ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟΑς σκεφτούmicroε έναν νεαρό Μακεδόνα την εποχή της ανάρρησης στον θρόνο του Φιλίπ-που Βrsquo (360 ή 359) και ας προσπαθήσουmicroε να φανταστούmicroε τι πίστευε για το microέλλον της πατρίδας του δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι η εξέλιξη των γεγονότων έως τον θάνατο του Αλεξάνδρου το καλοκαίρι του 323 θα του ήταν αδιανόητη Η Μακεδονία πριν από τον Φίλιππο ήταν ένα ασταθές κράτος Παρά την παρουσία ικανών ηγετών microαστιζόταν διαρκώς από δυναστικές έριδες τοπικούς ανταγωνισmicroούς και φυγόκεντρες τάσεις των πόλεων και της ηγετικής αριστοκρατίας ενώ τα προβλήmicroατα αυτά υποδαυλίζονταν και αξιοποιούνταν από εξωτερικές δυνάmicroεις την Αθήνα και τη Σπάρτη ή τα βαρβαρικά φύλα στα δυτικά και στα βόρεια Μία microόλις γενιά αργότερα ο γηραιός πια Μακεδόνας της υπόθεσής microας θα microάθαινε για τον θάνατο του βασιλιά στη microακρινή Βαβυλώνα θα έβλεπε microε θαυmicroασmicroό τον πλούτο που είχαν φέρει από την Ασία οι παλαίmicroαχοι της εκστρατείας ndashαν δεν ήταν ένας από αυτούςndash και δεν θα εκπλησσόταν διόλου από την έλλειψη ταραχών επί microακεδονικού εδάφους microετά τον θάνατο του βασιλιά ή από τη σχε-τική ευκολία microε την οποία οι Μακεδόνες θα κατέπνιγαν την εξέγερση των απρόθυmicroων συmicromicroάχων τους από τη νότια Ελλάδα στον Λαmicroιακό πόλεmicroο Οι Μακεδόνες είχαν microετα-microορφωθεί από microία εντελώς περιφερειακή δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου στον κύριο microοχλό των εξελίξεων

Τέλη 4ου ndash αρχές 3ου αιώναΊσως ακριβώς λόγω αυτής της αναπάντεχης microακεδονικής εξάπλωσης από τα βουνά της βόρειας Πίνδου και τα έλη της Πέλλας έως τον Ινδό δηmicroιουργείται η εντύπωση ότι η ελληνιστική Μακεδονία ήταν ένα συγκριτικά αδύναmicroο κράτος ότι η κατάλυση του βασι-λείου από τους Ρωmicroαίους το 168 ήταν η κατάληξη microιας προδιαγεγραmicromicroένης αποτυχίας Είναι γεγονός ότι στο σύστηmicroα των ελληνιστικών βασιλείων που λίγο πολύ παγιώθηκε microετά το 280 το βασίλειο των Αντιγονιδών υστερεί σε έκταση δυνητική στρατιωτική ισχύ και πόρους σε σύγκριση microε τα κράτη των Πτολεmicroαίων (τουλάχιστον κατά τη βασι-λεία των τριών πρώτων Πτολεmicroαίων) των Σελευκιδών ίσως δε από ένα σηmicroείο και microε-τά και των Ατταλιδών Είχε microάλιστα υποτεθεί ότι η εκστρατεία στην Ασία είχε αρνητικά αποτελέσmicroατα για την κοιτίδα των Μακεδόνων ότι η χώρα υπέφερε από έλλειψη αν-θρώπινου δυναmicroικού λόγω του microεγάλου αριθmicroού των νεκρών στρατιωτών αλλά και της αποδηmicroίας πολλών Μακεδόνων κατά τον αποικισmicroό των νέων εδαφών και τη στελέχωση

Η Μακεδονία των παιδικών χρόνων του Αλεξάνδρου ήταν

των νέων βασιλείων ότι ο αναmicroφίβολος πλουτισmicroός των παλαιmicroάχων που επέστρεψαν στη Μακεδονία δεν αντιστάθmicroισε το ισχυρό αυτό δηmicroογραφικό πλήγmicroα ότι microε λίγα λόγια οι επιτυχίες του Αλεξάνδρου απέβησαν microοιραίες για την ίδια τη Μακεδονία Στην πραγmicroατικότητα η υπόθεση αυτή δεν συνάδει microε τα ιστορικά και τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα Οι τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα και οι πρώτες του 3ου αποτελούν microια περίοδο αναmicroφισβήτητης ευηmicroερίας για τη Μακεδονία Καταρχάς πρόκειται για microια περίοδο ίδρυσης σηmicroαντικών πόλεων Στα εδάφη πέραν του Αξιού ndash πρόσφατες κατα-κτήσεις του Φιλίππουndash ιδρύονται το 315 από τον Κάσσανδρο δύο ισχυρές πόλεις Η Κασσάνδρεια η εκτεταmicroένη επικράτεια της οποίας φαίνεται να περιλαmicroβάνει τη χερ-σόνησο της Παλλήνης microεγάλο τmicroήmicroα της κεντρικής Χαλκιδικής και ίσως τη Σιθωνία ιδρύεται αρχικά ως τύποις ανεξάρτητη πόλη αντίθετα η Θεσσαλονίκη στην οποία ενσωmicroατώθηκαν microεγάλος αριθmicroός παλαιότερων πολισmicroάτων του microυχού του Θερmicroαϊκού φαίνεται να ιδρύεται εξαρχής ως ακραιφνώς microακεδονική πόλη Άλλες πόλεις ανοικοδο-microούνται ριζικά και τειχίζονται Η Πέλλα η microακεδονική πρωτεύουσα αποκτά laquomicroοντέρ-ναraquo ιπποδάmicroεια πολεοδοmicroία microε microεγάλα οικοδοmicroικά τετράγωνα ευρύχωρους δρόmicroους εκτεταmicroένη αγορά και το παλάτι σε δεσπόζουσα υπερυψωmicroένη θέση Το πολεοδοmicroικό σχέδιο της microακεδονικής πρωτεύουσας microε τη microέριmicroνα για το σύνολο του πληθυσmicroού την έξαρση των αριστοκρατικών οικιών microε τα πολυτελή ψηφιδωτά κοντά στην αγορά και υπεράνω όλων το βασιλικό παλάτι αποτελεί microια καλή οπτική microεταφορά για τη microα-κεδονική κοινωνία Ακόmicroη και microάλλον άσηmicroες πόλεις ανοικοδοmicroούνται ριζικά ίσως από έναν συνδυασmicroό κρατικού και ιδιωτικού πλούτου Στη Μίεζα για παράδειγmicroα γνωρίζα-microε από παλιά τους θαυmicroάσια διακοσmicroηmicroένους microακεδονικούς τάφους της αριστοκρατίας της πόλης ο microεγαλύτερος και παλαιότερος από τους οποίους (ο laquoτάφος της Κρίσεωςraquo) χρονολογείται στην περίοδο αυτή πρόσφατα ανακαλύφθηκε ένα εκτεταmicroένο δηmicroόσιο οικοδοmicroικό συγκρότηmicroα στο αστικό κέντρο επίσης από τα τέλη του 4ου αιώνα Περνώ-ντας από τον δηmicroόσιο χώρο στον ατοmicroικό πλούτο αντλούmicroε αντίστοιχα συmicroπεράσmicroατα Τα αρχαιολογικά ευρήmicroατα σκιαγραφούν microια κοινωνία microερίδα της οποίας διέθετε πλού-το σε νόmicroισmicroα ή σε πολύτιmicroα αντικείmicroενα και τη διάθεση να προσελκύσει σηmicroαντικούς καλλιτέχνες και τεχνίτες κάθε λογής Η γενιά των παλαιmicroάχων του Αλεξάνδρου έζησε σε microια ευηmicroερούσα χώρα η οποία επιπλέον δεν γνώρισε microεγάλες αναταραχές στο έδαφός της παρά τους αδιάκοπους πολέmicroους των Διαδόχων Η microακεδονική αριστοκρατία ήδη

Στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 3ου αιώνα πΧ η Πέλλα

κυρίαρχη στην κοινωνία εmicroπέδωνε το κύρος της και επιδείκνυε τον συσσωρευmicroένο πλούτο της σε συmicroπόσια ταφικά microνηmicroεία και κοmicroψά τεχνουργήmicroατα

Η κρίση (288-272)Αν πρέπει να αποδώσουmicroε σε microια χρονική περίοδο τη microεταγενέστερη σχετική υστέρηση της Μακεδονίας ως προς τα άλλα ελληνιστικά βασίλεια πρέπει να στραφούmicroε στις δε-καετίες του 280 και 270 Η κρίση προκλήθηκε από τον συνδυασmicroό της microεταφοράς του πολέmicroου των Διαδόχων σε microακεδονικό έδαφος του κλονισmicroού του βασιλικού θεσmicroού και της εισβολής των Γαλατών Ο Δηmicroήτριος Πολιορκητής ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της Μακεδονίας που είχε βλέψεις στο σύνολο της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου Το πέρασmicroά του από τον microακεδονικό θρόνο (294-287) συνοδεύεται από πληθώρα ανεκδό-των για την αδιαφορία του προς τις πολιτικές ευαισθησίες των Μακεδόνων Η τυχοδιωκτική πολιτική του και οι τελείως προσωπικές φιλοδοξίες του ήταν πολιτικά χαρακτηριστικά πολύ πιο laquoελληνιστικάraquo απrsquo όσο microπορούσε νrsquo αντέξει microια κατεξοχήν συντηρητική κοινωνία όπως αυτή της Μακεδονίας Η επιτυχηmicroένη εισβολή του Πύρρου στη Μακεδονία το 288 και η συνδυασmicroένη επίθεση Πύρρου και Λυσιmicroάχου τον επόmicroενο

Το βασιλικό ανάκτορο της Πέλ-λας αποτελούσε την καλύτερη

Ο Αθήναιος αντιγράφει την περιγραφή από τον Ιππόλοχο τον Μακεδόνα ενός γαmicroηλίου συmicroποσίου που οργάνωσε ο Κάρανος microυθιστορηmicroατικό πρόσωπο που υποτίθεται ότι έζησε στις αρχές του 3ου αιώνα Ο ασύλληπτος πλούτος των δώρων που microοιράζονται στους είκοσι καλεσmicroένους (αργυρές φιάλες και χρυσά διαδήmicroατα αγγεία microε αρώmicroατα κιβώτια από ελεφαντόδοντο microε το επιδόρπιο) η σπατάλη του φαγητού (αmicroέτρητα που-λερικά και κατσίκια γεmicroιστά γουρούνια αγριογούρουνα σωροί ψαριών και οστρεοφό-ρων) ο όγκος του άκρατου οίνου που καταναλώνεται και η πληθώρα του υπηρετικού και καλλιτεχνικού προσωπικού (αυλητρίδες κιθαρίστριες τραγουδίστριες χορευτές γυmicroνές ακροβάτριες εκατονταmicroελής χορωδία για το γαmicroήλιο τραγούδι φηmicroισmicroένοι γέροι γελωτοποιοί) είναι ασφαλώς στοιχεία microιας κωmicroικής υπερβολής όπως και η επισήmicroανση ότι οι καλεσmicroένοι αποκόmicroισαν τόσον πλούτο που ψάχνουν τώρα νrsquo αγοράσουν σπίτια γη και δούλους Ακόmicroη και microέσα στην υπερβολή της όmicroως η περιγραφή αυτή αφήνει να διαφανούν η ευmicroάρεια η διάθεση για επίδειξη και η κοινωνική υποχρέωση για γενναιο-δωρία της microακεδονικής αριστοκρατίας την εποχή των παλαιmicroάχων του Αλεξάνδρου

χρόνο ήταν αρκετή για να τον εγκαταλείψουν στο πεδίο της microάχης οι Μακεδόνες Οι λεηλασίες από τα στρατεύmicroατα του Πύρρου ήταν ένα ασήmicroαντο επεισόδιο σε σύγκριση microε τις επιδροmicroές των Γαλατών που άρχισαν κατά τη σύντοmicroη βασιλεία του Πτολεmicroαίου Κεραυνού (280) Οι επανειληmicromicroένες και καταστροφικές γαλατικές επιδροmicroές και η αδυ-ναmicroία των Μακεδόνων να τους απωθήσουν έπληξαν σοβαρά την ευmicroάρεια της χώρας Η κύρια ορmicroή των επιδροmicroών κατασίγασε microε τη νίκη του Αντιγόνου Γονατά στη Λυσιmicroάχεια το 277 οι επόmicroενες καταστροφές στον microακεδονικό χώρο συνδέονται πάλι microε τους Γαλά-τες microισθοφόρους τώρα του Πύρρου οι οποίοι microεταξύ άλλων λεηλάτησαν βασιλικούς τάφους στην άλλη βασιλική έδρα τις Αιγεές όπως γράφουν οι φιλολογικές πηγές αλλά και τάφους απλών ανθρώπων όπως microαρτυρούν οι κατεστραmicromicroένες επιτύmicroβιες στήλες της Βεργίνας Μόνο microετά την οριστική επικράτηση του Γονατά επί του Πύρρου και τον θάνατο του τελευταίου το 272 αποσοβήθηκε ο κίνδυνος για τη microακεδονική γη Στο εξής παρά τους αδιάκοπους πολέmicroους των βασιλέων και τη συνεχή πίεση από φύλα της βόρειας Βαλκανικής η Μακεδονία δεν θα ζήσει άλλη τόσο κρίσιmicroη απειλή στο έδαφός της microέχρι τους πολέmicroους microε τη ΡώmicroηΕξίσου σηmicroαντική microε τις υλικές καταστροφές της περιόδου ήταν και η πολιτική κρίση Από πολλές απόψεις η Μακεδονία επέστρεψε στην προ Φιλίππου εποχή της αβεβαιό-τητας Βασιλείς έρχονταν και παρέρχονταν ndashχαρακτηριστικό παράδειγmicroα ο Αντίπατρος ανιψιός του Κασσάνδρου που επονοmicroάστηκε Ετησίας γιατί έmicroεινε στον θρόνο microόνο λίγες ηmicroέρες όσο διαρκούν τα οmicroώνυmicroα microελτέmicroια του Αιγαίου Η στρατιωτική και πο-λιτική αβεβαιότητα ήταν τόσο έντονες ώστε ο στρατηγός Σωσθένης παρότι εκλέχτηκε

Ο Πλούταρχος περιγράφει πόσο ενοχλούσε τους Μακεδόνες η δυσκολία να προσεγγί-σουν και να microιλήσουν microε τον Δηmicroήτριο και η αδιαφορία του στα γραπτά αιτήmicroατά τους Σε έναν περίπατό του microια γριά τού ζητούσε επίmicroονα να την ακούσει όταν ο Δηmicroήτριος της απάντησε οργισmicroένος ότι δεν ευκαιρεί η γριά του απάντησε laquoΤότε microη βασιλεύ-ειςraquo Ο βασιλιάς αντιλήφθηκε αmicroέσως το υπονοούmicroενο και πέρασε το υπόλοιπο της ηmicroέ-ρας σε ακροάσεις ανθρώπων microε προσωπικά αιτήmicroατα microε πρώτη φυσικά την ετοιmicroόλογη γριά Η δυνατότητα των Μακεδόνων να προσεγγίζουν τον βασιλιά και να του microιλούν microε παρρησία ήταν εγγενές στοιχείο της microακεδονικής βασιλείας που παρέmicroεινε αναλλοίωτο microέχρι την κατάλυσή της

βασιλιάς από την αρmicroόδια microακεδονική εκκλησία αρνήθηκε τον τίτλο Εξωτερικές κτή-σεις όπως τmicroήmicroατα της Θράκης και της Θεσσαλίας χάθηκαν έστω προσωρινά Τέλος επανεmicroφανίστηκαν αποσχιστικές τάσεις η ισχυρή Κασσάνδρεια φέρrsquo ειπείν αποσκίρ-τησε υπό την τυραννίδα του στρατηγού Απολλοδώρου Όταν ο Γονατάς εκδίωξε τον τελευταίο το 276 επανίδρυσε την Κασσάνδρεια ως ενταγmicroένη στο βασίλειο microακεδονική πόλη για νrsquo αποφύγει παρόmicroοιους κινδύνους

Η Μακεδονία των Αντιγονιδών (272-168) άmicroυνα και επίθεσηΤο γεγονός ότι η Μακεδονία microπόρεσε να αντεπεξέλθει στην κρίση αυτή να ανασυντάξει τις δυνάmicroεις της και από τα microέσα του 3ου αιώνα έως τους πολέmicroους microε τη Ρώmicroη να αποτελέσει την κυρίαρχη δύναmicroη στον ελλαδικό χώρο αποτελεί ασφαλώς τεκmicroήριο της αποτελεσmicroατικότητας της microακεδονικής διοίκησηςΠαρά τις αλλεπάλληλες αλλαγές στη διεθνή συγκυρία και τις διαφορές στις ικανότητες και τις δυνατότητες του εκάστοτε βασιλιά η εξωτερική πολιτική των Αντιγονιδών microπο-ρεί να ερmicroηνευθεί συνολικά ως απάντηση σε δύο αλληλένδετες ανάγκες της ανάγκης για ασφάλεια του microακεδονικού εδάφους και της πολύπλευρης ανάγκης του βασιλικού microηχανισmicroού για νικηφόρους πολέmicroους Οι κύριοι κίνδυνοι για την ασφάλεια της κυρίως Μακεδονίας ήταν οι βαρβαρικές επι-δροmicroές από βορρά και η διαρκής επιδίωξη όλων των κρατών του ελλαδικού χώρου να απεξαρτηθούν από τη microακεδονική επιρροή συνήθως σε συνδυασmicroό microε τις πτολεmicroαϊκές επιδιώξεις στην κυρίως Ελλάδα και το Αιγαίο Ο από βορρά κίνδυνος εmicroφανίζεται στις πηγές microας microόνον σποραδικά όταν οι αρχαίοι ιστορικοί είναι αναγκασmicroένοι να περιγρά-ψουν τη διακοπή των πολεmicroικών επιχειρήσεων στη νότιο Ελλάδα λόγω της εσπευσmicroέ-νης αναχώρησης του microακεδονικού στρατού για την αντιmicroετώπιση κινδύνου στα βόρεια σύνορα Γνωρίζουmicroε λίγα microόνον επεισόδια όπως τις εισβολές των Δαρδάνων κατά τις οποίες σκοτώθηκε ο Δηmicroήτριος Βrsquo το 229 την εισβολή των Ιλλυριών το 222 που δεν επέτρεψε στον Αντίγονο Δώσωνα να δρέψει ανενόχλητος του καρπούς των επιτυχιών του στην Πελοπόννησο ή microια συντριπτική νίκη του Φιλίππου Εrsquo εναντίον των Δαρδάνων το 209 Δεν υπάρχει όmicroως αmicroφιβολία ότι ο κίνδυνος ήταν διαρκής και ότι οι microνήmicroες της παρrsquo ολίγον διάλυσης του βασιλείου τη δεκαετία του 270 ανάγκαζε τους Αντιγονίδες να διαθέτουν διαρκώς πόρους και στρατεύmicroατα για την ασφάλεια των βορείων συνόρων

Μετά την εισβολή του Πύρρου στη Μακεδονία οι Γαλάτες

βασιλιάς από την αρmicroόδια microακεδονική εκκλησία αρνήθηκε τον τίτλο Εξωτερικές κτή-σεις όπως τmicroήmicroατα της Θράκης και της Θεσσαλίας χάθηκαν έστω προσωρινά Τέλος επανεmicroφανίστηκαν αποσχιστικές τάσεις η ισχυρή Κασσάνδρεια φέρrsquo ειπείν αποσκίρ-τησε υπό την τυραννίδα του στρατηγού Απολλοδώρου Όταν ο Γονατάς εκδίωξε τον τελευταίο το 276 επανίδρυσε την Κασσάνδρεια ως ενταγmicroένη στο βασίλειο microακεδονική πόλη για νrsquo αποφύγει παρόmicroοιους κινδύνους

Η Μακεδονία των Αντιγονιδών (272-168) άmicroυνα και επίθεσηΤο γεγονός ότι η Μακεδονία microπόρεσε να αντεπεξέλθει στην κρίση αυτή να ανασυντάξει τις δυνάmicroεις της και από τα microέσα του 3ου αιώνα έως τους πολέmicroους microε τη Ρώmicroη να αποτελέσει την κυρίαρχη δύναmicroη στον ελλαδικό χώρο αποτελεί ασφαλώς τεκmicroήριο της αποτελεσmicroατικότητας της microακεδονικής διοίκησηςΠαρά τις αλλεπάλληλες αλλαγές στη διεθνή συγκυρία και τις διαφορές στις ικανότητες και τις δυνατότητες του εκάστοτε βασιλιά η εξωτερική πολιτική των Αντιγονιδών microπο-ρεί να ερmicroηνευθεί συνολικά ως απάντηση σε δύο αλληλένδετες ανάγκες της ανάγκης για ασφάλεια του microακεδονικού εδάφους και της πολύπλευρης ανάγκης του βασιλικού microηχανισmicroού για νικηφόρους πολέmicroους Οι κύριοι κίνδυνοι για την ασφάλεια της κυρίως Μακεδονίας ήταν οι βαρβαρικές επι-δροmicroές από βορρά και η διαρκής επιδίωξη όλων των κρατών του ελλαδικού χώρου να απεξαρτηθούν από τη microακεδονική επιρροή συνήθως σε συνδυασmicroό microε τις πτολεmicroαϊκές επιδιώξεις στην κυρίως Ελλάδα και το Αιγαίο Ο από βορρά κίνδυνος εmicroφανίζεται στις πηγές microας microόνον σποραδικά όταν οι αρχαίοι ιστορικοί είναι αναγκασmicroένοι να περιγρά-ψουν τη διακοπή των πολεmicroικών επιχειρήσεων στη νότιο Ελλάδα λόγω της εσπευσmicroέ-νης αναχώρησης του microακεδονικού στρατού για την αντιmicroετώπιση κινδύνου στα βόρεια σύνορα Γνωρίζουmicroε λίγα microόνον επεισόδια όπως τις εισβολές των Δαρδάνων κατά τις οποίες σκοτώθηκε ο Δηmicroήτριος Βrsquo το 229 την εισβολή των Ιλλυριών το 222 που δεν επέτρεψε στον Αντίγονο Δώσωνα να δρέψει ανενόχλητος του καρπούς των επιτυχιών του στην Πελοπόννησο ή microια συντριπτική νίκη του Φιλίππου Εrsquo εναντίον των Δαρδάνων το 209 Δεν υπάρχει όmicroως αmicroφιβολία ότι ο κίνδυνος ήταν διαρκής και ότι οι microνήmicroες της παρrsquo ολίγον διάλυσης του βασιλείου τη δεκαετία του 270 ανάγκαζε τους Αντιγονίδες να διαθέτουν διαρκώς πόρους και στρατεύmicroατα για την ασφάλεια των βορείων συνόρων

Μετά την εισβολή του Πύρρου στη Μακεδονία οι Γαλάτες

Ο κίνδυνος από τον νότο είναι λιγότερο εύκολο να αποτιmicroηθεί Τα ισχυρότερα κράτη της περιοχής ήταν το Κοινό των Αιτωλών οι σχέσεις του οποίου microε τη Μακεδονία κυ-microαίνονταν από την τεταmicroένη ουδετερότητα έως την απροκάλυπτη εχθρότητα (microε microια microικρή παρένθεση συmicromicroαχίας στα τέλη της δεκαετίας του 240) και ιδίως προς το τέλος της περιόδου που microας απασχολεί και η Ρόδος η αυξανόmicroενη εmicroπορική ευρωστία της οποίας δεν άργησε να microεταφραστεί σε στρατιωτική ισχύ στο Αιγαίο Καmicroιά άλλη δύναmicroη του ελλαδικού χώρου δεν αποτελούσε πραγmicroατικό κίνδυνο για το microακεδονικό έδαφος Ο microόνος πραγmicroατικός κίνδυνος ήταν το ενδεχόmicroενο συνασπισmicroού των πόλεων και των Κοινών υπό πτολεmicroαϊκή αιγίδα Ανάmicroεσα στο microακεδονικό και το πτολεmicroαϊκό βασίλειο υπήρχε σε όλη τη διάρκεια του 3ου αιώνα ένας αmicroοιβαίος φόβος microε πεδίο εφαρmicroογής την Ελλάδα και το Αιγαίο Για τους Πτολεmicroαίους microια Μακεδονία ισχυρή στον νότο και κυρίως στο Αιγαίο αποτελούσε σηmicroαντικό κίνδυνο για την ασφάλεια την οικονοmicroία και την ιδεολογία του κράτους αντίστροφα η αρχική επικράτηση των Πτολεmicroαίων στο Αιγαίο και η διαρκής εκ microέρους τους υποδαύλιση αντιmicroακεδονικών συmicromicroαχιών στην Ελλάδα αποτελούσε κόκκινο πανί για τους Αντιγονίδες Δεν είναι τυ-χαίο ότι η τελευταία αντιmicroακεδονική απόπειρα της laquoπαλιάς Ελλάδαςraquo ο συνασπισmicroός της εποχής του Χρεmicroωνιδείου πολέmicroου στη δεκαετία του 260 microε ηγέτες την Αθήνα και τη Σπάρτη απέτυχε τελικά κυρίως λόγω της microικρής βοήθειας που προσέφεραν οι Πτολεmicroαίοι όπως δεν είναι τυχαίο ότι το microακεδονικό βασίλειο καταλύθηκε τελικά όταν τα κράτη του ελλαδικού νότου βρήκαν έναν πιο αξιόπιστο και πιο αποφασισmicroένο σύmicromicroαχο τη Ρώmicroη Είτε πρόκειται για τις σταδιακές κινήσεις του Γονατά στο Αιγαίο στο οποίο βρέθηκε κάποια στιγmicroή (περί το 245) να κυριαρχεί είτε για την ορmicroητική επεκτατικότητα του Φιλίππου Εrsquo ο οποίος στην περίοδο 205-200 είχε σηmicroαντικές επιτυχίες σε microια ευρύτατη περιοχή από την Κρήτη ως τον Βόσπορο και από την Πελο-πόννησο ως την Καρία η microακεδονική επεκτατικότητα ως ένα βαθmicroό εξηγείται από την ανάγκη αποτροπής της επεκτατικότητας των αντιπάλωνΩς ένα βαθmicroό όmicroως γιατί δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ότι για έναν Μακεδόνα βασιλιά πολύ περισσότερο για έναν Μακεδόνα βασιλιά της Ελληνιστικής περιόδου ο επεκτα-τισmicroός και οι νικηφόρες microάχες αποτελούσαν λίγο πολύ υποχρεωτική επιδίωξη Άξιος βασιλιάς τόσο στη Μακεδονία όσο και στα άλλα ελληνιστικά βασίλεια ήταν microόνον ο νικητής στον πόλεmicroο βασιλιάς Πέραν αυτής της απλής αλλά καθοριστικής αρχής όmicroως

Η Ρόδος των Ελληνιστικών χρό-νων παρουσίασε αυξανόmicroενη

οι νικηφόροι πόλεmicroοι αποτελούσαν την κύρια πηγή πλουτισmicroού του βασιλικού ταmicroείου στην ευρωστία του οποίου στηριζόταν η βασιλική γενναιοδωρία προς τους φίλους και συmicroβούλους του βασιλιά η γενναιοδωρία αυτή microε τη σειρά της ήταν αναγκαία συν-θήκη της πολιτικής σταθερότητας Συχνά η ικανοποίηση αυτής της δεύτερης ανάγκης της microακεδονικής εξωτερικής πολιτικής ήταν σηmicroαντικότερο κίνητρο από οποιονδήποτε γεωπολιτικό υπολογισmicroό Δύσκολα microπορεί να ερmicroηνευτεί διαφορετικά για παράδειγmicroα η εκστρατεία του Αντίγονου Δώσωνα στη microακρινή Καρία το 227 microια εκστρατεία χωρίς προφανή στρατιωτικά ή πολιτικά αίτια Όmicroως η πολύπλευρη ανάγκη του Μακεδόνα βασιλιά να είναι νικηφόρος microας φέρνει στο επόmicroενο θέmicroα microας το θεσmicroικό πλαίσιο του microακεδονικού βασιλείου

Το θεσmicroικό πλαίσιο και οι πολιτικές πραγmicroατικότητεςΠρόσφατες microελέτες έχουν microεταβάλει σηmicroαντικά την παλαιά θεώρηση της Μακεδονίας ως ενός απολυταρχικού κράτους χωρίς θεσmicroούς και microηχανισmicroούς έξω από τη βασιλική βούληση Ως προς τη microορφή του κράτους η Μακεδονία ήταν έθνος ndashη microόνη ελληνική κρατική microορφή που αναγνώριζε η αρχαία πολιτική νοοτροπία πλάι στην πόλη Θεσmicroική έκφραση του έθνους ήταν η εκκλησία των Μακεδόνων η οποία πιθανώς συνερχόταν δύο φορές τον χρόνο όταν δεν υπήρχαν έκτακτες περιστάσεις που απαιτούσαν τη σύγκλησή της Κύριες αρmicroοδιότητές της ήταν η εκλογή βασιλιά ή αντιβασιλέα και η απονοmicroή θανατικής ποινής Χωρίς να είναι υποχρεωmicroένοι συχνά οι βασιλείς ζητούσαν κύρωση από την εκκλησία microιας σειράς άλλων αποφάσεων όπως κυρίως η κήρυξη πο-λέmicroου και η σύναψη ειρήνης Συχνά επίσης ndashή τουλάχιστον πολύ συχνότερα απrsquo όσο συναντούmicroε στις πηγές microας τη διαδικασία αυτήndash η εκκλησία επικύρωνε αποφάσεις του συνεδρίου θεσmicroού στον οποίο θα χρειαστεί να επανέλθουmicroε Θα microπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι στην πράξη η ισχύς της εκκλησίας ήταν πολύ microικρή Όπως σε όλες τις αρχαίες microη αντιπροσωπευτικές λαϊκές συνελεύσεις δεν υφίστατο η έννοια της απαρτίας microε άλλα λόγια η νοmicroιmicroότητα της microακεδονικής εκκλησίας δεν σχετιζόταν microε τον αριθmicroό των συmicromicroετεχόντων Σε καιρό πολέmicroου δηλαδή εξαιρετικά συχνά για τα δεδοmicroένα της αρχαιότητας τον ρόλο της εκκλησίας έπαιζε η συνέλευση των Μακεδό-νων στρατιωτών που βρίσκονταν microαζί microε τον βασιλιά στη δεδοmicroένη χρονική στιγmicroή Η εκλογή του βασιλιά συνίστατο κατά κανόνα στην απλή αποδοχή της εθιmicroικής δυναστι-

Οι πτολεmicroαϊκές βλέψεις στο Αιγαίο αποτέλεσαν microόνιmicroο κίν-

κής διαδοχής ή του αποτελέσmicroατος ενός ήδη αποκρυσταλλωmicroένου συσχετισmicroού δυνά-microεων της microακεδονικής αριστοκρατίας παρά σε microια πραγmicroατική πολιτική διεργασία Οι βασιλείς ήταν microε τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε θέση να επιβάλουν microια θανατική ποινή παρακάmicroπτοντας το θεσmicroικό δικαίωmicroα της εκκλησίας Όmicroως παρά τη σχετική έλλειψη ισχύος δεν πρέπει να παραβλέπουmicroε την ισχυρή ιδεολογική σηmicroασία της εκκλησίας ως θεσmicroικής έκφρασης της βούλησης του microακεδονικού έθνους Το κράτος ήταν ο βασι-λιάς και οι Μακεδόνες όποιος βασιλιάς παρέβλεπε τη διφυή αυτή κρατική υπόσταση διακινδύνευε τον θρόνο του Όπως η Ήπειρος και η Θεσσαλία η Μακεδονία ήταν ένα συγκεντρωτικό εθνικό κράτος microε την έννοια ότι δεν διέθετε microόνιmicroο αντιπροσωπευτικό συνέδριο των επιmicroέρους συ-στατικών microερών της (σε αντίθεση όπως θα δούmicroε microε τα Κοινά της νότιας Ελλάδας όπως η Αιτωλία ή η Αχαΐα) Αυτό δεν σηmicroαίνει ότι δεν υπήρχαν κρατικές δοmicroές εκτός από την κεντρική διοίκηση δηλαδή τον βασιλιά και τον διοικητικό microηχανισmicroό του και το σύνολο του έθνους δηλαδή τη συνέλευση των Μακεδόνων Μετά από microία διαδι-κασία που φαίνεται πως αρχίζει ή ενισχύεται σηmicroαντικά από τον Φίλιππο Βrsquo και έχει ολοκληρωθεί επί των δύο τελευταίων Αντιγονιδών το κυρίως microακεδονικό βασίλειο (microε την εξαίρεση των βασιλικών γαιών) υποδιαιρείται σε οργανισmicroούς τοπικής αυτοδιοίκη-σης Οι οργανισmicroοί αυτοί είναι συνήθως πόλεις αλλά σε περιοχές όπου το φαινόmicroενο της πόλης δεν είχε γνωρίσει microεγάλη διάδοση microπορούν να είναι άλλου τύπου microορφώ-microατα Έτσι στην Άνω Μακεδονία (τη σηmicroερινή Δυτική Μακεδονία) συνήθης microορφή ενός τέτοιου οργανισmicroού είναι η εκτεταmicroένη περιοχή laquoεθνικούraquo χαρακτήρα ανάmicroνηση των πραγmicroατικών εθνικών κρατών της περιοχής πριν από την κατάκτησή της από τον Φίλιππο Βrsquo ενώ στην ενδοχώρα της τότε ανατολικής Μακεδονίας συνήθης microορφή ήταν οι συmicroπολιτείες πολλών οικισmicroών microε έναν από αυτούς στον ρόλο του αστικού κέντρουΌποια και αν ήταν η microορφή αυτών των οργανισmicroών τοπικής αυτοδιοίκησης όλοι χαρα-κτηρίζονταν από microια διφυή υπόσταση Από τη microια πλευρά διέθεταν όλον τον θεσmicroικό εξοπλισmicroό microιας ανεξάρτητης πόλης τουλάχιστον στην εποχή των Αντιγονιδών microια διε-θνώς αναγνωρισmicroένη ταυτότητα ενιαύσιους εκλεγmicroένους άρχοντες έναν τοπικό ιερέα ως επώνυmicroο άρχοντα βουλή Εκκλησία του Δήmicroου τοπικούς νόmicroους και δικαστήρια ίδιους πόρους κοκ Από την άλλη πλευρά επειδή ακριβώς οι πόλεις (και οι συναφείς

οργανισmicroοί) ήταν συστατικά microέρη του microακεδονικού κράτους δεν είχαν αυτονοmicroία σε πολλά σηmicroαντικά ζητήmicroατα που ανήκαν στην αρmicroοδιότητα της κεντρικής διοίκησης ενώ οι ανώτατοι άρχοντές τους ήταν υπόλογοι όχι microόνο στους πολίτες του συγκεκριmicroένου οργανισmicroού αλλά και στον βασιλιά Ανάmicroεσα στις κατά τόπους πόλεις και τον βασιλιά υπήρχε άλλο ένα επίπεδο διοίκησης οι microερίδες τα τέσσερα γεωγραφικά διαmicroερίσmicroατα στα οποία διαιρούνταν το ελληνιστι-κό βασίλειο της Μακεδονίας Η πρώτη microερίδα σχεδόν συmicroπίπτει microε τους σηmicroερινούς νοmicroούς Δράmicroας και Σερρών (microόνον επί Περσέα φαίνεται πως εντάχτηκε οργανικά στη Μακεδονία η πεδιάδα των Φιλίππων) η δεύτερη ήταν η περιοχή ανάmicroεσα στον Αξιό και την πρώτη microερίδα η τρίτη η περιοχή ανάmicroεσα στο Βέρmicroιο και τον Αξιό τέλος η τέταρτη microερίδα αντιστοιχεί περίπου στη σηmicroερινή δυτική Μακεδονία Γνωρίζουmicroε ελάχιστα πράγmicroατα για το θεσmicroικό πλαίσιο των microερίδων Πιθανότατα υπήρχαν ήδη την εποχή του Αλεξάνδρου (άρα ήταν microάλλον και αυτές δηmicroιούργηmicroα του Φιλίππου Βrsquo) ως διοικητικές υποδιαιρέσεις στρατολόγησης χαρακτηριστικό που διατήρησαν microέχρι την κατάλυση του βασιλείου Είναι βέβαιο ότι επί Φιλίππου Εrsquo και Περσέα είχαν το δικαίωmicroα (άρα και τους πόρους) να κόβουν νόmicroισmicroα Το γεγονός ότι το 223 ο Αντίγονος Δώσων αποστέλλει επιστολή στους κατοίκους της τρίτης microερίδας πρέπει να σηmicroαίνει πως ήδη τότε οι microερίδες είχαν κάποιας microορφής θεσmicroική οργάνωση εκτός από τον επικεφαλής τους τον στρατηγό αλλά δεν γνωρίζουmicroε λεπτοmicroέρειεςΗ laquoκυβέρνησηraquo του microακεδονικού κράτους αποτελούνταν από τον βασιλιά το συνέδριον των συmicroβούλων του και τον βασιλικό διοικητικό microηχανισmicroό Δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι ο βασιλιάς ήταν πολύ ισχυρός στη Μακεδονία Από τη στιγmicroή που ανακηρύσσεται από τη microακεδονική εκκλησία είναι ο ισόβιος ανώτατος άρχοντας του κράτους microε εξέχουσα θέση στη microακεδονική κοινωνία οικονοmicroία και πολιτική αλλά και στις θρησκευτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των Μακεδόνων Πρώτα απrsquo όλα έχει θεσmicroικό ρόλο στη διαχεί-ριση της θρησκείας Οι νεκροί βασιλείς τιmicroούνται συχνά ως θεοί σωτήρες και ευεργέτες του microακεδονικού λαού ή ως σωτήρες και κτίστες microεmicroονωmicroένων πόλεων ήδη από τα κλασικά χρόνια η λατρεία αυτή συνεχίζεται έως το τέλος του βασιλείου Οι Αντιγονί-δες σε αντίθεση microε άλλους ελληνιστικούς ηγεmicroόνες δεν φαίνεται να λαmicroβάνουν θεϊκές τιmicroές εντός της Μακεδονίας όσο ζούσαν Κάθε άνοιξη προΐστανται στους εναγισmicroούς και καθαρmicroούς του στρατού στην εορτή των Ξανδικών τελούν θυσίες πριν και microετά από

Η πεδιάδα των Φιλίππων εντά-χτηκε οργανικά στη Μακεδονία

οργανισmicroοί) ήταν συστατικά microέρη του microακεδονικού κράτους δεν είχαν αυτονοmicroία σε πολλά σηmicroαντικά ζητήmicroατα που ανήκαν στην αρmicroοδιότητα της κεντρικής διοίκησης ενώ οι ανώτατοι άρχοντές τους ήταν υπόλογοι όχι microόνο στους πολίτες του συγκεκριmicroένου οργανισmicroού αλλά και στον βασιλιά Ανάmicroεσα στις κατά τόπους πόλεις και τον βασιλιά υπήρχε άλλο ένα επίπεδο διοίκησης οι microερίδες τα τέσσερα γεωγραφικά διαmicroερίσmicroατα στα οποία διαιρούνταν το ελληνιστι-κό βασίλειο της Μακεδονίας Η πρώτη microερίδα σχεδόν συmicroπίπτει microε τους σηmicroερινούς νοmicroούς Δράmicroας και Σερρών (microόνον επί Περσέα φαίνεται πως εντάχτηκε οργανικά στη Μακεδονία η πεδιάδα των Φιλίππων) η δεύτερη ήταν η περιοχή ανάmicroεσα στον Αξιό και την πρώτη microερίδα η τρίτη η περιοχή ανάmicroεσα στο Βέρmicroιο και τον Αξιό τέλος η τέταρτη microερίδα αντιστοιχεί περίπου στη σηmicroερινή δυτική Μακεδονία Γνωρίζουmicroε ελάχιστα πράγmicroατα για το θεσmicroικό πλαίσιο των microερίδων Πιθανότατα υπήρχαν ήδη την εποχή του Αλεξάνδρου (άρα ήταν microάλλον και αυτές δηmicroιούργηmicroα του Φιλίππου Βrsquo) ως διοικητικές υποδιαιρέσεις στρατολόγησης χαρακτηριστικό που διατήρησαν microέχρι την κατάλυση του βασιλείου Είναι βέβαιο ότι επί Φιλίππου Εrsquo και Περσέα είχαν το δικαίωmicroα (άρα και τους πόρους) να κόβουν νόmicroισmicroα Το γεγονός ότι το 223 ο Αντίγονος Δώσων αποστέλλει επιστολή στους κατοίκους της τρίτης microερίδας πρέπει να σηmicroαίνει πως ήδη τότε οι microερίδες είχαν κάποιας microορφής θεσmicroική οργάνωση εκτός από τον επικεφαλής τους τον στρατηγό αλλά δεν γνωρίζουmicroε λεπτοmicroέρειεςΗ laquoκυβέρνησηraquo του microακεδονικού κράτους αποτελούνταν από τον βασιλιά το συνέδριον των συmicroβούλων του και τον βασιλικό διοικητικό microηχανισmicroό Δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι ο βασιλιάς ήταν πολύ ισχυρός στη Μακεδονία Από τη στιγmicroή που ανακηρύσσεται από τη microακεδονική εκκλησία είναι ο ισόβιος ανώτατος άρχοντας του κράτους microε εξέχουσα θέση στη microακεδονική κοινωνία οικονοmicroία και πολιτική αλλά και στις θρησκευτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των Μακεδόνων Πρώτα απrsquo όλα έχει θεσmicroικό ρόλο στη διαχεί-ριση της θρησκείας Οι νεκροί βασιλείς τιmicroούνται συχνά ως θεοί σωτήρες και ευεργέτες του microακεδονικού λαού ή ως σωτήρες και κτίστες microεmicroονωmicroένων πόλεων ήδη από τα κλασικά χρόνια η λατρεία αυτή συνεχίζεται έως το τέλος του βασιλείου Οι Αντιγονί-δες σε αντίθεση microε άλλους ελληνιστικούς ηγεmicroόνες δεν φαίνεται να λαmicroβάνουν θεϊκές τιmicroές εντός της Μακεδονίας όσο ζούσαν Κάθε άνοιξη προΐστανται στους εναγισmicroούς και καθαρmicroούς του στρατού στην εορτή των Ξανδικών τελούν θυσίες πριν και microετά από

Η πεδιάδα των Φιλίππων εντά-χτηκε οργανικά στη Μακεδονία

microάχες microεριmicroνούν για τη λειτουργία των microακεδονικών ιερών και microεσολαβούν στις συχνές αντιδικίες τους microε τις πόλειςΗ κύρια πηγή δύναmicroης και πλούτου για τον Μακεδόνα βασιλιά είναι ο στρατός Ο βασι-λιάς είναι ο αρχιστράτηγος του microακεδονικού στρατού του οποίου ηγείται κατά κανόνα προσωπικά στη microάχη Έχει τον τελικό λόγο σε θέmicroατα στρατολόγησης κινητοποίησης των στρατευmicroάτων στρατηγικής προαγωγής των αξιωmicroατικών πειθαρχίας και διανο-microής των λαφύρων Η σηmicroασία της στράτευσης στη microακεδονική κοινωνία άρα και της απόλυτης βασιλικής εξουσίας στα στρατιωτικά θέmicroατα δεν microπορεί να υπερτονιστεί Ο microακεδονικός στρατός παρέmicroεινε σε microεγάλο βαθmicroό ένας εθνικός στρατός παρά την εκτε-ταmicroένη προσφυγή σε συmicromicroαχικές και microισθοφορικές δυνάmicroεις για τις ανάγκες συγκεκρι-microένων εκστρατειών Η συmicromicroετοχή στο στράτευmicroα λοιπόν αποτελούσε microεν βάρος για τις τοπικές κοινωνίες αλλά συνιστούσε ταυτόχρονα microεγάλη ατοmicroική ευκαιρία πλουτισmicroού και κοινωνικής ανόδου και ισχυρό ενοποιητικό παράγοντα του έθνουςΟ βασιλιάς διαθέτει τεράστιους οικονοmicroικούς πόρους καθώς διαχειρίζεται κατά το δο-κούν το σύνολο των κρατικών εσόδων Ο συγκεντρωmicroένος αυτός πλούτος δεν είναι καθόλου ασήmicroαντος αποθέmicroατα χρυσού και άλλων microετάλλων microονοπώλιο στην εmicroπο-ρεύσιmicroη ξυλεία εκτεταmicroένα εδάφη αρόσιmicroα ή για άλλες χρήσεις έσοδα από φόρους στη γαιοκτησία τέλη εισαγωγής και εξαγωγής αγαθών πρόστιmicroα διαφόρων ειδών και κυρίως λάφυρα και γη από πολεmicroικές επιχειρήσεις Ως ισόβιος άρχοντας είναι ανυ-πεύθυνος δεν υποχρεώνεται δηλαδή να αποδίδει λογαριασmicroό για την οικονοmicroική του διαχείρισηΣτο επίπεδο των πολιτικών αποφάσεων ο βασιλιάς διαθέτει επίσης microεγάλη ευχέρεια κινήσεων Διατηρεί το δικαίωmicroα τελικής απόφασης σε όλα τα σηmicroαντικά ζητήmicroατα από την κήρυξη πολέmicroου και τη δευτεροβάθmicroια απονοmicroή δικαιοσύνης microέχρι τη διαχείριση των κρατικών πόρων και τον ορισmicroό των υψηλόβαθmicroων αξιωmicroατούχων του στρατού και της διοίκησης Φυσικά δεν αποφασίζει microόνος του Καθοριστικής σηmicroασίας συmicroβουλευ-τικό όργανο το οποίο επιφορτίζεται και microε την καθηmicroερινή διαχείριση του βασιλείου αποτελεί το βασιλικό συνέδριον Τα microέλη του οργάνου αυτού ήταν οι σηmicroαντικότεροι φίλοι του βασιλιά (όρος που είχε ιδιαίτερο πολιτικό βάρος στην Ελληνιστική περίοδο) Με αυτούς ο κάθε ηγεmicroόνας microοιραζόταν την καθηmicroερινότητά του στην ειρήνη και στον πόλεmicroο microετά από εισήγησή τους έπαιρνε όλες τις σηmicroαντικές αποφάσεις και σε αυτούς

Επί της βασιλείας Φιλίππου Εrsquo και Περσέα οι Μακεδόνες απέ-

ανέθετε τις σηmicroαντικότερες και δυσκολότερες πολιτικές διπλωmicroατικές και στρατιωτικές αποστολές Δεν φαίνεται να υπήρχε δεσmicroευτικός θεσmicroικός κανόνας για το ποιος είχε δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στο όργανο αυτό Μόνο στη διευρυmicroένη microορφή του συνεδρίου που microάλλον microαρτυρείται microόνο στη διάρκεια της εκκλησίας των Μακεδόνων συναντούmicroε κατηγορίες ανθρώπων που συmicromicroετέχουν ex officio αντιπρόσωποι των πόλεων υψη-λόβαθmicroοι αξιωmicroατούχοι του στρατού και οι πρώτοι των Μακεδόνων η microακεδονική αρι-στοκρατία Κατά τα άλλα η επιλογή των microελών του συνεδρίου δηλαδή των ισχυρών ανδρών του βασιλείου φαίνεται πως ανήκε στη διακριτική ευχέρεια του βασιλιά εξ ου και συναντάmicroε πολύ συχνά ακόmicroη και ξένους συνεργάτες και συmicroβούλουςΣχηmicroατίσαmicroε ως τώρα microια εικόνα των βασιλικών εξουσιών που ίσως δικαιολογεί τον χα-ρακτηρισmicroό της Μακεδονίας ως απολυταρχικού κράτους Δεν πρέπει όmicroως να παραβλέ-πουmicroε microια σειρά περιορισmicroών στη βασιλική εξουσία περιορισmicroών θεσmicroικών και κυρίως πολιτικών Στην πραγmicroατικότητα το microακεδονικό πολιτικό οικονοmicroικό και διοικητικό σύστηmicroα της Ελληνιστικής περιόδου χαρακτηριζόταν ταυτόχρονα από microια ισχυρότατη microοναρχική τάση και από microια αναγκαία microεταβίβαση πλούτου αποφάσεων και πολιτικής εξουσίας σε ευρύτερες οmicroάδες και δοmicroέςΑναφέραmicroε προηγουmicroένως ότι ο βασιλιάς ήταν ο αποκλειστικός διαχειριστής της κρατι-κής περιουσίας τουλάχιστον microέχρι τον Φίλιππο Εrsquo οπότε οι microερίδες απέκτησαν κάποια οικονοmicroική αυτονοmicroία Αλλά το γεγονός ότι δεν είχε τη νοmicroική υποχρέωση να δικαιο-λογεί τη διαχείριση των κρατικών πόρων δεν εmicroπόδισε για παράδειγmicroα τον Αντίγονο Δώσωνα να απευθυνθεί στη microακεδονική εκκλησία στη διαθήκη του microε microια έκθεση των πεπραγmicroένων της διοίκησής του Παρά την ελευθερία κινήσεων ο βασιλιάς είναι ιδεο-λογικά υποχρεωmicroένος να πράττει microε γνώmicroονα το συmicroφέρον των Μακεδόνων Η δαπάνη microεγάλων ποσών και πόρων για τον οπλισmicroό του στρατού την ανταmicroοιβή των πολιτικών του φίλων τα συmicroπόσια και τις διασκεδάσεις της αυλής τις θρησκευτικές πανηγύρεις του συνόλου των Μακεδόνων ήταν καθήκοντα που απέρρεαν από τον θεσmicroικό του ρό-λο Ας θυmicroηθούmicroε πάλι την ndashασφαλώς υπερβολικήndash δήλωση του Αλεξάνδρου στην Ώπι laquoΔεν έχω τίποτε δικό microου στην κατοχή microου ούτε microπορεί κανείς να υποδείξει δικούς microου θησαυρούς πέρα από ότι βρίσκεται στη φύλαξή microου για λογαριασmicroό σαςraquo Ακόmicroη και η ελευθερία αποφάσεων σε στρατιωτικά θέmicroατα που ήταν πάντοτε πολύ microεγάλη στην αρχαιότητα ανεξαρτήτως πολιτικού συστήmicroατος υπόκειτο σε περιορι-

Οι Μακεδόνες βασιλείς των Ελληνιστικών χρόνων microεριmicroνού-

σmicroούς Επί Αντιγόνου Δώσωνα το αργότερο οι χαmicroηλόβαθmicroοι αξιωmicroατικοί ορίζονταν από τις τοπικές αρχές οι microεσαίοι στο επίπεδο της microερίδας και microόνον οι υψηλόβαθmicroοι αξιωmicroατικοί από την κεντρική διοίκηση Ο Φίλιππος Εrsquo προέβη (περί το 200) σε microια αναλυτικότατη κωδικοποίηση της στρατιωτικής νοmicroοθεσίας Στα σπαράγmicroατα που έχουν σωθεί σε επιγραφές συναντούmicroε πολύ συγκεκριmicroένους κανόνες για τον διαmicroοιρασmicroό των λαφύρων καταγραφή των νόmicroιmicroων προστίmicroων και άλλων τιmicroωριών για στρατιωτικά πα-ραπτώmicroατα και κυρίως αναλυτικούς κανόνες στρατολόγησης Οι τελευταίοι εκφράζουν τη microέριmicroνα να microην στρατολογείται πλην εξαιρέσεων πάνω από ένας ενήλικας σε κάθε οικογένεια η microέριmicroνα να παραmicroένει εκτός του στρατεύmicroατος τουλάχιστον σε έναν ενή-λικα για να φροντίζει τις οικογενειακές υποθέσεις και προβλέπουν βαριά πρόστιmicroα στις τοπικές αρχές αν παραβούν τους κανόνες αυτούς Την ίδια microέριmicroνα να microην διαταραχτεί η οικονοmicroική και κοινωνική ζωή των πόλεων από τη στράτευση συναντούmicroε και σε έναν άλλον κανόνα (που απαντά επίσης επί Φιλίππου Εrsquo) να αφήνεται κάθε χρόνο microία από τις τέσσερις microερίδες ολοκληρωτικά εκτός στρατολόγησης εκτός εάν η χώρα έπρεπε να αντιmicroετωπίσει microια εξαιρετικά σοβαρή απειλή Αντίστοιχα σύνθετη ήταν η κατάσταση στην πολιτική ζωή Είδαmicroε πως η τελική απόφα-ση ανήκε για όλα τα θέmicroατα στον βασιλιά και πως η επιλογή των βασικών συmicroβούλων και αξιωmicroατούχων του δεν γινόταν βάσει γραφειοκρατικών ή αριστοκρατικών κανόνων αλλά microε την προσωπική απόφασή του Η ελευθερία αυτή ήταν όmicroως σχετική Για να τηρήσει τις τοπικές ισορροπίες ο ηγεmicroόνας ήταν ασφαλώς υποχρεωmicroένος να αξιοποιεί σε σηmicroαντικές θέσεις τους εκπροσώπους των ισχυρότερων οικογενειών του βασιλείου Ήταν επίσης υποχρεωmicroένος να ανταmicroείβει διαρκώς παλαιούς και κυρίως νέους φίλους και συmicroβούλους του microε πλούσιες δωρεές ούτως ώστε να διατηρεί την εύνοιά τους και να αποφεύγει τη συσπείρωση πολιτικών οmicroάδων που δεν όφειλαν στον ίδιο τον πλούτο και την ισχύ τους Το γεγονός ότι οι ισχυροί άνδρες του βασιλείου ήταν σύmicroβουλοι και πάρεδροι του βασιλιά αλλά ταυτόχρονα και η ανώτατη εκτελεστική εξουσία εξηγεί και την ισχύ τους κι ας microην είχε η ισχύς αυτή απόλυτη θεσmicroική κατοχύρωση Δεν είναι τυχαίο ότι επί Φιλίππου Εrsquo και Περσέα οπότε διαθέτουmicroε κάπως περισσότερα στοιχεία ο βασιλιάς εmicroφανίζεται πάντοτε να συmicroβουλεύεται το συνέδριο πριν πάρει οποιαδήποτε σηmicroαντική απόφαση Αντίστοιχα διττή ήταν η εξέλιξη της σχέσης του βασιλικού θεσmicroού και των πόλεων της

Η διαχείριση των κρατικών πόρων από τον βασιλιά είχε σαν

κεντρικής και της τοπικής διοίκησης Για να παρακάmicroψουν τον ανταγωνισmicroό της ισχυρής microακεδονικής αριστοκρατίας οι βασιλείς επιδιώκουν ήδη από την εποχή του Φιλίππου Βrsquo την ταυτόχρονη ενίσχυση του θρόνου και των αυτόνοmicroων αλλά όχι ανεξάρτητων τοπικών δοmicroών εξουσίας Ο βασιλικός θεσmicroός ενισχύεται microε την αυξανόmicroενη απεξάρτη-ση από την παραδοσιακή αριστοκρατία και την ολοκλήρωση ενός συστήmicroατος πολιτικής ανέλιξης και ανταmicroοιβής που είχε αποκλειστικό κέντρο αναφοράς την προσωπική σχέση microε τον βασιλιά Οι τοπικές δοmicroές εξουσίας ενισχύονται ιδίως επί Φιλίππου Εrsquo και Περ-σέα microε τη συστηmicroατική ολοκλήρωση του αυτόνοmicroου θεσmicroικού πλαισίου τους αλλά και microε την προϊούσα οmicroοσπονδιοποίηση του κράτους microε τη διάθεση δηλαδή πόρων και τη θεσmicroική οργάνωση των microερίδων Η εξέλιξη αυτή δεν οφείλεται φυσικά σε δηmicroοκρατική πρόθεση των βασιλέων Οι πόλεις microπορεί να εξέλεγαν τους άρχοντές τους ίσως ακόmicroη και τον ανώτατο άρχοντα τον επιστάτη (ο οποίος επί Φιλίππου Εrsquo αντικαταστάθηκε από δύο πολιτάρχες) αλλά δεν έχουmicroε κανέναν λόγο να υποθέσουmicroε ότι η βασιλική διοί-κηση παρέmicroενε αmicroέτοχη στην εκλογή Οι πόλεις ήταν υπεύθυνες για την παιδεία και τη στρατιωτική εκπαίδευση των πολιτών και εξέδιδαν σχετικούς νόmicroους αλλά ο βασιλιάς microεριmicroνούσε για την οmicroοιοmicroορφία της κατά τόπους νοmicroοθεσίας την οποία και microπορούσε να συmicroπληρώσει Η πραγmicroατική εξουσία βρισκόταν στη βασιλική αυλή αλλά οι τοπικές δοmicroές εξουσίας αποτελούσαν τη δεξαmicroενή από την οποία ο βασιλικός διοικητικός microη-χανισmicroός microπορούσε νrsquo αντλήσει ανθρώπους έmicroπειρους στον πόλεmicroο τη διοίκηση την πολιτική και τη διπλωmicroατία Σε σύγκριση microε τα άλλα ελληνιστικά βασίλεια το ιδιάζον χαρακτηριστικό της Μακεδο-νίας ήταν ακριβώς η θεσmicroική παρουσία των Μακεδόνων σε όλα τα επίπεδα Στα άλλα βασίλεια τα στεγανά ανάmicroεσα στον βασιλιά και τον διοικητικό microηχανισmicroό του από τη microια πλευρά τις παλαιές και νέες πόλεις τα microεγάλα ιερά της Ανατολής τους γηγενείς πληθυσmicroούς από την άλλη δεν διαλύθηκαν ποτέ και δεν επιτεύχθηκε αποτελεσmicroατι-κή ενσωmicroάτωση όλων αυτών των δοmicroών σε έναν ενιαίο οργανισmicroό Η Μακεδονία των Αντιγονιδών αντίθετα παρέmicroεινε ένα κατά βάση εθνικό κράτος που παρά την πολι-τική κυριαρχία των αριστοκρατικών οικογενειών και την ισχυρή σχεδόν ανεξέλεγκτη θεσmicroικά microοναρχία microπόρεσε να διατηρήσει σε ορισmicroένες περιπτώσεις και σε άλλες να αναπτύξει οργανωmicroένους και λειτουργικούς δεσmicroούς ανάmicroεσα στις τοπικές κοινωνίες και τη βασιλική αυλή

Η συσσώρευση χρυσού και microετάλλων στη Μακεδονία των

Κατά την περίοδο της βασι-λείας του Περσέα ενισχύθηκαν

Η microακεδονική κοινωνίαΟ πλούτος που ξαφνικά εισέρευσε microετά την εκστρατεία του Αλέξανδρου σε συνδυα-σmicroό microε τις εκτεταmicroένες βασιλικές δωρεές σε microεmicroονωmicroένους συνεργάτες ασφαλώς θα ενίσχυσαν το φαινόmicroενο της συγκέντρωσης της γης και του πλούτου Λίγες ηγετικές οικογένειες σε κάθε πόλη κυριαρχούσαν στην τοπική πολιτική ζωή και ορισmicroένες από αυτές ασφαλώς κατέληγαν να παίζουν σηmicroαντικό ρόλο και στην αυλή Χαρακτηριστικό ίσως είναι το παράδειγmicroα των Αρπάλων της Βέροιας Μπορούmicroε να παρακολουθήσουmicroε microέλη της οικογένειας από τα microέσα του τρίτου έως το τέλος του δεύτερου αιώνα σε όλα τα πεδία προσπορισmicroού ισχύος την τοπική πολιτική τον στρατό την αυλή Ανάmicroεσά τους συναντούmicroε έναν επιστάτη της πόλης το 248 έναν αξιωmicroατικό του microακεδονικού στρατού το 223 και τον ιεροmicroνήmicroονα του Περσέα στους Δελφούς το 178 ο οποίος πρέ-σβευσε στη Ρώmicroη το 172 Είναι ενδιαφέρον ότι η οικογένεια παραmicroένει ισχυρή ακόmicroη και microετά τη ρωmicroαϊκή κατάκτηση στο τιmicroητικό ψήφισmicroα για έναν microακρινό απόγονο του επιστάτη του 248 γίνεται microε υπερηφάνεια αναφορά στη δόξα των προγόνων του Δεν γνωρίζουmicroε αν οι ελεύθεροι πολίτες είχαν πολιτικά δικαιώmicroατα Στον γυmicroνασιαρχικό νόmicroο της Βέροιας ανάmicroεσα στις κατηγορίες ανθρώπων στους οποίους απαγορεύεται η είσοδος στο γυmicroνάσιο άρα θεωρούνται υποδεέστεροι κοινωνικά συναντούmicroε τους απε-λεύθερους και laquoόσους εξασκούν επάγγελmicroα στην αγοράraquo δηλαδή τους microικρέmicroπορους microεταφορείς κοκ Στον εφηβαρχικό νόmicroο της Αmicroφίπολης ορίζεται πως στον σηmicroαντικό θεσmicroό της εφηβείας δεν επιτρεπόταν να συmicromicroετέχουν microέλη οικογενειών microε περιουσία microικρότερη των 3000 δραχmicroών τίmicroηmicroα σχετικά υψηλό για τα δεδοmicroένα της αρχαιότητας Η κατοχή περιουσίας έπαιζε οπωσδήποτε ρόλο και στη στράτευση Σύmicroφωνα microε τον προαναφερθέντα στρατιωτικό κανονισmicroό της εποχής του Φιλίππου Εrsquo στο επίλεκτο πεζικό σώmicroα των πελταστών δικαίωmicroα ένταξης είχαν οι πλουσιότεροι πολίτες ενώ για την ένταξη στους υπασπιστές την προσωπική φρουρά του βασιλιά εκτός από τις σωmicroατικές ικανότητες λαmicroβάνεται επίσης υπόψη ο κινητός και ακίνητος πλούτος Δουλεία ασφαλώς υπήρχε αν και microάλλον σε microικρότερη έκταση απrsquo ότι σε άλλες ελλη-νικές περιοχές αλλά λείπουν τα στοιχεία για να microιλήσουmicroε microε λεπτοmicroέρειες Κρίνοντας από microια πράξη απελευθέρωσης που σώζεται σε microια επιγραφή της Βέροιας οι δούλοι είχαν το δικαίωmicroα να έχουν προσωπική περιουσία αλλά συχνά και την υποχρέωση να

Ο πλούτος που εισήλθε στη Μακεδονία microετά τις εκστρατείες

παραmicroένουν κοντά στον πρώην κύριό τους και microετά την απελευθέρωσή τους Η οικο-γένεια ήταν ο πυρήνας της κοινωνικής ζωής η ιδιοκτησία ήταν microάλλον συλλογική της οικογένειας παρά των ατόmicroων και είδαmicroε ήδη ότι ήταν η τελική microονάδα στρατολόγη-σης Η θέση των γυναικών όπως και σε άλλες περιοχές του βόρειου ελληνισmicroού ήταν microάλλον καλύτερη από αυτήν των γυναικών της κλασικής Αθήνας Η συχνή απουσία των ανδρών στον πόλεmicroο άφηνε στις γυναίκες ευρύ πεδίο δράσης και είχαν το δικαίωmicroα να προβαίνουν σε πράξεις ιδιωτικού δικαίου (αγοραπωλησίες απελευθερώσεις δούλων) χωρίς την παρουσία άνδρα κηδεmicroόνα σε αντίθεση microε το αθηναϊκό δίκαιοΤο απότοmicroο άνοιγmicroα των microακεδονικών οριζόντων microε την εκστρατεία στην Ασία δεν φαί-νεται να άφησε βαθιά ίχνη στη Μακεδονία Ο πλούτος τα τεχνουργήmicroατα και οι ιδέες της Ανατολής άσκησαν ίσως την επίδρασή τους στους παλαίmicroαχους που επέστρεψαν στη microακεδονική γη αλλά όχι και στις επόmicroενες γενιές Η ίδρυση της Ουρανούπολης από τον Αλέξαρχο αδελφό του Κασσάνδρου microε την κυριαρχία της λατρείας του Ήλιου αποτελεί βραχύβιο πείραmicroα ενός εκκεντρικού λογίου παρά δείγmicroα του ελληνιστικού κοσmicroοπολιτισmicroού Ανατολικές λατρείες πχ της Ίσιδας ή της Αταργάτης γνωρίζουν και εδώ διάδοση αλλά τουλάχιστον microέχρι την κατάλυση του βασιλείου η εξέλιξη των θρησκευτικών πεποιθήσεων των Μακεδόνων διαδραmicroατίζεται κυρίως εντός του πατροπαράδοτου θρησκευτικού πλαισίου Οι παλαιές δηmicroόσιες λατρείες του δωδεκαθέ-ου διατηρούνται στο Δίον το θρησκευτικό κέντρο των Μακεδόνων επικεντρώνεται η λατρεία του Ολύmicroπιου Δία η λατρεία του Ασκληπιού αποκτά επίσηmicroο χαρακτήρα στις πόλεις επώνυmicroος άρχοντας των οποίων είναι ο ιερέας του ο Ηρακλής πατρώος θεός της βασιλικής δυναστείας και προστάτης του κυνηγιού της σηmicroαντικής αυτής βασιλι-κής και αριστοκρατικής δραστηριότητας διατηρεί τον κεντρικό του ρόλο στα ανώτερα στρώmicroατα της κοινωνίας Κεντρικό ρόλο στη θρησκεία εξακολουθεί να έχει το ζεύγος των αγροτικών κτηνοτροφικών και κουροτρόφων θεοτήτων που φαίνεται να χαρακτηρί-ζουν τη microακεδονική θρησκεία από τις πρωιmicroότερες περιόδους microέχρι τα ύστερα ρωmicroαϊκά χρόνια Τα ονόmicroατα και οι επικλήσεις των θεών αυτών δεν έχουν τόση σηmicroασία συχνά απαντούν microόνο σε πολύ microεταγενέστερες εποχές παρότι εκφράζουν την πιο παραδοσια-κή λαϊκή θρησκευτικότητα Η θηλυκή θεά Δήmicroητρα Άρτεmicroη ή πολύ αργότερα Μήτηρ Θεών είναι προστάτιδα της αγροτικής παραγωγής αλλά και κυρίαρχη των ζώων και της άγριας φύσης ενώ στην παρθενική της υπόσταση ως Κόρη ή Περσεφόνη ή Άρτεmicroη

Το Ανώτερο τmicroήmicroα της στή-λης microε τον εφηβαρχικό νόmicroο

είναι προστάτιδα των κοριτσιών και της microετάβασής τους στον έγγαmicroο βίο Η ανδρική θεότητα συνήθως ο Διόνυσος προΐσταται και αυτός στη microετάβαση των εφήβων από την άγρια φύση στην πολιτισmicroένη ζωή του πολίτηοπλίτη Όmicroως ο Διόνυσος και η Περ-σεφόνη σχετίζονται και microε τις microυστηριακές λατρείες που ανθούν και στη Μακεδονία στα ύστερα κλασικά και στα ελληνιστικά χρόνια και δίνουν στους microύστες τους την ελπίδα της προσωπικής σωτηρίας και microιας ευτυχισmicroένης microετά θάνατον ζωήςΟι Αντιγονίδες διατηρούσαν προσωπικές επαφές microε φιλοσόφους και καλλιτέχνες τους οποίους και καλούσαν στην αυλή τους ndashαυτό επέβαλαν εξάλλου οι ανάγκες της δηmicroό-σιας εικόνας οποιουδήποτε ελληνιστικού ηγεmicroόναndash όmicroως νέες ιδέες ή συγκεκριmicroένα φιλοσοφικά ρεύmicroατα δεν φαίνεται να άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στην πολιτική ακόmicroη και των βασιλέων που τους καλούσαν πολλώ δε microάλλον στη microακεδονική κοινωνία Η Πέλλα ασφαλώς δεν ήταν το αυλικό κέντρο υψηλής τέχνης και επιστήmicroης που έγιναν η Αλεξάνδρεια ή αργότερα το Πέργαmicroον Είναι ίσως χαρακτηριστικό της προσγειωmicroένης νοοτροπίας που επικρατούσε στην αυλή των Αντιγονιδών ότι αν έπρεπε να επιλέξουmicroε ένα λόγιο αυλικό επίτευγmicroα αυτό δεν θα ήταν microια ποιητική δηmicroιουργία ή microια επιστηmicroο-νική ανακάλυψη αλλά το ιστορικό έργο του Ιερώνυmicroου του Καρδιανού που στηριζόταν σε προσωπική γνώση των γεγονότων και επίσηmicroα έγγραφα που αφορούσαν τα έργα και τις ηmicroέρες των Διαδόχων και ήταν microάλλον ακριβοδίκαιο για τα ελληνιστικά δεδοmicroένα Ο λεπτοmicroερέστατος γυmicroνασιαρχικός νόmicroος της Βέροιας λίγο πριν από τη ρωmicroαϊκή κατά-κτηση προβλέπει microια microακρά σειρά γυmicroναστικών και στρατιωτικών ασκήσεων αλλά δεν κάνει την παραmicroικρή νύξη στη διδασκαλία άλλων microαθηmicroάτων η γραφή η ανάγνωση και η microάθηση όπως την εννοούmicroε σήmicroερα φαίνεται πως ήταν microέληmicroα της οικογένειας και διδάσκονταν στο σπίτι ή από ιδιώτες Η τεχνική των τοπικών καλλιτεχνών και τεχνιτών στη γλυπτική τη microικροτεχνία την αγγειοπλαστική την αρχιτεκτονική παρέmicroεινε στη Μακεδονία σε υψηλά επίπεδα αλλά ασφαλώς η Μακεδονία δεν ήταν το καλλιτεχνικό ή βιοτεχνικό κέντρο του ελληνιστικού κόσmicroου Η microακεδονική κοινωνία διατήρησε microέχρι την κατάλυση του βασιλείου έντονα αρχαϊκά στοιχεία Επίκεντρο της ζωής παρέmicroενε ο πόλεmicroος ndashπηγή κινδύνων αλλά και πλούτου κακουχιών αλλά και ηρωικών αρετώνndash η γεωργία η κτηνοτροφία και το κυνήγι οι τοπι-κοί πολιτικοί θεσmicroοί Ο νεκρός του πρώιmicroου ελληνιστικού τάφου του Αγίου Αθανασίου είναι ίσως χαρακτηριστικός η εικόνα που προτίmicroησε να τον συνοδεύει στην πρόσοψη

του νεκρικού microνηmicroείου του είναι αυτή ενός συmicroποσίου όπου επιδεικνύεται ο πλούτος του η υψηλή κοινωνική του θέση τα καλά του ασηmicroικά και οι φίλοι συmicroπολεmicroιστές microε τους οποίους microοιράζεται το κρασί οι microελαγχολικοί νεαροί φρουροί του τάφου που απεικονίζονται κάτω από τη ζωφόρο υπενθυmicroίζουν αντιστικτικά την ηρωική microελαγχολία που ανάγεται στον Όmicroηρο Ως ένα βαθmicroό όλα αυτά δεν είναι αρχαΐζων κλασικισmicroός αλλά αντανάκλαση ζωντανών θεσmicroών και στάσης ζωής

Οι πόλεις πολιτικοί θεσmicroοί πολιτικές πραγmicroατικότητες και οι σχέσεις microε τους βασιλείςΔεν θα είχε νόηmicroα να περιγράψουmicroε τις περιπέτειες και την πολιτειακή οργάνωση κάθε microεmicroονωmicroένης πόλης της ελληνιστικής Ελλάδας όχι microόνο γιατί προοδευτικά οι πόλεις που δεν ανήκαν σε Κοινά γίνονταν όλο και λιγότερες αλλά και γιατί για τις λιγότερο ισχυρές από αυτές συνήθως διαθέτουmicroε ελάχιστα στοιχεία πέρα από τη microνεία της επικυριαρχίας του ενός ή του άλλου ελληνιστικού ηγεmicroόνα Θα περιοριστούmicroε λοιπόν σε ορισmicroένα γενικά σχόλια για την εξέλιξη των πόλεων στην Ελληνιστική περίοδο στις σχέσεις τους microε τους βασιλείς και σε microια σύντοmicroη αναφορά στις ισχυρότερες πόλεις της περιόδου την Αθήνα τη Σπάρτη και τη ΡόδοΠρώτα απrsquo όλα δυο λόγια για το θεσmicroικό πλαίσιο Μια παγιωmicroένη αντίληψη θέλει την Ελληνιστική περίοδο ως το χρονικό σηmicroείο στο οποίο η πόλη παύει να αποτελεί αυτόνοmicroο κρατικό οργανισmicroό Η αντίληψη αυτή είναι ανακριβής Όποιος και αν είναι ο βαθmicroός υποταγής της πόλης στη βασιλική βούληση (βλ σχετικά παρακάτω) η πόλη διατηρεί την τυπική τουλάχιστον αυτονοmicroία της Για την πλειονότητα των ελληνικών πόλεων η Ελληνιστική περίοδος ndashτουλάχιστον microέχρι την οριστική επικράτηση της Ρώmicroηςndash δεν αποτελεί τόσο καθοριστική τοmicroή Το σύνολο σχεδόν των πολιτικών θεσmicroών που συνηθίζουmicroε να συνδυάζουmicroε microε την αυ-τόνοmicroη κρατική υπόσταση microιας πόλης διατηρείται αναλλοίωτο Η εκκλησία του δήmicroου λειτουργεί κανονικά σε τακτικά χρονικά διαστήmicroατα και διατηρεί στις περισσότερες πόλεις το δικαίωmicroα της τελικής απόφασης για πληθώρα ζητηmicroάτων θρησκευτικά θέ-microατα εκλογή αρχόντων διαχείριση οικονοmicroικών πόρων ορισmicroός εκτάκτων εισφορών προσπορισmicroός σιτηρών άmicroυνα επάνδρωση και λειτουργία των φρουρίων της υπαί-θρου διεθνείς σχέσεις τίmicroηση εξεχόντων πολιτών ξένων και βασιλέων κοκ Συχνά

Κατάλοιπα της αρχαίας πόλης Δίον της κεντρικής Μακεδονίας

Τmicroηmicroατική άποψη του microακεδονι-κού τάφου ανάmicroεσα στα χωριά

του νεκρικού microνηmicroείου του είναι αυτή ενός συmicroποσίου όπου επιδεικνύεται ο πλούτος του η υψηλή κοινωνική του θέση τα καλά του ασηmicroικά και οι φίλοι συmicroπολεmicroιστές microε τους οποίους microοιράζεται το κρασί οι microελαγχολικοί νεαροί φρουροί του τάφου που απεικονίζονται κάτω από τη ζωφόρο υπενθυmicroίζουν αντιστικτικά την ηρωική microελαγχολία που ανάγεται στον Όmicroηρο Ως ένα βαθmicroό όλα αυτά δεν είναι αρχαΐζων κλασικισmicroός αλλά αντανάκλαση ζωντανών θεσmicroών και στάσης ζωής

Οι πόλεις πολιτικοί θεσmicroοί πολιτικές πραγmicroατικότητες και οι σχέσεις microε τους βασιλείςΔεν θα είχε νόηmicroα να περιγράψουmicroε τις περιπέτειες και την πολιτειακή οργάνωση κάθε microεmicroονωmicroένης πόλης της ελληνιστικής Ελλάδας όχι microόνο γιατί προοδευτικά οι πόλεις που δεν ανήκαν σε Κοινά γίνονταν όλο και λιγότερες αλλά και γιατί για τις λιγότερο ισχυρές από αυτές συνήθως διαθέτουmicroε ελάχιστα στοιχεία πέρα από τη microνεία της επικυριαρχίας του ενός ή του άλλου ελληνιστικού ηγεmicroόνα Θα περιοριστούmicroε λοιπόν σε ορισmicroένα γενικά σχόλια για την εξέλιξη των πόλεων στην Ελληνιστική περίοδο στις σχέσεις τους microε τους βασιλείς και σε microια σύντοmicroη αναφορά στις ισχυρότερες πόλεις της περιόδου την Αθήνα τη Σπάρτη και τη ΡόδοΠρώτα απrsquo όλα δυο λόγια για το θεσmicroικό πλαίσιο Μια παγιωmicroένη αντίληψη θέλει την Ελληνιστική περίοδο ως το χρονικό σηmicroείο στο οποίο η πόλη παύει να αποτελεί αυτόνοmicroο κρατικό οργανισmicroό Η αντίληψη αυτή είναι ανακριβής Όποιος και αν είναι ο βαθmicroός υποταγής της πόλης στη βασιλική βούληση (βλ σχετικά παρακάτω) η πόλη διατηρεί την τυπική τουλάχιστον αυτονοmicroία της Για την πλειονότητα των ελληνικών πόλεων η Ελληνιστική περίοδος ndashτουλάχιστον microέχρι την οριστική επικράτηση της Ρώmicroηςndash δεν αποτελεί τόσο καθοριστική τοmicroή Το σύνολο σχεδόν των πολιτικών θεσmicroών που συνηθίζουmicroε να συνδυάζουmicroε microε την αυ-τόνοmicroη κρατική υπόσταση microιας πόλης διατηρείται αναλλοίωτο Η εκκλησία του δήmicroου λειτουργεί κανονικά σε τακτικά χρονικά διαστήmicroατα και διατηρεί στις περισσότερες πόλεις το δικαίωmicroα της τελικής απόφασης για πληθώρα ζητηmicroάτων θρησκευτικά θέ-microατα εκλογή αρχόντων διαχείριση οικονοmicroικών πόρων ορισmicroός εκτάκτων εισφορών προσπορισmicroός σιτηρών άmicroυνα επάνδρωση και λειτουργία των φρουρίων της υπαί-θρου διεθνείς σχέσεις τίmicroηση εξεχόντων πολιτών ξένων και βασιλέων κοκ Συχνά

Κατάλοιπα της αρχαίας πόλης Δίον της κεντρικής Μακεδονίας

Τmicroηmicroατική άποψη του microακεδονι-κού τάφου ανάmicroεσα στα χωριά

η βουλή ετοιmicroάζει αποφάσεις που η εκκλησία απλώς επικυρώνει ή αποφασίζει και microόνη της για ορισmicroένα θέmicroατα αλλά δεν λείπουν περιπτώσεις όπου η εκκλησία απο-φασίζει microόνη της Οι άρχοντες έχουν σχεδόν παντού περιορισmicroένη θητεία συνήθως ετήσια ή ακόmicroη και εξάmicroηνη Επιπλέον η παλαιά βίαιη αντιπαράθεση δηmicroοκρατικών και ολιγαρχικών πολιτικών microαρτυρείται πολύ σπάνια τουλάχιστον microετά τη γενιά των Διαδόχων Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόmicroη και στην Πελοπόννησο του 3ου αιώνα τα ενδηmicroικά οικονοmicroικά και κοινωνικά προβλήmicroατα της οποίας συνοδεύονται από βιαιό-τατες ταραχές η πολιτική επιλογή δεν είναι ανάmicroεσα σε δηmicroοκρατικούς και ολιγαρ-χικούς αλλά συνήθως ανάmicroεσα σε οργανωmicroένους πολιτικούς θεσmicroούς και προσωπικές τυραννίδες ακόmicroη και ο χαρακτηρισmicroός αυτός εξάλλου συχνά υποκρύπτει τη χολή των πολιτικών αντιπάλων και όχι την κατάλυση των θεσmicroών Εξίσου χαρακτηριστικό είναι ότι περιουσιακοί περιορισmicroοί για τη συmicromicroετοχή στην εκκλησία ή τη βουλή ακόmicroη και για την κατοχή αξιωmicroάτων δεν microαρτυρούνται σχεδόν καθόλου τουλάχιστον ως την επικράτηση των Ρωmicroαίων Η δηmicroοκρατική οργάνωση της πολιτείας λοιπόν microοιάζει να είναι ο κανόνας σε βαθmicroό που η ίδια η λέξη δηmicroοκρατία χάνει σταδιακά το νόηmicroά της microέχρι που φτάνει να δηλώνει όχι ένα συγκεκριmicroένο πολιτικό πρόγραmicromicroα αλλά απλώς την ευνοmicroούmicroενη πολιτείαΤο τυπικό πλαίσιο όmicroως σπανίως δείχνει όλη την αλήθεια Δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι βαθmicroιαία ένας περιορισmicroένος κύκλος ισχυρών και πλουσίων επικρατεί όλο και περισ-σότερο στην πολιτική ζωή και την κοινωνία των πόλεων Τρία στοιχεία των πολιτικών θεσmicroών επιτρέπουν να παρακολουθήσουmicroε την εξέλιξη αυτή Το πρώτο είναι η εξασθένιση του φαινοmicroένου του πολιτικού microισθού για τη συmicromicroετοχή στην εκκλησία τα αξιώmicroατα και τα λαϊκά δικαστήρια στην περίοδο που microας απασχολεί microαρτυρείται microόνο στη Ρόδο και την Ιασό Το ίδιο ισχύει και για τα δικαστήρια Δεν έχουmicroε λόγο να υποθέσουmicroε ότι τα δικαστήρια της πόλης έπαψαν να λειτουργούν βλέπουmicroε όmicroως όλο και συχνότερα πόλεις να microην εmicroπιστεύονται τους δικαστικούς θεσmicroούς τους και να καταφεύγουν για την επίλυση σηmicroαντικών υποθέσεων είτε σε έναν υπερκείmicroενο είτε σε έναν εξωτερικό δικαστικό θεσmicroό τα οmicroοσπονδιακά δικαστήρια για τις πόλεις που ανήκαν σε Κοινά τους βασιλικούς δικαστές για τις πόλεις που ήταν άmicroεσα υποταγmicroένες σε έναν ηγεmicroόνα ή όλο και συχνότερα ειδικούς δικα-στές microετακαλούmicroενους από άλλες πόλεις Κατά την έννοια αυτή ατονεί η δικαστική

Η Ρόδος αναδείχθηκε σε microία από τις ισχυρότερες πόλεις της Ελληνι-

εξουσία του πολιτικού σώmicroατος θεmicroέλιος λίθος του κλασικού αθηναϊκού δηmicroοκρατι-κού microοντέλου Τρίτη και ίσως σηmicroαντικότερη θεσmicroική microεταβολή είναι η βαθmicroιαία microε-τατροπή των αξιωmicroάτων σε λειτουργίες Μια σειρά αξιωmicroάτων για την επάνδρωση των οποίων υπήρχαν ή θα έπρεπε να προβλέπονται κρατικοί πόροι προϋποθέτει πλέον προσωπικές δαπάνες του αξιωmicroατούχου που κατά συνέπεια δεν microπορεί παρά να είναι ένας ιδιαιτέρως εύπορος πολίτης Έτσι ο θεωρός απεσταλmicroένος της πόλης σε microια από τις όλο και περισσότερες laquoδιεθνείςraquo εορτές ο πρεσβευτής προς έναν ελληνιστικό ηγεmicroόνα ο αγωνοθέτης που επιβλέπει τη διεξαγωγή των αγώνων ο γυmicroνασίαρχος ο αγορανόmicroος ο στεφανηφόρος ο σιτώνης που θα ψάξει να βρει σιτάρι σε καλή τιmicroή και τους αναγκαίους πόρους για την αγορά του καλούνται όλο και συχνότερα να ξοδέψουν από το βαλάντιό τους για τα έξοδα ενός ταξιδιού την αγορά του λαδιού για το γυmicroνά-σιο την παροχή ζώων για τη θυσία ή τροφίmicroων για τη δηmicroόσια εορτή κοκ Δεν χρειάζεται να υποθέσουmicroε ότι οι εξελίξεις αυτές οφείλονται σε συνειδητή πολι-τική αιτία είναι η πάγια οικονοmicroική δυσπραγία των πόλεων η οποία δεν αφήνει στο κράτος περιθώρια για δαπάνες που το έθιmicroο και η ιδεολογία της πόλης επιβάλλει Για την ακρίβεια η microετατροπή των αξιωmicroάτων σε λειτουργίες συναντά την εύλογη αντίσταση των εύπορων πολιτών Τα αξιώmicroατα που προϋποθέτουν προσωπικά έξοδα έχουν όλο και microικρότερη θητεία Συχνά η πόλη αδυνατεί να βρει πολίτες πρόθυmicroους να αναλάβουν ένα τέτοιο αξίωmicroα δεν λείπουν περιπτώσεις όπου σε καταλόγους αξιω-microατούχων συναντούmicroε έναν βασιλιά έναν βασιλικό αξιωmicroατούχο ή έναν θεό γεγονός

Στα ελληνιστικά χρόνια η εκκλη-σία του δήmicroου των Αθηνών

Χαρακτηριστικός του ανοίγmicroατος της ψαλίδας ανάmicroεσα σε πλούσιους και φτωχούς και των συναφών κοινωνικών προβληmicroάτων είναι ο δεύτερος microελίαmicroβος του Κερκιδά από την Μεγαλόπολη που έζησε στο δεύτερο microισό του 3ου αιώνα Σε ασυνήθιστα οξείς τόνους ο ποιητής κατηγορεί τους πλουσίους που επιmicroένουν να συγκεντρώνουν πλούτο και να τον ξοδεύουν σε άχρηστες σπατάλες ενώ πλάι τους φτωχοί microοιράζονται σε συσσίτια το φτωχικό φαΐ τους κι αναρωτιέται αν τυφλώθηκε η Δίκη αν θόλωσε η όραση της Θέmicroιδος κι ως πότε θα γέρνει προς τη microεριά των ισχυρών η ζυγαριά του Δία κοινού πατέρα όλων που γιrsquo άλλους αποδεικνύεται πραγmicroατικός πατέρας και γιrsquo άλλους πατριός

που σηmicroαίνει ότι η πόλη απέσπασε τα αναγκαία χρήmicroατα από microία ξένη δύναmicroη ή από ένα ιερό Εξίσου συχνά microαρτυρείται η τίmicroηση ενός αξιωmicroατούχου απλώς και microόνο επει-δή δέχτηκε να αναλάβει το αξίωmicroα ndashκαι τα έξοδα που αυτό συνεπαγότανΗ εξέλιξη αυτή συνδέεται microε το άλλο καθοριστικής σηmicroασίας φαινόmicroενο της ζωής των πόλεων τον ευεργετισmicroό Το φαινόmicroενο αυτό προϋπήρχε βεβαίως της Ελληνιστικής περιόδου τώρα όmicroως αποκτά νέα ένταση και ιδίως τον 2ο αιώνα νέα χαρακτηριστικά Μέχρι το τέλος του 3ου αιώνα οι πολίτες -ευεργέτες εγγράφονται ακόmicroη στο θεσmicroικό πλαίσιο της πόλης Τιmicroώνται για τον τρόπο microε τον οποίο πολιτεύονται για την πολι-τική τους δράση ως αξιωmicroατούχοι πρεσβευτές ρήτορες νοmicroοθέτες σύmicroβουλοι του δήmicroου για συγκεκριmicroένα ωφελήmicroατα προς το πολιτικό σώmicroα Σταδιακά και κυρίως τον 2ο αιώνα η εικόνα αυτή αλλάζει Αλλάζει καταρχάς η φύση των ευεργετηmicroάτων που γίνονται όλο και σηmicroαντικότερα όλο και πιο δαπανηρά Η ευεργεσία microπορεί να γίνει πλέον απαραίτητη για την ίδια την επιβίωση της πόλης είτε πρόκειται για την εξασφάλιση της εύνοιας των βασιλέων και των Ρωmicroαίων είτε πρό-κειται για αλλεπάλληλες δωρεές (και όχι απλώς δανεισmicroό) σε χρήmicroα και σε είδος είτε για την πληρωmicroή φόρου προς τις βασιλικές αυλές Έπειτα οι ευεργεσίες συνδέονται όλο και λιγότερο microε την άσκηση συγκεκριmicroένου αξιώmicroατος Ένας ισχυρός πολίτης δεν ευεργετεί πια microόνο ως στρατηγός πρεσβευτής ρήτορας ή σιτώνης αλλά ευεργετεί απλώς και microόνο επειδή είναι πλούσιος εξ ου και συναντούmicroε όλο και συχνότερα γυναίκες ευεργέτες Συχνά ακόmicroη και η αφορmicroή της τίmicroησης χάνει τον συγκεκριmicroένο χαρακτήρα που είχε παλαιότερα Εξέχοντες πολίτες δεν τιmicroούνται πια microόνο για συγκε-κριmicroένες πράξεις (παρότι αυτές εξακολουθούν να αναφέρονται) αλλά και για το ίδιο το γεγονός ότι ανήκουν σε microια ισχυρή πεπαιδευmicroένη οικογένεια microε πρόσβαση στα κέντρα πραγmicroατικής εξουσίας (βασιλικές αυλές και Ρώmicroη) και παραδοσιακή διάθεση ευεργεσίας Ακόmicroη και το κοινό στο οποίο απευθύνεται η ευεργεσία microοιάζει να αλλά-ζει στόχος δεν είναι πια microόνο το πολιτικό σώmicroα microε τη στενή έννοια αλλά το σύνολο του πληθυσmicroού της πόλης συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων των γυναικών των παιδιών των δούλων και των παροικούντων ξένων Αντίστοιχα αυξάνουν και γίνονται περισσότερο ανεξέλεγκτες οι τιmicroές σειρά ανδριάντων επίσηmicroος τίτλος του ευεργέτη ή ακόmicroη και του σωτήρα ή του κτίστη και κυρίως ηρωικές ή (σχεδόν) θεϊκές τιmicroές ακόmicroη και εν ζωή κατά το πρότυπο των βασιλέων ευεργετών Οι microεγάλοι ευεργέτες αποmicroακρύνονται

Ενεπίγραφη στήλη των microέσων του 2ου αιώνα πΧ που βρέ-

όλο και περισσότερο από το πολιτικό σώmicroα και ο ευεργετισmicroός γίνεται από απόδειξη φιλοπατρίας και κοινωνικής ενότητας σχεδόν ένα σύστηmicroα διακυβέρνησης Πολύ microελάνι έχει χυθεί στην προσπάθεια περιγραφής της σχέσης των πόλεων microε τους βασιλείς Για άλλους παρότι δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι η βασιλική πλευρά είναι η συ-ντριπτικά ισχυρότερη (σε οικονοmicroικούς πόρους και σε στρατιωτική δύναmicroη άρα και σε πολιτική ισχύ) η πόλη διατηρεί την νοmicroική της αυτοτέλεια ακόmicroη και όταν ο βασιλιάς επιβάλλει τη θέλησή του ακόmicroη και όταν η θεσmicroική λειτουργία της πόλης βρίσκεται υπό την επίβλεψη ενός βασιλικού αξιωmicroατούχου η πόλη παραmicroένει ένας κλειστός αυτόνοmicroος οργανισmicroός και η επιβολή της βασιλικής ισχύος είναι κατά κάποιον τρόπο εξωτερική άσχετη microε τους θεσmicroούς της πόλης Για άλλους η όποια θεσmicroική αυτοτέ-λεια της πόλης είναι microια περίτεχνη σκηνοθεσία που υποκρύπτει την απόλυτη υποταγή της πόλης στη βασιλική βούληση και microόνο κατrsquo εξαίρεση και κατά βασιλική παραχώρη-ση την όποια αυτονοmicroία Υπάρχουν τρεις λόγοι για τους οποίους καmicroιά τόσο απόλυτα διατυπωmicroένη θέση δεν ανταποκρίνεται στην ελληνιστική πραγmicroατικότηταΟ πρώτος είναι οι τεράστιες διαφορές της σχέσης από πόλη σε πόλη Για παράδειγmicroα οι σχέσεις της Ρόδου microε τους Πτολεmicroαίους και άλλους ελληνιστικούς ηγεmicroόνες διαχω-ρίζονται νοmicroικά πολιτικά και ιδεολογικά από τη σχέση της Αίγινας microε τους Ατταλίδες για παράδειγmicroα Η Ρόδος ήταν ένα ισχυρότατο κράτος microε απόλυτη νοmicroική πολιτική οικονοmicroική και στρατιωτική αυτοτέλεια που επέλεγε ελεύθερα τους συmicromicroάχους και τους εχθρούς του Το γεγονός ότι τίmicroησε microε θεϊκές τιmicroές τον Πτολεmicroαίο Β΄ το 304 για τη βοήθειά του στην πολιορκία της πόλης από τον Δηmicroήτριο Πολιορκητή δεν υπο-δηλώνει καmicroιά υποτέλεια θεσmicroική ή πραγmicroατική στο πτολεmicroαϊκό βασίλειο Η Αίγινα αντίθετα κατακτήθηκε από τους Ρωmicroαίους το 211 και παραχωρήθηκε στους Αιτωλούς οι οποίοι την πούλησαν στον Άτταλο Β΄ του Περγάmicroου το 209 Έκτοτε παρότι η πόλη εξακολουθεί να έχει πολιτικούς θεσmicroούς κυβερνάται από βασιλικό επιστάτη φιλοξενεί πιθανότατα ατταλιδική φρουρά έχει οργανωmicroένη λατρεία του ηγεmicroόνα ενώ τα βασιλικά προστάγmicroατα έχουν απόλυτη νοmicroική ισχύ και καταγράφονται στο δηmicroόσιο αρχείο ως laquoνόmicroοι του κράτουςraquo Ανάmicroεσα στις δύο αυτές ακραίες περιπτώσεις υπάρχει χώρος για άπειρες παραλλαγές από πόλη σε πόλη ή και στην ίδια πόλη σε διαφορετι-κές χρονικές περιόδουςΟ δεύτερος λόγος είναι η ιδεολογική βαρύτητα που διατήρησε τουλάχιστον στην πε-

Τον 2ο αιώνα πΧ παρουσι-άζεται microια ραγδαία microεταβολή

ρίοδο που microας απασχολεί η έννοια της πόλης ndashαυτόνοmicroης ή ενταγmicroένης σε ένα Κοινό Με την εξαίρεση της σχέσης του Μακεδόνα βασιλιά microε τους Μακεδόνες οι ελληνι-στικοί ηγεmicroόνες που απέκτησαν ισχύ σε εδάφη microε microια microεγάλη ποικιλία πολιτικών και κοινωνικών δοmicroών δεν πρόλαβαν να σφυρηλατήσουν microια ενιαία λειτουργική θεσmicroική δοmicroή microια κρατική επικράτεια όπως την αντιλαmicroβανόmicroαστε σήmicroερα ή όπως την αντι-λαmicroβάνονταν για παράδειγmicroα οι πολίτες microιας ελληνικής πόλης Το αποτέλεσmicroα ήταν πως οι προϋπάρχουσες δοmicroές διατήρησαν την εγκυρότητά τους και την ιδεολογική αξία τους Καθώς στον υπό εξέταση γεωγραφικό χώρο η κύρια τέτοια δοmicroή ήταν η πόλη οι βασιλείς δεν ήταν διατεθειmicroένοι να microεταφράσουν ανενδοίαστα την ισχύ τους σε ρητή και οmicroολογηmicroένη εξουσιαστική σχέση Αυτό εξηγεί γιατί σε ρητορικό επίπεδο οι βασιλείς εmicroφανίζονται υπερασπιστές του κόσmicroου των πόλεων ιδρύουν πόλεις διακη-ρύττουν επανειληmicromicroένα την ελευθερία των πόλεων και ευεργετούν ποικιλότροπα ακόmicroη και πόλεις στις οποίες δεν έχουν βλέψεις Αυτό δεν σηmicroαίνει πως δεν παρεmicroβαίνουν στο θεσmicroικό πλαίσιο της πόλης Ο βασιλιάς που κατακτά microια πόλη την υποτάσσει έχει δικαίωmicroα να τη διαλύσει να την προσορίσει σε microια άλλη πόλη να τη δωρίσει να την πωλήσει ή ndashσυmicroπεριφορά που συmicroφέρει περισσότερο τη δηmicroόσια εικόνα τουndash να της παραχωρήσει σειρά προνοmicroίων έως και την πλήρη ελευθερία και αυτονοmicroία της Υπάρχουν πολλές ενδείξεις της άmicroεσης βασιλικής εξουσίας σε microια πόλη Μία είναι η πληρωmicroή άmicroεσου φόρου εκτάκτων εισφορών ή έmicromicroεσων φόρων έmicromicroεσους τουλάχιστον φόρους εισέπρατταν για παράδειγmicroα οι Πτολεmicroαίοι από τις κτήσεις τους στα νησιά του Αιγαίου Μια άλλη πολύ σηmicroαντική είναι η έλλειψη της νοmicroοθετικής και εκτελεστικής αυτοτέλειας της πόλης Όταν τα προστάγmicroατα και οι επιστολές του βασιλιά έχουν νοmicroι-κή ισχύ χωρίς καν να εγκριθούν από τα όργανα της πόλης όταν βασιλικοί αξιωmicroατούχοι προΐστανται των εργασιών της εκκλησίας και της βουλής και επιβλέπουν το νοmicroοθετικό έργο όταν ο βασιλιάς έχει γη και άλλη ιδιοκτησία στην πόλη όταν στο έδαφος της πόλης είναι εγκατεστηmicroένη βασιλική φρουρά δεν microπορούmicroε ασφαλώς να κάνουmicroε λόγο για νοmicroικά ανεξάρτητη πόλη Πολύ συχνότερη όmicroως ιδίως στον ελλαδικό χώρο και τα νησιά ήταν η έmicromicroεση επιβολή της βασιλικής βούλησης Λίγες είναι οι πόλεις που ανή-κουν νοmicroικά στα πράγmicroατα του βασιλιά στη θεσmicroική επικράτεια της βασιλικής ισχύος ndashκαι ακόmicroη λιγότερες αυτές που το παραδέχονται οι περισσότερες διατείνονται ότι είναι απλώς φίλες και σύmicromicroαχοι του βασιλιά και χαίρουν της εύνοιάς του

Η Ρόδος ήταν η πόλη που απέδωσε θεϊκές τιmicroές στον

Ο τρίτος λόγος για τον οποίο οι γενικεύσεις για τη σχέση των πόλεων microε τους βασιλείς δεν αποδίδουν την πραγmicroατικότητα είναι πως ακριβώς επειδή η σχέση αυτή συνήθως δεν έπαιρνε καθορισmicroένο θεσmicroικό περιεχόmicroενο παρέmicroενε πάντοτε απόλυτα διαπραγ-microατεύσιmicroη τόσο σε ρητορικό όσο και σε πραγmicroατικό επίπεδο Ο βασιλιάς microπορεί να δι-ακήρυττε την ελευθερία και την αυτονοmicroία της πόλης και να στηλίτευε τους αντιπάλους βασιλείς που κατέπνιγαν την ελευθερία αυτή αλλά δεν δίσταζε όταν οι συνθήκες και τα συmicroφέροντά του το απαιτούσαν να εγκαταστήσει φρουρά στην πόλη να αποσπάσει πόρους να επιβάλει τη θέλησή του ακόmicroη και για εσωτερικά θέmicroατα της πόλης Η πόλη microπορεί να επιδίωκε και να δεχόταν ασmicroένως τις πολύπλευρες βασιλικές ευεργεσίες (παροχή στρατιωτικής ασφάλειας σωτηρία της πόλης από εξωτερικούς εχθρούς διατή-ρηση της αυτονοmicroίας εξασφάλιση ατέλειας χρηmicroατικές ή σε είδος παροχές ανέγερση δηmicroοσίων κτηρίων παροχή γης από κατακτηmicroένες όmicroορες περιοχές εξασφάλιση της ασυλίας) να τιmicroούσε πλουσιοπάροχα τους βασιλείς και τους αξιωmicroατούχους τους ακό-microη και microε θεϊκές τιmicroές να ακολουθούσε εκούσια ακούσια τις εντολές ή laquoπαρακλήσειςraquo του αλλά δεν παρέλειπε να υπενθυmicroίζει ότι όλα αυτά γίνονται microετά από απόφαση της φίλης και συmicromicroάχου πόλης Κυρίως δεν παρέλειπε να τονίζει ότι όλα αυτά δεν είναι αποτέλεσmicroα ωmicroής βίας αλλά εντάσσονται στο πλαίσιο του ευεργετισmicroού στο οποίο υποχρεώσεις έχουν και οι δύο πλευρές Όλα αυτά microπορεί να ακούγονται ως ρητορικές ασκήσεις παρά ως άσκηση πολιτικής αλλά η εντύπωση αυτή δεν είναι ακριβής Η ιδεολογική αντίσταση των πόλεων ήταν συνήθως το καλύτερο που microπορούσαν να κάνουν απέναντι στην υπέρτερη βασιλική ισχύ Όποτε οι εσωτερικές και εξωτερικές συνθήκες το απαιτούσαν περνούσαν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ευκολία από τη θεωρία στην πράξη παίρνοντας τα όπλα ενάντια στις βασιλικές φρουρές εντασσόmicroενες σε ένα ισχυρό Κοινό ή έναν αντιmicroακεδονικό συνασπισmicroό ή αναζητώντας τη συmicromicroαχία αντιπάλων βασιλέων Οι Αθηναίοι δέχτηκαν το 307 ως επί της γης θεό τον Δηmicroήτριο Πολιορκητή και τον τίmicroησαν microε πρωτοφανείς τιmicroές τις οποίες επανέλαβαν το 304 όταν συνέβαλε στην απόκρουση των επιθέσεων του Κασσάνδρου σχεδόν αmicroέσως όmicroως σηmicroαντική microερίδα Αθηναίων πολιτικών αντέδρασε στην επικυρι-αρχία του και τελικά microετά την ήττα στην Ιψό το 301 του αρνήθηκαν την είσοδο στην πόλη Ακόmicroη και ηγέτες πόλεων που ανήλθαν στην εξουσία microε τη βοήθεια των microακε-δονικών όπλων δεν ήταν πάντοτε τυφλά όργανα του βασιλιά Το Άργος κυβερνήθηκε

Οι βασιλείς των Ελληνιστικών χρόνων παρουσιάζονται ιδρυτές

σχεδόν τυραννικά από το 272 έως το 224 από την οικογένεια του Αριστίππου η οποία όφειλε την εξουσία της στον Αντίγονο Γονατά και παρέmicroεινε σύmicromicroαχος του microακεδονικού θρόνου σχεδόν microέχρι το τέλος της Αυτό όmicroως δεν εmicroπόδισε δύο τουλάχιστον microέλη της να κάνουν επιλογές αντίθετες στα microακεδονικά συmicroφέροντα ο Αριστόmicroαχος Αrsquo συνήψε ειρήνη microε τον ανταπαιτητή του microακεδονικού θρόνου Αλέξανδρο του Κρατερού (λίγο microετά το 2487) που αντιπροσώπευσε τη σηmicroαντικότερη απειλή στη microακεδονική κυρι-αρχία στη νότιο Ελλάδα την περίοδο αυτή ο οmicroώνυmicroος γιος του δεν δίστασε το 226 να εντάξει την πόλη του στον άλλο εχθρό της Μακεδονίας το αχαϊκό ΚοινόΤο πρόβληmicroα των πόλεων λοιπόν δεν ήταν ότι δέχτηκαν αδιαmicroαρτύρητα την κυριαρχία των βασιλέων Ήταν ότι παρά τον αναmicroφίβολο διπλωmicroατικό δυναmicroισmicroό που επέδειξαν ήταν αναγκασmicroένες να επικεντρώνουν τη διπλωmicroατική τους δράση στη σχέση microε τους βασιλείς Για να εξυπηρετήσουν καλύτερα τα συmicroφέροντά τους στη βασιλική αυλή αξιοποιούσαν τους προσφορότερους διαύλους επικοινωνίας πολίτες τους που ανήκαν ήδη στον διοικητικό microηχανισmicroό του βασιλιά ή είχαν σχέσεις microε τη βασιλική οικογένεια βασιλικούς αξιωmicroατούχους που σχετίζονταν microε την πόλη και συχνά είχαν τιmicroηθεί από αυτήν λόγιους καλλιτέχνες ή φιλοσόφους που είχαν ήδη επαφές microε τη βασιλική αυλή ή αναmicroενόταν να τύχουν ευνοϊκής microεταχείρισης λόγω της ιδιότητάς τους Η ευνόητη όmicroως επιλογή αυτών των διαύλων επικοινωνίας microπορούσε να αποβεί επικίνδυνη για την πόλη καθώς τα ατοmicroικά συmicroφέροντα των διαmicroεσολαβητών δεν ταυτίζονταν πάντοτε microε τις προθέσεις του πολιτικού σώmicroατος Συχνά microαρτυρούνται περιπτώσεις ηγετών που αξιοποιούνται από την πόλη λόγω των βασιλικών επαφών τους αλλά επιβάλλουν τελικά microια πολιτική σύmicroφωνη microεν microε τα βασιλικά και τα ατοmicroικά τους συmicroφέροντα ενάντια όmicroως στην επιθυmicroία της πλειοψηφίαςΌταν τελικά η Ρώmicroη επικρατήσει πλήρως στην ελληνική ανατολή οι πόλεις θα χάσουν και το τελευταίο διαπραγmicroατευτικό τους όπλο την εκmicroετάλλευση του ανταγωνισmicroού των βασιλέων Το πέρασmicroα από ένα πολυπολικό σε ένα microονοπολικό διεθνές σύστηmicroα θα αποβεί microοιραίο για τα αποmicroεινάρια της αυτόνοmicroης δράσης των πόλεων και των κοινών Όποιες απόπειρες έγιναν στη συνέχεια ήταν περισσότερο εξεγέρσεις ενάντια στη ρω-microαϊκή τάξη πραγmicroάτων παρά ελπιδοφόροι πόλεmicroοι του κόσmicroου των πόλεων

Τmicroήmicroα στήλης microε αττικό ψήφι-σmicroα του 250-49 πΧ προς τιmicroήν

Αθήνα Σπάρτη ΡόδοςΘα έλεγε κανείς ότι η εκστρατεία του Αλεξάνδρου ελάχιστα άλλαξε την αθηναϊκή πολι-τική σκηνή όπως και επί Φιλίππου κύριο ζητούmicroενο για την πλειοψηφία των Αθηναίων πολιτικών (ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων) ήταν η απαγκίστρωση από τη microακεδο-νική ισχύ Λίγοι ήταν οι πολιτικοί και ολιγοmicroελείς οι πολιτικές οmicroάδες που επιθυmicroούσαν τη microακεδονική κατοχή και την αξιοποιούσαν για την παραmicroονή τους στην εξουσία είτε ως εκπρόσωποι των ολιγαρχικών όπως ο Φωκίων (322-318) και ο Δηmicroήτριος Φαληρέας (317-307) είτε έχοντας παίξει το χαρτί της δηmicroοκρατίας όπως ο Στρατοκλής (307-302) Για τους υπόλοιπους ο στόχος ήταν κοινός και αυτό που άλλαζε ήταν η microέθοδος συmicromicroαχία και αξιοποίηση των φιλικών σχέσεων microε τους Μακεδόνες για την απόσπαση κερδών για την πόλη (όπως φαίνεται να επιχείρησε να πολιτευτεί ο παρεξηγηmicroένος από τις αρχαίες πηγές Δηmicroάδης [322-319]) ολοmicroέτωπη επίθεση microε υψηλούς πατριωτικούς τόνους (από το 287 έως το τέλος του Χρεmicroωνιδείου πολέmicroου [262]) ή προσεκτική βελτίωση της οικονοmicroικής κατάστασης της πόλης microε καλλιέργεια επαφών microε όλους τους ελληνιστικούς ηγεmicroόνες ακόmicroη και microε τους βασιλείς της Μακεδονίας (από τη δεκαετία του 230 και εξής microε κύριο εκπρόσωπο τον Ευρυκλείδη και τον αδελφό του Μικίωνα) Η σταδιακή χαλάρωση της microακεδονικής κυριαρχίας από τα microέσα της δεκαετίας του 250 ακολουθήθηκε από την προσεκτική πολιτική του Ευρυκλείδη που κορυφώθηκε το 229 όταν αποmicroακρύνθηκε η microακεδονική φρουρά από τον Πειραιά (microε την ελάχιστα ηρωική αλλά εξίσου αποτελεσmicroατική microέθοδο της δωροδοκίας) Αυτό ήταν και το τέλος του laquomicroα-κεδονικού αιώναraquo της Αθήνας (322-229) Μέχρι το τέλος του 3ου αιώνα επικράτησε η πολιτική της ουδετερότητας Στον Βrsquo Μακεδονικό τον Αντιοχικό και τον Γrsquo Μακεδονικό πόλεmicroο οι Αθηναίοι διάλεξαν την πλευρά του νικητή της Ρώmicroης αποκοmicroίζοντας το 166 για άλλη microια φορά τη Δήλο όπου εγκαταστάθηκε αθηναϊκή κληρουχία Ο ελληνικός κόσmicroος όmicroως είχε φτάσει πλέον σε ένα σηmicroείο που οι ευφυείς συmicromicroαχίες δεν άλλαζαν το γεγονός της οριστικής επικράτησης της ρωmicroαϊκής ισχύοςΠαρότι συχνά θεωρείται ότι το τέλος του Λαmicroιακού πολέmicroου σηmicroάδεψε το τέλος της αθηναϊκής δηmicroοκρατίας το θεσmicroικό πλαίσιο της αθηναϊκής πολιτικής γνωρίζει ελάχι-στες αλλαγές Υπάρχουν βεβαίως περίοδοι ολιγαρχικών εξαιρέσεων Στην πρώτη πε-ρίοδο αmicroέσως microετά τον Λαmicroιακό πόλεmicroο (322-318) πολιτικά δικαιώmicroατα είχαν microόνο

Το 166 πΧ οι Αθηναίοι συντασ-σόmicroενοι microε τη Ρώmicroη απέκτησαν

όσοι είχαν περιουσία άνω των 2000 δραχmicroών Το microέτρο αυτό άφησε εκτός πολιτικών δικαιωmicroάτων πάνω από τα δύο τρίτα των Αθηναίων πολιτών Επιπλέον καταργήθηκαν οι microισθοί για την άσκηση των αξιωmicroάτων καθώς και η κλήρωση των αρχόντων Η δεκαετία του Δηmicroητρίου Φαληρέα (317-307) παρότι θεωρήθηκε τυραννίδα για τους microεταγενέ-στερους συνοδεύτηκε στην πραγmicroατικότητα από περιορισmicroένες πολιτειακές αλλαγές το τίmicroηmicroα για την άσκηση πολιτικών δικαιωmicroάτων έγινε χαmicroηλότερο (1000 δραχmicroές) οι νοmicroοφύλακες επέβλεπαν και περιόριζαν τις νοmicroοθετικές εξουσίες της εκκλησίας και της βουλής ενώ καταργήθηκαν οι ατοmicroικές χορηγίες Για την κατάσταση των πολιτει-ακών θεσmicroών κατά την τυραννίδα του Λαχάρη (297-295) δεν γνωρίζουmicroε απολύτως τίποτε Κατά τη διετία 2943-2932 επιβλήθηκε από τον Δηmicroήτριο Πολιορκητή microια νέα αντιδηmicroοκρατική microεταρρύθmicroιση ndashmicroε ηγέτη παραδόξως τον ήρωα της δηmicroοκρατικής παράταξης Ολυmicroπιόδωρο Νεότερες έρευνες έδειξαν ότι η κυριαρχία του Γονατά στην πόλη microετά τον Χρεmicroωνίδειο πόλεmicroο δεν συνοδεύτηκε από την επιβολή ενός βασιλικού επιmicroελητή όπως πιστευόταν παλαιότερα για την κατάπνιξη της αθηναϊκής επιθυmicroίας για αυτοδιάθεση αρκούσε η παρουσία των microακεδονικών φρουρών στο λόφο του Μουσεί-ου (έως το 255) στο Ραmicroνούντα (έως το 255) και στον Πειραιά (έως το 229)Κατά τα άλλα η αθηναϊκή δηmicroοκρατία λειτουργούσε ως συνήθως είτε στις περιόδους που βρισκόταν υπό επιτήρηση είτε σε εκείνες που διέθετε περισσότερη ελευθερία κινήσεων Δεν είναι τυχαίο ότι από το 307 έως το τέλος του Χρεmicroωνιδείου τα τιmicroητικά ψηφίσmicroατα για εξέχοντες πολίτες περιλαmicroβάνουν συχνά τη microνεία ότι ο τιmicroώmicroενος laquoδεν έπραξε τίποτε ενάντιο στη δηmicroοκρατίαraquo Όπως και σε παλαιότερες εποχές θεωρητικά όλοι είχαν την ευκαιρία να εmicroπλακούν στη διαχείριση των κοινών αλλά επίσης όπως παλαιότερα ορισmicroένοι πολιτικοί και ο κύκλος τους ξεχώριζαν και επέβαλλαν την πο-λιτική τους Αν θα έπρεπε να ξεχωρίσουmicroε microία σηmicroαντική εσωτερική εξέλιξη στην ελληνιστική Αθήνα αυτή microοιάζει να είναι η όλο και εντονότερη προβολή του παρελθόντος και της διεθνούς πολιτιστικής εικόνας της πόλης ιδίως όσο το παλαιό ηγεmicroονικό όραmicroα δέχε-ται αλλεπάλληλα χτυπήmicroατα για να συντριβεί οριστικά microε τον Χρεmicroωνίδειο πόλεmicroο Η πόλη αυτοπροβάλλεται ως πηγή φιλοσοφικών ιδεών και υψηλής παιδείας και τέχνης ως αξιοσέβαστο παραδοσιακό κέντρο του ελληνισmicroού Είναι αξιοσηmicroείωτο για παρά-δειγmicroα ότι στην Ακρόπολη δεν εγείρεται ούτε ένας ανδριάντας Μακεδόνα βασιλιά

Κατά την περίοδο microετά τον Λαmicroιακό πόλεmicroο στην Αθήνα

παρότι τόσο ο Δηmicroήτριος Πολιορκητής όσο και ο Αντίγονος Γονατάς γνώρισαν θεϊκές τιmicroές στην πόλη φαίνεται πως οι Αθηναίοι προσπάθησαν να κρατήσουν το θρησκευτι-κό τους κέντρο έξω από επιρροές που προκαλούσαν microεγάλες εντάσεις Τα Παναθήναια παραmicroένουν το επίκεντρο της δηmicroόσιας εικόνας που επιθυmicroεί να προβάλλει η πόλη παρά τα δηmicroοσιονοmicroικά προβλήmicroατα ο Πολιορκητής αργότερα ο Λυσίmicroαχος και ο Πτο-λεmicroαίος Βrsquo σπεύδουν να προσφέρουν χρήmicroατα και υλικό για τον πέπλο της Αθηνάς και να εξασφαλίσουν έτσι την προβολή τους Χαρακτηριστική ίσως της νέας νοοτροπίας που επικρατούσε στην Αθήνα στο δεύτερο microισό του 3ου αιώνα είναι η νέα λατρεία του Δήmicroου και των Χαρίτων microε αυτήν εκφράζεται η ευγνωmicroοσύνη για τους ξένους που βοήθησαν την πόλη και κυρίως η επιθυmicroία για ειρήνη και ευmicroάρεια Αντιθέτως για την άλλη παραδοσιακή δύναmicroη του κόσmicroου των πόλεων τη Σπάρτη η Ελληνιστική περίοδος αποτέλεσε microια εποχή κατακλυσmicroιαίων αλλαγών Η αρχή της Ελληνιστικής περιόδου βρίσκει τη Σπάρτη σε σηmicroείο κατάπτωσης microετά τη συντριπτική ήττα από τους Μακεδόνες το 331 Είναι χαρακτηριστικό ότι κανείς από τους Διαδόχους δεν ασχολείται microαζί της microέχρι την εισβολή του Πολιορκητή το 302 ο οποίος κατανικά microε ευκολία τον Σπαρτιάτη αντιβασιλιά Κλεώνυmicroο στη Μαντίνεια Η Σπάρτη επανεmicroφα-νίζεται στο διεθνές προσκήνιο το 280 όταν ο φιλόδοξος βασιλιάς Αρέας (3098-265) ηγείται microιας πελοποννησιακής συmicromicroαχίας που εισβάλλει στην κεντρική Ελλάδα για να απελευθερώσει τους Δελφούς από την αιτωλική κατοχή Παρά τη νέα συντριπτική ήτ-τα ο Αρέας διατηρεί τις φιλοδοξίες του Το 272 επιστρέφει εσπευσmicroένα από την Κρήτη όπου βρισκόταν σε άγρα χρηmicroάτων και microισθοφόρων για να αποκρούσει microε τη βοήθεια των δυνάmicroεων του Αντιγόνου Γονατά την εισβολή του Πύρρου και του ανταπαιτητή του σπαρτιατικού θρόνου Κλεωνύmicroου Η πρόσκαιρη συmicromicroαχία microε τη Μακεδονία δεν κράτησε πολύ σύντοmicroα ο Αρέας πρωτοστάτησε στον αντιmicroακεδονικό συνασπισmicroό που αντιmicroετώπισε τον Αντίγονο Γονατά στον Χρεmicroωνίδειο πόλεmicroο Στην περίοδο ανάmicroεσα στη σωτηρία του 272 και τον θάνατο του Αρέα στη microάχη το 265 ο βασιλιάς της Σπάρ-της microοιάζει να ακολουθεί τα νέα πολιτικά ρεύmicroατα [βλ κεφ Επιγόνων]Η επόmicroενη κρίσιmicroη περίοδος της σπαρτιατικής ιστορίας είναι η περίοδος των αναmicroορ-φωτών βασιλέων Άγιδος Δrsquo (244-241) και Κλεοmicroένη Γrsquo (235-222) που επιχείρησαν να διορθώσουν την επικίνδυνη ανισορροπία στην οποία είχε βρεθεί η σπαρτιατική πολι-τεία κυρίως λόγω της ολιγανθρωπίας της Το σχέδιο του Άγιδος προέβλεπε παραγραφή

Ο Δηmicroήτριος Πολιορκητής γνώ-ρισε θεϊκές τιmicroές από την πόλη

των χρεών αναδασmicroό γης και επαναφορά της πατροπαράδοτης σπαρτιατικής αγωγής Η αντίδραση στα microέτρα αυτά από τους συντηρητικούς γαιοκτήmicroονες οδήγησε στην καταδίκη του βασιλιά σε θάνατο Ο επόmicroενος microεταρρυθmicroιστής βασιλιάς Κλεοmicroένης Γrsquo πήρε το microάθηmicroά του Πριν εφαρmicroόσει οποιοδήποτε microέτρο εξασφάλισε δια της βίας και microε πολιτειακό πραξικόπηmicroα την εξουσία του Η Ρόδος αποτελεί από πολλές πλευρές microια εξαίρεση στον ελληνιστικό κόσmicroο Όχι microόνο ήταν microια από τις ελάχιστες πόλεις που διατήρησαν την ανεξαρτησία τους και microάλιστα αύξησαν τη δύναmicroή τους σε ένα διεθνές σύστηmicroα όπου κυριαρχούσαν οι βασιλείς και τα Κοινά αλλά αποτέλεσε ταυτόχρονα και microια από τις ελάχιστες πόλεις του αρχαίου ελληνικού κόσmicroου που στήριξε τη δύναmicroή της κυρίως στο microακρινό εmicroπόριο και το ναυτικό όχι στην εκmicroετάλλευση της γης και τις χερσαίες δυνάmicroεις Στη θέση της Ρόδου στο διεθνές διπλωmicroατικό σύστηmicroα microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο περιόδους Στην πρώτη περίοδο ήδη από την αρχή της Ελληνιστικής περιόδου έως περίπου το 220 πάγια πολιτική των Ροδίων είναι η τήρηση της ουδετερότητας χωρίς άmicroεση εmicroπλοκή στους αδιάκοπους πολέmicroους των βασιλέων Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Ρόδιοι έσπευσαν να εκδιώξουν τη microακεδονική φρουρά αmicroέσως microετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου αλλά δεν φαίνεται να συmicromicroετείχαν στον Λαmicroιακό πόλεmicroο Φιλικότερες σχέσεις είχαν microε τους Πτολεmicroαίους (παρότι δεν συmicromicroετείχαν στους πολέmicroους τους) για δύο απολύτως αντικειmicroενικούς λόγους το πτολεmicroαϊκό βασίλειο ήταν ένας από τους βασικούς προορισmicroούς του ροδιακού διαmicroετακοmicroιστικού εmicroπορίου και η πτολεmicroαϊκή ναυτική ισχύς διευκόλυνε την πάταξη της πειρατείας και την οmicroαλή διεξαγωγή του εmicroπορίου Η Ρόδος ενεπλάκη ευθέως σε πολέmicroους σε όλη αυτή την περίοδο microόνο σε δύο περιστάσεις και στις δύο microε επιτυχή αποτελέσmicroατα Το 305 υπέστη την επίθεση των δυνάmicroεων του Αντιγόνου Μονόφθαλmicroου στη συmicromicroαχία του οποίου αρνήθηκε να συmicromicroετάσχει επί ένα έτος η πόλη άντεξε microε επιτυχία την πολιορκία του Δηmicroητρίου (έκτοτε Πολιορκητή) ο οποίος υποχρεώθηκε να συνάψει microια ειρήνη που ουσιαστικά εξασφάλιζε τη ροδιακή ουδετερότητα Το δεύτερο επεισόδιο ανήκει στον Βrsquo Συριακό πόλεmicroο (259-253) όταν οι Ρόδιοι στράφηκαν κατά του Πτολεmicroαίου Βrsquo συmicromicroάχησαν microε τον Αντίοχο Βrsquo και κατανίκησαν τον πτολεmicroαϊκό στόλο σε ναυmicroαχία έξω από την ΈφεσοΗ δεύτερη περίοδος από το 220 έως το τέλος του Γrsquo Μακεδονικού πολέmicroου σηmicroαδεύε-

Ο Λυσίmicroαχος ήταν ανάmicroεσα στους βασιλείς που προσέφε-

ται από microια πιο ενεργό εmicroπλοκή της Ρόδου στη διεθνή πολιτική σκηνή Ο κύριος λόγος ήταν αναmicroφίβολα η παρακmicroή της πτολεmicroαϊκής ισχύος στο Αιγαίο που δηmicroιουργούσε ένα κενό επικίνδυνο για τα ροδιακά εmicroπορικά συmicroφέροντα λόγω της ανάκαmicroψης της πειρατείας Ήδη το 220 αντιmicroετωπίζει στις Κυκλάδες τον Δηmicroήτριο της Φάρου και τους Ιλλυριούς laquoπειρατέςraquo του και εmicroπλέκεται στον Αrsquo Κρητικό πόλεmicroο (περ 206-203) εναντίον των συmicromicroάχων του Φιλίππου Εrsquo κρητικών πόλεων καθώς η Κρήτη ήταν microόνιmicroη πηγή πειρατικών επιδροmicroών Οι επιχειρήσεις του Φιλίππου Εrsquo προκάλεσαν την εύλογη ανησυχία της Ρόδου που έσπευσε να συνάψει συmicromicroαχία microε το Βυζάντιο τη Χίο και τον Άτταλο Βrsquo και κυρίως να επικαλεστεί τη βοήθεια της Ρώmicroης Έκτοτε η Ρόδος παρέmicroεινε στο πλευρό της Ρώmicroης αποκοmicroίζοντας εδαφικά οφέλη στη ροδιακή περαία της Μικράς Ασίας και ένα ευρύ δίκτυο συmicromicroαχιών σε όλο το ανατολικό Αιγαίο Όmicroως η ισχύς της Ρώmicroης ανησύχησε microερίδα των Ροδίων Η πρόσκαιρη συmicromicroαχία microε τον Περσέα και η επαmicroφοτερίζουσα στάση των Ροδίων στον Γrsquo Μακεδονικό πόλεmicroο όταν απέφυγαν να συmicromicroετέχουν στις συγκρούσεις microέχρις ότου η έκβαση του πολέmicroου είχε γίνει προφανής τους στοίχισαν την προσωρινή απώλεια της ρωmicroαϊκής εύνοιας αρκετά εδάφη στην ασιατική περαία καθώς και τον εξευτελισmicroό των Ροδίων διπλωmicroατών που επί τριετία σχεδόν microετά το τέλος του πολέmicroου εκλιπαρούσαν τη σύναψη συmicromicroαχίας microε τη ΡώmicroηΣτο επίπεδο του θεσmicroικού πλαισίου η Ρόδος παρουσιάζεται ως microια από τις δηmicroοκρατι-κότερες πολιτείες του ελληνιστικού κόσmicroου Η εκκλησία λειτουργεί κανονικά η βουλή (εξάmicroηνης διάρκειας) προτείνει στην εκκλησία και έχει σε ορισmicroένες περιπτώσεις το δικαίωmicroα να αποφασίζει microόνη της η εκτελεστική εξουσία (το σώmicroα των πρυτάνεων) είναι σώmicroα αιρετό και περιορισmicroένης διάρκειας (επίσης έξι microήνες) Επιπλέον η Ρόδος είναι microία από τις ελάχιστες πόλεις της περιόδου όπου microαρτυρείται πολιτικός microισθός για τη συmicromicroετοχή στα αξιώmicroατα την εκκλησία τη βουλή ακόmicroη και τα δικαστήρια Και όmicroως αρχαίοι συγγραφείς και σύγχρονοι ερευνητές αναγνωρίζουν ότι επρόκειτο στην πράξη για microια ολιγαρχική πολιτεία που στηριζόταν στην εξουσία λίγων αριστο-κρατικών οικογενειών Τα κλειδιά για την ανεπίσηmicroη αυτή κυριαρχία ήταν η οργάνωση του ροδιακού ναυτικού το σύστηmicroα αναδιανοmicroής του πλούτου και η σύνθετη τοπική κοινωνική οργάνωση Είναι καταρχάς σηmicroαντικό ότι το ροδιακό ναυτικό ήταν σε microεγάλο βαθmicroό ιδιωτικό οι τριήραρχοι δεν προσέφεραν microόνο το κόστος της συντήρησης και

Η Ρόδος κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου κατόρ-

του εξοπλισmicroού των πλοίων όπως στην Αθήνα του 4ου αιώνα αλλά διέθεταν τα ίδια τα πλοία τα οποία συνήθως διοικούσαν οι ίδιοι Οι Ρόδιοι αριστοκράτες είχαν γη διέθεταν τα προϊόντα της σε microακρινές αγορές προστάτευαν τα εmicroπορικά τους πλοία microε τη συνοδεία πολεmicroικών σκαφών (ιδίως των microικρών και γρήγορων ηmicroιολιών) και επι-πλέον παρά τη ροδιακή ρητορική κατά της πειρατείας επωφελούνταν από την πειρα-τεία των άλλων Οι Ρόδιοι αστυνόmicroοι του Αιγαίου καρπώνονταν τα laquoκλοπιmicroαίαraquo ενώ τα ροδιακά λιmicroάνια δεν ήταν microόνο κέντρα του διαmicroετακοmicroιστικού εmicroπορίου αγαθών αλλά και κέντρα διακίνησης δούλων Τέλος η microέριmicroνα για τις κατώτερες τάξεις ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγmicroένη microε ποικίλες επίσηmicroες λειτουργίες και ανεπίσηmicroες φιλανθρω-πίες που αναλάmicroβαναν οι ευπορότεροι για να διατηρήσουν την κοινωνική συνοχή και ειρήνη Ιδανικός χώρος άσκησης αυτής της αγαθοεργού νοοτροπίας ήταν οι επίσηmicroες διοικητικές υποδιαιρέσεις του κράτους (δήmicroοι πάτρες κτοίνες) αλλά και οι ιδιωτικοί σύλλογοι (κοινά) που συγκέντρωναν πλούσιους και φτωχούς πολίτες και ξένους ελεύ-θερους και δούλους συνήθως γύρω από τη λατρεία ενός θεού

Τα ΚοινάΣυχνά γράφεται ότι η Ελληνιστική περίοδος στον ελλαδικό χώρο χαρακτηρίζεται από την επικράτηση των Κοινών των οmicroοσπονδιακών εθνικών κρατών (παρότι και στους δύο όρους χρειάζονται ενίοτε εισαγωγικά) σε βάρος της πόλης Είναι γεγονός ότι η ισχύς και η εδαφική επέκταση των Κοινών των Αιτωλών και των Αχαιών στη διάρκεια του 3ου αιώνα υπερβαίνει κατά πολύ τις πρόσκαιρες επιτυχίες οποιασδήποτε microεmicroονωmicroένης πό-λης Εξίσου σηmicroαντικό είναι το γεγονός της γεωγραφικής εξάπλωσης του φαινοmicroένου Στις παραmicroονές των πολέmicroων microε τη Ρώmicroη το microεγαλύτερο κοmicromicroάτι της ηπειρωτικής Ελ-λάδας ήταν ενταγmicroένο σε τέτοιου τύπου κράτη τους Ηπειρώτες τους Θεσσαλούς τους Ακαρνάνες τους Αιτωλούς τους Φωκείς τους Βοιωτούς τους Αχαιούς Τα ελληνιστικά Κοινά αποτελούνται από επιmicroέρους πόλεις κώmicroες ή περιοχές φυλετικής οργάνωσης που συντάσσονται σε ένα ενιαίο κρατικό microόρφωmicroα microε θεσmicroούς αντιπροσω-πευτικούς των microονάδων που το συναποτελούν και microε microια ισχυρή κεντρική διοίκηση Τα microέλη ενός Κοινού microοιράζονται ένα κοινό εθνικό γλωσσικό γεωγραφικό και πολιτι-στικό παρελθόν εν microέρει προϋπάρχον και εν microέρει κατασκευασmicroένο για τις ιδεολογι-κές ανάγκες του κράτους Τα περισσότερα αν όχι όλα τα Κοινά διαθέτουν microια λαϊκή

Οι επιχειρήσεις του Φιλίππου Εrsquo της Μακεδονίας microε τις συmicromicroαχι-

συνέλευση όπου κατά κανόνα έχουν δικαίωmicroα συmicromicroετοχής όλοι οι ελεύθεροι ενήλικοι πολίτες Η συνέλευση αποφασίζει για τα σηmicroαντικότερα ζητήmicroατα εκλογή αρχόντων κήρυξη πολέmicroου σύναψη ειρήνης Η βουλή που συνήθως εκλέγεται microε τρόπο ώστε να αντιπροσωπεύονται αναλογικά microε το microέγεθός τους οι πόλεις που συναποτελούν το Κοινό αποφασίζει για τα τρέχοντα θέmicroατα ενώ αποτελεί και την εκτελεστική εξουσία σε συνεργασία microε τους ενιαύσιους διοικητικούς και στρατιωτικούς αξιωmicroατούχους Η απαρχή τέτοιων εθνικών (ή laquoεθνικώνraquo) οmicroοσπονδιακών κρατών είναι πολύ προγε-νέστερη της Ελληνιστικής περιόδου Η ιδιαίτερη ανάπτυξή τους στην περίοδο που microας απασχολεί είναι ίσως microια απάντηση στην αποτυχία του microοντέλου της πόλης σε γεωστρατηγικό επίπεδο Οι αδιάκοποι πόλεmicroοι των ελληνικών πόλεων η αποτυχία των ηγεmicroονικών συmicromicroαχιών της Αθήνας της Σπάρτης και της Θήβας και η επιβολή microιας νέας ευρείας ηγεmicroονικής συmicromicroαχίας υπό την ηγεσία του Φιλίππου Βrsquo καθιστούσαν επιτακτική την ανάγκη microιας νέας microορφής σύνδεσης των πόλεων και των άλλων κρατικών microορφωmicroά-των η οποία θα επέτρεπε την αντιmicroετώπιση του microακεδονικού κινδύνουΗ λύση που κυριάρχησε στην Ελληνιστική περίοδο ήταν η λύση της ενσωmicroάτωσης το πέρασmicroα από την ηγεmicroονική συmicromicroαχία στη συmicroπολιτεία Το Κοινό των Αιτωλών επεκτά-θηκε σύντοmicroα πολύ πέρα από την αρχική κοιτίδα του γύρω από τη λίmicroνη Τριχωνίδα Στις αρχές του 3ου αιώνα κατέλαβε τη δυτική Λοκρίδα και τους Δελφούς αποκτώντας τον έλεγχο της δελφικής αmicroφικτιονίας για περίπου έναν αιώνα για να φτάσει να ελέγχει στις αρχές της δεκαετίας του 220 την περιοχή από τον Αmicroβρακικό κόλπο ως την Τρίκκη (Τρίκαλα) και τους Δελφούς έχοντας συmicromicroάχους τους Βοιωτούς και όλα τα έθνη της δυτικής και νότιας Πελοποννήσου Το σηmicroαντικό είναι πως πολλές πόλεις και έθνη της κεντρικής Ελλάδας χωρίς καmicroιά εθνική συγγένεια microε τους Αιτωλούς ενσωmicroατώθηκαν οργανικά στο Κοινό και microετείχαν σε όλα τα όργανα λήψης αποφάσεων Ακόmicroη και microα-κρινές πόλεις από την Κρήτη ως τη Χίο και τα παράλια της Μικράς Ασίας επιδίωκαν και λάmicroβαναν το δικαίωmicroα της ασυλίας και της ισοπολιτείας Με τον τρόπο αυτό αφε-νός προστατεύονταν από τις πειρατικές επιδροmicroές των Αιτωλών σε όλο το Αιγαίο και αφετέρου έδιναν τη δυνατότητα σε πολίτες τους να σταδιοδροmicroήσουν σε microία από τις ισχυρές δυνάmicroεις της εποχήςΑντίστοιχα το αχαϊκό Κοινό που microετά την ανασύστασή του το 2810 περιλάmicroβανε microόνο τέσσερις microικρές αχαϊκές πόλεις (Τριταία Δύmicroη Φαρές και Πάτρα) ενσωmicroάτωσε

Τα ελληνιστικά Κοινά συντάσσο-νται σε ενιαίο κρατικό microόρφωmicroα

σταδιακά στην επικράτειά του microια εκτεταmicroένη περιοχή από την Αχαΐα και την Αρκα-δία microέχρι την Αίγινα και τα Μέγαρα ενώ microετά το 192 ενσωmicroάτωσε και την Ήλιδα τη Μεσσήνη και τον microεγάλο εχθρό του τη Σπάρτη Τα microέλη του ήταν πλέον πόλεις και περιοχές που όχι microόνον δεν είχαν εθνική σχέση microε τους Αχαιούς αλλά ήταν για microεγάλο microέρος της πελοποννησιακής ιστορίας απολύτως εχθρικές microεταξύ τουςΟι κρατικοί θεσmicroοί Αιτωλών και Αχαιών παρουσιάζουν οmicroοιότητες και διαφορές Στην Αιτωλία η λαϊκή συνέλευση συνεδριάζει τακτικά δύο φορές τον χρόνο στο Θέρmicroο το θρησκευτικό κέντρο του Κοινού Σε microία από τις δύο συνεδριάσεις εκλέγει τους άρχοντες του έτους την εκτελεστική και στρατιωτική ηγεσία του κράτους τα τρία κυριότερα αξιώmicroατα είναι ο γραmicromicroατέας ο στρατηγός και ο ίππαρχος Συχνότερα ασφαλώς από τη λαϊκή συνέλευση συνεδρίαζε η βουλά ή συνέδριον τα microέλη της οποίας εκλέγονταν από τις πόλεις που συναπάρτιζαν το Κοινό Βάσει της αρχής της αναλογικής εκπροσώπησης ο αριθmicroός των βουλευτών που εξέλεγε κάθε πόλη εξαρτιόταν από το πληθυσmicroιακό της microέγεθος Οι κάτοικοι microιας αιτωλικής πόλης είχαν πιθανότατα δικαίωmicroα επιγαmicroίας ιδιοκτησίας γης και πλήρων πολιτικών δικαιωmicroάτων στις άλλες πόλεις του Κοινού Όσο επεκτείνεται το Κοινό πρέπει να υποθέσουmicroε πως η πραγmicroατική εξουσία περνά όλο και περισσότερο στα χέρια της βουλής και microάλιστα σε ένα υποσύνολο των βουλευτών που ονοmicroάζονται βούλαρχοι ή βουλάρχοντες στις επιγραφές και απόκλητοι στις φιλολογικές πηγές Στη διάρκεια της επέκτασής του τον 3ο αιώνα το Κοινό φαίνεται πως διαιρείται σε επτά διαmicroερίσmicroατα που αποκαλούνται τέλη microε αρmicroοδιότητες τουλάχιστον στον τοmicroέα των οικονοmicroικών και της στρατολόγησηςΗ σχεδόν πλήρης αδιαφορία του Πολυβίου για τους θεσmicroούς εξηγεί γιατί ενώ γνωρί-ζουmicroε πολύ αναλυτικά τη στρατιωτική και διπλωmicroατική ιστορία του αχαϊκού Κοινού υπάρχουν ακόmicroη microεγάλα κενά στη κατανόηση του θεσmicroικού του πλαισίου Στη λαϊκή συνέλευση ndashπου συνερχόταν (ως το 1898) στο Αίγιο αρχικό θρησκευτικό κέντρο του Κοινού δυο φορές τον χρόνοndash φαίνεται πως είχαν δικαίωmicroα συmicromicroετοχής όλοι οι πολίτες ενώ για τη συmicromicroετοχή στη βουλή microάλλον υπήρχε ηλικιακός περιορισmicroός (το 30ο έτος) Ορισmicroένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι προς το τέλος του 3ου αιώνα η λαϊκή συνέλευση έχασε τη σηmicroασία της και συγκαλούνταν microόνον εκτάκτως για να επικυρώσει αποφάσεις της Βουλής Ανώτατος αξιωmicroατούχος ήταν και εδώ ο ndashένας microετά το 255ndash στρατηγός microε ετήσια θητεία Στρατιωτικά κυρίως καθήκοντα είχαν οι υφιστάmicroενοί του ο ίππαρχος

Νωπογραφία από τον ναό του Απόλλωνα στο Θέρmicroο θρη-

και ο ναύαρχος Μεγάλες εξουσίες ιδίως ως προς τη σύγκληση των συνελεύσεων και τη διεθνή διπλωmicroατία φαίνεται πως είχε το σώmicroα των δαmicroιουργών που σε ορισmicroένες του-λάχιστον περιόδους αριθmicroούσε δέκα αξιωmicroατούχους Σε ορισmicroένα άλλα αξιώmicroατα όπως η εκλογή των νοmicroογράφων (οι αρmicroοδιότητες των οποίων είναι αβέβαιες ίσχυε επίσης ο κανόνας της αναλογικής αντιπροσώπευσης Ενδεχοmicroένως υπήρχαν και στο αχαϊκό Κοινό διοικητικά διαmicroερίσmicroατα τα οποία σύmicroφωνα microε τη microοναδική σχετική microαρτυρία ίσως λέγονταν συντέλειες Σε αντίθεση microε το αιτωλικό Κοινό το αχαϊκό κράτος δεν φαίνεται να πέτυχε ικανοποιητικό βαθmicroό ενσωmicroάτωσης των microελών του Παρά την ύπαρξη laquoοmicroο-σπονδιακώνraquo νόmicroων και δικαστών οι πόλεις διατηρούσαν την αυτοτέλεια του νοmicroικού τους συστήmicroατος και είχαν τη δυνατότητα να δράσουν στρατιωτικά microονοmicroερώς χωρίς την έγκριση των οργάνων του Κοινού ενώ δεν είναι καν βέβαιο πως τα microέλη του είχαν αυτοmicroάτως δικαίωmicroα ισοπολιτείας σε άλλες πόλεις του Κοινού Δεν είναι πάντως microόνον η γεωστρατηγική και πολιτική επιτυχία των Κοινών που microαρ-τυρεί την τάση προς microορφές οργάνωσης ευρύτερες της πόλης Σε δύο περιστάσεις το 302 υπό τον Δηmicroήτριο τον Πολιορκητή και το 224 υπό τον Αντίγονο Δώσωνα οι Μα-κεδόνες βασιλείς επιχείρησαν να ανασυστήσουν τη Συmicromicroαχία της Κορίνθου Η δεύτερη αυτή συmicromicroαχία γνώρισε microεγαλύτερη επιτυχία από την πρώτη συνέτριψε τη Σπάρτη το 222 και αποτέλεσε το κύριο όχηmicroα της microακεδονικής πολιτικής microέχρι τον Βrsquo Μακεδονικό πόλεmicroο Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι microέλη της τρίτης αυτής πανελλήνιας Συmicromicroαχίας ήταν αποκλειστικά εθνικά ή οmicroοσπονδιακά κράτη οι Αχαιοί οι Ηπειρώτες (που είχαν καταλύσει τη microοναρχία το 235) οι Φωκείς οι Βοιωτοί οι Ακαρνάνες οι Μακεδόνες οι Θεσσαλοί Αντίστοιχα δεν είναι τυχαίο ότι microετά το 217 ο Φίλιππος Εrsquo επιχείρησε να ανασυστήσει υπό την υψηλή προστασία του το Κοινό των κρητικών πόλεων και ότι microια ακόmicroη πιο χαλαρή οργάνωση το Κοινό των Νησιωτών αποτελούσε την αδιάψευστη εικόνα της ισορροπίας δυνάmicroεων στο Αιγαίο ndashυπό την επικυριαρχία του Αντιγόνου Μο-νόφθαλmicroου και του Δηmicroητρίου Πολιορκητή αρχικά υπό τους Πτολεmicroαίους από τις αρχές της δεκαετίας του 280 έως τουλάχιστον το τέλος του Χρεmicroωνιδείου πολέmicroου και υπό τη ροδιακή ηγεmicroονία από την ανασύστασή του microετά το 196 έως το τέλος του Γrsquo Μακε-δονικού πολέmicroου Από όλες αυτές τις συσσωmicroατώσεις που κυmicroαίνονται από τεχνητές συνενώσεις υποτελών έως πλήρεις συmicroπολιτείες γίνεται φανερή η έλξη που ασκούσε το laquoοmicroοσπονδιακόraquo microοντέλο στον ελλαδικό χώρο

Οι κοπές του Κοινού των Θεσ-σαλών εκτείνονται στον 2ο και

Το φαινόmicroενο της πόλης όmicroως διέθετε ακόmicroη ισχυρές αντιστάσεις Η Αθήνα αντιστά-θηκε επίmicroονα στις φιλικές ή εχθρικές απόπειρες του Αράτου να την εντάξει στο κοινό των Αχαιών τη δεκαετία του 230 Η Σπάρτη του Κλεοmicroένη γνώρισε όπως είδαmicroε πρόσκαιρες επιτυχίες εκmicroεταλλευόmicroενη την εκρηκτική κοινωνική κατάσταση της Πε-λοποννήσου και την αίγλη του ένδοξου παρελθόντος Το Κοινό των Αχαιών παρά τον ενθουσιασmicroό του Πολυβίου διακρίνεται όπως είδαmicroε από microια microάλλον ατελή ενσω-microάτωση των microελών του σε ένα ενιαίο microόρφωmicroα Αυτό εξάλλου microαρτυρούν οι συχνές αποσχίσεις από το Κοινό η κυριαρχία της πολιτικής ελίτ ορισmicroένων microεγάλων πόλεων (Μεγαλόπολη Σικυών παλαιά Αχαΐα) η διαmicroόρφωση της πολιτικής του και οι έντονες εσωτερικές διαmicroάχες στις πόλεις του Δεν είναι τυχαίο ότι ο πολίτης microιας πόλης που ανήκε στο αχαϊκό Κοινό χωρίς να είναι αχαϊκή microε την εθνική έννοια πόλη δεν αποκα-λούσε ποτέ τον εαυτό του Αχαιό Στο σηmicroείο αυτό άλλωστε έγκειται και η κύρια αιτία της διατήρησης της σηmicroασίας της πόλης ανεξάρτητα από τη διεθνή της θέση (ανεξάρτητη υποτελής σε ένα βασιλιά εκούσα ή άκουσα σύmicromicroαχός του τmicroήmicroα microιας ευρύτερης συmicromicroαχίας ή ακόmicroη και ενός ευρύτερου κρατικού microορφώmicroατος) η πόλη παρέmicroεινε ο κύριος παραγωγός πολιτικής ταυτότητας για τους ανθρώπους της εποχής παρέmicroεινε το κύριο πλαίσιο στο οποίο ζούσε και φανταζόταν τη ζωή του η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων της Ελ-ληνιστικής εποχής

Κοινωνικές εξελίξειςΕίναι ίσως δυσκολότερο να microιλήσει κανείς για την ελληνιστική κοινωνία απrsquo ότι για την κλασική Η απόσταση που χωρίζει έναν πραγmicroατικό γεωργό της αττικής υπαίθρου από τον γεωργό των έργων του Αριστοφάνη είναι πολύ microικρότερη από εκείνη που χωρίζει έναν πραγmicroατικό βουκόλο του 3ου αιώνα από το ανιστορικό πλάσmicroα της φαντασίας του Θεόκριτου Στην Ελληνιστική περίοδο microπορούmicroε σε πολλούς τοmicroείς της κοινωνικής ζωής να εντοπίσουmicroε συνέχειες microε το παρελθόν σε άλλους όmicroως ανοίγονται νέοι ορίζοντες για τα άτοmicroα και τα κοινωνικά σύνολα σε βαθmicroό που microια ενιαία εικόνα είναι microάλλον παραπλανητικήΠαρά τη γνωστή ρήση του Πολυβίου ότι το βασικό πρόβληmicroα της Ελλάδας της εποχής του είναι η ολιγανθρωπία κανένα στοιχείο δεν φαίνεται να δείχνει ότι υπήρχε δηmicroο-

Χρυσό περιδέραιο της ύστερης Ελληνιστικής περιόδου από την

γραφικό πρόβληmicroα Η φυγή από τον ελληνικό microητροπολιτικό χώρο (Ελλάδα Αιγαίο παράλια Μικράς Ασίας) προς τις αυλές και τις νέες πόλεις της Ανατολής ιδίως την πρώιmicroη Ελληνιστική περίοδο δεν ήταν ασήmicroαντο φαινόmicroενο αλλά από αριθmicroητικής πλευράς δεν ήταν καθοριστικό εξάλλου τουλάχιστον στα λιmicroάνια και τα εmicroπορικά κέ-ντρα αντισταθmicroίστηκε λίγο αργότερα από την αντίστροφη ροή από την Ανατολή προς τη Δύση όπως microαρτυρούν οι πολυπληθείς κοινότητες Συρίων Φοινίκων και Αιγυπτίων στη Δήλο τη Ρόδο τη Δηmicroητριάδα και αλλού Το πρόβληmicroα που περιγράφει ο Πολύβιος δεν ήταν λοιπόν αριθmicroητικό αντικατοπτρίζει κυρίως την προϊούσα συγκέντρωση γης και πλούτου στα χέρια λίγων και την απροθυmicroία τους να microοιραστούν τη γη και τα πολιτικά δικαιώmicroατα microε περισσότερους Το γεγονός ότι σε πολλές πόλεις υπήρχαν ακόmicroη στρώ-microατα πληθυσmicroού που microπορούσαν να προβούν σε επιδόσεις έκτακτες εισφορές προς την πόλη δείχνει ότι ακόmicroη βρισκόmicroαστε στη αρχή της διαδροmicroής που θα οδηγήσει στα ρωmicroαϊκά χρόνια σε ακραίες ιδιοκτησιακές ανισότητεςΤο πρόβληmicroα της ιδιοκτησίας της γης και των χρεών ήταν ήδη αρχαίο στον ελληνικό κό-σmicroο και παρέmicroεινε οξύ για τη microεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων οι οποίοι συνέχισαν να ζουν σε microια οικονοmicroία της επιβίωσης όπου η πρωτογενής παραγωγή άφηνε microικρό πλεόνασmicroα το οποίο διακινούνταν σε microια περιορισmicroένη γεωγραφικά περιοχή συνήθως όχι microακρύτερα από την αγορά της πόλης Πλάι όmicroως σrsquo αυτήν την πανάρχαια οικονοmicroία του microικροϊδιοκτήτη γης ή ζώων του ηmicroιελεύθερου εργάτη της γης του microικρέmicroπορου αναπτυσσόταν όλο και περισσότερο η οικονοmicroία της βιοτεχνίας του microακρινού θαλασσι-νού εmicroπορίου του χρήmicroατος και του σύνθετου καταmicroερισmicroού εργασίας Με την ανάπτυξη του εmicroπορίου επωφελούνται microε διαφορετικό τρόπο διαφορετικές περιοχές Άλλες εmicroπορεύονται κυρίως το πλεόνασmicroα της παραγωγής τους ιδίως τη γνωστή τριάδα βασικών προϊόντων (σιτηρά κρασί λάδι) άλλες όπως η Δήλος και άλλα λιmicroάνια είναι κυρίως κέντρα διαmicroετακοmicroιστικού εmicroπορίου προϊόντων ή δούλων άλλες τέλος όπως η Ρόδος συνδυάζουν και τις δύο δράσεις Στην πειρατεία (ιδίως microετά τα microέσα του 3ου αιώνα) εmicroφανίζονται να πρωταγωνιστούν οι Αιτωλοί οι Κρήτες και οι Ιλλυριοί αλλά το φαινόmicroενο ήταν τόσο σύνθετο που η εικόνα του απολίτιστου Αιτωλού ή του πονηρού Κρήτα πειρατή είναι τελείως παραπλανητική Στην αρχαιότητα ήταν σύνηθες φαινόmicroενο η αρπαγή της περιουσίας ενός ξένου ή η κατακράτησή του για λύτρα ή η πώλησή του ως δούλου ευρέως αναγνωρισmicroένο ήταν

Βουκολική σκηνή από ανάγλυφο της ύστερης Ελληνιστικής περι-

και το δικαίωmicroα του παθόντος και των συmicroπολιτών του να εφαρmicroόσουν αντίποινα στην κοινότητα του δράστη Το γεγονός ότι οι πειρατές microε τα microικρά και ευέλικτα πλοία τους κατέστησαν σταδιακά απαραίτητοι στους στρατιωτικούς στόλους πόλεων Κοινών και βασιλέων περιπλέκει ακόmicroη περισσότερο την κατάσταση Συχνά είναι δύσκολο να διακρίνουmicroε έναν πειρατή από τον απεσταλmicroένο ενός βασιλιά που αντλεί πόρους για το βασιλικό ταmicroείο Σύmicroφωνα microε microια εύστοχη διατύπωση πειρατής και ληστής δεν είναι παρά ο προσωρινά άνεργος microισθοφόροςΟ microισθοφόρος είναι η άλλη εmicroβληmicroατική microορφή της Ελληνιστικής περιόδου πλάι στον έmicroπορο και τον πειρατή και microας εισάγει στον καταλυτικό ρόλο των βασιλικών αυλών στην αυξανόmicroενη κοινωνική κινητικότητα Η αστείρευτη ανάγκη σε προσωπικό του βα-σιλικού στρατιωτικού και διοικητικού microηχανισmicroού και ο ανταγωνισmicroός των ελληνιστικών βασιλείων σε όλα τα επίπεδα από τον πόλεmicroο ως την υψηλή τέχνη δηmicroιουργούν microια αδιάκοπη ζήτηση ικανών στρατιωτών διοικητών πολιτικών συmicroβούλων τεχνιτών καλλιτεχνών ποιητών ιατρών λογίων και φιλοσόφων Οι άνθρωποι αυτοί ήταν οι πρω-ταγωνιστές των microαχών οι παραγωγοί πολιτικών αποφάσεων νοοτροπίας και ιδεολογίας ήταν επίσης οι σύνδεσmicroοι ανάmicroεσα στις αυλές και τον κόσmicroο των πόλεων ανήκοντας ενίοτε και στις δύο πλευρές ταυτόχροναΗ Ελληνιστική περίοδος επίσης χαρακτηρίζεται από νέες microορφές συλλογικότητας άνοιγ-microα των οριζόντων του ατόmicroου και διεύρυνση των στενών ορίων της πόλης Όmicroως ένας

Στην περίοδο αυτή αναπτύσσονται όλο και περισσότερες νέες microορφές συλλογικότη-τας σύλλογοι και σωmicroατεία διαφόρων ειδών που συνήθως οργανώνονται γύρω από τη λατρεία ενός θεού αν και συχνά τους ενώνει κυρίως η κοινή δραστηριότητα Μπορεί να είναι έmicroποροι και ναύκληροι (συνιδιοκτήτες εmicroπορικών πλοίων) οπότε οι σύλλογοί τους microε laquoυποκαταστήmicroαταraquo σε διάφορα λιmicroάνια στόχο έχουν την αλληλοβοήθεια στην εmicroπορική τους δραστηριότητα Μπορεί να είναι ηθοποιοί και microουσικοί οι περί τον Διόνυσον τεχνίται ήταν το πιο επιτυχηmicroένο laquoσυνδικαλιστικό όργανοraquo της αρχαιότητας εξασφαλίζοντας στα microέλη του ασφάλεια και βασιλική προστασία στις συχνές microετακινή-σεις τους Μπορεί τέλος να τους ενώνει όντως η λατρεία του θεού στον λατρευτικό τους θίασο θα έχουν θέση ξένοι και γυναίκες απελεύθεροι και δούλοι

κόσmicroος που αλλάζει προκαλεί αβεβαιότητα Την αβεβαιότητα αυτή microπορούmicroε να την ανιχνεύσουmicroε σε διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής διαλέγω ενδεικτικά δύο τη θρησκεία και την ενασχόληση microε το παρελθόν Η ενασχόληση microε το παρελθόν κατά microία έννοια οφείλεται σε πρακτικούς λόγους κα-θώς η γνώση (ή κατασκευή) του παρελθόντος γίνεται απαραίτητη πτυχή της διεθνούς διπλωmicroατίας Πέρα από αυτήν τη χρησιmicroοθηρική χροιά της αρχαιογνωσίας όmicroως διάχυτη στον υψηλό ελληνιστικό πολιτισmicroό είναι η εξιδανίκευση ενός microακρινού σχεδόν ανιστορικού πα-ρελθόντος Η αλεξανδρινή ποίηση συνδυάζει πρωτοποριακές ποιητικές τεχνικές (νέα microέτρα τεχνητή λόγια γλώσσα περίπλοκο συχνά σκοτεινό ύφος) microε αγροτικές και ποι-microενικές εικόνες που θα αναγνώριζε και θα χαιρόταν ένας Ησίοδος Να είναι τυχαίο που η τοπική ιστοριογραφία της Αττικής γνωρίζει τη χρυσή εποχή της στην πρώιmicroη

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγmicroα της χρήσης της αρχαιογνωσίας στη διπλωmicroατία είναι η αντιδικία Σάmicroου και Πριήνης για την κυριότητα microιας περιοχής ανάmicroεσα στη σαmicroιακή περαία και τη χώρα της Πριήνης Οι δύο πλευρές ζήτησαν επανειληmicromicroένα την επιδιαι-τησία πολλών βασιλέων και πόλεων από τις αρχές του 3ου αιώνα έως τη δεκαετία του 130 Στην επιγραφή όπου καταγράφεται η απόφαση του Λυσιmicroάχου περί το 283 διακρί-νεται ευκρινώς η απελπισία του βασιλιά microετά την ακρόαση αλλεπάλληλων πρεσβειών κατά τις οποίες οι δύο πλευρές εξιστόρησαν επί microακρόν laquoχρησιmicroοποιώντας ιστορικές αφηγήσεις άλλες microαρτυρίες και δηmicroόσια έγγραφαraquo την ιστορία της περιοχής από τον 7ο αιώνα ως τις microέρες τους Εξίσου χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Κυτενίου microιας microικρής πόλης της Δωρίδας Τρεις απεσταλmicroένοι της πόλης περιόδευσαν το 2065 όλον τον ελληνικό κόσmicroο σε αναζήτηση χρηmicroάτων για την αντιmicroετώπιση της χρόνιας οικονοmicroικής δυσπραγίας της πόλης Μην έχοντας άλλα διαπραγmicroατευτικά όπλα οι πρε-σβευτές επιστράτευσαν τη microυθολογία πρόβαλαν την υποτιθέmicroενη συγγένεια της πόλης microε τους Δωριείς της Ξάνθου και άλλων δωρικών πόλεων αλλά και microε τους βασιλείς Πτολεmicroαίο και Αντίοχο οι οποίοι ως (υποτιθέmicroενοι) απόγονοι των Αργεαδών βασιλέων της Μακεδονίας ανήκαν στη γενιά του Ηρακλή άρα ήταν Δωριείς άρα συγγενείς των Κυτενιέων

Ελληνιστική περίοδο ακριβώς την περίοδο που η πόλη βρίσκεται υπό τη microόνιmicroη απειλή των microακεδονικών όπλων Οι τοπικοί λόγιοι σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσmicroου ασχολούνται εντατικά microε το ένδοξο παρελθόν σε microια εποχή που ο πόλεmicroος γίνεται όλο περισσότερο microια δυστυχία που υφίσταται κανείς όχι microια δοκιmicroασία στην οποία συmicro-microετέχει ως οπλίτης Έχει συχνά κανείς τη σαφή εντύπωση ότι η διαρκής επίκληση του παρελθόντος ερmicroηνεύει την αβεβαιότητα του παρόντος Η θρησκεία είναι αντικείmicroενο άλλου κεφαλαίου ας περιοριστούmicroε εδώ σε microια γενική παρατήρηση Σε microεγάλο βαθmicroό η θρησκεία εξακολουθεί να ανήκει στη δηmicroόσια σφαίρα η λατρεία των ηγεmicroόνων και άλλες νέες εορτές και λατρείες έχουν σαφείς πολιτικές συ-microπαραδηλώσεις όλες οι παλαιές και πολλές νέες λατρείες έχουν έντονο το στοιχείο της δηmicroόσιας συνάθροισης της microεγάλης ποmicroπής του συνεορτασmicroού των πολιτών γύρω από το ζώο που θα θυσιαστεί και το κοινό τραπέζι ndashπαρότι όλο και συχνότερα τα έξοδα για τις πανηγύρεις αυτές δεν προέρχονται από κρατικούς πόρους αλλά από το βαλάντιο ενός ιδιώτη Δηmicroιουργείται όmicroως η σαφής αίσθηση ότι αν θέλουmicroε να αναζητήσουmicroε γνήσιο θρησκευτικό συναίσθηmicroα πρέπει να στραφούmicroε σε πιο στενούς κύκλους στους λατρευτικούς θιάσους που πληθαίνουν στο ατοmicroικό ανάθηmicroα στις λατρείες της προ-σωπικής σωτηρίας ή της συλλογικής τύχης αντανακλάσεις και αυτές ενός κόσmicroου που αλλάζει

κόσmicroος που αλλάζει προκαλεί αβεβαιότητα Την αβεβαιότητα αυτή microπορούmicroε να την ανιχνεύσουmicroε σε διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής διαλέγω ενδεικτικά δύο τη θρησκεία και την ενασχόληση microε το παρελθόν Η ενασχόληση microε το παρελθόν κατά microία έννοια οφείλεται σε πρακτικούς λόγους κα-θώς η γνώση (ή κατασκευή) του παρελθόντος γίνεται απαραίτητη πτυχή της διεθνούς διπλωmicroατίας Πέρα από αυτήν τη χρησιmicroοθηρική χροιά της αρχαιογνωσίας όmicroως διάχυτη στον υψηλό ελληνιστικό πολιτισmicroό είναι η εξιδανίκευση ενός microακρινού σχεδόν ανιστορικού πα-ρελθόντος Η αλεξανδρινή ποίηση συνδυάζει πρωτοποριακές ποιητικές τεχνικές (νέα microέτρα τεχνητή λόγια γλώσσα περίπλοκο συχνά σκοτεινό ύφος) microε αγροτικές και ποι-microενικές εικόνες που θα αναγνώριζε και θα χαιρόταν ένας Ησίοδος Να είναι τυχαίο που η τοπική ιστοριογραφία της Αττικής γνωρίζει τη χρυσή εποχή της στην πρώιmicroη

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγmicroα της χρήσης της αρχαιογνωσίας στη διπλωmicroατία είναι η αντιδικία Σάmicroου και Πριήνης για την κυριότητα microιας περιοχής ανάmicroεσα στη σαmicroιακή περαία και τη χώρα της Πριήνης Οι δύο πλευρές ζήτησαν επανειληmicromicroένα την επιδιαι-τησία πολλών βασιλέων και πόλεων από τις αρχές του 3ου αιώνα έως τη δεκαετία του 130 Στην επιγραφή όπου καταγράφεται η απόφαση του Λυσιmicroάχου περί το 283 διακρί-νεται ευκρινώς η απελπισία του βασιλιά microετά την ακρόαση αλλεπάλληλων πρεσβειών κατά τις οποίες οι δύο πλευρές εξιστόρησαν επί microακρόν laquoχρησιmicroοποιώντας ιστορικές αφηγήσεις άλλες microαρτυρίες και δηmicroόσια έγγραφαraquo την ιστορία της περιοχής από τον 7ο αιώνα ως τις microέρες τους Εξίσου χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Κυτενίου microιας microικρής πόλης της Δωρίδας Τρεις απεσταλmicroένοι της πόλης περιόδευσαν το 2065 όλον τον ελληνικό κόσmicroο σε αναζήτηση χρηmicroάτων για την αντιmicroετώπιση της χρόνιας οικονοmicroικής δυσπραγίας της πόλης Μην έχοντας άλλα διαπραγmicroατευτικά όπλα οι πρε-σβευτές επιστράτευσαν τη microυθολογία πρόβαλαν την υποτιθέmicroενη συγγένεια της πόλης microε τους Δωριείς της Ξάνθου και άλλων δωρικών πόλεων αλλά και microε τους βασιλείς Πτολεmicroαίο και Αντίοχο οι οποίοι ως (υποτιθέmicroενοι) απόγονοι των Αργεαδών βασιλέων της Μακεδονίας ανήκαν στη γενιά του Ηρακλή άρα ήταν Δωριείς άρα συγγενείς των Κυτενιέων

Ελληνιστική περίοδο ακριβώς την περίοδο που η πόλη βρίσκεται υπό τη microόνιmicroη απειλή των microακεδονικών όπλων Οι τοπικοί λόγιοι σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσmicroου ασχολούνται εντατικά microε το ένδοξο παρελθόν σε microια εποχή που ο πόλεmicroος γίνεται όλο περισσότερο microια δυστυχία που υφίσταται κανείς όχι microια δοκιmicroασία στην οποία συmicro-microετέχει ως οπλίτης Έχει συχνά κανείς τη σαφή εντύπωση ότι η διαρκής επίκληση του παρελθόντος ερmicroηνεύει την αβεβαιότητα του παρόντος Η θρησκεία είναι αντικείmicroενο άλλου κεφαλαίου ας περιοριστούmicroε εδώ σε microια γενική παρατήρηση Σε microεγάλο βαθmicroό η θρησκεία εξακολουθεί να ανήκει στη δηmicroόσια σφαίρα η λατρεία των ηγεmicroόνων και άλλες νέες εορτές και λατρείες έχουν σαφείς πολιτικές συ-microπαραδηλώσεις όλες οι παλαιές και πολλές νέες λατρείες έχουν έντονο το στοιχείο της δηmicroόσιας συνάθροισης της microεγάλης ποmicroπής του συνεορτασmicroού των πολιτών γύρω από το ζώο που θα θυσιαστεί και το κοινό τραπέζι ndashπαρότι όλο και συχνότερα τα έξοδα για τις πανηγύρεις αυτές δεν προέρχονται από κρατικούς πόρους αλλά από το βαλάντιο ενός ιδιώτη Δηmicroιουργείται όmicroως η σαφής αίσθηση ότι αν θέλουmicroε να αναζητήσουmicroε γνήσιο θρησκευτικό συναίσθηmicroα πρέπει να στραφούmicroε σε πιο στενούς κύκλους στους λατρευτικούς θιάσους που πληθαίνουν στο ατοmicroικό ανάθηmicroα στις λατρείες της προ-σωπικής σωτηρίας ή της συλλογικής τύχης αντανακλάσεις και αυτές ενός κόσmicroου που αλλάζει

Ελληνιστική περίοδο ακριβώς την περίοδο που η πόλη βρίσκεται υπό τη microόνιmicroη απειλή των microακεδονικών όπλων Οι τοπικοί λόγιοι σε πολλές περιοχές του ελληνικού κόσmicroου ασχολούνται εντατικά microε το ένδοξο παρελθόν σε microια εποχή που ο πόλεmicroος γίνεται όλο περισσότερο microια δυστυχία που υφίσταται κανείς όχι microια δοκιmicroασία στην οποία συmicro-microετέχει ως οπλίτης Έχει συχνά κανείς τη σαφή εντύπωση ότι η διαρκής επίκληση του παρελθόντος ερmicroηνεύει την αβεβαιότητα του παρόντος Η θρησκεία είναι αντικείmicroενο άλλου κεφαλαίου ας περιοριστούmicroε εδώ σε microια γενική παρατήρηση Σε microεγάλο βαθmicroό η θρησκεία εξακολουθεί να ανήκει στη δηmicroόσια σφαίρα η λατρεία των ηγεmicroόνων και άλλες νέες εορτές και λατρείες έχουν σαφείς πολιτικές συ-microπαραδηλώσεις όλες οι παλαιές και πολλές νέες λατρείες έχουν έντονο το στοιχείο της δηmicroόσιας συνάθροισης της microεγάλης ποmicroπής του συνεορτασmicroού των πολιτών γύρω από το ζώο που θα θυσιαστεί και το κοινό τραπέζι ndashπαρότι όλο και συχνότερα τα έξοδα για τις πανηγύρεις αυτές δεν προέρχονται από κρατικούς πόρους αλλά από το βαλάντιο ενός ιδιώτη Δηmicroιουργείται όmicroως η σαφής αίσθηση ότι αν θέλουmicroε να αναζητήσουmicroε γνήσιο θρησκευτικό συναίσθηmicroα πρέπει να στραφούmicroε σε πιο στενούς κύκλους στους λατρευτικούς θιάσους που πληθαίνουν στο ατοmicroικό ανάθηmicroα στις λατρείες της προ-σωπικής σωτηρίας ή της συλλογικής τύχης αντανακλάσεις και αυτές ενός κόσmicroου που αλλάζει