ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ - heptapolis · Ὁ Διόδωρος,...

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΤΟΜΟΣ ΣΤ´(ΒΙΒΛΙΟΝ ΣΤ´-Ι´)

ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ

Τίτλος: Διοδώρου Σικελιώτου Ἱστορική Βιβλιοθήκη – Τόμος ΣΤ´ (Βιβλίον ΣΤ´-Ι´)Σελιδοποίησις: Ἀλέξιος Δ. Μάστορης

Ἐξώφυλλο: Δημήτριος ΜπιλιλῆςἘκδόσεις: ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ - «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ»

Ὑπεύθυνος Ἐκδόσεως: Λεωνίδας Ἀθ. ΓεωργιάδηςCopyright© ἐκδόσεις Λ. Γεωργιάδης 2011

ΙSΒΝ: 978-960-316-508-8SET: 960-316-138-1

Κεντρική διάθεσις:Τηλ. 210 38 15 000

Βιβλιοπωλεῖα:Σόλωνος 114, Ἀθῆναι Τ.Κ. 106 81, τηλ. 210 38 47 347

Κηφισίας 263, Κηφισιά Τ.Κ. 145 62, Τηλ. 210 80 15 113www.georgiadesbooks.com - e-mail: [email protected]

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΤΟΜΟΣ ΣΤ´(ΒΙΒΛΙΟΝ ΣΤ´-Ι´)

ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ

Ἀπόστολος Παπανδρέου

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ – ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Κωνσταντῖνος Ποταμιᾶνος

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις ὁλόκληρης ἢ μέρους τῆς παρούσης μελέτης, μὲ ὁποιοδήποτε μέ-σον, χωρὶς τὴν γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότου. Ἐπιτρέπεται ἡ ἀναφορὰ στὸ παρὸν βιβλίο ἢ στὸ περιεχόμενό του μόνον σὲ περίπτωσι ποὺ παρου-σιάζονται ρητῶς τὰ στοιχεῖα αὐτοῦ.


ΒΙΒΛΙΟΝ ΣΤ´-Ι´


ΤΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΣΤ´-Ι´

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΤ´

Τά πρῶτα ἕξι βιβλία τοῦ ἔργου μας περιλαμβάνουν τά γεγο-νότα καί τούς μύθους οἱ ὁποῖοι ἀναφέρονται στήν περίοδοπρίν ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο, κι’ ἀπ’ αὐτά τά τρία πρῶτα ἀνα-φέρονται στήν ἀρχαία ἐποχή τῶν βαρβάρων, ἐνῶ τά ἑπόμενατρία ἀναφέρονται στίς ἀρχαῖες παραδόσεις τῶν Ἑλλήνων.

1. Αὐτά ἀναφέρει ὁ Διόδωρος στό τρίτο βιβλίο τῆς ἱστορίαςτου. Ὁ ἴδιος ἐπίσης καί στό ἕκτο βιβλίο του ἐπικυρώνει τήνἴδια ἄποψι γιά τούς θεούς, ὅπως τήν ἀντλεῖ ἀπό τό ἔργο τοῦΕὐημέρου τοῦ Μεσσηνίου. Λέγει λοιπόν κατά λέξι τά ἑξῆς:

2. Σχετικῶς μέ τούς θεούς οἱ ἄνθρωποι τῆς παλαιᾶς ἐποχῆςπαρέδωσαν στούς μεταγενεστέρους δύο διαφορετικές ἀντι-λήψεις. Ἄλλοι δηλαδή λέγουν ὅτι οἱ θεοί εἶναι αἰώνιοι καίἄφθαρτοι, ὅπως π.χ. ὁ ἥλιος καί ἡ σελήνη καί τά ἄλλα τάοὐράνια σώματα, καί οἱ ἄνεμοι ἐπίσης καί ὅ,τι ἄλλο στοιχεῖοεἶναι παρομοίας φύσεως. Διότι καθένα ἀπ’ αὐτά ἔχει προαιώ-νια γένεσι καί διάρκεια. Λέγουν ἐπίσης ὅτι ἐγεννήθησαν καίἄλλοι ἐπίγειοι θεοί καί γιά τίς εὐεργεσίες, πού προσέφερανστούς ἀνθρώπους, ἐκέρδισαν ἀθάνατη τιμή καί δόξα, ὅπωςπ.χ. ὁ Ἡρακλῆς, ὁ Διόνυσος, ὁ Ἀρισταῖος καί οἱ ἄλλοι οἱ ὅμοι-οι μέ αὐτούς. 3. Γιά τούς ἐπιγείους θεούς μᾶς παρεδόθησανπολλές καί ποικίλες ἐκδοχές ἀπό τούς ἱστορικούς καί τούς μυ-θογράφους. Ἀπό τούς ἱστορικούς ὁ Εὐήμερος, ὁ ὁποῖος συνέ-θεσε “Ἱερά Ἱστορία”, ἔχει συγγράψει γιά τούς θεούς μία ἰδιαί-τερη πραγματεία, ἐνῶ ἀπό τούς μυθολόγους ὁ Ὅμηρος καί ὁἩσίοδος καί ὁ Ὀρφεύς καί ἄλλοι, ὅπως αὐτοί, ἔπλασαν γιάτούς θεούς ἄλλους μύθους περισσότερο τερατώδεις.

98

FRAGMENTA LIBRI VI

[Τῶν βίβλων ἡμῖν ἕξ μὲν αἱ πρῶται περιέχουσι τὰς πρὸ τῶνΤρωικῶν πράξεις καὶ μυθολογίας, καὶ τούτων αἱ μὲν προ-ηγούμεναι τρεῖς τὰς βαρβαρικάς, αἱ δ’ ἑξῆς σχεδὸν τὰς τῶνἙλλήνων ἀρχαιολογίας (Διόδωρος, 1. 4. 6)]1. Ταῦτα ὁ Διόδωρος ἐν τῇ τρίτῃ τῶν ἱστοριῶν. ὁ δ’ αὐτὸςκαὶ ἐν τῇ ἕκτῃ ἀπὸ τῆς Εὐημέρου τοῦ Μεσσηνίου γραφῆςἐπικυροῖ τὴν αὐτὴν θεολογίαν, κατὰ λέξιν ὧδε φάσκων·

Περὶ θεῶν τοίνυν διττὰς οἱ παλαιοὶ τῶν ἀνθρώπων τοῖςμεταγενεστέροις παραδεδώκασιν ἐννοίας. τοὺς μὲν γὰρἀιδίους καὶ ἀφθάρτους εἶναί φασιν, οἷον ἥλιόν τε καὶ σελή-νην καὶ τὰ ἄλλα ἄστρα τὰ κατ’ οὐρανόν, πρὸς δὲ τούτοιςἀνέμους καὶ τοὺς ἄλλους τοὺς τῆς ὁμοίας φύσεως τούτοιςτετευχότας· τούτων γὰρ ἕκαστον ἀίδιον ἔχειν τὴν γένεσινκαὶ τὴν διαμονήν· ἑτέρους δὲ λέγουσιν ἐπιγείους γενέσθαιθεούς, διὰ δὲ τὰς εἰς ἀνθρώπους εὐεργεσίας ἀθανάτου τε-τευχότας τιμῆς τε καὶ δόξης, οἷον Ἡρακλέα, Διόνυσον,Ἀρισταῖον, καὶ τοὺς ἄλλους τοὺς τούτοις ὁμοίους. περὶ δὲτῶν ἐπιγείων θεῶν πολλοὶ καὶ ποικίλοι παραδέδονται λόγοιπαρὰ τοῖς ἱστορικοῖς τε καὶ μυθογράφοις· καὶ τῶν μὲν ἱστο-ρικῶν Εὐήμερος ὁ τὴν ἱερὰν ἀναγραφὴν ποιησάμενος ἰδίωςἀναγέγραφεν, τῶν δὲ μυθολόγων Ὅμηρος καὶ Ἡσίοδοςκαὶ Ὀρφεὺς καὶ ἕτεροι τοιοῦτοι τερατωδεστέρους μύθουςπερὶ θεῶν πεπλάκασιν·

2

3

Ἡμεῖς θά προσπαθήσωμε νά διατρέξωμε σύντομα τίςἐκδοχές καί τῶν δύο αὐτῶν ὁμάδων τῶν συγγραφέων, λαμ-βάνοντας πάντα ὑπ’ ὄψιν τήν οἰκονομία τοῦ ὅλου ἔργου μας.4. Ὁ Εὐήμερος λοιπόν, ὁ ὁποῖος ἦταν φίλος τοῦ βασιλέωςΚασσάνδρου1, καί ἦταν γι’ αὐτό ὑποχρεωμένος νά διεκπεραι-ώνη ὡρισμένες κρατικές ὑποθέσεις καί νά κάνη μακρινά ταξί-δια, λέγει ὅτι ἐταξείδευσε πρός νότον ὥς πού ἔφθασε στόνὨκεανό. Ξεκινῶντας ἀπό τήν Εὐδαίμονα Ἀραβία2 ἐταξείδευ-σε στόν ὠκεανό ἐπί ἀρκετές ἡμέρες καί προσήγγισε σέ νήσουςτοῦ ἀνοικτοῦ πελάγους, ἀπό τίς ὁποῖες μία ὠνομαζόταν Παγ-χαία, ὅπου εἶδε τούς κατοίκους της τούς Παγχαίους, οἱ ὁποῖοιδιεκρίνοντο γιά τήν εὐσέβεια καί τιμοῦσαν τούς θεούς μέ με-γαλοπρεπεῖς θυσίες καί μέ ἀξιόλογα ἀναθήματα ἀπό χρυσόκαί ἄργυρο. 5. Ἡ νῆσος εἶναι ἀφιερωμένη στούς θεούς.Ὑπάρχουν καί ἄλλα ἀξιοθαύμαστα πράγματα καί γιά τήνπαλαιότητά τους καί τήν καλλιτεχνική τους ἐπεξεργασία, γιάτά ὁποῖα λεπτομέρειες ἔχουμε ἀναφέρει στά προηγούμενα βι-βλία. 6. Στήν νῆσο αὐτή, ἐπί πολύ ὑψηλοῦ λόφου, εὑρίσκεταιἕνα ἱερό τοῦ Διός τοῦ Τριφυλίου, τό ὁποῖο ἵδρυσε ὁ ἴδιος,ὅταν ἦταν βασιλεύς ὅλης τῆς οἰκουμένης τόν καιρό πού εὑρί-σκετο μεταξύ τῶν ἀνθρώπων3. 7. Στό ἱερό αὐτό ὑπάρχει μία

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ ΣΤ´

11

λευταῖος ὅμως ἔχων περισσότερες φιλοδοξίες, μέ πᾶν μέσον καί τό πλέονσκληρό, παρεμέρισε τούς πάντες καί μέχρι τό 316 π.Χ. κατέστη κύριος ὁλο-κλήρου τῆς Μακεδονίας καί τοῦ μεγαλυτέρου τμήματος τῆς ὑπολοίπουἙλλάδος. Ἐκυβέρνησε τήν Μακεδονία ἐπί 19 ἔτη, ἀφοῦ ἐπέδειξε ἐξαιρετικήστρατηγική καί πολιτική ἱκανότητα καί διορατικότητα, ἀλλά καί μή διστά-ζων πρό οἱουδήποτε μέσου, ὁσονδήποτε σκληροῦ, προκειμένου νά ἐπιτύχητήν πραγματοποίησι τῶν σκοπῶν ἤ τῶν φιλοδοξιῶν του.

2. Εὐδαίμων Ἀραβία ὠνομάζετο τό νοτιοδυτικό τμῆμα τῆς Ἀραβικῆς χερσο-νήσου, τό ὁποῖο συμπίπτει μέ τήν σημερινή Ὑεμένη. Ὁ Πτολεμαῖος καί ἄλλοιἀρχαῖοι γεωγράφοι ἐκτείνουν τό ὄνομα σέ ὅλη σχεδόν τήν Ἀραβική χερσό-νησο.

3. Ἡ θεωρία τοῦ Εὐημέρου, κατά τήν ὁποία οἱ θεοί τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνἦσαν ἄνθρωποι προτοῦ θεοποιηθοῦν, προξένησε τήν μείωσι τῆς εὐσεβείαςτῶν ὀπαδῶν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας πρός τούς θεούς των καί ἐνὀλίγοις λέξεσιν ὡδήγησε στήν καλλιέργεια μιᾶς ἀθεΐας.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

10

1. Ὁ Κάσσανδρος εἶναι ὁ πρῶτος βασιλεύς τῆς Μακεδονίας μετά τόν θάνατο τοῦΜεγάλου Ἀλεξάνδρου. Ἐγεννήθη περί τό 350 π.Χ. καί ἦταν ὁ πρεσβύτερος(μεγαλύτερος) υἱός τοῦ Ἀντιπάτρου. Μετά τόν θάνατο τοῦ στρατηλάτου βα-σιλέως τῶν Μακεδόνων ὁ Κάσσανδρος ἀνέλαβε τήν διοίκησι τῶν βασιλικῶνὑπασπιστῶν καί τό 321 π.Χ. διωρίσθη χιλίαρχος τοῦ Ἀντιγόνου, κυρίως γιά νάτόν ἐπιβλέπη. Ὁ πατέρας του Ἀντίπατρος, κατά τό 319 π.Χ., ἀσθενῶν καί βλέ-πων τό τέλος του νά πλησιάζη τόν ἐκάλεσε ἐξ Ἀσίας πλησίον του. Διώρισε διά-δοχό του τόν Πολυσπέρχοντα καί χιλίαρχο τούτου τόν Κάσσανδρο. Ὁ τε-

ἡμεῖς δὲ τὰ παρ’ ἀμφοτέροις ἀναγεγραμμένα πειρασόμεθασυντόμως ἐπιδραμεῖν, στοχαζόμενοι τῆς συμμετρίας.

Εὐήμερος μὲν οὖν, φίλος γεγονὼς Κασσάνδρου τοῦ βα-σιλέως καὶ διὰ τοῦτον ἠναγκασμένος τελεῖν βασιλικάς τιναςχρείας καὶ μεγάλας ἀποδημίας, φησὶν ἐκτοπισθῆναι κατὰ τὴνμεσημβρίαν εἰς τὸν ὠκεανόν· ἐκπλεύσαντα γὰρ αὐτὸν ἐκτῆς Εὐδαίμονος Ἀραβίας ποιήσασθαι τὸν πλοῦν δι’ ὠκεανοῦπλείους ἡμέρας, καὶ προσενεχθῆναι νήσοις πελαγίαις, ὧνμίαν ὑπάρχειν τὴν ὀνομαζομένην Παγχαίαν, ἐν ᾗ τεθεᾶσθαιτοὺς ἐνοικοῦντας Παγχαίους εὐσεβείᾳ διαφέροντας καὶτοὺς θεοὺς τιμῶντας μεγαλοπρεπεστάταις θυσίαις καὶ ἀνα-θήμασιν ἀξιολόγοις ἀργυροῖς τε καὶ χρυσοῖς. εἶναι δὲ καὶ τὴννῆσον ἱερὰν θεῶν· καὶ ἕτερα πλείω θαυμαζόμενα κατά τε τὴνἀρχαιότητα καὶ τὴν τῆς κατασκευῆς πολυτεχνίαν, περὶ ὧν τὰκατὰ μέρος ἐν ταῖς πρὸ ταύτης βίβλοις ἀναγεγράφαμεν.εἶναι δ’ ἐν αὐτῇ κατά τινα λόφον ὑψηλὸν καθ’ ὑπερβολὴνἱερὸν Διὸς Τριφυλίου, καθιδρυμένον ὑπ’ αὐτοῦ, καθ’ ὃνκαιρὸν ἐβασίλευσε τῆς οἰκουμένης ἁπάσης ἔτι κατὰ ἀνθρώ-πους ὤν. ἐν τούτῳ τῷ ἱερῷ στήλην εἶναι χρυσῆν, ἐν ᾗ τοῖς

4

6

7

5

στήλη χρυσῆ, ὅπου εἶναι χαραγμένα συνοπτικῶς μέ γράμμα-τα τῶν Παγχαίων τά ἔργα τοῦ Οὐρανοῦ καί τοῦ Κρόνου καίτοῦ Διός. 8. Πρῶτος λοιπόν βασιλεύς, συνεχίζει ὁ Εὐήμερος,ὑπῆρξε ὁ Οὐρανός, ἕνας ἄνθρωπος δίκαιος καί εὐεργετικός,πού ἐγνώριζε καί τήν κίνησι τῶν ἄστρων. Αὐτός πρῶτος ἐτί-μησε τούς οὐρανίους θεούς μέ θυσίες. Γι’ αὐτό καί ὠνομάσθη-κε Οὐρανός. 9. Κι’ ἀπέκτησε μέ τήν γυναῖκα του τήν Ἑστίαδύο γυιούς, τόν Τιτᾶνα καί τόν Κρόνο, καί θυγατέρες τήν Ρέακαί τήν Δήμητρα. Μετά τόν Οὐρανό ἔγινε βασιλεύς ὁ Κρόνος,ὁ ὁποῖος ἐνυμφεύθη τήν Ρέα καί ἐγέννησε τόν Δία, τήν Ἥρακαί τόν Ποσειδῶνα. Κατόπιν τόν διεδέχθη στήν βασιλεία ὁΖεύς καί ἐνυμφεύθη τήν Ἥρα, τήν Δήμητρα καί τήν Θέμι κι’ἀπέκτησε παιδιά, ἀπό τήν πρώτη τούς Κουρῆτες, ἀπό τήν δεύ-τερη τήν Περσεφόνη κι’ ἀπό τήν τρίτη τήν Ἀθηνᾶ. 10. Πῆγεἔπειτα στήν Βαβυλῶνα, κι’ ἐκεῖ φιλοξενήθηκε ἀπό τόν Βῆλο,κι’ ἔπειτα πῆγε στήν νῆσο Παγχαία πού εὑρίσκεται στόνὠκεανό κι’ ἐκεῖ ἵδρυσε βωμό στόν Οὐρανό, τόν γενάρχη του.Ἀπό ἐκεῖ ἐπέρασε διά τῆς Συρίας κι’ ἦλθε στόν Κάσιο, ὁὁποῖος ἦταν τότε βασιλεύς τῆς Συρίας κι’ εἶχε δώσει τό ὄνομάτου στό ὄρος Κάσιον4. Πῆγε ἔπειτα στήν Κιλικία ὅπου ἐνίκησεσέ πόλεμο τόν Κίλικα τόν τοπάρχη κι’ ἐπεσκέφθη ὕστερα πολ-λούς ἄλλους λαούς, ἐτιμήθη ἀπό ὅλους καί ἀνηγορεύθη θεός.11. Ἀφοῦ διηγεῖται αὐτά πού ἀνέφερα καί ἄλλα παρόμοια γιάτούς θεούς, σάν νά ἐπρόκειτο γιά θνητούς ἀνθρώπους, ὁ Διό-δωρος συνεχίζει καί λέγει: “Γιά τόν Εὐήμερο ὁ ὁποῖος συνέ-ταξε τήν “Ἱερά Ἱστορία” θά ἀρκεσθοῦμε σέ αὐτά πού εἴπαμε,θά προσπαθήσωμε ὅμως τώρα νά διατρέξωμε συντόμως τούςμύθους τῶν Ἑλλήνων σχετικῶς μέ τούς θεούς ἀκολουθῶντας


13

ρινό Τζεμπέλ-ἐλ-Ἀκρά (1770 μ. ὑψ.). Ἐθεωρεῖτο ἱερό ὄρος καί ἐπ’ αὐτοῦ οἱἈντιοχεῖς ἐλάτρευαν τόν Τριπτόλεμο, τοῦ ὁποίου τούς ἀπογόνους, κατά τιναπαράδοσι, συνώκισε στήν Συρία ὁ Σέλευκος Α´ ὁ Νικάτωρ, οἱ δέ κάτοικοιτῆς Σελευκείας, στήν περιοχή τῆς ὁποίας εὑρίσκεται τό Κάσιον ὄρος, ἔθυονστόν Δία Κάσιο. Αὐτό πιθανώτατα εἶναι τό Κάσιον ὄρος γιά τό ὁποῖο ὁμι-λεῖ ὁ Διόδωρος.


12

4. Κάσιον ὄρος καί ἀκρωτήριο εὑρίσκονται στά ὅρια τῆς ἀρχαίας Αἰγύπτου πρόςτήν Πετραία Ἀραβία καί εἰδικώτερα ἀνατολικῶς τοῦ Πηλουσίου. Ἐπί τοῦἀκρωτηρίου αὐτοῦ ὑπῆρχε ναός τοῦ Κασίου Διός, ἀργότερα ὅμως ἀνηγέρθηἐπ’ αὐτοῦ πόλισμα, τό ὁποῖο ἐξελίχθηκε σέ πόλι. Ὅμως ὑπάρχει καί ἄλλο Κά-σιον ὄρος, τό ὁποῖο εὑρίσκεται στήν Βόρειο Συρία καί ταυτίζεται μέ τό σημε-

Παγχαίοις γράμμασιν ὑπάρχειν γεγραμμένας τάς τε Οὐρα-νοῦ καὶ Κρόνου καὶ Διὸς πράξεις κεφαλαιωδῶς. μετὰ ταῦτάφησι πρῶτον Οὐρανὸν βασιλέα γεγονέναι, ἐπιεικῆ τιναἄνδρα καὶ εὐεργετικὸν καὶ τῆς τῶν ἄστρων κινήσεως ἐπι-στήμονα, ὃν καὶ πρῶτον θυσίαις τιμῆσαι τοὺς οὐρανίους θε-ούς· διὸ καὶ Οὐρανὸν προσαγορευθῆναι. υἱοὺς δὲ αὑτῷ γε-νέσθαι ἀπὸ γυναικὸς Ἑστίας Τιτᾶνα καὶ Κρόνον,θυγατέρας δὲ Ῥέαν καὶ Δήμητρα. Κρόνον δὲ βασιλεῦσαιμετὰ Οὐρανόν, καὶ γήμαντα Ῥέαν γεννῆσαι Δία καὶ Ἥρανκαὶ Ποσειδῶνα. τὸν δὲ Δία διαδεξάμενον τὴν βασιλείανγῆμαι Ἥραν καὶ Δήμητρα καὶ Θέμιν, ἐξ ὧν παῖδας ποιήσα-σθαι Κουρῆτας μὲν ἀπὸ τῆς πρώτης, Περσεφόνην δὲ ἐκ τῆςδευτέρας, Ἀθηνᾶν δὲ ἀπὸ τῆς τρίτης. ἐλθόντα δὲ εἰς Βα-βυλῶνα ἐπιξενωθῆναι Βήλῳ, καὶ μετὰ ταῦτα εἰς τὴν Παγ-χαίαν νῆσον πρὸς τῷ ὠκεανῷ κειμένην παραγενόμενονΟὐρανοῦ τοῦ ἰδίου προπάτορος βωμὸν ἱδρύσασθαι.κἀκεῖθεν διὰ Συρίας ἐλθεῖν πρὸς τὸν τότε δυνάστην Κάσιον,ἐξ οὗ τὸ Κάσιον ὄρος. ἐλθόντα δὲ εἰς Κιλικίαν πολέμῳνικῆσαι Κίλικα τοπάρχην, καὶ ἄλλα δὲ πλεῖστα ἔθνη ἐπελ-θόντα παρὰ πᾶσιν τιμηθῆναι καὶ θεὸν ἀναγορευθῆναι.ταῦτα καὶ τὰ τούτοις παραπλήσια ὡς περὶ θνητῶν ἀνδρῶνπερὶ τῶν θεῶν διελθὼν ἐπιφέρει λέγων· καὶ περὶ μὲν Εὐημέ-ρου τοῦ συνταξαμένου τὴν ἱερὰν ἀναγραφὴν ἀρκεσθησό-μεθα τοῖς ῥηθεῖσι, τὰ δὲ παρὰ τοῖς Ἕλλησι μυθολογούμενα

8

10

11

9

τίς ἐκδοχές τοῦ Ἡσιόδου καί τοῦ Ὁμήρου καί τοῦ Ὀρφέως”.Καί στήν συνέχεια ὁ Διόδωρος παραθέτει τούς μύθους, ὅπωςτούς παρέδωσαν οἱ ποιητές.

2. Ἀναφορικῶς μέ τούς θεούς ὁ σοφώτατος Διόδωρος ἐπί-σης λέγει στό σύγγραμμά του, ὅτι οἱ θεοί, τούς ὁποίους οἱἄνθρωποι ἀνηγόρευσαν ἀθανάτους γιά τίς εὐεργεσίες τους,στήν πραγματικότητα ὑπῆρξαν ἀνθρώπινα ὄντα. Καί μερικοίἀπ’ αὐτούς ἔλαβαν τά ὀνόματα τά ὁποῖα εἶχαν ἀπό τίς χῶρεςτίς ὁποῖες κατέκτησαν.

3. Ὁ Διόδωρος, ἀκολουθῶντας τήν παράδοσι ἡ ὁποία διε-σώθη μέ τούς μύθους, λέγει ὅτι ὁ Ξάνθος καί ὁ Βαλίος ἦσανπροηγουμένως Τιτᾶνες καί ἦλθαν πρός βοήθειαν τοῦ Διός, ὁΞάνθος ὡς σύντροφος τοῦ Ποσειδῶνος κι’ ὁ Βαλίος ὡς σύν-τροφος τοῦ Διός. Καί στήν μάχη ἐζήτησαν νά μεταμορφω-θοῦν, διότι, λέγει, ντρέπονταν νά τούς βλέπουν οἱ ὁμογενεῖςτους Τιτᾶνες, κι’ ἡ παράκλησίς τους εἰσακούσθηκε. Κι’ αὐτοίἦσαν τά ἄλογα πού ἐδόθησαν στόν Πηλέα. Γι’ αὐτό, λέγει, κι’ὁ Ξάνθος5 προμαντεύει τόν θάνατο τοῦ Ἀχιλλέως.

4. Ὁ Φερεκύδης ἀναφέρει ὅτι ὁ Κρόνος ἦταν ὁ πρῶτος ἀπ’ὅλους τούς ἄλλους πού στεφανώθηκε, ἐνῶ ὁ Διόδωρος λέγειὅτι, ἀφοῦ νίκησε τούς Τιτᾶνες ὁ Ζεύς, αὐτός ἦταν πού ἐτιμή-θη ἀπό τούς ἄλλους μέ αὐτό τό ἔπαθλο. Ὁ ἴδιος συγγραφεύςἀποδίδει ἕνα διάδημα καί στόν Πρίαπο, καί στήν Ἀριάδνηἕνα χρυσό στέφανο μέ πολυτίμους λίθους ἀπό τήν Ἰνδία, ὁὁποῖος στέφανος ἀργότερα ἔγινε δῶρο τοῦ Ἡφαίστου καί με-τά τοῦ Διονύσου, καί ἀργότερα ἔγινε ἕνας ἀστερισμός.

5. Ὁ ἀδελφός τοῦ Νίνου, ὁ Πῖκος6, ὁ ὁποῖος ὠνομαζότανκαί Ζεύς, ἔγινε βασιλεύς τῆς Ἰταλίας καί ἦταν κυρίαρχος τῆς


15

αὐτόν ὤφειλε τό ὄνομά του καί μία μικρή χώρα τῆς Κεντρικῆς Ἰταλίας, τόΠικηνόν, πού ἐκτείνεται ἐπί τῆς παραλίας τοῦ Ἀδριατικοῦ πελάγους μεταξύτῶν ἐκβολῶν τοῦ Αἴσιος ποταμοῦ καί τοῦ Βομάνου. Ἡ χώρα αὐτή ἦτανἑλληνική, πρωτεύουσά της ἦταν τό Ἄσκουλον τό Πικηνόν (Ἄσκολι Πι-ζένο) –ἀργότερα ἡ Πικεντία– καί κυριώτερος λιμήν αὐτῆς ὑπῆρξε ὁ Δωρι-κός Ἀγκών, ὁ ὁποῖος διετήρησε τήν ἑλληνικότητά του ἐπί πολλούς αἰῶνες.


14

5. Ὁ Ξάνθος ἦταν ἕνας ἀπό τούς ἵππους τοῦ Ἀχιλλέως, ἀδελφός τοῦ Βαλίου,στόν ὁποῖο ἡ θεά Ἥρα ἐχάρισε ἀνθρωπίνη φωνή (αὐδήεντα ἔθηκε) γιά νά προ-μηνύση τόν θάνατο τοῦ Ἀχιλλέως.

6. Ὁ Πῖκος, κατά μία παράδοσι, ἔλαβε τήν μορφή τοῦ δρυοκολάπτου, πτηνοῦ τόὁποῖο ἐθεωρεῖτο ἱερό τοῦ Ἄρεως καί ἦταν σεβαστό σέ ὁλόκληρη τήν Ἰταλία.Κατά τήν ἴδια παράδοσι μετεμορφώθη στό πτηνό αὐτό ἀπό τήν Κίρκη. Σέ

περὶ θεῶν ἀκολούθως Ἡσιόδῳ καὶ Ὁμήρῳ καὶ Ὀρφεῖ πει-ρασόμεθα συντόμως ἐπιδραμεῖν. εἶθ’ ἑξῆς ἐπισυνάπτει τὰςτῶν ποιητῶν μυθολογίας (Εὐσέβιος, Εὐαγγελικὴ προπαρα-σκευή, 2. 2. 59B-61A).

2. Περὶ ὧν (θεῶν) ἐν ταῖς συγγραφαῖς αὐτοῦ λέγει καὶ ὁΔιόδωρος ὁ σοφώτατος ταῦτα, ὅτι ἄνθρωποι γεγόνασιν οἱθεοί, οὕστινας οἱ ἄνθρωποι ὡς νομίζοντες δι’ εὐεργεσίανἀθανάτους προσηγόρευον. τινὰς δὲ καὶ ὀνομάτων προση-γορίας ἐσχηκέναι κρατήσαντας χώρας (Μαλάλας, σελ. 54).

3. Διόδωρος δὲ λέγει κατὰ μυθικὴν ἱστορίαν Ξάνθον καὶΒαλίον Τιτᾶνας εἶναι πρότερον, βοηθῆσαι δὲ τῷ Διί, Ξάνθονμὲν Ποσειδῶνος ἑταῖρον ὄντα, Βαλίον δὲ Διός· καὶ ἐν τῇμάχῃ ἀξιῶσαι μεταθέσθαι τὴν μορφήν, οἷα αἰδουμένουςὁρᾶσθαι ὑπὸ τῶν ὁμογενῶν Τιτάνων, καὶ γενέσθαι τὴν αὐτῶνἀξίωσιν· καὶ εἶναι τούτους τοὺς τῷ Πηλεῖ δοθέντας. διό,φησί, καὶ Ξάνθος μαντεύεται τῷ Ἀχιλλεῖ τὸν θάνατον.* (Εὐ-στάθιος, Παρεκβολαὶ εἰς τὴν Ἰλιάδα, Βιβλίον 19, σελ. 1190)

4. Saturnum Pherecydes ante omnes refert coronatum, IovemDiodorus post devictos Titanas hoc munere a ceteris honoratum;dat et Priapo taenias idem et Ariadnae sertum ex auro et Indicisgemmis, Vulcani ac post Liberi munus, postea sidus (Τερτυλ-λιανός, On the Crown, 13)

5. Ὁ δὲ ἀδελφὸς Νίνου Πῖκος ὁ καὶ Ζεὺς ἐβασίλευσε τῆς

* Μέ τό ἔργο αὐτό ὁ ἀρειανίζων ἐπίσκοπος Καισαρείας τῆς Παλαιστίνης Εὐσέ-βιος ἐπιχειρεῖ μία ἀνασκευή τῆς ἀρχαίας θρησκείας καί μυθολογίας, χρησι-μοποιῶντας ἀρχαῖα ἀποσπάσματα, πού εὐνοοῦν τίς ἀπόψεις του.

Δύσεως ἐπί ἑκατόν εἴκοσι ἔτη. Αὐτός ἀπέκτησε γιούς καί θυ-γατέρες μέ τίς ὡραιότερες γυναῖκες. Διότι κατώρθωνε νάλαμβάνη μυστηριώδη ὄψι, ὅταν συνευρίσκετο μαζί τους. Κι’οἱ γυναῖκες αὐτές τόν ἔβλεπαν σάν θεό, ὅταν ἐζευγάρωνε μα-ζί τους. 2. Αὐτός ὁ Πῖκος, ὁ ὁποῖος ὠνομαζόταν καί Ζεύς,ἀπέκτησε ἕνα γυιό ὀνομαζόμενο Φαῦνο, πού τόν ὠνόμασεκαί Ἑρμῆ ἀπό τό ὄνομα τοῦ πλανήτου Ἑρμοῦ. 3. Ὅταν ἐπρό-κειτο νά πεθάνη ὁ Ζεύς, διέταξε νά μεταφέρουν καί ἐναποθέ-σουν τό λείψανό του στήν Κρήτη. Καί τά παιδιά του ἔκτισανπράγματι ἕνα ναό πρός τιμήν του καί τόν ἐτοποθέτησαν ἐκεῖ.Ὁ τάφος του σώζεται μέχρι σήμερα καί ἐπ’ αὐτοῦ ὑπάρχει ἡἐπιγραφή:”Ἐδῶ κατάκειται ὁ Πῖκος, τόν ὁποῖον ὀνομάζουνκαί Δία”. Γι’ αὐτόν ἔγραψε ὁ Διόδωρος, ὁ σοφώτατος χρονο-γράφος.

6. Κατά τήν παράδοσι ὁ Κάστωρ καί ὁ Πολυδεύκης7, οἱὁποῖοι ἦσαν γνωστοί καί ὡς Διόσκουροι, διεκρίνοντο πολύἀπό τούς ἄλλους γιά τήν ἀνδρεία τους καί ἐξεστράτευσαν μα-ζί μέ τούς Ἀργοναῦτες κατά τρόπο λαμπρότατο. Καί ἔσπευ-σαν καί ἐβοήθησαν πολλούς πού εἶχαν ἀνάγκη ἀπό βοήθεια.Γενικῶς δοξάσθηκαν ἀπ’ ὅλους σχεδόν τούς ἀνθρώπους γιάτήν ἀνδρεία τους, τήν στρατηγική τους ἱκανότητα, ἐπίσης γιάτήν δικαιοσύνη καί τήν εὐσέβειά τους, διότι ἔκαναν τήν ἐμφά-νισί τους ὡς βοηθοί ἐκείνων πού εὑρέθησαν σέ ἀπροσδόκητοκίνδυνο. Καί γιά τήν ἐξαιρετική ἀνδρεία τους ἐθεωρήθησανγυιοί τοῦ Διός καί, ὅταν ἔφυγαν ἀπό αὐτόν τόν κόσμο, ἐδέχ-θησαν τιμές ἀθανάτων.


17

Ἑλένη στήν Ἰλιάδα ὀνομάζει αὐτούς αὐταδέλφους, γεννημένους ἀπό τήνἴδια μητέρα (Γ 238). Στήν Νέκυια τῆς Ὀδυσσείας ὁ Κάστωρ καί ὁ Πολυ-δεύκης θεωροῦνται πάλι υἱοί τῆς Λήδας καί τοῦ Τυνδάρεω, ὅμως μετά τόνθάνατό τους ἔχουν τιμηθῆ ἀπό τόν Δία. Ὁ Πίνδαρος γιά πρώτη φορά (Νεμ.10, 49-91) ἀναφέρει ὅτι ἀπό τούς δύο υἱούς τῆς Λήδας ὁ Κάστωρ μόνον ἦτανυἱός τοῦ θνητοῦ Τυνδάρεω, ἐνῶ ὁ Πολυδεύκης ἦταν υἱός τοῦ Διός. Θά πρέ-πει νά ἐπισημανθῆ ὅτι ὁ Παυσανίας στό 13ο κεφάλαιο τῶν “ΛΑΚΩΝΙ-ΚΩΝ” του ἀναφέρει μόνον τάφο τοῦ Κάστορος νά ὑπάρχη στήν Σπάρτη.


16

7. Οἱ Διόσκουροι ἦσαν οἱ μεγαλύτεροι θεοί τῆς ἀρχαίας Σπάρτης. Δέν ἐτιμῶντοἀνέκαθεν ὡς θεοί, ἀλλά ἐθεωρήθησαν θεοί μετά πολλά ἔτη ἀπό τήν σύγ-κρουσί τους μέ τούς Ἀφαρεῖδες, τούς ἀντιστοίχους ἥρωες τῶν Μεσσηνίων. Ἡ

Ἰταλίας, ἔτη ρκ´ κρατῶν τῆς δύσεως. ἔσχε δὲ υἱοὺς καὶ θυ-γατέρας πολλὰς ἀπὸ τῶν εὐπρεπεστάτων γυναικῶν· καὶγὰρ καὶ μυστικὰς φαντασίας ποιῶν τινας καὶ ὑπονοθεύωναὐτάς. αἵτινες γυναῖκες καὶ ὡς θεὸν αὐτὸν εἶχον, φθειρό-μεναι ὑπ’ αὐτοῦ. ἔσχε δὲ ὁ αὐτὸς Πῖκος ὁ καὶ Ζεὺς υἱὸν ὀνό-ματι Φαῦνον, ὃν καὶ Ἑρμῆν ἐκάλεσεν εἰς ὄνομα τοῦ πλα-νήτου ἀστέρος. μέλλων δὲ τελευτᾶν ὁ Ζεὺς ἐκέλευσε τὸλείψανον αὐτοῦ τεθῆναι ἐν τῇ Κρήτῃ νήσῳ· καὶ κτίσαντεςαὐτῷ ναὸν οἱ αὐτοῦ παῖδες ἔθηκαν αὐτὸν ἐκεῖ· ὅπερ μνῆμάἐστι μέχρι τῆς σήμερον, ᾧ καὶ ἐπιγέγραπται, Ἐνθάδε κατά-κειται Πῖκος, ὃν καὶ Δία καλοῦσι· περὶ οὗ συνεγράψατο Διό-δωρος ὁ σοφώτατος χρονογράφος. (From the Chronicle ofJohn of Antioch, in Cramer, Anecd. Paris. 2, p. 236).

6. Ὅτι παραδέδονται Κάστωρ καὶ Πολυδεύκης, οἱ καὶΔιόσκοροι, πολὺ τῶν ἄλλων ἀρετῇ διενεγκεῖν καὶ συστρα-τεῦσαι τοῖς Ἀργοναύταις ἐπιφανέστατα· πολλοῖς δὲ δεομέ-νοις ἐπικουρίας βεβοηθηκέναι. καθόλου δὲ ἐπ’ ἀνδρείᾳ καὶστρατηγίᾳ, πρὸς δὲ τούτοις δικαιοσύνῃ καὶ εὐσεβείᾳ, παρὰπᾶσιν σχεδὸν ἀνθρώποις ἔσχον δόξαν, ἐπιφανεῖς βοηθοὶτοῖς παρὰ λόγον κινδυνεύουσι γινόμενοι. διὰ δὲ τὴν ὑπερ-βολὴν τῆς ἀρετῆς Διὸς υἱοὺς νενομίσθαι, καὶ ἐξ ἀνθρώπωνμεταστάντας τιμῶν τυχεῖν ἀθανάτων.

2

3

2. Ὁ Ἐπωπεύς8, ὁ βασιλεύς τῆς Σικυῶνος, προκαλοῦσετούς θεούς σέ μάχες καί λυμαινόταν τά τεμένη καί τούς βω-μούς των.

3. Λέγουν ὅτι ὁ Σίσυφος ὑπερεῖχε ὅλων τῶν ἄλλων στήνπανουργία καί τήν ἐπιτηδειότητα καί μέ τήν τέχνη τῆς ἱερο-σκοπίας ἀνεκάλυπτε τό κάθε τι καί τό προέλεγε στούς ἀνθρώ-πους.

4. Ὁ Σαλμωνεύς ἦταν ἀσεβής καί ὑπερήφανος καί διέσυρετά θεῖα καί διεκήρυσσε ὅτι οἱ πράξεις του ἦσαν ἀνώτερες ἀπότά ἔργα τοῦ Διός. Γι’ αὐτό προκαλοῦσε μέ ἕνα μηχάνημα φο-βερό θόρυβο καί ἀπεμιμεῖτο τόν κρότο τῆς βροντῆς. Καί δέντελοῦσε οὔτε θυσίες οὔτε πανηγύρεις.

5. Ὁ ἴδιος ὁ Σαλμωνεύς εἶχε θυγατέρα τήν Τυρώ, ἡ ὁποίαἔλαβε αὐτό τό ὄνομα ἀπό τήν λευκότητα καί τήν μαλακότητατοῦ σώματός της.

7. Αὐτός λοιπόν ὁ Σαλμωνεύς, καθώς ἦταν ἀσεβής καί ὑπε-ρήφανος, διέσυρε τά θεῖα καί διεκήρυσσε ὅτι οἱ πράξεις τουὑπερέχουν ἐκείνων τοῦ Διός. Ἔτσι προκαλοῦσε τρομακτικόθόρυβο μ’ ἕνα μηχάνημα καί ἀπομιμούμενος τίς βροντέςἐκαυχᾶτο ὅτι ἐβρόντησε δυνατώτερα ἀπό τόν Δία. Καί γενι-κά ἐχλεύαζε τούς θεούς καί οὔτε τούς προσέφερε θυσίες οὔτετελοῦσε πανηγύρεις πρός τιμήν τους, ὅπως συνηθίζουν νά κά-μνουν οἱ ἄλλοι βασιλεῖς. 2. Καί ἀπέκτησε μία μονάκριβη θυ-γατέρα, τήν Τυρώ, τῆς ὁποίας ἔδωσε αὐτό τό ὄνομα λόγῳ τῆςμαλακότητος τοῦ σώματός της καί τῆς λευκότητος τοῦ δέρ-ματός της. 3. Αὐτήν τήν Τυρώ τήν ἐρωτεύθηκε γιά τήν ὡραι-ότητά της ὁ Ποσειδῶν, συνευρέθη μέ αὐτήν καί ἐγέννησε τόν


19

8. Ὁ Παυσανίας στά “ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ” (κεφ. 6) ἀναφέρει ὅτι ὁ βασιλεύςἘπωπεύς ἦλθε ἀπό τήν Θεσσαλία στήν Σικυῶνα καί πῆρε τήν ἐξουσία. Μά-λιστα ἡ ἁρπαγή ἀπ’ αὐτόν τῆς ὡραιοτάτης Ἀντιόπης, κόρης τοῦ Νυκτέως ἤτοῦ ποταμίου θεοῦ Ἀσωποῦ τῆς Βοιωτίας, ὑπῆρξε ἡ αἰτία γιά τήν πρόκλησιπολέμου μεταξύ Σικυωνίων καί Θηβαίων, οἱ ὁποῖοι ἐξεστράτευσαν κατά τῆςΠελοποννησιακῆς πόλεως, στήν μάχη δέ, πού ἐπηκολούθησε, ἐτραυματίσθηὁ νικητής Ἐπωπεύς καί πέθανε ἀργότερα ἀπό τό τραῦμα, ὁ δέ διάδοχός τουΛαμέδων παρέδωσε ἐν συνεχείᾳ τήν Ἀντιόπη στούς Θηβαίους.


18

Ὅτι Ἐπωπεὺς βασιλεὺς Σικυῶνος τοὺς θεοὺς εἰς μάχηνπροκαλούμενος τὰ τεμένη καὶ τοὺς βωμοὺς αὐτῶν ἐλυμαί-νετο.

Φασὶ τὸν Σίσυφον πανουργίᾳ καὶ φιλοτεχνίᾳ διενεγκεῖντῶν ἄλλων, καὶ διὰ τῆς ἱεροσκοπίας ἅπαντα εὑρίσκειν καὶπρολέγειν τοῖς ἀνθρώποις.

Ὅτι ὁ Σαλμωνεὺς ἀσεβὴς καὶ ὑπερήφανος ἦν καὶ τὸθεῖον διέσυρε, τὰς δὲ αὑτοῦ πράξεις ὑπερέχειν τῶν τοῦ Διὸςἀπεφαίνετο· διὸ καὶ κατασκευάζων διά τινος μηχανῆς ψό-φον ἐξαίσιον καὶ μιμούμενον τὰς βροντὰς ἐβρόντα. καὶοὔτε θυσίας οὔτε πανηγύρεις ἐτέλει.

Ὅτι ὁ αὐτὸς Σαλμωνεὺς ἔσχε θυγατέρα Τυρώ, ἥτις διὰτὴν λευκότητα καὶ τὴν τοῦ σώματος μαλακότητα ταύτης τῆςπροσηγορίας ἔτυχεν [Const. Exc. 2 (1), pp. 210-11].

7. Οὗτος γὰρ ἀσεβὴς ὢν καὶ ὑπερήφανος ὁ Σαλμωνεὺςτὸ μὲν θεῖον διέσυρεν, τὰς δὲ αὐτοῦ πράξεις ὑπερέχειν τῶντοῦ Διὸς ἀπεφαίνετο· διὸ καὶ κατασκευάζων διά τινοςμηχανῆς ψόφον ἐξαίσιον καὶ μιμούμενον τὰς βροντὰςἑαυτὸν ἀπεφαίνετο μεῖζον βροντῆσαι τοῦ Διός. καθόλουδὲ καταγελῶν τῶν θεῶν οὔτε θυσίας οὔτε πανηγύρεις τού-τοις συνετέλει, καθάπερ οἱ λοιποὶ δυνάσται ποιεῖν εἰώθασι.ἐγένετο δὲ αὐτοῦ μονογενὴς θυγάτηρ Τυρώ, ἣν διὰ τὴντοῦ σώματος μαλακότητα καὶ τὴν τοῦ χρώματος λευκό-τητα ταύτης τῆς προσηγορίας ἠξίωσε. ταύτης δὲ διὰ τὸκάλλος ἐρασθεὶς Ποσειδῶν, καὶ μιγεὶς αὐτῇ παῖδας ἐγέν-

2

4

5

2

3

3

Πελία καί τόν Νηλέα. Κι’ ὁ Σαλμωνεύς, ὁ ὁποῖος δέν ἐπίστευ-σε ὅτι ὁ Ποσειδῶν τήν διέφθειρε, τήν ἐβασάνιζε συνεχῶς καίτελικά τιμωρούμενος γιά τήν ἀσέβειά του πρός τά θεῖα κατα-κεραυνώθηκε ἀπό τόν Δία κι’ ἔτσι πέθανε9. 4. Τά δέ παιδιάπού ἐγεννήθησαν ἀπό τόν Ποσειδῶνα καί τήν Τυρώ, ὁ Πε-λίας, ὅταν ἦταν ἀκόμα πολύ νέος, ἐξεδιώχθη ἀπό τήν πατρίδατου ἀπό τόν Μίμαντα καί, καθώς ἔφυγε μαζί μέ τούς φίλουςτου, κατέκτησε μέ τήν βοήθειά τους δύο νήσους, τήν Σκίαθοκαί τήν Πεπάρηθο10. Ἀργότερα, καθώς τόν εὐεργέτησε ὁ Χεί-ρων καί διένειμε μέ αὐτόν τήν χώρα του, ἀνεχώρησε ἀπό τίςνήσους πού ἀναφέραμε κι’ ἔγινε βασιλεύς τῆς πόλεως τῶνἸωλκῶν. Αὐτός ἀπέκτησε πολλές θυγατέρες, οἱ ὁποῖες ἔλα-βαν τό ὄνομα ἀπό τόν πατέρα τους καί ὠνομάσθηκαν Πελιά-δες11. Γιά τό θέμα αὐτό θά ἀρκεσθοῦμε σέ αὐτά πού εἴπαμε.

8. Ὁ Ἄδμητος, ὁ ὁποῖος διεκρίθη γιά τήν δικαιοσύνη καίτήν εὐσέβεια, ὑπῆρξε προσφιλής στούς θεούς. Καί τόσο πολύἐτιμήθη γιά τήν ἀρετή του, ὥστε ὅταν ὁ Ἀπόλλων προσέβαλετόν Δία, προστάχθηκε νά ὑπηρετήση ὡς δοῦλος στήν αὐλήτοῦ Ἀδμήτου. Καί λέγοντας ὅτι ἡ Ἄλκηστις, ἡ θυγατέρα τοῦΠελίου, ἦταν ἡ μόνη ἡ ὁποία δέν ἔλαβε μέρος στήν ἀσέβειαπού διεπράχθη εἰς βάρος τοῦ πατέρα της καί ἐδόθη ὡς γυ-ναῖκα στόν Ἄδμητο γιά τήν εὐσέβειά της. Ὁ Μελάμπους, ὁὁποῖος διεκρίνετο γιά τήν εὐσέβειά του, ἔγινε φίλος τοῦ Ἀπόλ-λωνος.


21

9. Ὁ Σαλμωνεύς, ὅπως ἀναφέρει ὁ Ἀπολλόδωρος, στήν “ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ”(Βιβλίον Α´, ΙΧ, 7) ἀρχικῶς κατοικοῦσε στήν Θεσσαλία καί ἀπό ἐκεῖ ἀργό-τερα μετανάστευσε στήν Ἤλιδα. Μᾶς πληροφορεῖ ὅτι κατεσκεύασε ἕνα πε-ρίεργο ἅρμα, πίσω ἀπό τό ὁποῖο ἔσερνε ξηρά δέματα καί χάλκινους λέβη-τες, ἐξακόντιζε δέ ἀναμμένες λαμπάδες πρός τόν οὐρανό.

10. Πρόκειται γιά δύο νήσους τῶν Βορείων Σποράδων στά Α. τῆς Μαγνησίας.Εἶναι ἡ γνωστή εἰς πάντας Σκίαθος, ἡ δέ Πεπάρηθος ταυτίζεται μέ τήν ση-μερινή Ἁλόννησο, τήν ὁποία σέ παναρχαίους χρόνους εἶχε ἀποικήσει ὁΣτάφυλος ἀπό τήν Κνωσό, σύμφωνα μέ τόν Σκύμνο τόν Χῖο.

11. Ἐκ τῶν Πελιάδων ἀναφέρονται ἡ Πεισιδίκη, ἡ Πελοπία, ἡ Ἱπποθόη καί ἡἌλκηστις, ἡ πιό ὡραία ἀπ’ ὅλες.


20

νησε Πελίαν καὶ Νηλέα. Σαλμωνεὺς δ’ ἀπιστῶν εἰ Ποσειδῶνεἴη ὁ ταύτης τὴν παρθενίαν λύσας, κακουχῶν διετέλει τὴνΤυρώ, τέλος δὲ διὰ τὴν ἀσέβειαν δίκας τίνων τῷ δαίμονι κε-ραυνωθεὶς ὑπὸ τοῦ Διὸς κατέστρεψε τὸν βίον. τῶν δὲ ἐκ Πο-σειδῶνος καὶ Τυροῦς γεννωμένων παίδων Πελίας μὲν νέοςὢν παντελῶς ὑπὸ Μίμαντος ἐξέπεσεν ἐκ τῆς πατρίδος καὶφυγὼν μετὰ τῶν φίλων μετὰ τούτων δύο νήσους κατεκτή-σατο, Σκίαθον καὶ Πεπάρηθον· ὕστερον δὲ Χείρωνος αὐτὸνεὐεργετήσαντος καὶ τῆς ἰδίας χώρας μεταδόντος ἀπῆρεν ἐκτῶν προειρημένων νήσων καὶ τῆς Ἰωλκῶν πόλεως ἐβασί-λευσε. τούτῳ δὲ θυγατέρες ἐγένοντο πλείους, αἳ καὶ τὴνἐπωνυμίαν ἔσχον ἀπὸ τοῦ πατρὸς Πελιάδες ὀνομασθεῖσαι.καὶ περὶ τούτων τοῖς ῥηθεῖσιν ἀρκεσθησόμεθα [Rhein. Mu-seum, 34 (1879), p. 619].

8. Ὅτι Ἄδμητος ἐπὶ δικαιοσύνῃ καὶ εὐσεβείᾳ διενέγκαςπροσφιλὴς θεοῖς ἐγένετο. ἐπὶ τοσοῦτο δὲ δι’ ἀρετὴν τι-μηθῆναι, ὥστε τὸν Ἀπόλλωνα προσκόψαντα Διὶ δοθῆναι θη-τεύειν παρὰ τὸν Ἄδμητον. φασὶ δὲ Ἄλκηστιν τὴν Πελίου θυ-γατέρα, μόνην τῆς κατὰ τὸν πατέρα ἀσεβείας οὐ μετασχοῦ-σαν, δοθῆναι γυναῖκα δι’ εὐσέβειαν Ἀδμήτῳ.

Ὅτι Μελάμπους εὐσεβείᾳ διενεγκὼν φίλος ἐγένετοἈπόλλωνος [Const. Exc. 2 (1), p. 211].

4

9. Ὁ Βελλερεφόντης, ὁ ὁποῖος ἦταν ἐξόριστος γιά ἕναἀκούσιο φόνο12, πῆγε στόν Προῖτο, ὁ ὁποῖος ἦταν φίλος τοῦπατέρα του. Ἡ γυναῖκα τοῦ Προίτου ἐρωτεύθηκε τόν Βελλε-ρεφόντη γιά τήν ὀμορφιά του, κι’ ἐπειδή δέν κατώρθωσε νάτόν κερδίση, τόν διέβαλε στόν ἄνδρα της, ὅτι δῆθεν τήν ἐβία-σε. Κι’ ὁ Προῖτος δέν θέλησε νά φονεύση τόν ξένο, ἀλλά τόνἔστειλε στήν Λυκία,μέ ἐπιστολές πρός τόν βασιλέα Ἰοβάτη, ὁὁποῖος ἦταν πεθερός του. Κι’ ὁ Ἰοβάτης ὅταν ἔλαβε τήν ἐπι-στολή, εἶδε νά τοῦ γράφη νά φονεύση τό γρηγορότερο τόνΒελλερεφόντη. Κι’ ἐπειδή δέν ἤθελε νά τόν φονεύση, τόν διέ-ταξε νά συνάψη μάχη μέ τήν Χίμαιρα, ἡ ὁποία ἐξέχεε πῦρ ἀπότό στόμα της13.


23

13. Τό θρυλικό τέρας Χίμαιρα, τό ὁποῖο ἐξώντωσε ὁ Βελλερεφόντης στήν Λυ-κία, ἀναφέρεται ἀπό τόν Ὅμηρο, γιά πρώτη φορά, στήν Ἰλιάδα. Τό ἐμπρό-σθιο μέρος ἦταν λέων, τό μέσον αἴγα (δηλ. γίδα, κατσίκα) καί τό ὀπίσθιοδράκοντας. Ἀπό τό στόμα του τό τέρας αὐτό ἔβγαζε φλόγες. Κατά τήν “Θε-ογονία” τοῦ Ἡσιόδου εἶχε γεννηθῆ ἀπό τόν Τυφῶνα καί τήν Ἔχιδνα καίἦταν μητέρα τῆς Σφιγγός καί τοῦ λέοντος τῆς Νεμέας. Ὁ Βελλερεφόντης,ἐπιβαίνων τοῦ πτερωτοῦ ἵππου Πηγάσου, ἐφόνευσε τήν Χίμαιρα, κατ’ ἐντο-λήν τοῦ βασιλέως τῆς Λυκίας Ἰοβάτου, ὁ ὁποῖος ἐπίστευε ὅτι ὁ ἥρωας δένθά ἀπέφευγε τόν θάνατο ἀπό τό φρικτό αὐτό τέρας.


22

12. Ὁ Προῖτος, στόν ὁποῖον κατέφυγε ὁ Βελλερεφόντης, ἦταν υἱός τοῦ Ἄβαντος,βασιλέως τοῦ Ἄργους, καί δίδυμος ἀδελφός τοῦ Ἀκρισίου. Ὑπῆρξε βασιλεύςτῆς Τίρυνθος, τά τείχη τῆς ὁποίας ἔκτισε μέ τούς Κύκλωπες, ἐξ οὗ καί ἡ ὀνο-μασία αὐτῶν “Κυκλώπεια”. Εἶχε νυμφευθῆ τήν Ἄντεια ἤ Σθενέβοια, κόρη τοῦβασιλέως τῆς Λυκίας Ἰοβάτου ἤ Ἀμφιάνακτος, πρός τόν ὁποῖον ἔστειλε τόνΒελλερεφόντη. Μία ἐκ τῶν πυλῶν τῶν Θηβῶν ἔφερε τό ὄνομά του (Προιτίδαιπύλαι).

9. Ὅτι φόνον ἀκούσιον φεύγων ὁ Βελλερεφόντης ἦλθεπρὸς Προῖτον πατρικὸν ὄντα ξένον· τὴν δὲ Προίτου γυ-ναῖκα διὰ τὸ κάλλος ἐρασθεῖσαν τοῦ Βελλερεφόντου καὶ μὴδυναμένην πεῖσαι διαβαλεῖν αὐτὸν πρὸς τὸν ἄνδρα ὡς βια-σάμενον αὐτήν. τὸν δὲ Προῖτον ἀνελεῖν μὲ τὸν ξένον μὴβουληθῆναι, ἀποστεῖλαι δὲ αὐτὸν εἰς Λυκίαν γράμματα φέ-ροντα πρὸς Ἰοβάτην τὸν βασιλέα ὄντα πενθερόν. ὃν κομι-σάμενον τὴν ἐπιστολὴν εὑρεῖν ἐν αὐτῇ γεγραμμένον ὅπωςἀνέλῃ τὴν ταχίστην τὸν Βελλερεφόντην. ὁ δὲ μὴ βουλόμενοςαὐτὸν ἀπολέσαι, τῇ πυρπνόῳ Χιμαίρᾳ ἐκέλευσε συνάψαιμάχην (Const. Exc. 3, p. 197).

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΥ Ζ´

[Στά ἑπόμενα ἕνδεκα βιβλία ἔχομε γράψει μία γενική ἱστορίατῶν γεγονότων ἀπό τόν Τρωικό πόλεμο ὥς τόν θάνατο τοῦἈλεξάνδρου (Διοδώρου Βιβλ. Ι, 4, 6)].

[Στά προηγούμενα ἕξι βιβλία ἐξιστορήσαμε τά γεγονόταἀπό τόν Τρωικό πόλεμο ὥς τόν πόλεμο τόν ὁποῖο ἐκήρυξαν οἱἈθηναῖοι ἐναντίον τῶν Συρακοσίων (Διοδώρου 13, 1, 2)].

[Στά προηγούμενα βιβλία περιγράψαμε τά γεγονότα ἀπότήν ἅλωσι τῆς Τροίας ὥς τό τέλος τοῦ Πελοποννησιακοῦ πο-λέμου καί τήν κατάλυσι τῆς ἡγεμονίας τῶν Ἀθηναίων, δηλ.μία ἱστορική περίοδο ἑπτακοσίων ἑβδομήντα ἐννέα ἐτῶν(Διοδώρου 14, 2, 4)].

1. Ὁ Ὀρφεύς ἦταν ἕνας σύγχρονος τοῦ Ἡρακλέους ἀφοῦ κι’οἱ δύο ἔζησαν ἑκατό χρόνια πρίν ἀπό τήν περίοδο τοῦ Τρωι-κοῦ πολέμου14. Κι’ ὅπως ἀνέγνωσα στό ἔργο τοῦ Ὀρφέως “Λι-θικά”, ὅπου ὁμιλεῖ γιά τόν ἑαυτό του, ἀναφέρει ὅτι ἔζησε λίγομετά τόν Ἕλενο. Κι’ ὁ Ὅμηρος, σύμφωνα μέ τόν Διονύσιο τόνσυγγραφέα τῶν “κύκλων”15, ἀναφέρει ὅτι ἔζησε τόν καιρότῶν δύο ἐκστρατειῶν, δηλ. ἐκείνης ἐναντίον τῶν Θηβῶν16 καίτῆς ἄλλης πού ἀνέλαβαν οἱ Ἕλληνες ἐξ αἰτίας τῆς ἁρπαγῆςτῆς Ἑλένης. Κι’ ὁ Διόδωρος συμφωνεῖ μέ τόν Διονύσιο, ὅπωςκαί ἀμέτρητοι ἄλλοι.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Ζ´

25

15. Ὁ Διονύσιος ὁ Σκυτεύς ἤ Σκυτοβραχίων κατήγετο ἀπό τήν Μυτιλήνη καίἤκμασε περί τό 100 π.Χ. στήν Ἀλεξάνδρεια, ὅπου, σύμφωνα μέ μαρτυρία τοῦΣουητωνίου, διατηροῦσε ἕνα εἶδος φιλολογικῆς συντροφιᾶς, στήν ὁποίαἀνετράφη καί ὁ διδάσκαλος τοῦ Κικέρωνος Μᾶρκος Ἀντώνιος Γνίφων. Συν-έγραψε ὁ Διονύσιος ἔργα σχετικά μέ τήν παλαιοτάτη μυθολογία, τά ὁποῖαπεριλαμβάνουν ποικίλους μυθικούς κύκλους, ὅπως ὁ περί τῆς ἐκστρατείαςτῶν Ἀμαζόνων, τοῦ Τρωικοῦ πολέμου, τῆς Ἀργοναυτικῆς ἐκστρατείας κ.ἄ.

16. Ἡ ἀναφορά αὐτή τοῦ Διοδώρου προσδιορίζει εἰδικώτερα τό χρονικό διά-στημα, στό ὁποῖο τοποθετεῖ τήν ἐποχή κατά τήν ὁποία ἔζησε ὁ Ὀρφεύς.Ἀσφαλῶς ἐδῶ ἐννοεῖ τήν δευτέρα ἐκστρατεία ἐναντίον τῶν Θηβῶν, πού κα-τέληξε καί στήν ἅλωσί της, δηλ. τήν ἐκστρατεία τῶν ἐπιγόνων, τῶν διαδό-χων τῶν Ἑπτά ἐπί Θήβας.


24

14. Στό σημεῖο αὐτό δίδεται ἡ πληροφορία ὅτι ὁ Ὀρφεύς ἦταν σύγχρονος τοῦἩρακλέους. Μάλιστα ἄν ὁ Τρωικός πόλεμος διεξήχθη τόν 13ο π.Χ. αἰῶνα,τότε οἱ δύο ἥρωες ἔζησαν τόν 14ο π.Χ. αἰῶνα, δηλ. 100 ἔτη πρίν. Ὅμως ἡ ἀνα-φορά στά “ΟΡΦΙΚΑ” ὅτι οἱ πατέρες ἀρκετῶν ἀπό τούς ἥρωες τοῦ Τρωικοῦπολέμου ἔλαβον μέρος στήν Ἀργοναυτική ἐκστρατεία περιπλέκει τά πράγματακαί τά καθιστᾶ ἀδύνατα πρός διασαφήνισι καί περαιτέρω διευκρινήσεις.Πάντως, τόσον ὁ Ὀρφεύς ὅσο καί ὁ Ἡρακλῆς προηγοῦνται χρονικῶς τοῦ γνω-στοῦ εἰς πάντας Τρωικοῦ πολέμου.

FRAGMENTA LIBRI VII

[Ἐν ταῖς μετὰ ταύτας ἕνδεκα τὰς ἀπὸ τῶν Τρωικῶν κοινὰςπράξεις ἀναγεγράφαμεν ἕως τῆς Ἀλεξάνδρου τελευτῆς(Διόδ. 1. 4. 6.)].

[Κατὰ τὰς προειρημένας ἓξ βίβλους ἀνεγράψαμεν τὰςἀπὸ τῶν Τρωικῶν πράξεις ἕως εἰς τὸν ὑπὸ τῶν Ἀθηναίωνψηφισθέντα πόλεμον ἐπὶ Συρακοσίους (Διόδ. 13, 1. 2.)].

[Ἐν ταῖς πρὸς ταύτης βίβλοις ἀνεγράψαμεν τὰς ἀπὸΤροίας ἁλώσεως πράξεις ἕως ἐπὶ τὴν κατάλυσιν τοῦ τε Πε-λοποννησιακοῦ πολέμου καὶ τῆς Ἀθηναίων ἡγεμονίας, διελ-θόντες ἔτη ἑπτακόσια ἑβδομήκοντα ἐννέα (Διόδ. 14. 2. 4.)].

1. Καὶ ὁ Ὀρφεὺς ἰσόχρονος τῷ Ἡρακλεῖ ὑπῆρχε, πρὸχρόνων ὄντες ἑκατὸν τοῦ Τρωικοῦ πολέμου,

ὡς δὲ Ὀρφεὺς ἐν Λιθικοῖς περὶ αὑτοῦ μοι λέγει,

Ἑλένου τι βραχύτερον ὕστερον εἶναι λέγει,τούτου μιᾷ δὲ γενεᾷ Ὅμηρος ὑστερίζει,ὁ κατὰ Διονύσιον ἄνδρα τὸν κυκλογράφονἐπὶ τῶν δύο στρατειῶν λεγόμενος ὑπάρχειν,Θηβαϊκῆς Ἑλλήνων τε τῆς διὰ τὴν Ἑλένην.Διόδωρός τε σύντροχα λέγει Διονυσίῳ,καὶ ἕτεροι μυρίοι δέ.(Τζέτζης, Ἱστορ.* 12. 179-88)

* Πρόκειται γιά τό ἔργο τοῦ Ἰωάννου Τζέτζου (Τζέτζη), συγγραφέως τοῦ 12ουμ.Χ. αἰῶνος, «Βίβλος Ἱστορική», τό ὁποῖο εἶναι ἕνα ἐκτενέστατο στιχούργημακαί ἀποτελεῖ ὑπόμνημα στίς ἐπιστολές του.

2. Ὁ Διόδωρος ἀναφέρει ὅτι ὁ Ὅμηρος πέθανε πρίν ἀπότήν κάθοδο τῶν Ἡρακλειδῶν17.

3. Ἡ Αἰγιάλεια, ἡ σύζυγος τοῦ Διομήδους, ἀπεξενώθη τε-λείως ἀπό τήν ἀγάπη τοῦ συζύγου της. Καί στήν ἔξαψι τοῦ μί-σους της ἐνήργησε ἀδίκως ἀπέναντι στόν σύζυγό της καί ἐκά-λεσε τούς συγγενεῖς της νά λάβουν ἐκδίκησι. Κι’ ἐκεῖνοι λαμ-βάνοντας βοηθό τους τόν Αἴγισθο ὁ ὁποῖος εἶχε καταλάβειπροσφάτως τήν βασιλεία τῶν Μυκηνῶν, κατεδίκασαν τόνΔιομήδη εἰς θάνατον μέ τήν κατηγορία ὅτι, ἐνῶ ὁ πατέρας τουὑπῆρξε ἕνας ξένος, αὐτός ἐσχεδίαζε νά ἐξορίση τούς εὐγενεῖςἀπό τήν πόλι καί νά ἐγκαταστήση στήν θέσι τους μερικούςἀπό τούς συγγενεῖς του ἀπό τήν Αἰτωλία. Καί ἐπειδή αὐτή ἡδιαβολή ἔγινε γενικῶς πιστευτή, ὁ Διομήδης ἐφοβήθη κι’ ἔφυ-γε ἀπό τό Ἄργος μαζί μέ ἐκείνους πού ἤθελαν νά τόν ἀκολου-θήσουν.

4. Μετά τήν ἅλωσι τῆς Τροίας, ὁ Αἰνείας μαζί μέ μερικούςἄλλους Τρῶες κατεῖχαν ἕνα μέρος τῆς πόλεως καί ἀπέκρουαντίς ἐπιθέσεις τῶν Ἑλλήνων. Κι’ ὅταν οἱ Ἕλληνες τούς ἄφησαννά ἀποχωρήσουν μέ συνθήκη καί συνεφώνησαν νά ἐπιτραπῆσέ καθένα ἀπ’ αὐτούς νά λάβη μαζί του ὅσα πράγματα μπο-ροῦσε, ὅλοι οἱ ἄλλοι ἔλαβον χρυσό ἤ ἄργυρο ἤ κάποιο πολυτε-λές ἀντικείμενο, ἐνῶ ὁ Αἰνείας ἔλαβε τόν γέροντα πατέρα τουἐπί τῶν ὤμων του καί τόν πῆρε μαζί του. 2. Γι’ αὐτήν τήν πρᾶξιτου οἱ Ἕλληνες18 τόν ἐθαύμασαν καί τοῦ ἐπέτρεψαν νά διαλέ-ξη πάλι καί νά πάρη ἀπό τό σπίτι του ὅ,τι ἤθελε. 3. Κι’ ὅταναὐτός ἐπῆρε τούς πατρώους θεούς, ἐπαινέθηκε ἀκόμα περισ-σότερο ἡ ἀρετή του, ὥστε ἀναγνωρίσθηκε κι’ ἀπό τούς ἴδιους


27

μετά τά Τρωικά. Τέλος, ὁ Θουκυδίδης (Ι, 3) θεωρεῖ τόν Ὅμηρο ὡς “γενό-μενον πολλῷ ὕστερον τῶν Τρωικῶν”.

18. Ἡ ὀνομασία Ἕλληνες ἐνέχει ἀσφαλῶς γεωγραφική καί ὄχι ἐθνική σημασία,καθ’ ὅτι καί οἱ Τρῶες, πού ἡττήθησαν, ἦσαν συγγενεῖς των (ἄποικοι Ἀρκά-δων καί Κρητῶν). Θά πρέπει ἐδῶ, σέ αὐτό τό σημεῖο, νά ἔχωμε κατά νοῦντήν ὀνομασία Ἀχαιοί, γιά τήν ἐπακριβῆ καί ὀρθή κατανόησι τῶν ἀναφερο-μένων γεγονότων.


26

17. Ἡ πληροφορία αὐτή, πού ἀποδίδεται στόν Διόδωρο τόν Σικελιώτη γιά τήνἐποχή στήν ὁποία ἔζησε ὁ Ὅμηρος, ἔρχεται σέ ἀντίθεσι μέ τήν πληροφορία πούμᾶς δίδει ὁ Ἡρόδοτος, ὁ ὁποῖος λέγει ὅτι ὁ Ὅμηρος καί ὁ Ἡσίοδος ἔζησαν τε-τρακόσια ἔτη πρίν ἀπ’ αὐτόν, δηλ. περί τό 800 π.Χ. Ὁ Κράτης ὁ Μαλλώτης ὑπε-λόγιζε τήν ἀκμή τοῦ Ὁμήρου 60 ἔτη μετά τά Τρωικά, ὁ δέ Θεόπομπος 500 ἔτη

2. Διόδωρος ἀποδείκνυσι τοῦτον (Ὅμηρον) πρὸ τῆςἩρακλειδῶν καθόδου τετελευτηκότα (Cramer, Anecd. Paris.2, p. 227).

3. Ὅτι Αἰγιάλεια ἡ τοῦ Διομήδους σύζυγος τελέως ἀπηλ-λοτριώθη τῆς τοῦ συμβιοῦντος εὐνοίας. ἣν οὐ δικαίως τῷσυνοικοῦντι προσφερομένην διὰ τὸ μῖσος παρακαλέσαιτοὺς συγγενεῖς πρὸς τὴν κατ’ αὐτοῦ τιμωρίαν. τούτους δὲπροσλαβομένους Αἴγισθον προσφάτως κατεσχηκότα τὴνἐν Μυκήναις βασιλείαν ἐπενεγκεῖν αὐτῷ θανάτου κρίσιν,κατηγοροῦντας ὅτι ξένου πατρὸς ὢν τοὺς μὲν εὐγενεῖς ἐκτῆς πόλεως ἐκβαλεῖν βουλεύεται, τῶν δὲ συγγενῶν Αἰτωλῶντινας κατοικίζειν. τῆς δὲ διαβολῆς πίστιν λαβούσης φοβη-θέντα τὸν Διομήδην φεύγειν ἐξ Ἄργους μετὰ τῶν βουλομέ-νων (Const. Exc. 3, p. 197).

4. Ὅτι τῆς Τροίας ἁλούσης Αἰνείας μετά τινων καταλα-βόμενος μέρος τῆς πόλεως τοὺς ἐπιόντας ἠμύνετο. τῶν δὲἙλλήνων ὑποσπόνδους τούτους ἀφέντων, καὶ συγχωρη-σάντων ἑκάστῳ λαβεῖν ὅσα δύναιτο τῶν ἰδίων, οἱ μὲν ἄλλοιπάντες ἄργυρον ἢ χρυσὸν ἤ τινα τῆς ἄλλης πολυτελείαςἔλαβον, Αἰνείας δὲ τὸν πατέρα γεγηρακότα τελέως ἀράμε-νος ἐπὶ τοὺς ὥμους ἐξήνεγκεν. ἐφ’ ᾧ θαυμασθεὶς ὑπὸ τῶνἙλλήνων ἔλαβεν ἐξουσίαν πάλιν ὃ βούλοιτο τῶν οἴκοθενἐκλέξασθαι. ἀνελομένου δὲ αὐτοῦ τὰ ἱερὰ τὰ πατρῷα, πολὺμᾶλλον ἐπαινεθῆναι συνέβη τὴν ἀρετήν, καὶ παρὰ πολε-

2

3

τούς ἐχθρούς. 4. Διότι ὁ ἄνθρωπος ἔδειξε ὅτι καί μέσα στούςμεγίστους κινδύνους ἡ πρώτη του φροντίδα ἦταν ὁ σεβασμόςπρός τούς γονεῖς κι’ ἡ εὐσέβεια πρός τούς θεούς. Γι’ αὐτόἀκριβῶς, λέγουν, τοῦ ἐπέτρεψαν ν’ ἀναχωρήση ἀπό τήν Τροίαμέ τούς ὑπόλοιπους Τρῶες μέ πλήρη ἀσφάλεια καί νά μεταβῆὅπου ἐπιθυμεῖ.

ΕΥΣΕΒΙΟΥ ΧΡΟΝΙΚΟΝἌς ἐπιστρέψωμε λοιπόν σέ μία ἄλλη μαρτυρία γιά τά ἴδια γε-γονότα στόν Διόδωρο, ὁ ὁποῖος συγκέντρωσε τό ὑλικό ἀπόὅλα τά σχετικά βιβλία σέ μία περιληπτική πραγματεία, ἡὁποία ἀποτελεῖ χρηματιστήριο τῆς γνώσεως. Γράφει λοιπόνγιά τήν ἱστορία τῶν Ρωμαίων στό ἕβδομο βιβλίο του τά ἑξῆς:

5. Μερικοί ἱστορικοί ἐπλανήθησαν καί ἐνόμισαν ὅτι ὁ Ρω-μύλος, ὁ ὁποῖος ἐγεννήθη ἀπό τήν θυγατέρα τοῦ Αἰνείου, ἦτανὁ ἱδρυτής τῆς Ρώμης. Ἀλλά ἡ ἀλήθεια εἶναι ἄλλη, ἀφοῦ στήνπερίοδο μεταξύ τοῦ Αἰνείου καί τοῦ Ρωμύλου ὑπῆρξαν πολλοίἄλλοι βασιλεῖς κι’ ἡ πόλις ἱδρύθηκε τόν δεύτερο χρόνο τῆςἑβδόμης Ὀλυμπιάδος. Κι’ ἡ χρονολογία τῆς κτίσεώς της τοπο-θετεῖται περίπου τετρακόσια τριάντα τρία ἔτη μετά τά Τρωι-κά19. 2. Διότι ὁ Αἰνείας ἀνέλαβε τήν βασιλεία τῶν Λατίνωντρία χρόνια μετά τήν ἅλωσι τῆς Τροίας, κι’ ἀφοῦ τήν ἐκράτησεἐπί τρία ἔτη, χάθηκε ἀπό τούς ἀνθρώπους καί ἐδέχθη ἀθάνα-τες τιμές. 3. Στόν θρόνο τόν διεδέχθη ὁ γυιός του ὁ Ἀσκάνιοςκι’ ἔκτισε τήν Ἄλβα, ἡ ὁποία σήμερα ὀνομάζεται Λόγγα. Καίτήν ὠνόμασε ἔτσι ἀπό τόν ποταμό, ὁ ὁποῖος τότε ὠνομαζότανἌλβας καί σήμερα λέγεται Τίβερις. 4. Σχετικῶς μέ τό ὄνοματῆς πόλεως ὁ Φάβιος, ὁ ὁποῖος ἔγραψε ἱστορία τῶν Ρωμαίων,


29

19. Οἱ παραδόσεις γιά τήν κτίσι τῆς Ρώμης ποικίλλουν καί ἀντιτίθενται. Ἀπό τήνστιγμή πού δεχθοῦμε τό πότε ἀκριβῶς διεξήχθη ὁ Τρωικός πόλεμος, εὑρί-σκομε καί τόν χρόνο ἱδρύσεως τῆς Ρώμης, σύμφωνα μέ τήν ἀναφερομένηἐδῶ παράδοσι. Πάντως οἱ Ἀρκαδικές παραδόσεις θεωροῦν τήν κτίσι τῆς Ρώ-μης προγενέστερη κατά πολύ τῶν Τρωικῶν, ἀφοῦ ἡ ἵδρυσις τῆς κοσμο-κρατείρας πόλεως ἀποδίδεται, σύμφωνα μέ αὐτές, στόν Εὔανδρο ἀπό τόΠαλλάντιο τῆς Ἀρκαδίας.


28

μίων ἐπισημασίας τυγχάνουσαν. ἐφαίνετο γὰρ ὁ ἀνὴρ ἐντοῖς μεγίστοις κινδύνοις πλείστην φροντίδα πεποιημένοςτῆς τε πρὸς γονεῖς ὁσιότητος καὶ τῆς πρὸς θεοὺς εὐσεβείας.διόπερ φασὶν αὐτῷ συγχωρηθῆναι μετὰ τῶν ὑπολειφθέντωνΤρώων ἐκχωρῆσαι τῆς Τρῳάδος μετὰ πάσης ἀσφαλείαςκαὶ ὅπου βούλεται [Const. Exc. 2 (1), p. 211].

Age nunc ad alterum harum rerum testem transeamus Diodo-rum, videlicet, qui omnes bibliothecas in unum idemque empo-rium summatim collegit: siquidem et Romanorum historiam sep-timo suo libro his verbis conscribit:

5. Ἔνιοι μὲν οὖν τῶν συγγραφέων πλανηθέντες ὑπέλαβοντοὺς περὶ τὸν Ῥωμύλον ἐκ τῆς Αἰνείου θυγατρὸς γεννηθένταςἐκτικέναι τὴν Ῥώμην· τὸ δ’ ἀληθὲς οὐχ οὕτως ἔχει, πολλῶν μὲνἐν τῷ μεταξὺ χρόνῳ τοῦ τ’ Αἰνείου καὶ Ῥωμύλου γεγονότωνβασιλέων, ἐκτισμένης δὲ τῆς πόλεως κατὰ τὸ δεύτερον ἔτοςτῆς ἑβδόμης Ὀλυμπιάδος· αὕτη γὰρ ἡ κτίσις ὑστερεῖ τῶνΤρωικῶν ἔτεσι τρισὶ πλείοσι τῶν τετρακοσίων καὶ τριάκοντα.Αἰνείας γὰρ μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Τροίας ἐτῶν τριῶν παρελ-θόντων παρέλαβε τὴν τῶν Λατίνων βασιλείαν, καὶ κατασχὼντριετῆ χρόνον ἐξ ἀνθρώπων ἠφανίσθη καὶ τιμῶν ἔτυχεν ἀθα-νάτων. τὴν δ’ ἀρχὴν διαδεξάμενος Ἀσκάνιος υἱὸς ἔκτισενἌλβαν τὴν νῦν καλουμένην Λόγγαν, ἣν ὠνόμασεν ἀπὸ τοῦποταμοῦ τοῦ τότε μὲν Ἄλβα καλουμένου, νῦν δὲ Τιβέρεωςὀνομαζομένου. περὶ δὲ τῆς προσηγορίας ταύτης Φάβιος ὁτὰς Ῥωμαίων πράξεις ἀναγράψας ἄλλως μεμυθολόγηκε. φησὶ

2

4

3

4

παρουσιάζει μία διαφορετική ἐκδοχή. Λέγει δηλ. ὅτι ὁ Αἰνεί-ας ἔλαβε ἕνα χρησμό, πού ἔλεγε, ὅτι ἕνα τετράποδο ζῶο θάτόν ὁδηγήση στήν θέσι πού θά κτίση τήν πόλι. Καί κάποτε πούἐπρόκειτο νά θυσιάση μία γουρούνα λευκοῦ χρώματος, ἡὁποία ἦταν ἔγκυος, ξέφυγε ἀπό τά χέρια του καί κατέφυγε σ’ἕνα λόφο, ὅπου μόλις ἔφθασε, ἐγέννησε τριάντα γουρουνά-κια. 5. Ὁ Αἰνείας ἔμεινε κατάπληκτος ἀπό τό παράδοξο αὐτόσυμβάν καί, φέρνοντας στήν μνήμη του τόν χρησμό, ἐπεχείρη-σε νά κτίση μία πόλι στό μέρος αὐτό. Ἀλλά εἶδε στόν ὕπνο τουἕνα ὄνειρο πού τόν ἐμπόδιζε αὐστηρά καί τόν συνεβούλευενά κτίση τήν πόλι ὕστερα ἀπό τριάντα ἔτη, ὅσος δηλ. ἦταν ὁἀριθμός τῶν χοιριδίων κι’ ἔτσι ἐγκατέλειψε τήν πρόθεσί του.6. Μετά τόν θάνατο τοῦ Αἰνείου, ἀνέλαβε τήν βασιλεία ὁγυιός του ὁ Ἀσκάνιος. Καί πράγματι, ὕστερα ἀπό τριάντα ἔτηἔκτισε ἕνα οἰκισμό ἐπί τοῦ λόφου κι’ ἔδωσε στήν πόλι τό ὄνο-μα Ἄλβα ἀπό τό χρῶμα τῆς γουρούνας. Διότι οἱ Λατῖνοι τήνΛευκή στήν γλῶσσα τους τήν ὀνομάζουν “Alba”. Ὁ Ἀσκάνιοςἐπίσης προσέθεσε ἕνα ἄλλο ὄνομα, δηλ. “Λόγγα”, τό ὁποῖο με-θερμηνευόμενο σημαίνει “Μακρά”, διότι ἡ πόλις ἦταν στενήστό πλάτος καί μεγάλου μήκους20. Κι’ ὁ Διόδωρος συνεχίζει:7. Ὁ Ἀσκάνιος ἔκαμε τήν Ἄλβα πρωτεύουσα τοῦ βασιλείουτου καί ὑπέταξε ὄχι καί λίγους ἀπό τούς γειτονικούς λαούς.Κι’ ἔγινε ὀνομαστός καί πέθανε, ἀφοῦ ἐβασίλευσε ἐπί τριάνταὀκτώ ἔτη. 8. Μετά τόν θάνατό του, προκλήθηκε διχοστασίαμεταξύ τοῦ λαοῦ, ἐξ αἰτίας τῆς διεκδικήσεως τοῦ θρόνου ἀπόδύο ἄνδρες. Διότι ὁ Ἰούλιος, καθώς ἦταν γυιός τοῦ Ἀσκανί-


31

8, Ἀγρίππας 38, Ρωμύλος 19, Ἀβεντῖνος 13, Πρόκας 23, Νουμήτωρ 31,Ἀμούλιος 14. Ἡ Ἄλβα Λόγγα συνετέλεσε στήν ἵδρυσι πολλῶν πόλεων τῶνπεριχώρων, ὅπως τοῦ Νομέντου, τῶν Γαβίων, τῆς Φιδήνης, τῆς Κολλατίας,τῆς Πομητίας κ.ἄ. Ἡ πόλις κατεσκάφη ὁλόκληρος ἀπό τόν Τύλλο Ὁστίλιο,οἱ δέ περισσότεροι κάτοικοί της μετεφέρθησαν στήν Ρώμη, ὅπου κάποιοι ἔγι-ναν ἱδρυτές εὐγενῶν οἴκων, ὅπως τῶν Φαβίων, τῶν Τυλίων, τῶν Σερβιλίων,τῶν Κοϊντίων κ.ἄ. Πρέπει νά σημειωθῆ ὅτι μόνον οἱ ναοί τῆς πόλεως δέν κα-τεστράφησαν καί ἐσώζοντο μέχρι τῆς ἐποχῆς τοῦ Αὐγούστου. Σήμερα τόὄνομά της διέσωσαν τό ὄρος καί ἡ γειτονική λίμνη.


30

20. Ἡ Ἄλβα Λόγγα, πόλις τοῦ Λατίου, εὑρίσκετο ἐπί τῆς δυτικῆς ὄχθης τῆςἈλβανίδος λίμνης, 25 περίπου χλμ. ΝΑ. τῆς Ρώμης. Ἦταν ἡ ἀρχαιοτέρα τῶνΛατινικῶν πόλεων καί ἡ ἐπί κεφαλῆς τῆς ὁμοσπονδίας αὐτῶν. Οἱ ἀπόγονοι τοῦἈσκανίου τόν διεδέχθησαν στόν θρόνο ἐπί 250-400 ἔτη, μέχρι τῆς κατα-στροφῆς της, κατά τήν ἀκόλουθο σειρά: Ἀσκάνιος, Σύλβιος Πόστουμος 29 ἔτη,Αἰνείας Σύλβιος 31, Λατῖνος 39, Ἄτυς 28, Κάπυς 28, Καλπητός 13, Φιβερῖνος

γὰρ Αἰνείᾳ γενέσθαι λόγιον, τετράπουν αὐτῷ καθηγήσεσθαιπρὸς κτίσιν πόλεως· μέλλοντος δ’ αὐτοῦ θύειν ὗν ἔγκυον τῷχρώματι λευκήν, ἐκφυγεῖν ἐκ τῶν χειρῶν, καὶ διωχθῆναιπρός τινα λόφον, πρὸς ᾧ κομισθεῖσαν τεκεῖν τριάκοντα χοί-ρους. τὸν δὲ Αἰνείαν τό τε παράδοξον θαυμάσαντα καὶ τὸλόγιον ἀνανοούμενον ἐπιχειρῆσαι μὲν οἰκίσαι τὸν τόπον,ἰδόντα δὲ κατὰ τὸν ὕπνον ὄψιν ἐναργῶς διακωλύουσανκαὶ συμβουλεύουσαν μετὰ τριάκοντα ἔτη κτίζειν, ὅσοσπερὁ τῶν τεχθέντων ἀριθμὸς ἦν, ἀποστῆναι τῆς προθέσεως.(Γεώργιος Σύγκελλος, σελ. 366-67)

Post Aeneam defunctum Askanius eiusdem filius regnum as-sumpsit: (dehinc vero) annis XXX transactis collem aedificavit (i.e. aedificiis complevit), et urbem Albam appellavit ad porcaecolorem: nam Latini secundum suam linguam τὴν Λευκὴν Albamvocant. alteram quoque ei nomenclationem imposuisse (sc. dici-tur) Longam, quae translata vocatur Μακράν, quoniam latitudineangusta erat et longitudine magna.

Iisdem addens dicit:Askanius urbem regiam Albam fecit et non paucos e circu-

miacentibus incolis prostravit. vir praeclarus factus est et obiit an-nis regnans XXXVIII.

Postque eius obitum controversia orta est in media multitudineduorum causa de regno inter se invicem contendentium. Iulius

5

7

8

6

ου, ἰσχυριζόταν: “Τό βασίλειο τοῦ πατέρα μου ἀνήκει σέ μέ-να”. Κι’ὁ Σίλβιος, ὁ ἀδελφός τοῦ Ἀσκανίου, καί ἐπί πλέονγυιός τοῦ Αἰνείου ἀπό τήν Λαβινία, θυγατέρα τοῦ Λατίνου,ἐνῶ ὁ Ἀσκάνιος ἦταν γυιός τοῦ Αἰνείου ἀπό τήν πρώτη του σύ-ζυγο πού ἦταν Τρωάδα, ἰσχυριζόταν: “Ἡ βασιλεία ἀνήκει σέμένα”. Πράγματι, μετά τόν θάνατο τοῦ Αἰνείου, ὁ Ἀσκάνιοςὠργάνωσε συνωμοσία κατά τῆς ζωῆς τοῦ Σιλβίου. Διότι, ὅτανὁ Σίλβιος ἦταν ἀκόμη παιδί, ἀνετράφη στό ὄρος ἀπό βοσκούς,καί γι’ αὐτό ὠνομάσθηκε Σίλβιος ἀπό τό ὄνομα τοῦ ὄρους, πούοἱ Λατῖνοι τό ὀνομάζουν “Silva”. Σέ αὐτήν τήν διαμάχη μεταξύτῶν δύο ὁμάδων, ὁ Σίλβιος τελικῶς ἐκέρδισε τόν θρόνο μέ τήνψῆφο τοῦ λαοῦ. Κι’ ὁ Ἰούλιος, ἀφοῦ ἔχασε τήν ἐξουσία, διωρί-σθηκε μέγας ἀρχιερεύς κι’ ἔγινε ἕνα εἶδος δευτέρου βασιλέως.Καί λέγουν ὅτι ἀπό αὐτόν κατάγεται τό Ἰούλιο γένος, τό ὁποῖοὑφίσταται στήν Ρώμη μέχρι τῶν ἡμε-ρῶν μας21. 9. Ὁ Σίλβιοςδέν ἔπραξε τίποτε τό ἄξιο λόγου στήν διάρκεια τῆς βασιλείαςτου καί πέθανε, ἀφοῦ ἐβασίλευσε ἐπί σαράντα ἐννέα ἔτη. Στήνβασιλεία τόν διεδέχθη ὁ γυιός του ὁ Αἰνείας, ὁ ὁποῖος ἐπωνο-μαζόταν Σίλβιος καί ἐβασίλευσε ἐπί χρονικό διάστημα μεγα-λύτερο τῶν τριάκοντα ἐτῶν. Ὕστερα ἀπ’ αὐτόν ὁ Λατῖνος, ὁὁποῖος ἐπίσης ὠνομαζόταν Σίλβιος, ἐβασίλευσε ἐπί πενήνταἔτη. Αὐτός ὑπῆρξε ἕνας ἰσχυρός κυβερνήτης καί στήν ἐσωτε-ρική διοίκησι καί στόν πόλεμο, ἐρήμωσε τήν γειτονική περιοχήκαί ἵδρυσε τίς δέκα ὀκτώ ἀρχαῖες πόλεις, οἱ ὁποῖες προηγουμέ-νως ἦσαν γνωστές ὡς πόλεις τῶν Λατίνων: Τά Τίβουρα, τήνΠραίνεστο, τούς Γαβίους, τό Τοῦσκλο, τήν Κόρα, τήν Κομε-τία, τό Λανούβιο, τήν Λαβίκη, τήν Σκαπτία, τό Σάτρικο, τήν


33

στρατηλάτης συγγραφεύς. 4) Ὁ Γάιος Ἰούλιος Καῖσαρ, ἀδελφός τοῦἈγρίππα. Ἀνεδείχθη ὕπατος σέ ἡλικία 15 ἐτῶν. 5) Ὁ Γάιος Καῖσαρ, δηλ. ὁαὐτοκράτωρ Καλλιγούλας. 6) Ὁ Γερμανικός. 7) Ὁ Λεύκιος Καῖσαρ, ὕπατοςκατά τό 64 π.Χ. καί 8) ὁ Τιβέριος Καῖσαρ, υἱός τοῦ Δρούσου Ἰουλίου Καί-σαρος καί τῆς Λιβίας, γεννηθείς τό 19 μ.Χ. Διάδοχος τοῦ Τιβερίου, μαζί μέτόν υἱό τοῦ Γερμανικοῦ Γάιο Ἰούλιο Καίσαρα ἐφονεύθη ὑπό τοῦ Καλλι-γούλα.


32

21. Σημαντικά πρόσωπα τῆς Ἰουλίας γενεᾶς ἤ τοῦ Ἰουλίου γένους εἶναι: 1) ὁ ΓάιοςἸούλιος, ὕπατος τό 447 π.Χ. καί τό 435 π.Χ. 2) Ὁ Ἀγρίππας Ἰούλιος, τόν ὁποῖονεἶχε υἱοθετήσει ὁ Ὀκταβιανός Αὔγουστος, ἀλλ’ ἐφονεύθη, μετά τόν θάνατοτοῦ Ὀκταβιανοῦ, ἀπό τόν Τιβέριο. 3) Ὁ Γάιος Ἰούλιος Καῖσαρ, ὁ γνωστός

enim cum filius esset Askani, dicebat: mihi convenit paternum im-perium; et Silvius Askani frater Aeneaeque et Silvae primae uxo-ris Latini filius dicebat: mihi competit. Huic enim post Aeneae obi-tum insidiae factae sunt ab Askano; namque dum adhuc infantulusesset, in monte a quibusdam armentariis educatus, Silvius estdictus ad nomen montis Latinorum, quem Silvam vocitabant. Exutraque ergo parte disputantibus, multitudinis electione regnumSilvius suscepit. Iulius autem imperio privatus, pontifex maximusconstitutus est et quasi secundus rex erat: a quo ortam hucusqueIuliam familiam Romae perdurare aiunt.

Silvius nihil dignum memoria in imperio egit et obiit, cum reg-nasset annis XLIX. Cuius imperium filius eiusdem Aenias acce-pit, qui cognominatus est Silvius; dominatusque plus quam trigintaannos. Post quem Latinus regnavit, qui vocatus est Silvius, annisL. Hic in rebus gerendis et in bello validus repertus finitimam re-gionem evertit atque urbes antiquas, quae antea Latinorum voca-bantur, XVIII condidit: Tiburam, Praenestum, Kabios, Tiskalum,Koram, Kometiam, Lanuvium, Labikam, Skaptiam, Satrikum,

9

Ἀρικία, τήν Τελένα, τήν Ὀκοστεμερία, τό Καινῖνο, τήν Φλε-γένα, τό Κομέριο, τό Μεδίπλιο καί τό Βώϊλο, τό ὁποῖο μερικοίτό ὀνομάζουν Βῶλα22. 10. Μετά τόν θάνατο τοῦ Λατίνου, ἐξε-λέγη βασιλεύς ὁ γυιός του Ἄλβας Σίλβιος, ὁ ὁποῖος ἐβασίλευ-σε ἐπί τριάντα ὀκτώ ἔτη. Καί μετά ἀπό αὐτόν ὁ Ἔπιτος Σίλβαςἐβασίλευσε ἐπί εἴκοσι ἕξι ἔτη. Μετά τόν θάνατό του, τόν ἀντι-κατέστησε στήν βασιλεία ὁ Ἄπις, ὁ ὁποῖος ἐβασίλευσε ἐπίεἴκοσι ὀκτώ ἔτη. Μετά ἀπ’ αὐτόν ὁ γυιός του ὁ Καλπέτος ἐβα-σίλευσε ἐπί δέκα τρία ἔτη καί μετά ὁ Τιβέριος Σίλβιος ἐπί ὀκτώἔτη. Ὁ τελευταῖος ἀνέλαβε μία ἐκστρατεία ἐναντίον τῶνἘτρούσκων, ἀλλά καθώς ὡδηγοῦσε τόν στρατό του διά τοῦποταμοῦ Ἄλβα, ἔπεσε στό ρεῦμα καί εὑρῆκε τόν θάνατο, κι’ἀπό τό γεγονός αὐτό ὁ ποταμός ὠνομάσθηκε Τίβερις. Καί με-τά τόν θάνατό του ἐβασίλευσε τῶν Λατίνων ὁ Ἀγρίππας ἐπίσαράντα ἕνα ἔτη καί μετά ἀπό αὐτόν ὁ Ἀραμούλιος Σίλβιοςἐβασίλευσε ἐπί δέκα ἐννέα ἔτη. 11. Γιά τόν Ἀραμούλιο λέγουνὅτι σέ ὅλη του τήν ζωή ὑπῆρξε ὑπερήφανος καί ὅτι ἐναντιώ-θηκε στήν δύναμι τοῦ Διός (Ἀραμάσδη)23. Πράγματι, ὅταντήν ἐποχή τοῦ φθινοπώρου ἔπιπταν ἀκαταπαύστως δυνατοίκεραυνοί, αὐτός συνήθιζε νά διατάζη τούς στρατιῶτες τουὅλοι μαζί ταυτοχρόνως νά κτυποῦν μέ τά σπαθιά τίς ἀσπίδεςτους καί ἰσχυριζόταν ὅτι ὁ ἦχος πού παραγόταν κατ’ αὐτόντόν τρόπο ὑπερέβαινε τήν βροντή τοῦ κεραυνοῦ. Ἀλλά τιμω-ρήθηκε γι’ αὐτήν τήν ὕβρι πρός τούς θεούς, ἀφοῦ ἐπλήγη ἀπόκεραυνό κι’ ὅλη ἡ οἰκία του βυθίσθηκε στήν λίμνη τῆς Ἄλ-βας. Καί μέχρι σήμερα οἱ Ρωμαῖοι, πού ζοῦν περί τήν λίμνη,δείχνουν τά τεκμήρια τοῦ γεγονότος αὐτοῦ, δηλ. κίονες οἱὁποῖοι ἵστανται ἐντός τῆς λίμνης ἀπό τά ἐρείπια τοῦ βασιλι-κοῦ ἀνακτόρου, τά ὁποῖα κατάκεινται στόν βυθό. 12. Μετά


35

22. Ὁ Λατῖνος, ἐπώνυμος τοῦ Λατίου τῆς Ἰταλίας, ἀναφέρεται γιά πρώτη φοράἀπό τόν Ἡσίοδο (“Θεογονία” 1011 κ.ἑ.). Κατόπιν ὁ Καλλίας, πού ἀναγράφειτίς πράξεις τοῦ Ἀγαθοκλέους, τόν ἀναφέρει ὡς βασιλέα τῶν Ἀβοριγίνων.


34

Arkiam, Telenam, Okostomeriam, Kaeninum, Phlegenam, Ko-merium, Mediplium, Boilum, quam nonnuli Bolam vocant.

Defuncto autem Latino rex electus est filius eiusdem Albas Sil-vius, qui annis XXXVIII imperitavit. Post quem Epitus Silvas an-nis XXVI. Quo defuncto in regnum suffectus est Apis, qui annisregnavit duodetriginta. Et post eum Kalpet eiusdem filius; domi-natusque est annis XIII, Tiberius Sylvius vero annis VIII. Hic ad-versus Tyrenos exercitum movens cum per Albam amnem copiastraduceret, in gurgitem lapsus obiit, unde et fluvius appellatus estTiberis. At post eius obitum Agripas in Latinos regnavit unum su-pra quadraginta annos. Postque hunc suscepit (regnum) Arramu-lius Silvius undeviginti annis.

De hoc dicunt quod cunctis vitae diebus superbus fuerit,adeoque se efferebat et adversabatur contra vim Iovis (Aramazdi):quin etiam quum interdum tempore fructuum (autumni) tonitruaassidua ingentiaque fierent, mandabat exercitibus, ut (universi) exuno edicto unanimiter gladiis clipeos concuterent, quo (atque)existimabat sonum ex his editum superare posse vel ipsa tonitrua;proptereaque poenas dedit suae in deos arrogantiae, fulminis ictuexstinctus, totaque domus eius in Albano stagno immergebatur.Ostendunt hucusque rerum vestigia Romani iuxta stagnum habi-tantes, columnas subter aquis in altum visas, quae inibi in pro-funditate regiae domus exstant.

10

11

Ἦταν υἱός τοῦ Ὀδυσσέως καί τῆς Κίρκης καί ἀπό πολλές πηγές θεωρεῖταιυἱός τοῦ Ἡρακλέους (κατά τόν ἀναφερθέντα Καλλία, υἱός τοῦ Τηλεμάχουκαί τῆς Κίρκης). Οἱ πόλεις Ἀρδέα, Τίβουρα, Κόρα, Γάβιοι, Πραίνεστος καίἈρικία ἦσαν ἀποικίες Ἀργείων.

23. Στό Ἀρμενικό κείμενο ὑπάρχει ὁ τύπος “Aramard” (σημείωσις μεταφραστοῦ).

τόν Ἀραμούλιο, ὁ ἑπόμενος βασιλεύς, ὁ ὁποῖος ἐξελέγη ἦταν ὁἈβέντιος, ὁ ὁποῖος ἐβασίλευσε ἐπί τριάντα ἑπτά ἔτη. Κάποτε,ὅταν εὑρέθη σέ δύσκολη θέσι, σ’ ἕνα πόλεμο μέ τούς γείτονες,ὑπεχώρησε στόν Ἀβεντῖνο λόφο, ὁ ὁποῖος γι’ αὐτόν τόν λόγοἔλαβε τό ὄνομα Ἀβεντῖνος. Μετά τόν θάνατό του τόν διεδέχ-θη ὁ γυιός του Πρόκας Σίλβιος, πού ἐβασίλευσε ἐπί εἴκοσιτρία ἔτη. Μετά τόν θάνατό του, ὁ νεώτερος γυιός του, ὁ Ἀμό-λιος, κατέλαβε τήν ἐξουσία διά τῆς βίας, καθώς ὁ Νουμίτωρ, ὁμεγαλύτερος ἀδελφός του καί μάλιστα αὐτάδελφος, εὑρίσκε-το σέ κάποια μακρινή περιοχή. Ὁ Ἀμόλιος ἐβασίλευσε περισ-σότερο ἀπό σαράντα τρία ἔτη καί ἐφονεύθη ἀπό τόν Ρωμύλοκαί τόν Ρέμο, οἱ ὁποῖοι ἔκτισαν τήν Ρώμη.

6. Μετά τόν θάνατο τοῦ Αἰνείου, ὁ Ἀσκάνιος ἐπεβουλεύθητήν ζωή τοῦ Σιλβίου, ὅταν ἦταν νήπιο. Κι’ ὅπως ἀνετράφηἀπό βουκόλους στά ὄρη, ὠνομάσθηκε Σίλβιος, διότι οἱΛατῖνοι ὀνομάζουν τό ὄρος Σίλβα.

7. Ὁ Ρωμύλος Σίλβιος ἦταν ἀλαζών σέ ὅλη του τήν ζωή καίἐτόλμησε νά τά βάλη μέ τούς θεούς. Ὅταν δηλ. ὁ θεός ἄστρα-φτε καί βροντοῦσε, αὐτός διέταζε τούς στρατιῶτες του νάκτυποῦν ὅλοι μαζί ταυτοχρόνως τίς ἀσπίδες μέ τά σπαθιά κι’ἔλεγε ὅτι ὁ ἦχος πού παραγόταν ἀπό αὐτούς ἦταν μεγαλύτε-ρος ἀπό τήν βροντή τοῦ κεραυνοῦ. Γι’ αὐτό καί κατακεραυ-νώθηκε.

[Ἡ τρίτη πόλις πού κατέλαβε ἦταν ἡ Μεσχέλα, ἡ ὁποίαἦταν ἕνας τόπος ἐκτεταμένος καί εἶχε κατοικηθῆ παλαιά ἀπότούς Ἕλληνες πού ἐπέστρεφαν ἀπό τήν Τροία, γιά τούς ὁποί-ους μιλήσαμε στό τρίτο βιβλίο (Διόδωρος 20, 57, 6)].

[Ὁ Θεσσαλός, λέγουν, ὕστερα ἀπό αὐτά ἐπέστρεψε στήνἸωλκό. Ἐκεῖ εὑρῆκε τόν Ἄκαστο, τόν γυιό τοῦ Πελία, νά ἔχηπεθάνει προσφάτως, καί παρέλαβε τήν βασιλεία πού τοῦἀνῆκε κληρονομικῶς καί ὠνόμασε τούς ὑπηκόους του Θεσ-σαλούς ἀπό τό ὄνομά του. Δέν μοῦ διαφεύγει ὅτι γιά τήν ὀνο-μασία αὐτή τῶν Θεσσαλῶν δέν ὑπάρχει μόνο αὐτή ἡ ἐξήγησις


37


36

Post hunc Aventius electus fuit, qui cum VII supra XXX an-nos potitus esset, in quodam proelio cum suburbanis in angustiamactus iuxta Aventium collem cecidit, unde collis Aventius dice-batur. Demortui in locum suffectus est filius eiusdem Prokas Sil-vius regnavitque annis III supra viginti. Quo mortuo junior filiusAmolius per vim regnum tenuit; eo quod in regiones longinquasprofectus erat Numitor, eiusdem frater maior natu ac germanus.Amolius paulo plus annis XLIII regnavit atque a Remo et Romilo,qui Romam condiderunt, interficitur. (Εὐσέβιος, Χρονικό, 1,σελ. 284-90, ἐκδ. Schöne).

6. Ὅτι μετὰ τὴν Αἰνείου τελευτὴν Σιλούιος ἐπεβουλεύθηὑπὸ Ἀσκανίου νήπιος ὤν. τραφεὶς δὲ ἐν τοῖς ὄρεσιν ὑπό τι-νων βουκόλων Σιλούιος ὠνομάσθη, τῶν Λατίνων τὸ ὄροςΣιλούαν ὀνομαζόντων (Const. Exc. 3, p. 197).

7. Ὅτι Ῥωμύλος Σιλούιος παρ’ ὅλον τὸν βίον ὑπερήφα-νος γενόμενος ἡμιλλᾶτο πρὸς τὸν θεόν· βροντῶντος γὰραὐτοὺς κελεύειν τοὺς στρατιώτας ταῖς σπάθαις τύπτειν τὰςἀσπίδας ἀφ’ ἑνὸς συνθήματος, καὶ λέγειν ὡς ὁ παρ’ ἑαυτῶνγινόμενος ψόφος εἴη μείζων, διὸ κεραυνωθῆναι [Const. Exc.2 (1), pp. 211-12].

[Τρίτην εἷλε Μεσχέλαν, μεγίστην οὖσαν, ᾠκισμένην δὲ τὸπαλαιὸν ὑπὸ τῶν ἐκ Τροίας ἀνακομιζομένων Ἑλλήνων,περὶ ὧν ἐν τῇ τρίτῃ βίβλῳ προειρήκαμεν [Διόδ. 20. 57. 6)].

[Φασὶ Θετταλὸν μετὰ ταῦτα ἐπανελθεῖν εἰς Ἰωλκόν, ἐν ᾗκαταλαβόντα προσφάτως Ἄκαστον τὸν Πελίου τετελευτη-κότα παραλαβεῖν κατὰ γένος προσήκουσαν τὴν βασιλείαν,καὶ τοὺς ὑφ’ ἑαυτὸν τεταγμένους ἀφ’ ἑαυτοῦ προσαγο-ρεῦσαι Θετταλούς. οὐκ ἀγνοῶ δὲ διότι περὶ τῆς τῶν Θετ-

12

ἀλλά ὅτι συμβαίνει νά ἔχουν παραδοθῆ ὥς ἐμᾶς καί διάφορεςἄλλες ἐκδοχές, γιά τίς ὁποῖες θά κάνωμε λόγο στό κατάλληλοσημεῖο (Διόδωρος 4, 55, 2)].

[Οἱ Ἡρακλεῖδες ἐγκατέλειψαν, ὅπως εἶχαν ὑποσχεθῆ, τίςπροσπάθειες νά ἐπιστρέψουν καί ἐβάδισαν στήν Τρικόρυθο.Μετά ἀπό κάποιο χρονικό διάστημα, ἀργότερα, ὁ Λικίμνιοςμέ τά παιδιά του κι’ ὁ Τληπόλεμος, ὁ γυιός τοῦ Ἡρακλέους,ἐγκατεστάθησαν στό Ἄργος, ὅπου οἱ Ἀργεῖοι μέ τήν θέλησίτους τούς ἐδέχθησαν ὡς συμπολῖτες. Ἀλλά ὅλοι οἱ ἄλλοι πούεἶχαν ἐγκατασταθῆ στήν Τρικόρυθο, ὅταν ἐπέρασαν τά πε-νήντα ἔτη, κατῆλθαν στήν Πελοπόννησο24. Τά σχετικά γεγο-νότα θά διηγηθοῦμε, ὅταν φθάσωμε σέ αὐτούς τούς χρόνους(Διόδωρος 4. 58. 4-5)].

ΕΥΣΕΒΙΟΥ ΧΡΟΝΙΚΟΝ

Οἱ βασιλεῖς τῶν Λακεδαιμονίων ἀπό τά βιβλία τοῦ Διοδώρου

8. Ἐπειδή συμβαίνει νά εἶναι δύσκολο νά προσδιορίσωμετό χρονικό διάστημα ἀπό τά γεγονότα τῆς Τροίας ὥς τήν πρώ-τη Ὀλυμπιάδα25, διότι τότε δέν ὑπῆρχαν ἐτήσιοι ἄρχοντεςοὔτε στήν Ἀθήνα οὔτε σέ καμμία ἄλλη πόλι, θά χρησιμοποι-ήσωμε γιά τόν σκοπό μας τούς βασιλεῖς τῶν Λακεδαιμονίων.Ἀπό τήν ἐκπόρθησι τῆς Τροίας ὥς τήν πρώτη Ὀλυμπιάδα, κα-θώς ἀναφέρει ὁ Ἀπολλόδωρος ὁ Ἀθηναῖος, εἶναι μία χρονικήπερίοδος τετρακοσίων ὀκτώ ἐτῶν. Ὀγδόντα ἔτη εἶναι μέχριτήν κάθοδο τῶν Ἡρακλειδῶν καί τά ὑπόλοιπα ἔτη τά κατα-λαμβάνει ἡ βασιλεία τῶν Λακεδαιμονίων βασιλέων, τοῦ Προ-κλέους καί Εὐρυσθέως καί τῶν ἀπογόνων τους. Θά ἀπαριθ-


39

25. Ὡς πρώτη Ὀλυμπιάδα ἐννοεῖται ἡ καταγεγραμμένη πρώτη, δηλ. τό 776π.Χ., ἀπό τότε πού ἄρχισαν νά καταγράφωνται συστηματικά καί συνεχῶςοἱ Ὀλυμπιάδες καί ὅσοι ἐνίκησαν σέ αὐτές. Αὐτό ὅμως δέν σημαίνει ὅτι ἦτανἡ πρώτη Ὀλυμπιάδα πού διεξήχθη στό ἱερό τῆς Ὀλυμπίας, ἡ ὁποία τοπο-θετεῖται στούς μυθικούς χρόνους.


38

24. Ἡ ἐπιστροφή τῶν Ἡρακλειδῶν στήν Πελοπόννησο, γνωστή καί ὡς κάθοδοςτῶν Δωριέων, ἔγινε μέσῳ τοῦ Ἀντιρρίου. Ἐπέρασαν εἰδικώτερα μέ πλοῖαστήν σημερινή Ἀχαΐα ἀπό τό Μολύκριο τῆς περιοχῆς Ἀντιρρίου. Παλαιότεραεἶχαν ἀποπειραθῆ νά εἰσβάλουν στήν Πελοπόννησο ἀπό τόν Ἰσθμό, ἡ δέ προ-σπάθεια αὐτή εἶχε καταλήξει στήν μονομαχία τοῦ Ἡρακλείδου Ὕλλου μέ τόνβασιλέα τῶν Ἀρκάδων Ἔχεμο, ὁ ὁποῖος ἐφόνευσε τόν Ὕλλο καί ἐματαίωσετήν εἰσβολή. Ἀπό τό Ρίο κατῆλθαν στήν κεντρική Πελοπόννησο καί μέ τήνβοήθεια τῶν Ἀρκάδων κατέλαβαν τίς Μυκῆνες, τό Ἄργος, τήν Λακεδαίμονακαί τήν Μεσσηνία.

ταλῶν προσηγορίας οὐ ταύτην μόνην τὴν ἱστορίαν, ἀλλὰ καὶδιαφώνους ἑτέρας παραδεδόσθαι συμβέβηκε, περὶ ὧν ἐνοἰκειοτέροις μνησθησόμεθα καιροῖς (Διόδ. 4. 55. 2.].

[Οἱ Ἡρακλεῖδαι κατὰ τὰς ὁμολογίας ἀπέστησαν τῆς κα-θόδου καὶ τὴν εἰς Τρικόρυθον ἐπάνοδον ἐποιήσαντο. μετὰδέ τινας χρόνους Λικύμνιος μὲν μετὰ τῶν παίδων καὶ Τλη-πολέμου τοῦ Ἡρακλέους, ἑκουσίως τῶν Ἀργείων αὐτοὺςπροσδεξαμένων, ἐν Ἄργει κατῴκησαν· οἱ δ’ ἄλλοι πάντες ἐνΤρικορύθῳ κατοικήσαντες, ὡς ὁ πεντηκονταετὴς χρόνοςδιῆλθε, κατῆλθον εἰς Πελοπόννησον· ὧν τὰς πράξεις ἀνα-γράψομεν, ὅταν εἰς ἐκείνους τοὺς χρόνους παραγενηθῶμεν(Διόδ. 4. 58. 4-5)].

Lakedemoniorum reges ex Diodori voluminibus.

8. Nos vero, quoniam ita evenit, ut a Troianorum rebus usque adprimam olympiadem tempus difficile reperiatur, cum necdum iistemporibus neque Athenis neque alia in urbe annui principes fierisolerent, Lakedemoniorum reges pro exemplo usurpabimus. ATroianorum eversione usque ad primam olympiadem, prout Apol-lodorus Atheniensis ait, anni octo supra trecentos sunt. Ex illis oc-toginta (defluxerunt) usque ad Herakleorum excursionem; reliquosvero (annos) Lakedemoniorum reges, Prokles, Eurystheus et ab iis

μήσωμε τώρα ἀτομικῶς τούς βασιλεῖς ἀπό τούς δύο βασιλι-κούς οἴκους τῆς Σπάρτης μέχρι τήν πρώτη Ὀλυμπιάδα. 2. ὉΕὐρυσθεύς ἄρχισε τήν βασιλεία του τόν ὄγδοο χρόνο μετά τάγεγονότα τῆς Τροίας καί ἐβασίλευσε ἐπί εἴκοσι δύο ἔτη. Ὕστε-ρα ἀπό αὐτόν ἐβασίλευσε ὁ Ἆγις ἐπί ἕνα χρόνο. Ὁ Ἐχέστρα-τος ἐβασίλευσε ἐπί τριάντα ἕνα ἔτη. Ὁ Λαμπότας ἐβασίλευσεἐπί τριάντα ἑπτά. Ὁ Δώρισθος ἐβασίλευσε ἐπί εἴκοσι ἐννέα. Ὁδιάδοχός τους ὁ Ἀγησίλαος ἐβασίλευσε ἐπί σαράντα τέσσεραἔτη. Ὁ Ἀρχέλαος ἐβασίλευσε ἐπί ἑξήντα ἔτη. Ὁ Τήλεκλος ἐπίσαράντα. Ὁ Ἀλκαμένης ἐβασίλευσε ἐπί τριάντα ὀκτώ ἔτη.Στόν δέκατο χρόνο τῆς βασιλείας του συμπίπτει ἡ ἀρχή τῆςπρώτης Ὀλυμπιάδος στήν ὁποία ἐνίκησε ὁ Κόροιβος ὁ Ἠλεῖοςστόν ἀγῶνα δρόμου ἑνός σταδίου. Ἀπό τόν ἄλλο βασιλικόοἷκο ὁ Προκλῆς ἦταν ὁ πρῶτος βασιλεύς καί ἐβασίλευσε ἐπίσαράντα ἐννέα ἔτη. Μετά ἀπ’ αὐτόν ὁ Πρύτανις ἐβασίλευσεἐπί σαράντα ἐννέα ἔτη. Ὁ Εὐνόμιος ἐβασίλευσε ἐπί σαράνταπέντε. Μετά ἀπό αὐτόν ὁ Χάρικλος ἐπί ἑξήντα ἔτη. Ὕστερα ὁΝίκανδρος ἐβασίλευσε ἐπί τριάντα ὀκτώ κι’ὁ Θεόπομπος ἐπίσαράντα ἑπτά26. Καί κατά τόν δέκατο χρόνο τῆς βασιλείαςαὐτοῦ τοῦ τελευταίου ἀρχίζει ἡ πρώτη Ὀλυμπιάδα. Καί τό συ-νολικό χρονικό διάστημα ἀπό τῆς ἁλώσεως τῆς Τροίας μέχριτῆς καθόδου τῶν Ἡρακλειδῶν εἶναι ὀγδόντα ἔτη.

9. Ἀφοῦ διευκρινήσαμε ὅλα αὐτά, ὑπολείπεται νά μιλήσω-με γιά τήν Κορινθία καί τήν Σικυωνία καί γιά τόν τρόπο μέ τόνὁποῖο οἱ περιοχές αὐτές κατοικήθηκαν ἀπό τούς Δωριεῖς. Διό-τι συνέβη ὅλοι σχεδόν οἱ λαοί τῆς Πελοποννήσου, ἐκτός ἀπότούς Ἀρκάδες, νά ἐκπατρισθοῦν κατά τήν κάθοδο τῶν Ἡρα-κλειδῶν. 2. Οἱ Ἡρακλεῖδες λοιπόν, ὅταν διένειμαν τήν χώρα,


41

νευόμενος στά Λατινικά ὡς Euristheus (δηλ. Εὐρυσθεύς) ἀναφέρεται ὡςΕὐρυσθένης ἀπό τόν Παυσανία. Ὁ Εὐρυσθένης καί ὁ Προκλῆς ἦσαν υἱοί τοῦἈριστοδήμου. Τούς δύο τελευταίους ἡγέτες τῆς Σπάρτης, τόν Μαχανίδα καίτόν Νάβι, τούς θεωρεῖ τυράννους. Καί δέν λανθάνει, καθ’ ὅτι οἱ τελευταῖοιἄρχοντες πού ἔφεραν τόν τίτλο τοῦ βασιλέως Ἀγησίλαος καί Λυκοῦργος δένἤλεγχαν τήν πολιτική ζωή τῆς Σπάρτης ἀπό τό 219 ὥς τό 211 π.Χ.


40

26. Ὁ Μικρασιάτης περιηγητής Παυσανίας στά “Λακωνικά” του παραθέτει πλήρηκατάλογο τῶν βασιλέων τῆς Σπάρτης ἀπό τήν ἵδρυσι τοῦ θεσμοῦ μέχρι τήν κα-τάργησί του τό τέλος τοῦ Γ´ π.Χ. αἰῶνος. Ὡς γενάρχη τῶν δύο βασιλικῶν οἰκο-γενειῶν (Ἀγιαδῶν καί Εὐρυπωντιδῶν) παρουσιάζει τόν Ἡρακλῆ. Ὁ μνημο-

prognati occuparunt; quorum singularum familiarum nos seorsumnumerum exponemus usque ad primam olympiadem.

Eurystheus initium regni sumpsit anno octogesimo a Troadumrebus, dominatusque est annis II supra XL. Post hunc Agis annoI. Ekhestratus anno uno supra XXX. Atque post eum Labotas an-nis VII supra triginta. Doristhus uno anno minus quam triginta.Horum vero successor Agesilaus IV annis supra XL. Arkhelausannis LX. Et Teleklus annis XL. Alkamenes autem annis VIII su-pra triginta. Huius regni anno X contigit constitutio olympiadisprimae, qua vincebat in stadio Kurribus Helius. Verum ex alterafamilia primus dominatus est Prokles annis undequinquaginta. Acpost ipsum Pritanis annis undequinquaginta. Atque Eunomiusannis V supra XL. Et post hos Khariklus annis LX. Post illum au-tem Nikandrus annis duodequadraginta. Theopompus annos VIIsupra quadraginta. Item huius quoque regni anno decimo primaolympias contigit. Sunt autem simul a Troianorum captivitateusque ad Herakleorum excursionem anni LXXX (Euseb. Chron.I, p. 221, ed. Schöne).

9. Τούτων ἡμῖν διευκρινημένων λείπεται περὶ τῆς Κοριν-θίας καὶ Σικυωνίας εἰπεῖν ὃν τρόπον ὑπὸ Δωριέων κατῳκί-σθησαν. τὰ γὰρ κατὰ τὴν Πελοπόννησον ἔθνη σχεδὸν πάνταπλὴν Ἀρκάδων ἀνάστατα συνέβη γενέσθαι κατὰ τὴν κάθο-δον τῶν Ἡρακλειδῶν. οἱ τοίνυν Ἡρακλεῖδαι κατὰ τὴν δι-

2

2

ἐξαίρεσαν τήν Κορινθία καί τήν γειτονική της περιοχή, κι’ὅταν ἔστειλαν λόγο στόν Ἀλήτη, τοῦ παρέδιδαν καί ὅλη αὐτήντήν χώρα πού ἀναφέραμε. Ὁ Ἀλήτης ἔγινε ὀνομαστός, ἐμεγέ-θυνε τήν δύναμι τῆς Κορίνθου καί ἐβασίλευσε σέ αὐτήν ἐπίτριάντα ὀκτώ ἔτη. 3. Μετά τόν θάνατό του ἐβασίλευε κάθεφορά ὁ μεγαλύτερος ἀπό τούς ἀπογόνους του ὥς τήν τυραν-νίδα τοῦ Κυψέλου πού εἶναι τετρακόσια σαράντα ἑπτά ἔτημετά τήν κάθοδο τῶν Ἡρακλειδῶν. Ὁ πρῶτος ἀπό τούςἩρακλεῖδες, πού τόν διεδέχθη στήν βασιλεία, ἦταν ὁ Ἰξίων, ὁὁποῖος ἐβασίλευσε ἐπί τριάντα ὀκτώ ἔτη. 4. Μετά ἀπό αὐτόνἐβασίλευσε ὁ Ἀγέλας ἐπί τριάντα ἑπτά ἔτη καί μετά ὁ Πρύμνιςἐπί τριάντα πέντε. Ἐπί ἴσο χρονικό διάστημα ἐβασίλευσε καίὁ Βάκχις, πού ὑπῆρξε ὁ ἐνδοξότερος βασιλεύς ἀπό τούς προ-κατόχους του. Κι’ αὐτός εἶναι ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖον οἱ μετα-γενέστεροι βασιλεῖς δέν ὀνομάζονται πλέον Ἡρακλεῖδες,ἀλλά Βακχίδες. Μετά ἀπό αὐτόν, ὁ Ἀγέλας ἐβασίλευσε ἐπίτριάντα ἔτη, ὁ Εὔδημος ἐπί εἴκοσι πέντε καί ὁ Ἀριστομήδηςἐπί τριάντα πέντε. 5. Αὐτός μετά τόν θάνατό του ἄφησε ἕναγυιό, τόν Τελέστη, παιδί στήν ἡλικία, πού τοῦ ἀφαίρεσε τήνπρογονική βασιλεία ὁ θεῖος καί ἐπίτροπός του Ἀγήμων, ὁὁποῖος ἐβασίλευσε ἐπί δέκα ἕξι ἔτη. Μετά ἀπό αὐτόν, κατέλα-βε τήν ἀρχή ὁ Ἀλέξανδρος, πού ἐβασίλευσε ἐπί εἴκοσι πέντεἔτη. Τόν Ἀλέξανδρο τόν ἐφόνευσε ὁ Τελέστης, πού εἶχε στε-ρηθῆ τῆς προγονικῆς ἐξουσίας καί ἐβασίλευσε ἐπί δώδεκαἔτη. 6. Ὁ Τελέστης ἐφονεύθη ἀπό τούς συγγενεῖς του καί ἐβα-σίλευσε ὁ Αὐτομένης ἐπί ἕνα χρόνο27. Κι’ οἱ Βακχίδες, οἱ ὁποῖοικατήγοντο ἀπό τόν Ἡρακλῆ καί κατέλαβαν τήν ἐξουσία, ἦσαν


43

27. Ἐπί κεφαλῆς τῶν Δωριέων πού ἐξεστράτευσαν κατά τῆς Κορίνθου ἦταν ὁἈλήτης, υἱός τοῦ Ἱππότου. Αὐτός καί οἱ ἀπόγονοί του ἐβασίλευσαν ἐπί πέντεγενεές μέχρι τοῦ Βάκχιδος, ἡ γενεά τοῦ ὁποίου ἐβασίλευσε ἐπί πέντε γενεέςμέχρι τόν Τελέστη, τόν υἱό τοῦ Ἀριστοδήμου. Τόν Τελέστη ἐφόνευσαν λόγῳμίσους ὁ Ἀριεύς καί ὁ Περάντας καί ἀπό τότε καθιερώθηκε ὁ θεσμός τῶνπρυτάνεων, ἀρχόντων ἐτησίας θητείας, ἐκλεγομένων ἀπό τούς Βακχίδες, μέ-χρις ὅτου ἔγινε τύραννος ὁ Κύψελος.


42

αίρεσιν ἐξαίρετον ποιησάμενοι τὴν Κορινθίαν καὶ τὴν ταύ-της πλησιόχωρον, διεπέμψαντο πρὸς τὸν Ἀλήτην, παραδι-δόντες αὐτῷ τὴν προειρημένην χώραν. ἐπιφανὴς δὲ ἀνὴρ γε-νόμενος καὶ τὴν Κόρινθον αὐξήσας ἐβασίλευσεν ἔτη λη´.μετὰ δὲ τὴν τούτου τελευτὴν ὁ πρεσβύτατος ἀεὶ τῶν ἐκγό-νων ἐβασίλευσε μέχρι τῆς Κυψέλου τυραννίδος, ἥτις τῆς κα-θόδου τῶν Ἡρακλειδῶν ὑστερεῖ ἔτεσι υμζ´. καὶ πρῶτος μὲνπαρ’ αὐτοῖς διεδέξατο τὴν βασιλείαν Ἰξίων ἔτη λη´· μεθ’ ὃνἦρξεν Ἀγέλας ἔτη λζ´, μετὰ δὲ τούτους Πρύμνις ἔτη λε´, καὶΒάκχις ὁμοίως τὸν ἴσον χρόνον, γενόμενος ἐπιφανέστατοςτῶν πρὸ αὐτοῦ· διὸ καὶ συνέβη τοὺς μετὰ ταῦτα βασιλεύ-σαντας οὐκέτι Ἡρακλείδας, ἀλλὰ Βακχίδας προσαγορεύε-σθαι. μετὰ τοῦτον Ἀγέλας μἐν ἔτη λ´, Εὔδημος δὲ ἔτη κε´,Ἀριστομήδης ε´ καὶ λ´. οὗτος δὲ τελευτήσας ἀπέλιπεν υἱὸνΤελέστην παῖδα τὴν ἡλικίαν, οὗ τὴν κατὰ γένος βασιλείανἀφείλατο θεῖος ὢν καὶ ἐπίτροπος Ἀγήμων, ὃς ἦρξεν ἔτη ις´.μετὰ τοῦτον κατέσχεν Ἀλέξανδρος ἔτη κε´. τοῦτον ἀνελὼνΤελέστης ὁ στερηθεὶς τῆς πατρῴας ἀρχῆς ἦρξεν ἔτη ιβ´.τούτου δ’ ὑπὸ τῶν συγγενῶν ἀναιρεθέντος Αὐτομένης μὲνἦρξεν ἐνιαυτόν, οἱ δ’ ἀπὸ Ἡρακλέους Βακχίδαι πλείους

6

4

5

3

περισσότεροι ἀπό διακόσιοι καί ὅλοι μαζί σάν ἔνα σῶμα ἀ-σκοῦσαν τόν ἔλεγχο στά πράγματα τῆς πόλεως καί ἐξέλεγανἀπό τούς ἴδιους ἕνα κάθε χρόνο ὡς πρύτανι, ὁ ὁποῖος εἶχε τήνθέσι τοῦ βασιλέως, καί διετήρησαν αὐτό τό σύστημα διακυ-βερνήσεως ἐπί ἐνενήντα ἔτη μέχρι τήν τυραννίδα τοῦ Κυψέ-λου, ὁ ὁποῖος τό κατέλυσε28.

10. Στήν Κύμη29 ὑπῆρχε ἕνας τύραννος μέ τό ὄνομα Μάλα-κος, ὁ ὁποῖος κερδίζοντας τήν εὔνοια τοῦ πλήθους καί δια-βάλλοντας σταθερά τούς ἰσχυρούς κατέλαβε τήν ἐξουσία καίἔσφαξε τούς πλούσιους πολῖτες, κι’ ἁρπάζοντας τήν περιου-σία τους συντηροῦσε μισθοφόρους καί ἔγινε ὁ φόβος καί ὁτρόμος τῶν Κυμαίων.

[Τέλος, μετά τήν κάθοδο τῶν Ἡρακλειδῶν οἱ Ἀργεῖοι κι’οἱ Λακεδαιμόνιοι ἔστελλαν ἀποίκους κι’ ἐγκατεστάθησαν καίσέ μερικές ἄλλες νήσους καί κατέκτησαν τήν ἴδια τήν Κρήτηκαί κατοίκησαν μερικές πόλεις σέ αὐτές τίς νήσους. Λεπτομέ-ρειες γι’ αὐτό τό θέμα θ’ ἀναφέρωμε, ὅταν φθάσωμε στήν σχε-τική χρονική περίοδο (Διόδωρος, 5. 80. 3)].

[Μετά τήν ἅλωσι τῆς Τροίας, οἱ Κᾶρες ηὔξησαν τήν δύναμίτους κι’ ἔγιναν θαλασσοκράτορες. Κι’ἀφοῦ κατέλαβαν τίς Κυ-κλάδες, μερικές τίς ἐκράτησαν γιά τόν ἑαυτό τους, κι’ ἔδιωξαντούς Κρῆτες πού κατοικοῦσαν σέ αὐτές καί σέ ἄλλες κατοίκη-


45

Ἡρόδοτος διηγεῖται ὅτι καταθέλχθηκαν ἀπό τό μειδίαμα τοῦ μωροῦ καί δένἐξετέλεσαν τόν σκοπό τους, ἀργότερα ὅμως ἡ Λάβδα ἔκρυψε τό παιδί τηςσέ κυψέλη (λάρνακα) ἀπό τήν ὁποία ἔλαβε τό ὄνομα Κύψελος. Ὅτανἀνδρώθηκε ὁ Κύψελος, κατέλυσε περί τό 657 π.Χ. τό ἀριστοκρατικό πολί-τευμα τῶν Βακχιαδῶν πρυτάνεων καί ἀνεκήρυξε ἑαυτόν τύραννον. Ἔλαβεμέτρα ὑπέρ τοῦ λαοῦ καί ἐπέβαλε στούς πλουσίους καί τούς ἀριστοκράτεςβαρυτάτη φορολογία. Ἔτσι λοιπόν συνέλεξε χρήματα καί ἐκόσμησε τήν Κό-ρινθο μέ λαμπρά οἰκοδομήματα, ἀφιέρωσε σημαντικώτατα ἔργα στά πιό πε-ρίφημα ἱερά, στούς Δελφούς καί στήν Ὀλυμπία. Ἐπί τῶν χρόνων τῆς ἐξου-σίας του ἡ Κόρινθος κατέστη κέντρο ἐμπορίου καί ἔλαβε σπουδαιοτάτηπνευματική ἀνάπτυξι, στήν δέ αὐλή ἐσύχναζαν σοφοί καί καλλιτέχνες.Μετά τριακονταετία περίπου, ὅταν πέθανε, τόν διεδέχθη ὁ υἱός του Πε-ρίανδρος.

29. Ἐδῶ μᾶλλον ἐννοεῖ τήν Κύμη τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος.


44

28. Ὁ Κύψελος ἦταν υἱός τοῦ Ἠετίωνος καί τῆς θυγατέρας τοῦ Ἀμφίονος Λάβδας,Μελανίδης δηλ. ἀπό τήν πλευρά τοῦ πατέρα του καί Βακχιάδης ἀπό τήνπλευρά τῆς μητέρας του. Ὅταν ἐπρόκειτο νά γεννηθῆ ὁ Κύψελος, ἡ Πυθίαἐχρησμοδότησε στόν παπποῦ του Ἀμφίονα ὅτι τό ἄρρεν (ἀγόρι) πού θά γεν-νηθῆ, θά βασιλεύση στήν Κόρινθο. Οἱ Βακχίδες (Βακχιάδες) ὅταν ἐπληρο-φορήθησαν τόν χρησμό, ἔστειλαν στήν Λάβδα δέκα πρέσβεις δῆθεν γιά νά τήνσυγχαροῦν, ὅμως στήν πραγματικότητα γιά νά φονεύσουν τό βρέφος. Ὁ

ὄντες διακοσίων κατέσχον τὴν ἀρχήν, καὶ κοινῇ μὲν προει-στήκεσαν τῆς πόλεως ἅπαντες, ἐξ αὐτῶν δὲ ἕνα κατ’ ἐνι-αυτὸν ᾑροῦντο πρύτανιν, ὃς τὴν τοῦ βασιλέως εἶχε τάξιν, ἐπὶἔτη ἐνενήκοντα μέχρι τῆς Κυψέλου τυραννίδος, ὑφ’ ἧς κα-τελύθησαν (Γεώργιος Σύγκελλος, σελ. 336-38).

10. Ὅτι ἐγένετο τύραννος κατὰ τὴν Κύμην τὴν πόλινὄνομα Μάλακος, ὃς εὐδοκιμῶν παρὰ τοῖς πλήθεσι καὶ τοὺςδυνατωτάτους ἀεὶ διαβάλλων περιεποιήσατο τὴν δυνα-στείαν, καὶ τοὺς μὲν εὐπορωτάτους τῶν πολιτῶν ἀπέσφαζε,τὰς δὲ οὐσίας ἀναλαβὼν μισθοφόρους ἔτρεφε καὶ φοβερὸςἦν τοῖς Κυμαίοις [Const. Exc. 2 (1), p. 212].

[Tὸ τελευταῖον μετὰ τὴν κάθοδον τῶν ἩρακλειδῶνἈργεῖοι καὶ Λακεδαιμόνιοι πέμποντες ἀποικίας ἄλλας τέ τιναςνήσους ἔκτισαν καὶ ταύτης τῆς νήσου (sc. Κρήτης) κατακτη-σάμενοι πόλεις τινὰς ᾤκησαν ἐν αὐταῖς· περὶ ὧν τὰ κατὰ μέροςἐν τοῖς ἰδίοις χρόνοις ἀναγράψομεν (Διόδ. 5. 80. 3.)].

[Μετὰ τὴν Τροίας ἅλωσιν Κᾶρες αὐξηθέντες ἐπὶ πλεῖονἐθαλαττοκράτησαν, καὶ τῶν Κυκλάδων νήσων κρατήσαν-τες τινὰς μὲν ἰδίᾳ κατέσχον καὶ τοὺς ἐν αὐταῖς κατοικοῦνταςΚρῆτας ἐξέβαλον, τινὰς δὲ κοινῇ μετὰ τῶν προενοικούντων

σαν ἀπό κοινοῦ μέ τούς Κρῆτες, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἐκεῖ ἐγκατεστη-μένοι. Κι’ ἀργότερα, ὅταν αὐξήθηκε ἡ δύναμις τῶν Ἑλλήνων,οἱ περισσότερες ἀπό τίς Κυκλάδες κατοικήθηκαν ἀπό αὐτούςκι’ οἱ βάρβαροι Κᾶρες ἐξεδιώχθησαν ἀπ’ αὐτούς. Μία λεπτο-μερῆ ἐξιστόρησι τῶν γεγονότων αὐτῶν θά δώσωμε, ὅταν φθά-σωμε στήν οἰκεία χρονική περίοδο (Διόδωρος, 5. 84. 4)].

11. ΕΥΣΕΒΙΟΥ ΧΡΟΝΙΚΟΝΟἱ χρονικές περίοδοι κατά τίς ὁποῖες μερικοί λαοί θαλασσο-κρατοῦσαν, ὅπως συνάγονται ἀπό τά γραπτά τοῦ Διοδώρου.

Μετά τόν Τρωικό πόλεμο ἐκυριάρχησαν τῶν θαλασσῶν οἱἑξῆς:

1. Λυδοί καί Μαίονες30, ἐπί ἐνενήντα δύο χρόνους2. Πελασγοί, ἐπί ὀγδόντα πέντε χρόνους3. Θρᾶκες, ἐπί ἑβδομήντα ἐννέα χρόνους4. Ρόδιοι, ἐπί εἴκοσι τρεῖς χρόνους5. Φρύγες, ἐπί εἴκοσι πέντε χρόνους6. Κύπριοι, ἐπί τριάντα τρεῖς χρόνους7. Φοίνικες, ἐπί σαράντα πέντε χρόνους8. Αἰγύπτιοι ……………9. Μιλήσιοι, ἐπί δέκα ὀκτώ χρόνους10. Κᾶρες, ἐπί ἑξήντα ἕνα χρόνους11. Λέσβιοι, ἐπί ἑξήντα ὀκτώ χρόνους12. Φωκαεῖς, ἐπί σαράντα τέσσερεις χρόνους13. Σάμιοι ……………14. Λακεδαιμόνιοι, ἐπί δύο χρόνους15. Νάξιοι, ἐπί δέκα χρόνους


47

30. Βλέπομε ἐδῶ νά ἀναφέρωνται Λυδοί καί Μαίονες, ὡσάν δύο διαφορετικοίλαοί. Ὅμως ἀπό τούς ἀρχαίους Μαιονία ὠνομάζετο ἡ ἀρχαία Λυδία καί μά-λιστα τό ΒΑ. τμῆμα αὐτῆς, πού συνώρευε μέ τήν ἀρχαία Φρυγία. Κατά τόνΣτράβωνα, ἡ Μαιονία ὠνομάζετο καί Κατακεκαυμένη, διότι ἦταν ἄδενδρος.Ἐπίσης θά πρέπει νά ἀναφέρωμε ὅτι ἡ ἀρχαία Λυδία ἐλέγετο Μαιονίαπρίν λάβη τό ὄνομα μέ τό ὁποῖο εἶναι γνωστή στούς ἀσχολουμένους μέ τήνΜικρασιατική ἱστορία. Τέλος, ἄξιον ἀναφορᾶς εἶναι τό ὅτι ἐκκλησιαστικοίσυγγραφεῖς μνημονεύουν πόλι μέ τό ὄνομα Μαιονία.


46

Κρητῶν κατῴκησαν. ὕστερον δὲ τῶν Ἑλλήνων αὐξηθέν-των, συνέβη τὰς πλείους τῶν Κυκλάδων νήσων οἰκισθῆναικαὶ τοὺς βαρβάρους Κᾶρας ἐξ αὐτῶν ἐκπεσεῖν· περὶ ὧν τὰκατὰ μέρος ἐν τοῖς οἰκείοις χρόνοις ἀναγράψομεν (Διόδ. 5.84. 4)].

11. Ex Diodori scriptis breviter de temporibus thalassocrato-rum, qui maria tenebant.Post bellum Troianum mare obtinuerunt:

I. Lydi et Maeones annos XCIIII. Pelasgi ·//· LXXXVIII Thrakii ·//· LXXIXIV. Rhodii ·//· XXIIIV. Phrygii ·//· XXVVI. Kyprii ·//· XXXIIIVII. Phynikii ·//· XLVVIII. Aegyptii ·//· ....IX. Melesii ·//· (XVIII)X. (Cares) ·//· (LXI)XI. Lesbii ·//· (LXVIII)XII. Phokaei ·//· XLIVXIII. Samii ·//· ....XIV. Lakedemonii ·//· IIXV. Naxii ·//· X

16. Ἐρετριεῖς, ἐπί δέκα πέντε χρόνους17. Αἰγινῆτες, ἐπί δέκα χρόνουςὥς τόν καιρό πού ὁ Ἀλέξανδρος (ἤ ὁ Ξέρξης) διεπεραιώθη-

σαν στήν ἀπέναντι πλευρά.12. Τόσο ἦταν τό μέγεθος τῆς ἀρετῆς τοῦ Λυκούργου31,

ὥστε, ὅταν πῆγε στούς Δελφούς, ἡ Πυθία τοῦ ἀπηύθηνε τούςἀκόλουθους λόγους:

Ἦλθες, Λυκοῦργε, στόν πλούσιό μου ναό,φίλος τοῦ Διός κι’ ὅλων τῶν Ὀλυμπίων θεῶν.Κι’ ἐγώ δέν ξέρω πῶς νά σέ μαντεύσω,θεό ἤ ἄνθρωπο. Μᾶλλον σ’ ἐλπίζω γιά θεό,Λυκοῦργε. Ἦλθες νά μοῦ ζητήσης εὐνομία.Καί θά σοῦ δώσω νόμους τούς ὁποίους καμμία πόλις στόν κόσμο ποτέ δέν θ’ ἀποκτήση.

2. Ὁ ἴδιος ὁ Λυκοῦργος ρώτησε τήν Πυθία τί λογῆς νόμουςπρέπει νά θεσπίση γιά νά ὠφελήση τούς Σπαρτιᾶτες. Κι’ ὅτανἐκείνη τοῦ ἀπήντησε ὅτι αὐτό θά τό ἐπιτύχη, ἄν θεσπίση τέτοι-ους νόμους, ὥστε οἱ ἄρχοντες νά κυβερνοῦν καλά κι’ οἱ πο-λῖτες νά πειθαρχοῦν σέ αὐτούς, πάλι ρώτησε, τί πρέπει νά κά-νουν ὥστε οἱ μέν νά κυβερνοῦν καλά κι’ οἱ πολῖτες νά πειθαρ-χοῦν σέ αὐτούς, πάλι ρώτησε, τί πρέπει νά κάνουν ὥστε οἱ μέννά κυβερνοῦν καλά κι’ οἱ ἄλλοι νά πειθαρχοῦν. Κι’ ἡ Πυθίατοῦ ἀπήντησε μέ τόν ἀκόλουθο χρησμό:


49

νοφῶν τοποθετεῖ τόν Λυκοῦργο ἀορίστως στούς χρόνους τῶν Ἡρακλειδῶν,ὁ δέ Θουκυδίδης δέν τόν ἀναφέρει καθόλου, ἀλλ’ ἁπλῶς ἀναφέρει ὅτι οἱΛακεδαιμόνιοι τετρακόσια χρόνια περίπου πρό τοῦ Πελοποννησιακοῦ πο-λέμου διῆγον εὐνομούμενοι, ἔχοντες τό ἴδιο πολιτικό καθεστώς (ἔτη γάρ ἐστιμάλιστα τετρακόσια καὶ ὀλίγῳ πλείω εἰς τὴν τελευτὴν τοῦδε τοῦ πολέμου ἀφ’οὗ Λακεδαιμόνιοι τῇ αὐτῇ πολιτείᾳ χρῶνται, καὶ δι’ αὐτὸ δυνάμενοι καὶ τὰἐν ταῖς ἄλλαις πόλεσι καθίστασαν. Α 18). Κατά τίς παραδόσεις, ὁ Λυ-κοῦργος κατήγετο ἐκ τοῦ βασιλικοῦ γένους τῶν Προκλειδῶν, οἱ ὁποῖοιεἷλκαν τήν καταγωγή των ἀπό τόν Ἡρακλείδη Ἀριστόδημο καί ἦταν νεώ-τερος υἱός τοῦ Εὐνόμου ἐκ τῆς δευτέρας συζύγου του Ἑρμωνάσσης.


48

31. Οἱ χρόνοι, κατά τούς ὁποίους τοποθετεῖται ἀπό τίς παραδόσεις ἡ ζωή τοῦ Λυ-κούργου, εἶναι ἀμφίβολοι, διότι κατά τόν Πλούταρχο καί ἀπό ἄλλους οἱ χρό-νοι τοῦ Λυκούργου τίθενται περί τό 800 π.Χ., ἐπειδή τό ὄνομα ἀναγράφεταιμέ τούς ἄλλους βασιλεῖς τῆς Σπάρτης στόν δίσκο τοῦ Ἰφίτου στήν Ὀλυμπία,μέ τόν ὁποῖον, σύμφωνα μέ τήν παράδοσι, ὁ Λυκοῦργος ἐκανόνισε τά τῆςὈλυμπιακῆς ἐκεχειρίας. Ὁ Ἐρατοσθένης καί ὁ Ἀπολλόδωρος πιστεύουν ὅτιὁ Λυκοῦργος ἔζησε πολύ πρίν ἀπό τήν πρώτη Ὀλυμπιάδα (776 π.Χ.), ὁ Ξε-

XVI. Eretrii ·//· XVXVII. Aeginenses ·//· Xusque ad Alexandri [vel Xerxis] transferationem (Εὐσέβιος.

Χρονικόν. 1, σελ. 225).12. Ὅτι τηλικοῦτον περὶ τὸν Λυκοῦργον ἦν τῆς ἀρετῆς τὸ

μέγεθος, ὥστε παραγενηθέντος εἰς Δελφοὺς αὐτοῦ τὴν Πυ-θίαν ἀποφθέγξασθαι ἔπη τάδε·

ἥκεις, ὦ Λυκόοργε, ἐμὸν ποτὶ πίονα νηόν,Ζηνὶ φίλος καὶ πᾶσιν Ὀλύμπια δώματ’ ἔχουσι.δίζω ἤ σε θεὀν μαντεύσομαι ἢ ἄνθρωπον·ἀλλ’ ἔτι καὶ μᾶλλον θεὸν ἔλπομαι, ὦ Λυκόοργε.ἥκεις δ’ εὐνομίαν αἰτεύμενος· αὐτὰρ ἔγωγεδώσω τὴν οὐκ ἄλλη ἐπιχθονίη πόλις ἕξει.

Ὅτι αὐτὸς ἠρώτησε τὴν Πυθίαν, ποῖα νόμιμα καταστή-σας μάλιστ’ ἂν ὠφελῆσαι τοὺς Σπαρτιάτας. τῆς δὲ εἰπούσηςἐὰν τοὺς μὲν καλῶς ἡγεῖσθαι, τοὺς δὲ πειθαρχεῖν νομοθε-τήσῃ, πάλιν ἠρώτησε τί ποιοῦντες καλῶς ἡγήσονται καὶ τίπειθαρχήσουσιν. ἡ δὲ ἀνεῖλε τοῦτον τὸν χρησμόν·

2

Ὑπάρχουν δύο δρόμοι μακρινοί ὁ ἕνας ἀπό τόν ἄλλον.Ὁ πρῶτος ὁδηγεῖ στόν ἀκριβό οἶκοτῆς ἐλευθερίας, ὁ ἄλλος στόν οἶκο τῆς σκλαβιᾶς,πού ὅλοι τόν ἀποφεύγουν. Τόν πρῶτο δρόμο τόν διαβαίνεις μέ τήν ἀνδρική τήν ψυχήκαί μέ τήν πολυπόθητη ὁμόνοια.Σέ αὐτόν τόν δρόμο νά ὁδηγήσης τόν λαό.Ὁ ἄλλος τῆς μισητῆς διχοστασίας εἶναι ὁ δρόμος, καί τῆς ἄνανδρης τῆς συμφορᾶς.Φυλάξου πρό παντός ἀπό τόν δρόμο αὐτό.

3. Ἡ οὐσία τοῦ χρησμοῦ ἦταν ὅτι πρέπει νά φροντίζωμε πε-ρισσότερο γιά τήν ὁμόνοια καί τήν ἀνδρεία, διότι μόνο μέαὐτά μπορεῖ νά διατηρηθῆ ἡ ἐλευθερία, χωρίς τήν ὁποία δένὑπάρχει κανένα ὄφελος νά ἔχη κανείς κανένα ἀπ’ ὅλα ὅσα θε-ωροῦνται ἀπό τούς πολλούς ἀγαθά, ὅταν εἶναι ὑπήκοοςἄλλων. Διότι ὅλα αὐτά ἀνήκουν σέ αὐτούς πού ἔχουν τήνἐξουσία, ὄχι στούς ὑποτεταγμένους. Ὥστε, ἄν κάποιος θέλη ν’ἀποκτήση ἀγαθά γιά τόν ἑαυτό του κι’ ὄχι γιά τούς ἄλλους,πρέπει πρῶτα ἀπ’ ὅλα νά κερδίση τήν ἐλευθερία. 4. Καί πρό-σταζε ὁ χρησμός νά φροντίζουν καί γιά τά δύο, διότι τό ἕναἀπ’ αὐτά μόνο του δέν μπορεῖ νά ὠφελήση αὐτόν πού τό κα-τέχει. Διότι δέν ὑπάρχει κανένα ὄφελος νά εἶναι ἀνδρεῖοι καίνά στασιάζουν οὔτε βεβαίως νά ὁμονοοῦν καί νά εἶναι δειλοί.

5. Ὁ ἴδιος ὁ Λυκοῦργος ἔφερε χρησμό ἀπό τούς Δελφούςσχετικόν μέ τήν φιλαργυρία, ὁ ὁποῖος διεσώθη ἀπό τήν παρά-δοσι ὑπό μορφήν παροιμίας:

Ἡ φιλοχρηματία τήν Σπάρτη θ’ ἀφανίση,τίποτε ἄλλο.

6. Ἡ Πυθία ἔδωσε στόν Λυκοῦργο ἕνα χρησμό σχετικῶςμέ τούς πολιτικούς θεσμούς, μέ τούς ἑξῆς λόγους:


51


50

εἰσὶν ὁδοὶ δύο πλεῖστον ἀπ’ ἀλλήλων ἀπέχουσαι, ἡ μὲν ἐλευθερίας εἰς τίμιον οἶκον ἄγουσα,ἡ δ’ ἐπὶ δουλείας φευκτὸν δόμον ἡμερίοισι.καὶ τὴν μὲν διά τ’ ἀνδροσύνης ἐρατῆς θ’ ὁμονοίαςἔστι περᾶν, ἣν δὴ λαοῖς ἡγεῖσθε κέλευθον·τὴν δὲ διὰ στυγερῆς ἔριδος καὶ ἀνάλκιδος ἄτηςεἰσαφικάνουσι, τὴν δὴ πεφύλαξο μάλιστα.

Τὸ δὲ κεφάλαιον ἦν ὅτι μεγίστην πρόνοιαν ποιητέονἐστὶν ὁμονοίας καὶ ἀνδρείας, ὡς διὰ μόνων τούτων τῆςἐλευθερίας φυλάττεσθαι δυναμένης, ἧς χωρὶς οὐδὲν ὄφελοςοὐδ’ ἄλλο τι τῶν παρὰ τοῖς πολλοῖς ὑπειλημμένων ἀγαθῶνἔχειν ἑτέροις ὑπήκοον ὄντα· πάντα γὰρ τὰ τοιαῦτα τῶνἡγουμένων, οὐ τῶν ὑποτεταγμένων ἐστίν· ὥστ’ εἴπερ τιςἑαυτῷ βούλεται καὶ μὴ τοῖς ἄλλοις κτήσασθαι τὰ ἀγαθά,πρῶτόν ἐστι κατασκευαστέον τὴν ἐλευθερίαν. ἀμφοτέρωνδὲ ἐκέλευσε ποιεῖσθαι πρόνοιαν, ὅτι θάτερα αὐτῶν κατ’ἰδίαν οὐ δύναται τὸν περιποιησάμενον ὠφελῆσαι· οὐδὲνγὰρ ὄφελος ἀνδρείους ὄντας στασιάζειν ἢ ὁμονοεῖν βε-βαίως δειλοὺς ὄντας.

Ὅτι ὁ αὐτὸς Λυκοῦργος ἤνεγκε χρησμὸν ἐκ Δελφῶνπερὶ τῆς φιλαργυρίας τὸν ἐν παροιμίας μέρει μνημονευόμε-νον,

ἁ φιλοχρηματία Σπάρταν ὀλεῖ, ἄλλο δὲ οὐδέν.

Ἡ Πυθία ἔχρησε τῷ Λυκούργῳ περὶ τῶν πολιτικῶνοὕτως,

6

4

5

3

Ὁ βασιλεύς Ἀπόλλων ὁ ὁποῖος μακρόθενρίπτει μέ τά ἀργυρά του τόξα, ὁ χρυσομάλλης,μέσα ἀπό τό πλούσιο τό ἄδυτο αὐτά εἶπε:Νά ἔχουν τήν πρώτη θέσι στήν βουλήοἱ βασιλεῖς οἱ θεοτίμητοι πού νοιάζονταιγιά τήν ποθητή πόλι τήν Σπάρτη,κι’ οἱ γέροντες ἀπό τά παλαιά γένηκι’ ἔπειτα οἱ ἁπλοῖ πολῖτες, ὅλοινά πειθαρχοῦν μέ τήν σειρά στούς νόμους,νά λέγουν τά καλά, τά δίκαια νά πράττουν,ποτέ τους νά μή σκέπτωνται κακόγι’ αὐτήν τήν πόλι. Καί τοῦ λαοῦ τήν κρίσι καί τήν δύναμι ν’ ἀκολουθοῦν.

Ἔτσι ἀπεφάνθη ὁ Φοῖβος γιά τήν πόλι.7. Διότι ὅσοι δέν δεικνύουν εὐσέβεια πρός τά θεῖα πολύ περισ-

σότερο δέν σέβονται τήν δικαιοσύνη ἀπέναντι στούς ἀνθρώ-πους.

8. Οἱ Λακεδαιμόνιοι, ἐφαρμόζοντας τούς νόμους τοῦ Λυ-κούργου, ἀπό ἀσήμαντοι πού ἦσαν, ἔγιναν οἱ ἰσχυρότεροι με-ταξύ τῶν Ἑλλήνων κι’ ἐκράτησαν τήν ἡγεμονία τῆς Ἑλλάδοςγιά χρονικό διάστημα μεγαλύτερο τῶν τετρακοσίων ἐτῶν32.Ἀλλά ἀργότερα, καθώς λίγο-λίγο ἄρχισαν νά καταλύουν κα-θένα ἀπό τούς θεσμούς τους καί νἀ κλίνουν πρός τήν πολυτέ-λεια καί τήν νωθρότητα, κι’ ἔτσι διεφθάρησαν κι’ ἄρχισαν νάχρησιμοποιοῦν νόμισμα καί νά συγκεντρώνουν πλοῦτο, μέἀποτέλεσμα νά χάσουν τήν ἡγεμονία.

13. Ὁ Τήμενος33, στόν ὁποῖο ἔλαχε ἡ περιοχή τοῦ Ἄργους,


53

32. Βλέπε Θουκυδίδου “ΙΣΤΟΡΙΑ”, Βιβλίον Α´ 18.33. Ἐπί τῆς βασιλείας τοῦ Τισαμενοῦ, υἱοῦ τοῦ Ὀρέστου, κατῆλθαν ἤ ἐπέστρεψαν

στήν Πελοπόννησο οἱ Ἡρακλεῖδες. Αὐτῶν ἡγοῦντο ὁ Τήμενος καί ὁ Κρε-σφόντης, οἱ ὁποῖοι ἐξεδίωξαν ἀπό τήν Λακεδαίμονα καί τό Ἄργος τόν Τισαμενόκαί ἀπό τήν Μεσσηνία τούς ἀπογόνους τοῦ Νέστορος, τούς υἱούς τοῦ Παίονοςκαί τόν Μέλανθο. Ὁ Τήμενος ἐχρησιμοποίησε γιά στρατηγό στούς πολέμους τουτόν Δηιφόντη, τόν ὁποῖο εἶχε νυμφεύσει μέ τήν θυγατέρα του Ὑρηθώ. Τοῦτονφοβούμενοι οἱ υἱοί τοῦ Τημένου συνωμότησαν κατά τοῦ πατέρα τους καί ὁΚεῖσος, ὁ μεγαλύτερος, κατέλαβε τήν ἐξουσία. Ὅμως οἱ Ἀργεῖοι περιώρισαν στό


52

Ὧδε γὰρ ἀργυρότοξος ἄναξ ἑκάεργος Ἀπόλλωνχρυσοκόμης ἔχρη πίονος ἐξ ἀδύτου, ἄρχειν μὲν βουλῆς θεοτιμήτους βασιλῆας, οἷσι μέλει Σπάρτης ἱμερόεσσα πόλις,πρεσβυγενεῖς δὲ γέροντας, ἔπειτα δὲ δημόταςἄνδρας,εὐθείαις ῥήτραις ἀνταπαμειβομένουςμυθεῖσθαί τε τὰ καλὰ καὶ ἔρδειν πάντα δίκαια,μηδέ τι βουλεύειν τῇδε πόλει σκολιόν,δήμου τε πλήθει νίκην καὶ κάρτος ἕπεσθαι·Φοῖβος γὰρ περὶ τῶν ὧδ’ ἀνέφηνε πόλει.

Ὅτι τοὺς μὴ διαφυλάττοντας τὴν πρὸς τὸ θεῖον εὐσέ-βειαν πολὺ μᾶλλον μὴ τηρεῖν τὰ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους δί-καια (Const. Exc. 4, pp. 272-74).

Ὅτι οἱ Λακεδαιμόνιοι χρησάμενοι τοῖς τοῦ Λυκούργουνόμοις ἐκ ταπεινῶν δυνατώτατοι ἐγένοντο τῶν Ἑλλήνων,τὴν δὲ ἡγεμονίαν διεφύλαξαν ἐπὶ ἔτη πλείω τῶν υ´. μετὰ δὲταῦτα ἐκ τοῦ κατ’ ὀλίγον καταλύοντες ἕκαστον τῶν νομί-μων, καὶ πρὸς τρυφὴν καὶ ῥαθυμίαν ἀποκλίνοντες, ἔτι δὲδιαφθαρέντες νομίσματι χρῆσθαι καὶ πλούτους ἀθροίζειν,ἀπέβαλον τὴν ἡγεμονίαν [Const. Exc. 2 (1), p. 212].

13. Ὅτι Τήμενος τὴν Ἀργείαν λαχὼν ἐνέβαλε μετὰ τῆς

7

8

ἐλάχιστο τήν ἐξουσία τῶν βασιλέων, ὥστε στόν Μήδωνα, τόν υἱό τοῦ Κείσουκαί στούς ἀπογόνους του νά μείνη, κατ’ ὄνομα πλέον, ἡ βασιλεία (Παυσανίου“ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ”, 18, 19).

Ἄξιον ἀναφορᾶς εἶναι ὅτι ὁ Τήμενος ἐφονεύθη καί ἐτάφη ἀπό τούςυἱούς του στόν τόπο, ὅπου εἶχε νικήσει τόν Τισαμενό καί ὁ ὁποῖος ἀπ’ αὐτόνὠνομάσθη Τημένιον. Εὑρίσκεται τό μέρος αὐτό στίς ἐκβολές τοῦ Ἐρασίνουκαί τοῦ Ἰνάχου ποταμοῦ, πλησίον τῆς Νέας Κίου στήν Ἀργολίδα.

εἰσέβαλε μέ τόν στρατό του στήν χώρα τῶν ἐχθρῶν. Κι’ ἐπειδήὁ πόλεμος ἐπεμηκύνετο, δέν προῆγε τούς γυιούς του σέ ἡγεμο-νικά ἀξιώματα, ἀλλά διώρισε τόν Δηιφόντη, σύζυγο τῆς θυ-γατέρας του, τόν ὁποῖο ἐκτιμοῦσε ἰδιαιτέρως, ν’ ἀναλάβη τήνπιό ὑπεύθυνη ἁρμοδιότητα. Γι’ αὐτόν τόν λόγο τά παιδιά του,ὁ Κίσσος, ὁ Φάλκης καί ὁ Κερύνης, ἀγανάκτησαν καί ὠργά-νωσαν συνωμοσία ἐναντίον τοῦ πατέρα τους χρησιμο-ποιῶντας μερικούς κακοποιούς. Αὐτοί, καθωδηγημένοι ἀπότά παιδιά, ἔστησαν ἐνέδρα στόν Τήμενο πλησίον τοῦ ποτα-μοῦ, ἀλλά δέν ἠδυνήθησαν νά τόν φονεύσουν, τόν ἐτραυμάτι-σαν ὅμως βαριά καί ὥρμησαν νά φύγουν. 2. Οἱ Ἀργεῖοι, ἀφοῦὑπέφεραν πολλά δεινά στόν πόλεμο ἐναντίον τῶν Λακεδαι-μονίων μαζί μέ τόν βασιλέα τους, κι’ ἀφοῦ ἀναγκάσθηκαν νάπαραδώσουν στούς Ἀρκάδες τήν προγονική τους πατρίδα,κατηγοροῦσαν τόν βασιλέα τους, διότι παρέδωσε στούς φυ-γάδες τήν χώρα τους καί δέν τήν διένειμε στούς ἴδιους κατάκλήρους. Ὁ λαός συνασπίσθηκε ἐναντίον του καί ὁ Τήμενοςστήν ἀπόγνωσί του, ἐπειδή ἐστράφη βιαίως ἐναντίον του ὁ λα-ός, κατέφυγε στήν Τεγέα καί ἐκεῖ ἔζησε τιμώμενος ἀπό ἐκεί-νους πού εἶχε εὐεργετήσει.

14. Ἡ βασιλεία τῶν Ἀργείων ἐκράτησε ἐπί πεντακόσια σα-ράντα ἐννέα ἔτη, ὅπως ἔγραψε κι’ ὁ σοφώτατος Διόδωρος.

15. Μετά τήν δυναστεία τῶν Ἀσσυρίων πού ἔληξε μέ τόνθάνατο τοῦ Σαρδαναπάλλου, τελευταίου βασιλέως τῶν Ἀσσυ-ρίων, ἀκολούθησε ἡ περίοδος τῶν Μακεδόνων.

Ὁ Κάρανος34, κινούμενος ἀπό τήν ἀπληστία, πρίν ἀπό τήνπρώτη Ὀλυμπιάδα, συγκέντρωσε στρατιωτικές δυνάμεις ἀπόἈργείους καί τούς ἄλλους Πελοποννησίους καί μέ αὐτόν τόν


55

σιζόμενος σέ σχετικό ἀπόσπασμα ἔργου τοῦ Ἀππιανοῦ Ἀλεξανδρέως, ὅτικοιτίς τῶν Μακεδόνων δέν εἶναι τό Πελοποννησιακό Ἄργος, ἀλλά τό ἌργοςὈρεστικόν, τοῦ ὁποίου τά Πελασγικά τείχη σώζονται στό χωριό ΔισπηλιόΚαστοριᾶς (“Ἄργος δὲ τὸ ἐν Ὀρεστείᾳ, ὅθεν οἱ Ἀργεάδαι Μακεδόνες”). Πι-στεύει ὅτι ἡ ἀρχική τους ἕδρα ἦταν στήν Ὀρεστίδα καί κατ’ αὐτόν Μακε-δονία καί Ὀρεστίς, δηλ. χώρα ὑψηλή καί ὀρεινή, εἶναι λέξεις ταυτόσημες,διότι μακρύς, μακεδνός καί μάγνης (magnus) ἔχουν τήν ἴδια ρίζα.


54

34. Κατά τήν παράδοσι, τήν ὁποία μνημονεύει ὁ Παυσανίας στά “ΒΟΙΩΤΙΚΑ” (40,8-9), θεμελιωτής τῆς δυναστείας τῶν Μακεδόνων ὑπῆρξε ὁ Κάρανος. Κατάτήν ἀρχαιοτέρα παράδοσι, πού ἀναφέρει ὁ Ἡρόδοτος (Βιβλίον Η´, 137-138),θεμελιωτής τῆς δυναστείας τῶν Μακεδόνων ὑπῆρξε ὁ Περδίκκας, ἕνας ἀπότούς τρεῖς Τημενίδες ἀδελφούς, οἱ ὁποῖοι ἀπό τό Ἄργος εἶχαν καταφύγειστούς Ἰλλυριούς καί κατόπιν στήν Μακεδονία. Ὁ Otto Abel ὑποστηρίζει, βα-

στρατιᾶς εἰς τὴν τῶν πολεμίων χώραν. χρονίζοντος δὲ τοῦπολέμου τοὺς μὲν υἱοὺς οὐ προῆγεν ἐπὶ τὰς ἡγεμονίας, τὸνδὲ τῆς θυγατρὸς ἄνδρα Δηιφόντην διαφερόντως ἀποδεχό-μενος ἔτασσεν ἐπὶ τὰς ἐπιφανεστάτας πράξεις. ἐφ’ οἷς οἱπαῖδες αὐτοῦ διαγανακτοῦντες Κίσσος καὶ Φάλκης καὶ Κε-ρύνης ἐπιβουλὴν κατὰ τοῦ πατρὸς συνεστήσαντο διά τι-νων κακούργων· οἳ πεισθέντες ὑπὸ τούτων ἐνήδρευσαν τὸνΤήμενον παρά τινα ποταμόν, καὶ φονεῦσαι μὲν οὐκ ἠδυνή-θησαν, κατατραυματίσαντες δὲ εἰς φυγὴν ὥρμησαν.

Ὅτι Ἀργεῖοι πολλὰ κακοπαθήσαντες ἐν τῷ πολέμῳ τῷπρὸς Λακεδαιμονίους μετὰ τοῦ ἑαυτῶν βασιλέως, καὶ τοῖςἈρκάσι τὰς πατρίδας ἀποκαταστήσαντες, ἐμέμφοντο τὸνβασιλέα διὰ τὸ τὴν χώραν αὐτῶν ἀποδεδωκέναι τοῖς φυ-γάσιν, ἀλλὰ μὴ σφίσι κατακληρουχῆσαι. συστάντος δ‘ἐπ’αὐτὸν τοῦ δήμου, καὶ τὰς χεῖρας ἀπονενοημένως προσφέ-ροντος, ἔφυγεν εἰς Τεγέαν κἀκεῖ διετέλεσε τιμώμενος ὑπὸτῶν εὖ παθόντων (Const. Exc. 2, pp. 197-98).

14. Κατέσχεν οὖν ἡ βασιλεία τῶν Ἀργείων ἔτη φμθ´,καθὼς καὶ Διόδωρος ὁ σοφώτατος συνεγράψατο (Μαλά-λας, σελ. 68).

15. Cessante Assyriorum dynastia, post Sardanapalli ultimiregis Assyriorum mortem, Makedoniorum tempora succedunt.

Karanus ante primam olympiadem rerum cupiditate motuscopias collegit ab Argivis et ab altera (regione) Peloponnesiaca,

2

στρατό ἐβάδισε ἐναντίον τῆς Μακεδονίας. Συνέβαινε ἐκεῖνοντόν καιρό ὁ βασιλεύς τῶν Ὀρεστῶν35 νά εὑρίσκεται σέ πόλεμομέ τούς γείτονες, πού ὠνομάζοντο Ἐορδαῖοι36, καί παρεκάλε-σε τόν Κάρανο νά ἔλθη πρός βοήθειά του καί τοῦ ὑπεσχέθη νάτοῦ δώση τήν μισή χώρα του, ὅταν διευθετηθοῦν τά πράγμα-τα καί ἀποκατασταθῆ εἰρήνη. Ὁ βασιλεύς ἐτήρησε τόν λόγοτου κι’ ἔτσι ὁ Κάρανος πῆρε τήν χώρα καί ἐβασίλευσε σέ αὐτήνἐπί τριάντα ἔτη. Πέθανε σέ βαθιά γεράματα καί τόν διεδέχθηστόν θρόνο ὁ γυιός του, τόν ὁποῖο ἔλεγαν Κοῖνο, καί ἐβασίλευ-σε κι’ αὐτός ἐπί εἴκοσι ὀκτώ ἔτη. Μετά ἀπό αὐτόν ἐβασίλευσε ὁΤυρίμμος ἐπί σαράντα τρία ἔτη. Ὁ Περδίκκας37 ἐβασίλευσε ἐπίσαράντα δύο ἔτη. Αὐτός ἤθελε νά ἐπεκτείνη τό βασίλειό του κι’ἔστειλε νά ρωτήση τό μαντεῖο τῶν Δελφῶν. 2. Καί λίγο παρα-πάνω γράφει πάλι (ὁ Διόδωρος) γιά τό ἴδιο θέμα.

Ὁ Περδίκκας ἐβασίλευσε ἐπί σαράντα ὀκτώ ἔτη κι’ ἄφησετήν βασιλεία στόν Ἀργαῖο. Κι’ ὁ Ἀργαῖος, ἀφοῦ ἐβασίλευσεἐπί τριάντα ἕνα ἔτη, ἄφησε διάδοχο στόν θρόνο τόν Φίλιππο, ὁὁποῖος ἐβασίλευσε ἐπί τριάντα τρία ἔτη κι’ ἄφησε τήν ἐξουσίαστόν Ἀερόπα38. Αὐτός ἐβασίλευσε ἐπί εἴκοσι ἔτη καί τόν διε-δέχθη στόν θρόνο ὁ Ἀλκέτας, ὁ ὁποῖος ἐβασίλευσε ἐπί δέκαὀκτώ ἔτη, ἀφήνοντας τήν ἐξουσία στόν Ἀμύντα. Μετά τήν βα-σιλεία του, πού ἐκράτησε ἐπί σαράντα ἐννέα ἔτη, τόν διεδέχθηὁ Ἀλέξανδρος, πού ἐβασίλευσε ἐπί σαράντα τέσσερα ἔτη. Με-τά τόν Ἀλέξανδρο ἐβασίλευσε ὁ Περδίκκας ἐπί εἴκοσι δύο ἔτη,ἔπειτα ὁ Ἀρχέλαος ἐπί δέκα ἑπτά, κατόπιν ὁ Ἀέροπος ἐπί ἕξι


57

φος, ἀλλ’ ὅμως καί μία μακρά κοιλάδα, διαρρεομένη ἀπό πλεῖστα ρυάκια,τά ὁποῖα κατέληγαν στήν Βεγορίτιδα λίμνη. Περιλαμβάνει σήμερα τίς πε-ριοχές Ἀρνίσσης, Πύργων καί Πτολεμαΐδος.

37. Αὐτός πού ἀναφέρει ὡς Tirimmus στό λατινικό κείμενο εἶναι ὁ Τυρίμμας ἤΘουρίμας καί οἱ χρόνοι τῆς βασιλείας του φθάνουν ὥς τό 700 π.Χ. Ἀπό τό700 ἕως τό 652 π.Χ. ἐβασίλευσε ὁ Περδίκκας, σύμφωνα μέ μία ἄλλη πληρο-φορία, δηλαδή ἐπί 48 ἔτη.

38. Ὁ ἀναφερόμενος ὡς Ἀερόπας στό Λατινικό κείμενο εἶναι ὁ γνωστός Ἀέρο-πος ὁ Α´, ὁ ὁποῖος ἐβασίλευσε ἐπί εἴκοσι ἔτη (588-568 π.Χ.).


56

35. Ἡ Ὀρεστίς ὑπῆρξε μία ἀπό τίς χῶρες τῆς ἀρχαίας Μακεδονίας καί ἦταν κοι-τίς, ὅπως ἀνεφέρθη στήν προηγουμένη σημείωσι, τῶν Μακεδόνων. Ὡς γεω-γραφική ὀνομασία περιελάμβανε ὅλη τήν ἔκτασι τῆς κοιλάδος τοῦ Ἄνω Ἀλιάκ-μονος καί τῶν ὀρέων τῆς Πίνδου, τοῦ Γράμμου καί τήν Πελαγονία ὁλόκληρομέχρι τῆς πόλεως Λυχνιδοῦ, τῆς μετέπειτα πόλεως Ἀχρίδος.

36. Ἡ Ἑορδαία, ἀρχαία χώρα τῆς Μακεδονίας, εὑρίσκετο ἀνατολικῶς τῆς Ὀρε-στίδος καί ἐχωρίζετο ἀπό τήν Ἠμαθία, μέ τό ὄρος Βέρμιον. Εἶχε ὀρεινό ἔδα-

et cum exercitu expeditionem in partes Makedoniorum suscepit.Eodem tempore Orestarum regi bellum erat cum vicinis suis, quivocantur Eordaei, rogavit Karanum, ut ipsi auxilio esset: suacqueregionis mediam partem ei se daturum pollicitus est Orestarum re-bus compositis; et rege fidem exsolvente Karanus regionem ob-tinuit regnavitque in ea annis XXX, tempore senectutis e vita ex-cessus (excedebat); cuius principatum filius eius, qui Kojinusnominatus est, excepit et dominatus est annis XXVIII. Post eumregnavit Tirimmus annis XLIII. Perdikas annis XLII. Hic regnumsuum adaugere volebat (ac propterea) Delphos misit.

Et post pauca verba iisdem addens dicit:Perdikas annis regnavit XLVIII imperiumque Argaeo reliquit.

Huic uno supra XXX annos regnanti Philippus in imperio suf-fectus est ; qui annos triginta tres regnavit et potestatem Ajeropaereliquit. Hic vero cum annis XX dominatus esset, regni succes-sionem excepit Alketas, qui annis XVIII imperavit, reliquitque po-testatem Amyntae. Regnante hoc annis IX supra XL imperium ex-cepit Alexandrus, qui annos tenuit XLIV. Post hunc regnavitPerdikas annis XXII. Arkhelaus annis XVII. Ajeropus annis VI.Post quem Pausanias anno uno dominatus est. Ptolemaeus annis

2

ἔτη. Μετά ἀπό αὐτόν ἐβασίλευσε ὁ Παυσανίας ἐπί ἕνα χρόνο,ὁ Πτολεμαῖος ἐπί τρία, κατόπιν ὁ Περδίκκας ἐπί πέντε κι’ ὁΦίλιππος ἐπί εἴκοσι τέσσερα. Κι’ ὁ Ἀλέξανδρος ἐπέρασε δώ-δεκα ἔτη, πολεμῶντας τούς Πέρσες.

3. Ἀξιόπιστοι ἱστορικοί ἀνάγουν ἔτσι τήν γενεαλογία τοῦΜακεδονικοῦ βασιλείου στόν Ἡρακλῆ39. Ἀπό τόν Κάρανο, ὁὁποῖος ἦταν ὁ πρῶτος πού ἕνωσε καί ἐκράτησε τήν ἐξουσίατῶν Μακεδόνων, ὥς τόν Ἀλέξανδρο πού ὑπέταξε τήν Ἀσία,ἀριθμοῦνται εἴκοσι τέσσερεις βασιλεῖς καί τετρακόσια ὀγδόν-τα ἔτη.

16. Ὁ Περδίκκας θέλοντας νά ἐπεκτείνη τό βασίλειό τουἔστειλε καί ρώτησε τό μαντεῖο στούς Δελφούς. Κι’ ἡ Πυθίατοῦ εἶπε:

Ἔχουν ἕνα βασίλειο οἱ Τημενίδεςοἱ ἀγέρωχοι, μία πλούσια γῆ.Ὁ ἀσπιδοφόρος Ζεύς, τό ἐπιτρέπει.Ἀλλά πήγαινε ταχέως πρός τήν Βοττηίδαμέ τά πολλά κοπάδια. Κι’ ὅπου συναντήσηςλευκοκέρατες αἶγες40, κάτασπρες σάν τό χιόνι,νά πλησιάζουν τήν αὐγή,σέ αὐτῆς τῆς γῆς τά μέρη κάνε θυσίαστούς μακαρίους θεούςκαί κτίσε τήν πρωτεύουσά σου.

17. Γενεαλογοῦν ὡς ἑξῆς τόν Κάρανο, καθώς ἀναφέρει ὁΔιόδωρος κι’ ἡ πλειονότης τῶν ἱστορικῶν, μεταξύ τῶν ὁποίωνκαί ὁ Θεόπομπος. Ὁ Κάρανος ἦταν γυιός τοῦ Φείδωνος,γυιοῦ τοῦ Ἀριστοδαμίδα, γυιοῦ τοῦ Μέροπος, γυιοῦ τοῦ Θε-


59

39. Σύμφωνα μέ τήν παράδοσι, ὁ Ἡρακλῆς ἦταν ὁ γενάρχης τοῦ βασιλικοῦοἴκου τῶν Μακεδόνων. Αὐτό δηλοῖ, δι’ ἄλλων λόγων, τήν Δωρική καταγωγήτῶν Μακεδόνων.

40. Στήν ἀναφορά αὐτή ὑπονοοῦνται οἱ Αἰγές, ἡ πρώτη πρωτεύουσα τοῦ Μα-κεδονικοῦ βασιλείου, ἡ ὁποία εὑρίσκετο στήν σημερινή Βεργίνα.


58

III. Post hunc Perdikas annis V. Philippus annis XXIV. Alexandruscum Persis plus duodecim annis certavit. Makedonici regni gen-erationem hoc pasto historicorum fideles ad Heraklem referunt. AKarano, qui primus in unum conflatam tenuit Makedoniorumpotestatem, usque ad Alexandrum, qui Asianorum terram subegit,viginti quatuor reges recensentur, anni CCCCLIII (Εὐσέβιος,Χρονικόν, 1, σελ. 227).

16. Ὅτι Περδίκκας τὴν ἰδίαν βασιλείαν αὐξῆσαι βουλό-μενος ἠρώτησεν εἰς Δελφούς. ἡ δὲ ἔφη,

ἔστι κράτος βασίλειον ἀγαυοῖς Τημενίδαισιγαίης πλουτοφόροιο· δίδωσι γὰρ αἰγίοχος Ζεύς.ἀλλ’ ἴθ’ ἐπειγόμενος Βοττηίδα πρὸς πολύμηλον·ἔνθα δ’ ἂν ἀργικέρωτας ἴδῃς χιονώδεας αἶγαςεὐνηθέντας ὑπ’ ἠῶ, κείνης χθονὸς ἐν δαπέδοισιθῦε θεοῖς μακάρεσσι καὶ ἄστυ κτίζε πόληος.(Const. Exc. 4, p. 274)

17. Γενεαλογοῦσι δ’ αὐτὸν οὕτως, ὥς φησιν ὁ Διόδωρος καὶοἱ πολλοὶ τῶν συγγραφέων, ὧν εἷς καὶ Θεόπομπος. ΚάρανοςΦείδωνος τοῦ Ἀριστοδαμίδα τοῦ Μέροπος τοῦ Θεστίου

3

στίου, γυιοῦ τοῦ Κισσίου, γυιοῦ τοῦ Τημένου, γυιοῦ τοῦ Ἀρι-στομάχου, γυιοῦ τοῦ Κλεοδαίου, γυιοῦ τοῦ Ὕλλου, γυιοῦ τοῦἩρακλέους. Ὑπάρχουν ὅμως μερικοί, λέγει, πού τόν γενεα-λογοῦν διαφορετικά λέγοντας ὅτι ὁ Κάρανος ἦταν γυιός τοῦΠοίαντος, γυιοῦ τοῦ Κροίσου, γυιοῦ τοῦ Κλεοδαίου, γυιοῦτοῦ Εὐρυβιάδα, γυιοῦ τοῦ Δεβάλλου, γυιοῦ τοῦ Λαχάρους,γυιοῦ τοῦ Τημένου, ὁ ὁποῖος καί κατῆλθε στήν Πελοπόννησο.


61


60

τοῦ Κισσίου τοῦ Τημένου τοῦ Ἀριστομάχου τοῦ Κλεοδαίουτοῦ Ὕλλου τοῦ Ἡρακλέους. ἔνιοι δὲ ἄλλως, φησί, γενεα-λογοῦσι, φάσκοντες εἶναι Κάρανον Ποίαντος τοῦ Κροίσουτοῦ Κλεοδαίου τοῦ Εὐρυβιάδα τοῦ Δεβάλλου τοῦ Λαχά-ρους τοῦ Τημένου, ὃς καὶ κατῆλθεν εἰς Πελοπόννησον (Γεώργιος Σύγκελλος, σελ. 499).

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΥ Η´

1. Καθώς οἱ Ἠλεῖοι ἐπληθύνοντο καί ζοῦσαν σ’ ἕνα καθεστώςεὐνομίας, οἱ Λακεδαιμόνιοι ἔβλεπαν μέ ὑποψία τήν αὔξησι τῆςδυνάμεώς τους καί τούς ἐβοήθησαν νά ὀργανώσουν τήν ζωήτους κατά τέτοιον τρόπο, ὥστε νά δύνανται νά ἀπολαμβάνουντά ἀγαθά τῆς εἰρήνης καί νά μή δοκιμάσουν ποτέ τίς ἐμπειρίεςτοῦ πολέμου. Καί καθιέρωσαν τούς Ἠλείους στόν θεό (Δία) μέτήν ὁμόφωνη γνώμη σχεδόν ὅλων τῶν Ἑλλήνων. 2. Ἔτσι οἱἨλεῖοι οὔτε ἔλαβον μέρος στήν ἐκστρατεία ἐναντίον τοῦ Ξέρ-ξου ἀλλά εἶχαν ἀπαλλαγῆ ἀπό αὐτήν τήν ὑποχρέωσι, διότιεἶχαν τήν εὐθύνη νά φροντίζουν γιά τίς ὀφειλόμενες τιμέςστόν θεό41, καί ἐπί πλέον κατά τούς ἐμφυλίους πολέμους τῶνἙλλήνων κανείς δέν τούς παρενωχλοῦσε, διότι ὅλοι οἱ Ἕλλη-νες ἔσπευδαν νά διαφυλάξουν τήν ἱερότητα καί τήν ἀσυλίατῆς χώρας καί τῆς πόλεως. Μετά ἀπό πολλές γενεές οἱ Ἠλεῖοιἄρχισαν νά λαμβάνουν μέρος στίς ἐκστρατεῖες καί οἱ ἴδιοι νάἀναλαμβάνουν πολέμους. 3. Οἱ Ἠλεῖοι δέν ἐλάμβαναν μέροςστούς πολέμους, πού ἀπό κοινοῦ διεξῆγαν οἱ Ἕλληνες. Καίπράγματι, ὅταν ὁ Ξέρξης ἐξεστράτευσε ἐναντίον τῶν Ἑλλή-νων μέ τόσες μυριάδες στρατοῦ, οἱ σύμμαχοι τούς ἀπήλλαξανἀπό τήν συμμετοχή στόν πόλεμο, διότι οἱ ἀρχηγοί ἔκριναν ὅτιθά προσφέρουν μεγαλύτερη ὑπηρεσία, ἐάν ἀναλάβουν τήνεὐθύνη γιά τήν ἀπονομή τῶν ὀφειλομένων τιμῶν στούς θεούς.

2. Καί δέν τῆς ἐπετράπη (τῆς Ρέας Σιλβίας, μητέρας τοῦΡωμύλου καί τοῦ Ρέμου) οὔτε ἡ λαθραία συνουσία μέ ἄνδρα.Διότι κανείς δέν θά ἦταν τόσο παράφρων, ὁ ὁποῖος γιά χάριμιᾶς ἐφήμερης ἡδονῆς νά ἀνταλλάξη τήν εὐτυχία μιᾶς ὁλό-κληρης ζωῆς.

3. Ὁ Νουμήτωρ, ἀφοῦ ἐστερήθη τῆς βασιλείας ἀπό τόνἀδελφό του, πού ὠνομαζόταν Ἀμόλιος, ἔγινε βασιλεύς τῶν

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Η´

63

41. Ὑπονοεῖται ὁ Ζεύς καί τό ἱερό του στήν Ὀλυμπία, τό ὁποῖο διηύθυναν οἱἨλεῖοι καί ἦταν, ὅπως εἶναι σέ ὅλους γνωστό, πανελληνίου φήμης καίσπουδαιότητος, τόπος τελέσεως τῶν Ὀλυμπιακῶν ἀγώνων.


62

FRAGMENTA LIBRI VIII

1. Ὅτι τῶν Ἠλείων πολυανδρουμένων καὶ νομίμως πολι-τευομένων ὑφορᾶσθαι τοὺς Λακεδαιμονίους τὴν τούτωναὔξησιν, συγκατασκευάσαι τὸν κοινὸν βίον, ἵν’ εἰρήνηςἀπολαύοντες μηδεμίαν ἔχωσιν ἐμπειρίαν τῶν κατὰ πόλεμονἔργων. καὶ καθιέρωσαν αὐτοὺς τῷ θεῷ, συγχωρησάντωνσχεδὸν ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων. καὶ οὔτε ἐπὶ τῆς Ξέρξουστρατείας συνεστράτευσαν, ἀλλὰ ἀφείθησαν διὰ τὸ ἐπιμε-λεῖσθαι τῆς τοῦ θεοῦ τιμῆς, ἔτι δὲ καὶ κατ’ ἰδίαν ἐν τοῖς τῶνἙλλήνων ἐμφυλίοις πολέμοις οὐδεὶς αὐτοὺς παρηνώχλειδιὰ τὸ πάντας τὴν χώραν καὶ τὴν πόλιν σπεύδειν ἱερὰν καὶἄσυλον φυλάττειν. ὕστερον δὲ πολλαῖς γενεαῖς καὶ συ-στρατεῦσαι τούτους καὶ ἰδίᾳ πολέμους ἐπανελέσθαι [Const.Exc. 2 (1), pp. 212-13].*

Ὅτι οἱ Ἠλεῖοι τῶν κοινῶν πολέμων οὐ μετεῖχον· καὶ γὰρὅτε Ξέρξης ταῖς τοσαύταις μυριάσιν ἐστράτευσεν ἐπὶ τοὺςἝλληνας, ἀφείθησαν ὑπὸ τῶν συμμάχων τῆς στρατείας,προσταξάντων τῶν ἡγεμόνων πλέον αὐτοὺς ποιήσειν, ἐὰνἐπιμέλωνται τῆς τῶν θεῶν τιμῆς (Const. Exc. 4, p. 274).

2. Καὶ μὴ συγχωρηθείσης μηδὲ λαθραίας συμπλοκῆςπρὸς ἄνδρα· μηδένα γὰρ οὕτω παραφρονήσειν ὥστε ἐφη-μέρου χάριν ἡδονῆς τὰ μακαριζόμενα τοῦ βίου παντὸς ἀντι-καταλλάξασθαι (Const. Exc. 4, p. 274).

3. Ὅτι Νεμέτωρ ὑπὸ τοῦ ἰδίου ἀδελφοῦ στερηθεὶς τῆς βα-σιλείας, ὃς Ἀμόλιος ἐκαλεῖτο, ἐβασίλευσε δὲ Ἀλβανῶν, τοὺς

2

3

* Αὐτό μερικῶς δέν ἰσχύει. Οἱ Ἠλεῖοι ἔλαβον μέρος στόν Τρωικό πόλεμο μέ σα-ράντα πλοῖα. Ἡγέτες τους ἦσαν ὁ Ἀμφίμαχος, ὁ Θάλπιος, ὁ Διώρης καί ὁ Πο-λύξενος (Ἰλιάδος Β, 615-624).

Ἀλβανῶν καί ὅταν ἀνέλπιστα ἀνεγνώρισε τούς ἐγγόνους του,τόν Ρέμο καί τόν Ρωμύλο, συνωμότησε κατά τοῦ ἀδελφοῦ τουγιά νά τόν φονεύση. Πρᾶγμα πού καί ἔγινε. Ἐκάλεσαν δηλα-δή τούς βοσκούς καί ὥρμησαν στά ἀνάκτορα, παρεβίασαν τίςεἰσόδους καί ἐφόνευσαν ὅσους ἀνθίσταντο, τελικῶς ἐφόνευ-σαν καί τόν ἴδιο τόν Ἀμόλιο.

4. Ὅταν αὐτά τά παιδιά (δηλ. ὁ Ρωμύλος καί ὁ Ρέμος)ἐγκατελείφθησαν νήπια, μέ τόν καιρό ἀνδρώθηκαν καί ὑπε-ρεῖχαν ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλους ὡς πρός τό κάλλος καί τήν δύ-ναμι. Γι’ αὐτό καί παρεῖχαν ἀσφάλεια σέ ὅλα τά ποίμνια, διότιἀπέκρουαν μέ εὐκολία αὐτούς πού συνήθιζαν νά ληστεύουνκαί πολλούς ἀπ’ αὐτούς τούς ἐφόνευσαν, ἐνῶ ἄλλους τούς συν-ελάμβαναν ζωντανούς. 2. Ἐκτός ἀπό τόν ζῆλο πού ἔδειχνανσέ αὐτόν τόν τομέα, ἦσαν ἀγαπητοί σέ ὅλους τούς γειτονικούςβοσκούς λαμβάνοντας μέρος στήν συντροφιά τους, ἀναδει-κνύοντας ἕνα χαρακτῆρα μετριόφρονα καί κοινωνικό, πρό-θυμον νά συνδράμη ὅποιον εἶχε ἀνάγκη. Γι’ αὐτό, καθώς ἡἀσφάλεια ὅλων ἐξηρτᾶτο ἀπό αὐτούς, οἱ περισσότεροι ὑπε-τάσσοντο σέ αὐτούς καί ἐκτελοῦσαν τίς προσταγές τους καίσυγκεντρώνονταν στά μέρη πού τούς διέταζαν ἐκεῖνοι.

5. Ὅταν ὁ Ρέμος καί ὁ Ρωμύλος παρατηροῦσαν τό πέταγματῶν πτηνῶν γιά νά μαντεύσουν ποῦ πρέπει νά κτίσουν μία πό-λι, φανερώθηκε στόν Ρωμύλο, καθώς λέγουν, ἕνας αἴσιοςοἰωνός κι’ ὁ Ρέμος κατάπληκτος εἶπε στόν ἀδελφό του: “Σέαὐτήν τήν πόλι θά συμβῆ, πολλές φορές, ἄστοχες σκέψεις νάκαταλήγουν σέ μία εὐνοϊκή τύχη”. Γεγονός πάντως ὑπῆρξε,ὅτι ἄν καί ὁ Ρωμύλος ἔσπευσε νά ἀναγγείλη τόν οἰωνό καί ἀπότήν πλευρά του, ἔσφαλε τελείως, ὡστόσο ἡ ἄγνοιά του διωρ-θώθηκε αὐτομάτως.

6. Ὁ Ρωμύλος, ὅταν ἔκτιζε τήν Ρώμη, ἄνοιξε ταχέως μίατάφρο πέριξ τοῦ παλατίου, γιά νά μή ἐπιχειρήση κανείς ἀπότούς περιοίκους νά ἐμποδίση τό σχέδιό του. Κι’ ὁ Ρέμος δυσα-ρεστημένος ἐπειδή ἔχασε τά πρωτεῖα κι’ ἀπό φθόνο γιά τήνἐπιτυχία τοῦ ἀδελφοῦ του, ἐπλησίαζε τούς ἐργάτες καί βλα-


65


64

ἰδίους υἱωνοὺς παρ’ ἐλπίδας ἀναγνωρίσας Ῥέμον καὶῬωμύλον, ἐπεβούλευσε κατὰ τοῦ ἰδίου ἀδελφοῦ περὶ ἀναι-ρέσεως. ὃ καὶ γέγονε· μεταπεμψάμενοι γὰρ τοὺς νομεῖςὥρμησαν ἐπὶ τὰ βασίλεια, καὶ ἐντὸς τῶν θυρῶν εἰσεβιά-σαντο καὶ τοὺς ὑφισταμένους ἀνῄρουν, ὕστερον δὲ καὶαὐτὸν τὸν Ἀμόλιον (Const. Exc. 3, p. 198).

4. Ὅτι τούτων ἐκτεθέντων, ἐπειδὴ τοῦ χρόνου προϊόντοςἠνδρώθησαν, πολὺ διέφερον τῶν ἄλλων κάλλει καὶ ῥώμῃ.διὸ καὶ πᾶσι τοῖς ποιμνίοις ἀσφάλειαν παρείχοντο, ῥᾳδίωςτοὺς λῃστεύειν εἰωθότας ἀποκρουόμενοι, καὶ πολλοὺς μὲνἀναιροῦντες τῶν ἐπιτιθεμένων, ἐνίους δὲ καὶ ζῶντας συλ-λαμβάνοντες. χωρὶς δὲ τῆς ἐν τούτῳ φιλοτιμίας ὑπῆρχονἅπασι τοῖς πλησίον νομεῦσι προσφιλεῖς, ταῖς τε ὁμιλίαις συν-όντες καὶ τὸν ἑαυτῶν τρόπον μέτριον καὶ κοινὸν τοῖς δεο-μένοις ἀναδεικνύντες. διὸ καὶ τῆς πάντων ἀσφαλείας ἐντούτοις κειμένης, οἱ πλεῖστοι τούτοις ὑπετάττοντο καὶ τὸ πα-ραγγελλόμενον ἐποίουν, συντρέχοντες εἰς οὓς προστάξαιεντόπους [Const. Exc. 2 (1), p. 213].

5. Ὅτι ὀρνιθευομένων Ῥέμου καὶ Ῥωμύλου περὶ οἰκι-σμοῦ πόλεως, καὶ ἐκ τῶν δεξιῶν μερῶν διοσημείαν γενέσθαιφασί, καταπλαγέντα δὲ τὸν Ῥέμον ἐπιφθεγξάμενον εἰπεῖντῷ ἀδελφῷ, ὅτι ἐν ταύτῃ τῇ πόλει πολλάκις ἐπαριστέροιςβουλεύμασιν ἐπιδέξιος ἀκολουθήσει τύχη· προπετῶς γὰραὐτοῦ τὸν ἄγγελον ἀποστείλαντος καὶ τὸ καθ’ αὑτὸν μέροςὅλως ἡμαρτηκότος ὑπὸ ταὐτομάτου διωρθῶσθαι τὴνἄγνοιαν (Const. Exc. 4, p. 274).

6. Ὅτι ὁ Ῥωμύλος κτίζων τὴν Ῥώμην τάφρον περιέβαλετῷ Παλατίῳ κατὰ σπουδήν, μή τινες τῶν περιοίκων ἐπιβά-λωνται κωλύειν αὐτοῦ τὴν προαίρεσιν. ὁ δὲ Ῥέμος βαρέωςφέρων ἐπὶ τῷ διεσφάλθαι τῶν πρωτείων, φθονῶν δὲ ταῖςεὐτυχίαις τοῦ ἀδελφοῦ, προσιὼν τοῖς ἐργαζομένοις ἐβλα-

2

σφημοῦσε. Ἔλεγε ὅτι ἡ τάφρος εἶναι στενή καί δέν θά ἔχηἀσφάλεια ἡ πόλις, διότι οἱ ἐχθροί δύνανται νά τήν ὑπερβοῦνμέ εὐκολία. 2. Κι’ ὁ Ρωμύλος ὠργισμένος εἶπε: “Θά δώσωἐντολή σέ ὅλους τούς πολῖτες νά κτυπήσουν ὅποιον ἐπιχειρή-ση νά τήν ὑπερβῆ”. Καί πάλι ὁ Ρέμος ἐχλεύαζε τούς ἐργαζομέ-νους κι’ ἔλεγε ὅτι κάνουν τήν τάφρο στενή. Διότι οἱ ἐχθροί θάδυνηθοῦν νά τήν ὑπερβοῦν εὐχερῶς. Ἐπειδή κι’ ὁ ἴδιος τό κά-νει αὐτό εὔκολα. Καί καθώς ἔλεγε αὐτά, ἐπήδησε ὑπεράνωτῆς τάφρου. 3. Καί κάποιος Κέλερος, ἕνας ἀπό τούς ἐργάτες,τοῦ ἀπήντησε: “Ἐγώ ὅμως”, εἶπε, “θά κτυπήσω αὐτόν πού τήνἐπήδησε, σύμφωνα μέ τήν διαταγή τοῦ βασιλέως”. Κι’ ἐνῶἔλεγε αὐτά ταυτοχρόνως ἀνέτεινε τήν σκαπάνη, τόν ἐκτύπη-σε στήν κεφαλή καί ἐφόνευσε τόν Ρέμο.

7. Ὁ Πολυχάρης42, ἕνας Μεσσήνιος, ὁ ὁποῖος διεκρίνετογιά τόν πλοῦτο καί τήν εὐγενῆ του καταγωγή, συνεφώνησε μέτόν Εὔαιφνο τόν Σπαρτιάτη νά μοιρασθοῦν τήν παραμεθόριαπεριοχή43. Κι’ ὅταν ὁ Εὔαιφνος ἀνέλαβε τήν ἐπιμέλεια καί τήνἐπιστασία τῶν κοπαδιῶν καί τῶν βοσκῶν, ἐπεχείρησε νά πλε-ονεκτήση εἰς βάρος τοῦ Πολυχάρους, ἀλλά ἀπεκαλύφθη. 2.Ἐπώλησε δηλ. στούς ἐμπόρους μερικά βόδια καί βοσκούς γιάἐξαγωγή καί προσποιήθηκε ὅτι ὅλα αὐτά τά ἅρπαξαν διά τῆςβίας ληστές. Οἱ ἔμποροι ἐταξείδευαν γιά τήν Σικελία καί πα-ρέπλεαν τήν Πελοπόννησο. Κι’ ὅπως ἔπεσαν σέ κακοκαιρία,


67

Εὔαιφνο ἐνώπιον τοῦ Πολυχάρους. Ὁ Εὔαιφνος, ἄνθρωπος ὄχι μόνον ψεύ-της ἀλλά καί δόλιος, ἄρχισε νά παρακαλῆ τόν Πολυχάρη νά τόν συγχωρήσηκαί ἀφοῦ τοῦ ἐφανέρωσε τό ποσόν πού εἶχε πάρει ἀπό τήν πώλησι τῶν ἀγε-λάδων ἐζήτησε ἀπό τόν Πολυχάρη νά στείλη μαζί του στήν Λακεδαίμονατόν υἱό του γιά νά τοῦ δώση τά χρήματα. Ὅμως ὁ Εὔαιφνος, φανερώνον-τας τόν κάκιστο ἑαυτό του, μόλις ἔφθασε μέ τόν υἱό τοῦ Πολυχάρους στήνΛακωνία, τόν ἐφόνευσε. Ὁ Πολυχάρης ἐζήτησε ἐπανειλημμένως ἱκανοποί-ησι ἀπό τούς βασιλεῖς καί τούς ἐφόρους τῆς Σπάρτης γιά τήν συμφορά πούτόν εὑρῆκε, ἀλλά ἡ παντελής ἀδιαφορία πού συνάντησε ὅλες τίς φορές πούπῆγε στήν Σπάρτη τόν ὡδήγησε νά φονεύη ἀφόβως κάθε Λακεδαιμόνιο πούἔπεφτε στά χέρια του.

43. Ἐννοεῖ τήν παραμεθόρια περιοχή τῆς Μεσσηνίας μέ τήν Λακωνική (Λα-κωνία).


66

42. Ὁ Παυσανίας στά “ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ” (4, 5-8) ἀναφέρει ὅτι ὁ Πολυχάρης,γνωστός ἀπό μία νίκη του (στόν δρόμο ἑνός σταδίου) στήν Ὀλυμπία, στήν Δ´Ὀλυμπιάδα (764 π.Χ.) εἶχε στήν κατοχή του ἀγελάδες τίς ὁποῖες ἔδωσε σέ ἕναΛακεδαιμόνιο, τόν Εὔαιφνο γιά νά βόσκουν στόν δικό του τόπο καί νά παίρνηὁ Εὔαιφνος ἕνα μέρος ἀπό ὅ,τι παρεῖχαν οἱ ἀγελάδες. Ὅμως ὁ Εὔαιφνος ἐξα-πάτησε τόν Πολυχάρη, ἐπώλησε τίς ἀγελάδες, καί γιά νά δικαιολογηθῆ τοῦεἶπε ὅτι τοῦ τίς ἅρπαξαν πειρατές οἱ ὁποῖοι μάλιστα τόν ἐκακοποίησαν. Κά-ποιος ὅμως ἀπό τούς βοσκούς ξέφυγε ἀπό τούς ἐμπόρους καί διέψευσε τόν

σφήμει· ἀπεφήνατο γὰρ στενὴν εἶναι τὴν τάφρον, καὶ ἐπι-σφαλῆ ἔσεσθαι τὴν πόλιν, τῶν πολεμίων ῥαδίως αὐτὴν ὑπερ-βαινόντων. ὁ δὲ Ῥωμύλος ὠργισμένος ἔφη, Παραγγελῶπᾶσι τοῖς πολίταις ἀμύνασθαι τὸν ὑπερβαίνειν ἐπιχειροῦντα.καὶ πάλιν ὁ Ῥέμος τοῖς ἐργαζομένοις ὀνειδίζων ἔφη στενὴνκατασκευάζειν τὴν τάφρον· εὐχερῶς γὰρ ὑπερβήσεσθαιτοὺς πολεμίους· καὶ γὰρ αὐτὸς ῥᾳδίως τοῦτο πράττειν· καὶἅμα ταῦτα λέγων ὑπερήλατο. ἦν δέ τις Κέλερος, εἷς τῶνἐργαζομένων, ὃς ὑπολαβών, Ἐγὼ δέ, φησίν, ἀμυνοῦμαι τὸνὑπερπηδῶντα κατὰ τὸ πρόσταγμα τοῦ βασιλέως, καὶ ἅματαῦτα λέγων ἀνέτεινε τὸ σκαφεῖον καὶ πατάξας τὴν κεφαλὴνἀπέκτεινε τὸν Ῥέμον (Const. Exc. 4, pp. 274-75).

7. Ὅτι Πολυχάρη Μεσσήνιον πλούτῳ καὶ γένει διαφέ-ροντα συνθέσθαι μεθορίων κοινωνίαν πρὸς ΕὔαιφνονΣπαρτιάτην. ὃν εἰς ἐπιμέλειαν καὶ φυλακὴν παραλαβόντατάς τε ἀγέλας καὶ τοὺς νομεῖς ἐπιχειρῆσαι μὲν πλεονεκτεῖν,καταφανῆ δὲ γενέσθαι. πωλήσαντα γὰρ ἐμπόροις τῶν τεβοῶν καὶ τῶν νομέων τινὰς ἐπ’ ἐξαγωγῇ προσποιηθῆναιτὴν ἀπώλειαν αὐτῶν ὑπὸ λῃστῶν γεγονέναι βιαίως. τοὺς δὲἐμπόρους εἰς Σικελίαν πλέοντας κομίζεσθαι παρὰ τὴν Πε-λοπόννησον· γενομένου δὲ χειμῶνος προσορμισθῆναι τῇ

2

2

προσωρμίσθηκαν στήν ἀκτή κι’ οἱ βοσκοί διά νυκτός ἀποβι-βάσθηκαν στήν ξηρά καί ἐδραπέτευσαν, ἀφοῦ ἐστηρίχθησανστήν γνῶσι ἐκείνων τῶν τόπων. 3. Ὅταν λοιπόν ἔφθασαν στήνΜεσσήνη κι’ ἀνέφεραν στόν κύριό τους ὅλη τήν ἀλήθεια, ὁΠολυχάρης τούς ἔκρυψε καί ἐκάλεσε τόν συνέταιρό του ἀπότήν Σπάρτη. 4. Κι’ ἐκεῖ πού αὐτός τόν διεβεβαίωνε καί τοῦ ἔλε-γε ὅτι ἄλλοι ἀπό τούς βοσκούς ἀνηρπάγησαν ἀπό ληστές κι’ἄλλοι ἐφονεύθησαν, ὁ Πολυχάρης τοῦ παρουσίασε τούςἀνθρώπους. Μόλις τούς εἶδε ὁ Εὔαιφνος, ἔμεινε ἄναυδος καίκαθώς ἀπεδείχθη ἡ ἀπάτη του, ἄρχισε τίς ἱκεσίες καί ὑπεσχέ-θη νά ἀντικαταστήση τά βόδια καί δέν ἄφησε λέξι πού θά τόνβοηθοῦσε νά σωθῆ καί δέν τήν εἶπε. 5. Κι’ ὁ Πολυχάρης σεβό-μενος τούς κανόνες τῆς φιλοξενίας ἀπέκρυψε τό γεγονός κι’ἔστειλε τόν γυιό του στόν Σπαρτιάτη γιά νά εἰσπράξη τά δι-καιούμενα. Ἀλλά ὁ Εὔαιφνος ἐλησμόνησε καί τίς ὑποσχέσειςτου καί τόν νεανίσκο πού εἶχε σταλῆ μαζί του στήν Σπάρτη,τόν ἐφόνευσε. 6. Ὅταν ἔγινε κι’ αὐτό, ὁ Πολυχάρης ἀγανά-κτησε γιά τά φοβερά αὐτά ἀνομήματα καί ἐζήτησε τήν ἔκδοσιτοῦ ἐγκληματία. Οἱ Λακεδαιμόνιοι δέν τοῦ ἔδωσαν σημασία,ἔστειλαν ὅμως τόν γυιό τοῦ Εὐαίφνου στήν Μεσσήνη μέ ἐπι-στολή πού ἔλεγε ὅτι ἠδύνατο ὁ Πολυχάρης νά μεταβῆ στήνΣπάρτη καί ν’ ἀπαγγείλη κατηγορία ἐνώπιον τῶν Ἐφόρωνκαί τῶν βασιλέων γιά ὅσα ἔπαθε. Ἀλλά ὁ Πολυχάρης, τώραπού εἶχε τήν εὐκαιρία ν’ ἀνταποδώση τά ἴσα, ἐφόνευσε τόν νε-ανίσκο καί ἐλεηλάτησε τήν πόλι.

8. Ἐνῶ οἱ σκύλοι ὠρύοντο κι’ οἱ Μεσσήνιοι εὑρίσκοντο σέἀπόγνωσι, προχώρησε κάποιος ἀπό τούς γέροντες καί συνι-στοῦσε στά πλήθη νά μή δίδουν σημασία στούς μάντεις οἱὁποῖοι αὐτοσχεδιάζουν. Διότι, ἔλεγε, αὐτοί καί στίς ἰδιωτικέςτους ὑποθέσεις ἔχουν πλανηθῆ πολλές φορές, ἐπειδή δέν δύ-νανται νά προβλέψουν τό μέλλον, καί τώρα γιά ὅσα εἶναιεὔλογο νά τά γνωρίζουν μόνον οἱ θεοί, εἶναι ἀδύνατον νά τάγνωρίζουν αὐτοί πού εἶναι ἄνθρωποι. 2. Τούς παρώτρυνε λοι-πόν νά στείλουν ἀντιπροσώπους τους στούς Δελφούς γιά χρη-


69


68

γῇ, καὶ τοὺς νομεῖς νυκτὸς ἀποβάντας διαδρᾶναι τῇ τῶν τό-πων ἐμπειρίᾳ πιστεύσαντας. παραγενηθέντων δὲ αὐτῶν εἰςΜεσσήνην, καὶ τῷ κυρίῳ πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν εἰπόντων, τὸνΠολυχάρη τούτους μὲν κρύψαι, τὸν δὲ κοινωνὸν ἐκ τῆςΣπάρτης μεταπέμψασθαι. διαβεβαιουμένου δὲ αὐτοῦ καὶλέγοντος τῶν νομέων τοὺς μὲν ὑπὸ λῃστῶν ἀφηρπάσθαι,τοὺς δὲ τετελευτηκέναι, τὸν Πολυχάρη προάγειν τοὺςἄνδρας. οὓς ἰδόντα τὸν Εὔαιφνον καταπλαγῆναι, καὶ φα-νερῶς ἐλεγχόμενον τραπῆναι πρὸς δέησιν, καὶ τάς τε βοῦςἀποκαταστήσειν ἐπαγγελέσθαι καὶ πᾶσαν προέσθαι φωνὴνεἰς τὸ σωθῆναι. τὸν δὲ Πολυχάρη ἐντραπέντα τὴν ξενίανκρύψαι τὴν πρᾶξιν, καὶ τὸν υἱὸν συναποστεῖλαι τῷ Σπαρ-τιάτῃ πρὸς τὸ τυχεῖν τῶν δικαίων. Εὔαιφνον δὲ καὶ τῶνἐπαγγελιῶν ἐπιλαθέσθαι, τὸν δὲ εἰς Σπάρτην συνεκπεμ-φθέντα νεανίσκον ἀνελεῖν. οὗ συντελεσθέντος τὸν Πολυ-χάρη ὡς ἐπὶ τηλικούτοις ἀνομήμασιν ἀγανακτεῖν καὶ τὸναἴτιον ἐξαιτεῖν. τοὺς δὲ Λακεδαιμονίους τούτῳ μὴ προσέχειν,τὸν δὲ υἱὸν Εὐαίφνου μετ’ ἐπιστολῆς εἰς Μεσσήνην ἀπο-στεῖλαι δηλοῦντα, διότι Πολυχάρης εἰς Σπάρτην κατηγο-ρείτω περὶ ὧν ἔπαθεν ἐπί τε τῶν ἐφόρων καὶ τῶν βασιλέων.τὸν δὲ Πολυχάρη τυχόντα τῶν ἴσων τόν τε νεανίσκον ἀνελεῖνκαὶ τὴν πόλιν ῥυσιάζειν [Const. Exc. 2 (1), pp. 213-14].

8. Ὅτι τῶν κυνῶν ὠρυομένων καὶ τῶν Μεσσηνίων ἀπελ-πιζόντων προσελθών τις τῶν πρεσβυτέρων παρεκάλει τὰπλήθη μὴ προσέχειν τοῖς μάντεσι σχεδιάζουσι· καὶ γὰρ καὶἐπὶ τῶν ἰδίων βίων αὐτοὺς πλείστοις ἁμαρτήμασι περιπί-πτειν, μὴ δυναμένους προϊδέσθαι τὸ μέλλον, καὶ νῦν ὑπὲρ ὧνεἰκὸς μόνους τοὺς θεοὺς γινώσκειν ἀδυνατεῖν ἀνθρώπουςὄντας ἐπίστασθαι. παρεκελεύετο οὖν πέμπειν εἰς Δελφούς.

6

2

4

5

3

σμό. Κι’ ἡ Πυθία τούς ἔδωσε τήν ἀκόλουθη ἀπάντησι: Νά θυ-σιάσουν ἀπό τό γένος τῶν Αἰποτιδῶν μία κόρη. Ἄν αὐτή, στήνὁποία θά λάχη ὁ κλῆρος, δέν δέχεται νά θυσιασθῆ στούς θε-ούς, τότε νά θυσιάσουν ἀπό τό ἴδιο γένος τήν παρθένο τήνὁποία θά προσφέρη μέ τήν θέλησί του ὁ πατέρας της. Κι’ ἄνπράξετε αὐτό, τότε θά κερδίσετε τήν νίκη τοῦ πολέμου καί θ’ἀποκτήσετε μεγάλη δύναμι... 3. Διότι οὐδεμία τιμή, ὅσο κι’ ἄνἦταν μεγάλη, ἐφαίνετο στά μάτια τῶν γονέων ἱκανή ν’ ἀντι-σταθμίση τήν ζωή τῶν παιδιῶν τους, ἀλλά ἀφ’ ἑνός τήν καρ-διά καθενός κατελάμβανε ἡ συμπάθεια γιά τό ἴδιο του τόαἷμα, καθώς ἔφερε ἐνώπιον τῶν ὀφθαλμῶν του τήν σφαγή, κι’ἀφ’ ἑτέρου ἐγέμιζε ἀπό κακά προαισθήματα, ἀφοῦ θά παρέ-διδε τό τέκνο του σέ βέβαιο θάνατο.

9. Αὐτός44 περιέπιπτε σέ ἁμαρτήματα ἀνάξια τῆς φήμηςτου. Διότι ἡ δύναμις τοῦ ἔρωτος εἶναι φοβερή νά παρασύρητούς νέους καί μάλιστα αὐτούς πού εἶναι ὑπερήφανοι γιά τήνσωματική τους ρώμη. Γι’ αὐτό κι’ οἱ παλαιοί μυθογράφοι πα-ριστάνουν τόν Ἡρακλῆ, ὁ ὁποῖος ἦταν ἀνίκητος ἀπό τούςἄλλους, νά ὑποκύπτη στήν δύναμι τοῦ ἔρωτος.

10. Ὁ Ἀρχίας ὁ Κορίνθιος, ὁ ὁποῖος ἀγάπησε τόν Ἀκταί-ωνα, στήν ἀρχή ἔστελλε κάποιον ἀγγελιαφόρο του στόν νέοδίδοντάς του θαυμαστές ὑποσχέσεις. Κι’ ἐπειδή δέν ἠδυνήθηνά τόν κερδίση, ἐπειδή προσέκρουε στήν καλοκαγαθία τοῦπατέρα του καί τήν σωφροσύνη τοῦ ἰδίου τοῦ νέου, συγκέν-τρωσε πολλούς ἀπό τούς συντρόφους του, μέ τόν σκοπό νάχρησιμοποιήση βία εἰς βάρος τοῦ νέου, ὁ ὁποῖος δέν ἀνταπο-κρινόταν στήν εὔνοιά του καί τίς παρακλήσεις του. 2. Τέλος,κάποτε ἐμέθυσε μέ τούς συντρόφους καί ἔπεσε σέ τέτοιο ση-μεῖο παραφροσύνης ἀπό τό πάθος του, ὥστε ὥρμησε στήνοἰκία τοῦ Μελίσσου κι’ ἅρπαξε μέ τήν βία τόν νέο γιά νά τόνἀπαγάγη. 3. Ἀλλά ὁ πατέρας τοῦ νέου κι’ οἱ ἄλλοι ἄνθρωποιτῆς οἰκίας ἀντεστάθησαν καί στήν βίαιη σύγκρουσι, πού ἐπη-κολούθησε μεταξύ τῶν δύο ὁμάδων, ὁ νέος εὑρέθη στά χέρια


71

44. Ἴσως νά ἀναφέρεται στόν Ἀρχία, γιά τόν ὁποῖο ὁμιλεῖ στό ἑπόμενο κεφάλαιο.


70

ἡ δὲ Πυθία ἀνεῖλεν οὕτως. ἐκ τοῦ Αἰπυτιδῶν γένους θῦσαικόρην τὴν τυχοῦσαν· ἐὰν δὲ ἡ λαχοῦσα ἀδυνατῇ καθο-σιωθῆναι, θῦσαι τότε παρθένον τὴν τοῦ διδόντος ἑκουσίωςἐκ τοῦ αὐτοῦ γένους. καὶ ταῦτα πράξαντες ἕξετε νίκην τοῦπολέμου καὶ κράτος.

...οὐδεμιᾶς γὰρ τιμῆς μέγεθος ἰσόρροπον ἐφαίνετο τοῖςγονεῦσι πρὸς τὴν τῶν τέκνων σωτηρίαν, ἀλλ’ ἅμα μὲν ὁ τῆςσυγγενείας ἔλεος ἑκάστῳ ὑπεδύετο πρὸ ὀφθαλμῶν λαμβά-νοντι τὴν σφαγήν, ἅμα δὲ ἐνετρέπετο προδότης γενέσθαι τέ-κνου πρὸς ὁμολογούμενον ὄλεθρον (Const. Exc. 4, p. 275).

9. Προέπιπτεν εἰς ἀνάξια τῆς περὶ αὐτὸν δόξης ἁμαρτή-ματα· δεινὸς γὰρ ὁ ἔρως σφῆλαι τοὺς νέους, καὶ μάλιστατοὺς μεγαλοφρονοῦντας ἐπὶ τῇ τοῦ σώματος ῥώμῃ. διὸ καὶπαρεισήγαγον οἱ παλαιοὶ τῶν μυθογράφων τὸν ὑπὸ τῶνἄλλων ἀνίκητον Ἡρακλέα ὑπὸ τῆς τούτου δυνάμεως νικώ-μενον (Const. Exc. 4, p. 276).

10. Ὅτι Ἀρχίας ὁ Κορίνθιος ἐραστὴς ὢν Ἀκταίωνος τὸμὲν πρῶτον προσέπεμπέ τινα τῷ παιδί, θαυμαστὰς ἐπαγγε-λίας ποιούμενος· οὐ δυνάμενος δὲ αὐτὸν ἀναλαβεῖν παρὰτὴν τοῦ πατρὸς καλοκἀγαθίαν καὶ τὴν αὐτοῦ τοῦ παιδὸςσωφροσύνην, ἤθροισε τῶν συνήθων τοὺς πλείστους, ὡςβιασόμενος τὸν χάριτι καὶ δεήσει μὴ ὑπακούοντα. τέλος δὲμεθυσθεὶς μετὰ τῶν συμπαρακληθέντων ἐπὶ τοσοῦτονἀνοίας προέπεσεν ὑπὸ τοῦ πάθους, ὥστε εἰς τὴν οἰκίανἐμπεσὼν τοῦ Μελίσσου τὸν παῖδα βιαίως ἀπήγαγεν. ἀντε-χομένου δὲ τοῦ πατρὸς καὶ τῶν ἄλλων τῶν κατὰ τὴν οἰκίαν,παρ’ ἀμφοτέροις φιλοτιμίας βιαιοτέρας γενομένης ἔλαθεν ὁπαῖς ἐν ταῖς χερσὶ τῶν ἀντεχομένων ἀφεὶς τὴν ψυχήν. ὥστε

2

3

3

τους ξεψυχισμένος. Ὥστε ἀναλογιζόμενοι τήν παράδοξη τρο-πή τοῦ πράγματος, καί αἰσθανόμεθα οἶκτο γιά τήν μοῖρα τοῦθύματος, ἀλλά καί θαυμάζομε τήν ἀπροσδόκητη τροπή τῆςτύχης. Διότι ὁ παῖς πέθανε μέ τόν ἴδιο τρόπο μέ τόν ὁποῖο πέ-θανε κι’ ἐκεῖνος τοῦ ὁποίου ἔφερε τό ὄνομα, διότι καί οἱ δύοπέθαναν κατά παραπλήσιον τρόπο ἀπό ἐκείνους οἱ ὁποῖοιἤθελαν πρό παντός νά τόν βοηθήσουν.

11. Ὁ Ἀγαθοκλῆς, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐκλεγῆ ἐπιστάτης στήνἀνέγερσι τοῦ ναοῦ τῆς Ἀθηνᾶς, ἐπέλεγε τίς ὡραιότερες πέ-τρες ἀπό αὐτές πού ἔκοβαν οἱ λιθοτόμοι, τίς ἐπλήρωνε ἐξἰδίων καί τίς χρησιμοποιοῦσε ὁ ἴδιος στήν οἰκοδόμησι πολυτε-λοῦς οἰκίας. Γι’ αὐτό, λέγουν, ὁ θεός ἔκαμε τό θαῦμα του. Διό-τι ὁ Ἀγαθοκλῆς κατακεραυνώθηκε καί κατεφλέγη μαζί μέτήν οἰκία του. 2. Κι’ οἱ γεωμόροι45 ἐκήρυξαν τήν περιουσία τουδημόσια, ἄν καί οἱ κληρονόμοι του ἀπεδείκνυαν ὅτι δέν εἶχεκαταχρασθῆ ἀπολύτως τίποτε ἀπό τά ἱερά ἤ τά δημόσια χρή-ματα. Τήν οἰκία ἀφιέρωσαν στήν θεά καί τήν θεωροῦν ἄβατογιά τούς εἰσερχομένους καί ὀνομάζεται μέχρι καί σήμεραἘμβρονταῖο.

12. Ὕστερα ἀπό αὐτά, ὁ βασιλεύς46, ἀφοῦ ἀνέλαβε ἀπό τάτραύματά του, ὥρισε ἕνα ἀγῶνα γιά τό ἔπαθλο τῆς ἀρετῆς.Κατῆλθαν λοιπόν στόν ἀγῶνα δύο, ὁ Κλέοννις καί ὁ Ἀριστο-μένης, πού καθένας τους εἶχε κάτι δικό του, ὥστε νά διεκδική-ση τήν δόξα. 2. Ὁ Κλέοννις δηλ., ὑπερασπιζόμενος τόν βασι-λέα πού εἶχε πέσει, ἐφόνευσε ὀκτώ ἀπό τούς Σπαρτιᾶτες πούεἶχαν ὁρμήσει ἐναντίον του. Κι’ ἀπ’ αὐτούς οἱ δύο ἦσαν ἐπι-φανεῖς ἀξιωματοῦχοι. Καί τίς πανοπλίες ὅλων αὐτῶν, τούςὁποίους εἶχε φονεύσει, τίς ἐσκύλευσε καί τίς ἐχάρισε στούςὑπασπιστές, γιά νά ἔχη κατά τήν κρίσι ἁπτές ἀποδείξεις τῆς


73

οἱ ὁποῖοι ἦσαν οἱ μεγάλοι γαιοκτήμονες, καί τῶν δημιουργῶν, δηλ. τῶν τε-χνιτῶν. Δηλαδή οἱ γεωμόροι ἦσαν οἱ μικροί γαιοκτήμονες καί οἱ ἐλεύθεροιγεωργοί. Στήν Σάμο οἱ γεωμόροι ἦσαν αὐτοί πού ἀποτελοῦσαν τήν ἀριστο-κρατία καί εἶχαν συγκεντρώσει εἰς χεῖρας των ὅλη τήν ἐξουσία.

46. Πρόκειται γιά τόν Μεσσήνιο βασιλέα Εὐφαῆ.


72

45. Οἱ γεωμόροι ἦσαν μία ἀπό τίς κοινωνικές καί πολιτικές τάξεις τῶν Ἀθηνῶν,τῆς Σάμου καί τῶν Συρακουσῶν. Στήν πόλι τῆς Παλλάδος Ἀθηνᾶς οἱ γεωμό-ροι ἀποτελοῦσαν τήν μέση κοινωνική τάξι, μεταξύ τῶν εὐπατρίδων ἀφ’ ἑνός,

τὸ παράδοξον τῆς πράξεως ἀναλογιζομένους ἐλεεῖν ἅμα τὴντοῦ παθόντος συμφορὰν καὶ θαυμάζειν τὴν τῆς τύχης πε-ριπέτειαν· ᾧ γὰρ ὁ παῖς τῆς αὐτῆς ἐκείνης ἔτυχε προσηγο-ρίας, τούτῳ τὴν ὁμοίαν τοῦ βίου καταστροφὴν ἔσχεν, ἑκα-τέρων ὑπὸ τῶν μάλιστα ἂν βοηθησάντων τοῦ ζῆν παραπλη-σίῳ τρόπῳ στερηθέντων.

11. Ὅτι Ἀγαθοκλῆς ἐπιστάτης αἱρεθεὶς τῆς περὶ τὸν νεὼντῆς Ἀθηνᾶς οἰκοδομίας, τοὺς καλλίστους τῶν τεμνομένωνλίθων ἐπιλεγόμενος τὴν μὲν δαπάνην ἐκ τῆς ἰδίας οὐσίαςἐποιεῖτο, τοῖς δὲ λίθοις καταχρησάμενος οἰκίαν ᾠκοδόμησεπολυτελῆ. ἐφ’ οἷς φασιν ἐπιφανῆναι τὸ δαιμόνιον· κεραυ-νωθέντα γὰρ τὸν Ἀγαθοκλέα μετὰ τῆς οἰκίας καταφλεχθῆ-ναι. οἱ δὲ γεωμόροι ἔκριναν τὴν οὐσίαν αὐτοῦ δημοσίαν εἶ-ναι, καίπερ τῶν κληρονόμων δεικνυόντων μηδὲν εἰληφότατῶν ἱερῶν ἢ δημοσίων χρημάτων. τὴν δὲ οἰκίαν καθιερώ-σαντες ἄβατον τοῖς εἰσιοῦσιν ἐποίησαν, ὡς ἔτι καὶ νῦν ὀνο-μάζεται Ἐμβρονταῖον [Const. Exc. 2 (1), pp. 214-15].

12. Μετὰ ταῦθ’ ὁ μὲν βασιλεὺς ἀναλαβὼν ἑαυτὸν ἐκ τῶντραυμάτων προέθηκε κρίσιν ἀριστείου. κατέβησαν μὲν οὖνἐπὶ τὸν ἀγῶνα δύο, Κλέοννίς τε καὶ Ἀριστομένης, ὧν ἑκά-τερος εἶχεν ἴδιόν τι πρὸς δόξαν. ὁ γὰρ Κλέοννις ὑπερασπί-σας τὸν βασιλέα πεπτωκότα τῶν ἐπιφερομένων Σπαρτιατῶνὀκτὼ νεκροὺς ἐπεποιήκει· καὶ τούτων ἦσαν δύο ἡγεμόνεςἐπιφανεῖς· πάντων δὲ τῶν ἀναιρεθέντων ὑπ’ αὐτοῦ τὰς παν-οπλίας ἐσκυλευκὼς ἐδεδώκει τοῖς ὑπασπισταῖς, ἵνα ἔχῃ ση-μεῖα τῆς ἰδίας ἀρετῆς πρὸς τὴν κρίσιν. πολλοῖς δὲ περιπεσὼν

2

2

ἀνδρείας του. Εἶχε δεχθῆ πολλά τραύματα, ὅλα ἀπό ἐμπρός,μεγίστη κι’ αὐτή ἀπόδειξις ὅτι δέν ὑπεχώρησε ἐνώπιον οἱου-δήποτε ἐχθροῦ. 3. Ὁ Ἀριστομένης στόν ἀγῶνα περί τήν σορότοῦ βασιλέως εἶχε φονεύσει πέντε Λακεδαιμονίους κι’ ἅρπαξετίς πανοπλίες τῶν ἐχθρῶν, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἐπιτεθῆ ἐναντίοντου. Καί ἐφύλαξε τό σῶμα του ἐντελῶς ἄτρωτο καί κατά τήνἐπάνοδό του στήν πόλι μετά τήν μάχη ἐπετέλεσε ἕνα ἔργο πούτό ἐπαινοῦσαν ὅλοι. 4. Ὁ Κλέοννις δηλ. ὁ ὁποῖος ἦταν σέ καλήκατάστασι ἀπό τά τραύματα οὔτε μόνος του ἠδύνατο νά βα-δίση οὔτε ὑποβασταζόμενος ἀπό ἄλλους. Κι’ ὁ Ἀριστομένηςτόν ἐσήκωσε στούς ὤμους του καί τόν μετέφερε στήν πόλι.Καί πρέπει νά σημειωθῆ, ὅτι ἔφερε μαζί του καί τήν πανοπλίατου κι’ ἀκόμα ὅτι ὁ Κλέοννις ὑπερεῖχε τῶν ἄλλων καί στό μέ-γεθος καί στήν ρώμη τοῦ σώματος. 5. Μέ αὐτούς λοιπόν τούςτίτλους προσέρχονταν στόν ἀγῶνα γιά τό ἔπαθλο τῆς ἀρετῆς,κι’ ὁ βασιλεύς μαζί μέ τούς ταξιάρχους του κατέλαβε τήν θέσιτου σύμφωνα μέ τόν νόμο. Πρῶτος ἔλαβε τόν λόγο ὁ Κλέοννιςκαί εἶπε τά ἑξῆς:

6. Δέν χρειάζονται πολλοί λόγοι γιά τά ἀριστεῖα. Διότι οἱκριτές εἶδαν μέ τά μάτια τους τά κατορθώματα καθενός μας.Πρέπει ὅμως νά σᾶς ὑπενθυμίσω, ὅτι, ἐνῶ καί οἱ δύο ἀγωνι-σθήκαμε ἐναντίον τῶν ἰδίων ἐχθρῶν στήν ἴδια περίστασι κι’ἀπό τήν ἴδια θέσι, ἐγώ ἐφόνευσα περισσοτέρους. Καί εἶναιφανερό ὅτι ὑπό τούς ἰδίους ὅρους ἐκεῖνος πού ὑπερτερεῖ στόνἀριθμό τῶν ἀνδρῶν πού ἐφόνευσε, εἶναι δίκαιο νά προηγῆταικαί στήν διεκδίκησι τοῦ ἐπάθλου τῆς ἀρετῆς. 7. Ἀλλά ἐκτόςτούτου καί τό σῶμα καθενός μας παρέχει καταφανεῖς ἀποδεί-ξεις τῆς ὑπεροχῆς. Διότι ὁ ἕνας ἀπεμακρύνθη ἀπό τήν μάχηγεμάτος μέ τραύματα κατά μέτωπο, ἐνῶ ὁ ἄλλος ὡσάν νά ἐπέ-στρεφε ἀπό πανήγυρι καί ὄχι ἀπό μία τόσο σκληρή μάχη, δένἐδοκίμασε πόση δύναμι ἔχει τό σπαθί τοῦ ἐχθροῦ. 8. Ἴσως δύ-ναται νά κριθῆ εὐτυχέστερος ὁ Ἀριστομένης, δέν δύναταιὅμως νά κριθῆ δικαίως γενναιότερος ἀπό μᾶς. Ἐπειδή εἶναιὁλοφάνερο, ὅτι αὐτός πού ὑπέμενε τόσες φθορές τοῦ σώμα-


75


74

τραύμασιν ἅπαντ’ ἔσχεν ἐναντία, μέγιστον παρεχόμενοςτεκμήριον τοῦ μηδενὶ τῶν πολεμίων εἶξαι. ὁ δ’ Ἀριστομένηςἐν τῷ περὶ τοῦ βασιλέως ἀγῶνι πέντε μὲν ἀνῃρήκει τῶν Λα-κεδαιμονίων, καὶ τὰς πανοπλίας ἐσκυλεύκει τῶν πολεμίωνἐπικειμένων. καὶ τὸ μὲν ἑαυτοῦ σῶμα διεφύλαξεν ἄτρω-τον, ἐκ δὲ τῆς μάχης ἀπερχόμενος εἰς τὴν πόλιν ἔργον ἐπαι-νούμενον ἔπραξεν. ὁ μὲν γὰρ Κλέοννις ἀσθενῶς ἐκ τῶντραυμάτων διακείμενος οὔτε βαδίζειν καθ’ αὑτὸν οὔτε χει-ραγωγεῖσθαι δυνατὸς ἦν· ὁ δ’ Ἀριστομένης ἀράμενος αὐτὸνἐπὶ τοὺς ὥμους ἀπήνεγκεν εἰς τὴν πόλιν, οὐδὲν δὲ ἧττον κο-μίζων τὴν ἰδίαν πανοπλίαν, καὶ ταῦτα τοῦ Κλεόννιδος προ-έχοντος τῶν ἄλλων μεγέθει τε καὶ ῥώμῃ σώματος. τοιαύταςδ’ ἐχόντων ἀφορμὰς εἰς τὴν ὑπὲρ τῶν ἀριστείων κρίσιν, ὁβασιλεὺς ἐκάθισε μετὰ τῶν ταξιάρχων κατὰ τὸν νόμον.προλαβὼν οὖν τὸν λόγον ὁ Κλέοννις τοιούτοις ἐχρήσατο λό-γοις. βραχὺς μέν ἐστιν ὁ περὶ τῶν ἀριστείων λόγος· κριταὶγάρ εἰσιν τεθεαμένοι τὰς ἑκάστων ἀρετάς· ὑπομνῆσαι δὲ δεῖμε, διότι πρὸς τοὺς αὐτοὺς ἄνδρας ἑκατέρων διαγωνισαμέ-νων ὑφ’ ἕνα καιρὸν καὶ τόπον ἐγὼ πλείους ἀπέκτεινα. δῆλονοὖν ὡς κατὰ τὴν αὐτὴν περίστασιν ὁ πρότερος ἐν ἀριθμῷτῶν ἀναιρεθέντων προτερεῖ καὶ τοῖς εἰς τὸ πρωτεῖον δι-καίοις. ἀλλὰ μὴν καὶ τὰ σώματα ἑκατέρων ἐμφανεστάταςἀποδείξεις ἔχει τῆς ὑπεροχῆς· ὁ μὲν γὰρ πλήρης ὢν τραυ-μάτων ἐναντίων ἀπελύετο τῆς μάχης, ὁ δ’ ὥσπερ ἐκ πανη-γύρεως, ἀλλ’ οὐ τηλικαύτης παρατάξεως ἐξιὼν οὐκ ἐπει-ράθη, τί δύναται πολεμίων σίδηρος. εὐτυχέστερος μὲν οὖνἴσως Ἀριστομένης, ἀγαθώτερος δ’ ἡμῶν οὐκ ἂν δικαίωςκριθείη. πρόδηλος γὰρ ὁ ὑπομείνας τοσαύτας διαιρέσειςτοῦ σώματος ὡς ἀφειδῶς ἑαυτὸν ἐπέδωκεν ὑπὲρ τῆς πα-

6

7

8

4

5

3

τος, προσέφερε ἀφειδῶς τόν ἑαυτό του γιά τήν πατρίδα του.Ἐνῶ αὐτός ὁ ὁποῖος στήν σύγκρουσι μέ τούς ἐχθρούς καί μέτέτοιους κινδύνους ἔμεινε ἄτρωτος, εἶναι φανερό ὅτι τό ἐπέ-τυχε διότι ἀπέφυγε ἐπιμελῶς νά τό πάθη. 9. Θά ἦταν λοιπόνἄτοπο, ἄν μπροστά σέ κριτές πού εἶδαν μέ τά μάτια τους τήνμάχη, προκριθῆ γιά τό ἔπαθλο τῆς ἀρετῆς μεταξύ τῶν δύοἐκεῖνος ὁ ὁποῖος ἐφόνευσε λιγώτερους ἐχθρούς καί ἐξέθεσετό σῶμα του σέ λιγώτερους κινδύνους. Κι’ ἀκόμα νά βαστά-ζης ἕνα σῶμα καταπονημένο ἀπό τά τραύματα τήν στιγμήπού δέν ὑπάρχει κανένας κίνδυνος, δέν ἔχει κανένα στοιχεῖοἀνδρείας, ἁπλῶς ἴσως μαρτυρεῖ τήν σωματική ἰσχύ. Εἶναιἀρκετά αὐτά πού σᾶς εἶπα. Ἄλλωστε ὁ ἀγώνας γιά τόν ὁποῖοπρόκειται ν’ ἀποφασίσετε, δέν εἶναι γιά λόγους ἀλλά γιά ἔργα.

10. Ἔλαβε κατόπιν τόν λόγο ὁ Ἀριστομένης καί εἶπε: Μένωκατάπληκτος πού ἕνας ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος ἐσώθη, ἀμφισβη-τεῖ τό ἔπαθλο τῆς ἀρετῆς ἀπό ἐκεῖνον πού τόν ἔσωσε. Αὐτόσημαίνει κατ’ ἀνάγκην ἤ ὅτι καταλογίζει στούς κριτές ἔλλειψιτοῦ κοινοῦ νοῦ ἤ νομίζει ὅτι θ’ ἀποφασίσουν μέ βάσι ὅσα ἔγι-ναν τότε. Κι’ ὁ Κλέοννις θ’ ἀποδειχθῆ ὅτι ὄχι μόνο ὑστερεῖστήν ἀρετή, ἀλλά καί ὅτι εἶναι τελείως ἀχάριστος. 11. Διότιπαραλείποντας νά ἐκθέση τά δικά του γενναῖα κατορθώμα-τα, διέσυρε τίς δικές μου πράξεις ἀποδεικνύοντας μέ αὐτόντόν τρόπο τόν ἑαυτό του φιλόδοξο περισσότερο ἀπό ὅ,τι εἶναιδίκαιο. Διότι ἀπό τόν ἄνθρωπο, στόν ὁποῖον ὀφείλει τήν μεγί-στη εὐγνωμοσύνη γιά τήν ἴδια τήν σωτηρία του, προσπαθεῖ ν’ἀφαιρέση τόν ἔπαινο γιά τά λαμπρά του κατορθώματα. Ἐγώβεβαίως συμφωνῶ ὅτι κατά τούς κινδύνους ἐκείνους ὑπῆρξαεὐτυχής, ἐπιμένω ὅμως ὅτι ὑπῆρξα γενναιότερός του. 12. Διό-τι, ἄν ἔμεινα ἄτρωτος, ἐπειδή παρέκαμψα τήν ἐπίθεσι τῶνἐχθρῶν, δέν θά ἔπρεπε νά μέ πῆ τυχερόν, ἀλλά δειλόν, καί νάμή διεκδικῶ τό ἔπαθλο τῆς ἀρετῆς, ἀλλά νά ὑποστῶ τίς νόμι-μες κυρώσεις. Ἐπειδή ὅμως μαχόμενος στήν πρώτη γραμμήκαί φονεύοντας ὅσους ἀνθίσταντο δέν ἔπαθα ὁ ἴδιος αὐτόπού ἔκανα στούς ἐχθρούς, δέν θά ἔπρεπε νά μέ ὀνομάση μόνο


77


76

τρίδος· ὁ δ’ ἐν πολεμίων συμπλοκῇ καὶ τοιούτων κινδύνωντηρήσας ἑαυτὸν ἄτρωτον εὐλαβείᾳ τοῦ παθεῖν τι τοῦτ’ ἐνήρ-γησεν. ἄτοπον οὖν εἰ παρὰ τοῖς ἑωρακόσι τὴν μάχην ὁ τῶνπολεμίων μὲν ἐλάττους ἀνελών, τῷ δ’ ἰδίῳ σώματι κινδυ-νεύσας ἧττον, προκριθήσεται τοῦ πρωτεύοντος ἐν ἀμφοτέ-ροις. ἀλλὰ μὴν καὶ τὸ μηδενὸς ἔτι κινδύνου ὑπάρχοντος βα-στάσαι τὸ σῶμα καταπεπονημένον ὑπὸ τῶν τραυμάτωνἀνδρείαν μὲν οὐδεμίαν ἔχει, σώματος δ’ ἴσως ἰσχὺν ἐπιδεί-κνυται. ἱκανά μοι ταῦτα εἴρηται πρὸς ὑμᾶς· πρόκειται γὰρἀγὼν οὐ λόγων, ἀλλ’ ἔργων. παραλαβὼν δ’ ἐν μέρει τὸν λό-γον Ἀριστομένης, Θαυμάζω, φησίν, εἰ μέλλει περὶ ἀριστείωνἀμφισβητεῖν ὁ σωθεὶς τῷ σώσαντι· ἀναγκαῖον γὰρ ἢ τῶν δι-καζόντων αὐτὸν ἄνοιαν καταγινώσκειν ἢ τὴν κρίσιν δοκεῖνἐκ τῶν νῦν λεγομένων, ἀλλ’ οὐκ ἐκ τῶν τότε πεπραγμένωνἔσεσθαι. οὐ μόνον δὲ Κλέοννις δειχθήσεται κατ’ ἀρετὴνλειπόμενος, ἀλλὰ καὶ τελέως ἀχάριστος. ἀφεὶς γὰρ τὸ τὰσυντελεσθέντα ὑπ’ αὐτοῦ καλῶς διαπορεύεσθαι, διέσυρετὰς ἐμὰς πράξεις, φιλοτιμότερος ὢν ἢ δίκαιον· ᾦ γὰρ καὶἰδίας σωτηρίας τὰς μεγίστας ὀφείλει χάριτας, τούτου τὸν ἐπὶτοῖς καλῶς πραχθεῖσιν ἔπαινον διὰ φθόνον ἀφῄρηται. ἐγὼδὲ ὁμολογῶ μὲν ἐν τοῖς τότε γεγενημένοις κινδύνοις εὐτυχὴςὑπάρξαι, φημὶ δὲ πρότερον ἀγαθὸς γενέσθαι. εἰ μὲν γὰρἐκκλίνας τὴν τῶν πολεμίων ἐπιφορὰν ἄτρωτος ἐγενόμην,οὐκ εὐτυχῆ με προσῆκεν ὀνομάζειν, ἀλλὰ δειλόν, οὐδ’ ὑπὲρἀριστείων λέγειν κρίσιν, ἀλλὰ ταῖς ἐκ τῶν νόμων τιμωρίαιςπεριπεπτωκέναι· ἐπεὶ δ’ ἐν πρώτοις μαχόμενος καὶ τοὺς ὑφι-σταμένους ἀναιρῶν οὐκ ἔπαθον ἅπερ ἔπραξα, ῥητέον οὐκ

9

11

12

10

τυχερόν, ἀλλά καί γενναῖον. 13. Διότι, ἄν ὁ ἐχθρός, στόν τρό-μο του ἐπάνω, δέν ἐτόλμησε νά ἀντιμετωπίση τήν ἀνδρείαμου, τότε εἶμαι ἄξιος μεγάλου ἐπαίνου πού μέ ἐφοβήθησαν,ἄν πάλι ὁ ἐχθρός ἐμάχετο μέ μένος, κι’ ἐγώ ἐφόνευα ὅσουςἀνθίσταντο καί ταυτοχρόνως ἐλάμβανα τά ἀναγκαῖα προφυ-λακτικά μέτρα, τότε εἶμαι καί γενναῖος καί συνετός μαζί. 14.Διότι ὅποιος στήν ἔξαψι τῆς μάχης ἀντιμετωπίζει μέ φρόνησιτόν κίνδυνο, αὐτό σημαίνει, ὅτι ὁ ἄνθρωπος αὐτός διαθέτεικαί τήν ἀρετή τοῦ σώματος καί τήν ἀρετή τῆς ψυχῆς. Βεβαίωςτούς τίτλους μου αὐτούς ἔπρεπε νά τούς πῶ σέ ἄλλους καλύ-τερους ἀπό τόν ἀνταγωνιστή μου. Διότι ὅταν μετέφερε παρα-λυμένο τόν Κλέοννι ἀπό τό πεδίο τῆς μάχης στήν πόλι διασώ-ζοντας καί τόν ὁπλισμό μου, νομίζω ὅτι καί αὐτός ὁ ἴδιος ἀνα-γνωρίζει τό δίκαιο τῆς ἀξιώσεώς μας. 15. Καί ὅμως, ἄν τότεἡμεῖς τόν εἴχαμε ἐγκαταλείψει δέν θά διεκδικοῦσε τώρα τόἔπαθλο τῆς ἀρετῆς οὔτε διασύρων τό μέγεθος μιᾶς τέτοιαςεὐεργεσίας θά ἔλεγε ὅτι ἡ πρᾶξις αὐτή εἶναι ἀσήμαντος, διότισυνετελέσθη καθ’ ἥν στιγμήν οἱ ἐχθροί ἀποχωροῦσαν ἀπό τήνμάχη. Καί ποιός δέν ξέρει ὅτι πολλές φορές οἱ στρατοί, πούἐγκαταλείπουν διαλυμένοι τό πεδίο τῆς μάχης, συνηθίζουν νάἐπανέρχωνται ἀνασυγκροτημένοι καί νά ἐπιτίθενται καί μά-λιστα ἐφαρμόζοντας αὐτήν τήν στρατηγική νά κερδίζουν τήννίκη; Ἀλλά θεωρῶ ἀρκετά ὅσα εἶπα. Νομίζω ὅτι δέν ἔχετεἀνάγκη ἀπό περισσοτέρους λόγους.

16. Ὕστερα ἀπό τούς λόγους αὐτούς οἱ κριτές ὁμοφώνωςἔδωσαν τήν ψῆφο τους ὑπέρ τοῦ Ἀριστομένους.

13. Οἱ Λακεδαιμόνιοι ἀνέλαβαν τό ἠθικό τους. Διότι ἄν-θρωποι οἱ ὁποῖοι ἀσκοῦνται ἀπό τήν παιδική τους ἡλικία στήνἀνδρεία καί τήν καρτερία, κι’ ἄν ἡ τύχη κάποια φορά τούς τα-πεινώση, ἕνας σύντομος λόγος τούς ἀνακαλεῖ στήν αἴσθησιτοῦ καθήκοντος. Ἀπό τό ἄλλο μέρος οἱ Μεσσήνιοι δέν ὑπελεί-ποντο σέ ἐνθουσιασμό, ἀλλά ἔχοντας ἐμπιστοσύνη στήν ἀρε-τή τους...


79


78

εὐτυχῆ με μόνον, ἀλλὰ καὶ ἀγαθόν. εἴτε γὰρ οἱ πολέμιοι κα-ταπλαγέντες τὴν ἀρετὴν οὐκ ἐτόλμησαν ἀμύνασθαι, μεγά-λων ἐπαίνων ἄξιος ὃν ἐφοβήθησαν, εἴτ’ ἐκείνων ἀγωνιζο-μένων εὐθύμως ἐγὼ φονεύων τοὺς ἀνθεστηκότας καὶ τοῦσώματος ἐποιούμην πρόνοιαν, ἀνδρεῖος ἅμα καὶ συνετός. ὁγὰρ ἐν αὐτῷ τῷ θυμομαχεῖν ἐμφρόνως ὑπομένων τὸ δεινὸνἑκατέρας ἔχει τὰς ἀρετάς, σώματός τε καὶ ψυχῆς. καίτοι γεταῦτα τὰ δίκαια πρὸς ἑτέρους ἦν μοι ῥητέον ἀμείνους τού-του. ὅτε γὰρ Κλέοννιν παραλελυμένον ἐκ τῆς μάχης εἰς τὴνπόλιν ἀπήνεγκα τἀμαυτοῦ σώζων ὅπλα, καὶ ὑπ’ αὐτοῦ κε-κρίσθαι νομίζω τὸ δίκαιον. καίτοι γε παροραθεὶς τόθ’ ὑφ’ἡμῶν ἴσως οὐκ ἂν ἤριζε νῦν ὑπὲρ ἀριστείων, οὐδὲ διασύρωντηλικοῦτον μέγεθος εὐεργεσίας ἔλεγε μηθὲν εἶναι μέγα τὸπραχθὲν διὰ τὸ κατ’ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν ἀποχωρεῖν ἐκ τῆςμάχης τοὺς πολεμίους. τίς γὰρ οὐκ οἶδεν, ὅτι πολλάκις οἱδιαλυθέντες ἐκ τῆς μάχης ἐξ ὑποστροφῆς εἰώθασιν ἐπιτίθε-σθαι καὶ στρατηγίᾳ ταύτῃ χρησάμενοι τυγχάνειν τῆς νίκης;ἱκανά μοι τὰ ῥηθέντα· λόγων γὰρ πλειόνων οὐκ οἶμαι ὑμᾶςπροσδεῖσθαι.

Τούτων ῥηθέντων οἱ δικάζοντες ὁμογνώμονες γενόμενοιπροέκριναν τὸν Ἀριστομένην (Cod. Vatic. 1354; cp. Jacoby, F.Gr. Hist. 2 B, pp. 513-14).

13. Καὶ ταῖς προθυμίαις ἐπερρώσθησαν· τοὺς γὰρ ἐκ παί-δων ἀνδρείαν καὶ καρτερίαν ἀσκοῦντας, κἂν ἡ τύχη που τα-πεινώσῃ, βραχὺς λόγος ἐφ’ ὃ δεῖ παρίστησιν. οὐ μὴν οὐδὲ οἱΜεσσήνιοι τούτων ἀπελείποντο ταῖς προθυμίαις, ἀλλὰ ταῖςσφῶν ἀρεταῖς πιστεύσαντες...

13

15

16

14

2. Οἱ Λακεδαιμόνιοι, καθώς κατεπονοῦντο ἀπό τούς Μεσ-σηνίους, ἔστειλαν ἀνθρώπους στούς Δελφούς. Κι’ ἡ Πυθίατούς ἔδωσε τόν ἀκόλουθο χρησμό:

Μήν ἐπιμένετε μόνο στά πολεμικάκατορθώματα, ὁ Φοῖβος σᾶς προστάζει.Μέ ἀπάτη ὁ λαός τήν Μεσσηνία ἐξουσιάζει, μέ τίς ἴδιες ἀπάτες θά τήν κυριεύσετε καί πάλι.

Τό νόημα τοῦ χρησμοῦ εἶναι νά μήν ἐπιμένουν μόνο στήντακτική τῆς βίας καί τῆς δυνάμεως, ἀλλά νά χρησιμοποιήσουνκαί δόλο.

14. Ὁ Πομπίλιος, ὁ βασιλεύς τῆς Ρώμης, ἐπέρασε εἰρηνικάὅλη τήν διάρκεια τῆς ζωῆς του. Καί λέγουν μερικοί ὅτι ὑπῆρξεμαθητής τοῦ Πυθαγόρα καί ὅτι παρέλαβε ἀπό αὐτόν τά νομο-θετήματα, σχετικά μέ τήν λατρεία τῶν θεῶν καί ἐδιδάχθηπολλά, χάρις στά ὁποῖα ἔγινε ἐπιφανής καί ἐκλήθη ἀπό τούςΡωμαίους νά γίνη βασιλεύς αὐτῶν.

15. Εἶναι ὑπεράνω τῶν δυνάμεών μας, ἀκόμα κι’ ἄν τό θέλω-με, νά τιμήσωμε τό θεῖον κατά τρόπο ἀντάξιο. Ὥστε, ἄν δέν θελή-σωμε νά δείξωμε κατά δύναμι τήν εὐγνωμοσύνη μας, τί ἐλπίδαμπορεῖ νά ἔχουμε γιά τήν μέλλουσα ζωή, ἄν ἁμαρτάναμε ἀπέ-ναντι σέ αὐτούς, πού εἶναι ἀδύνατον, ὅταν ἀδικοῦμε, νά διαφύ-γωμε τήν προσοχή τους καί τήν τιμωρία τους; Γενικῶς ἐνώπιοντῶν θεῶν συμβαίνει νά μένη ἀθάνατη καί ἡ εὐεργεσία καί ἡ τιμω-ρία, καί εἶναι φανερό ὅτι πρέπει νά φροντίζωμε, ὥστε ἡ ὀργή νάεἶναι ἀνύπαρκτη κι’ ἡ ἀγάπη τους αἰώνια. 2. Διότι εἶναι τόσο με-γάλη ἡ διαφορά ἀνάμεσα στήν ζωή τῶν εὐσεβῶν καί τῶνἀσεβῶν, ὥστε καί οἱ δύο νά προσδοκοῦν ὅτι ὁ θεός θά ἐκπληρώ-ση τίς εὐχές τους, οἱ εὐσεβεῖς ὅμως ἀναμένουν τήν ἐκπλήρωσιτῶν ἰδικῶν τους εὐχῶν, ἐνῶ οἱ ἀσεβεῖς τῶν εὐχῶν τῶν ἐχθρῶντους. 3. Τελικῶς, ἄν βοηθοῦμε τούς ἐχθρούς, ὅταν καταφεύγουνστούς βωμούς κι’ ἄν μέ τούς ὅρκους παρέχωμε ἐγγυήσεις στούςἐχθρούς, ὅτι δέν θά τούς ἀδικήσωμε, ποιόν ζῆλο πρέπει νά δεί-


81


80

Ὅτι οἱ Λακεδαιμόνιοι καταπονούμενοι ὑπὸ Μεσσηνίωνἔπεμψαν εἰς Δελφούς. ἡ δὲ ἔχρησεν,

οὔ σε μάχης μόνον ἔργ’ ἐφέπειν χερὶ Φοῖβος ἀνώγει,ἀλλ’ ἀπάτῃ μὲν ἔχει γαῖαν Μεσσηνίδα λαός,ταῖς δ’ αὐταῖς τέχναισιν ἁλώσεται αἷσπερ ὑπῆρξεν.

ἔστι δὲ τὸ νοούμενον μὴ μόνον τοῖς ἐκ βίας ἔργοις, ἀλλὰ καὶτοῖς ἐκ δόλου... (Const. Exc. 4, p. 276).

14. Ὅτι Πομπίλιος ὁ τῶν Ῥωμαίων βασιλεὺς πάντα τὸντοῦ ζῆν χρόνον ἐν εἰρήνῃ διετέλεσε. λέγουσι δέ τινεςἀκουστὴν γενόμενον Πυθαγόρου παρ’ ἐκείνου λαβεῖν τά τεπερὶ θεῶν νομοθετήματα, καὶ πολλὰ διδαχθῆναι, δι’ ὧν ἐπι-φανὴς ἀνὴρ ἐγένετο καὶ βασιλεὺς ᾑρέθη μετάπεμπτος[Const. Exc. 2 (1), p. 215].

15. Ὅτι κατὰ τὴν ἀξίαν οὐδὲ θελήσαντες δυνάμεθατιμῆσαι τὸ δαιμόνιον· ὥστε εἰ μὴ κατὰ δύναμιν βουληθεί-ημεν εὐχαριστεῖν, τίνας ἂν ἐλπίδας τοῦ μέλλοντος βίου λαμ-βάνοιμεν, εἰς τούτους ἐξαμαρτάνοντες οὓς ἀδικοῦντας οὐκἂν εἴη δυνατὸν οὔτε λαθεῖν οὔτε διαφυγεῖν; τὸ μὲν γὰρὅλον, παρ’ οἷς ἀθάνατον εἶναι συμβαίνει καὶ τὴν εὐεργεσίανκαὶ τὴν κόλασιν, φανερὸν ὡς ἐν τούτοις παρασκευάζεινπροσήκει τὴν μὲν ὀργὴν ἀγένητον, τὴν δὲ εὔνοιαν αἰώνιον.-τηλικαύτην γὰρ ἔχει παραλλαγὴν ὁ τῶν ἀσεβῶν βίος πρὸςτὸν τῶν εὐσεβῶν, ὥστε προσδοκᾶν ἑκατέρους αὐτοῖς βε-βαιώσειν τὸ θεῖον τοῖς μὲν τὰς ἰδίας εὐχάς, τοῖς δὲ τὰς παρὰτῶν ἐχθρῶν εὐχάς... τὸ δὲ ὅλον, εἰ τοῖς μὲν ἐχθροῖς ὅτανπρὸς τοὺς βωμοὺς καταφύγωσι βοηθοῦμεν, τοῖς δὲ πολεμί-οις διὰ τῶν ὅρκων πίστεις δίδομεν μηδὲν ἀδικήσειν, ποίανχρὴ πρὸς αὐτοὺς ποιεῖσθαι τοὺς θεοὺς σπουδήν, οἳ οὐ μόνον

2

2

3

ξωμε πρός τούς ἴδιους τούς θεούς, οἱ ὁποῖοι εὐεργετοῦν τούςεὐσεβεῖς ὄχι μόνο ὅταν εὑρίσκωνται στήν ζωή, ἀλλά καί μετάθάνατον, κι’ οἱ ὁποῖοι, ἄν ἐμεῖς ἔχωμε ἐμπιστοσύνη στίς μυ-στηριακές τελετές, ἐξασφαλίζουν μία εὐχάριστη διαγωγήστόν αἰῶνα τόν ἅπαντα καί καλή φήμη; Γι’ αὐτό καί πρέπειστήν ζωή μας νά μή φροντίζωμε γιά τίποτε ἄλλο τόσο πολύ,ὅσο γιά τήν ἀπονομή στούς θεούς τῶν ὀφειλομένων τιμῶν. 4.Τό συμπέρασμά μας εἶναι ὅτι τήν ἀνδρεία καί τήν δικαιοσύνηκαί τίς ἄλλες ἀρετές τῶν ἀνθρώπων τίς ἔχουν καί τίς ἀκολου-θοῦν καί τά ἄλλα ζῶα, ἐνῶ ἡ εὐσέβεια ὑπερέχει τόσο πολύτῶν ἄλλων ἀρετῶν, ὅσο ὑπερέχουν ἀπό πάσης ἀπόψεως οἱ θε-οί τῶν ἀνθρώπων. 5. Ἀφοῦ ἡ εὐσέβεια εἶναι τόσο ἐπιθυμητήστούς ἰδιῶτες, εἶναι πολύ περισσότερο οἰκεία στίς πόλεις. Διό-τι καθώς οἱ πόλεις εὑρίσκονται πλησιέστερα στήν ἀθανασία,εἶναι ἐκ φύσεως περισσότερο οἰκειωμένες πρός τούς θεούς,καί ἐπειδή ἔχουν πολύ μεγάλη διάρκεια προσδοκοῦν ἀπότούς θεούς τήν ὀφειλομένη ἀμοιβή καί τήν τιμωρία τους γιάτυχόν ὀλιγωρία ἀπέναντι στούς θεούς.

16. Ὁ Δηιόκης, ὁ βασιλεύς τῶν Μήδων, παρά τό πλῆθοςτῶν ἀνομημάτων του, ἀσκοῦσε τήν δικαιοσύνη καί τίς ἄλλεςἀρετές.

17. Κάποιος Μύσκελλος, Ἀχαιός τήν καταγωγή, ἀπό τήνΡύπη47 τῆς Ἀχαΐας, ἔφθασε στούς Δελφούς καί ρώτησε τόνθεό σχετικῶς μέ τήν γέννησι τέκνων.

Κι’ ἡ Πυθία τοῦ ἔδωσε τόν ἀκόλουθο χρησμό:

Μύσκελλε κυφέ (καμπούρη), ὁ ἑκάεργος Ἀπόλλων


83

47. Ἡ πόλις Ρύπαι (κοινῶς Ρύπες) ἦταν ἀκμαία κατά τούς παλαιοτέρους ἱστο-ρικούς χρόνους καί παρήκμασε μετά τούς ἑλληνιστικούς. Ἡ ἀκριβής θέσιςτῆς Ἀχαϊκῆς πόλεως ἀμφισβητεῖται καί μάλιστα κατά μία ἐκδοχή εὑρίσκετοπλησίον τοῦ χωρίου Κούμαρι, στό ὀροπέδιο Τράπεζα (βλέπε σχετική ση-μείωσι Νικολάου Παπαχατζῆ, σελ. 138-139, στά “ΑΧΑΪΚΑ”-“ΑΡΚΑΔΙΚΑ”Παυσανίου τῆς Ἐκδοτικῆς Ἀθηνῶν). Ἡ πόλις αὐτή εἶναι ἡ μητρόπολιςμιᾶς ἀπό τίς σημαντικώτερες πόλεις τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος, τοῦ Κρότωνος.


82

τοὺς εὐσεβεῖς ἐν τῷ ζῆν εὖ ποιοῦσιν, ἀλλὰ καὶ μετὰ τὸν θά-νατον, εἰ δὲ καὶ ταῖς τελεταῖς πιστεύομεν, διαγωγὴν μετ’εὐφημίας ἡδείαν εἰς ἅπαντα τὸν αἰῶνα παρασκευάζουσιν;διὸ καὶ προσήκειν μηδὲν οὕτω τῶν ἐν τῷ βίῳ σπουδάζειν ὡςπερὶ τὴν τῶν θεῶν τιμήν. ὅτι ἀνδρείαν καὶ δικαιοσύνην καὶτὰς ἄλλας ἀρετὰς ἀνθρώπων καὶ τὰ λοιπὰ τῶν ζῴωνεὑρῆσθαι συμβέβηκε, τὴν δὲ εὐσέβειαν τοσούτῳ τῶν ἄλλωνἀρετῶν προέχειν ὅσον καὶ τοὺς θεοὺς τῶν θνητῶν ἐν πᾶσιπρωτεύειν. ὅτι ζηλωτῆς οὔσης εὐσεβείας τοῖς ἰδιώταις, πολὺμᾶλλον οἰκείαν εἶναι ταῖς πόλεσι· τῆς τε γὰρ ἀθανασίαςἐγγύτερον οὖσαι προσῳκειωμένην τοῖς θεοῖς τὴν φύσινἔχουσι καὶ πολὺν χρόνον διαμένουσαι προσδοκῶσι τὴν ὀφει-λομένην ἀμοιβήν, τῆς μὲν εὐσεβείας τὴν ἡγεμονίαν, τῆς δὲ εἰςτὸ θεῖον ὀλιγωρίας τὴν τιμωρίαν (Const. Exc. 4, pp. 276-77).

16. Ὅτι Δηιόκης ὁ Μήδων βασιλεὺς πολλῶν ἀνομημάτωνγενομένων ἤσκει δικαιοσύνην καὶ ἄλλας ἀρετάς [Const. Exc.2 (1), p. 215].

17. Ὅτι Μύσκελλός τις Ἀχαιὸς ὢν τὸ γένος ἐκ Ῥύπης κα-τήντησεν εἰς Δελφοὺς καὶ τὸν θεὸν ἐπηρώτησε περὶ τέκνωνγενέσεως· ἡ δὲ Πυθία ἀνεῖλεν οὕτως·

Μύσκελλε βραχύνωτε, φιλεῖ σ’ ἑκάεργος Ἀπόλλων,

4

5

σέ ἀγαπᾶ καί θά σοῦ δώση ἀπογόνους.Πρῶτα ὅμως τοῦτο σέ προστάζει. Νά πᾶςστόν μέγα Κρότωνα νά κατοικήσηςστούς ὡραίους ἀγρούς του.

Καί καθώς ὁ ἄνθρωπος ἀγνοοῦσε τόν Κρότωνα48, τοῦ εἶπεπάλι ἡ Πυθία:

Ὁ ἴδιος ὁ ἑκηβόλος τώρα σοῦ ὁμιλεῖ,μά πρόσεχε. Ἄγονη εἶναι ἡ χώρα τῶν Ταφίων,αὐτή εἶναι ἡ Χαλκίδα κι’ ἡ ἱερά γῆ τῶν Κουρήτων.Αὐτές ἐδῶ εἶναι οἱ Ἐχινάδες καί πρός τά ἀριστεράπόντος ἀπέραντος. Μή παραλείψης καί τό Λακίνιονἄκρον49 οὔτε τήν Κρίμισα50 τήν ἱεράμηδέ τόν ποταμό τόν Αἴσαρο51.


85

τῆς ἀρχαιότητος, τόν Μίλωνα. Τό 510 π.Χ. ὁ Κρότων ἦλθε σέ σύγκρουσι μέτήν Σύβαρι, τήν ὁποία ἐνίκησε καί κατέστρεψε παντελῶς.

Σέ μικρή ἀπόστασι ἀπό τόν Κρότωνα κεῖνται τά ἐρείπια τοῦ ἄλλοτε με-γαλοπρεποῦς ναοῦ τῆς Λακινίας Ἥρας, ἀπό τούς κίονες τοῦ ὁποίου σώζε-ται μόνον ἕνας κι’ αὐτός ὄχι ὁλόκληρος. Ἀπό τῆς θέσεως, ὅπου εὑρίσκετοὁ ναός, παρέχεται μία ἐκπληκτική θέα τοῦ Ἰονίου πελάγους.

49. Τό Λακίνιον ἄκρον ἤ ἡ Λακινία ἄκρα εἶναι ἀκρώρεια φερωνύμου ὄρους, τόὁποῖο εἶναι ἐπώνυμο ἥρωος. Ὑπῆρχε δέ ἐπί “τὸ Λακίνιον Ἥρας ἱερόν,πλούσιόν ποτε ὑπάρξαν καὶ πολλῶν ἀναθημάτων μεστὸν” ἀναφέρει ὁ Στρά-βων. Ὁ ναός τῆς Λακινίας Ἥρας, ὁ ὁποῖος ἀνῆκε στόν Κρότωνα, ἐσώζετοκαί κατά τήν ἐποχή τοῦ αὐτοκράτορος Τραϊανοῦ. Μέχρι τό 1520 ἐσώζοντο48 κίονες τοῦ περιφήμου ναοῦ, ἐκ τῶν ὁποίων ἔχει μείνει ἕνας, ὕψους 8,30μ. Τότε (τό 1520) ὁ ἐπίσκοπος τοῦ Κρότωνος διέπραξε ἕνα μεγάλο ἔγκλημαεἰς βάρος τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ καί τῆς ἱστορίας τοῦ τόπου του. Κατε-δάφισε τούς κίονες τοῦ ναοῦ γιά νά κτίση τό ... ἐπισκοπικό του μέγαρο (sic).Στόν ναό ὑπῆρχαν πάμπολλα ἀναθήματα, τά ὁποῖα ἐσύλησε ὁ Πομπήιος.

50. Ἡ Κρίμισα εἶναι ἀκρωτήριο τῆς Κροτωνιάτιδος ἀκτῆς τοῦ Ταραντίνουκόλπου. Κατά τόν Στέφανο Βυζάντιο (385,1), ἡ πόλις ἔκειτο μεταξύ Κρό-τωνος καί Θουρίου. Κατά τόν Λυκόφρονα (913), ἡ ὀνομασία της προέρχε-ται ἀπό τήν νύμφη Κρίμισα.

51. Ὁ Αἴσαρος ποταμός ρέει πλησίον τοῦ Κρότωνος καί ἀναφέρεται καί ἀπότόν Θεόκριτο (Εἰδ. δ´, 17).


84

48. Ὁ Κρότων εἶναι κτίσμα τῶν Ρυπῶν τῆς Ἀχαΐας, οἱ ὁποῖοι ἔστειλαν ἀποίκουςὑπό τόν Μύσκελλο στήν περιοχή αὐτή τῆς Κάτω Ἰταλίας, στήν ἄλλη ἄκρη τοῦἸονίου πελάγους. “Ἐκ δὲ τῶν Ρυπῶν ἦν ὁ Μύσκελλος, ὁ Κρότωνος οἰκιστὴς”τονίζει στό Η´ βιβλίο τῶν “ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ” του ὁ Στράβων. Ἡ περίφημοςαὐτή πόλις τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος ἐκτίσθη περί τό 710 π.Χ. ἐπί ὑψηλοῦ λό-φου, στήν ἀνατολική ἀκτή τῆς χερσονήσου Βρεττίας (σημερινῆς Καλαβρίας),ΒΔ. τοῦ ἀκρωτηρίου Λακινίου καί ἐπί τῶν ἐκβολῶν τοῦ ποταμοῦ Αἰσάρου. ὉΚρότων (σημ. Κορτόνε) εὑρίσκεται σέ ἀπόστασι ἑκατό περίπου χιλιομέτρωνἀπό τήν Σύβαρι, ἡ ὁποία εἶχε κτισθῆ κατά δέκα ἔτη ἐνωρίτερα. Ὁ Κρότων κα-τέστη κατά τόν ΣΤ´ π.Χ. αἰῶνα πολυανθρωποτάτη πόλις, ὁ δέ περίβολος τῶντειχῶν του ἦταν 20 περίπου χιλιομέτρων. Διά τῶν νόμων τοῦ Πυθαγόρου, ὁὁποῖος εἶχε ἐγκατασταθῆ στόν Κρότωνα καί εἶχε ἱδρύσει ἐκεῖ τήν σχολή του,ἡ πόλις ἀπέκτησε μεγάλη εὐδαιμονία καί εὐνομία καί τό μέγεθος πού προ-ανεφέρθη. Κατά τούς χρόνους ἐκείνους ἔζησαν στόν Κρότωνα ὁ περίφημοςἰατρός Δημοκήδης, οἱ γλύπτες Δαμέας καί Πατροκλῆς καί πλεῖστοι ἀθλητές,ὅπως ὁ Ἰσχόμαχος, ὁ Τισικράτης καί ἄλλοι. Διάσημος κατέστη ὁ Κρότων γιάτόν περίφημο ἀθλητή του, ἕνα ἀπό τούς σημαντικωτέρους Ἕλληνες ἀθλητές

καὶ γενεὰν δώσει· τόδε δὲ πρότερόν σε κελεύει,οἰκῆσαί σε Κρότωνα μέγαν καλαῖς ἐν ἀρούραις.

τοῦ δὲ Κρότωνα ἀγνοοῦντος εἰπεῖν πάλιν τὴν Πυθίαν,

αὐτός σοι φράζει ἑκατηβόλος· ἀλλὰ συνίει.οὗτος μὲν Τάφιός τοι ἀνήροτος, ἥδε δὲ Χαλκίς,ἥδε δὲ Κουρήτων... ἡ ἱερὰ χθών,αἵδε δ’ Ἐχινάδες εἰσί· πολὺς δ’ ἐπ’ ἀριστερὰ πόντος.οὕτω σ’ οὐκ ἄν φημι Λακινίου ἄκρου ἁμαρτεῖνοὐδ’ ἱερᾶς Κριμίσης οὐδ’ Αἰσάρου ποταμοῖο.

2. Ἐνῶ ὁ χρησμός τόν πρόσταζε νά ἱδρύση τόν Κρότωνα, ὁΜύσκελλος ἐθαύμασε τήν περιοχή τῆς Συβάρεως κι’ ἤθελε νάἐγκατασταθῆ ἐκεῖ, ὁπότε ἐπηκολούθησε ἕνας ἄλλος χρησμός:

Μύσκελλε κυφέ (καμπούρη), ἀναζητῶντας ἄλλαἐκτός ἐκείνων πού διέταξε ὁ θεός, πορεύεσαι, ἀναζητῶντας συμφορές·εὐχαριστήσου μέ τά δῶρα πού σοῦ ἔδωσε ὁ θεός.

18. Οἱ Συβαρῖτες εἶναι κοιλιόδουλοι κι’ ἀγαποῦν τόν τρυ-φηλό βίο52. Κι’ ἦσαν τόσο παραδομένοι στήν τρυφηλότητα,ὥστε κι’ ἀπό τούς ἄλλους λαούς ἀγαποῦσαν κυρίως τούςἼωνες καί τούς Τυρρηνούς, διότι συνέβαινε οἱ Ἴωνες μεταξύτῶν Ἑλλήνων καί οἱ Τυρρηνοί μεταξύ τῶν βαρβάρων νά δια-κρίνωνται γιά τήν πολυτέλεια στήν ζωή τους.

3. Λέγουν ὅτι κάποιος εὔπορος Συβαρίτης ἀκούοντας ἀπόἄλλους ὅτι ἕνας μόλις εἶδε τούς ἐργάτες νά δουλεύουν, ἀρρώ-στησε, παρεκάλεσε αὐτόν πού τό ἔλεγε νά μή ἐκπλαγῆ. Διότικι’ ὁ ἴδιος ἀκούοντας τό γεγονός ἔνοιωσε πόνο στό πλευρό.Ἕνας ἄλλος πάλι, λέγουν, ὅταν ἐπεσκέφθη τήν Σπάρτη, εἶπε,ὅτι ἐθαύμαζε τήν ἀνδρεία τῶν Σπαρτιατῶν, ἀλλά τώρα πούεἶδε μέ τά μάτια του νά ζοῦν ταπεινά καί πολύ σκληρά εἶπε ὅτισέ τίποτε δέν διαφέρουν ἀπό τούς ἐσχάτους. Διότι κι’ ὁ πιόἄνανδρος Συβαρίτης θά προτιμοῦσε μᾶλλον νά πεθάνη τρεῖςφορές παρά νά ὑπομένη μία τέτοια ζωή. Λέγεται ὅτι ἀνάμεσάτους αὐτός πού ὑπερέβαινε ὅλους τούς ἄλλους στήν πολυτέ-λεια ἦταν ἕνας ὀνομαζόμενος Μινδυρίδης.


87

ριβόητοι γιά τήν χρῆσι τοῦ πλούτου τους στίς ἡδονές καί τίς ἀπολαύσεις.Εἶχαν ὁρίσει δημόσιες ἀμοιβές γι’ αὐτούς πού εὐωχοῦντο πιό δαπανηρά καίγι’ αὐτούς πού ἐνεδύοντο μεγαλοπρεπέστερα ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλους. Διη-γοῦνται ὅτι εἶχαν ἀπομακρύνει ἀπό τήν πόλι τούς... πετεινούς, γιά νά μήτούς... ξυπνοῦν μέ τά πρωινά… ἐγερτήρια λαλήματά τους, καί τούς ἐργάτεςοἱ ὁποῖοι ἠσχολοῦντο μέ θορυβώδεις ἐργασίες (σιδηρουργούς καί ἄλλους).


86

52. Κατά τήν ἀρχαιότητα Συβαρῖτες δέν ἐλέγοντο μόνον οἱ κάτοικοι τῆς Συβά-ρεως, οἱ ὁποῖοι ἀγαποῦσαν τόν τρυφηλό καί ἔκλυτο βίο ἀλλά γενικώτερααὐτός ὁ χαρακτηρισμός ἀπεδίδετο σέ κάθε Ἕλληνα πού ἀγαποῦσε τίς εὐωχίεςκαί τά συμπόσια, ἦταν μαλθακός, θηλυπρεπής, φιλήδονος καί τρυφηλός. ΟἱΣυβαρῖτες –οἱ κάτοικοι δηλαδή τῆς ἀρχαιοελληνικῆς πόλεως– εἶχαν γίνει πε-

Ὅτι τοῦ χρησμοῦ προστάττοντος Κρότωνα κτίζειν ὁ Μύ-σκελλος τὴν περὶ τὴν Σύβαριν χώραν θαυμάσας ἐβούλετοκτίσαι, καὶ ἐξέπεσε χρησμὸς αὐτῷ οὗτος,

Μύσκελλε βραχύνωτε, παρὲκ θεοῦ ἄλλα ματεύων κλαύ-ματα μαστεύεις· δῶρον δ’ ὃ διδῶ θεὸς αἴνει (Const. Exc. 4, pp.277-78).

18. Ὅτι οἱ Συβαρῖται γαστρίδουλοί εἰσι καὶ τρυφηταί. το-σοῦτος δὲ ἦν ζῆλος παρ’ αὐτοῖς τρυφῆς, ὥστε καὶ τῶν ἔξω-θεν ἐθνῶν μάλιστα ἠγάπων Ἴωνας καὶ Τυρρηνούς, ὅτι συν-έβαινεν αὐτοὺς τοὺς μὲν τῶν Ἑλλήνων, τοὺς δὲ τῶν βαρ-βάρων προέχειν τῇ κατὰ τὸ ζῆν πολυτελείᾳ [Const. Exc. 2 (1),p. 215].

Ὅτι φασί τινα τῶν εὐπόρων Συβαριτῶν, ἀκούσανταπαρά τινων ὅτι θεασάμενός τις τοὺς ἐργάτας εἰληφὼς εἴηῥήγματα, παρακαλέσαι τὸν εἰπόντα μὴ θαυμάσαι· καὶ γὰρἀκούσαντα τὸ γεγονὸς πεπονηκέναι τὴν πλευράν. ἕτερον δὲλέγεται παραβαλόντα εἰς Σπάρτην εἰπεῖν ὅτι πρότερον μὲνθαυμάζοι τὴν τῶν Σπαρτιατῶν ἀνδρείαν, τότε δὲ θεασάμε-νον εὐτελῶς καὶ μετὰ πολλῆς κακοπαθείας βιοῦντας εἰπεῖνὅτι τῶν ἐσχάτων οὐδὲν διαφέρουσι· τὸν γὰρ ἐν Συβαρίταιςἀνανδρότατον μᾶλλον ἑλέσθαι ἂν τρὶς ἀποθανεῖν ἢ τοιοῦ-τον βίον ζῶντα καρτερεῖν. μάλιστα δὲ παρ’ αὐτοῖς περιου-σιάσαι λέγεται τρυφῇ τὸν ὀνομαζόμενον Μινδυρίδην (Const.Exc. 4, p. 278).

2

3

19. Λέγουν ὅτι ὁ Μινδυρίδης ὑπερέβη ὡς πρός τήν πολυτέ-λεια τούς ἄλλους Συβαρῖτες. Διότι, ὅταν ὁ Κλεισθένης, ὁ τύ-ραννος τῆς Σικυῶνος53, ἐνίκησε στήν ἁρματοδρομία καί ἐκή-ρυξε νά προσέλθουν ὅσοι ἐπιθυμοῦν νά νυμφευθοῦν τήν θυ-γατέρα του, ἡ ὁποία φαίνεται ὅτι εἶχε ἐξαίρετη ὀμορφιά,αὐτός ὁ Μινδυρίδης, λέγουν, ἀπέπλευσε ἀπό τήν Σύβαρι μέμία πεντηκόντορο καί οἱ κωπηλάτες της ἦσαν ὅλοι δοῦλοιτου, κι’ ἦσαν ἄλλοι ἁλιεῖς κι’ ἄλλοι κυνηγοί πτηνῶν. 2. Ὅτανἔφθασε στήν Σικυῶνα, ὑπερέβη ὡς πρός τόν πλοῦτο καί τήνπολυτέλεια τῆς συνοδείας του ὄχι μόνο τούς ἀνταγωνιστέςτου στήν μνηστεία, ἀλλά καί τόν ἴδιο τόν τύραννο, ἄν καί ὁλό-κληρη ἡ πόλις μετεῖχε μέ θέρμη στό γεγονός. Καί κατά τόδεῖπνο τό ὁποῖο παρετέθη μετά τήν ἄφιξί του, ὅταν κάποιοςἐπλησίασε τόν Μινδυρίδη γιά νά ξαπλώση πλησίον του, τοῦπαρετήρησε ὅτι αὐτός εὑρίσκεται ἐδῶ σύμφωνα μέ τό κήρυγ-μα κι’ ἐπέμενε νά ξαπλώση ἤ μέ τήν νύφη ἤ μόνος του.

20. Οἱ Μιλήσιοι ζοῦσαν στήν πολυτέλεια. Καί λέγουν ὅτικάποιος Συβαρίτης πού τούς ἐπεσκέφθη, ὅταν ἐπέστρεψε πά-λι στήν πατρίδα του, μεταξύ τῶν ἄλλων πού διηγήθηκε στούςσυμπολῖτες του ἔλεγε ὅτι στό ταξείδι του εἶδε μία πόλι ἐλεύθε-ρη, τήν πόλι τῶν Μιλησίων.

21. Ὅταν οἱ “ἐπευνακταί”54 συνετάχθησαν μέ τόν Φάλαν-θο, τότε ἐπρόκειτο νά ἐκδηλωθῆ στάσις στήν ἀγορά, μόλις ὁΦάλανθος, πάνοπλος, σύρη στό μέτωπό του τήν περικεφα-λαία του. Ἀλλά κάποιος ἐμήνυσε τό σύνθημα στούς ἐφόρους.Κι’ ἐνῶ οἱ περισσότεροι ἦσαν τῆς γνώμης νά φονεύσουν τόνΦάλανθο, ὁ Ἀγαθιάδης, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ἐραστής του, εἶπε


89

ἡ Σικυών. Ἀπό τήν οἰκογένεια αὐτή κατήγετο ὁ μεταρρυθμιστής τοῦ δημο-κρατικοῦ πολιτεύματος τῶν Ἀθηνῶν Κλεισθένης ἀλλά καί ἡ Ἀγαρίστη, ἡ μη-τέρα τοῦ μεγάλου πολιτικοῦ καί στρατηγοῦ τῶν Ἀθηνῶν, τοῦ Περικλέους.

54. Οἱ ἐπευνακταί ἦσαν εἵλωτες, οἱ ὁποῖοι ἐνυμφεύθησαν γυναῖκες Σπαρτιά-τισσες χῆρες, γιά νά γεννήσουν υἱούς καί νά αὐξήσουν τόν πληθυσμό τῆςΣπάρτης πού εἶχε ἐρημωθῆ ἀπό τούς πολέμους. Ἀργότερα αὐτοί ἀπέκτησαντό δικαίωμα τοῦ πολίτου.


88

53. Ὁ Κλεισθένης, τύραννος τῆς Σικυῶνος, εἶχε μετάσχει στόν Ἱερό πόλεμο, ὁὁποῖος διεξήχθη ἐναντίον τῆς Φωκικῆς πόλεως Κίρρας (595-591 π.Χ.) μέἀφορμή τήν καλλιέργεια ἀπό τούς Κιρραίους κτημάτων πού ἀνῆκαν στό ἱερότῶν Δελφῶν. Μέ χρήματά του ὁ Κλεισθένης ἑτοίμασε στόλο καί ἀπέκλεισε τήνΚίρρα ἀπό τήν θάλασσα, συμβάλλοντας στήν συντριβή της. Ὁ Κλεισθένηςἀνῆκε στήν οἰκογένεια τῶν Ὀρθαγοριδῶν, ἐπί τῶν ἡμερῶν τῶν ὁποίων ἤκμασε

19. Ὅτι Μινδυρίδης λέγεται περιουσιάσαι τρυφῇ παρὰΣυβαρίταις. τοῦτον γάρ, Κλεισθένους τοῦ Σικυωνίων τυ-ράννου νικήσαντος ἅρματι καὶ κηρύξαντος παραγενέσθαιτοὺς προαιρουμένους γαμεῖν τὴν αὐτοῦ θυγατέρα, δο-κοῦσαν κάλλει διαφέρειν, ἀναχθῆναί φασιν ἐκ Συβάρεως ἐνπεντηκοντόρῳ τοὺς ἐρέτας ἔχοντα ἰδίους οἰκέτας, ὧν εἶναιτοὺς μὲν ἁλιεῖς, τοὺς δὲ ὀρνιθοθήρας. παραγενόμενον δὲ εἰςΣικυῶνα ταῖς κατὰ τὴν οὐσίαν παρασκευαῖς οὐ μόνον τοὺςἀντιμνηστεύοντας, ἀλλὰ καὶ τὸν τύραννον αὐτὸν ὑπερᾶραι,καίπερ τῆς πόλεως αὐτῷ πάσης συμφιλοτιμουμένης. ἐν δὲ τῷμετὰ τὴν ἄφιξιν δείπνῳ προσιόντος τινός, ὅπως κατακλιθῇπρὸς αὐτόν, εἰπεῖν ὅτι κατὰ τὸ κήρυγμα πάρεστιν ἢ μετὰ τῆςγυναικὸς ἤ μόνος κατακλιθησόμενος [Const. Exc. 2 (1), pp.215-16].

20. Ὅτι Μιλησίων τρυφώντων φασὶ πρὸς αὐτοὺς ἀπο-δημήσαντά τινα τῶν Συβαριτῶν, ἐπειδὴ πάλιν πρὸς τὴν πα-τρίδα παρεγενήθη, τά τε ἄλλα τοῖς πολίταις ἐξηγεῖσθαι καὶδὴ καὶ φάσκειν κατὰ τὴν ἀποδημίαν μίαν πόλιν ἐλευθέρανἑωρακέναι τὴν τῶν Μιλησίων (Const. Exc. 4, p. 278).

21. Ὅτι συνταξαμένων τῶν ἐπευνακτῶν τῷ Φαλάνθῳ τότεἥκειν πρὸς τὴν στάσιν κατὰ τὴν ἀγοράν, ὅταν ὁ αὐτὸς ἐπὶ τὸμέτωπον ἐφελκύσῃ τὴν κυνῆν, μετὰ τῶν ὅπλων· ἐμήνυσε δέ τιςτὸ μέλλον γίνεσθαι τοῖς ἐφόροις. τῶν δὲ πλείστων οἰομένωνδεῖν ἀποκτεῖναι τὸν Φάλανθον, Ἀγαθιάδας ἐραστὴς αὐτοῦ γε-

2

ὅτι ἄν τό κάνουν αὐτό θά ρίψουν τήν Σπάρτη σέ μεγάλη ἐσω-τερική περιπέτεια, κατά τήν ὁποία, ἄν νικήσουν, ἡ νίκη θάεἶναι ἀνώφελη, κι’ ἄν ἀποτύχουν, θά καταστρέψουν τελείωςτήν πατρίδα. 2. Ἔδωσε λοιπόν τήν συμβουλή νά φωνάξη ὁ κή-ρυκας ν’ ἀφήση ὁ Φάλανθος τήν περικεφαλαία του, ὅπωςεἶναι. Κι’ ὅταν ἔγινε αὐτό, οἱ Παρθενίες ἐγκατέλειψαν τήν συ-νωμοσία καί ἐκινήθησαν νά συνδιαλλαγοῦν.

3. Οἱ ἴδιοι οἱ “ἐπευνακταί” ἔστειλαν ἀνθρώπους στούς Δελ-φούς καί ζητοῦσαν νά μάθουν, ἄν ὁ θεός τούς δίδη τήν περιο-χή τῆς Σικυῶνος. Κι’ ἡ Πυθία τούς εἶπε:

Ὄμορφη εἶναι ἡ πεδιάδα μεταξύτῆς Κορίνθου καί τῆς Σικυῶνος.Ἀλλά δέν θά ἐγκατασταθῆς ἐκεῖἀκόμα καί ἄν φέρης πλήρη χάλκινο ἐξοπλισμό.Τό Σατύριο σημάδευσε καί τά λαμπράνερά τοῦ Τάραντος καί τόν ἀκατάλληλο λιμένακι’ ἐκεῖ πού ὁ τράγος συνηθίζειτήν ἄκρη ἀπό τό ἄσπρο γένι του νά βρέχηστό κῦμα τό ἁλμυρό,ἐκεῖ κτῖσε τόν Τάραντα55

κατακτῶντας τοῦ Σατυρίου τήν χώρα.


91

γνωρίσεώς των ὡς Σπαρτιατῶν πολιτῶν. Ἡ ἀποικία ἐκτίσθη σέ κάποια μι-κρή χερσόνησο, πλησίον τῆς εἰσόδου κάποιου μυχοῦ τοῦ κόλπου τοῦ Τά-ραντος καί ἔτσι ἐδέσποζε τοῦ ἔξω τῆς χερσονήσου ὅρμου καί τοῦ ἐντός ταύ-της μυχοῦ, οἱ ὁποῖοι ἐξελίχθηκαν σέ δύο θαυμασίους φυσικούς λιμένες.

Ἡ καλλιέργεια τῆς ἐλαίας καί τῆς ἀμπέλου, ἡ ἀνατροφή θαυμαστῶνἀλόγων καί προβάτων, τῶν ὁποίων τά ἔρια ἐφημίζοντο γιά τήν ποιότητάτους, ἡ ἀφθονία πορφυρούχων κογχυλίων (κοχυλιῶν) καί παντός εἴδουςὀστράκων στόν μυχό τοῦ κόλπου σέ συσχετισμό μέ τήν θαυμασία θέσι τοῦΤάραντος συνετέλεσαν στήν ἀνάπτυξι τῆς Ἑλληνικῆς πόλεως, ἡ ὁποία κα-τέλαβε τήν πρωτεύουσα θέσι στίς πόλεις τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος. Στόν Τά-ραντα ἐγεννήθη ὁ σοφός καί πρῶτος διδάσκαλος τῆς γυμναστικῆς Ἴκκος καίὁ μέγας μαθηματικός, πολιτικός καί στρατιωτικός, ὁ Πυθαγόρειος φιλόσο-φος Ἀρχύτας, ὁ ὁποῖος ἐκυβέρνησε τήν πατρίδα του καί τήν κατέστησε με-γάλη στρατιωτική καί πολιτική δύναμι.


90

55. Ὁ Τάρας ὑπῆρξε ἡ σημαντικωτέρα πόλις τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος, ἐκτίσθη δέκατά τόν Η´ π.Χ. αἰῶνα ὑπό τῶν Σπαρτιατῶν, ἐπί μιᾶς τοποθεσίας ἡ ὁποίαεἶναι μία ἀπό τίς ὡραιότερες καί ὑγιεινότερες τοῦ κόσμου. Κατ’ ἀρχαία πα-ράδοσι, πρῶτος κτίστης τῆς πόλεως ὑπῆρξε ὁ υἱός τοῦ Ποσειδῶνος Τάρας, ὁὁποῖος διεσώθη ἀπό ναυάγιο μέ τήν παρέμβασι τοῦ πατέρα του, πάνω στήνράχη δελφῖνος, ὁ ὁποῖος τόν ἀπεβίβασε στήν ἀκτή (αὐτό εἶναι μέχρι σήμερατό ἔμβλημα τῆς ἄλλοτε μεγίστης πόλεως τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος). Σύμφωνα μέἄλλη παράδοσι, πρῶτος κτίστης τοῦ Τάραντος ἦταν κάποιος Κρής (Κρήτας)ὀνόματι Τάρας, ἔγγονος τοῦ Μίνωος, ὁ ὁποῖος ὡδήγησε στήν περιοχή αὐτή τῆςΚάτω Ἰταλίας Κρῆτες ἀποίκους. Κατά τήν τρίτη παράδοσι, πού εἶναι καί ἡ ἐπι-κρατεστέρα, ἡ πόλις ἐκτίσθη ἀπό τόν Ἡρακλείδη Φάλανθο, ὁ ὁποῖος ὡδήγησεστήν ἀκτή ἐκείνη, σύμφωνα μέ συμβουλή τοῦ μαντείου τῶν Δελφῶν, τό 708-707 π.Χ., τούς Παρθενίες, πρός κατάπαυσι τῆς στάσεως, τήν ὁποία εἶχαν προ-καλέσει αὐτοί στήν Σπάρτη μετά τόν Α΄Μεσσηνιακό πόλεμο, λόγῳ τῆς μή ἀνα-

γονὼς εἶπεν, ὡς τοῦτο πράξαντες εἰς μεγίστην στάσιν ἐμβα-λοῦσι τὴν Σπάρτην, ἐν ᾗ κρατήσαντες ἀλυσιτελῆ ποιήσονταινίκην, καὶ σφαλέντες ἄρδην ἀπολέσουσι τὴν πατρίδα. συν-εβούλευσεν οὖν τὸν κήρυκα ἀναγορεῦσαι τὴν κυνῆν ἐᾶν ὡςἔχει Φάλανθον. οὗ γενομένου τοὺς μὲν παρθενίας ἀποστή-σασθαι τῆς ἐπιβολῆς καὶ πρὸς διάλυσιν ὁρμῆσαι. ὅτι οἱαὐτοὶ ἐπευνακταὶ θεωροὺς πέμψαντες εἰς Δελφοὺς ἐπηρώ-των, εἰ δίδωσιν αὐτοῖς τὴν Σικυωνίαν. ἡ δ’ ἔφη,

καλόν τοι τὸ μεταξὺ Κορίνθου καὶ Σικυῶνος·ἀλλ’ οὐκ οἰκήσεις οὐδ’ εἰ παγχάλκεος εἴης.Σατύριον φράζου σὺ Τάραντός τ’ ἀγλαὸν ὕδωρ καὶ λιμένα σκαιὸν ἰαὶ ὅπου τράγος ἁλμυρὸν οἶδμαἀμφαγαπᾷ τέγγων ἄκρον πολιοῖο γενείου·ἔνθα Τάραντα ποιοῦ ἐπὶ Σατυρίου βεβαῶτα.

2

3

Ὅταν ἄκουσαν τόν χρησμό δέν ἠδύναντο νά καταλάβουντί ἐννοοῦσε. Ὁπότε ἡ Πυθία μίλησε πιό καθαρά:

Σᾶς ἔδωσα τό Σατύριο νά κατοικήσετεκαί τό παχύ χῶμα τοῦ Τάραντοςσυμφορές γιά τόν λαό τῶν Ἰαπύγων56.

22. Ὁ Ἱππομένης, ὁ ἄρχων τῶν Ἀθηναίων, ὅταν ἡ θυγατέ-ρα του διακορεύθηκε ἀπό κάποιον, τήν ἐτιμώρησε κατά τρό-πο σκληρό καί πρωτότυπον μαζί. Τήν ἔκλεισε δηλ. σ’ ἕνα οἰκί-σκο μαζί μέ ἕνα ἄλογο, κι’ ἀφήνοντας τό ζῶο χωρίς τροφή γιάμερικές ἡμέρες, τό ἀνάγκασε ἀπό τήν πεῖνα νά κατασπαράξητό σῶμα τῆς φυλακισμένης.

23. Ὁ Ἀντίφημος καί ὁ Ἔντιμος, οἱ ὁποῖοι ἔκτισαν τήν Γέ-λα, ρώτησαν τήν Πυθία καί τούς ἔδωσε τόν ἀκόλουθο χρη-σμό:

Ἔντιμε καί σύ σοφέ υἱέ τοῦ ὀνομαστοῦ Κράτωνοςπηγαίνετε κι’ οἱ δύο νά κατοικήσετε στῆς Σικελίας τήν ὄμορφη τήν γῆκαί κτίστε ἐκεῖ μία πόλι γιά τούς Κρῆτεςκαί τούς Ροδίους μαζί στίς ἐκβολές τοῦ Γέλαποταμοῦ τοῦ ἁγνοῦ, πού νά φέρη τό ὄνομά του57.


93

ἄκρας τοῦ Ἰονίου πελάγους καί τῆς νοτίας ἄκρας τῆς Ἀδριατικῆς θαλάσ-σης.

57. Ἡ πόλις Γέλα τῆς Ἑλληνικῆς μεγαλονήσου Σικελίας ἱδρύθηκε ἀπό τούς Ρο-δίους ὑπό τόν Ἀντίφημο καί τούς Κρῆτες ὑπό τόν Ἔντιμο τό 689 π.Χ., λα-βοῦσα τό ὄνομα τοῦ ποταμοῦ Γέλα, ὁ ὁποῖος ρέει στά περίχωρά της. “Γέλανδὲ Ἀντίφημος ἐκ Ρόδου καὶ Ἔντιμος ἐκ Κρήτης ἐποίκους ἀγαγόντες κοινῇἔκτισαν, ἔτει πέμπτῳ καὶ τεσσαρακοστῷ μετὰ Συρακουσῶν οἴκισιν” ἀνα-φέρει ὁ Θουκυδίδης στό ΣΤ´ βιβλίο τῆς “ΙΣΤΟΡΙΑΣ” του. Τό 580 π.Χ. ὁ Ἀρι-στόνους καί ὁ Πύστιλος ἵδρυσαν τόν Ἀκράγαντα, ὁ ὁποῖος συντόμως ἀπέ-κτησε τήν ἀνεξαρτησία του καί ἀνεπτύχθη ταχέως, καταλαβών τήν δευτέρα,μετά τίς Συρακοῦσες, θέσι στήν Σικελία.


92

56. Οἱ Ἰάπυγες κατοικοῦσαν τήν χερσόνησο τῆς Κάτω Ἰταλίας πού “ἀντικρύζει”τήν Ἑλληνική χερσόνησο. Ὁ λαός αὐτός περιελάμβανε Πευκετίους, Δαυνίους,Ἀπουλίους, Μεσσαπίους καί Σαλεντίνους. Στήν χώρα αὐτή τῆς ΜεγάληςἙλλάδος οἱ πρῶτοι πού εἶχαν ἐγκατασταθῆ ἦσαν οἱ Ἀρκάδες ὑπό τόν Πευ-κέτιο, τόν γενάρχη τῶν Πευκετίων, καθώς καί Κρῆτες. Κατά μία ἐκδοχή οἱἸάπυγες ἦσαν Ἰλλυρικό φῦλο πού ἐπέρασε τήν Ἀδριατική καί ἐγκατεστάθηστήν Ἀπουλία. Πρέπει νά σημειωθῆ ὅτι σύμφωνα μέ παναρχαία Ἑλληνική πα-ράδοσι ὁ Ἰάπυξ (Ἰάπυγας), ἐπώνυμος τῶν Ἰαπύγων, ἦταν υἱός τοῦ Ἀρκάδοςβασιλέως Λυκάονος ἤ κατ’ ἄλλους τοῦ Δαιδάλου, ὁ ὁποῖος ἦλθε στήν Ἰταλίαἐπί κεφαλῆς Κρητῶν ἀποίκων καί ἀπώκισε τήν ὀνομασθεῖσα ἀπ’ αὐτόν Ἰαπυ-γία χώρα, ἡ ὁποία εὑρίσκεται μεταξύ τοῦ κόλπου τοῦ Τάραντος, τῆς βορείας

ἀκούσαντες δὲ ἠγνόουν· ἡ δὲ φανερώτερον ἔφη,

Σατύριόν τοι ἔδωκα Τάραντά τε πίονα δῆμονοἰκῆσαι καὶ πήματ’ Ἰαπύγεσσι γενέσθαι.(Const. Exc. 4, pp. 278-79)

22. Ὅτι Ἱππομένης ὁ τῶν Ἀθηναίων ἄρχων, τῆς θυγατρὸςαὐτοῦ φθαρείσης ὑπό τινος, τιμωρίαν ἔλαβε παρ’ αὐτῆς ἀνή-κεστον καὶ παρηλλαγμένην· μεθ’ ἵππου γὰρ αὐτὴν εἰς οἰκί-σκον τινὰ συγκλείσας, καὶ τὴν τροφὴν παρελόμενος ἐπί τιναςἡμέρας, ἠνάγκασε τὸ ζῷον διὰ τὴν ἔνδειαν ἀναλῶσαι τὸσῶμα τῆς παραβληθείσης [Const. Exc. 2 (1), p. 216].

23. Ὅτι Ἀντίφημος καὶ Ἔντιμος οἱ Γέλαν κτίσαντες ἠρώ-τησαν τὴν Πυθίαν, καὶ ἔχρησε ταῦτα,

Ἔντιμ’ ἠδὲ Κράτωνος ἀγακλέος υἱὲ δαΐφρον,ἐλθόντες Σικελὴν καλὴν χθόνα ναίετον ἄμφω,δειμάμενοι πτολίεθρον ὁμοῦ Κρητῶν Ῥοδίων τε πὰρ προχοὰς ποταμοῖο Γέλα συνομώνυμον ἁγνοῦ.

2. Οἱ Χαλκιδεῖς τῶν ὁποίων τό ἕνα δέκατο εἶχε ἀφιερωθῆστόν Ἀπόλλωνα, πῆγαν στούς Δελφούς γιά νά ζητήσουν χρη-σμό γιά τήν ἵδρυσι ἀποικίας, κι’ ὁ θεός τούς εἶπε:

Ἐκεῖ πού ὁ πιό ἱερός ποταμός Ἀψίαςστήν θάλασσα χύνει τά νερά του, ὅπου εἰσερχόμενο τό θηλυκό ἀγκαλιάζεται σφικτάμέ τό ἀρσενικό, ἐκεῖ κτίσε μία πόλι,σοῦ δίδει ὁ θεός τοῦ Αὔσονος58 τήν χώρα.

Κι’ αὐτοί στήν περιοχή τοῦ Ἀψία ποταμοῦ, ἐκεῖ πού εὑ-ρῆκαν μιάν ἄμπελο τυλιγμένη σέ μία ἀγριοσυκιά, ἔκτισαν μίαπόλι.

3. Καθώς διέβαινε ἀπό ἐκεῖ πλησίον ἐφώναξε δυνατά:Ὑπάρχει κανείς πού νά θέλη νά κερδίση ἀθάνατη δόξα ἀντίμιᾶς ζωῆς θνητῆς; Ποιός θά πῆ πρῶτος, προσφέρω τήν ζωήμου γιά τήν ἀσφάλεια τῆς κοινότητος;”

4. Κάποτε ἕνας διεφθαρμένος, συναντῶντας κάποιον στόνδρόμο του γιά τά χωράφια, ρώτησε ἄν συνέβη τίποτε τό ἀσυ-νήθιστο στήν πόλι. Κι’ οἱ ἄρχοντες τῶν Λοκρῶν τόν ἐτιμώρη-σαν μέ πρόστιμο. Τόσο ἀφωσιωμένοι ἦσαν στό πνεῦμα τῆς δι-καιοσύνης.

24. Ἡ Πυθία ἔδωσε ἕνα χρησμό στούς Σικυωνίους ὅτι θάκυβερνηθοῦν ἐπί ἑκατό χρόνια μέ τό μαστίγιο. Κι’ ὅταν ρώτη-σαν πάλι ποιός θά τό κάνη αὐτό, πάλι τούς ἀπήντησε ὅτι θά τόκάνη ἐκεῖνος πού, ὅταν ἐπιστρέψουν, θ’ ἀκούσουν ὅτι ἀπέ-κτησε πρῶτος ἕνα γυιό. Συνέβαινε μαζί μέ τούς ἀπεσταλμέ-νους στό μαντεῖο ν’ ἀκολουθῆ κι’ ἕνας μάγειρας γιά τά σχετι-κά μέ τήν θυσία, Ἀνδρέα τόν ἔλεγαν. Αὐτός ὑπηρετοῦσε τούςἄρχοντες μέ μισθό μαστιγοφορῶν.

25. Ὅταν βασιλεύς τῶν Ρωμαίων ἦταν ὁ Τύλλος Ὁστίλ-


95

58. Ὁ Αὔσων ἦταν πανάρχαιος βασιλεύς τῆς Ἰταλίας καί εἰδικώτερα τοῦ λαοῦτῶν Αὐσόνων, όνομασθέντων ἐξ αὐτοῦ. Σύμφωνα μέ τήν παράδοσι ἦτανυἱός τοῦ Ὀδυσσέως καί τῆς Κίρκης ἤ κατ’ ἄλλους εἶχε ἄλλους γονεῖς.


94

Ὅτι οἱ ἐκ τῆς δεκάτης ἀνατεθέντες Χαλκιδεῖς ἦλθον χρη-σόμενοι περὶ ἀποικίας, καὶ ἀνεῖλε,

Ἀψίᾳ ᾗ ποταμῶν ἱερώτατος εἰς ἅλα πίπτει, ἐνθ’ εἴσω βάλλοντι τὸν ἄρσενα θῆλυς ὀπυίει,ἔνθα πόλιν οἴκιζε, διδοῖ δέ σοι Αὔσονα χώραν.

οἱ δὲ κατὰ τὸν Ἀψίαν ποταμὸν εὑρόντες ἄμπελον περι-πεπλεγμένην ἐρινεῷ ἔκτισαν πόλιν.

Παραπορευόμενον μεγάλῃ τῇ φωνῇ λέγειν, ἀντὶ θνητοῦβίου δόξαν ἀθάνατον περιποιήσασθαι βούλεται τίς; τίς ἐρεῖπρῶτος, ἐπιδίδωμι τὸν ἐμαυτοῦ βίον εἰς τὴν κοινὴν ἀσφά-λειαν;

Ὅτι τῶν εἰς ἀγρὸν πορευομένων τις ἐξώλης ἀπαντῶνἠρώτησε μή τι νεώτερον εἴη κατὰ τὴν πόλιν. καὶ ἐζημίωσαναὐτὸν οἱ τὴν ἀρχὴν παρὰ Λοκροῖς ἔχοντες· τοσοῦτον ἦσανπερὶ τὸ δίκαιον ἠσχοληκότες.

24. Ὅτι Σικυωνίοις ἔχρησεν ἡ Πυθία ἑκατὸν ἔτη μαστι-γονομηθήσεσθαι αὐτούς. ἐπερωτησάντων δὲ αὐτῶν τίς ὁταῦτα ποιήσων, πάλιν ἀπεκρίθη, ᾧ ἂν καταπλεύσαντεςπρώτῳ γεγενημένον υἱὸν ἀκούσωσιν. ἐτύγχανε δὲ τοῖς θε-ωροῖς ἠκολουθηκὼς τῆς θυσίας ἕνεκα μάγειρος, ὃς ἐκα-λεῖτο Ἀνδρέας. μισθοῦ τοῖς ἄρχουσι μαστιγοφορῶν ὑπηρέ-τει (Const. Exc. 4, pp. 279-80).

25. Ὅτι ἐπὶ Ὁστιλλίου Τύλλου τοῦ Ῥωμαίων βασιλέως

2

4

3

λιος, οἱ Ἀλβανοί βλέποντας μέ ὑποψία τήν αὔξησι τῆς ἰσχύοςτῶν Ρωμαίων καί θέλοντας νά τούς ταπεινώσουν, ἰσχυρίσθη-καν ὅτι δῆθεν Ρωμαῖοι ληστές ἐπέδραμαν στήν χώρα τους κι’ἔστειλαν πρεσβευτές στήν Ρώμη γιά νά ἀπαιτήσουν δικαιοσύ-νη, κι’ ἄν δέν βροῦν ἀνταπόκρισι νά τούς κηρύξουν τόν πόλε-μο. 2. Ὁ Ὁστίλλιος, ὁ βασιλεύς τῶν Ρωμαίων, ὅταν ἔμαθε ὅτιοἱ Ἀλβανοί ζητοῦν ἕνα πρόσχημα γιά νά τούς κηρύξουν τόνπόλεμο, παρήγγειλε στούς φίλους του νά δεχθοῦν τούς πρε-σβευτές καί νά τούς καλέσουν γιά νά τούς φιλοξενήσουν. Κι’ὁ ἴδιος, ἀποφεύγοντας νά συναντηθῆ μαζί τους, ἔστειλε πρε-σβευτές στούς Ἀλβανούς γιά νά κάνουν κι’ αὐτοί τό ἴδιο. 3.Κι’ αὐτό τό ἔπραξε ἀκολουθῶντας μία ἀρχαία συνήθεια, διότιοἱ ἄνθρωποι τῆς παλαιᾶς ἐποχῆς τίποτε δέν πρόσεχαν τόσοπολύ, ὅσο οἱ πόλεμοι, πού ἀνελάμβαναν, νά εἶναι δίκαιοι.Ἐπειδή ἐφοβεῖτο μήπως, ἄν δέν δυνηθῆ ν’ ἀνακαλύψη τούςληστές καί νά τούς παραδώση ἔτσι σέ αὐτούς πού τούς ζη-τοῦσαν, ἀναλάβη κανένα ἄδικον πόλεμο. 4. Ἀλλά κατά καλήτύχη οἱ πρεσβευτές του, τούς ὁποίους ἔστειλε στήν Ἄλβα,ἦσαν οἱ πρῶτοι πού δέν εὑρῆκαν δικαιοσύνη καί γι’ αὐτό τούςἀνήγγειλαν ὅτι τούς κηρύσσουν τόν πόλεμο μετά τριάνταἡμέρες. Οἱ πρεσβευτές λοιπόν τῶν Ἀλβανῶν, ὅταν πρόβαλαντά αἰτήματά τους, ἔλαβον τήν ἀπάντησι ὅτι, ἀφοῦ αὐτοί πρῶ-τοι ἀρνήθηκαν νά ἀποδώσουν δικαιοσύνη, οἱ Ρωμαῖοι τούςἔχουν κηρύξει τόν πόλεμο. Αὐτός ὑπῆρξε ὁ λόγος γιά τόνὁποῖον εἶχαν φιλία μεταξύ τους καί τό δικαίωμα τῆς ἐλευθέ-ρας ἐπιγαμίας, ἦλθαν μεταξύ τους σέ ἔχθρα.

26. Παλαιότερα οἱ Ρωμαῖοι, οἱ ὁποῖοι ἦσαν Λατινικῆς κα-ταγωγῆς, δέν συνῆπταν ποτέ ἀκήρυκτο πόλεμο μέ κανέναλαό, ἀλλά πρῶτα ἔρριπταν ἕνα δόρυ στήν χώρα τοῦ ἐχθρικοῦἔθνους, πού ἐσήμαινε τήν ἔναρξι τοῦ πολέμου. Κι’ ἔπειταἄρχιζε ὁ πόλεμος ἐναντίον αὐτοῦ τοῦ λαοῦ. Αὐτό ἀναφέρει ὁΔιόδωρος καί κάθε συγγραφεύς ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται στάπράγματα τῶν Λατίνων.

27. Οἱ Σπαρτιᾶτες, ὅταν ἡττήθησαν ἀπό τούς Μεσσηνίους,


97


96

Ἀλβανοὶ* τὴν αὔξησιν τῶν Ῥωμαίων ὑφορώμενοι καὶ τα-πεινῶσαι τούτους βουλόμενοι, προσεποιήσαντο ἐπὶ τῆςἑαυτῶν χώρας γεγονέναι λῃστὰς Ῥωμαίους, καὶ ἔπεμψαν εἰςῬώμην πρεσβευτὰς τοὺς τὸ δίκαιον αἰτήσοντας, εἰ δὲ μὴπροσέχωσι, πόλεμον καταγγελοῦντας. Ὁστίλλιος δὲ ὁ τῶνῬωμαίων βασιλεὺς πυθόμενος ὡς ζητοῦσι πρόφασιν πολέ-μου, τοῖς μὲν φίλοις παρήγγειλε τοὺς πρέσβεις ἐκδέξασθαικαὶ παρακαλεῖν ἐπὶ ξενίαν· αὐτὸς δὲ ἐκκλίνας τὴν πρὸς τού-τους ἔντευξιν ἔπεμψεν εἰς Ἀλβανοὺς τοὺς τὸ παραπλήσιοντοῖς ἐκείνων ποιήσοντας. τοῦτο δὲ συνετέλεσεν ἀρχαϊκῷ τινιπροαχθεὶς ἔθει, διὰ τὸ τοὺς παλαιοὺς μηδὲν οὕτω σπουδά-ζειν ὡς τὸ δικαίους ἐνίστασθαι πολέμους· εὐλαβεῖτο γάρ, μὴτοὺς αἰτίους τῆς λῃστείας οὔθ’ εὑρεῖν δυνάμενος οὔτε πα-ραδιδοὺς τοῖς ἐξαιτοῦσι δόξῃ πόλεμον ἄδικον ἐπαναι-ρεῖσθαι. εὐτυχούντων δὲ πρότερον τῶν εἰς Ἄλβαν πεμ-φθέντων τὸ μὴ λαμβάνειν τὸ δίκαιον, εἰς ἡμέραν τριακοστὴνπόλεμον κατήγγειλαν. οἱ μὲν οὖν τῶν Ἀλβανῶν πρεσβευταὶκατὰ τὴν ἐξαίτησιν ἀπόκρισιν ἔλαβον, ὅτι πρότερον ἐκείνωνοὐ διδόντων τὸ δίκαιον οἱ Ῥωμαῖοι πόλεμον αὐτοῖς κατηγ-γελκότες εἴησαν. οἱ δὲ δῆμοι πρὸς ἀλλήλους ἐπιγαμίας ἔχον-τες καὶ φιλίαν, ἀπὸ ταύτης τῆς αἰτίας εἰς διαφορὰν κατέ-στησαν (Const. Exc. 1, pp. 396-97).

26. Τὸ πρότερον τὸ γένος τῶν Ῥωμαίων τῶν Λατίνωνοὐχὶ συνῆπτε πόλεμον ἀκηρυκτεὶ πρὸς ἔθνος, ἀλλὰ τῇ χώρᾳ πρότερον ἔθνους τοῦ πολεμίουδόρυ σημεῖον ἔρριπτεν, ἔχθρας ἀρχὴν σημαῖνον.ἔπειτα δὲ κατήρχετο πολέμου πρὸς τὸ ἔθνος.τοῦτό φησι Διόδωρος, πᾶς τε Λατῖνα γράφων.(Τζέτζης, Ἱστορ. 5. 555-60)27. Ὅτι οἱ Σπαρτιᾶται ὑπὸ Μεσσηνίων ἡττηθέντες εἰς

2

4

3

* Κάτοικοι τῆς Ἄλβας, πόλεως τοῦ Λατίου (Ἰταλία).

ἔστειλαν ἀνθρώπους στούς Δελφούς καί ζητοῦσαν χρησμόσχετικῶς μέ τόν πόλεμο. Κι’ ὁ θεός τούς εἶπε νά λάβουν ἀρχη-γό ἀπό τούς Ἀθηναίους. 2. Οἱ Λακεδαιμόνιοι ἐμπνεόμενοιἀπό τόν Τυρταῖο59 ἔγιναν τόσο μαχητικοί, ὥστε, ὅταν ἐπρόκει-το νά συμπλακοῦν στήν μάχη, ἔγραφαν τά ὀνόματά τους σέμικρές σκυτάλες πού τίς ἔδεναν στό χέρι τους, ὥστε, ἄν φο-νευθοῦν, νά ἀναγνωρισθῆ ἡ ταυτότητά τους ἀπό τούς οἰ-κείους τους. Κι’ εἶχε ἀνάψει στήν ψυχή τους τέτοιο πολεμικόμένος πού ἦσαν πρόθυμοι νά δεχθοῦν ἕνα ἔντιμο θάνατο, ἄν ἡνίκη γινόταν ἀκατόρθωτη.

28. Ὁ Τέρπανδρος ὁ κιθαρωδός κατήγετο ἀπό τήν Μήθυ-μνα60. Καί κάποτε, ὅταν ἐστασίασαν οἱ Λακεδαιμόνιοι, τούςἦλθε ἕνας χρησμός, ὅτι θά συμφιλιωθοῦν πάλι, ἄν ὁ Τέρπαν-δρος ἀπό τήν Μήθυμνα τούς παίξη κιθάρα. Καί πράγματι, ὁΤέρπανδρος τούς ἔπαιξε μέ ὅλη τήν τέχνη του κιθάρα καίτούς συμφιλίωσε πάλι μέ τό ἁρμονικό του τραγούδι, ὅπωςγράφει ὁ Διόδωρος. Κι’ οἱ Λακεδαιμόνιοι ἄλλαξαν τελείωςδιαθέσεις, ἀγκαλιάζονταν μεταξύ τους καί φιλοῦσε ὁ ἕναςτόν ἄλλον μέ δάκρυα στά μάτια.

29. Ὁ Ἀριστοτέλης, πού ὠνομαζόταν ἐπίσης καί Βάττος,θέλοντας νά κτίση τήν Κυρήνη, ἔλαβε τόν ἀκόλουθο χρησμό:

Βάττε, ἦλθες γιά χρησμό.Ἀλλά ὁ Φοῖβος, ὁ βασιλεύς Ἀπόλλων,σέ στέλλει στήν καλλιστέφανο Λιβύη


99

60. Περί τῆς ζωῆς καί τοῦ ἔργου τοῦ περιφήμου Λεσβίου ποιητοῦ καί μουσικοῦἔχομε λίγες πληροφορίες καί αὐτές συγκεχυμένες μέ μυθικά στοιχεῖα. Κατάτίς μαρτυρίες τῶν ἀρχαίων ὁ Τέρπανδρος ἐγεννήθη στήν Ἄντισσα καί κα-τήγετο ἀπό παλαιό γένος μουσικῶν. Διωκόμενος γιά κάποιο ἔγκλημα, ἐγκα-τέλειψε τήν πατρίδα του καί περιῆλθε πολλά μέρη τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνατολῆςκαί τῆς Ἑλλάδος, καί βεβαίως τήν Λυδία καί τήν Πελοπόννησο. Στήν Λυ-δία, ὅπως ἀναφέρει ὁ ἴδιος σέ κάποιο ἀπόσπασμά του, ἀνεκάλυψε τήν βάρ-βιτο, στήν δέ Σπάρτη ἐνίκησε στόν μουσικό ἀγῶνα τῶν Καρνίων (676 π.Χ.)καί στά Πύθια ἀναφέρεται ὅτι ἐπανειλημμένως ἐνίκησε. Ἐτελειοποίησετήν τετράχορδο κιθάρα τήν ὁποία ἔκαμε ἑπτάχορδο.


98

59. Ὁ περίφημος αὐτός ἐλεγειακός ποιητής ἤκμασε κατά τόν Β΄Μεσσηνιακό πό-λεμο (645-628 π.Χ.). Κατά τήν παράδοσι ἐθεωρεῖτο Ἀθηναῖος ἐξ Ἀφιδνῶν,ἀλλά μᾶλλον ἦταν Λακεδαιμόνιος. Ἡ ὀνομαστότερη τῶν ἐλεγειῶν του ἦταναὐτή πού ἐτιτλοφορεῖτο “Εὐνομία”, ποίημα μακρότατο, ἀπό τό ὁποῖο σώζον-ται ἐλάχιστα ἀποσπάσματα. Τίς ἐλεγεῖες τοῦ Τυρταίου ἐπεκράτησε συνήθειανά τίς ἀπαγγέλλουν οἱ Σπαρτιᾶτες στίς ἐκστρατεῖες κατά τό δεῖπνο, μετά τόνπαιᾶνα πρός τούς θεούς. Ἄλλο εἶδος ποιημάτων τοῦ Τυρταίου ἦσαν τά ἐμβα-τήρια ἤ ἐνόπλια μέλη, πλήρη πολεμικοῦ μένους. Τά ποιήματα τοῦ Τυρταίου οἱἈλεξανδρεῖς γραμματικοί περιέλαβαν σέ πέντε βιβλία. Ἀπό τήν Σπάρτη με-τεδόθησαν σέ ὅλη τήν Ἑλλάδα καί ἐτιμῶντο ἀπ’ ὅλους ὡς πολεμικά ἄσματα.

Δελφοὺς πέμψαντες ἠρώτων περὶ πολέμου. ἔχρησε δὲ αὐτοῖςπαρὰ Ἀθηναίων λαβεῖν ἡγεμόνα.

Ὅτι οἱ Λακεδαιμόνιοι προτραπέντες ὑπὸ Τυρταίου οὕτωπροθύμως εἶχον πρὸς παράταξιν, ὥστε μέλλοντες παρατάτ-τεσθαι τὰ ὀνόματα σφῶν αὐτῶν ἐγράψαντο εἰς σκυταλίδακαὶ ἐξῆψαν ἐκ τῆς χειρός, ἵνα τελευτῶντες μὴ ἀγνοῶνται ὑπὸτῶν οἰκείων. οὕτω παρέστησαν ταῖς ψυχαῖς ἕτοιμοι πρὸς τὸτῆς νίκης ἀποτυγχάνοντες ἑτοίμως ἐπιδέχεσθαι τὸν ἔντιμονθάνατον (Const. Exc. 4, p. 280).

28. Κιθαρῳδὸς ὁ Τέρπανδρος τῷ γένει Μηθυμναῖος.στασιασάντων δέ ποτε τῶν Λακεδαιμονίων,χρησμὸς αὐτοῖς ἐξέπεσε πάλιν φιλιωθῆναι,ἂν ἐκ Μηθύμνης Τέρπανδρος ἐκείνοις κιθαρίσῃ.καὶ δή τι μέλος Τέρπανδρος ἐντέχνως κιθαρίσαςαὐτοὺς πάλιν συνῄρμοσε, Διόδωρος ὡς γράφει,τῆς ἁρμονίας τῇ ὡδῇ. καὶ γὰρ μετατραπέντεςἀλλήλους περιέβαλλον, ἠσπάζοντο δακρύοις.(Τζέτζης, Ἱστορ. 1. 385-92)

29. Ὅτι Ἀριστοτέλης ὁ καὶ Βάττος κτίσαι βουλόμενος Κυ-ρήνην ἔλαβε χρησμὸν οὕτως,

Βάττ’ ἐπὶ φωνὴν ἦλθες· ἄναξ δέ σε Φοῖβος Ἀπόλλωνεἰς Λιβύην πέμπει καλλιστέφανον Κυρήνης

2

νά γίνης ἄρχοντας στήν Κυρήνη τήν εὐρεῖακαί νά χαρῆς βασιλικές τιμές.Ἐκεῖ, ὅταν θά ἀποβιβασθῆς στήν Λιβύη,βάρβαροι πολεμιστές, τυλιγμένοι μέ τομάριατῶν θηρίων, θά σοῦ ἐπιτεθοῦν.Μά ἐσύ στόν γυιό τοῦ Κρόνου προσευχήσουκαί στήν γλαυκῶπιν τήν Παλλάδα,πού τίς μάχες συνδαυλίζει, καί στοῦ Διός τόν γυιό,τόν Φοῖβο τόν ἀγέραστο,Καί θά ἔχης στό χέρι σου τήν νίκη.Καί θά εἶσαι βασιλεύς τῆς καλλιστεφάνουκαί μακαρίας Λιβύηςἐσύ κι’ ὅλη ἡ γενεά σου. Σέ ὁδηγεῖὁ Φοῖβος Ἀπόλλων.

2. Διότι ἀπό τήν φύσι του ὁ φθόνος παραμονεύει στίς ἐπι-τυχίες καί ἀπεργάζεται τήν καταστροφή ἐκείνων πού πρω-τεύουν στήν δόξα.

30. Ὁ Ἀρκεσίλαος61, ὁ βασιλεύς τῶν Κυρηναίων, ὁ ὁποῖοςδεινοπάθησε ἀπό τίς συμφορές, ἐρώτησε τό μαντεῖο τῶνΔελφῶν καί ἔλαβε τήν ἀπάντησι ὅτι οἱ θεοί ἦσαν ὠργισμένοι.Διότι οἱ μεταγενέστεροι βασιλεῖς δέν ἐκυβέρνησαν ὅπως ὁπρῶτος βασιλεύς ὁ Βάττος. Διότι ἐκεῖνος, ἀρκούμενος στήνπροσηγορία τοῦ βασιλέως μόνον, ἐκυβέρνησε μέ δικαιοσύνηκι’ ἦταν ἀγαπητός στόν λαό, καί τό σπουδαιότερο, ἀπένεμε τίςὀφειλόμενες τιμές στούς θεούς. Ὅμως οἱ διάδοχοί του κυβερ-νοῦσαν ὁλοένα καί πιό τυραννικά καί σφετερίζονταν τά δημό-σια ἔσοδα, ἐνῶ παρημέλησαν τήν εὐσέβεια πρός τά θεῖα.


101

νευσαν περί τούς 7.000 ὁπλῖτες. Μετά τήν συμφορά αὐτή τῶν Κυρηναίων ὁἈρκεσίλαος ἐφονεύθη περί τό 600 π.Χ. ἀπό τόν ἀδελφό του Λέαρχο. Μετάτόν φόνο τοῦ Ἀρκεσιλάου οἱ Κυρηναῖοι, κατά συμβουλή τοῦ Μαντείου τῶνΔελφῶν, ἐκάλεσαν τόν νομοθέτη Δημώνακτα τόν Μαντινέα, ὁ ὁποῖος με-τερρύθμισε τούς νόμους τῆς Κυρήνης μέ περισσότερο φιλελεύθερο πνεῦμα,περιώρισε τήν βασιλική ἐξουσία καί παρέδωσε ὅλη τήν ἐξουσία σέ βουλέςκαί ἄρχοντες ἐκλεγομένους ἀπό ὅλους τούς πολῖτες.


100

61. Πρόκειται γιά τόν βασιλέα τῆς Κυρήνης στήν Λιβύη, τόν Ἀρκεσίλαο Β΄.Ἔφερε τό ἐπώνυμο Χαλεπός, λόγῳ τῶν ἐρίδων του πρός τούς ἀδελφούς του,οἱ ὁποῖοι ἀναγκάσθηκαν νά ἀπομακρυνθοῦν ἀπό τήν Κυρήνη καί νά κτίσουντήν Βάρκη. Ἐπί τῆς βασιλείας τούτου (κατά τά μέσα τοῦ ΣΤ´ π.Χ. αἰ.) ἐπω-φελούμενοι ἀπό τίς στάσεις στήν Κυρήνη, οἱ Λίβυες ἀπεστάτησαν καί συγ-κρούσθηκαν μέ τούς Ἕλληνες, τούς ὁποίους ἐνίκησαν κατά κράτος καί ἐφό-

εὐρείης ἄρχειν καὶ ἔχειν βασιληίδα τιμήν.ἔνθα σε βάρβαροι ἄνδρες, ἐπὰν Λιβύης ἐπιβήῃς,βαιτοφόροι ἐπίασι· σὺ δ’ εὐχόμενος ΚρονίωνιΠαλλάδι τ’ ἐγρεμάχῃ γλαυκώπιδι καὶ Διὸς υἱῷΦοίβῳ ἀκερσεκόμῃ νίκην ὑποχείριον ἕξεις,καὶ μάκαρος Λιβύης καλλιστεφάνου βασιλεύσειςαὐτὸς καὶ γένος ὑμόν· ἄγει δέ σε Φοῖβος Ἀπόλλων.

Ταῖς γὰρ εὐημερίαις φυσικῶς ἀντικαθήμενος ὁ φθόνοςκαθαιρεῖ τοὺς ταῖς δόξαις πρωτεύοντας (Const. Exc. 4, pp.280-81).

30. Ὅτι Ἀρκεσίλαος ὁ τῶν Κυρηναίων βασιλεὺς δεινο-παθήσας ἐπὶ ταῖς συμφοραῖς ἐπηρώτα εἰς Δελφούς. ἔχρησεδὲ ὅτι θεῶν ἐστι μῆνις· τοὺς γὰρ ὕστερον βασιλεῖς οὐχὁμοίως ἄρχειν τῷ πρώτῳ Βάττῳ. ἐκεῖνον μὲν γὰρ αὐτῇ τῇπροσηγορίᾳ τοῦ βασιλέως ἀρκούμενον ἐπιεικῶς ἄρξαι καὶδημοτικῶς, καὶ τὸ μέγιστον, τηροῦντα τὰς πρὸς τοὺς θεοὺςτιμάς· τοὺς δὲ ὕστερον ἀεὶ τυραννικώτερον δυναστεύονταςἐξιδιοποιήσασθαι μὲν τὰς δημοσίας προσόδους, ὀλιγωρῆσαιδὲ τῆς πρὸς τὸ θεῖον εὐσεβείας.

2

2. Κατά τήν ἐσωτερική ἐξέγερσι τῶν Κυρηναίων διαιτητήςὑπῆρξε ὁ Δημῶναξ ὁ Μαντινεύς, τόν ὁποῖο θεωροῦσαν ἄνθρω-πο μέ μεγάλη σύνεσι καί δικαιοσύνη. Αὐτός λοιπόν ἔπλευσεστήν Κυρήνη καί, ἀφοῦ μέ τήν ἔγκρισι ὅλων ἀνέλαβε τήν ἀρχη-γία, συμφιλίωσε τίς πόλεις μέ τούς ἑξῆς ὅρους.

31. Ὁ Λεύκιος Ταρκύνιος, ὁ βασιλεύς τῶν Ρωμαίων, ἀνε-τράφη μέ πολλή φροντίδα, καί μέ τόν ζῆλο πού ἔδειξε γιά τήνμόρφωσι, ἔγινε ἀντικείμενο μεγάλου θαυμασμοῦ γιά τήν ἀρετήτου. Διότι, ὅταν ἀνδρώθηκε, συνδέθηκε μέ τόν βασιλέα ἌγκοΜάρκιο κι’ ἔγινε στενός φίλος του καί βοηθοῦσε τόν βασιλέαστήν διευθέτησι πολλῶν ὑποθέσεων τοῦ βασιλείου. Κι’ ὅπωςἦταν πολύ πλούσιος, βοηθοῦσε πολλούς ἀπόρους προσφέρον-τας χρήματα καί συναναστρεφόμενος φιλικά μέ ὅλους ἔζησεχωρίς ἐπικρίσεις κι’ ἦταν ὀνομαστός γιά τήν σοφία του.

32. Οἱ Λοκροί62 ἔστειλαν στήν Σπάρτη πρεσβεία καί ζη-τοῦσαν τήν βοήθειά τους στόν πόλεμο. Οἱ Λακεδαιμόνιοι, πλη-ροφορηθέντες γιά τήν μεγάλη στρατιωτική δύναμι τῶν Κροτω-νιατῶν, κατέληξαν στό συμπέρασμα ὅτι οἱ Λοκροί μποροῦν νάσωθοῦν μόνο ἄν ἀφιερωθοῦν στόν θεό, καί τούς ἀπήντησαν ὅτιτούς δίδουν συμμάχους τούς Τυνδαρίδες63. 2. Κι’ οἱ πρέσβειςεἴτε ἀπό θεία πρόνοια εἴτε διότι ἐθεώρησαν τήν ἀπάντησι ὡςἔνα οἰωνό, ἐδέχθησαν αὐτήν τήν βοήθεια κι’ ἀφοῦ ἔκαμαν θυ-σίες, ἀπεδείχθησαν αἴσιες, ἔστρωσαν μία κλίνη γιά τούς Διο-σκούρους στό πλοῖο τους κι’ ἀπέπλευσαν γιά τήν πατρίδα.

3. Πῶς θά αἰσθάνωνται οἱ πατέρες, πού ἀκολούθησαν μα-ζί, ὅταν βλέποντας τά παιδιά τους νά ἔχουν περιπέσει σέ συμ-φορές ἀνέκφραστες στά χέρια τῶν βαρβάρων, δέν μποροῦννά τά βοηθήσουν, ἀλλά ξεριζώνουν τίς ἄσπρες γενειάδεςτους καί θρηνοῦν στήν κουφή τύχη;


103

62. Πρόκειται γιά τούς Ἐπιζεφυρίους Λοκρούς τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος, πούεὑρίσκονται ἐπί τῆς παραλίας τῆς σημερινῆς Καλαβρίας, ἐπί τοῦ Ἰονίου πε-λάγους, Β.Α. τοῦ Ρηγίου (Ρέτζιο). Φέρουν σήμερα τό ὄνομα Λόκρι.

63. Ἐννοεῖ τούς δύο Διοσκούρους, τόν Κάστορα καί τόν Πολυδεύκη.


102

Ὅτι τῆς τῶν Κυρηναίων στάσεως διαιτητὴς ἐγένετοΔημῶναξ Μαντινεύς, συνέσει καὶ δικαιοσύνῃ δοκῶν δια-φέρειν. οὗτος οὖν πλεύσας εἰς Κυρήνην καὶ παρὰ πάντωνλαβὼν τὴν ἐπιτροπήν, διέλυσε τὰς πόλεις ἐπὶ τούτοις.

31. Ὅτι Λεύκιος Ταρκύνιος ὁ τῶν Ῥωμαίων βασιλεὺςσπουδαίας ἔτυχεν ἀγωγῆς, καὶ γενόμενος ζηλωτὴς παιδείαςοὐ μετρίως δι’ ἀρετὴν ἐθαυμάζετο. ἀνδρωθεὶς γὰρ συνε-στάθη τῷ βασιλεῖ τῶν Ῥωμαίων Ἄγκῳ Μαρκίῳ, καὶ φίλοςαὐτοῦ μέγιστος ἐγένετο, καὶ πολλὰ τῶν κατὰ τὴν βασιλείανσυνδιῴκει τῷ βασιλεῖ. καὶ μεγαλόπλουτος ὢν πολλοῖς τῶνἀπόρων ἐβοήθει χρήματα διδούς, καὶ πᾶσι προσφιλῶς ὁμι-λῶν ἄμεμπτος ἦν καὶ ἔνδοξος ἐπὶ σοφίᾳ [Const. Exc. 2 (1), pp.216-17].

32. Ὅτι οἱ Λοκροὶ ἔπεμψαν εἰς Σπάρτην περὶ συμμαχίαςδεόμενοι. οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι τὸ μέγεθος τῶν Κροτωνιατῶνδυνάμεως ἀκούοντες, ὥσπερ ἀφοσιούμενοι καὶ μόνως ἂνοὕτω σωθέντων Λοκρῶν, ἀπεκρίθησαν αὐτοῖς συμμάχουςδιδόναι τοὺς Τυνδαρίδας. οἱ δὲ πρέσβεις εἴτε προνοίᾳ θεοῦεἴτε τὸ ῥηθὲν οἰωνισάμενοι προσεδέξαντο τὴν βοήθειανπαρ’ αὐτῶν καὶ καλλιερήσαντες ἔστρωσαν τοῖς Διοσκόροιςκλίνην ἐπὶ τῆς νηὸς καὶ ἀπέπλευσαν ἐπὶ τὴν πατρίδα.

Ποταπὰς δὲ ψυχὰς ἕξειν τοὺς συνηκολουθηκότας πατέ-ρας, ὅταν ὁρῶντες τοὺς ἑαυτῶν υἱοὺς ὑπὸ τῶν βαρβάρωνἀρρήτῳ συμφορᾷ περιπίπτοντας μὴ δύνωνται βοηθεῖν, ἀλλὰτὰς ἑαυτῶν πολιὰς σπαράσσοντες πρὸς κωφὴν ὀδύρωνταιτύχην; (Const. Exc. 4. p. 281).

2

2

3

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΥ Θ´

1. Ὁ Σόλων ἦταν γυιός τοῦ Ἐξηκεστίδου κι’ ἡ οἰκογένειά τουκατήγετο ἀπό τήν Σαλαμῖνα τῆς Ἀττικῆς καί ὑπερέβη ὅλουςτούς συγχρόνους του ὡς πρός τήν σοφία καί τήν μόρφωσι.Καί καθώς διεκρίνετο ἐκ φύσεως πολύ ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλουςστήν ἀρετή, ἀφωσιώθηκε στήν καλλιέργεια τῆς ἀρετῆς πούἀποκτᾶται μέ τήν παιδεία. Καί ἀφοῦ ἀφιέρωσε πολύν χρόνοσέ κάθε κλάδο τῆς γνώσεως, ἔγινε ἀθλητής τῆς ἀρετῆς ὅλωντῶν εἰδῶν. 2. Κατά τήν παιδική του ἡλικία, ἐπί παραδείγ-ματι, εὐτύχησε νά ἔχη τούς ἀρίστους δασκάλους, καί ὅτανἀνδρώθηκε, συναναστράφηκε μέ τούς ἀνθρώπους πούἀσκοῦσαν τήν μεγαλύτερη ἐπιρροή στήν φιλοσοφία. Γι’ αὐτό,χάρις στήν συναναστροφή του καί τήν συντροφιά του μέαὐτούς, ὠνομάσθηκε ἕνας ἀπό τούς ἑπτά σοφούς καί κατέ-κτησε τό πρῶτο βραβεῖο τῆς σοφίας ὄχι μόνο μεταξύ αὐτῶντῶν ἀνθρώπων, ἀλλά καί μεταξύ ὅλων τῶν διακεκριμένων, οἱὁποῖοι ἦσαν ἀντικείμενο θαυμασμοῦ. 3. Ὁ ἴδιος ὁ Σόλων, ὁὁποῖος ἀπέκτησε μεγάλη δόξα, μέ τήν νομοθεσία του, ἐπίσηςμέ τίς ἰδιωτικές του συναναστροφές καί συζητήσεις, καθώςκαί μέ τίς εἰσηγήσεις του, ἔγινε θαυμαστός γιά τήν μεγάλη τουμόρφωσι. 4. Ὁ ἴδιος ὁ Σόλων, ἄν καί ἡ πόλις ἀκολουθοῦσε τόνἸωνικό τρόπο ζωῆς καί μέ τήν πολυτέλεια καί τίς ἀνέσειςεἶχε ἐκθηλύνει τούς πολῖτες, αὐτός ἐπεξεργάσθηκε καί ἐπέ-φερε μία ἀλλαγή στίς συνήθειες, ἡ ὁποία ἐκίνησε τό ἐνδιαφέ-ρον γιά τήν ἀρετή καί τίς γενναῖες πράξεις64. Γι’ αὐτό ὁ Ἁρμό-

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ Θ´

105

καί τούς ἐσωτερικούς πολιτικούς ἀγῶνες. Ἐξετέλεσε μέ ἄκρα ἐπιτυχία τό σχέ-διό του διά μεταρρυθμίσεως τῶν οἰκονομικῶν, διά τροποποιήσεως τοῦ πολι-τεύματος καί νομισματικῆς μεταβολῆς. Ἐρρύθμισε μέ νόμους τά τῆς ἀγωγῆςτῶν πολιτῶν. Ὁ Σόλων ἐπίστευε στήν ἰσχύ τοῦ ἀγαθοῦ στόν ἄνθρωπο καίἤθελε τήν στήριξι τῆς ἀρετῆς ἐπί ἐλευθέρας ἐπικρατήσεως τῶν χρηστῶνἠθῶν. Προέβη σέ νομοθετικές διατάξεις, οἱ ὁποῖες περιώριζαν τήν ἀτομικήἐλευθερία χάριν τοῦ κοινοῦ ἀγαθοῦ, διαπιστώνοντας τήν ἀνάγκη ἐννόμου πει-θαρχίας, μέ τήν ὁποία, κατά βάσιν, ἀνεπτύχθη ἰδιαίτερος Ἀττικός χαρακτή-ρας, ὁ ὁποῖος διακρινόταν τοῦ Ἰωνικοῦ χαρακτῆρος τῆς Ἀσιατικῆς Ἑλλάδος.


104

64. Πολιτικῶς ὁ Σόλων διακρίνεται πρῶτα μέ τήν ἐπανάκτησι τῆς Σαλαμῖνος, τήνὁποία κατεῖχαν οἱ Μεγαρεῖς. Αὐτή συνέβη τό 604 π.Χ., ὅταν μέ τήν ἐλεγεία του“Σαλαμίς” ἐθέρμανε τόν ζῆλο τῶν συμπολιτῶν του πρός τοῦτο. Κατά τήν πα-ράδοσι ἀπήγγειλε αὐτήν στήν ἀγορά προσποιούμενος τόν παράφρονα, διότιἦταν ἀπαγορευμένη ἐπί ποινῇ θανάτου κάθε προτροπή ἐπανακτήσεως τῆς νή-σου, ἡ ὁποία εἶχε στοιχίσει τόσο στούς Ἀθηναίους. Ὁ Σόλων ἔδρασε ἀποτε-λεσματικά καί στόν Ἱερό πόλεμο ἐναντίον τῶν Κιρραίων καί Κρισαίων.

Ὅταν ἔγινε ἄρχων τοῦ ἔτους 594-593 π.Χ. μέ ἀπεριόριστη ἐξουσία, ἀσχο-λήθηκε ὅπως μέ κατάλληλα μέτρα περιορίση τήν γενική οἰκονομική δυσπραγία

FRAGMENTA LIBRI IX

Ἦν δὲ καὶ Σόλων πατρὸς μὲν Ἐξηκεστίδου, τὸ γένος ἐκ Σα-λαμῖνος τῆς Ἀττικῆς, σοφίᾳ δὲ καὶ παιδείᾳ πάντας τοὺςκαθ’ ἑαυτὸν ὑπερβεβληκώς. φύσει δὲ πρὸς ἀρετὴν τῶν ἄλ-λων πολὺ διαφέρων ἐζήλωσεν ἀρετὴν ἐπαινουμένην· πᾶσιγὰρ τοῖς μαθήμασι πολὺν χρόνον ἐνδιατρίψας ἀθλητὴς ἐγέ-νετο πάσης ἀρετῆς. κατὰ μὲν γὰρ τὴν τοῦ παιδὸς ἡλικίανπαιδευταῖς ἐχρήσατο τοῖς ἀρίστοις, ἀνδρωθεὶς δὲ συνδιέ-τριψε τοῖς μεγίστην ἔχουσι δύναμιν ἐπὶ φιλοσοφίᾳ. διὸ καὶτούτοις ὁμιλῶν καὶ συνδιατρίβων ὠνομάσθη μὲν εἷς τῶνἑπτὰ σοφῶν καὶ τὸ πρωτεῖον τῆς συνέσεως οὐ μόνον παρὰτούτοις τοῖς ἀνδράσιν, ἀλλὰ καὶ παρὰ πᾶσι τοῖς θαυμαζο-μένοις ἀπηνέγκατο.

Ὅτι ὁ αὐτὸς Σόλων, ἐν τῇ νομοθεσίᾳ μεγάλην δόξαν πε-ριποιησάμενος, ἐν ταῖς ἰδιωτικαῖς ὁμιλίαις καὶ ἀποκρίσε-σιν, ἔτι δὲ συμβουλίαις, θαυμαστὸς ἐτύγχανε διὰ τὴν ἐνπαιδείᾳ προκοπήν.

Ὅτι ὁ αὐτὸς Σόλων, τὴν ὅλην ἀγωγὴν τῆς πόλεως ἐχού-σης Ἰωνικὴν καὶ διὰ τὴν τρυφὴν καὶ τὴν ῥαστώνην ἐκτεθη-λυμμένων τῶν ἀνθρώπων, μετέθηκε τῇ συνηθείᾳ πρὸςἀρετὴν καὶ ζῆλον τῶν ἀνδρείων πράξεων. διὸ τῇ τούτου νο-

2

4

3

διος καί ὁ Ἀριστογείτων65, ἐξωπλισμένοι μέ τήν ἠθική πανο-πλία τῆς νομοθεσίας του, ἐπεχείρησαν νά καταλύσουν τήν τυ-ραννική ἐξουσία τῶν Πεισιστρατιδῶν.

2. Ὁ Κροῖσος, ὁ βασιλεύς τῶν Λυδῶν66, ὁ ὁποῖος εἶχε με-γάλη στρατιωτική δύναμι καί εἶχε συγκεντρώσει σκοπίμως με-γάλη ποσότητα χρυσοῦ καί ἀργύρου, καλοῦσε στήν αὐλή τουτούς σοφωτέρους μεταξύ τῶν Ἑλλήνων καί, μένοντας λίγονκαιρό μαζί τους, τούς ἀπέπεμπε φορτωμένους μέ δῶρα, ἐνῶκαί ὁ ἴδιος ἀπεκόμιζε σημαντική ὠφέλεια σχετικῶς μέ τήνἀρετή. Κάποτε ἐκάλεσε καί τόν Σόλωνα κι’ ἀφοῦ τοῦ ἔδειξετίς στρατιωτικές του δυνάμεις καί τόν πλοῦτο, τόν ρώτησε ἄννομίζη ὅτι ὑπάρχει κανένας ἄλλος εὐτυχέστερος ἀπό αὐτόν.2. Κι’ ὁ Σόλων μέ τήν συνηθισμένη παρρησία, ἡ ὁποία δια-κρίνει τούς φιλοσόφους, τοῦ εἶπε ὅτι κανείς ἀπό τούς ἀνθρώ-πους ὅσο ζῆ δέν εἶναι εὐτυχισμένος. Ὅποιος ἐπαίρεται γιάεὐδαιμονία καί νομίζει ὅτι ἡ τύχη τόν βοηθεῖ, δέν γνωρίζει ἄναὐτή θά παραμένη μαζί του ὥς τό τέλος. Συνεπῶς, εἶπε, πρέ-πει νά ἐξετάζωμε τό τέλος τοῦ βίου κι’ ἄν διαπιστώσωμε ὅτικάποιος ἔζησε σέ ὅλη τήν διάρκεια εὐτυχής, τότε νά τόν μα-καρίσωμε. 3. Κι’ ἀργότερα, ὅταν ὁ Κροῖσος συνελήφθη αἰχμά-λωτος ἀπό τόν Κῦρο καί ἐπρόκειτο νά καῆ ἐπί μιᾶς μεγάληςπυρᾶς, θυμήθηκε κι’ ἀνέφερε τήν γνώμη τοῦ Σόλωνος. Γι’αὐτό, ἐνῶ ἡ φωτιά τόν ἔζωνε ἀπό παντοῦ, αὐτός ἐφώναζε συ-νεχῶς τό ὄνομα τοῦ Σόλωνος.


107

Ἰωνία, συνεμάχησε δέ μέ τούς νησιῶτες Ἴωνες, διότι ἐλλείψει ναυτικῶν δένἠδύνατο νά τούς πολεμήση. Διεκρίθη ἐπίσης ὡς βασιλεύς καί γιά τίς μεγά-λες οἰκονομικές μεταρρυθμίσεις. Πρῶτος αὐτός, μεταξύ τῶν Ἀσιατῶν βα-σιλέων, ἐπεχείρησε τήν κοπή χρυσῶν καί ἀργυρῶν νομισμάτων ἀντί τῶν νο-μισμάτων ἀπό ἤλεκτρο μέχρι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ἐπίσης εἰσήγαγε δύοσταθμητικούς κανόνες, γιά νά διευκολύνη τίς συναλλαγές μέ τούς ἐξ Ἰωνίαςκαί λοιπῆς Ἑλλάδος ἐμπόρους, τόν Εὐβοϊκό καί τόν Βαβυλωνιακό. Μέ τήνἀνάπτυξι τοῦ ἐμπορίου οἱ Σάρδεις, ἡ πρωτεύουσα τῆς Λυδίας, ἔγιναν πα-ροιμιώδης ἑστία τοῦ πλούτου καί τῆς χλιδῆς σέ ὁλόκληρη τήν Ἀνατολή τῆςἐποχῆς ἐκείνης. Παροιμιώδης ἦταν ὁ πλοῦτος του καί σήμερα ἀκόμη χρη-σιμοποιεῖται τό ρητό “πλούσιος ὡς ὁ Κροῖσος”.


106

65. Δέν ἦσαν ἐξωπλισμένοι μέ καμμία ... ἠθική πανοπλία ὁ Ἁρμόδιος καί ὁ Ἀρι-στογείτων οὔτε ὑπῆρξαν τυρρανοκτόνοι, ὅπως ἐσφαλμένως ὑπό πολλῶν θε-ωρεῖται. Ὅποιος ἐνδιαφέρεται νά πληροφορηθῆ τό τί ἀκριβῶς συνέβη δέν ἔχειπαρά νά διαβάση τά κεφάλαια 54-59 τοῦ ΣΤ´ βιβλίου τῶν “ΙΣΤΟΡΙΩΝ” τοῦΘουκυδίδου.

66. Ὁ Κροῖσος ἦταν ὁ τελευταῖος βασιλεύς τῆς Λυδίας. Ἐβασίλευσε ἀπό τό 563ἕως τό 547 π.Χ. Ἐπεξέτεινε τά ὅρια τοῦ κράτους του καί καθυπέταξε τήν

μοθεσίᾳ καθοπλισθέντες τὰς ψυχὰς Ἁρμόδιος καὶ Ἀριστο-γείτων καταλύειν ἐπεχείρησαν τὴν τῶν Πεισιστρατιδῶνἀρχήν [Const. Exc. 2 (1), p. 217].

2. Ὅτι Κροῖσος ὁ Λυδῶν βασιλεὺς μεγάλας κεκτημένοςδυνάμεις καὶ πολὺν ἐκ παρασκευῆς σεσωρευκὼς ἄργυρόν τεκαὶ χρυσόν, μετεπέμπετο τῶν Ἑλλήνων τοὺς σοφωτάτους,καὶ συνδιατρίβων αὐτοῖς μετὰ πολλῶν δώρων ἐξέπεμπε καὶαὐτὸς πρὸς ἀρετὴν ὠφελεῖτο πολλά. ποτὲ δὲ τοῦτον μετα-πεμψάμενος καὶ τὰς δυνάμεις καὶ τὸν πλοῦτον ἐπιδειξάμε-νος, ἠρώτησεν εἴ τις ἕτερος αὐτῷ δοκεῖ μακαριώτερος εἶναι.ὁ δὲ Σόλων τῇ συνήθει τοῖς φιλοσόφοις χρησάμενος παρ-ρησίᾳ ἔφη μηδένα τῶν ζώντων εἶναι μακάριον· τὸν γὰρ ἐπ’εὐδαιμονίᾳ πεφρονηματισμένον καὶ δοκοῦντα τὴν τύχηνἔχειν συνεργὸν μὴ γινώσκειν εἰ διαμενεῖ μετ’ αὐτοῦ μέχρι τῆςἐσχάτης. σκοπεῖν οὖν ἔφησε δεῖν τὴν τοῦ βίου τελευτὴν καὶτὸν διευτυχήσαντα τότε προσηκόντως λέγειν μακάριον. ὁ δὲΚροῖσος ὕστερον γενόμενος αἰχμάλωτος ὑπὸ Κύρου καὶμέλλων ἐπὶ μεγάλῃ πυρᾷ κατακαίεσθαι, τῆς Σόλωνος ἀπο-φάσεως ἐμνημόνευσε. διὸ καὶ τοῦ πυρὸς ἤδη περιφλέγοντοςἀνεβόα συνεχῶς τὸ τοῦ Σόλωνος ὄνομα.

2

3

4. Κι’ ὁ Κῦρος ἔστειλε πλησίον του ἀνθρώπους νά μάθουντί εἶναι αὐτό τό ὄνομα Σόλων τό ὁποῖο ἐπαναλαμβάνει συ-νεχῶς, κι’ ὅταν ἔμαθε τήν ἀλήθεια, ἔπεσε σέ βαθειά σκέψι καί,καθώς εὑρῆκε ἀληθινή τήν ἀπάντησι τοῦ Σόλωνος, ἄφησεκατά μέρος τήν ἀλαζονεία, ἔσβησε τήν πυρά, ἔσωσε τόνΚροῖσο καί τόν κατηρίθμησε μεταξύ τῶν φίλων του.

5. Ὁ Σόλων ἐπίστευε ὅτι οἱ πυγμάχοι καί οἱ δρομεῖς κι’ οἱἄλλοι γενικῶς ἀθλητές δέν εἰσφέρουν τίποτε τό ἀξιόλογο γιάτήν σωτηρία τῆς πατρίδος, ἐνῶ μόνον ὅσοι διακρίνονται γιάτήν φρόνησι καί τήν ἀρετή δύνανται νά προστατεύουν τήν πα-τρίδα τους κατά τούς κινδύνους.

3. Ὅταν ὑπῆρχε ἀμφισβήτησις σχετικῶς μέ τόν χρυσό τρί-ποδα, ἡ Πυθία ἔδωσε τόν ἀκόλουθο χρησμό:

Τέκνο τῆς Μιλήτου, ρωτᾶς τόν Φοῖβογιά τόν τρίποδα: Σοῦ ἀπαντῶ λοιπόνὅτι ὅποιος ἀπ’ ὅλους εἶναι πρῶτος στήν σοφίααὐτοῦ εἶναι κι’ ὁ τρίποδας.

2. Μερικοί ὅμως συγγραφεῖς ὑποστηρίζουν διαφορετικήἄποψι. Λέγουν δηλ. ὅτι κάποτε ὅταν ἔγινε πόλεμος μεταξύ τῶνἸώνων κι’ ὁ τρίποδας ἀνεσύρθη στά δίχτυα τῶν ἁλιέων, ρώτη-σαν τόν θεό γιά τόν τερματισμό τοῦ πολέμου. Κι’ ἡ Πυθία εἶπε:

Δέν πρόκειται ποτέ νά παύσηὁ πόλεμος τῶν Μερόπων67 καί τῶν Ἰώνων,ἄν δέν ἀπομακρύνετε ἀπό τήν μέση τόν χρυσότόν τρίποδα πού ἐφιλοτέχνησε ὁ Ἥφαιστος.Καί νά στηθῆ στήν οἰκία τοῦ ἀνθρώπουὁ ὁποῖος μέ τήν μεγάλη του σοφία προέβλεψετά παρόντα καί τά μέλλοντα.


109

67. Μέροπες ὠνομάζοντο οἱ ἀρχαῖοι Κῶοι, δηλ. οἱ κάτοικοι τῆς νήσου Κῶ. Ἡνῆσος ὠνομάζετο Μεροπίς σέ παλαιοτάτους χρόνους. Οἱ ὀνομασίες Μερο-πίς καί Μέροπες ὀφείλονται στόν θρυλικό βασιλέα τῆς νήσου Μέροπα.


108

ὁ δὲ Κῦρος προσπέμψας τοὺς πευσομένους τίς ἡ συνεχήςἐστι τοῦ Σόλωνος ὀνομασία, μαθὼν τἀληθὲς μετέπεσε τοῖςλογισμοῖς καὶ νομίσας τὴν ἀπόκρισιν τοῦ Σόλωνος ἀλη-θινὴν εἶναι τῆς μὲν ὑπερηφανείας ἐπαύσατο, τὴν δὲ πυρὰνκατασβέσας ἔσωσε τὸν Κροῖσον καὶ τὸ λοιπὸν ἕνα τῶν φί-λων κατηρίθμησεν.

Ὅτι ὁ Σόλων ἡγεῖτο τοὺς μὲν πύκτας καὶ σταδιεῖς καὶτοὺς ἄλλους ἀθλητὰς μηδὲν ἀξιόλογον συμβάλλεσθαι ταῖςπόλεσι πρὸς σωτηρίαν, τοὺς δὲ φρονήσει καὶ ἀρετῇ διαφέ-ροντας μόνους δύνασθαι τὰς πατρίδας ἐν τοῖς κινδύνοιςδιαφυλάττειν.

3. Ὅτι περὶ τοῦ χρυσοῦ τρίποδος ἀμφισβητήσεως οὔσηςἡ Πυθία ἔχρησεν οὕτως·

ἔκγονε Μιλήτου, τρίποδος πέρι Φοῖβον ἐρωτᾷς;ὃς σοφίᾳ πρῶτος πάντων, τούτου τρίποδ’ αὐδῶ.

οἱ δέ φασιν ἄλλως, ὅτι πολέμου γενομένου τοῖς Ἴωσιπρὸς ἀλλήλους, καὶ τοῦ τρίποδος παρὰ σαγηνέων ἀνενεχ-θέντος, ἐπερωτῆσαι τὸν θεὸν περὶ τῆς καταλύσεως τοῦ πο-λέμου. ἡ δὲ ἔφη,

οὔποτε μὴ λήξῃ πόλεμος Μερόπων καὶ Ἰώνων,πρὶν τρίποδα χρύσειον, ὃν Ἥφαιστος κάμε τεύχων,ἐκ μέσσου πέμψητε, καὶ ἐς δόμον ἀνδρὸς ἵκηταιὃς σοφίᾳ τά τ’ ἐόντα τά τ’ ἐσσόμενα προδέδορκεν.

2

4

5

3. Οἱ Μιλήσιοι θέλοντας νά ἀκολουθήσουν τόν χρησμό,ἐπιθυμοῦσαν νά δώσουν τό ἀριστεῖο στόν Θαλῆ τόν Μιλήσιο.Ἀλλά ὁ Θαλῆς εἶπε ὅτι δέν εἶναι αὐτός σοφώτερος ἀπό ὅλουςκαί τούς συνεβούλευσε νά τόν στείλουν σέ ἄλλον σοφώτερον.Μέ τόν ἴδιον τρόπο κι’ οἱ ἄλλοι ἕξι ἀπό τούς ἑπτά σοφούς δένἐδέχθησαν τόν τρίποδα καί ἐδόθη ἔτσι στόν Σόλωνα, πούἐκρίθη ὅτι εἶχε ὑπερβῆ στήν σοφία καί τήν σύνεσι ὅλους τούςἀνθρώπους. Κι’ ὁ Σόλων τούς συνεβούλευσε νά τόν ἀφιερώ-σουν στόν Ἀπόλλωνα. Διότι αὐτός εἶναι ὁ σοφώτερος ὅλων.

4. Ὁ Σόλων βλέποντας κατά τά τέλη τῆς ζωῆς του τόνΠεισίστρατο νά καταδημαγωγῆ τά πλήθη καί νά εὑρίσκεταιστήν ὁδό πρός τήν τυραννίδα68, στήν ἀρχή ἐπεχείρησε μέ τούςλόγους νά τόν ἀποτρέψη ἀπό τά σχέδιά του. Κι’ ὅταν ὁ Πει-σίστρατος δέν τοῦ ἔδιδε καμμία σημασία, κατῆλθε στήνἀγορά μέ τήν πανοπλία του, ἄν καί ἦταν πολύ γέροντας. 2. Κι’ὅταν συγκεντρώθηκε πέριξ αὐτοῦ τό πλῆθος, διότι ἦταν πα-ράδοξο τό θέαμα, παρώτρυνε τούς πολῖτες νά λάβουν τάὅπλα καί ν’ ἀνατρέψουν ἀμέσως τόν τύραννο. Κι’ ὅπως δένἔδιδε κανείς σημασία στούς λόγους του κι’ ὅλοι τόν θεω-ροῦσαν τρελλό, μερικοί μάλιστα ἔλεγαν ὅτι πρόκειται γιά γε-ροντικό παραλήρημα, ὁ Πεισίστρατος, ὁ ὁποῖος εἶχε συγκεν-τρώσει πέριξ αὐτοῦ μερικούς σωματοφύλακες69, ἐπλησίασετόν Σόλωνα καί τόν ρώτησε: “Σέ ποιές δυνάμεις στηρίζεσαικαί θέλεις νά καταλύσης τήν ἐξουσία μου;”. Κι’ ὁ Σόλων τοῦἀπήντησε: “Στά γηρατειά μου”. Κι’ ὁ Πεισίστρατος ἐθαύμασετήν φρόνησί του καί δέν τόν ἔβλαψε καθόλου.


111

λύτερα, ἐδέχθησαν τήν πρότασί του νά ἀνέλθουν ὥς τό γειτονικό πρόπυλοτῆς Ἀκροπόλεως, ἀφήνοντας ὅμως γιά λίγο (...) τά ὅπλα τους ἐντός τοῦἱεροῦ. Ἐνῶ ὁ Πεισίστρατος ὡμιλοῦσε μπροστά στό πρόπυλο, οἱ ἄνθρωποίτου, κατ’ ἐντολήν του, συγκέντρωσαν τά ὅπλα τῶν Ἀθηναίων πολιτῶν καίτά ἐκλείδωσαν “εἰς τὰ πλησίον οἰκήματα τοῦ Θησείου”. Μόλις ἐπληροφό-ρησαν τόν Πεισίστρατο ὅτι ὡλοκληρώθηκε ἡ ἐνέργειά τους, ἀπεκάλυψε τόνἀπώτερο σκοπό του στούς συμπατριῶτες τους, τούς ὁποίους συνεβούλευσενά ἐπιστρέψουν ἡσύχως στίς οἰκίες τους καί νά ἀφήσουν σέ αὐτόν τήν δια-κυβέρνησι τῶν Ἀθηνῶν.


110

68. Λίγο πρό τοῦ 560 π.Χ.69. Ὁ Ἀριστοτέλης στήν “Ἀθηναίων Πολιτεία” (15, 4) διηγεῖται τό τέχνασμα τοῦ

Πεισιστράτου γιά τήν ἀφαίρεσι τῶν ὅπλων ἀπό τούς Ἀθηναίους πολῖτες καίγιά τόν ἐξαναγκασμό τους νά τόν δεχθοῦν ὡς τύραννο. Αὐτοί εἶχαν συγκεν-τρωθῆ ἔνοπλοι στόν περίβολο τοῦ Θησείου γιά νά ἀκούσουν τήν ὁμιλία του.Ὁ Πεισίστρατος ὡμιλοῦσε χαμηλοφώνως γιά τούς δικούς του λόγουςἀσφαλῶς καί δέν ἀκουγόταν ἀπό τούς Ἀθηναίους. Γιά νά τόν ἀκούσουν κα-

Ὅτι οἱ Μιλήσιοι ἀκολουθῆσαι βουλόμενοι τῷ χρησμῷΘάλητι τῷ Μιλησίῳ τὸ ἀριστεῖον ἐβούλοντο δοῦναι· τὸν δ’εἰπεῖν ὡς οὐκ ἔστι πάντων σοφώτατος, συμβουλεύειν δὲπρὸς ἕτερον πέμπειν σοφώτερον. τούτῳ δὲ τῷ τρόπῳ καὶτῶν ἄλλων τῶν ἑπτὰ σοφῶν ἀποποιησαμένων τὸν τρίποδαΣόλωνι δίδοσθαι δοκοῦντι πάντας ἀνθρώπους ὑπερ-βεβλῆσθαι σοφίᾳ τε καὶ συνέσει. τὸν δὲ συμβουλεῦσαιτοῦτον ἀναθεῖναι Ἀπόλλωνι· τοῦτον γὰρ εἶναι σοφώτερονπάντων.

4. Ὅτι ὁ αὐτὸς πρὸς τῇ τοῦ βίου καταστροφῇ ὁρῶν Πει-σίστρατον πρὸς χάριν τὰ πλήθη δημαγωγοῦντα καὶ πρὸς τυ-ραννίδα παρορμῶντα, τὸ μὲν πρῶτον λόγοις ἐπεχείρησενἀποτρέπειν ταύτης τῆς ἐπιβολῆς· οὐ προσέχοντος δὲ αὐτοῦπροῆλθεν εἰς τὴν ἀγορὰν μετὰ τῆς πανοπλίας παντελῶς ἤδηγεγηρακώς. συνδραμόντος δὲ τοῦ πλήθους πρὸς αὐτὸν διὰτὸ παράδοξον, παρεκάλει τοὺς πολίτας ἀναλαβεῖν τὰ ὅπλακαὶ παραχρῆμα καταλύει τὸν τύραννον· οὐδενὸς δὲ αὐτῷπροσέχοντος, καὶ πάντων αὐτοῦ μανίαν καταγινωσκόντων,τινῶν δὲ παραγηρᾶν αὐτὸν ἀποφαινομένων, ὁ μὲν Πεισί-στρατος ἤδη τινὰς δορυφόρους περιαγόμενος προσῆλθε τῷΣόλωνι καὶ ἐπύθετο τίνι θαρρῶν τὴν τυραννίδα καταλύειναὐτοῦ βούλεται, τοῦ δὲ εἰπόντος ὅτι τῷ γήρᾳ, θαυμάσας τὴνφρόνησιν αὐτοῦ οὐδὲν αὐτὸν ἠδίκησεν.

2

3

5. Ἕνας πού χάνει τά χέρια του σέ πράξεις παράνομες καίἄδικες, δέν δύναται πραγματικά νά θεωρῆται σοφός.

6. Λέγουν ὅτι ὁ Ἀνάχαρσις ὁ Σκύθης70 πλήρης ἐπάρσεωςγιά τήν σοφία του, ἦλθε στήν Πυθία καί ρώτησε ποιός ἀπότούς Ἕλληνες εἶναι σοφώτερός του. Κι’ ἡ Πυθία τοῦ ἀπήν-τησε:

Κάποιος Μύσων ἀπό τήν Οἴτη, λέγουν,εἶναι πιό προικισμένος ἀπό σένα στό μυαλό.

Αὐτός ὁ Μύσων ἦταν Μαλιεύς71 καί κατοικοῦσε στήν Οἴτη,σέ μία κώμη ὀνόματι Χηναί.

7.Ἦταν κάποιος Μύσων Μαλιεύς, ὁ ὁποῖος κατοικοῦσεστήν κώμη Χηναί, περνοῦσε ὅλον τόν καιρό του στά χωράφιακι’ ἦταν ἄγνωστος στούς πολλούς. Αὐτόν τόν περιέλαβανστούς ἑπτά σοφούς στήν θέσι τοῦ Περιάνδρου τοῦ Κορινθίουπού τόν ἀπέρριψαν, διότι εἶχε γίνει ἕνας τύραννος σκληρός.

8. Ὁ Σόλων ἦταν περίεργος νά ἰδῆ τό μέρος στό ὁποῖοζοῦσε ὁ Μύσων καί τόν εὑρῆκε στό ἁλώνι νά δένη μία χειρο-λαβή στό ἀλέτρι. Καί θέλοντας ὁ Σόλων νά τόν δοκιμάση τοῦ


113

71. Οἱ Μαλιεῖς ἦσαν ἕνα ἀπό τά πολλά φῦλα τῆς Νοτίου Θεσσαλίας καί κατοι-κοῦσαν γύρω ἀπό τόν Σπερχειό ποταμό καί στά παράλια τοῦ κόλπου πούὠνομάσθηκε Μαλιακός. Νοτίως περιεβάλλοντο ἀπό τούς Οἰταίους, δυ-τικῶς ἀπό τούς Αἰνιᾶνες καί βορείως ἀπό τούς Ἀχαιούς τῆς Φθιώτιδος.Μετά μακρούς ἀγῶνες ἀναγκάσθηκαν νά περιορισθοῦν στήν κοιλάδα τοῦΣπερχειοῦ, πλησίον τοῦ μυχοῦ τοῦ Μαλιακοῦ κόλπου. Ὁ φιλόσοφος Μύσων,στόν ὁποῖο ἀναφέρεται τό ἀπόσπασμα αὐτό τοῦ Διοδώρου, κατετάχθη ὑπότοῦ Πλάτωνος μεταξύ τῶν ἑπτά σοφῶν τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος, ἀντί τοῦ Πε-ριάνδρου. Ὁ Διογένης ὁ Λαέρτιος ἀναφέρει (Βιβλίον Α´) ὅτι ὅταν ὁ Ἀνά-χαρσις ἐρώτησε τήν Πυθία ἄν ὑπάρχη κανείς πιό σοφός ἀπ’ αὐτόν, ἡ Πυθίατοῦ ἔδωσε τήν ἀπάντησι, πού εἶχε δώσει στόν Χίλωνα, ὁ ὁποῖος τῆς ἔκαμετήν ἴδια ἐρώτησι. Τοῦ ἀπήντησε καί αὐτοῦ: «Εἶναι ὁ Μύσων ἀπό τήν Χῆνατῆς Οἴτης. Αὐτός σέ ὑπερβαίνει σέ σοφία καί θάρρος». Ὁ Μύσων, κατά τόνΔιογένη τόν Λαέρτιο, συνήθιζε νά λέγη ὅτι δέν πρέπει νά ἐρευνοῦμε τά γε-γονότα κάτω ἀπό τό φῶς τῶν ἐπιχειρημάτων, ἀλλά τά ἐπιχειρήματα κάτωἀπό τό φῶς τῶν γεγονότων.


112

70. Ὁ Ἀνάχαρσις εἶναι ἀρχαῖος φιλόσοφος ἀπό τήν Σκυθία, ἡ μητέρα του ἦτανἙλληνίδα καί ὁ πατέρας του ἦταν ὁ Γνοῦρος, βασιλεύς νομαδικῆς Σκυθικῆςφυλῆς κατοικούσης πλησίον τοῦ Εὐξείνου Πόντου. Ἐπεσκέφθη τήν Ἀθήνα τό589 π.Χ., ἐθαύμασε καί ἐμελέτησε βαθέως τόν Ἀθηναϊκό πολιτισμό, ὥστε οἱἝλληνες τόν κατέταξαν στήν χορεία τῶν σοφῶν. Ὑπῆρξε μαθητής τοῦ Σό-λωνος, μέ τόν ὁποῖον συνεδέθη διά στενῆς φιλίας. Ὅταν ὁ Ἀνάχαρσις ἐπέ-στρεψε στήν Σκυθία, ἐπεχείρησε νά ἐπιβάλη στούς συμπατριῶτες του τάἙλληνικά ἤθη καί τήν Ἑλληνική θρησκεία. Θεωρήθηκε ὅμως ἀσεβής ἀπό τόνπροληπτικό ἀδελφό του Σαύλιο, πού ἔγινε βασιλεύς τῶν Σκυθῶν, καί ἐφο-νεύθη. Στόν σοφό Ἀνάχαρσι ἀναφέρεται ὁ ὁμώνυμος διάλογος τοῦ Λουκια-νοῦ.

5. Ὅτι τὸν παρανόμοις καὶ ἀδίκοις πράξεσιν ἐπιβαλόμε-νον οὐκ ἂν προσηκόντως σοφὸν νομίζεσθαι.

6. Ὅτι φασὶν Ἀνάχαρσιν τὸν Σκύθην φρονοῦντα ἐπὶ σο-φίᾳ μέγα παραγενέσθαι Πυθώδε καὶ ἐπερωτῆσαι τίς ἐστιναὐτοῦ τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος. καὶ εἰπεῖν,

Οἰταῖόν τινά φασι Μύσωνασοῦ μᾶλλον πραπίδεσσιν ἀρηρότα πευκαλίμῃσιν,

ὅστις ἦν Μαλιεὺς καὶ ᾤκει τὴν Οἴτην εἰς κώμην Χηνὰςκαλουμένην (Const. Exc. 4, pp. 281-283).

7. Ὅτι Μύσων τις ἦν Μαλιεύς, ὃς ᾤκει ἐν κώμῃ Χηναῖςκαλουμένῃ, τὸν ἅπαντα χρόνον ἐν ἀγρῷ διατρίβων καὶ ὑπὸτῶν πολλῶν ἀγνοούμενος· ὃν ἀντεισῆξαν εἰς τοὺς ἑπτὰ σο-φούς, ἐκκρίναντες τὸν Περίανδρον τὸν Κορίνθιον διὰ τὸ τύ-ραννον γεγονέναι πικρόν [Const. Exc. 2 (1), p. 217].

8. Ὅτι ὁ Σόλων πολυπραγμονήσας τὸν τόπον ἐν ᾧ διέ-τριβε Μύσων, κατέλαβεν αὐτὸν ἐπὶ τῆς ἅλω πρὸς ἄροτρονπροσβαλόντα ἐχέτλην, καὶ πειραθεὶς τοῦ ἀνδρὸς ἔφη, Οὐχ

λέγει: “Δέν εἶναι καιρός γιά τό ἀλέτρι τώρα, Μύσων”. Κι’ἐκεῖνος τοῦ ἀπήντησε: “Ὄχι γιά νά τό χρησιμοποιήσω, ἀλλάγιά νά τό ἐπισκευάσω”.

9. Ὁ Χίλων ζοῦσε μία ζωή σύμφωνη μέ τήν διδασκαλίατου, πρᾶγμα τό ὁποῖο σπανίως εἶναι δυνατόν νά τό συναντή-σης. Διότι οἱ περισσότεροι ἀπό τούς φιλοσόφους τῆς ἐποχῆςμας, εἶναι δυνατόν νά ἰδῆς νά λέγουν τά ὡραιότερα πράγ-ματα, ἀλλά νά πράττουν τά χείριστα, καί ἡ σεμνότης καί ἡ σο-φία πού ἐκφράζουν τά παραγγέλματά τους ἐλέγχονται στήνπρᾶξι ἀσυμβίβαστα μέ τήν ζωή τους. Ὁ Χίλων, ἐκτός ἀπό τήνἀρετή, πού ἐχαρακτήριζε ὅλες τίς πράξεις τῆς ζωῆς του,ἐμπνεύσθηκε καί διετύπωσε πολλά παραγγέλματα, τά ὁποῖαἔμειναν ἀξιομνημόνευτα72.

10. Ὅταν ὁ Χίλων ἦλθε στούς Δελφούς, ἐσκέφθη ν’ ἀφιε-ρώση στόν θεό, τρόπον τινά, μία πρώτη προσφορά τῆς σοφίαςτου καί ἐχάραξε ἐπί ἑνός κίονος τά ἑξῆς τρία ἀποφθέγ-ματα:”Γνώριζε τόν ἑαυτό σου”, “Τίποτε τό ὑπερβολικό” κι’ἕνα τρίτο “Μία ἐγγύησις καί σέ αὐτήν ἡ συμφορά”. Καθέναἀπό αὐτά τά ἀποφθέγματα ἐντός τῆς συντομίας καί τῆς λα-κωνικότητός του περικλείει ἕνα μεγάλο καί βαθύ νόημα. 2. Τό“γνώριζε τόν ἑαυτό σου”, ἐπί παραδείγματι, μᾶς παροτρύνεινά μορφωθοῦμε καί νά γίνωμε φρόνιμοι. Διότι ἔτσι θά δυνηθῆκάποιος νά γνωρίση τόν ἑαυτό του. Ἤ ὅτι οἱ ἀπαίδευτοι καίοἱ ἀκαταλόγιστοι κατά κανόνα θεωροῦν τόν ἑαυτό τους σο-φώτατο, πρᾶγμα τό ὁποῖο ἀποτελεῖ τήν ἐσχάτη ἀμάθεια κατάτόν Πλάτωνα, ἤ ὅτι θεωροῦν τούς πονηρούς ὡς ἐναρέτους καίἀντιθέτως τούς χρηστούς τούς θεωροῦν φαύλους. Πράγματι,


115

τοῦ Βράγχου, ὁ ὁποῖος ἵδρυσε τό ἱερό τοῦ Διδυμαίου Ἀπόλλωνος στήνἸωνία. Κατά τήν 52α Ὀλυμπιάδα ὁ Χίλων ἦταν γέροντας ἤδη, ὅταν ὁΑἴσωπος ἦταν περίπου 40 ἐτῶν. Πέθανε, κατά τήν μαρτυρία τοῦ Ἑρμίππου,στήν Πῖσα τῆς Ἤλιδος, τήν στιγμή πού ἐφίλησε τόν υἱό του πού εἶχε νική-σει στό ἀγώνισμα τῆς πυγμῆς. Διεσώθησαν ἀρκετά ἀποφθέγματα τοῦ Χί-λωνος, ὅπως τό “Μηδὲν ἄγαν”, “Γῆρας τίμα” (τίμα τά γηρατειά) “Μὴ κα-κολόγεις τοὺς πλησίον” κ.ἄ.


114

72. Ὁ Χίλων ἤ Χείλων εἶναι ἕνας ἀπό τούς ἑπτά σοφούς τῆς ἀρχαιότητος. Ἦτανυἱός τοῦ Δαμαγήτου. Διεκρίνετο γιά τήν βραχυλογία του, ἡ δέ ἐπιγραμματι-κότης τῶν λόγων του τούς καθιστοῦσε ὁμοίους μέ χρησμούς. Ἦταν ἀπόγονος

ὥρα νῦν ἀρότρου, ὦ Μύσων, καὶ οὗτος, Οὐ χρῆσθαι, εἶπενἀλλ’ ἐπισκευάζειν (Const. Exc. 4, p. 283).

9. Ὅτι Χίλων τῷ λόγῳ σύμφωνον ἔσχε τὸν βίον, ὅπερσπανίως εὕροι τις ἂν γινόμενον. τῶν γὰρ καθ’ ἡμᾶς φιλο-σόφων τοὺς πλείστους ἰδεῖν ἔστιν λέγοντας μὲν τὰ κάλλιστα,πράττοντας δὲ τὰ χείριστα, καὶ τὴν ἐν ταῖς ἀπαγγελίαιςαὐτῶν σεμνότητα καὶ σύνεσιν διὰ τῆς πείρας ἐλεγχομένην.ὁ δὲ Χίλων χωρὶς τῆς κατὰ τὸν βίον ἐν ἅπασι τοῖς πραττο-μένης ἀρετῆς πολλὰ διενοήθη καὶ ἀπεφθέγξατο μνήμηςἄξια [Const. Exc. 2 (1), p. 218].

10. Ὅτι Χίλων ἀφικόμενος εἰς Δελφοὺς καὶ καθάπερἀπαρχὰς ποιούμενος τῷ θεῷ τῆς ἰδίας συνέσεως ἐπέγραψενἐπί τινα κίονα τρία ταῦτα, Γνῶθι σεαυτόν, καὶ Μηδὲν ἄγαν,καὶ τρίτον Ἐγγύα, πάρα δ’ ἄτα. τούτων ἕκαστον ὑπάρχονβραχὺ καὶ Λακωνικὸν μεγάλην ἔχει τὴν ἀναθεώρησιν. τὸγὰρ Γνῶθι σαυτὸν παραγγέλλει παιδευθῆναι καὶ φρόνιμονγενέσθαι· οὕτω γὰρ ἄν τις ἑαυτὸν γνοίη· ἢ ὅτι οἱ ἄμοιροι παι-δείας καὶ ἀλόγιστοι κατὰ τὸ πλεῖστον ἑαυτοὺς συνετωτά-τους ὑπειλήφασιν, ἥπερ ἐστὶ τῶν ἀμαθιῶν ἀμαθεστάτη κατὰτὸν Πλάτωνα, ἢ ὅτι τοὺς πονηροὺς ἐπιεικεῖς ἡγοῦνται, τοὺςδὲ χρηστοὺς ἀνάπαλιν φαύλους· μόνως γὰρ ἄν τις οὕτως

2

μόνο μέ αὐτόν τόν τρόπο δύναται νά γνωρίση κάποιος τόνἑαυτό του καί τούς ἄλλους, ὅταν δηλ. λάβη ἀνωτέρα μόρφωσικαί πνευματική καλλιέργεια.

3. Τό ἀπόφθεγμα “Τίποτε τό ὑπερβολικό” μᾶς συμβου-λεύει νά τηροῦμε τό ὀρθό μέτρο σέ ὅλα τά πράγματα καί νάμή προβαίνουμε σέ ἀνέκκλητες τοποθετήσεις γιά τά ἀνθρώ-πινα πράγματα, ὅπως ἔκαναν οἱ Ἐπιδάμνιοι. Αὐτοί οἱ ἄνθρω-ποι, οἱ ὁποῖοι κατοικοῦσαν στίς ἀκτές τῆς Ἀδριατικῆς73, εὑρί-σκοντο κάποτε σέ διαμάχη μεταξύ τους καί καταποντίζονταςστήν μέση τῆς θαλάσσης πυρωμένα σίδερα ὡρκίσθηκαν νά μήκαταπαύσουν τήν μεταξύ τους ἔχθρα, μέχρις ὅτου αὐτά τά σί-δερα ἀναδυθοῦν πάλι ἀπό τήν θάλασσα πυρωμένα. Ἄν καίἔλαβαν ἕνα τόσο βαρύν ὅρκο καί δέν εἶχαν σκεφθῆ τό “τίποτετό ὑπερβολικό”, ἀργότερα, ὑπό τήν πίεσι τῶν περιστάσεων,ἀναγκάσθηκαν καί διέλυσαν τήν μεταξύ τους ἔχθρα ἀφή-νοντας τούς μύδρους νά μένουν ψυχροί στόν βυθό τῆς θα-λάσσης. 4. Τό δέ ἀπόφθεγμα “στήν ἐγγύησι ὑπάρχει ἡ συμ-φορά” μερικοί ἐνόμισαν ὅτι ἀπαγορεύει τόν γάμο. Διότι ἡσυμφωνία τοῦ γάμου ἀπό τούς περισσοτέρους Ἕλληνες ὀνο-μάζεται ἐγγύησις κι’ ἡ ἐκδοχή αὐτή βεβαιώνεται στήν κοινήπεῖρα τῆς ζωῆς, ὅπου γίνονται πολλές καί μεγάλες συμφορέςἐξ αἰτίας τῶν γυναικῶν. Μερικοί λέγουν ὅτι μία τέτοια ἑρμη-νεία εἶναι ἀνάξια τοῦ Χίλωνος, διότι μέ τήν κατάλυσι τοῦ γά-μου δέν μπορεῖ νά διατηρηθῆ καί νά συνεχισθῆ ἡ ζωή, καίἐννοεῖ ὅτι ἡ συμφορά ὑπάρχει στίς ἐγγυήσεις τῶν συμβο-λαίων καί τῶν ἄλλων χρηματικῶν συναλλαγῶν. Κι’ ὁ Εὐρι-πίδης λέγει:


117

73. Ἡ Ἐπίδαμνος ἦταν ἀρχαία ἑλληνική πόλις στά παράλια τῆς Ἀδριατικῆς, τόμετέπειτα Δυρράχιον, ἐπίνειο σήμερα τῶν Τιράνων. Εὑρίσκεται πέραν τοῦποταμοῦ Γενούσου, ὅπου τοποθετοῦνται ὑπό τῶν περισσοτέρων ἀρχαίωνσυγγραφέων τά ὅρια τῆς Ἠπείρου, ἀλλά ἀποτελεῖ ἀσφαλῶς ἱστορικῶς καίἐθνικῶς τμῆμα τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους. Ἦταν ἀποικία τῶν Κερκυραίων καίεἶναι ὀνομαστή στήν ἱστορία ἡ Ἐπίδαμνος, ἐπειδή ἔγινε ἀφορμή τοῦ Πελο-ποννησιακοῦ πολέμου.


116

ἑαυτὸν γνοίη καὶ ἕτερον, τυχὼν παιδείας καὶ συνέσεως πε-ριττοτέρας.

Τὸ δὲ Μηδὲν ἄγαν μετριάζειν ἐν πᾶσι καὶ μηδὲ περὶ ἑνὸςτῶν ἀνθρωπίνων τελείως διορίζεσθαι, ὡς Ἐπιδάμνιοι. οὗτοιγὰρ παρὰ τὸν Ἀδρίαν οἰκοῦντες καὶ πρὸς ἀλλήλους διαφε-ρόμενοι, μύδρους διαπύρους καταποντίσαντες ἐν μέσῳ τῷπελάγει διωμόσαντο μὴ σπείσεσθαι τὴν πρὸς ἀλλήλουςἔχθραν πρότερον ἕως ἂν οὗτοι θερμοὶ ἀνενεχθῶσιν. οὕτω δὲσκληρῶς ὀμόσαντες καὶ τὸ Μηδὲν ἄγαν οὐκ ἐπινοήσαντεςὕστερον ὑπὸ τῶν πραγμάτων ἀναγκαζόμενοι διελύσαντοτὴν ἔχθραν, ἐάσαντες τοὺς μύδρους ψυχροὺς ἐν τῷ βυθῷ.

Τὸ δὲ Ἐγγύα, πάρα δ’ ἄτα, τινὲς ὑπέλαβον γάμον ἀπα-γορεύειν· τὴν γὰρ τοῦ γάμου σύνθεσιν παρὰ τοῖς πλείστοιςτῶν Ἑλλήνων ἐγγύην ὀνομάζεσθαι, καὶ βεβαιωτὴς ὁ κοινὸςβίος, ἐν ᾧ πλεῖσται καὶ μέγισται γίνονται συμφοραὶ διὰ τὰςγυναῖκας. ἔνιοι δέ φασιν ἀνάξιον εἶναι Χίλωνος διὰ τὸ μὴδύνασθαι ἀναιρουμένου τοῦ γάμου διαμένειν τὸν βίον, τὴνδὲ ἄτην ἀποφαίνεσθαι παρεῖναι ἐγγύαις ταῖς ἐπὶ τῶν συμ-βολαίων καὶ ταῖς ὑπὲρ τῶν ἄλλων δρομολογήσεσι περὶ χρη-μάτων. καὶ Εὐριπίδης

4

3

Δέν ἐγγυῶμαι διότι βλέπω τί παθαίνουναὐτοί πού τρέχουν γιά ἐγγυητές.Κι’ ἡ Δελφική ἐπιγραφή δέν μοῦ τό ἐπιτρέπει.

5. Μερικοί ἐπίσης λέγουν ὅτι δέν εἶναι αὐτό τό πνεῦματοῦ Χίλωνος οὔτε εἶναι κοινωνικό νά μή βοηθοῦμε κανέναφίλο, ὅταν ἔχη ἀνάγκη αὐτοῦ τοῦ εἴδους, ἀλλά ὅτι ἀπαγορεύειμᾶλλον τίς κατηγορηματικές διαβεβαιώσεις, τήν προθυμίαστίς ἐγγυήσεις καί τίς ἀνέκκλητες ἀποφάσεις γιά τά ἀνθρώ-πινα, ὅπως ἔκαμαν οἱ Ἕλληνες τότε, ὅταν ἐνίκησαν τόν Ξέρξη.Ὡρκίσθηκαν δηλ. στίς Πλαταιές ὅτι θά παραδώσουν στά παι-διά τῶν παιδιῶν τους τήν ἔχθρα πρός τούς Πέρσες, ὅσο οἱ πο-ταμοί θά τρέχουν πρός τήν θάλασσα, ὅσο θά ὑπάρχη τόἀνθρώπινο γένος κι’ ἡ γῆ θά παράγη καρπούς. Καί φυσικά,ἀφοῦ ἐγγυήθηκαν γιά πράγματα τά ὁποῖα ἡ τύχη τά μετα-βάλλει, ὕστερα ἀπό λίγον καιρό ἔστελλαν πρέσβεις στόνἈρταξέρξη, τόν γυιό τοῦ Ξέρξου, νά διαπραγματευθοῦν μίασυνθήκη φιλίας καί συμμαχίας. 6. Τό ἀπόφθεγμα τοῦ Χίλω-νος, ἄν καί πολύ σύντομο, περιέλαβε ὁλόκληρη τήν συμβουλήπού εἶναι ἀπαραίτητη γιά ἕνα ἄριστο βίο, ἀφοῦ αὐτά τά ἀπο-φθέγματα εἶναι πολυτιμότερα κι’ ἀπό τά ἀναθήματα στούςΔελφούς. Διότι οἱ χρυσές πλίνθοι τοῦ Κροίσου74 καί ὅλα τάἄλλα παρόμοια κατασκευάσματα ἀφανίσθηκαν καί ἀπετέλε-σαν μεγάλα κίνητρα στούς ἀνθρώπους οἱ ὁποῖοι προτίμησαννά ἀσεβήσουν στά ἱερά τῶν θεῶν, ἐνῶ τά γνωμικά αὐτά διε-τηρήθησαν ζωντανά ὅλον τόν χρόνο, ἀποθησαυρισμένα στίςψυχές τῶν μορφωμένων ἀνθρώπων καί ἀποτελοῦν τόν ὡραι-


119

74. Ὁ βασιλεύς τῆς Λυδίας Κροῖσος εἶχε ἀφιερώσει στό ἱερό τοῦ Ἀπόλλωνοςστούς Δελφούς ἕνα χρυσό λέοντα βάρους δέκα ταλάντων (δηλ. περίπου 250κιλῶν). Ἵστατο ἐπί βάθρου τό ὁποῖο ἀποτελοῦσαν 117 ἡμιπλίνθια (δηλ.τοῦβλα), τά ὁποῖα ἄλλα ἦσαν ἀπό καθαρό χρυσό καί ἄλλα ἀπό χρυσόλευκό. Ὅταν ἐκάη τό ἱερό τῶν Δελφῶν (548 π.Χ.), ὁ λέων ἔπεσε ἀπό τά ἡμι-πλίνθια, ἐπί τῶν ὁποίων ἦταν στημένος, καί μετεφέρθη στόν θησαυρό τῶνΚορινθίων, ἔχων βάρος μόνον 6,5 ταλάντων, καθ’ ὅτι τά ἄλλα 3,5 τάλανταχρυσοῦ ἔλειωσαν (Ἡροδότου “ΙΣΤΟΡΙΑΙ”, Κλειώ, 50).


118

οὐκ ἐγγυῶμαι, ζημίαν φιλεγγύωνσκοπῶν· τὰ Πυθοῖ δ’ οὐκ ἐᾷ με γράμματα.

Ἔνιοι δέ φασι μὴ Χίλωνος εἶναι μηδὲ πολιτικὸν τὸ μηδενὶτῶν φίλων ἐν ταῖς τοιαύταις χρείαις ἐπαρκεῖν, ἀλλὰ μᾶλλοντὰς καταβεβαιώσεις ἀπαγορεύειν καὶ τὸ κατατεταμένωςἐγγυᾶσθαί τε καὶ διορίζεσθαι τῶν ἀνθρωπίνων, ὡς ποιῆσαιτοὺς Ἕλληνας ὅτε κατηγωνίσαντο τὸν Ξέρξην. ὤμοσαν γὰρἐν Πλαταιαῖς παραδώσειν παίδων παισὶ τὴν πρὸς τοὺςΠέρσας ἔχθραν, ἕως ἂν οἱ ποταμοὶ ῥέωσιν εἰς τὴν θάλαττανκαὶ γένος ἀνθρώπων ᾖ καὶ γῆ καρποὺς φέρῃ· τὸ δὲ τῆς τύ-χης εὐμετάπτωτον βεβαίως ἐγγυησάμενοι μετά τινα χρόνονἐπρεσβεύοντο πρὸς Ἀρταξέρξην τὸν υἱὸν Ξέρξου περὶ φι-λίας καὶ συμμαχίας.

Ὅτι ὁ Χίλωνος λόγος βραχὺς ὢν ὅλην περιείληφε τὴνπρὸς τὸν ἄριστον βίον ὑποθήκην, ὡς καὶ τῶν ἐν Δελφοῖςἀναθημάτων βελτίω ταῦτα τὰ ἀποφθέγματα. αἱ μὲν γὰρχρυσαῖ Κροίσου πλίνθοι καὶ τὰ ἄλλα κατασκευάσματα ἠφα-νίσθη καἰ μεγάλας ἀφορμὰς παρέσχε τοῖς ἀσεβεῖν εἰς τὸἱερὸν ἑλομένοις, αἱ δὲ γνῶμαι τὸν ἅπαντα χρόνον σώζονταιἐν ταῖς τῶν πεπαιδευμένων ψυχαῖς τεθησαυρισμέναι καὶ

6

5

ότερο θησαυρό στόν ὁποῖο δέν πρόκειται ποτέ νά σπεύσουνκαί νά θέσουν χεῖρα ἐπ’ αὐτοῦ οἱ Φωκεῖς οὔτε οἱ Γαλάτες75.

11. Ὁ Πιττακός ὁ Μυτιληναῖος76 δέν ἦταν μόνο ἀξιοθαύ-μαστος γιά τήν σοφία του, ἀλλά ὑπῆρξε καί τέτοιος πολίτηςπού σάν αὐτόν δέν ἐγέννησε ἡ νῆσος καί, νομίζω, οὔτε θά γεν-νήση, ὅσο θά παράγη τό περισσότερο καί γλυκύτερο κρασί.Διότι ὑπῆρξε καί καλός νομοθέτης καί προσηνής στίς σχέσειςτου μέ τούς πολῖτες καί φιλάνθρωπος, καί ἀπήλλαξε τήν πα-τρίδα του ἀπό τίς τρεῖς μέγιστες συμφορές, τήν τυραννίδα, τίςἐσωτερικές ἀναστατώσεις καί τόν πόλεμο. 2. Ὁ Πιττακόςἦταν ἄνθρωπος μέ συνέπεια, εὐγενής καί ἔκλινε πρός τήναὐτοταπείνωσι. Γι’ αὐτό καί ἐφαίνετο σέ ὅλους ἕνας τέλειοςἄνθρωπος ἀπό πάσης ἀπόψεως. Σχετικῶς μέ τήν νομοθεσίαἀπεδείχθη ἱκανός πολιτικός καί φρόνιμος ἄνθρωπος, στήνσυνέπεια καί τήν ἀξιοπιστία δίκαιος, γιά τήν ὑπεροχή τουστήν μάχη μέ τά ὅπλα ἀνδρεῖος καί γιά τήν μεγαλοψυχία τουσχετικῶς μέ τό κέρδος ἀπεδείχθη ἄνθρωπος χωρίς ἴχνος φι-λαργυρίας.


121

νῆσο ἀνάστατο ἀπό τούς ἐμφυλίους πολέμους, ἔλαβε ἀρχικῶς τό μέρος τῶνἀριστοκρατικῶν καί ἀνέτρεψε τόν τύραννο τῆς Λέσβου Μέλαγχρο.

Μέ τήν συνδρομή τῶν ἀριστοκρατικῶν ἐξελέγη στρατηγός στόν πόλεμοκατά τῶν Ἀθηναίων, πού κατεῖχαν τό Σίγειον, ἀπό τό ὁποῖο ἤθελαν νά τούςδιώξουν οἱ Λέσβιοι. Προεκάλεσε σέ μονομαχία τόν στρατηγό τῶν Ἀθη-ναίων, τόν Ὀλυμπιονίκη Φρύνωνα, τόν ὁποῖον σέ μονομαχία κατώρθωσε νάφονεύση, ἀφοῦ τόν περιέπλεξε μέ ἕνα δίχτυ, τό ὁποῖο εἶχε κρύψει πίσω ἀπότήν ἀσπίδα του. Μετά τήν δολοφονία τοῦ νέου τυράννου Μυρσίλου, ὁ Πιτ-τακός ἐπεδίωξε νά καταλάβη τήν ἐξουσία, πρᾶγμα τό ὁποῖο κατήγγειλε ὁποιητής Ἀλκαῖος καί τό ὁποῖον τελικῶς ἐπαλήθευσε. Ὁ Πιττακός κατέ-λαβε τήν ἐξουσία κατά τό 595-594 ἤ κατά τό 589 π.Χ. Ὁ δέ Ἀλκαῖος δένἔπαυε νά τόν σατυρίζη μέ τά ποιήματά του καί νά ὀργανώση ἐξέγερσι ἐναν-τίον του, ἡ ὁποία ὅμως ἀπέτυχε.

Ὁ Πιττακός πέθανε κατά τήν 52α Ὀλυμπιάδα (570 π.Χ.). Εἶχε γράψειἑξακόσια ἐλεγειακά ἔπη καί σέ πεζό λόγο ἕνα βιβλίο γιά τούς νόμους, οἱὁποῖοι προωρίζοντο γιά τούς πολῖτες. Ἀπό τά ποιήματά του τό πιό διαδε-δομένο εἶναι αὐτό πού ἀναφέρεται στό πῶς πρέπει νά μεταχειρίζεται κά-ποιος τόν κακό ἄνθρωπο. (Βλέπε Διογένους Λαερτίου “ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟ-ΦΩΝ”, Βιβλίον Α´, Ἐκδόσεις Γεωργιάδη).


120

75. Ἐδῶ, σέ αὐτό τό σημεῖο, ὑπάρχει μία λανθασμένη ἱστορική ἀναφορά ὡςπρός τούς Γαλάτες. Οἱ μέν Φωκεῖς κατέλαβον τό μαντεῖο τό ὁποῖο εἶχε ἀνε-ξαρτητοποιηθῆ καί ἔθεσαν χεῖρα ἐπί τῶν θησαυρῶν προκειμένου νά στρατο-λογήσουν μισθοφόρους καί νά πολεμήσουν ἐναντίον τῶν γειτονικῶν λαῶν καίτῶν Ἀμφικτυόνων γενικώτερα πού τούς ἐχθρεύονταν, ἀλλά οἱ Γαλάτες, παρ’ὅτι ἐπέδραμον κατά τοῦ ἱεροῦ τῶν Δελφῶν (279 π.Χ.), ἀπωθήθησαν μέ θαυ-μαστό τρόπο ἀλλά καί ἀντιμετωπίσθηκαν ἀπό τούς Αἰτωλούς, τούς Φωκεῖς καίἄλλους Ἕλληνες. Μάλιστα γιά τήν ἀντιμετώπισί τους οἱ Ἕλληνες ἑώρταζαντά Σωτήρια πρός τιμήν τοῦ Διός Σωτῆρος καί τοῦ Ἀπόλλωνος Πυθίου.

76. Ὁ Πιττακός ὁ Μυτιληναῖος εἶναι ἕνας ἀπό τούς ἑπτά σοφούς τῆς ἀρχαίαςἙλλάδος, καταγόμενος ἀπό τήν Μυτιλήνη τῆς Λέσβου, ὅπου ἐγεννήθη περίτήν 23η Ὀλυμπιάδα (648 π.Χ.). Ὑπῆρξε εὐφυής καί δραστήριος, ἐμορφώθη δέτόσον πολύ, ὥστε ἀπό τήν ἀρχαία παράδοσι ἐθεωρήθη ἕνας ἀπό τούς ἑπτά σο-φούς. Ἔκαμε πολλά ταξείδια ἐκτός Λέσβου, ὅταν δέ ἐπέστρεψε, εὑρῆκε τήν

κάλλιστον ἔχουσαι θησαυρόν, πρὸς ὃν ἂν οὔτε Φωκεῖς οὔτεΓαλάται προσενεγκεῖν τὰς χεῖρας σπουδάσειαν [Const. Exc.4, pp. 283-285].

11. Ὅτι Πιττακὸς ὁ Μυτιληναῖος οὐ μόνον ἐν σοφίᾳ θαυ-μαστὸς ἦν, ἀλλὰ καὶ πολίτης ἐγένετο τοιοῦτος οἷον ἕτερονοὐκ ἤνεγκεν ἡ νῆσος, δοκῶ δ’ οὐδ’ ἂν ὕστερον ἐνέγκαι, μέ-χρι ἂν τὸν οἶνον φέρῃ πλείω τε καὶ ἡδίω. νομοθέτης τε γὰρἀγαθὸς ὑπῆρχε κἀν τοῖς κατὰ μέρος πρὸς τοὺς πολίταςκοινὸς καὶ φιλάνθρωπος, καὶ τὴν πατρίδα τριῶν τῶν μεγί-στων συμφορῶν ἀπέλυσε, τυραννίδος, στάσεως, πολέμου.

Ὅτι Πιττακὸς βαθὺς ἦν καὶ ἥμερος καὶ τὴν παραίτησινἔχων αὐτὸς ἐν αὑτῷ. διὸ δὴ πᾶσιν ἐδόκει τέλειος ἀνὴρ εἶναιπρὸς πᾶσαν ἀρετὴν ὁμολογουμένως· κατὰ μὲν γὰρ τὴν νο-μοθεσίαν ἐφαίνετο πολιτικὸς καὶ φρόνιμος, κατὰ δὲ τὴν πί-στιν δίκαιος, κατὰ δὲ τὴν ἐν τοῖς ὅπλοις ὑπεροχὴν ἀνδρεῖος,κατὰ δὲ τὴν πρὸς τὸ κέρδος μεγαλοψυχίαν ἀφιλάργυρος[Const. Exc. 2 (1), p. 218].

2

12. Ὅταν οἱ Μυτιληναῖοι προσέφεραν στόν Πιττακό τήνμισή χώρα γιά τήν ὁποία ἐμονομάχησε, δέν τήν ἐδέχθη, ἀλλάὥρισε μέ κλῆρο ἴσο μέρος γιά τόν καθένα διατυπώνοντας τόπερίφημο ἀπόφθεγμα: “Τό ἴσο εἶναι περισσότερο κι’ ἀπό τόπερισσότερο”. Μετρῶντας δηλ. τό “περισσότερο” μέ τά μέτρατῆς συμπεριφορᾶς στό πνεῦμα τῆς δικαιοσύνης καί ὄχι μέ τάμέτρα τοῦ κέρδους, ἔκρινε μέ σοφία. Διότι ἐπίστευε ὅτι τήνἰσότητα θά τήν ἀκολουθήση ἡ δόξα καί ἡ ἀσφάλεια, ένῶ τήνπλεονεξία ἡ βλασφημία κι’ ὁ φόβος, πού γρήγορα θά τοῦἀφαιρέσουν τήν δωρεά τοῦ λαοῦ. 2. Σύμφωνα μέ τό πνεῦμααὐτῶν τῶν ἀρχῶν ὁ Πιττακός ἐφέρθη καί στόν Κροῖσο, ὅταντοῦ πρότεινε νά λάβη ἀπό τό θησαυροφυλάκιο ὅσα χρήματαἤθελε. Καί λέγουν ὅτι ἀρνούμενος τήν προσφορά τοῦ Κροί-σου εἶπε ὅτι καί τώρα ἔχει διπλάσια ἀπό ὅσα ἤθελε. Κι’ ὅτανὁ Κροῖσος ἐξέφρασε τήν κατάπληξί του ἀπό τήν περιφρόνησίτου πρός τό χρῆμα καί τόν ρώτησε τί ἐσήμαινε ἡ ἀπάντησίςτου, τοῦ εἶπε ὅτι ὁ ἀδελφός του πέθανε ἄτεκνος καί ἐκληρο-νόμησε περιουσία ἴση μέ αὐτήν πού ἔχει καί τήν ὁποία δένἐδέχθη μέ εὐχαρίστησι.

3. Καί τόν ποιητή Ἀλκαῖο, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ἄσπονδοςἐχθρός τοῦ Πιττακοῦ καί μέ τά ποιήματά του τόν ἐξύβρισε πι-κρότατα, ὅταν ἔπεσε στά χέρια του, τόν ἄφησε ἐλεύθερο δια-τυπώνοντας τό ἀπόφθεγμα ὅτι “ἡ συγγνώμη εἶναι προτιμό-τερη ἀπό τήν τιμωρία”.

13. Οἱ Πριηνεῖς77 διηγοῦνται ὅτι ὁ Βίας78 ἀπελευθέρωσε ἀπότούς ληστές μερικές κοπέλλες ἐπιφανῶν οἰκογενειῶν τῆς Μεσ-


123

θεωρούμενος ἀπό κάποιους ἀρχαίους ὡς ὁ σπουδαιότατος ὅλων. Ὡς πατέραςτου ἀναφέρεται ὁ Τεύταμος καί φαίνεται ὅτι ἔζησε κατά τόν ΣΤ´ π.Χ. αἰῶνα.Ἔγινε ὀνομαστός γιά τήν δικαιοσύνη του καί τήν ρητορική του δεινότητα.Μάλιστα, ὅπως ἀναφέρει ὁ Διογένης Λαέρτιος στούς “ΒΙΟΥΣ ΦΙΛΟΣΟ-ΦΩΝ” (Βιβλίον Α´), ἐχρησιμοποιοῦσε τήν δύναμι τῶν λόγων του μόνον γιάδίκαιες ὑποθέσεις. Οἱ Πριηνεῖς τόν ἐτίμησαν καί μετά θάνατον, ἱδρύσαντεςτέμενος πρός τιμήν του, τό Τευτάμειον. Ἔγραψε περί τούς 2000 στίχους,ὅπου ὑπεδείκνυε τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖον ἡ Ἰωνία θά ἠδύνατο νά ἐπιτύχηπολύ ὑψηλό ἐπίπεδο εὐημερίας. Σώζονται πολλά ἀποφθέγματά του.


122

77. Ἡ Πριήνη ὑπῆρξε μία ἀπό τίς σημαντικώτερες πόλεις τῆς Ἰωνίας. Κατά τά μυ-θολογούμενα περί τῆς ἱδρύσεώς της, ἡ Πριήνη ἱδρύθη ἀρχικῶς ὑπό Ἰώνωνἀποίκων ὑπό τήν ἡγεσία τοῦ Αἰπύτου, υἱοῦ τοῦ Νηλέως, ἀλλά ταχέως αὐξή-θηκε σέ δύναμι μέ τήν ἄφιξι νέων ἀποίκων ἀπό τήν Βοιωτία ὑπό τόν Φιλητᾶ.Ἡ ἀκμή της, παρ’ ὅλες τίς περιπέτειες τῆς Ἰωνίας, συνεχίσθηκε μέχρι σχεδόντό τέλος τῶν μεσαιωνικῶν χρόνων καί εἰδικώτερα μέχρι τήν κατάληψί της ἀπότούς Τούρκους. Σώζονται ἐντυπωσιακά ἐρείπια τῆς ἀρχαίας πόλεως, ἡ ὁποίαεἶχε κτισθῆ κατά τό Ἱπποδάμειο σύστημα.

78. Ὁ Βίας ὁ Πριηνεύς ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς ἑπτά σοφούς τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος,

12. Ὅτι τῶν Μυτιληναίων διδόντων τῷ Πιττακῷ τῆς χώ-ρας ὑπὲρ ἧς ἐμονομάχησε τὴν ἡμίσειαν οὐκ ἐδέξατο, συνέ-ταξε δὲ ἑκάστῳ κληρῶσαι τὸ ἴσον, ἐπιφθεγξάμενος ὡς τὸἴσον ἐστὶ τοῦ πλείονος πλεῖον. μετρῶν γὰρ ἐπιεικείᾳ τὸπλεῖον, οὐ κέρδει, σοφῶς ἐγίνωσκε· τῇ μὲν γὰρ ἰσότητι δό-ξαν καὶ ἀσφάλειαν ἀκολουθήσειν, τῇ δὲ πλεονεξίᾳ βλα-σφημίαν καὶ φόβον, δι’ ὧν ταχέως ἂν αὐτοῦ τὴν δωρεὰνἀφείλαντο.

Ὅτι σύμφωνα τούτοις ἔπραξε καὶ πρὸς Κροῖσον διδόντατῶν ἐκ τοῦ γαζοφυλακείου χρημάτων λαβεῖν ὁπόσα βού-λοιτο. καὶ γὰρ τότε τὴν δωρεὰν οὐ προσδεξάμενόν φασινεἰπεῖν, καὶ νῦν ἔχειν ὧν ἤθελε διπλάσια. θαυμάσαντος δὲ τοῦΚροίσου τὴν ἀφιλαργυρίαν καὶ περὶ τῆς ἀποκρίσεως ἐπε-ρωτήσαντος, εἰπεῖν ὡς τελευτήσαντος ἄπαιδος τἀδελφοῦ κε-κληρονομηκὼς οὐσίαν εἴη τὴν ἴσην ᾗπερ εἶχεν, ἣν οὐχ ἡδέωςπροσειληφέναι.

Ὅτι καὶ τὸν ποιητὴν Ἀλκαῖον, ἐχθρότατον αὐτοῦ γεγε-νημένον καὶ διὰ τῶν ποιημάτων πικρότατα λελοιδορηκότα,λαβὼν ὑποχείριον ἀφῆκεν, ἐπιφθεγξάμενος ὡς συγγνώμη τι-μωρίας αἱρετωτέρα (Const. Exc. 4, p. 285).

13. Ὅτι φασὶν οἱ Πριηνεῖς ὡς Μεσσηνίας τὸ γένος ἐπι-σήμους παρθένους λυτρωσάμενος ὁ Βίας παρὰ λῃστῶν ἦγεν

2

3

σηνίας καί τίς ἀνέτρεφε ἔντιμα ὡσάν νά ἦσαν δικές του θυ-γατέρες. Ὕστερα ἀπό καιρό, ὅταν ἦλθαν οἱ συγγενεῖς τους νάτίς ζητήσουν, τούς ἔδωσε πίσω τίς κοπέλλες χωρίς νά εἰσπράξητά ἔξοδα τῆς διατροφῆς τους ἤ τά λύτρα, ἀπ’ ἐναντίας μάλι-στα τούς ἔδωσε πολλά δῶρα ἐξ ἰδίων. Οἱ κοπέλλες ἔτρεφανπρός αὐτόν πατρική ἀγάπη καί ἐπειδή ἔζησαν στήν οἰκία του,ἀλλά καί γιά τό μέγεθος τῆς εὐεργεσίας τόσο πού κι’ ὅταν ἀνε-χώρησαν μέ τούς δικούς τους στήν πατρίδα τους, δέν ἐλη-σμόνησαν τήν καλωσύνη τήν ὁποία ἐδοκίμασαν σέ μία ξένηχώρα. 2. Μερικοί Μεσσήνιοι ἁλιεῖς, ὅταν ἀνέσυραν τά δίχτυάτους δέν ἔβγαλαν τίποτε ἄλλο παρά ἕνα χάλκινον τρίποδα, πούἔφερε τήν ἐπιγραφή “στόν σοφώτατο”. Ἀφοῦ λοιπόν τόν ἀνέ-συραν ἀπό τήν θάλασσα τόν τρίποδα, τόν ἔδωσαν στόν Βίαντα.Ὁ Βίας ἦταν δεινότατος ρήτωρ, πρῶτος ἀπ’ ὅλους τούς συγ-χρόνους του. Ἀλλά ἐχρησιμοποίησε τήν ρητορική του δεινό-τητα ἐντελῶς διαφορετικά ἀπό πολλούς ἄλλους. Ἐπειδή οὔτετήν ἐχρησιμοποίησε μέ πληρωμή οὔτε γιά νά ἐξασφαλίση ἄλλεςπροσόδους, ἀλλά γιά νά βοηθήση τούς ἀδικουμένους. Πρᾶγματό ὁποῖο σπανιώτατα δύναται κάποιος νά συναντήση.

14. Μεγάλη σημασία δέν ἔχει νά κατέχης δύναμι ὁποιου-δήποτε εἴδους, ἀλλά νά τήν χρησιμοποιῆς ὅπως πρέπει. Ἐπίπαραδείγματι τί τό ὄφελος πού ὁ Μίλων ὁ Κροτωνιάτης εἶχεμεγάλη σωματική δύναμι;79


125

μεα καί δέκα στά Ἴσθμια. Ἦταν μαθητής τοῦ περιφήμου φιλοσόφου Πυ-θαγόρου, ὁ ὁποῖος εἶχε ἱδρύσει στόν Κρότωνα φιλοσοφική σχολή. Ἔσωσεμάλιστα τόν δάσκαλό του καί τούς μαθητές του ἀπό βέβαιο θάνατο, ἀφοῦἐκράτησε μέ τούς ὤμους του τήν καταρρέουσα στέγη τῆς αἰθούσης καίἔδωσε ἔτσι τόν χρόνο στόν Πυθαγόρα καί στούς ἄλλους μαθητές νά σωθοῦν.

Οἱ ἀρχαῖοι διηγοῦνται καί ἄλλα θαυμαστά κατορθώματά του. Ὅμως ὁΜίλων εὑρῆκε στήν πατρίδα του ἄδοξο καί συνάμα φρικτό θάνατο. Ἐκεῖεἶχε βρεῖ ἕνα κορμό δένδρου νά ξεραίνεται, ἐνῶ κάποιες σφῆνες πού εἶχανμπηχθῆ σέ αὐτόν κρατοῦσαν τά μέρη του σέ ἀπόστασι. Ὁ Μίλων ἔχονταςμεγάλη ἰδέα γιά τήν δύναμί του ἔχωσε τά χέρια του στήν σχισμή τοῦ ξύλου,ὁπότε οἱ σφῆνες ἐγλίστρησαν καί ἐπαγίδευσαν μέσα στό ξύλο τά χέρια του.Ὁ Μίλων δέν κατώρθωσε νά ἐλευθερωθῆ καί ἔγινε λεία τῶν λύκων, οἱὁποῖοι ἦσαν πολλοί στήν περιοχή τοῦ Κρότωνος.


124

79. Ἕνας ἀπό τούς περιφημοτέρους ἀθλητές τῆς Ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος ὑπῆρξεὁ θρυλικός παλαιστής Μίλων ὁ Κροτωνιάτης, ἐκ τοῦ Κρότωνος τῆς ΜεγάληςἙλλάδος (Κάτω Ἰταλίας). Τήν πρώτη νίκη του στήν πάλη ὁ Μίλων ἐκέρδισετό 540 π.Χ. στήν 60ή Ὀλυμπιάδα, καί κατόπιν ἀκολούθησαν πέντε Ὀλυμπια-κές νῖκες στό ἴδιο ἀγώνισμα, στήν 62α, 63η, 64η, 65η καί 66η Ὀλυμπιάδα, δηλ.κατά τά ἔτη 532 π.Χ., 528 π.Χ., 524 π.Χ., 520 π.Χ. καί 516 π.Χ. Στήν 67η Ὀλυμ-πιάδα, ἤτοι τό 512 π.Χ., ὁ Μίλων ὁ Κροτωνιάτης, πού συμμετέχει γιά τελευταίαφορά στούς Ὀλυμπιακούς ἀγῶνες, ἡττᾶται ἀπό τόν συμπατριώτη του παλαι-στή Τιμασίθεο.

Ὁ Μίλων ὁ Κροτωνιάτης εἶχε κερδίσει στά Πύθια ἕξι νῖκες στήν πάληἀνδρῶν καί μία στήν πάλη παίδων. Εἶχε ἐπίσης νικήσει ἐννέα φορές στά Νέ-

ὡς ἰδίας θυγατέρας ἐντίμως. μετὰ δέ τινας χρόνους παρα-γενομένων τῶν συγγενῶν κατὰ ζήτησιν, ἀπέδωκεν αὐτὰςοὔτε τροφεῖα πραξάμενος οὔτε λύτρα, τοὐναντίον δὲ τῶνἰδίων πολλὰ δωρησάμενος. εἶχον οὖν πρὸς αὐτὸν αἱ κόραιπατρικὴν εὔνοιαν διά τε τὴν συντροφίαν καὶ τὸ μέγεθος τῆςεὐεργεσίας, ὥστε καὶ χωρισθεῖσαι μετὰ τῶν ἰδίων εἰς τὴν πα-τρίδα τῆς ὑπερορίου χάριτος οὐκ ἐπελάθοντο.

Ὅτι σαγηνεῖς Μεσσήνιοι κατὰ τὸν βόλον ἕτερον μὲνοὐδὲν ἀνείλκυσαν, χαλκοῦν δὲ τρίποδα μόνον ἐπιγραφὴνἔχοντα Τῷ σοφωτάτῳ. ἀναχθέντος δὲ τοῦ κατασκευάσμα-τος δοθῆναι τῷ Βίαντι.

Ὅτι Βίας ἦν δεινότατος καὶ τῷ λόγῳ πρωτεύων τῶν καθ’ἑαυτόν. κατεχρήσατο δὲ τῇ τοῦ λέγειν δυνάμει πολλοῖς ἀνά-παλιν· οὐ γὰρ εἰς μισθαρνίαν οὐδὲ εἰς προσόδους, ἀλλ’ εἰςτὴν τῶν ἀδικουμένων κατετίθετο βοήθειαν. ὅπερ σπανιώ-τατ’ ἄν τις εὕροι [Const. Exc. 2 (1), pp. 218-219].

14. Ὅτι μέγα ἐστὶν οὐ τὸ δύναμιν ὅτου δήποτε σχεῖν,ἀλλὰ τὸ ταύτῃ δεόντως χρῇσθαι. ἐπεὶ τί ὄφελος Μίλωνι τῷΚροτωνιάτῃ τὸ μέγεθος τῆς περὶ τὸ σῶμα ῥώμης;

2

3

2. Ὁ Πολυδάμας ὁ Θεσσαλός80, ὁ ὁποῖος κατεπλακώθηἀπό τόν βράχο, ἔκαμε φανερό σέ ὅλους ὅτι εἶναι ἐπισφαλές νάἔχης μεγάλη δύναμι καί μικρό νοῦ.

15. Αὐτός ὁ Πολυδάμας ἦταν ἀπό τήν πόλι Σκοτοῦσα καίσυνήθιζε νά φονεύη λέοντες μέ τά γυμνά του χέρια σάν νάἦσαν ἀρνιά καί μέ εὐκολία ὑπερνικοῦσε στόν δρόμο ταχύταταἅρματα μέ ταχύποδα ἄλογα. Αὐτός ἐπίσης ἐπεχείρησε νάσυγκρατήση μέ τά χέρια του τήν ὀροφή ἑνός σπηλαίου τόὁποῖο κατέρρεε. Τό περιστατικό τό περιγράφει ὁ Διόδωρος ὁΣικελιώτης.

16. Ὅταν οἱ κάτοικοι τῆς Κίρρας ἦσαν πολιορκημένοι γιάπολύν καιρό, ἐπειδή εἶχαν ἐπιχειρήσει νά συλήσουν τό μαν-τεῖο81, μερικοί ἀπό τούς Ἕλληνες ἐπέστρεψαν στίς πατρίδεςτους, ἄλλοι ὅμως ρώτησαν τήν Πυθία κι’ ἔλαβαν τόν ἀκό-λουθο χρησμό:

Τήν πόλι αὐτή δέν θά τήν κυριεύσετεοὔτε τό φρούριο θά γκρεμίσετε, προτοῦτό κῦμα τό κελαϊδιστό τῆς μελανοφθάλμου Ἀμφιτρίτηςπλημμυρίση τό δικό μου τέμενος ἐδῶσέ αὐτές τίς ἱερές ἀκτές.

17. Πρέπει νά γνωρίζωμε ὅτι ὁ Σόλων ἔζησε στήν Ἀθήνακατά τήν περίοδο τῶν τυράννων πρίν ἀπό τούς Περσικούς πο-


127

μόνος του, ἐναντίον τριῶν ταυτοχρόνως Περσῶν, ἐκ τῶν λεγομένων “ἀθα-νάτων”, καί τούς ἐφόνευσε.

Ὁ ὀνομαστός αὐτός ἀθλητής εἶχε ἄδοξο τέλος. Ἔχοντας ὑπερβολική πί-στι στήν δύναμί του, εὑρεθείς μέ κάποιους φίλους του σέ κάποιο σπήλαιο,μόλις ἡ ὀροφή τοῦ σπηλαίου ἄρχισε νά καταρρέη, ἐνῶ οἱ φίλοι του ἐξῆλθανταχέως ἀπ’ αὐτό, ὁ Πουλυδάμας παρέμεινε ἐντός αὐτοῦ καί μέ τά χέρια τουἐπεχείρησε νά βαστάξη τήν ὀροφή τοῦ σπηλαίου, πιστεύοντας ὅτι θά τά κα-ταφέρη. Ματαίως ὅμως, διότι τό σπήλαιο ἔπεσε καί τόν κατεπλάκωσε (Παυ-σανίου ΗΛΙΑΚΩΝ Β, 5, 8-9).

81. Πρόκειται γιά τόν Α´ Ἱερό πόλεμο (595-586 π.Χ.), ὁ ὁποῖος διεξήχθη ἀρχικῶςκατά τῶν Κιρραίων καί κατόπιν κατά τῶν Κρισαίων.


126

80. Ὁ ἀθλητής Πουλυδάμας ἤ Πολυδάμας ἀπό τήν Σκοτοῦσσα τῆς Θεσσαλίαςἦταν, ὅπως ἀναφέρει ὁ Παυσανίας (ΗΛΙΑΚΩΝ Β, 5, 1), ἐξαιρετικῶς γιγαν-τόσωμος. Ἐνίκησε στό ἀγώνισμα τοῦ παγκρατίου, στήν 93η Ὀλυμπιάδα (408π.Χ.) ἀλλά δέν ἦταν ἡ μοναδική του νίκη, ὅπως σαφέστατα ἐννοεῖ ὁ Παυσα-νίας κάμνοντας λόγο γιά νῖκες τοῦ Πουλυδάμαντος στό παγκράτιο. Ὁ γιγάν-τιος αὐτός ἀθλητής εἶχε ἐπιτελέσει, ὅπως καί ὁ Μίλων, θαυμαστά κατορθώ-ματα. Κατά τήν ἐποχή του (τέλος Ε´-ἀρχές Δ´ π.Χ. αἰ.) ὑπῆρχαν ἀκόμη λέοντεςστήν Θεσσαλία καί στήν Μακεδονία. Στόν Ὄλυμπο ὁ Πουλυδάμας ἐφόνευσεἕνα λέοντα, χωρίς νά ἔχη κανένα ὅπλο, παρακινηθείς ἀπό τήν φιλοδοξία τουνά μιμηθῆ τόν Ἡρακλῆ. Κατέστη ὀνομαστός γιά τά κατορθώματά του, ὥστεπροσεκλήθη ἀπό τόν μέγα βασιλέα Δαρεῖο Β´ (423-404 π.Χ.) στά Σοῦσα. ΣτήνΠερσική πρωτεύουσα, κατόπιν προκλήσεως, ἐμονομάχησε ὁ Πουλυδάμας

Ὅτι Πολυδάμας ὁ Θετταλὸς ὑπὸ τῆς πέτρας διαρραγεὶςπᾶσιν ἐποίησε φανερὸν ὡς ἐπισφαλές ἐστιν ἰσχὺν μὲν με-γάλην ἔχειν, νοῦν δὲ μικρόν [Const. Exc. 4, pp. 285-286].

15. Ὁ Πολυδάμας οὗτος ἦν ἐκ πόλεως Σκοτούσης,

γυμναῖς χερσὶ μὲν λέοντας ὡς ἄρνας διαφθείρων,πτεροῖς ποσὶ δ’ ὑπερνικῶν ἅρματα ταχυδρόμα,τῇ δὲ χειρί τι σπήλαιον ἀντήρεισε συμπῖπτον.ὁ Σικελὸς Διόδωρος γράφει τὴν ἱστορίαν.(Τζέτζης, Ἱστορ. 2. 555-559)

16. Ὅτι τῶν Κιρραίων πολιορκουμένων πολὺν ἤδη χρό-νον διὰ τὸ χρηστήριον ἐπιχειρεῖν συλᾶν, τίνες μὲν τῶν Ἑλλή-νων εἰς τὰς πατρίδας ἐπανῆλθον, οἱ δὲ ἐπερωτήσαντες τὴνΠυθίαν ἔλαβον χρησμὸν οὕτως,

οὐ πρὶν τῆσδε πόληος ἐρείψετε πύργον ἑλόντες,πρίν κεν ἐμῷ τεμένει κυανώπιδος Ἀμφιτρίτηςκῦμα ποτικλύζῃ κελαδοῦν ἱερῇσιν ἐπ’ ἀκταῖς.(Const. Exc. 4, p. 286)

17. Ἰστέον ὅτι ὁ μὲν Σόλων ἐγένετο ἐπὶ τῶν χρόνων τῶντυράννων ἐν ταῖς Ἀθήναις πρὸ τῶν Περσικῶν χρόνων, ὁ δὲ

2

λέμους, κι’ ὁ Δράκων ἔζησε ἐπί σαράντα ἑπτά ἔτη, πρίν ἀπόαὐτόν, ὅπως γράφει ὁ Διόδωρος.

18. Ὁ Περίλαος ὁ ἀνδριαντοποιός κατεσκεύασε γιά τόνΦάλαρι82 τόν τύραννο ἕνα χάλκινο βόδι γιά νά τιμωρῆ τόν λαότου καί ἐδοκίμασε αὐτός πρῶτος τόν φοβερό αὐτόν τρόπο τι-μωρίας. Γενικῶς ὅσοι σκέπτονται κάποιο κακό γιά τούςἄλλους, συνήθως παγιδεύονται αὐτοί στίς ἴδιες τους τίς εἰση-γήσεις.

19. Αὐτός ὁ Φάλαρις κατέκαυσε τόν Περίλαο, τόν περι-βόητο χαλκουργό ἀπό τήν Ἀττική, ἐντός ἑνός χαλκίνου ταύ-ρου. Αὐτός, δηλ. ὁ Περίλαος, κατεσκεύασε ἕνα μηχάνημαχάλκινο στήν μορφή τοῦ ταύρου καί προσήρμοσε στά ρου-θούνια τοῦ ταύρου μικρούς αὐλούς καί στό πλευρό τοῦ ταύ-ρου ἔφτιαξε μία πόρτα. Καί τόν πῆγε αὐτόν τόν ταῦρο δῶροστόν Φάλαρι. Ὁ Φάλαρις ὑποδέχεται τόν ἄνθρωπο μέ τόδῶρο καί διέταξε ν’ ἀφιερώσουν τό μηχάνημα στούς θεούς.Τότε ὁ χαλκουργός ἄνοιξε τήν πόρτα στό πλευρό τοῦ ταύρουκαί ἀπεκάλυψε μέ ἀπανθρωπία τόν σατανικό προορισμό τοῦμηχανήματός του: “Φάλαρι”, τοῦ λέγει, “ἄν θέλης νά τιμω-ρήσης κάποιον, νά τόν κλείσης ἐντός τοῦ ταύρου κι’ ἀπόκάτω βάλε φωτιά. Μέ τούς στεναγμούς του ὁ ταῦρος θά δίδητήν ἐντύπωσι ὅτι μυκᾶται κι’ ἐσύ θ’ ἀπολαμβάνης τήν ἡδονήτῶν στεναγμῶν του ἀπό τούς αὐλούς τῶν ρουθουνιῶν”. Ὅταντ’ ἄκουσε αὐτά ὁ Φάλαρις, ἀηδίασε γιά τόν ἄνθρωπο καίτοῦ λέγει: “Γιά ἔλα, Περίλαε, ἐσύ πρῶτος καί δεῖξε τό πῶς γί-νεται. Ἀπομιμήσου αὐτούς πού θά παίξουν τούς αὐλούς καίκάνε μία δοκιμή πῶς λειτουργεῖ τό μηχάνημά σου”.


129

82. Ὁ τύραννος τοῦ Ἀκράγαντος Φάλαρις κατέστη μισητός γιά τίς καταπιέσεις,θανατώσεις καί ἀπάνθρωπες τιμωρίες στίς ὁποῖες προέβαινε. Σώζονται 143ἐπιστολές, ἐκ τῶν ὁποίων κάποιες ἀναφέρουν τό ὄνομα τοῦ διαβοήτου τυ-ράννου. Αὐτές ἐτυπώθησαν γιά πρώτη φορά στήν Ἑνετία τό 1498, ὁ δέ μέ-γας ἑλληνιστής καί κριτικός Ἄγγλος Bentley ἀπέδειξε, διά μακρᾶς διατριβῆςτου, ὅτι εἶναι νόθες. Ὁ Φάλαρις ἐκυβέρνησε τόν Ἀκράγαντα, κατά τήν πε-ρίοδο 580-564 π.Χ.


128

Δράκων πρὸ αὐτοῦ ἑπτὰ καὶ τεσσαράκοντα ἔτεσιν, ὥς φη-σιν ὁ Διόδωρος (Οὐλπιανός στόν “Τιμοκράτη” τοῦ Δημο-σθένους, 9, σελ. 805).

18. Ὅτι Περίλαος ὁ ἀνδριαντοποιὸς Φαλάριδι τῷ τυ-ράννῳ κατασκευάσας βοῦν χαλκοῦν πρὸς τιμωρίαν τῶνὁμοφύλων αὐτὸς πρῶτος ἐπειράθη τοῦ μεγέθους τῆς τιμω-ρίας· οἱ γὰρ κατὰ τῶν ἄλλων βουλευόμενοί τι φαῦλον ὡς ἐπί-παν ταῖς ἰδίαις ἐπιθυμίαις εἰώθασιν ἁλίσκεσθαι (Const. Exc.4, p. 286).19. Ὃς Φάλαρις Περίλαον τὸν χαλκουργὸν ἐκεῖνον

τὸν Ἀττικὸν κατέκαυσεν ἐν ταύρῳ τῷ χαλκέῳ.οὗτος γὰρ τὸ μηχάνημα τοῦ ταύρου χαλκουργήσαςτοῖς μυξωτῆρσι τοῦ βοὸς ἐτέκτηνεν αὐλίσκους,ἀνέπτυξε καὶ θύραν δὲ πρὸς τῷ πλευρῷ τοῦ ταύρου·καὶ δῶρον τῷ Φαλάριδι τοῦτον τὸν ταῦρον ἄγει.Φάλαρις δὲ τὸν ἄνθρωπον ἐν δώροις δεξιοῦται,τὸ δὲ μηχάνημα θεοῖς καθιεροῦν κελεύει.ὡς δ’ ἀναπτύξας τὸ πλευρὸν ὁ χαλκουργὸς ἐκεῖνοςδόλον τὸν κακομήχανον ἐξεῖπεν ἀπανθρώπως,Εἴ τινα βούλει, Φάλαρι, κολάζειν τῶν ἀνθρώπων,ἔνδον τοῦ ταύρου κατειργνὺς πῦρ ὑποστρώννυ κάτω·δόξει δ’ ὁ ταῦρος στεναγμοῖς μυκᾶσθαι τοῖς ἐκείνου,σὺ δ’ ἡδονὴν τοῖς στεναγμοῖς ἕξεις αὐλοῖς μυκτήρων.τοῦτο μαθὼν ὁ Φάλαρις καὶ μυσαχθεὶς ἐκεῖνον,Ἄγε, φησί, Περίλαε, σὺ πρῶτος δεῖξον τοῦτο,καὶ τοὺς αὐλοῦντας μίμησαι, τράνωσόν σου τὴν τέχνην.

Κι’ ὅπως χώθηκε μέσα γιά νά μιμηθῆ δῆθεν τά αὐλήματα,ἔκλεισε τήν πόρτα τοῦ ταύρου ὁ Φάλαρις κι’ ἔβαλε ἀπό κάτωφωτιά. Καί γιά νά μή μολύνη τό χαλκούργημα, τόν ἔβγαλε μι-σοπεθαμένον καί τόν ἐγκρέμισε στούς βράχους. Γιά τόν ταῦροαὐτόν γράφει ὁ Λουκιανός ὁ Σύρος, ὁ Διόδωρος καί ὁ Πίν-δαρος κι’ ἄπειροι ἄλλοι ἐκτός αὐτῶν.

20. Ὁ Σόλων ὁ νομοθέτης κάποτε παρουσιάσθηκε στήν συν-έλευσι καί παρώτρυνε τούς Ἀθηναίους ν’ ἀνατρέψουν τόν τύ-ραννο, πρίν γίνη πανίσχυρος. Κι’ ὅπως δέν τοῦ ἔδιδε κανέναςσημασία, ἐφόρεσε τήν πανοπλία του καί ἐμφανίσθηκε στήνἀγορά, ἄν καί ἦταν γέροντας, κι’ ἐπικαλούμενος τήν μαρτυ-ρία τῶν θεῶν ἐδήλωνε ὅτι μέ λόγια καί μέ ἔργα αὐτός εἶχεβοηθήσει τήν πατρίδα, ὅταν εὑρίσκοντο σέ κίνδυνο. Ἀλλά κα-θώς τό πλῆθος ἀγνοοῦσε τά σχέδια τοῦ Πεισιστράτου συνέβηὥστε ἐνῶ ὁ Σόλων ἔλεγε τήν ἀλήθεια, νά μή εὑρίσκη καμμίαἀπήχησι. 2. Λέγουν μάλιστα, ὅτι ὁ Σόλων προεῖπε στούς Ἀθη-ναίους μέ ἐλεγεῖα τήν τυραννίδα πού ἐπρόκειτο νά ἐγκαθι-δρυθῆ:

Ἀπό τό σύννεφο ἐξέρχεται ἡ ὁρμή πού ἔχει τό χιόνικαί τό χαλάζι, κι’ ἀπό τήν λαμπρή ἀστραπήἐξέρχεται ἡ βροντή. Κι’ ἡ πόλις χάνεταιἀπό μεγάλους ἄνδρες. Κι’ ὁ λαός στήν ἄγνοιά τουἔπεσε στοῦ μονάρχη τήν δουλείαἌν ἀνοιχθῆς πολύ στό πέλαγος,δέν εἶναι εὔκολο νά εὕρης λιμέναἀλλά πρέπει τώρα γιά ὅλα νά σκεφθῆς.

3. Κι’ ἀργότερα, ὅταν ἡ τυραννία εἶχε ἐγκαθιδρυθῆ, ἔλεγε:

Ἄν ὑποφέρετε σκληρά λόγῳ τῆς δειλίας σαςμή θεωρῆτε ὑπεύθυνους τούς θεούςἘσεῖς τούς ἐκάματε πανίσχυρους αὐτούς,πού τούς ἐχαρίσατε τά ὀχυρά. Καί γι’ αὐτό


131


130

ὡς δὲ παρέδυ μιμητὴς δῆθεν τῶν αὐλημάτων,κλείει τὸν ταῦρον Φάλαρις καὶ πῦρ ὑποσωρεύει.ὅπως δὲ τὸ χαλκούργημα θανὼν μὴ ἐμμιάνῃ,κατὰ πετρῶν ἐκρήμνισεν ἐξάξας ἡμιθνῆτα.γράφει περὶ τοῦ ταύρου δὲ Λουκιανὸς ὁ Σύρος,Διόδωρος καὶ Πίνδαρος, σὺν τούτοις τε μυρίοι.(Τζέτζης, Ἱστορ. 1. 646-668)20. Ὅτι Σόλων ὁ νομοθέτης παρελθὼν εἰς τὴν ἐκκλησίαν

παρεκάλει τοὺς Ἀθηναίους καταλύειν τὸν τύραννον πρὶν τε-λέως ἰσχυρὸν γενέσθαι. οὐδενὸς δὲ αὐτῷ προσέχοντος ἀνα-λαβὼν τὴν πανοπλίαν προῆλθεν εἰς τὴν ἀγορὰν γεγηρα-κώς, καὶ τοὺς θεοὺς ἐπιμαρτυρόμενος ἔφησε καὶ λόγῳ καὶἔργῳ τῇ πατρίδι κινδυνευούσῃ βεβοηθηκέναι τὸ κατ’ αὐτὸνμέρος· τῶν δὲ ὄχλων ἀγνοούντων τὴν ἐπιβολὴν Πεισιστρά-του συνέβη τὸν Σόλωνα τἀληθῆ λέγοντα παραπέμπεσθαι.λέγεται δὲ Σόλων καὶ προειπεῖν τοῖς Ἀθηναίοις τὴν ἐσομέ-νην τυρρανίδα δι’ ἐλεγείων,

ἐκ νεφέλης πέλεται χιόνος μένος ἠδὲ χαλάζης,βροντὴ δ’ ἐκ λαμπρᾶς γίνεται ἀστεροπῆς.ἀνδρῶν δ’ ἐκ μεγάλων πόλις ὄλλυται, εἰς δὲ μονάρχουδῆμος ἀιδρείῃ δουλοσύνην ἔπεσεν. λίην δ’ ἐξάραντ’ οὐ ῥᾴδιόν ἐστι κατασχεῖνὕστερον, ἀλλ’ ἤδη χρὴ περὶ πάντα νοεῖν.

Καὶ μετὰ ταῦτα τυραννοῦντος ἔφη,

εἰ δὲ πεπόνθατε λυγρὰ δι’ ὑμετέραν κακότητα,μὴ θεοῖσιν ταύτην μοῖραν ἐπαμφέρετε·αὐτοὶ γὰρ τούτους ηὐξήσατε ῥύματα δόντες,

2

3

σέ ἄθλια ἐπέσατε σκλαβιά.Ἕνας-ἕνας χωριστά τῆς ἀλεποῦςτά ἴχνη ἀκολουθεῖτεκι’ ὅλοι ἐσεῖς δέν ἔχετε μυαλό.Διότι κοιτάζετε τήν γλῶσσα καί τούς πανούργους λόγουςτοῦ τυράννου, τά ἔργα του δέν τά βλέπετε καθόλου.

4. Ὁ Πεισίστρατος καλοῦσε τόν Σόλωνα νά συμβιβασθῆ καίνά μοιρασθῆ μαζί του τά πλεονεκτήματα ἀπό τήν τυραννία.Κι’ ἐπειδή δέν ἠδύνατο μέ κανένα τρόπο νά ἀλλάξη τίς ἰδέεςτου, ἀλλά τόν ἔβλεπε ἀπ’ ἐναντίας νά ἐξεγείρεται ὁλοένα καίπερισσότερο καί μέ ὀξύτητα ν’ ἀπειλῆ νά τόν τιμωρήση, τόνρώτησε ποῦ στηρίζεται κι’ ἀνθίσταται τόσο στά σχέδιά του.Καί λέγουν ὅτι ὁ Σόλων τοῦ ἀπήντησε: “Στά γηρατειά μου”.

[Ὁ Ἡρόδοτος, πού ἔζησε τόν καιρό τοῦ Ξέρξου83, λέγει ὅτιοἱ Ἀσσύριοι ἦσαν κυρίαρχοι τῆς Ἀσίας ἐπί πεντακόσια ἔτηπρίν καταλυθῆ ἡ ἐξουσία τους ἀπό τούς Μήδους κι’ ἀργότεραοὐδείς βασιλεύς εὑρέθη, ἐπί πολλές γενεές, νά διεκδικήση τήνἀνωτάτη ἀρχή, ἀλλά οἱ πόλεις μέ τήν μορφή τῶν ἀνεξαρτήτωνκρατῶν εἶχε κάθε μία τούς νόμους της καί ζοῦσαν σ’ ἕνα κα-θεστώς δημοκρατικό. Τέλος, ὕστερα ἀπό πολλά ἔτη, οἱ Μῆδοιἐξέλεξαν βασιλέα ἕνα ἄνδρα, ὁ ὁποῖος διεκρίνετο γιά τήν δι-καιοσύνη του, ὀνομαζόμενον Κυαξάρη. Πρῶτος αὐτός ἐπε-χείρησε νά θέση ὑπό τό σκῆπτρο του τούς πλησιοχώρουςκι’ἔγινε ὁ ἱδρυτής μιᾶς αὐτοκρατορίας τῶν Μήδων. Ἔπειταοἱ ἀπόγονοί του κατακτῶντας βαθμιαῖα ὅλο καί περισσότερηχώρα ἀπό τήν γειτονική ἐπεξέτειναν τό βασίλειο ὥς τήν βα-


133

πολέμων. Τό 445 π.Χ. εὑρίσκεται ἐν Ἀθήναις, ὅπου συνδέθηκε μέ στενή φι-λία μέ τόν Περικλῆ. Συμμετέσχε τῆς πανελληνίου ἀποικίας, ἡ ὁποία συνώ-κησε τούς Θουρίους, ἀλλά τό 432 π.Χ. ἐπανέρχεται στήν Ἀθήνα, κατόπινὅμως ἐπιστρέφει στήν Κάτω Ἰταλία, ὅπου καί πέθανε. Τίς περιηγήσεις τουὁ Ἡρόδοτος γιά τήν συγγραφή τῆς “ΙΣΤΟΡΙΑΣ” του ἐξετέλεσε μεταξύ τοῦ26ου καί τοῦ 37ου ἔτους τῆς ἡλικίας του, δηλαδή μεταξύ τῶν ἐτῶν 464-444.Τό ἔργο του ὁ Ἡρόδοτος συνέγραψε στήν Ἰωνική διάλεκτο.


132

83. Ὁ Ἡρόδοτος ἐγεννήθη στήν Ἁλικαρνασσό κατά τήν περίοδο τῶν Περσικῶνπολέμων –τό 484 π.Χ.– καί πέθανε κατά τό 410 π.Χ. στούς Θουρίους τῆς Με-γάλης Ἑλλάδος. Συνέγραψε, ὅπως εἶναι γνωστό, τήν ἱστορία τῶν Περσικῶν

καὶ διὰ τοῦτο κακὴν ἔσχετε δουλοσύνην.ὑμῶν δ’ εἷς μὲν ἕκαστος ἀλώπεκος ἴχνεσι βαίνει,σύμπασιν δ’ ὑμῖν κοῦφος ἔνεστι νόος.εἰς γὰρ γλῶσσαν ὁρᾶτε καὶ εἰς ἔπος αἰόλον ἀνδρός,εἰς ἔργον δ’ οὐδὲν γινόμενον βλέπετε.

Ὅτι ὁ Πεισίστρατος παρεκάλει τὸν Σόλωνα τὰς ἡσυχίαςἔχειν καὶ τῶν τῆς τυραννίδος ἀγαθῶν συναπολαύειν· οὐδενὶδὲ τρόπῳ δυνάμενος αὐτοῦ μεταθεῖναι τὴν προαίρεσιν, ἀλλ’ὁρῶν μᾶλλον ἀεὶ ἐξεγειρόμενον καὶ μετὰ ἀνατάσεως ἀπει-λοῦντα τιμωρίαν ἐπιθήσειν, ἠρώτησεν αὐτὸν τίνι πεποιθὼςἀντιπράττει ταῖς ἐπιβολαῖς αὐτοῦ. τὸν δέ φασιν εἰπεῖν τῷγήρᾳ (Const. Exc. 4, pp. 286-287).

[Ἡρόδοτος κατὰ Ξέρξην γεγονὼς τοῖς χρόνοις φησὶνἈσσυρίους ἔτη πεντακόσια πρότερον τῆς Ἀσίας ἄρξανταςὑπὸ Μήδων καταλυθῆναι, ἔπειτα βασιλέα μὲν μηδένα γενέ-σθαι τὸν ἀμφισβητήσοντα τῶν ὅλων ἐπὶ πολλὰς γενεάς, τὰςδὲ πόλεις καθ’ ἑαυτὰς ταττομένας διοικεῖσθαι δημοκρατικῶς·τὸ δὲ τελευταῖον πολλῶν ἐτῶν διελθόντων αἱρεθῆναι βασιλέαπαρὰ τοῖς Μήδοις ἄνδρα δικαιοσύνῃ διάφορον, ὄνομα Κυα-ξάρην. τοῦτον δὲ πρῶτον ἐπιχειρῆσαι προσάγεσθαι τοὺς πλη-σιοχώρους, καὶ τοῖς Μήδοις ἀρχηγὸν γενέσθαι τῆς τῶν ὅλωνἡγεμονίας· ἔπειτα τοὺς ἐκγόνους ἀεὶ προσκατακτωμένουςπολλὴν τῆς ὁμόρου χώρας αὐξῆσαι τὴν βασιλείαν μέχρι

4

σιλεία τοῦ Ἀστυάγου, ὁ ὁποῖος κατενικήθη ἀπό τόν Κῦρο καίτούς Πέρσες. Πρός τό παρόν ὡμιλήσαμε γιά τά πιό σπουδαῖαἀπ’ αὐτά τά γεγονότα καί θά ἐκθέσωμε ἀργότερα τίς λεπτο-μέρειες, ὅταν φθάσωμε στήν σχετική χρονική περίοδο. Διότι,κατά τόν δεύτερο χρόνο τῆς δεκάτης ἑβδόμης Ὀλυμπιάδος84,σύμφωνα μέ τόν Ἡρόδοτο, ἐξελέγη ὁ Κυαξάρης βασιλεύς τῶνΜήδων] (Διοδώρου 2. 32. 2-3).

[Ὅταν ὁ Ἀστιβάρας, ὁ βασιλεύς τῶν Μήδων, πέθανε στάἘκβάτανα ἀπό βαθιά γεράματα, τόν διεδέχθη στήν ἐξουσίαὁ γυιός του Ἀσπάνδας, τόν ὁποῖο οἱ Ἕλληνες ἔλεγανἈστυάγη. Κι’ ὅταν αὐτός ἡττήθη ἀπό τόν Κῦρο τόν Πέρση, τόβασίλειο περιῆλθε στούς Πέρσες. Λεπτομέρειες θά γράψωμε,ὅταν φθάσωμε ἀκριβῶς σέ αὐτά τά γεγονότα] (Διοδώρου 2,34, 6).

21. Ὁ Κῦρος ἔγινε βασιλεύς τῶν Περσῶν τόν πρῶτο χρόνοτῆς πεντηκοστῆς πέμπτης Ὀλυμπιάδος85 ὅπως συνάγεται ἀπότήν Ἱστορική Βιβλιοθήκη τοῦ Διοδώρου καί τίς «ἱστορίες» τοῦΘαλλοῦ καί τοῦ Κάστορος καί τοῦ Πολυβίου καί τοῦ Φλέ-γοντος, ἀλλά καί ἄλλων πού χρονολογοῦσαν τά γεγονότα μέτίς Ὀλυμπιάδες. Ὅλοι αὐτοί συμφωνοῦν γιά τήν χρονολογία.

22. Ὁ Κῦρος, ὁ γυιός τοῦ Καμβύσου καί τῆς Μανδάνης,τῆς θυγατέρας τοῦ Ἀστυάγους, τοῦ βασιλέως τῶν Μήδων,ὑπερεῖχε ὅλων τῶν συγχρόνων του στήν ἀνδρεία, στήν σύνεσικαί στίς ἄλλες ἀρετές. Διότι ὁ πατέρας του τόν ἐμόρφωνεκατά τρόπο βασιλικό ἐμπνέοντάς του τόν ζῆλο τῶν μεγάλωνκατορθωμάτων. Κι’ ἦταν φανερό ὅτι θ’ ἀναλάβη μεγάλαἔργα, διότι ἀπεκάλυψε μία ἀρετή πού ὑπερέβαινε τήν ἡλικίατου.

23. Ὅταν ὁ Ἀστυάγης, ὁ βασιλεύς τῶν Μήδων, ἡττήθηκαί ἐτράπη σέ ἐπαίσχυντη φυγή, ὠργιζόταν ἐναντίον τῶν


135

84. Ἡ δεκάτη ἑβδόμη Ὀλυμπιάς τοποθετεῖται χρονικῶς στό 712 π.Χ. Τό δεύτεροἔτος τῆς Ὀλυμπιάδος αὐτῆς εἶναι τό 711 π.Χ.

85. Ἡ πεντηκοστή πέμπτη Ὀλυμπιάς τοποθετεῖται χρονικῶς στό 560 π.Χ. Δη-λαδή ὁ Κῦρος ἔγινε βασιλεύς κατά τό 560-559 π.Χ.


134

Ἀστυάγους τοῦ καταπολεμηθέντος ὑπὸ Κύρου καὶ Περσῶν.περὶ ὧν νῦν ἡμεῖς τὰ κεφάλαια προειρηκότες τὰ κατὰ μέροςὕστερον ἀκριβῶς ἀναγράψομεν, ἐπειδὰν ἐπὶ τοὺς οἰκείουςχρόνους ἐπιβάλωμεν· κατὰ γὰρ τὸ δεύτερον ἔτος τῆς ἑπτα-καιδεκάτης Ὀλυμπιάδος ᾑρέθη βασιλεὺς ὑπὸ Μήδων Κυα-ξάρης καθ’ Ἡρόδοτον.] (Διόδ. 2. 32. 2-3)

[Ἀστιβάρα τοῦ βασιλέως τῶν Μήδων ἐν Ἐκβατάνοιςγήρᾳ τελευτήσαντος τὴν ἀρχὴν Ἀσπάνδαν τὸν υἱὸν διαδέ-ξασθαι, τὸν ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων Ἀστυάγην καλούμενον. τού-του δ’ ὑπὸ Κύρου τοῦ Πέρσου καταπολεμηθέντος μεταπεσεῖντὴν βασιλείαν εἰς Πέρσας, περὶ ὧν ἡμεῖς τὰ κατὰ μέρος ἐν τοῖςἰδίοις χρόνοις ἀκριβῶς ἀναγράψομεν.] (Διόδ. 2. 34. 6)21. Κῦρος Περσῶν ἐβασίλευσεν ᾧ ἔτει Ὀλυμπιὰς ἤχθη νε´,ὡς ἐκ τῶν Βιβλιοθηκῶν Διοδώρου καὶ τῶν Θαλλοῦ καὶ Κά-στορος ἱστοριῶν, ἔτι δὲ Πολυβίου καὶ Φλέγοντος ἔστινεὑρεῖν, ἀλλὰ καὶ ἑτέρων, οἷς ἐμέλησεν Ὀλυμπιάδων· ἅπασιγὰρ συνεφώνησεν ὁ χρόνος. (Εὐσέβιος, Εὐαγγελική προ-παρασκευή 10. 10. 488 c.)

22. Ὅτι Κῦρος, ὁ Καμβύσου μὲν υἱὸς καὶ Μανδάνης τῆςθυγατρὸς Ἀστυάγου τοῦ Μήδων βασιλέως, ἀνδρείᾳ καὶσυνέσει καὶ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς ἐπρώτευε τῶν καθ’ αὑτόν·βασιλικῶς γὰρ αὐτὸν ὁ πατὴρ ἦγε παιδεύων, ζῆλον ἐμποιῶντῶν κρατίστων. καὶ ἔκδηλος ἦν ἁδρῶν ἁψόμενος πραγμά-των διὰ τὸ τὴν ἀρετὴν προφαίνειν ὑπὲρ τὴν ἡλικίαν.

23. Ὅτι Ἀστυάγης ὁ τῶν Μήδων βασιλεὺς ἡττηθεὶς καὶφυγὼν αἰσχρῶς δι’ὀργῆς εἶχε τοὺς στρατιώτας· καὶ τοὺς μὲν

στρατιωτῶν του. Κι’ ὅλους, ὅσοι κατεῖχαν ἡγετικά ἀξιώματα,τούς ἀπέλυσε καί στήν θέσι τους διώρισε ἄλλους, κι’ ὅλουςτούς ὑπαιτίους τῆς φυγῆς τούς παρέλαβε καί τούς ἔσφαξε, μέτήν ἰδέα, ὅτι τιμωρῶντας αὐτούς, θ’ ἀναγκάση τούς ἄλλους νάφανοῦν γενναῖοι στούς κινδύνους. Διότι ἦταν ὠμός ἄνθρωποςκι’ ἀπό χαρακτῆρος σκληρός. Ὅμως ὁ λαός δέν ἐτρόμαξεἀπό αὐτήν τήν σκληρή μεταχείρισι ἀλλ’ ἀπ’ ἐναντίας ὁ καθέ-νας μισῶντας τόν βίαιο καί παράνομο τρόπο του ἐπιθυμοῦσεμία ἀλλαγή στά πράγματα. Γι’ αὐτό καί συγκεντρώνοντανκατά μικρές ὁμάδες καί συζητοῦσαν θορυβωδῶς κι’ οἱ πε-ρισσότεροι παρώτρυναν ὁ ἕνας τόν ἄλλον νά ἐκδικηθοῦν τόνβασιλέα.

24. Ὁ Κῦρος, ὅπως λέγουν, δέν ἦταν μόνο γενναῖος στόνπόλεμο, ἀλλά καί συνετός καί ἀνθρώπινος στήν μεταχείρισιτῶν ὑπηκόων του. Γι’ αὐτό κι’ οἱ Πέρσες τόν ἔλεγαν πατέρα.

25. Ὁ Κροῖσος κάποτε ναυπηγοῦσε, λέγουν, πολεμικάπλοῖα μέ σκοπό νά ἐκστρατεύση ἐναντίον τῶν νήσων. Ἔτυχετότε νά παρεπιδημῆ στήν Λυδία ὁ Βίας ἤ ὁ Πιττακός καίἔβλεπε τήν ναυπήγησι. Καί τόν ἐρώτησε ὁ βασιλεύς ἄν ἄκουσεκάποιο νέο μεταξύ τῶν Ἑλλήνων. Κι’ ὅταν τοῦ ἀπήντησε ὅτιοἱ νησιῶτες συγκεντρώνουν ἱππικό μέ σκοπό νά ἐκστρατεύ-σουν ἐναντίον τῆς Λυδίας, λέγουν ὅτι ὁ Κροῖσος τοῦ εἶπε: Μα-κάρι νά εὑρίσκετο ἕνας νά πείση τούς νησιῶτες νά πολεμή-σουν τούς Λυδούς μέ ἱππικό. Ἐπειδή οἱ Λυδοί εἶναι ἔμπειροιστό ἱππικό, ἐνόμιζε ὅτι θά νικήσουν τούς νησιῶτες στήν ξηρά.2. Κι’ ὁ Πιττακός ἤ ὁ Βίας τοῦ ἀπήντησε: “Ὡραῖα, λέγεις, ὅτιοἱ Λυδοί, πού ζοῦν στήν ξηρά, θά σπεύσουν νά συλλάβουντούς νησιῶτες στήν ξηρά. Ἀλλά δέν νομίζεις ὅτι κι’ οἱ νη-σιῶτες θά εὐχηθοῦν στούς θεούς νά συλλάβουν τούς Λυδούςστήν θάλασσα μέ σκοπό, ἔναντι τῶν κακῶν πού θά ὑποστοῦνοἱ Ἕλληνες στήν ξηρά νά ἐκδικηθοῦν αὐτούς πού θά ἔχουνὑποδουλώσει τούς ὁμοφύλους τους;”. Κι’ ὁ Κροῖσος ἐθαύμασετά λόγια του, μετενόησε καί ἔπαυσε τήν ναυπήγησι.

26. Ὁ Κροῖσος συνήθιζε νά καλῆ ἀπό τήν Ἑλλάδα τούς πιό


137


136

ἐφ’ ἡγεμονιῶν τεταγμένους ἅπαντας ἀπαλλάξας, ἑτέρουςἀντ’ ἐκείνων κατέστησε, τοὺς δὲ τῆς φυγῆς αἰτίους ἅπανταςἐπιλέξας ἀπέσφαξε, νομίζων τῇ τούτων τιμωρίᾳ τοὺς ἄλλουςἀναγκάσειν ἄνδρας ἀγαθοὺς ἐν τοῖς κινδύνοις γενέσθαι·ὠμὸς γὰρ ἦν καὶ φύσει ἀπηνής. οὐ μὴν τὰ πλήθη κατεπλάγηαὐτοῦ τὴν βαρύτητα, ἀλλ’ ἕκαστος μισήσας τὸ βίαιον καὶπαράνομον τῆς πράξεως μεταβολῆς ὠρέγετο. διὸ καὶ κατὰλόχους ἐγίνοντο συνδρομαὶ καὶ λόγοι ταραχώδεις, παρα-καλούντων ἀλλήλους τῶν πλείστων πρὸς τὴν κατὰ τούτουτιμωρίαν.

24. Ὅτι Κῦρος, ὥς φασιν, οὐ μόνον ἦν κατὰ τὸν πόλεμονἀνδρεῖος, ἀλλὰ καὶ πρὸς τοὺς ὑποτεταγμένους εὐγνώμωνκαὶ φιλάνθρωπος. διόπερ αὐτὸν οἱ Πέρσαι προσηγόρευσανπατέρα [Const. Exc. 2 (1), p. 219].

25. Ὅτι Κροῖσος ναυπηγῶν πλοῖα μακρά, φασίν, ἔμελλεστρατεύειν ἐπὶ τὰς νήσους. παρεπιδημοῦντα δὲ Βίαντα ἢΠιττακὸν καὶ θεωροῦντα τὴν ναυπηγίαν, ὑπὸ τοῦ βασιλέωςἐρωτηθῆναι μή τι νεώτερον ἀκηκοὼς εἴη παρὰ τοῖς Ἕλλησιγινόμενον. τοῦ δὲ εἰπόντος ὅτι πάντες οἱ νησιῶται συνά-γουσιν ἵππους, διανοούμενοι στρατεύειν ἐπὶ Λυδούς, λέγε-ται τὸν Κροῖσον εἰπεῖν, Εἴθε γάρ τις πείσειε νησιώτας σὺνἵπποις παρατάξασθαι Λυδοῖς. τῶν γὰρ Λυδῶν ἱππεύειν εἰδό-των ἐνόμιζε προτερεῖν αὐτοὺς πεζῇ. ὁ δὲ Πιττακὸς ἢ Βίαςὑπολαβών φησιν, Εἶτα Λυδοὺς μὲν ἤπειρον οἰκοῦντας σπεύ-δειν ἀποφαίνῃ λαβεῖν ἐπὶ γῆς νησιώτας ἄνδρας, τοὺς δὲνῆσον οἰκοῦντας οὐκ οἴει θεοῖς εὔξασθαι λαβεῖν ἐν θα-λάττῃ Λυδούς, ἵν’ ὑπὲρ τῶν κατὰ τὴν ἤπειρον τοῖς Ἕλλησισυμβάντων κακῶν κατὰ πέλαγος ἀμύνωνται τὸν τοὺς συγ-γενεῖς καταδεδουλωμένον; ὁ δὲ Κροῖσος θαυμάσας τὸν λό-γον παραχρῆμα μετενόησε καὶ τῆς ναυπηγίας ἀπέστη.

26. Ὅτι ὁ Κροῖσος μετεπέμπετο ἐκ τῆς Ἑλλάδος τοὺς ἐπὶ

2

διακεκριμένους γιά τήν σοφία τους, ἐκεῖ τούς ἔδειχνε τό μέ-γεθος τῆς εὐδαιμονίας του καί τιμοῦσε μέ πλούσια δῶρααὐτούς πού ἐξυμνοῦσαν τήν εὐτυχία του. Ἐκάλεσε λοιπόν καίτόν Σόλωνα, καθώς καί τούς ἄλλους οἱ ὁποῖοι ἦσαν ὀνομαστοίγιά τήν φιλοσοφία τους, διότι ἐπιθυμοῦσε νά ἔχη τήν μαρτυ-ρία αὐτῶν τῶν ἀνθρώπων γιά τήν ἐπιβεβαίωσι τῆς εὐτυχίαςτου. 2. Ἔφθασε σέ αὐτόν καί ὁ Ἀνάχαρσις ὁ Σκύθης καί ὁΒίας καί ὁ Σόλων καί ὁ Πιττακός, στούς ὁποίους ἔδειχνε τήνμεγίστη τιμή στά συμπόσια καί στό συμβούλιό του, τούς ἔδει-χνε τόν πλοῦτο καί τό μέγεθος τῆς δυνάμεώς του. 3. Ἐκεῖνοντόν καιρό οἱ μορφωμένοι ἀρέσκονταν στήν συντομία τῶν λό-γων. Κι’ ὁ Κροῖσος, ἀφοῦ τούς ἔδειξε τήν εὐδαιμονία τοῦ βα-σιλείου καί τό πλῆθος τῶν ὑποτεταγμένων λαῶν86, ρώτησετόν Ἀνάχαρσι, ὁ ὁποῖος ἦταν πρεσβύτερος ἀπό τούς ἄλλουςσοφούς, ποιό θεωρεῖ ἀνδρειότερο ἀπό ὅλα τά ὄντα. Κι’ἐκεῖνος τοῦ ἀπήντησε:”Τά ἀγριώτατα θηρία. Διότι μόνοναὐτά ἀποθνήσκουν προθύμως γιά τήν ἐλευθερία τους”. 4. Κι’ὁ Κροῖσος μέ τήν ἰδέα ὅτι ἔσφαλε στήν ἀπάντησί του κι’ ὅτι σέμία δεύτερη ἐρώτησι θά τοῦ ἔδιδε τήν ἀπάντησι ἡ ὁποία θάτοῦ ἄρεσε, τόν ἐρώτησε πάλι ποιό θεωρεῖ δικαιότατο ἀπ’ ὅλατά ὄντα. Κι’ ὁ Ἀνάχαρσις ἀπήντησε πάλι: “Τά ἀγριώτατα θη-ρία. Διότι μόνον αὐτά ζοῦν σύμφωνα μέ τήν φύσι, ὄχι σύμ-φωνα μέ τούς θετούς νόμους. Κι’ ἡ φύσις εἶναι ἔργο τοῦ θεοῦ,ἐνῶ ὁ νόμος εἶναι ἕνας κανόνας τοῦ ἀνθρώπου. Κι’ εἶναι δι-καιότερο ν’ ἀκολουθῆ κάποιος τούς θεσμούς τοῦ θεοῦ παράἐκείνους τῶν ἀνθρώπων”. 5. Τότε ὁ Κροῖσος, θέλοντας νά δια-σύρη τόν Ἀνάχαρσι, τόν ἐρώτησε ἄν εἶναι καί σοφώτατα τάθηρία. Κι’ ὁ Ἀνάχαρσις συνεφώνησε ὅτι εἶναι, κι’ ἐξηγοῦσε ὅτιτό ἰδιαίτερο χαρακτηριστικό τῆς σοφίας εἶναι νά προτιμᾶ τήνἀλήθεια τῆς φύσεως ἀπό τό πρόσταγμα τοῦ νόμου.


139

86. Στούς Λυδούς, κατά τό ἀπόγειο τῆς ἰσχύος των, εἶχαν ὑποταγῆ ὅλοι οἱ Μι-κρασιατικοί λαοί μέχρι τόν ποταμό Ἅλυ.


138

σοφίᾳ πρωτεύοντας, ἐπιδεικνύμενος τὸ μέγεθος τῆς εὐδαι-μονίας, καὶ τοὺς ἐξυμνοῦντας τὴν εὐτυχίαν αὐτοῦ ἐτίμαμεγάλαις δωρεαῖς. μετεπέμψατο δὲ καὶ Σόλωνα, ὁμοίως δὲκαὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπὶ φιλοσοφίᾳ μεγίστην δόξαν ἐχόν-των, τὴν ἰδίαν εὐδαιμονίαν διὰ τῆς τούτων τῶν ἀνδρῶνμαρτυρίας ἐπισφραγίζεσθαι βουλόμενος. παρεγενήθη δὲπρὸς αὐτὸν Ἀνάχαρσις ὁ Σκύθης καὶ Βίας καὶ Σόλων καὶΠιττακός, οὓς ἐπὶ τὰς ἑστιάσεις καὶ τὸ συνέδριον εἶχεν ἐν με-γίστῃ τιμῇ, τόν τε πλοῦτον αὐτοῖς ἐπιδεικνύμενος καὶ τὸ μέ-γεθος τῆς ἑαυτοῦ δυναστείας. παρὰ δὲ τοῖς πεπαιδευμένοιςτῆς βραχυλογίας τότε ζηλουμένης, ὁ Κροῖσος ἐπιδειξάμενοςτὴν τῆς βασιλείας εὐδαιμονίαν τοῖς ἀνδράσι καὶ τὸ πλῆθοςτῶν κεχειρωμένων ἐθνῶν, ἠρώτησεν Ἀνάχαρσιν, ὄντα πρε-σβύτερον τῶν σοφιστῶν, τίνα νομίζει τῶν ὄντων ἀνδρει-ότατον. ὁ δὲ τὰ ἀγριώτατα τῶν ζῴων ἔφησε· μόνα γὰρ προ-θύμως ἀποθνήσκειν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας. ὁ δὲ Κροῖσοςνομίσας ἡμαρτηκέναι αὐτὸν ἐν δὲ τῷ δευτέρῳ πρὸς χάριναὐτῷ ποιήσεσθαι τὴν ἀπόκρισιν ὑπολαβὼν ἠρώτησε, τίνα δι-καιότατον κρίνει τῶν ὄντων. ὁ δὲ πάλιν ἀπεφαίνετο τὰἀγριώτατα τῶν θηρίων· μόνα γὰρ κατὰ φύσιν ζῆν, οὐ κατὰνόμους· εἶναι γὰρ τὴν μὲν φύσιν θεοῦ ποίησιν, τὸν δὲ νόμονἀνθρώπου θέσιν, καὶ δικαιότερον εἶναι χρῆσθαι τοῖς τοῦθεοῦ ἢ τοῖς τῶν ἀνθρώπων εὑρήμασιν. ὁ δὲ διασῦραι βου-λόμενος Ἀνάχαρσιν ἠρώτησεν εἰ καὶ σοφώτατα τὰ θηρία. ὁδὲ συγκαταθέμενος ἐδίδασκεν ὅτι τὴν τῆς φύσεως ἀλήθειαντῆς τοῦ νόμου θέσεως προτιμᾶν ἰδιώτατον ὑπάρχειν σοφίας.

2

4

5

3

Κι’ ὁ Κροῖσος ἐγέλασε μέ αὐτόν καί μέ τίς ἀπαντήσεις πούἔδιδε, ἀπαντήσεις, λέγει, ἑνός ἀνθρώπου πού προήρχοντοἀπό τήν Σκυθία κι’ ἀπό ἕνα θηριώδη τρόπο ζωῆς.

27. Ὁ Κροῖσος ρώτησε ἔπειτα τόν Σόλωνα ποιό εἶναι τόεὐτυχέστερο ἀπ’ ὅλα τά ζωντανά ὄντα πού εἶδε, ἐλπίζονταςὅτι ὁ Σόλων θ’ ἀπέδιδε τήν ἰδιότητα αὐτήν σέ αὐτόν τόν ἴδιον.Ἀλλά ὁ Σόλων τοῦ ἀπήντησε ὅτι δέν δύναται νά τό πῆ αὐτόγιά κανένα, ἐπειδή δέν εἶδε ἀκόμα κανενός τό τέλος τοῦ βίου,χωρίς τό ὁποῖο δέν δύναται κάποιος νά θεωρηθῆ πράγματιεὐτυχής. Διότι πολλές φορές ἄνθρωποι πού στήν ζωή τουςἐθεωρήθησαν εὐτυχεῖς κατά τό τέλος τῆς ζωῆς τους περιέπε-σαν σέ μεγάλες συμφορές. 2. Τότε τοῦ ἀπήντησε ο βασιλεύς:“Δέν μέ θεωρεῖς τοὐλάχιστον ὡς τόν πλουσιώτερο ἄνθρωπο;”.Κι’ ὁ Σόλων τοῦ ἔδωσε πάλι τήν ἴδια ἀπάντησι καί τοῦ ἐξη-γοῦσε ὅτι πρέπει νά θεωροῦμε πλουσιωτάτους ὄχι ἐκείνουςπού ἔχουν μεγάλη περιουσία, ἀλλά ἐκείνους πού θεωροῦντήν φρόνησι ὡς τό πιό ἀξιόλογο κτῆμα. Κι’ ἡ φρόνησις πούδέν ἀντισταθμίζεται μέ τίποτε ἄλλο, μόνον αὐτή κάνει τούςἀνθρώπους, πού τήν ἔχουν σέ μεγάλη ἐκτίμησι, νά κατέχουντόν μεγαλύτερον καί ἀσφαλέστερον πλοῦτο. 3. Ρώτησε ἐπίσηςκαί τόν Βίαντα, ποιά εἶναι ἡ γνώμη του, ἀπήντησε ὀρθά ὁ Σό-λων ἤ ἔκανε λάθος. Κι’ ἐκεῖνος τοῦ ἀπήντησε:Ὀρθά. Διότι γιάν’ ἀποφανθῆ θέλει νά ἰδῆ τά ἀγαθά πού ἔχεις μέσα σου, ἐνῶτώρα ἔχει ἰδῆ μόνο τά ἀγαθά πού ὑπάρχουν γύρω σου.Ἐπειδή ἐκεῖνα κυρίως εἶναι πού καθιστοῦν τόν ἄνθρωποεὐτυχισμένον καί ὄχι αὐτά ἐδῶ. Κι’ ὁ βασιλεύς εἶπε: Ἀλλά, ἄνδέν θεωρῆς ἄξιο τόν πλοῦτο τῶν χρημάτων, τοὐλάχιστον βλέ-πεις τούς φίλους μου, οἱ ὁποῖοι εἶναι τόσο καλοί, ὅσους δένἔχει κανείς ἄλλος. Κι’ ὁ Βίας τοῦ ἀπήντησε ὅτι ὁ ἀριθμός τῶνφίλων του εἶναι ἀβέβαιος ἐξ αἰτίας τῆς εὐτυχίας του.

4. Λέγουν ὅτι ὁ Κροῖσος ρώτησε καί τόν Πιττακό: “Ποιάεἶναι ἡ πιό καλή μορφή διακυβερνήσεως πού ἔχεις ἰδῆ;”. Κι’αὐτός τοῦ ἀπήντησε: “Ἐκείνη τοῦ στολισμένου ξύλου” ὑπαι-νισσόμενος τούς νόμους.


141


140

ὁ δὲ τούτου κατεγέλασεν ὡς ἐκ τῆς Σκυθίας καὶ θηριώδουςδιαγωγῆς πεποιημένου τὰς ἀποκρίσεις.

27. Ἠρώτησε δὲ τὸν Σόλωνα τίνα τῶν ὄντων εὐδαιμονέ-στατον ἑώρακεν, ὡς τοῦτό γε πάντως ἀποδοθησόμενονἑαυτῷ. τοῦ δὲ εἰπόντος ὡς οὐδένα δικαίως ἂν εἰπεῖν ἔχοι διὰτὸ μηδενὸς τῶν ὄντων ἑωρακέναι τὸ τέλος τοῦ βίου, οὗχωρὶς οὐδεὶς ἂν προσηκόντως μακάριος νομίζοιτο· πολλά-κις γὰρ οἱ τὸν ἔμπροσθεν πάντα βίον εὐδαίμονες δόξαντεςεἶναι πρὸς αὐτῇ τῇ τοῦ βίου καταστροφῇ μεγίσταις περιέ-πεσον συμφοραῖς. ὁ δὲ βασιλεύς, Οὐδὲ πλουσιώτατον ἄραμε κρίνεις; ἔφη. καὶ ὁ Σόλων τὴν αὐτὴν ἀπόκρισιν ποιησά-μενος ἐδίδασκεν ὡς οὐ τοὺς πλεῖστα κεκτημένους, ἀλλὰτοὺς πλείστου ἀξίαν τὴν φρόνησιν ἡγουμένους νομιστέονπλουσιωτάτους· ἡ δὲ φρόνησις οὐδενὶ τῶν ἄλλων ἀντίρρο-πος οὖσα μόνους ποιεῖ τοὺς αὐτὴν περὶ πολλοῦ ποιουμένουςμέγιστον καὶ βεβαιότατον ἔχειν πλοῦτον.

Ἠρώτησε καὶ τὸν Βίαντα, πότερον ὀρθῶς ἐποιήσατοτὴν ἀπόκρισιν ὁ Σόλων ἢ διήμαρτεν. ὁ δὲ ὑπειπών, Ὀρθῶς,ἔφη· τὰ γὰρ ἔν σοι βούλεται θεωρήσας ἀγαθὰ διαγνῶναι,νυνὶ δὲ τὰ παρά σοι μόνον ἑώρακεν· εἶναι δὲ δι’ ἐκεῖναμᾶλλον ἢ ταῦτα τοὺς ἀνθρώπους εὐδαίμονας. ὁ δὲ βασιλεύς,Ἀλλ’ εἰ τὸν τῶν χρημάτων, ἔφησε, πλοῦτον μὴ προτιμᾷς, τόγε πλῆθος τῶν φίλων ὁρᾷς τοσοῦτον ὑπάρχον ὅσον οὐδενὶτῶν ἄλλων. ὁ δὲ καὶ τοῦτον ἀπεφήνατο τὸν ἀριθμὸν ἄδηλονεἶναι διὰ τὴν εὐτυχίαν.

Πρὸς δὲ Πιττακὸν εἰπεῖν φασι, Ποίαν ἑώρακας ἀρχὴνκρατίστην; τὸν δὲ ἀποκριθῆναι, Τὴν τοῦ ποικίλου ξύλου,διασημαίνοντα τοὺς νόμους.

2

3

4

28. Ὁ Αἴσωπος87 ἤκμαζε τήν ἴδια ἐποχή μέ τούς ἑπτά σο-φούς καί εἶπε ὅτι αὐτοί δέν γνωρίζουν νά συναναστραφοῦνμ’ ἕνα βασιλέα, ἐπειδή ἕνας ἄνθρωπος πρέπει ἤ ἐλάχιστα νάσυναναστρέφεται μέ τούς βασιλεῖς ἤ ὅσο τό δυνατόν πιόεὐχάριστα.

29. Ὁ Ἄδραστος, ἕνας ἀπό τήν Φρυγία, καθώς ἐξῆλθε γιάκυνήγι μέ τόν Ἄτυ, ὅπως ἐλέγετο, τόν γυιό τοῦ Κροίσου, χω-ρίς νά θέλη ἐκτύπησε καί ἐφόνευσε τόν νέο ὅταν ἔρριψε τόἀκόντιο γιά νά κτυπήση ἕνα ἀγριόχοιρο. Γι’ αὐτό καί ζη-τοῦσε ἀπό τόν βασιλέα νά μή τόν λυπηθῆ, ἀλλά νά τόν σφάξηἀμέσως ἐπί τοῦ τάφου τοῦ φονευθέντος. 2. Κι’ ὁ Κροῖσοςκατ’ ἀρχάς ἦταν ὠργισμένος ἐναντίον τοῦ Ἀδράστου, πού τόνἔβλεπε ὡς δολοφόνο τοῦ παιδιοῦ του κι’ ἀπειλοῦσε νά τόνκαύση ζωντανόν. Κι’ ὅταν ἔβλεπε ὅτι ὁ Ἄδραστος ἦταν πρό-θυμος νά δώση τήν ζωή του ὡς τίμημα γιά τόν πεθαμένο νέο,ἀμέσως ἐπράυνε τήν ὀργή του καί ἀπήλλαξε τόν φονέα ἀπότήν τιμωρία κατηγορῶντας τήν τύχη του κι’ ὄχι τήν πρόθεσιτοῦ Ἀδράστου. Ἐν τούτοις ὁ Ἄδραστος ἐπορεύθη αὐτοβού-λως στόν τάφο τοῦ Ἄτυος κι’ ἐπ’ αὐτοῦ ἐσφάγη μόνος του.

30. Ὁ Φάλαρις, βλέποντας κάποτε ἕνα σμῆνος περιστεριῶννά τά καταδιώκη ἕνα γεράκι, εἶπε: “Βλέπετε, κύριοι, τόσοπλῆθος νά τό κυνηγάη ἕνα μόνο λόγῳ τῆς δειλίας τους; Διότιἄν εἶχαν τήν τόλμη νά ἐπιστρέψουν, μέ εὐκολία θά νικοῦσαντόν διώκτη τους”. Ἀλλά ὁ ἴδιος ὁ Φάλαρις ἔλεγε ψευδόμενος:Ἡ νίκη κερδίζεται μέ τήν ἀνδρεία κι’ ὄχι μέ τήν ἀριθμητική


143

Δελφῶν. Ὁ Αἴσωπος, μόλις εἶδε τήν ἀπληστία τόσο τῶν ἱερέων ἀλλά καί τῶνκατοίκων, τούς ἀπηύθηνε πικρούς σαρκασμούς καί δέν τούς ἔδωσε τά χρή-ματα πού τοῦ εἶχε δώσει ὁ Κροῖσος καί τοῦ τά ἔστειλε πίσω. Ἀφοῦ ἐτέλεσετίς νενομισμένες θυσίες, ἔφυγε ἀπό τούς Δελφούς. Πρίν προλάβη νά ἀπο-μακρυνθῆ, κάτοικοι τῶν Δελφῶν, σταλέντες ἀπό τούς ἱερεῖς, τόν ἐγύρισανπίσω. Εἶχαν κρύψει, χωρίς ὁ Αἴσωπος νά τό ἀντιληφθῆ, κάποιο χρυσό ποτήριστίς ἀποσκευές του. Τόν κατηγόρησαν ὡς ἱερόσυλο καί τόν ἐκρήμνισανἀπό τήν Ὑάμπεια –κορυφή τοῦ Παρνασσοῦ– ἀπ’ ὅπου ἔρριπταν τούς ἱερο-σύλους (560 π.Χ.).

Οἱ μῦθοι τοῦ Αἰσώπου, οἱ ὁποῖοι διεσώθησαν, ἀνέρχονται σέ 359.


142

87. Ὁ Αἴσωπος ὑπῆρξε ὁ διασημότερος ἀπό τούς ἀρχαίους Ἕλληνες μυθογράφουςκαί εἶχε γεννηθῆ στήν Φρυγία. Ἔζησε, κατά πᾶσα πιθανότητα, περί τά τέλη τοῦΖ´ ἤ περί τίς ἀρχές τοῦ ΣΤ´ π.Χ. αἰῶνος. Κατά τόν Πλούταρχο ἦταν ἄσχημος,τραυλός καί κυφός (καμπούρης), ἀλλά εἶχε πνεῦμα εὔστροφο καί ἐφευρετικό.Ὁ βασιλεύς τῆς Λυδίας Κροῖσος τόν ἐπεφόρτισε νά μεταβῆ στούς Δελφούς καίνά προσφέρη χρήματα στόν ναό τοῦ Ἀπόλλωνος ἀλλά καί στούς κατοίκους τῶν

28. Ὅτι Αἴσωπος κατὰ τοὺς αὐτοὺς χρόνους συνήκμαζετοῖς ἑπτὰ σοφοῖς καὶ εἶπεν ὡς οὐκ οἴδασιν οὗτοι ὁμιλεῖν δυ-νάστῃ· καὶ γὰρ ὡς ἥκιστα δεῖν ἢ ὡς ἥδιστα συμβιοῦν τοῖςτοιούτοις (Const. Exc. 4, pp. 287-289).

29. Ὅτι Ἄδραστός τις Φρὺξ τὸν τοῦ βασιλέως Κροίσουτοῦ Λυδίου υἱὸν Ἄτυν καλούμενον πρὸς κυνηγίαν ἀκου-σίως, ἐξακοντίσας κατὰ συός, πλήξας ἀπέκτεινε. καὶ ὁ μὲνκαὶ ἀκουσίως ἀνῃρηκὼς οὐκ ἔφησεν ἑαυτὸν ἔτι ζῆν ἄξιονεἶναι· διὸ καὶ παρεκάλει τὸν βασιλέα μὴ φείσασθαι, τὴν τα-χίστην δὲ ἐπικατασφάξαι τῷ τοῦ τετελευτηκότος τάφῳ. ὁ δὲΚροῖσος τὴν μὲν ἀρχὴν ὡς ἂν ἐπὶ φόνῳ τέκνου δι’ ὀργῆς εἶχετὸν Ἄδραστον, ἀπειλῶν ζῶντα κατακαύσειν· ἐπεὶ δὲ αὐτὸνἑώρα προθυμούμενον καὶ εἰς τὴν τοῦ τετελευτηκότος τιμὴντὸ ζῆν ἐπιδιδόντα, τὸ τηνικαῦτα λήξας τῆς ὀργῆς ἀπέλυσετῆς τιμωρίας τὸν ἀνελόντα, τὴν ἰδίαν τύχην, ἀλλ’ οὐ τὴνἐκείνου προαίρεσιν αἰτιώμενος. ὁ δὲ Ἄδραστος οὐδὲν ἧττονκατ’ ἰδίαν ἐπὶ τὸν Ἄτυος τάφον πορευθεὶς ἑαυτὸν κατέ-σφαξεν [Const. Exc. 2 (1), pp. 219-220].

30. Ὅτι ὁ Φάλαρις ἰδὼν περιστερῶν πλῆθος ὑφ’ ἑνὸςἱέρακος διωκόμενον ἔφη, Ὁρᾶτε, ὦ ἄνδρες, τοσοῦτο πλῆθοςὑφ’ ἑνὸς διωκόμενον διὰ δειλίαν; ἐπείτοι γε εἰ τολμήσειανἐπιστρέψαι, ῥᾳδίως τοῦ διώκοντος ἂν περιγένοιντο. (αὐτὸςδὲ πεπλασμένως ἔλεγε· τὴν μὲν γὰρ νίκην ἀρετῇ καὶ οὐ πο-

2

ὑπεροχή). Καί ἀποτέλεσμα τοῦ λόγου του αὐτοῦ ἦταν νάχάση τήν ἐξουσία, ὅπως ἀναφέρεται στό κεφάλαιο γιά τήνδιαδοχή τῶν βασιλέων.

31. Ὅταν ὁ Κροῖσος ἐπρόκειτο νά ἐκστρατεύση ἐναντίοντοῦ Κύρου, τοῦ βασιλέως τῶν Περσῶν, ἐζήτησε χρησμό ἀπότό μαντεῖο. Κι’ ὁ χρησμός, τόν ὁποῖον ἔλαβε, ἔλεγε:

Ἄν ὁ Κροῖσος διαβῆ τόν Ἅλυ ποταμόθά καταλύση ἕνα μεγάλο βασίλειο88.

Κι’ αὐτός ἑρμήνευσε τό ἀμφίβολο νόημα τοῦ χρησμοῦ μέτό πρῖσμα τῶν διαθέσεών του κι’ ἔτσι ἀπέτυχε. 2. Ὁ Κροῖσοςρώτησε γιά δεύτερη φορά τό μαντεῖο, ἄν θά κρατήση ἐπί πο-λύν καιρό τήν ἐξουσία. Καί ἔλαβε τήν ἀκόλουθη ἀπάντησι:

Ὅταν γίνη βασιλεύς τῶν Μήδων ἕνα “μουλάρι”τότε, ἁβρόποδε Λυδέ, νά φύγης καί νά πᾶςκαθώς ρέει ὁ Ἕρμος ποταμόςμέ τά πολλά χαλίκια καί μή σταθῆςκαί μή ντραπῆς ἐπειδή θά εἶσαι ἕνας δειλός.

“Μουλάρι”ἐννοοῦσε ὁ χρησμός τόν Κῦρο, τοῦ ὁποίου ἡ μη-τέρα ἦταν ἀπό τήν Μηδία κι’ ὁ πατέρας του ἦταν Πέρσης.

3. Ὁ Κῦρος, ὁ βασιλεύς τῶν Περσῶν, ἔκαμε τήν ἐμφάνισίτου μέ ὅλες τίς δυνάμεις του στά στενά τῆς Καππαδοκίας κι’ἔστειλε κήρυκες πρός τόν Κροῖσο καί γιά νά κατασκοπεύσουν


145

88. Ὁ βασιλεύς τῶν Λυδῶν Κροῖσος ἑρμήνευσε ἐσφαλμένως τόν χρησμό ὁὁποῖος τοῦ ἐδόθη ἀπό τό μαντεῖο. Ἡ διάβασις τοῦ Ἅλυος ποταμοῦ –στάἈνατολικά τῆς Ἀγκύρας– δέν θά ἔφερε τήν κατάλυσι τοῦ βασιλείου τῶνΠερσῶν ἀλλά τήν κατάλυσι τοῦ δικοῦ του βασιλείου, τῶν Λυδῶν. Ἡ σύγ-κρουσις τῶν Περσικῶν καί τῶν Λυδικῶν δυνάμεων, μετά τήν διάβασι τοῦἍλυος ποταμοῦ ὑπό τῶν τελευταίων, ἔγινε τό 547 π.Χ. στήν Πτερία, στήνχώρα τῶν Τρόκμων τῆς Γαλατίας, ἐκεῖ ὅπου εὑρίσκετο ἡ Χαττοῦσα, ἡ πρω-τεύουσα τῶν Χετταίων. Οἱ δυνάμεις τοῦ Κροίσου ἡττήθησαν καί τό βασί-λειο τῶν Λυδῶν διελύθη ὑπό τοῦ Κύρου.


144

λυπληθίᾳ χειρῶν περιγίγνεσθαι.) καὶ ἐκ τούτου τοῦ λόγουἀπέβαλε τὴν δυναστείαν, ὡς γέγραπται ἐν τῷ περὶ διαδοχῆςβασιλέων.

31. Ὅτι Κροῖσος ἐπὶ Κῦρον τὸν Πέρσην ἐκστρατεύωνἐπύθετο τοῦ μαντείου. ὁ δὲ χρησμός,

Κροῖσος Ἅλυν διαβὰς μεγάλην ἀρχὴν καταλύσει.

ὁ δὲ τὸ ἀμφίβολον τοῦ χρησμοῦ κατὰ τὴν ἑαυτοῦ προ-αίρεσιν ἐκδεξάμενος ἐδυστύχησεν.

Ὅτι πάλιν ἐπηρώτησεν, εἰ πολὺν χρόνον ἕξει τὴν δυνα-στείαν. εἶπε δὲ τὰ ἔπη ταῦτα,

ἀλλ’ ὅταν ἡμίονος βασιλεὺς Μήδοισι γένηται,καὶ τότε, Λυδὲ ποδαβρέ, πολυψήφιδα παρ’ Ἕρμονφεύγειν μηδὲ μένειν μηδ’ αἰδεῖσθαι κακὸς εἶναι.

Ὅτι ἡμίονον τὸν Κῦρον ἔφη διὰ τὸ τὴν μητέρα αὐτοῦΜηδικὴν εἶναι, τὸν δὲ πατέρα Πέρσην.

Ὅτι Κῦρος ὁ τῶν Περσῶν βασιλεὺς παραγενηθεὶς μετὰπάσης δυνάμεως εἰς τὰ τῆς Καππαδοκίας στενά, ἀπέστειλεκήρυκας πρὸς τὸν Κροῖσον τήν τε δυναστείαν αὐτοῦ κατα-

2

3

τήν δύναμί του καί νά τοῦ δηλώσουν ὅτι ὁ Κῦρος συγχωρεῖ τάπαλαιά του ἁμαρτήματα καί τόν διορίζει σατράπη τῆς Λυδίας,ἄν παρουσιασθῆ στήν αὐλή τοῦ Κύρου καί δηλώση ὑποταγή,ὅπως κάνουν καί οἱ ἄλλοι. Πρός αὐτούς ὁ Κροῖσος ἀπήντησεὅτι θά ἥρμοζε περισσότερο ὁ Κῦρος καί οἱ Πέρσες νά ὑπο-μείνουν νά εἶναι δοῦλοι τοῦ Κροίσου. Διότι ἐκεῖνοι παλαι-ότερα διετέλεσαν δοῦλοι τῶν Μήδων, ἐνῶ αὐτός ποτέ δένἐπειθάρχησε σέ διαταγές ἄλλων.

32. Ὁ Κροῖσος, ὁ βασιλεύς τῶν Λυδῶν, προσποιούμενοςὅτι στέλλει ἀνθρώπους στούς Δελφούς, ἔστειλε στήν Πελο-πόννησο τόν Εὐρύβατο τόν Ἐφέσιο μέ πολύ χρυσό γιά νάστρατολογήση ὅσο δυνηθῆ περισσοτέρους μισθοφόρους με-ταξύ τῶν Ἑλλήνων. Ἀλλά αὐτός ὁ πράκτωρ τοῦ Κροίσουπῆγε στόν Κῦρο τόν Πέρση καί τοῦ ἀπεκάλυψε τά καθ’ ἕκα-στα. Γι’ αὐτό κι’ ὅταν ἔγινε γνωστή στούς Ἕλληνες ἡ πονηρίατοῦ Εὐρυβάτου, ὅταν κάποιος, ἀκόμα καί σήμερα, θέλει νάβλασφημήση κάποιον γιά τήν μοχθηρία του, τόν ἀποκαλεῖΕὐρύβατο.

33. Οἱ πονηροί ἄνθρωποι, κι’ ἄν πρός στιγμή ἀποφύγουντήν τιμωρία ἀπό αὐτούς πού ἀδίκησαν, τό ὄνειδός τους μένειστόν αἰῶνα καί τούς τιμωρεῖ ὅσο αὐτό εἶναι δυνατόν καίμετά θάνατον.

2. Λέγουν ὅτι ὁ Κροῖσος στίς παραμονές τοῦ πολέμου τουπρός τόν Κῦρο ἔστειλε ἀνθρώπους στούς Δελφούς νά ρωτή-σουν πῶς θά κατορθώση νά μιλήση ὁ γυιός του89. Κι’ ἡ Πυθίατοῦ ἀπήντησε:

Γόνε τῆς Λυδίας, πολλῶν ἀνθρώπων βασιλέα,Κροῖσε ἀνοητότατε, κάλλιο νά μή ἀκούσηςστά δώματά σου τήν ποθητή φωνή τοῦ γυιοῦ σου.Εἶναι γιά σένα προτιμότερο πολύ


147

89. Ὁ υἱός τοῦ Κροίσου ἦταν ἄλαλος (μουγγός) ἐκ γενετῆς.


146

σκεψομένους καὶ δηλώσοντας ὅτι Κῦρος αὐτὸν ἀφίησι τῶνπρότερον ἁμαρτημάτων καὶ Λυδίας καθίστησι σατράπην,ἂν ἐπὶ θύρας γενόμενος ὁμοίως τοῖς ἄλλοις ὁμολογῇ δοῦλοςεἶναι. πρὸς οὓς ὁ Κροῖσος ἀπεκρίθη, διότι προσηκόντως ἂνΚῦρος καὶ Πέρσαι Κροίσῳ δουλεύειν ὑπομείναιεν· ἐκεί-νους μὲν γὰρ τὸν ἔμπροσθεν χρόνον διατετελεκέναι Μήδοιςδουλεύοντας, αὐτὸν δὲ οὐδέποτε πεποιηκέναι τὸ προστατ-τόμενον ὑφ’ ἑτέρου (Const. Exc. 4, pp. 289-290).

32. Ὅτι Κροῖσος ὁ τῶν Λυδῶν βασιλεὺς προσποιησάμενοςεἰς Δελφοὺς πέμπειν, ἔπεμπεν εἰς Πελοπόννησον Εὐρύβατοντὸν Ἐφέσιον, δοὺς αὐτῷ χρυσίον, ὅπως ὡς πλείστους ξενο-λογήσῃ τῶν Ἑλλήνων. ὁ δὲ πεμφθεὶς πρὸς Κῦρον τὸν Πέρ-σην ἀποχωρήσας τὰ κατὰ μέρος ἐδήλωσε. διὸ καὶ παρὰ τοῖςἝλλησιν ἐπισήμου γενομένης τῆς περὶ τὸν Εὐρύβατον πονη-ρίας, μέχρι τοῦ νῦν, ὅταν τις ὀνειδίσαι τινὶ βούληται μοχθη-ρίαν, Εὐρύβατον ἀποκαλεῖ [Const. Exc. 2 (1), p. 220].

33. Ὅτι οἱ πονηροὶ κἂν αὐτίκα παρὰ τῶν ἀδικηθέντωντὴν τιμωρίαν ἐκκλίνωσιν, ἥ γε βλασφημία δι’ αἰῶνος τη-ρουμένη καὶ τελευτήσαντας αὐτοὺς κατὰ τὸ δυνατὸν με-τέρχεται.

Ὅτι φασὶ τὸν Κροῖσον πρὸ τοῦ πρὸς Κῦρον πολέμουπέμψαι θεωροὺς εἰς Δελφοὺς ἐπερωτήσοντας, πῶς ἂν ὁυἱὸς αὐτοῦ δύναιτο φωνὴν προέσθαι. τὴν δὲ Πυθίαν εἰπεῖν,

Λυδὲ γένος, πολλῶν βασιλεῦ, μέγα νήπιε Κροῖσε, μὴ βούλου πολύευκτον ἰὰν κατὰ δώματ’ ἀκούεινπαιδὸς φθεγγομένου, τὸ δέ σοι πολὺ λώιον ἀμφὶς

2

μακράν νά μένη, τήν πρώτη λέξι του διότιμιά δύστυχη ἡμέρα θά τήν πῆ90.

3. Ἕνας ἄνθρωπος πρέπει νά ἀντιμετωπίζη τήν εὐτυχία τουμέ μετριοφροσύνη καί νά μήν ἔχη τόση ἐμπιστοσύνη στίς ἐπι-τυχίες του στήν ζωή, οἱ ὁποῖες σέ μιά μόνο στιγμή δύνανται νάπαρουσιάσουν μεγάλες μεταβολές.

4. Ὅταν ὁ Κροῖσος εἶχε συλληφθῆ αἰχμάλωτος κι’ εἶχεσβησθῆ ἡ πυρά, μόλις εἶδε ὅτι ἡ πόλις διαρπαζόταν καί μετα-φερόταν, ἐκτός τῶν ἄλλων, πολύ χρυσός καί ἄργυρος, ρώτησετόν Κῦρο τί κάνουν οἱ στρατιῶτες. Κι’ ὅταν ἐκεῖνος τοῦ ἀπήν-τησε γελῶντας, “διαρπάζουν τόν πλοῦτο σου”. Κι’ ὁ Κροῖσοςτοῦ λέγει: “Μά τόν Δία, ὄχι τόν δικόν μου, ἀλλά τόν δικό σου.Ἐπειδή ὁ Κροῖσος δέν ἔχει πιά τίποτε δικό του”. Κι’ ὁ Κῦροςἐθαύμασε τούς λόγους του καί μετενόησε ἀμέσως, ἔπαυσε τήνδιαρπαγή τῶν στρατιωτῶν καί πῆρε τά ἀγαθά τῶν κατοίκωντῶν Σάρδεων γιά τόν βασιλικό θησαυρό.

34. Ὁ Κῦρος πιστεύοντας ὅτι ὁ Κροῖσος ἦταν εὐσεβήςἄνθρωπος, γιατί ξέσπασε δυνατή βροχή κι’ ἔσβησε τήν φλόγα,κι’ ἀνακαλῶντας στήν μνήμη τήν ἀπάντησι τοῦ Σόλωνος κρα-τοῦσε τόν Κροῖσο πλησίον του σέ θέσι τιμητική. Τόν καλοῦσενά μετέχη καί στό συμβούλιο, ἀφοῦ ἐπίστευσε ὅτι ἦταν ἕναςἔξυπνος ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος εἶχε συναναστραφῆ πολλούςμορφωμένους καί σοφούς ἀνθρώπους.

35. Ὁ Ἅρπαγος εἶχε διορισθῆ ἀπό τόν Κῦρο τόν Πέρσηἀρχηγός τοῦ στόλου κι’ ὅταν οἱ Ἕλληνες τῆς Ἀσίας ἔστειλανμία πρεσβεία στόν Κῦρο μέ σκοπό νά συνάψουν μαζί του συν-θήκη φιλίας, εἶπε πρός αὐτούς ὅτι αὐτό πού κάνουν μοιάζει μέ


149

90. Ὁ Ἡρόδοτος στό Α΄ βιβλίο του (Κλειώ, 85) ἀναφέρει ὅτι ὁ υἱός τοῦ Κροί-σου, ὁ ὁποῖος δέν ἠδύνατο νά ὁμιλήση ἐκ γενετῆς, μόλις εἶδε κάποιον Πέρσηνά ἐπιτίθεται ἐναντίον τοῦ πατέρα του γιά νά τόν φονεύση, ἀπό τήν ταραχήτου εὑρῆκε τήν φωνή του καί εἶπε: “Ὦ ἄνθρωπε μὴ φονεύσης τὸν Κροῖσο”.Αὐτές ἦσαν οἱ πρῶτες λέξεις, ἀναφέρει ὁ Ἡρόδοτος, τίς ὁποῖες ἐπρόφερε·καί ἀπό ἐκείνη τήν στιγμή ὡμιλοῦσε μέχρι τέλους τοῦ βίου του.


148

ἔμμεναι· αὐδήσει γὰρ ἐν ἤματι πρῶτον ἀνόλβῳ.

Ὅτι δεῖ τὴν εὐτυχίαν μετρίως φέρειν καὶ μὴ πεποιθέναιταῖς ἀνθρωπίναις εὐπραξίαις ἐν μικρᾷ ῥοπῇ μεγάλας μετα-βολὰς λαμβανούσαις.

Ὅτι μετὰ τὸ γενέσθαι αἰχμάλωτον τὸν Κροῖσον καὶ τὴνπυρὰν σβεσθῆναι, ἰδὼν τὴν πόλιν διαρπαζομένην καὶ πρὸςτοῖς ἄλλοις πολὺν ἄργυρόν τε καὶ χρυσὸν διαφορούμενον,ἐπηρώτησε τὸν Κῦρον, τί ποιοῦσιν οἱ στρατιῶται. τοῦ δὲμετὰ γέλωτος ἀποκριθέντος, Τὰ σὰ χρήματα διαρπάζουσι,Μὰ Δία μὲν οὖν, εἶπεν, ἀλλὰ τὰ σά· Κροίσου γὰρ ἴδιονοὐκέτι οὐθὲν ὑπάρχει. ὁ δὲ Κῦρος θαυμάσας τὸν λόγονεὐθὺς μετενόησε καὶ τοὺς στρατιώτας ἀνείρξας τῆς διαρ-παγῆς εἰς τὸ βασιλικὸν ἀνέλαβε τὰς τῶν Σαρδιανῶν κτήσεις(Const. Exc. 4, pp. 290-291).

34. Ὅτι Κῦρος εὐσεβῆ νομίσας εἶναι τὸν Κροῖσον διὰ τὸκαταρραγῆναι ὄμβρον καὶ σβέσαι τὴν φλόγα, καὶ διὰ μνή-μης ἔχων τὴν Σόλωνος ἀπόκρισιν, μεθ’ ἑαυτοῦ περιήγετο τὸνΚροῖσον ἐντίμως. μετέδωκε δὲ αὐτῷ καὶ τοῦ συνεδρίου,διαλαμβάνων ὑπάρχειν συνετόν, ὡς ἂν πολλοῖς καὶ πεπαι-δευμένοις καὶ σοφοῖς ἀνδράσι συμβεβιωκότα [Const. Exc. 2(1), p. 220].

35. Ὅτι Ἅρπαγος κατασταθεὶς ὑπὸ Κύρου τοῦ Πέρσου ἐπὶτῆς θαλάττης στρατηγός, καὶ τῶν κατὰ τὴν Ἀσίαν Ἑλλήνωνπρὸς Κῦρον διαπρεσβευομένων συνθέσθαι φιλίαν, εἶπε πρὸςαὐτοὺς ὅτι παραπλήσιόν τι ποιοῦσι τῶν πρότερον ἑαυτῷ

4

3

κάτι πού συνέβη προηγουμένως στόν ἴδιο. 2. Κάποτε δηλ.πού ἤθελε νά νυμφευθῆ ἐζήτησε ἀπό τόν πατέρα τήν κόρητου. Στήν ἀρχή ὁ πατέρας της δέν τόν ἔκρινε ἄξιο γιά γαμβρότου καί τήν ἀρραβώνιασε μέ κάποιον πού κατεῖχε ὑψηλότερηθέσι, ὅταν ὅμως εἶδε ὅτι ὁ Ἅρπαγος ἐδέχετο τιμές ἀπό τόν βα-σιλέα, τοῦ ἔδωσε τήν θυγατέρα του. Κι’ αὐτός τότε τοῦ ἀπήν-τησε ὅτι δέν δύναται νά τήν νυμφευθῆ, συμφωνεῖ ὅμως νά τήνἔχη παλλακίδα. 3. Μέ αὐτούς τούς λόγους ἤθελε νά δείξηστούς Ἕλληνες, ὅτι ὅταν προηγουμένως ὁ Κῦρος τούς πρό-τεινε νά γίνουν φίλοι τῶν Περσῶν, δέν τό θέλησαν, τώραὅμως πού τά πράγματα ἔλαβαν ἄλλη τροπή, σπεύδουν νά συν-άψουν φιλία. Ἀλλά ὁ Κῦρος δέν πρόκειται νά διαπραγμα-τευθῆ μαζί τους, ὅπως πρός συμμάχους, καί θά τούς δεχθῆ ὡςδούλους πού ἐπαφίενται στήν καλή πίστι τῶν Περσῶν.

36. Οἱ Λακεδαιμόνιοι, ὅταν ἔμαθαν ὅτι οἱ Ἕλληνες τῆςἈσίας διέτρεχαν κίνδυνο, ἔστειλαν91 ἀνθρώπους στόν Κῦροκαί τοῦ ἔλεγαν ὅτι οἱ Λακεδαιμόνιοι οἱ ὁποῖοι εἶναι συγγενεῖςτῶν Ἑλλήνων τῆς Ἀσίας τοῦ ἀπαγορεύουν νά ὑποδουλώσητίς Ἑλληνικές πόλεις. Κι’ ὁ Κῦρος, θαυμάζοντας τούς λόγουςτους, παρετήρησε ὅτι θά γνωρίση τήν ἀνδρεία τους, ὅτανστείλη ἕνα ἀπό τούς δούλους του γιά νά ὑποτάξη τήν Ἑλ-λάδα.

2. Οἱ Λακεδαιμόνιοι ὅταν ἐπρόκειτο νά κατακτήσουν τήνἈρκαδία, ἔλαβαν τόν ἀκόλουθο χρησμό:

Μοῦ ζητεῖς τήν Ἀρκαδία; Δύσκολο πρᾶγμα μοῦ ζητεῖς.Δέν θά στήν δώσω, διότι ὑπάρχουν πολλοίστήν Ἀρκαδία βαλανηφάγοι πολεμιστέςοἱ ὁποῖοι θά σ’ ἐμποδίσουν. Ἐγώ δέν σέ φθονῶ.


151

91. Τό 545 π.Χ., μετά τήν πτῶσι τοῦ Λυδικοῦ βασιλείου στούς Πέρσες, οἱ ὁποῖοιἐν συνεχείᾳ κατέλαβον καί τίς παράλιες Ἑλληνικές πόλεις.


150

συμβάντων. καὶ γάρ ποτε γῆμαι βουλόμενον αἰτεῖσθαι παρὰτοῦ πατρὸς τὴν κόρην· τὸν δὲ τὸ μὲν πρῶτον οὐκ ἄξιον κρί-ναντα τοῦ γάμου δυνατωτέρῳ κατεγγυῆσαι, μετὰ δὲ ταῦθ’ὁρῶντα αὐτὸν ὑπὸ τοῦ βασιλέως τιμώμενον διδόναι τὴν θυ-γατέρα· αὐτὸν δὲ ἀποκριθῆναι διότι γυναῖκα μὲν οὐκέτι ἂνἔχοι αὐτήν, παλλακίδα δὲ συγχωρῆσαι λαβεῖν. διὰ δὲ τῶν τοι-ούτων λόγων ἐδήλου τοῖς Ἕλλησιν ὅτι Κύρου πρότερονἀξιοῦντος γενέσθαι Περσῶν φίλους οὐκ ἐβουλήθησαν, νῦνδὲ ἐκ μεταβολῆς ἐκείνων σπευδόντων συνάψαι φιλίαν ὡς μὲνπρὸς συμμάχους οὐ ποιήσεται τὰς ὁμολογίας, ὡς δὲ δούλουςεἰς τὴν τῶν Περσῶν πίστιν ἑαυτοὺς παραδιδόντας προσδέ-ξεται.

36. Ὅτι Λακεδαιμόνιοι πυνθανόμενοι τοὺς κατὰ τὴνἈσίαν Ἕλληνας κινδυνεύειν, ἔπεμψαν πρὸς Κῦρον, ὅτι Λα-κεδαιμόνιοι συγγενεῖς ὄντες τῶν κατὰ τὴν Ἀσίαν Ἑλλήνωνἀπαγορεύουσιν αὐτῷ καταδουλοῦσθαι τὰς Ἑλληνίδας πό-λεις. ὁ δὲ θαυμάσας τὸν λόγον ἔφη γνώσεσθαι τὴν ἀρετὴναὐτῶν, ὅταν ἕνα τῶν ἑαυτοῦ δούλων πέμψῃ καταστρεψό-μενον τὴν Ἑλλάδα.

Ὅτι Λακεδαιμόνιοι τὴν Ἀρκαδίαν μέλλοντες καταστρέ-φειν ἔλαβον χρησμόν,

Ἀρκαδίαν μ’ αἰτεῖς; μέγα μ’ αἰτεῖς· οὔ τοι δώσω.πολλοὶ ἐν Ἀρκαδίᾳ βαλανηφάγοι ἄνδρες ἔασιν,οἵ σ’ ἀποκωλύσουσιν· ἐγὼ δέ τοι οὔτοι μεγαίρω.

2

2

3

Καί θά σοῦ δώσω τήν Τεγέα τήν ποδοκτύπητηκαί τήν εὔφορη πεδιάδα νά ὀργώνης92.

Οἱ Λακεδαιμόνιοι ἔστειλαν στούς Δελφούς νά ρωτήσουνσέ ποιά θέσι εὑρίσκονται τά ὀστᾶ τοῦ Ὀρέστου, τοῦ γυιοῦ τοῦἈγαμέμνονος. Κι’ ὁ θεός τούς εἶπε:

Ὑπάρχει στήν Ἀρκαδία κάποια Τεγέα93,ἐφ’ ἑνός ὀροπεδίου, ὅπου δύο ἄνεμοι φυσοῦνἀπό ἀμετάθετη ἀναγκαιότητα.Καί κτύπο στόν κτύπο καί συμφορά στήν συμφοράτό πάει. Ἐκεῖ ἡ ζείδωρος γῆ κρατεῖτοῦ Ἀγαμέμνονος τόν γυιό. Πάρε τον ἀπό ἐκεῖ καί τῆς Τεγέας θά γίνης βασιλεύς.

Ὑπῆρχε ἕνα σιδηρουργεῖο στό ὁποῖο ἀναφέρεται ὁ χρη-σμός καί μέ τούς δύο ἀνέμους ἐννοεῖ τά φυσερά, κτύπο στόνκτύπο ἐννοεῖ τό σφυρί καί τό ἀμόνι, συμφορά στήν συμφοράἐννοεῖ τόν σίδηρο, διότι τόν σίδηρον τόν ὀνομάζει ἐδῶ συμ-φορά, ἐπειδή εὑρέθη γιά τό κακό τῶν ἀνθρώπων. 4. Εἶναι προ-τιμότερο νά πεθάνης παρά νά ζῆς καί νά βλέπης τόν ἑαυτό


153

93. Ἡ Τεγέα ὑπῆρξε μία ἀπό τίς σημαντικώτερες πόλεις τῆς ἀρχαίας Ἀρκαδίας,γνωστή ἀνά τό πανελλήνιον γιά τόν ὡραιότατο ναό τῆς Ἀλέας Ἀθηνᾶς, δεύ-τερον κατά σειρά κάλλους μετά τόν ναό τοῦ Ἐπικουρίου Ἀπόλλωνος τῆς Φι-γαλείας. Ἡ Τεγέα ὀφείλει τό ὄνομά της στόν υἱό τοῦ Λυκάονος Τεγεάτη. ΟἱΤεγεᾶτες ἔλαβον μέρος μαζί μέ τούς ἄλλους Ἀρκάδες στόν Τρωικό πόλεμο,στούς Περσικούς πολέμους καί στήν μάχη τῆς Διπαίας, λίγο μετά τήν μάχητῶν Πλαταιῶν, ὅπου ἡττήθησαν ὑπό τῶν Λακεδαιμονίων. Στήν θήρα –κυ-νήγι– τοῦ Καλυδωνίου κάπρου ἔλαβε μέρος καί ὁ Ἀγκαῖος, υἱός τοῦ Τεγεά-του βασιλέως Λυκούργου. Στόν ναό τῆς Ἀλέας Ἀθηνᾶς ἐφυλάσσοντο καί τάδόντια τοῦ Καλυδωνίου κάπρου, τά ὁποῖα ἔκλεψε ὁ Ὀκταβιανός μετά τήνναυμαχία τοῦ Ἀκτίου, καθώς καί τό ἄγαλμα τῆς Ἀλέας Ἀθηνᾶς –ὁ πρῶτοςἱερόσυλος ἀπό τούς Ρωμαίους αὐτοκράτορες– καί τά μετέφερε στήν Ρώμη.

Ἀπό τήν ἀρχαία Τεγέα σώζονται μερικά ὑπολείμματα τοῦ ἀρχαίου θε-άτρου –στό κοῖλο αὐτοῦ ἔχει κτισθῆ... ἐκκλησία– καθώς καί τά θεμέλια τοῦναοῦ τῆς Ἀλέας Ἀθηνᾶς, μέ τμήματα τῶν ὀγκωδῶν κιόνων τοῦ ναοῦ.


152

92. Ὁ χρησμός αὐτός ἀπέβη δυσμενής γιά τούς Σπαρτιᾶτες. Στήν ἐπίθεσί τους κατάτῆς Τεγέας οἱ Σπαρτιᾶτες ἡττήθησαν, μάλιστα στήν ἧττα τους συνετέλεσαν καίοἱ γυναῖκες τῆς Τεγέας πού ἐπολέμησαν ἐναντίον τους. Αἰχμαλωτίσθηκεἀκόμη καί ὁ βασιλεύς των Χάριλλος ἤ Χαρίλαος, τόν ὁποῖο μετ’ ὀλίγον ἄφη-σαν ἐλεύθερο. Στούς ὑπολοίπους αἰχμαλώτους Σπαρτιᾶτες οἱ Τεγεᾶτες ἐπέ-ρασαν τίς πέδες καί τούς ὑπεχρέωσαν νά καλλιεργοῦν ὡς δοῦλοι τά χωράφιατους. Ἐπί τῶν ἡμερῶν τοῦ Ἡροδότου ἐσώζοντο οἱ πέδες αὐτές ἀνηρτημένεςστόν ναό τῆς Ἀλέας Ἀθηνᾶς.

δώσω σοι Τεγέαν ποσσίκροτον ὀρχήσασθαι.καὶ καλὸν πεδίον σχοίνῳ διαμετρήσασθαι.

Ὅτι οἱ Λακεδαιμόνιοι ἔπεμψαν εἰς Δελφοὺς περὶ τῶνὀστέων Ὀρέστου τοῦ Ἀγαμέμνονος, ἐν ποίῳ τινὶ τόπῳκεῖνται. καὶ ἔχρησεν οὕτως,

ἔστι τις Ἀρκαδίας Τεγέη λευρῷ ἐνὶ χώρῳ,ἔνθ’ ἄνεμοι πνείουσι δύω κρατερῆς ὑπ’ ἀνάγκηςκαὶ τύπος ἀντίτυπος καὶ πῆμ’ ἐπὶ πήματι κεῖται.ἐνθ’ Ἀγαμεμνονίδην κατέχει φυσίζοος αἶα·τὸν σὺ κομισσάμενος Τεγέης ἐπιτάρροθος ἔσσῃ.

ἦν δὲ χαλκεῖον, καὶ δηλοῖ τὰς φύσας, τύπον δὲ τὸν ἄκμονάφησι καὶ τὰς σφύρας, πῆμα δὲ ἐπὶ πήματι τὸν σίδηρον ἐπὶ σι-δήρῳ· πῆμα γὰρ εἴρηται διὰ τὸ ἐπὶ κακῷ τῶν ἀνθρώπωνεὑρῆσθαι.

Κρεῖττον γὰρ εἶναι τελευτᾶν ἢ ζῶντας ἑαυτοὺς μετὰ τῶν 4

σου καί τούς συγγενεῖς σου νά ὑποφέρουν ἀπό συμφορές με-γάλες σάν τόν θάνατο.

37. Κάποτε, ὅταν ἡ θυγατέρα τοῦ Πεισιστράτου ἦταν κα-νηφόρος στήν ἑορτή τῶν Παναθηναίων κι ἦταν πανέμορφη,τήν ἐπλησίασε κάποιος νεαρός καί χωρίς νά ὑπολογίζη τίποτεἐφίλησε τήν κοπέλλα. Ὅταν τό ἐπληροφορήθησαν οἱ ἀδελφοίτης, ἔφεραν βαρέως τήν προσβολή κι ὡδήγησαν τόν νεαρόστόν πατέρα τους καί τοῦ ζητοῦσαν νά τόν τιμωρήση. Κι’ ὁΠεισίστρατος ἐγέλασε καί τούς εἶπε: “Καί τότε τί θά κάμωμεαὐτούς πού μᾶς μισοῦν, ἄν τιμωρήσωμε αὐτούς πού μᾶς ἀγα-ποῦν;”.

2. Κάποτε ὁ Πεισίστρατος περιοδεύοντας τήν χώρα εἶδεἕνα ἄνθρωπο κατά τά μέρη τοῦ Ὑμηττοῦ νά δουλεύη σ’ ἕναχωράφι τελείως λεπτό καί τραχύ. Καί θαυμάζοντας τήν φι-λοπονία του ἔστειλε ἐκεῖ ἀνθρώπους νά τόν ρωτήσουν πόσησοδειά ἔχει ἀπό ἕνα τέτοιο χωράφι. 3. Κι’ ὅταν ἐκεῖνοι ἐξετέ-λεσαν τήν προσταγή, ὁ ἐργάτης τούς εἶπε ὅτι σοδεύει πικρούςπόνους, ἀλλά δέν τόν νοιάζει. Διότι τό δέκατο τό δίδει στόνΠεισίστρατο. Κι’ ὁ τύραννος, μόλις ἄκουσε τά λόγια αὐτά,ἐγέλασε κι’ ἀπήλλαξε τό χωράφι ἀπό τήν φορολογία. Κι’ ἀπόἐκεῖ προῆλθε κι’ ἡ παροιμία “κι’ οἱ σπασμοί φέρουν ἀτέλεια”94.


155

94. Τό ἀρχαῖο κείμενο ἔχει “πικρὰς ὀδύνας”. Στό λεξικό Σουΐδα ἀναφέρεται ὅτιὁ ἄνθρωπος ἀπήντησε “ὀδύνας καὶ σφακέλους”, ὄθεν καί ἡ παροιμία “καὶσφάκελοι ποιοῦσιν ἀτέλειαν” (σημείωσις μεταφραστοῦ).


154

συγγενῶν ἐφορᾶν ἄξια θανάτου πράττοντας.37. Ὅτι κανηφορούσης ποτὲ τῆς θυγατρὸς Πεισιστράτου

καὶ δοκούσης τῷ κάλλει διαφέρειν, προσελθών τις τῶν νε-ανίσκων καταπεφρονηκὼς ἐφίλησε τὴν παρθένον. ἀκού-σαντες δὲ οἱ τῆς κόρης ἀδελφοὶ βαρέως ἤνεγκαν τὴν ὕβριν,καὶ τὸν νεανίσκον ἀγαγόντες πρὸς τὸν πατέρα δίκην ἠξίουνδιδόναι· ὁ δὲ Πεισίστρατος γελάσας, Καὶ τί τοὺς μισοῦνταςἡμᾶς, ἔφη, ποιήσωμεν, ἐὰν τοὺς φιλοῦντας τιμωρίαις περι-βάλωμεν;

Ὅτι ὁ αὐτὸς διαπορευόμενός ποτε διὰ τῆς χώρας κατε-νόησεν ἄνθρωπον κατὰ τὸν Ὕμηττον ἐργαζόμενον ἐν χω-ρίοις λεπτοῖς καθ’ ὑπερβολὴν καὶ τραχέσι. θαυμάσας δὲτὴν φιλεργίαν ἔπεμψε τοὺς ἐρωτήσοντας, τί λαμβάνοι τοι-αύτην χώραν ἐργαζόμενος. ὧν ποιησάντων τὸ προσταχθέν,ὁ ἐργάτης ἔφησε λαμβάνειν ἐκ τοῦ χωρίου κακὰς ὀδύνας,ἀλλ’ οὐθὲν αὐτῷ μέλειν· τούτων γὰρ τὸ ι μέρος Πεισιστράτῳδιδόναι. ὁ δὲ δυνάστης ἀκούσας τὸν λόγον καὶ γελάσαςἐποίησε τὸ χωρίον ἀτελές, καὶ ἐντεῦθεν ἡ παροιμία, Καὶσφάκελοι ποιοῦσιν ἀτέλειαν (Const. Exc. 4, pp. 291-293).

2

3

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΥ Ι´

1. Ὁ Σέρβιος Τύλλιος, κατά τήν ἐξέγερσι τοῦ Ταρκυνίου,ἦλθε στήν Σύγκλητο κι’ ὅταν εἶδε τήν συνωμοσία ἐναντίοντου, πρόλαβε καί εἶπε μόνο: “Τί τόλμη εἶναι αὐτή, Ταρκύνιε;”.Κι’ ἐκεῖνος τοῦ ἀπήντησε: “Ἡ δική σου τί τόλμη εἶναι πούεἶσαι δοῦλος κι’ ἀπό γενεά δούλων καί ἐτόλμησες νά γίνης βα-σιλεύς τῶν Ρωμαίων καί τήν ἡγεμονία τοῦ πατέρα μου, ἡὁποία δικαιωματικῶς ἀνῆκε σέ μένα, τήν ἀφήρεσες παρανό-μως ἀπό ἐμένα, τήν ἐξουσία μέ τήν ὁποία ἐσύ δέν εἶχες καμ-μία σχέσι γιά νά τήν διεκδικήσης”. Καί λέγοντας αὐτά ὥρμησεταυτοχρόνως κι’ ἅρπαξε τόν Τύλλιο ἀπό τό χέρι καί τόνἔρριξε ἀπό τήν σκάλα. Κι’ ὅπως σηκώθηκε, χωλαίνοντας ἀπότήν πτῶσι, ἐπεχείρησε νά φύγη, ἀλλά τόν ἐφόνευσαν.

2. Ὁ Σέρβιος Τύλλιος, ὁ βασιλεύς τῶν Ρωμαίων, ἐβασί-λευσε ἐπί σαράντα τέσσερα ἔτη καί ἐγκαθίδρυσε μέ ἐπιτυχίαὄχι καί λίγους θεσμούς τῆς πολιτείας χάρις στήν προσωπικήτου ἀρετή.

3. Ὅταν ἄρχων τῶν Ἀθηνῶν ἦταν ὁ Θηριλῆς, κατά τήν ἑξη-κοστή πρώτη Ὀλυμπιάδα95, ὁ Πυθαγόρας ὁ φιλόσοφος ἦτανγενικῶς γνωστός, ἐπειδή εἶχε ἤδη εὐδοκιμήσει στήν μόρφωσι.Διότι ἔγινε ἄξιος τῆς ἱστορικῆς μνείας περισσότερο ἀπό κάθεἄλλον μεταξύ τῶν μορφωμένων ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς του.Κατήγετο ἀπό τήν Σάμο, ἄλλοι ὅμως λέγουν ὅτι ἦταν Τυρην-νός. 2. Οἱ λόγοι του εἶχαν τόση πειστικότητα καί χάρι, ὥστεκάθε ἡμέρα σχεδόν ὁλόκληρη ἡ πόλις ἐστρέφετο περί αὐτόν,κι’ ἔτρεχαν νά τόν ἀκούσουν ὅλοι σάν νά ἐπρόκειτο γιά κάποιοθεό πού ἔκαμε τήν ἐμφάνισί του. 3. Καί δέν ἐφαίνετο μέγαςμόνο στήν δύναμι τοῦ λόγου, ἀλλά παρουσίαζε κι’ ἕνα τέτοιοχαρακτῆρα τῆς ψυχῆς του, μετριοπαθῆ, πού ἦταν γιά τούς νέ-ους θαυμαστό παράδειγμα πρός μίμησι γιά μία ζωή μέ σω-φροσύνη. Κι’ αὐτούς πού τόν συναναστρέφονταν τούς ἀπέ-τρεπε ἀπό τήν πολυτέλεια καί τήν τρυφή, ἄν καί ὅλοι, ἐξ αἰτίας

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΒΙΒΛΙΟΝ I´

157

95. Ἡ 61η Ὀλυμπιάς τοποθετεῖται χρονικῶς τό 536 π.Χ.


156

FRAGMENTA LIBRI X

1. Ὅτι Σερούιος Τύλλιος Ταρκυνίου ἐπιθεμένου παραγενη-θεὶς εἰς τὸ βουλευτήριον, καὶ θεασάμενος τὴν καθ’ ἑαυτοῦπαρασκευήν, τοσοῦτον μόνον εἶπε, Τίς ἡ τόλμα, Ταρκύνιε;ὁ δὲ ὑπολαβών, Ἡ μὲν οὖν δή, φησί, τίς, ὃς δουλέκδουλοςὢν Ῥωμαίων βασιλεύειν ἐτόλμησας καὶ τῆς τοῦ πατρὸς ἡγε-μονίας ἡμῖν προσηκούσης παρανόμως ἀφείλου τὴν οὐδὲκαθ’ ἕνα σοι τρόπον ἐπιβάλλουσαν ἀρχήν; ταῦτα λέγωνἅμα προσέδραμε καὶ δραξάμενος τῆς τοῦ Τυλλίου χειρὸςἔρριψεν αὐτὸν κατὰ τῆς κρηπῖδος. καὶ διαναστὰς καὶ χω-λεύων διὰ τὸ πτῶμα ἐπεχείρησε φυγεῖν, ἀπεκτάνθη δέ(Const. Exc. 4, p. 293).

2. Ὅτι Σερούιος Τύλλιος ὁ Ῥωμαίων βασιλεὺς ἐβασί-λευσεν ἔτη τετταράκοντα τέτταρα, διὰ τῆς ἰδίας ἀρετῆς κα-τωρθωκὼς οὐκ ὀλίγα τῶν κοινῶν.

3. Ὅτι ἐπ’ ἄρχοντος Ἀθήνησι Θηρικλέους κατὰ τὴν ἑξη-κοστὴν πρώτην Ὀλυμπιάδα Πυθαγόρας ὁ φιλόσοφος ἐγνω-ρίζετο, προκεκοφὼς ἤδη ἐν παιδεία· γέγονε γὰρ ἱστορίαςἄξιος, εἰ καί τις ἕτερος τῶν περὶ παιδείαν διατριψάντων. γέ-γονε δὲ Σάμιος τὸ γένος· οἱ δέ φασιν ὅτι Τυρρηνός. το-σαύτη δ’ ἦν ἐν τοῖς αὐτοῦ λόγοις πειθὼ καὶ χάρις, ὡς καὶ τῆςπόλεως σχεδὸν ὅλης ἐπ’ αὐτὸν ἐπιστρεφούσης καθ’ ἡμέρανὡσπερεὶ πρός τινος θεοῦ παρουσίαν ἅπαντας συντρέχειν ἐπὶτὴν ἀκρόασιν. οὐ μόνον δὲ περὶ τὴν ἐν τῷ λέγειν δύναμινἐφαίνετο μέγας, ἀλλὰ καὶ ψυχῆς ἐνέφαινεν ἦθος κατεσταλ-μένον καὶ πρὸς μίμησιν βίου σώφρονος τοῖς νέοις θαυ-μαστὸν ἀρχέτυπον. καὶ τοῦς ἐντυγχάνοντας ἀπέτρεπεν ἀπὸτῆς πολυτελείας καὶ τρυφῆς, ἁπάντων διὰ τὴν εὐπορίαν

2

3

τοῦ πλούτου, εἶχαν παραδοθῆ χωρίς μέτρο στήν χλιδή καί τήνποταπή διαφθορά τοῦ σώματος καί τῆς ψυχῆς. 4. Ὁ Πυθαγό-ρας πληροφορηθείς ὅτι ὁ παλαιός του δάσκαλος ὁ Φερεκύδηςἦταν ἄρρωστος στήν Δῆλο κι’ ἦταν στά τελευταῖα του, ἐτα-ξείδευσε ἀπό τήν Ἰταλία στήν Δῆλο. Ἐκεῖ, ἀφοῦ ἐπί ἀρκετόνχρόνο τόν ἐγηροκόμησε, κατέβαλε κάθε προσπάθεια γιά νάσώση τόν γέροντα ἀπό τήν ἀρρώστια. Κι’ ὅταν ὁ Φερεκύδηςκατενικήθη ἀπό τό γῆρας καί τήν βαρειά ἀρρώστια, ὁ Πυθα-γόρας ἐφρόντισε τά πάντα γιά τήν ταφή του κι’ ἀφοῦ τοῦἔκαμε ὅλα ὅσα συνηθίζονται στήν περίστασι, ὅπως θά ἔκαμεἕνας γυιός γιά τόν πατέρα του, ἐπέστρεψε πάλι στήν Ἰταλία. 5.Ὅταν κάποιος ἀπό τούς συντρόφους τοῦ Πυθαγόρα ἔχανε τήνπεριουσία του, οἱ ὑπόλοιποι διένεμαν τά ὑπάρχοντά τους μαζίτου, ὡσάν νά ἦταν ἀδελφός τους. Καί μία τέτοια διάθεσι τῆςπεριουσίας τους δέν τήν ἔκαναν μόνο μέ τούς συντρόφουςτους μέ τούς ὁποίους ζοῦσαν κάθε ἡμέρα μαζί, ἀλλά γενικῶςμέ ὅλους αὐτούς οἱ ὁποῖοι συνεμερίζοντο τίς ἰδέες τους.

4. Ὁ Κλεινίας, ἕνας Ταραντῖνος τήν καταγωγή, ὁ ὁποῖοςἦταν μέλος τοῦ συλλόγου τῶν Πυθαγορείων, ὅταν ἔμαθε ὅτιὁ Πρῶρος ὁ Κυρηναῖος ἔχασε τήν περιουσία του γιά λόγουςπολιτικούς κι’ ἔμεινε τελείως ἄπορος, ἐταξείδευσε ἀπό τήνἸταλία στήν Κυρήνη μέ πολλά χρήματα καί ἀποκατέστησε τήνπεριουσία τοῦ Πρώρου, ἄν καί δέν τόν εἶχε ἰδῆ ποτέ τόνἄνθρωπο, ἔμαθε μόνο ὅτι ἦταν Πυθαγόρειος. 2. Μνημο-νεύονται ἐπίσης καί πολλοί ἄλλοι, οἱ ὁποῖοι ἔκαμαν κάτι πα-ρόμοιο. Καί δέν ἔδειχναν μόνο στήν χορήγησι χρημάτων αὐτήντήν ἀφοσίωσι στούς φίλους τους, ἀλλά μοιράζονταν μαζί τούςκινδύνους στούς δύσκολους καιρούς. 3. Καί πράγματι, ὅτανἦταν τύραννος ὁ Διονύσιος96 καί κάποιος Φιντίας, Πυθαγό-


159

ρακοσίους γιά ν’ ἁρπάξη τίς περιουσίες τους. Ἐξεδίωξε τόν Πλάτωνα –γιάτήν ἐλευθερία τῆς γνώμης του– ἐπωλήθη αὐτός (ὁ Πλάτων) ὡς δοῦλος– καίἔρριψε σέ λατομεῖο τόν ποιητή Φιλόχορο, ὁ ὁποῖος ἐπέκρινε τά ποιήματα,τά ὁποῖα ἔγραφε ὁ Διονύσιος (ὁ τύραννος ἐπίστευε ὅτι ἦταν ... μεγάλος ποι-ητής καί δέν ἀνεχόταν καμμία ἐπίκρισι).


158

96. Πρόκειται γιά τόν Διονύσιο τόν πρεσβύτερο, τόν τύραννο τῶν Συρακουσῶν.Ἦταν υἱός τοῦ Ἑρμοκράτους καί ἐγεννήθη τό 431 ἤ τό 430 π.Χ. Κατέλαβε τήνἀρχή τῶν Συρακουσῶν τό 405 π.Χ. καί διετήρησε αὐτήν μέχρι τοῦ θανάτουτου, ἐπί 38 ἔτη. Διεξήγαγε πολέμους ἐναντίον τῶν Καρχηδονίων, ἀλλ’ ὅμως καίἐναντίον Ἑλλήνων. Κατέλαβε τό Ρήγιον τό 387 π.Χ. πρός τούς κατοίκους τοῦὁποίου ἐφέρθη σκληρά. Ἦταν ὠμός, δεσποτικός καί ἐθανάτωσε πολλούς Συ-

ἀνέδην ἐκκεχυμένων εἰς ἄνεσιν καὶ διαφθορὰν ἀγεννῆ τοῦσώματος καὶ τῆς ψυχῆς.

Ὅτι Πυθαγόρας πυθόμενος Φερεκύδην τὸν ἐπιστάτηναὐτοῦ γεγενημένον ἐν Δήλῳ νοσεῖν καὶ τελέως ἐσχάτωςἔχειν, ἔπλευσεν ἐκ τῆς Ἰταλίας εἰς τὴν Δῆλον. ἐκεῖ δὲ χρόνονἱκανὸν τὸν ἄνδρα γηροτροφήσας, πᾶσαν εἰσηνέγκατοσπουδὴν ὥστε τὸν πρεσβύτην ἐκ τῆς νόσου διασῶσαι. κα-τισχυθέντος δὲ τοῦ Φερεκύδου διὰ γῆρας καὶ διὰ τὸ μέγε-θος τῆς νόσου, περιέστειλεν αὐτὸν κηδεμονικῶς, καὶ τῶν νο-μιζομένων ἀξιώσας ὡσανεί τις υἱὸς πατέρα πάλιν ἐπανῆλθενεἰς τὴν Ἰταλίαν.

Ὅτι ἐπειδάν τινες τῶν συνήθων ἐκ τῆς οὐσίας ἐκπέσοιεν,διῃροῦντο τὰ χρήματα αὑτῶν ὡς πρὸς ἀδελφούς. οὐ μόνονδὲ πρὸς τοὺς καθ’ ἡμέραν συμβιοῦντας τῶν γνωρίμων τοι-αύτην εἶχον τὴν διάθεσιν, ἀλλὰ καθόλου πρὸς πάντας τοὺςτῶν πραγμάτων τούτων μετασχόντας.

4. Ὅτι Κλεινίας, Ταραντῖνος τὸ γένος, εἷς δὲ τῶν ἐκ τοῦπροειρημένου συστήματος ὤν, πυθόμενος Πρῶρον τὸν Κυ-ρηναῖον διά τινα πολιτικὴν περίστασιν ἀπολωλεκότα τὴνοὐσίαν καὶ τελέως ἀπορούμενον, ἐξεδήμησεν ἐκ τῆς Ἰτα-λίας εἰς Κυρήνην μετὰ χρημάτων ἱκανῶν καὶ τὴν οὐσίανἀποκατέστησε τῷ προειρημένῳ, οὐδέποτε τοῦτον ἑωρα-κώς, ἀκούων δὲ μόνον ὅτι Πυθαγόρειος ἦν. καὶ ἄλλοι δὲπολλοὶ τὸ παραπλήσιον πεποιηκότες διαμνημονεύονται. οὐμόνον δὲ ἐν τῇ τῶν χρημάτων ἐπιδόσει τοιούτους αὑτοὺςπαρείχοντο τοῖς γνωρίμοις, ἀλλὰ καὶ κατὰ τοὺς ἐπισφαλε-στάτους καιροὺς συνεκινδύνευον. καὶ γὰρ Διονυσίου τυ-ραννοῦντος Φιντίας τις Πυθαγόρειος ἐπιβεβουλευκὼς τῷ

2

4

5

3

ρειος, εἶχε συνωμοτήσει ἐναντίον τοῦ τυράννου, ἐπρόκειτο νάτιμωρηθῆ γι’ αὐτό καί παρεκάλεσε τόν Διονύσιο νά τοῦ χαρίσημία πίστωσι χρόνου, ἐπειδή ἤθελε νά διευθετήση πρῶτα τίςἰδιωτικές του ὑποθέσεις. Καί τοῦ εἶπε ὅτι θά τοῦ δώση ἕνα ἀπότούς φίλους του ὡς ἐγγύησι γιά τόν θάνατό του. 4. Κι’ ὅταν ὁτύραννος ἐξέφρασε τόν θαυμασμό του, ἄν εἶναι δυνατόν νάὑπάρχη τέτοιος φίλος πού νά κλεισθῆ στήν φυλακή ἀντί ἐκεί-νου, ὁ Φιντίας ἐκάλεσε ἕνα ἀπό τούς συντρόφους του, ἕνα Πυ-θαγόρειο φιλόσοφο, Δάμωνα τόν ἔλεγαν, ὁ ὁποῖος χωρίς δι-σταγμό ἦλθε ἀμέσως ὡς ἐγγυητής τοῦ θανάτου. 5. Ὑπῆρχανμερικοί πού ἐπαινοῦσαν αὐτήν τήν ὑπερβολική ἀγάπη πρόςτούς φίλους, μερικοί ἄλλοι ὅμως κατελόγιζαν στόν ἐγγυητήἀφροσύνη καί τρέλλα. Καί τήν καθωρισμένη ὥρα συγκεν-τρώθηκε ὅλος ὁ λαός καί περίμενε μέ ἀγωνία νά ἰδῆ, ἄν αὐτόςπού προσέφερε τόν ἐγγυητή θά τηρήση τόν λόγο του. 6. Κι’ ὅσοπλησίαζε ἡ ὥρα κι’ ὅλοι εἶχαν ἀπελπισθῆ, ἀπροσδοκήτωςἔφθασε δρομαῖος ὁ Φιντίας στό ἔσχατο λεπτό τῆς προθεσμίας,ὅταν ὡδηγοῦσαν τόν Δάμωνα γιά ἐκτέλεσι. Ἐπειδή ὅλοι ἐθαύ-μασαν τέτοια φιλία, ὁ Διονύσιος ἀπήλλαξε τόν κατηγορούμενοἀπό τήν τιμωρία καί παρεκάλεσε τούς δύο φίλους νά περιλά-βουν κι’ αὐτόν τρίτον στήν φιλία τους.

5. Οἱ Πυθαγόρειοι ἐξασκοῦσαν τά μέγιστα καί τήν μνήμητους, ἐφαρμόζοντας τόν ἀκόλουθο τρόπο. Δέν σηκώνοντανἀπό τό κρεββάτι τους, ἄν δέν ἀπεκάλυπταν μέ ἀκρίβεια ὁ ἕναςστόν ἄλλο τό κάθε τι πού εἶχαν κάνει τήν προηγουμένη ἡμέραἀρχίζοντας ἀπό τό πρωΐ καί τελειώνοντας τό βράδυ. Ἄν εἶχαντόν χρόνο καί μεγαλύτερη ἄνεσι ἀπό τό συνηθισμένο, τότεστόν ἀπολογισμό τους ἀνέφεραν καί ὅ,τι εἶχαν κάνει τήντρίτη καί τήν τετάρτη ἡμέρα πού εἶχε περάσει καί τίς προ-ηγούμενες ἀκόμα ἡμέρες. Αὐτήν τήν μέθοδο τήν ἀκολου-θοῦσαν γιά ν’ ἀποκτήσουν γνῶσι καί κρίσι καί τήν ἱκανότητανά δύνανται νά ἀνακαλοῦν στήν μνήμη τους καί πολλά πράγ-ματα μαζί. 2. Ἀσκοῦσαν ἐπίσης τόν ἑαυτό τους καί στήνἐγκράτεια κατά τόν ἑξῆς τρόπο. Ἑτοίμαζαν τά πάντα πού


161


160

τυράννῳ, μέλλων δὲ τῆς τιμωρίας τυγχάνειν, ᾐτήσατο παρὰτοῦ Διονυσίου χρόνον εἰς τὸ περὶ τῶν ἰδίων πρότερον ἃ βού-λεται διοικῆσαι· δώσειν δ’ ἔφησεν ἐγγυητὴν τοῦ θανάτουτῶν φίλων ἕνα. τοῦ δὲ δυνάστου θαυμάσαντος, εἰ τοιοῦτόςἐστι φίλος ὃς ἑαυτὸν εἰς τὴν εἱρκτὴν ἀντ’ ἐκείνου παραδώ-σει, προσεκαλέσατό τινα τῶν γνωρίμων ὁ Φιντίας, Δάμωναὄνομα, Πυθαγόρειον φιλόσοφον, ὃς οὐδὲ διστάσας ἔγγυοςεὐθὺς ἐγενήθη τοῦ θανάτου.

Τινὲς μὲν οὖν ἐπῄνουν τὴν ὑπερβολὴν τῆς πρὸς τοὺς φί-λους εὐνοίας, τινὲς δὲ τοῦ ἐγγύου προπέτειαν καὶ μανίαν κα-τεγίνωσκον. πρὸς δὲ τὴν τεταγμένην ὥραν ἅπας ὁ δῆμος συν-έδραμε, καραδοκῶν εἰ φυλάξει τὴν πίστιν ὁ καταστήσας.ἤδη δὲ τῆς ὥρας συγκλειούσης πάντες μὲν ἀπεγίνωσκον, ὁδὲ Φιντίας ἀνελπίστως ἐπὶ τῆς ἐσχάτης τοῦ χρόνου ῥοπῆςδρομαῖος ἦλθε, τοῦ Δάμωνος ἀπαγομένου πρὸς τὴν ἀνάγ-κην. θαυμαστῆς δὲ τῆς φιλίας φανείσης ἅπασιν, ἀπέλυσεν ὁΔιονύσιος τῆς τιμωρίας τὸν ἐγκαλούμενον, καὶ παρεκάλεσετοὺς ἄνδρας τρίτον ἑαυτὸν εἰς τὴν φιλίαν προσλαβέσθαι.

5. Ὅτι οἱ Πυθαγόρειοι καὶ τῆς μνήμης μεγίστην γυμνα-σίαν ἐποιοῦντο, τοιοῦτόν τινα τρόπον τῆς μελέτης ὑποστη-σάμενοι. οὐ πρότερον ἐκ τῆς εὐνῆς ἠγείροντο πρὶν ἂν πρὸςἑαυτοὺς ἀνθωμολογήσαντο τὰ κατὰ τὴν προτέραν ἡμέραναὐτοῖς πραχθέντα, τὴν ἀρχὴν ἀπὸ τῆς πρωίας, τὴν δὲ τε-λευτὴν ἕως ἑσπέρας ποιούμενοι. εἰ δ’ ἀναστροφὴν ἔχοιεν καὶπλείονα σχολὴν ἄγοιεν, καὶ τὰ τρίτῃ καὶ τετάρτῃ καὶ ταῖς ἔτιπρότερον ἡμέραις πραχθέντα προσανελάμβανον. τοῦτοπρὸς ἐπιστήμην καὶ φρόνησιν ἐπετήδευον πάντων ἐμπει-ρίαν τε τοῦ δύνασθαι πολλὰ μνημονεύειν.

Ὅτι ἐποιοῦντο καὶ τῆς ἐγκρατείας γυμνασίαν τόνδετὸν τρόπον. παρασκευασάμενοι πάντα τὰ κατὰ τὰς λαμ-

2

4

5

6

σερβίρονται σ’ ἕνα πλούσιο τραπέζι καί κάθονταν καί τά πα-ρατηροῦσαν ἐπί πολύν χρόνο. Τότε, ἀφοῦ μέ τήν ἁπλῆ θέαδιήγειραν τήν φυσική ἐπιθυμία νά τά ἀπολαύσουν, διέταζαντούς δούλους νά μαζέψουν τά φαγητά, ἀμέσως ἀναχωροῦσανχωρίς νά γευθοῦν κανένα ἀπό τά φαγητά πού εἶχαν παρατεθῆ.

6. Ὁ Πυθαγόρας97 ἐπίστευε στήν μετεμψύχωσι καί θεω-ροῦσε τήν κρεοφαγία ἀποτρόπαιο πρᾶγμα, διότι ὑπεστήριζεὅτι οἱ ψυχές τῶν ζωντανῶν ὄντων μετά θάνατον εἰσέρχονταιμέσα σέ ἄλλα ζωντανά πράγματα. Κι’ ὁ ἴδιος ἰσχυριζόταν ὅτιδιατηροῦσε τήν ἀνάμνησι ὅτι εἶχε ζήσει στά χρόνια τοῦ Τρωι-κοῦ πολέμου ὁ Εὔφορβος, ὁ γυιός τοῦ Πάνθου, πού ἐφο-νεύθη ὅμως ἀπό τόν Μενέλαο. 2. Καί διηγοῦνται ὅτι κάποτεπού ὁ Πυθαγόρας εἶχε μεταβῆ στό Ἄργος καί εἶδε ἀπό τάΤρωικά λάφυρα μία ἀσπίδα ἀνηρτημένη στόν τοῖχο, ἐδά-κρυσε. Κι’ ὅταν οἱ Ἀργεῖοι τόν ρώτησαν γιατί ἐδάκρυσε, ἀπήν-τησε ὅτι τήν ἀσπίδα αὐτήν τήν φοροῦσε ὁ ἴδιος στήν Τροίαὅταν ἦταν Εὔφορβος. 3. Καί καθώς δέν τόν ἐπίστευε κανείςκαί τοῦ κατελόγιζαν μανία, εἶπε ὅτι θά τούς παράσχη πειστικήἀπόδειξι ὅτι τό πρᾶγμα ἔχει ἔτσι. Στήν ἐσωτερική πλευρά τῆςἀσπίδος ὑπάρχει, λέγει, ἡ ἐπιγραφή μέ ἀρχαίους χαρακτῆρες


163

ἀναφέρει, χαρακτηρίζοντάς τον ὡς τόν σημαντικώτατο δάσκαλο τῆς σοφίαςμεταξύ τῶν Ἑλλήνων.

Περί τοῦ Πυθαγόρου δίδει, πλήν τοῦ Πορφυρίου καί τοῦ Ἰαμβλίχου,ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες καί ὁ Διογένης Λαέρτιος στό Η΄βιβλίο τοῦἔργου του “ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ”. Ἡ σχολή τήν ὁποία εἶχε ἱδρύσει στόνΚρότωνα εἶχε δραματικό τέλος, καθ’ ὅτι οἱ Κροτωνιᾶτες, ὅπως λέγεται, ἔβα-λαν φωτιά στήν οἰκία ὅπου ἐστεγάζετο ἡ σχολή, ὁ δέ Πυθαγόρας καί οἱ πε-ρισσότεροι μαθητές του κατεσφάγησαν, ἐνῶ λίγοι διεσώθησαν, κατ’ ἄλληπληροφορία, ὁ Πυθαγόρας ἀπέθανε στό ἱερό τῶν Μουσῶν στό Μεταπόν-τιον, ἐνῶ κατ’ ἄλλη ἐφονεύθη ὑπό τῶν Συρακοσίων, κατά τόν πόλεμο μεταξύαὐτῶν καί τῶν Ἀκραγαντίνων. Παρά τό δραματικό τέλος, ὅποια ἐκδοχή κι’ἄν ἀληθεύη, ἡ φιλοσοφική σχολή του διετηρήθη ἐπί ἐννέα ἤ δέκα γενεές. Οἱτελευταῖοι Πυθαγόρειοι, ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ Διογένης Λαέρτιος, ἦσανὁ Ξενόφιλος ὁ Χαλκιδεύς ἀπό τήν Θράκη, ὁ Φάντων ὁ Φλιάσιος, ὁ Ἐχε-κράτης, ὁ Διοκλῆς καί ὁ Πολύμναστος -Φλιάσιοι κι αὐτοί -μαθητές τοῦ Φι-λολάου καί τοῦ Εὐρύτου ἀπό τόν Τάραντα.


162

97. Ὁ Πυθαγόρας ἔζησε κατά τά ἔτη 570-476 π.Χ. Πληροφορίες περί τῆς ζωῆς τοῦμεγάλου φιλοσόφου καί μαθηματικοῦ, ὁ ὁποῖος ἦταν ἀπό τήν Σάμο, ἀντλοῦμεἀπό δύο βιογραφίες του, τήν μία τήν ἔχει γράψει ὁ Πορφύριος καί τήν ἄλληὁ Ἰάμβλιχος. Κατά τό 532 π.Χ. ἐπειδή δέν ἀνεχόταν τήν τυραννία τοῦ Πολυ-κράτους στήν Σάμο, ἦλθε στόν Κρότωνα τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος, ὅπου ἵδρυσεθρησκευτική καί πολιτική κοινότητα, ἡ ὁποία ἀπέκτησε ὀπαδούς καί στίςὑπόλοιπες πόλεις τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος. Περί τῆς προσωπικῆς του ὑπάρξεωςβεβαιούμεθα ἀπό τήν μαρτυρία τοῦ Ξενοφάνους, ὁ ὁποῖος μνημονεύει μέεἰρωνική διάθεσι τίς θεωρίες τοῦ Σαμίου σοφοῦ περί μετεμψυχώσεως. Ἐπίσηςὁ Ἡράκλειτος σέ δύο ἀποσπάσματα, ἐκ τῶν ὁποίων τοῦ ἑνός ἀμφισβητεῖταιἡ γνησιότης, κατακρίνει τήν πολυμάθεια τοῦ Πυθαγόρου. Ὁ Ἡρόδοτος τόν

προτάτας ἑστιάσεις παρατιθέμενα πολὺν αὐτοῖς ἐνέβλεπονχρόνον· εἶτα διὰ τῆς θέας τὰς τῆς φύσεως ἐπιθυμίας πρὸςτὴν ἀπόλαυσιν ἐκκαλεσάμενοι τὰς τραπέζας ἐκέλευον αἴ-ρειν τοὺς παῖδας, καὶ παραχρῆμα ἄγευστοι τῶν παρατε-θέντων ἐχωρίζοντο [Const. Exc. 2(1), pp. 220-223].

6. Ὅτι ὁ Πυθαγόρας μετεμψύχωσιν ἐδόξαζε καὶ κρεο-φαγίαν ὡς ἀποτρόπαιον ἡγεῖτο, πάντων τῶν ζῴων τὰςψυχὰς μετὰ θάνατον εἰς ἕτερα ζῷα λέγων εἰσέρχεσθαι. καὶαὐτὸς δὲ ἑαυτὸν ἔφασκεν ἐπὶ τῶν Τρωικῶν χρόνων μεμνῆ-σθαι γεγενημένον Εὔφορβον τὸν Πάνθου μὲν υἱόν, ἀναι-ρεθέντα δὲ ὑπὸ Μενελάου.

Ὅτι φασὶν αὐτὸν ἐν Ἄργει ποτὲ παρεπιδημήσαντα καὶ θε-ασάμενον τῶν Τρωικῶν σκύλων ἀσπίδα προσηλωμένην δα-κρύειν. ἐρωτηθέντα δὲ ὑπὸ τῶν Ἀργείων τὴν τοῦ πάθουςαἰτίαν εἰπεῖν ὅτι τὴν ἀσπίδα ταύτην εἶχε αὐτὸς ἐν Τροίᾳ γε-γονὼς Εὔφορβος. ἀπίστως δὲ διακειμένων καὶ μανίαν αὐτοῦκαταγινωσκόντων, σημεῖον ἐρεῖν ἔφησεν ἀληθὲς τοῦ ταῦθ’οὕτως ἔχειν· ἐκ τοῦ γὰρ ἐντὸς μέρους ἐπιγεγράφθαι τὴνἀσπίδα γράμμασιν ἀρχαίοις ΕΥΦΟΡΒΟΥ. πάντων δὲ διὰ τὸ

2

3

ΕΥΦΟΡΒΟΥ. Ὅταν ἄκουσαν τήν ἐκπληκτική αὐτή ἀπάντησι,ὅλοι εἶπαν νά κατεβάσουν τήν ἀσπίδα καί πράγματι στό ἐσω-τερικό μέρος τῆς ἀσπίδος εὑρέθη ἡ ἐπιγραφή.

4. Ὁ Καλλίμαχος εἶπε κάποτε γιά τόν Πυθαγόρα ὅτι ἀπό τάπροβλήματα τῆς γεωμετρίας μερικά τά ἀνεκάλυψε ὁ ἴδιοςκαί μερικά ἄλλα τά εἰσήγαγε πρῶτος στούς Ἕλληνες ἀπό τήνΑἴγυπτο, στό ἀπόσπασμα ἐκεῖνο πού λέγει:

Ὁ Εὔφορβος98 ἀπό τήν Φρυγίαἀπ’ ὅλους πρῶτος ἀνεκάλυψε καί ἐδίδαξεγιά τρίγωνα καί σκαληνάκαί γιά τόν κύκλο μέ τά ἑπτά μήκη,ἐδίδαξε καί τήν νηστεία ἀπό τά ζωντανά.Ὅμως δέν τά πρόσεξαν ὅλα αὐτά.

7. Ὁ Πυθαγόρας συνιστοῦσε στούς ὀπαδούς του τήν λιτό-τητα. Διότι ἡ πολυτέλεια καταστρέφει συγχρόνως καί τίς πε-ριουσίες καί τά σώματα τῶν ἀνθρώπων. Ἐπειδή οἱ περισσό-τερες ἀρρώστιες προέρχονται ἀπό τήν δυσπεψία κι’ αὐτήπάλι προέρχεται ἀπό τήν πολυτέλεια. 2. Κι’ ἔπεισε πολλούςἀνθρώπους νά τρώγουν ἀμαγείρευτες τροφές καί νά πίνουνμόνο νερό σ’ ὅλη τους τήν ζωή γιά νά ἐπιδιώκουν τά πραγ-ματικά ἀγαθά. Ὅσο γιά τούς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς μας, ἄντούς συστήση κάποιος ν’ ἀπέχουν γιά λίγες ἡμέρες ἀπό ἕνα ἤδύο πράγματα πού θεωροῦνται γενικῶς εὐχάριστα, εἶναι ἕτοι-μοι νά ἀποκηρύξουν τήν φιλοσοφία μέ τόν ἰσχυρισμό ὅτι θάἦταν ἀνόητο ν’ ἀναζητοῦμε τό ἀφανές ἀγαθό, ἐγκαταλεί-ποντας αὐτό πού εἶναι φανερό. 3. Κι’ ὅταν εἶναι ἀνάγκη νά δη-μοκοποῦν ἤ ν’ ἀσχολοῦνται μέ ξένες ὑποθέσεις, εὑρίσκουν τόνχρόνο καί δέν ὑπάρχει τίποτε νά τούς ἐμποδίση. Ἄν ὅμωςχρειασθῆ νά βελτιώσουν τόν ἑαυτό τους μέ τήν μόρφωσι καί


165

98. Ὁ Εὔφορβος ἦταν Τρώας πολεμιστής, ὁ ὁποῖος πρῶτος ἐτραυμάτισε τόν Πά-τροκλο. Ἐφονεύθη ἀπό τόν Μενέλαο, ὁ ὁποῖος πῆρε καί τά ὅπλα του, τάὁποῖα ἀφιέρωσε στό Ἡραῖον τοῦ Ἄργους.


164

παράδοξον εἰπόντων καθελεῖν αὐτήν, ἐντὸς συνέβη τὴν ἐπι-γραφὴν εὑρεθῆναι.

Ὅτι Καλλίμαχος εἶπε περὶ Πυθαγόρου διότι τῶν ἐν γεω-μετρίᾳ προβλημάτων τὰ μὲν εὗρε, τὰ δὲ ἐκ τῆς Αἰγύπτουπρῶτος εἰς τοὺς Ἕλληνας ἤνεγκεν, ἐν οἷς λέγει ὅτι

ἐξεῦρε Φρὺξ Εὔφορβος, ὅστις ἀνθρώποιςτρίγωνα καὶ σκαληνὰ καὶ κύκλον ἑπταμήκηἐδίδαξε νηστεύειντῶν ἐμπνεόντων· οἱ τάδ’ οὐδ’ ὑπήκουσαν πάντες.

7. Ὅτι παρεκάλει τὴν λιτότητα ζηλοῦν· τὴν γὰρ πολυτέ-λειαν ἅμα τάς τε οὐσίας τῶν ἀνθρώπων διαφθείρειν καὶ τὰσώματα. τῶν γὰρ νόσων τῶν πλείστων ἐξ ὠμότητος γινομέ-νων, αὐτὴν ταύτην ἐκ τῆς πολυτελείας γίνεσθαι. πολλοὺς δὲἔπεισεν ἀπύροις σιτίοις χρῆσθαι καὶ ὑδροποσίαις πάντα τὸνβίον ἕνεκεν τοῦ τἀγαθὰ θηρᾶσθαι τὰ κατὰ ἀλήθειαν. τῶν δὲκαθ’ ἡμᾶς εἴ τις ὑπαγορεύσειεν ἢ ἑνὸς ἢ δυεῖν ἀπέχεσθαι τῶνἡδέων εἶναι δοκούντων ἐπ’ ὀλίγας ἡμέρας, ἀπείπαιντ’ ἂν τὴνφιλοσοφίαν, φήσαντες εὔηθες ὑπάρχειν τἀφανὲς ἀγαθὸν ζη-τεῖν ἀφέντα τὸ φανερόν. κἂν μὲν δέῃ δημοκοπεῖν ἢ πολυ-πραγμονεῖν περὶ τῶν ἀλλοτρίων, σχολάζουσι καὶ ὑπ’ οὐδε-νὸς ἐμποδίζονται· ἐὰν δὲ γίνεσθαι δέῃ περὶ παιδείαν καὶ τὴν

2

4

3

τήν δημιουργία χαρακτήρα, ἰσχυρίζονται ὅτι δέν εὐκαιροῦν,ὥστε καταντοῦν ν’ ἀπασχολοῦνται ὅταν δέν ἔχουν ἀσχολίακαί νά δείχνουν ἀδιαφορία γιά πράγματα πού τούς ἐνδιαφέ-ρουν.

4. Λέγουν ὅτι ὁ Ἀρχύτας ὁ Ταραντῖνος99, ὁ ὁποῖος ἦτανἕνας Πυθαγόρειος, ὠργίσθηκε κάποτε ἐναντίον τῶν δούλωντου γιά σοβαρά ἀδικήματα. Ἀλλά ὅταν συνῆλθε ἀπό τήνὀργή του, τούς εἶπε ὅτι δέν θά τούς ἄφηνε ἀτιμώρητουςὕστερα ἀπό τέτοια σφάλματα, ἄν δέν ἐτύχαινε νά ὀργισθῆ.

8. Οἱ Πυθαγόρειοι ἐφρόντιζαν τά μέγιστα γιά τήν σταθε-ρότητα τῆς φιλίας, ἐπειδή θεωροῦσαν τήν ἀγάπη τῶν φίλωνὡς ἕνα ἀπό τά ἀξιολογώτερα ἀγαθά στήν ζωή. 2. Δύναται κά-ποιος νά πιστεύη ὅτι τό μέγιστο καί τό πιό θαυμαστό πρᾶγμαἦταν ἡ αἰτία τῆς ἀγάπης τους πρός τούς φίλους. Ποιές ἦσανπράγματι οἱ συνήθειες, ποιός ὁ τρόπος τῆς συμπεριφορᾶςτους ἤ ἡ δύναμις τῶν ἐπιχειρημάτων, πού τούς ἔκαναν ἱκα-νούς νά ἐμπνέουν αὐτήν τήν διάθεσι σέ ὅλους ὅσοι προσήρ-χοντο στόν δικό τους κοινό τρόπο ζωῆς; 3. Πολλοί, πού ἦσανἔξω ἀπό αὐτούς, ἐπεδίωξαν νά μάθουν τήν αἰτία, καί κατέ-βαλαν μεγάλες προσπάθειες γι’ αὐτόν τόν σκοπό, ὅμως οὐδείςἠδυνήθη νά μάθη. Ἡ αἰτία γιά τήν ὁποία τό σύστημα μορ-φώσεως σέ αὐτόν τόν τομέα ἔμεινε ἀπαραβίαστο ἦταν ὅτι οἱΠυθαγόρειοι εἶχαν θέσει ὡς βασική ἀρχή νά μή γράφουν τί-ποτε γι’ αὐτό τό θέμα, ἀλλά νά διατηροῦν τά παραγγέλματάτους ἀπό μνήμης.

9. Ὁ Πυθαγόρας, ἐκτός τῶν ἄλλων, παρήγγελλε στούς μα-θητές του σπανίως νά ὁρκίζωνται καί, ὅταν ἐν πάσῃ περιπτώ-


167

τά μηχανικά φαινόμενα, χρησιμοποιῶντας τόν μαθηματικό λογισμό. Εἰδι-κώτερα ἔγινε θεμελιωτής τῆς κινητικῆς γεωμετρίας, διότι ὥριζε τήν γραμμήὡς τόπο, τόν ὁποῖο γράφει ἕνα κινούμενο σημεῖο.

Ὁ Ἀρχύτας κατεσκεύασε τήν περίφημη “περιστερά”, ἡ ὁποία ἵπτατο χά-ρις στόν λεπτότερο ἀέρα, τόν ὁποῖον περιεῖχε τό σῶμα της. Ἡ κατασκευήτοῦ ξύλινου αὐτοῦ ὁμοιώματος πτηνοῦ (περιστερᾶς) ἔγινε τό 425 π.Χ. Λει-τουργοῦσε μέ ἕνα σύστημα ἀεροπροωθήσεως καί σέ σχετικό πείραμα ἐπέ-ταξε σέ μία ἀπόστασι 200 μέτρων.


166

99. Ὁ Ἀρχύτας ὁ Ταραντῖνος δέν ὑπῆρξε μόνον μαθηματικός καί φιλόσοφοςἀλλά καί πολιτικός καί στρατηγός. Ἀναφέρεται ἀπό τόν Πλάτωνα στήνἑβδόμη ἐπιστολή ὅτι μεσολάβησε ὑπέρ αὐτοῦ στόν τύραννο τῶν ΣυρακουσῶνΔιονύσιο καί ἐπέτυχε τήν ἄδεια τῆς ἐπανόδου εἰς Ἀθήνας. Οἱ ἐπιστημονικέςἔρευνες τοῦ Ἀρχύτα ἀναφέρονται στά μαθηματικά, στήν ἀστρονομία καίστήν ἀκουστική. Εἶναι ὁ πρῶτος θεμελιωτής τῆς μηχανικῆς, διότι ἐμελέτησε

τῶν ἠθῶν ἐπισκευήν, ἀκαιρεῖν φασιν, ὥστε ἀσχολεῖσθαιμὲν εὐσχολοῦντας, σχολὴν δ’ ἄγειν οὐ σχολάζοντας.

Ὅτι φασὶ τὸν Ταραντῖνον Ἀρχύταν τὸν ὄντα Πυθαγό-ρειον ἐπὶ μεγάλοις ἀδικήμασιν οἰκέταις ὀργισθῆναι, καὶ κα-τεξαναστάντα τοῦ πάθους εἰπεῖν ὡς οὐκ ἂν ἐγενήθησανἀθῷοι τηλικαῦτα ἁμαρτήσαντες, εἰ μὴ ἔτυχεν ὀργιζόμενος.8. Ὅτι οἱ Πυθαγόρειοι μεγίστην ἐποιοῦντο πρόνοιαν τῆςπρὸς τοὺς φίλους βεβαιότητος, τὴν τῶν φίλων εὔνοιαν ἀξιο-λογώτατον ἀγαθὸν εἶναι τῶν ἐν τῷ βίῳ διειληφότες.

Ὅτι μέγιστον ἄν τις ἡγήσαιτο καὶ μάλιστα θαυμάσαι τὸαἴτιον τῆς πρὸς τοὺς φίλους εὐνοίας. τίνες γάρ ποτε ἦσανἐθισμοὶ ἢ τίς τρόπος ἐπιτηδευμάτων ἢ τίς λόγου δεινότης δι’ἧς ἐνειργάζοντο τὴν τοιαύτην διάθεσιν τοῖς ἀφικνουμένοιςεἰς τὴν τοῦ βίου κοινωνίαν; ταῦτα γὰρ πολλοὶ μὲν ἐπιθυμή-σαντες γνῶναι τῶν ἔξωθεν ἐπεβάλοντο πολυπραγμονεῖν,οὐδέποτε δὲ οὐδεὶς μαθεῖν ἠδυνήθη. αἴτιον δὲ τοῦ διατη-ρεῖσθαι τὰς ὑπὲρ τούτων ὑποθήκας τὸ τοὺς Πυθαγορείουςὑπόστασιν ἔχειν μηδὲν τοιοῦτο ποιεῖν ἔγγραφον, ἀλλὰ διὰμνήμης ἔχειν τὰ παραγγελλόμενα.

9. Ὅτι ὁ Πυθαγόρας πρὸς τοῖς ἄλλοις παρήγγελλε τοῖςμανθάνουσι σπανίως μὲν ὀμνύναι, χρησαμένους δὲ τοῖς

2

4

3

σει ὡρκίζοντο, νά μένουν συνεπεῖς καί νά ἐκπληρώνουν αὐτάγιά τά ὁποῖα ὡρκίσθηκαν. Καί δέν συμφωνοῦσε καθόλου μέτόν Λύσανδρο100 τόν Λάκωνα καί τόν Δημάδη τόν Ἀθηναῖο101,ἀπό τούς ὁποίους ὁ πρῶτος ἐδήλωνε κάποτε ὅτι πρέπει τά παι-διά νά τά ἐξαπατᾶμε μέ τά κότσια καί τούς μεγάλους μέ τούςὅρκους, κι’ ὁ δεύτερος ἐβεβαίωνε ὅτι στήν περίπτωσι τῶν ὅρ-κων, ὅπως σέ ὅλα τά πράγματα, πρέπει νά προτιμᾶμε τό ἐπω-φελέστερο. Καί παρατηροῦσε ὅτι ὅποιος παρέβη τόν ὅρκο τουἐξακολουθεῖ νά ἔχη τά πράγματα γιά τά ὁποῖα ὡρκίσθηκε,ἐνῶ ὅποιος ἐκράτησε τόν ὅρκο του ἔχασε φανερά ὅ,τι ἦτανδικό του. Διότι καθένας ἀπό αὐτούς δέν θεωροῦσε τόν ὅρκο,ὅπως ὁ Πυθαγόρας, ὡς μία σταθερή ἐγγύησι πίστεως, ἀλλά ὡςἕνα δόλωμα γιά αἰσχροκέρδεια καί ἀπάτη.

2. Ὁ Πυθαγόρας παρήγγελλε στούς μαθητές του νά ὁρκί-ζωνται σπανίως, ὅταν ὅμως ὁρκίζωνται, νά μένουν σταθεροίσέ αὐτούς.

3. Ὁ ἴδιος ὁ Πυθαγόρας στίς σκέψεις του σχετικῶς μέ τίςἐρωτικές ἀπολαύσεις, ἐδίδασκε ὅτι εἶναι προτιμότερο κατά τόθέρος νά μή πλησιάζης καθόλου γυναῖκα καί κατά τόν χειμῶ-να μέ μέτρο. Γενικῶς θεωροῦσε τίς ἐρωτικές ἀπολαύσεις βλα-βερές, καί ἐπίστευε ὅτι ἡ συνεχής ἀπόλαυσίς τους προκαλεῖτήν ἐξασθένησι καί τόν ὄλεθρο.

4. Λέγουν ὅτι ὁ Πυθαγόρας κάποτε πού ρωτήθηκε ἀπό κά-


169

ἀπεστάλη κατόπιν πρός αὐτόν πρεσβευτής καί ἐπέτυχε τήν ἀπελευθέρωσιτῶν ὑπολοίπων αἰχμαλώτων. Συνειργάζετο ἐν Ἀθήναις μέ τούς ρήτορες τῆςφιλομακεδονικῆς παρατάξεως. Ὅταν ὁ Μ. Ἀλέξανδρος, μετά τήν κατα-στροφή τῶν Θηβῶν, ἐζήτησε τήν παράδοσι εἰς αὐτόν ὀκτώ ρητόρων τῆςἀντιμακεδονικῆς παρατάξεως, ὁ Δημάδης ἐστάλη πρεσβευτής πρός τόνἈλέξανδρο καί ὄχι μόνον ἔσωσε τούς ρήτορες ἀλλά καί συμφιλίωσε τόνἈλέξανδρο μέ τούς Ἀθηναίους. Ἀργότερα ὅμως μία ἐπιστολή πού ἔγραψεπρός τόν Ἀντίγονο, μέ τήν ὁποία τοῦ ζητοῦσε νά ἀπαλλάξη τήν Ἑλλάδαἀπό τήν τυραννία τοῦ Ἀντιπάτρου, περιῆλθε εἰς γνῶσιν τοῦ Κασσάνδρου,τοῦ υἱοῦ τοῦ Ἀντιπάτρου, καί ὅταν ὁ Δημάδης πῆγε μέ τόν υἱό του στήνΜακεδονία γιά νά ἀπαλλάξη τήν Μουνυχία ἀπό τήν Μακεδονική φρουρά,ὁ Κάσσανδρος συνέλαβε πατέρα καί υἱό. Πρῶτα ἔσφαξε τόν υἱό στήνἀγκαλιά τοῦ πατέρα του καί κατόπιν τόν Δημάδη.


168

100. Ὁ Λύσανδρος ὑπῆρξε στρατηγός καί ναύαρχος τῆς Σπάρτης, στόν ὁποῖο ἡ πό-λις ὀφείλει τήν νίκη της στό τέλος τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου. Συνέτριψετόν Ἀθηναϊκό στόλο στήν ναυμαχία τῶν Αἰγός ποταμῶν στήν Θρακική χερ-σόνησο (405 π.Χ.), ὅπου προέβη στήν ἀνήκουστη θηριωδία τῆς σφαγῆς 4.000Ἀθηναίων αἰχμαλώτων. Κατόπιν, ἀφοῦ κατέλυσε τήν Ἀθηναϊκή κυριαρχίαστήν Θράκη, στό Αἰγαῖο καί στήν Μ. Ἀσία, ἐπολιόρκησε τάς Ἀθήνας ἀπό θα-λάσσης, αἱ ὁποῖαι, ὅπως καί ὁ Πειραιεύς, παρεδόθησαν τό 404 π.Χ. Ἐπέβαλεβαρυτάτους ὅρους στούς Ἀθηναίους καθώς καί τήν τυραννική ἀρχή τῶντριάκοντα. Ἐφονεύθη σέ μία ἀτυχῆ γιά τούς Λακεδαιμονίους μάχη στήνἉλίαρτο τῆς Βοιωτίας.

101. Ὁ Δημάδης ἦταν Ἀθηναῖος ρήτωρ, ὁ ὁποῖος ἐπολέμησε καί αἰχμαλωτίσθηκεστήν μάχη τῆς Χαιρωνείας (338 π.Χ.). Ἀφέθηκε ἐλεύθερος ἀπό τόν Φίλιππο,

ὅρκοις πάντως ἐμμένειν καὶ πρὸς τέλος ἄγειν ὑπὲρ ὧν ἄν τιςὀμόσῃ πραγμάτων, οὐχ ὁμοίαν ἀπόφασιν ποιούμενος Λυ-σάνδρῳ τε τῷ Λάκωνι καὶ Δημάδῃ τῷ Ἀθηναίῳ, ὧν ὁ μὲνἀπεφαίνετο τοὺς μὲν παῖδας δεῖν ἐξαπατᾶν τοῖς ἀστραγά-λοις, τοὺς δὲ ἄνδρας τοῖς ὅρκοις, ὁ δὲ διαβεβαιούμενος ὅτιδεῖ τὸ λυσιτελέστατον ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἄλλων, οὕτω καὶ ἐπὶτῶν ὅρκων αἱρεῖσθαι· ὁρᾶν δὲ τὸν ἐπιορκήσαντα παρα-χρῆμα ταῦτ’ ἔχοντα περὶ ὧν ὤμοσε, τὸν δ’ εὐορκήσαντα φα-νερῶς τὸ ἴδιον ἀπολλύντα. τούτων γὰρ ἑκάτερος οὐ καθά-περ Πυθαγόρας ὑπεστήσατο τὸν ὅρκον εἶναι πίστεωςἐνέχυρον βέβαιον, ἀλλ’ αἰσχροκερδείας καὶ ἀπάτης δέλεαρ(Const. Exc. 4, pp. 293-295).

Ὅτι Πυθαγόρας παρήγγελλε τοῖς μανθάνουσι σπανίωςμὲν ὀμνύναι, χρησαμένους δὲ τοῖς ὅρκοις πάντως ἐμμένειν.

Ὅτι ὁ αὐτὸς Πυθαγόρας καὶ περὶ τῶν ἀφροδισίων ἐκλο-γιζόμενος τὸ συμφέρον παρήγγελλε κατὰ μὲν τὸ θέρος μὴπλησιάζειν γυναιξί, κατὰ δὲ τὸν χειμῶνα προσιέναι τεταμι-ευμένως. καθόλου γὰρ τὸ γένος τῶν ἀφροδισίων ὑπελάμβα-νεν εἶναι βλαβερόν, τὴν δὲ συνέχειαν αὐτῶν τελέως ἀσθενείαςκαὶ ὀλέθρου ποιητικὴν ἐνόμιζε [Const. Exc. 2(1), p. 423].

Ὅτι Πυθαγόραν φασὶν ὑπό τινος ἐρωτηθέντα πότε χρη-

2

4

3

ποιον πότε πρέπει νά ἀπολαμβάνωμε τά ἀφροδίσια, ἀπήντησε:“Ὅταν δέν θέλης νά εἶσαι κύριος τοῦ ἑαυτοῦ σου”.

5. Οἱ Πυθαγόρειοι διαιροῦσαν τήν ζωή τοῦ ἀνθρώπου σέτέσσερεις ἡλικίες, τήν παιδική, τήν νεανική, τοῦ νέου ἄνδρακαί τοῦ γέροντα. Κι’ ἔλεγαν ὅτι κάθε μιά ἀπό αὐτές ἀντι-στοιχοῦσε στίς μεταβολές οἱ ὁποῖες συντελοῦνται κατά τίςἐποχές τοῦ ἔτους, ἡ παιδική ἀντιστοιχοῦσε στήν ἄνοιξι, στόφθινόπωρο ἀντιστοιχοῦσε ἡ ἀνδρική, στήν γεροντική ὁ χει-μώνας, καί στήν νεανική τό θέρος.

6. Ὁ ἴδιος ὁ Πυθαγόρας ἐδίδασκε ὅσοι θυσιάζουν νά μήπροσέρχωνται στούς θεούς φορῶντας πολυτελεῖς στολές,ἀλλά μόνο λευκές καί καθαρές καί νά μή ἐμφανίζωνται ἐνώ-πιον τῶν θεῶν μόνο μέ τό σῶμα καθαρό καί ἀπαλλαγμένο ἀπόκάθε ἄδικη πρᾶξι ἀλλά καί μέ τήν ψυχή ἁγνή.

7. Ὁ Πυθαγόρας, πάλι, ἔλεγε ὅτι οἱ φρόνιμοι πρέπει νά προσ-εύχωνται στούς θεούς γιά τά ἀγαθά γιά λογαριασμό τῶνἀφρόνων. Διότι οἱ ἀνόητοι δέν ξέρουν ποιό εἶναι πράγματιἀγαθό στήν ζωή.

8. Ὁ ἴδιος, πάλι, ἐβεβαίωνε ὅτι πρέπει στίς προσευχές μαςἁπλῶς νά εὐχώμεθα τά ἀγαθά καί νά μή τά ἀναφέρωμε συγ-κεκριμένα, π.χ. ἐξουσία, δύναμι, ὡραιότητα, πλοῦτο καί τάπαρόμοια. Ἐπειδή συμβαίνει συχνά κάποιο ἀπ’ αὐτά, πούτούς ἐδόθη σέ ἐκπλήρωσι τῶν ἐπιθυμιῶν τους, νά προκαλῆ γε-νική ἀνατροπή στήν ζωή τους. Κι’ αὐτό μπορεῖ κάποιος νά τόκατανοήση, ἄν σκεφθῆ ἐπί τῶν στίχων τοῦ Εὐριπίδου ἀπό τίςΦοίνισσες, ἐκεῖ ὅπου ἀναφέρονται στίς προσευχές τοῦ Πο-λυνείκους πρός τούς θεούς κι’ ἀρχίζουν

Τότε, κοιτάζοντας κατά τό Ἄργος

καί τελειώνουν

μέ αὐτόν τόν βραχίονα νά κτυπήσωτά στήθη τοῦ ἀδελφοῦ μου


171


170

στέον ἀφροδισίοις εἰπεῖν, Ὅταν ἑαυτοῦ θέλῃς ἥττων γενέ-σθαι.

Ὅτι οἱ Πυθαγόρειοι διῄρουν καὶ τὰς ἡλικίας τῶν ἀνθρώ-πων εἰς τέσσαρα μέρη, παιδός, νέου, νεανίσκου, γέροντος,καὶ τούτων ἑκάστην ἔφασαν ὁμοίαν εἶναι ταῖς κατὰ τὸνἐνιαυτὸν τῶν ὡρῶν μεταβολαῖς, τὸ μὲν ἔαρ τῷ παιδὶ διδόν-τες, τὸ δὲ φθινόπωρον τῷ ἀνδρί, τὸν δὲ χειμῶνα τῷ γέ-ροντι, τὸ δὲ θέρος τῷ νέῳ (Const. Exc. 4, p. 295).

Ὅτι ὁ αὐτὸς Πυθαγόρας παρήγγελλε πρὸς τοὺς θεοὺςπροσιέναι τοὺς θύοντας μὴ πολυτελεῖς, ἀλλὰ λαμπρὰς καὶκαθαρὰς ἔχοντας ἐσθῆτας, ὁμοίως δὲ μὴ μόνον τὸ σῶμα κα-θαρὸν παρεχομένους πάσης ἀδίκου πράξεως, ἀλλὰ καὶ τὴνψυχὴν ἁγνεύουσαν [Const. Exc. 2(1), p. 223].

Ὅτι ὁ αὐτὸς ἀπεφαίνετο τοῖς θεοῖς εὔχεσθαι δεῖν τὰἀγαθὰ τοὺς φρονίμους ὑπὲρ τῶν ἀφρόνων· τοὺς γὰρ ἀσυ-νέτους ἀγνοεῖν τί ποτέ ἐστιν ἐν τῷ βίῳ κατὰ ἀλήθειαν ἀγα-θόν.

Ὅτι ὁ αὐτὸς ἔφασκε δεῖν ἐν ταῖς εὐχαῖς ἁπλῶς εὔχεσθαιτἀγαθά, καὶ μὴ κατὰ μέρος ὀνομάζειν, οἷον ἐξουσίαν, ἰσχύν,κάλλος, πλοῦτον, τἄλλα τὰ τούτοις ὅμοια· πολλάκις γὰρτούτων ἕκαστον τοὺς κατ’ ἐπιθυμίαν αὐτῶν τυχόντας τοῖςὅλοις ἀνατρέπειν. καὶ τοῦτο γνοίη ἄν τις ἐπιστήσας τοῖς ἐνταῖς Εὐριπίδου Φοινίσσαις στίχοις, ἐν οἷς οἱ περὶ τὸν Πο-λυνείκην εὔχονται τοῖς θεοῖς, ὧν ἡ ἀρχὴ

βλέψας εἰς Ἄργος,

ἕως

εἰς στέρν’ ἀδελφοῦ τῆσδ’ ἀπ’ ὠλένης βαλεῖν.

5

7

8

6

Διότι αὐτοί, ἐνῶ νομίζουν ὅτι προσεύχονται στούς θεούςγιά τά κάλλιστα, στήν πραγματικότητα καταρῶνται.

9. Ὁ Πυθαγόρας συζητῶντας καί πολλά ἄλλα θέματα πούκινοῦν πρός τόν σώφρονα βίον καί καλλιεργοῦν τήν ἀνδρείακαί τήν ὑπομονή καί τίς ἄλλες ἀρετές, ἐδέχοντο ἀπό τούςΚροτωνιᾶτες θεϊκές τιμές.

10. Ὁ Πυθαγόρας ὠνόμαζε τήν διδασκαλία του φιλοσοφίακαί ὄχι σοφία. Κατακρίνοντας τούς λεγομένους ἑπτά σοφούς,οἱ ὁποῖοι ἔζησαν πρίν ἀπ’ αὐτόν, ἔλεγε ὅτι σοφός δέν εἶναι κα-νείς ἀφοῦ εἶναι ἄνθρωπος, καί πολλές φορές ἀπό τήν ἀδυνα-μία τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως δέν δύναται νά κατορθώση τάπάντα, ἀλλά ἐκεῖνος πού εἶναι ζηλωτής τοῦ σοφοῦ καί στόἦθος καί στόν τρόπο ζωῆς, αὐτός ὀρθῶς δύναται νά ὀνο-μασθῆ φιλόσοφος.

2. Ὅμως ἄν καί τόσο πολύ εὐδοκίμησε ὁ Πυθαγόρας καίὁ ἴδιος καί οἱ λεγόμενοι Πυθαγόρειοι μετά ἀπό αὐτόν καί μο-λονότι ὑπῆρξαν αἴτιοι τόσων πολλῶν ἀγαθῶν στίς ἑλληνικέςπόλεις, κι’ αὐτοί δέν ἠδυνήθησαν νά γλυτώσουν ἀπό τόνφθόνο ὁ ὁποῖος λυμαίνεται ὅλα τά καλά. Πράγματι, κανένακαλό μεταξύ τῶν ἀνθρώπων, νομίζω, δέν ὑπῆρξε ἐκ φύσεωςτέτοιο, πού νά μή τό φθείρη καί νά μή τό καταστρέψη τελείωςἡ πάροδος τοῦ χρόνου.

11. Κάποιος Κροτωνιάτης, Κύλωνα τόν ἔλεγαν, πρῶτος με-ταξύ τῶν συμπολιτῶν του στόν πλοῦτο καί στήν φήμη, εἶχε τήνἐπιθυμία νά γίνη Πυθαγόρειος. Ἀλλά ἐπειδή ἦταν δύσκολοςἄνθρωπος καί βίαιος στούς τρόπους, κι’ ἀκόμα ἦταν ἀναρχι-κός καί τυραννικός, ἀπεκλείσθη. Ὠργίσθηκε κι’ αὐτός ἐναν-τίον τοῦ συλλόγου τῶν Πυθαγορείων καί ὅσο ἠδύνατο μι-λοῦσε πάντα καί δροῦσε ἐναντίον τους102.


173


172

οὗτοι γὰρ δοκοῦντες ἑαυτοῖς εὔχεσθαι τὰ κάλλιστα ταῖςἀληθείαις καταρῶνται (Const. Exc. 4, p. 295).

Ὅτι ὁ αὐτὸς πολλὰ καὶ ἄλλα διαλεγόμενος πρὸς βίου σώ-φρονος ζῆλον καὶ πρὸς ἀνδρείαν τε καὶ καρτερίαν, ἔτι δὲτὰς ἄλλας ἀρετάς, ἴσα θεοῖς παρὰ τοῖς Κροτωνιάταιςἐτιμᾶτο [Const. Exc. 2(1), p. 223].

10. Ὅτι ὁ Πυθαγόρας φιλοσοφίαν, ἀλλ’ οὐ σοφίαν ἐκά-λει τὴν ἰδίαν αἵρεσιν. καταμεμφόμενος γὰρ τοὺς πρὸ αὐτοῦκεκλημένους ἑπτὰ σοφοὺς ἔλεγεν, ὡς σοφὸς μὲν οὐδείςἐστιν ἄνθρωπος ὢν καὶ πολλάκις διὰ τὴν ἀσθένειαν τῆς φύ-σεως οὐκ ἰσχύων πάντα κατορθοῦν, ὁ δὲ ζηλῶν τὸν τοῦ σο-φοῦ τρόπον τε καὶ βίον προσηκόντως ἂν φιλόσοφος ὀνο-μάζοιτο.

Ἀλλ’ ὅμως τηλικαύτης προκοπῆς γενομένης περί τε Πυ-θαγόραν αὐτὸν καὶ τοὺς μετ’ἐκεῖνον Πυθαγορείους καὶ το-σούτων ἀγαθῶν αἴτιοι γενόμενοι ταῖς πόλεσιν, οὗτοι τὸνπάντα τὰ καλὰ λυμαινόμενον φθόνον οὐ διέφυγον· οὐδὲνγάρ, οἶμαι, τῶν παρ’ ἀνθρώποις καλῶν οὕτω συνέστηκενὥστε μηδεμίαν αὐτῷ φθοράν τε καὶ διάλυσιν γεννῆσαι τὸνπολυετῆ χρόνον (Const. Exc. 4, p. 296).

11. Ὅτι Κροτωνιάτης τις Κύλων ὄνομα, τῇ οὐσία καὶδόξῃ πρῶτος τῶν πολιτῶν, ἐπεθύμησε Πυθαγόρειος γενέ-σθαι. ὢν δὲ χαλεπὸς καὶ βίαιος τὸν τρόπον, ἔτι δὲ στασια-στής τε καὶ τυραννικός, ἀπεδοκιμάσθη. παροξυνθεὶς οὖν τῷσυστήματι τῶν Πυθαγορείων, ἑταιρείαν μεγάλην συνεστή-σατο, καὶ διετέλει πάντα καὶ λέγων καὶ πράττων κατ’ αὐτῶν.

9

2

102. Σέ αὐτό τό ἀπόσπασμα γίνεται λόγος γιά κάποιον Κροτωνιάτη ὁ ὁποῖος,ἐπειδή δέν ἔγινε δεκτός στόν ὅμιλο τῶν Πυθαγορείων, τούς ... ἔβαλε φωτιά.Δέν ἦταν ὅμως ἕνας ἀλλά πολλοί Κροτωνιᾶτες πού προέβησαν σέ αὐτήν τήνπαράτολμη ἐνέργεια, ἐπειδή ἐφοβοῦντο ὅτι ὁ Πυθαγόρας καί οἱ ὑπ’ αὐτόν θά

καταλάβουν τήν ἐξουσία καί θά κυβερνήσουν τυραννικῶς. Πάντως, μίαἀπό τίς αἰτίες, καί ἴσως ἡ κυριωτέρα πού ὡδήγησε σέ αὐτήν τήν ἐνέργειαἦταν ἡ μυστικοπάθεια τῆς Πυθαγορικῆς φιλοσοφίας, πού δημιουργοῦσεστούς ὑπολοίπους –μή μετέχοντες– τήν ὑποψία συνωμοσίας.

2. Ὁ Λύσις ὁ Πυθαγόρειος103 πῆγε στήν Θήβα τῆς Βοι-ωτίας κι’ ἔγινε δάσκαλος τοῦ Ἐπαμεινώνδα. Καί τόν διαπαι-δαγώγησε οὕτως ὥστε ἔγινε τέλειος ἄνδρας στήν ἀρετή κι’ἔγινε θετός πατέρας του ἀπό τήν ἀγάπη πού τοῦ εἶχε. Κι’ ὁἘπαμεινώνδας ἐφωδιασμένος μέ τά κίνητρα τῆς καρτερίας,τῆς λιτότητος καί τῶν ἄλλων ἀρετῶν ἀπό τήν Πυθαγόρειο φι-λοσοφία ἔγινε ὁ πρῶτος ὄχι μόνο τῶν Θηβαίων, ἀλλά καίὅλων τῶν συγχρόνων του.

12. Ἡ βιογραφία τῶν μεγάλων ἀνδρῶν, οἱ ὁποῖοι ἔζησανκατά τό παρελθόν, εἶναι ἕνα ἔργο, πού παρουσιάζει δυσκολίεςγιά τούς συγγραφεῖς, ὠφελεῖ ὅμως σημαντικῶς ὁλόκληρη τήνκοινωνία. Διότι, καθώς περιγράφει μέ εἰλικρίνεια καί σαφήνειατόσο τά καλά τους ἔργα ὅσο καί τά ταπεινά, ἐπαινεῖ τούς ἀγα-θούς καί τούς πονηρούς τούς ταπεινώνει, τόν καθένα μέ τούςἐπαίνους καί τούς ψόγους πού πηγάζουν ἀπό τά ἔργα τους. Κι’ὁ ἔπαινος, μπορεῖ νά πῆ κάποιος, εἶναι ἕνα ἀδάπανο ἔπαθλο τῆςἀρετῆς, ἐνῶ ὁ ψόγος εἶναι ἡ τιμωρία τῆς φαυλότητος, μία ἠθικήκαταδίκη. 2. Κι’ εἶναι ἐξαίρετο πρᾶγμα γιά τούς μεταγενεστέ-ρους νά ἔχουν καλά στόν νοῦ τους ὅτι ὅποιον τρόπο ζωῆς ἐπι-λέξη κάποιος στόν βίο του, ἀνάλογη θά εἶναι κι’ ἡ μνήμη πούθ’ ἀξιωθῆ μετά θάνατον, ὥστε νά μή ἐπιδίδωνται στήν ἀνέγερσιλιθίνων μνημείων, τά ὁποῖα καί μένουν περιωρισμένα σέ μίαθέσι καί ὑπόκεινται σέ ταχεῖα φθορά, ἀλλά νά φροντίζουν γιάτόν λόγο καί τίς ἄλλες ἀρετές, πού ἁπλώνονται παντοῦ μέ τάφτερά τῆς φήμης. Κι’ ὁ χρόνος πού ὅλα τά ἄλλα τά φθείρει,αὐτές τίς διατηρεῖ ἀθάνατες κι’ ὅσο μεγαλύτερος γίνεται ὁχρόνος τόσο νεώτερες τίς κάνει αὐτές. 3. Κι’ αὐτό πού λέγομεἐπαληθεύει πλήρως στήν περίπτωσι αὐτῶν τῶν ἀνδρῶν. Διότι,


175

103. Ὁ Πυθαγόρειος φιλόσοφος Λύσις, μετά τόν ἐμπρησμό τῆς Σχολῆς τῶν Πυ-θαγορείων, τούς φόνους καί τίς διώξεις τους ἀπό τούς Κροτωνιᾶτες, διε-σώθη καί κατέφυγε στήν Ἀχαΐα ἀρχικῶς καί κατόπιν στήν Θήβα, ὅπου εἶχεμαθητή τόν Ἐπαμεινώνδα, ἀπό τόν ὁποῖο τά μέγιστα ἐτιμᾶτο. Ἀπέθανεστήν Θήβα τό 390 π.Χ. Σέ αὐτόν ἀπεδίδοντο πλεῖστα Πυθαγόρεια συγ-γράμματα περί ψυχῆς, εὐσεβείας, κ.ἄ., ἱεροί λόγοι.


174

Ὅτι Λύσις ὁ Πυθαγόρειος εἰς Θήβας τῆς Βοιωτίας γε-νόμενος διδάσκαλος Ἐπαμεινώνδου, τοῦτον μὲν τέλειονἄνδρα πρὸς ἀρετὴν κατέστησε, καὶ πατὴρ αὐτοῦ θετὸς ἐγέ-νετο δι’ εὔνοιαν. ὁ δὲ Ἐπαμεινώνδας τῆς τε καρτερίας καὶλιτότητος καὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν ἐκ τῆς Πυθαγορείου φι-λοσοφίας ἐναύσματα λαβών, οὐ μόνον Θηβαίων, ἀλλὰ καὶπάντων τῶν κατ’ αὐτὸν ἐπρώτευσεν.

12. Ὅτι δὲ τῶν προγεγονότων ἀνδρῶν ἡ τῶν βίων ἀνα-γραφὴ δυσκολίαν μὲν παρέχεται τοῖς γράφουσιν, ὠφελεῖ δ’οὐ μετρίως τὸν κοινὸν βίον. μετὰ παρρησίας γὰρ δηλοῦσατὰ καλῶς τε καὶ κακῶς πραχθέντα τοὺς μὲν ἀγαθοὺς κοσμεῖ,τοὺς δὲ πονηροὺς ταπεινοῖ, διὰ τῶν οἰκείων ἑκάστοις ἐγκω-μίων τε καὶ ψόγων. ἔστι δ’ ὁ μὲν ἔπαινος, ὡς ἄν τις εἴποι, ἔπα-θλον ἀρετῆς ἀδάπανον, ὁ δὲ ψόγος τιμωρία φαυλότητοςἄνευ πληγῆς. καλὸν δὲ τοῖς μεταγενεστέροις ὑποκεῖσθαιδιότι βίον οἷον ἄν τις ἕληται ζῶν, τοιαύτης ἀξιωθήσεταιμετὰ τὸν θάνατον μνήμης, ἵνα μὴ περὶ τὰς τῶν λιθίνων μνη-μείων κατασκευὰς σπουδάζωσιν, ἃ καὶ τόπον ἕνα κατέχεικαὶ φθορᾶς ὀξείας τυγχάνει, ἀλλὰ περὶ λόγον καὶ τὰς ἄλλαςἀρετάς, αἳ πάντῃ φοιτῶσι διὰ τῆς φήμης. ὁ δὲ χρόνος ὁπάντα μαραίνων τἄλλα ταύτας ἀθανάτους φυλάττει, καὶπρεσβύτερος γενόμενος αὐτὸς ταύτας ποιεῖ νεωτέρας. δῆλονδὲ ἐπὶ τούτων τῶν ἀνδρῶν ἐγένετο τὸ προειρημένον· πάλαι

2

2

3

ἐνῶ ἔζησαν κατά τούς παλαιούς χρόνους, τούς μνημονεύουνὅλοι, ὡσάν νά ἔζησαν μόλις τώρα.

13. Ὁ Κῦρος, ὁ βασιλεύς τῶν Περσῶν, ἀφοῦ ὑπέταξε τήνχώρα τῶν Βαβυλωνίων καί τῶν Μήδων104, ἤλπιζε νά κατα-κτήση ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη. Διότι, τώρα πού εἶχε ὑποτά-ξει τούς ἰσχυρούς καί μεγάλους λαούς, ἐπίστευε ὅτι οὐδείς,οὔτε βασιλεύς οὔτε λαός, θά ἀντισταθῆ στήν δύναμί του.Ἐπειδή μερικοί ἀπό αὐτούς πού κατέχουν ἀνεύθυνη ἐξουσία,συνηθίζουν νά μή ἀντιμετωπίζουν τήν εὐτυχία τους σάνἀνθρώπινα ὄντα.

14. Ὁ Καμβύσης ἦταν ἐκ φύσεως μανιακός καί εἶχε παρα-φρονήσει καί τόν ἔκανε περισσότερο ὡμό καί ὑπερήφανον τόμέγεθος τοῦ βασιλείου του.

2. Ὁ Καμβύσης ὁ Πέρσης105 μετά τήν ἅλωσι τῆς Μέμφεωςκαί τοῦ Πηλουσίου106, καθώς δέν ἠδύνατο νά φέρη τήν εὐτυ-χία του ὡς ἄνθρωπος, ἀνέσκαψε τόν τάφο τοῦ Ἀμάσιος, τοῦπροηγουμένου βασιλέως τῆς Αἰγύπτου. Κι’ ὅπως βρῆκε στόφέρετρο τόν νεκρό ταριχευμένο, ἐκακοποίησε τό σῶμα τοῦ πε-θαμένου κι’ ἀφοῦ ἔδειξε ὅλη τήν μοχθηρία του στό ἀναί-σθητο πτῶμα, στό τέλος διέταξε νά καύσουν τόν νεκρό. Διότι,ἐπειδή δέν συνήθιζαν οἱ ντόπιοι νά καίουν τά σώματα τῶννεκρῶν, ἐνόμιζε ὅτι καί μέ αὐτόν τόν τρόπο θά προσέβαλλεἕνα νεκρό ἀπό πολλῶν ἐτῶν.


177

105. Ὁ Καμβύσης ἦταν υἱός τοῦ Κύρου καί ἀνῆλθε στόν Περσικό θρόνο τό 529π.Χ. Ἐξεστράτευσε κατά τῆς Αἰγύπτου, τήν ὁποία ἤθελε νά ἔχη ὑπό τήν κυ-ριαρχία του γιά τήν ἐπέκτασι τῆς Περσίας στήν Ἀνατολική Μεσόγειο.Ἐφέρθη ἐγκληματικῶς στήν Αἴγυπτο, ὅπου προσέβαλε, κατά τόν πλέον βά-ναυσο τρόπο, τήν θρησκεία καί τά ἔθιμα τῶν Αἰγυπτίων.

106. Τό Πηλούσιον ἦταν ἡ πύλη εἰσόδου στήν Αἴγυπτο ἐξ Ἀσίας. Κείμενο στήνΒ.Α. ἄκρη τῆς χώρας εἶχε στρατηγική σημασία. Ἡ μάχη στό Πηλούσιο με-ταξύ τῶν Αἰγυπτίων καί Περσῶν ἔγινε τό 525 π.Χ. Κατόπιν ὁ Πέρσης βα-σιλεύς ἐζήτησε τήν παράδοσι τῆς Μέμφεως διά πρέσβεων τούς ὁποίουςὅμως οἱ Αἰγύπτιοι κατέσφαξαν. Ἐπολιόρκησε τήν Μέμφι, τήν ὁποία καί κα-τέλαβε μετά πολιορκία 10 ἡμερῶν. Συνέλαβε τόν Αἰγύπτιο βασιλέα (Φα-ραώ) καί τόν κατεδίκασε σέ θάνατο, ἀφοῦ κατέσφαξε πρό τῶν ὀφθαλμῶντου τά παιδιά του, τούς δέ κατοίκους τούς ἐτιμώρησε σκληρά.


176

104. Ἡ Μηδία κατεῖχε τό βόρειο τμῆμα τοῦ σημερινοῦ Ἰράν. Πρός τά Β.Δ. αὐτῆςεἶχε τήν Ἀρμενία, στά Β.Α. τήν Κασπία Θάλασσα καί τόν Ἀράξη ποταμό, στάΔ. τήν Ἀσσυρία, στά Ν. τήν Σουσιανή, Περσία καί Καρμανία, καί Α. τήν Παρ-θία καί τήν Ὑρκανία. Εἶναι χώρα εὔφορος καί καρποφόρος καί ἐθεωρεῖτοἡ πρώτη καλλιεργηθεῖσα χώρα τῆς Ἀσίας.

γὰρ γεγονότες ὥσπερ νῦν ὄντες ὑπὸ πάντων μνημονεύονται[Const. Exc. 2 (1), pp. 223-224].

13. Ὅτι Κῦρος ὁ τῶν Περσῶν βασιλεὺς ἐπειδὴ τῶν Βα-βυλωνίων καὶ τῶν Μήδων τὴν χώραν κατεπολέμησε, ταῖςἐλπίσι πᾶσαν περιελάμβανε τὴν οἰκουμένην. τῶν γὰρ δυ-νατῶν καὶ μεγάλων ἐθνῶν καταπεπολεμημένων ἐνόμιζε μη-δένα μήτε βασιλέα μήτε δῆμον ὑποστήσεσθαι τὴν ἰδίαν δύ-ναμιν· τῶν γὰρ ἐν ἐξουσίαις ἀνυπευθύνοις ὄντων εἰώθασινἔνιοι τὴν εὐτυχίαν μὴ φέρειν κατ’ ἄνθρωπον (Const. Exc. 4,p. 296).

14. Ὅτι ὁ Καμβύσης ἦν μὲν φύσει μανικὸς καὶ παρακε-κινηκὼς τοῖς λογισμοῖς, πολὺ δὲ μᾶλλον αὐτὸν ὠμὸν καὶὑπερήφανον ἐποίει τὸ τῆς βασιλείας μέγεθος.

Ὅτι Καμβύσης ὁ Πέρσης μετὰ τὴν ἅλωσιν Μέμφεως καὶΠηλουσίου τὴν εὐτυχίαν οὐ φέρων ἀνθρωπίνως, τὸν Ἀμά-σιος τοῦ πρότερον βεβασιλευκότος τάφον ἀνέσκαψεν.εὑρὼν δὲ ἐν τῇ θήκῃ τὸν νεκρὸν τεταριχευμένον, τό τε σῶματοῦ τετελευτηκότος ᾐκίσατο καὶ πᾶσαν ὕβριν εἰς τὸν οὐκαἰσθανόμενον εἰσενεγκάμενος τελευταῖον προσέταξε κα-τακαῦσαι τὸν νεκρόν. οὐκ εἰωθότων γὰρ πυρὶ παραδιδόναιτῶν ἐγχωρίων τὰ σώματα τῶν τετελευτηκότων, ὑπελάμ-βανε καὶ διὰ τούτου τοῦ τρόπου πλημμελήσειν τὸν πάλαιπροτετελευτηκότα.

2

3. Ὁ Καμβύσης, ὅταν ἐπρόκειτο νά ἐκστρατεύση ἐναντίοντῆς Αἰθιοπίας, ἔστειλε ἕνα μέρος τῆς δυνάμεώς του ἐναντίοντῶν Ἀμμωνίων κι’ ἔδωσε διαταγή στούς ἀξιωματικούς νά λη-στεύσουν τό μαντεῖο καί νά τό καύσουν καί νά πάρουν σκλά-βους ὅλους ὅσοι κατοικοῦσαν στά περίχωρα τοῦ μαντείου.

15. Ὁ Καμβύσης, ὁ βασιλεύς τῶν Περσῶν, ἀφοῦ ἐκυρίευσεὅλη τήν Αἴγυπτο, οἱ Λίβυες καί οἱ Κυρηναῖοι, οἱ ὁποῖοι εἶχανἐκστρατεύσει μαζί μέ τούς Αἰγυπτίους, τοῦ ἔστειλαν δῶρα καίτοῦ ὑπέσχοντο νά ὑπακούουν στίς προσταγές του.

16. Ὁ Πολυκράτης, ὁ τύραννος τῆς Σάμου, συνήθιζε νάστέλλη τριήρεις σέ ἐπίκαιρα σημεῖα καί ἐλήστευε χωρίς ἐξαί-ρεσι ὅλους ὅσους ἐταξείδευαν στήν θάλασσα. Καί ἐπέστρεφετήν λεία μόνο σέ ἐκείνους πού ἐτύγχανε νά εἶναι σύμμαχοίτου. Καί στούς συντρόφους του πού τόν κατηγοροῦσαν γι’αὐτό ἔλεγε ὅτι ὅλοι οἱ φίλοι του θά τοῦ εἶναι περισσότερο εὐγνώ-μονες, ἄν λάβουν πίσω αὐτά πού ἔχασαν παρά ἄν δέν χάσουντίποτε ἐξ ἀρχῆς.

2. Κατά κανόνα, ἀναγκαῖο ἐπακόλουθο τῶν ἀδίκων πρά-ξεων ἔρχεται ἡ νέμεσις, πού ἐπιβάλλει τήν σχετική τιμωρία σέὅσους ἀδικοῦν107.

3. Κάθε χάρις γιά τήν ὁποία δέν μετανοιώνει κανείς, ἔχει ὡςκαλό ἐπακόλουθο τόν ἔπαινο τῶν εὐεργετουμένων. Ἐπειδή κι’ἄν μή ὅλοι, τοὐλάχιστον ἕνας ἀπό τούς εὐεργετημένους συμ-βαίνει κάποτε ν’ ἀνταποδίδη τήν χάρι καί ν’ ἀξίζη γιά ὅλους.

4. Μερικοί Λυδοί, οἱ ὁποῖοι ἔφευγαν ἀπό τήν ἐπικράτειατοῦ σατράπου Ὀροίτου, κατέπλευσαν στήν Σάμο μέ πολλάχρήματα κι’ ἔγιναν ἱκέτες τοῦ Πολυκράτους. Κι’ ἐκεῖνος στήνἀρχή τούς ὑπεδέχθη μέ καλωσύνη, ἀλλ’ ὕστερα ἀπό λίγονκαιρό τούς ἔσφαξε ὅλους καί τούς πῆρε τά χρήματα.

17. Ὁ Θετταλός, ὁ γυιός τοῦ Πεισιστράτου, ἦταν ἀρκετάσοφός ὥστε ἀπεκήρυξε τήν τυραννίδα, κι’ ἐπειδή ἀγωνίσθηκεγιά τήν ἰσότητα, ἦταν πολύ ἀγαπητός στούς πολῖτες. Ἀλλά οἱ


179

107. Ἴσως ὑπαινίσσεται τήν ἐπιφυλασσομένη τιμωρία τοῦ Πολυκράτους (ση-μείωσις μεταφραστοῦ).


178

Ὅτι Καμβύσης μέλλων στρατεύειν ἐπ’ Αἰθιοπίαν ἔπεμψεμέρος τῆς δυνάμεως ἐπ’ Ἀμμωνίους, προστάξας τοῖς ἡγεμόσιτὸ μαντεῖον συλήσαντας ἐμπρῆσαι, τούς τε περιοικοῦντας τὸἱερὸν ἅπαντας ἐξανδραποδίσασθαι [Const. Exc. 2 (1), pp.224-225].

15. Ὅτι Καμβύσου τοῦ Περσῶν βασιλέως κυριεύσαντοςπάσης Αἰγύπτου, πρὸς τοῦτον οἱ Λίβυες καὶ Κυρηναῖοι, συν-εστρατευκότες τοῖς Αἰγυπτίοις, ἀπέστειλαν δῶρα, καὶ τὸ προ-σταττόμενον ποιήσειν ἐπηγγείλαντο (Const. Exc. 1, p. 397).

16. Ὅτι ὁ Πολυκράτης ὁ τῶν Σαμίων τύραννος εἰς τοὺςἐπικαιροτάτους τόπους ἀποστέλλων τριήρεις ἐλῄστευενἅπαντας τοὺς πλέοντας, ἀπεδίδου δὲ μόνοις τοῖς συμμάχοιςτὰ ληφθέντα. πρὸς δὲ τοὺς μεμφομένους τῶν συνήθων ἔλε-γεν ὡς πάντες οἱ φίλοι πλείονα χάριν ἕξουσιν ἀπολαβόντεςἅπερ ἀπέβαλον ἤπερ ἀρχὴν μηδὲν ἀποβαλόντες.

Ὅτι ταῖς ἀδίκοις πράξεσιν ὡς ἐπίπαν ἀκολουθεῖ τις νέ-μεσις οἰκείους τιμωρίας τοῖς ἁμαρτάνουσιν ἐπιφέρουσα.

Ὅτι πᾶσα χάρις ἀμεταμέλητος οὖσα καλὸν ἔχει καρπὸντὸν παρὰ τὸν τῶν εὐεργετουμένων ἔπαινον· καὶ γὰρ ἂν μὴπάντες, εἷς γέ τις τῶν εὖ πεπονθότων ἐνίοτε τὴν ὑπὲρ ἁπάν-των ἀπέδωκε χάριν (Const. Exc. 4, p. 296).

Ὅτι Λυδοί τινες φεύγοντες τὴν Ὀροίτου τοῦ σατράπουδυναστείαν κατέπλευσαν εἰς Σάμον μετὰ πολλῶν χρημάτωνκαὶ τοῦ Πολυκράτους ἱκέται ἐγίνοντο. ὁ δὲ τὸ μὲν πρῶτοναὐτοὺς φιλοφρόνως ὑπεδέξατο, μετ’ ὀλίγον δὲ πάντας ἀπο-σφάξας τῶν χρημάτων ἐγκρατὴς ἐγένετο.

17. Ὅτι Θετταλὸς ὁ Πεισιστράτου υἱὸς σοφὸς ὑπάρχωνἀπείπατο τὴν τυραννίδα, καὶ τὴν ἰσότητα ζηλώσας μεγάληςἀποδοχῆς ἠξιοῦτο παρὰ τοῖς πολίταις· οἱ δὲ ἄλλοι, Ἵππαρ-

3

4

2

3

ἄλλοι γυιοί τοῦ Πεισιστράτου, ὁ Ἵππαρχος κι’ ὁ Ἱππίας, οἱὁποῖοι ἦσαν ἄνθρωποι βίαιοι καί σκληροί, ἔγιναν τύραννοι τῆςπόλεως. Αὐτοί διέπραξαν πολλές ἄλλες παρανομίες εἰς βάροςτῶν Ἀθηναίων, καί ὁ Ἵππαρχος ἐρωτεύθηκε ἕνα νεαρό, ἐξαι-ρετικά ὡραῖον, καί ἐξ αἰτίας αὐτοῦ τοῦ γεγονότος περιῆλθε σέμία κατάστασι ἐπικίνδυνη108. 2. Ἡ ἐπίθεσις λοιπόν ἐναντίοντῶν τυράννων καί ὁ φλογερός πόθος γιά τήν ἐλευθερία τῆςπατρίδος ἦσαν κοινά στίς ψυχές τῶν ἀνθρώπων, πού ἀναφέ-ραμε. Ἀλλά ἡ ἄκαμπτος σταθερότης τῆς ψυχῆς στά βασανι-στήρια καί ἡ καρτερική ἀντοχή τῶν δεινῶν ὑπῆρχαν μόνοστόν Ἀριστογείτονα, ὁ ὁποῖος καί στίς φοβερώτερες στιγμέςδιετήρησε δύο πράγματα, τήν πίστι στούς φίλους καί τήνἐκδίκησι τῶν ἐχθρῶν. 3. Ὁ Ἀριστογείτων ἔκαμε φανερό σέὅλους ὅτι ἡ εὐγένεια τῆς ψυχῆς ὑπερνικᾶ καί τούς μεγαλυτέ-ρους σωματικούς πόνους.

18. Ὅταν ὁ Ζήνων ὁ φιλόσοφος109 βασανιζόταν γιά μία συν-ωμοσία ἐναντίον τοῦ τυράννου Νεάρχου κι’ ὁ τύραννος τόνἐρωτοῦσε ποιοί ἦσαν οἱ συνεργάτες του, ἀπαντοῦσε: “Μακάρινά ἤμουν κύριος καί τοῦ σώματός μου, ὅπως εἶμαι κύριος τῆςγλώσσης μου”.

2. Ὅταν ἡ πατρίδα τοῦ Ζήνωνος εὑρίσκετο ὑπό τό πέλματῆς σκληρῆς τυραννίας τοῦ Νεάρχου, ὁ Ζήνων ὠργάνωσε μίασυνωμοσία ἐναντίον τοῦ τυράννου. Ἀλλά ἀπεκαλύφθη, καίκατά τά φρικτά βασανιστήρια, ὅταν ὁ Νέαρχος τόν ἐρωτοῦσεποιοί ἦσαν οἱ συνεργάτες του, ἀπαντοῦσε: “Μακάρι νά ἤμουνκύριος καί τοῦ σώματος, ὅπως εἶμαι κύριος τῆς γλώσσης”. 3.Κι’ ὅταν ὁ τύραννος ἔκαμε πιό φρικτά τά βασανιστήρια, ὁ Ζή-


181

108. Ὑπάρχει χάσμα (κενό) τοῦ κειμένου (σημείωσις μεταφραστοῦ).109. Ὁ Ζήνων ὁ Κιτιεύς εἶναι Ἕλλην φιλόσοφος, ἀρχηγός τῆς σχολῆς τῶν

Στωικῶν, γεννηθείς περί τό 335 π.Χ. στό Κίτιον τῆς Κύπρου. Ἡ ὁμιλία τουἦταν βραχύλογος, ἀκριβής καί ψυχρή, πολλές φορές δέ, γιά νά ἐκφρασθῆπιό σύμφωνα μέ τό βαθύτερο νόημά του, μετεχειρίζετο νεολογισμούς κά-πως βαρβαρικούς ἤ σολοίκους γιά Ἀττικά αὐτιά. Τήν σχολή του ἵδρυσε ὑπότήν Ποικίλη στοά καί διηύθυνε αὐτή προσωπικῶς ἐπί 58 ἔτη ὁ ἴδιος. Περίαὐτοῦ βλέπε “ΒΙΟΥΣ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ” Διογένους Λαερτίου.


180

χος καὶ Ἱππίας, βίαιοι καὶ χαλεποὶ καθεστῶτες ἐτυράννουντῆς πόλεως. πολλὰ δὲ παρανομοῦντες εἰς τοὺς Ἀθηναίους,καί τινος μειρακίου διάφορον τὴν ὄψιν Ἵππαρχος ἐρασθεὶςδιὰ τοῦτο ἐκινδύνευσεν... ἡ μὲν οὖν ἐπὶ τυράννους ἐπίθεσιςκαὶ ἡ πρὸς τὴν τῆς πατρίδος ἐλευθερίαν σπουδὴ κοινὴ τῶνπροειρημένων ὑπῆρξεν ἀνδρῶν· ἡ δὲ ἐν ταῖς βασάνοις πα-ράστασις τῆς ψυχῆς καὶ τὸ καρτερικὸν τῆς τῶν δεινῶν ὑπο-μονῆς περὶ μόνον ἐγενήθη τὸν Ἀριστογείτονα, ὃς ἐν τοῖς φο-βερωτάτοις καιροῖς δύο μέγιστα διετήρησε, τὴν πρὸς τοὺςφίλους πίστιν καὶ τὴν πρὸς τοὺς ἐχθροὺς τιμωρίαν [Const.Exc. 2 (1), p. 225].

Ὅτι ὁ Ἀριστογείτων πᾶσιν ἐποίησε φανερὸν ὡς ἡ τῆςψυχῆς εὐγένεια κατισχύει τὰς μεγίστας τοῦ σώματος ἀλγη-δόνας.

18. Ὅτι Ζήνωνος τοῦ φιλοσόφου διὰ τὴν ἐπιβουλὴν τὴνκατὰ τοῦ Νεάρχου τοῦ τυράννου κατὰ τὰς ἐν ταῖς βασάνοιςἀνάγκας ἐρωτωμένου ὑπὸ Νεάρχου τίνες ἦσαν οἱ συνειδό-τες, Ὤφελον γάρ, ἔφησεν, ὥσπερ τῆς γλώττης εἰμὶ κύριος,οὕτω καὶ τοῦ σώματος (Const. Exc. 4, pp. 296-297).

Ὅτι τυραννουμένης τῆς πατρίδος ὑπὸ Νεάρχου σκληρῶς,ἐπιβουλὴν κατὰ τοῦ τυράννου συνεστήσατο. καταφανὴςδὲ γενόμενος, καὶ κατὰ τὰς ἐν βασάνοις ἀνάγκας διερωτώ-μενος ὑπὸ τοῦ Νεάρχου τίνες ἦσαν οἱ συνειδότες, Ὤφελονγάρ, ἔφησεν, ὥσπερ τῆς γλώττης εἰμὶ κύριος, οὕτως ὑπῆρχονκαὶ τοῦ σώματος. τοῦ δὲ τυράννου πολὺ μᾶλλον ταῖς βα-

2

2

3

3

νων μέχρις ἑνός σημείου ἄντεχε. Ἔπειτα ὅμως μέ τήν ἀγωνίανά λυτρωθῆ ἐπί τέλους ἀπό τά βασανιστήρια καί ταυτοχρόνωςνά τιμωρήση τόν Νέαρχο, σοφίσθηκε τό ἑξῆς: 4. Στήν μεγα-λύτερη ἔντασι τοῦ βασανιστηρίου, προσποιήθηκε ὅτι ἐκάμφθηἡ ψυχή του ἀπό τούς πόνους καί ἐφώναξε: “Ἀφῆστε με, θάσᾶς τά πῶ ὅλα”. Κι’ ὅταν τόν ἄφησαν, ἐζήτησε ἀπό τόν τύ-ραννο νά πλησιάση γιά νά τοῦ μιλήση ἰδιαιτέρως, διότι πολλάἀπ’ αὐτά πού ἐπρόκειτο νά πῆ, συμφέρει νά μείνουν μυστικά.5. Κι’ ὅταν ὁ τύραννος ἐπλησίασε προθύμως κι’ ἔβαλε τό αὐτίτου στά χείλη τοῦ Ζήνωνος, ὁ Ζήνων ἅρπαξε στό στόμα τόαὐτί τοῦ τυράννου καί τό ἐπριόνισε μέ τά δόντια. Κι’ ὅτανἔτρεξαν ἀμέσως οἱ ὑπηρέτες καί ἐβασάνιζαν τόν Ζήνωνα γιάνά χαλαρώση τό δάγκωμα, ἐκεῖνος ἔσφιγγε τά δόντια πιό δυ-νατά ἀκόμα. 6. Καί τέλος μή δυνάμενοι νά κλονίσουν τήνεὐψυχία τοῦ ἀνθρώπου, τόν ἐμαχαίρωσαν γιά νά ἀφήση τάδόντια. Καί μέ αὐτόν τόν τρόπο ὁ Ζήνων λυτρώθηκε ἀπό τούςπόνους καί ἐτιμώρησε τόσο μόνο τόν τύραννο.

[Μετά ἀπό πολλές γενεές ὁ Δωριεύς Λακεδαιμόνιος ἦλθεστήν Σικελία καί λαμβάνοντας πίσω τήν χώρα ἔκτισε μία πόλι,τήν Ἡράκλεια110. Κι’ ὅπως ἡ πόλις ἐμεγεθύνθη ταχέως, οἱΚαρχηδόνιοι ἀπό φθόνο ἀλλά καί ἀπό φόβο μαζί, μήπωςγίνη κάποτε ἰσχυρότερη ἀπό τήν Καρχηδόνα κι’ ἀφαιρέσηἀπό τούς Φοίνικες τήν ἡγεμονία, ἐξεστράτευσαν ἐναντίοντης μέ μεγάλες δυνάμεις κι’ ἀφοῦ τήν κατέλαβαν ἐξ ἐφόδουτήν κατέσκαψαν. Ἀλλά τίς λεπτομέρειες γι’ αὐτά τά γεγονόταθά τίς ἐκθέσωμε, ὅταν φθάσωμε στήν σχετική περίοδο] (Διό-δωρος, 4, 23, 3).

19. Ὅταν οἱ ἄνθρωποι προβαίνουν σέ διακηρύξεις γιά με-ρικά πράγματα, ὅτι δέν πρόκειται νά συμβοῦν ποτέ111, συνή-θως οἱ λόγοι τους ἀκολουθοῦνται ἀπό κάποια νέμεσι, τρόπον


183

110. Ἱδρυτές τῆς πόλεως, ἡ ὁποία ἀρχικῶς ὠνομάζετο Μινώα, ἦσαν Κρῆτες, οἱὁποῖοι εἶχαν ἐκστρατεύσει ὑπό τόν Μίνωα στήν Σικελία. Ἀργότερα ἀποικίσθηκεἀπό Σελινουντίους καί διετήρησε τό ἀρχικό της ὄνομα μέχρι τοῦ 510 π.Χ. πε-ρίπου, ὁπότε ἐκυριεύθη ἀπό τούς Λακεδαιμονίους καί μετωνομάσθη Ἡρά-κλεια. Λεπτομερῶς διηγεῖται ὁ Ἡρόδοτος ὅλη αὐτήν τήν ἱστορία στό Ε´ βιβλίο(ΤΕΡΨΙΧΟΡΗ, 43-48).


182

σάνοις προσεπιτείναντος, ὁ Ζήνων μέχρι μέν τινος διεκαρ-τέρει· μετὰ δὲ ταῦτα σπεύδων ἀπολυθῆναί ποτε τῆς ἀνάγκηςκαὶ ἅμα τιμωρήσασθαι τὸν Νέαρχον, ἐπενοήσατό τιτοιοῦτον. κατὰ τὴν ἐπιτονωτάτην ἐπίτασιν τῆς βασάνουπροσποιηθεὶς ἐνδιδόναι τὴν ψυχὴν ταῖς ἀλγηδόσιν ἀνέ-κραγεν, Ἄνετε, ἐρῶ γὰρ πᾶσαν ἀλήθειαν. ὡς δ’ ἀνῆκαν,ἠξίωσεν αὐτὸν ἀκοῦσαι κατ’ ἰδίαν προσελθόντα· πολλὰ γὰρεἶναι τῶν λέγεσθαι μελλόντων ἃ συνοίσει τηρεῖν ἐν ἀπορ-ρήτῳ. τοῦ δὲ τυράννου προσελθόντος ἀσμένως καὶ τὴνἀκοὴν τῷ στόματι παραβαλόντος, ὁ Ζήνων τοῦ δυνάστουπεριχανὼν τὸ οὖς ἐνέπρισε τοῖς ὀδοῦσι. τῶν δὲ ὑπηρετῶνταχὺ προσδραμόντων, καὶ πᾶσαν τῷ βασανιζομένῳ προσ-φερόντων τιμωρίαν εἰς τὸ χαλάσαι τὸ δῆγμα, πολὺ μᾶλλονπροσενεφύετο. τέλος δ’ οὐ δυνάμενοι τἀνδρὸς νικῆσαι τὴνεὐψυχίαν, παρεκέντησαν αὐτὸν ἵνα διίῃ τοὺς ὀδόντας. καὶτοιούτῳ τεχνήματι τῶν ἀλγηδόνων ἀπελύθη καὶ παρὰ τοῦτυράννου τὴν ἐνδεχομένην ἔλαβε τιμωρίαν [Const. Exc. 2(1),pp. 225-226].

[Πολλαῖς ὕστερον γενεαῖς Δωριεὺς ὁ Λακεδαιμόνιος κα-ταντήσας εἰς τὴν Σικελίαν καὶ τὴν χώραν ἀπολαβὼν ἔκτισε πό-λιν Ἡράκλειαν. ταχὺ δ’ αὐτῆς αὐξομένης, οἱ Καρχηδόνιοιφθονήσαντες ἅμα καὶ φοβηθέντες μήποτε πλέον ἰσχύσασα τῆςΚαρχηδόνος ἀφέληται τῶν Φοινίκων τὴν ἡγεμονίαν, στρα-τεύσαντες ἐπ’ αὐτὴν μεγάλαις δυνάμεσι καὶ κατὰ κράτοςἑλόντες κατέσκαψαν. ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων τὰ κατὰ μέρος ἐντοῖς οἰκείοις χρόνοις ἀναγράψομεν.] (Διόδωρος, 4. 23.3.)

19. Ὅτι τοῖς ἐπί τινων πραγμάτων διοριζομένοις ὡς οὐκἄν ποτε πραχθησομένων ἔοικεν ἐπακολουθεῖν ὡσανεί τις

4

6

5

111. Πιθανώτατα ἀναφέρεται σέ κάποιον Βαβυλώνιο πού εἶπε ὅτι τότε ὁ Δα-ρεῖος θά καταλάβη τήν Βαβυλῶνα, ὅταν γεννήσουν οἱ μοῦλες (Ἡρόδοτος3, 151· σημείωσις μεταφραστοῦ).

τινά, πού ἀποδεικνύει ὅτι ἡ ἀδυναμία εἶναι ἡ μοῖρα τοῦἀνθρώπου.

2. Ὅταν ὁ Μεγάβυζος, ὠνομαζόταν καί Ζώπυρος κι’ ἦτανφίλος τοῦ Δαρείου τοῦ βασιλέως, ἐμαστίγωσε τόν ἑαυτό τουκι’ ἀκρωτηρίασε τό πρόσωπό του, ἐπειδή εἶχε ἀποφασίσει νάγίνη αὐτόμολος καί νά προδώση τήν Βαβυλῶνα στούς Πέρ-σες, λέγουν, ὅτι ὁ Δαρεῖος συγκινήθηκε βαθιά καί εἶπε ὅτιμᾶλλον ἐπιθυμοῦσε, ἄν ἦταν δυνατόν, νά ξαναγίνη ἄρτιος ὁΜεγάβυζος παρά νά κυριεύση δέκα Βαβυλῶνες, ἄν καί ἡεὐχή του ἦταν ἀνεκπλήρωτη.

3. Οἱ Βαβυλώνιοι ἐξέλεξαν στρατηγό τόν Μεγάβυζο,ἐπειδή ἀγνοοῦσαν ὅτι θά προβάλη τίς ὑπηρεσίες του αὐτές ὡςδόλωμα γιά τήν πλήρη καταστροφή, ἡ ὁποία ἐπρόκειτο νάἐπακολουθήση.

4. Ἡ ἐπιβεβαίωσις ἀπό τά ἴδια τά γεγονότα ἀποτελεῖἐπαρκῆ ἀπόδειξι γιά ἐκεῖνα πού εἴπαμε πιό πρίν112. 5. Ἀφοῦ ὁΔαρεῖος ἔγινε κύριος ὅλης σχεδόν τῆς Ἀσίας, εἶχε τήν ἐπιθυ-μία νά ὑποτάξη καί τήν Εὐρώπη. Ἐπειδή καθώς οἱ ἐπιθυμίεςτου γιά νέες κατακτήσεις ἦσαν ἀπεριόριστες καί εἶχε ἐμπι-στοσύνη στήν δύναμι τῆς Περσίας, ἐσχεδίαζε τήν κατάκτησιὁλοκλήρου τῆς οἰκουμένης, ἐπειδή ἐπίστευε ὅτι εἶναι αἰσχρόοἱ παλαιότεροι βασιλεῖς, ἄν καί εἶχαν κατώτερες δυνάμεις, νάεἶχαν ὑποτάξει μέ τόν πόλεμο τούς μεγαλυτέρους λαούς, κι’αὐτός πού ἔχει τέτοιες δυνάμεις πού κανείς πρίν ἀπ’ αὐτόν δένδιέθετε, νά μή κατορθώση κανένα ἀξιόλογο ἔργο.

6. Οἱ Τυρρηνοί113 λόγῳ τοῦ φόβου τῶν Περσῶν ἐγκατέλει-ψαν τήν Λῆμνο κι’ ἔλεγαν ὅτι τό κάνουν ὑπακούοντας σέ κά-ποιους χρησμούς. Καί παρέδωσαν τήν νῆσο στόν Μιλτιάδη.


185

112. Ἴσως νά γίνεται ἀναφορά στήν καυχησιολογία τῶν Βαβυλωνίων (σημείωσιςμεταφραστοῦ).

113. Κατά τόν Μύλλερ οἱ Τυρρηνοί Πελασγοί, οἱ ὁποῖοι ἀναφέρονται ἀπό πολ-λούς ἀρχαίους συγγραφεῖς, ἦσαν ναυτικοί τῶν νήσων καί τῶν ἀκτῶν τοῦΑἰγαίου, μέρος τῶν ὁποίων εἶχε ἐγκατασταθῆ κατ’ ἀρχάς στήν Λυδία καίἀργότερα μετώκησαν στήν Ἰταλία.


184

νέμεσις ἐλέγχουσα τὴν ἀνθρωπίνην ἀσθένειαν.Ὅτι Μεγαβύζου τοῦ καὶ Ζωπύρου, φίλου ὄντος Δαρείου

τοῦ βασιλέως, μαστιγώσαντος δ’ ἑαυτὸν καὶ τὰ περὶ τὸ πρό-σωπον ἀκρωτήρια ἀποκόψαντος διὰ τὸ αὐτόμολον γενέσθαικαὶ Βαβυλῶνα προδοῦναι Πέρσαις, φασὶ βαρέως φέρειν τὸνΔαρεῖον καὶ εἰπεῖν βούλεσθαι τὸν Μεγάβυζον, εἰ δυνατὸνἦν, ἄρτιον γενόμενον ἢ δέκα Βαβυλῶνας λαβεῖν ὑπὸ τὴνἐξουσίαν, καίπερ ἀπράκτου τῆς ἐπιθυμίας οὔσης.

Ὅτι οἱ Βαβυλώνιοι στρατηγὸν εἵλαντο Μεγάβυζον,ἀγνοοῦντες ὅτι τὴν εὐεργεσίαν τῆς μελλούσης ἀκολουθεῖνἀπωλείας οἱονεὶ δέλεαρ αὐτοῖς προθήσει.

Ὅτι τὸ ἀποτέλεσμα τῶν ἐπιτευγμάτων ἱκανόν ἐστι μαρ-τύριον τῶν προρρηθέντων.

Ὅτι Δαρεῖος τῆς Ἀσίας σχεδὸν ὅλης κυριεύσας τὴνΕὐρώπην ἐπεθύμει καταστρέψασθαι. τὰς γὰρ τοῦ πλείονοςἐπιθυμίας ἀορίστους ἔχων καὶ τῷ μεγέθει τῆς Περσικῆς δυ-νάμεως πεποιθώς, περιελάμβανε τὴν οἰκουμένην, αἰσχρὸνεἶναι νομίζων τοὺς πρὸ αὐτοῦ βεβασιλευκότας καταδεε-στέρας ἀφορμὰς κτησαμένους τὰ μέγιστα τῶν ἐθνῶν κατα-πεπολεμηκέναι, αὐτὸν δὲ τηλικαύτας ἔχοντα δυνάμεις ἡλί-κας οὐδεὶς τῶν πρὸ αὐτοῦ ἔσχε μηδεμίαν ἀξιόλογον πρᾶξινκατειργάσθαι.

Ὅτι οἱ Τυρρηνοὶ διὰ τὸν τῶν Περσῶν φόβον ἐκλιπόντεςτὴν Λῆμνον ἔφασκον ὡς διά τινας χρησμοὺς τοῦτο ποιεῖν,καὶ ταύτην τῷ Μιλτιάδῃ παρέδωκαν. ταῦτα δὲ πράξαντος

2

4

5

6

3

Ἀρχηγός τῶν Τυρρηνῶν ἦταν ὁ Ἕρμων κι’ ἀπό τό γεγονόςαὐτό συνέβη, ὥστε αὐτοῦ τοῦ εἴδους τά δῶρα νά ὀνομάζων-ται “δῶρα τοῦ Ἕρμωνος”.

20. Ὁ Σέξτος, ὁ γυιός τοῦ Λευκίου Ταρκυνίου, τοῦ βασι-λέως τῶν Ρωμαίων, ἐταξείδευσε στήν πόλι Κολλατία, ὅπωςὠνομαζόταν, καί κατέλυσε στήν οἰκία τοῦ Λευκίου Ταρκυ-νίου, ἑνός ἐξαδέλφου τοῦ βασιλέως, πού εἶχε σύζυγο τήνΛουκρητία, μιά γυναῖκα ὡραιοτάτη καί ἐνάρετο. Κι’ ὅπως ὁσύζυγος τῆς Λουκρητίας εὑρίσκετο στό στρατόπεδο, ὁ ξένοςσηκώθηκε τήν νύκτα ἀπό τόν κοιτῶνα καί ὥρμησε στήν γυ-ναῖκα, ἡ ὁποία ἐκοιμᾶτο σ’ ἕνα δωμάτιο.

2. Ἐστάθη λοιπόν στήν πόρτα της αἰφνιδίως καί σύρονταςτό ξίφος του, εἶπε ὅτι εἶχε ἕνα δοῦλο ἕτοιμον νά τόν σφάξη κι’ὅτι θά σφάξη κι’ ἐκείνη μαζί μέ τόν δοῦλο, ἐπειδή δῆθεν τήνσυνέλαβε νά μοιχεύεται καί γι’ αὐτό ἔπρεπε νά λάβη τήν πρέ-πουσα τιμωρία ἀπό τόν στενώτερο συγγενῆ τοῦ συζύγου της.Γι’ αὐτό θά ἦταν προτιμότερο γι’ αὐτήν τῆς εἶπε νά ὑποκύψηστίς ἐπιθυμίες του χωρίς νά μιλήση καθόλου. Καί θά λάβη ὡςἀντάλλαγμα γιά τήν ἀγάπη της μεγάλα δῶρα, θά γίνη γυναῖκατου καί βασίλισσα ἀνταλλάσσοντας τήν ἑστία ἑνός ἰδιώτου μέτήν πρώτη θέσι στήν πολιτεία. 3. Ἡ Λουκρητία, κατάπληκτηἐνώπιον τῆς ἀπροσδοκήτου καταστάσεως στήν ὁποία εὑρέθηκαί ἔντρομη μήπως ὁ κόσμος πιστεύση ὅτι πράγματι ἐσφάγηγιά μοιχεία, πρός στιγμήν δέν ὡμίλησε. Ὅταν ξημέρωσε, ὁΣέξτος ἀνεχώρησε. Κι’ αὐτή ἐκάλεσε τούς συγγενεῖς της κι’ἀξίωνε νά μή ἀφήσουν ἀτιμώρητον τόν ἄνθρωπο πού ἀσέ-βησε καί στήν φιλοξενία καί στήν συγγένεια. Ὅσο γι’ αὐτήν,εἶπε, δέν ἔπρεπε πλέον ν’ ἀντικρύζη τόν ἥλιο ὕστερα ἀπό μίατέτοια προσβολή πού ἐδοκίμασε καί μπήγοντας ἕνα ξιφίδιοστό στῆθος της πέθανε.

21. Σχετικῶς μέ τόν βιασμό τῆς Λουκρητίας ἀπό τόν Σέξτοκαί τήν αὐτοκτονία της ὕστερα ἀπό τό πάθημά της, ἐκρίναμεὅτι δέν θά ἦταν δίκαιο νά παραλείψωμε ν’ ἀναφέρωμε τήνγενναιότητα τήν ὁποία φανερώνει ἡ ἐκλογή της. Ἐπειδή ἡ γυ-


187


186

Ἕρμωνος τοῦ προεστηκότος τῶν Τυρρηνῶν, συνέβη τὰςτοιαύτας χάριτας ἀπ’ ἐκείνων τῶν χρόνων Ἑρμωνείουςπροσαγορευθῆναι (Const. Exc. 4, pp. 297-298).

20. Ὅτι Λευκίου Ταρκυινίου τοῦ Ῥωμαίων βασιλέως ὁυἱὸς Σέξτος ἐξεδήμησεν εἰς πόλιν Κολλατίαν καλουμένην,καὶ κατέλυσε πρὸς Λεύκιον Ταρκυίνιον ἀνεψιὸν τοῦ βασι-λέως, ἔχοντα γυναῖκα Λουκρητίαν, ἥτις ἦν εὐπρεπὴς μὲν τὴνὄψιν, σώφρων δὲ τὸν τρόπον. ἐπὶ στρατοπέδου γὰρ ὄντοςτἀνδρός, ὁ ξένος νυκτὸς ἐγερθεὶς ἐκ τοῦ κοιτῶνος ὥρμησενἐπὶ τὴν γυναῖκα κοιμωμένην ἔν τινι θαλάμῳ. ἐπιστὰς δὲ ταῖςθύραις ἄφνω καὶ σπασάμενος τὸ ξίφος, παρασκευάσασθαιμὲν ἔφησεν οἰκέτην ἐπιτήδειον εἰς ἀναίρεσιν, συγκατασφά-ξειν δὲ κἀκείνην, ὡς ἐπὶ μοιχείᾳ κατειλημμένην καὶ τετευ-χυῖαν τῆς προσηκούσης τιμωρίας ὑπὸ τοῦ συγγενεστάτου τῷσυνοικοῦντι. διόπερ αἱρετώτερον ὑπάρχειν ὑπουργῆσαι ταῖςἐπιθυμίαις αὐτοῦ σιωπῶσαν· λήψεσθαι δὲ ἔπαθλον τῆς χά-ριτος δωρεάς τε μεγάλας καὶ τὴν μετ’ αὐτοῦ συμβίωσιν καὶγενήσεσθαι βασίλισσαν, ἰδιωτικῆς ἑστίας ἐξηλλαγμένην ἡγε-μονίαν. ἡ δὲ Λουκρητία διὰ τὸ παράδοξον ἐκπλαγὴς γενο-μένη, καὶ φοβηθεῖσα μήποτε ταῖς ἀληθείαις δόξῃ διὰ τὴνμοιχείαν ἀνῃρῆσθαι, τότε μὲν ἡσυχίαν ἔσχεν· ἡμέρας δὲ γε-νομένης ὁ Σέξτος ἐχωρίσθη· ἡ δὲ ἐκάλεσε τοὺς οἰκείους, καὶἠξίου μὴ περιιδεῖν ἀτιμώρητον τὸν ἀσεβήσαντα εἰς ξενίανἅμα καὶ συγγένειαν. ἑαυτῇ δὲ φήσασα μὴ προσήκειν ἐφορᾶντὸν ἥλιον τηλικαύτης ὕβρεως πεπειραμένην, ξιφιδίῳ πατά-ξασα τὸ στῆθος ἑαυτῆς ἐτελεύτησεν [Const. Exc. 2 (1), pp.226-227].

21. Ὅτι τῆς Λουκρητίας μοιχευθείσης παρὰ Σέξτου καὶἑαυτὴν ἀνελούσης διὰ τὸ ἁμάρτημα, οὐκ ἄξιον ἡγούμεθα τὸγενναῖον τῆς προαιρέσεως παραλιπεῖν ἀνεπισήμαντον. τὴν

2

3

ναῖκα πού ἐθυσίασε ἑκουσίως τήν ζωή της γιά νά θερμαίνηστούς μεταγενεστέρους τόν ζῆλο γιά τό καλό, νομίζομε ὅτιἀξίζει τόν ἀθάνατο ἔπαινο, οὕτως ὥστε οἱ γυναῖκες πού θέ-λουν νά διατηρήσουν τήν ἁγνότητα τοῦ σώματός τους καί γε-νικῶς τήν προσωπικότητά τους ἀνεπίληπτη, νά δύνανται νάπαραβάλλουν τόν ἑαυτό τους μέ ἕνα αὐθεντικό παράδειγμα.2. Ἄλλες γυναῖκες, πράγματι, καί ὅταν μία τέτοια πρᾶξις τουςγίνη φανερή, ἀποκρύπτουν αὐτό πού ἔκαμαν, ἐπειδή φο-βοῦνται τήν τιμωρία πού ἐπισύρει τό ἁμάρτημά τους. Ἐνῶαὐτή ἔκαμε μόνη της γνωστό στόν κόσμο αὐτό πού εἶχε συν-τελεσθῆ κρυφά καί μετά ἐσφάγη μέ τό ἴδιο της τό χέρι ἀφή-νοντας τόν θάνατό της ὡς τήν ὡραιοτέρα ἀπολογία της. 3. Κι’ἐνῶ ἄλλες γυναῖκες διεκδικοῦν τήν συγγνώμη γιά πράξειςπού ἔκαμαν ἄθελά τους, αὐτή ὥρισε τήν ποινή τοῦ θανάτουγιά τήν προσβολή τήν ὁποία ὑπέστη διά τῆς βίας, γιά νά μή δύ-ναται κανείς, κι’ ἄν ἐπιθυμῆ νά τήν κακολογήση, νά τήν κα-ταδικάση, ἐπειδή τήν ἐκλογή της τήν ἔκαμε μέ τήν ἐλεύθερηθέλησί της. 4. Διότι, καθώς οἱ ἄνθρωποι ἐκ φύσεως προτιμοῦντήν κακολογία ἀπό τόν ἔπαινο, ἀφήρεσε ἀπό τούς φιλοκατή-γορους ἀνθρώπους τήν δυνατότητα κακολογίας, ἐπειδή ἐπί-στευε ὅτι εἶναι αἰσχρό νά δύναται κάποιος νά πῆ ὅτι ἐνῶζοῦσε ὁ νόμιμος σύζυγός της, αὐτή συνευρέθη μέ ἄλλονἄνδρα παρανόμως, κι’ ἀκόμα ὅτι εἶναι αἰσχρό αὐτή ἡ ὁποίαεὑρέθη ἀναμεμιγμένη σέ μία πρᾶξι, γιά τήν ὁποία οἱ νόμοι ὁρί-ζουν τήν ποινή τοῦ θανάτου, αὐτή νά προσκολλᾶται περισ-σότερο στήν ζωή. Ἔτσι προτίμησε μέ μία σύντομη συνάντησιμέ τόν θάνατο, τόν ὁποῖο κανείς ὁπωσδήποτε ἐκ φύσεως δένπρόκειται ν’ ἀποφύγη, ν’ ἀνταλλάξη τήν ντροπή μέ τόν μέγι-στο ἔπαινο. 5. Ἔτσι ὄχι μόνο ἀντήλλαξε μέ τήν ἀθάνατη δόξαμία θνητή ζωή μέ τήν προσωπική της ἀρετή, ἀλλά ἐπίσης πα-ρώθησε καί τούς συγγενεῖς της καί ὅλους τούς πολῖτες νά ἐπι-βάλουν τήν ἀμείλικτη τιμωρία σέ αὐτούς οἱ ὁποῖοι παρενό-μησαν εἰς βάρος της.

22. Ὁ βασιλεύς Λεύκιος Ταρκύνιος κυβερνοῦσε μ’ ἕνα τυ-


189


188

γὰρ ἐπιδοῦσαν ἑκουσίως τὸ ζῆν τοῖς μεταγενεστέροις εἰςκαλὸν ζῆλον προσηκόντως ἂν εὐφημίας ἀξιοῖμεν ἀθανάτου,ὅπως αἱ τὴν τοῦ σώματος ἁγνείαν κατὰ πᾶν ἀνεπίληπτον πα-ρέχεσθαι προαιρούμεναι πρὸς ἐπιτετευγμένον ἀρχέτυπονπαραβάλωνται. αἱ μὲν οὖν ἄλλαι γυναῖκες κἂν φανερῶς τιτῶν τοιούτων πράξωσι, κατακρύπτουσι τὸ συντελεσθέν,εὐλαβούμεναι τὴν ὑπὲρ τῶν ἡμαρτημένων τιμωρίαν· ἡ δὲ τὸλάθρᾳ πραχθὲν ποιήσασα περιβόητον ἀπέσφαξεν ἑαυτήν,καὶ τὴν τοῦ βίου τελευτὴν καλλίστην ὑπὲρ αὐτῆς ἀπολογίανἀπέλιπε. καὶ τῶν ἄλλων ἐπὶ τῶν ἀκουσίων τὴν συγγνώμηνπροβαλλομένων, αὕτη τὴν μετὰ βίας ὕβριν ἐτιμήσατο θα-νάτου, ἵνα μηδ’ εἴ τις ἐπιθυμῇ βλασφημεῖν, τὴν ἐξουσίαν ἔχῃκατηγορεῖν τῆς προαιρέσεως ὡς ἑκουσίου γεγενημένης. τῶνγὰρ ἀνθρώπων φύσει τὰς λοιδορίας ἐπαίνων προτιμώντων,τὴν τῶν φιλαιτίων ἀπέκοψε κατηγορίαν, αἰσχρὸν εἶναι νο-μίζουσα τῶν ἄλλων εἰπεῖν τινα διότι ζῶντος τοῦ κατὰ νό-μους συμβιοῦντος ἀνδρὸς ἑτέρου παρανόμως ἐπειράθη, καὶκαθ’ οὗ οἱ νόμοι τοῖς πράξασι θάνατον τιθέασι τὸ πρόστι-μον, τοῦτο παθοῦσαν τὸν πλείω χρόνον· φιλοψυχεῖν, ἵνα τὸνπάντως ὀφειλόμενον παρὰ τῆς φύσεως θάνατον βραχὺ προ-λαβοῦσα τῆς αἰσχύνης ἀλλάξηται τοὺς μεγίστους ἐπαίνους.τοιγαροῦν οὐ μόνον θνητοῦ βίου δόξαν ἀθάνατον ἀντικα-τηλλάξατο διὰ τῆς ἰδίας ἀρετῆς, ἀλλὰ καὶ τοὺς συγγενεῖς καὶπάντας τοὺς πολίτας προετρέψατο λαβεῖν ἀπαραίτητον τι-μωρίαν παρὰ τῶν εἰς αὐτὴν παρανομησάντων.

22. Ὅτι Λεύκιος Ταρκυίνιος ὁ βασιλεὺς τυραννικῶς καὶ

2

4

5

3

ραννικό καί βίαιο τρόπο καί συνήθιζε νά φονεύη τούς πλού-σιους πολῖτες μεταξύ τῶν Ρωμαίων ἀπαγγέλλοντας ἐναντίοντους ψευδεῖς κατηγορίες μέ σκοπό νά σφετερισθῆ τήν περι-ουσία τους. Γι’ αὐτό ὁ Λεύκιος Ἰούνιος, ὁ ὁποῖος ἦταν ὀρφα-νός κι’ ὁ πλουσιώτερος ἀπ’ ὅλους τούς Ρωμαίους, ἔβλεπε καίγιά τούς δύο αὐτούς λόγους μέ ὑποψία τήν πλεονεξία τοῦΤαρκυνίου. Κι’ ἐπειδή ἦταν ἀνεψιός τοῦ βασιλέως καί γι’αὐτό εὑρίσκετο πλησίον του σέ κάθε περίστασι, προσποι-ήθηκε ὅτι εἶναι ἕνας μωρός καί ἐπειδή ἤθελε νά ἀποφύγη τόνφθόνο, ὅτι εἶναι ἄξιος νά κάνη κάτι τό σημαντικό, καί ταυ-τοχρόνως νά παρατηρῆ, χωρίς νά ἐγείρη ὑποψίες, τά συμβαί-νοντα καί νά περιμένη τήν κατάλληλη στιγμή γιά τήν κατά-ληψι τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας.

23. Οἱ Συβαρῖτες ἐξεστράτευσαν μέ τριακόσιες χιλιάδεςστρατοῦ ἐναντίον τῶν Κροτωνιατῶν ἀναλαμβάνοντας ἕναἄδικο πόλεμο, στόν ὁποῖο ἀπέτυχαν πλήρως114. Καί καθώςδέν ἦσαν ἀρκετά ἔξυπνοι νά χειρισθοῦν ἐπιδέξια τήν εὐδαι-μονία τους, ἄφησαν τήν καταστροφή τους ὡς ἱκανό παρά-δειγμα γιά νά διδάσκη τούς ἀνθρώπους ὅτι πρέπει νά προσέ-χουν περισσότερο στόν καιρό τῆς εὐτυχίας τους παρά στήνπερίοδο τῶν δοκιμασιῶν τους.

24. Ὁ Διόδωρος ἀναφέρει τά ἑξῆς γιά τόν Ἡρόδοτο: “Καί,ἐκάμαμε αὐτήν τήν παρέκβασι ὄχι τόσο ἐπειδή θελήσαμε νάἐπικρίνωμε τόν Ἡρόδοτο, ὅσο γιά νά δείξωμε μέ παραδείγ-ματα ὅτι συνήθως οἱ θαυμαστές διηγήσεις ὑπερισχύουν τῶνλόγων οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν τήν ἀληθῆ πραγματικότητα”.

2. Ἡ ἀρετή ἁρμόζει νά τιμᾶται, ἀκόμα καί ὅταν συναντᾶταιστίς γυναῖκες.

3. Οἱ Ἀθηναῖοι ἀξιοποιῶντας μέ ἐπιδεξιότητα τήν νίκη


191

114. Ἡ σὐγκρουσις τῶν Συβαριτῶν μέ τούς Κροτωνιᾶτες τό 510 π.Χ. κατέληξε σέμία φοβερή ἧττα γιά τούς πρώτους καί στήν πλήρη καταστροφή τῆς πόλεώςτους.

115. Κατά τό τέλος τοῦ ΣΤ΄π.Χ. αἰῶνος ἡ Χαλκίς περιῆλθε σέ πόλεμο πρός τούςἈθηναίους, οἱ ὁποῖοι μέ φθόνο ἔβλεπαν τήν αὔξησι τῆς δυνάμεως τῆς γειτο-νικῆς Εὐβοϊκῆς πολιτείας. Στόν πόλεμο αὐτό οἱ Χαλκιδεῖς εἶχαν συμμάχους


190

βιαίως ἄρχων τῶν πολιτῶν τοὺς εὐπόρους τῶν Ῥωμαίωνἀνῄρει, ψευδεῖς ἐπιφέρων αἰτίας ἕνεκεν τοῦ νοσφίσασθαιτὰς οὐσίας αὐτῶν. διόπερ Λεύκιος Ἰούνιος, ὀρφανὸς ὢν καὶπάντων Ῥωμαίων πλουσιώτατος, δι’ ἀμφότερα τὴν τοῦΤαρκυινίου πλεονεξίαν ὑπώπτευεν· ἀδελφιδοῦς δ’ ὢν αὐτοῦκαὶ παρ’ ἕκαστα τῷ βασιλεῖ συνών, προσεποιήθη μωρὸςεἶναι, ἅμα μὲν βουλόμενος τὸν ὑπὲρ τοῦ δύνασθαί τι φθό-νον ἐκκλίνειν, ἅμα δ’ ἀνυπονοήτως παρατηρεῖν τὸ πραττό-μενον καὶ τοῖς τῆς βασιλείας ἐφεδρεύειν καιροῖς.23. Ὅτι οἱ Συβαρῖται μετὰ τριάκοντα μυριάδων ἐκστρατεύ-σαντες ἐπὶ τοὺς Κροτωνιάτας καὶ πόλεμον ἄδικον ἐπανε-λόμενοι τοῖς ὅλοις ἔπταισαν, καὶ τὴν εὐδαιμονίαν οὐκ ἐνεγ-κόντες ἐπιδεξίως ἱκανὸν παράδειγμα τὴν ἰδίαν ἀπώλειανκατέλιπον τοῦ πολὺ μᾶλλον δεῖν προσέχειν ἐν ταῖς ἰδίαιςεὐτυχίαις ἤπερ ἐν ταῖς ταλαιπωρίαις.24. Ὅτι περὶ Ἡροδότου φησὶν ὁ Διόδωρος, Καὶ ταῦτα πα-ρεξέβημεν οὐχ οὕτως Ἡροδότου κατηγορῆσαι βουληθέντεςὡς ὑποδεῖξαι ὅτι τῶν λόγων οἱ θαυμάσιοι τοὺς ἀληθεῖς κα-τισχύειν εἰώθασιν.

Ὅτι προσῆκόν ἐστι τιμᾶσθαι τὴν ἀρετήν, κἂν ᾖ παρὰγυναιξίν.

Ὅτι Ἀθηναῖοι δεξιῶς τῇ νίκῃ χρησάμενοι καὶ νικήσαντες

2

3

τούς Βοιωτούς. Ὅμως οἱ Ἀθηναῖοι εἰσέβαλαν στήν Βοιωτία καί πρίν οἱἀντίπαλοί τους προλάβουν νά ἑνωθοῦν, ἐνίκησαν καί τούς δύο αὐθημερόν,πρῶτα τούς Βοιωτούς (Θηβαίους) καί κατόπιν, ἀφοῦ διέβησαν τόν Εὔριπο,τούς Χαλκιδεῖς καί κατέλαβαν τήν πόλι (508 π.Χ.). Οἱ Ἀθηναῖοι δέν ἀρκέ-σθηκαν μόνον στήν νίκη τους ἀλλά καί πῆραν πλῆθος αἰχμαλώτων, τούςὁποίους ἀργότερα ἄφησαν ἐλευθέρους, ἀντί δύο μνῶν τόν καθένα.

τους115, ἀφοῦ ἐνίκησαν τούς Βοιωτούς καί τούς Χαλκιδεῖς,ἀμέσως μετά τήν μάχη ἐκυρίευσαν τήν Χαλκίδα. Καί μέ τό δέ-κατο ἀπό τήν λεία πού πῆραν ἀπό τούς Βοιωτούς, ἀφιέρωσανἕνα χάλκινο ἅρμα στήν ἀκρόπολι μέ τήν ἀκόλουθη ἐπιγραφή:

Ἀφοῦ τούς Βοιωτούς καί Χαλκιδεῖς ὑπέταξανμέ τήν πολεμική ἀλκή οἱ γυιοί τῶν Ἀθηναίων,στοῦ φοβεροῦ σιδήρου τά δεσμάἔσβησαν τήν ὕβρι. Καί μέ τό δέκατο ἀπό τά λάφυρααὐτές τίς φοράδες στήν Παλλάδα ἀφιερώνουν.

25. Οἱ Πέρσες ἔμαθαν ἀπό τούς Ἕλληνες τήν τακτική νάπυρπολοῦν τούς ναούς, ἀνταποδίδοντας τήν προσβολή σέαὐτούς πού διέπραξαν προηγουμένως αὐτήν τήν ἀδικία εἰςβάρος τους116.

2. Ὅταν οἱ Κᾶρες εἶχαν καταπονηθῆ ἀπό τίς προστριβέςκαί τίς συγκρούσεις μέ τούς Πέρσες, ρώτησαν τό μαντεῖο, ἄνμποροῦν νά λάβουν συμμάχους τους καί Μιλησίους. Καί τόμαντεῖο ἀπήντησε:

Κάποτε ἦσαν οἱ Μιλήσιοι δυνατοί.

3. Ἀλλά ὁ φόβος πού τούς κατεῖχε, τούς ἔκαμε νά λησμο-νήσουν τούς ἀνταγωνισμούς πού εἶχαν μεταξύ τους, καί τούςἀνάγκαζε νά ἐξοπλίζουν τό ταχύτερο τίς τριήρεις.

4. Ὁ Ἑκαταῖος ὁ Μιλήσιος, τόν ὁποῖο εἶχαν στείλει πρε-σβευτή οἱ Ἴωνες, ρώτησε γιά ποιό λόγο ὁ Ἀρταφέρνης δέν τούςἔχει καμμία ἐμπιστοσύνη. Κι’ ὅταν ὁ Ἀρταφέρνης ἀπήντησε ὅτιἐφοβεῖτο μήπως μνησικακήσουν γιά τά δεινά πού ὑπέστησανμετά τήν ἧττα τους, ὁ Ἑκαταῖος ἀπήντησε: “Ὡραῖα! Ἄν τά


193

116. Οἱ Πέρσες δέν ἔμαθαν ἀπό κανένα καί εἰδικῶς ἀπό τούς Ἕλληνες νάκαίουν ναούς. Ὁ Διόδωρος σέ αὐτό τό ἀπόσπασμα ὑπονοεῖ τήν πυρπόλησιτοῦ ναοῦ τῆς Κυβέλης ἀπό τούς Ἴωνες στίς Σάρδεις, κατά τήν Ἰωνική ἐπα-νάστασι.


192

Βοιωτούς τε καὶ Χαλκιδεῖς, εὐθὺς ἀπὸ τῆς μάχης Χαλκίδοςἐκυρίευσαν. ἐκ τῆς ὠφελείας τῆς τῶν Βοιωτῶν δεκάτην ἅρ-μα χαλκοῦν εἰς τὴν ἀκρόπολιν ἀνέθεσαν τόδε τὸ ἐλεγεῖονγράψαντες,

ἔθνεα Βοιωτῶν καὶ Χαλκιδέων δαμάσαντεςπαῖδες Ἀθηναίων ἔργμασιν ἐν πολέμουδεσμῷ ἐν ἀχλυόεντι σιδηρέῳ ἔσβεσαν ὕβριν·ὧν ἵππους δεκάτην Παλλάδι τάσδ’ ἔθεσαν.

25. Ὅτι τὸ κατακαίειν τὰ ἱερὰ παρὰ Ἑλλήνων ἔμαθονΠέρσαι, τὴν αὐτὴν τοῖς προαδικήσασιν ἀποδιδόντες ὕβριν.

Ὅτι Κᾶρες ὑπὸ Περσῶν καταπονούμενοι ἐπηρώτησανπερὶ συμμαχίας εἰ προσλάβοιντο Μιλησίους συμμάχους. ὁ δὲἀνεῖλεν,

πάλαι ποτ’ ἦσαν ἄλκιμοι Μιλήσιοι.

Οὐ μὴν ἀλλ’ ὁ φόβος ἐγγὺς κείμενος ἐποίησεν αὐτοὺς ἐπι-λαθέσθαι τῆς πρὸς ἀλλήλους φιλοτιμίας, πρὸς δὲ τὸ πληροῦντὰς τριήρεις κατὰ τάχος συνηνάγκαζεν.

Ὅτι Ἑκαταῖος ὁ Μιλήσιος, πρεσβευτὴς ἀπεσταλμένοςὑπὸ τῶν Ἰώνων, ἠρώτησε δι’ ἣν αἰτίαν ἀπιστεῖ αὐτοῖς ὁ Ἀρτα-φέρνης. τοῦ δὲ εἰπόντος, μήποτε ὑπὲρ ὧν καταπολεμηθέντεςκακῶς ἔπαθον μνησικακήσωσιν, Οὐκοῦν, ἔφησεν, εἰ τὸ πε-

2

4

3

δεινά δημιουργοῦν τήν ἀπιστία, τότε ἡ εὐεργεσία θά κάμη τίςπόλεις ν’ ἀγαποῦν τούς Πέρσες”. Κι’ ὁ Ἀρταφέρνης ἐγκρί-νοντας τήν ἰδέα αὐτή ἀποκατέστησε τήν αὐτονομία τῶν πό-λεων καί τούς ἐπέβαλε ὡρισμένους φόρους ἀνάλογα μέ τήνἱκανότητά τους νά πληρώνουν.

26. Ἡ ἔχθρα, τήν ὁποία ἔτρεφαν οἱ ἐλεύθεροι πολῖτες πρόςτήν μᾶζα, ἄν καί προηγουμένως δέν ἐκδηλωνόταν, ὅτανεὑρῆκε τήν εὐκαιρία, ἐξερράγη μέ ὅλη της τήν δύναμι. Καί ἐξαἰτίας τῶν ἀνταγωνισμῶν τους ἀπελευθέρωσαν τούς δού-λους, μᾶλλον ἐπειδή ἤθελαν νά δώσουν ἐλευθερία στούς δού-λους παρά πολιτικά δικαιώματα στούς ἐλεύθερους117.

27. Ὁ Δᾶτις, ὁ στρατηγός τῶν Περσῶν, ὁ ὁποῖος ἦτανΜῆδος τήν καταγωγή καί παρέλαβε ἀπό τούς προγόνους τουτήν παράδοσι ὅτι οἱ Ἀθηναῖοι ἦσαν ἀπόγονοι τοῦ Μήδου ὁὁποῖος ἵδρυσε τήν Μηδία118, ἔστειλε ἀγγελιαφόρους στούςἈθηναίους καί τούς ἐδήλωνε ὅτι ἔρχεται μέ στρατό γιά ν’ἀπαιτήση τήν προγονική κυριαρχία. Διότι, ὁ Μῆδος, ἔλεγε, ὁὁποῖος ἦταν ὁ ἀρχαιότερος πρόγονός του, ἔχασε τήν ἐξουσίαἀπό τούς Ἀθηναίους πού τοῦ τήν ἀπέσπασαν κι’ ἦλθε στήνἈσία, ὅπου ἵδρυσε τό βασίλειο τῆς Μηδίας. 2. Ἄν λοιπόν τοῦἀποδώσουν τήν ἐξουσία, θά τούς ἀπαλλάξη καί ἀπό αὐτήντήν κατηγορία καί θά τούς συγχωρήση καί γιά τήν ἐκστρατείαἐναντίον τῶν Σάρδεων. Ἄν ὅμως ἐναντιωθοῦν, θά ὑποστοῦνπολύ χειρότερα ἀπό τούς Ἐρετριεῖς119. 3. Κι’ ὁ Μιλτιάδης,ἐκφράζοντας τήν σύμφωνη γνώμη τῶν δέκα στρατηγῶν, τοῦἀπήντησε ὅτι σύμφωνα μέ τούς λόγους τῶν πρεσβευτῶν τουμᾶλλον οἱ Ἀθηναῖοι πρέπει νά εἶναι κύριοι τοῦ κράτους τῶνΜήδων παρά ὁ Δᾶτις τῆς πόλεως τῶν Ἀθηναίων. Διότι τήν


195

119. Οἱ Πέρσες τῶν ὁποίων ἡγοῦντο ὁ Δᾶτις καί ὁ Ἀρταφέρνης, κατά τήν ἐκ-στρατεία τους ἐναντίον τῆς Ἑλλάδος τό 490 π.Χ., κατέλαβον διά προδοσίαςτήν Ἐρέτρια, ἐσύλησαν καί ἔκαυσαν τά ἱερά καί κατέσκαψαν τήν πόλι.Μετά τήν μάχη τοῦ Μαραθῶνος, πού κατέληξε στήν συντριβή τους, φεύ-γοντας γιά τήν Ἀσία ἐπῆραν τούς αἰχμαλώτους Ἐρετριεῖς καί τούς ἐγκα-τέστησαν στήν Ἀρδέρικκα τῆς Κισσίας χώρας.


194

117. Ἴσως ἀναφέρεται στό Ἄργος, ὅπου οἱ δοῦλοι ἀνέλαβον τόν ἔλεγχο τῆς πόλεωςκάποτε, ἐπειδή μεγάλος ἀριθμός πολιτῶν εἶχε φονευθῆ στούς πολέμους κατάτῶν Σπαρτιατῶν (σημείωσις συγγραφέως).

118. Σύμφωνα μέ τήν παράδοσι ὁ Μῆδος ἦταν υἱός τοῦ Αἰγέως, βασιλέως τῶνἈθηνῶν, καί τῆς Μηδείας. Ὅσον παράδοξος κι ἄν φαίνεται ἡ παράδοσις, οἱΠέρσες εὑρῆκαν εὐκαιρία νά τήν ἐκμεταλλευθοῦν.

πονθέναι κακῶς τὴν ἀπιστίαν περιποιεῖ, τὸ παθεῖν ἄρα εὖ ποι-ήσει τὰς πόλεις Πέρσαις εὐνοούσας. ἀποδεξάμενος δὲ τὸῥηθὲν ὁ Ἀρταφέρνης ἀπέδωκε τοὺς νόμους ταῖς πόλεσι καὶτακτοὺς φόρους κατὰ δύναμιν ἐπέταξεν.

26. Ὁ γὰρ τοῖς πολλοῖς παρὰ τῶν πολιτῶν φθόνος τὸνἔμπροσθεν χρόνον ἐγκρυπτόμενος, ἐπειδὴ καιρὸν ἔλαβεν,ἄθρους ἐξερράγη. διὰ δὲ τὴν φιλοτιμίαν τοὺς δούλους ἠλευ-θέρωσαν, μᾶλλον βουλόμενοι τοῖς οἰκέταις μεταδοῦναι τῆςἐλευθερίας ἢ τοῖς ἐλευθέροις τῆς πολιτείας.

27. Ὅτι Δᾶτις ὁ τῶν Περσῶν στρατηγός, Μῆδος ὢν τὸ γέ-νος καὶ παρὰ τῶν προγόνων παρειληφὼς ὅτι Μήδου τοῦ συ-στησαμένου τὴν Μηδίαν Ἀθηναῖοι καθεστήκασιν ἀπόγονοι,ἀπέστειλε πρὸς τοὺς Ἀθηναίους δηλῶν ὡς πάρεστι μετὰδυνάμεως ἀπαιτήσων τὴν ἀρχὴν τὴν προγονικήν· Μῆδονγὰρ τῶν ἑαυτοῦ προγόνων πρεσβύτατον γενόμενον ἀφαι-ρεθῆναι τὴν βασιλείαν ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων καὶ παραγενό-μενον εἰς τὴν Ἀσίαν κτίσαι τὴν Μηδίαν. ἂν μὲν οὖν αὐτῷ τὴνἀρχὴν ἀποδῶσιν, ἀφεθήσεσθαι τὴς αἰτίας ταύτης καὶ τῆς ἐπὶΣάρδεις στρατείας· ἂν δὲ ἐναντιωθῶσι, πολὺ δεινότερα πεί-σεσθαι τῶν Ἐρετριέων. ὁ δὲ Μιλτιάδης ἀπεκρίθη ἀπὸ τῆςτῶν δέκα στρατηγῶν γνώμης, διότι κατὰ τὸν τῶν πρε-σβευτῶν λόγον μᾶλλον προσήκει τῆς Μήδων ἀρχῆς κυρι-εύειν Ἀθηναίους ἢ Δᾶτιν τῆς Ἀθηναίων πόλεως· τὴν μὲν γὰρ

2

3

βασιλεία τῶν Μήδων τήν ἵδρυσε ἕνας Ἀθηναῖος, ἐνῶ ποτέἕνας Μῆδος δέν ἐξουσίασε τήν Ἀθήνα. Κι’ ὁ Δᾶτις μόλιςἄκουσε αὐτήν τήν ἀπάντησι, ἑτοιμαζόταν γιά μάχη.

28. Ὁ Ἱπποκράτης, ὁ τύραννος τῆς Γέλας, μετά τήν νίκητου ἐναντίον τῶν Συρακοσίων, ἐστρατοπέδευσε στόν περί-βολο τοῦ ναοῦ τοῦ Διός. Καί συνέλαβε τόν ἴδιον τόν ἱερέα τοῦναοῦ καί μερικούς Συρακοσίους νά ἁρπάζουν χρυσᾶ ἀφιε-ρώματα καί μάλιστα καί τό ἱμάτιο τοῦ Διός πού ἦταν κατα-σκευασμένο ἀπό πολύ χρυσό. 2. Κι’ ἀφοῦ τούς ἐπέπληξε ὡςἱεροσύλους, τούς διέταξε νά ἐπιστρέψουν στήν πόλι, ἀλλά ὁἴδιος δέν θέλησε νά ἀγγίξη τά ἀναθήματα, ἐπειδή ἤθελε ν’ἀποκτήση καλή φήμη καί ἐπειδή ἐνόμιζε ὅτι ἕνας πού ἄρχιζεἕνα τόσο μεγάλον πόλεμο, δέν πρέπει νά διαπράξη τό παρα-μικρό ἁμάρτημα ἀπέναντι στούς θεούς. Ἐπίσης ὑπελόγιζενά διαβάλη τούς ἄρχοντες τῶν Συρακοσίων στά πλήθη, ὅτικυβερνοῦσαν ἀποβλέποντας στό ἴδιο ὄφελος κι’ ὄχι στό ὄφε-λος τοῦ λαοῦ, κι’ οὔτε μέ βάσι τήν ἀρχή τῆς ἰσότητος.

3. Ὁ Θήρων ὁ Ἀκραγαντῖνος120 διακρινόταν ὄχι μόνον με-ταξύ τῶν συμπολιτῶν του, ἀλλά καί μεταξύ ὅλων τῶν Ἑλλή-νων τῆς Σικελίας, καί γιά τήν εὐγενῆ του καταγωγή, καί γιά τόνπλοῦτο, καί γιά τόν ἀνθρωπισμό του ἀπέναντι στόν ἁπλό λαό.

29. Ὁ Γέλων ὁ Συρακόσιος121 ἐφώναζε στόν ὕπνο του,ἐπειδή ὠνειρευόταν ὅτι τόν ἐκτύπησε κεραυνός, κι’ ὁ σκύλοςτου ὅταν τόν ἄκουσε νά φωνάζη ἔτσι ἄρχισε νά οὐρλιάζη μέ-χρις ὅτου τόν ἐξύπνησε. Τόν Γέλωνα τόν ἔσωσε ἐπίσης κι’ ἕναςλύκος ἀπό βέβαιο θάνατο.


197

ἐπέτυχε μέ τήν ἀνάπτυξι φιλικωτάτων σχέσεων μέ τόν τύραννο Γέλωνα.Ἐπίσης ἐπέτυχε νά νικήση δύο φορές κατά τούς Ὀλυμπιακούς ἀγῶνες,ὑμνηθείς ὑπό τοῦ Πινδάρου.

121. Ὁ Γέλων ὁ Συρακόσιος ὑπῆρξε τύραννος τῆς μεγαλυτέρας καί σπουδαι-οτέρας πόλεως τῆς Ἑλληνικῆς μεγαλονήσου, κατά τά ἔτη 485-478 π.Χ.Εἶναι αὐτός στόν ὁποῖον ὀφείλεται ἡ βαρυτάτη συντριβή καί ἧττα τῶν Καρ-χηδονίων στήν Ἱμέρα τό 480 π.Χ., τήν ἴδια ἡμέρα κατά τήν ὁποία ἡττήθη-σαν καί οἱ Πέρσες στήν Σαλαμῖνα.


196

120. Ὁ Θήρων ὁ Ἀκραγαντῖνος ὑπῆρξε τύραννος τοῦ Ἀκράγαντος κατά τά ἔτη488-472 π.Χ. Ἡ ἀφοσίωσις τῶν κατοίκων σέ αὐτόν, ἄν καί κατέλαβε βιαίωςτήν ἐξουσία, ὠφειλόταν στήν σύνεσι καί στήν πραότητα μέ τίς ὁποῖες ἐκυ-βερνοῦσε τόν Ἀκράγαντα, στήν μέριμνά του νά μή ὑστερῆ ἡ πόλις ὡς πνευ-ματικό καί καλλιτεχνικό κέντρο τῆς Σικελίας καί στίς φροντίδες του νά ἐπε-κτείνη τά ὅρια τῆς χώρας τῶν Ἀκραγαντίνων. Ὁ Θήρων στά σχέδιά του αὐτά

τῶν Μήδων βασιλείαν Ἀθηναῖον ἄνδρα συστήσασθαι, τὰςδὲ Ἀθήνας μηδέποτε Μῆδον τὸ γένος ἄνδρα κατεσχηκέναι.ὁ δὲ πρὸς μάχην ἀκούσας ταῦτα παρεσκευάζετο (Const.Exc. 4, pp. 298-301).

28. Ὅτι Ἱπποκράτης ὁ Γελῷος τύραννος τοὺς Συρακο-σίους νενικηκὼς κατεστρατοπέδευσεν εἰς τὸ τοῦ Διὸς ἱερόν.κατέλαβε δὲ αὐτὸν τὸν ἱερέα καὶ τῶν Συρακοσίων τινὰς κα-θαιροῦντας ἀναθήματα χρυσᾶ, καὶ μάλιστα ἱμάτιον τοῦΔιὸς περιαιρουμένους ἐκ πολλοῦ κατεσκευασμένον χρυ-σίου. καὶ τούτοις μὲν ἐπιπλήξας ὡς ἱεροσύλοις ἐκέλευσενἀπελθεῖν εἰς τὴν πόλιν, αὐτὸς δὲ τῶν ἀναθημάτων ἀπέ-σχετο, φιλοδοξῆσαι θέλων καὶ νομίζων δεῖν τὸν τηλικοῦτονἐπαναιρούμενον πόλεμον μηθὲν ἐξαμαρτάνειν εἰς τὸ θεῖον,ἅμα δὲ νομίζων διαβάλλειν τοὺς προεστῶτας τῶν ἐν Συρα-κούσαις πραγμάτων πρὸς τὰ πλήθη διὰ τὸ δοκεῖν αὐτοὺςπλεονεκτικῶς, ἀλλ’ οὐ δημοτικῶς οὐδ’ ἴσως ἄρχειν.

Ὅτι Θήρων ὁ Ἀκραγαντῖνος γένει καὶ πλούτῳ καὶ τῇπρὸς τὸ πλῆθος φιλανθρωπίᾳ πολὺ προεῖχεν οὐ μόνον τῶνπολιτῶν, ἀλλὰ καὶ τῶν Σικελιωτῶν [Const. Exc. 2(1), p.227].

29. Γέλωνα Συρακούσιον καθ’ ὕπνους δὲ βοῶντα, κεραυνοβλὴς γὰρ ἔδοξεν ὀνείροις γεγονέναι,ὁ κύων θορυβούμενον ἀμέτρως γνοὺς ἐκεῖνον,καθυλακτῶν οὐκ ἔληξεν ἕως ἐγείρει τοῦτον.τοῦτον ἐξέσωσέ ποτε καὶ λύκος ἐκ θανάτου.

2

3

Ὅταν δηλ. ἦταν παιδί καί εὑρίσκετο στό σχολεῖο, ἦλθε ἕναςλύκος καί τοῦ ἅρπαξε τήν πλάκα. Κι’ ὅταν τό παιδί ἔτρεξε πρόςτόν λύκο καί τόν κατεδίωκε νά πάρη τήν πλάκα του, τό σχο-λεῖο ταράχθηκε ἀπό σεισμό καί σωριάσθηκε μέ ἀποτέλεσμα νάφονευθοῦν ὅλα τά παιδιά μέ τόν δάσκαλο μαζί. Οἱ ἱστορικοίσυγγραφεῖς, ὅπως ὁ Τίμαιος, ὁ Διονύσιος, ὁ Διόδωρος καί ὁΔίων ἀναφέρουν τό πλῆθος τῶν παιδιῶν, πού ὑπερέβαινε τόνἀριθμό ἑκατό. Δέν γνωρίζω τόν ἀκριβῆ ἀριθμό.

30. Ὁ Κίμων, ὁ γυιός τοῦ Μιλτιάδου, ὅταν πέθανε ὁ πατέ-ρας του στίς φυλακές τοῦ κράτους, ἐπειδή δέν ἠδύνατο νά ἐξο-φλήση ἕνα χρέος του122, γιά νά λάβη τό πτῶμα τοῦ πατέρα τουκαί νά τό θάψη, κλείσθηκε αὐτός στήν φυλακή καί ἀνέλαβε τόχρέος. 2. Ὁ Κίμων, ὁ ὁποῖος φιλοδοξοῦσε νά μετάσχη στήν δι-οίκησι τῆς πολιτείας, ἔγινε ἀργότερα ἱκανός στρατηγός καί μέτήν προσωπική του ἀνδρεία ἐπετέλεσε ἔνδοξα κατορθώματα.

31. Ὁ Κίμων, ὅπως ἀναφέρουν μερικοί συγγραφεῖς, ἦτανγυιός τοῦ Μιλτιάδου, ἀλλά σύμφωνα μέ ἄλλους ὁ πατέρας τουὠνομαζόταν Στησαγόρας123. Κι’ εἶχε ἕνα γυιό, τόν Καλλία, ἀπότήν Ἰσοδίκη. Αὐτός ὁ Κίμων εἶχε νυμφευθῆ τήν ἀδελφή τουἘλπινίκη, ὅπως ἀργότερα ὁ Πτολεμαῖος εἶχε τήν Βερενίκη, κι’ὁ Ζεύς εἶχε τήν Ἥρα πρίν ἀπ’ αὐτούς, κι’ ὅπως συνηθίζεταισήμερα μεταξύ τῶν Περσῶν. Ὁ Καλλίας ἐπλήρωσε ἕνα πρό-στιμο πενήντα ταλάντων γιά νά μή τιμωρηθῆ ὁ πατέρας τουγι’ αὐτόν τόν αἰσχρό γάμο, μέ τήν ἀδελφή του δηλαδή. Ἄνἀνέφερα ὅλους ὅσοι γράφουν γι’ αὐτό τό θέμα, ἔπρεπε νά μα-κρηγορήσω. Διότι εἶναι ἄπειρο τό πλῆθος τῶν συγγραφέωνπού γράφουν γι’ αὐτά, καί οἱ κωμικοί ποιητές καί οἱ ρήτορεςκαί ὁ Διόδωρος καί ἄλλοι.

32. Ὁ Θεμιστοκλῆς, ὁ γυιός τοῦ Νεοκλέους, ὅταν τόν ἐπλη-σίασε κάποιος πλούσιος124 καί τοῦ ζητοῦσε νά τοῦ βρῆ ἕνα


199

122. Ὁ Μιλτιάδης εἶχε καταδικασθῆ σέ πρόστιμο πενήντα ταλάντων γιά τήνἀτυχῆ ἐκστρατεία του κατά τῆς Πάρου τό 489 π.Χ.

123. Ὁ Στησαγόρας ἦταν ἀδελφός τοῦ Μιλτιάδου.124. Ὁ Εὐρυπτόλεμος, υἱός τοῦ Μεγακλέους.


198

σχολῇ προσκαθημένου γὰρ ἔτι παιδίου ὄντοςλύκος ἐλθὼν ἀφήρπαξε τὴν δέλτον τὴν ἐκείνου.τοῦ δὲ δραμόντος πρὸς αὐτὸν τὸν λύκον καὶτὴν δέλτον,κατασεισθεῖσα ἡ σχολὴ βαθρόθεν καταπίπτει, καὶ σύμπαντας ἀπέκτεινε παῖδας σὺν διδασκάλῳ.τῶν παίδων δὲ τὸν ἀριθμὸν οἱ συγγραφεῖς βοῶσι,Τίμαιοι, Διονύσιοι, Διόδωροι καὶ Δίων,πλείω τελοῦντα ἑκατόν. τὸ δ’ ἀκριβὲς οὐκ οἶδα.(Τζέτζης, Ἱστορ. 4. 266-278)30. Ὅτι τοῦ Μιλτιάδου υἱὸς ὁ Κίμων, τελευτήσαντος τοῦ

πατρὸς αὐτοῦ ἐν τῇ δημοσίᾳ φυλακῇ διὰ τὸ μὴ ἰσχῦσαιἐκτῖσαι τὸ ὄφλημα, ἵνα λάβῃ τὸ σῶμα τοῦ πατρὸς εἰς ταφήν,ἑαυτὸν εἰς τὴν φυλακὴν παρέδωκε καὶ διεδέξατο τὸ ὄφλημα.

Ὅτι ὁ Κίμων φιλότιμος ὢν εἰς τὴν τῶν κοινῶν διοίκησιν,ἐξ ὑστέρου ἀγαθὸς στρατηγὸς ἐγενήθη, καὶ διὰ τῆς ἰδίαςἀρετῆς ἐνδόξους πράξεις κατειργάσατο [Const. Exc. 2 (1), pp.227-228].

31. Κίμων υἱὸς κατά τινας ὑπῆρχε Μιλτιάδου,κατὰ δ’ ἑτέρους ἦν πατρὸς τὴν κλῆσιν Στησαγόρου.ἐξ Ἰσοδίκης τούτῳ παῖς ὑπῆρχεν ὁ Καλλίας.ὁ Κίμων οὗτος ἀδελφὴν ἰδίαν Ἐλπινίκηνεἶχεν, ὡς Πτολεμαῖος μὲν ὕστερον Βερενίκην,καὶ Ζεὺς τὴν Ἥραν πρὸ αὐτῶν, καὶ νῦν Περσῶν τὸ γένος.Καλλίας δὲ πεντήκοντα τάλαντα ζημιοῦται,ὅπως ὁ Κίμων ὁ πατὴρ μηδὲν δεινόν τι πάθῃἕνεκα γάμων τῶν αἰσχρῶν, τῆς ἀδελφομιξίας.τὸ δ’ ὅσοι ταῦτα γράφουσι μακρόν ἐστί μοι λέγειν·ἔστι γὰρ πλῆθος ἄπειρον τῶν ταῦτα γεγραφότων,οἱ κωμικοὶ καὶ ῥήτορες, Διόδωρος, καὶ ἄλλοι.(Τζέτζης, Ἱστορ. 1. 582-593)32. Ὅτι Θεμιστοκλῆς ὁ τοῦ Νεοκλέους, προσελθόντος

τινὸς αὐτῷ πλουσίου καὶ ζητοῦντος κηδεστὴν εὑρεῖν πλού-

2

πλούσιο γαμβρό, τόν συνεβούλευσε νά μή ζητῆ χρήματα πούνά ἔχουν ἀνάγκη ἀπό ἄνδρα ἀλλά μᾶλλον ἄνδρα πού νάχρειάζεται χρήματα. Κι’ ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἐδέχθη τήν συμ-βουλή του, τοῦ πρότεινε νά νυμφεύση τήν θυγατέρα του μέτόν Κίμωνα. Ἀπό τό γεγονός αὐτό ὁ Κίμων ἀπέκτησε χρήματακαί ἀποφυλακίσθηκε καί ἐπικαλούμενος τίς εὐθύνες τῶνἀρχόντων, οἱ ὁποῖοι τόν ἔκλεισαν στήν φυλακή, ἐπέτυχε τήνκαταδίκη τους.

[Τό προηγούμενο βιβλίο, πού εἶναι τό δέκατο τοῦ ὅλουἔργου μας τελειώνει μέ τά γεγονότα τοῦ ἔτους πού προηγεῖταιτῆς διαβάσεως τοῦ Ξέρξου στήν Εὐρώπη125 καί τίς δημηγορίεςκατά τήν κοινή σύσκεψι τῶν Ἑλλήνων στήν Κόρινθο γιά τήνσύναψι συμμαχίας μέ τόν Γέλωνα] (Διόδωρος 11. 1. 1).

33. Ὅταν ὅλοι οἱ Ἕλληνες ἔστειλαν πρέσβεις στόν Γέλωναγιά τήν σύναψι συμμαχίας, τότε πού ὁ Ξέρξης διαπεραιωνό-ταν στήν Εὐρώπη, κι’ ἐκεῖνος τούς ἀπήντησε ὅτι δέχεται νάσυμμαχήση καί νά τούς ἐφοδιάζη μέ σῖτο, ἄν τοῦ ἀνέθεταντήν ἀρχηγία εἴτε τῶν δυνάμεων τῆς ξηρᾶς εἴτε τοῦ στόλου, ἡφιλοδοξία αὐτή τοῦ τυράννου γιά τήν ἀρχηγία ἀποτελοῦσεἐμπόδιο στήν συμμαχία, ἀλλά τό μέγεθος τῆς βοηθείας πούἠδύνατο νά προσφέρη καί ὁ φόβος τῶν ἐχθρῶν τούς ὠθοῦσενά μοιρασθοῦν τήν δόξα μέ τόν Γέλωνα.

34. Ἡ ἀνωτερότης τῶν Περσῶν στήν ὑπερνίκησι τῶν ἐπι-θυμιῶν τους ἔχει καί τά δῶρα της, ἐνῶ ἡ πλεονεξία τῶν τυ-ράννων δέν ἀφήνει καί τά μικρά κέρδη.

2. Ὁ ἀσφαλέστερος φρουρός τῆς σωτηρίας εἶναι ἡ ἀπιστία.3. Τά παιδιά, ὅταν ἀδικοῦνται, καταφεύγουν στόν πατέρα,

κι’ οἱ πόλεις στρέφονται πρός τούς λαούς πού κάποτε τούςἀποίκισαν126.

4. Ἡ πλεονεξία τοῦ τυράννου δέν ἀρκεῖται στά ὑπάρ-χοντα, ἀλλά ἐπιθυμεῖ τά ξένα καί δέν ἱκανοποιεῖται ποτέ.


201

125. Ὁ Ξέρξης διέβη στήν Εὐρώπη τό 481 π.Χ.126. Ἐννοεῖ τίς μητροπόλεις τῶν ἀποικιῶν.


200

σιον, παρεκελεύσατο αὐτῷ ζητεῖν μὴ χρήματα ἀνδρὸς δεό-μενα, πολὺ δὲ μᾶλλον ἄνδρα χρημάτων ἐνδεᾶ. ἀποδεξαμέ-νου δὲ τἀνθρώπου τὸ ῥηθὲν συνεβούλευσεν αὐτῷ συνοικί-σαι τὴν θυγατέρα τῷ Κίμωνι. διόπερ ἐκ ταύτης τῆς αἰτίας ὁΚίμων εὐπορήσας χρημάτων ἀπελύθη τῆς φυλακῆς, καὶτοὺς κατακλείσαντας ἄρχοντας εὐθύνας καταδίκους ἔλαβεν(Const. Exc. 4, p. 301).

[Ἡ μὲν οὖν πρὸ ταύτης βίβλος, τῆς ὅλης συντάξεως οὖσαδεκάτη, τὸ τέλος ἔσχε τῶν πράξεων εἰς τὸν προηγούμενονἐνιαυτὸν τῆς Ξέρξου διαβάσεως εἰς τὴν Εὐρώπην καὶ εἰς τὰςγενομένας δημηγορίας ἐν τῇ κοινῇ συνόδῳ τῶν Ἑλλήνων ἐνΚορίνθῳ περὶ τῆς Γέλωνος συμμαχίας τοῖς Ἕλλησιν.] (Διό-δωρος, 11.1.1.)

33. Ὅτι τῶν Ἑλλήνων πάντων διαπρεσβευσαμένων πρὸςΓέλωνα περὶ συμμαχίας, ὅτε Ξέρξης διέβαινεν εἰς τὴν Εὐρώ-πην, τοῦ δὲ ἐπαγγειλαμένου συμμαχῆσαι καὶ σιταρχῆσαι, εἴγε τὴν ἡγεμονίαν αὐτῷ εἴτε τὴν κατὰ γῆν εἴτε τὴν κατὰ θά-λατταν παρέξουσιν, ἡ μὲν ὑπὲρ τῆς ἡγεμονίας φιλοδοξία τὴνσυμμαχίαν παρεκρούετο, τὸ δὲ μέγεθος τῆς βοηθείας καὶ ὁτῶν πολεμίων φόβος προετρέπετο μεταδοῦναι τῆς δόξης τῷΓέλωνι.

34. Ἡ μὲν γὰρ τῶν Περσῶν ὑπεροχὴ πρὸς τὸ κρατῆσαιτῆς ἐπιθυμίας ἔχει τὰς δωρεάς, ἡ δὲ τυραννικὴ πλεονεξία καὶτὰ μικρὰ τῶν λημμάτων οὐ παρίησι.

Βεβαιοτάτη γὰρ τῆς σωτηρίας φύλαξ ἡ ἀπιστία.Παῖδες μὲν οὖν ἀδικούμενοι πρὸς πατέρας καταφεύγουσι,

πόλεις δὲ πρὸς τοὺς ἀποικίσαντας δήμους.Ὅτι τυράννου πλεονεξία τοῖς μὲν ὑπάρχουσιν οὐκ ἀρ-

κεῖται, τῶν δὲ ἀλλοτρίων ἐπιθυμεῖ, πληροῦται δὲ οὐδέποτε.

2

4

3

5. Ὅσο γι’ αὐτούς πού ἀπό χαρακτῆρος ἐναντιώνονταιστήν ἐξουσία του, στήν κατάλληλη στιγμή δέν θά τούς ἐπι-τρέψη νά καταστοῦν ἰσχυροί.

6. Ἐπειδή εἶσθε ἀπόγονοι ἐκείνων τῶν ἀνδρῶν, πού μετάθάνατον ἄφησαν τίς ἀρετές τους, δόξα ἀθάνατη.

7. Δέν ζητεῖ ὡς ἔπαθλο τῆς συμμαχίας χρήματα, τά ὁποῖασυχνά μπορεῖς νά ἰδῆς καί τόν φαυλότατο ἰδιώτη πού ἐπλού-τησε καί τά καταφρονεῖ, ἀλλά τόν ἔπαινο καί τήν δόξα, γιάτήν ὁποία δέν διστάζουν νά πεθαίνουν οἱ γενναῖοι. Ἐπειδή ἡδόξα εἶναι μεγαλύτερη ἀνταμοιβή ἀπό τό χρῆμα.

8. Ἐπειδή οἱ Σπαρτιᾶτες κληρονομοῦν ἀπό τούς πατέρεςτους ὄχι πλούτη, ὅπως οἱ ἄλλοι, ἀλλά τήν προθυμία νά θυ-σιάζωνται γιά τήν ἐλευθερία, ὥστε ὅλα τά ἀγαθά τοῦ βίου νάτά θεωροῦν δεύτερα, μετά τήν δόξα.

9. Νά μή δεικνύωμε τόσον ζῆλο γιά τίς μισθοφορικές δυ-νάμεις καί νά παραβλέπωμε τίς δυνάμεις τῶν πολιτῶν μας, κι’ἀναζητῶντας τά ἄδηλα καί ἀβέβαια, νά χάνωμε τήν κυριαρ-χία αὐτῶν πού ἔχομε μπροστά στά μάτια μας.

10. Δέν δέχομαι ὅτι ἐτρόμαξα τό μέγεθος τῶν Περσικῶνστρατευμάτων. Διότι τήν ἔκβασι τοῦ πολέμου τήν καθορίζειἡ ἀρετή κι’ ὄχι τό πλῆθος.

11. Ἡ κληρονομία τήν ὁποία ἔλαβαν ἀπό τούς πατέρεςτους εἶναι νά ζοῦν τήν ζωή τους, ἀλλά νά πεθαίνουν γιά τήνπατρίδα, ὅταν τό καλῆ ἡ ἀνάγκη.

12. Γιατί νά φοβηθοῦμε τόν χρυσό, μέ τόν ὁποῖον στολισμέ-νοι βαδίζουν στίς μάχες, ὅπως οἱ γυναῖκες πηγαίνουν στούς γά-μους, ἀφοῦ ἡ νίκη μας δέν θά στεφανωθῆ μόνο μέ τήν δόξα,ἀλλά καί μέ τόν πλοῦτο; Ἐπειδή ἡ ἀρετή δέν φοβεῖται τόνχρυσό, τόν ὁποῖο συνηθίζει νά αἰχμαλωτίζη ὁ σίδηρος, ἀλλάφοβεῖται τήν στρατηγική ἱκανότητα τῶν ἀρχηγῶν.

13. Κάθε δύναμις πού ὑπερβαίνει τά ὅρια τοῦ μέτρου, συ-νήθως βλάπτεται ἀπό μόνη της, ἐπειδή πρίν νά ἀκούση τό πρό-σταγμα ἡ φάλαγγα, ἐμεῖς θά προλάβωμε καί θά πετύχωμεαὐτό πού θέλομε.


203


202

Τοὺς δὲ κατὰ τῆς δυναστείας αὐτοῦ πεφυκότας ἔχωνκαιρὸν οὐκ ἐάσει δύναμιν λαβεῖν.

Ἐκείνων γὰρ τῶν ἀνδρῶν ἐστε ἀπόγονοι οἳ τὰς αὑτῶνἀρετὰς μετὰ τὸν θάνατον ἀθανάτους τῇ δόξῃ καταλελοί-πασι.

Τὸ γὰρ ἔπαθλον τῆς συμμαχίας οὐκ ἀργύριον αἰτεῖ, οὗπολλάκις ἰδεῖν ἔστι καταφρονοῦντα καὶ τὸν φαυλότατονἰδιώτην πεπλουτηκότα, ἀλλ’ ἔπαινον καὶ δόξαν, περὶ ἧς οἱἀγαθοὶ τῶν ἀνθρώπων οὐκ ὀκνοῦσιν ἀποθνήσκειν· μισθὸςγάρ ἐστιν ἡ δόξα μείζων ἀργυρίου.

Παραλαμβάνουσι γὰρ οἱ Σπαρτιᾶται παρὰ τῶν πατέρωνοὐχ ὥσπερ οἱ λοιποὶ πλοῦτον, ἀλλὰ προθύμως τελευτᾶνπερὶ τῆς ἐλευθερίας, ὥστε πάντα τὰ κατὰ τὸν βίον ἀγαθὰδεύτερα τίθεσθαι τῆς δόξης.

Μὴ τῶν ξενικῶν δυνάμεων ἐπιθυμοῦντες τὰς πολιτικὰςἀποβάλλωμεν καὶ τῶν ἀδήλων ὀρεγόμενοι τῶν φανερῶν μὴκυριεύωμεν.

Οὔ φημι καταπεπλῆχθαι τὸ μέγεθος τῆς τῶν Περσῶνστρατείας· ἀρετῇ γὰρ ὁ πόλεμος, οὐ πλήθει βραβεύεται.

Παρειλήφασι γὰρ ὑπὸ τῶν πατέρων ζῆν μὲν ἑαυτοῖς, τε-λευτᾶν δ’ ὅταν χρεία ταῖς πατρίσιν ἐπῇ.

Τί φοβηθῶμεν τὸν χρυσὸν ᾧ κεκοσμημένοι βαδίζουσινεἰς τὰς μάχας ὡς γυναῖκες εἰς τοὺς γάμους, ὥστε τὴν νίκηνμὴ μόνον ἔπαθλον ἔχειν δόξαν, ἀλλὰ καὶ πλοῦτον; οὐ φο-βεῖται γὰρ ἡ ἀρετὴ χρυσόν, ὃν ὁ σίδηρος εἴωθεν ἄγειν αἰχμά-λωτον, ἀλλὰ τὴν στρατηγίαν τῶν ἡγουμένων.

Πᾶσα γὰρ δύναμις ὑπεραίρουσα τὴν συμμετρίαν ὑφ’ἑαυτῆς βλάπτεται τὰ πλεῖστα. πρὶν ἢ γὰρ ἀκοῦσαι τὴν φά-λαγγα, φθάσομεν ἡμεῖς πράξαντες ἃ βουλόμεθα (Const. Exc.pp. 301-302).

5

12

13

6

7

8

9

10

11

ΑΣΑΦΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

[Τέλος, ὕστερα ἀπό πολλές γενεές ὁ λαός τῆς Σικελίας διαπε-ραιώθηκε πανδημεί ἀπό τήν Ἰταλία στήν Σικελία127 κι’ ἐγκατε-στάθη στήν χώρα ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθῆ ἀπό τούς Σικα-νούς. Κι’ ἐπειδή οἱ Σικελοί ἐφανέρωναν ὁλοένα καί περισσότεροτήν πλεονεξία τους καί λεηλατοῦσαν τά περίχωρα, ἔγιναν πολ-λές φορές πόλεμοι μεταξύ αὐτῶν καί τῶν Σικανῶν, ἕως ὅτου τε-λικῶς συνῆψαν συνθήκη καί καθώρισαν τά σύνορα τῆς χώρας.Λεπτομέρειες γι’ αὐτά τά γεγονότα θά ἐκθέσωμε, ὅταν φθά-σωμε στήν σχετική χρονική περίοδο] (Διόδωρος 5. 6. 3-4).

1. Ὁ Διόδωρος πάντως ἀναγνωρίζει κάποια διαφορά ἀνά-μεσά τους, ὅταν ὁμιλῆ γιά Σικανούς καί Σικελούς.

2. Ὁ Διόδωρος, ὅταν κάπου στά δέκα πρῶτα βιβλία ὁμιλεῖγιά τούς Σικελούς καί τούς Σικανούς ἀναγνωρίζει μία δια-φορά, ὅπως εἶπα καί πιό πρίν, μεταξύ τῶν Σικελῶν καί τῶν Σι-κανῶν.

2. Ὁ Διόδωρος ὁ Σικελός (Σικελιώτης) καί ὁ Ὀππιανόςἀναφέρουν ὅτι αὐτή ἡ Νεάπολις κτίσθηκε ἀπό τόν Ἡρακλῆ128.

3. Καί τό Παλλάδιο τῆς Ἀθηνᾶς ἦταν σάν αὐτό πού ἀνα-φέραμε, εἶχε ὕψος τριῶν πήχεων, ἦταν ξύλινο κι’ ἔπεσε, ὅπωςλέγουν ἀπό τόν οὐρανό στόν Πεσινοῦντα τῆς Φρυγίας129. ὉΔιόδωρος καί ὁ Δίων ἰσχυρίζονται μάλιστα ὅτι ἡ περιοχήαὐτή ὠνομάσθηκε ἔτσι ἀπό τό γεγονός αὐτό.

4. Κι’ ὁ Διόδωρος ἀναφέρει ὅτι κάποια κορυφή τῶν Ἄλ-πεων, ἡ ὁποία φαίνεται ὅτι εἶναι ἡ ψηλότερη κορυφή τοῦὄρους, ὀνομάζεται ἀπό τούς ντόπιους “ράχη τοῦ οὐρανοῦ”.


205

127. Οἱ Σικελοί διέβησαν τόν πορθμό τῆς Μεσσήνης καί ἐγκατεστάθησαν στήννῆσο, ἡ ὁποία ἔλαβε τό ὄνομά τους. Θά πρέπει νά σημειωθῆ ὅτι αὐτοί προ-ήρχοντο ἀπό τήν Κάτω Ἰταλία, στήν ὁποία εἶχαν ἐγκατασταθῆ σέ παλαι-οτάτους χρόνους οἱ Ἀρκάδες.


204

INCERTA

[Τὸ τελευταῖον πολλαῖς γενεαῖς ὕστερον ἐκ τῆς Ἰταλίας τὸτῶν Σικελῶν ἔθνος πανδημεὶ περαιωθὲν εἰς τὴν Σικελίαν,τὴν ὑπὸ τῶν Σικανῶν ἐκλειφθεῖσαν χώραν κατῴκησαν. ἀεὶδὲ τῇ πλεονεξίᾳ προβαινόντων τῶν Σικελῶν, καὶ τὴν ὅμορονπορθούντων, ἐγένοντο πόλεμοι πλεονάκις αὐτοῖς πρὸς τοὺςΣικανούς, ἕως συνθήκας ποιησάμενοι συμφώνους ὅρουςἔθεντο τῆς χώρας· περὶ ὧν τὰ κατὰ μέρος ἐν τοῖς οἰκείοιςχρόνοις ἀναγράψομεν.] (Διόδωρος, 5.6. 3-4.)

1. Διόδωρος μέντοι διαφορὰν τούτων οἶδεν ἐν οἷς λέγει,Σικανῶν καὶ Σικελῶν (Εὐστάθιος, Παρεκβολαὶ εἰς τὴνὈδύσσεια, Βιβλίον 20, σελ. 1896).

Διόδωρος δέ που τῶν δεκάτων βιβλίων εἰπὼν περί τε Σι-κελῶν καὶ Σικανῶν διαφορὰν εἶδεν, ὡς καὶ προερρέθη, Σι-κελοῦ καὶ Σικανοῦ (Εὐστάθιος, Βιβλίον 24, σελ. 1962).

2. Διόδωρος δὲ ὁ Σικελὸς καὶ ὁ Ὀππιανὸς ταύτην τὴν Νε-άπολιν ὑφ’ Ἡρακλέους φασὶ κτισθῆναι (Τζέτζης, Σχόλιαστήν “Ἀλεξάνδρα” τοῦ Λυκόφρονος, 717).*

3. Καὶ τὸ Παλλάδιον δὲ τῆς Ἀθηνᾶς τοιοῦτον ἦν, τρί-πηχυ, ξύλινον, ἐξ οὐρανοῦ καταπεσόν, ὥς φασιν, ἐν Πεσι-νοῦντι τῆς Φρυγίας, ὅθεν ὁ Διόδωρος καὶ Δίων τὸν τόπονκληθῆναί φασιν (Εὐδοκία, Κῆπος Ἴων, 322).

4. Καὶ Διόδωρος ἄκραν τινὰ τῶν Ἄλπεων κορυφὴν τοῦσύμπαντος ὄρους δοκοῦσαν οὐρανοῦ ῥάχιν ἱστορεῖ παρὰτῶν ἐγχωρίων καλεῖσθαι (Εὐστάθιος, Βιβλίον 1, σελ. 1390).

2

128. Ἴσως ἐννοεῖ τήν Νεάπολι τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος ἀπό τά μέρη τῆς ὁποίαςδιέβη ὁ Ἡρακλῆς, διασχίζοντας ἀπό Βορρᾶ πρός Νότον τήν Ἰταλική χερ-σόνησο.

129. Ὁ Πεσινοῦς τῆς Φρυγίας εὑρίσκεται στήν περιοχή τοῦ ποταμοῦ Σαγγαρίου,στά ἐνδότατα μέρη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.

* Τό ἔργο αὐτό φέρεται ὑπό τό ὄνομα τοῦ Ἰσαακίου Τζέτζη, ἀδελφοῦ τοῦἸωάννη Τζέτζη, ἀλλά μᾶλλον ἀνήκει στόν Ἰωάννη.

ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΟΥ - heptapolis · Ὁ Διόδωρος,...

Documents