ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

129

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

مقايسه تطبيقي انحصار و تمركز در برخي از

صنايع كشور

*ميرطاهر پورپرتوي **داود دانش جعفري

***آبادي اسداله جالل

براي ايجاد بازارهاي . بستگي دارد عملكرد رقابتي بازارهابه تخصيص بهينه منابع وكارايي

از قبيل تعريف جامع حقوق مالكيت و هاي مناسب رقابتي، حفظ آنها و افزايش كارايي، وجود زمينههاي قراردادي و مبادالتي، تسهيل جريان اطالعات در بازارها ميان اعمال آن، كاهش هزينه

.ه آزاد اسالمي واحد بوئين زهراميرطاهر پورپرتوي؛ عضو هيأت علمي دانشگا. *

E. mail: mtp2961@yahoo.com . داود دانش جعفري؛ استاديار دانشكده اقتصاد دانشگاه عالمه طباطباييدكتر . **

E. mail: daneshjafari@yahoo.com .بايي دانشگاه عالمه طباط-آبادي؛ دانشجوي دوره دكتري علوم اقتصادي دانشكده اقتصاد اسداله جالل. ***

E. mail: a.jalalabadi@gmail.com

4/4/86: تاريخ دريافت 16/11/86: تاريخ پذيرش

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

130

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

. كننده رقابت و ضد انحصار ضروري است كنندگان و وجود قوانين تسهيل توليدكنندگان و مصرف به بررسي و 1386تي كشور در سال در اين مقاله با استفاده از آمار سرشماري كارگاههاي بزرگ صنع

صنعت با استفاده از شاخصهاي سهم بنگاههاي برتر و 130محاسبه شاخصهاي تمركز و انحصار براي نقش بنگاههاي دولتي و عمومي در افزايش يا ،عالوه بر اين. هيرشمن پرداخته شده است-هرفيندال

در ايجاد و تداوم انحصارات موجود كاهش انحصارات مورد ارزيابي قرار گرفته و عوامل موثر نتايج حاصله، بيانگر تمركز قابل توجه در صنايع ايران در بخشهاي عمومي و . اند شناسايي شده

گيري انحصارات در كشور، چه در بخش عمومي و چه همچنين مهمترين دليل شكل. استخصوصي .استها و مقررات نامه آيين،در بخش خصوصي، ايجاد موانع ورود از طريق قوانين

JEL :D4طبقه بندي

:ها كليد واژه

اي هيرشمن، بررسي مقايسه- ايران، انحصار، صنعت، رقابت، تمركز، شاخص هرفيندال

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

131

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

مقدمههاي سوم و چهارم اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بويژه در طي برنامه؛در سالهاي اخير

نكته قابل توجه . كيد شده استأ بسيار تبر افزايش كارايي و گسترش رقابت در اقتصاد ايراندر مورداقتصاد ايران اين است كه بخش قابل توجهي از اقتصاد تحت كنترل و در انحصار

باشد و عالوه بر اين سايه سنگين انواع رانتها و امتيازات بر اقتصاد ايران تحميل دولت مي ؛ كارايي اقتصاد ايران شده كه اين خود نه تنها موجب اخالل در تخصيص منابع و كاهششده

سازي مقوله آزادسازي و خصوصي، از سوي ديگر. يستبلكه با مالحظات عدالتخواهانه سازگار نهاي با بررسي برنامه. ديگري است كه همراه با گسترش رقابت مورد توجه قرار گرفته است

و حذف اقتصادي در كشور مالحظه مي شود تمايل برنامه ريزان، بر كوچك شدن دولت كه البته به دليل عدم پيش بيني تمهيدات الزم، تا كنون موفقيت قابل استانحصارات دولتي

بايد توجه داشت كه حذف انحصارهاي دولتي و اجراي كامل . مالحظه اي حاصل نشده است. منجر به رقابتي شدن بازارهاي داخلي نخواهد شدبرنامه خصوصي سازي و آزادسازي الزاماً

دامات ضروري در جهت افزايش كارايي و حفظ منافع عمومي، تصويب و اجراي يكي از اقدر حال حاضر در بعضي از قوانين كشور همچون قانون تجارت و يا . استقانون رقابت كنندگان بطور جسته و گريخته راجع به ان حمايت از توليدكنندگان و مصرفاساسنامه سازم

ها بطور نامه اما اين قوانين و آيين؛گرفته استهايي صورت بيني حفظ منافع عمومي پيش مالحظات علمي اقتصاد در اين و ثانياًستكامل پاسخگوي نياز كشور به قانون رقابت ني

نظريه هاي اقتصادي و تجربه كشورهاي ديگر . قوانين چندان مورد توجه قرار نگرفته استاما تا چه حد . رهاي انحصاري استحاكي از عملكرد برتر بازارهاي رقابت در مقايسه با بازا

ساختار اقتصادي كشور انحصاري است؟هاي مربوط به انحصار و معرفي انواع شاخصهاي اين مقاله ضمن بررسي نظريه

اين شاخص براي بخش صنعت با استفاده از آمار ة محاسبر پيگيري تمركز اقتصادي، د اندازهه از چهار بخش به شرح زير تشكيل شده مقال. است 1382كارگاههاي صنعتي كشور در سال

در بخش اول، مباني نظري و پيشينه تحقيق آورده شده، در بخش دوم به تشريح . استدر بخش سوم، شاخصهاي . ها و روشهاي مختلف ايجاد انحصار پرداخته شده است سرچشمه

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

132

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

كشور ارائه گيري انحصار و تمركز تعريف و برآورد آن براي برخي از صنايع منتخب اندازه مقاله نيز با توجه به نتايج حاصل از تحقيق پيشنهاداتي براي تعديل پايان در وخواهد شد

. ارائه شده است انحصارها و گسترش رقابت در كشور

مباني نظري تحقيق

شود كه سهم يك يا چند بنگاه و يا بطور كلي انحصار، به وضعيتي از بازار اطالق مياي بازار به ميزاني باشد كه قدرت تعيين قيمت و يا مقدار را در بازار شركت از عرضه يا تقاض

بنگاهها به داليل 1.دارا باشند و يا ورود اشخاص جديد به بازار با محدوديت مواجه باشد در مواردي كارايي نسبي باالي بنگاه،2توانند در موقعيت انحصاري قرار گيرند مختلف مي

. شود نهايت موقعيت انحصاري آن ميدر د بنگاه، تمركز بازار و نسبت به ساير رقيبها سبب رشدر موارد ديگر بنگاهها با همكاري، تباني و سازش با ساير رقيبان يا حركت استراتژيك خود،

اران اقتصادي و سياسي موفق به كسب قدرت ذگ گيري و سياست يا تباني با مراكز تصميم قدرت انحصاري ديدگاههاي مختلفي وجود دارد كسب موردبطور كلي در. شوند انحصاري مي

. دو مكتب ساختارگرايي و شيكاگو اشاره شده است كه در ادامه به ديدگاه

مكتب ساختارگراييبه نحوي است كه امكان بروز ساختار بعضي از بازارها» مكتب ساختارگرايي«از نظر

تقدند ساختار بعضي از بازارها به در واقع طرفداران اين نظريه مع. انحصار را فراهم مي سازدنحوي است كه امكان همكاري بين بنگاهها را فراهم ساخته و ورود به بازار براي بنگاههاي

زيرا ورود به برخي صنايع نيازمند تحمل هزينه تجهيزات ؛پذير است بالقوه به سختي امكان . اي و تبليغات فراوان است سرمايه

، »گيري انحصارات كننده رقابت ضوابط مربوط به كنترل و جلوگيري از شكل اليحه مقررات تسهيل«وزارت بازرگاني، . 1

1384. ره شماسال سوم، ، مجله برنامه و بودجه، »رقابت، انحصار و تمركز در صنايع ايران، تحليل و پيشنهادها«صالحي، حسين . 2

.187، ص )1377بهمن و اسفند (، 10-11

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

133

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

معتقدند وضعيت رقابت در هر بازار 1ا مكتب هارواردطرفداران مكتب ساختارگرايي يساختار بازار و يا به عبارت ديگر نحوه ارتباط اجزا بازار از طريق . وابسته به ساختار بازار است

، 2شوند برخي از متغيرهاي اساسي همچون تمركز بازار، تفاوت كاال و موانع ورود معرفي مي بين بنگاهها توزيع شده باشد، غيرمتمركزتر و هرچه تر بطوريكه هر چه بازار بطور يكنواخت

. شود بازار به صورت نابرابر بين بنگاهها توزيع شده باشد، متمركزتر ارزيابي ميبه هاي نابرابر براي چند بنگاه براساس اين نظريه تمركز باال در بازار باعث ايجاد سهم

شوند به وضعيت راين بنگاهها قادر ميبناب. شود استفاده از امكانات موجود بازار ميمنظور تمركز باال منجر به افزايش قيمتها و سود ةدرج. انحصاري نزديك و سود خود را حداكثر كنند

اين مشخصات بيانگر افزايش قدرت بازاري بنگاهها است كه به زيان . شود براي انحصارگر مي 3.رفاه اجتماعي است

انحصار و ارتقاي رقابت، دخالت دولت را توجيه طرفداران اين نظريه برابر جلوگيري ازحل مناسب اين است كه ميان توانايي كسب سود و ميزان تمركز در آنها معتقدند راه. كنند مي

هاي بدين منظور وضع قوانين ضد انحصار و تشكيل آژانس. اي منطقي برقرار شود بازار رابطه . است كاهش ميزان تمركز در بازار ضروريبراي 4ضدتراست

مكتب شيكاگواي بر اقتصاد و كيد ويژهأهاي جديد است و ت اين مكتب نقطه مقابل مكتب كينزين

طرفداران اين مكتب به بازار . بازارهاي آزاد دارد و با دخالت بيش از حد دولت مخالف استنه بنابراين هرگو5دهنده منابع است؛ اعتماد داشته و معتقدند سيستم قيمتها بهترين تخصيص

دخالت براي تغيير آنچه بر مبناي سازوكار بازار حاصل شده است، چيزي جز از بين بردن 1. Harvard School 2. Donsimoni, Mari- Paule, Paul Geroski, Alexis Jacquemin, "Concantration Indices and Market Power: Two Views", The Journal of Industrial Economic, No.4, (June 1984), p.419. 3. Reder, Melvin W. "Chicago economics: Permanence and Change", Journal of Economic Literature, 20(1), (March 1982), pp.1-38. 4. Antitrust Agency 5. Yergin Daniel A. and Joseph Stanislaw, Battle for the World Economy, Paperback, The Chicago School, Excerpt from Commanding Heights, 1998, pp. 2-3.

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

134

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

براساس اين رويكرد، همواره مضار دخالت دولت بيشتر از . وري را در بر نخواهد داشت بهره ، شكست بازار را رد كرده و معتقدند انحصارة مقول،طرفداران اين مكتب. فوايد آن است

بلكه عملكرد و ؛ و گذرا است و بروز انحصار به عوامل ساختاري مربوط نيستاي نادر پديدهطرفداران مكتب . استكارايي برتر و تغييرات تكنولوژيكي عامل تسلط بنگاهها در بازار

شيكاگو معتقدند در صورت بروز انحصار، نياز به دخالت دولت نيست و منافع انحصار بيشتر از به .دهد جاي خود را به رقابت مي، هر انحصاري طي زمان،بر اينعالوه . هاي آن است هزينه

اين ترتيب از نظر طرفداران اين مكتب انحصارهايي كه ناشي از كارايي بيشتر باشند چندان هاي نامه تنها انحصارهايي كه به دليل دخالت دولت و مقررات و آيين. تداوم نخواهد داشت

به عبارت ديگر، از ديدگاه اين گروه دولت با بكارگيري و 1. تداوم دارند،شوند دولتي ايجاد مي براي برخي از بنگاهها و ساير دخالتها مانع اساسي رقابت در اختيار گذاردن تسهيالت ويژه

.است

2گيري انحصار در ايران داليل شكل قانون اساسي44 اصل -

رگ و كليدي كشور قانون اساسي، بسياري از صنايع و سازمانهاي بز44بر اساس اصل كه البته با ابالغ و اجراي ؛به صورت مالكيت عمومي و در اختيار دولت قرار داده شده است

آن تفسير جديدي از اين اصل ارائه )ج( بند بويژه ؛ قانون اساسي44سياستهاي كلي اصل .شده كه راه را براي فعاليت بخش خصوصي در بخشهاي مختلف هموار ساخته است

خاص قوانين-

هايي است كه منشأ قدرت انحصاري بسياري از بنگاههاي دولتي، قوانين يا مصوبهشركت سهامي دخانيات، شركت سهامي شيالت، . بنگاهها بر اساس آنها بوجود آمده است

1. Richard, A. Posner, Antitrust Low, Chicago, (University of Chicago Press, 1986), First Edition, and Second Edition, 2006.

.217-220، صص )1380 نشر ني، ،تهران(، اقتصاد ايران در بستر جهاني شدنمحمد مهدي بهكيش، . 2

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

135

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

ر اين موارد بيشت. ندوش ميمحسوب از جمله اين بنگاهها ... سازمان غله و قند و شكر و چاي و . قانون اساسي نيز تطبيق ندارد44ولت در اصل با محدوده فعاليت د

هاي باالي اعمال قراردادهاي حقوقي هزينه- بخصوص در مورد ؛هاي خود افزايش كارايي و كاهش هزينهبرايبنگاههاي اقتصادي

اما . ندهستاي تخصصي، به بنگاههاي اقتصادي ديگر متكي خدمات و يا توليد كاالهاي واسطهبطور اي، خريد و فراهم آوردن قسمتي از كاالها و خدمات واسطهبرايديگر اتكا به بنگاههاي ي تنظيم و هرچه هزينه. ي تنظيم و اعمال قراردادهاي مربوطه بستگي دارد مستقيم به هزينه

تري براي تهيه و توليد اينگونه كاالها اعمال اينگونه قراردادها بيشتر باشد، بنگاهها انگيزه قوي .زمان داخلي خود دارندو خدمات در سا

حاكميت دولت -بخش مهمي از بنگاههاي انحصاري دولتي به دليل ضرورت حفظ حاكميت به دولت

اما به نظر ،هرچند، تعريف خاصي از مفهوم حاكميت دولت وجود ندارد. سپرده شده استي سياسي و رسد با استفاده از مفاهيمي مانند امنيت ملي، حضور دولت در اداره امور اساس مي

گسترده شده و با اين استدالل اداره بنگاههاي مهمي به دولت …اقتصادي، مصالح عمومي و .سپرده شده است

محدوديت بازار -نسبت كوچك بازارهاي كشور از يكسو و عدم دسترسي به بازارهاي صادراتي به اندازه با -حجم بازار مورد نياز برخي از صنايع را با محدوديت جدي در دسترسي به ،از سوي ديگر

در چنين مواردي امكان ايجاد بازارهاي . كرده استاجهوم -توجه به اهميت بازده به مقياس تنها راه براي وبا اتكا به صنايع داخلي وجود ندارد) رقابت قيمتي يا كيفيبويژه(رقابتي

بازارهاي داخلي، از رقابت در . گيري از بازده به مقياس گسترش بازارهاي صادراتي است بهرهنياز رقابت در بازارهاي صادراتي كنندگان داخلي و يا خارجي، پيش طريق افزايش تعداد عرضه

.است

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

136

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

حمايتهاي بازرگاني - بخصوص بنگاههاي بخش خصوصي كه داراي ؛قدرت انحصاري تعداد زيادي از بنگاهها

هاي باال، تعرفه. است خارجي اند، ناشي از رويه حمايتي دولت در تجارت قدرت انحصاري شده مقداري، ضرورت دريافت مجوز عدم ساخت در داخل، براي گرفتن مجوز واردات محدوديت

ز جمله موانعي هستند كه سبب افزايش قيمت كاالهاي داخلي و ايجاد شرايط انحصاري ا ...و .شود براي توليدكنندگان داخلي مي

انحصارهاي طبيعي -هاي سنگين ثابت بخش خدمات شهري، به علت هزينه صوص در بخ؛برخي از بنگاهها

هاي نهايي نزولي، از نظر اقتصادي تنها در يك ساختار انحصاري اوليه و هزينهةو صرف شد از جمله اين بنگاهها …شركتهاي آب، برق، گاز و . كامل قادر به ادامه فعاليت هستند

.شوند محسوب مي

پيشينه تحقيق موضوع اصلي مطالعه و تحقيق اقتصادداناني بود كه در مورد بازار ه، بنگا1930تا دهه

و سهم آن از بازار، صنعت ولي از اين دهه به بعد عالوه بر بنگاه. كردند و شكل آن مطالعه ميكيد بيشتري مورد توجه أو همچنين تمركز بازار با ت) شرايط ورودانندم(و شرايط مختلف آن

امون وضعيت انحصار و تمركز در كشور ما سابقه چنداني ندارد، پير،تحقيق. قرار گرفت . شروع شده است1370اي كه تحقيقات كاربردي در اين رابطه از دهه بگونه

:برخي از مطالعات انجام شده در كشور و نتايج آنها به شرح زير هستندبررسي موانع بازار يا نابازار؟ «در بخشي از كتاب خود تحت عنوان ) 1376 (1»رناني«

درباره وضعيت ساختار بازارها در اقتصاد »نهادي كارايي نظام اقتصادي بازار در اقتصاد ايرانكند كه بيشتر بازارهاي ايران ساختارهاي متمايل به انحصار ايران، اين مطلب را مطرح مي

اي صنعتي ايشان براي ارائه تصويري از ساختار صنعتي كشور، سهم هر طبقه از كارگاهه. دارند

سازمان ،تهران(، زار؟ بررسي موانع نهادي كارايي نظام اقتصادي بازار در اقتصاد ايرانبازار يا نابامحسن رناني، . 1 .)1384ريزي كشور، مديريت و برنامه

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

137

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

محاسبه كرده 1369 در سال آندر اشتغال كل نيز كشور را در ارزش توليدات كل صنايع و براساس يافته هاي رناني، سهم كارگاههاي متوسط در كل توليد و اشتغال صنايع بسيار . است

. يابد ها، سهم آنها در توليد افزايش مي اندك است و با گسترش ابعاد كارخانهساختار و عملكرد بازار، « عنوان با، در بخشي از كتاب خود )1377 (1»خدادادكاشي«

شدت تمركز در بازارهاي ايران را با استفاده از ،»نظريه و كاربرد آن در بخش صنعت ايرانهاي تحقيق يافته. شاخصهاي مختلف تمركز و برحسب متغيرهاي متفاوت ارزيابي كرده است

رايب. ، پديده رايج در بازارهاي بخش صنعت ايران است داللت بر اين دارد كه تمركز،مذكور بزرگ از كل فروش بخش بنگاهدويست سهم 1370اساس اين تحقيق، در سال مثال بر

هاي خام مورد استفاده در حالي است كه داده اين در. درصد بوده است4/60صنعت معادل دن تمركز را به عنوان شاخصي از اگر باال بو. كارخانه بوده است5687تحقيق فوق، مربوط به

در صنايع توان نتيجه گرفت كه مي در اين صورت ،بازار و انحصار بپذيريمدر اعمال قدرت .شود مينجامقدرت بشدت ااعمال ايران

در تحقيق خود با استفاده از آمار سرشماري كارگاههاي صنعتي ) 1377 (2»صالحي«ن آنتايج كه مركز براي صنايع ايران پرداخته ، به برآورد شاخصهاي ت1373كشور در سال

شاخص ) ISIC3در سطح كدهاي چهاررقمي ( فعاليت مورد بررسي 73كه در كند بيان ميگيري با توجه به اندازه اين شاخص، اينطور نتيجه. است2000هيرشمن بيش از -هرفيندال

.صار وجود دارد فعاليتهاي صنعتي كشور درجه قابل توجهي از انحبيشترشده كه در نسبت تمركز و ،ژوهش خود با استفاده از دو شاخص ، در پ)1382 (4»بخشي« 1381 و 1374 هيرشمن، وضعيت تمركز در صنعت سيمان ايران را براي دو سال -هرفيندال

تهران، مؤسسه مطالعات و (، ساختار و عملكرد بازار، نظريه و كاربرد ان در بخش صنعت ايرانخداداد كاشي، فرهاد . 1

.)1377پژوهشهاي بازرگاني، شماره سال سوم، ، مجله برنامه و بودجه، »رقابت، انحصار و تمركز در صنايع ايران، تحليل و پيشنهادها«الحي، صحسين . 2

.231-185، صص )1377بهمن و اسفند (، 11 و 103. International Standard of Industrial Classification

بهار (، 26شماره سال هفتم، ، صلنامه پژوهشنامه بازرگانيف، »گيري تمركز در صنعت سيمان ايران اندازه«لطفعلي بخشي، . 41382(.

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

138

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

نتايج تحقيق مذكور بيانگر آن است كه تمركز بااليي در . گيري و مقايسه كرده است اندازه . وجود داردصنعت سيمان ايران

يكي از شاخصهاي تمركز براي يكسال خاص محاسبه اغلب باالژوهشهاي ر پبيشتدر تحقيقي كه . شده و يا اينكه براي كل صنايع و يا صنعت خاص اين كار صورت گرفته است

بتواند برخي از صنايع منتخب در كشور را با استفاده از تركيب شاخصهاي مختلف تمركز مورد حائزنكته . ما در اين مقاله به دنبال رفع كاستي مزبور هستيم. دهد، وجود نداردبررسي قرار

به صورت باشد كه مي وضعيت تمركز در صنايع منتخب كشور اين پژوهشاهميت درباره . مجزا مورد بررسي قرار گرفته است

گيري تمركز در بازار روشهاي اندازهبه عبارت . بازار بين بنگاههاي مختلف است عبارت از چگونگي توزيع ،تمركز در بازار

ديگر، تمركز بازار داللت بر آن دارد كه چه ميزان از كل توليدات بازار يك محصول معين در تغيير توان در به لحاظ نظري سه عامل را مي. قرار دارداختيار تعدادي از بنگاههاي بزرگ

توان در سطح صنايع انفرادي مي اول اينكه با افزايش تمركز ؛دخيل دانست» تمركز كلي«در سطح كل اقتصاد نيز افزايش يابد و دوم آنكه با افزايش ارزش » تمركز كلي«انتظار داشت

، تمركز كلي نيز افزايش استتوليد در صنايعي كه تمركز آنها باالتر از حد متوسط اقتصاد هاي هتنوع محصوالت بنگايابد و سوم ادغام بنگاههاي بزرگ كه اين امر منجر به افزايش و مي

با در نظر گرفتن. شود نهايت به افزايش تمركز كلي منجر ميدر بزرگ و افزايش سهم آنها و توان انتظار داشت با شرايطي حتي اگر تمركز بازار در سطح صنايع انفرادي كاهش يابد، مي

.ابدادغام بنگاههاي بزرگ و ايجاد گروههاي متمركز، تمركز كلي اقتصاد افزايش ي ا استفاده از، اندازه تمركز بازار بپژوهشگرانبراساس مطالعات نظري برخي از

، شاخص هرفيندال، معكوس تعداد بنگاههاي1 نسبت تمركز بنگاهمانندشاخصهاي مختلف

1. Firm Concentration Ratio

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

139

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

و واريانس لگاريتم اندازه بنگاهها قابل ارزيابي 2، شاخص آنتروپي1 هاناوكاي شاخص صنعت، 3.است

هيرشمن به -هرفيندالبنگاه و n نسبت تمركزخصها، شاخصهاي از ميان اين شاتر و در محاسبه تمركز نسبت به تر و قوي هاي نظري از ساير شاخصها مستدل لحاظ پايه

نيز از شاخصهاي تمركز پژوهش در اين 4.گيرد شاخصهاي ديگر بيشتر مورد استفاده قرار مي .تفاده شده است هيرشمن اس-و هرفيندالبنگاه n نسبت تمركز

بنگاه n نسبت تمركز

n در حالت اول سهم بازاري . قابل تعريف و محاسبه است،اين شاخص به دو صورتدرصد از بازار را در x شود و در حالت دوم، تعداد بنگاههايي كه بنگاه بزرگ محاسبه مي

اي تجربي بطور از نوع اول اين شاخص در كارهمعموالً. ندهستاختيار دارند، مورد توجه شود و بيشتر اوقات نسبت تمركز چهار، پنج و هشت بنگاه در عمل بكار گسترده استفاده مي

بنگاه بزرگ ) پنج( بنگاه عبارت از سهم بازاري چهار) پنج( نسبت تمركز چهار. شود گرفته مي در اين مطالعه از شاخص سهم چهار و هشت بنگاه برتر با عالمت بوده كهصنعت . استفاده شده است8C و 4Cاختصاري

)1( nkki ≥= ,,...3,2,1 ∑=

=n

in siC

1

1. Hanna-Kay index 2. Entropy Index

مؤسسه مطالعات و تهران، (، ارزيابي قدرت و حجم فعاليتهاي انحصاري در اقتصاد ايرانخداداد كاشي، فرهاد . 3 .5، ص )1379پژوهشهاي بازرگاني،

4. Martin Stephen, The Goals of Antitrust Policy, (USA, Department of Economics Purdus University, 2005), p. 49.

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

140

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

سهم بازاري بنگاهiS تعداد بنگاههاي بزرگ،n تعداد بنگاههاي صنعت، Kكه در آن i ام و nCسهم( نسبت تمركز بنگاههاn شود بنگاه از بازار كه به صورت درصد بيان مي (

.است

HHI(1( هيرشمن -شاخص هرفيندال 2 هيرشمن از مجموع توان دوم سهم بازار تمامي بنگاههاي صنعت-شاخص هرفيندال

به كل ات بنگاه كه از نسبت توليد- نمايش دهيمS را با اگر سهم بازار هر بنگاه. آيد بدست ميتوان به صورت زير شاخص فوق را مي-شود توليد محصول مورد نظر در بازار حاصل مي

: گيري كرد اندازه

)2 (2

1)(

XXH i

N

i=Σ=

)3 ( 2

1 i

N

iSH

=Σ=

. تعداد بنگاههاي صنعت استN ام و i سهم بازار siكه در آن

اين . رسيده است2 از بازار به توان شود، سهم هر بنگاه همانطور كه مالحظه مياي وزنه بازار هر بنگاهمطلب در واقع به معني آن است كه در ساختن اين شاخص به سهم

بدين ترتيب مشخص است كه بنگاههاي . تعلق گرفته است معادل سهم بازار همان بنگاهگيري ميزان تمركز بازار بزرگتر از وزنه اهميتي بيشتري در ساختن شاخص فوق و اندازه

رقابت اين شاخص كاربرد فراواني در سياستگزاري ضد انحصار و ايجاد بستر . برخوردارهستند 10000 ضرب شود، مقدار عددي اين شاخص بين صفر و 100چنانچه سهم بنگاهها در . دارد

حالت انحصار كامل 10000مقدار صفر اين شاخص حالت رقابت كامل و مقدار . تغيير مي كند

1. Herfindad – Hirshman Index 2. Schmalen See, Richard, "Using the H.Index of concentration with Published Data Review of Economics and Statisitics", Vol. 59, No.2, (May 1977), p.1.

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

141

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

تعيين رقابتي يا غير رقابتي بودن صنايع بر اساس اين شاخص به ةنحو. را نشان مي دهد بازار رقابتي محسوب ، باشدصد آن كمتر از HHI بازاري كه شاخص .ترتيب زير است

باشد، اليگو پولي سست و باالخره HHI<100>1000تمركز آنها شود، بازارهايي كه ميپولي سخت و انحصاري به حساب است، اليگوHHI <1000بازارهايي كه تمركز آنها

الدي توسط كميسيون فدرال مي1980 هيرشمن در دهه –شاخص هر فيندال . 1آيند مي

،بر اساس اين شاخص. بندي بازار مورد استفاده قرار گرفت براي طبقه) TFC (2تجارت آمريكابيش از بازار آنها شاخص هرفيندال كهي ي درخواست ادغام شركتها،كميسيون فدرال تجارت

دغام شركتها در در مقابل اليدهد و را مورد بررسي قرار ميباشد مي) 1800و كمتر از ( 1000 )1(جدول . كند به دليل وجود تمركز باال مقاومت مي،1800 بيش از HHIبازاري با شاخص

نحوه برخورد دايره ضدتراست آمريكا با پيشنهاد ادغام بنگاهها با توجه به وضعيت تمركز آنها 3.را مشخص مي كند

نحوه برخورد با ادغام با توجه به شاخص تمركز. 1جدول

HHIاندازه وضعيت تمركز رخورد با عمل ادغامنحوه ب

1000كمتر از غير متمركز .از نظر دولت، ادغام بالمانع است

واحد افزايش 100 را بيشتر از HHI شاخص اگر ادغام

.شود دهد با ادغام برخورد مي

1800 تا 1000بين متمركز ماليم

امتياز افزايش 50 را بيشتر از HHIشاخص اگر ادغام

.هد با ادغام برخورد مي شودد

1800باالتر از متمركز

ريزي و امور اقتصادي اليحه قانون رقابت، مباني نظري و تجربه كشورها، وزارت بازرگاني، معاونت برنامه: منبع . 50، ص )1384(دفتر مطالعات اقتصادي،

.25، ص پيشينخداداد كاشي، فرهاد . 12. Trade Federal Commision

ريزي و امور اقتصادي دفتر مطالعات اليحه قانون رقابت، مباني نظري و تجربه كشورها، وزارت بازرگاني، معاونت برنامه. 3 . 50، ص )1384(اقتصادي،

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

142

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

معكوس تعداد بنگاههاي بازارشاخصست كه ا و كافياستين شاخص تمركز تر معكوس تعداد بنگاههاي صنعت، ساده

؛تعداد بنگاههاي بازار را معكوس نموده تا اندازه تمركز برحسب اين شاخص محاسبه شود بنگاه فعاليت نمايند، اندازه تمركز بر حسب اين شاخص بيست ،براي مثال اگر در صنعت

مسئله نحوه توزيع به تعداد بنگاهها توجه دارد و به فقط اين شاخص . خواهد بود05/0معادل .بازار بين آنها بي توجه است

1 كي–شاخص هانا

به سهم بازاري HHIدر شاخص . است HHIاين شاخص حالت تعميم يافته شاخص كي توان سهم بازار - توان دو اختصاص يافته است، در حاليكه در شاخص هانابنگاهها مشخصاً

صورت ه بنا بر نظر محقق و بنيز، مشخص شده و مقدار آن αبه صورت كلي و با نماد .تجربي تعيين مي شود

)4( ak

i

siKH ∑=

=−1

تعداد K ام وi سهم بازاري بنگاه iS كي و- معرف شاخص هاناH-K) 4(در رابطه

بزرگتر αهرچه . كند آن را تعيين ميپژوهشگر پارامتري است كهαبنگاههاي صنعت وبه αباشد وزنه اهميت بنگاههاي بزرگتر در اندازه اين شاخص بيشتر خواهد بود و هر چه

كند و در يعني تعداد بنگاههاي صنعت ميل مي K مقدار شاخص به ،صفر گرايش پيدا كند 2.ها حساس نخواهد بوده كي به تفاوت در اندازه بنگا-شاخص هاناچنين حالتي

1. Hannah - Kay

مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي تهران، (، ارزيابي قدرت و حجم فعاليتهاي انحصاري در اقتصاد ايراننهاونديان، حمد م. 2 .)1379بازرگاني،

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

143

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

بررسي تمركز در بازارهاي صنعتي ايران براياول، . بررسي شدت تمركز در صنايع مختلف كشور به دو جهت حائز اهميت است

كه آيا شدت تمركز در صنايع كشور به حدي است كه مداخله جهت پرسشپاسخ به اين ب كند؟ دوم چنانچه پاسخ به سؤال اول مثبت است، در چه بخشهايي از تصحيح آن را طل

.صنايع كشور شاهد تمركز بااليي هستيم و عوامل مؤثر در ايجاد اين تمركزها چه هستنداز آمار خام سرشماري كارگاههاي پژوهش در اين اين پرسشها،به منظور پاسخ به

13239كه مشتمل بر ) ارهاي موجودبر اساس جديد ترين آم(1386در سال صنعتي كشور برحسب نوع فعاليت در قالب سومين نيز كارگاههاي صنعتي واستفاده شده ، استبنگاه

بندي تقسيم) I.S.I.C,REV.3(المللي فعاليتهاي اقتصادي بندي استاندارد بين ويرايش طبقهبا . كيك شده استدر آمارهاي مورد نظر، مالكيت بنگاههاي خصوصي و عمومي نيز تف. اند شده

مجموع ارزش توليد تمام 1افزار اكسل هاي خام و با استفاده از نرم بكار بردن اين داده بنگاه اول از و هشت سپس مجموع توليد چهار.ه استدمبنگاههاي هر رشته صنعتي بدست آ

و 4C(بنگاه از كل صنعت و هشت ده و سهم توليد اين چهار شنظر ارزش توليد محاسبه

8C( 4چقدر هر ،بر اساس آنچه در بخش قبلي آمد. مورد محاسبه قرار گرفته استC و

8C ين ا. بيانگر باال بودن درجه تمركز و انحصاري بودن صنعت مورد نظر است،بيشتر باشد عمومي باشند و يا تركيبي از كامل شده ممكن است داراي مالكيت انتخابهاي برتربنگاه

،بنگاه برترو هشت ن اين چهار بي از .عمومي و خصوصي و يا كالً خصوصي باشندمالكيت بار ديگر درصد ارزش توليد و سپس يكشده مشخص تعداد بنگاههاي داراي مالكيت عمومي

چند دشو تا مالحظه حاسبه شده استماين بنگاههاي عمومي از كل ارزش توليد صنعت واضح است هرچقدر . هر رشته صنعتي متعلق به شركتهاي عمومي است 8C و 4Cدرصد از

ة بيانگر باال بودن درجه تمركز و انحصار در بخش عمومي آن رشت،اين درصد بيشتر باشد در بودن درجه تمركز و انحصار پايين؛رصد كمتر باشدصنعتي است و برعكس هرچقدر اين د

هيرشمن -ها شاخص هرفيندال همچنين با استفاده از اين داده.دهد را نشان مي بخش دولتي ) رشته صنعتي130.(ر صنايع كشور محاسبه شده استبيشتبراي كدهاي دو و چهار رقمي

1. Excel

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

144

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

ت مربوط به فروش صنايع اطالعا) كه در انتهاي گزارش آورده شده است) (2( جدولدر . دهد كشور بر اساس كدهاي دو رقمي را همراه با تعداد بنگاههاي هر بخش نشان مي

براي كل صنايع كشور محاسبه شده هيرشمن-فيندالقسمت انتهايي اين جدول شاخص هر .است باال در صنايع ايران بوده و بيانگر تمركز نسبتا1273ًاست كه رقم مربوط به آن

و همچنين سهم 8C و 4C،هيرشمن -فيندالشاخصهاي تمركز هر) 3( ولجد 23شامل ( را براي صنايع با كد دو رقمي كشور8C و 4Cبخشهاي خصوصي و عمومي از

ي اين جدول نوع بازار هر كدام از صنايع با در در ستون انتهاي. دهد نشان مي) رشته صنعتي .ده استشنظر گرفتن مقادير عددي شاخصها ذكر

130 را براي 8C و 4C، هيرشمن-فيندالشاخصهاي تمركز هر) 4( همچنين جدول نوع بازار هر كدام از دراين جدول نيز. دهد رشته صنعتي با كد فعاليت چهار رقمي نشان مي

.صنايع با در نظر گرفتن مقادير عددي شاخصها مشخص شده است : نكات زير حائز اهميت استهابا توجه به اين جدول

از ميان بيست و سه رشته صنعتي بررسي شده با كد دو رقمي، تنها دو رشته داراي .1ا كد دو رقمي كشور وضعيت ر صنايع ببيشتبه عبارتي در . است صدشاخص هرفيندال كمتر از .رقابت كامل، حاكم نيست

صنعت داراي پانزده از بيست و سه رشته صنعتي بررسي شده با كد دو رقمي، .2به عبارتي حدود ). درصد صنايع با اين كد65حدود ( هستندهزارشاخص هرفيندال كمتر از

. درصد از صنايع كشور از تمركز حادي برخوردار نيستند65 چهار فعاليت از بيست و سه فعاليت صنعتي با كد دو رقمي، شاخص هرفيندال در.3

درصد از صنايع با كد دورقمي 17 است، به عبارتي بيش از 1800 و 1000هيرشمن بين .كشور حالت نيمه تمركز دارند

همچنين در چهار فعاليت از بيست و سه فعاليت صنعتي با كد دو رقمي، شاخص .4 بوده و با توجه به اينكه در ادبيات اقتصادي شاخص بيش 1800ن بيش از هرفيندال هيرشم

درصد از 17توان نتيجه گرفت كه در بيش از مي، نشانه حد بحراني انحصار است1800از .صنايع داراي كد دو رقمي كشور شدت انحصار در حد بحراني است

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

145

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

رشته صنعتي 62 فعاليت صنعتي مورد بررسي با كد چهار رقمي،130 از ميان .5 1800 و 1000 رشته بين 23، ) درصد48حدود (1000داراي شاخص هرفيندال كمتر از

) درصد35حدود (2000 رشته داراي شاخص هرفيندال بيش از 45و ) درصد17حدود ( . ر صنايع كشور تمركز حاكم استبيشتن است كه در آاين امر بيانگر هستند كه

فعاليت صنايع با كد چهار 130 فعاليت از 77 در 4C شاخص با توجه به اينكه.6اين صنايع با يشتر باست؛ درصد 50بيشتر از ) درصد موارد60در بيش از (رقمي كشور

درصد كل 50 به عبارتي در اغلب اين صنايع چهار بنگاه برتر بيش از ؛انحصار مواجه هستند .بازار را در اختيار دارندترين راه براي قضاوت در مورد رقابت و انحصار در بازارها، ترين و عملي يكي از ساده

توان بازارها را بر اساس ميزان تمركز به انواع مختلف مي. توجه به اندازه تمركز استند و در بين اين دو هست بطوريكه انحصار و رقابت كامل دو حالت قطبي ؛ندي نمودب طبقه

هيرشمن -هرفيندال با توجه به شاخصهاي. توان تشخيص داد ارهاي ديگر را ميبازار، انواع باز انحصار نيزمي توان بازارها را به سه بازار رقابتي، انحصار چند جانبه سست و 4Cو

. چندجانبه سخت تقسيم نمود

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

146

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

اطالعات مربوط به صنايع بر اساس كدهاي دو رقمي.2جدول تعداد

نگاههابكل فروش

)ريال ميليون( نام فعاليت

كد دو رقمي

15 ها صنايع مواد غذايي و آشاميدني 42646704 2544

16 صنايع توتون و تنباكو 7780 2

17 صنايع ريسندگي و بافندگي 8249308 1048

18 توليد پوشاك، عمل آوردن و رنگ كردن پوست خزدار 476202 132

19 …ي و عمل آوري چرم و ساخت كيف و چمدان و صنايع دباغ 1272105 197

20 )غير از مبلمان(صنايع چوب و محصوالت چوبي و چوب پنبه 1772773 137

21 صنايع توليد كاغذ و محصوالت كاغذي 3193256 301

22 هاي ضبط شده صنايع چاپ و تكثير و رسانه 1527151 235

23 اي هاي هسته اههاي نفت و سوختصنايع توليد ذغال كك، پااليشگ 53642965 136

24 صنايع توليد مواد و محصوالت شيميايي 109755283 918

25 صنايع توليد محصوالت الستيكي و پالستيكي 14844853 816

26 صنايع توليد ساير محصوالت كاني غيرفلزي 19305461 2294

27 صنايع توليدات فلزات اساسي 74098121 563

1065 20136520 آالت و نايع توليد محصوالت فلزي فابريكي به جز ماشينص

تجهيزات28

29 نشده در جاي ديگر آالت و تجهيزات طبقه صنايع توليد ماشين 23513683 984

30 آالت اداري و حسابگر و محاسباتي صنايع توليد ماشين 451611 32

443 18948173 تگاههاي برقي آالت مولد و انتقال برق و دس صنايع توليدماشين

بندي نشده در جاي ديگر طبقه31

32 صنايع توليد راديو و تلويزيون و دستگاهها و وسايل الكترونيكي 3606620 73

149 2450007 هاي صنايع توليد ابزار پزشكي و اپتيكي و ابزار دقيق و ساعت

مچي و انواع ديگر ساعت33

34 ي و تريلر و نيم تريلرصنايع توليد وسايل نقليه موتور 135618022 630

35 …آهن كشتي و راه«صنايع توليد وسايل حمل و نقل 4339424 176

36 بندي نشده در جاهاي ديگر صنايع توليد مبلمان و مصنوعات طبقه 3723934 352

37 صنايع بازيافت 57277446 12

جمع 600857402 13239

)كل صنعت( شاخص هرفيندال 1273

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

147

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

صهاي انحصار صنايع بر اساس كدهاي دو رقمي شاخ.3جدول سهم بخش خصوصي از

سهم بخش عمومي از

شاخص سهم بنگاههاي برتر

نوع بازار

C8از C4از C8از C4ازهشت بنگاه

)C8(

چهار بنگاه

)C4(

شاخص هرفيندال فروش

نام فعاليتكد دو رقمي

ها ميدنيصنايع مواد غذايي و آشا 70 10 16 0 0 10 16 رقابتي 15

انحصار كامل دولتي

0 0 100 100 16 صنايع توتون و تنباكو 10000 100 100

17 صنايع ريسندگي و بافندگي 146 17 26 0 0 17 26 تقريبا رقابتي

انحصار سست خصوصي

48 29 0 0 48 29 378 توليد پوشاك، عمل آوردن و رنگ

كردن پوست خزدار18

انحصار سست خصوصي

57 40 0 0 57 40 548 صنايع دباغي و عمل آوري چرم

…و ساخت كيف و چمدان و 19

انحصار تقريبا خصوصي

72 64 10 6 82 70 1985 صنايع چوب و محصوالت چوبي

)غير از مبلمان(و چوب پنبه 20

انحصار سست خصوصي

34 21 5 5 39 26 325 صنايع توليد كاغذ و محصوالت

كاغذي21

انحصار سست صوصيخ-دولتي

27 17 21 18 48 35 492 هاي صنايع چاپ و تكثير و رسانه

ضبط شده22

انحصار تقريبا كامل دولتي

9 0 78 69 87 69 1470 صنايع توليد ذغال كك، هاي پااليشگاههاي نفت و سوخت

اي هسته23

انحصار سست دولتي

12 0 50 46 62 46 954 صنايع توليد مواد و محصوالت

شيميايي24

صار تقريبا انحسست خصوصي

دولتي-27 18 16 13 43 31 351

صنايع توليد محصوالت الستيكي و پالستيكي

25

93 11 18 4 4 7 14 رقابتيصنايع توليد ساير محصوالت

كاني غيرفلزي26

27 صنايع توليدات فلزات اساسي 2050 65 76 60 63 5 13 انحصار دولتي

455 29 37 3 5 26 32 تقريبا رقابتيصنايع توليدمحصوالت فلزي

آالت و جز ماشين فابريكي به تجهيزات

28

312 31 39 0 0 31 39 تقريبا رقابتيآالت و صنايع توليد ماشين

نشده در جاي ديگر تجهيزات طبقه29

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

148

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

سهم بخش خصوصي از

سهم بخش عمومي از

شاخص سهم هاي برترهبنگا

نوع بازار

C8از C4از C8از C4ازهشت بنگاه

)C8(

چهار بنگاه

)C4(

شاخص هرفيندال فروش

تنام فعاليكد دو رقمي

انحصار خصوصي

58 37 7 0 65 37 664 آالت اداري و صنايع توليد ماشين

حسابگر و محاسباتي30

488 37 48 20 20 17 28 تقريبا رقابتيآالت مولد و صنايع توليد ماشين

انتقال برق و دستگاههاي برقي بندي نشده در جاي ديگر طبقه

31

انحصار خصوصي

74 63 3 0 77 63 1303 صنايع توليد راديو و تلويزيون ودستگاهها و وسايل الكترونيكي

32

380 29 44 18 22 11 22 تقريبا رقابتيصنايع توليد ابزار پزشكي و

اپتيكي و ابزار دقيق و ساعتهاي مچي و انواع ديگر ساعت

33

انحصار تقريبا -كامل خصوصي

دولتي49 39 27 27 76 66 1541

صنايع توليد وسايل نقليه موتوري و تريلر و نيم تريلر

34

انحصار خصوصي

48 44 33 22 81 66 1648 صنايع توليد وسايل حمل و نقل

…آهن كشتي و راه«35

انحصارتقريبا سست خصوصي

26 17 19 19 45 36 513 تصنايع توليد مبلمان و مصنوعا

بندي نشده در جاهاي ديگر طبقه36

انحصار كامل خصوصي

37 صنايع بازيافت 2503 83 96 0 0 83 96

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

149

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

شاخصهاي انحصار صنايع بر اساس كدهاي چهار رقمي.4جدول شاخص سهم

بنگاههاي برتراز هشت نوع بازار )درصد(بازار

بنگاه)C8(

چهار بنگاه

)C4(

شاخصهر فيندال فروش

)HHI(

تعداد بنگاهها نام فعاليت

كدچهار يرقم

تقريبا انحصار سست 43.8 29.18 1512 عمل آوري و حفاظت ماهي 67 3891514 توليد روغن و چربي حيواني و نباتي 56 1051 51.2 70.4 انحصاري

1515 كشتار دام و طيور 202 203 15.9 28.8 تقريبا رقابتي1516 عمل آوري و حفاظت گوشت 142 372 29.9 44.2 تقريبا رقابتي

پاك كردن و درجه بندي و بسته بندي خرما 47 630 40.7 56.9 تقريبا انحصاري 1517پاك كردن و درجه بندي و بسته بندي پسته 14 2769 77.9 92.6 انحصار تقريبا كامل 1518

1519 عمل آوري و حفاظت ميوه ها و سبزيها 266 231 22.8 35 تقريبا رقابتي1520 توليد فراورده هاي لبني 256 232 22.6 35.6 تقريبا رقابتي

تقريبا انحصار سست آماده سازي و آرد كردن غالت و حبوبات 298 470 34.1 52.5 153171.23 انحصار تقريبا كامل توليد نشاسته و فراورده هاي نشاسته اي 30 1365 52 1532

1533 د خوراك دام و حيواناتتولي 100 289 24.5 38.9 تقريبا رقابتي1542 توليد قند و شكر 71 357 24.9 42.9 تقريبا رقابتي

1543 ...توليد آب نبات و شكالت نقل و 76 1282 57.7 61.3 انحصار تقريبا كامل54.29 انحصار تقريبا كامل 47.85 1544 توليد رشته و ماكاروني و ورميشل 129 1324

1545 نانوايي 95 214 18.7 31.2 تقريبا رقابتي1546 توليد نان شيريني و بيسكويت و كيك 242 563 42.5 57.2 تقريبا انحصاري1547 چاي سازي 72 5194 80 86.3 انحصاركامل1548 توليد ساير محصوالت غذايي 271 275 24.9 37.5 تقريبا رقابتي

1551 مواد تخمير شدهتوليد الكل اتيليك از 9 2019 79.5 98.2 انحصار تقريبا كامل1553 توليد مالتا و ماءالشعير 7 9039 99.6 100 انحصاري

تقريبا انحصار سست 1555 توليد نوشابه هاي غيرالكلي گازدار 60 536 35.4 51.61556 توليد دوغ و آب معدني 34 1240 61.3 84.4 تقريبا انحصاري1600 ن و تنباكوتوليد محصوالت از توتو 2 7532 100 100 انحصاركامل

1711 آماده سازي و ريسندگي الياف منسوج 537 83 10.8 17.5 رقابتي1712 تكميل منسوجات 76 1424 66.6 76.7 تقريبا انحصاري

تقريبا انحصار سست 1721 توليد كاالهاي نساجي ساخته 70 669 43.8 621723 ريتوليد طناب و ريسمان و نخ قند و تو 5 2748 96.2 100 انحصاري

1724 توليد قالي و قاليچه دستباف 72 1358 61 71 نسبتا انحصاري1725 توليد گليم و زيلو و جاجيم دستباف 3 4636 100 100 انحصاري

1726 توليد فرش ماشيني و موكت 224 265 24 37.3 تقريبا رقابتي1729 توليد ساير منسوجات طبقه بندي نشده 20 2238 77.3 88.2 انحصاري

تقريبا انحصار سست 1731 كشبافي و تريكوبافي و قالب بافي 29 881 50.2 69.31732 جوراب بافي 12 1385 64.7 93.5 نسبتا انحصاري

تقريبا انحصار سست 1810 توليد پوشاك 132 564 37.4 49.6تقريبا انحصار سست 1911 دباغي و تكميل چرم 83 522 40 51.4

1912 توليد كيف و چمدان و محصوالت 5 2130 89.5 100 انحصاري

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

150

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

شاخصهاي انحصار صنايع بر اساس كدهاي چهار رقمي.4ادامه جدول 1920 توليد كفش 109 441 33 47 تقريبا رقابتي2010 اره كشي و رنده كاري چوب 16 3637 82.8 95.3 انحصاري

2021 هتوليد ورقهاي روكش شده و تخت 60 1030 56.5 76.5 نسبتا انحصاريتقريبا انحصار سست 2022 بندي توليد مصنوعات نجاري و طبقه 37 603 41.4 56.22023 هاي چوبي توليد ظروف و محفظه 11 1446 69.8 93.4 نسبتا انحصاري2029 توليد ساير محصوالت چوبي و توليد 13 1467 64.6 87.7 نسبتا انحصاري2101 مير كاغذ و كاغذ و مقواتوليد خ 61 1845 71.3 83.5 نسبتا انحصاري2102 توليد جعبه و كارتن و ساير وسايل 155 327 24.6 39.1 تقريبا رقابتي2109 توليد ساير كاالهاي كاغذي و مقوايي 85 478 36.9 50.2 رقابتي ضعيفانتشار روزنامه و مجله و نشريات ادواري 25 2229 71 86.3 نسبتا انحصاري 2211

سستتقريبا انحصار 2212 انتشار كتاب و بروشور و كتابهاي 40 741 45.6 642219 ساير انتشارات 5 5076 100 100 انحصار تقريبا كامل2221 چاپ 103 1804 57.8 70 نسبتا انحصاري

2222 فعاليتهاي خدماتي مربوط به چاپ 61 6566 93 100 انحصار تقريبا كامل2310 توليد فراورده هاي كوره كك 6 3702 94.8 100 انحصار تقريبا كامل2320 توليد فرآورده هاي نفتي تصفيه شده 130 1050 55 78.1 نسبتا انحصاري

تقريبا انحصار سست 2411 توليد مواد شيميايي اساسي بجز 200 817 50 692412 توليد كود شيميايي و تركيبات ازت 56 2630 92.2 95.6 نسبتا انحصاري2413 توليد مواد الستيكي 92 2181 72.8 93.5 نسبتا انحصاريهاي توليد سموم دفع آفات و ساير فرآورده 25 1558 65 85 نسبتا انحصاري 24212422 توليد انواع رنگ و روغن جال 154 246 20.4 35.4 تقريبا رقابتي2423 توليد دارو و مواد شيميايي 155 241 21 34.6 تقريبا رقابتيستتقريبا انحصار س 2424 توليد صابون و مواد پاك كننده 141 681 44.4 65.4

تقريبا انحصار سست 2429 توليد ساير محصوالت شيميايي 82 515 39.6 54.62430 توليد الياف مصنوعي 13 2471 91.2 98 نسبتا انحصاري2511 توليد الستيك رويي و تويي 28 1415 63.7 92.7 نسبتا انحصاري2519 توليد ساير محصوالت الستيكي 86 434 33.1 49.4 رقابتي ضعيف2520 توليد محصوالت پالستيكي بجزكفش 702 113 15.5 21.3 تقريبا رقابتي

تقريبا انحصار سست 2611 توليد شيشه جام 58 628 38.1 63.6تقريبا انحصار سست توليد محصوالت شيشه اي بجز شيشه خام 57 934 50.6 48.8 2612

2691 توليد كاالهاي سراميكي غيرنسوز 75 405 27.6 48.1 ضعيفرقابتي 2692 توليد محصوالت سراميكي نسوز 28 1628 71.3 89.2 نسبتا انحصاري2694 توليد سيمان و آهك و گچ 157 296 23.9 37 تقريبا رقابتي

2695 توليد محصوالت ساخته شده 399 103 12.5 20.7 رقابتي2696 بريدن و شكل دادن و تكميل سنگ 385 61 8.6 9.9 رقابتي

2697 تولبد آجر 642 33 4.7 8.6 تقريبا رقابت كامل2698 توليد ساير محصوالت گلي و سراميكي 99 258 20.9 35.2 تقريبا رقابتي

2699 توليد سايرمحصوالت كاني غبر فلزي 394 84 11.4 13.3 رقابتي2710 محصوالت اولبه آهن و فوالدتوليد 210 1116 55.8 71 نسبتا انحصاري

2721 توليد محصوالت اساسي مسي 19 5266 94.6 98.5 انحصاري2722 توليد محصوالت اساسي آلومينيومي 82 1958 73.8 87.2 نسبتا انحصاري

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

151

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

شاخصهاي انحصار صنايع بر اساس كدهاي چهار رقمي.4ادامه جدول تقريبا انحصار سست 2723 فلزات گرانبها و ساير محصوالتتوليد 55 759 47 67.9تقريبا انحصار سست 2731 ريخته گري آهن و فوالد 156 620 42.1 47.22732 ريخته گري فلزات غير آهني 41 2837 70.7 82 نسبتا انحصاري2811 توليد محصوالت فلزي ساختماني 279 1222 41.8 48.6 نسبتا انحصاري

تقريبا انحصار سست 2812 توليد مخازن و انباره ها و ظروف 120 664 42.6 56.22891 چكش كاري و پرس كاري و قالب زني و 33 1921 78 92 نسبتا انحصاري

تقريبا انحصار سست 2892 توليد لوازم خانگي طبقه بندي 177 1082 53.9 68.72893 توليد آالت برنده و ابزار دستي 61 409 28 48 رقابتي ضعيف

2899 توليد ساير محصوالت فلزي 394 239 24 36 تيتقريبا رقاب2911 توليد موتور و توربين بجز موتورهاي 19 4728 93.4 98 انحصاري

2912 توليد پمپ و كمپرسور 125 378 30.2 45.4 رقابتي ضعيف2913 توليد ياتاقان و دنده و چرخ دنده و 36 1571 65 77.7 نسبتا انحصاري2914 توليد اجاق و كوره و مشعلهاي كوره 27 1593 69.8 82.9 نسبتا انحصاري2915 توليد تجهيزات باالبرنده و جابجا كننده 64 443 31.1 48.5 رقابتي ضعيف

رقابتي بسيار ضعيف 2919 توليد ساير ماشين آالت با كاربرد عام 132 581 41.7 56.4نسبتا انحصاري قوي اورزي وجنگلداريتوليد ماشين آالت كش 87 3774 81.9 88 2921رقابتي بسيار ضعيف 2922 توليد ماشين ابزارها 83 548 34.9 48.82923 توليد ماشين آالت متالوژي 5 7643 100 100 تقريبا انحصار كامل

2924 توليد ماشين آالت معدني و استخراج 58 3167 91.1 95.3 انحصاريرقابتي بسيار ضعيف 2925 شين آالت عمل آوريتوليد ما 70 502 33.9 48.4

2926 توليد ماشين آالت براي توليد 21 4050 89.2 94.3 انحصاريتقريبا انحصار سست 2929 توليد ساير ماشين آالت با كاربرد خاص 57 930 49.8 63.2

2930 توليد وسايل خانگي طبقه بندي 200 368 30.4 45.9 رقابتي ضعيفتقريبا انحصار سست 3000 توليد ماشين آالت اداري و حسابگر 32 649 40 61.93110 توليد موتورهاي برق و ژنراتور و 73 2097 68 79.2 نسبتا انحصاري

رقابتي بسيار ضعيف 3120 توليد دستگاههاي توزيع و كنترل نيروي 147 543 40.7 53.6رقابتي بسيار ضعيف 3130 توليد سيم و كابل عايق بندي شده 110 529 34.5 50.7

3140 توليد انباره ها و پييها و باطرهاي اوليه 11 3144 92.6 99.1 انحصاريتقريبا انحصار سست 3150 توليد المپهاي الكترونيكي و تجهيزات 52 1047 56 73.3

3190 توليد ساير تجهيزات الكتريكي 50 3998 83.8 90.2 انحصاريتقريبا انحصار سست 3210 ي الكترونيكيتولد المپها 30 1100 48.7 64.7

توليد فرستنده هاي تلويزيوني و راديويي 18 3706 91 96.8 انحصاري 32203230 توليد گيرنده هاي تلويزيوني و راديويي 25 1618 74 91.5 نسبتا انحصاري3311 توليد تجهيزات پزشكي و جراحي 93 477 35.9 50.6 رقابتي ضعيف

تقريبا انحصار سست 3312 توليد ابزارها و وسايل ويژه اندازه گيري 33 980 53.4 74.83313 توليد تجهيزات كنترل عمليات صنعتي 3 5150 100 100 تقريبا انحصار كامل3320 توليد ابزارهاي اپتيكي و تجهيزات 12 6022 92.5 98.9 تقريبا انحصار كامل

3330 توليد ساعتهاي مچي و انواع ديگر 8 3059 91.4 100 انحصاري3410 توليد وسايل نقليه موتوري 34 2122 76.1 93.1 انحصاري3420 اتاق سازي براي وسايل-توليد بدنه 47 4984 85.3 90.8 انحصاري

3430 توليد قطعات و ملحقات براي 549 194 22.3 31.8 تقريبا رقابتي

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

152

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

شاخصهاي انحصار صنايع بر اساس كدهاي چهار رقمي.4ادامه جدول 3511 توليد و تعمير انواع كشتي 8 4019 89.6 100 يانحصار

تقريبا انحصار سست 3512 توليد و تعمير انواع قايق 22 901 50.3 72.53520 توليد و تعمير تجهيزات راه آهن 17 6438 98.1 99.4 تقريبا انحصار كامل3591 توليد انواع موتور سپكلت 109 316 27.6 41.3 رقابتي ضعيف

3592 توليد انواع دو چرخه و صندلي 9 2443 86.7 93.7 حصارينسبتا ان3599 توليد ساير وسايل حمل و نقل 8 5397 93.1 100 تقريبا انحصار كاملتقريبا انحصار سست 3610 تولبد مبلمان 197 795 45.2 56.2

3691 توليد جواهرات و كاالهاي وابسته 14 10000 100 100 انحصار كامل3693 توليد كاالهاي ورزشي 5 3430 97 100 انحصاري3694 توليد وسايل بازي و اسباب بازي 4 4431 100 100 انحصاري

رقابتي بسيار ضعيف 3699 توليد ساير مصنوعات طبقه بندي نشده 131 484 33.2 42.53720 بازيافت ضايعات و خرده هاي غير فلزي 11 2636 81.2 95 انحصاري

نهاداتگيري و پيش نتيجه

ها و دستاوردهاي اين مطالعه نشان مي دهد كه بخش قابل توجهي از صنايع يافتههمچنين با در نظر گرفتن مطالب گذشته و . بررسي شده در اين تحقيق درگير انحصار هستند

. در نظر گرفت،سير مورد بر، صنايعموردمي توان نكات زير را در ) 4(تا ) 2( شماره هايجدول 2000 فعاليت داراي شاخص هرفيندال بيش از 41ت بررسي شده، فعالي130از .1

نشانه حد 2000است و با توجه به اينكه در ادبيات اقتصادي شاخص بيش از توان چنين نتيجه گرفت كه در ميزان قابل بحراني قدرت انحصاري است، مي

ر درجه انحصار در حد بحران قرا،توجهي از فعاليتهاي صنعتي بررسي شده كشور .دارد

تمركز باالي صنعتي و قدرتهاي انحصاري، هم در بخش خصوصي و هم در بخش .2 .عمومي و دولتي قابل مشاهده است

در فعاليتهايي كه بخش خصوصي از قدرت انحصاري برخوردار است، حجم فعاليت و .3 در صورتي كه حضور انحصارهاي باشد؛ ميمقدار فروش بطور قابل توجهي محدود

در بخشهايي مشاهده مي شود كه حجم فعاليتها قابل مالحظه دولتي و عمومي .هستند

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

153

سالنهم

/

ره شما

رمچها

/تان

مسز

13

88

جهت وجود در ،همانطور كه انتظار مي رود درصد قابل توجهي از شاخص تمركز .4 .شركتهاي بزرگ بخش دولتي و عمومي است

آور انحصارها كاهش اثرات احتمالي زيانبرايريزان اقتصادي بطور خالصه، برنامه .5ي و هم بخش دولتي را مد نظر قرار داشته باشند، از طرفي با بايد هم بخش خصوص

مختلف تحقيق مالحظه هايتوجه به شاخصهاي تمركز محاسبه شده در جدول متعلق به بخشهاي دولتي و عمومي ،ر بنگاههاي بزرگ و انحصاريبيشتد كه شو مي

بيشتر از بخش دولتي،بنابراين بايد در بررسي موانع رفع انحصار در ايران. هستند انتظار بر 44البته با اجراي سياستهاي كلي اصل . بخش خصوصي مد نظر قرار گيرد

نتيجه آن بيشتر در كهاين است كه از درجه تمركز در بخش عمومي كاسته شود اميد است نويسندگان اين بوده ومطالعات تطبيقي درسالهاي مختلف قابل مشاهده

. آن جامه عمل بپوشانند بتوانند در مطالعات آتي بهنوشتار

ديصا

قته ا

امشن

وه پژ

154

نهمال

س /

رهشما

هار چ

ز/متان

مس

1388

:نوشتها پي شماره سال سوم، ، مجله برنامه و بودجه .»رقابت، انحصار و تمركز در صنايع ايران، تحليل و پيشنهادها«. صالحي، حسين.1

.1377، بهمن و اسفند 11 و 10سازمان : تهران .ر اقتصاد ايرانبازار يا نابازار؟ بررسي موانع نهادي كارايي نظام اقتصادي بازار د . رناني، محسن.2

.1384ريزي كشور، مديريت و برنامهسسه مطالعات و ؤم: تهران .ساختار و عملكرد بازار، نظريه و كاربرد ان در بخش صنعت ايران. خداداد كاشي، فرهاد.3

.1377پژوهشهاي بازرگاني، ، 26شماره سال هفتم، ، امه پژوهشنامه بازرگانيفصلن .»گيري تمركز در صنعت سيمان ايران اندازه«. بخشي، لطفعلي.4 ).1382بهار (سسه مطالعات و ؤم: تهران .ارزيابي قدرت و حجم فعاليتهاي انحصاري در اقتصاد ايران. خداداد كاشي، فرهاد.5

.1379پژوهشهاي بازرگاني، ريزي و امور اقتصادي دفتر مطالعات نامه اليحه قانون رقابت، مباني نظري و تجربه كشورها، وزارت بازرگاني، معاونت بر.6

، )1384(اقتصادي، .1380 نشر ني، :تهران. اقتصاد ايران در بستر جهاني شدن بهكيش، محمدمهدي، .7سسه مطالعات و پژوهشهاي ؤم: تهران .ارزيابي قدرت و حجم فعاليتهاي انحصاري در اقتصاد ايران . نهاونديان، محمد.8

.1379بازرگاني، 9. Demsets, Harold. "Information and Efficiency: Another View Point"., Journal of Law and Economics, No. 12. Two system of Belief About Monopoly. Industrial Concentration, (1969). 10. Donsimoni, Mari- Paule, Paul Geroski, Alexis Jacquemin, "Concentration Indices and Market Power: Two Views"., The Journal of Industrial Economic, , No.4, (June 1984). 11. Reder, Melvin W. "Chicago economics: Permanence and Change"., Journal of Economic Literature, 20(1), (March 1982): 1-38 12. Yergin Daniel A. and Joseph Stanislaw. Battle for the World Economy, Paperback, The Chicago School, Expert from Commanding Heights. (1998): 2-3. 13. Posner, Richard, A. Antitrust Law, Chicago. University of Chicago Press, first edition., 1976, Second Edition., 2006. 14. Martin Stephen. The Goals of Antitrust Policy. USA: Department of Economics Purdus University, (Nov, 2005). 15. Schmalen See, Richard. "Using the H.Index of Concentration with Published Data Review of Economics and Statisitics"., Vol. 59. No.2, (May 1977).