણે િનશાળ મીકી અને મને કóંુ: “બાપા, હંુ તમારી પાસેથી નકશી શીખીશ.” ચાંદી ઉપર નકશી કરો છો, તમે શું ખોટા છો?’ આ છોકરાને હંુ શું ઉàર દz? એને શી કબર ક ેમq મારી િજદંગીની સુખચેનની પળોને દીવાસળી દઈ માf શોખ, મમતની ખાતર ચાંદી પર નકશી કોતરવી ચાલુ રાખી હતી, પણ મારા ઈêરને હંુ ઓળખંુ ને! એ તો ધાયúું કરવાવાળો હતો! મq એને દુકાને બેસાડયો, અને મારી કામગીરી મq એને આપી.” આટલું બોYયાનો થાક ચડયો હોય એમ નારાણ હાંફવા

લાJયો. એનો અવાજ થોડો મંદ પડયો. એણે ફરી બોલવંુ શÄ કયúું:

“તને નથી ખબર, ગોિવંદ, એના હાથમાં મારાથી વધારે સફાઈ છ.ે એના ઉપસાવેલા ‘ઘાટ’માં મારા કરતાં વધારે ચોકચાઈ છ.ે ના, ના! તમારી એ જૂની કામગીરીનો હંુ છèેો કારીગર નથી, ઈêર છ!ે” ખોખરા થઈ જતા પોતાના અવાજને સમારવા નારાણે ખાંસી ખાધી, થોડુ ંથોWયો અને પછી ઉમેયúું: “એ છèેો કારીગર, મારો વારસ નથી! મને બીક લાગે છ,ે એ હવે કોઈ દહાડો પાછો નિહ ફરે!”


253253

નારાણ બરડામાંથી જરા વધારે વાંકો વòો, એનું માથંુ નમી પડયંુ, ગળે આવતા ડૂમોને રોકવા જતાં એનું અંગેઅંગ થથરી ઊઠયંુ. ગોિવંદે એને બંçે ખભેથી પકડયો:

“નારાણ – નારાણભાઈ, આ તું શું કહે છ?ે ગાંડો થયો કઈં!” ‘રડતા અવાજ ે નારાણ બોYયો: “ગોિવંદ, હંુ તો સાવ

િનરાધાર બની ગયો!” “અરે ભલા માણસ આમ હામ શું હારે છ?ે અમે બેઠા છીએ

ને! તારા ઈêરને પાતાળમાંથી શોધી લાવશું. ઠડંો પડ, િહંમત રાખ. આવ, જરા અંદર આવ. આરામ લે.”

“ના, ના. મને જવા દે, ગોિવંદ! અરધી રાતે હંુ છકે જ બેચેન બની ગયો. એટલે આવે ટાણે તારી પાસે વાત કરવા હંુ દોડી આZયો. હવે જવા દે મને.”

“આજની રાત અહs રોકાયો હોત તો ઠીક થાત!” “ના, હંુ તો જઈશ,” કહેતો નારાણ પાછો ફયúો. “કાલે દુકાને મળીશ, આપણે ગમે તેમ કરીને ઈêરને શોધી

કાઢશું, સમLયો? િહંમત રાખજ!ે” ડલેી બંધ થતાં પોષ મિહનાની ટાઢ, અંધારાં અને પેલી

સવúZયાપી ચુપકી નારાયણ પર તૂટી પડયાં. શહેરની મૃતiાય નીરવતાને વsધતો એ ઘેર પહtKયો. બે fણ ગોદડાં ઓઢી, ટૂિંટયંુ વાળી પડખે થઈ નારાણ ખાટલે

પડયો. એની રગેરગમાં ઠડંી Zયાપી ગઈ હતી. એનું }દય ¢રથી થડકી રóંુ. ટૂકંા êાસ ભરતો, એ પડયો તેમ થોડી વાર પડી રóો. થોડી હંૂફ વળતાં એણે માથા પરથી ગોદડુ ં{ચંુ કયúું.


254254

ખાટલાથી થોડ ેદૂર જમીન પર પડલેું લાલટને ઓરડાને iકાિશત કરી રહેતું દેખાયંુ. ઓળા બેડોળ આકાર લેતા સામેની ભsત પર લંબાતા દેખાયા એ જમીન પર વેરિવખેર પડલેી કટેલીક વ]તુઓના ઓળાઔ પર નારાણની નજર દોડવા લાગી અને ઓરડામાં બધી બાજુ એની નજર ફરી વળી, અહsનીક એકકે વ]તુમાં ઈêરની યાદ ભરી હતી. વાસણ, ગાદલાં, ગોદડાં, કપડાં, હિથયારોની પેટી અણે Oયાં {ચે ગોખલામાં ઈêર નાનપણમાં રમતો એ રમકડાંયે સાચવેલાં પડયાં હતાં. રાfી ]તVધ અને શાSત હતી. નારાણને �વ {ડ ે{ડ ે

ગૂંગળાવા લાJયો એણે આંસુઓ વહેવા દીધાં. ઈêર નાનો હતો Oયારે કવેો િફÇો અને દૂબળો હતો? પણ

એની આંખોમાં ગજબની ચમક હતી. એના િફÇા, કુમળા હોઠ હંમેશ મÇમતાથી િબડાયેલા રહેતા. પરોઢના નારાણ એને નદીએ નાહવા લઈ જતો. પોતે કપડાં ધોતો Oયારે ઈêર અ^લાદથી પૂવúમાં iકાશ iગટતો ¢ઈ રહેતો. કોઈ નવંુ ફૂલ, કોઈ Rયાન ખqચે એવંુ પôી, કોઈ સૂરીલો અવાજ, iગટ થતું કોઈ પણ નાવીSય ઈêરને સચેત અને ઉOસુક બનાવી મૂકતાં. ઈêર બારેક વરસનો હશે Oયારે oાવણ મિહનાની એક

સવારે િનશાળેથી પાછી વળી આવી એ બાપની દુકાને ચડયો. નારાણની સામે ફાટલેી તાલપfી પર, {ધે ઘંૂટણે બેસી એણે મÇમતાથી કóંુ: “બાપા, હંુ હવે િનશાળે નિહ ~z. મારે તમારી પાસેથી નકશી શીખવી છ!ે”


255255

‘પણ તેમાં િનશાળ છોડવાની શી જÄર છ?ે હંુ તને આમે નકશી શીખવીશ!’

‘અહં!” ઈêરે નીચંુ ¢તાં કóંુ, “મારે નથી ભણવંુ!” નારાણે ઘûં સમ~Zયો, તોય ઈêર એકનો બે ન થયો.

“બેટા,” છવેટ ેનારાણે આ�� કરતાં કóંુ, “સોનીનો ધંધો તારા માટ ેસારો નથી!”

“કાં?’ ઈêરે પૂછયંુ Oયારે એના ચહેરા પર દદúભયúું આíયú છાઈ ગયંુ.

“જ ેનકશી હંુ ~ûં છુ ંએનાં માનમરતબો હવે રóq નથી, અને સોનાચાંદીની મજૂરીમાં હવે તો પેટપૂરતું મુસીબતે મળે છ!ે”

“એમ કમે બને બાપા? આપણે Hયાં દુ:ખી છીએ?” િનદúોહ ભાવથી ઈêર નારાણ સામે ¢ઈ રóો. “તમે કરો છો એવી નકશી જ મારે કરવી છ,ે અને એમાંથી જ મારે રળી ખાવંુ છ.ે બાપા, શીખવશો ને?” નારાણને યાદ આZયંુ. િજદંગીમાં કોઈ દહાડો નિહ એવી રીતે,

તે દહાડ ેબાપદીકરો એકબી~ સામે ¢તા બેઠા. એ નજરની દોર પર સમજૂતી થઈ. બçે જણે પોતાની િજદંગીનો અગOયનો િનણúય લઈ લીધો.

“તું મારા જવેો જ અવહેવા| છો, દીકરા!” પછી ]વ]થતા એકઠી કરતાં નારાણે િનíયપૂવúક ઉમેયúું, “ઠીક, નકશી શીખવી છ ેને? તો ઉપાડ પેલું ટાંકûં,” એણે ખૂણામાં આંગળી ચsધી, “છવેાડથેી ચોથંુ!” ખાટલા પર સૂતો નારાણ ]મૃિતઓ એકઠી કરવા લાJયો. તે


256256

દહાડ ેએણે પોતાના મન પરથી ઘણોબધો બોજ ઊતરી ગયેલો અનુભZયો હતો. “આપણે શું દુ:ખી છીએ?” એવા ઈêરના કથને નારાણને સુખ અને તૃિé અનુભZયાના ભાવથી ભરી દીધો હતો. ઈêરના એ કથન પાછળ, કલાસાધના માટ ેઆવ[યક એવા Oયાગની તૈયારી અને તપોસાધનાના િનíયબળની નારાણને ચોÇસ ઝાંખી થઈ હતી. અિ]તOવ ટકાવવા આખરે માણસને બે ટકં ખાવાનું જ ¢ઈએ ને? એટલું મળી રહેતું હોય તો �વનની િચરં�વી સીમાહીનતા એની નકશીનાં વળાંક, ઘાટ, ઉઠાવ, ચોકસાઈ, રીત અને એની સમcતામાં ભરી પડી હતી! િજદંગીભર માણસ જમેાં ભમતો રહે એવી લાગણીઓની અનંત િવશાળતા હથેલીમાં સમાય એટલી નકશીમાં ભરી હતી! એવી અવહેવા| અને દાિરgભરી, પણ આ^લાદજનક અનંતતામાં નારાણ ઈêરને દોરી ગયો….. ખાટલામાં પડી રહેતાં નારાણને એ િદવસ યાદ આZયો અને

એ િદવસ અનુભવેલા આનંદની ]મૃિત તા� થતાં એણે ગોદડા નીચે પગ લંબાZયા. ઈêર નકશી કરવા બેસતો Oયારે એને કોઈ બેRયાન કરી

શકતું નિહ. વરઘોડા અને સરઘસો દુકાન આગળથી પસાર થતાં. તહેવારોના િદવસે સુંદરીઓનાં જૂથ િકલિકલાટ કરતાં ર]તો ભરી દેતાં, પણ ઈêર Hયારેય નકશીમાંથી માથંુ ઊચંુ કરી ર]તા પર નજર નાખતો નિહ. ચાંદીના થાળમાં સવારે ઉપસાવેલી વેલની ડાંખળીઓ પર સાંજ ેપાદડાં પાંગરતાં અને બીજ ે િદવસે ફૂલો ખીલી ઊઠતાં. Hયાંક કોઈ પારેવડાને ઈêર


252577

ઊડવાની િbયામાં થંભાવી દેતો. કોઈ ભયc]ત િખસકોલીને એ પાંદડા નીચે સંતાતી બતાવતો, તો કોઈ હરણ બેબાકળી ચંચળતાથી માથંુ પાછળ ફેરવી ફાળ ભરતું દેખાતું, એમ ચાંદીના થાળને ઈêર િચરં�વી બનાવી દેતો.

“આ તારી બનાવેલી પાનદાની છ ેતો સુંદર, પણએને કોણ ખરીદશે?” નારાણે એક વાર ઈêરને પૂછયંુ હતું.

“હq? કોઈ નિહ ખરીદે?” નકશીથી િવખૂટી પડલેી ઈêરની આંખોનો અણગમો તે દહાડ ેનારાણે ¢ઈ લીધો. ઈêરના હંમેશ મÇમતાથી િબડાયેલા રહેતા હોઠ તે દહાડ ેદયામણી રીતે ઢીલા થઈ ગયા. એ ¢ઈ નારાણનું કાળજુ ંકપાઈ ગયંુ. એણે તો કળા પાછળ દોડતા એવા ઘણાય કાપ પોતાના કાળ~ પર મૂHયા હતા અણે મૂંગે મોઢ ેસહન કયúા હતા!… રાિfની ઘડીઓ ઊડવા લાગી અને લાલટનેની Lયોત ઝાંખી

થવા લાગી. ભsત પર લંબાયેલા ઓળાઓ અ]પì બSયા, Oયારે નારાણની પાંપણો િવચારોના થાકથી ઢળી પડી. એ અ]વ]થ ઊઘમાં સરી પડયો. નારાણ સવારના ~Jયો તેવો જ એક િવચારે એને ઘેરી

લીધો: ‘એવંુ શું બSયંુ હશે ક ેજથેી ઈêરને ઘર છોડવાની જÄર પડી?” બેચેન નારાણ નદીએ નાહવા ગયો. Oયાં પણ એ પોતાની ~તને પૂછતો હતો, ‘મq એવંુ કઈં કયúું નથી જથેી ઈêર મારાથી નારાજ થાય! ઈêર Oયારે કમે જતો રóો હશે?’ િવચારોની એવી સતામણીથી પીડાતો નારાણ દુકાને પહtKયો. દુકાન વાળીઝૂડી એ બેસવાની તૈયારી કરતો હતો Oયાં ગોિવંદે


258258

એને બોલાZયો. ગોિવંદને સોનાના છèેી ઢબના દાગીના, હીરા, મોતી અને ચાંદીની કારીગરીવાળી વ]તુઓની મોટી દુકાન હતી. મોટા અરીસા, સફાઈદાર ‘શો-કસે,’ િદવસનાયે ઝળહળતી બàીઓ, અને અનેક નોકરોથી ભરપૂર દુકાનના મોટા ખંડની પછવાડનેા એક નાનકડા ઓરડામાં નારાણ પહtKયો Oયાં એણે ગોિવંદ અને આOમારામ મા]તરને ગંભીર બની બેઠલેા ¢યા.

“પણ કઈંક તો બSયંુ જ હશે ને! અકારણ કોઈ ઘર ન છોડ.ે” અOમારામ બોલતા સંભળાયા.બાજુની ખુરશી પર બેસવા જતા નારાણ તરફ ગોિવંદે સૂચક નજર ફqકી. નારાણ એ બçે તરફ મૂઢની જમે ¢ઈ રóો. વાંકો વળેલો,

રંગે શામળો zમર iમાણે અકાળે વૃå દેખાતો, કમરમાંિથ વાંકો વળેલો, ઝીણી, મેલી {ડી ઊતરી ગયેલી આંખોવાળો, ચહેરા પર ઊપસી આવેલાં દેખાતાં હાડકાં નીચે અંદર પેસી ગયેલા ગાલ પર અનેક રેખાઓ મઢાઈ ગઈ હતી, એવો ચહેરો એણે વારાફરતી ગોિવંદ અને આOમારામ તરફ ફેરZયો…

“મને કશી જ ગમ પડતી નથી. રાfે અને આજ ેસવારે મq ઘûં િવચાયúું, પણ ઈêરના જતા રહેવાનું એક બહાનુંયે મને શોRયંુ ના મòંુ!” નારાણે િન:êાસ મૂકતાં કóંુ.

“હંમેશ કરતો એવી રીતે મq એને બે િદવસ પર કામ કરતાં ¢યો હતો. એક થાળ પર એ નવો ‘ઘાટ’ ઊપસાવી રóો તો – કમળ જવંુે કઈંક, પણ કમળ નિહ. એની પાંદડીઓને વધારે પડતી ઉપસાવવા બાબત મq એને ટકોર કરી હતી ક ેએ પåિતસર નકશી નહોતી, એ ઉપસાવી રóો હતો એ સાચો ‘ઘાટ’ નહોતો,


259259

અને સાચા કારીગરે પåિત િવનાનાં કામ કરવાની કુટવેમાં પડવંુ ન ¢ઈએ. મારી સામે એક શVદ પણ બોYયા વગર એણે એ કામ પડતું મેYયંુ. ખરેખર, ઈêરને ઠપકો દેવાનો કોઈ iસંગ અOયાર સુધી ઊભો થયાનું મને યાદ નથી.”

“એ કામ છોડવા બદલ એણે તમારી સાથે કઈં ચચúા નહોતી કરી?” મા]તરે પૂછયંુ.

“ના, ઈêર Hયારેય મારી સાથે ચચúાં કરતો નિહ. એ તો હંુ કહંુ તેમ જ કરતો!”

“ન ગમતું હોય તોય કરતો, ખ|ં?” આOમારામના આ iëે નારાણ પર આગ ફqકી હોય એમ

ચમકીને એ ઊભો થઈ ગયો. એની આંખોનો રોષ આOમારામની આંખોમાં ઠલવાયો. અપમાન થયાની અને દુભાઈ ગયાની છાપ એના મરડાઈ ગયેલા મોઢા પર તરી આવી, કશુંક બોલવા એના હોઠ ખૂYયા પણ કપંીને ફરી િબડાઈ ગયા. એ બરડા પર વધાર ટÖાર થયો અને એ બçે તરફ અણગમાની નજર નાખતો એ Oવરાથી ઓરડો છોડી ગયો. આOમારામ કશુંક બોલવા જતા હતા તેને ગોિવંદે રોHયા,

“એને રહેવા દો, િબચારાની સાન ઠકેાણે નથી. પણ –” ગોિવંદે વધારામાં ઉમેયúું: “કઈંક જÄર બSયંુ હશે જનેી મહàાનું નારાણને ભાન નથી!”

“પણ હવે,” મા]તરે પૂછયંુ: “એની શોધ કમ શÄ કરશું?” “એનો ફોટોcાફ છ?ે” “હા.” ગોિવંદે કóંુ, “cૂપમાં છ.ે”


226060

“તો ગોિવંદ સાંભળ,’ આOમારામે કóંુ, “હંુ ચોÇસ માનું છુ ક ેઈêર öાનિપપાસાનો માયúો ભાJયો છ.ે એ Hયાંક ચાંદીની કારીગરીના ~ણીતા ]થળે ગયો હોવો ¢ઈએ. રાજ]થાનમાં ક ેઉàર તરફ લોકિiય છાપાંઓમાં ઈêરના ફોટા સાથે એને શોધી આપવાના ઇનામની આપણે ~હેરાત કરીએ; અને બીજુ,ં ઉàરના લગભગ બધા જ મોટા ઝવેરીઓ સાથે તારે ઓળખાણ છ.ે એ બધા પર આપણે ઈêર િવષે પf લખીએ, ખ|ં ને?”

“આ કામ તમારે ઉપાડી લેવાનું છ,ે મા]તર,” ગોિવંદે કóંુ, ‘ગમે તે ખરચ આવે, પણ ઈêર મળવો ¢ઈએ.” થોડી વારે એ બçે ર]તા પર બહાર આZયા અને ¢યંુ તો

નારાણની દુકાન બંધ હતી. “આમ કમે?’ ગોિવંદે સાíયú કóંુ, “આટલો જલદી એ ઘેર

~ય નિહ!” બçે મૂઢ બની નારાણની દુકાન તરફ તાકતા ઊભા. બçેના મનમાં ગડમથલ ચાલી રહી હતી. બીજ ેદહાડ ેપણ નારાણની દુકાન બંધ રહી Oયારે ગોિવંદની

િચંતા વધી પડી. તે રાતના િચંતાની બેચેની ભરી એણે ટુકડ ેટુકડ ે{ઘ લીધી. છકે ચોથે દહાડ ેસવારના એણે નારાણને સૂનમૂન થઈ, માથે

હાથ દઈ પોતાની દુકાનને ઓટલે બેઠલેો ¢યો. િશયાળાના તડકાથી દાઝેલી એની ચામડી વધારે [યામ બની હતી. થાક અને િચંતાની વધારાની કરચલીઓ. મોઢા પર બેસવાથી નારણ િનભrળ દયામણો દેખાતો હતો. ગોિવંદ ઉતાવળે એની સામે જઈ ઊભો, “Hયાં ગયો હતો


226161

આટલા િદવસ? આગળપાછળનો િવચાર કયúા વગર, કોઈને ખબર આTયા િવના તું ઓિચંતાનો ગમે Oયાં ચાYયો ~ય તો તારો દીકરો તારા જવેો નીવડ ેએમાં શી નવાઈ!”

“બધે જ ફરી વòો,” નારાણ oમ કરીને બોલતો સંભળાયો ” ફણ ઈêર Hયાંયે નથી!”

“બધે Hયાં?” “આજુબાજુને ગામડ,ે સગાંવહાલાં અને ઓળખીતાંને ઘેર!

પણ ઈêર Oયાં નથી!” ‘ઈêર Hયાંયે નથી’વાળંુ કથન ગોિવંદને ઘા થઈને વાJયંુ

‘ઈêર ખરેખર Hયાંયે નિહ હોય,’ એવંુ મનમાં િવચારતો એ પોતાની મોટા અરીસા અને ઝળહળતી બàીઓવાળી દુકાનમાં પેઠો અને ઈêરને ગમે Oયાંથી શોધી કાઢવાની મનમાં ગાંઢ વાળી.

* * જુદાં જુદાં સામિયકોમાં ઈêર મેળવી આપવાની ~હેરાત

થઈ ગઈ ઝવેરીની લગભગ બધી Iયાતનામ પેઢીઓ પર પfો લખાઈ ગયા. મિહના બે વીતી ગયા. ઈêર હ� શોRયો મળતો નથી. નારાણ ઈêરની xતે~રીમાં યંfવ§ �Zયે જતો હતો! નારાણ કામ કરતો થઈ ગયો તોય કામમાં એનું મન ચોટયંુ

નિહ. એ ઓિચંતાનો કામ કરતો અટકી પડતો અને સામેની હવેલીની છત પર દેખાતા આકાશ તરફ તાકતો બેસતો તો Hયારેક સૂનમૂન થઈ ઓટલે આવે માથે હાથ દઈ ર]તાની ધૂળમાં કલાકો સુધી ¢ઈ રહેતો.


226622

એક અમાસના નારાણ બ~રમાંથી પસાર થતો હતો. અનાજની એક દુકાનની મેડી પર એને કટેલાક જણનો હસી હસીને વાતો કરવાનો અવાજ સંભળાયો. એને કાંઈક Iયાલ આવતાં એ ઓિચંતાનો ઊભો રહી ગયો. એની આંખો બદલાતી દેખાઈ. એણે ધીરે રહીને મેડીની બારી તરફ મોઢુ ં ફેરZયંુ અને થોડી વાર ¢યા કયúું, પછી ઉતાવળે પાછો ફરતાં એ મેડીનો દાદરો ચડી ગયો. મેડીમાં કટેલાક જુવાિનયાઓ પાનાં રમતાં હતા, કોઈ ચા પીતું

હતું, કોઈ િસગારેટ ફંૂકતું હતું, કોઈ આડુ ંપડયંુ કોઈકની મ~ક કરતું હતું. નારાણ દાદર ચડી zબરે આવી ઊભો. ઝીણા દૂબળા હાથ

બે બારણા પર ટકેવી એની ભૂરી નજર એક એક ZયિHત પર ફરવા લાગી. zબરા પર ટકેવેલી પાની પર એનો જમણો પગ hૂ� રóો. નારાણના ચહેરા પર કોઈ લાગણીની અિતશયતાની િબહામણી છાપ બધાએ ¢ઈ અને બધાની િbયા અટકી પડી. વાતો બંધ થઈ, હા]ય શમી ગયાં અને ચુપકી તોળાઈ રહી! નારાણની નજર પયúટન કરી પાછી ફરી Oયારે એણે ઓિચંતાનું પૂછયંુ:

“ઈêર છ?ે” એ ië એક એક ZયિHત પર અથડાઈ, એક વાર તો ભtઠો

પડતો દેખાયો, પણ કોઈએ ચાનો Tયાલો જમીન પર મૂકતાં જવાબ આTયો:

“ના બાપ, ઈêર અહs નથી.”


226633

નારાણની નજરે એક એક ZયિHત પર ફરી બી¢ આંટો માયúો. પછી હાથ હેઠા ઢાળી, પગ પાછા લઈ પીઠ ફેરવતાં, ~ણે પોતાને જ પૂછતો હોય એમ ધીમું બબડયો, “તો Hયાં છ?ે” અને હળવેકથી દાદર ઊતરી ગયો. Hયાંક પણ ટોળંુ જમા થયેલું નારણ ¢તો ક ેતરત જ એના

ચહેરાના ભાવ બદલાતા. એની આંખોમાં િવિચf રોશની iગટતી. એના બરડાના વળાંકમાંયે ફેર પડી જતો. ટોળાની એક એક ZયિHતને એ ધારી ધારી ¢યા કરતો, અને કોઈકને પૂછયા વગર એ રહેતો નિહ, “ઈêર છ?ે” હવે તો સારાય ગામને ખબર પડી ગઈ હતી ક ેનારાણે ઈêરને ખોયો હતો અને એની શોધમાં એ ગાંડો બનવાની તૈયારીમાં હતો. ગોિવંદ અને આOમારામ નારાણના આવા વતúનથી ôોભ

અનુભવવા લાJયા. એક વાર હાઈ]કૂલમાં કોઈકનું ભાષણ ગોઠવાયંુ હતું.

િવâાથúીઓ અને અSય લોકો સારી સંIયામાં હાજર હતા. િવશાળ ખંડમાં ઊભા રહેવાની જગા ન મળે એવી ઠÜ ~મી હતી. નારાણ ઓિચંતાનો Oયાં જઈ ચડયો. એણે દોઢ કલાક સુધી, તંગ બની, એકએક ZયિHતને ધારી ધારીને ¢ઈ! એની આંખ ફરકવા લાગી, હોઠ hૂ� રóા, હાથની આંગળીઓ અ]વ]થ અને કઢગંી રીતે સાથળ પરના ધોિતયાને ખqચવા લાગી. કાયúbમ સમાé થયો, લોકો િવખરાયા. ઉપરનો િવશાળ ખંડ ખાલી પડયો. સાંજનાં અંધારાં ઊતયúાં તોય નારણ ખંડના મોટા દરવા~ આગળ ઊભો રóો. પટાવાળો આખાય ખંડમાં


226464

કચરો વાળતો દરવા~ આગળ પહtKયો Oયારે એની નજર પટાવાળો આખાય ખંડમાં કચરો વાળતો દરવા~ આગળ પહtKયો Oયારે એની નજર નારાણ પર પડી. વાંકો વળેલો પટાવાળો તરત જ ટÖાર થઈ ગયો. નારાણના ચહેરાનો રંગ અને આંખોની ચમક ¢ઈ એ ડઘાઈ ગયો અને તાકતો રહી ગયો. નારાણે hૂજતો હાથ {ચો કયúો અને કપંતી આંગળીઓ િવશાળ ખંડ તરફ બતાવતાં એણે પૂછયંુ:

“આમાં Hયાંય તને ઈêર દેખાયો?” ~ણે �વનમરણના કોઈ iëનો જવાબ મળવાનો હોય એવી

ઉOસુક અને ઉc આતુરતાથી નારાણ પટાવાળા તરફ ¢ઈ રóો. “ના,” પટાવાળાએ દેખીતી, બેબાકળી અ]વ]થતાથી

જવાબ વòો, ‘મq Hયારેય ઈêરને ¢યો નથી!” એણે નારાન તરફ ¢તાં, હાથમાંના ઝાડનુે હેઠ ેપડવા દીધું.

“મનેય ઈêર ન દેખાયો!” કહેતો નારાણ લથડયો અને ઊભો હતો Oયાં બેસી ગયો. એણે hૂજતા હાથ લલાટ ેમૂHયા. એની આંખોમાંથી આંસુઓ વહેવા લાJયાં. |દનને રોકવાના iયOનÄપ એક ગળગળો અવાજ પટાવાળાએ નારાણના ગળામાંથી નીકળતો સાંભòો. એ નારાણ તરફ નીચંુ નXયો. Oયારે અંધારાં ઊતરી પડયાં હતાં. શહેરનાં {ચાં મકાનો

પાછળ િવલીન થતી સSRયાની લાલી, વીજળીની બàીઓની ચોકીપહેરા વKચેથી છટકી આવી હાઈ]કૂલની અગાશીમાં લટાર મારી હતી!


226655

પટાવાળો નારાણનો હાથ પકડી, બે દાદર ઉતારી એને ર]તા પર મૂકી ગયો. તે રાતના નારાણ ખાટલે પડયો અને ખાટલા આગળના

લાલટનેને ઓલવવા નીચંુ નXયો ક ે તરત જ એના �વનની હંૂફાળી, સુંવાળી, દદúભરી યાદનું લ[કર એના પર તૂટી પડયંુ. સુખ અને દુ:ખ, હષú અને ખેદ, તૃિé અને અસંતોષ વKચે કલાકાર નારાણની લાગણીઓએ અનેક પયúટનો કયúાં હતાં. એણે પોતાના �વનની હરેક ~cત પળ લાગણીના કોઈ ને કોઈ અનુભવમાં િવતાવી હતી. એ યાદનો ઢગલો આ નાનકડા ઓરડામાં સમાઈ ન શક ેએવડો મોટો હતો. એણે ]વ]થ થવાના િન\ફળ iયOનો કયúા. ]મૃિતઓની સતામણી નીચે એ િરબાતો પડી રóો. એ સવારે ગોિવંદ પોતાની મોટી દુકાનમાં સુંવાળાં ગાદીતિકયે

ચોપડો તપાસીક રóો હતો Oયારે નારાણ ઉતાવળે પગિથયાં ચડતો, ઉ[કરેાયેલો દેખાતો એની તરફ આવતો દેખાયો.

“તq આ ¢યંુ?” નારાણે પોતાના હાથમાંના એક સિચf અઠવાિડયાના ખુèા કરેલ પાના તરફ ગોિવંદનું લô દોયúું.

“શું?” ગોિવંદે ચ[માં ઉતારી નારાણ તરફ ¢યંુ. “આ આ તારી દુકાનનું જ છાપું છ.ે” નારાણ ઉ[કરેાટમાં

બોલી ઊઠયો: “આ ¢ – આ ચાંદીના દાબડાનો ફોટો – એના ઢાકણા પરનો મRયમાનો ‘ઘાટ’ તq ¢યો! કમળનું ફૂલ! સાત નાગને એકબી~માં ગૂંથી એમની ફેણમાંથી કમળના ફૂલની પાંદડીઓ બનાવી છ,ે ¢યંુ? – જરા નીરખીને ¢!”


226666

ગોિવંદે ચ[માં ચડાZયાં અને પેલા પાના તરફ ¢યંુ. બી~ પાના પર દાબડાના ઢાંકણા પરના કમળનો ‘Hલોઝ અપ’ ફોટો પણ આTયો હતો.

“હા – તે એનું શું?” ગોિવંદે પૂછયંુ. “હંુ કહંુ છુ,ં” નારાણ ઉતાવળે બોલી ઊઠયો, “આ નકશી

ઈêરની છ.ે આ જ કમળનો ઘાટ ઉપસાવવા માટ ેમq એને ટકોર કરી હતી, અને મારા કહેવાથી એણે એ કામ પડતું મેYયંુ હતું.”

‘અને પછી તરત જ એ જતો રóો, નિહ?” ગોિવંદે સચોટ રીતે પૂછયંુ.

“હા,” નારાણ ઓિચંતાનો ઢીલો પડી ગયો, “Oયાર પછી બેfણ િદવસે એ ગુમ તયો! પણ — ફન ગોિવંદ, આ ફોટા નીછ ેશું લIયંુ છ?ે”

“કોણ ~ણે,” ગોિવંદે કóંુ, “થોભ, આOમારામને બોલાવીએ. એ ઈScે�નો અથú કરી સંભળાવશે.” આOમારામને િનશાળેથી આવતાં દોઢ કલાક લાJયો. Oયાં

સુધી નારાણે પોતાની અને ગોિવંદની દુકાન વKચે આંટા માયúા કયúા.

“યુરોપના કોઈ એક દેશના મહામંfી આપણા દેશની મુલાકાતે આZયા Oયારે આપણી સરકારે આ દાબડો એમને ભેટ આTયો.’ આOમારામે છાપું વાંચતાં અથú કરી સંભળાZયો.

“બસ, આટલું જ!’ નારાણ અધીરતાથી બોલી ઊઠયો. “અને–” આOમારામે એક કડવી નજર નારાણ તરફ નાખતાં


226767

આગળ વાંKયંુ: “માનમલ Jયાનીચંદની પેઢીએ આ દાબડો બનાZયો છ!ે”

“માનમલ Jયાનીચંદ? એ કોણ?” નારાણે ગોિવંદ તરફ ¢તાં પૂછયંુ. “માનમલ Jયાનીચંદની પેઢી િદYહીમાં છ.ે આપણે એને પf

લIયો છ ેને મા]તર?” ગોિવંદે આOમારામને પૂછયંુ. આOમારામે પોટલામાંથી એક ફાઈલ કાઢી, એનાં પાનાં

ઉથલાZયાં. “હા,” એણે કóંુ, “આ રóો એ પf! બધા સાથે એને પણ આપણે લIયંુ હતું. પણ એના તરફથી કઈં જવાબ હ� મòો નથી!”

“પણ આ કારીગરી ઈêરની જ છ!ે” નારાણ ઊભો થઈ જતાં મા]તર સામે આંખો તાણીને ¢રથી બોYયો:

“ઈêર Oયાં જ છ ે– િદYહીમાં છ ે– ઈêર Oયાં જ છ ે– Oયાં જ હોવો ¢ઈએ – સમLયા?! ઈêર…… ઈêર….! ગોિવંદે એનો હાથ પકડી ગાદી પર બેસાડયો, “ધીરો પડ,

નારાણ ધીરો પડ!” “મારે િદYહી જવંુ છ ે– આજ ેજ, હમણાં જ!” “અરે, એમ કઈં જવાય! આપણે જÄર Zયવ]થા કરશું.

િવચારીને પગલાં ભરાય, મારા ભાઈ!” “ગોિવંદ,” નારાણનું મોઢુ ંઅપાર દુ:ખ ભોગZયાની Zયથાથી

મરડાઈ ગયંુ હતું. “આ ખબર પડયા પછી હંુ એક પળ અહs કમે િવતાવી શકુ,ં કહે ¢z? તમને શું ખબર મારા મનમાં કવંુેક થતું હશે! આટલો સમય ઈêર િવના મq કવેી રીતે િવતાZયો


226868

હશે એની પીડા હંુ જ ~ûં! તમને…. તમને એની શી ખબર, ગોિવંદભાઈ?” નારાણની આંખોમાંથી આંસુ વહેવા લાJયાં. ધોળે િદવસે બળતી એ દુકાનની બàીઓ આડ ેધુXમસ ફરી વળતું નારાણે ¢યંુ. એણે રડયા કયúું. બીજ ેિદવસે નારાણની દુકાન બંધ રહી.

* * “આવો મા]તર,” ગોિવંદે આOમારામને ગાદીએ બેસાડયા.

“તમને અમ]તો ધÇો પડયો?” “કમે?” “મq ધાયúુ જ હતું ક ેએ મૂરખ થોભશે નિહ. નારાણ જતો

રóો. િદYહી ઊપડયો હશે.” “હવે?” આOમારામે પૂછયંુ. “િવચા|ં છુ ંક ેશું ક|ં! કોઈકને નારાણ પાછળ મોકલું? પણ

એને શોધવો કયાં?” “મા|ં માનો તો એ ગાંડા પાછળ જવાનો કોઈ અથú નથી. બે

અઠવાિડયાં રાહ જુઓ ગોિવંદભાઈ!” આOમારામે ઉકલે કાઢયો. બે અઠવાિડયાં વીતી ગયાં Oયારે ગોિવંદની અ]વ]થતા વધવા

લાગી. સમીસાંજની એની દુકાનની ઘરાકીમાં એનું મન ચોટયંુ નિહ. ખૂણામાં વાગતા રેિડયોએ એને કટંાળો આTયો. ઓટલા પર ખુèી હવામાં આવી ઊભા રહેતાં, મંિદરના િશખર પાછળ આથમતી સSRયાના લાલપીળા રંગો સંકોચાતા એણે ¢યા. એની સાથે એનું મન સંકોચાયંુ. એક ઠડંી બેચેન સુ]તી એનાં અંગો પર ફરી વળી.


226699

એણે આOમારામને બોલાZયા. બે અઠવાિડયાં થોભી જવાનો ઉકલે આપવા માટ ે

આOમારામને પíાàાપ થયો. પણ હવે? બçે જણ ગાદીતિકયા પર ચૂપ થઈને બેઠા. કોઈને કશું

સૂઝયંુ નિહ. અને ફરીિદવસો વીતવા લાJયા. એક અઠવાિડયંુ, બીજુ ં અને fીજુ ં પણ વીOયંુ. “પાંચ

અઠવાિડયાં, અને નારાણ પાછો ના ફયúો!” અરધી રાતે {ઘ ગુમાવી બેઠલેો ગોિવંદ પોતાના ઘરની મેડીમાં ઝૂલા પર અ]વ]થ હsચતાં મનમાં બોYયો. એણે ઊઠીને પંખો ચાલુ કયút. બહાર અંધારી, મેઘલી રાત ~મી પડી હતી. વાતાવરણ ચૂપ, ગમગીન અને ઉ\ણતાભયúું હતું! મેડીમાંનાં ઘિડયાળ અને પંખો એકધા|ં કટંાળાભયúું બોલી રóાં હતા. ગોિવંદ માંયનો માંય ગૂંગળાયા કરતો હતો.

“ગોિવંદ – ઓ ગોિવંદ!” ગોિવંદના કાને ભણકારા વાJયા. એને યાદ આવી એ િશયાળાની મધરત! થીજવે એવી ઠડંી ડલેીની વીજળીની બàી નીચે એણે નારણ બોલતો યાદ આZયો. “હંુ તો સાવ િનરાધાર બની ગયો, ગોિવંદભાઈ!” ગોિવંદને પસીનો પસીનો થઈ ગયો. એ ઊઠીને પલંગ પર

બેઠો. “ગોિવંદભાઈ, ઓ ગોિવંદભાઈ!” ફરી એ જ ભણકારા,

એ જ િશયાળાની રાત અને એ જ fાસજનક io: ‘ઈêર


270270

છ?ે’ ગોિવંદ અકળામણ અનુભવતો બારી આગળ ઊભો અને ધોિતયાના છડેાથી પોતાને હવા નાખવા લાJયો.

“ગોિવંદ!” આ વખતે એને વહેમ ગયો. એણે નમીને બારી નીચે ¢યંુ તો

ખરેખર નારાણ ડલેી આગળ ર]તા પર ઊભો હતો! “હq!” કહેતાં ગોિવંદ દોડતો દાદર ઊતરવા લાJયો. ઉતાવળે

ડલેી ખોલી નારણને ભેટી પડયો. “નારાણ, નારાણભાઈ તું આવી ગયો?” નારાણે ડોકુ ંધુણાવી હા કહી. “તો આવો સૂનમૂન કમે છો? કઈંક હસ તો ખરો ભલા

માણસ!” નારાણ હસીને ઓટલે બેઠો. ગોિવંદે એને પડખે બેસતાં કóંુ,

“હવે મને િવગતવાર બધી હકીકત કહે!” “શું કહંુ?” નારાણ િન:êાસ મૂકતાં બોYયો: “ઈêર મòો –

પણ ન મòા જવેો!” “હq? એમ કમે?” “એ કશું બોલતો નથી – કઈં માગતો નથી, હસતો નથી. મારી

પાછળ પાછળ ચાYયો આવે છ.ે હંુ કહંુ એટલું કરે છ.ે બાકી ઠાલું તે ¢ઈ રહે છ!ે”

“હોય, એ તો િદવસ જતાં ઠકેાણે પડી જશે! પણ તq કમે કરીને શોRયો એને?”

“હંુ િદYહી તો પહtKયો,” નારાણે વાત શÄ કરી, “પણ Oયાં હં ઓળખંુ કોને? Hયાં ઊતરવંુ, Hયાં ખાવંુ અને Hયાં શોધ કરવી


271271

એની મને ખબર નિહ. મq તો ભમવા માંડયંુ. ભૂખે અને તરસે મરતો હંુ રઝળીરવડી થાકીને લોથ થઈ જતો. એમ મq બે રાત અણે બે િદવસ િવતાZયાં. fીજ ે દહાડ ે માનમલ Jયાનીચંદની દુકાન મq શોધી કાઢી, પણ કારીગરો કામ કરતા હોય એ કારખાનામાં મને કોઈ પેસવા ન દે અને મોટી દુકાનમાં મારો કોઈ ભાવ ન પૂછ!ે પાંચમા દહાડ ેએક કારીગરે મને પૂછયંુ, “ચાચા, તમે રોજ

અહs કમે આવો છો અને શું શોધો છો?” મq એની પાસે બધી વાત કરી. “ઈêર બડા અKછા લડકા થા,” એણે કóંુ: “પણ એ તો દોઢ

મિહના પહેલાં અહsથી જતો રóો છ ે– લખનૌ ગયો છ!ે” “અરર!’ મારાિથ બોલાઈ જવાયંુ. હંુ લખનૌ પહtKયો અને એવીજ રીતે રઝળીરવડી મq એને

બે અઠવાિડયે શોધી કાઢયો. એ િદવસે, સાંજના બધા કારીગરો કારખાના બહાર નીકòા, એની સાથે એ પણ બહાર નીકòો. હંુ ર]તા પર, દરવા~ સામે જ ઊભો હતો. મq એને ¢યો અને મારાં ગાf ગળવા લાJયાં. એણે પણ મને

¢યો. મq એને આંચકો ખાઈ ઓિચંતાનો ઊભો રહી જતાં ¢યો. એનો ચહેરો પડી ગયો અને એની આંખોના અંગારા ઓલવાઈ જતા મq ¢યા. એણે એકીટસે મારા સામું ¢યા કયúું.

“ઈêર!” મq એને ખભે હાથ મૂHયો: “બેટા….!” મને લાJયંુ ક ેમારાથી વધારે હવે નિહ બોલાય એટલે મq ટૂકું ંવાòંુ. “ચાલ,


272272

હવે ચાલ મારી સાથે!” એ ચુપચાપ મારી પાછળ આZયો. એને મòાને છઠ ેિદવસે અમે લખનૌ છોડયંુ.”

“પણ એ શું કામ ભાગી ગયો, કમે કરી એ િદYહી પહtKયો, કવેી રીતે નોકરી મેળવી, એ વાત તો તq મારી પાસે ન કરી!” ગોિવંદે પૂછયંુ.

“એના ચહેરા પરની ભાવહીન ગમગીની અને એના વતúનની ઠડંી બેચેની ને સતત મારી સામે ¢ઈ રહેતાં એને કશું વધારે પૂછવાની મારી િહંમત ચાલતી નથી. અને હવે એ બધી વાત ~ણીને ફાયદોય શો? નાહકનો �વ બાળવો ને? ઈêર ¢ઈતો હતો તે મળી ગયો!” અને થોડુ ંખચકાતાં એણે િનરાશ થઈ ઉમેયúું. “પણ કવેો? ઓલવાતો દીવો ~ણે! હંુ અભાિગયો િદવો ~ણે! હંુ અભાિગયો છુ,ં ગોિવંદભાઈ! મારાં નસીબ જ એવાં ફૂટલેાં છ!ે” આષાઢના મેઘભયúા આભમાં ગિત થંભી ગઈ હતી. એની

અકળામણ અને બેચેની વૃિå પામતાં હતાં Oયારે નારણની દદúભરી વાણીના િન:êાસ પણ ગિતહીન બની એની આસપાસ તોળાઈ રóા! બી� સવારે ગોિવંદ િનíય કરીને નારાણને ઘેર ઈêરને

મળવા ગયો. ગોિવંદે ¢યુ તો એ નાનકડા ઓરડામાં પૂવú તરફની બારીમાંથી તડકો ઘરમાં iવેશ કરી ચૂHયો હતો. ઈêર ખાટલા પર ટÖાર બેઠો હતો, એના હાથ એના ખોળામાં િશિથલ થઈ પડયા હતાં, એક લાંબો કરેલો પગ સતત હાYયા કરતો હતો, ચહેરો સુઘડ પણ દૂબળો હતો, ખૂલી ગયેલા હોઠ કુમળા પણ


273273

િફÇા હતા અને વKચેથી મેલા દાંત દેખાતા હતા. ગોિવંદ તરફ ફરી ગયેલી એની નજરમાં કોઈ અથú, કોઈ સૂચન ક ેકોઈ ભાવ નહોતો! ઓલવાતો દીવો, એક વારની iાણવાન Lયોતની યાદ આપતો પડયો હતો!

“તું આવી ગયો ઈêર?” ગોિવંદના iëમાં ઉમળકાભયúો આવકાર હતો. ઈêરે માથંુ ધુણાવી હા કહી. એક ôણ એની નજર ગોિવંદ

પર ફરી ગઈ. નજર બી� ôણે ગુમાઈ જઈ અથúહીન બની ગઈ! “ઈêર,” ગોિવંદે કóંુ Oયારે પરાણે ઈêરે એની તરફ ¢યંુ.

એ Åિìમાં ગોિવંદને સાંભળવાની ઉOસુકતા નહોતી, કુતૂહલ નહોતું. અણગમો અને અિવêાસ હોય એવો ગોિવંદને વહેમ આZયો. ચહેરા પર એક ]નાયુ ફરHયો નિહ, કોઈ ભાવનો ઉQભવ થયો નિહ, કોઈ િનજ úીવ સફેદ આરસનું પૂતળંુ માથંુ ફેરવે અને િબહામûં લાગે એમ ઈêરે ગોિવંદ તરફ માથંુ ફેરZયંુ. “તું કમે ભાગી ગયો?” એવો ગોિવંદે પૂછવા ધારેલો ië એના મનમાં રહી ગયો.

“ઠીક તો છો ને?” એમ કઢગંી રીતે ઉતાવળમાં ગોિવંદે પૂછી નાIયંુ. ઈêરે ડોકુ ંધુણાવી હા કહી, અને દૂબળો હાથ હળવે રહીને

માથાના બાલ પર ફેરZયો. પછી એ નીચે ¢ઈ ગયો. ઈêરની હાજરી ગોિવંદથી સહેવાય એમ નહોતી. ‘ઠીક’ કહેતાં ગૂંગળામણ અનુભવતો એ ભાJયો. ઘર બહાર આવી એણે ધોિતયાના છડેાથી કપાળ પરનો પસીનો લૂછયો.


272744

િદવસ જતાં નારાણ ઈêરને દુકાને લાZયો, અને એને કામ કરતો કરી મૂHયો. પણ કામ પરની એની આગળની બુિåજSય એકાcતા Hયાંયે નહોતી. કામ પરથી હટી જઈ એની નજર Hયારેક ખુèા આકાશમાં ચોટતી Oયારે કલાકો સુધી ટાંકûં અને હથોડી એના હાથમાં રહી જતાં! કાથીની મેલી ગાદી પર ભsતને અઢલેી એ બેસી રહેતો. પયúટન કરતાં કાળાં વાદળાંની સોનેરી કોર પર એની નજર વળાંક લેતી, {ચે ચડતી, નીચે ઊતરતી ભXયા કરતી! એની નજર પાછળ એના iાણ દોડી જતા. નારાણ ગાદી પર બેઠલેા એના િન]તેજ હાડમાંસના દેહને

સખેદ ¢યા કરતો. કપાળ પર બે આંગળીઓ મારી, માથંુ ધૂણાવી, નસીબને પડકારતો નારાણ બેસી રહેતો! આવા િન]તેજ અને iાણહીન તોય �વSત ઈêરના દેહની બાજુમાં સતત હાજર રહેવાનું અપાર દુ:ખ નારાણ ભોગવતો હતો. ધીમે ધીમે ગોિવંદ, આOમારામ અને બી~ સૌનો ઈêર

નારાણના �વનમાંથી રસ જતો રóો. નાનકડુ ંશહેર પોતાની iવૃિàમાં મKયંુ રહેતું, હા]ય, |દન, િવયોગ, િમલાપ, છટકલેા િમ~જ, ઉâમ અને પસીનો – એ કઢગંી રોજદંારીની કતાર હંમેશની જમે ફયúા કરતી Oયારે ઈêરે ધીમે ધીમે કામ છોડયંુ. એ દુકાનના ખૂણામાં ગાંસડી બની પડી રહેતો, પણ નારાણ પોતાનું અને ઈêરનું અિ]તOવ ટકાવવા અણગમતી મજૂરી કયr રાખતો.

* * અષાઢ ગર� ગયો અને oાવણ-ભાદરવો વરસી ગયાં.

ધરતી નવોઢા બની, અને નીલ વp પિરધાન કયúાં. લોકોએ


272755

ઉOસવો માNયા Oયારે ઈêર એના ઘેર ખાટલામાં સુ]ત પડયો હતો, અને છત તરફ એકધા|ં ¢ઈ રóો હતો. નારાણે એને કાં� પાઈ. ઈêરે હાથથી પોતાના હોઠ લૂછયા અને આંખો બીડી.

“બેટા ઈêર,” નારાણ કાકલૂદીભયúું બોYયો. ઈêરે એના બાપ સામે ¢યંુ.

“તને શું થયંુ છ ેભાઈ, બોલતો નથી? તq શું ધાયúું છ ેમનમાં?” નારાણ બોલતાં આbદં કરી ગયો. ઘણા મિહને ઈêરની આંખની રોશનીમાં અથú iગટયો.

ખાટલામાં પોતાની પડખે બેઠલેા બાપના ખોળામાં ઈêરે પોતાનો hૂજતો હાથ મૂHયો. નારાણની આંખોમાં ઊભરાતા iેમને ¢ઈ રહેલી ઈêરની આંખોમાંથી આંસુ વહી નીકòાં.

“ઈêર! ઈêર, તું રડ ેછ?ે” નારાણ એને ભેટી પડયો અને રડવા લાJયો. તે રાતના નારાણ ઈêરને ખાટલે બેસી જ રóો. પવન વાવો

શÄ થયો હતો, મંિદરના િશખર પરથી અને પાછળની સાંકડી શેરીમાંથી Hયારેક એનો ઘુઘવાટ સંભળાતો. ઈêર બેચેન હતો. એ બાપના ખોળામાં માથંુ નાખી પડી રóો હતો. વારે ઘડીએ એને હાંફ ઊપડતી Oયારે એ બેઠો થઈ જતો. કદી બાપના ખોળામાં માથંુ ઢાળી પાસાં ફેરZયા કરતો.

“થોડી ચા પી, ઈêર, હમણાં જ બનાવી છ.ે ¢, જરા ઠીક લાગશે!” નારાણે મમતાથી કóંુ, અને ચુપચાપ ઈêર ચાનો Tયાલો પી ગયો. આ છોકરામાંિથ મારે શો વાંક કાઢવો? નારાણ


272766

મનમાં િવચારતો હતો. એના કોઈ એક અવગુણ તરફ કોઈએ આંગળી તો ચsધી નહોતી! આ છોકરામાં Hયાં શું ખોટ હતી? તો આ Zયથા, આ ઠડંી અવગણના શા માટ?ે નારાણે ઈêરના માથે હાથ ફેરZયા કયúો અને િવચારોમાં ડૂબી ગયો. ઈêર હ� તરફડતો હતો અને આ છોકરાની Iયાિત, એની કારીગરી દેશપરદેશ પહtચી હતી! પેલું કમલનું ફૂલ – ચાંદીનો ડાબલો! નારાણ ઈêરને પડખેથી ઊઠયો. ગોખલામાંથી પેલું સિચf

અઠવાિડક એણે ઉપાડયંુ. દાબડાવાળંુ પાનું ખોલી એણે ઈêર આગળ ધયúું અને લાલટને ઉપાડી એના પર iકાશ પાડયો.

“તq, ઈêર તq આ બનાZયો, ખ|ં?” ઈêરે િચf તરફ ¢યંુ ને ઓિચંતાનો આંચકો લાJયો હોય

તેમ ખાટલા પર એ બેઠો થઈ ગયો. એણે ફાટી આંખે નારાણ સામે ¢યા કયúું. એના હોઠ ભયંકર રીતે કપંી ગયા અને ખાડા પડી ગયેલા ગાલના ]નાયુઓ ફરકવા લાJયા. એણે બંને hૂજતા હાથ ઉપાડયા, થોડી વાર અRધર પકડી રાIયા પછી માથે પછાડયા! અને આંખ આડ ે હથેલીઓ ધરી hુસક ે hુસક ે રડી પડયો. એનો આખો દેહ હચમચી ઊઠયો.

“અરે પણ, ઈêર……” Oયાં પૂવúની બારીમાંિથ પવનનું એક ¢રદાર ઝાપટુ ં ધસી

આZયંુ. મંિદરના િશખર અને ઘુXમટ પરથી લીમડાનાં સૂકાં પાન, ધૂળ અને કચરો ઓરડામાં ઘસી આZયાં. લાલટનેની Lયોત ભડકો કરી ગઈ. નારાણ મૂંઝાયો. ચારે તરફ માતિરêા ગજúના કરતો સંભળાયો. નિળયાં ઊડયાનો અવાજ આZયો, કૂતરાં રડવા


277277

લાJયાં. ર]તાની વીજળીની બàીઓ ઓિચંતાની ઓલવાઈ ગઈ, આભના તારલાઓ સંકોચાતાં દૂર ભાગતા દેખાયા. એમની આડ ેધૂળનો વટોિળયો ફરી વòો. ઈêરનું |દન અને વંટોિળયાના અચાનક હુમલાની અસર

નીચે નારાણ અકળાઈ-મૂંઝાઈ ગયો. લાલટનેની Lયોત છèેો ભપકો કરી ઓલવાઈ ગઈ.

“અરરર!” કરતો નારાણ ઊઠયો. એનું અંગેઅંગ hૂ� રóંુ હતું. એણે બને એટલી ઊતાવળિથ બારી બંધ કરી. અંધા|ં સંપૂણú બSયંુ. એ જમીન પર બેસી ગયો. લાલટને અને કાંડીની પેટી શોધવા

એ અંધારામાં ફાંફાં મારવા લાJયો. લાલટને પેટાવી એ ઈêરની બાજુમાં બેસવા જતો હતો Oયાં એના મtમાંથી એક દદúભરી ચીસ નીકળી ગઈ: “હાય રે!” ઈêરનો એક હાથ ખાટલા નીચે લટકી પડયો હતો. બી¢

હાથ માથા પાછળ પડી ગયેલો દેખાતો હતો, મોઢુ ંઅને આંખો ખુèાં રહી ગયાં હતાં. ઈêર હવે નહોતો. નારાણે ખાટલાની ઈસ પકડી પોતાનાં hૂજતાં અંગોને િ]થર

કયúાં. એક ઘડી પહેલાં વંટોિળયાએ પણ જનેું |દન સાંભòંુ હતું એવા ઈêરના મૃતદેહ તરફ એ ¢ઈ રóો. જમીન અને ખાટલાનો આશરો લેવ છતાં એનાં અંગોની hુ~રી વધવા લાગી. એણે ખાટલાના પાયા પર માથંુ અફાòંુ. નારાણના અિ]તOવનું અûએ અû રડી રóંુ હતું, પણ એ |દન બહાર ન આZયંુ.


272788

મધરાત વીતી ગઈ હતી. હજુ ઝંઝાવાતી પવન વાતો હતો. સૃિì સ�વ, િનદúય અને કૃતિનíયી બની હતી. પણ નારાયણના આ ઓરડામાં, એક વખતની સ�વ કળાનો

મૃતદેહ ~ણે આરસની િચરં�વ iિતમા બની ગયો હતો. વારે ઘડીએ ખાટલા પર માથંુ અફાળતો નારાણ િવયોગના દદú િસવાયની બી� બધી સાન ગુમાવી બેઠો હતો. બી~ િદવસની સાંજ સુધી શું શું િbયાઓ બની, ઈêરનો દેહ

પંચમહાભૂતમાં કવેી રીતે મળી ગયો, લોકો આZયા અને ગયા, લોકો આZયા અને ગયા, એમાંનું કશું નારાણને યાદ ન રóંુ. પરાજયની શરમ, પíાàાપની Jલાિન અને િન\ફળતાનો ડખં એને કોરી ખાતાં હતાં! એણે પોતાના મનને મરવા દીધું! છકે સાંજના, ઈêરિવહોણા પોતાના ઘરમાં એ બેઠો હતો

Oયારે બહાર કોઈએ પૂછયંુ: ” નારાણભાઈ અહs રહે છ?ે” નારાણ zબરે આવી ઊભો. ખબર પૂછનાર મામલતદાર

ઑિફસનો અવલકારકુન હતો. “નારણભાઈ તમે?” નારાણે ડોકુ ંધુણાવી હા કહી, Oયારે અવલકારકુને બી¢ ië

પૂછયો: “ઈêર અહs છ?ે” નારાણ આંચકા સાથે બે ડગલાં આગળ વધી આZયો. “િદYહીથી ‘ઈSકવાયરી’ આવી છ.ે” કારકુને હકીકત ~હેર

કરી: “માનમલ Jયાનીચંદની પેઢીમાં કામ કરી ગયેલા કારીગર


279279

ઈêર નારાણની િહંદ સરકારને જÄર પડી છ.ે ઈêરની કારીગરીની ઢબ યુરોપમાં iશંસા પામી છ.ે સરકાર એની બનાવેલી કારીગરીવાળી વ]તુઓ ખરીદવા ઈKછ ેછ.ે” કારકુન થોડુ ંઅટHયો અને બોYયો:

“ઈêર Hયાં છ?ે એને…. નારાણના મોઢા પર એ િનîુર બેહૂદંુ હા]ય ઊપસી આZયંુ

અને એની આંખોમાં ખૂન તરી આZયંુ. એ મૂઠીઓ વાળી કારકુન સામે જઈ ઊભો અને અસWય રાડ પાડી બોલી ઊઠયો:

“હવે તમે ઈêરની ખબર પૂછવા નીકòા છો? હંુ એના �વન દરXયાન ‘ઈêર છ?ે’ એમ સૌ કોઈને પૂછતો Oયારે તમે Hયાં હતા? એ મારે પડખે હતો તોય હંુ મૂરખ, એને ખોયો Oયાં સુધી શોધતો રóો, પણ હવે તમે મને પૂછો છો ક ે“ઈêર છ?ે” �વનમાં કોઈ દહાડો નિહ એવંુ ¢રથી નારાણ હ]યો. “~ઓ, ~ઓ, ઈêર હવે નથી! મq જનેે ખોયો એ ઈêર કોઈ દહાડો તમને મળવાનો નથી!”

[લIયા તારીખ: ૧૮-૪-૧૯૫૭; iગટ ‘ચાંદની’]


280280

* 'ધાડ' વાત?ાનો મૂળ પાઠ * ' '

૧૯૫૩ના ‘આરસી’ સામિયકમાં છપાયેલી ‘ધાડ’ વાતúા મq અહs એટલા માટ ેમૂકી છ ેજથેી ભાવક પોતાની ~તે જ બેઉ વાતúા-પાઠને સરખાવી શક.ે જયંત ખfી વાતúાને પુ]તકમાં સમાવતી વખતે હઈ કદે ફેરફારો કરતા તે તપાસવા માટનેો ‘ધાડ’આદશú નમૂનો છ.ે ઘણી વાતúાઓમાં ફેરફાર છ ે પણ જરાતરા…..જનેે નtધી શકાય…. પરંતુ ‘ધાડ’ ના પાઠમાં તો એટલા બધા ફેરફાર છ ેક ેઆખી વાતúા જ ~ણે ક ેબી� છ.ે સામિયકમાં છપાયેલી વાતúામાં મtઘીના પાfને સજúક ે વધુ Space ફાળવેલ છ.ે મtઘીના પાfનું પિરમાણ સંcહમાં છપાયેલી વાતúામાં બદલાઈ ગયેલ છ ે એકાદ લીટીથી….સામિયકની વાતúામાં જ ે પથરાટ હતો એમાંથી એક ચુ]ત વાતúા ઘડતા ખfીએ થોડુકં સા|ં ગુમાવી દીધું છ ેએવંુ નથી લાગતું? આ વાતúાની બે Textની સરખામણી કરનાર અWયાસી

281281

Close reading પછી રસiદ તારણો સુધી પહtચી શક ેએટલા માટ ેઆ બેઉ પાઠ અહs સમાવેલ છ.ે

ધાડ ફરી પાછો હંુ બેકાર બSયો. ખભા પર કોથળો લઈ, િકનારે િકનારે ચાલતો હંુ બંદર છોડી

રóો હતો Oયારે અઢી મિહનાની આ નોકરીની હંૂફ આપતી એક યાદ અને એક િપછાન મારા મનમાંથી ખસતી નહોતી! મને યાદ આવે છ,ે એક વાર દિરયાનાં પાણી ઊતરી ગયાં

હતાં; અને લtચની ચોકી કરતો હંુ એ રાતના, બંદરથી fણ માઈલ દૂર એકલો જ બેઠો હતો. અંધારાં ઊતરી આZયાં હતાં. ઊàરનો પવનેય વાતો બંધ પડયો હતો. êાસ લેતી દિરયાની સપાટી ધીમું હાંફી રહી હતી. તારક ેમઢયા અંધારા આભ નીચે આ ]તVધ વાતાવરણમાં મને સહચયú મળવાની કોઈ શHયતા નહોતી, Oયારે ઓિચંતાનો મને ઘેલાનો ભેટો થયો હતો. {ટો ચારવાં, બાજુના કાદવવાળા ‘ચેરીઆ’ના છોડવાથી

છવાયેલા િકનારા પર એ બે િદવસથી ઘૂમતો હતો. {ચંુ કદાવર િબહામûં શરીર, સફેદ દાઢી, ઝીણી કટારીની ધાર જવેી તી_ણ આંખો, મજબૂત રેખાઓથી મઢલેો ચહેરો: ચોÇસ અને સાવચેત ગિતથી એ મારી પાસે આZયો Oયારે એક વાર તો મને એનો ડર લાJયો. પણ િનખાલસ મને વાતો કરતાં એણે મને પોતાના પસીનાનો

અડધો રોટલો ખવડાZયો Oયારે મા|ં મન ભરાઈ આZયંુ. મારી

* 'ધાડ' વાતúાનો મૂળ પાઠ

282822

િજદંગીમાં કોઈની િબરાદરીનો રોટલો ખાવાની મને ઓછી તક મળી છ!ે પછી તો એણે ઘણી ઘણી વાતો કરી – અમારી. અમે નાના નાના માણસોની વાતોનો એની પાસે એક જ ઉકલે

હતો: ‘દો]ત iાણ�વન, માથાભારે થવંુ, સમLયો – માથાભારે! એક સંભળાવનારને દશ સંભળાવવી. એક લાત મારનારને પચાસ લાત મારવાની તાકાત બતાવવી. સમLયો?’ હંુ નહોતો સમLયો અને કબૂલ પણ નહોતો થયો, તોય મq

હસીને ‘હા’માં ડોકુ ંધુણાZયંુ. ‘¢,’ ઘેલાએ મારો હાથ પકડતાં કóંુ: ‘આ ચેરીઆનું ઝાડ

¢યંુ? નયúાં કાદવ પર એ ઊJયંુ છ.ે દિરયાનું ખા|ં પાણી પી એ કમે �વતું હશે અને Hયાંથી ખોરાક મેળવતું હશે એવો િવચાર આZયો છ ેતને કોઈ દહાડો?’ મને Oયારે થયંુ ક ેખાતર િવહોણા, ચીકણી માટીવાળા, કાદવના ઢગલામાં ખારા પાણી વKચે આ છોડ કમે �વતો હશે?

‘આ છોડનાં મૂિળયાં પહેલાં કાદવમાં {ડાં ~ય છ.ે તેથી એ છોડ પોતાના થડ પર મજબૂત બને છ.ે પણ કાદવમાં પોષણ ન મળતાં એ મૂિળયાં પાછાં બહાર નીકળી થડની આજુબાજુ પથરાઈ જઈ, પોતાના કાંટા મારફત હવામાંથી પોષણ મેળવે છ,ે સમLયો?’

‘હવામાંથી?’ ‘હા, હવામાંથી!’ ઘેલાએ કóંુ:’ કોઈ વાર વંટોિળયો અને

કાદવના ઢગલા પર ધૂળ પથરાય Oયારે ચેરીઆનાં મૂિળયાંના


282833

કાંટા ધૂળથી દટાઈ ~ય છ;ે અને ચેરીઆનો છોડ સુકાઈ મરી ~ય છ!ે’ Oયારે પછી ઘેલો Lયારે મને મળતો Oયારે ચેરીઆની વાત

આગળ લાવી મને હમેશ કહેતો; ‘�વતા રહેવાનો ભેદ તારે ~ણવો હોય, દો]ત iાણ�વન, તો આ ‘ચેરીઆ’નો દાખલો લે. જનેે �વવાની તમçા છ ેતે, આ ‘ચેરીઆ’ની જમે ટÖાર ઊભા રહીને �વી શક ેછ.ે શું સમLયો? હંુ મારી જ વાત ક|ં. અમે રણને કાંઠ ેવસીએ છીએ. રણની ધરતી કવેી હોય ખબર છ?ે સાવ વાંઝણી. એની છાતીમાં ધાવણ કોઈ દહાડો આવતું નથી! Oયાં ધૂળ, વંટોિળયા, ટાઢ, તડકો, કાંટા અને ઝાંખરાં િસવાય બીજુ ં કઈં નથી, કઈં જ નિહ! છતાં અમે – અમારી આખી ~ત Oયાં વસે છ…ે. તું એમ કર iાણ�વન, તું એક વાર મારે ગામડ ેઆવ. આવ અને ¢, અમે અમારી તાકાતથી વાંઝણી ધરતી પર કવેાં ઘર ઊભાં કયúાં છ!ે અમને ¢જ ેઅને અમારાં પશુઓને ¢જ ે – અમારાં {ટ ¢ઈને તું છક થઈ જઈશ ક ેઅમે કવેાં ~તવાન, વફાદાર અને તાકાતવાન {ટ કળેવીએ છીએ! ખરેખર એક વાર અમારી ધરતી ¢વા જવેી છ.ે બોલ, આવીશ?’

‘હા. જÄર આવીશ!’ મq કóંુ. (૨) ( )

મq ઘેલાને આવવાની હા કહી Oયારે મને ]વTને ખયાલ નહોતો ક ેહંુ આટલો જલદી બેકાર બનીશ.


284284

અને અOયારે ખભે કોથળો નાખી, િકનારે િકનારે ચાલતાં ઘેલાની હંૂફભરી યાદ મારા બેકાર �વનની સંપિà બની ગઈ. અને મq ચાYયા કયúું. આખી પૃPવી ~ણે મા|ં ઘર હોય, આભ ધરતીને ચૂમે છ ે

એ િôિતજ મારા પયúટનના સીમાડા હોય, રાિfની સાવચેતીભરી ચુપકીદીમાં ચાંદની રાતનાં વૃôો નીચેનાં અંધારાં ~ણે મારા કુટુબંની વહાલભરી હંૂફ હોય….એવી મારી બેકારી હતી! માનો તો મારે કોઈ સગુંવહાલું નહોતું. માનો તો સૃિì આખી મારી પોતાની હતી. છતાં મને, મારા હણાઈ ગયેલા ધૂળભયúા દેહને ¢ઈ લોકો મોઢુ ંફેરવી લેતા. હંુ તોય ધરતી ખંૂદતો ભટHયા કરતો. સમૃå ખેતરોભયúા

િવ]તારોમાં, ડુગંરાઓની ધારોમાં, નદીઓના રેતાળ પટમાં, ઘાસનાં ગં~વર મેદાનોમાં, માટી, ઢફેાં, રેતી, અને કાંટા….. એ બધા પર. હંુ Lયાં Lયાં ભટકતો Oયાં મા|ં બેતાલ �વન મારી પાછળ ભટકતું! અને એમ ચાલતાં ચાલતાં હંુ ઘેલાના ગામ તરફ વળી રóો

હતો. એ પયúટન દરXયાન હંુ અનેક અવતારો �વી ગયો. આ

~કારો દેતી ધરતી પર �વન સમાિધ]થ થઈ બેઠુ ંહતું. િદવસે અને રાતે આકાશની એકધારી બદલાતી કટંાળાભરી િbયા અને બેફામ દોટ મૂકતો પવન – એ જ ફHત �વનનાં અહs iતીક હતાં. બાકી અહsની ધરતીનું �વન તો કરમાઈ ગયંુ હતું. દિરયાનો િકનારો છોડી, નાનું રણ વટાવી હંુ ઘેલાએ વણúવી


285285

હતી એ ડુગંરાની ધાર પાસે આવી પહtKયો. અહs પૂછપરછ કરતાં મને ~ણવા મòંુ ક ેફHત fણેક ગાઉ દૂર ઘેલાનું ગામ હતું. મq ચાYયા કયúું. વૈશાખના બપોર સૂકી ધરતીને તાવી રóા હતા. રણનાં

મેદાનો પરથી વાતો આવતો ઝંઝાવાતી પવન ધૂળના વંટોિળયાને ડુગંરાની ધાર પર ધકલેી રóો હતો. એ તરફથી ધરતીને છડે ેમૃગજળનાં Å[યો તર]યા માનવીને

bૂર અને િનદúય આêાસન આપી રóાં હતાં. વંટોિળયા પવનથી ધકલેાતી કોઈક કાંટાળા બાવળની સૂકી ડાંખળી મારા પગને અડીને પસાર થઈ જતી. કોઈક હોલું િકિકયારી પાડતું મને ¢ઈને ઊડી જતું. અને ખોરાકની શોધમાં િન\ફળ ગયેલી કોઈક ચકલી કાંટાળા છોડ પર બેઠી બેઠી પૂંછડી પટપટાવતી ચારે તરફ અ]વ]થ ડોક હલાવી રહેતી. સુકાઈ ગયેલા તળાવને તિળયે ગંદંુ પાણી એકઠુ ંથાય તેમ બે

{ચી ટકેરીઓની તળેટી વKચે એકઠુ ંથઈ પડલેું ઘેલાનું ગામડુ ંમq ¢યંુ. ગામમાં દાખલ થયો Oયારે ઝંૂપડાં જવેાં ઘર, કૂતરાં ટૂિંટયંુ વાળીને પડયાં હોય તેમ, પડયાં હતાં.

(૩) ( ) ઘેલાનાં ખોરડાં, ઘરઆંગણાં અને આજુબાજુની વાડ

Zયવિ]થત, સુઘડ, સુંદર અને ]વKછ હતાં. મq ઘેલાની ખબર પૂછી Oયારે મારે એનું શું કામ હતું, હંુ Hયાંિથ


286286

આવંુ છુ ંવગેરે પૂછપરછ બંધ બારણે કયúા પછી દરવા¢ ખોલી ઝંૂપડાને zબરે એક pી આવીને ઊભી. ઝાકળઘેયúા આભમાં અંધારી સાતમના ચંgોદયનાં દશúન થાય

એવાં એ pીનાં દશúનિથ હંુ હેબતાઈ ગયો. સુંદર નિહ, પણ અિત જ સુંદર. સોનેરી વાંકિડયા વાળ જનેી પર ઢળી પડયા છ ેએવાં મોટાં ભૂરાં નયનોવાળી, કમનીય, સુગોળ અને વહેતા ઝરણા જવેી અદાભરી એ ïીને ¢ઈને મા|ં િવચારતું મન એક ઘડી અપંગ બની ગયંુ. એણે મને બાજુના ઝંૂપડાંમાં બેસાડયો. રોટલો અને છાસ

ખવડાZયાં; અને ‘તમે તમારે િનરાંતે બેસ¢’ કહેતી જતી રહી Oયારે મારી ]વ]થતા પાછી ફરી. આ ]થળ અને ઝંૂપડાં અને ઝંૂપડાંમાંથી દેખાતી સારી જવેી

સમૃિå પરથી મને એ Iયાલ તો જÄર આવી ગયો ક ે ઘેલો, દુિનયા પર અસંIય ભૂIયાં માનવીઓ રહે છ ેએવો ભૂIયો માનવી નહોતો. ઘર, ïી, ખોરાક અને સમૃિå એને સહેલાઈથી સાંપડયાં દેખાતાં હતાં. એ હરિગજ મારી હરોળનો માનવી નહોતો. આ પૃPવી મા|ં ઘર, મારો િમ~જ, મા|ં કુટુબં અને િવચારો મારો ખોરાક હતાં. મq માSયંુ હતું તેમ ઘેલો મારી હરોળનો નહોતો. લાંબા સમય પછી પેટ પૂરતું ખાવાનું મળતાં થાકથી િશિથલ

થવા આવેલાં ગાfોમાં સુ]તી ભરાઈ. હંુ {ઘી ગયો. બી� સવારે ઘેલાએ મને ઢઢંોળીને ઉઠાડયો.


282877

‘વાહ દો]ત iાણ�વન.’ કહેતો એ મને ભેટી પડયો. મારી ખબર પૂછી. એના આંગણામાં અને એ આગણાં ફરતાં ઝંૂપડાંઓમાં

િનિ\bય ચુપકીદી ભરાઈ ગયાનો મને ભાસ થયો. હંુ બેઠો હતો એ ઝંૂપડાની બારીમાંથી દેખાતી શેરીમાં કૂત|ંયે ફરકતું દેખાયંુ નિહ. ઘેલાના ચહેરાની રેખાઓ એકાએક સIત બની અને

આંખોની તી_ણતા વૃિå પામી. એણે ઓિચંતાનું મને કóંુ, ‘બહુ થાHયો ન હોય તો આજ ેઆપણે સાથે જઈશું?’

‘Hયાં? શું કામ?’ ખાટલા પર ભsતને અઢલેીને બેઠલેો ઘેલો Oવરાથી ટÖાર થઈ

ગયો, અને મારી સામે ¢ઈ રહેતાં, કઈંક ગુ]સાથી, કઈંક ન ફેરવી શકાય એવા લીધેલા િનણúયની ચોÇસાઈથી મને કóંુ: ‘તને ખબર છ ેને, મq તને કóંુ હતું ક ેએક વાર હંુ તને, અમારી, રણમાં રહેવાવાળાઓની િજદંગીનો ભેદ બતાવીશ. આ સૂકી વેરાન, ~કારો દેતી ધરતી પર અમે કમે �વીએ છીએ, અમારી તાકાત, અમારી બુિå, અમારાં iાણીઓની વફાદારી, અમારી ધરતી, માટી, ઢફેાં, રણ, ઝાંખરાં, ધૂળ, વંટોિળયા, મq જ ેકઈં વાતો તારી પાસે કરી છ ે તે બધું બતાવીને તને ખાતરી કરી આપીશ.’ આટલું કહી ઘેલો જતો રóો. તે બપોરના જમવા વખતે પાછો

ફયúો. અમે બçે જમી રóા ક ેતરત જ એ ફરી જતો રóો. (૪) ( )


288288

એ આખોય િદવસ મq ઘેલાના ઘરની આજુબાજુ ફરવામાં િવતાZયો. ઘેલાની માિલકીનાં ચાર ઝંૂપડાં હતાં. એક ઝંૂપડામાં રસોડુ ંહતું, બી~માં એની ïી રહેતી, fી~માં ઘેલો એકલો રહેતો અને ચોથામાં મહેમાનોનો ઉતારો રહેતો. ઝંૂપડાં ફરતું ચારે બાજુ બાવળનાં ઝાડનું ઝંુડ હતું. વચમાં એક કૂવો અને એની ડાબી બાજુના વાડામાં એક {ટ, એક ગાય અને બે બકરીઓ પૂયúાં હતાં. આખાય ગામમાં મq Hયાંય ન ¢યંુ હોય એવંુ ઘેલાનું આ િનવાસ ચીવટ અને ચોÇસાઈભરી ]વKછતાવાળંુ હતું. િન\કારણ ટહેલતો હંુ આંગણામાંના તેતરના પsજરા પાસે

બેઠો Oયારે પેલી સુંદર ïી મારી ન�ક આવી અને પૂછયંુ: ‘તમે એમની સાથે જવાના છો?’ ‘હા.’ ‘એમ?’ કહેતી એ બેબાકળી બની અને મારી સામે િવિ]મત

નયનોએ ¢તાં બે પગલાં પાછળ હટી ઉતાવળી ઉતાવળી પોતાના ઝંૂપડામાં જતી રહી. મને આ ïી િવિચf અને એનું માનસ િવકૃત લાJયાં! આ

ઝંૂપડાં, આંગûં, પેલો કૂવો અને પેલી તરફનો વાડો પણ. એ બધાંની માંડણી અને સવúf iસરતી અહsની ચીવટભરી સફાઈ અવા]તિવક હોવાનો મને બેહૂદો Iયાલ આવી ગયો! ઝંૂપડાંની છત પર ગોઠવીને Zયવિ]થત રીતે મુકાયેલું ઘાસ,

બારીબારણાં ઉપર ખંતથી કરેલું માટીનું કોતરકામ, સુંદર લsપેલા અને કાળ�પૂવúક ]વKછ રાખેલા ઓટલા, એ બધાંમાં કોઈ િવકૃત �વ હતો. એ બોલી રóાં હતાં…. અને હંુ મૂંઝાઈ મરતો હતો!


282899

(૫) ( ) મોડી બપોરના હંુ અને ઘેલો ચા પીતા બેઠા Oયારે એણે કóંુ: ‘મા|ં {ટ તq ¢યંુ ને? એ {ટ પર આજ ેતને પચીસ ગાઉ

ફેરવીને પાછો લઈ આવીશ. તને Oયારે ખબર પડશે ક ેઅમારાં {ટ કવેાં ~તવાન હોય છ.ે એ {ટ એક વાર બરાડ-ેપગ મૂકતાં Hયાંય ચાતરે તો આ ઘેલાના નામ પર થંૂકજ ેદો]ત!’

‘પણ આપણે જવંુ Hયાં છ?ે મq પૂછયંુ. ‘મારી સાથે જહાનમમાં!’ ઘેલાએ {ચે અવાજ,ે મારી સામે

તાકી રહેતાં કóંુ: ‘મારામાં િવêાસ તો છ ેને?’ ‘હા.’ ‘હોય તો હા કહેજ,ે નિહ તો….’ ‘એટલે?’ મq પૂGું: ‘કઈં ¢ખમ ખેડવંુ છ?ે’ ‘મારો ië સાંભળી ઘેલો ¢રથી હસી પડયો. એની દાઢીના

સફેદ વાળ ગેલથી નાચી ઊઠયા, અને એના ચહેરની સIત રેખાઓ િવખરાઈ ગઈ. પણ બી� જ પળે એણે પોતાના હા]યેન કાબૂમાં લઈ લીધું. એના ગાલ પરની પેલી કડવીક રેખાઓ હતી Oયાં ગોઠવાઈ ગઈ અને Äંછાળાં ભમર નીચે ઊતરી આZયાં. એણે જમણો મૂઠી વાળેલો હાથ {ચો કયúો Oયારે એના હાથના

]નાયુઓને મજબૂત રીતે તંગ થયેલા મq ¢યા. ‘આ ધરતી પર �વતા રહેવા માટ ે દરેક �વતા �વને

¢ખમ ખેડવંુ પડ ેછ.ે હંુ Lયારે Lયારે ¢ખમથી લડુ ં છુ ં Oયારે ¢ખમ હંમેશા હારે છ,ે સમLયો? હ�યે કહંુ છુ ંતને, આવવંુ


290290

હોય તો આવ, નિહ તો રોટલો ખાઈને ચાલતી પકડ! નામદúો માટ ેઅમારી સુકાઈ ગયેલા ધાવણ જવેી ધરતી પર ]થાન નથી! હંુ ઘેલા સામે ¢ઈ રóો. વૈશાખ મિહનામાં આ iદેશમાં હંમેશ

વાતો પવનનો એક ઝપાટો અમારા ઝંૂપડામાં પેઠો અને મારા તા~ ધોયેલા વાળને અ]તZયા]ત કરતો બારણા વાટ ેબહાર નીકળી ગયો. સામેના ઝંૂપડાની છત પરના ઘાસમાં એ જ ઝાપટાએ |દન કયúું. fી~ ઝંૂપડા પરથી ચકલીઓનું એક ટોળંુ િચિચયારી કરતું ઊડી ગયંુ. દૂર Hયાંક એક ગધેડુ ં ભૂંકતું સંભળાયંુ. અને પેલી સુંદર ïીને પોતાનાં કીમતી વïો લહેરાવતી, દોડતી પોતના ઝંૂપડામાં પેસી જતી મq ¢ઈ. ફરી પાછુ ંએ ]વ]થ ચુપકીદી અને ચીવટભરી ]વKછતાનું વાતાવરણ ~મી ગયંુ. ઘેલો મારી સામે ¢તો, આંખોથી મારો જવાબ માગી રóો

હતો. ‘ભલે!’ મq કóંુ: ‘તારી એ ઇKછા હશે તો હંુ જતો રહીશ.’ ‘જતો રહીશ એમ ને!’ કહેતો ઘેલો છલાંગ મારી મારી ટÖાર

ઊભો રóો: ‘તો એટલા માટ ેમq તને અહs આવવાનું આમંfણ આTયંુ હતું, એમ ને! અને ઓ બાયલા, એટલા માટ ે જ તું હરાનપરેશાન થતો અહs આવી પહtKયો, એમ ક?ે’

(૬) ( ) મq િન:સહાય ઘેલા સામે ¢યા કયúું. એણે ભsત ફરતા આંટા

માયúા અને એક ખsટીએ ટsગાતા કપડાને ઉપાડી એણે ¢રથી જમીન પર અફાòંુ. આંગણામાંના પsજરામાં તેતરની


291291

િચિચયારી મને સંભળાઈ અને એક મોટા zદરને મq ઝંૂપડામાં દાખલ થતો ¢યો. ઘેલાએ મsદડીની ઝડપથી તરાપ મારીને એ zદરને પગ નીચે દબાZયો, કચડી નાIયો. સફેદ માટીથી લsપેલી દીવાલ પર એના લોહીના ડાઘ પડયા અને ખાટલાના પાયા પર એનાં છાંટણાં થયાં. મેન કમકમાં આવી ગયાં અને મારા શરીર પરની Äંવાટી ઊભી થઈ ગઈ.

‘તારો ધંધો શું છ?ે’ મq ઘેલાને પૂGું. ‘હાજમતનો ! ચોરીનો ! પૂછવંુ છ ેબીજુ ંકઈં?’ કહેતો ઘેલો

દરવા~ તરફ ફયúો Oયારે પેલીpી ફરી પાછી પસાર થતી મને દેખાઈ. “ઓઈ” કહેતાં ઘેલાએ પેલી ïીને બોલાવી. એ દોડતી આવી zબરા આગળ ઊભી રહી. સોનેરી

વાંકિડયા વાળ, સુગોળ, સુંદર ચહેરો, ચણોઠી જવેા લાલ, ફૂલની પાંદડીઓ જમે બહાર વળતા હોઠ અને આભલાં ભરેલા કમખાને êાસોKüાસ સાથે તંગ કરતી છાતી, હંુ મારી નજર ફેરવંુ તે પહેલાં એણે મારી નજરમાં ¢ઈ લીધું અને પછી ઘેલા તરફ ફરી. ઘેલાએ કશું જ બોYયા વગર મરેલા zદર તરફ આંગળી

ચsધી. પેલીએ ખૂણામાંથી સૂપડી અને ઝાડ ુઉપાડી મરેલા {દરને એમાં ભેગો કયút; અને એક વાર સામે ¢ઈ એ ઝંૂપડા બહાર જતી રહી.

‘તો તારે જવંુ છ,ે એમ ને! ~! હમણાં જ ~, નીકળ!’ ઘેલાએ દરવા~ તરપ આંગળી ચsધતાં રોષમાં મને કóંુ. હંુ આવા અનેક ~કારાઓથી ટવેાયેલો હોવાથી મq ખરેખર


292922

ખાટલા પરથી ઊઠવા માંડયંુ. એટલે ઘેલાએ તરત જ મારો ખભો પકડી મેન ખાટલામાં પાછો દાબી દીધો.

‘મq ધાયúું હતું ક ેતું ગમાર નથી, પા� છ?ે’ ઘેલાએ કóંુ. ‘હંુ પા� નથી.’ ‘અÇલમંદ તો છ ે ને? અને ઘણાખરા અÇલમંદ આ

જમાનામાં પા� નીવડ ેછ!ે ¢ દો]ત.’ કહેતો ઘેલો ખસીને મારી બાજુમાં આવી બેઠો, ‘કોઈ એક અÇલમંદની અÇલને થાપ આપવા આજ ેજવંુ છ,ે સમLયો?’

‘એવો એ કોણ છ ેઅÇલમંધ?’ ‘એ તારે ~ણવાની શી જÄર છ?ે’ કૂદકો મારી ખાટલા નીચે

ઊતરતાં ઘેલાએ બૂમ મારી; અને મૂઠી વાળેલા હાથને, મારા માથા પર હવામાં વsઝતાં એણે ખાટલાના પાયાને લાત મારી: ‘શા માટ ેમારી સામે �ભા¢ડીમાં ઊતરે છ?ે’

(૭) ( ) પેલી ïી ફરી પાછી ઝંૂપડામાં દાખલ થઈ. zદરના લોહીના

Lયાં ડાઘા પડયા હતા, Oયાં એણે માટીનું પોતું ફેરZયંુ. એક ભીના કપડાથી એણે ખાટલાનો પાયો લૂછી સાફ કયúો. આ કાયú કરતાં એના હાથ, ડોકની મરોડ અને નયનોનાં પિરlમણમાંથી વહેતાં સૌSદયúરિ[મઓને ¢ઈ રહેતાં મq મારા �વનની એક અણમોલ તક અનુભવી લીધી. એ પોતાનું કામ આટોપી ઝંૂપડા બહાર ચાલી.

‘સો વાતની એક વાત.’ ઘેલાએ કઈંક ]વ]થ થતાં કóંુ: ‘તારે મારી સાથે આવવંુ જ પડશે. મારે એક સાથીની જÄર છ!ે


293293

હંુ ઘેલાને iOયુàર આપવા ~z તે પહેલાં બહાર કશુંક ફૂટવાનો અવાજ આZયો. ઘેલો બહાર દોડયો. મq પણ zબરા આગળ આવી બહાર ¢યંુ. પેલી ïીના હાથમાંથી માટીનું લોિટયંુ જમીન પર પડી ફૂટી ગયંુ હતું. જ ેહાથમાંથી લોિટયંુ સરી ગયંુ હતું. એ હાથ એમનો એમ રહી ગયો હતો. થોડુ ંનીચંુ નમેલી એ બેબાકળાં, ભી| નયનોથી ઝંૂપડા તરફ ¢ઈ રહી હતી. ઘેલાએ એને બçે હાથોથી પકડી ¢રથી ધÇો માયúો. એને

ઝડપથી બે-fણ ડગલાં પાછી હટી જઈ પોતાની ~તને બચાવી લેતી મq ¢ઈ. ઘેલાએ ઝંૂપડામાં દાખલ થઈ જમીન પર પડલેા કપડાને ખભે

નાખતાં કóંુ: ‘હંુ ~z છુ ંઅને તૈયારી ક|ં છુ.ં’ અણે ઝંૂપડાના zબરા આગળથી પાછા વળી કરડી આંખે મારી સામે ¢તાં ઉમેયúું: ‘અને આવવાની ના પાડીશ તો બાંધીને લઈ જઈશ, સમLયો?’

‘થયંુ.’ મq કóંુ: ‘તો હવે મને પૂછવાપûં Hયાં રહે છ?ે’ ‘¢ દો]ત,’ ઘેલાએ ઝંૂપડામાં iવેશતાં મારા ખભે હાથ મૂકતાં

કóંુ : ‘હંુ તો માનું જ છુ ંક ેમાણસ~ત સમ~વટ કરતાં જુલમને સહેલાઈથી વશ થાય છ.ે જÄર પડયે જુલમ ગુ~રતાં અમને જરાય દયા નથી આવતી. કારણ ક ેઆમારી પર કોઈ દયા કરતું નથી. અમે વસીએ છીએ એ ધરતી પણ પોતાનું ધાવણ સૂકવી નાખે છ.ે એટલે આ ધરતીના અમે માનવીઓ, અમે અમારી તાકાત વધારતા જઈએ છીએ! અને કવેી તાકાત! અમે એકઠા થઈએ તો આભમાં પણ ગાબડુ ંપાડી શકીએ!


292944

‘ઠીક છ.ે’ મારાથી િન:રસતાથી કહેવાઈ જવાયંુ. ‘ઠીક છ ેએટલે ઠીક જ છ,ે સમLયા?’ ‘બરોબર’ મq ફરી વાર કóંુ Oયારે ઘેલાએ ભયંકર કરડી આંખે

મારી સામે ¢યંુ. એના હોઠ સIતાઈથી િબડાતાં એની દાઢીના સફેદ વાળ {ચા થયા. એણે ખભેથી મને પકડયો – દાVયો! અને મારો ખભો જરા વધારે દાVયો હોત તો મને ઈ~ પહtચત એવંુ મને લાJયંુ. ઘેલો બે દાંત વKચેથી બોYયો:

‘ઠીક છ,ે બરોબર છ,ે કહી તું મારી કરવા માગે છ ેએમ ક?ે તું મને ઉèુ સમજ ેછ ેએમ ક?ે હંુ ભણેલો નથી, મને લખતાં-વાંચતાં નથી આવડતું, મોટાં શહેરોમાં મોટા સાહેબોની મq નોકરી કરી નથી, એટલે હંુ ગમાર અને નકામો છુ,ં એમ તું સમજ ેછ?ે’

‘મq એવંુ કશું કóંુ નથી.’ ‘અરે કહે તો તો ટુકડા જ કરી નાખંુ.’ કહેતાં ઘેલાએ મને

ધÇો મારી ખાટલા પર બેસાડયો અને ખાટલાને બીજ ે છડે ેહળવેથી બેસતાં ઉમેયúું: ‘તું નબળો છ ેએટલે મોઢ ેબોલતો નથી, પણ તારી આંખો અને તારા ચહેરાના ભાવ મારી તરફનો અણગમો અને નફરત બોલી રóાં છ!ે’

(૮) ( ) મq બારી બહાર ¢યંુ. આ ગામથી થોડ ે દૂર માણસ દોડી

દોડીને થાક ેએવી ધરતીનો વેરાન પડ પથયúો પડયો હતો. ઘેલાની એવી જ િવશાળ તાકાત પાસે પરાધીન બની મારે હવે કશું કરવાનું, બોલવાનું ક ે િવચારવાનું નહોતું. જ ે તે કહે તે


295295

અનુભવવાનું અને સહન કરવાનું હતું એ િવચારે મા|ં મન {ડુ ંપેસી ગયંુ. મq મોઢુ ંફેરZયંુ તો zબરામાં પેલી ïીને ઊભેલી ¢ઈ. ઘેલાએ

પોતાનું લô કિેSgત કરી નજર મારફત એને મqગો ië કયút. એ નજર મારફત એને મૂંગો ië કયúો. એ નજરના ઘા નીચે ïી સંકોચાઈ. એની માંસલ સાથળો અને પગ એકઠાં થતાં મq ¢યાં. બારણા ઉપર અધર ટકેવેલા હાથની બાજુમાં એણે પોતાનું શરીર ખqKયંુ બી~ હાથને {ચકી તે તેણે પોતાની ભરાવદાર છાતી આડો ધયúો. મq ¢યંુ તો એ ïી પણ પોતાની ભૂરી આંખોથી સામો ië

પૂછવા મથતી હતી. બધાંની ગેરહાજરીનો લાભ લઈ આંગણામાં દોડી આવેલા

એક કૂતરા પર ઘેલાની નજર પડી. ઘેલાએ ઝડપથી ઉપાડીને ¢ડો માયો. ફqકોલો ¢ડો કૂતરાને બરોબર માથામાં વાJયો. કૂત|ં ચÇર ખાઈ બરાડતું બહાર નાસી ગયંુ.

‘શું છ ેપણ?’ ઘેલાએ પેલી ïી તરફ ¢તાં ગુ]સો, કટંાિળ અને iેમની િમo લાગણીથી પૂGું. અને જવાબની રાહ ¢યા વગર, ‘તારી એની એ જ વાત!’ કહેતાં પોતાનો પં¢ પહોળો કરી, એ Hયાં પડશે, Hયાં વાગશે એની દરકાર કયúા િવના ઘેલાએ પેલી ïીને છાતીથી ધÇો મારી દરવા~ બહાર ફqકી. પેલી પડી હતી Oયાંથી ઊઠવા ~ય તે પહેલાં ઘેલાએ જમણા પગની લાત એની તરફ ઉગામી. એ તોળાઈ રહેલા ઘાની નેમની અસર નીચે,


292966

કૂત|ં િસફતથી પોતાનું શરીર વળાંકી બાજુમાં ખસી ~ય એમ, એ pી દૂર ખસી ગઈ.

‘તો ~, ચાલી ~!’ ઘેલાએ બૂમ મારી અને એ દોડતી બી~ ઝંૂપડામાં જતી રહી. ખભા પરથી સરી પડલેા કપડાને ફરી ખભે નાખતાં મારી

તરફ એક નજર ફqકી ઘેલો બહાર જતો રóો. આ વખતે હંુ એની નજરનો સંદેશ સમ� શHયો. એમાં આરજુ અને ધમકી, િબરાદરી અને નફરત – બધું હતું!

(૯) ( ) એકલો પડતાં મq ખાટલા પર લંબાZયંુ. મારી લાગણીઓ પર

એટલા બધા કારી ઘા પડયા હતા, અને અOયારે હંુ એવી અસહાય અને અપંગ પિરિ]થિતમાં હતો ક ેમq વધારે િવચારવંુ છોડી દીધું. બારીમાંથી આવતો તડકો ખાટલા પરથી પસાર થઈ zબરો

ઓળંગી આંગણામાં iવે[યો હતો. ઘડીઓ ઊડવા લાગી. યાદ ન રહે અને ન કળાય એવી બેડોળ કYપનાની કરોિળયા~ળમાં મા|ં મન ફસાઈ પડયંુ. મારી ગૂંગળામણમાંથી છૂટા પડતાં મq ¢યંુ તો, સૂયúના iકાશને

આવરી લેતી પેલી ïી zબરામાં મારી સામે ઊભી હતી. આ ïી ક ેજણેે આટલા થોડા સમયમાં આવડુ ંમોટુ ં]થાન મારી કYપનામાં લીધું હતું, એનું નામ પણ હંુ ~ણતો નહોતો. મq ઓિચંતાનું પૂGું: ‘તમા|ં નામ?’

‘મtઘી, હંુ તમારા દો]તની fી� ઘરવાળી છુ.ં!’


292977

મને થયંુ ક ેઆટલું કહેતાં થોડુ ં હસી હોત તો ઠીક થાત. િનíેત, સુંદરતમ િશYપ જવેી અમર સૌSદયú બની એ િ]થર ઊિભ રહી. એ હમણાં પોતાની અદા બદલશે અને હમણાં એ સૌSદયú િવલીન થઈ જશે એવી ભીિતથી મq ભૂખી આંખે ઊતાવળે એની તરફ ¢યા કયúું. એણે પોતાની અદા અને મોઢાના ભાવ બદYયા વગર મને

પૂછયંુ: ‘તમે એમની સાથે જવાના છો ને?’ ‘હા,’ મq કóંુ. ‘તમે એમના દો]ત છો ને?’ ‘હા]તો!’ ‘તો એમની સાથે હો Oયાં સુધી એમની સંભાળ રાખ¢!’ હંુ હ]યો. બારીમાંથી આવતા પવન સાથે મા|ં હા]ય મtઘી

તરફ લહેરાયંુ. મારામાં ઘેલાની સંભાળ રાખવાની તાકાત Hયાં હતી? મtઘીએ આ વખતે કોઈ બીક વગર, ïીને ]વાભાિવક એવી

સુ]ત અદાથી અમ]તું જ પાછળ ¢યંુ. તેલ નાIયા વગરના વાંકિડઆ સોનેરી વાળની કપાળ પર ઢળી પડલેી એક લટને એણે આંગળીથી આઘી કરી. એનાં નયનોના આકાશ પર પાંપણોનાં અંધારાં ઢળી પડયાં. મtઘીએ હોઠ બીડીને એક િન:êાસ છોડયો અને હળવે પગલે પાછી ફરી. મq zબરા આગળથી હળવે સાદે એને પૂકારી ‘મtઘી, મtઘીબહેન!’ એ પાછી ન ફરી. મારાથી ન રહેવાયંુ, એટલે હંુ એની પાછળ ગયો. આંગણાના મRયમાં હંુ


292988

એની સામે જઈને ઊભો અને પૂછવાની ખાતર પૂGું: ‘તમને કઈં બાળ-બKચાં છ?ે’ મtઘીએ ના કહી અને આષાઢના મેઘ સામે મોર જુએ એમ

માથંુ {ચંુ કરી એણે મારી સામે ¢યંુ-¢યા કયúું. પણ મtઘીનાં નયનોની મૂક ભાષા હંુ ન સમLયો. આ રણના કાંઠાના િવ]તારમાં આગળ પણ હંુ એક વાર ફયúો

છુ.ં ચોમાસામાં હtશભેર વહેતાં પાણીના ધોધ, રણનાં િવશાળ મેદાનોમાં ગૂંગળાઈ જઈ મૃOયુ પામતા મq ¢યા છ.ે આ સુંદર ïીનું �વન પણ કોઈ ન સમ~ય એવા માનિસક Zયાપારોના રણમાં વહી જઈ િનરથúક વેડફાઈ જતું હોય એવો મ ને તે વખતે ભાસ થયો. પાછળના બાવળના ઝાડ પર કાગડાઓનો કકળાટ શÄ થયો.

આજુબાજુના બી~ બાવળો પરથી હોલાઓ, ચકલીઓ, બુલબુલો ઊડી ઊડીને ભાગવા લાJયાં. નીચંુ માથંુ કરી મtઘી પાછી ફરી અને િશિથલ ગિતએ

ઝંૂપડાના અંધારામાં અÅ[ય થઈ. (૧0) ( 0)

ઝાંપાનો દરવા¢ ¢રથી અફલાઈ ખુèો થયો. પહેલાં ઘેલો અને પછી {ટ આંગણામાં દાખલ થયાં. ઘેલાના હાથ તેલથી ભs~યેલા હતા. એણે પોતાના ઝંુપડામાં જઈ {ટનો બધો સામાન બહાર આંગણામાં લાવી મૂHય; અને મtઘીના ઝંૂપડા તરફ ¢તાં એણે બૂમ મારી: ‘એઈ, કટેલી વાર છ?ે’ પહોળા મોઢાનું દૂધથી ભરેલું એક માટીનું હાંડલું બે હાથથી


299299

પકડીને મtઘી ઝંૂપડા બહાર આવી. {ટના મોઢા આગળ મtઘીએ પેલું હાડકુ ંમૂHયંુ. અને {ટ દૂધ પીતુ રóંુ Oયાં સુધીમાં એ બીજુ ંમોટુ ંટોિપયંુ લાવી. ઘીમાં ભૂંસેલા ગોળના ગાંગડા મtઘી પોતાના હાથથી {ટને ખવડાવવા લાગી. ઘેલા મારો હાથ પકડીને મને રસોડામાં લઈ ગયો. Oયાં બે

થાળીઓમાં જમણ િપરસાઈને તૈયાર પડયંુ હતું. મને Oયારે ખાતરી થઈ ક ેઆ ઝંૂપડામાંનું દરેક કાયú bમાનુસાર, Zયવ]થાબå સમય અને શિHતની ચીવટભરી મયúાદા ~ળવતું બનતું હોય છ.ે ઘેલાનું િચà જમવામાં નિહ પણ જમણની િbયા પૂરી કરવામાં

હતું. એવી જ રીતે મtઘીનું િચà, રસોડામાં જમતી ZયિHતઓ અને {ટને ખવડાવવાની િbયા એકીસાથે પૂરી થાય એ િનયમક ~ળવવામાં હતું. ઘેલો અને મtઘી એવા કોઈ મહaવના કાયúની તૈયારીમાં પડયા હતાં ક ેમારા અિ]તOવની નtધ લેવાની કોઈને જÄર જણાતી નહોતી. હંુ અને ઘેલો રસોડામાંથી બહાર નીકòા ક ેતરત જ, બçે

હાથ હાંડલું અને ટોિપયંુ, {ચકી મtઘી દૂર ખસી ગઈ. ઘેલાએ ઉતાવળે {ટની પીઠ પર કાઠો ગોઠવી એને લાત મારી ઊભો કયút. તંગના છડેા {ટના પેટ નીચેની લઈ મtઘીએ બી� બાજુ ઘેલાના હાથમાં આTયા, થોડી વારમાં તો એ બે જણાંએ {ટને સÑ કરી લીધો. અમે બçે મારા ઝંૂપડામાં પાછા ફયúા અને ખાટલા પર આડા

થઈને પડયા બીડી ફંૂકતા ઘેલાની નજર છત તરફ ચઢતા ધુમાડાના ગોટાઓ પર સવાર બની Zયવસાયહીન બની ગયેલી


300300

દેખાઈ. પણ એના ચહેરા પરની વધારે સખત બનેલી રેખાઓ એના મનમાં ચાલી રહેલી ગડમથલનો પુરાવો આપતી હતી. મેલી િન]તેજ સંRયા પર અંધારાનાં આbમણ શÄ થયાં Oયારે

ઘેલાએ ખાટલા પરથી ઊતરી એક ઝીણા કપડાની િપછોડી પોતાની કમર પર કસીને બાંધી. માથા પર પાઘડીને સરખી બેસાડી, દાઢીના વાળ બુકાનીમાં ભેગા કરી પાઘડી પર એના બçે છડેા બાંRયા.

‘ચાલ, ઊઠ.’ એણે મને કóંુ. {ટના વાળેલા ઘંૂટણ પર દોરી બાંધી એણે મને કાઠાની

પાછળની બેઠકમાં બેસાડયો. હ� સંRયાનાં રóાંસóાં તેજ ચારે તરફ સુ]તીભરી લટાર મારી રóાં હતાં. ઘેલાએ ચોતરફ નજર ફેરવી. મtઘી હળવે પગલે {ટની ન�ક આવી. એણે ઘેલાને ખભે

બંદૂક ભેરવી અને છડેાથી પકડીને કટારી એના હાથમાં આપી. ઘેલાએ ફરી પોતાની નજર ચારે િદશામાં ફેરવી. મtઘીએ પણ ઘેલાની નજરની પાછળ પાછળ પોતાની નજર ફરેવી. પાછળના બાવળ પર ચકલીઓનું ટોળંુ સંRયાનું છèેું ગીત

ગાઈ રóંુ હતું. રસોડા પરથી કોઈ એક પôી િવિચf અવાજ કરતું માર ઝંૂપડા તરફ ઊડી ગયંુ. પર બાંધેલી દોરીને ખqચીને છુટી કરી. {ટ સફાળો ઊભો થઈ, ઝાપાં બહાર ભાJયો. મtઘીનો બેબાકળો ચહેરો મને ôણભર જ દેખાયો. અંધારા આભમાંના શુb જવેી ચમકતી એની આંખોની આરજૂએ મને લાગણીવશ બનાવી દીધો.


301301

ઘડી વારમાં {ટ એ ગામનું ભાગોળ છોડી વંટોિળયાની જમે મેદાનમાં દોડવા લાJયંુ. ચારે તરફથી અંધારાં વsટળાઈ વòાં હતાં. ખાડા-ટકેરા િવનાનાં ખુèાં મેદાનો પર વૈશાખના વાયરા

વાઈ રóા હતા. તાલબå એક ગિતએ દોડયે જતાં {ટ પર સવારી કરતાં હંુ િવચારોના વમળમાં અટવાઈ પડયો. મq ]થળ અને સમયનું ભાન ગુમાZયંુ.

‘iાણ�વન’, ઘેલાએ મને કóંુ: ‘આવી અંધારી રાત. અમે ક ેજમેણે અહs િજદંગી િવતાવી છ ેએમને માટ ેપણ ર]તો શોધવો લગભગ અશHય છ,ે પણ આ {ટ એવંુ કળેવાયેલું છ ે ક ેએ મારા ઘરમાંથી નીકòંુ એટલે પોતાની મેળે મને એક ડુગંરની ધાર આગળની નદીમાં લઈ જશે. અને Oયાંથી હંુ ફાવે Oયાં દોરી જઈશ. સમLયો?’ મq ચુપચાપ સાંભòા કયúું. એટલે ઘેલાએ રાડ પાડીને મને

પૂGું: ‘સાંભળે છ ેક?ે’ ‘હા.’ મq કóંુ. ‘તો, હંુ વાત ક|ં Oયારે હtકારો આપતો જજ.ે જથેી મને

ખબર પડ ેક ેતું પાછળ બેઠો છ.ે’ હંુ ફરી ચુપ રóો Oયારે ઘેલાએ ફરી બૂમ મારી : ‘અરે, ‘હા’

તો કહે ભલા માણસ!’ ‘હા, હા!’ મq કóંુ. ‘એમાં િચડાવાની જÄર નથી. {ટ પર સવારી કરતા હોઈએ

Oયારે વાતો કરવાની આ રીત છ,ે સમLયો?’


302302

‘હા.’ ‘આ {ટ છ મિહનાનું બKચંુ હતું Oયારે’, ઘેલાએ બોલવંુ

શÄ કયúું, ‘મq એને કળેZયંુ હતું. કળેવવાની રીત એવી છ ેક ેબે િદવસ {ટને ખોરાક-પાણી વગર રાખી, fીજ ેિદવસે એના ચારે પગ બાંધી, એને ચૈf-વૈશાખના ધોમધખતા બપોરે મેદાનમાં ફqકી દેવાય છ,ે અને એમ બી~ fણ િદવસ એ ખોરાક અને પાણી િવના િવતાવે છ ેઆમાંથી એ �વતું ઊઠ ેતો એને ઘીમાં ઘંૂટલેું િસંદૂર પાવામાં આવે છ.ે પછી દર કલાક ેએને ઘી, ગોળ અને દૂધ પાવામાં આવે છ.ે એને પાયેલું િસંદૂર એ પચાવી ~ય તો છવેટ ેએને ગામમાં લાવી, એની માવજત થાય છ.ે િસંદૂર પાયેલા {ટનો અવાજ બેસી ~ય છ ેઅને એ બરાડી શકતું નથી. આવંુ {ટ ‘ધાડી’ {ટ કહેવાય છ,ે એટલે ક ેધાડ પાડવામાં આવા {ટનો ઉપયોગ કરાય છ!ે’

‘તો…’ મq ઓિચંતાનું ઘેલાને પૂGું, ‘આપણે Hયાં જઈએ છીએ?’

‘જહાનમમાં!’ ઘેલાએ બૂમ પાડી: ‘એક વાર તો તને કóંુ! હ� તારી પૂછ-પૂછ બંધ થઈ નથી !’

‘પણ તું મને ધાડ પાડવાના કામમાં તારી સાથે સામેલ કરવા માગતો હો તો મારે નથી આવવંુ. મને અહs જ ઉતારી દે, ઘેલા. હંુ ગમે Oયાં રાત ગાળીશ અને િદવસ ઊગતાં ફાવે Oયાં જતો રહીશ !’

‘બાયલો!’ ઘેલાનો અવાજ તીખો અને એનો શVદ ]પì, િનભrળ ઘૃણા અને િતર]કારભયúો હતો.


303303

(૧૧) ( ) {ટ એક ગિત એ દોડયે જતું હતું. એના પગ નીચે ધરતી

iયાણ કરી રહી હતી. આંગળીથી અડવાનું મન થાય એવાં ઘÖ અને નÇર અંધારાં અમને ચોતરફથી ઘેરી વòાં હતાં. એકધારા દોડયે જતા {ટની ગિત િસવાય સૃિìની બી� કોઈ િbયા અનુભવાતી નહોતી. અંત િવનાની ધરતી પર પાથયúાં પડયાં આ મેદાનો પર, આ િદવસોમાં પવન બેફામ થઈ ઘૂXયા કરતો. ધ]યા આવતાં પવનનાં ઝાપટાંનો પહેલાં હંુકાર સંભળાતો અને પછી ધૂળ ઊડતી. એના ઓિચંતા હુમલાની અસર નીચે હંુ મારાં અંગો સંકલેી રôણ મેળવી લેતો. હંુ અિતશય િખç બની ગયો. કોઈની તાકાતના જુલમ નીચે

મq આટલું િનરાધારપûં કોઈ દહાડો અનુભZયંુ નહોતું. ‘ઘેલા.’ મq પૂGું : ‘તારો આ જ ધંધો છ?ે’ ‘મારા બાપદાદાનો, વારસામાં મળેલો આ ધંધો છ ે– અમારી

આખી ~તનો, આ iદેશનો એ જ ધંધો છ!ે’ આટલું બોલી ઘેલો થોડી વાર ચુપ રóો અને પછી ફરી બોYયો : ‘હંુ ઘણો નાનો હતો, મૂછનો દોરો હ� ફૂટયો નહોતો, Oયારે મારા મામાએ ધાડ પાડવા જતાં મને સાથે લીધો હતો. તે iસંગના આનંદ અને ઉOસાહનું મને ]વTનું આવે છ.ે એ રાત મને મીઠી લાગે છ.ે મોટા થઈ મq અનેક નાનીમોટી ધાડો પાડી. બીકને હંુ ઓળખતો નથી. મોતના હંુ સોદા ક|ં છુ ંઅને તારી જમે કોઈને આ�� કરતો નથી. એક વાર સવા વરસની જલે પણ હંુ ભોગવી આZયો છુ.ં પણ Oયાર બાદ મq મારા ધંધામાં એવી કુનેહ મેળવી છ,ે ગણતરી,


304304

ચીવટ અને એટલી સફાઈથી હંુ મા|ં કામ ક|ં છુ ંક ેમા|ં પગે|ંયે કોઈને મળતું નથી !’

‘ઘેલા’ મq પાછળથી એનો ખભો પકડતાં કóંુ : ‘આ પાપ છ.ે મને આ પાપમાં ભાગીદાર ન બનાવ… મને ઉતારી દે, ઘેલા, મને છૂટો મેલી દે !’ ઘેલાએ પાછુ ંફયúા વગર પોતાનો ડાબો હાથ પાછળ લાવી

મા|ં કાંડુ ંપકડી મને ¢રથી આગળ ખqKયો. બહુ મુ[કલેીથી હંુ મારા પગ પેગડામાં ટકેવી મા|ં સમતોલપûં ~ળવી શHયો.

‘આટલી વાર લાગશે, ¢… !’ ઘેલો ઉ[કરેાઈને બે દાંત વKચેથી બોYયો : ‘અને પડીશ તો એક ેહાડકુ ંસાજુ ંનિહ રહે… નામદú !’ એણે મા|ં કાંડુ ંજતું કયúું. મq તરત જ પાછા હટી કાઠાના પાછલા ભગનો ટકેો લઈ લીધો. મારાં ગાfોને ઢીલાં કરી મq ]વ]થ થવા iયOન કયút. મારા શરીરે હવે કળતર થવાની શÄઆત થઈ હતી.

(૧૨) ( ) મને સામે ડુગંરાની ધાર ]પì દેખાઈ. નદી પસાર કરી એ

ટકેરીની તળેટીમાં ઝીણા બળતા દીવાઓ મq ¢યા. અમે એ પણ પસાર કરી આગળ વRયા. એક મોટો ઢોળાવ ઊતરતાં {ટની ગિત ધીમી પડી. સામેના ખૂણામાંથી દોડી આવતાં fણ ચાર િશયાળવાં, ~રનાં જૂથમાં લપાઈ જતાં મq અંધારામાં પણ ¢ઈ લીધાં. અમે ડુગંરાની ધાર ઊતરી ફરી પાછા મેદાનોમાં દાખલ થયા.

ફરી એ જ {ટની એકધારી ગિત, એ જ અંધારાં, એ જ �વંત


305305

ચુપકીભયúું, તારલે મઢયંુ આભ! મારા િવચારોની એવી એ જ કરોિળયા~ળ…! અમે બે fણ ગામ વટાZયાં. મારાં તé ગાfો પર ભીની હવા

વહેવા લાગી. એક આંબલી અને વડ પાસેથી પસાર થતાં મq દૂર વાડીઓનાં વૃôો ઝૂલતાં ¢યાં.

‘હવે,’ ઘેલો લાંબા સમય પિછ બોYયો : ‘Lયાં પહtચશું Oયાં ઊતરવંુ છ.ે તારે ફHત મારી સાથે જ આવવાનું છ.ે મને મદદ પણ કરવાની નથી. હંુ કહંુ એ ઉપરાંત કાંઈ આડુઅંવળંુ કીધું છ ેતો યાદ રાખજ ેતારી હયાતી નિહ હોય !’ હંુ ચુપ રóો. {ટ હવે દોડતું નહોતું, ચાલતું હતું. ગામની એકદમ ન�ક

આZયાનાં મને ઘણાં િચ^નો દેખાયાં. ‘આ ધંધાની’ ઘેલાએ હળવેથી મને કóંુ: ‘iાણ�વન, મને

બહુ ફાવટ છ.ે દુિનયામાં બી~ના ધંધા ચાલે છ ે તેમ ધંધોય ચાYયા કરે છ.ે વેપાર કરતો સRધર આસામીયે કોઈ વાર ઊઠી ~ય છ.ે તેમ અમે પણ કોઈ વાર પકડાઈને જલેમાં જઈએ છીએ. બધા ધંધાને વારાઢારા તેમ અમારા ધંધાને પણ વારાઢારા આવે છ,ે સમLયો?’ મને એક વાર ફરી એમ થયંુ ક ે હંુ ઘેલાને કહંુ ક ેમારે કોઈ

ધંધો કરવો નહોતો; હંુ ફરી એક વાર એને સમ~વંુ ક ેહંુ તો માf ધરતી ઢૂઢંવા નીકòો હતો. જનેે કોઈ ધંધા સાથે િન]બત ન હોય એવો હંુ એક માf વટમેાગúુ હતો. આવી રીતે ભટકતાં-ભટકતાં મારાં ગાfોએ એક દહાડો માટીમાં મળી જવાનું હતું ! પણ ઘેલાને


306306

આવંુ કહીને શો ફાયદો? અ]વ]થ બની ગયેલા મારા મન પર જુલમ ગુ~રી મq એને છાનું રાIયંુ! જમણી તરફ મિ]જદના િમનારા જવંુે કઈંક દેખાયંુ. એ તરફ

ઘેલો {ટને દોરી ગયો. મને ભાન થયંુ ક ેએ મિ]જદના જૂના ખંિડયેરમાં પેસતી કડેીનો પણ ઘેલો માિહતગાર હતો. {ટને બેસાડી ઘેલાએ મને જરા દૂર ઊભા રહેવા જણાZયંુ. બાજુની વાડીની વાડમાંથી એણે પોતાની ડાંગ વતી થોડાં ઝાંખરાં છૂટાં પાડયાં અને {ટને આડ ેદઈ દીધાં. એણે મને પોતાની પાછળ આવવા જણાZયંુ. મારા સાથળના ]નાયુઓમાં કળતર થતી હતી તોય હંુ ઘેલા પાછળ ચાYયો.

(૧૩) ( ) એક-બે ]થળે અમારી પાછળ કૂતરાં ભ]યાં તેની દરકાર કયúા

વગર અમે ગામમાં પેઠા. બે-fણ શેરીઓ વટાવી અમે એક સુઘડ મકાન આગળ આવી ઊભા. ઘેલાએ મને ઇશારત કરી, એટલે હંુ એની પાછળ જઈને ઊભો. ઘેલાએ ડલેીનું કમાડ ખખડાવી બૂમ મારી: ‘દા� શેઠ, ઓ….દા� શેઠ!’ આટલી મોડી રાતે પણ ~ણે કોઈના બોલાવવાની રાહ ¢ઈ

બેઠા હોય તેમ દા� શેઠ ેતરત જ જવાબ આTયો : ‘કોણ છ?ે’ ‘એ તો હંુ, વાલો કોળી.’ ‘શું છ?ે’ ‘શેઠ, ગુવારની લોરી નદીની રેતીમાં ખંૂચી ગઈ છ.ે લોરીના


307307

ડõાઇવરે મને તમારી પાસે મોકYયો છ ેઅને કહાZયંુ છ ેક ેલોરીમાં તમારી બે ખાંડની ગૂણીઓ છ ેતે સવાર પહેલાં ઉપડાવી લે¢!’

‘એમ?’ શેઠ અંદરથી બોYયા, ‘તું જઈશ, વાલા,, હમણાં જ?’ ‘હા… પણ ગાડુ?ં’ મને Oયારે ખબર પડી ક ે ઘેલો પોતાનો

અવાજ બદલાવીને આમ િસફતથી બોલી શક ેછ ે! ‘વાડામાં છ.ે ઊભો રહે ચાવી આપું !’ (ઘેલાએ મારો હાથ ખqચી પોતાની િવશાળ પીઠ પાછળ મને

સંતાડયો.) અંદરથી સાંકળ ખૂલવાનો અને તાડી ખસવાનો અવાજ આZયો. કમાડ થોડાંક જ ખૂYયાં Oયાં ઘેલાએ ઝડપથી પોતાના બçે હાથ અંદર ઘાલી દા� શેઠનું ગળંુ પકડી લીધું. હંુ સૂચના iમાણે એની પાછળ સરી આવી ડલેીમાં દાખલ થઈ ગયો. ઘેલાએ મારી તરફ આંખ ફેરવી. મને હવે અ~યબી થાય છ ેક ેઆ ધાડપાડનુી આંખની ભાષા હંુ કવેી રીતે સમLયો. મq ઉતાવળે પણ ઓછો અવાજ થાય તેમ ડલેી બંધ કરી અંદરથી સાંકળ દીધી. બાજુના ઘાસલેટના કોિડયાના અજવાળામાં મq ઘેલાને દા� શેઠનું ગળંુ જતું કરી પોતાની બંદૂકની નળી એની છાતીએ અડાડતો ¢યો. આ ઓિચંતા હુમલાથી દા� શેઠ હેબતાઈ ગયા હતા. મદદ

માટ ેબૂમ મારવાનું તો બાજુએ રóંુ. પણ êાસ પણ એ સંભાળીને લેવા લાJયા. લગભગ મુંડાવેલા માથા પર એમની ચોટલી દયામણી બની hૂ� રહી હતી. મોટુ,ં પહોળંુ, ]થૂળ અને બેડોળ, ચરબીના ફુગાવા જવંુે એમનું શરીર, નાના અને ઝીણા હાથ અને પગ : દા� શેઠનું આવંુ િચf દયા અને ધૃણા ઉપ~વે એવંુ હતું.


308308

બંદૂકની નળીએથી ધકલેી ઘેલો શેઠને ઓસરીમાં લઈ ગયો. ઘાસલેટનું કોિડયંુ ઉપાડી હંુ એની પાછળ ચાYયો, ઓસરીમાંના ઝૂલા પર શેઠને બેસાડી ઘેલાએ શેઠને ટૂકંમાં કóંુ ‘�વતા રહેવંુ હોય તો જ ેહોય તે કાઢી આપો!’ પણ દા� શેઠ િનજ úવ રમકડાની જમે આંખો પટપટાવતા

બેસી રóા Oયારે ઘેલાએ શેઠનો કાન પકડીને તમાચો ઠોકી કાઢયો : ‘બહેરો છ ેકઈં? તારા ગગાના િવવાહમાં નથી આZયો !’ શેઠના ગળામાંથી ન સમ~ય એવો અવાજ નીકળવાની

તૈયારીમાં હતો, Oયાં ઘેલાએ ફરી શેઠનું ગળંુ પકડી લીધું. ‘િત¢રી ખોલો !’ ઘેલાએ શેઠને ગળચી પકડીને ઊભા કયúા. િત¢રી તરફ જતાં શેઠનો પગ કોઈ સૂતેલી ZયિHત પર પડયો. તે સફાળી ~ગી જઈ, અમને fણેને ¢ઈ રાડ પાડવા જતી હતી, Oયાં ઘેલાએ તેના વાંસામાં લાત મારી. એ ઊલળીને બાજુના િબછાનામાં પડી. મq ઘાસલેટનું કોિડયંુ {ચંુ કયúું. શેઠ ેશેઠાણીના તિકયા નીચેથી ચાવીનો જૂડો સેરZયો.

‘હાય-હાય !’ લાત ખાઈ, ~ગી ઊઠલેાં શેઠાણી બોલી ઊઠયાં. ઘેલાએ કૂદકો મારી શેઠાનીના વાળ પકડીને ખqKયા, ‘ચૂપ ! ખબરદાર એક શVદ બોલી છ ેતો ! અને તું, ‘ ઘેલાએ શેઠને કóંુ, ‘શું તમાશો ¢ઈ રóા છો? ઉતાવળે િત¢રી ખોલ, નિહ તો…. એક ઘડીમાં ન બનવાનું બની જશે. સમLયો?’ િત¢રી ખોલી માંયથી શેઠ નોટોનાં બંડલ કાઢી રóા હતા, એ

¢ઈ શેઠાણીથી બોYયા િવના રહેવાયંુ નિહ, ‘અરે, આવંુ તે હોય કઈં ! આટલો જુલમ હોય !’


309309

‘જુલમની સગી,’ કહેતાં ઘેલાએ શેઠાણીના વાળ ખqચી {ચકી લીધી.

‘વોય મા !’ શેઠાણી બૂમ મારવા જતાં હતાં Oયાં ઘેલાએ પોતાનો લોખંડી પં¢ એના મોઢા આડ ેધરી એની બૂમ Äંધી નાખી ! આટલા અવાજથી ઉપરના મેડા પર કોઈ ~ગી ગયંુ હશે તે

દાદર ઊતરવા લાJયંુ. ઘાસલેટના કોિડયાને જમીન પર રહેવા દઈ હંુ એ તરફ ફયúો અને દાદર ઊતરનાર ZયિHત ભsત આગળથી અમારા તરપ ફરી Oયાં મq એને ગળચીથી પકડી. મેન હ� સમ~તું નથી ક ેહવે ]વTને પણ આવંુ કૃOય કયúાનો મને ધોખો થાય તે કૃOય મq Oયારે કમે કયúું હશે. અને કોઈને પકડવાની મારામાં ફાવટ નહોતી. છતાં એ ZયિHત મારા હાથમાંથી છટકી તો ન શકી, પણ ઝીણી ચીસ પાડતી હંુ એને અટકાવી ન શHયો. એન અરસામાં ઘેલાએ કૂદી આવીને એક હાથે નાક અને મોઢુ ંદબાવતાં, બી~ હાથે એને {ચકી શેઠાણીની બાજુમાં બેસાડી દીધી. એ દા� શેઠની જુવાન દીકરી હતી. જુવાન, ભરાવદાર,

ઠ]સાદાર (અને સુંદર) એના મોટા બહાર પડતા હોઠથી એ વધારે શોભતી હતી.

‘કટેલી વાર, પણ !’ ઘેલાએ શેઠની પીઠમાં બંદૂકનો ગોદો માયúો Oયારે શેટ ચમકીને કૂદકો મારી ગયા.

‘બસ?’ ઘેલાએ કóંુ : ‘આટલું જ છ?ે અણે સોનાના દાગીના?’


310310

‘મુંબઈ, સેફ િડપોિઝટમાં છ.ે’ ‘અને બી~ પૈસા?’ ‘બvકમાં છ.ે’ ‘મર-મર, તું તો !’ કહેતાં ઘેલાએ શેઠના માથાની ઝીણી

ચોટલી પર ધVબો ફટકાયúો. ‘આ…. આટલા માટ ે ¢ખમ મે ખેડયંુ હશે…. સૂવર

સાલા….’ (૧૪) ( )

જનેે હમણાં જ શેઠાણીની બાજુમાં બેસાડી હતી તે, શેઠની દીકરી ઝડપથી ઊભી થઈ ગઈ.

‘િવના કારણ શું કામ મારે છ?ે’ એના મોઢા પર ભય િવનાનો રોષ હતો. એ થોડી િમિનટોમાં

જ આખા iસંગને સમ� જવા પામી હતી. એ હાથની મૂઠીઓ વાળતી, ટÖાર થતી િનભúય અમારા સામું ¢ઈ રહી: ‘એક તો હાથોહાથ જ ેછ ેતે તમને આપીએ છીએ, છતાં મારપીટ કરી અમારી ઠકેડી ઉડાવે છ ે! એટલીએ માણસાઈ તારામાં બાકી નથી રહી?’ મને અOયારે એ હકીકત ખંૂચવા લાગી ક ેખરેખર તો હંુ આ

પરાbમમાં ભાગ લેવા નહોતો આZયો. હંુ પરાણે ઢસડાઈ આZયો હતો. મારે ¢ખમ ખેડીને પણ આવા અપકૃOયથી અલગ રહેવંુ ¢ઈએ. તોય હંુ એમાં ભાગ લઈ રóો હતો ! મq ¢યંુ તો ઘેલાના હોઠ અ]વ]થ hુ� રóા હતા. આ ઢીલ

એનાથી સહેવાતી નહોતી. અધીરાઈની હદ ઓળંગાતી હોય તેમ


311311

એના હાથની આંગળીઓ ઉતાવળી ઉતાવળી {ચી નીચી થઈ રહી હતી. ઘેલાએ દા� શેઠનો ખભો પકડી, દાંત ભsસીને કóંુ : ‘કહી દે આ બçેને ક ેઅંગ પર જ ેકઈં પહેયúું હોય તે બધું ઉતારી આપ !’ શેઠ ેએ બંને તરફ પોતાની નજર ફેરવી ઘેલાના શVદો તરફ

એમનું લô ખqKયંુ. એટલે શેઠાણીએ ગળામાંની સેર, કાનની બૂટીઓ અને હાથ પરની સોનાની બંગડીઓ ઉતારી ઘેલાએ પાથરેલી િપછોડીમાં ફqHયાં. પણ શેઠની દીકરીએ કાન અને ગળામાંથી ઉતારી આTયા પછી હાથ પરના ચૂડલા ઉતારી આપવાની ના પાડી, Oયારે અ]વ]થ {ચી નીચી થયા કરતી ઘેલાના હાથની આંગળીઓ ઝડપથી મૂઠીમાં િબડાઈ ગઈ એના નાકની બાજુમાંથી ઊતરી પડતી રેખાઓ વધારે સIત બની એના હોઠના છડેા સાથે મળી ગઈ !

‘ખેરાત કરે છ,ે તું એમ સમજ ે છ?ે’ ઘેલાના દબાયેલ અવાજમાં ગુ]સાનો ભારોભાર કપં હતો.

‘હંુ ચૂડલા નિહ આપું. એ મારા સૌભાJયનું િચ^ન છ,ે હંુ એ નિહ ઉતા|ં, એની બહુ િકમંત નથી, પણ’ કહેતી એ અવાજ ન થાય એમ રડી પડી. મને તે વખતે લાJયંુ ક ેમારા ચુપ રહેવાની હવે હદ ઓળંગાતી

હતી. હંુ ઘેલાને રોકવાનો િવચાર ક|ં તે પહેલાં ઘેલાએ દોડી જઈ, ઘંૂટણ વKચેથી પેલીનો હાથ ખqચી લાંબો કરી ચૂડલા ઉતારવા માંડયા. છોકરી બી~ હાથથી ઘેલાના કાંડાને વળગી રડતી રડતી બોલી : ‘નિહ આપું…. નિહ આપું… ~’


313122

કોઈની પણ લાગણીઓ છછંડેાય અને બુિå બહેર મારી ~ય, એવો બનાવ નજર સામે બની રóો હતો. છતાં દા� શેઠના આવડા મોટા ]થૂળ શરીરમાં Hયાંય કશું હાYયા-ચાYયાનું િચ^ન દેખાયંુ નિહ. એક મૂઢ iેôકની જમે આ iસંગને એ ખીલતો ¢ઈ રóા.

‘તને પગે લાગું ભાઈ, એને છોડી દે.’ કહેતાં, હાથ {ચા કરી માથંુ હલાવી, મોઢુ ંદયામûં કરી શેઠાણી કરગરવા લાJયાં. ખભેથી ધÇો મારી ઘેલાએ છોકરીને િબછાના પર ચàી

પાડી. ‘નિહ, નિહ, નિહ !’ નાં તરફિડયા મારતાં પણ એણે ઘેલાનું કાંડુ ંછોડયંુ નિહ.

‘રાંડ ખોલકી !’ કહેતાં ઘેલાએ પોતાનો બી¢ હાથ {ચHયો Oયારે મારા આખા શરીરમાં કપં Zયાપી ગયો. ઘેલાના શરીરના બધા ]નાયુઓ તંગ બની જઈ પોતાની સમc તાકાત કિેSgત કરવા તૈયાર થયો હોય એવંુ મને જણાયંુ. એનું પિરણામ ભયંકર આવવાનું હતું એ Iયાલથી એક વાર તો હંુ બીને પાછળ રóો. પણ પછી આ પિરિ]થિતને કવેી રીતે પલટો આપવો એનો હ� તો હંુ િવચાર ક|ં છુ ંએટલી વારમાં મq ઘેલાના હાથની ગિત અટકી જતી ¢ઈ. ગુ]સામાં બહાર આવેલું એનું નીચલું જડબું ઓિચંતાનું પાછળ હઠી ગયંુ. કપાળ પરની નસો ઓિચંતાની (લોહી ભરાઈ આવતાં) ઊપસી આવી. ચહેરા પરની સIત રેખાઓ અÅ[ય થઈ અને એની આંખોના ડોળા બહાર ધસી આZયા. એ જ ઘડીએ, પેલી છોકરીના ગળા પરથી ઘેલાના હાથની


313313

પકડ છૂટી ગઈ. એ હાથ પેલીના ખભા પરથી સરતો, છાતીને અડતો હેઠો પડયો Oયારે નીચા નમેલા ઘેલાને મહામહેનતે ટÖાર થતો ¢યો. મેન Oયારે થયંુ ક ેકઈંક ન બનવાનું બSયંુ હતું. અને મq ઘેલાના પગ hૂજતા ¢યા Oયારે મને ખરેખર બીક લાગી. અમારી બધાની નજર ઘેલા પર ચtટી ગઈ. મૂઢ જવેા શેઠ,

બીકથી િબહામણા દેખાતાં શેઠાણી, િબછાના પર ચàીપાટ પડલેી, બેબેકળી બની ગયેલી શેઠની દીકરી અને હાથમાં ઘાસલેટનું કોિડયંુ લઈ ઊભેલો હંુ – અમે બધાં ઘેલાને ¢ઈ રóાં. એક હાથ {ચો કરી, એક પગ પાછળ લઈ જઈ, બી~ પગને

¢રથી ઢસડતાં, પાછળ હટી, ઘેલો ઝૂલા પર ફસડાઈ પડયો. (૧૫) ( )

હંુ એની પાસે દોડી ગયો. એને ખભે હાથ મૂકી કોિડયંુ એના મોઢા આગળ ધરી મq ¢યંુ તો એના મોઢાને ડાબે ખૂણેથી ફીણ નીકળી રóાં હતાં.

‘શું થયંુ?’ મq પૂGું. ઘેલાએ લોહી નીતરતી આંખોનએ ફHત મારી સામે ¢યા કયúું

અને ડોકુ ંધુણાZયંુ. મq એનો ડાબો હાથ {ચHયો અને જતો કયúો તો એ િન\ણાત એના ખોળામાં પડી ગયો. હંુ તરત જ કળી ગયો ક ેઘેલાને પôઘાતનો હુમલો થયો હતો. શેઠાણીને કશુંક અવનવંુ બSયાની ગંધ આવી ગઈ હતી. મq

ઘેલાના ખભા પરથી બંદૂક ઉતારી મારા હાથમાં લીધી શેઠાનીને ચુપ રહેવાની ઇશારત કરી.

‘હવે તું છાની રહે તો એક વાતુ ક|ં’ મq શેઠની દીકરીને


313144

સંબોધીને કóંુ Oયારે તે િબછાનામાં બેઠી થઈ. અને એણે મારી સામે ¢યંુ. કવેા સુંદર હોઠ અને કવેા hૂ� રóા હતા ! શેઠને ઇશારત કરી મq આગળ બોલાZયા અને એ fણે તરફ

બંદૂક તાકી મq કóંુ, ‘આને ટકેો આપીને ઊભો કરો.’ ‘હq !’ શેઠની દીકરીથી બોલાઈ જવાયંુ. ‘શું થયંુ એને?’ મq ઘેલા તરફ ¢યંુ. એક ઘડી પહેલાં ક ેઆ આખા iસંગને

પોતાના પં~માં રમાડતો હતો તેને આ રણના િસંહને બી� ઘડીએ આમ અપંગ બની ઝૂલા પર બેસી રહેલો ¢ઈ મને દુ:ખ થયંુ. શેઠાણીએ ખંધાઈથી, અને એમની દીકરીએ િનદúોષ

કુતૂહલથી ઘેલા તરફ ¢યંુ. Lયારે શેઠની નજરમાં હ�યે મૂઢતા િસવાય બી¢ કશો ભાવ દેખાતો ન હતો.

‘જ ેથયંુ હોય તે,’ મq કóંુ, ‘આને ટકેો આપી, કઈં પણ અવાજ કયúા વગર, કોઈને ખબર ન પડ ેતેમ આને ગામ બહાર પહtચાડો. નિહ તો યાદ રાખ¢ આ….’ કહેતાં મq બંદૂક કરી એમને બતાવી. શેઠાણી ઊઠયાં. શેઠ ે ઘેલાની ડાબી બગલમાં પોતાનો ખભો

ભેરવી એનો હાથ પોતાની ડોક પર લીધો. શેઠાણીએ અને એમની દીકરીએ એને કમરમાંથી ટકેો આપી અને દરવા~ તરફ દોરવા લાJયા. Oયારે શેઠની દીકરીની નજર પેલી પોટલી તરફ ફરી. મારી નજર પણ એ તરફ ફરતાં અમે બçેએ એકબી~ સામે ¢યંુ. મq પહેલી જ વાર શેઠની મૂઢ આંખોમાં અથú iગટતો ¢યો.

શેઠાણી ઝડપથી શેઠની નજર પર પોતાની નજર ફેરવી નીચંુ


315315

¢ઈ ગયાં. શેઠ અને શેઠાણી ઘેલાને મદદ કરી બહાર કાઢવામાં આટલો બધો ઉOસાહ દાખવતાં હતાં, તેનું કારણ હંુ પામી ગયો. મq ધીમે રહીને દાગીના અને નોટોના બંડલ વાલી પોટલી

ઉપાડી. તરત જ મારી પાછળ શેઠ અને શેઠાણીની કરગરતી નજર દાંડી આવી. શેઠાણીના હાથ ઢીલા પડયા અને શેઠના ખભા પરથી સરી જઈ ઘેલો પડી જવાની તૈયારીમાં હતો તેને શેઠની દીકરીએ છાતીમાંથી ¢રથી પકડીને ટકેવી રાIયો. એ જ િ]થિતમાં, ~ણે થી� ગયાં હોય એમ, ચારે જણ મારી તરફ ઉOસુક નજરે ¢ઈ રóાં. આવી અનંત ધરતી અને એની રંગબેરંગી િમ~જથી ભરપૂર

િવશાળતા માનવીને વસવા અને પયúટન કરવા મળી છ ેતોય એનું મન કટેલું ટૂકું ંઅને એની સં]કારની સંપિà કટેલી અYપ છ ેએ Iયાલે મને માનવ~ત તરફ િધÇાર છૂટયો ! પેલી પોટલીને મારા બçે હાથોમાં મq જરા વાર રમાડી. મારા

હાથમાં રમતી એ પોટલી ¢ઈ સામે ઊભેલી ચાર ZયિHતઓની લાગણીઓ પર ઉઝરડા પડતા દેખાયા. મq િતર]કારથી એ પોટલી સામેના ઓરડાના અંધારામાં ફqકી. તરત જ શેઠનો ખભો ઘેલાની બગલ નીચે ગોઠવાઈ ગયો.

કશું જ ન બSયંુ હોય એવો ભાવ cહણ કરી શેઠાણીએ હtશથી ઘેલાને બીઝી બાજુએથી ટકેો આTયો. અને પેલી છોકરી, પોતાના મt પર ફરી વળતું હા]ય છુપાવવા વાંકુ ં¢ઈ ગઈ. ઘેલો વારે ઘડીએ માથંુ પછળ ફેરવી મારી તરફ ¢વાના


316316

iયOન કરતો હતો તેને શેઠ અને શેઠાણી ઉતાવળે બહાર ઢસડી ગયાં.

(૧૬) ( ) રાત ઘણી આગળ વધી ગઈ હતી. કૂતંરાં ભસવાની મને બીક

હતી, પણ એવંુ કશું બSયંુ નિહ. અને ઘેલો કહેતો હતો તેમ બધું સાંગોપાંગ પાર પડતાં, અમે ઘેલાને ઢસડતાં ખંિડયેર આગળ આવી પહtKયો. ઝાંખરાં દૂર કરી {ટના કાઠાના પાછળના ભાગમાં ગોઠવાઈ બેસતાં મq શેઠ અને શેઠાણીને ઘેલાને આગળના ભાગમાં બેસાડવાનું કóંુ ઘેલાએ પોતાના જમણા હાથમાં {ટની લગામ લીધી Oયાં {ટ ઓિચંતાનું ઊભું થઈ ભાગવા માંડયંુ. મq નીચા નમી બçે હાથેથી પકડી ઘેલાને ટકેો આTયો. ઘેલાને {ચકીને, આ કટોકટીમાંથી છૂટીને હંુ ભાગતો હતો એ

િવચારે મq સંતોષ અનુભZયો. વડ અને આંબલી વટાવી અમે ફરી મેદાનોમાં iવે[યા. અમે

આZયા હતા તેવી ઝડપી {ટની ચાલ અOયારે નહોતી. ઘેલાનો ડાબો હાથ, તૂટી પડલેી ડાળ ઝાડના થડની બાજુમાં

લટક ેએમ લટકી રóો હતો. સમતોલપûં ~ળવવા ઘેલાનું ધડ જમિણ બાજુ નમી પડયંુ હતું. મારે એને સતત ડાબી બાજુ ટકેો આપવાની જÄર જણાતાં હંુ પણ આગળ નમી મારા ડાબા હાથથી એને ટકેાવી રóો હતો. એ જ ખેતર, વાડીઓ અને ઝૂલતા પPથરવાળી ટકેરી; એ

જ ડુગંરાની ધાર, ચુપકીભરી માઝમ રાત, મ]તીમાં ચારે તરફ


317317

પડકાર ફqકતો મદભર માતિરêા, અને એ જ આિદ અને અંત િવનાનાં મેદાનો! મેદાનોમાં દાખલ થયા પછી {ટ દોડતું બંધ પડી ઉતાવળે માf ચાલતું હોય એવંુ મને લાJયંુ. શÄઆતમાં મારે ઘેલાને વારે ઘડીએ ટકેો આપવો પડતો અને

અવારનવાર એને ધÇો મારીને સરખો બેસાડવો પડતો. પણ હવે તો મારે સતત નીચા નમી રહેવંુ પડતું, કારણ ક ેમારા ટકેા વગર ઘેલો પોતાની જગામાં બેસી શક ેતેમ નહોતું. મારા ડાબા હાથમાં કળ વળવા આવી હતી અને ડાબી ~ંઘમાં અસó કળતર થતી હતી. અમે ગયા Oયારે, અમે કોઈ બનાવને જSમ આપવા ગયા હતા.

પણ અOયારે પાછા ફરતી વેળા મને લાJયંુ ક ેપૃPવી અને Zયોમ વKચે ફરતા વાયુએ ક ેઅસંIય તારકોથી મઢાયેલા ચુપકીભયúા Zયોમે ક ેiકૃિતના કોઈપણ અંશે અમારી હાજરીની નtધ સુRધાં નહોતી લીધી. અમે અને અમારી iવૃિàની મહàા એ તો અમારી માનવીની ગુમાનભરી કYપના માf હતી. હંુ િવચારોમાંથી જગૃત થયો Oયારે મને જણાયંુ ક ે ઘેલાનું

શરીર તãન િશિથલ બની મારા ડાબા હાથના ટકેા પર લટકી રóંુ હતું. એનું નીચંુ નમી પડલેું માથંુ વારે વારે કાઠાના મોર પર અફળાતું હતું.

(૧૭) ( ) હાથ-પગની કળતરથી પીડાતો, iવાસના કટંાળાથી િરબાતો

હંુ છકે પરોિઢયે ઘેલાના ગામના પાદરે પહtKયો. સંશય આવે


318318

એટલાં જ માf અજવાળાં પૂવúમાં iગટયાં હતાં – ~ગીને કોઈ પણ હ� ગામમાં બહાર પડયંુ નહોતું, Oયારે અમા|ં {ટ ઘેલાના ઘરના ઝાંપામાં iવે[યંુ. મtઘી એરંિડયા તેલના કોિડયાને સાડલાના છડેા વતી, પવનની સામે રôણ આપતી આંગણામાં ઊભી હતી. {ટ આંગણાની વચમાં આવી ઊભું. ઘડીભર ડોકુ ંઆમતેમ

ફેરવી, આદતના ¢રે, હંમેશ બેસવાની જગા પર એ ઢsચણ ખોડી બેઠુ.ં {ટના બેસવાની સાથે જ મારા ડાબા હાથ નીચેથી સરી જઈ ઘેલાનું શરીર ઢગલો થઈ જમીન પર ઢળી પડયંુ. મtઘીએ ઘેલાને પડતો ¢યો. અને એ એકદમ ન�ક દોડી

આવી હંુ નીચે ઊતયúો Oયારે, સાડલાના છડેા નીચેથી દીવો બહાર લાવી એણે મારા મોઢા સામે ધયúો. હંુ મtઘીના ચહેરા તરફ ¢ઈ રóો. મq અનુભવેલી Zયથાથીયે વધારે Zયથા સહન કયúાના ઓળા એના ચહેરાની ઉષાને કદÄપી બનાવી રóા હતા. એણે ઉતાવળે મારે ખભેથી બંદૂક ઉતારી પોતાના ખભે

ભેરવી અને એક પણ શVદની આપલે કયúા િવના ઘેલાને {ચકી એની ઝંૂપડીમાં લઈ જઈ ખાટલા પર સુવડાZયો. ઘેલો બેભાન અવ]થામાં હતો ! મtઘીએ ઘેલાનાં કપડાં ઉતાયúાં, ગરમ તેલથી એને માિલશ

કરી અને દેવતા પર તપાવેલા નિળયાથી એનું શરીર શેકવા લાગી. હંુ મૂઢ બની ચૂપચાપ ¢ઈ રóો. મારા ડાબા હાથમાંથી શિHત હરાઈ ગયા જવંુે મને લાJયા કરતું હતું અને આખા શરીરે


319319

હંુ દદú અનુભવી રóો હતો. એ દદú અને થાકની અસર નીચે પણ મને {ઘ ન આવી. મq ચુપચાપ ¢યા જ કયúું. સવારના તડકા {બરામાં અફળાયા Oયારે ઘેલાએ આંખ

ખોલી. એની નજર સામે એણે મtઘીને બેઠલેી ¢ઈ. માથંુ {ચંુ કરી

એણે મને ¢યો. હંુ ઊભો થઈ એના ખાટલાની કોર પર એની બાજુમાં બેઠો. એણે જમણો હાથ મારા હાથ પર મૂHયો. એના હોઠ થથરવા

લાJયા. સાથે જ એના ડાબા હાથ અને ચહેરાના ડાબા ભાગમાં કપં શÄ થયો ન ેએના શરીરની ડાબી બાજુએ iસરી ગયો. ઘેલાએ ફરી પોતાના જમણા હાથથી મારો હાથ પકડયો. દાVયો અને પછી પંપાòો. હંુ અને મtઘી, અમે બંને સમ� ગયાં ક ેઘેલાને કશુંક કહેવંુ હતું, પણ એની વાચા બંધ હતી! મtઘીએ ઘેલાને ચા િપવડાવી. હંુ પણ ગરમ પાણીથી હાથ-

મt ધોઈ, ચા પી ઘેલાની બાજુમાં બેઠો. જમીન પર બેસી ઘેલાના પગ દાબતી મtઘીને મq વીગતવાર અમારા પરાbમની વાત કહી સંભળાવી. હંુ વાત કરતો હતો તે દરXયાન, ઘેલાના અંગની ડાબી બાજુમાં અનેક વાર આંચકી આવતી મq ¢ઈ. અને અનેક વાર મારા ખભે હાથ મૂકી, મારી પીઠ થાબડી ઘેલાએ મને પંપાòો. અમારા ઝંૂપડાની બહાર ઉâમ કરતાં ચકલી, હોલાં, તેતર,

કાગડા અને બુલબુલના અવાજ મq બારી વાટ ેઅંદર સાંભòા. કોઈ {ટને બરાડતું, કોઈ ભqસને ભાંભરતી અને બકરીને બq બq કરતી પણ મq સાંભળી. પણ ઘેલાનું બોલવંુ બંધ હતું મારે


332020

અને મtઘીને પણ કશું બોલવાનું નહોતું. અમારા ઝંૂપડા બહારની દુિનયામાં આટલો બધો અવાજ સાંભળી ચીડ ચડી !

(૧૮) ( ) સમય દોડવા લાJયો. બપોર નXયા. ભભકભયúા શૃંગાર િવહોણી સંRયા, કમને એક

લટકો કરી, રાિfને આમંfણ આપતી જતી રહી. અમારા ઝંૂપડામાં બેચાર zદરો ઘડીભર દોડધામ કરી જતા રóા. નમતા બપોર પછી ઘેલાની આંખ બંધ પડી હતી. અને

Hયારેક સતત મારી સામે ¢યા કરતી મtઘીની મોટી આસમાની આંખોમાં રણનાં મેદાનોની ગહન મોકળાશ મq ડોિકયંુ કરતી જઈ. ઘેલાના ખાટલા પર ભીતને અઢલેી બેસી રહેતાં મq અવારનવાર {ઘ ચોરી લીધી. પણ પોતાના શરીરને Hયારે પણ િશિથલ કયúા વગર અમારા બçેની ચોકી કરતી મtઘી આખી રાત ~ગતી રહી. એ રાતના મq અનેક બેડોળ ]વTનાં ¢યાં. અને મq એક વાર

મsદડીને zદરનો િશકાર કરતી ¢ઈ Oયારે એ iાણીની ખબરદાર ચુપકી, ધીરજ, અને zદર પર તૂટી પડવાના પૂવúયોિજત કૂદકાની માપણીનું િચf સચોટ રીતે મારી યાદમાં ગોઠવાઈ ગયંુ ! fીજ ેિદવસે ઘેલાએ iાણ છોડયા. અને ચોથે દહાડ ેમq એનું

ગામડુ ંછોડયંુ. તે બપોરના ભયંકર રીતે પવન વાઈ રóો હતો. નાના કાંટાળા છોડવાઓના પડની આજુબાજુની બખોલમાંથી Hયાંક zદર, નોિળયા અને સાપ નાસભાગ કરી રóા હતા.


332121

ધૂળના બારીક રજકણોએ {ચે {ડી જઈ આકાશને મેલું કરી દીધું હતું. ઉઝરડા પડલેી ધરતીના દેહની મોકળાશ પર મq મા|ં iયાણ

આદયúું !


332222

contents 'એકf'નો cંથ-ગુલાલ 1 પિરચય v iથમ iકાશન...

Documents