GİRİŞ

Az::ırbaycan xalqı formalaşdığı zamandan öz mil l i var­l ığını, özün;ım;ıxsusluğunu qorumaq uğıunda mücadil;ı edib. Mill i varl ığı qoıuınaq, az::ırbaycançı l ığı - V::ıt::ıni, mil l::ıti, ana di l ini qorumaq dem::ıkdir.

Az::ırbaycançıl ığın tarixi Az::ırbaycan xalqının tarixi q::ıd::ır q;ıdiındir. Konkretl::ışdirs::ık, V::ıt::ınin müq::ıdd::ıratı, mi l l::ıtin taleyi, ana di l inin qorunması v;ı inkişafı il;ı bağl ı m;ıs;ıl;ıl;ır az::ırbaycançılığın öz::ıyini t::ışkil edir.

Çağdaş dövrüınüzd;ı Az::ırbaycan xalqının ümummill i l ideri Heyd;ır 8liyevin Az::ırbaycan mil l i d::ıy::ırl::ırin::ı, az::ır­baycançılıq ideyalarına verdiyi yüks::ık qiym::ıt bizi yeni­d;ın özümüz;ı qaytard ı : "H::ır bir insan üçün mil l i m::ınsu­biyy::ıti onun qüıur ın;ınb::ıyidir . H::ımi ş::ı f::ıxr etıni ş::ım, bu gün d::ı f::ıxr edir::ım, m::ın az::ırbaycanlıyaın. Müst::ıqil Az::ır­baycan dövl::ıtinin ::ısas ideyası az::ırbaycançıl ıqdır . H::ır bir az::ırbaycanlı öz mil l i m::ınsubiyy::ıtin::ı gör::ı qürur hissi ke­çirm::ılidir v;ı biz az::ırbaycançı lığı - Az::ırbaycan di l ini , m;ı­d::ıniyy::ıtini, mi l l i-m::ın::ıvi d::ıy::ırl::ırini, ad::ıt-::ın::ın;ıl::ırini ya­şatmalıyıq" (63 , c .36, 436). Ulu önd;ır mi l l i di l i , mil l i m;ı­d::ıniyy::ıti, mil l i- ın::ın::ıvi d::ıy::ırl;ıri, ad::ıt-;ın;ın;ıl;ıri az::ırbay­cançılığın ::ısası kimi qiyın::ıtl::ındirird i .

Böyük az::ırbaycançı Heyd;ır 8liyev mi l l i l ikl;ı dövl::ıt­çiliyi bir-birin;ı qovuşdurdu, onların sarsı lmaz v::ıhd::ıtin i t::ımin etdi . Dünyadakı h::ır bir xalqın arzusunda olduğu ınüst::ıqil mil l i dövl;ıt Az::ırbaycanda yenid::ın reallaşdı . Ta­rixd;ın m::ılumdur ki, bel;ı ınüq::ıdd::ıs missiyam h::ıyata keçi­r::ın dahi ş::ıxsiyy::ıtl::ır özl::ıri d;ı müq::ıdd::ısl::ışir, mi l l i tarixin ::ıv::ızsiz, ülvi d::ıy::ırin;ı v;ı s::ırv::ıtin;ı çevril irl::ır.

Öt::ın ::ısrin 90-cı i l l::ırin in ::ıvv::ıl ind;ı ınüst::ıqi l Az::ırbay­can dövl::ıtinin yaranınası il;ı q;ıdim v;ı böyük bir mil l;ıtin özünüt::ısdiqi üçün z::ıruri mi l l i-m::ıd::ıni, m::ın::ıvi mühitd;ı

s

yaşamaq imkanı :ılda edildi . Mil l i kimlik hissina sahib, dövl:ıtin bu günü va sabahı üçün m:ısul iyy:ıt daşıyan, yük­sak ınanavi dayariari özünda yaşadan azarbaycanlı obrazı­nın formalaşması dövrü başlandı . Mil l i ınaraqlar üz:ırind:ı hayata keçiril:ın siyas:ıtin ınanavi ınühitd:ı taşakkül tapma­sı XX asrda ulu öndar Heydar ôliyevin :ın böyük xidınat­larindan biridir. Ulu öndarin nazari irsi, milli dövlatçil ik konsepsiyası, liderlik falsafasi ziyalılarımız, al imiarimiz tarafından tahl il edi l ir, bu böyük nazari va praktİk irsin ınahiyyatinin dark edilmasi sahasinda tadqiqatlar aparıl ır va galacak inkişaf perspektivlari ınüayyanlaşdiri l i r. Onun ideya va siyasatinin praktiki ınüstavida hayata keçiri lınasi isa 2003-cü ildan ilham ôliyevin ölk:ı Prezidenti seçilına­sindan sonra ardıcıl va ınaqsadyönlü şaki lda gerçaklaşına­ya doğru gedir. Müstaqil dövlatiınizin va har bir Azarbay­can vatandaşının taleyinda baş veran dayişikliklar va ta­raqqi üınuınınill i l ider Heydar ôliyev nazari irsin in va tac­rübasinin vahdatd:ı gerç:ıkl:ışın:ısinin bariz nüınunasidir.

Azarbaycan xalqının yeni ınüstaqil l ik dövründa öz milli-ınanavi köklarina qayıdışı, mil l i ruhuna uyğun hayat va düşünca tarzinin forınalaşması i l laridir. Dünyanın q:ı­diın xalqlarından biri kimi azarbaycanlıların mil l i varlığı­nın qorunub-saxlanınası "keçid dövrü" adlandırılan ınü­rakkab bir zamanda dayarlarin varisliyinin tarnin edilmasi istiqam:ıtinda na qad:ır çatin olsa da, ulu öndarin böyük qayğısı va himayasi sayasinda ınühüın uğurlar :ılda olun­du. Üınuınbaşari va mill i-ınanavi dayarlarin ahangdar sin­tezina nail olmaq üçün möhtaşaın addıınlar atıld ı . Sovetlar dönaminda maqsadyönlü şaki lda hayata keçiril:ın mil l i­ınanavi köklardan uzaqlaşma siyasatinin, yadlaşma prese­sinin naticalarinin aradan qaldırılması üçün vazifalar mü­ayyanlaşdiri ldi .

Bu masalalardan an önaml isi , şübhasiz ki, ınövcud ideoloj i vakuumu, manavi inkişaf konsepsiyası sahasin da-

6

ki boşluğu doldurmaq idi . "Ulu önd;:ırin mi l l i l ikl;:ı b;:ış;:ıri l i­yin v;:ıhd;:ıtini n;:ız;:ır;:ı alaraq ınü;:ıyy;:ınl�şdirdiyi az;:ırbaycan­çıl ıq ideologiyası ınüst;:ıqil dövl;:ıti yaratmaq v;:ı yaşatınağın bütün prinsipl;:ırinin t;:ıc;:ıssüınün;:ı çevri ld i . Bu ideologiya mil l i ;:ın;:ın;:ı];:ır];:ı müasirl iyi, dini d;:ıy;:ırl;:ır;:ı hörın;:ıt tolerant­l ığı, demokratik düşünc;:ı il;:ı dövl;:ıtçi l ik şüunınu el;:ı ınü­k;:ıının;:ıl s;:ıviyy;:ıd;:ı özünd;:ı birl;:ışdirirdi ki, onun söybndi­yi d;:ıy;:ırl;:ır sistemi bütünlükd;:ı Az;:ırbaycan xalqının taleyi­ni uzaq perspektivl;:ır üçün mü;:ıyy;:ınl;:ışdirird i . Bu ideolo­giya yalnız sözd;:ı mil l i l ik şüarını ;:ıld;:ı b;:ıhan;:ı tutanların deyil , ınüasir dövrün fövq;:ıl ınür;:ıkk;:ıb real l ıqları fonunda öz xalqının suveren dövl;:ıtini yaratmış siyas;:ıt dahisinin ir;:ıli sürdüyü v;:ı gerçakl;:ışdirdiyi h;:ıyat hadis;:ısidir. Az;:ır­baycançıl ıq ideologiyası mi l l i dövlatçi l ik düşünc;:ısi kimi XX ;:ısrin sonlarından üzü bari q lobal geosiyasi va iqtisadi real l ıqlar fonunda xalqı ınızın özünütasdiqini t;:ıınin etmiş­dir v;:ı bu gün da etm;:ıkd;:ıdir" ( ı 6, 294) .

Az;:ırbaycançı l ıq mi l l i varl ıq m;:ıs;:ıl;:ısidir. Bu ideyanın dark olunmasının asasında Azarbaycan xalqının tarixi, ın;:ı­navi-;:ıxlaqi, m;:ıd;:ıni ;:ınan;:ılari z;:ıınininda birl ik ideyası du­rur va bu nainki indi, ham d;:ı uzaq galacakd;:ı d;:ı az;:ırbay­canlı ların bir çox nasi l l;:ırina xidınat ed;:ıc;:ık.

Bu gün Azarbaycan tarix;:ın özünün ikinci - yeni müs­taqi l l ik dövrünü yaşayır. Üınuınınil l i l iderimiz Heyd;:ır ôliyevin sözl;:ıri il;:ı desak, Azarbaycanın müst;:ıqi lliyi dön­ınazdir, ;:ıb;:ıdidir (20, 247) .

Xalqımız azad, müstaqil yaşamaq haqqına asanl ıqla nail olmamışdır. Müstaqi l l iya çatınaq üçün mübariz;:ılarl;:ı z;:ıngin uzun bir tarixi yol keçmişdir. Tarixi mübariza yolu­nun müxt;:ıl if m;:ırh;:ılalarind;:ı, XX ;:ısrin ilk çağında v;:ı xü­susila, mollan;:ısr;:ıddinçil;:ırin yaşayıb-yaratdıqları dövrd;:ı az;:ırbaycançı l ıq uğrunda mübarizad;:ı böyük f;:ıal l ıq müşa­hida olunur. Bu faal mübariza ı 9 ı 8-ci il da Azarbaycan Xalq Cüınhuriyyatinin, ı 99 1 -ci i l da Az;:ırbaycan Respubli-

7

kasının meydana g;ılm;ısina s;ıb;ıb oldu. Yeni dövrd;ı Az;ır­baycan Respubl ikası Az;ırbaycan Xalq Cümhuriyy;ıtinin varisi elan olundu. Bu m;ınada "Az;ırbaycançı lığın bütöv bir xalqın- bütün dünyada yaşayan az;ırbaycanlı ların, Ana V;ıt;ınl;ı ;ılaq;ısi olan bütün soydaşlarımızın mi l l i birl ik simvol una, mil l i ideologiyasına çevrilm;ısi . . . 1 993-cü il­d;ın başlanır"(282, 1 29). Ümummill i l ider Heyd;ır 8liye­vin "Müst;ıqi l Az;ırbaycanın ;ısas ideyası az;ırbaycançılıq­dır" (20, 239) kimi proqnozu v;ı elmi yanaşması bu ideya­nın müasir dövrümüzd;ı daim günd;ımd;ı olmasını ş;ırtl;ın­dirir. Müasir ictimai-elmi ;ıd;ıbiyyat da bu q;ına;ıt;ı g;ılmiş­dir: "Az;ırbaycançıl ıq suveren Az;ırbaycanın tam tarixi is­tiqlalı uğrunda, bu ölk;ıd;ı düny;ıvi prinsipl;ır;ı malik sivi l hüquqi dövl;ıt v;ı demokratik c;ımiyy;ıt uğrunda mübariz;ı­ni stratej i m;ıqs;ıd seç;ın türk ;ısi l l i Az;ırbaycan xalqının ideologiyasıdır"(274, 1 5) .

Az;ırbaycan Respublikasının Prezidenti ilham 8l iyev özünün m;ıqs;ıdyönlü f;ıaliyy;ıti il;ı ulu önd;ır Heyd;ır 81i­yev kursunu uğurla davam etdir;ır;ık mi l l i-m;ın;ıvi d;ıy;ırl;ır si steminin yeni n;ısi l l;ır;ı t;ılqini m;ıs;ıl;ısin;ı xüsusi d iqq;ıt yetirir. Bu is;ı tariximiz;ı obyektiv el mi baxış t;ıl;ıb edir. Bu sırada milli varlıq probleml;ırinin obyektiv t;ıdqiqi v;ı xü­susi l;ı, onun ;ısas başlanğıc nöqt;ıl;ırind;ın olan mollan;ıs­r;ıddinçil ikd;ıki ifad;ısinin ümumil;ışdirilm;ısi xüsusi aktu­allıq k;ısb edir.

Mövzunun ;ıh;ımiyy;ıtini artıran m;ıs;ıl;ıl;ırd;ın biri d;ı müasir, müst;ıqi l Az;ırbaycanın klassİk söz s;ın;ıtimiz;ı, bu s;ın;ıtin f;ıdakar yaradıcılarına yeni vüs;ıtl;ı qayıdışdır. T;ı­sadüfı deyil ki, C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ınin anadan olması­nın 140 i l l ik yubileyi i l;ı ;ılaq;ıdar Az;ırbaycan Respubl ika­sının Prezidenti möht;ır;ım, c;ınab ilham 8liyevin 6 fevral 2009-cu i ld;ı imzaladığı s;ır;ıncamda deyilir : "C;ıli l M;ım­m;ıdquluzad;ınin t;ış;ıbbüsü, redaktorluğu v;ı naşirliyi i l;ı çap olunan "Molla N;ısr;ıddin" jurnalı ölk;ınin ;ıd;ıbi-publi-

8

sistİk hayatında müstasna rol oynamış, mi l l i matkuranin forınalaşmasına öz layiql i töhfasini vermişdir. Klassik Azarbaycan va dünya badi i fikri ananalarindan, xalq yu­morundan maharatla bahralanan sanatkarın mi l l i oyanışa saslayan yaradıcı l ığı ham Qafqaz xalqlarının, ham da bir sıra Şarq ölkalarinin adabiyyatlarına böyük tasir göstar­ınişdir" (2 ı ) . Ümumiyyatla, Azarbaycan Respubl ikasının Prezidentlari - ulu öndar Heydar 8liyevin va onun siyasi kursunun görkaml İ davamçısı Prezident ilham 8liyevin Calil Mammadquluzadanin va "Molla Nasraddin" jurnalı­nın yubi leylari i la alaqadar müxtalif i l iarda imzaladıqları çoxsayl ı sarancamlar takca Cal i l Mammadquluzadanin va mollanasraddinçilarin adabi faal iyyatlarina verilan qiymat deyil, ham da bu işin mayasında olan azarbaycançıl ığa diqqat, onun çağdaş dövrda yenidan gündama gatirilmasi i la bağlıdır.

Mill i varlığın - azarbaycançılığın milli özünüdarkin tarkib hissasina çevrilmasi prosesi daha çox maarifçil ikla bağl ıdır. Maarifçi l ik öz missiyasını ham da adabiyyatla va matbuatla hayata keçirir. XIX asrda Mirza Fatali Axund­zada ila yetkinlaşan maarifçil ik yolunu Hasan bay Zardabi "8kinçi", Mahammad Ağa Şahtaxtlı "Şarqi-Rus" qazetlari ila davam etdirmişdir. Bu dövrda özünaqayıdış prosesi başlamış, mi l lat haqqında düşünülmüş, azarbaycançıl ığın taşakkülü başlamışdır. XX asrin avvallarinda bu proses qabarıq nazara çarpmışdır.

Azarbaycançıl ığın mil l i falsafi tal İm kimi formataşma­sında "Molla Nasraddin" ( ı 906- ı 93 ı ) jurnal ının xüsusi ro­lu olmuşdur. Bu dövrda jurnal ın naşra başlaması i l a "Mol­la Nasraddin" adabi maktabinin asası qoyulmuşdur. Jurna­lın ilk sayının "bir günün arzİnda günortayadak beş yüz adad tak birca Tiflis şaharinda intişar olan bir carida" ( ı 34, c.4, 97) naşiri öz maqsadina nail olmuşdu. İlk nömrasin in çapdan çıxması münasibati i la "Molla Nasraddin"i tahrik

9

ed:m Az;ırbaycan ziyaiı larının sevinci onun ;ıtrafında bir­l;ışm;ık presesinin mütl;ıq baş ver;ıc;ıyind;ın x;ıb;ır ver.�rdi . O dövrd;ı görk;ımli ziyal ı lar - N;ıriman N;ıriınanov, Uze­yir Hacıb;ıyli, Firudin b;ıy Köç;ırli, ali b;ıy Hü seynzad;ı, ahm;ıd b;ıy Ağayev "Molla N;ısr;ıddin"in n;ışr;ı başlaması münasib;ıti i l;ı m;ıqal;ıl;ır d;ırc etdir;ır;ık C;ıli l M;ımm;ıdqu­luzad;ıni t;ıbrik etmişl;ır. ahm;ıd b;ıy Ağayev özünün t;ıb­rik m;ıktubunda bu jurnalı "ağı!, z;ıka, m;ıhar;ıt v;ı zövq göst;ır;ın c;ırid;ı" (96) kimi qiym;ıtl;ındirird i .

"Molla N;ısr;ıddin"in ana x;ıtti "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ı­bi m;ıkt;ıbinin ;ısas prinsipi oldu. Jurnal ın ilk i l ind;ıki ( 1 906) f;ıal iyy;ıti onun yaradıcı l ıq prinsipinin ;ısas qay;ısini açırdı . Bu prinsipin ;ısasını is;ı mil l i varl ıq - az;ırbaycançı­lıq t;ışkil edirdi . Amma bütün bunlarla bel;ı, "Mol la N;ıs­r;ıddin" ;ıd;ıbi mühitini formalaşdırmaq lazım idi . Bu ç;ıtin v;ı m;ısuliyy;ıtl i v;ızif;ıni yerin;ı yetirm;ıyi C;ıli l M;ımm;ıd­quluzad;ı qarşısına m;ıqs;ıd qoymuşdu . Onun Az;ırbaycan ;ıd;ıbiyyatı tarixind;ı ;ın böyük xidm;ıtl;ırind;ın biri q ısa za­man k;ısiyind;ı "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbini forma­laşdırmağa müv;ıff;ıq olmasıdır. Az vaxtda onun ciddi s;ıyi v;ı bacarıqlı t;ışkilatçıl ıq işi say;ısind;ı "jurnalın ;ıtrafında . . . Az;ırbaycan ;ıd;ıbiyyatının "Molla N;ısr;ıddin" m;ıkt;ıbi ki­mi şöhr;ıt[;ınmiş bütöv bir c;ır;ıyanı toplanınışdır" (68, 25 1 ) .

Mollan;ısr;ıddinçi ;ıd;ıbi n;ıslin nec;ı, hansı yol larla for­malaşdırılmasından ara-sıra ınüxt;ılif t;ıdqiqat ;ıs;ırl;ırind;ı b;ıhs edil irs;ı d;ı, bu m;ıs;ı[;ınin ;ısaslı öyr;ınilm;ısi akademik İsa H;ıbibb;ıyliy;ı aiddir. Bu işd;ı aziz Ş;ırifın v;ı aziz Mir­;ıhm;ıdovun da böyük ;ım;ıkl;ıri var. O cüml;ıd;ın d;ı, Mir C;ılal Paşayevin xidm;ıtl;ıri unudulmamalıdır.

C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ınin yaratdığı v;ı formalaşdırdı­ğı "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi ın;ıkt;ıbind;ı Mirz;ı al;ıkb;ır Sabir, Öm;ır Faiq Nemanzad;ı, abdürr;ıhim b;ıy Haqverdi­yev, ali N;ızmi, aliqulu Q;ımküsar, M;ımm;ıd S;ıid Ordu-

1 0

badi, Mirza ali Möcüz Şabustari va başqa qalam sahibiari xidmat göstarmişlar.

-

"Molla Nasraddin" jurnalı atrafında formalaşan va bu gün da öz ahamiyyatini saxlayan "Molla Nasraddin" adabi maktabi azarbaycançılıq ideyasını bütün yaradıcı l ıq istiqa­matlarinda izlamişdir. "Cal i l Mammadquluzadanin va onun başçı l ıq etd iyi "Molla Nasraddin" adabi cabhasinin sayiari sayasinda mil l i l ik arnili XX asrin avvallarindan eti­baran ict imai-badi i düşüncanİn asas tazahür formasma çevri lmişdir"(69, 3). Ham da akademik İsa Habibbayl in in daqiq müşahidasila desak, "özünda başari prinsiplari da aks etdiran, şovinist-mil latçi baxışlardan uzaq olan molla­nasraddinçi mi l l ilik anlayışında xalqın mi l l i-manavi özü­nüdarki, biçara vatanin müqaddaratı, sada, siravi, b inasib insanların oyanışı va dirçalişi , ana di l in in geniş dairada öz yerini tapması va s. kimi masalalar üstünlük taşkil edir"( 69, 3 ) .

Mollanasraddinçi lar atrafına toplaşdıqları satirik jur­nal da bir çox istiqamatdan bu masalalarİ - milli özünüdar­ki, mil l i özünaqayıdışı öna çakir va bütövlükda, kiçik in­sanı böyük ama! uğrunda mübarizaya hazırlayırdılar. Bu maktabin nümayandalari azarbaycançı l ıq ideyasının ifa­dasinda yaradıcılığın, adabi-badii sanat İn bütün növlarin­dan i stifada edirdilar. Xüsusila, sat iradan.

Malumdur ki, azarbaycançılığın real tamsilçi lari olan mollanasraddinçilar mahz Cal i l Mammadquluzadanin atra­fında camlaşmişdi lar. Çünki "Calil Mammadquluzada (Molla Nasraddin) böyük bir adabi maktab yaratmış, Azar­baycan adabiyyatında yeni bir cığır açmış adibdir . . . " ( 1 1 0, 7 1 ) . Mirza Fatali Axundzadadan sonra Azarbaycan ada­biyyatının va ümumiyyatla ictimai fikir tarixinin an böyük siması mahz Calil Mammadquluzadadir. "Molla Nasrad­din" adabiyyatımızın va matbuatımızın möhtaşam azar­baycançılıq maktabidir.

ll

Böyük rus adabiyyatşünası, akademik Dmitri Lixaço­vun A. S.Puşkin haqqında bela bir fikri var: "Puşkin rus xalqının namusu va günaşidir"(300).

1 930-cu iliarİn repressiya qurbanı olmuş Marina Sve­tayeva da bela deyir: "Rusiya Puşkinsiz çox kasıb va maz­munsuz görünardi"(308, 3 5).

Bu fikirlarİ eynila va balka, bir az da artıq tarzda Calil Mammadquluzada, onun "Molla Nasraddin" jurnalı haq­qında demak olar. Çünki Cal i l Mammadquluzadanin va "Molla Nasraddin" jurnal ının Azarbaycan adabiyyatının, milli ictimai fikrinin va publisistikasının inkişafında mü­hüm xidmatlari var.

Müasir filoloj i, siyasi va falsafi elmiınizda azarbay­cançılıq ideyasının tam gerçaklaşınasi prosesina elmi-na­zari yanaşma intensivlaşmişdir. Presesin daha da süratlan­masina takan vera bilacak bu monoqrafiya azarbaycançı lı­ğın klassik yaradıcıl ıqdakı ifadasinin ınüasir faal iyyata ta­sirini nazarda tutur.

Sözün, vatanin va millatin böyük taassübkeşi, badii söz sanatinin korifeyi Calil Mammadquluzadanin taşabbüsü va ideyalan ila yaranan "Molla Nasraddin" "nacib Axundov ananalari İşığında, "ôkinçi"nin barakatlİ zamininda yüksala­rak" (83, 1 8), yeni adabi yaradıcılıq üslubları va publisistika jandan yaradaraq öz matkurasini va estetik idealını ortaya qoymuşdur. "Molla Nasraddin" jurnalı vasitasila Azarbaycan nasrinin, şeirinin, publisistikasının, rassamlığının ela ölmaz nümunalari yaradılmışdır ki, bu örnaklar özünün zamanında müasirlarina, sonralar isa har yeni galan yaradıcı nasla mak­tab saviyyasinda tasirini göstarmişdir.

Jurnalın yaradıcısı va redaktoru Calil Mammadquluzada yaradıcılığının ilk çağından "adabi-estetik mühitda azar­baycançılıq ideologiyasının hanisi kimi çıxış edarak vatanin, dilin, millatin dünya taraqqisina qoşulub, sayılıb-seçilmasi ideyasını asas deviz kimi qabul etmişdi"(28 1 , 1 6).

1 2

"Mollan�sr�ddinçi l ik - zamanın .ııçıq ana dil ind� yaz­maq, "açıq yazınağı da bacarmaq" sifari0İnin �n mük�m­m�l h�l l i dem�kdir.

"Molla N�sr�ddin" jurnalı tarixin faktma çevrilmişd ir. Mollan�sr�ddinçi l ik is� davam edir. N� q�d�r ki, Az�rbay­can xalqı, dövlati va marolakati var, na qadar ki, mil l i �d�­biyyatımız faaliyyat göst�rir, "Molla Nasraddin" maktabi­nin ananalari, mollan�sr�ddinçi l ik ad�bi talimi yaşamaqda davam edacak, inkişafa, t�r�qqiy� özünün böyük va ta­mannasız kömayini göstaracak"(72). Mahz bu haqiqata göra "Molla Nasraddin" adabi maktabi bütün istiqam�tl�r­dan, o cümladan, azarbaycançı l ıq baxımından t�dqiq olunmalıdır.

Calil M�mm�dquluzadaşünasl ıq elminin m�şhur tad­qiqatçıları - Az�rbaycan Mil l i Elmlar Akademiyasının ha­qiqi üzvl�ri Mirz� İbrahimovun, İsa Habibbaylinin va müxbir üzvü aziz Mir�hmadovun, professor aziz Ş�rifın, bir sıra digar t�dqiqatçıların Mirza Calil yaradıcıl ığına, mollan�sraddinçil�rin �sarl�rin� yeni konseptual baxışları, ideologiyadan, senzuradan uzaq fikirlarİ "Molla N�sr�d­din" satirik jurnal ının �sas yaradıcıl ıq xüsusiyyatl�rini -adabiyyatımıza v� publisistikamıza gatirdiyi yenil iklari, azarbaycançı l ığa xidm�tini bir daha araşdırmağı gündama g�tirmişdir.

"Molla Nasraddin" adabi makt�binin t�msilçil�ri az�r­baycançıl ığı özlarinin vatandaşlıq qay�sin� çevirarak onun möht�r�m va möhtaşam daşıyıcıları olmuşlar. Azarbaycan­çılıq bundan avval Azarbaycanın böyük sanat nümunalarinda yalnız öt�ri xarakter daşıyırdısa, XIX asrda ideya şaklinda ortaya çıxdı, Hasan bay Zardabi, M�hammadağa Şahtaxtlı va başqa ziyalıların yaradıcılığında görünmaya başladı, "Molla Nasr�ddin" jumalının meydana atılması va mollan�sr�ddin­çil�rin biriaşmasİ il� güclü, dönmaz bir mafkur�y� çevrildi v� bütöv b ir asrin ictimai meyarını müayyan etdi.

1 3

Tadqiqatlar göstarir ki, "Azarbaycançı l ıq matkurasi mollanasraddinçi lik tat iminin ideya asasından ibaratdir. Bütövlükda Calil Mammadquluzadanin yaradıcıl ığı va "Molla Nasraddin" jurnal ının faaliyyati azarbaycançıl ıq matkurasi üstünda köklanmişdir. Azarbaycançı l ıq molla­nasraddinçilik tatiminin strategiyasıdır"(72). Bu elmi nati­ca "Molla Nasraddin" adabi maktabinda azarblıycançılıq ideyasının fundamental tadqiqini zaruri edir. Digar taraf­dan Azarbaycanın yeni müstaqill ik çağı tarixin darslarin­dan natica çıxarmağı tövsiya edir. Calil Mammadquluza­danin va onun maslakdaşlarının azarbaycançı l ıq ideyaları­nı sovet dövründa genişlandirmalari üçün münbit ictimai­tarixi şaraitin olmaması, bir çox hallarda bu matkuranin daşıyıcılarının tazyiqlara, taqiblara maruz qalmaları, d igar­larinin isa öz ideya va arzularını gizlatmaya macbur olma­ları azarbaycançıl ığın tadrican arxa plana keçmasi ila nati­calanmişdir. Azarbaycanın indiki müstaqil l ik dövründa bu masalani öna keçirmak vazifasi bizi yenidan va daha asas l ı şakilda azarbaycançı l ıq ideyasına qayıtmağa sövq edir. Bu vacib ideyaya yenidan va ham da mükammal qayıdışın asi yolu mollanasraddinçi lik talimindan keçir.

"Molla Nasraddin" adabi maktabinda azarbaycançı l ıq­la bağlı mollanasraddinçi yazıçıların asarlarinin tahl i l i cid­di nazari ümumilaşdirma talab edir. "Molla Nasraddin" jurnalının indiyaqadarki tadqiqatlar fonunda azarbaycançı­lıq mövzusu ila yenidan tahtila calb edilmasi müasir döv­rün talabidir. Çünki "Molla Nasraddin" adabi maktabinda azarbaycançı l ıq ideyasının geniş miqyasda, sisteml i şakil­da öyrani lmasi zangin, çoxcahatl i yaradıcıl ıq üslubuna mal ik olan mollanasraddinçilarin yaradıcılığının mi l l i za­minda tadqiqi üçün geniş meydan açır.

Tadqiqat işinda asas maqsad azarbaycançılıq, adabi maktab haqqında yeni e lmi nazari fikirlar ortaya qoymaq, "Molla Nasraddin" adabi maktabi nümayandalarinin yara-

1 4

dıcıl ığında mil l i varlıq probleınh:ırini araşdırıb üza çıxar­ınaqdır. Bütün bunların tahl i l i üçün aşağıdakı masalalar öna çakil ınişdir: Mollanasraddinçil ik taliınİ nadir? - sualı­nı atratlı cavablandırınaq; Azarbaycançı lıq, onun prinsip­lari va çağdaş elıni-ictimai fıkirda tazahürünü göstarınak; Azarbaycan badi i-ictimai fikrinda azarbaycançıl ıq ideyası­nın mil l i-tarixi va ideya-estetik qaynaqlarını açınaq; XIX asrdan özünü göstaran azarbaycançı l ıq ideyasının mil l i özünüdark prosesina transforınasiyasını aydınlaşdırınaq; Azarbaycan ınaarifçi-deınokratlarının bu ideya atrafındakı fikrini araşdırınaq; Mollanasraddinçi adabiyyatşünaslıqda azarbaycançı l ığa ınünasibati izlaınak; 8dabi maktab va onun prinsiplarini ınüayyanlaşdirınak; Azarbaycançı l ığın ınükaınınal daşıyıcısı "Molla Nasraddin" adabi maktabinin asas xüsusiyyatlarini tahl i l etınak; Mollanasraddinçilarin milli ideya axtarışında azarbaycançı l ığın yeni marhala ol­duğunu sübuta yetirınak; "Molla Nasraddin" jurnalını i lk ınühacir matbuatı k imi yenidan tahli la calb etınak; Molla­nasraddinçilarin fardi yaradıcıl ıq kontekstinda azarbaycan­çılığın tahl i l in i taqdiın etmak kimi ınühüın vazifalar durur.

Monoqrafiya "Molla Nasraddin" adabi maktabinda mil l i varl ıq probleınlari" ınövzusunun kompleks şakilda araşdırı l ıb üınuınilaşdirilınasina hasr olunınuşdur. indiya­dak bu ınövzuya ayrı-ayrı tadqiqat asarlarİnda toxunulınuş olsa da, onun bütöv şakilda, bir sıra istiqaınatlardan asasl ı tadqiqi aparılınaınışdır. Aydındır ki, mi l l i varl ıq - azar­baycançılıq fundaınental ideoloj i tafakkür ınodelidir. Xal­qın azadlığından tutmuş mi l l i inkişafının bütün digar ala­matlarinin hamısı bu ideyadan qaynaqlanır. Azarbaycançı­l ığın prinsiplari tadqiqatda yenidan işlanınişdir.

Calil Maınınadquluzadanin ciddi sayİ i la "Molla Nas­raddin" jurnalının atrafına toplanan adabi qüvvalar mi l l i varlıq uğrunda ınübarizada, azarbaycançıl ıq ideyasının forınalaşınasında faal iştirak etmiş, onun tabliğatçıları va

ıs

müdafıaçilari olmuşlar. Azadlığı batninda daşıyan azar­baycançılıq "Molla Nasraddin"da yurd, xalq, mil lat, mil l i dövlatçilik ideyalarının hayata keçiri lmasi uğrunda müca­hidlik maktabidir. Bu maktabi ötari şaki lda, yarımçıq öy­ranmak samara vermaz. "Molla Nasraddin"da va molla­nasraddinçilarda azarbaycançılıq ideyasının t.ıırixi qaynaq­larına va bu ziyal ı larda onun vüsatla inkişafına kompleks elmi baxışın özü yenidir. Monoqrafıyanın yeni l iyi onun problema çox müxtalif yöndan yanaşma prinsipi ila ölçü­lür. Mollanasraddinçilarin milli ideya axtarışlarında azar­baycançılığın yeni marhala kimi tadqiqi yeni elmi araşdır­malar vad edir. Monoqrafıyada adabi maktab anlayışı va onun prinsiplarinin müayyanlaşdirilmasi tadqiqatın yeni­l iklarİ sırasındadır.

Mollanasraddinçilarin har birinin yaradıcıl ığını tadqiq edan asarlarİn meydanda olmasına baxmayaraq, bu tadqi­qatda azarbaycançı lığın tahl i l i , badii materiala va araşdır­malara bu istiqamatdan yanaşma da qeyd etdiyimiz kimi, yeni baxış ifada edir.

Mirza a!akbar Sabir, ali Nazmi, Mirza ali Möcüz Şabustari, ali Razi Şamçızada, Mirza Mahammad Hatif Axundov, Mirza Cabbar asgarzada, ali Malızun Rahimov kimi istedadlı, sariştali, aqidali va sadaqatli qalam sahib­Iari olan azarbaycanl ı ların-mollanasraddinçilarin yaradıcı­lığında azarbaycançı l ığın tadqiqi i lk dafadir. Ayrıca onu da qeyd edak ki, tadqiqatda "Molla Nasraddin"in karİkatu­ralarında da bu problemin araşdırılmasına xüsusi diqqat yetiril ir. Bütün bunlar tadqiqatın elmi yeni l iyini şartlandi­ran masalalardir.

Monoqrafıyada konkret olaraq "Molla Nasraddin" adabi maktabinda mil l i varl ıq problemiari tadqiq edilsa da, burda "Molla Nasraddin" dargisi t imsalında jurnal yaradı­cıl ığı, har hansı böyük idealların üza çıxması, qabarması va gerçaklaşmasinin zaman va makan kontekstinda taza-

1 6

hürü kimi üınuıni fıloloj i , siyasi va ic_t iınai problemlarİn nazari aspektlari da ortaya qoyulur. asarda XX asrin av­vallarinda satirik adabiyyatın, publ is istikanın yeni bir ta­kanla gündama galınasi va bunun jurnal vasitasi ila neca gerçaklaşınasi, adabi ınaktabin hansı ideallar atrafında for­ınalaşması kimi nazari fikirlar da fı loloj i el ıniınizin zan­ginlaşınasina xidınat göstarir.

Mil l i varlıq problemlarini araşdırarkan azarbaycançı­lıq ideyasının elıni prinsiplari va bunun klassik adabi-badi i sanatda ifadasi, probleına klassik v a ınüasir baxış asas gö­türülınüşdür. Azarbaycançı l ıq ideyasının elıni-ınantiqi, adabi-ictiınai ınahiyyati araşdırınanın ınağzini taşkil edir. Klassik va ınüasir araşdırıcılarıınızın galdiklari naticalar tadqiqatın i stiqaınatini ınüayyan edir. "Molla Nasraddin" jurnal ının yaranına şaraiti, onda mi l l i varl ıq - azarbaycan­çılıq ınafkurasinin gündama gatiri l ınasinin sabahlarin i şartlandiran tarix va zaman tadqiqatın üınuıni kontekstini taşkil edir.

1 7

MİLLİ VARLIQ- AZaRBA YCANÇILIQ MaFKURaSİ

Milli varlığın göstaricisi olan azarbaycançıl_ıq matku­rasinin asas prinsiplarindan, ictimai va elmi-adabi fikirda tazahüıündan danışarkan qadim madaniyyatimiza, badi i söz sanatimiza müraciat etmak lazımdır. Azarbaycan ma­daniyyati va badii fikri tarixan va asasan, vatan, mi llat va ana dil i anlayışlarını özünda birlaşdiran mil l i varl ığın ifa­dasina, i stiqlalın ;ılda edi lmasina, mil l i şüunın oyanması­na, dilin qorunmasına xüsusi say göstarmişdir. "İdeologi­yada madaniyyatin başlıca vazifasi xalqda vatan axlaq ı tarbiya etmakdir" (274, 1 56). Azarbaycançı l ıq vatan axla­qının tarkib hissasi kimi zaman-zaman ziyal ı ların ist inad yeri olmuşdur. Bu ideologiyanın mi l l i badii söz sanatİnda daimi mövzu kimi qalması da bu zanıratin dark edi lmasin­dan doğur.

Azarbaycan xalqının ümummil l i l ideri Heydar 8liyev azarbaycançılığı dövlatçiliya şamil etmakla onu dövlat si­yasati saviyyasina qaldırmışdır. indi azarbaycançıl ıq ide­ologiyası ölkamizin bütün ahal i sinin başl ıca düşünca tarzİ­dir. Ölkamizda yaşayan bütün millat va xalqlar, etnik gruplar bu ideya atrafında birlaşir. Bu gün azarbaycançıl ıq matkurasi deyanda önca müstaqil dövlat va onun qonınub daha da inkişaf etdirilmasi nazarda tutulur.

Azarbaycançılıq rasınİ dövlat ideologiyasıdır. Bunu deyarkan, ilk növbada, Vatançi lik, torpaq sevgisi , dövlat müstaqil l iyi, Azarbaycanın maraqlarının har şeydan üstün tutulması, Azarbaycan dövlatinin daha da inkişaf etdiril­masi, dünyanın har bir yerinda yaşayan azarbaycanl ı ların maraqlarının ifada olunması kimi ümummil l i masalalar diqqat markazina çakil ir.

18

ôd;ıbi fikir tariximizd;ı az;ırbaycançıl ıq s;ın;ıtkarın es­tetik idealı s;ıviyy;ısin;ı yüksalmiş v;ı ;ıb;ıdi mövzu olaraq b;ıdii söz s;ın;ıtind;ı özün;ı yer tapmışdır. Lakin bu mövzu­nun gücl;ınm;ısi v;ı aktuallaşması xalqın birl;ışm;ı ideyası­nın, mi l l i azadl ıq v;ı ınüst;ıqi l l ik uğrunda mübariz;ı ideya­sının meydana g;ılm;ısi v;ı yeni t;ıkanla üz;ı çıxması prosesi il;ı bağlıdır. XIX ;ısrin ;ıvv;ıll;ırind;ı gücl;ın;ın bu proses b;ı­dii fikird;ı v;ı b;ıdii söz s;ın;ıtind;ı Seyid ôzim Ş irvanini, Mirz;ı F;ıt;ıli Axundzad;ıni, Qasım b;ıy Zakiri , H;ıs;ın b;ıy Zardabini, Ünsizad;ı qardaşlarını, daha sonra ôli b;ıy Hü­seynzad;ıni, ôhm;ıd b;ıy Ağaoğlunu, C;ıli l Mamm;ıdqulu­zad;ıni v;ı n;ıhay;ıt, mollan;ısr;ıddinçil;ıri meydana g;ıtirdi. Qeyd ed;ık ki, az;ırbaycançıl ıq bir estetik ideal kimi mü­k;ımm;ıl s;ın;ıt ;ıs;ırl;ırinin öz;ıyind;ıdir.

Mollan;ısr;ıddinçi l;ırd;ın har hansı biri "m;ın az;ırbay­cançıl ıq ideologiyasını özüm;ı ;ısas mövzu seçmiş;ım" id­diasında olmayıb v;ı h;ıtta bu anlayışın özünü bel;ı çox na­dir hallarda işl;ıtmişl;ır. Az;ırbaycançıl ıq anlayışı bu ziyalı­ların ;ıs;ırl;ırind;ı birbaşa görünm;ıs;ı d;ı, onların ;ın böyük s;ın;ıt nümun;ıl;ırinin mayası az;ırbaycançılıqdan yoğrul­muşdur. Odur ki, Azarbaycan xalqının müst;ıqi l l ik uğrun­da ;ın yeni ınübariz;ı tarixind;ı ( ı 980-ci i l l;ırin sonu- ı 990-cı i l l;ırin ;ıvv;ıll;ıri) az;ırbaycançı l ıq ideyasının klassik b;ıd i i n;ısrd;ı, poeziya v;ı draınaturgiyada ifad;ısi yenidan v;ı bu d;ıf;ı daha güclü yada düşdü. Bir t;ır;ıfd;ın bu ınövzunu q;ı­l;ıın;ı almış klassikl;ırin ın;ıkt;ıbl;ıri yeni sanatkarlara örn;ık rol u oynadı, d ig;ır t;ır;ıfd;ın h;ıınin maktabıarİn az;ırbaycan­çılıq ideologiyasına münasib;ıti elmi t;ıdqiqat sah;ısin;ı çı­xarıldı . Görk;ıınli t;ıdqiqatçılar - İsa H;ıbibb;ıyli, B;ıkir N;ı­biyev, Yaşar Qarayev, Nizarnİ C;ıf;ırov, Nizam;ıddin Ş;ıın­sizad;ı, Akif Hüseynov, ôflatun Saraclı, Şamil V;ıliyev, Ofelya Bayramlı v;ı başqa alimlar bu sah;ıd;ıki t;ıdqiqatla­rını ortaya qoydular.

Görk;ıml i ;ıd;ıbiyyatşünas Yaşar Qarayevin ':A.xundovla başlayan yaddaş-Az;ırbaycan türk intibahı", "N;ısrin v;ı

1 9

s:ıhmmin ağrı yaddaşı - C:ıl i l M:ımm:ıdquluzad:ı", "Yad­daş özünü satİrada d:ırk edir - Sabir" v:ı başqa :ıs:ırl:ıri klassİk :ıd:ıbi m:ıkt:ıb sahibl:ırimizin az:ırbaycançıl ıq ideo­logiyasıııın ifad:ısin:ı çevrilmiş :ıs:ırl:ırin:ı m:ıhz bu raktırs­dan yeni baxış, yeni qiym:ıt kimi d:ıy:ırl:ındiri l ir .

Yaşar Qarayevin t:ıdqiqatında az:ırbaycanç,ılığın mil l i v:ı ideoloji d:ıy:ıri aşağıdakı kimi d:ıqiql:ışdirilmişdir : "Mill:ıt - Az:ırbaycan, mill i - ideya, dövl:ıtçil iyin sivil ide­ya ınodeli-az:ırbaycançılıq ! - iki :ısrl ik n:ız:ıri-ideoloj i fik­riınİzin yekunu, sonuc q:ına:ıti bu gün bu iki düsturla for­mula edi l ir"( ! OS). Yaşar Qarayev az:ırbaycançıl ığı günün, dövl:ıtçiliyin, mil l i ideologiyanın prioriteti sayır. Bu da m:ıs:ıl:ıy:ı daha ciddi yanaşınam labüd edir.

Filologiya elml:ıri doktoru, professor Nizam:ıddin Ş:ımsizad:ınin "Az:ırbaycan ideologiyası"( I 996) ınonoqra­fıyası az:ırbaycançılıq sah:ısind:ı ilk elmi n:ız:ıri t:ıdqiqat :ıs:ıri sayılınal ıdır. Bu :ıs:ırd:ın sonra Anarın "Az:ırbaycan­çılıq haqqında düşünc:ıl:ır" (2003), Sona V:ıliyevanın "Mil l i dövl:ıtçil ik h:ır:ıkatının yüks:ıl iş i v;ı Az:ırbaycan Xalq Cümhuriyy:ıti dövründ:ı az:ırbaycançıl ıq ideyası" (2003), "Az:ırbaycançılıq mil l i ideologiya v:ı :ıd:ıbi-estetik t:ılim kimi" (2003), akademik Ramiz Mehdiyevin "Demo­kratiya yolunda: irs haqqında düşün:ırk:ın" (2008) v:ı bu sah:ıd:ı çoxsaylı :ıs:ırl:ırinin yekunu kimi s:ısl:ın:ın "XXI :ısrd:ı Az:ırbaycan ideyası kreativ mil l:ıt kontekstind:ı" (20 12), Yaşar Qarayevin "Mil l i "m:ın" şüuru v:ı etnik yad­daş-az:ırbaycançı lıq" ("Az:ırbaycan" q:ızeti, 14- 1 6 fevral 2002), Azad N:ıbiyevin "Az:ırbaycançıl ıq-estetik d:ıy:ırd:ın milli ideologiyaya" (2003), Nizarnİ C:ıf:ırovun "Az:ırbay­canşünaslığa giriş" (2002), R:ıhim 8liyevin "Az:ırbaycan­çıl ıq : dün:ın, bu gün, sabah" (2005), Akif Hüseynovun "8d:ıbiyyat v:ı ideologiya" (2004), İsa H:ıbibb:ıylinin "Az:ırbaycançıl ıq m:ıfkur:ısi yollarında" (2006), Möht:ı-

20

ş::ım az::ırbaycançı l ıq d::ırsl iyi" (2006), Nazif ai::ıkb::ırl inin "Türkçülük, yoxsa, az;:ırbaycançı lıq?" (2004), S;:ılah;:ıddin X;:ıl i lovun "Heyd;:ır 8liyev v;:ı az;:ırbaycançılıq m;:ıfkumsi" (2005), İslam Ağayevin "Tarixi yaddaşımızın böyük yadi­garı" (2006) v;:ı sair fundamental t;:ıdqiqat ;:ıs;:ırl;:ıri proble­min elmi n;:ız;:ıri i stiqam;:ıtd;:ı xüsusi maraq doğurduğunu sübut etm;:ıkd;:ıdir.

Az;:ırbaycançı l ıq ideyası daha yetkin v;:ı kamil ş;:ıki ld;:ı böyük demokrat ;:ıdib C;:ılil M;:ımm;:ıdquluzad;:ınin "Molla N;:ısr;:ıddin" jurnalının 27 noyabr 1 9 1 7-ci i l tarixl i, 24-cü sayında d;:ırc olunmuş "Az::ırbaycan" m;:ıqal;:ısind;:ı ifad;:ı olunmuşdur. Bu m;:ıqal;:ı Az;:ırbaycan, onun di l i , bütöv ;:ıra­zisi bar;:ıd;:ı yazı lmış ustadnam;:ıdir. C;:ıli l M::ımm;:ıdquluza­d;:ınin anasına, elin;:ı-obasına, di l in;:ı olan sonsuz sevgisinin ;:ın göz;:ıl nümun;:ısidir.

"C;:ıl i l M;:ımm;:ıdquluzad;:ı t;:ıkc;:ı m;:ıtbuatda yox, h;:ım d;:ı ;:ıd;:ıbiyyatda az;:ırbaycançıl ıq m;:ıfkur::ısinin ideoloqudur" (64, 6 1 8) . Qüdr;:ıtl i ;:ıdib bu mövzunu ;:ın parlaq ş;:ıkild;:ı 1 920-ci i ld;:ı q;:ıl;:ım;:ı aldığı "Anamın kitabı" dramında ;:ıks etdirmişdir. "Anamın kitabı" - Az::ırbaycanın mill i i stiqlalı haqqında XX ;:ısr boyu yazı lmış ;:ıs;:ırl;:ırin m;:ın;:ıvi Anası­dır" (64, 6 1 8) . Ümumiyy;:ıtl;:ı, C::ıli l M;:ımm;:ıdquluzad;:ı baş­da olmaqla "Molla N;:ısr;:ıddin" ;:ıd;:ıbi m;:ıkt;:ıbinin görk;:ımli nümay;:ınd;:ıl;:ırinin - Mirz;:ı 8l;:ıkb;:ır Sabirin, 8bdürr;:ıhim b;:ıy Haqverdiyevin, 8l i N;:ızminin, M;:ımm;:ıd S::ıid Orduba­dinin, Mirz;:ı ali Möcüzün v;:ı başqalarının ;:ıd;:ıbi-b;:ıdi i ya­radıcı l ıqları Az;:ırbaycan ;:ıd;:ıbiyyatında v;:ıt;:ınçil ik, azadlıq, müst;:ıqil l ik, b;:ırab;:ırl ik haqqında, bütövlükd;:ı, mil l i tale v;:ı istiqlal haqqında b;:ıdi i örn;:ıkl;:ırdir. El;:ı az;:ırbaycançılığın özü mil l i i stiqlal ideologiyasıdır.

Az;:ırbaycançılığın prinsipl;:ıri haqqında müxt;:ılif n;:ız;:ıri fı kirl;:ır mövcuddur. Xalq yazıçısı Anar "Az;:ırbaycançıl ıq haqqında düşünc;:ıl;:ır" ind;:ı az;:ırbaycançıl ığın m;:ıhz azadlıq v;:ı müst;:ıqi l l ik prinsipl;:ıri üz;:ırind;:ı b;:ırq;:ırar olmasını ;:ısas

21

sayır. "Azadlıq insanın yalnız yuridik haqları deyil, h::ım d::ı düşünc::ı hürriyy::ıtidir"( I 5, I 5). İnsan azadlığı hüququn çox müxt::ılif sah::ıl::ırini ::ıhat::ı edir. Bu, hüquqi azadlıqla m::ıhdudlaşmamal ıdır. H::ır k::ıs düşündüyünü ifad::ı etm::ık azadlığına sahib olmalıdır. Bel::ı bir sahib l iy::ı malik olan azad insan h::ım öz mill::ıtin::ı, h::ım d::ı b::ış::ırin:::ıt::ı g::ır::ıkl i olmağa qabildir.

Az::ırbaycançı lığın t::ırkib hiss::ısin::ı müst::ıqi l l ik d::ı da­xildir. Müst::ıqil l ik insan azadlığı kimi ::ın ciddi ş::ıki ld::ı m::ı­suliyy::ıt dem::ıkdir. Önc::ı öz xalqının taleyi qarşısında m::ı­sul iyy::ıt h::ır bir xalqın v::ı h::ır bir v::ıt::ındaşın arzusu v::ı haq­qıdır ki, V::ıt::ınin s::ırh::ıdl::ıri daxi l ind::ı, ::ırazi bütövlüyü v::ı toxunulmazlığı ş::ıraitind::ı öz müst::ıqil suveren dövl::ıtini qursun, yaşatsın v::ı inkişaf etdirsin. M::ıhz bu s::ıb::ıbd::ın milli müst::ıqil l ik uğrunda mübariz::ı az::ırbaycançı l ıq ide­ologiyasının ::ısas prinsipl::ıri sırasındadır.

Az::ırbaycançı lıq m::ıflcur::ısi birl::ışdirici, v::ıhd::ıtyaradıcı bir amala xidm::ıt edir. Etnik m::ınsubiyy::ıtind::ın ası l ı olma­yaraq ölk::ımizd::ı yaşayan bütün insanlar b::ırab::ırl ik ş::ırai­tind::ı qardaşlıq v::ı dostluq münasib::ıtl::ıri il::ı yaşayırlar. H::ı­min yaşayışın asasında da hamının az::ırbaycançıl ığa xid­m::ıt v::ı qulluq etm::ısi dayanır. Ona gör::ı ki, bu ideya ::ıtra­fında birl::ış::ın insanlar özl::ırini s::ırb::ıst hiss edir, inkişafla­rını ona xidm::ıtd::ı görürl::ır. Xalq yazıçısı Anar da az::ırbay­cançı lıq amalım h::ım d::ı b::ırab::ırlik sözü il::ı ifad::ı edir. H::ı­qiq::ıt::ın sözd::ı deyi l, i şd::ı gerç::ıkd::ın ahalinin sinfı, mil l i , ir­qi, dini, cinsi b::ırab::ırl iyi demokratik c::ımiyy::ıtin, el::ı az::ır­baycançılığın da t::ım::ıl prinsipl::ırind::ındir. H::ır k::ıs hacardı­ğı işl::ı m::ışğul olmalıdır. Tolerantlıq dönm::ıd::ın h::ıyata ke­çirilm::ılidir. Bu, mil l i v::ı dini azl ıqlara münasib::ıtd::ı özünü daha aydın göst::ırm::ılidir.

Az::ırbaycançıl ığın mühüm milli birl ik r::ımzi, dövl::ıtçi­Iiyin, müst::ıqill iyin bel sütunu kimi q::ıbul edilm::ısi bu gü­nümüzün ::ıd::ıbi, f::ıls::ıfı, ictimai v::ı h::ıtta siyasi faktma çev-

22

ri lmişdir. Azarbaycan maarifçilarinin, demokratik harakat iştirakçılarının klassik maktabiari va

-bu sıradan Molla

Nasraddin adabi maktabi yaradıcı l ıq sanatinda-badii söz­da, publ is istikada va d igar növlarda azarbaycançı l ığın yeni i stiqamatda, yeni estetik dayarlar saviyyasinda qavranı l­masında önaml i maktab rolunu oynamaqdadır.

Milli varl ığın qorunması ideyası - azarbaycançıl ıq bir­başa maarifçil iyin inkişafına bağlıdır. Azarbaycanda ma­arifçil iyin başlanğıcı elmi manbalarda xeyli yubadı l ır va asasan, XIX asra şamil edilir . Fikrimizca, Azarbaycanda maarifçi ideyalar, aslinda, çox qadimlara, hatta folklor nü­munalarina qadar gedib-çıxır. Lakin bu da bir haqiqatdir ki, "maarifçi l ik barakatı özünda daha çox maktabi, fal safa­ni, bunların öz ifadasini tapdığı matbuatı va s. birlaşdirir" {22, 280) va ona göra da Azarbaycanda rasmi maarifçi l ik harakatının tarixini yaxın keçmişda axtarmaq meyl i da qa­bul edi la bilar. "Azarbaycanda maarifçi l ik XIX asrin hadi­sasi kimi meydana çıxmışdır. Tal im-tarbiya, maktab-mad­rasa, öyüd-nasihat hala orta asrlardan mövcud olsa da, bü­tün bunlar uzun dövr arzinda mil l i maarifçi ideologiya sa­viyyasina qalxa bilmamişdir" (68, 1 06). Biz da bu manada bela bir fıkirla tamamila razıyıq ki, "maarifçil iyin bir mil l i harakat va carayan kimi formalaşması keçan yüzil l iyin (XIX asr nazarda tutulur - AM.) tarixi nail iyyatidir"(68, 1 06).

Maarifçil ik harakatının bir sıra xüsusiyyatlari Azar­baycana daha çox Rusiya adabi-ictimai axınları vasitasila galmişdir. Mirza Fatali Axundzadani, Hasan bay lardabin i xatırlatmaq kifayatdir. Lakin "tarixi şaraitca (habela istila faktı nazara alınmaqla - AM.) Rusiya i la bir sıra ümuıni, oxşar cahatlari olan Azarbaycan varlığının eyni zamanda özünamaxsus keyfiyyatlara malik olması burdakı maarifçi­l iyin vazifalarinda va ınahiyyatinda da mühüm farqlandi ri­ci keyfiyyatlar arnala gatirmişdir" { 1 55 , 55) . asas farqlan-

23

dirici ;:ılam;:ıt birincinin istilaçı-imperiya dövl.:ıti olması idi . Bel;:ı dövl;:ıtd.:ı maarifçil ik ideyalan daha çox imperiya m.:ı­nafeyin;:ı xidm.:ıt edirdi . İşğal olunmuş ölk;:ınin, indiki hal­da XIX .:ısrin sonu XX .:ısrin ;:ıw;:ıll.:ıri Az.:ırbaycanın ma­arifçilik ideyası mill i-azadlıq kontekstind;:ı özünü göst.:ırir­di. Az.:ırbaycançılıq ideologiyası nın Az.:ırbayc,an maarifçi­lik h.:ır.:ıkatında ehtiva olunması m.:ıhz bu s.:ıb.:ıbl;:ırl;:ı izah olunmalıdır.

Rusiya v.:ı Az.:ırbaycan maarifçiliyinin dig.:ır f.:ırq li xü­susiyy.:ıtl.:ıri d;:ı mövcud idi . Az.:ırbaycanda ınaarifçil ik mil­l.:ıtin oyanışına, öz hüquqlarını d.:ırk etm;:ıy;:ı, Rusiyada is;:ı maarifçilik t;:ıhkimçiliyin f.:ısadlarını aradan qaldırmağa v;:ı Q;:ırb;:ı getdikc;:ı artan p.:ır.:ıstişl;:ı ınübariz;:ıy;:ı yön.:ılmişd i . I 773-cü i ld;:ı İ .Novikov t;:ır.:ıfınd.:ın n.:ışr edil.:ın "Nevskiy zritel" jurnalı yazırdı : "Peterburqdan bir d;:ıst.:ı adam mü­k.:ımm;:ıl donuz olmaq üçün Q;:ırb;:ı s.:ıyah.:ıt etmi şdir. Onla­rın mük;:ımm;:ıl donuz kimi qayıtdıqlarını görm;:ık ist.:ıy.:ın­l.:ır ş.:ıh.:ırin küç.:ıl.:ırin;:ı çıxa bil;:ırl;:ır"(297). Bununla jurnal h;:ıl;:ı XVIII .:ısrd.:ı Rusiyada Q.:ırb m;:ıd.:ıniyy.:ıtin;:ı kor-kora­n;:ı p.:ır.:ıstişi t.:ınqid edirdi . Bu, rus maarifçil iyinin mil l i-m.:ı­n.:ıvi d;:ıy;:ırl.:ıri qorumaq v.:ızif.:ısind.:ın ir.:ıl i g.:ıl irdi.

Az.:ırbaycanın XIX .:ısr .:ısas maarifçi qüvv;:ıl;:ıri milli özünüd.:ırk prosesini gücl.:ındirm;:ık uğrunda mübariz;:ı apa­rırdı . O da ın;:ıluındur ki, Rusiya Az.:ırbaycanı istila etmişdi v;:ı ümum;:ın Qafqazda, o cüınl.:ıd.:ın, Az.:ırbaycanda öz im­periya siyas.:ıtini yeridirdi . İmperiya dövl.:ıti "Az.:ırbaycan" sözünü üınuın;:ın xalqın yaddaşından silm.:ıy;:ı çal ış ırdı . Ay­rı-ayrı quberniyalara, canişinl;:ır;:ı, q.:ızalara bölünmüş Az.:ırbaycan bütövlükd;:ı Qafqaz, Zaqafqaziya m.:ıfhumları iç.:ırisind;:ı .:ıridilmişdi . Bel.:ı bir dövrd;:ı maarifçil iyin mey­dana g.:ılib, mil l i -m;:ın;:ıvi d;:ıy;:ırl;:ırin d.:ırk edilm.:ısi, mil l.:ıtin etnik xarakterinin q.:ısd;:ın deformasiyaya uğramasının qar­şısını almaq istiqam.:ıtind.:ı f.:ıaliyy.:ıt göst.:ırm.:ısi t.:ıbi i idi . Maarifçil ik h.:ır.:ıkatı imperiya mühiti t.:ır.:ıfınd.:ın xalqın dü-

24

çar edildiyi mahrumiyyatlara müqavimati naticasinda meydana galmiş, tarixi yaddaşı tazalamak, d i l imizi, adat­ananalarimizi qoruyub-saxlamaq, ınadaniyyatiınizi inkişaf etdirmak, mi l l i i ctiınai şüuru formalaşdırınaq üçün mühüın takanverici rol oynaya bi lmişdi.

Mirza Fatali Axundzad;mi ( 1 8 12 - 1 878) XIX ;ısr ma­arifçil ik adabiyyatının başçısı hesalı etmak olar. Azarbay­can dramaturgiyasının hanisi Mirza Fatali Mahammadtağı oğlu Axundzada Şakida anadan olmuş, Gancada şair va fı­losof Mirza Şafı Vazehdan dars alınış, Tiflisda Qafqaz ca­nişininin baş daftarxanasında mülki i şlar sahasinda Şarq dil iari ınütarciıni vazifasind;ı işlamişdir .

O, hüquqi barabarl ik ideyasını iral i sürür, orta asr ide­oloj i sisteınind;ın f:ırql i o laraq insan va camiyyat problem­larini ön plana çakirdi. "Öz çoxcahatl i yaradıcıl ığının icti­mai ınazmunu, ideya i stiqamati va pafosu baxımından dünya maarifçi yazıçı v;ı mütafakkirl;ıri s ırasına m:ınsub olan Mirza Fatali Axundzada ;ıs;ırlarinda feodal-patriarxal üsul-idarasi va qayda-qanunlarına, zül m va özbaşınalığa, adalatsizl iya, nadanlıq, dini fanatizm va atalata qarşı çıx­ınış, doğma xalqının . . . mi l l i intibahı, madani taraqqisi . . . uğrunda mübariza aparmışdır" ( 1 48, 5) . Onun uğrunda ınübariza apardığı ideal ların mahiyyatinda mi l l i maarifçi­lik dayanırd ı . Qarb xalqlarını kitabiardan başqa, ham da vazifa faaliyyati i la tanıyan, Avropa madaniyyatinin de­mokratik dayariarİn forınalaşmasına tasirini b i lavasita du­yan bir insan öz xalqının - azarbaycanlının bu dayariara yiyalanmasi yolunda bütün arsenal ını - publ is istikanı, nas­ri, dramaturgiyanı işa salmışdır.

XIX asrin ortalarında Azarbaycanda feodalizmin ta­nazzülü son marhalasina qadam qoymuşdur. Bu tanazzü­lün narahatlığını keçiran feodal hakimlarin in koınik ma­hiyyati, satirik vaziyyati va konfliktlari sanatkarlara ma­raql ı material verirdi . Bu materialdan bacarıqla i stifadani

25

i lk dafa Qasım bay Zakirin satİralarında görüıiik. Tasadüfi deyil ki, onu öz dövrünün real ist şairi kimi tanıdan va ada­biyyat tarixiınizda ona daha şarafli mövqe gazandıran sati­ralarıdır. Bu satiraların demak olar ki, hamısında Qasıın bay Zakir azarbaycanlını, öz soydaşım özünü, mi l latini, dünyanı dark edan va onun kami llaşmasina, çalışan insan kimi görmak istamişdir.

Eyııi qayani Mirza Fatali Axundzadanin yaradıcıl ığın­da da görürük. Onun yeni alifba uğrunda ınübarizasi azar­baycaniını savadlı görmak arzusundan doğmuşdur. De­mokratik maarifçiliyin ifadasi manasında i sa onun kome­diyalarının misli-harabari olmamışdır. Mirza Fatali Axundzadınin komediyalan öz köklarİ etibari la xalqa bağ­lı dır. Dram sanatİna, komediyaya müracİatİ onun demo­kratik-maarifçi olmasından irali galir. Mirza Fatali Axund­zada satiranın ifşaedici va i slahedici gücüna inanaraq ya­zırdı : "Pis va çirkin adatlari insanın tabiatİndan kritika, i s­tehza va masxaradan başqa heç bir şey qoparıb çıxarmaz" (ll, c. ! , 258). Özünün "Hekayati-Molla İbrahimxalil kim­yagar", "Hekayati Müsyö Jordan hakimi-nabatat va Darviş Mastal işah caduküni-maşhur", "Sargüzaşti-vaziri-xani­Lankaran" va digar pyeslarİnda azarbaycanlının geri l iyini göstarmakla onu hayatı dark etmaya, qabaqcı l mi l latlardan öyranmaya çağırır. Eyni maqsada adibin "Aldanmış kava­kib" kimi fundamental nasr asari da xidmat etmişdir. Mir­za Fatali Axundzada öz asarlarİnda mil l i hayatımızın ger­çakl iklarini, adat-ananalarini, ictimai davramş normalarını aks etdirir, haqiqati demakla asi maarifçil ik yolunu tutur­du. Bu x;ıtt sonralar yazıçı va şairlarİn asas yaradıcı l ıq maqsadina çevrildi .

Azarbaycan maarifçilari öz ideyalarını geniş va ahatali iral i sürürdülar. ôdabiyyatşünasl ıqda adabi-fal safi üslubun mükammal şakilda elmi daşıyıcısı olan Yaşar Qarayev be­la bir fikrinda haql ıdır: "Azarbaycan maarifçil iyi Abasqulu

26

ağa Bakıxanovun simasında ınütl;ıqiyy� ideyası i l;ı ortaya atı lır v;ı Mirz;ı F;ıt;ıli Axundzad;ınin nümun;ısind;ı respub­l ikaçı baxışlara q;ıd;ır tarixi bir inkişaf yolu keçir. Maarif­çil ik Axundzad;ınin dünyagörüşünd;ı ";ılifbanı d;ıyişm;ık" ideyasından ictimai qunıluşu, c;ııniyy;ıt formasının özünü d;ıyişm;ık ideyasına q;ıd;ır evolyusiya prosesi keçir" (I 1 0, 65) . Mirz;ı F;ıt;ıli Axundzad;ı il;ı başlayan, H;ıs;ın b;ıy Z;ır­dabinin yaratdığı "8kinçi" q;ızeti i l;ı gerç;ıkl;ış;ın, "K;ış­kül"d;ı üz;ı çıxan az;ırbaycançıl ıq maarifçi ziyalılar h;ır;ıka­tının "Kaspi", "Ş;ırqi-Rus", "H;ıyat" kimi fundamental ın;ıtbuat orqanlarının ;ısas mövzusuna çevri lmişd i .

Az;ırbaycan ;ıd;ıbiyyatı, m;ıd;ıniyy;ıti v;ı ictiınai-siyasi fikri, bir sıra xalqların h;ıyatında olduğu kimi, ın;ıtbuatla bi lavasit;ı bağl ıd ır. Az;ırbaycanda mi l l i m;ıtbuatın meyda­na g;ılm;ısi v;ı inkişafı üınumxalq intibahı, ictiınai-siyasi t;ıf;ıkkürün formalaşması, c;ımiyy;ıtin h;ıyatında i sl ahatla­rın gerç;ıkl;ışm;ısin;ı s;ıb;ıb olmuş, XIX ;ısrin sonu v;ı XX ;ısrin ;ıvv;ıll;ırind;ı müst;ıqil l ik, azadlıq, istiqlaliyy;ıt, suve­ren dövl;ıt, sivi l xalq ideyalarının ir;ıli sürülm;ısind;ı ;ın ınühüm vasit;ı olınuşdur. Klassİk Az;ırbaycan m;ıtbuatı mil l;ıtin oyanışına v;ı dirç;ıl işin;ı xidm;ıt etmiş, mi l l i zeh­niyy;ıtin "ağı! v;ı idrak" göst;ıricil;ırini qorumuş, yaradıcı ziyalıların çoxsaylı , ınüxt;ılif yönlü axtarış meyll;ırin;ı cid­di t;ıkan vermişdir.

Az;ırbaycanda milli m;ıtbuatın ;ısasını böyük maarifçi v;ı demokrat H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi ( 1 842- 1 907) qoymuşdur. Orta t;ıhsi l ini Şamaxı v;ı Tiflisd;ı aldıqdan sonra Moskvada Petrovski-Razumovski Akademiyasında oxumuş, burda düny;ıvi elınl;ır;ı sahib olmuş H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi I 865-ci i ld;ı Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakült;ısini f;ırql;ınm;ı diplomu i l;ı bitirmişdir . O, i lk m;ıqal;ıl;ırin i 1 8 7 1 -ci i l d;ı Bakıda n;ışr olunan "Bakinski l i stok"da d;ırc etdirmişdir.

27

H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi 1 875-ci il iyul ayın ın 22-d;ı Bakıda "ôkinçi" ( 1 875- 1 877) q;ızetinin n;ışrin;ı ınüv;ıff;ıq olur v;ı q;ızetin redaksiyasına dövrün ınüt;ır;ıqqi ziyalı larını c;ılb edir. Mirz;ı F;ıt;ıli Axundzad;ı (v;ıkili-naın;ıluıni-ınill;ıt), Seyid ôziın Şirvani (Seyyid), N;ıc;ıf b;ıy V;ızirov, ôsg;ır ağa Gorani (Adıgöz;ılov), ôbülf;ıt Şahtaxtinski, G;ınc;ıl i Hacı M;ıh;ıının;ıd Sadiq (ôhs;ınül-Q;ıvaid), Mirz;ı H;ıs;ın ôlq;ıdari (M;ıınnun;ılq;ıdari), M;ıh;ıının;ıdtağı ôlizad;ı v;ı dig;ır görbınli ziyal ılar q;ızetd;ı ınaarifl;ındirici yazı larla çıxış edirl;ır. H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi "ôkinçi"ni n;ışr etın;ıkl;ı Az;ırbaycanda milli jurnal istikanın v;ı dövri ın<ıtbuatın ;ısa­sını qoydu, yeni ictiınai-m;ıd;ıni görüşl;ırin forınalaşmasına ;ısas yaratdı. Habel;ı az;ırbaycançılığın intişarı üçün ıni l l;ı­tin kamill;ışın;ısin;ı xidm;ıt göst;ır;ın ;ıın;ıll;ıri h;ıyata keçir­di : xalqçı lıq ideyasını yaydı, mil i i iiyi v;ı b;ış;ıril iyi t;ıbliğ etdi, dini elml;ırl;ı yanaşı, düny;ıvi elml;ıri öyr;ınm;ıyi töv­siy;ı etdi, fanatizmi pisl;ıdi, c;ıhal;ıti qaınçıladı.

"ôkinçi" H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabinin t;ıbirinc;ı des;ık, "Ru­siyada ;ıvv;ılimci türk q;ızet;ısi" idi v;ı bu böyük Az;ırbay­can publ isistinin doğru söz;ı inaınından yaranmışdı . Gör­k;ımli maarifp;ırv;ır deyirdi : "Olmaz ki, m;ınim sözümü eşid;ınl;ırd;ın heç bir qanan olmasın ! Nec;ı ki, bir bulağın suyunun altına n;ı q;ıd;ır b;ırk daş qoysan, bir neç;ı ild;ın sonra o su tökülın;ıkd;ın o b;ırk daş mirur il;ı ;ıriyib deşi l ir, habel;ı söz d;ı, ;ıl;ılxüsus, doğru söz, mirur i l;ı qanmazın başını deşib onun beynin;ı ;ıs;ır ed;ır. . . Böyl;ıd;ı . . . q;ızet;ı çıxarmaqdan savayı, bir qeyri-;ılac yoxdur ki, kağızın üst;ı yazılmış doğru sözl;ır qapı-p;ınc;ır;ıd;ın o inam m;ınzil l;ıri­n;ı çata bilsin. Heç olmaz ki, doğru söz yerd;ı qalsın"(287) . Bu müdrik fikirl;ır az;ırbaycançılığa aparan yolun başlan­ğıcı idi.

"ôkinçi" n;ışr olunduğu dövrd;ı ölk;ınin ;ırazisind;ı yal­nız m;ıhdud ş;ıki ld;ı yayılan ;ıcn;ıbi q::ızet v;ı jurnallardan m;ılumat almaq mümkün idi . "ôkinçi"nin mü;ıl l ifl;ırinin

28

v;ı H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabinin i stinad etdiyi. q;ızet v;ı jurnallar sırasında "Ruznameyi-İran", "Türküstan", "İberiya", "Kafkaz", "Peterburqski vedomosti", "Tiflis ski vedemos­ti", "Naş vek", "Novoye vremya", "Cavab" (İstanbulda ;ır;ıbc;ı çıxıb ), "Press" v;ı başqaları ;ıh;ımiyy;ıtli yer tutsa da, bunlara, şübh;ısiz, sad;ı, z;ıhın;ıtkeş insanların ;ıli çata bi l ın;ızdi .

Doğru söz;ı i stinadla f;ıaliyy;ıt;ı başlayan H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi v;ı ;ıkinçil;ır i lk olaraq, zamanın ict iınai-siyasi h;ı­q iq;ıtl;ırin;ı, ınövcud mi l l i reall ıqlara ;ısaslanaraq yazınağı vacib bildi l;ır. esrl;ırd;ın b;ıri mi l l i düşünc;ıd;ı forınalaşan v;ı eh.kaına çevril;ın ;ın;ın;ıvi t;ıs;ıvvürl;ırin aradan qaldırı l­ınasını, ıni l l;ıt in "xabi-q;ıfl;ıtd;ın" oyanınasını, ;ıtal;ıt, c;ıha­l;ıt v;ı xürafat "burulğanından" qurtulınasını üınd;ı v;ızif;ı bi l;ın H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi v;ı "8kinçi"l;ır ın;ıhz doğru olana, obyektiv gerç;ıkl iy;ı ;ısaslanır, dünyanın düzgün t;ısvirini, d;ırkini, t;ıhli l in i v;ı t;ınqidini yaradıcı l ığın ın;ıqs;ıdi sayır­dılar. Bu ın;ınada H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabinin yazdığı kimi "h;ır bir vilay;ıtin q;ızeti g;ır;ık ol vilay;ıtin sakinl;ıri el;ıdiyi iş­l;ır, onlara lazım olan şeyl;ır, xülas;ı, onların h;ır bir d;ırdi v;ı xahişi ol q;ızetd;ı çap olunsun ki, ol q;ızet;ı baxan xalq ı aynada gör;ın kimi görsün"(287). B u böyük h;ıqiq;ıt özün­d;ı Az;ırbaycana, ıni l l;ıt;ı ın;ıh;ıbb;ıti daşıyırdı.

1 877-ci i ld;ı "8kinçi"nin bağlanınasından sonra H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi Az;ırbaycan k;ındl i l;ırinin v;ı yoxsul ş;ıh;ır ;ıhalis inin haqq v;ı hüquqlarını qoruduğuna gör;ı "arzu­olunınaz" ş;ıxs sayıldı v;ı dövl;ıt üçün t;ıhlük;ıli adam hesab edild i . Bu bar;ıd;ı onun h;ıyat yoldaşı H;ınif;ı xanı ın xatir;ı­l;ırind;ı yazır: " 1 877-ci i ld;ın başlayaraq j andarmalar h;ır gün H;ıs;ın b;ıyin ın;ınzil ind;ı qaravul dururdular"(81, 88) . Bu "qaravul lar" xalqı q;ıfl;ıtd;ın oyatınaq i st;ıy;ın bir i nsa­nın ideallarına qarşı id i .

H;ıs;ın b;ıy Z;ırdabi iş ini v;ı ideyaların ı XIX ;ısrin son­larında "Ziya", "Ziyayi-Qafqaziyy;ı", "K;ışkül" v;ı "Kaspi"

29

kimi m;ıtbuat orqanlarının, XX ;ısrin ;ıw;ıll;ırind;ı "Ş;ırqi­Rus", "H;ıyat", "İrşad" q;ızetl;ırinin yazarları, daha sonra mollan;ısr;ıddinçi v;ı füyuzatçı jurnalistl;ır davam etdirirdi­l;ır.

İ lk d;ıf;ı Az;ırbaycan mövzusunda ın;ıtbuatda yazan m;ıtbuatıınızın görk;ıınli klassikl;ırind;ın biri olan M;ıh;ım­ın;ıdağa Şahtaxtlı ( 1 846- 1 93 1 ) olınuşdur. M;ıh;ımın;ıdağa M;ıh;ımın;ıdtağı Sultan oğlu indiki K;ıng;ırli rayonunun Şahtaxtı k;ındind;ı anadan olımış, ilk t;ıhsilini Hacı Mirz;ı M;ıh;ımın;ıd;ıl inin Naxçıvan ş;ıh;ırind;ıki m;ıdr;ıs;ısind;ı al­ınış, sonra Naxçıvan ş;ıh;ır ibtidai m;ıkt;ıbini bitirınişdir. Naxçıvanda olark;ın ;ır;ıb, fars v;ı rus dil l;ırini öyr;ınmişdir. Tiflis gimnaziyasında, Alınaniyanın Leypsiq Universite­tind;ı t;ıhsil almışdır. Paris Ali T;ıcrübi T;ıhsi l ın;ıkt;ıbind;ı mü;ıllimlik etmişdir. 80-ci i l l;ırd;ı "Moskovskiye novosti" v;ı "Novoye vremya" q;ızetl;ırinin Yaxın Ş;ırq ölk;ıl;ıri üzr;ı müxbiri olmuşdur. Titlisd;ı onun redaktorluğu il;ı "Ş;ırqi­Rus" ( 1 903- ı 905) q;ızeti n;ışr olunmuşdur.

Az;ırbaycançı l ıq ilk d;ıf;ı M;ıh;ımm;ıdağa Şahtaxtlının "Qafqaz" q;ızetind;ı ı 882-ci ild;ı d;ırc olunan "Müs;ılman­larda m;ıkt;ıb h;ıyatı" adlı yazısında öz ifad;ısini tapmışdır. Sonra "Az;ırbaycan mil l;ıti" ifad;ısi "K;ışkül" q;ızetind;ı ı 6 noyabr ı 890-cı ild;ı "Az;ırbaycanlı" imzası i l;ı çap olun­muş "i3vam g;ızm;ık-yuxu yatınaqmı dedin?" ın;ıqal;ısind;ı işl;ıdilmişdir. Akademik İsa H;ıbibb;ıylinin q;ına;ıtin;ı gör;ı "Bu m;ıqal;ı m;ıtbuatda az;ırbaycançı l ığm ilk real b;ıyanna­m;ısi idi"(64, 6 ı 4) . Az;ırbaycançıl ıq anlayışının s;ıl i s ifad;ı olunmasını is;ı M;ıh;ımm;ıdağa Şahtaxtlının ı 89 ı -ci i ld;ı "Kaspi" q;ızetinin 93 -cü sayında d;ırc olunmuş "Zaqafqa­ziya müs;ılmanlarını nec;ı adlandırmalı?" m;ıqal;ısind;ı ay­dın görm;ık olar: " . . . Yaxın zamanlara q;ıd;ır Zaqafqaziya islam ;ıhlini rus di l ind;ı müs;ılman adlandırırdı lar . .. Son vaxtlar Zaqafqaziya müs;ılmanlarına onların din1;ırin;ı gör;ı yox, xalqlarına gör;ı ad verm;ıy;ı çal ışaraq Zaqafqaziya is-

30

lam ahi ini Qafqazda rus di l inda tatar adlandırmağa başla­mışdılar. Amma bu yeni l iyi heç cür uğurlu hesab etmak olmaz. .. . Zaqafqaziya müsalmanlarını azarbaycanl ı lar, onun di l ini isa Azarbaycan dili ad landırmaq çox yerina dü­şardi" ( ı 22, 28-29).

"Zaqafqaziya müsalınanlarını neca adlandırmalı?" ma­qalasi çox mühüm elmi-siyasi mahiyyat daşıyır. Malıam­madağa Şahtaxtlı ilk dafa olaraq ölkamizin, xalqımızın va di l imizin adının müayyan olunması i la bağlı aydın va konkret mülahizalarini yazmışdır. Bu maqala "azarbaycan­şünaslığın ilk elmi bünövrasi, azarbaycançılığın minimum proqramı"(64, ı 58) kimi qiymatlandiril ir .

Malıammadağa Şahtaxtlının hala XIX asrin axırların­da Azarbaycan xalqı va d i l i haqqında iral i sürdüyü dayarl İ mülahizalar bu gün da öz aktuall ığını va ahamiyyatini qo­ruyub-saxlamışdır.

Azarbaycan milli matbuatı görkamlİ novator yazıçı va jurnal ist Cali l Mammadquluzadanin matbuat alamina gali­şina göra, önca matbuatımızın klassiki Malıammadağa Şahtaxtlıya minnatdar olmalıdır. Malıammadağa Şahtaxtlı­nın Cali l Mammadquluzadani öz yanında, "Şarqi-Rus" qa­zeti redaksiyasında i şa götürmasİ i la "Şarqi-Rus" qazeti "Molla Nasraddin" jumalının proloquna, baş maşqina çev­rildi" (64, 1 53) .

"Şarqi-Rus" qazeti redaksiyasında Cali l Mammadqu­luzada avvalca müxbir i şlamiş, sonra müayyan müddat re­daktoru avaz etmişdir. Cal i l Mammadquluzada "Şarqi­Rus"da böyük tacrüba qazanmış, i stedadlı yazıçı va jurna­l i st kimi formalaşmışdır. Onun "Poçt qutusu", "Kişmiş oyunu" kimi maşhur hekayalari va bir çox maqalalari bu qazetda çap olunmuşdur. Malıammadağa Şahtaxtlı "Şarqi­Rus" gazetinin ı 904-cü i l 20 fevral tarixli , 20-ci sayında dare olunan "Böyük taassüf va rizamandi" maqalasinda Calil Mammadquluzada haqqında yazmışdır: "Qalam şari-

3 ı

kirniz Mirza Cal i l ağanın adabi ınaharatini axır nömralari­mizda basdığımız asarlari, az cümla, " Poçt qutusu" hanu oxucularıınızı sabit etmişdir. Rusi olsun, ınüsalmani olsun, m::ıınlakatimizin maarifmandamının an mümtazlarından­dır. Hekaya va roman tasnifında ki, adabiyyatın bu şöbasi­na belletristika deyirlar, ahli-qalam içinda .. maşhurdur" ( ı 22, 92) .

XIX asrin sonunda va XX asrin avvallarinda yeni tari­xi marhalaya daxil olan Azarbaycan xalqı mi l l i matbuatını tasis etmakla ümumxalq xitabat kürsüsünü yaratdı, kimli­yini dark etmaya va ifada etmaya başladı . Bir xalq olaraq ictimai-madani alaqalarini güclandira bildi , mi l l i axlaqi­manavi sarvatlarini zanginlaşdirmayi hacardı va bu işda Azarbaycanın "Şarqi-Rus"u takanverici rol oynad ı . XX as­rin !ap avval larindan xalq adat-ananalarinin inkişaf pers­pektivlarini müayyanlaşdird i . Bu "müayyanlaşına" prose­sina takan veran faktlardan biri "Hayat" ın ( ı 905- ı 906) meydana çıxınası oldu. "Hayat" xalqın hayatı, ınaişati, dü­şünca tarzi ila bağl ı konkret mülahizalarini ortaya qoydu . "İrşad" ( ı 905- ı 908) "Hayat" ın yolunu ınüayyan ınanada davam etdirdi .

XIX asrin ikinci yarısında va XX asrin avvallarinda özünü göstaran Azarbaycan ınaarifçiliyi azarbaycançıl ıq ideyasını sanatkarların yaradıcıl ığında xüsusi predmeta çe­virmişdir. Azarbaycan mentalitetinin xeyli daracada badii sanata söykandiyini yaxşı duyan böyük va mill i sanatkar­lar azarbaycanlının özünü dark etmasi, öz "man"ini q iy­ınatlandirınasi va ümuınil ikda, ınillat i taşkil edan bu "ınan"in kaınil laşmasi, belalikla da, mi l l i kami ll iyin for­malaşması prosesini çox mühüm amil saymışlar. "Tasadü­fı deyil ki, bizim klassik mil l i - badii, falsafi fikir "man"i va haqqı, insanı va vicdanı, şaxsiyyati va aqli b ir-birindan ayırmışdır. Hatta Tanrı da burda "man"in hüsnünda, şax­siyyatin cisminda tazahür edir"( ı 09, ı ı ) . Azarbaycan mi l -

32

l i-badii sözünün qüdrati "ham sanat, h;:ım haqiqat (badi i haqiqat-A.M.) , ham da üınuman, haqq va vicdan anlayışını özünda ehtiva edir" (ı 09, ı ı ) . Azarbaycanın tarixi boyu mil l i va ınanavi dayadar sisteminin zanginlaşmasi, insanı kamil laşdirmak prosesi daha çox badi i söz sanatinin üzari­na düşmüşdür.

XIX asrin ikinci yarısından bir tarafdan matkura va madaniyyat sahalarİnda köhna feodal qalıqları davam edir, o biri tarafdan qabaqcıl Avropa madaniyyati, demokratik fikirlar yayı l ınağa başlayır. Bela bir dövrda Azarbaycan maarifçi-demokratları dünyanı dayişınak, xalqı kami l gör­mak yolunu millat in oyamb haqqını talab etmasinda görür­dülar. "O da tasadüfı deyi l ki, badi i adabiyyatın an qabaq­cıl dünya tacrübasi da, aslinda, iki asrda (XVIII-XIX) daha çox ınaarifçil iya söykanmiş, öz ideya i stiqamatini ondan almış, bazan sanatkarın özü da maarifçi qisminda faaliyyat göstarmişdir" (304, ı ı ı ) Rusiyada Puşkin, Qoqol, Tolstoy, Qarbi Avropada Balzak, Stendal, Flober, Zolya, Heyne, Dikkens, Azarbaycanda Mirza Fatal i Axundov, Nariman Narimanov, Raşid bay 8fandiyev, Sultan Macid Qanizada, İbrahim bay Musabayov, Hacı Karim Sanıl ı maarifçi-rea­I ist adabiyyatın nümayandalaridir .

"Şarqi-Rus", "Hayat", "İrşad" kimi gazetiardan sonra türkçülüyün an böyük carçısı va tabl iğatçısı olan "Füyu­zat" (I 906- ı 907) jurnalı meydana gald i .

XX asrin başlanğıcında 8Iimardan bay Topçubaşov, 8hmad bay Ağayev, 8Ii bay Hüseynzada kimi böyük Azarbaycan ziyaiılan va onlara dastak veran Hacı Zeyna­labdin Tağıyev kimi vatanparvar sarmayadarlar Turan na­mina Azarbaycanın taleyi uğrunda çar istibdad zülmü i la mübarizaya girişdilar. Vatanparvarlİk hissiari güclandi . Buna sabah çar Rusiyasında yaranan demokratiya meyi la­rinin Qafqazda da hiss olunınağa başlaması idi. Demokra­tiya çağırış larının, söz azadlığının aktuallaşınağa başladı-

33

ğını, mil latlarin talablarinin güclandiyini hiss edan çar hö­kumati burda yaşayan mil latlarİn azadlıq ruhunu sarsıtmaq üçün onlar arasında nifaq toxumu sapdi. Azarbaycanl ı larla ermanilar arasında qan töküldü . Münaqişa bütün Qafqazı bürüdü. Azarbaycan ictimai fikir tarixinin görkamli sima­larından olan Bhmad bay Ağayev çarizmin as.siınilyasiya­sına va onun buyruqçusu olan ermani mil latçilarinin anti­türk siyasatina qarşı ınüdafia maqsadila "Difai" adlı bir taşkilat yaratdı . Sabir Rüstamxanlının "Difai fadai lari" sa­nadli romanında 1 905- 1 906-cı il larin qanlı hadisalari, er­mani terrorunun qarşısını almaq, Azarbaycanı ınüdafia va xilas etmak yolunda aparılan çatin va şaratl i mübariza öz aksini tapınışdır. Ela bu dövrda Bii bay Hüseynzada öz matbu orqanları ("Hayat" va "Füyuzat") vasitasila ümum­türk dayadarini mühafiza üçün ictimai fikirda ınüdafia cabhasini forınalaşdırdı . Fi lologiya elmlari doktoru, pro­fessor Şamil Valiyevin qeyd etd iyi kimi, "Türklaşınak, i s­lamlaşınaq, ınüasirlaşınak" şüarı altında yaranan bu özü­nümüdafta cabhasi az bir zaman içarisinda böyük iral i layi­şa nail oldu. Ela haınin dövrda Haşıın bay Vazirovun re­daktorluğu, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin kömayi i la çıxan "Taza hayat" { 1 907- 1 908), "Taraqqi" ( 1 908- 1 909) va "İt­tifaq" ( 1 908- 1 909) qazetlari özünümüdafla cabhasinin ınü­bariza xattini davaın etdirmaya başladılar, vatanin ınüda­fıaçilari kimi tanındılar.

Tasadüfı deyil ki, qeyd edilan bu matbuat orqanlarının adları arasında ümumi idealdan doğan bir daxi li yaxınlıq var idi. Şamil Valiyev yazır: "Bgar "Hayat" adı altında rus ça­rizıninin assimilyasiya siyasalina qarşı dayanan bir xalqın varlığı, "Füyuzat" adında ınadaniyyatca geri qalınış bir kütla kimi tanıdı lan Azarbaycan xalqının manavi zanginliyi nişan verilirdisa, "İttifaq" adı altında amansız düşman tacavüzüna qarşı ümummilli ittifaqı arzu edilirdi" (280, 6). Bütün bunlar elıni-nazari va ictimai fıkrin takamülünün göstaricisi idi.

34

XX asrin i lk i l iarinda Turan düny�sının bir parçası olan Azarbaycan xalqının öz varlığı uğrunda başladığı ınü­qavimat barakatı çar müstaınlakaçilarinin mütaşakkil ham­lalari qarşısında hala çox davamsız idi . Azarbaycan azad­l ıq mücahid larinin özünümüdafıa cabhasina yardım üçün Türkiyarlan Bakıya galmiş onlarca digar Türkiya ziyai ı la­rının ideoloj i kömaklari bela, bu işda samarasiz i di, çünki çar şovinist siyasatçilari türk-müsalınan varl ığını qoruyub­saxlaınağa can atan qüvvalari çox asanl ıqla aradan götü­rürdülar. an sada hallarda mübarizani yönlandiran qüvva­lar arasında müxtalif saciyyali taxribatlar salınır, bu qüv­valar parçalanır, meydandan uzaqlaşdırı l ırd ı . Mahz bu si­yasatin naticasidir ki, 1 909-ci il in sonlarında ahmad bay Ağayev, 1 9 1 O-cu i l in axırlarında isa ali bay Hüseynzada öz vataniarindan Türkiyaya mühacirat etınaya macbur ol­dular.

Bütün bu siyasi taqiblar va taxribatlar XX asrin avval­larinda Azarbaycanda başlamış mi l l i azadl ıq mafkurasini nainki öldüra bilmadi, aksina, bu taqiblar mi l l i azadlıq mafkurasini daha ınütaşakki l bir qüvvaya çevirdi . Mahz bu oyanışın naticasi olaraq 1 9 1 1 -ci i l in sonlarında Bakıda Mahammad amin Rasulzadanin bi lavasita iştirakı i la Mü­salınan Demokratik Firqasi yaradı ldı . Bu partiya ali bay Hüseynzadanin, ahınad bay Ağayevin, alimardan bay Topçubaşovun va başqalarının üınuıntürk ideyalanndan bahmlanarak, vatançitiyi va dövlatçil iyi asas götürarak ye­ni ictiınai şaraitda mil l i-azadl ıq mübarizasina başladı va nahayat, 1 9 1 8-ci i l mayın 28-da Azarbaycan xalqının mi l l i azadl ıq ideallarını hayata keçirdi . asl inda, görkaınli ideo­loqların - ahınad bay Ağayevin va ali bay Hüseynzada­nin üınumtürk ideoloj i konsepsiyasını Mahaınınad amin Rasulzada ayrıca Azarbaycan xalqına tatbiq edarak siyasi düstur halına gatirmişdi . Bu ideoloj i konsepsiyanın Azar­baycan mil latinda tam va dolğun ifadasini Cal i l Mammad-

3 5

quluzada va ;ıtrafına topladığı mollan;ısr;ıddinçil;ır ;ıd;ıbiy­yatda va matbuatda vermişlar. Mollanasraddinçi adiblar Azarbaycan Xalq Cüınhuriyyatinin ideoloj i üstqurumunun yaradılmasında faal iştirak etmişlar.

Xalqın böyük bir hissasinin hal;ı maarifçiliya ehtiyacı olan bir vaxtda - XX asrin avval larinda azarb,aycançılığın tarkib hissasi olan azadlıq matkurasinin formalaşmasında takca siyasat adamlarının deyi l , ham da adabi-badii fıkrin misilsiz rolu oldu . Mahz Azarbaycan adabi-badi i fikrinin milli azadlığa çağıran hayacanlı sasi yüz min larla v:ıt:ın mücahidinin ürayini riqq:ıt:ı g:ıtirdi, döyüşan qollarına qüvv:ıt verdi .

XX asrin avvall:ırinda vatanin taleyi problemi ümum­xalq problemi idi . Buna gör:ı d:ı hamin problemin b:ıdi i inikasında o dövrd:ıki ad:ıbi harakatın dem;ık olar ki , bütün zümr;ılarind:ın olan sanatkarlar iştirak edirdi . Vat:ınin müasir ümummadani geril iyi, vaxtı keçmiş mil l i-sosial ba­xışların manavi çürüm:ısi, ictimai barabarsizliyin acı man­z:ır:ılari va s. masalalar demak olar ki, bütün zümral:ırdan olan sanatkarları düşündürürdü. Lakin bu dövrda v:ıtanin milli müstamlaka zülmündan xilas olması üçün çara axta­ranlar o qadar d:ı çox deyi ldi . V:ıt:ın t:ıassübünü çak:ın 8li bay Hüseynzada hala 1 906-cı ilin sonlarında "Hali-v:ıt:ın" şei rinda Vataninin acınacaql ı vaziyy:ıta salınmasından bahs edird i :

Bilinnisan ciihala Na eldilar vatana?! Na qoydular uyuya, Na qoydu/ar oyana (29).

Dilinin ucundakı böyük haqiq:ıti dey:ı bilm:ıy:ın şair taassüfl:ı yazırd ı :

36

Ay!ltmad1 qalamim _ Şu türk ila acami (29).

v�t�np�rv�r şair v�t�nin taleyi il� bağl ı h�y�can t�bi l i çal ır, xalqı ümuıni düşın�n� qarşı birg� ınübariz�y�

odu qmr qaplyl Biz evda bixabariz (29).

-müraci�til� çağırırd ı . "Hal i-v�t�n" şeiri o dövrün bir sıra söz s�n�tkarlarının

yaradıcılığına yeni istiqaın�t verd i . M�hz bu şeird�n son­ra Az�rbaycan �d�biyyatında romantizm c�r�yanını t�ınsil ed�n M�h�ının�d Hadi, Abbas s�hh�t, Abdui la Şaiq V� Hüseyn Cavid kimi s�n�tkarlar ınİ i l i azadl ıq ınövzusunda �s�rl�r yazınağa başladılar .

M�h�ının�d Hadi v�t�nin ınİ i l i i stiqlaliyy�tini özünün başlıca aınalı hesab ed�r�k yazırdı :

Haqiqi arzumuz intizanıi-hali-millatdir, Masainıiz biitiin masru.fi-istikmali-millatdir (53) .

Şair v�t�n övladlarının mi l l i �sar�td�n ç�kdikl�ri ınü­sib�tl�rd�n b�hs edir, bu �sar�t z�ncirini qırınaq üçün iın­dad ist�yirdi :

Baxti-siyah millata banzar iqbalımız, Şarqin miihitimi o qaranlıq siyahını ız! Zalimlarin alinda birar canlı bi hayat, Divani-adi yox ki, sorulsun hesab1m1z (92).

V�t�n� olan sonsuz sevgisini

"Könliimiin sevgili mahbubu manim Vatanimdir, vatanimdir, vatanim " ( 1 , c. l , 35 ) -

misraları i l� ifad� ed�n Abbas S�hh�t:

37

Vata11 - acdadm11z111 macff;ıuidir. Vata11 - övladmuzm maska11idir. l'ata11i semıaya11 insaıı olmaz, Olsa. ol ş;ıxsda ı •icda11 olmaz ( ı , c. ı , 35 ) -

deyir. Daha sonra yazdığı şeirinda xalqı Vat;:ı!1in istiq lalı uğrunda mübariz::ıy::ı çağırır:

Vata11 uğm11da garak şaxs.f<1dakar o/sım, Bövla mövsiimda vata11 kimsalara ar o/sım . .

( ı , C. ı 94) .

Romantik şair Abdulla Şaiq mil latin birlaşmasini, Va­tan, onun azadlığı uğnında birg::ı mübariz;ı aparmasını öna ç::ıkir:

Birlaşalim , tiirk oğlu, bu yol mil/at yoludur, 011la, zafarla, şa11la tariximiz doludur . . . Siillgiimiiziin ucımda11 damar qatra-qatra qan, Hiirr�vyatdan, vatandan öliinca keçmanı, diişman ! . . . Haydı, yola çT.miTm, haqsızlığı yıkalim (3) .

Az::ırbaycanda Müsavat partiyası faal iyyata başladıq­dan sonra azadlığın va azarbaycançı l ığın milli özünüdar­kin tarkib hissasina çevri lmasi prosesi sür::ıtl::ınir, daha ge­niş va sisteml i ş::ıkil alır. Bu dövrda ::ıd::ıbiyyata g::ıl;ın bir çox g::ınc yazıçı ların ::ıs::ırl::ırinda artıq öz s:ılafl::ırinin "Av­ropaya ibrat gözü il;ı baxmaq" idealının yerina indi mi l l i keçmişa diqq::ıt yetirmak meyli başl ıca cah::ıta çevri lir . Bu isa birbaşa az::ırbaycançıl ığa meylin gerç:ıklaşmasi i la bağ­lı idi . Bu meyli inki şaf etdirmak üçü n o zaman ham da tan­qid va :ıdabiyyatşünaslıq sah::ıl::ıri ila maşğul olan Maham­m::ıd ômin Rasulzad:ı, yazıçı Seyid Hüseyn va başqaları türkçülük mövzusunda türk-osmanlı poeziyasından nümu-

38

n;}l;}r seçib Az;}rbaycan oxucularına çatdırırlar. Onlar bu i şd;} Osmanlı türk ;}d;}biyyatının ;}d;}bi ;}'n;}n;}l;}rind;}n isti­fad;} edirl;}r. M;}S;}l;}n, bel;} nümun;}l;}rd;}n biri türk-osmanlı şairi Ağa Gündüzün "Yaraşır" r;}d ifli şeiri idi. Bu şeird;} o dövr Az;}rbaycan ;}d;}bi-ictimai fikrini ITI;}Şğul ed;}n mil l i ;}Sar;}t faci;}sind;}n b;}hs edi l irdi . Ağa Gündüzün şeirind;} türkün milli faci;}si bu cür ifad;} olunurdu :

Miisalmani- liirki diişnıan siiriimiiş, Altundağ iistiinii dıanan biiriinıiiş, Ruhlar, malaklar i!fiiqa yiiriimiiş, Haşim çeviri b baxan qalnıanuş, Tann qorxusum1 duyan qalmanuş, Ağla göziim, ağla hicran yaraş1r, Vatansiz erkaya zindan yaraştr (9 ı ) .

T;}dric;}n Az;}rbaycan ;}d;}bi-ictimai fikrinin yeni n;}sli­nin ;}kS;}riyy;}tind;} milli özünüd;}rk hissl;}ri bir az da qüv­V;}tl;}nir. Onlar mi l l i varl ığın tarixin;} V;} bu günün;} ;}S;}rl;}r h;}sr edirl;}r. M;}S;}l;}n, Yusif V;}zir Ç;}m;}nZ;}minl i "Biz ki­mik?"(267) adlı m;}qal;}sind;} Az;}rbaycan xalqının mi l l i ta­rixinin yaradı lması m;}S;}l;}sini meydana atır. Abdulla Şaiq XIX ;}Sr Dağıstan xalqlarının mi l l i mücahidi Şeyx Şamil;} h;}sr olunmuş "Şeyx Şamil V;} Qafqaz çiç;}kl;}ri" (95) adlı ;}S;}ri ana dil in;} t;}rcüm;} edir. Q;}zetl;}r 19 ı 3 -cü ild;} L;}nk;}­ranın rus qoşunları t;}r;}find;}n i şğal edilm;}si hadis;}sind;}n b;}hs ed;}n m;}qal;}l;}r verirl;}r (9 ı ) .

Bu i l l;}rd;} Az;}rbaycan xalqının V;}t;}nçi l ik hissl;}ri, mi l l i azadlıq arzuları ;}d;}bi-b;}d i i ;}S;}rl;}rd;} daha t;}sirl i Ş;}­kild;} ifad;} olunurdu .

XX ;}Srin onuncu i l l;}rinin ortalarında M;}h;}mm;}d amin R;}sulzad;}nin "İqbal" ( 1 9 ı 2- ı 9 ı 4), "Diri l ik" ( ı 9 ı 4-ı 9 ı 6), "Açıq söz" ( 1 9 ı 5- ı 9 ı 8) V;} başqa m;}tbuat orqanla­rında d;}rc olunan ;}S;}fl;}ri Az;}rbaycanda t;}kC;} siyasi-icti-

39

mai fıkra deyil, ham da adabi-badii düşüneaya da tasir göstarir. Onun "Dirilik" jurnal ındakı faaliyyati bu cahat­dan xüsusila farqlanirdi . O, "Milli diril ik" başl ıqlı silsila ınaqalalarinin birinda yazırdı : "Diriliklarin an qiymatlisi milli dirilikdir . . . Dirilik dünyanı sevmakdan, öz hüquq va namu­sunu mühafıza eda bilacak qadar qüwatli olmaqdan ibarat­dir" (30). Mahammad emin Rasulzada milli özünüdarka aparan badii asarlarİn yaradılmasına ahamiyyat verdiyina gö­ra, XIX asrin rus şairi Y.M.Lermontovun Qafqazın çarizm tarafından fathi mövzusunda olan "İsmayıl bay" adlı poema­sını va fransız yazıçısı Alfons Dodenin almanların Parisin is­tilasıııa qarşı yazdığı "Sonuncu dars" hekayasini ana dil ina tarcüma edir (93) .

Azarbaycanda demokratik cümhuriyyatin qurulması arafasinda milli özünüclark matKurasi M. Hadi, M.B . Mammadzada, C. Cabbarl ı, e. Cavad, Ümgülsüm, S . Mansur, e. Müznib kimi şair va publisistlarin asarlarİnda böyük inamla ifada olunurdu.

Bu dövrda Azarbaycan xalqının siyasi müstaqi l l ik ide­allarına qarşı davam edan xarici tacavüzlar mi l l i adabi ha­rakatın mövzularından biri idi . Şair Ümgülsüm vatanİ bu cür tacavüzlardan xilas etmak üçün xalqına al uzatmağa hazır olan türk qardaşlarına müraciatla yazırd ı :

Dard/i-dard/i siiriiklandinı, inladinı, Aci-aCI faryadlan dinladinı.

Galdim işta dardi sana söy!adinı, arzimi din!ayan, soran narada ?( 4 ) .

Bu dövrda romantiklarİ vatançilik, tanqidçi realistlari azarbaycançıl ıq ideyalan maşğul etmişdir. Hamçinin va­rislik ananalari da badi i adabiyyatda darin kök salmışdı .

40

T:mqidi realizm adabi cabhasinin numayandasi alab­has Müznib isa Azarbaycan xalqının milli asarat pancasin­da mahv olmasını bela ifada edird i :

Neca uca/masm ataşi-ah muz, 0/ub hasteyi-ii/nı şahr ahlimiz, Miisibat yağır damadam yeriara (5,46).

Görkaml İ mollanasraddinçi al i Nazmi ürak ağrısı i la xalqının mil l i azadlıq gününün na zaman galacayi barada öz oxucusuna sual edird i :

Zanninca san in, millalimiz şad o/acaqnır?! Virana qalan miilkiimiiz abad o/acaqnır?! . . . Daim qalacaq qeydi-asaratda miisa/man?!

Ya birca bu zancirdan azad o/acaqmı?! . . . Hiirriyyat, ad/ ila nıiisavat camalr,

Bir cilvalanib cilvacahiyad o/acaqnıı?! (209).

Badii va ictimai mahiyyat kasb edan bu suallar xalq­dan öz cavabını gözlayirdi.

Mill i-azadl ıq, onun başlıca xatti olan azarbaycançıl ıq badii-ictimai fıkirda öz tematika zanginl iyi, ideya i stiqa­mati ila diqqati calb edir. Bu ideyaların gerçaklaşmasinda va badii-estetik fakta çevri lmasinda mövzu ila bağlı taktiki gedişlar mühüm ahamiyyat kasb etmişdir. Azarbaycançı l ıq bu ideyaların zirvasinda dayanan bir vacib fakt kimi takca sanat adamlarının deyil, bütövlükda ziyal ı qüvvalarimizi hamişa düşündürmüşdür. Hatta bu sahada falsafı, ictimai va badi i fikir zaman-zaman o qadar güclü olmuşdur ki, onun atrafında "azarbaycanşünaslıq" kimi ciddi bir elm sa­hasi meydana çıxmışdır(26, 4).

İstar azarbaycançıl ıq dünyagörüşü, İstarsa da azarbay­canşünaslıq el mi son bir asrda xeyli inkişaf etmişd ir. La-

4 1

kin azarbaycançı lıq dünyagörüşü özünün formalaşmaya can atma prosesi tarixini çoxdan başlamışdır. Bu prosesi xeyli sonradan iziayan va onun elmi asasiarını i ş layib-ha­zırlanıaqda olan azarbaycanşünaslıq bu gün özünün mü­hüın va vacib marhalasini yaşayır.

Azarbaycançılığın an yeni marhalasinin Bütün para­metrlarinin - azarbaycançıl ıq ideyasının yenidan gündama galmasi, bu sahada klassik va müasir düşüneaya qiymat, azarbaycançı l ığın köklarinin, manbalarinin elmi araşdır­malara calb edilmasi birbaşa ulu öndar Heydar 8l iyevin irali sürdüyü müdrik fıkirlarla, tale yüklü taşabbüslarla bağlıdır va bu fıkirlar, taşabbüslar tadqiqat üçün xüsusi za­min yaratmışdır.

Ümummill i l ider Heydar 8liyev azarbaycançılığın ye­ni dövrda dayaq nöqtasidir. XX asrin avval larindaki ziyalı­ların ana dil ina, camiyyatin kamil laşmasi, maariflanınasi prosesina yetirdiklari diqqat bu gün da davam edir. "XX asrin önlarinda böyük real ist adib Cali l Mammadquluzada, türkçü romantik şair Abdulla Şaiq, reali st-demokratik tan­qidin başçısı Fürudin bay Köçarli, böyük hastakar Üzeyir Hacıbayli, "bolşevik" Nariman Narimanov "ana dil i" uğ­runda mübarizaya birga başladılar. Tezlikla "ana dil i" uğ­runda mübariza "Ana Vatan" uğrunda mübarizaya çevril­di" ( 62, 228). Bu mübarizaya 1 978-ci i l da Azarbaycan Respubl ikasının rahbari Heydar 8liyev Azarbaycan d i l in i dövlat d i l i k imi Azarbaycan SSR-in Konstitusiyasına sal­maqla yekun vurdu .

Ulu öndar Heydar 8liyev bütün hayatını doğma Azar­baycana, onun madaniyyatinin, adat-ananalarinin, dil in in inkişafına hasr edan böyük vatandaş- böyük azarbaycançı olmuşdur. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ötan asrin 90-cı i l iarinda ümummil l i l iderimiz Heydar 8liyev azarbaycan­çılıq ideyasını yenidan canlandıraraq va mi l l i dövlat ide­otogiyası saviyyasina qaldıraraq, onun birlaşdirici rolun-

42

dan m;:ıhar;:ıtl;:ı istifad;:ı etm;:ıkl;:ı ölk;:ınin ·dağı l ması, ;:ırazisi­nin xaricd;:ın d;:ıst;:ıkl;:ınm;:ıkl;:ı etnik ;:ılam;:ıtl;:ır;:ı gör;:ı parça­lanması t;:ıhlük;:ısinin qarşısını almaq v;:ızif;:ısini h;:ıl l etdi .

"Böyük önd;:ır Heyd;:ır 8liyev müst;:ıqi l l ik dövrünün dövl;:ıt ideologiyasını formalaşdırark;:ın XX ;:ısr ziya i ı ları­nın ;:ıs;:ırl;:ırind;:ı mi l l i ideya kimi türkçülükl;:ı paralel olaraq az;:ırbaycançı l ığı yeni tarixi ş;:ıraitd;:ı mi l l i dövl;:ıtçil ik idea­logiyası kimi sistem;:ı saldı , ümummil l i ideya, dünya az;:ır­baycanlı larının ideologiyası, mi l l i birl ik t;:ıl imi kimi ;:ısas­landırdı" (62, 220) . Görbml i dövl;:ıt xadimi Heyd;:ır 8liye­vin Az;:ırbaycan Xalq Cümhuriyy;:ıti dövrün;:ı, XX ;:ısrin ;:ıv­v;:ıl l;:ırind;:ıki ziyal ı ların yaradıcıl ığına obyektiv yanaşma t;:ıl;:ıbi az;:ırbaycançı l ığa güclü t;:ıkan verdi .

Xalqın, ölk;:ınin müst;:ıqil l iyi az;:ırbaycançılığın, mi l l i birliyin olmasından keçir. Bunun üçün xalq özünün bütün potensial imkanlarından istifad;:ı etm;:ıl idir. Ölk;:ınin z;:ıngin iqtisadi potensialı v;:ı ;:ılverişli geesiyasi mövqeyi buna la­zımi ş;:ırait yaradır. Bu amil bu gün Az;:ırbaycanın müst;:ı­qi l l iyinin möhk;:ıml;:ındirilm;:ısi v;:ı dövl;:ıtçil ik m;:ınafeyinin qorunmasında mühüm ;:ıh;:ımiyy;:ıt;:ı malikdir. Az;:ırbaycanın milli maraqlarının qorunması uğnında mübariz;:ı indi daha ciddi v;:ı daha elmi ;:ısaslarla aparı lmalıdır .

43

MOLLANflSRflDDİNÇİLİK NaDiR?

Bu suala Az:ırbayeanda t:ınqidi-real ist :ıd:ıbiyyatın v:ı matbuatın inkişaf istiqam:ıtl:ırini v:ı xüsusiyy:ıtl:ırini mü­:ıyy:ın ed:ın ideya-estetik prinsipl:ıri öyr:ındikd:ı eavab tap­maq olar. H:ımin prinsipl:ır bütövlükd:ı mollan:ısr:ıddinçi­l:ırin yaradıeıl ığında öz aksini tapmışdır. Mollan:ısr:ıddin­çilik indi xüsusi bir t:ılim kimi öyr:ınilir . Bu t:ılim kitab ın­da t:ınqidi-realist :ıd:ıbiyyatın poetikasından, ideya-b:ıdi i istiqam:ıtl:ırind:ın bahs edil ir . Mollan:ısr:ıddinçil ik mi l l i varl ıq - az:ırbayeançı l ıq ideyasını reallaşdırmaq üçün t:ılim kitabıdır. Bu t:ıl im kitabının baş mü:ıl lifı C:ılil M:ımm:ıd­quluzad:ıdir.

Görk:ımli klassİk yazıçı t:ınqidi-real ist :ıd:ıbiyyatın, "Molla N:ısr:ıddin" :ıd:ıbi e:ıbh:ısinin formalaşması üçün t:ıke:ı ideyalar yaratmırdı, bu ideyaların gerç:ıkl:ışm:ısi yo­lunda bütün m:ıhnımiyy:ıtl:ır:ı dözür, :ısi f:ıdakarl ı q göst:ı­rirdi . C:ıl i l M:ımm:ıdquluzad:ı b:ıdii :ıs:ırl:ırind:ı v:ı publ i­sistika yaradıeı lığının bütün sah:ıl:ırind:ı möht:ış:ım :ıs:ırl:ır yaradaraq h:ır k:ıs:ı az:ırbayeançı l ıq duyğuları - v:ıt:ındaş­lıq, mil l i l ik, insanp:ırv:ırl ik düşüneasi aşılayır, insanların hüquq v:ı azadl ıqlarının d:ırk v:ı tarnin olunmasının z:ınıri­liyini t:ılqin edir.

Mill i varlıq problemi C:ıli l M:ımm:ıdquluzad:ınin b:ı­dii-publisist yaradıeılığı sayasinda mi l l i-ideoloj i konsepsi­ya s:ıviyy:ısin:ı yüks:ılınişdir. Dig:ır mollan:ısr:ıddinçil:ır m:ıhz bu konsepsiyadan b:ıhr:ıl:ınmişl:ır. 8g:ır "Molla N:ıs­r:ıddin" :ıd:ıbi maktabi mil l i- ietimai fıkird:ı, :ıd:ıbiyyatda v:ı m:ıtbuatda az:ırbayeançılığın baş ıneydanıdır"(65)sa, bu meydanda :ısas :ıd:ıbi t:ıl im ver:ın baş m:ışqçi C:ıli l M:ım­m:ıdquluzad:ıdir.

C:ılil M:ımm:ıdquluzad:ı h:ıl:ı "Ş:ırqi-Rus" q:ızeti re­daksiyasında işl:ıy:ırk:ın harnin q:ızetd:ı dare etdirdiyi m:ı-

44

qal:ıl:ıri i la mollan:ısr:ıddinçil iyin :ısasıİu qoymuşdur. An­caq Mirz:ıc:ıli lçi mollan:ısr:ıddinçil ik t:ılim olaraq 1 906-cı i l aprel in 7-d:ın başlayıb . C:ıl i l M:ımm:ıdquluzad:ınin bi la­vasit:ı r:ıhb:ırliyi i la keçiril:ın bu möht:ış:ım yaradıcıl ıq t:ı­l iml:ıri 1 906- I 9 I 7-ci i l larda Tiflisd:ı, 1 92 1 -ci i ld:ı Tabriz­d :ı, I 922- 1 93 1 -ci i l l:ırd:ı Bakıda baş tutub . Qeyd ed:ık ki, mollan:ısr:ıddinçi t:ıliml:ırl:ı bağl ı materiallar "Molla N:ıs­r:ıddin" jurnal ının Tiflisd:ı 370, T:ıbrizd:ı 8, Bakıda 398 -cami 776 nömr:ısind:ı öz aksini tapmışdır.

Böyük demokrat :ıd i b C:ıli l M:ımm:ıdquluzad:ı ( 1 869-1 932) 37 yaşında ik:ın "Molla N:ısr:ıddin" i yaratdı, jurnal qapananda isa o, 62 yaşın içinda id i . Ham bu 25 i l in publ i­sistika ç:ırçiv:ısind:ı, ham d:ı ondan :ıvv:ılki :ıd:ıbi yaradıcı­lığı i la Azarbaycan :ıd:ıbiyyatı tarixind:ı silinm:ız cığırlar açdı : satirik :ıd:ıbiyyatın, satirik publis istikanın, karikatura sanatinin asasını qoydu, ilk r:ıngli ş:ıkil l i jurnal yaratdı, kiçik hekay:ınin böyük ustadı oldu, Azarbaycan :ıd:ıbiyya­tında "Molla N:ısr:ıddin" :ıd:ıbi m:ıkt:ıbinin, t:ınqidi realiz­min hanisi kimi şöhr:ıt qazandı, bir sözl:ı, mi l l i satirik :ıd:ı­biyyatın mollan:ısr:ıddinçil ik :ıd:ıbi tal imini formalaşdırdı, bununla da az:ırbaycançıl ıq ideyasının :ıd:ıbiyyatda v:ı publis istikada, ictimai fıkird:ı :ısas yaradıcılarından b iri ki­mi milli qan yaddaşımızda :ıb:ıdi l ik qazandı .

"Molla N:ısr:ıddin" jurnal ında Azarbaycan n:ısrinin, şeirinin, publ isi stikasının, r:ıssamlığının :ıb:ıdiyaşar asarla­ri öz aksini tapmışdır. Bu asarlar öz dövründ:ı müasirl:ıri üçün :ıd:ıbi maktab rolunu oynamış, indi d:ı oynayır v:ı g:ı­l:ıc:ıkd:ı d:ı bu missiyam yerina yetir:ıc:ık.

Azarbaycan :ıd:ıbi- ictimai fikrinin görk:ıml i nümay:ın­d:ısi C:ıli l M:ımm:ıdquluzad:ınin yüksak t:ışki latçılığı i la bir araya g:ıl:ın :ıma! dostları - Mirza ôl:ıkb:ır Sabir, ôb­dürr:ıhiın bay Haqverdiyev, M:ımm:ıd Said Ordubadi, Öm:ır Faiq Nemanzad:ı, ôli N:ızmi, ôliqulu Q:ımküsar, Mirza ôli Möcüz Ş:ıbust:ıri, M:ımm:ıd:ıli Nasir v:ı onlarla

45

dig�r görbmli Az�rbaycan �dibi mollan�sr�ddinçi l iyin f�­dakar nümay�nd�l�ri olmuşlar. Mollan�sr�ddinçi l ik h�min böyük ş�xsiyy�tl�rin m�sl�kin�, h�yat amalma çevrilmiş­dir.

Mollan�sr�ddinçi l ik t�l imi "Molla N�sr�ddin" �d�bi m�kt�binin proqramıdır. "Molla N�sraddin" �d�bi m�kt�­binin bütöv yaradıcılıq proqramı bu ınöht�ş�m t�lim kita­bında dolğun �ksini tapmışdır. Proqramın �sasını is� mi l l i müst�qill ik v� azadlıq uğrunda mübariz� t�şkil edir . "Mol­la N�sr�ddin" �d�bi m�kt�binin nümay�nd�l�ri başda C�li l M�mm�dquluzad� olmaqla "mil l i istiqlala bir ordudan zi­yad� xidm�t göst�rmişl�r. Bu m�nada "Molla N�sr�ddin" jurnalı Az�rbaycan xalqının �n böyük i stiqlal kitabıdır. Yaxud mill i istiqlal uğrunda mübariz� dövrün dig�r axın­ları il� müqayis�d� daha çox mollan�sr�ddinçi l ikd�n ke­çir" (72).

Xalqı mil l i istiqlala qovuşdurmaq mollan�sr�ddinçil�­rin �sas m�qs�di olmuşdur. M�hz bu s�b�bd�n xalqı müs­t�qil l ik v� azadlıq uğrunda ınübariz�y� hazırlamaq v� sövq etm�k mollan�sr�ddinçi l ik t�liminin ana x�ttini t�şki l edir. Bu ana x�ttin real laşdırı lması üçün birinci mi ll�tin özün�qayıdış presesini yönl�ndirm�k lazım idi . Sonra onun özünüd�rkin� yardımçı olmaq, mil l�ti ayıltmaq v� si­yasi oyanışını t�min etm�k lazım idi. Bütün bunları ınolla­n�sr�ddinçil�r sistemli olaraq h�yata keçirm�y�, vahid m�craya sal ınağa nail oldular. "Mollan�sr�ddinçi l ik - xal­qın mill i-m�n�vi özünüd�rkinin, mil l�tin siyasi oyanışı v� ayıql ığının h�r�k�tverici qüvv�sidir" (72) . .

Mollan�sr�ddinçil�r ictimai satiranın, gülüşün gücün­d�n maksimum yararlanmaq, bunun vasit�sil� d� c�ıniyy�­ti d�yişın�k, inkişaf etdirm�k i st�yirdil�r. Onlar h�m d� demokratik ideyaları-insan hüquq v� azadlıqlarını �d�biy­yatda v� publ is istikada �ks etdirmiş, ictimai fıkr� aşılamaq missiyasını uğurta yerin� yetirmişl�r.

46

Mollanasraddinçil ik mil l i satirik aoabiyyatın özayini taşkil edir. Mil l i satirik adabiyyatı daim "formada" saxla­yan, onun sağlam inkişafını taınin edan adabi taliın - mol­lanasraddinçil ikdir. Bu talimla ciddi "maşğul olanlar" ca­ıniyyatda nüfuz, adabiyyatda uğur qazana bi larlar. Satira bütün potensial imkanları ila mollanasraddinçi adiblarin yaradıcıl ığında üza çıxmış va asi tasdiqini tapmışdır. "Sa­tiranın anası" olan ınollanasraddinçi l ik mil lat in oyanışına ucadan çağırışı, istiqlal uğnında ardıcıl mübarizasi , yüksak vatandaşlıq ınövqeyi, forma va ınazınun zanginliyi ila se­çilan "övladlar" - satirik asarlar arsaya gatirmişdir.

Mollanasraddinçil ik - adabiyyatımıza novatorluq ana­nalari baxş etmişdir.

Calil Mammadquluzada ınollanasraddinçil ik tal imin i yaratmaqla Azarbaycan adabiyyatı tarixina is lahatçı b ir adib k imi düşınüşdür.

Mollanasraddinçilik - yeni novator yazıçıların yaradı­cılığı üçün asasi t zaınin olan abadi maktabdir.

Mollanasraddinçil iyin farqlanan cahatlarindan biri da badii asarla tasviri sanati, hekaya va felyetonla karikatura­nı b irlaşdirarak bir araya gatirınasidir. Mollanasraddinçi l ik ham da karikaturada özünü ifada va tasdiq etmişdir.

Mollanasraddinçi l iyin qabarıq tazahürü "Molla Nas­raddin" adabi maktabi nüınayandalarinin badi i yaradıcıl ıq­larının bütün sahalarinda va publ isistik asarlannda aydın görünür.

Azarbaycan xalqının üınumınilli l ideri, azarbaycançı­lıq ideyalarının yeni şaraitda hayata keçirilmasi uğrunda ınübariza aparınış Heydar 81iyev "Azarbaycanda mi l l i matbuatın yaradılmasının 125 i i i iy i haqqında" prezident farmanında göstarirdi : "Molla Nasraddin"in müasir ada­b iyyat, ınaariflanma, demokratikiaşına uğrunda mübariza­si, onun güclü sa tirası jurnalla aınakdaşl ıq edan şair va ya­zıçıların yaradıcı l ıq istiqamatlarini ınüayyan etmiş, onların

47

görbmli sanatkar kimi formalaşmasında halledici amil ol­muş, belalikla da "mollanasraddinçil ik" adlı böyük bir icti­ınai-adabi harakat yaranınışdır" ( 1 9).

Bütün bunlar isa azarbaycançılıq ideyalarının tarkib hissasi kimi qiymatlidir. Mollanasraddinçilik haınişa yaşa­yan, öyradan va inkişafa kömak edan tal imdir. Görkamlİ mollanasraddinçi Ömar Faiq Nemanzadanin tabirinca de­sak, "bu gün "Molla Nasraddin" batar, sabah Molla Xey­raddin çıxar . . . "Molla Nasraddin"i meydana gatiran fikirlar bağlanmayacaqdır"(72).

Mollanasraddinçi liyin ölmazl iyi dahi Üzeyir Hacıbay­l inin bu sözlarİnda daha daqiq ifadasini tapmışdır: "Bir-iki nafar mammadquluzadalarin, nemanzadalarin ölümü i la ela bi lirsiniz k i , "Molla Nasraddin"i öldüracaksiniz? Har­gah xalqımızın bu mücahid fadakarlarının qatlina al qalxı­za b i lan bir dal i va bir aclaf tap ı lsa da, bunu bi lmalisiniz ki, onların xudanakarda ölmaklari i la yaratdıqları fadakar­lıq, ali fikirlar ölmaz. Bunu bi lasiniz ki, "Molla Nasrad­din"i öldürmak mümkün olsa da, mollanasraddinçiliyi öl­dürmak olmaz" (98).

"Molla Nasraddin" jurnal ının naşri, mollanasraddinçi­larin yaradıcıl ıq faaliyyati müayyan bir dövıii ahata etsa da, mollanasraddinçil ik bütün dövrlar üçün maqbuldur. Mollanasraddinçil ik bu gün da davam edir, sabah da da­vam edacak. Mollanasraddinçiliyin parlaq adabi ananalari, azarbaycançı l ıq ideyalan müstaqi l Azarbaycanın inki şafı­na va taraqqisina daim dastak olacaq. Mollanasraddinçi l ik müasir Azarbaycan adabiyyatında - tanqidi-realizmda, sa­tirada, yumorda, mil l i düşünca tarzİnda, vatandaşlıq qaya­sinda, azarbaycançıl ıq matkurasİnda yaşayır va abadi ya­şayacaq.

Öz aktuallığını va müasirliyini daim saxlayan molla­nasraddinçi adabiyyat har galan yeni nasil la fikirlarini paylaşacaq, samimi va düıiist hamsöhbat olacaq. Xalq ya-

48

617

·:>Je::ı -ep� uıı pııı..<.: llUIJll�!:>Jll! u9eAA!ıne::ı 'u!le!AQP 'u!ueıeA 'U!l -emın eı! !ıeıeueue !qepe-ıs!ıe�J eA bıı::ııı..<.:ıı�eA W!llP ııpuıı -eAA!qepe uıı::ı..<.:ııqıezy :>J!J !6u!ppeıseuııııow ·ı!P!Seunınıw )jeını� ıeınp!X eueıeA eA eıemuı Jej:>JeUJQ !X!llll 111J 'l!plej -:ııewg !X!ıııı !A!J��:ııqnsseeı ! I J !W '!sez!ıııqnın 'ılJIJı::ııpııııı..<.: U!U !ıeıepue..<.:ııınnu !qeı:ııeuı !qepe "u!ppeıseN ııııow,

·ııpbııınıo J!llU eu!S!bbeı -eı 'ııuı lJI Jpıızıı 'eu!:ıııepnunzg u!ıemuı !pesbeın U!A!J!6U!P -peıseuııııow 'J!P� ınqns ep !pesbeın ! f�ıııııs U!A!J!6u!ppeı -SeUllJJOUI nung 'JIUllAllp !:>Jeıseın bıp6ue::ıAeqıeze - b ıpeA ! l l !UI ııpuısııse eA�P! U!A!J !6U!ppeıseuııııow ·ııpbıp6uıı::ı..<.:ııq -ıeze uııunıo S:>Je ııpbıp::ııpııııı..<.: nq eA ıjJıp::ııpıııııA snsxeuı -eunzg u!ıe ı !:Ju!ppeıseuııııouı - :>J! J !6u!ppeıseuııııow

·(u) "ıeı:ııe::ı -ep�'il q!p� �xeq llUillljplljAQ eA be::ıeAıueı !lll !)j !leiJ!SllDUJ 'mı pı�ıı..<.: zg ':ııe::ıep� J�e:>J uep!u�A nuo ıemseu ueıe'il eı -uos uepz!q eA ·ı ıpı�ııpJOA JOA u! ıseu ıeq 'o ·bıı::ııııo ıpı�eA unuınılJo eA bıı::ııııııb o ııuıum . . . ':ııe::ıep�'il ep J!Seu UI!Z!q '!:>J uıeı!J !q uew ·ııxııq !UI!:>J �ııpıııb :>J!ıpnuı ueJ�A qııAıı::ı ez!W!J -eıuı�ıqoıd !Aeueuı UI !Z!q ' !UI!:>J ıpı�eA zg ııuo ep J !Seu UI !Z -!H ' ! P! ıpı�ıı..<.: !Aeueuı uızıuıuıııııııı 'uızıınuıııııqııq epııznınb -peuıuıew J! JeJ 'JllpıpuııjplljAQ U!leJJ!Seu umnq JlljÖIZllA :>JDAQIJ " ', :J!Pb!AllJeıebb!P !leiJ!:>J!J epeıııq nq uuııuy ısı:Jız

TÜRK PİTİK

aDa Bİ MaKTaB ANLA YIŞI

adabi maktablarin ayrı-ayrı nümayandal:ıri haqqında yazılsa da, adabi maktab va onun prinsiplari haqqında in­diyadak konkret elmi-nazari fikirlar ortaya qoyulmaınışdır. 8dabi maktab ÖZ darin m;ızmunu va siqJati i la bütöv bir yaradıcı nasl in dövrünün va özündan sonrakı nasi l larin bu maktabi örnak seçmasi mahiyyati daşıyır.

adabi maktab xüsusi bir yaradıcılıq carayanıdır ki, onun yaradıcısı maxsusi bir üslub va badii ifada vasitalari kaşf edir va hamin kaşfdan dövrün müayyan yaradı cı qüv­valari babralanarak ela bu üslubu, hamin ideya-badii xüsu­siyyatlari yaradıcı şakilda zanginlaşdirarak yazıb-yaradır­lar. Bu adabi ınaktabin hüdudları daxi linda müayyan olun­muş yaradıcılıq metodu asasında adabi proses davam etd i­rilir.

adabi maktab müayyan dünyagörüşü, adabi maraq dairasi, badi i zövqü cahatdan bir-birina yaxın olan yazıçı­ları öz atrafında birlaşdirir. Ham da bu yazıçıları eyni ide­ya uğrunda mübariza bir-birina yaxın edir. Şübhasiz, bu yazıçılar gerçakliyin dark olunmasında, yaşadıqları dövrün ınühüın hadisalarin;ı münasibatda da eyni düşünca tarzina malik olurlar. Onlar öz estetik ideallarını müayyan üslubi ınaqamla ifada edirlar.

Bir maqsada - mill i varl ığı qorumağa va inkişaf etdir­maya xidmat edan adabi ınaktabin nüınayandalari adabi meyarlara münasibatda da eyni cür fıkirlaşirlar va oxşar üslubla yazıb-yaradırlar. Ona göra bu yazıçı ların yaradıcı­lığında müayyan ideya-badii xüsusiyyatlar var. Nadir o xüsusiyyatlar? Dövrün, mühitin başlıca hadisalarini seç­mak, qalama almaq va qiyınatlandirmak, ınüayyan süjet quruluşuna riayat etmak, xarakteri tipiklaşdirmak, hayat

so

hadis;ıl;ırini ınü;ıyy;ın b:ıdii ifad;ı vasit:ıi:ıri v;ı di l xüsusiy­y:ıtl:ıri i l;ı işıqlandırınaq . Bununla da, mü;ıyy;ın b:ıdi i-este­tik d;ıy;ırl;ır sistemini ortaya qoymaq, h;ıyatın v;ı c;ııniyy;ı­tin ın;ınfi v;ı ınüsb;ıt c;ıh;ıtl:ırini b:ıdi i ifad;ı vasit:ıl;ırin in imkanlarından i stifad;ı etın;ıkl;ı s;ın;ıtkarl ıqla v;ı dolğun ;ıks etdirın:ık.

8d:ıbi ın;ıkt;ıbl;ı yeni ;ıd;ıbi ın:ırh;ıl;ınin ;ısası qoyulur. Geniş ın;ınada ;ıd:ıbi m;ıkt;ıb ;ıd;ıbi eranın başlanğıcıdır. 8d:ıbi qüvv;ıl;ır ;ıd:ıbi örn:ıkl;ır yaradır, bu m;ıkt;ıbin b:ıdi i , estetik qamınlarını forınalaşdırır v;ı inkişaf etd irir. Tarixd:ı el;ı xalqlar var ki, onlar özl;ırinin bütöv bir ;ıd;ıbi irs ini m;ıkt;ıb kimi q;ıbul edir . Q;ıdim yunan n:ısri, fars şeiri, ya­pon l irikası, fransız romanı h:ımin xalqlar t;ır;ıfind;ın ın;ık­t;ıb kimi öyr:ınil ir. 8d:ıbi metodlar da m;ıkt;ıb;ı çevril;ı b i­l ir . Bu ;ıd;ıbi metodlardan daha çox romantizm, realizın, klassisizm m;ıkt;ıb kimi ş;ırh olunur.

Az;ırbaycan ;ıd;ıbiyyatı tarixind;ı el;ı dövr olub ki, h;ı­min dövrd;ı h;ır hansı bir j anr üstünlük t;ışki l edi b v;ı aparı­cı rol oynayub. Q;ız;ıl jarırının, aşıq şeiri j anrının üstünlüyü i l;ı s;ıciyy;ıl;ın;ın dövrl;ırd;ı m:ıhz q;ız;ıl m;ıkt;ıbi, aşıq ın;ık­t:ıbi yaranmışdır.

8d:ıbi ın;ıkt;ıbl:ır çox vaxt ;ıd;ıbi prosesi forınalaşdıran v;ı onu böyük t:ısiri il ;ı inkişaf etdir;ın yaradıcı larının adını daşıyır. Az:ırbaycan ;ıd;ıbi mühitind;ı epik-poetik janrda Nizami G:ınc:ıvi ın;ıkt;ıbi, v;ıhd:ıti-vücud, hürufızm n;ız;ı­riyy:ısini özünd;ı ;ıks etdir;ın İmad:ıddin N;ısimi m;ıkt:ıbi , M;ıh;ıının;ıd Füzul inin bu gün d;ı yaşayan s;ın;ıt ın:ıkt;ıbi, Molla P:ınah Vaqifın özün;ıın;ıxsus şeir ın;ıkt;ıbi, Mirz;ı F;ıt;ıli Axundzad;ınin draınaturgiya ın;ıkt;ıbi, m i l l i ın;ıtbu­atıınızın :ısasını qoyan "8kinçi" ın;ıkt;ıbi, C:ıl i l M:ımın:ıd­quluzad;ı - "Molla N;ısr:ıddin" m;ıkt:ıbi bel;ı bir ın:ızınun k;ısb edir. Ayrı-ayrı l ıqda öz ınöht;ış;ıınliyi i l;ı f:ırql ;ın;ın bu ın;ıkt:ıbl;ırin h;ır birinin ;ın;ın:ısi ınüasir ;ıd;ıbiyyatıınızda öm;ık olaraq yaşayır.

5 1

Fikrimizca, adabi maktabin prinsiplari, ;ısas;ın, ;ıqid;ı bir­liyi, estetik ideal ın yaxınlığı va yenilikdir.

aqida biriiyi - vat;ınin, mill;ıtin azad va xoşb;ıxt yaşama­sı, milli-manavi day;ırl;ırin inkişaf etdirilm;ısi yolunda ça-lışmaq. ,

Estetik idealın yaxınl ığı - müayy;ın dünyagörüşü, döv­rün mühüm hadisalarin;ı, milli m;ınavi d;ıy;ırl;ır;ı münasib;ıt baxıınından eyni tarzd;ı düşünm;ık.

Yenilik - ;ıdabi-b;ıdii v;ı publisist yaradıcılıqda taınamila yeni üslub, yeni istiqam;ıt, yeni metod yaratmaq.

"Molla N;ısraddin" ad;ıbi m;ıkt;ıbinin faaliyyati bu prin­siplar;ı tam uyğundur. V;ıt;ın qeyrati ç;ık;ın, mill;ıt yolunda çarpışan, ana dili uğrunda mübariza aparan mollan;ıs­raddinçilar eyni ;ıqidaya malik olmuşlar. Az;ırbaycançıl ıq ;ıqidasin;ı axıradak sadiq qalan ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbin nümayan­d;ılari yüksak badii zövql;ı d;ıy;ırli ;ıs;ırl;ır yaratmışlar.

Badii sanatkarlıq baxımından oxşarlığı il;ı · seçil;ın bu ;ıdabi qüvvalari tapmaq v;ı vahid ideya ;ıtrafında birl;ışdirm;ık v;ıt;ınini, millatini, ana dilini sonsuz m;ıh;ıbb;ıtl;ı sev;ın, tü­kanmaz yaradıcı lıq potensialına malik olan, yüksak t;ışkilat­çılıq bacarığı il;ı f;ırql;ın;ın dahi insanlara m;ıxsus bir xüsusiy­y;ıtdir. C.Mamınadquluzad;ı bu makt;ıb vasit;ısila Azarbay­can ;ıdabiyyatına yenilik baxş edar;ık t;ınqidi realizmin asası­nı qoymuşdur. Yeni yaradıcılıq üslubu - satira üslubu gatir­mişdir. N;ıd;ın v;ı kimd;ın yazılmasından, b;ıhs edilm;ısind;ın ası l ı olmayaraq bu yeni yaradıcılıq üslubunun müallifl;ıri mövzuya yanaşma tarzini, m;ıs;ıl;ıy;ı münasib;ıti d;ıyişmişl;ır. H;ıyatı, ictimai gerç;ıkliyi, insanların düşün;ı bildikl;ırini va düşüna bilmadikl;ırini anlatmış, onları istiqlal uğrunda mü­barizay;ı inandırınışdır. Bel;ılikl;ı, C.Mamm;ıdquluzad;ı başda olmaqla "Molla Nasraddin" ad;ıbi m;ıkt;ıbinin nümay;ınd;ıl;ıri ;ıdabiyyatda tarixi dönüş yaratmış, özündan ;ıvv;ılki yaradıcı­lıq ;ın;ın;ıl;ırindan tamamil;ı farql i ş;ıkild;ı yazıb-yaratmışlar.

52

H;ım d;ı g;ır;ık ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbin bacarıql ı şagirdl;ıri ol­sun, mü;ıl l imin tapşırıqlarını tez qavrasınlar v;ı mük;ımm;ıl icra etsinl;ır ki, g;ıl;ıc;ıkd;ı h;ımin m;ıkt;ıb in adiı-santı yetir­m;ısi olmaq ş;ır;ıfin;ı nail ola bi ls inl;ır. "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbinin Az;ırbaycan ;ıd;ıbiyyatında layiql i yer tu­tan çox görk;ıml i nümay;ınd;ıl;ıri var.

T;ıdqiqatçıların ümumi fıkrin;ı gör;ı ";ıd;ıbi m;ıkt;ıb b;ı­dii söz s;ın;ıtinin el ;ı nümun;ıl;ıri ;ıtrafında formalaşır v;ı da­vaın edir ki, bu nüınun;ıl;ır m;ıhz yarandığı dövrd;ı artıq klassİk ınahiyy;ıt daşıyır"(297, 1 22) . Bu klassik mahiyy;ıt "o q;ıd;ır güclü olur ki, dig;ırl;ırini c;ılb edir v;ı bütöv bir n;ısl in yaradıcı l ıq kredosuna çevri l ir"(305, 42 1 ) .

8lb;ıtt;ı, h;ır ;ıd;ıbi ın;ıkt;ıbin d;ı bir başlanğıcı, i lkin bir faktı var. Yaradıcı s;ın;ıtkar sonradan ;ıd;ıbi ın;ıkt;ıb;ı çevri­l;ıc;ık b;ıdii dünyanı orij inal, ;ıvv;ılkind;ın f;ırqli ş;ıkild;ı or­taya qoyur. Bunun üçün o, bütün yaradıcıl ıq potensialını , i stedadını s;ıf;ırb;ır edir.

Görk;ıınli nıs t;ınqidçisi N.Potapov dünya şöhr;ıtli ya­zıçı Çingiz Aytınatovun "8srd;ın uzun gün" romanı bar;ıd;ı danışarbn ınaraqlı ınüşahid;ı il;ı çıxış edir: "Bel;ı bir ;ıs;ı­rin yaranınasına n;ı q;ıd;ır vaxt lazım olrnuşdur? 8g;ır bu ;ıs;ırin "pas port" faktlarına inansaq, dörd ay . . . v;ı Çingiz Aytınatovun bütün h;ıyatı, insanın, s;ın;ıtkarın, ictiınai xa­diınin öınrü"(306, 1 47).

8d;ıbi ın;ıkt;ıb s;ıviyy;ısin;ı başlanğıc olan ;ıs;ırl;ır d;ı s;ın;ıtkann bütöv ömrünün ın;ıhsuludur. Az;ırbaycanda ;ıd;ıbi ın;ıkt;ıbl;ırin görk;ıınli t;ıdqiqatçısı professor Mir C;ı­lal bu bar;ıda danışarkan göstarir : "Az;ırbaycan adabi ınak­tabl;ırinin t;ıdqiqina hasr olunan asarlarda vazifa takca asas üslubların yaranması, inkişaf va xasiyyatnaın;ısini vermak deyil, ham da Az;ırbaycan adabiyyatında ;ıınal;ı galan tari­xi dönüşün köhna, sxolastik adabiyyat ila yeni adabiyyatın farqini bu spesifik ınafkur;ı sahasind;ı neca ;ıks olunduğu­nu göstarın;ıkdan ibaratdir" ( 1 52, 32) . aslinda, bu fıloloj i

53

fikir adabi maktablarin tadqiqinda bir açar rolu oynayır. Masalan, agar "Molla Nasraddin" naşr edi lana qadar Azar­baycan satirik publisistikası demak olar ki, yox idi" (68, 253 )sa, onda bu publisistika artıq böyük, ınöhtaşam bir maktabin başlanğıcından xabar verir. Lakin har böyük adabi yaradıcılığın maktaba çevrilmasi ham da zamanın talabi ila, ilkin çağında zaman kontekstinda baş verir. 81-batta, "Azarbaycanda nazari-estetik va adabi-badii fikir­düşünca tarzi tarixin an qadim zamanlarından bu günadak daim zanginlaşmakda olub, bir sıra görkamli şaxsiyyatlar yetişdirib, badi i- sanatkarlıq metod va carayanlarının inki­şafına takan verib"(279, 7).

XX asr Azarbaycan üçün bir dövlat, bir mil lat kimi ideologiyasım, psixologiyasını va mil l i madaniyyatini bü­tün zanginliyi, özünamaxsusluğu ila bayan edacak va sü­buta yetiracak mühüm tarixi marhala rolunu oynadı. XX asrin avval larinin intibahını takca çeşidl i , sanat alvanlığı va madani-elmi inkişafı tarnin etmadi . Bu intibahı ham da o dövrün mürakkab ziddiyyatlari, münaqişalari, ictimai-ta­rixi, siyasi-iqtisadi tazadları va sıçrayışiarı da tarnin etdi .

Fi loloq-alim Nargiz Paşayeva doğru göstarir ki, tarixi va madani nöqteyi-nazardan standart olmayan har hansı bir talatümlü, tazadlı marhala çox vaxt intibah üçün daha müsbat zamin olmuş, onun inki şafını müayyanlaşdira bi l­mişdir. XX asrin avvallari da mahz bela dövrlardan oldu.

Bela bir haqiqat da mövcuddur ki, har asrin başlanğıcı özünü yeni keyfiyyatla, yeni ideyalarla göstarir. XX asrin başlanğıcı da bela oldu. Azarbaycan adabi, bad ii , publ i sis­tik yaradıcı l ıq dünyası bu dövrda yeni ideallar uğrunda ınübarizaya başladı . "Nazari qidasını demokratik adabiy­yatdan alan, manbayini Mirza Fatal i dramlarından, materi­alını isa o zamankı Azarbaycan müstamlaka vaziyyatin­dan, köhna hayat va maişatdan alan XX asrin ibtidasında" ( 1 52, 24) bir çox ideyalar va problemlar vardı ki, mallZ

54

az;ırbaycançı l ıq bunların önü nd ;ı gedirdi .· Bu başlanğıc, bu yeni yanaşma t;ırzi, h;ıtta m;ıkt;ıb t;ırzin;ı yüks;ıl;ın bir al;ı­m;ı, fakta çevri ld i .

M;ılumdur k i , XX ;ısrin ;ıvv;ıll;ırin;ıd;ık "Az;ırbaycanda v;ı Ş;ırqd;ı yalnız görk;ıınli s;ın;ıtkarların adı i l ;ı bağlı olan ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbl;ır mövcud idi. Nizami ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbi, Füzu­li, N;ıvai, Mirz;ı F;ıt;ıli Axundzad;ı ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbl;ıri . . . " (64, 636) . Onu da },'Üsusi n;ız;ır;ı almalıyıq ki, yüz il bun­dan ;ıvv;ıl Az;ırbaycan müst;ıml;ık;ı bir ölk;ı idi. V;ı bu dövrd;ı Az;ırbaycanda h;ım feodalizm, h;ım d;ı kapitalizm mövcud idi . Y;ıni, bu dövrd;ı tarixi ş;ırait öz-özlüyünd;ı bir neç;ı ictimai-siyasi formasiyanın bir növ müşt;ır;ık t;ızahü­rünü t;ıınsil edird i . Eyni hal ı, v;ıziyy;ıti, eyni paralel inkişa­fı biz m;ıd;ıniyy;ıtd;ı, s;ın;ıtd;ı, ;ıd;ıbiyyatda da göıiirük. Bd;ıbiyyat, meınarlıq, ınusiqi , publis istika, ;ıd;ıbiyyatşü­naslıq, naşirlik, r;ıssaınlıq, tea tr s;ın;ıti 1 0- 1 5 il ;ırzind;ı bir ;ısr;ı b;ırab;ır inkişaf yolu keçdi .

XX ;ısrin ;ıvv;ıll;ırind;ı Az;ırbaycan ;ıd;ıbi ınühitinin varlığımızı, gerç;ıkl iyiınizi v;ı haqq s;ısiınizi duyurınaq v;ı­zif;ısini öz çiynin;ı götür;ın ziyai ı lan ;ıd;ıbi yaradıcıl ığın yeni metodlarını yaradaraq iki möht;ış;ım ın;ıkt;ıbin -"Molla N;ısr;ıddin" v;ı "Füyuzat" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbl;ırinin ;ısa­sını qoyımışlar. "Öt;ın bir ;ısrd;ın artıq dövr ;ırznd;ı h;ıl;ılik satirik-demokratik m;ıtbuatın inkişafı sah;ısind;ı "Molla N;ısr;ıddin"d;ın, romantik istiqam;ıtd;ı is;ı "Füyuzat"dan uca zirv;ı f;ıth edilm;ımişdir" (65) .

Qeyd etm;ık lazımdır ki, "Füyuzat"dan f;ırqli olaraq "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbi öz iç;ırisind;ı yeni m;ık­t;ıbl;ırin yaranmasına z;ımin hazırlamış v;ı köın;ık etmişdir. "Molla N;ısr;ıddin"çi şer ın;ıkt;ıbini, "Molla N;ısr;ıddin"çi n;ısr m;ıkt;ıbini, "Molla N;ısr;ıddin"çi publ is istika m;ıkt;ıbi­ni, "Molla N;ısr;ıddin"çi karİkatura m;ıkt;ıbini d;ı m;ıhz "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbi formalaşdırmış, onlara "daimi h;ıyat v;ısiq;ısi" vermişdir.

55

edabi maktabin yaradıcısı kaşf etdiyi yaradıcıl ıq üslu­bu va janrları i la öz matkurasini va estetik ideal ını ifada edir. Bunun üçün avvalca özünün yeni talimini yaradır. edabi maktabin uğurlu faal iyyati üçün istedadları bir ara­ya gatirir va onları lazımınca talimatlandırır. "Mol la Nas­raddin" adabi maktabinin hamisi va yaradıcısi Cal i l Mam­madquluzada eyni maslaka qul luq etmaya, eyni üslubda yazınağa qadir olan yaradıcı qüvvalari öz atrafına topla­maqla bu vazifani layiqinca yerina yetirınişdir. Cali l Maın­ınadquluzadanin yaratdığı maktab nüınunavi adabi maktab idi . Haınin ınaktabda "tal iın-tadrisin" keyfiyyati yüksak olduğundan xüsusi qabil iyyata mal ik istedadlar yetişmiş­dir.

Bütün bunlara göra inaınla deya bilarik ki, Cal i l Mam­madquluzada XX asrin avvallarinda Azarbaycandakı sati­rik yazıçıların ınüal l iıni, "Molla Nasraddin" jurnalı isa sa­tirik adabiyyatın va publ isistikanın ahatali va dolğun "dars vasaiti" olınuşdur. Belalikla, Calil Mammadquluzada mol­lanasraddinçi satira maktabinin yaradıcısı kimi adabiyyat tarixiınizda abadi yaşaınaq hüququ qazanmışdır. Onun ya­ratdığı "Molla Nasraddin" adabi maktabi Azarbaycanda satirik adabiyyatın zirvasini taşkil edir.

56

"MOLLA NaSRaDDİN" anasi MaKTaBİNİN özaLLİKLaRİ

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin ;ısas xüsusiy­yatlari Cal i l Mamm;ıdquluzad;ınin örnak olaraq yaratdığı badi i va publisistika yaradıcı l ıq laboratoriyasında müay­yanlaşird i . Bu xüsusiyy;ıtlar ham da Ömar Faiq Neman­zad;ı, Mammad Said Ordubadi, Mirza 81akbar Sabir, 8bdürr;ıhim bay Haqverdiyev kimi şair va yazıçıl arın, qa­baqcıl ziyal ı ların dünyagörüşü, masalaya münasibati, ya­radıcıl ıq üslubu ila ş;ırtlanird i . Bu yaradıcı l ıq kontekstinin asasında az;ırbaycançıl ığı bütün atributları i l ;ı i nkişaf etdir­mak, mil lata xidm;ıt, onu inkişaf ed;ın ölk;ıl;ırin s;ıviyya­sin;ı çatdırmaq, di l imizin dağınalığını va ifad;ı imkanlarını ortaya qoymaq, ganc nasl i vatan sevgisi ruhunda tarb iy;ı etmak, imperiya siyasatinin eyb;ıc;ırl iyinin t;ıkc;ı Azarbay­cana deyil , bütün müstaml;ık;ı ölk;ıl;ırin;ı mil l i z;ırb;ı oldu­ğunu bayan etm;ık, c;ımiyyatin demokratik dayariara yiy;ı­l;ınm;ısin;ı nail olmaq v;ı bu kimi onlarca, yüzlarc;ı prob­lemin hallina çalı şmaq qayğısı dayanırdı.

Satirik üslub mollan;ısr;ıddinçı l;ırin ;ısas yaradıcı l ıq üslubu idi . Onlar böyük adib C;ıli l M;ımmadquluzad;ınin asasını qoyduğu tanqidi-real ist ;ıd;ıbiyyatın daçıyıcıları ol­muşlar. Jurnal bir sıra ölk;ıl;ırd;ı, xüsusil;ı, Yaxın Şarq öl­k;ıl;ırind;ı geniş yayı lmış, harnin ölk;ıl;ırin xalqlarının oya­nışına v;ı azadl ıq uğrunda mübarizasind;ı mühüm rol oynamışdır. Yayı ldığı ölkalard;ı satirik matbuatın va ;ıd;ı­b iyyatın, demokratik ictimai fikrin inkişafına tasir göstar­mişdir. "Molla Nasraddin" jurnalı ;ısasan, Şarq xalqlarının hayatını aks etdirs;ı da, Qarbin standartlarına uyğun forma­da naşr o lunurdu . "0, zamananin ;ın mütaraqqi va zaruıi matlablarinin, ideya va ideallarının ham qüdratli carçısı ol-

57

du, h;ım d;ı onların hansı professional l ıq üsul ları i l ;ı t;ıc;ıs­süm olunacağını ;ıyani nümun;ıl;ırl;ı sübuta yetirdi"(259) .

"Molla N;ısr;ıddin" m;ıkt;ıbi Az;ırbaycan ;ıd;ıbi mühi­tind;ı hadis;ıdir. Bu m;ıkt;ıb t;ıkc;ı ;ıd;ıbi deyil , h;ım d;ı icti­ınai-siyasi hadis;ıdir.

Demokratiya v;ı azadlıq uğrunda mübariz;ı ' mol lan;ıs­r;ıddinçil;ırin yaradıcılıq m;ıqs;ıdi olmuşdur. Lakin demok­ratiya v;ı azadlıq uğnında mübariz;ı yalnız savadın, hüqu­qun anlanı lmasının, maarifin yolu il;ı mümkündür. Ona gör;ı mollan;ısr;ıddinçil;ır yaradıcı l ıqlarının !ap ilk ;ıdabi faktlarında insanın, vatandaşın özünüclark problemini ön sıraya çakmaya başlamışlar. Görbmi mammadquluzada­şünas aziz Mirahmadov göstarir ki, C. Mammadquluzada va müasirl;ırinin uğurlu faal iyyati, har şeydan artıq onların " . . . xalq azadlıq barakatma kömaklari i la, mi l l i i ntibahın nacib tasirini duymaları . . . " ( 1 56, 1 4) i la a1aqadar idi . Tad­qiqatçının galdiyi daha bir natica - " . . . onların mübariza­larda keçan faal iyyati mansub olduqları xalqın taraqqisina böyük takan olur, onlar öz doğma yurdunu on i l larla i ral i salır: o şaxsiyyatlarin surati nasil lar üçün vatanparvarlik, qeyrat va fadakarlığın i lhamverici qüvvasina çevril ir"( l 56, 14) . Mollanasraddinçilar ifada azadl ığı, bilgi azadlığı, in­san va vatandaş hüquqları, camiyyatda gedan proseslarin demokratiklaşdirilmasi i la bağlı ideyalan i lk dafa olaraq jurnal vasitasi la ictimai hayata, badii üsul larla adabiyyata gatirmişlar. "Azarbaycanda azadl ıq, dövlat müstaqi l l iyi va demokratiya uğnında son yüzi l l ikda, hatta indinin özünda da aparılan mübarizani Cal i l Mammadquluzadasiz va "Molla Nasraddin" jurnal ı olmadan tasavvür etmak müm­kün deyil" (70). Çar hökumati dövründa fanatizma, caha­lata, asarata, sovet dönaminda mi l l i dayarlarin mahv edi l­masi aleyhina qarşı mübariza aparan mollanasraddinçilar, indi da ölmaz badi i asarlari i la özünüdarb, soyköka qayı­dışa, inkişafa xidmat edirlar. Haqiqatan, mollanasraddinçi-

58

l ik - xalqın manaviyyatının zanginlaşm�sina, mil latin si­yasi cahatdan ayıql ığına va öz hüququnu anlamasına kö­mak edir.

Malumdur ki, Calil Mammadquluzadanin atrafında bir­laşan adabi qüvvalar Azarbaycanın an ciddi problemlarini gündama gatirirdilar. Onların mövzu dairasi çox geniş idi . Takca tanqidi realizm adabi cabhasinda birlaşan molla­nasraddinçilarin deyil, maarifçi real istlarin da, romantiklarİn da ana mövzusu o dövrün ağrı lı problemiari idi. XX asrin avvallarinda mövhumat, avamlıq, cahalat, tahsil, qadın azadlığı kimi masalalardan ham maarifçi realistlar, ham romantiklar, ham da tanqidi realistlar döna-döna bahs et­mişlar. Lakin "Molla Nasraddin" maktabini tamsi l edan ada­bi qüvvalari digarlarindan farq landiran cahat tamamila başqa idi. Farq mövzuda deyil, yanaşma tarzİnda, münasibatda idi .

Tadqiqatçı Mir Calal Paşayev bu dövrün "realizm ada­bi maktabi si stemina" ( 1 52, 24) Calil Mammadquluzada, ebdürrahim bay Haqverdiyev, Mirza elakbar Sabir, eli Nazmi, Mammad Said Ordubadi, eliqulu Qamküsar, Mir­za eli Möcüz kimi sanatkarları, romantizm adabi maktabi­na Mahammad Hadini , Abbas Sahhati, ebdülxalıq Canna­tini va başqa adiblari daxil edir. Azarbaycanda ancaq iki jurnal - "Molla Nasraddin" va "Füyuzat" jurnalları matbu­at sahasinda adabi maktab yaratmaq missiyasının öhdasin­dan layiqinca galmişdir. "Molla Nasraddin" jurnalını daha çox farqlandiran cahat isa mi l l i varl ığın - azarbaycançılı­ğın özayi olan ideyaların - vatan, mil lat, dil masalalarin in bu jurnalda va onun atrafına toplaşan yaradıcı ziyalı ların faal iyyatinda öz möhtaşam ifadasini tapmasıdır .

Calil Mammadquluzada atrafına adamları takca i ste­dadına göra deyi l, ham da vatandaşlıq keyfıyyatina göra yığırdı . Mollanasraddinçilarin yüksak vatandaşlıq qayala­rindan danışarkan görkamlİ Azarbaycan şairi Mammad Arazın misraları yada düşür: "Vatan daşı olmayandan ol-

59

maz ölka vatandaşı" ( 1 1 9, 1 08). Calil Mammadquluzada va digar mollanasraddinçilar vatanin tale yükünü çiyinla­rinda daşımış, har ağrı-acısını üraklarinda yaşatmışlar. Mollanasraddinçilarin har birinin badi i yaradıcıl ığında Va­tanin va vatandaşın hayatı, taleyi, Azarbaycan insanını ka­mil görmak sayiari va İstaklari dayanır. "MoHa Nasrad­din" jurnalında Azarbaycanın görkamlİ yazıçılarından iba­rat kollektiv faaliyyat göstarirdi. Bu kollektivin hamısı nın ürayinda azarbaycançı lıq ideyası formalaşmışdı .

Zaman baxımından qısa, kiçik, lakin ahamiyyat, key­fıyyat, dayar, zanginlik baxımından nahang va möhtaşam olan XX asrin birinci qarinasinin an böyük nail iyyatlarin­dan, an böyük madani, ictimai hadisalarİndan biri da albat­ta ki, "Molla Nasraddin" jurnalı va mollanasraddinçil ik ol­du . "Molla Nasraddin" mahz bu tazadlı dövrün bir növ manavi ramzina çevrildi , camiyyatin bütün madani-mana­vi hayatının taraqqi, takamül i stiqamatini ınüayyanlaşdir­miş oldu. Belalikla, mil l i nasrin, poeziya va publ is istikanın galacak inkişaf istiqamatinin möhkam tamali qoyuldu.

Bu işda Calil Mammadquluzadanin ağsaqqal l ığı i la Ömar Faiq Nemanzadanin, Mirza alakbar Sabirin, abdür­rahim bay Haqverdiyevin, al i Nazminin, aliqulu Qamkü­sarın va digar böyük sanatkarların rolu danılmazdır. Ha­min qüdratli sanatkarlar mahz "Molla Nasraddin"in atra­fında toplaşmışdılar va onların yaradıcılığının ideya-badii takamülünda bu jurnal ın halledici tasiri olmuşdur. "Molla Nasraddin" tak adabi prosesin, publ is istikanın deyil , ham da eyni daracada camiyyatin, şüurların, düşünca va hayat tarzinin keyfıyyatca yeni pil lasini müayyanlaşdira b i ldi" (259). Calil Mammadquluzada "Molla Nasraddin"i zama­nanın yaratdığını yazırdı . Lakin zamananın yaratdığı har hansı bir yenil ik heç da hamişa özü zamana lazımınca tasir etmaya qadir olmur. "Molla Nasraddin" buna qadir ola bi l­di . Maraqlıdır, hansı yollarla va hansı mexanizmlarla

60

"Molla Nasraddin" jurnalı bunu etdi? Burda birinci amil va başlıca cahat Mirza Cal i l in i stedadı, sonra isa onun za­mananin an görkamlİ sanatkarlarım jurnal atrafında topla­ya b ilmasi id i . aslinda, bu bir maslak birliyi, bir ideya bir­Iiyi id i . Mahz bunun naticasinda badii-estetik duyum, ma­navi-ictimai prinsip va ideal lar müayyanlaşird i .

Mollanasraddinçilarin adabiyyat tariximizda si l inmaz iz qoymalarımn, böyük uğur qazanmalarının bir sababi da onların mil l i psixologiyam darindan bi lmalari id i . Onlar milli psixologiyamn badi i aksini çox böyük ustalıqla ada­b iyyata gatirmişlar. Bunun üçün mövzular tapmışlar, for­malar kaşf etmişlar, badi i tasvir vasitalari yaratmışlar.

Mollanasraddinçi lar milli psixologiyanı böyük sarrast­l ıqla duya bi l ir va bu mil l i p sixologiyanın badi i aksini , konkret tazahürlarin i badi i yaradıcıl ıqlarında ifada etmayi bacarırdılar. Bununla alaqadar ınövzu va mazmun, badii tasvir vasitalari, albatta ki, dayişir va adi ahvalatlar, böyük haqiqatlar öna keçir, yüksak badi i tacassümünü tapırdı. Bu psixoloj i maqam, asl inda, çox ahamiyyatl i id i . "Molla Nasraddin"in ümumi ruhundakı qüdratli xalqi l ik da i lk növbada, bu cahatla bağl ı id i .

Mollanasraddinçilarin yaradıcıl ığında insan, i lk növ­bada, insan idi . Adi va sada insan. Badii va publ is istik asarlarİn bir asas, orij inal va baş qahraınam var idi . O da bu gün idi . Bu gün isa görünınamiş daracada ınürakkab va tazadlı idi . . . Bir tarafda yazıq, zavall ı kiçik adamların ha­yatına aid ilk baxışda komik, darindan düşünanda isa tra­gik ınahiyyatl i ahvalat, o biri tarafda harın mollaların sar­güzaştlari, bir tarafda sıx dalanlarda va uçuq daxmalarda yaşayan insanların yarıac hayat tarzi, o biri tarafda isa neft sanayesi hesabına yeni hayatı müayyanlaşdiran avropasa­yağı ınemarlıq nümunalari bir zamanda, bir yerda, bir ca­miyyatda mövcud oldu. Yaranan va görünan bu ınanzara­nin hamısı Azarbaycan va azarbaycanlıya bağlı id i .

6 1

Xalq taleyin;ı bağl ıl ığın, gerç;ık h;ıqiq;ıtl;ır;ı diqq;ıtin n;ıtic;ısidir ki, mollan;ısr;ıddinçil;ırin ;ıd;ıbi-b;ıdi i v;ı publi­sist yaradıcılığı h;ım milli tarixin konkret dövrünün ensik­lopediyası rolunu oynayır, h;ım d;ı özümüzü islahm t;ıcrü­b;ı m;ıkt;ıbi kimi müst;ısna ;ıh;ımiyy;ıt daşıyıL Mollan;ıs­r;ıddinçil iyin meydana çıxınası il;ı Az;ırbaycan ictiınai-m;ı­d;ıni h;ıyatında islahatçılıq h;ır;ıkatı gücl;ınir, mi l l i özünü­d;ırk, özünüt;ıhlil, özünüt;ışkil v;ı özünüt;ısdiq iş in;ı geniş imkan açı l ırdı . Mollan;ısr;ıddinçil;ır yeni satira ;ıd;ıbi m;ık­t;ıbi ;ısasında xalqın m;ıd;ıni t;ır;ıqqi konsepsiyasını forma­laşdırır, mill i maarifçil ik ;ısasında realizm ;ıd;ıbi c;ır;ıyanını populyarlaşdırırdı lar. T;ınqidi realizm t;ıkc;ı ;ıd;ıbiyyatda, m;ıtbuatda deyi l, satirik qrafıka v;ı karİkatura timsalında da milli s;ırv;ıt;ı çevri lirdi . Mollan;ısr;ıddinçi r;ıssamlar Az;ır­baycan mill i satirik grafikasının v;ı karikaturasının ;ısasını qoymuşlar. Az;ırbaycanda satirik yazıçıların v;ı r;ıssamla­rın böyük bir n;ısl i C;ıli l M;ımm;ıdquluzad;ınin müt;ış;ıkkil s;ıyi i l;ı "Molla N;ısr;ıddin" jurnal ı ;ıtrafına toplaşaraq yeti­şib formalaşmışlar. "Molla N;ısr;ıddin" yegan;ı ;ıd;ıbi m;ık­t;ıbdir ki, daha çox sayda tanınmış v;ı görk;ıml i ziyalı ları, ;ıd;ıbi qüvv;ıl;ıri öz ;ıtrafında birl;ışdirıniş v;ı onları i stiqa­m;ıtl;ındirmişdir.

"Mollan;ısr;ıddinçil;ırin yaradıcılığının ideya-b;ıdii i sti­qam;ıtl;ırind;ın danışark;ın, i lk növb;ıd;ı, onların yaradıcılı­ğma xas olan mil i i iiyi v;ı b;ış;ıri l iyi ön;ı ç;ıkm;ık lazımdır.

Mill i l ik v;ı b;ış;ıril ik, ;ısas;ın, yaradıcıl ıq prosesi v;ı ya­radıcılıq m;ıqs;ıdi il;ı bağlı estetik anlayışlardır. Bu anlayış­lar xeyli d;ır;ıc;ıd;ı ınür;ıkk;ıb olub, ist;ır elmi, i st;ırs;ı d;ı praktik m;ızınunda diskussiyaların predmetin;ı çevrilmiş­dir. Xüsusil;ı, sovet dön;ımind;ı mil l i l ik anlayışının estetik m;ızınunu süni ş;ıkild;ı x;ılqi l ik anlayışı il;ı ;ıv;ız edilird i . Çünki Sovet hakimiyy;ıti imperiya siyas;ıtini tü! p;ırd;ı ar­xasında yeni üsul v;ı yeni formada h;ıyata keçir;ın Rusiya kommunist ideologiyasının t;ırkib hiss;ısi olan süni xalqlar

62

dostluğu, süni "sovet xalqı", partiyal ı l ıq va s. anlayışların qarşısında mil l i l ik qavramından ehtiyat edirdi . Bas mil l i l ik nadir? Mil l i l ik sanatda - badi i sanatİn bütün növlarinda mi l l i keyfıyyatlarin, mi l lata maxsus xarakterik xüsusiyyat­larin nazara al ınmasıdır.

Mil latçilik anlayışından farq l i olaraq mi l l i l ik heç da öz mil latini başqa mi l latlardan üstün görmayi nazarda tutmur. 8gar "ıni l latçi l ik har hansı bir mi l latin digar mi l latlardan qati üstünlüyünü nazarda tutan siyasi ideologiyadırsa" (298, 402), mi l l i l ik bu maqamdan uzaq olub, mi l latin mil­latlar içinda yerini müayyanlaşdiran bir keyfiyyatdir. Bu keyfıyyatlara daxil olan xüsusiyyatlarin sanatda ifadasi, aslinda, başar madaniyyatinin hissaciyina çevrilarak dünya sivi l izasiyasının inkişafına xidmat edir. Ona göra da siyasi ideologiya xarakteri daşıyan mi l latçi l ikla başari mazmuna alavalar keyfıyyatina mansub olan bir mi l latin an layaqatli ananalarina mahabbat ifada edan mi l i i i iyi heç cür qarışdır­maq olmaz.

Ümumiyyatla, mollanasraddinçi lari başa düşmakla ba­rabar, onları duymaq, hiss etmak lazımdır. Bu insanların mübarizasini dark edirik, lakin onların yaradıcıl ığındakı badii-estetik meyarları isa yalnız duymaqla, hiss etmakla dayarlandirmak olar. Onların yaradıcıl ığında mi l l i l ik key­fıyyatinin öz mil latina mahabbat motivlari i la yoğrulduğu­nu, bununla bela başqa millatlara da hörmat va ehtiramla yanaşdıqlarını duymaq lazımdır. Qeyd edak ki, mollanas­raddinçilarin yaradıcı l ığında beynalxalq alamda baş veran mühüm hadisalar, dünyanın bir çox mi l ladarinin hayatı, taleyi va mübarizasi aks olunub. Görkamlİ adabi si maların çal ışdıqları "Molla Nasraddin"in Tiflis, Tabriz va Bakı saylarında nainki regionun, bütövlükda az qala Yer kürasi­nin ictimai-siyasi gedişatının nabzi döyünür"(70) . Molla­nasraddinçilar badi i asarlarİnda başari ideyaların - insan­parvarl iyin, dostluğun, adalatin, demokratiyanın , insan,

63

v;ıt;ındaş hüququnun v;ı azadlığının mahiyy;ıtini açınağa çal ışınışlar. Onlar bu ideyalan Az;ırbaycan d;ırdl;ırinin ;ıla­cına car;ıy;ı yön;ıldirdil;ır.

XX ;ısrin ilk i l l;ırind;ı "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ı­binin hanisi C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ı ınil l;ıtin d.ırdinin, fa­ci;ısinin hardan g;ıldiyini yaxşı görürdü v;ı bunu öz q;ıl;ım yoldaşlanna da göst;ırirdi . 8d;ıbi t;ınqidin böyük usdadı V. Q. Belinskinin fıkrinc;ı, "ıni l l i l ik v;ı x;ılqil ik üçün s;ın;ıtka­rın uşaqlıqdan xalq iç;ırisind;ı böyüm;ısi, onu duyınası, d;ırk etm;ısi , görüb qavradığı mi l l i h;ıyat t;ırzini düzgün ;ıks etdirm;ık hün;ıri, xalqın övladı ola b i lm;ık l;ıyaq;ıti la­zımdır" (293 , 1 3 5). Mirz;ı C;ılil on i l mü;ıl l iml ik dövründ;ı v;ı sonrakı i l l;ırd;ı h;ımiş;ı xalqa, onun d;ırin qatlarına xüsu­si maraq göst;ır;ın bir v;ıt;ındaş olmuşdur. " . . . adib öz müa­sirl;ırin;ı siyasi mübariz;ıl;ır dövründ;ı kiçik ;ıd;ıbi v;ı publi­sistik j anrlann bsb etdiyi böyük h;ıyat qüvv;ısini ;ıyani su­r;ıtd;ı başa salırdı" (7, 39) . C;ılil M;ıınm;ıdquluzad;ınin baş­çılıq etdiyi ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbin nümay;ınd;ıl;ıri mi l l;ıtçi l ikd;ın son d;ır;ıc;ı uzaq olub, mil l i l ik ideyalan il;ı yaşayan v;ı öz yaradıcıl ıqlannda bu ideyalann daşıyıcısına çevril;ın s;ı­n;ıtkarlar idil;ır.

M;ılumdur ki, mollan;ısr;ıddinçi l;ırin yaradıcıl ığının el ;ı c;ıh;ıtl;ıri var ki, onları sovet ideologiyasının, partiyal ı l ıq prinsipl;ırinin hökmran olduğu bir zamanda yüks;ık obyek­tivl ikl;ı t;ıhl i l;ı c;ılb etm;ık mümkün deyi ldi . Bunlar hansı­lardır? 1 . Az;ırbaycan xalqının soykökün;ı m;ıh;ıbb;ıt i ; 2. Az;ırbaycan xalqının bir mi ll;ıt olaraq özünüd;ırki ; 3. Az;ır­baycanın "erm;ıni m;ıs;ıl;ısi"n;ı cavabı v;ı s.

Xalqın bu fundamental v;ı taleyüklü probleml;ırini "xalqlar dostluğu"nun deklorativ ifad;ısind;ın, sosializm realizmi prinsipl;ırind;ın k;ınara çıxmamağı t;ıl;ıb ed;ın so­vet ideologiyası tarixin arxivl;ırin;ı atmağı t;ıl;ıb edird i . Mollan;ısr;ıddinçil;ırin mi ll;ıt v;ı onun taleyi i l;ı bağlı ;ısas ideyalan is;ı m;ıhz h;ımin mövzularda özünü göst;ırirdi .

64

Mollanasraddinçilar mil latİnin mi l latlar içinda tanın­masını, onun maariflanmasini, özünü, soykökünü darkini, abadi düşmana çevri lmiş ermani düşmançil iyini anlamağı yaradıcıl ığın asas növlarinda qoymuşlar: nasrda, nazmda, dramaturgiyada, publis istikada.

Millatin geri l iyini va onun bu geril ikdan qurtulması yol larını göstarmaya çal ı şan mollanasraddinçilar bela ma­qamlarda tipikliya daha çox diqqat yetirirdilar. Onların ya­radıcıl ığını izladikca bir kandin, bir mahalın deyi l , bütöv­lükda XIX asrin sonu va XX asrİn avvallarinda Azarbay­can kandinin va Azarbaycan kandl i sinin tipik obrazını gö­rürük. Batka da, burda insanlardan çox kandin özü, facia­lari tipiklaşdiri l ir.

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin har bir nümayan­dasinin yaradıcılığında azarbaycançıl ıq ideyasının ifada­sinda badi i sözün tipiklik keyfiyyati çox kömaya gal ir . Qeyd edak ki, mollanasraddinçilarin sanatkarl ıq qüdratinin mühüın bir cahati özünü ham da tipik şaraitda tip ik hadisa va xarakterlarin tasvirİnda göstarir. Bu tipikl ikda xalq ha­yatının, onun yaşadığı ictimai mühütin xarakteri var. Mü­all iflar tipiklaşdirma üsulu i la bu şaraita, bu xaraktera ta;:ıs­süf hissi yaratmaqla Azarbaycan xalqını bu maqamlardan qurtulmağa çağırır. Mollanasraddinçilarin bütün obrazları tipikdir. Tipiklik onların sanatlarinin başlıca keyfiyyatidir. Hadisa, obraz, situasiyanın tipikiiyi isa ınahz bu asarlarda facianin, xüsusi la, mi l l i faci;:ıl;:ırin böyüklüyünü göstarmak üçün yaradılır .

"Molla Nasraddin" adabi m;:ıktabini farqlandiran asas xüsusiyyatlardan biri da adabiyyatın müxtalif sahalarini va yaradıcıl ığın çeşidli i stiqamatlarini ahata etınasidir . Burda n;:ısr, poeziya va rassamlıq inkişaf edarak özünün yüksak zirvasina qalxmışdır ki, bütün bunlar da, neca deyarlar, "Molla Nasraddin"in "poçt qutusu"ndan çıxmışlar va onun tarkib hissalaridir.

65

Mollanasraddinçilar badii yaradıcılıqda xalqın adat­ananalarindan qaynaqlanaraq, har şeydan önca, mi l l i-ma­navi dayariara arxalanır, badi i sözün tasir gücüna söyk:ı­nirdilar. Aydındır ki, mill i-ınanavi dayadar azarbaycançı­lığın ana xattini taşkil edir. Odur ki, "Molla Nasraddin" va onun ananasini davam etdiran satira maktabinda ilk tanqid hadatlarİ milli nihil istlar, yalançı, asassız mil l i lovğalıq, öztina ınaftunluq, biganalik, etiqadsızlıq, inamsızl ıq va sa­ir "qeyri-vacib aınal lar" tanqid olunur, it boğuşduran, xo­ruz döyüşdüran, hamam küncünda yatanlar va başqa "zat­lar" yeni obrazlar si lsi lasi kimi adabi-badii fikir sahnasina gatiril irdi . Bunun üçün isa mütlaq badii sanatkarlıq maha­rati ila yanaşı, sağlam ananaya söyk:ınan mil l i qürur va qeyrat, mil l i taassüb kimi duyğular kompleksinin bütövlü­yü, yeni laşan, ınoderniza olunan, dövra, zamanaya uyğun­laşan, "asr taqazasınca" (A. Sahhat) kamil mütafakkir mo­delinin yaradılması ümda masalalardan idi .

8lbatta, mollanasraddinçilarin yaradıcılığı, bütövlükda adabi-ictimai hadisadir. Ancaq har adabi-ictimai hadisa maktaba çevri lmir. XX asrin başlanğıcında özünü göstaran tarixi şarait Azarbaycan ziyalı larını ela bir ictimai faallığa çağırırdı ki, bu faallığın eyni ideya atrafında biriaşma fakt­ları tezlikla ayrıca yaradıcıl ıq maktabiarİna çevril irdi . Bu manada XX asrin adabi hadisasi olan "Molla Nasraddin" adabi maktabi tarixi örnak kimi diqqatalayiqdir.

"Molla Nasraddin" jurnal ının amakdaşları satirik obra­zın daxi l i alaminin realist taqdimindan tutmuş üslubi ına­qamlara qadar har şeyda ideya va sanatkarl ığı vahdatda götürürdülar. "Malum haqiqatdir ki, obrazın hayat tarzini, daxil i simasını, mövqeyini, ictimai hadisalara şaxsi müna­sibatini va bununla da onun ictimai dayarini vermakda bu obrazın prototipiarinin fardi va zümravi leksikonuna müra­ciat etmayin, böyük üslubi ahamiyyati var" (58, 73) .

Mollanasraddinçilar sanatkarlığın, inandırıcılığın ta­min edi lmasi maqsadi la bu ınaqamlara da diqqat edirdilar.

66

Amma maqamların hamısı Azarbaycan gercakl iyinin ifa­dasina, mil l i facialarin taqdimina, bunlardan qurtarmağın yollarına aparırdı .

Mollanasraddinçilar, i lk növbada, mil l i di la hörmatla yanaşmağı talab edirdi lar. Talab edirdilar ki, jurnalda çap olunınaq üçün göndarilan maqalalar yalnız "açıq türk di­l inda" yazıl ınalıdır . 8gar bu cür yazılmazsa, çap etınaya­caklarini elan edirdi lar. Şübhasiz ki, "açıq türk dil i" ifadasi göndarilan yazı ların dil va üslub baxımından arab, fars tar­kib larindan uzaq olması kimi başa düşülmalidir . Jurnal takca öz daimi amakdaşlarından deyil , bütün digar müal­liflarindan da tamiz ana dil inda yazınağı talab edirdi .

"Molla Nasraddin" jurnal ının hamin sayındakı "Li san balası"( l 65) felyetonu o dövrün di la ziyalı münasibatinin ifadasi kimi ınaraql ı idi . Cal i l Maınmadquluzada "qalaın sahibiarindan ela di l va üslubda yazınağı talab edirdi ki, avam caınaata aydın olsun, yazanlar isa "ana" kalınasi va "ana dili" sözlarini demakdan qatiyyan utanınasınlar. Ana dil inda danışınaq doğma ananı . . . yada salınaq deınakdir" (85, 8 1 ). "Ana" va "ana dil i" kalınalari i sa, mollanasrad­d inçilara göra "vatan", "doğma torpaq" kalmalari ila ey­niyyat taşkil edir. Takca bu maqalanin özü "Molla Nas­raddin" va mollanasraddinçilarin mi l l i di la münasibatini aydın hiss etmaya imkan verir. Onların har b irinin bad i i yaradıcıl ığında ana d i l in in saflığı, onu yad tasiriardan qo­rumaq uğrunda sayiari qabarıq hiss olunur.

Mil l i adabi dil problemi mollanasraddinçilarin estetik görüştari sisteminda mühüm yer tutur. Bu masala onların azarbaycançıl ıq proqramının asas ana maddasini taşki l edir. Mollanasraddinçilar sada xalq d i l i uğrunda mübariza­da badii adabiyyat va matbuat di l ini mümkün amillardan sayırdı lar. 8diblar dilda xalqi l iyi ana di l ina böyük ehtiram baslamakda, onun bütün zanginliklarini, gözall iklarini meydana çıxarmaqda, bu maziyyatlardan bacardıqca geniş i stifadada görürdülar. Onlar göstarirdi lar ki, adabi di l i la,

67

yazıçının, m:ıtbuatın di l i il:ı xalqın, "avaın camaatın" di l i arasında uçurum olmamalıdır. ad:ıbi di l klassikl:ır t:ır:ıfın­d:ın cilalanınış, işl:ınmiş ümumxalq di l i :ısasında inkişaf etnı:ılidir. Sad:ı dil:ı s:ıdaq:ıt mollamısr:ıddinçil:ırin aınal ı olmuşdur. ist:ır b:ıdii yaradıcılıqlarında, ist:ırs:ı d:ı jurnalda d:ırc olunan oxucu m:ıktublarında xalq danışıq di l inin bü­tün inc:ılikl:ırini qoruyub-saxlamışlar. T:ısadüfı deyil ki, 1 960-cı i l l:ırd:ın Az:ırbaycan :ıd:ıbiyyatı v:ı publ is istikasın­da "Molla N:ısr:ıddin"in xalq danışıq di l in:ı münasib:ıt :ın:ı­n:ıl:ıri b:ırpa olunınağa başlayıb . Anarın, Mövlud Süley­manlının, Ağalar Mirz:ınin, M:ımm:ıd Orucun :ıs:ırl:ırinin, Az:ırbaycan radiosunun h:ır h:ıft:ı efır:ı ged:ın "Bulaq" ve­ri lişinin dil v:ı üslubunda "Molla N:ısr:ıddin" incaliklarina qayıdış hiss olunur.

Mollanasraddinçi larin badii yaradıcıl ığını oxuduqca onların inca di lina, sal is üslubuna heyran qalınamaq ol­nıur. Bütün bunlar Calil Mammadquluzadanin va molla­nasraddinçilarin xüsusi sayiari naticasind:ı, hatta ciddi hü­cumlara maruz qalması hesabına baş verirdi . Bu mübariza­dan Mirza Calil va mollanasraddinçilar qalib çıxdı v:ı on­ların mil l i di la ınünasibati bu günkü azarbaycançı lıq ideo­logiyasının tarkib hissasina çevri ldi .

Bu mübarizani mollanasraddinçil:ır daha çox b:ıdii publisistikada aparmışlar. "Molla Nasraddin"in i lk nömra­sinda, ilk sahifalarinda mil l i di la münasibati, bu di l in ciddi müdafıaçisi olacağı aydın görünür. Fala baxdırmağı, it bo­ğuşdurmağı, darviş nağı lına qulaq asmağı, harnarnda yat­mağı. . . mühüm şeylardan, mil lata vacib keyfıyyatlari öy­ranmakdan üstün tutan "müsalman qardaşlarına" bir para söz deyandan sonra müall if sanki alava edir: "Sözümü ta­mam etdim, ancaq birca üzrüm var: mani garak bağışlaya­sınız, ey manim türk qardaşlarım ki, man sizla türkün açıq ana dili i la danışıraın"(l 32, c. 2, 4). Bütövlükda kinaya üs­lubunda yazılmış va matbuata maraqdan uzaq "müsalman

68

qardaşlara" yönalınİş bu felyetonun sarkazın gücü bu satir­larda daha çox duyulur. "Man onu bil iraın ki, türk dil i da­nışmaq eyibdir va şaxsin elminin azl ığına dalalat edir"-bu, Mirza Cal i l in öz dilini bayanmayanlara an ağır itti haınıdır . "Amma hardanbir keçmiş günlari yad etmak lazımdır: Sa­lınız yadınıza o günlari ki, ananız sizi beşikda yı rğalaya­yırğalaya siza türk dilinda lay-lay deyirdi va siz qulaq ağ­rısı sabahina sakit ol ınurdunuz . . . Hardanbir ana di l ini da­nışmaqla keçmişdaki gözal günlari yad etmayin na eyb i var?"( l 32, c. 2, 4). Bu yerda müallif l irik bir üsluba keçir va sözün müstaqim manası ila insanı ana dilina, doğma di­la çağırır. "Molla Nasraddin"in ilk sayında yerlaşdirilan bu felyeton ham onun müallifınin, ham da jurnal ın asi maqsa­dini müayyan edan fakt kimi maraql ıdır.

Calil Mammadquluzada va mollanasraddinçilar ana dili masalasina çox böyük önam verarak onun saflaşdırıl­ması va inkişaf etdiri lmasi uğrunda mübarizani özlarinin birinci vazifasi hesab etmişlar. Mollanasraddinçilarin asar­larinda ana dil inin kamill iyi, gözall iyi va şirinliyi heyran­lıq doğurur.

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin nümayandalari yüksak badii, publi sistik zövqa, yaradıcıl ıq manerasına malik idilar. Mollanasraddinçilarin duzlu, mazali yazıları­nın tasiri, böyük xalq jurnal ının mövzu va ideyaları, forma va üslub xüsusiyyatlari bu gün da satira va yumor mac­mualarinda aydın duyulmaqda, görünmakdadir. Cal i l Mammadquluzada lüğat, atalar sözlari, sayahatnama, te­leqramlar kimi anlayışiara yeni j anr mazmunu va forması gatirarak satirik badii publisistikanı zanginlaşdirmi şdir.

Mollanasraddinçilarin geniş kütlaya, xalqa, vatana bağlı l ığı onları digar maktab va carayanlardan köklü surat­da farqlandirirdi . Mollanasraddinçilar xalqın taleyini dü­şünmakdan uzaq, dövrün va zamanın nabzini tuta bilma­yan şair va yazıçı ları, publisistlari nainki öz sıralarına qa-

69

bul etmirdil;ır, habel;ı dig;ır m;ıtbuat nü ınun;ıl;ırind;ı bu sa­yaq "s;ın;ıt" ;ıs;ırl;ıri i l;ı çıxış ed;ınl;ıri t;ınqid at;ışin;ı tutur­dular. Xüsusil;ı, m;ıddah şairl;ır !ağa qoyı.ılurdu, m;ıtbuatda 8hm;ıd şah ı yaltaqcasına t;ırif ed;ın şairi, "S;ırdabi" adlı bir ınü;ıllifı "Molla N;ısr;ıddin" ciddi t;ınqid edir, z.ül ınkar v;ı q;ıddar şaha h;ısr edil;ın bu ın;ıdhnam;ıni ifşa h;ıd;ıfin;ı çe­virirdi ( 1 59).

Mollan;ısr;ıddinçil;ır - C;ılil M;ıınm;ıdquluzad;ı, Mirz;ı 8l;ıkb;ır Sabir, 8bdürr;ıhiın b;ıy Haqverdiyev, 8li N;ızmi, M;ıınm;ıd S;ıid Ordubadi, 8liqulu Q;ımküsar, Mirz;ı 8l i Ş;ıbüst;ıri, Öm;ır Faiq Neınanzad;ı, 8li Razi Şaınçızad;ı v;ı başqaları ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbin nümun;ıl;ırind;ı xalqa bağl ı olma­yan ;ıs;ırl;ıri s;ın;ıt nümun;ıl;ıri hesab etmirdil;ır. "Molla N;ısr;ıddin" redaksiyaya gönd;ıril;ın m;ızmunsuz, ictimai m;ına k;ısb etm;ıy;ın ;ıs;ırl;ırin ınü;ıllifl;ırin;ı cavab gönd;ır;ı­r;ık onları şairliy;ı yox, "palanduzçuluğa", "dastançıl ığa" meyl etm;ıyi lazım bilirdi"(23 5) .

Mollan;ısr;ıddinçil;ır müasir h;ıyatdan yazmağa üstün­lük verir, zamanın, günün n;ıbzin i tutur, real hadis;ıl;ıri b;ı­dii v;ı publisistik yaradıcıl ıqlarında dolğun ;ıks etdirirdi l;ır. Onlar xüsusil;ı, ;ıd;ıbiyyatın maarifçil ik funksiyasını yük­s;ık qiym;ıtl;ındirirdil;ır. Bu ın;ınada "Molla N;ısr;ıddin"in "Füyuzat" la v;ı mollan;ısr;ıddinçil ;ırin füyuzatçılarla xeyli f;ırql;ıri var. Lakin bu f;ırq sovet dövrü t;ıdqiqatlarında de­yildiyi kimi heç d;ı düşm;ınçi lik halında q;ıbul olunınurdu. İst;ır türk xalqları üçün müşt;ır;ık dil m;ıs;ıl;ısind;ı, ist;ır is­lam d;ıy;ırl;ırin;ı münasib;ıtd;ı, ist;ır ana dilinin sad;ıliyi v;ı t;ımizliyi prinsipind;ı, ist;ır türkçülükd;ı, ist;ır s;ın;ıtin ictiınai ın;ızmun problemind;ı, ist;ırs;ı d;ı bir sıra başqa ın;ı­s;ıl;ıl;ırd;ı fikir ayrı l ığı, poJemik m;ıqaınlar olsa da, ümu­m;ın, h;ır iki ;ıd;ıbi ın;ıkt;ıb üınuıni dil tapınağı bacarınış v;ı çox zaman ortaq m;ıxr;ıc;ı g;ılınişl;ır.

8lb;ıtt;ı, mollan;ısr;iddinçi l;ır ;ıd;ıbi ınühitd;ı real izm;ı, ictimai m;ıs;ıl;ıl;ır;ı daha çox üstünlük verir, ;ıd;ıbi yaradıcı-

70

ları xalga xidmata çağırırdılar. Calil Mammadguluzada va digar mollanasraddinçilar bela bir magsad izlayirdilar ki, "har bir asi sanatkar asrin gabagcıl ideyalan mövgeyinda dayanarag xalgla onun öz dilinda danışmalı, birinci növba­da, ona öz milli hayatını idrakda, yerli problemlarini hall etmakda kömak etmali, başar madaniyyatinin nailiyyatlari asasında öz demokratik milli - manavi madaniyyatini ta­raggiya çatdırmalıdır"(155, 353).

"Molla Nasraddin" adabi maktabini xüsusilaşdiran ca­hatlardan biri onun nümayandalarinin söz va matbuat azadlığına, demokratik matbuata verdiklarİ önamla bağlı­dır. Azarbaycan matbuatının satgın jurnalistlarinin, masa­lan, axund abüturabın susmağın gızıl alınası fıkrina garşı çıxan jurnal kaskin satirik üslubda belalarina cavab verir, xalgı öz fikrini azad ifada etmaya çağırırdı. Söz va matbu­at azadlığı ideyalan ila bağlı yazılar senzura ehtiyatı üzün­dan başga ölkalara - İrana, Türkiyaya va digar Şarg ölka­larina aid edilirdi.

Mollanasraddinçilar sözü casaratla, müstagil va müm­kün gadar müstagim şakilda dediyi kimi, başga matbuat organlarından da bunu talab edirdilar.

Bütün yaradıcılığı boyu azarbaycançılığın problemla­rini badii-publisistik sanatin asas predmetina çevİran "Molla Nasraddin" jurnalı müasir dövrda Azarbaycanda faaliyyat göstaran matbuat organları üçün ibratamiz nümu­nadir. Bu nümunalarda Azarbaycan gerçakliyi bir çox isti­gamatlardan işıglandırılmış, xalgın, millatin taleyüklü problemiari ustalıgla adabi-badii, publisistik müstaviya çı­xarılmışdır. Bu maktabin özünamaxsus badii, publisistik xüsusiyyatlari var.

Böyük adabiyyatşünas va güdratli yazıçı Mir Calal Pa­şayev XX asrin avvallarindaki Azarbaycan adabiyyatını Calil Mammadquluzadanin adını ifada edan "Molla Nas­raddin dövrü" ( 152, 15) adabiyyatı adlandırır. Bu adabiy-

71

yat özündan avvalki Azarbaycan badii söz sanatina söy­kanmakla tamamila yeni, orij inal mazınun kasb etmişdir. Ela takca Calil Maınınadquluzada adının "özü ınaarifçi de­mokrat adabiyyatıınıza siına va sifat veran bir simvol ol­ınuşdur" ( 1 52, 1 5). Bu dövr "adabiyyatda siyasi ideyalan n aparılınası dövrü, ınüasir, mübariz, haqiqi hayat adabiyya­tının güclü va casaratli bir axınla hücuına keçmasi dövrü" (85, 8) kimi qabul olunur. adabiyyatşünasların böyük ak­sariyyatinin galdiyi qanaata göra Mirza Fatali Axundzada­dan başlanan realist adabiyyat Molla Nasraddin adabi maktabinda zirvaya qalxmış, yeni mazmun, yeni mana kasb etmişdir. Bu dövrün an böyük keyfiyyatlarindan biri Azarbaycanda matbu sözün güclanmasindan doğan ada­biyyata, adiblara verdiyi imkandan ibaratdir. "Xalq arzu va istaklarinin, ictimai-siyasi mübarizalarin aynası, tarcü­ınanı olan matbuat adabiyyatla heç vaxt bela sıx alaqada olmaınışdı" (64, 634). XX asrİn avval larinda yazıçı va şa­irlarin böyük aksariyyati matbuatın imkanlarından bahra­lanarak uğur qazandılar.

Bu presesin başında "Molla Nasraddin" va mollanas­raddinçilar dururdu. "Molla Nasraddin" dargisi Azarbay­canda va türk-müsalman dünyasında mil l i azadlıq va müs­taqil l ik uğrunda mübarizanin adabiyyatda va matbuatda sarkardasidir" (64, 634). XIX asrin II yarısınadak Azar­baycan adabiyyatı daha çox qazal j anrında olmuş, badi i sözün asas mazmununda xalqın, mi l latin problemiari qa­bardılmamışdır. Tasadüfı deyildi ki, realist yazıçı va dra­maturq Mirza Fatali Axundzada bu dövra qadarki şairlarİ şairdan çox "nazim" adlandırırdı va harnin dövrün adabiy­yatındakı mazmunsuzluğa qarşı çıxan Cal i l Mammadqulu­zada yeni ictimai matkura adabiyyatı uğrunda ınübarizaya qalxaraq matbuatı, adabi qüvvalari bu yöna istiqamatlan­dirmayi qarşıya maqsad qoydu. "Molla Nasraddin" adabi maktabinin konturları, asl inda, Calil Maınınadquluzadanin

72

"Şeir naşasi" adlı bir felyetonunda caml�nmişdir. Boşbo­ğaz şairlarin mazmunsuz va lazımsız şeir "yaradıcı l ığı"na qarşı çıxan böyük adib yazırdı : "Şeir naşasi la mast olan şairlar tak bir Azarbaycanda deyil, Türkiyadan başlamış yer üzarinda yaşayan cüınla miisalnıan (kursiv ınaniındir­A.M) qalaın sahibiari şairlardir.

Na qadar ki, Qarbda, yani, elın va fann ila, texnika ila şöhrat tapmış ıni l latlar arasında eşq va ınahabbat şairlari vardırlarsa, o daraca bir cannatin huri larini xayal ila qu­caqlayan islam üınınati içinda eşq va ınahabbat şairliyi gü­nü-gündan artınaqdadır. Onunçun da onlarda dünya mada­niyyati, taraqqi tapınaqdadır, bizlarda da xayalat "ınada­niyyati" şöhrat tapınaqdadır. Orda qalaın sahibi öz fikrini sadaca kağıza köçürüb i ldırıın iti l iyi i la dünya va alaına yayır, bizlar da sol ovcuınuza bir balaca kağız alıb, gözla­riınizi göya axıdıb, qafıya axtarırıq va ınazınunu vazn qa­fıyaya qurban gatirib şeir yazırıq"( l 3 8) . Bu, takca eşq, ınahabbatdan başqa, bir ınövzu göra bilınayan şairlari tan­qid deyil, ham da yeni adabiyyatın xarakterinin tamam başqa cür olacağından xabar verirdi . Bu proqraın saciyyal i ınaqala müall ifınin başında durduğu "Molla Nasraddin" adabi maktabi tamamila yeni mazınun kasb edirdi .

"Molla Nasraddin" adabi maktabi xalqa söykanir, onun kardinal problemlarini nasra, poeziyaya, publ is istika­ya gatirirdi . Mol lanasraddinçilar bela bir haqiqata söyka­nirdilar ki, har bir sanat va har bir el m hayatdan do ğur . . . adabiyyatda da beladir. Müstaqiın olaraq, tabii o laraq ha­yatdan dağınayan na varsa eybacardir va ınanasızdır. Mol­lanasraddinçilar da hayatdan dağınayan ınövzuları boş va ınanasız hesab edarak realist adabiyyat ın an gözal va Ia­zıın l ı nüınunalarini yaradırdılar.

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin nüınayandalari adabiyyatı xalqın hayatı üçün, ınaariflanmasi, forınalaşma­sı üçün, onun tarixi taleyi üçün zaruri bir vasita sayırdılar.

73

Onların yaradıcı l ıq maqsadi va azarbaycançıl ıq amal­ları isa ayrıca maktab taşkil etmişdir. Mollanasraddinçila­rin har biri bu adabi maktabin daha da zanginlaşmasi üçün özünün layiqli töhfasini vermiş, bununla da o dövrün ada­bi mühitinda yeni cığır açı lmış, orij inall ığı i la diqqati ça­kan "Molla Nasraddin" adabi maktabi yaranmışdır .

"Molla Nasraddin" adabi maktabi adabiyyatdan vata­na, millata, ana dil ina, bütövlükda azarbaycançıl ığa xid­mat talab edirdi . Bunun üçün köhM, pasiaşmış üslubdan al çakmayi masiahat görürdü. Bu maktabin asas xüsusiyyati realizm - hayati problemiari badii söza gatirmak - idi . Ona göra adabi maktabin nümayandalari mövzunu real hayat­dan götürürdülar. Artıq klassİk qazal, qasida va digar müx­tal if lirik janrlarda şeirlar yazan şairlar "Molla Nasrad­din"in yaranmasından sonra ictimai gerçakliyi aks etdiran satirik şeirlar yazmağa başlamışlar. Masalan, Mirza alak­bar Sabir "Molla Nasraddin"a gal işi ila tamamila dayiş­miş, mahz bu jurnalda xalqın yaralarını görüb duymuşdur. Füzulinin "Leyli va Macnun" asarindaki

Can verma qami-eşqa ki, eşq afati-candır, Eşq qfati-can olduğu maşhuri-cahandır. - beytila

başlanan qazal ina nazirasinda Mirza 81akbar Sabir xalq dardini, mill i problemi va nahayat, azarbaycançı l ığı qoyur:

Tahsili-ii/um elma ki, e/m qfati-candır, Ham aqla ziyandrr, Elm afati-can olduğu maşhuri-cahandrr, Manifi- zamandır (262).

Mirza 81akbar Sabir satirik şeirinda Füzuli qazalinin formasında asaslı dayişiklik etmiş, lirik şeirin janrını da­yişdirmiş, aşiq obrazını elmdan qaçan nadan obrazı i la avazlamişdir. Bu avazolunma XIX asrİn sonuna qadarki

74

Azarbaycan adabiyyatının mollanasraddinçilar t;ırafından tamamila yeni mazmun va yeni ın;ıntiql;ı inkişafını şartl;ın­diran xüsusiyy;ıtlardandir. M;ılum olduğu kimi, mollanas­raddinçi l ik "Molla Nasraddin" jurnalı ;ıtrafında birl aşan zi­yal ı ların yaradıcı l ıq üslubundan tutmuş onların badii, pub­l isistik asarlarinin ideya-mazmun istiqaınatini şartlandiran adabi carayan, mollanasraddinçilar isa bu carayanın nüma­yandalaridir.

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin, deınak olar ki, bütün nümayandalari o dövra qadar dabda olan poeziya va nasr yaratmaq havasindan uzaq idi lar. Qeyd edak ki, ümu­ıniyyatla, müayyan bir ideyanı, qlobal fikri konkret ınate­rialda, yığcam şakilda ifada etınak o qadar da asan deyi l . XIX asrin II yarısında öz xi.isusi yaradıcıl ıq metodu ila or­taya çıxan Anton Pavloviç Çexov özünün kiçik hacmli , yığcam, lakin ınana va taleyüklü hekayalari i la dünyanı heyran qoyan nasr üslubunu yaratdı. Müasirlarindan olan alınan yazıçılarından biri onu bela qiyınatlandirmişd i : "Bütün XVIII-XIX asrlar boyu böyük hacınli romanları i l a oxucunu yorğun salmış Qarb yazıçıları Rusiyada meydana çıxınış Anton Çexovun qısa va yığcam hekayalari qarşı­sıııda çaşbaş qalmışlar" (296, 1 56). Mol la Nasraddin" ad;ı­bi maktabini xüsusilaşdiran keyfıyyatlardan biri kimi bu maktabin nümayandalarinin böyük ideyalan ifada etmalari ila bağlıdır. Professor Mir Calal çox doğru olaraq göstarir­di ki, "Molla Nasraddin" adabi maktabinin asas xüsusiy­yatlarindan daha biri bu maktabin yaradıcıl ıq faktlarının hayatla bağl ı olması idi . Böyük adabiyyatşünas bu dövrü va bu maktabi nazarda tutaraq yazırdı : "Azarbaycan tari­xinda heç bir zaman badii adabiyyat indiki qadar günün masalalari ila sıx alaqada olmamış, heç bir zaman bu ma­salalari indiki daracada ahat;ı etmamişdir. Bir tarafdan köhna dünyanı , bünövrasindan laxlamış olan feodal müna­sibatlarini yıxıb-dağıtmaq, o biri tarafdan yeni hayat üçün

75

mararnnama vermak vazifasini qarşısına qoyaraq qabaqcıl yazıçılar kütlaya müraciat edir, onun manafeyini ifada et­maya çalışırdılar. Bu zaman badii adabiyyatın başlıca mövzusu müasir camiyyatin yaşayı ş ı idi"( ı 52, 5 ı -52). Aşağı tabaqanin nümayandalari badi i adabiyyata gatiri lir­di : "Saat yarımdan sonra Qurban galdi ; küp�ni, layani, parçı va bir lülayin gatirdi . Usta Zeynal başladı şalını aç­mağa va Qurbana dedi ki, durmasın, tez su gatirsin va gac qayırsın . Qurban çıxdı balkana va küpani götüıi.ib yendi hayata, arxdan küpani doldunıb gatirdi, layana su tökdü va gacdan ovuclayıb, başladı layana tökmaya. Usta Zeynal arxalığını çıxardıb bükdü, qoydu akoşkanın içina, çıxdı balkona, xurcundan malanı çıxardıb gatirdi atağa va "ya ali" deyib nardivanla çıxdı taxtanın üstüna. Qurban gaci qarışdırıb çıxdı nardibanın dördüncü pi l lasina va layani taxtanın üstüna qoyub yendi aşağı. Usta Zeynal "bismil­lah" deyib, sol alila gaci götürüb qoydu malanın üstüna va saqfa vunıb başladı suvamağı" ( 1 3 ı , c. ı , ı 42).

Birinci dafa olaraq badii adabiyyatda işçinin, işla maş­ğul olan va olmaq İstayan insanın hayatı aks edil ir (Mirza olakbar Sabirin "Fahla", Abdulla Şaiqin "Maktub ye­tişmadi", Calil Mammadquluzadanin "Usta Zeynal", Abbas Sahhatin "ohmadin qeyrati" asarlari), akinçinin vahşicasina istismarı, hüquqsuzluğu (Mirza 81akbar Sabirin "8kinçi", "Vur, vur ki, gatirmayibdir arpa", Calil Mammadqulu­zadanin "Danabaş kandinin ahvalatları", "Poçt qutusu") gündama galir, zehinlari kütlaşdirib, iflic edan puç etiqad va ananalar, mövhumatçılıq (8bdürrahim bay Haqverdiyevin "Xortdanın callannam maktubları", Süleyman Sani Axun­dovun "Cahalat qurbaru", Mirza olakbar Sabirin "Şikayat va nadamat", Maınmad Said Ordubadinin "Badbaxt rnilyonçu" asarlari) aks olunurdu. Bazi asarlarda isa köhna dünyanın facialari bütün çılpaqlığı va dahşati ila qalama alınırdı (Calil Mamınadquluzada "Ölülar" asari).

76

Azarbaycan realist adabiyyatının nü-ınayandalari xalqı asaratda saxlamağa çalışan qayda va ınünasibatlari, yenica dirçalınakda olan sanaye şaharinin çirkin cahatlarini, ma­l iyya burjuaziyasının ahval i-ruhiyyasini, pul ağalığını va fetişizmini döyaclayir (İbrahim bay Musabayovun "Neft va milyonlar saltanatinda", Mirza atakbar Sabirin "Ey pul", al i Nazminin "Pul" asarlari) burjua ziyai ı larının faa­l iyyatsizl iyini, xüdbinliyini, xalq, vatan hissiarindan mah­nım olduğunu göstarmakla xalqı sayıq salı rdı lar (Mirza atakbar Sabirin "Ürafa marşı", Süleyman Sani Axundo­vun "Qonaql ıq", abdürrahim bay Haqverdiyevin "Tanqid" asarlari) . U stad yazıçı lar bu dövrda hala zaif olan publ i sis­tikanın da vazifasini yerina yetirirdi lar. Çox vaxt onlar publisistik maqalalarla çıxış edarak öz maarifçi görüşlarin i göstarirdilar. Bela faktlara diqqatla yanaşdıqda görürük ki, bütün görkamlİ yazıçılar yeni l ik hissi i la, camiyyatda ama­la galan böyük tabaddülat i la, xalqı hayacanlandıran zaruri ideyalarla yaşayırdılar. Bu ideyalar sırasında Azarbaycan xalqını maariflanmiş va azadfikirli görmak asas yerlardan birini tuturdu .

Ölkadaki siyasi quruluşu va ictimai ınünasibatlari amansız tanqid va ifşa etmayin özü azarbaycançı l ığa xid­mat idi .

1 905-ci i la qadarki adabiyyatda dövlat mamurlarının, saxta din xadimlarinin tanqidina imkan va şarait yox idi . Camaatı "bali-bali" demaya öyradan qanun va ehkamlar ancaq güca, sarvata, mansaha tabe idi. Har hansı etiraz, açıq fikir boğulurdu. Kükrayan, sabri tükanmakda olan xalqın aydınları öz fikir va hisslarini ifada etmak üçün im­kan va forma axtarırdılar. "Çox çakmadi ki, gözüaçıq, iti qalamli realist yazıçılar bu formanı tapdılar, öz qazab va nifratlarin i satira ila ifada etdilar. Bu satira yeni mazmunlu va çox manalı , tasidi idi . Gülüşün hadafi son daraca çirkin va razi l s imal ı adamlar olduğundan, onlara gülan adiblar

77

is;;ı m;;ın;;ıvi cah;;ıtdan çox yüks;;ıkd;;ı durduqlarından satira daha tabii, daha tasiri i çıxırdı" ( 1 52, 5 1 -52) . Yazıçılar can­l ı hayata, şifahi ad;;ıbiyyatımızın z;;ıngin xazin;;ısina, fo lklor nümunalarina daha çox müraciat edirdilar.

Realizm üçün çox münasib olan b;;ıdi i n;;ısr sür;;ıtla in­kişaf edirdi . Realist n;;ısrin mövzu dairasi mil l i -inanavi da­yarl;;ırin sistemin;;ı yön;;ılmişdi . N;;ısrin şakl i va növü get­dikca çoxalmışdı . Mollan;;ısr;;ıddinçil;;ır yeni nasrin, yeni dramaturgiyanın, yeni publ is istikanın qüdr;;ıti i la azarbay­cançılığın yeni marh;;ıl;;ısin;;ı keçid rolunu oynadı lar.

Azarbaycan poeziyasının yeni imkanları mil l;;ıtin dar­dinin ifadasina yönalınişdi . "Molla N;;ısraddin" macmua­sinda dare olunan, yeni ictimai masal;;ıl;;ıri tasvir v;;ı tanqid edan şeirl;;ır aksar hallarda ş;;ıkilc;;ı d;;ı yeni va maraqlı idi . Böyük Mirz;;ı 81akbar Sabirin q;;ıl;;ımindan çıxan bahri-tah­vi llar, taziyanal;;ır va s. satiranın ictimai mazmununa sübut idi :

"Ey f;;ılak, zülmün ;;ıyandır, bu neca dövrü z;;ımandır ki, işim ahü fağandır, mani yandırma amandır, gözümün aşki r;;ıvandır, ürayim dopdolu qandır, hamı q;;ımdan bu yaman­dır ki, neca ;;ıhli-qalaml;;ır, buraxıb canıma qamlar, qarışıb dard bahamlar, ürayim indi varaml;;ır, qazet;;ı, jurnala bu küfrşiy;;ıml;;ır nec;;ı cüratla r;;ıq;;ıml;;ır yazıb, islam;;ı sit;;ıml;;ır el;;ıyirlar ki, g;;ır;;ık alamiislamd;;ı, har ölkad;;ı, har ş;;ıhrda, dünarü dir;;ıml;;ır saçıl ıb, m;;ıkt;;ıbi-nisvan açılıb, qız balalar m;;ıktaba hazır olalar, elmd;;ı mahir olalar, fazlda bahir ola­lar, başdan ayağa geyal;;ır don, ged;;ıl;;ır ınaktaba on-on, du­tatar şiveyibid;;ıt, oxuyub nahvl;;ı hikm;;ıt, alalar darsi-taba­bat, bilal;;ır cüml;;ı kitab;;ıt, edal;;ır yazınağa adat, it;;ı isın;;ıt, bata iff;;ıt. . . aınan, ey vay ! Ay Allah ! Bu qövm oldu n;;ı gümrah ! Bu na şiveyi-ikrah ! Bu na zümreyi-b;;ıdxah ! Salıb al;;ıma parxas, bular lal ola ey kaş, düş;;ı başlarına daş ! Xu­daya, bu n;;ı giftar, na r;;ıftar, n;;ı murdar, na b iar, f;;ına kara bizi sövq elaınak fıkrin;;ı amad;;ı olublar! . . . "(264, c. I , 82) .

78

Mövzu z�nginl iyi , ş�kil �lvanlığı �d�biyyatımızın in­kişafına xidm�t etm�kl� b�rab�r, öz yeni tematikası, mi l l i z�mini i l� oxucuların maraq v� zövqün� xidın�t edird i . Realizın �d�bi ın�kt�bi h�ın ideya, ın�zmun, h�m d� ş�kil v� üslub c�h�td�n çox zaman başqa m�kt�bl�rd�n seçi l i r v� qüvv�tli görünürdiL Bu m�kt�bin mi l l i probleml�r� mü­nasib�ti daha inandırıcı id i .

T�nqidi real izmin �sas ll.iisusiyy�tl�ri nöqteyi-n�z�rin­d�n (h�qiq�tp�r�stlik, şidd�tli t�nqid, gülüşün üstünlüyü, m�i ş�tin d�rind�n t�hl i l i , i stibdad v� mövhumatın �sas h�­d�f seçil ın�si, di l , ifad�, üslub sad�liyi v� s . ) böyük bir �d�bi m�kt�b� başçı l ıq ed�n qüdr�tl i �dib C�li l M�ının�d­quluzad�nin, 8bdürr�him b�y Haqverdiyevin, Mirz� 8l�k­b�r Sabirin, 8li N�zminin yaradıcıl ığı b irbaşa v�t�nin, mil l�tin d�rdin� qalmaq, ana di l in i qorumaq s�ciyy�si da­şıyırdı . Dövrün el� böyük, kiçik ictimai-siyasi hadis� v� m�s�l�si yoxdur ki, bu �dib l�rin s�n�t aynasında bu v� ya başqa formada �ks olunmasın.

Az�rbaycan �dabiyyatında tarixi bir dönüş v� ir�liy� doğru yeni b ir addım olan bu c�r�yana ona göra t�nqidi realizm deyi l ir ki, o dövrün gerç�k h�yatının t�nqid i bu üs­lubun başlıca xüsusiyy�ti id i . Dövrün böyük söz ustaları klassİk q�z�l, q�sid� üslubunu yeni t�nqidi baxışla �v�z edirdi . Köhn� c�miyy�tin �srl�r boy davaın ed�n feodal­patriarxal münasib�tl�rini yıxıb-dağıtmaq, insanların h�r�­k�tini, şüurunu susduran bütün siyasi ehkamları r�dd et­m�k bu üslub sahibl�rin in böyük, tarixi v�zif�s i v� xidm�ti idi. Avam camaat birinci daf� padşahın t�nqid olunduğu­nu, q�zet v� jurnalların bu haqda c�sar�tl� yazdığım gö­r�nd� bir müddat heyran qal ır, xof v� şübh� il� düşünürs�, çox çakın�d�n h�qiq�ti d�rk edir, ictimai alaınd� �m�l� g�l�n tabaddülatı anlamağa başlayırd ı . "Molla N�sr�ddin" i lk nömr�d� dediyi kimi, v�r�ql�rini samovar al ış ığı ets�­l�r da, gözl�n�n bir ın�qam g�lib çatacaq va bu v�r�ql�r�

79

ayrı cür baxılacaq idi . Buna hamin adiblar möhkam inanır­dılar. "Bunu da bi l irik ki, ey mollalar, günlar dolanar, su­lar axar, zamana tazalanar va axırda yetim-yesir va keçal­küçal qardaşlarım dostu ila düşmanini tanıyıb, haman yoğun dayanaklari sizin alinizdan alar va başlari ar. . . daha dal ısını demiram"(207).

·

Tarix göstardi ki, demokrat, maarifçi, real ist mollanas­raddinçilarin asarlari kütlalarin zülm va asarata qarşı mü­barizasinda, onların oyanınasında, siyasi hayata hazırlan­ınasında çox ınühüın iş görınüşdür. Realistlarin başladığı tanqid doğru, haqlı va mahiyyat etibarila oyadıcı tanqid idi .

Mollanasraddinçilarin yaradıcıl ıq üslubu onların azar­baycançı lıq maraıniarına xidınat edirdi . "Molla Nasrad­din" jumalının ilk nöınrasindaki "S izi deyib galmişam" proqraın xarakterli ınaqalasindan tutmuş bütün d igar yazı­lar real ist, satirik üslubun örnak olan nüınunalaridir. Ela jurnalın ilk sayındakı hekayalar da, xüsusila, Cali l Maın­ınadquluzadanin qalamindan çıxan badii , publ is istik asar­lar galacak ınollanasraddinçilarin yaradıcı l ıq üslubunu ınüayyanlaşdiran faktlar sırasındadır. "Molla Nasraddin" in ınüxtalif saylarında dare olunmuş "Bizim obrazovannılar", "Qabirdan ınaktub", "Niya mani döyürsünüz?", "Hansı elınlar lazım?", "Niya ınan darsdan qaçdım?" va s . fetye­tonlar yeni tipli satirik publisistikanın banzarsiz örnayİna çevrildi . Bu örnaklar galacak ınollanasraddinçilarin yara­dıcıl ıq ınaqsadini va yaradıcıl ıq özünaınaxsusluğunu şart­landirmişdir.

"Molla Nasraddin" jurnalı mil lat in i stismarına, mi l l i ayrı-seçki l iya, müstamlakaçi l iya, cahalata, köhna adat va ananalara qarşı amansız ınübariza aparınasına, daim xalq ınanafeyini ınüdafıa etmasin:ı göra oxucular tarafından se­vilirdi. "Molla Nasraddin" in meydana çıxması i la mübariz yazıçı va şairlar mil l i oyanış yolunda böyük casarat göstar-

80

dilar. "Molla Nasraddin" onların yaraditıl ığını takca yeni istiqamata salınaqla kifayatlanmadi, eyni zamanda yeni zamanaya müvafıq adabi üslub va mübariz j anrlarla si lah­landırdı . Jurnalın tadqiqatçılarından olan İslam Ağayevin müşahidalarina göra "jurnalın asas yazı larını Calil Mam­ınadquluzada şaxsan özü yazmış, onun ham ideya, ham da adabi-publis ist janr baxımından simasım özü ınüayyanlaş­dirınişdir"(6, 6).

Azarbaycançıl ığın asas daşıyıcısı olan Calil Mamınad­quluzada tal i ınİ ila jurnal xalqın yüz i l lardan bari daşıdığı dardlari i fa da edirdi : " . . . Na bi l im, bu nadir-torpaq masa­lasi, bu nadir-amalalar acdırlar, kandl i lar torpaqsızdırlar, kandl i lar şkolsuzdular. Viran olub vatanİmİz, el i ıniz, itib gedib di l imiz, ham dini ıniz, azil ib angiıniz, sınıb beli­ıniz"(23 2).

Azarbaycanın va azarbaycanl ının taleyi i la bağlı olan masalalarİn kaskin ifadasila "Molla Nasraddin" va molla­nasraddinçilar özlarindan avvalki adabi carayanların va bütövlükda mi l l i ziyalı ları ınızın zaman-zaman gündama gatirdiklari azarbaycançılıq ideyalarını daha konkret va daha aydın ınazınunlu bir yaradıcı l ıq ınüstavisina çıxardı­lar.

Mollanasraddinçilarin yaradıcı l ığında zahınatkeş xal­qın taleyi, bir qarın çöraya möhtac olan Bakı fahlalarin in faciali hayatı , minlarca Azarbaycan kandl i sinin ağır güza­ranının başlıca ınövzuya çevrilınasi da bu ideyaların daşı­yıcısı id i .

Jurnal azarbaycanimı öz hüquqları uğrunda ınüdafıaya çağırır, bu işda xalqın öz ınüstabidlarina qarşı ınübarizada biriaşınasini vacib b i l irdi : "Ey haınşarilar, ey mana kağız göndaran 30 nafar haınşari, açın qulağınızı va görün ınan si­za na deyiraın . . . 8gar istayirsiniz ki, sizi da adam hesab ela­yib maciisiara qoysunlar, garak ınaniın bir neça vasiyyatiına ama! elayasiniz: 8vvalan, bir-birinizia al-ala verasiniz, yani,

8 1

Malıammadal i garak yapışsın Hasani n alindan, Hasan Karba­layı Qasımın alindan, Karbalayı Qasım - Usta Cafarin alİn­dan, Usta Cafar - Maşadi Haqverdinin alindan. Xülasa, cami hamşarilar garak yapışsınlar bir-birinin alindan va birlaşsin­lar"( l 62).

Mollanasraddinçilarin mil lat, xalq dardi jurnal ın asas leytmotivina çevril irdi . Millat, xalq dardi isa azarbaycançı­lıq ideyasının badii sözda gerçaklaşmasi id i . Jurnal mil l i manl ikdan uzaq olan ziyal ıların xalq ila heç bir alaqasi ol­madığını göstarirdi . Jurnalın müall iflari göstarirdilar ki , in­di meydana çıxan yazıçıların bazi larİ mil lata yalan vadlar verirlar, onları şirin d illa aldadırlar: " . . . Bir parası xalqa ela yağlı dil lar va sözlar ila yaranır ki, heç marsiyaxanlar da o sözlarİ bacarmazlar. Bir para adamlar qalami allarİna alan kimi yalandan başlayır:

"Ay manim yaxşı millatim ! Qadan al ım, ay maniın mil latiın ! Na qadar canım sağdır - hazıraın sana canıın ı fa­da edaın, ay manim gözal mil lati ın ! Ay mil latlarİn padşahı mil latim"( l 6 1 ) .

"Molla Nasraddin" adabi maktabini tamsi l edan yazı­çı, şair va rassamların yaradıcıl ığında insan azadl ığı, qadın azadlığı ınövzusu xüsusi yer tuturdu. Azarbaycançıl ıq mövzusu kontekstinda qadınların hüquqsuzluğunu onlara anlatınaq istayi mil latin böyük bir hissasinin qayğısını, dardini çakmak istayindan doğurdu.Mollanasraddinçi lar qadın asaratinin başl ıca sabahini onların savadsızlığında görürdülar: "Eia ki, qızlarıınız elınli va tarbiyali olub, öz qadirlarini bi ldi lar, onda özlari bi larlar ki, neca raftar ela­sinlar" ( 1 60).

Mollanasraddinçilar bu mövzuları yüksak badi i l ikla meydana qoydular. Onlar bela mövzularda daha çox bad i i adabiyyata müraciat edirdi lar.

Aydın ifada tarzi, canl ı mükaliınalari, obrazlı tasvirlarİ ila diqqati calb edan müxtalif asarlarda asasan Azarbaycan insanının mil l i xüsusiyyatlarindan, xüsusila, qadınının hü-

82

ququnun olmamasından bahs ed i l irdi . "Sargüzaştiın" bu cahatdan maraql ıdır :

"Geca evimda dizlarimi qucaqlayıb, fikirli-fikirl i otur­muşdum. Bir da gördüm qapıdan bir uzunboylu, qaraya­nız, qırmızı, yekasaqqal, başı ammamali, beli qurşaqlı bir heyvara seyid içari gird i . Man qorxub, qalxdım ayağa. Çarşabı axtardım, tapınadı ın. Yük pardasinin dalına gir­dim. Bu halda seyid galib ınani yükün dalından çıxardı . al imdan yapışıb diqqatla ınana baxdı, ınan da başıını aşa­ğı ayib, afil-afil asird i ın. Qorxudan di l im da tutulmuşdu. Seyid ınana ded i : -San kimsan? Dedim : -"Dabanıçatdaq xala . Ded i : -Ha, axtardığıın sansan, sani göyda axtarırdı ın, yerda aliına düşübsan.

Man bütün bu sözlardan çox qorxduın. Çünki qurşağı­na bir qama bağlamışdı . Ela bildi ın ınani öldürmaya galib­dir. Seyid yena ayi l ib üzüına diqqatla baxdı. Mana ded i :

- Bil irsan ınan kimaın? Dedim: - Tanıınıram, kimsiniz? Dedi : - Man maşhur Hacı Seyid Faqir ağayam. Galıni-

şaın buraya sizin yanınıza. - Maniın yanıma ni ya galınişsiniz? - Sizi siğa elamişaın . - Ağa, manim ari ın var, neca mani siğa elayibsiniz? - Sanin nigahın boşdur ! - Sabab? - Sabab budur ki, sanin arin "Heyvara" babı olubdur,

babının arvadı boşdur, bunu camaata deınişam. Bütün bu sözlardan sonra çox qorxub dartınıb cangin­

dan xilas oldum. Çıxdıın eşiya, bağıra-bağıra qonşuları ha­rayladım"(208).

Müall if bu asarla azarbaycanl ın ın düşdüyü avam, yi­yasiz mühiti, qadın kiınsasizl iyini ifada etmişdir.

Mollanasraddinçilar insanın hüququ va azadlığı ideyası­nı poeziyada daha kaskin va birbaşa ortaya qoyınuşlar. Ma­lumdur ki, "Molla Nasraddin" jurnal ı güclü şairlar dastasi ila

83

:ıhat;ı edilmişdi. Jumalın ;ıtrafına, M. 8. Sabir, 8.N:ızmi, M.8.Möcüz, e.Q:ımküsar, e.Razi V;} bir sıra başqa şairl;ır toplaşmışdı. Bu şairl;ır Az;ırbaycan ;ıd;ıbi-ictimai fikir tari­xind;ı misilsiz rol oynamış, az:ırbaycançılıq ideyasının daşı­yıcıları olmuşlar. Az:ırbaycan şeirind;ı mill:ıtin hüquq v;ı azadlıqları il:ı bağl ı m;ıs;ıl;ıl;ır az:ırbaycançılıq ideyasının bö­yük nümay:ınd;ısi Mirz;ı 8l:ıkb;ır Sabirin timsalında öz dol­ğun :ıksini tapmışdır. Sabirin satiraları az;ırbaycançılıq yo­lunda ;ıd;ıbi-ictimai mübariz:ınin qüdr:ıtli silahına çevrilmiş­di :

. . . Mazlımılarm göz yaşı da!J'a olacaqmış, ­Da1yaları, iimmanları neylardin, ilahi?! . . . Bağ111, aldnin xeyrini baylar göracakmiş;-Toxum akmaya dehqaııları neylardin, ilahi?! İş rancbarin, güc ökiiziin, yer öziiniinkii, -Bayzadalari, xanları neylardin, ilahi?! Hökm eylayacakmiş bütün alamda cahalat, ­Dildadeyi-iıfanları neylardin, ilahi?! (264, c. I , 145) .

"Molla N;ısr:ıddin" ;ıd:ıbi m;ıkt;ıbinin iç:ırisind;ı t;ış;ıkkül tapan Mirz;ı 8l;ıkb;ır Sabirin satirik şeir m;ıkt:ıbi qısa müdd;ıt ;ırzind;ı böyük inkişaf yolu keç;ır;ık ;ıd;ıbiyyat tariximizi daha da z:ınginl:ışdirmişdir. Mirz;ı 8l:ıkb;ır Sabirin satirik şeir m;ıkt:ıbi nümay;ınd;ıl;ırinin ;ıs;ırl;ırind;ı ictimai b:ırab;ırsizliy;ı etiraz, xalqın müst;ıqillik, ınilli-azadlıq hüquqları uğrunda mübariz;ı, insan hüquqsuzluğu, dini fanatizm, dil, elm, t:ıhsil v;ı s . kimi ictimai probleml;ır başlıca yer tutur.

"Molla N;ısr:ıddin" :ıd;ıbi m;ıkt;ıbinin ;ısas xüsusiyy;ıtl;ı­rinin araşdırıl ınası onu göst:ırir ki, bu m;ıkt;ıb Az:ırbaycan ;ıd;ıbiyyatını h:ıyata yaxınlaşdırmış, b:ıdii sözün mahiyy:ıtini genişl;ındirmiş, ;ıd;ıbi sah;ıd;ı yeni üslub, yeni yanaşma meto­du yaratrnışdır. Mahiyy:ıtc;ı bu m;ıkt;ıb öz yaradıcılıq xüsu­siyy:ıtl;ırin;ı ın:ıxsus bir ;ıd;ıbi c;ır;ıyan kimi formalaşmış v;ı sür:ıtli inkişaf yolu keçmişdir. Bu özün;ım;ıxsusluq çox keç-

84

ınadan güclü bir maktab saviyyasina çatınıŞ va özündan son­rakı yaradıcı nasil üçün adabi ömak rolunu oynamışdır.

Yüksak erudisiyaya malik olan Calil Mammadquluzada Azarbaycan adabiyyatı tarixina islahatçı bir adib kimi düş­ınüşdür. Onun yaratdığı adabi maktabin ham maflrura, ham da hadii l ik meyan haqiqat va inandırma idi. Bu adabi mak­tabda yüksak vatandaşlıq qayasi, mübariza azmi, mill i taas­sübkeşlik, casarat nümunasi, sada tahkiya tarzi, yığcam ifada va sair xüsusiyyatlar var. Va nahayat, bu maktabin an böyük va samaralİ cahati kökü qadimlara gedib-çıxan, XIX asrin ikinci yarısından ziyaiılan düşündüran va maşğul edan mill i varlıq problemini - azarbaycançıl ığı yeni va möhtaşam mar­halaya qaldırması ila bağlıdır.

85

İLK MÜHACİR M8TBUA Tl

"Molla Nasraddin" jurnal ının naşri avval Tiflisda baş­layıb. Cal il Mammadquluzadanin jurnal la baği"ı ilk taşki­latçı lıq va zangin yaradıcıl ıq işi da bu şaharla bağl ıd ır.

Tiflis dövıilnda ( 1 906- ı 9 ı 7) Azarbaycanda tanqid i real ist adabiyyat tam forınalaşınış, "Molla Nasraddin" adabi maktab saviyyasina yüksal ıniş, azarbaycançıl ıq ide­yalarının carçısına çevri lınişdir. "Molla Nasraddin" in Tif­l is dövıilnda jurnal ın 3 70 nöınrasi dare olunınuşdur.

Sonra "Molla Nasraddin" faal iyyatini ınühaci ratda, Tabrizda davaın etdirınişdir. "Molla Nasraddin" jurnal ının Tabriz nömralari Azarbaycan ınühacir matbuatının i lk nöınralari olduğundan bu barada bir qadar atrafl ı yazınağı lazım bil irik.

ı 920-ci i l iyunun 1 i -da Cal i l Maınınadquluzadanin Tabrİza köçü başlayır. Tale bu köçü 2 ay 20 gün himaya edir. Bu, adi köç deyi ldi, bu, ınühacirat idi . Cal i l Maın­ınadquluzadanin ınühacir qrupu sentyabrın 7-da Tabriza çatır.

Bas Tabriza ınühaciratin sahabi na idi? Birincisi , bol­şeviklarin bay-xan nasl indan olanlara, varl ılara, inqilabı dasdaklaınayan ziyal ı lara qarşı qazabi idi . İkincisi, "sovet­laşınaya" müqavimatin hakimiyyat boşluğu yaratması, qi­sasçı lığın va qaratçi l iyin adi hala çevri lmasi id i . Üçüncü­sü, yeni hökumati qabul etınayanlara qarşı nız-erınani ter­rom idi. Belal ikla, Mirza Cal i l da inqi labı qabul etmadi­yindan, qisasçılar arasında olan badxahları tarafından har an özü va ailasi müxtalif hücuına tuş gala bilardi . Üstalik, Hamida xanımın Qarabağ xanları naslina ınansubluğu va mal-mülk sahibi olması onu "sinfı düşman"a çevirmişdi . Demal i , s iyasi sabah da var idi . Deyi lana göra, " . . . 20-ci i l-

86

da, bolşeviklar galanda . . . Hamida xanım başına atlı yığıb Yevlaxda rus qoşununun qabağını kasmak istayir"(3 3 , 6) . Bir sözla, hadafda idi lar.

Calil Mammadquluzadanin Tabrİza mühaciratinin sababi qeyri-obyektiv, düzgün olmayan aspektdan izah edilmişdir. Elmi tadqiqatlarda Calil Mammadquluzadanin Tabrİza mü­haciratini adi safar kimi qeyd etmişlar. "Hatta onun inqilabçı Şeyx Mahammad Xiyabaniya yardım etmaya getdiyini ya­zanlar da var" (276, 14). Fikrimizca, aslan Azarbaycanın ca­nubundan olması, Şeyx Mahammad Xiyabaniya bir şaxsiy­yat kimi rağbat haslamasi va inamı, qardaşı Mirza atakbarin onunla yaxınl ığı Calil Mammadquluzadani Azadıstan dövla­tina kömak etmak haqqında düşünmaya vadar eda bilmişdir. Lakin daha tutarlı sabahlar demaya asas verir ki, Cal il Mam­madquluzada doğulduğu ölkani tark etmaya macbur olmuş, Azarbaycanın canubuna mühacirat etmişdir. Görkamlİ adib Calil Mammadquluzadanin Tabriza mühacirati barada tadqi­qatçı Xaladdin İbrahimli yazır: "Har ikisi qeyri-müstaqil olan bir Azarbaycandan o birina keçid sözün rasmi manasında SSRİ-dan İrana mühacirat idi"(89, 1 0).

aziz Mirahmadov isa mühaciratin sabahini bela açıq­layır " . . . fevral va oktyabr inqilabları adı i la maşhurlaşan hadisalarİn imperiya xalqlarına, o cümladan, azarbaycanlı­lara xoşbaxtlik gatira bi lmayacayini clark edirdi : arvad ı Hamida xanımın malikana, torpaq, maktab sahibi olması, "mülkadar-xeyriyyaçi qadın" kimi, qardaşı atakbarİn isa İran inqilabı fadailarindan va Sattarxanın yaxın si lahdaşla­rından biri kimi tanınması, ermani-daşnak canİlarinin Qa­rabağdakı vahşil iklarİ zamanı silah götürüb Xan kandinda­ki vuruşlarda iştirak etmasi va s. bu kimi sabahlar adibin Tabriza mühaciratini labüd etmişdi" ( 1 56, c.I, 5) .

Filologiya elmlari doktoru, professor Alxan Mamma­dovun "vatandan vatana mühacirat olmaz" fikrini asas ga­tirarak Calil Mammadquluzadanin Tabrİza mühaciratini

87

qabul etmamasi qanaatimizca, yanlışdır. Cali l Mamınad­quluzada ı 920-ci i l da siyasi quruluşları tamamila ınüxtalif olan bir ölkadan - Şura Azarbaycanından şahlıq dövrünü yaşayan İrana ınühacirat etmişdir. "Mühacirat" anlamının mahiyyatindan ball idir k i , vatandan vatana ınühacirat ola bi l ir. Har hansı birinin müstaqil olmadığı bir Az�rbaycan­dan o birina keçid rasmi olaraq ınühacirat sayı l ır.

Nazara alsaq ki, ı 946-cı i l da Pişavarinin ra h bariiyi i la Tabrizda qurulan mil l i hökuınat İran şahı tarafından devri­landan sonra çoxlu sayda insan Canubi Azarbaycandan Sovet Azarbaycanına galarak va özlarinin taşkilatını yara­daraq adını "Mühacirlar Koınitasi" qoydular, bu halda Ca­I i i Maınınadquluzadanin İrana ınühacirat etınasi fikri doğ­ru elmi naticadir.

Fi lologiya elınlari doktoru Abid Tahirl inin galdiyi na­ticaya göra "Molla Nasraddin"in mühaciratda işıq üzü gö­ran nörnralari ınühacir naşrlardir" va "Azarbaycan müha­cirat matbuatının tarixi "Yeni Qafqasiya" i la yox, "Molla Nasraddin"in ı 92 ı -ci i l da İranda buraxılan Tabriz nömra­lari ila başlanır" (276, ı 5 ).

ôslinda, "Molla Nasraddin"in Tabriza mühaciratinin sabablarini açan xüsusi rasmi bir sanad olmasa da, ayrı-ay­rı manbalar asasında bu barada müayyan qanaata galınak mümkündür. Akademik İsa Habibbayli yazır: " . . . Azarbay­can Demokratik Cümhuriyyatinin devrilmasİ ila asas ziyalı kütlasi xarici ölkalara mühacirat etmaya ınacbur olmuş, habs va taqiba maruz qalınışdı"(68, 3 6 ı ) . Cali l Maınmad­quluzadanin hayat yoldaşı Haınida Maınmadquluzada özü­nün "Mirza Cal i l haqqında xatiralariın" kitabında bolşe­viklarİn Azarbaycanda haki ıniyyata galınalari i la yaranan harc-ınarelik zamanı Cal i l Maınmadquluzadanin qardaşı Mirza ôlakbarin takidi ila Canubi Azarbaycana getdiyini ( ı 40, 25) xüsusi vurğulayır. Professor Abid Tahirl i Hami­da Mammadquluzadanin "Mirza Cali l haqqında xatirala-

88

rim" adlı asarinin onların Kahrizlidan İraı1a köçmasina da­ir hissasin i "bir mühacir haqqında hekaya" (277, 260) ad­landırır.

"Molla Nasraddin"in Tabrizda naşri Canubda satirik matbuatın va satirik qrafıkanın taşakkülüna va inkişafına sabab olmuşdur. Jurnalın naşra başlaması ila Canubi Azar­baycanda "Molla Nasraddin" adabi-ictimai mühitinin qüv­vatlanmasina müsbat tasir göstarmişdir.

ı 92 ı -ci i l fevral ın 20-da Tabrizda "Molla Nasraddin" jurnalının i lk nömrasi naşr olunur va böyük aks-sada do­ğurur. Çünki "Molla Nasraddin" ela ilk nömrasindan İran­da da görünmamiş bir casaratla azarbaycanlının manafeyi­ni ifada edird i . "Mil lat" adlı yazıda mil lat anlayı şının elmi tahl i l i veril ir va ınamlakatda "mil lat lafzinin" olmaması di la gatiril ir . Jurnal ınüsalınan alaınİnda ıni l lat sözünün şaxs sözü i la avazlanınasini satira ataşina tutur va azadiı­ğın yalnız mill i zamİnda ınüınkünlüyünü göstarir. Jurnal özünün bu ilk Tabriz nöınrasinda xalq ı ac-yalavac qoyan, milyonları xarici konsullara xarclayan hökuınati satira ata­şina tutur. "Bekarlar ınahallasi"nda gördüklarini qalaına alır, xalqı mi l l i oyanışa çağırır.

Jurnal öz ananasina sadiq qalaraq Camıbi Azarbaycan­dakı iqtisadi geri l iyi , ıni l l i -ınadani inkişafa ınane olan bü­tün angallari tanqid etmişdir. Bunun özü onun canub faa­l iyyatinin da azarbaycançılığa bağl ı l ığını tasdiq edir.

Jurnalın martın ı O-da naşr olunan ikinci nöınrasindaki "Firqalar davası" felyetonunda, ınüasir di l la desak, siyasi­partiyaların xarakterini, hakim partiyanın İranda ınövqeyi­ni, antidemokratik faal iyyatini ifşa edir. Jurnal ın fıkrinca, demokratik qaydalara ama] etınayan hakim partiyanın faa­l iyyati ölkani xoşbaxt eda bi lınaz.

Martın 20-da Novruz bayramı günlarinda jurnal ın üçüncü nöınrasi çap olundu. Bu nöınrada gedan "Qız tar­biyasi" felyetonu birbaşa azarbaycançı l ıq ideyasının i fada-

89

si i l� bağl ıdır. "D�Ii" imzası i l� d�rc olunan felyetonunda da xalqın t�lısil� yiy�l�nm�si, mil l i oyanışı, öz lıüququ uğ­runda mübariz�y� qoşulması m�s�l�si qoyulur.

"Molla N�sr�ddin"in 4-cü nömr�si martın 3 1 -d� işıq üzü aörınüşdür. Jurnalın bu nömr�sind� d�rc olunan "Bal l ı badı�can" şeirind� insanların lıüquq suzluğund�n, xüsusi-1�, qızların çox erk�n v� r�yi n�z�r� alınmadan �r� veri l­m�sind�n söhb�t gedir:

Hall ı Hadmıcan xala, Qoyma qlZI çox qala. Sinni çal!b doqquza Lap da galibdir hala . . . . . . Has e/ada, ay bac1, Qonşuda var bir hac1, Simıi çatıb haştada, ('ox da deyildir aCI. Qoyıııa qızı çox qala, ('iinki galibdir hala, Halka, Haçıxan ala ( 1 90).

C�li l M�mm�dquluzad� T�brizd� olark�n teatrın inki­şafına da öz töhf�sini verir. Mayın I -d� "Öiül�r" böyük uğurla tamaşaya qoyulur. Tamaşaya C�lil M�mm�dqulu­zad� özü rej issorluq edir.

Aprelin I O-da jurnal ın 5-ci nömr�sind� janr novatorlu­ğunun yeni nüınun�si "Lüğ�t" çap olunur, aprel in 23-d� 6-cı sayında novator �dib Mirz� C�l i l "Poçt qutusu"nu açır.

Jurnalın mayın 7-d� d�rc olunan 7-ci nömr�sind� T�b­riz hamamlarının peyinl� qızdırı lmasını b�han� g�tir�n "Tüstü" felyetonunda, �sl ind�, mil l�tin c�hal�t içind� bo­ğulması t�svir olunur. Felyetonda oxuyuruq: "H�r yan ti.is­tüdür, m�scidl�rd� v� evl�rd� duxaniyy�t v� ın�şrubat tüs­tüsü, küç�l�rd� hamam tüstüsü, m�n�viyyatda ınövhümat tüstüsü, ruhda v� q�lbd� k�sav�t tüstüsü . . .

90

Xülasa, mill at tü stü içinda boğulmaqdadır !"( 1 9 1 ) . lurnal tüstü içinda boğulan mi l latİ i stiqlalı uğrunda

mübarizaya çağırır. Ma yın 1 5-da "Molla Nasraddin"in Tabrizda sonuncu

- 8-ci nömrasi çapdan çıxır. Jurnalda dare olunan badi i ya­zılarda mi l l i -manavi oyanışa çağırış, azadl ıq uğnında mü­bariza motivlari var. Ümumiyyatla, "Molla Nasraddin"in Tabriz naşrlarinda badi i publ is istikanın imkanlarından i sti­fada edilarak öz dövrü üçün aktual olan mövzulara toxu­nulmuşdır. Bu yazı larda asas tanqid va ifşa hadatıari kim­lar idi? Müftaxor va ıi.işvatxor mamurlar ("Bekarlar ma­hallasi" , N� l ; "Sandüqülınülkün ınaktubu", N22; "Vatan xadimlari", N2J ; "Poçtxanaınız", N!!4; "Lüğat", N2S ; "Qari­ba yuxu", N28), elın, maktab, tahsi l , ınadaniyyat, taraqqi düşmaniari ("Maarif dostlarına", "Maarifparastlar", N22; "İlan-qurbağa", "Bir suat", N2S ; "Taqviın", N26 ; "Alaında­rida alınan raylar", "Tüstü", N2?; "Köhna işlar", N28), xal­qı aldadan yalançı dindarlar, fırıldaqçı missionerlar, içki düşkünlari, quınarbazlar, cahalatparastlar, ınövhuınatçılar ("Tikan", "Cavanlara", N22; "Xabardarl ıq", N2J ; "Missio­nerl ik", N26; "Maşnıbat", N�7; "Tabiat", N28), qadınları köla vaziyyatinda saxlayanlar, azadlıqlarını boğanlar, hü­quqlarını taptalayanlar ("Fahişaxana", N� ! ; "Qız tarbiya­si", N!!3 ; "Bal l ı Badımcan" , N�4; "Xanıınlar maişatindan", N�6; "Çimdik", N2?) va sair.

Jurnal ın bütün tadqiqatçı larının fıkrinca, taq iblara, qa­dağalara baxmayaraq, "Molla Nasraddin" Tabrizda çox populyar olınuşdur. Bu populyarl ığın asas sababi jurnalın qaldırdığı kaskin mövzularla bağl ı id isa, digar sabahlarin­dan biri canublu mollanasraddinçi larin adabi faall ığı id i .

"Molla Nasraddin" Tabrizda çap olunarkan Cal i l Maınınadquluzada azarbaycanlı rassaınları Seyidali Belı­zadı va Mirza Mahaınmadali Naqqaşı aınakdaşlığa davat etmişdi .

9 1

"Molla Nasraddin"in Tabriz nömralarinda azarbaycan­çılıq ideyası - vatan, mil lat, ana di l i ideyası avvalki tak so­na qadar davam etdiri lmişdir. Tadqiqatlar göstarir ki, Tab­riz dövründa jurnalın atrafına xeyl i yerl i müal l if camlaşsa da, onun asas materiallarını Calil Mammadqulu;zada özü hazırlamışdır. O, jurnalın Tiflis dövrü anonim imzalarını Tabrizda da qoruyub-saxlamış, bununla da macmuanin ey­ni xatla faal iyyat göstardiyini sübut etmişdir.

"Molla Nasraddin"in Tabrizda naşri Azarbaycan ada­bi, ictimai, madani hayatında va habela azarbaycançıl ıq xattinda mühüm izlar buraxmışdır: 1 . "Molla Nasraddin" Tabrizda naşr olunması i la Canubi Azarbaycanda yeni sa­tiıik maktabin yaranmasına, bu sahada tamamila yeni te­ınatika va yeni üslub i stiqamatinin doğulmasına şarait ya­ratmışdır. Bu tematika sırasında isa mil l i varl ıq - azarbay­cançıl ıq önda gedir; 2. Jurnalın Tabriz naşri Azarbaycanın şimalında olduğu kimi, canubunda da mollanasraddinçila­rin formalaşdırı lmasına xidmat etmişdir; 3. "Mol la Nas­raddin" jurnalı özünün Tabriz naşri ila azarbaycançılıq, mil l i özünüclark problemini Canuba gatirmiş va bu ideya­ların burda yeni takanla üza çıxmasına şarait yaratmışdır; 4. Nahayat, "Molla Nasraddin»in Azarbaycanda bolşevik­larİn dövlat çevril işindan darhal sonra Tabriza mühacirati va Cal i l Mammadquluzadanin ordala faal iyyati j urnal ı va onun redaktorunu gözlanilan ağır repressiyalardan müvaq­qati da olsa, xilas etmişdir.

"Molla Nasraddin" jurnal ının Tabriz nömralari Azar­baycan adabiyyatı va matbuatı tarixinda azarbaycançıl ığın ayrıca marhalasi kimi qiymatlandirilmaya layiqdir.

Cal i l Mammadquluzada 1 92 1 -ci i l ma yın 4-da Bakıya davat alır. Mayın 24-da ailasi va yaxın adamları i la birl ik­da Sovet Azarbaycanına yola düşür . . .

Cal i l Mammadquluzadanin Bakı dövrü Azarbaycanda sovet rej iminin qurulmasının ilk onil l iyina tasadüf edir. Bu

92

i l lar mürakkab, keşmakeşli olduğu üçün böyük Mirza Ca­l i l in da hayatı va faaliyyati ictiınai-siyasi mühitin ab-hava­sına uyğun köklanmiş, "bir müddat ümid va inamla, qay­nar faaliyyatla, sonra isa tadrican şübha va sarsıntı larla, ziddiyyatlarla" (68, 3 59) dolu olınuşdur.

93

TÜRK PİTİK

MİLLİ VARLIGI QORUMAQ SaYLaRİ va AZaRBA YCANÇILIGIN YENİ MaRHaLaSİ

"Molla Nasraddin" satirik jurnal ında faaliyyat gösta­ran adabi qüvvalar mil latin oyanışına xidmati ön plana ça­kirdilar. Çünki Azabaycanın mil l i oyanışı mi l l i ideya uğ­runda mübariza harakatının çox mühüm tarkib hi ssasidir. Klassik badii va publ isistik söz sanatimizda bu cahatin da­rindan dark edi ldiyi daha çox duyulmaqdadır. Azarbaycan adabiyyatına istiqlal düşüneasi gatiran Calil Mammadqu­luzada:

Ya ziilm eda, ya boynuna kandir sala, dinma, Ya mzımu sabr ila alindan ala, di nma ( ı 3 ı , c. ı , 6 1 ı )

- demakla, aslinda, sabr etmaya yox, zülma boyun ayına­maya çağırırdı . Mirza 81akbar Sabir fahlani oyatınaq, dü­şündürınak üçün yazırdı :

Bir abbas/ giin muzdunu milyonmu samrsan?! Axmaq kişi, insanliği asanm1 samrsan?! ( 1 66) .

Mollanasraddinçilarda azarbaycançıl ığın yeni marha­lasi belaca başlayır va davam edir. Mollanasraddinçilarin hamısı öz ınüallimlarinin, ınaslak dostlarının bu ideyasın­dan çıxış edirdil ar. Ham da onlar bütün maqamlarda - tari­xa, klassikaya, müasirliya, galacaya baxışlarında buna diq­qat yetirirdilar. Peşasindan va sanatİndan ası l ı olmayaraq har bir insan öz-özü i la, ham da mi llatİ ila söhbat etmaya ehtiyac duyur. Özü da ana dilinda. Ana di l inda olub-ke­çanlari saf-çürük edir, ham özünün, ham da mi l latİnin keç­mişini yada salınağa , ondan nayi i sa öyranmaya, ona nayi

94

isa öyratmaya çal ışır . Ana di l in in saflığı va inkişaf etdiril­ınasi uğrunda ınübariza ideyası mollanasraddinçilarin azarbaycançı l ıq ideyasının asas tarkib hissalarindan biri idi .

Fikrimizca, mill i varl ığın, azarbaycanşünaslığın, azar­baycançılığın birinci va an vacib ünsürü di ldir. Har şey di ldan başlayır. Xalqın di l in i onun çoxasrl ik hayatının güzgüsü, nasi l lar arasında ötürücü alaqa, yaddaş vasitasi, xalqın tam va haqiqi tarixi adlandırmaq olar. Kitabın, maktabin olmadığı ayyamlardan üzü bari va bu gün da in­sanların keçmişi , bu günü, galacayi arasında körpü salaraq mil l i özünüclark hisslarini formalaşdırmaqda va onu sonra­kı nasi l lara ötünnakda mil l i di l an mühüm vasita hesab olunur. Dil xalqın mahiyyati demakdir . ôgar o yox olarsa, xalq da yer üzündan si l inar. Odur ki, d i la takca ünsiyyat vasitasi kimi yox, mil l i fıkrin, tafakkürün, dünyabaxışın, dünyagörüşün, milli davranışın fundamental nizamı va qaydası kimi yanaşmaq lazımdır. Mollanasraddinçi larin dila münasibati bir tarafdan mi l l i d i la mahabbatdan irali galird isa, digar tarafdan bu d i l i qiymata mindirmak ista­yindan döğurdu :

"Man universitet, yani , darülfünundan taza qurtarıb vatanimiza galan günü şaharİmizin qazısı axund molla Sabzali gald i bizim eva, manim görüşüına. Eviınizda heç kas yox id i anaından savayı . Bu övrat da çıxdı o biri otağa va qazı ila biz başladıq söhbata. Demayİnan yazıq anam da qapının dalında durub qulaq asır.

Qazı içari giran kimi man qabağa yeridim va dedim: Salam, mal ik ! Canab qazı ınana cavab verd i :

- Ay assalaın aleyküın, ay xudahafız, ahvali-şarif, ana­siri-latif, maşallah-ınaşallah, axavizada neça müddatdi müntaziri-vücud zicudiniz va müştaqi-didarınız id im, inşa­allah, zati-al in izin mazaci-mübaraklari salimd ir.

Man bir şey başa düşınayib dedim:

95

- Da. Canab qazı bir qadar baxdı manim üzüma va yena baş­

ladı: - axavizada, tahsil i-flinuninizi aneama yetiribsiniz, ya

dübara takmi li-nöqsan üçün darülınüall iına öv,dat etmali si­niz?

Man yena bir şey başa düşınayib dedim ki : - Canab axund, yaxşı panimat elamiraın ki , na arz

edirsin iz. Axund soruşdu: - Neca? Man dedim: - Çto? Söhbatimiz ela bu cür qurtardı va axund başmaqlarını

geyib, çıxdı getdi . Anam girdi içari va ınana ded i : - Balam, ınallaynan na di l danışırdınız ki, man heç ba-

şa düşınadiın? Dedim: - Ana, ınallaynan biz ana di l i danışırdıq. Anaın başını saldı aşağa va bir qadar fıkra gedib ded i : - Yazıq ana dil i ! " ( 1 67). Çoxasrl ik tarixiınizda xalqıınızı yaşadan, onu ruhan

qoruyan va müasir dövra gatirib-çıxaran an asas arnillar­dan biri onun di l i va bu di l in asasında yaranan adabiyyatı - söz sanatİ olmuşdur. Bu mövqedan çıxış etmiş mollanas­raddinçilarin yaradıcıl ığı har bir azarbaycanimı bu gün da öz keçmişi va galacayi, öz xalqı va mil latİ barada düşün­maya va natica çıxarmağa sövq edir.

"Molla Nasraddin" galacak mol lanasraddinçilarin öz fikirlarini ifada etınak üçün meydan axtanşının naticasi idi. Calil Mammadquluzada bu jurnal ı yaratmaqla molla­nasraddinçilarin, har şeydan avval, ifada azadl ığına nail oldu. Jumalın ilk nömrasindan hiss olunurdu ki, Azarbay­can ziyaiı lan onun atrafında birlaşacaklar. ahmad bay

96

Ağayev jurnalın naşri münasibati i la yazırd ı : "Baxın, "Molla Nasraddin"a. Bu carida na gözal caridadir. Nainki biz müsalmanlar, batka, an madani, an mütaraqqi tayfalar bela caridalari i la faxr edarlar" (97). Firudin bay Köçarl i göstarirdi ki , "Jurnalı . . . savadl ı va madani azarbaycanlı Mirza Cali l Mamınadquluzada naşr edir. "Molla Nasrad­din" nöqsanlara gülmak yolu ila müsalınan caıniyyatini is­lah etınakdan ibarat olan ınaqsadini tamamila yerina yeti­rir" (294). Jurnala verilan qiyınatlarin hamısında onun aınakdaşlarının - mollanasraddinçi larin azarbaycançı l ığa xidınat qayalari ınüxtalif tarzda qeyd olunınuşdur.

Getdikca aınakdaş dairasi va oxucu makanı genişianan jurnalın atrafında Azarbaycan adabiyyatı tarixinda abadi yaşaınaq hüququ qazanan görkamlİ ınol lanasraddinçilar nasl i yetişdi . Bu nasl in nüınayandalarindan olan Mirza atakbar Sabirin "Neylardin, i lahi?", "Ş ikayat va nada­ınat", "Görına ! Baş üsta" . . . satiralarında, ôbdürrahiın bay Haqverdiyevin "Odabaşının hekayasi", "Ayın şahidl iyi" hekayalarinda, ôl iqulu Qamküsarın, ôl i Nazınin in, Mirza ôli Möcüzün va başqa satiriklarin onlarca şeirlarinda mü­hitin eybacarliklarina bazan gülan, bazan yaramazl ıqlarını ifşa edan, bazan da ifrat naqis l iklarina dözınayib, kövralan yaradıcı l ıq ınaqamları var ki, bunların da hamısı vatan, ıni l lat, ana di l i , ınanavi dayartar namina edi lmişdir va bir ideyaya-azarbaycançıl ı q ideyasına xidınat göstarınişdir.

Mollanasraddinçilar öz dövrünün bütün problemlarini yaradıcılıqda aydın aks etdiran adabi güzgü rolunu oyna­ınışlar. Onlar azarbaycançı l ıq ideyalarını aks etdirınak işinda girişdiktari yaradıcıl ıq axtarışlarında zangin va ran­garang ınövzulara ınüraciat etmiş, adabi növün bütün isti­qamatlarindan, janr politrasından ınaharatla istifada etmayi vacib saymışlar. Neca ki, "Molla Nasraddin" jurnalı oyanı şa, özünüdarka köınak edan, istiqlal uğrunda ınübari­zaya ruhlandıran, mil lat i ınanavi inkişafa saslayan, ana di-

97

l inin saflığını qoruyan yazıları d;:ırc edirdi, el;:ıc;:ı ınolla­n;:ısr;:ıddinçil;:ır öz yaradıcıl ıqlarında bu koınponentl;:ıri bütövlükd;:ı ehtiva ed;:ın az;:ırbaycançılığı ;:ısas ıneyar kimi götürürdül;:ır. Biz bu yanaşınam az;:ırbaycaıwılığın ;:ıd;:ıbi ınühitd;:ı yeni m;:ırh;:ıl;:ısi kimi qiyın;:ıtl;:ındiririk.

Mollan;:ısr;:ıddinçil;:ır az;:ırbaycançıl ığı ifad;:ı ed;:ın reali st ;:ıd;:ıbi yaradıcılıq yolunu tutınuşdular. M;:ıs;:ıl;:ın, Bbdürr;:ı­him b;:ıy Haqverdiyev ınaarifçi v;:ı t;:ınqidi-real ist ;:ıd;:ıbiyya­tın ınüxt;:ılif janrlarında v;:ı ınövzularında göz;:ıl ;:ıs;:ırl;:ır ya­ratınışdır. Onun "Yey;:ıs;:ın qaz ;:ıtini, gör;:ıs;:ın l;:ızz;:ıtini" dram ;:ıs;:ıri ail;:ı-ın;:ıiş;:ıt, çoxarvadlıl ıq, qadın hüququ ın;:ıs;:ı­l;:ısin;:ı toxunurdu . "Yeyasan qaz atini, görasan lazz;:ıtini" pyesind;:ı draınaturq azarbaycanimı aila v;:ı ınaişatda mad;:ı­ni qaydalara aın;:ıl edan görmak i stayirdi . Buna gör;:ı "Da­ğılan tifaq", "Baxtsiz cavan", "Pari cadu" kimi dram ;:ısar­larinda ınollan;:ısraddinçi Bbdürr;:ıhiın b;:ıy Haqverdiyev az;:ırbaycanlının pis adat-;:ınanalarini tanqid edir, onu yük­sak ideallara çağırırdı . "Mill;:ıt dostları" pyesinda draına­turq yalançı, psevdoziyalıların obrazını yaradır va bununla da Azarbaycan ziyalısını xalqa xidın;:ıta d;:ıvat edirdi . Bü­tün bunların d;:ırk olunması üçün "Xortdanın cahann;:ım ın;:ıktubları"nda XIX asrin sonu va XX ;:ısrin ;:ıvv;:ıllari Az;:ırbaycan hayatını ifşa had;:ıfına çevirird i :

" . . . İki saat sonra yetişdik Qarv;:ında. Burda faytonçu faytonu karvansaraya sürüb ded i : - Atlar yorulub. Burda göyç;:ık nörnralar var. Yaxşı ra­

hat olarsan . . . Faytonçudan nörnr;:ılarin yerini xabar aldım, qabağa

düşüb dedi : - Buyur! Mani ikimartaba bir evin qabağına g;:ıtird i . O yan-bu

yana baxıb çıxmağa yol tapınadıın. Bir da gördüm, bir cın­dırlı kişi bir uzun nardivanı sürütdüyarak gatirdi , dayadı divara, dedi :

98

- Nömra lazımsa buyurun, çıxın yı.ıxarı . Soruşdum ki : - Magar bu nömralarin yolu yoxdur? Dedi : - Burda oğru-ayri çox olduğundan, müştarilari nardi­

vaola çıxardıb, sonra nardivanı götürürük"(6 I, c. 2, 32-33) .

Elaca Mirza 8lakbar Sabir, 8l i Nazıni, 8liqulu Qam­küsar va digarlari bütün asarlarİnda geri l iya, atalata qarşı çıxmaq, maarifçi ideyalan yaymaq, xalqı, mi l lat İ oyatmaq, azad, madani görmak arzularını ifada edirdilar .

T;npanma, amandrr, bala, qajlatdan ayrima 1 Açma göziinii, xabi-caha/atdan ayıimal . . . Açsan göziinii, rancii maşaqqal göracaksan, Milla/da qanı, iimmatda kiidurat göracaksan, Qlldrqca nazar millata heyrat göracaksan, Çak baş ma yorğamm, nikbatdan ayrimal Lay/ay, bala, lay/ay! Yat, qal data, /ay/ayl(264, c. 1 , 53) .

Mollanasraddinçilar azarbaycançıl ıqla bağlı ideya isti­qaınatini böyük Calil Mammadquluzadadan alırdılar. "Molla Nasraddin"i onda amakdaşlıq edan adabi ziyalı dastasindan, haınin adabi ziyalı dastani isa jurnaldan ayrı tasavvür etmak çox çatindir.

Mollanasraddinçilar yaradıcı l ıq imkanlarını vatan, ıni l lat, ana di l i uğrunda mübarizaya, daha geniş mana kasb edan azarbaycançılığın formalaşınasına, mi l l i varl ığın qo­runmasına va inkişafına yönaltdi lar. Mahz buna göra da azarbaycançılıq ınollanasraddinçilarin yaradıcıl ığında yeni marhala saviyyasina yüksalir.

Mollanasraddinçilarin sayı artdıqca, yaradıcıl ıqlannda azarbaycançı lığın prinsiplarini daha atraflı b iruza verir,

99

yetkin bir adabi maktab formalaşdırırdılar. Onlar azarbay­cançılığı mill i şüura çevinnaya cahd göstarirdi lar. Çünki "Azarbaycançı lıq mil l i özünüdarkin, etnik şüur intibahının fal safada, elmda, ideyada ifadasidir. Lakin bu ideya, bu falsafa da nazariyyadan tacrübaya, mil l i ideyarlan mil l i şü­ura tam halda yalnız o zaman çevri lir ki, ayrı-ayrı ziyal ı­lar, taklar yox, kütlalar amalda, i şda ona sahibl ik şüuru nü­mayiş etdirirlar" ( 1 06).

Mollanasraddinçilarin azarbaycançı l ıqda an böyük xidmatlari o idi ki, onlar bu ideyanı kütlavi laşdira bildi lar. Azarbaycan mill i taassübkeşliyinin zirvasİnda dayanan mollanasraddinçilar yaxşı clark edirdilar ki, Azarbaycançı­lıq tatiminin formalaşdırı lmasının özünamaxsusluğu ondan ibaratdir ki, hansı mill i manaviyyatı va tarixi maqamı özünda saxlamasından asılı olmayaraq Azarbaycan ahal i­sinin aksariyyati üçün xarak"terik olan ümumi istiqamatla­rin sintezi ila saciyyalanir. Yalnız bu şaraitda azarbaycan­çılıq ideyası öz maqsadlarina çatır va samara verir. Molla­nasraddinçi larin ideya axtarışlarında azarbaycançıl ıq möh­kam mil l i zamin üzarinda inti şar tapmışdı.

XX asrİn avvallarinda Azarbaycan adabi mühiti bir ta­rafdan yeni ideyalarla zanginlaşmiş, digar tarafdan XIX asrin maarifçil ik xattindan galan bir sıra mi l l i taassübkeş­lik i stiqamatinin zamana uyğun şakilda qoyulması va ger­çaklaşdiri lmasi faktları ila yadda qalmışdır. "Molla Nas­raddin" jurnalı bu ideyaların daşıyıcısı va adabi-badi i çar­çivada gerçaklaşdirilmasi yolunda ilkin rol oynayırdı . Bu ideyaların böyük qismi Calil Mammadquluzadadan gal ib mollanasraddinçilarda formalaşıb adabi mühita keçirdi . Cal i l Mammadquluzada i lk gündan adabi mühitda azar­baycançılıq ideologiyasının hanisi kimi çıxış edarak vata­nin, di l in, mi l lat in taraqqi etmasini, dünyada tanınmasını va sayılmasını yaradıcılığının asas maqsadina çevirmişdi .

1 00

Bu ımıqs�d onun yaratdığı satirik jurnal �trafında birl�ş�n geniş ziyalı d�st�sinin aparıcı x�tti id i .

"Molla N�sr�ddin"in yaranınası Az�rbaycan ideyasın­dan doğmuşdu . C�lil M�mm�dquluzad�nin V�t�nin�, mil­l�tin�, ana di l in� ın�h�bb�tind�n qaynaq lanmışdı . C�li l M�mm�dquluzad� çoxlarının yadına bel�, düşm�y�n V�t�­nin� üzünü tutub "B�s, s�n hardasan, ay b içar� v�t�n? ! ( 1 33 , c. 3, 4) dey�nd� d� çoban Q�nb�rin d i l i i l� elmi, t�h­si l i olmayan mil l�tini :

Biz çobamq, dağdt, daşdt yerimiz, Yoldaşmuz qoyun-quzu siiriimiiz. Dars almayub, haqdt ki, heç birimiz, Amma zövqii sajaltdt çobanlar, Qardaşhqda va.fa!ıdt çobanlar ( 1 3 1 , c. l, 47 1 ) -

dey� v�sf ed�nd� d�, " . . . Ay qardaşlar m�n ki d i l siz x�lq olunmaını şam, bu di l l�ri ağzıma soxursunuz . . . "(22 1 ) -hayqıranda da, �slind�, bu, sonsuz m�h�bb�ti ifad� edird i .

XX �srin �vv�l l�rind� Az�rbaycan Ş�rq t ip l i ölb id i . Bütün m�ml�k�ti "mövhumat tüstüsü" bürümüşdü. Maarif işi z�if t�şkil olunduğundan avamlıq hökm sürürdü . İcti­mai şüur inkişafdan qalmışdı . İnsanlar öz hüquqlarını anla­madığından müti v�ziyy�t� düşmüşdü. Qadınların v�ziy­y�ti daha acınacaqlı id i . N�inki ictimai h�yatda, m�iş�td� d� onların hüquqları tapdanırdı . B�zi m�nfı ad�t-�n�n�l�r mi l l�ti geriy� sürükl�yirdi . Üst�lik, ıni l l�t rus imperiyası­nın boyunduruğu altında zülm ç�kirdi . Az�rbaycan c�ıniy­y�ti aşınınaya m�ruz qalmış, m�n�vi sağlamlığını itirm�k t�hlük�si il� üzl�şmişdi . Bütün bu ağrıl ı m�c�l�l�r C�l i l M�mm�dquluzad�ni da im düşündürürdü. B�s Mirz� C�li l çıxış yolunu n�d� görürdü? c�miyy�td�ki çirkinl iyin, ey­b�c�rl iyin yararsız olduğunu ifad� etm�kd�. onları acı gü-

ı o ı

lüşün h;ıd;ıfin;ı çevirm;ıkd;ı, satira at;ışin;ı tutmaqda, qam­çılamaqda, qırmanclamaqda. C;ıli l M;ımm;ıdquluzad;ı bel;ı bir jumalın meydana g;ılm;ısi s;ıb;ıbl;ıri s ırasında avaml ığa, mövhumata, geril iy;ı gülm;ık v;ı bu acı güli.işl;ı d;ı c;ımiy­y;ıti sağaltmaq amalım ön;ı ç;ıkir. adib göst;ınrdi ki, "bel;ı bir gülüne zamanda, bel;ı qulyabani insanların tarixini yaz­maq üçün, ;ıhval v;ı ;ıtvarını t;ısvir etm;ık üçün m;ıg;ır "Molla N;ısr;ıddin"in yaranınağı t;ıbii deyil?" ( 1 34, c. 4, 69). T;ıkc;ı bu fıkrin özü kifay;ıtdir ki, "Molla N;ısr;ıd­din"d;ı az;ırbaycançı l ıq ideyasının nec;ı geniş intişar tapdı­ğı aydın olsun.

H;ım d;ı jurnalın yaradıcısı onu q;ısd;ın satira d;ırgisi kimi meydana g;ıtirmişdi. Bu da jurnalın m;ıqs;ıdi i l;ı bağ­l ıd ır. Çünki "s;ın;ıtkarın varl ığa, h;ıqiq;ıt;ı münasib;ıti v;ı bu münasib;ıtin f;ıal l ıq d;ır;ıc;ısi onun üslubu i l;ı mü;ıyy;ınl;ı­şir" (58, 5) . "Molla N;ısr;ıddin"in üslubunu h;ıyat özü mü­;ıyy;ınl;ışdirmişdir. "Molla N;ısr;ıddin" Az;ırbaycan d;ırdin;ı acı gülüşl;ı, satira i l;ı ;ılac axtarırdı. Jurnal ona gör;ı bel;ı bir zamanda yarandı ki, onun ideyasını di.işün;ın böyük ş;ıxsiyy;ıt Azarbaycan adında bir ölkani va onun mil latini kamil, maariflanmiş, özünü dark edan bir toplum kimi gör­mak ist;ıyinda idi . Mil l i varl ıq va onun problemlari, mi l l i özünüdark va mil l i istiqlal, manavi yüksali ş, ana di l i uğ­runda mübariza jumalın simasım müayy;ın edird i .

Calil Mammadquluzada Az;ırbaycan adabiyyatına mil­l i istiqlal düşüneasi gatirmişdir. İstiqlalı haqqında, azadlığı haqqında düşi.inan mil lat, demal i, oyanmağa, özünü d;ırk etmaya başlamışdır. Cal i l M;ıınmadquluzada ham adabi, ham da ictimai faaliyyatinda Azarbaycan xalqının mi.ista­qil olması uğrunda mübarizanin asasını qoyınuş, mollanas­raddinçi l:ırin mi l l i i stiqlal düşüneasi d:ı bu asas üzarinda formalaşmışdır. "C:ıli l M:ımm;ıdquluzad:ı Az;ırbaycanda mil l i istiqlal :ıd:ıbiyyatının bayraqdarı v:ı s:ırk:ırd:ısidir. Qüdr;ıtl i yazıçı Azarbaycan ad:ıbiyyatına t:ıkc;ı milli i stiq-

1 02

la! ideyalarını va motivlarini gatirmakla kifayatlanınamiş, özü da şaxsan ıni l latimizin va ınamlakatiınizin istiqlal ı yo­lunda har cür fadakarl ıq göstarmiş, heç vaxt maslakindan dönınaınişdir . . . . Cal i l Mammadquluzadanin darin ın i l l i- ic­timai mazmuna malik olan har asari sanki böyük adibin öz xalqına baxş etdiyi manalı bir "hürriyyat payı"d ır" (64, 49). Ela azarbaycançılığın özü da mil l i istiqlal düşüncasi­nin fonunda va mil l i i stiqlal uğrunda mübarizanin natica­sinda yaranır. Mol lanasraddinçilarin "Molla Nasraddin" jurnalında dare olunan adabi asarlarinda takca Azarbaycan xalqının deyil , Qafqaz xalqlarının, Avropa va Şarq ölkala­rinin mil l i azadlıq mübarizasindan bahs edilir .

Nazara almaq lazımdır ki, azarbaycançı l ıq milli i stiq­lal harakatının naticasinda yaranır. Ona göra moll anasrad­dinçilarin mil l i- istiqlala çağınşları da qiymatlandiri lmali­dir. Mil l i- istiqlal harakatının isa siniflara aidiyyatı yoxdur. Azadlıq barakatı sinfı ziddiyyatlarla qarışdırılmamal ıdır . Mollanasraddinçi lar mil l i- istiqlalı olmayan xalqın mahva mahkum olduğunu bi l irdi lar. Jurnalın müxtalif nömralarin­da mil l i-istiqlala çağırı şın çox ciddi badi i nümunalari var­dır :

Man bi lmaz idim baxlda bu nikbal olurmuş, İzzal dönüb axrr bela bir zillal olurmuş, Çarxin, acaba, seyri da min baba/ olurmuş, Mil/at ayılrb lalibi-hiirriyyat olurmuş, Mi/latda da, yahu, bela bir qeyrat olurmuş?!

(264, C. J , 77) .

Maarifçi demokratların bütün kütlaya ünvanianan bu çağınşları mantiq l i va tasirli idi. aslinda, mil l i- istiqlal Ila­rakatı i sa sinfı ayrıseçkil iyin, sinfı ziddiyyatlarin fövqünda duran bir harakatdır. Mollanasraddinçi lar mil l i istiqla l ı sinfı ziddiyyatlardan, etnik mansubiyyatlardan ayrı götür-

1 03

dükl;ırin;ı gör;ı, bir çox m;ıqamlarda - mil l i s;ırv;ıt;ı münasi­b;ıtd;ı, Az;ırbaycanda yaşayan etnik qruplara münasib;ıtd;ı ;ıdal;ıtli mövqe tutmuşdular. "Molla N;ısr;ıddin" jurnalında etnik qruplar yaşayan bölg;ıl;ırd;ın onların probleml;ıri i l;ı bağlı h;ır hansı yazının d;ırc edi lm;ım;ısinin d;ı s;ıb;ıbi m;ıhz bütün m;ıs;ıl;ıl;ır;ı Az;ırbaycan-v;ıt;ın kontekstiri'd;ın yanaşıl­masından ir;ıli g;ılmişdir.

XIX ;ısrin sonu XX ;ısrin ;ıvv;ıll;ıri Az;ırbaycanın b;ı­dii-estetik v;ı ictimai fıkrind;ı özünüd;ırk, istiqlal düşünc;ı­l;ırinin cüc;ırm;ısi prosesl;ıri açıq müşahid;ı olunur. C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ı başda olmaqla, mollan;ısr;ıddinçi l;ırin ictimai fıkr;ı, ictimai mühit;ı g;ıl işl;ıri i l;ı bu prosesl;ır daha s;ım;ır;ıli xarakter almışdır. "Molla N;ısr;ıddin"d;ı d;ırc olunmuş "Mill;ıt" m;ıqal;ısi il;ı C;ıl i l M;ımm;ıdquluzad;ı az;ırbaycançıl ıq ideyasının ;ıd;ıbi-estetik gerç;ıkl;ışm;ı yolu­nu mü;ıyy;ın etmişdir. Bu m;ıqal;ı il ;ı mü;ıll if xalq ın özün;ı­qayıdışını ifad;ı edir, azadl ığa çıxmağın yolunu göst;ırir : "O yerd;ı ki, lüğ;ıt kitabında g;ır;ık yazılaydı "mil l;ıt", orda "mil l;ıt" ;ıv;ızin;ı yazı lıb "ş;ıxs", o yerd;ı ki, söz düş;ınd;ı g;ır;ık mill;ıt sözü danışı la orda ";ışxar" l;ıfzi istemal olu­nur . . . Fir;ıngistan mil l;ıtp;ır;ıstliyi say;ısind;ı yer üzünd;ı çox-çox mill;ıtl;ır t;ırbiy;ı olundu, mil l;ıtçil ik v;ı azadxahl ıq bayrağı c;ımi m;ıml;ık;ıtl;ır;ı siray;ıt el;ıdi, onların say;ısind;ı biz d;ı bir yüngülvari h;ır;ık;ıt;ı g;ıldik . . . " (23 8) .

Burda ciddi bir m;ıs;ıl;ıd;ın söhb;ıt gedir - Az;ırbaycan mil l;ıti v;ı onun istiqlalı m;ıs;ıl;ısind;ın. Çünki artıq xeyli d;ır;ıc;ıd;ı formalaşmış bir mil l;ıtin savadsız böyük bir his­s;ısi "mil l;ıt" v;ı "müs;ılman" sözl;ırini eyni l;ışdir;ır;ık mi l l i m;ınsubiyy;ıt anlayışında dolaşıql ığa yol verirdi . Mollan;ıs­r;ıddinçil;ırin narahattığı m;ıhz bundan idi .

Problemin h;ıl l i yolu h;ımin m;ıqal;ınin davamında be­l;ı göst;ıri l ir : "H;ır şeyd;ın ;ıvv;ıl, mil l;ıtin c;ıhal;ıt girdalıın­dan çıxması üçü n bütün ölk;ıd;ı maarif işi yüks;ık s;ıviyy;ı­d;ı inkişaf etdirilm;ılidir. Maarif c;ıhal;ıt v;ı avamlığın üz;ı-

1 04

rin::ı öz ziyasını b::ırq::ırar ed::ırs::ı, qısa bir zamanda bütün mil l::ıt bunun xeyrini gör::ır" (23 8).

Qeyd ed::ık ki, mollan::ısr::ıddinçil::ırin mill i ideya axta­rışları s isteminda xüsusi yer tutan az::ırbaycançı l ıq onların yaradıcı l ığının bütün növl::ırind::ı özünü göst::ırınişdir . Mol­lan::ısr::ıddinçil::ır mi l l i ideya axtarışları prosesini üç müxt::ı­lif imkan i stiqam::ıtind::ı aparmışdır:

l .Mollan::ısr::ıddinçi l::ır öz ideyalarını birbaşa jurnalın s::ıhif::ıl::ırin::ı çıxarmışlar.

2 .Mollan::ısr::ıddinçil::ır bu ideya axtarışında dig::ır çe­şid l i ::ıd::ıbi imkanlarla-başqa jurnallarda çıxışları i l ::ı, kitab, teatr iş iari i l ::ı hayata keçirmişl::ır.

3 . Az::ırbaycançılığı b::ıdi i yaradıcı l ıqlarında, ::ıd::ıbi ::ıs::ırl::ırind::ı dolğun aks etdirmişl::ır.

"Molla N::ısr::ıddin" jurnal ında dare olunan har bir yazı, karİkatura mük::ımm::ıl b::ıdii s::ın::ıt nümun::ısi kimi q::ıbul edi l ir . Ona gör::ı "Molla N::ısr::ıddin" ::ıd::ıbi maktabini tamsil ed::ın yaradıcı ş::ıxsiyy::ıtl::ırin ::ıd::ıbi-b::ıdi i yaradıcıl ığı i la ya­naşı, publ is istikası da yenidan v::ı daha d::ırind::ın öyr::ınil­m::ılidir .

Elmi m::ınb::ıl::ır v::ı ::ıd::ıbiyyatlarda publis istika müasir mövzuda yazı lmış ictimai-siyasi ::ıd::ıbiyyat, yaxud günün ictimai-siyasi m::ıs::ıl::ıl::ırin::ı dair yazıçı f::ıaliyy::ıti kimi qeyd edilir . Şübh::ısiz ki, burda publi s istika sözünün daşıdığı m::ına ::ısas götürülür: "Publ is ist ika" !atın sözü olub "icti­mai" dem::ıkdir. Bir sıra n::ız::ıriyy::ıçil::ır b::ıdii publ i si stika­nın bir sıra janrlarını, o cüml::ıd::ın, feleytonu ham d::ı b::ıdii ::ıd::ıbiyyatın nümun::ısi kimi t::ıqdim edirl::ır. Burda ::ın mü­hüm m::ıs::ıl::ıl::ırd::ın biri bir sıra j anrların, o cüml::ıd::ın, oçerk, felyeton, pamflet, parodiya janrların ın daha çox b::ı­dii ::ıd::ıbiyyata aid olduğu, jurnal i stika ila heç bir bağl ı l ığı olmadığı göst::ırilir. Bizim fikrimizc::ı, publisistika ictimai­siyasi, ::ıxlaqi, iqtisadi v::ı s. aktual problemiari elmi-m::ınti­qi d::ıl i l v::ı sübutlar, obrazl ı mühakim::ıl::ır, lirik düşünc::ıl::ır,

1 05

konkret xarakterh:ır, tiplar vasitasi i la aks etdiran, ictimai rayin forınalaşmasına faal tasir göstaran yaradıcı l ıq növü­dür.

Belalikla, publ is istika ila adabi yarad ıcıl tğın si ntezi masalasi ortaya çıxır. Bu mövqedan masalaya yanaşan Ca­hangir Maınınadl i göstarir ki, " . . . badii adabiyyat da, publ i­sistika da yaradıcıl ıq mahsuludur, eyni adabi materialdan­sözdan yoğrulur. Lakin badii adabiyyat ideyanı, fikri, este­tik idealı obrazlar vasitasila, yazıçı taxayyülünün kömayi ila ifada edirsa, publ isistika sözü birbaşa deyir, daqiq ün­vana ötürür, real hayat faktlarına söykanir. Badii söz oxu­cunun hissiarİna ünvanlanırsa, publ is istika şüura, ağı la yö­naldil ir" ( 1 26, 263).

XX asrin avval larinda çox mürakkab ictiınai-siyasi şara­itda meydana galan bu jurnal "az müddatda böyük hörmat va şöhrat qazandı, xalq hayatının asi parlaq gi.izgi.isüna çevri la bildi . Azadlıq uğrunda ınübariza alovlarından doğan "Molla Nasraddin" bu mübarizanin ideya markazina, demokratik fıkrin carçısı va organına çevrildi . "Molla Nasraddin" xalqın hagiqat deyan sasi, XX asr Azarbaycan ictimai hayatının adabi-badi i salnamasi, ensiklopediyası idi" (85, 13) .

"Molla Nasraddin"in uğuru, nail iyyati inkaredi lınaz, mağlubolunınaz va abadiyaşardır.

Mollanasraddinçi lar müxtalif matbuat organlarında mi l latin hayatı, taleyi ila bağlı öz dayarl İ asarlarİ ila çıxış etınişlar. Mollanasraddinçilarin "Kaspi", "Şarqi-rus", "Ha­yat", "Azarbaycan" va digar matbuat organlarında dare olunan yazıları adabiyyat va matbuat tariximizin ölmaz sa­nat incilaridir.

Müxtalif i l iarda mol lanasraddinçi lar naşr etdirdiklari kitabiarda azarbaycançı l ığı bu va ya başqa şakilda tacas­süm etdirmişlar.

Mollanasraddinçilarin teatra, dramaturgiyaya ciddi maragları da azarbaycançı l ığı tasdig va tabl iğ etmaya yö-

1 06

n;ıl;ın mi l l i ideya axtarışlarından ir;ıli g;ıl ird i . Tea tr tamaşa­ları xalqla birbaşa ünsiyy;ıtdir. Onlar teatr tamaşalarının xalqın mi l l i-m;ın;ıvi dünyagörüşünün v;ı zövqünün forma­laşınasındakı rolunu d;ıf;ıl;ırl;ı bi ldirirdi l;ır. lurnal h;ıl;ı I 906-cı i ld;ı "Teatr v;ı musiqi" adlı m;ıqal;ısind;ı göst;ırird i ki, "m;ızh;ık;ıl i t;ımsi l l;ır, komediyalar, hüznamiz faci;ıl;ır, Şekspir, Qoqol kimi m;ıhar;ıtl i v;ı d;ırin fikir sahibl ;ıri t;ır;ı­find;ın yaradılmışdır ki, onların adı m;ıtbuat alaminda min daf;ı yad edi l;ıc;ıkdir"(236) . Buna gör;ı mollan;ısr;ıddinçi l;ır dram ;ıs;ırl;ırinin yazı lmasına v;ı tamaşaya qoyulmasına ön;ım verird i l;ır.

"Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbi XX ;ısrin ;ıvv;ıl l;ıri Az;ırbaycan b;ıdii fikir dünyasında, jurnal istika v;ı publi­sistikada çox populyar olan v;ı müxt;ılif fardi yaradıcı l ıq üslublarını özünd;ı birl;ışdir;ın ;ıd;ıbi c;ır;ıyan kimi q;ıbul edi lmişdir. Mollan;ısr;ıddinçil;ırin yaradıcı l ıq yolu öz za­manında v;ı özünd;ın sonra bütöv bir n;ısil, yaxud n;ısi l l;ır si l sil;ısi t;ır;ıfind;ın davam etdiri lmiş, yaradıcı l ıq haqqı müasirl;ıri t;ır;ıfind;ın v;ı bu gün yüks;ık d;ıy;ırl;ındiri l ir . Bu m;ıkt;ıb az;ırbaycançıl ıq ideyasını n ;ıd;ıbi sözd;ı ifad;ısinin yeni çalarlarını yaratmışdır. "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbi yarandığı çağdan t;ıkc;ı bir ;ıd;ıbi növ, üsul, üslub va manera kimi deyil , habel;ı ınövzu dair;ısi, ideyalan i l;ı d;ı müasirl;ırinin ür;ıyin;ı hakim k;ısi l ınişdir . Bu ınövzular sırasında v;ıt;ınin, ıni l l;ıtin, ana dilinin - az;ırbaycançı l ığın ayrıca yeri mövcuddur.

C;ıl i l M;ımın;ıdquluzad;ınin v;ıt;ındaş qay;ısinin i dealı olan, bütövlükd;ı "Molla N;ısr;ıddin" jurnal ının ideya isti­qaın;ıti kimi t;ıqdiın edi l;ın az;ırbaycançı l ıq ınol lan;ısr;ıd­dinçil;ırin f;ırdi yaradıcıl ığında bir ın;ıfkur;ı, ama! s;ıviyy;ı­sin;ı yüks;ılıniş, Az;ırbaycan xalqına böyük xidm;ıt göst;ır­mişdir.

"Molla N;ısr;ıddin" geniş ;ıhat;ı v;ı t;ısir dair;ısi olan ;ıd;ıbi ın;ıkt;ıb idi . Jurnal dünyanın hansı nöqt;ısind;ıki hadi-

1 07

s;ıy;ı münasib;ıt bildirirdis;ı, bu ınünasib;ıt mütl;ıq Azo:ır­baycan kontekstind;ı olurdu. ingilabi situasiyaya çevik münasib;ıt v;ı bundan doğan böyük bir m;ıtbuat organı, müsto:ıml;ık;ıçi liyin f;ısadlarının m;ıtnd;ı v;ı vizual (şo:ıkill;ır­do:ıJ ifado:ısi, savadsızlığa qarşı üsyan, fanatizmin mil l i-m;ı­n;ıvi arsenala vurduğu zo:ırb;ı, Az;ırbaycan xalqııil qo:ıflo:ıtdo:ın oyatmaq co:ıhdi v;ı sair ıno:ıqamlar mo:ıcmu;ınin 25 il söyk;ın­diyi m;ıfkuro:ı istiqamo:ıti olmuşdur. 8go:ır "Co:ılil Mo:ımmo:ıd­quluzad;ı bo:ıdi i-ictimai fıkird;ı az;ırbaycançı l ıq ideologiya­sının ;ısas yaradıcı larındandır"(69, S)sa, demo:ıli, "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkto:ıbi bu ideyanın bütöv daşıyıcısıdır .

Mollano:ısro:ıddinçil;ırin h;ım "Molla N;ısro:ıddin" jurnal ı­nın s;ıhifo:ıl;ırindo:ı, h;ım d;ı özl;ırinin fo:ırdi yaradıcı l ıqlarında milli ruhun, azo:ırbaycançı l ığın çox mühüm komponentlo:ıri­ni ortaya qoymuşlar. Bu mo:ıqs;ıdl;ı "Molla N;ısro:ıddin" o:ıdo:ı­bi mo:ıkto:ıbi bo:ıdii v;ı publisistik yaradıcıl ığın bütün növl;ıri­ni v;ı üsullarını iş;ı salmışdır. M;ıs;ıl;ın, Co:ılil M;ımm;ıdqu­luzado:ınin "Bizim obrazovannı lar" ;ıs;ırini h;ım bo:ıdii heka­y;ı, h;ım d;ı ümumilo:ışdiri lmiş felyeton kimi qo:ıbul etm;ık olar. Jurnalın 1 906-cı i l in ikinci nöınr;ısind;ı ged;ın bu he­kayo:ı-felyetonda xarici di l;ı uyub öz dilin;ı h;ıqar;ıtl;ı baxan az;ırbaycanlının ümumi lo:ışdiri lmiş obrazı mil l i özün;ıqayı­dışa çağınş kimi qiymo:ıtlidir. Jurnalda m;ıhz h;ımin heka­yo:ı-felyetonun altında (Bel;ı to:ırtibat şüurlu suro:ıtd;ı edilmiş­dir) d;ırc olunan "Çerivanski i l;ı yoldaşın söhbo:ıti" d;ı bir­başa öz ad;ıt-;ın;ın;ısini başqa mil l;ıtin ado:ıtlo:ırin;ı do:ıyişm;ık meylinin kökü v;ı mahiyyo:ıti to:ıqdim olunur:

"- Yen;ı n;ı do:ırin fıkr;ı gedibsiz? Görünür, t;ız;ı v;ı xe­yirli bir zakon yolu daha tapmaq isto:ıyirsiniz.

Çerivanski - B ;ıli, müso:ılmanların adam v;ı obrazovan­nı olmaları üçün bir neç;ı yaxşı üsul tapmışam. M;ıs;ıl;ın, b iri budur ki, bird;ın ziyad;ı övr;ıt alan müs;ılmanın ixtiyar­ları ;ılindo:ın alınsın.

- Çox ;ıc;ıb, çox ;ıc;ıb ! O v;ıhşi müso:ılmanların b;ıd;ıvi ado:ıtl;ırini qaldırıb, onların yerino:ı bizim göz;ıl v;ı m;ıd;ıni

1 08

nıs adatlariıniz öyradi l ınazsa, bunlar heç vaxt adam olına­yacaqlardır" ( 1 76).

Daha sonra Çerivanski ınüsalınanların da ayı l ınaların­dan, Duınada bela "zakonlar"a qarşı çıxmaq ehtiınalından ehtiyatlanır. Haınsöhbati isa:

"- Biz nıslar müsal ınanların çox qışqırıqlarını, hay­küylarini eşidirik. Amma heç birinin dalı galınir. İspiçka kimi tez alovlanır, tez da sönürlar - deyir. Bir da harda müsalmanlarda ela qeyratli vakillar ki, "müqaddaslara" boyun aymakdan qurtulub mil lat xeyrina çal ı şalar. . . " (I 77).

Bu kiçik parçadan jurnal müsalmana verdiyi kinayal i qiyınatla onu faal olmağa, mil lata xidmat etmaya saslayir.

Mollanasraddinçilar azarbaycançı l ıq ideyalarında mil­li-ınanavi dayarlar sistemini zanginlaşdirmak, dünyanın qabaqcıl madaniyyatina sahib olınaq, öz hüququnu başa düşmak va azadlığa yiyalanmak masalalarini qoyur va on­ların badii , publ is istik hal l ini verirdilar. Cali l Maınmadqu­luzadanin bütün nasri, dramaturgiyası va publis istikası bir­l ikda azarbaycançılıq ideyalarına xidınat etdiyi kimi, Öınar Faiq Nemanzadaninin, Mirza 8lakbar Sabirin, Mammad Said Ordubadinin, 8bdürrahim bay Haqverdiye­vin va digar adib larin da yaradıcı lığından bu ınövzu qırını­zı xatla keçir. Mil latin öz soydaşlarına zülmünü nazarda tutan Mirza 8lakbar Sabirin :

Tarac edarak bac alarıq qardaşınıızdan, Çıxmaz, çıxa bi lmaz da bu adat başımızdan aslafımıza çiinki haqiqi xalafiz biz! Öz qövmiimiiziin başma angal kalajik biz (206) -

fikirlarİ 8bdürrahim bay Haqverdiyevin "Maral larıın" asa­rindaki personajlar,

8liqulu Qaınküsarın :

1 09

Qoydım ammama başma, dmıdm haqiqati . . . Sa/dm asarat alt ma millati . . . (205)

- kimi milli faciah:ıri ifada edan misraları eyni laşarak XX asrin avvallari Azarbaycan ziyaiı larının ümuıni yaradıcıl ıq xattina çevrilmi şdir.

XX asrin avv;ıl larinda "Az;ırbaycanda xalqın ged;ıc;ıyi yol artıq balli idi . Bu, azadlıq, müstaqil lik, suveren dövlat v;ı bütöv vatan yolu idi . Xeyli d;ırac;ı mü;ıyy;ınlaşıniş bu yolun yolçuları sırasında "Molla N;ısraddin" va onun ;ıtra­fında formalaşmış ınol lan;ısr;ıddinçilar ayrıca yer tutur. "Molla N;ısraddin"in poetikasını tadqiq edan İ slam Ağaye­vin fıkrinc;ı, mollan;ısr;ıddinçi l ik birbaşa jurnal ın qarşıya qoyduğu ideyalara sadiq ziyal ıların f;ıaliyy;ıt prinsipidir . Mollanasraddinçi l ik artıq jurnal ın am;ıli faal iyyatini birba­şa olaraq "Molla N;ısraddin" vasit;ısi l;ı h;ıyata keçiran in­sanların - şair, yazıçı v;ı publisistl;ırin ;ım;ıli faal iyy;ıtlari­dir. Aydındır ki, "Molla Nasraddin" bir d;ırgi olaraq "Az;ırbaycan xalqının min i l lardan bari davam edib gal;ın dardl;ırini düşünürdü" (6, 1 5) .

Mollanasraddinçi l iyin ;ısas m;ıqsadl;ırind;ın biri impe­riya siyas;ıtini, Az;ırbaycanın malına, mülkiina sahib çıx­maq ist;ıyan xarici l;ırin maqsadl;ırini ifşa etmak id i . lurnal Az;ırbaycanı öz t;ısir dairasin;ı salmaq ist;ıyan bazi yad qüvvalara qarşı mollan;ısraddinsayağı mübariz;ı aparırdı :

Gah olur hami ingilis biza, Gah olur dost, nemsavii alman. 0/nıuşuq yaxşr baxtavar insan, Ozgalar say edirlar xeyrimiza (2 1 3 ) .

"Molla Nasraddin" jurnalının 1 907-ci i l nöınral;ırindan birinda getmiş "H;ıqiqat" adl ı bir felyetonun m;ığzind;ı Amerika imperializıninin mi l l i-müstamlak;ıçil ik niyyatla­rinin ifşası dayanır. Bu yazının qiymati ham da onun indi-

1 1 0

nin özünda da aktuall ığındadır: "8zizim amerikalı, indi buyur görak na ınaqsadla bizim mamlakata galibsan? Bura hara, Amerika hara? Amerikadan bura 25 aylıq yoldur. İ n­di buyur görak, na maqsadla dünyanın o başından bu başı­na galmi san? Manim yaqinimdir ki, sanin xayal ında bir bicl ik var. Masalan, ya bu qasd i la galibsan ki, biz biçara müsalmanları tovlayıb axırda imtiyaz sahibi olasan va bizi falıla kimi iş ladib, bizim öz alimizia qazandığımız pulları d oldurasan ci bina va axırda da . . . bir yük tutub vatanina sovqat aparasan va gedib Amerikada bir kitab yazasan va hamin kitabda mollalarımızı tariflayasan" {207).

Bu sözlarİn sanatkarlıq möcüzasi ondadır ki, buradakı problem bu gün da, XXI asrin başlanğıcında da çox aktu­aldır. "Amerikal ı , i ngilis, holland . . . XX asrin avvallarinda olduğu kimi yena da bizim fahlalara çox cüzi maaş ver­ınakla hamvatanlariınizi istismar edirlar" (55) .

Mollanasraddinçi l iyin mahiyyati ham da bu maktabin mi l l i problemiari yeni baxışla göra b i lmasinda, yenidan gündama gatirmasinda va yeni marhalaya qaldırmasında idi. Bu problemlar sırasında mil lat in oyanışı, mi l l i manavi özünüdarki, vatanin taleyi, ana di l in in inkişaf etdiri lmasi çox ciddi önaın kasb edird i . Bütün bunların özünamaxsus şakilda gündama gatirilmasi öz dövri.inda böyük hünar, xü­susi casarat va i stedad talab edird i .

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin atrafında birla­şan adabi qüvvalar har şeydan avval mil latin, vatanin inki­şafı yolunda i ş göri.irdülar. 8dabi maktabin ümumi masla­ki, ideya i stiqamati onların yaradıcılığı i la müayyanlaşird i . Bu yaradıcıl ıqda aks olunan azarbaycançıl ıq maslaki bir­birini tamamlayan sinxron sasa çevri l ird i .

Mollanasraddinçi l iyi va onun simasında azarbaycançı­lığı meydana qoyan "Molla Nasraddin" takca müsalman qardaşları yox, ham da iş ıql ı, i stedadlı , vatan va mi l lat ta­assübünü ganc yaşlarından yaradıcıl ıq amalına çevİran ye-

lll

ni ;}d;}bi n;}sli deyib g;}lmişdi . T;}dqiqatlarda d;}qiq qeyd edildiyi kimi, mollan;}Sr;}ddinçilar tam adabi ınaktab, ideya axtarışlarının sam;}rali naticalarina yetişına ınaqaınına ga­lib-çıxmaq yolunda iki marhaladan keçınişlar. B irinci mar­hala axtarışlar V;} taşkilatlanma kimi, ikinci marbala ideya­ların yaradıcıl ıqda ifadasi kimi saciyyalandiril ;} bi lar. "Molla Nasraddin" adabi cabh;}sinin forınalaşınasının ikinci marhalasi ham da ideya-s;}natkarlıq baxıınından tak­millaşına va inkişaf, habela yüksal i ş V;} kamil l ik dövrü ki­mi saciyy;}!;}nir" (68, 270). Bu ınaqaında artan ınollanas­raddinçi l ik az;}rbaycançı l ıq ideyası il;} tam şaki lda ortaya çıxınış, yaradıcılığın bütün JTI;}qaınlarında mi l l i saciyya daşıyan na varsa, onların hamısına diqqat ayrılınışdır. Bu­nunla da mollanasraddinçi l ik bir faaliyyat sferasına, faa­liyy;}t carayanına çevril ir . 1 906- ı 9 ı O-cu i l lard;} tamamila forınalaşmış bu carayan mi l latin, xalqın, V;}tanin dardiari­nin ifad;}çisi olmuş, bu dardl;}ra neca çara qı lınağın yol la­rını göstarmişdir. "Molla Nasraddin" in, ınollan;}sraddinçi­!;}rin va mollanasraddinçiliyin müasir dövrdaki aktuall ığı da ınahz bu car;}yanın azarbaycançılığa xidmatlari i la bağ­l ıdır.

Bir daha takrar etınak lazım galir ki, ınollanasraddin­çil ik "Molla Nasraddin" jurnalının ideya istiqamatindan, yaradıcı l ıq üslubundan, real hayat hadisalarina münasib;}­tindan va nahayat, bütün bunların V;}hdati kimi az;}rbay­cançılığa xidınatd;}n mayalanmışdır. Bu manada ınollanas­raddinçiliyin az;}rbaycançı l ıq istiqamati tamaınil;} aydın bir masaladir. "Molla Nasraddin" jurnalının xalq hayatına va xalq psixologiyasına darindan nüfuzu, bunun badii pub­l is istik aksi bütöv bir adabi maktabin ortaya qoyduğu azar­baycançılıq ideologiyasının tazahürüdür.

Mollan;}sraddinçi lar öz asarlarinda, xüsusi la, bad i i asarlarinda xalq psixologiyasının geniş manzarasinin tab­losunu yaratmaqla ham da az;}rbaycançılığın yeni marhala­sinin asasını qoymuşlar. Mollanasraddinçilarin va molla-

1 1 2

nasraddinçiliyin banis i Cal i l Mamınadqul�zadanin draına­turgiyasında va publ is istikasında xalq psixologiyasının an inca maqamları qalaına al ınmışdır . Mollanasraddinçilarin asarlarİnda obrazların manavi alamini şartlandiran psixo­loj i ınaqamlar sosial masalalardan daha üstün mövqedadir. Xüsusila, Cal i l Mamınadquluzada yarad ıcıl ığının xarakte­rik xüsusiyyatlarindan an önamlis i obrazların manaviyya­tına, ruhuna nüfuz etınak, psixoloj i durumunu açıb-göstar­makdir.

Calil Maınmadquluzadanin asarlarİnda "tiplarin açıq va müstaqil xasiyyatnamasi veri l ınir. O, heç bir qahrama-111111 tariflamir, heç bir manfi suratİ p islamir. Onun yolu hamişa macaz, badi i tafakkür, kinaya va tasir yoludur" ( 1 52, 86). Ela ona göradir ki, C al i l Mammadquluzadanin nasri-dramaturgiyası, xüsusila, hekayalari XX asr adabiy­yatımızda an yüksak zirvada dayanır. Onun asarlarİ azar­baycanlı psixologiyasının sözla çaki lmiş lövhasidir. Bu azarbaycanl ı XIX asrin sonu XX asrin avvallarinda bir çox gerida qalma hal ları ila müal l ifi narahat edir. "Poçt qu­tu"sundakı avamlıq, "Qurbanali bay"daki yalançı lovğalıq, "Usta Zeynal"dakı tanball ik, "Quzu"dakı kalakbazl ıq kimi xalq psixologiyasını açan onlarca obraz yazıçının xal qı mükammal görmak ideyasının ifadasidir. Mammad Said Ordubadinin, ôbdürrahim bay Haqverdiyevin, Üzeyir Ha­cıbaylinin, Mirza ôlakbar Sabirin, ôli Nazminin, Bayram­ali Abbaszadanin va digar görkamlİ mollanasraddinçilarin yaradıcıl ığında azarbaycanl ın ın hayatı, azadl ıq uğrunda mübarizasi, psixologiyası hartarafli aks olunmuşdur.

Bütün bu asarlar mollanasraddinçilarin azarbaycançı­lıq ideyası uğrunda mübarizasinda proqram saciyyasi daşı­yırdı.

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin nümayandalari xalq psixologiyasının darin qatları111 açmaqla xalqı kamil­l iya çağırır, onu savadl ı , düşüncali, müasir görmak i stayir­dilar.

1 1 3

Azarbaycan satirik jurnalistikasının möht;ış;ını abid;ısi olan "Molla N;ısr;ıddin" XX ;ısrin ;ıvv;ıl l;ırind;ı az:ırbay­cançılığın ;ın böyük ideya daşıyıcısı olmuşdur. Tamamila doğrudur ki, "birinci rus inqilabı başlandığı zaman dövrü matbuatın növb:ıti v;ızif;ıl;ıri, ideya i stiqam;ıti, fonna xüsu­siyy;ıtl;ıri, janrları, m:ıtbuat etikası v;ı s . Azarbaycanın t;ı­r;ıqqip;ırv;ır xadiml;ırini . . . ciddi düşündürürdü" ( 1 55, 274) . Amma bu probleml;ırin inqilabil iy;ı d:ıxl i yox idi . Mollan;ısr:ıddinçil;ır ilk növb;ıd;ı ;ıs[ demokratik matbuatın v;ı m:ıhz bu matbuatın ideya istiqam;ıt[;ırinin mü:ıyy:ınl:ış­m:ısind;ı maraqlı idi l;ır.

Bel;ılikl;ı, bel;ı q;ına;ıt;ı g;ılm;ık olar ki, XX ;ısrin av­v;ıll;ırind;ı "Molla N;ısr;ıddin" jurnalı ;ıtrafında c;ım[;ış;ın yaradıcı qüvv;ı[;ır yeni ;ısrin t;ıl;ıbl;ırin;ı uyğun ;ıd;ıbi f;ı­aliyy;ıt göst;ırmişl;ır. Z;ıngin ;ıd:ıbi f;ıaliyy;ıt mil l i ideya ax­tarışlarına yön;ılmişdir. Bu f;ıal iyy;ıtin asasında is;ı daha artıq v;ıt;ınin, mil l:ıtin, ana di l inin taleyi v;ı g;ıl;ıc;ıyi i l;ı bağl ı mil l i ideya - az;ırbaycançı l ıq dayanırdı . Mollan:ıs­r;ıddinçil;ırin mil l i ideya axtarışları sisteminda ;ıd;ıbiyyatda v;ı m;ıtbuatda mil l i varlıq m;ıs;ı[;ısi aparıcı yer tutmuş, ön mövqey;ı ç;ıki lmişdir.

"Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi maktabinin nümay;ınd;ıl;ıri v;ıt;ınin istiqlal ı uğrunda mübariz;ıni hayat devizina çevir­miş, yaradıcıl ıq sahasinda möhk;ım :ıqid:ı, ;ızmkarlıq, yük­sak v;ıt;ındaşl ıq nümun;ısi göst;ırmişl;ır. Azarbaycan mil la­tinin oyanışı, özünüd;ırki, hüququnu başa düşm;ısi, m;ın;ı­viyyatının püxt;ıl;ışm;ısi, inkişaf etmiş mil l;ıtl;ırd;ın sayıl­ması üçün saylarini ;ısirg;ım;ımişl:ır. Ana dil inin saflaşdı­rılmasını, qorunmasını v;ı inkişaf etdirilm:ısini ;ısas yara­dıcıl ıq qay;ı[;ırind;ın birina çevirmişl;ır. Onlar ana di l inin şirinl iyini, göz;ılliyini, mük;ımm;ı[ ifad;ı imkanlarını b;ıdi i ;ıd;ıbiyyata v;ı matbuata g;ıtirmişl:ır. B;ıdii zövql;ıri bir-bi­rina yaxın olan mollan;ısr;ıddinçil;ır özal yaradıcı l ıq xüsu­siyy;ıtl;ırin;ı mal ik olmuş, b;ıdi i ;ıd;ıbiyyatda yeni yaradıcı-

1 1 4

l ıq üslubu, yeni yanaşma metodu i la seçi lan sistemli sat ira­nın asasını qoymuşlar. Özünamaxsusluq çox keçmadan güclü bir maktab saviyyasina çatmış va adabi mübariza cabhasinda yeni adabi qüvvalara nümuna olmuşdur.

Mollanasraddinçi larin adabi yaradıcı l ığı vatan, mil lat, dil ideyalarını sistemli şakilda yüksaklara ucaltmış va mil l i varl ığı - azarbaycançı l ığı tamamila yeni va möhtaşam marhalaya çatdırmışdır.

1 1 5

BÖYÜK AZ8RBA YCANÇILAR ­

MOLLAN8SR8DDİNÇİL8R

"Molla Nasraddin" adabi maktabini tamsil edan yazıçı va şairlar yaradıcı l ıq sahasinda şaxalanmiş, lakin bütöv­lükda onların mill i varl ığı qorumağa xidmat edan masiak­lari eyn i olmuşdur: Azarbaycan xalqını azad, müasir tafak­kürlü, inkişaf etmiş saviyyaya çatdırınaq ! Calil Mammad­quluzada başda olmaqla bu maktabin istisnasız olaraq bü­tün nümayandalari qarşıya qoyulan maqsadlara nail olma­ğın yollarını orij i nal adabi düşüncada, problemiara real, yeni dövrün talablari ila yanaşmada, yaradıcıl ığın bütün potensial imkanlarından istifadada va nahayat, casaratli, ham da son daraca ustalıqla cilalanmış badii sözda görür­dülar.

Yarandığı gündan "kiçik" adaının ahvalını, güzaranını gündama gatiran, onun oyanışına kömak edan, hala! insan­ların haqqını özüna qaytarmağa çal ı şan, atrafına mill i­azadlıq, azarbaycançıl ıq ideyalarının tamsilçilari olan ada­bi qüvvalari toplamış "Molla Nasraddin" jurnal ı yegana matbuat orqanı idi ki, bütöv bir xalqı "deyib galmişdi" va bütöv bir xalqın güvanc yerina çevri lmişdi .

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin şairl i, yazıçı l ı -bütün nümayandalari yaradıcıl ıq zarbasini bir zindana vu­rurdular. Azarbaycançıl ıq maktabinin nüınayandalarin in söykandiyi çoxbudaql ı b ir nahang pal ıd vard ı : - Cal i l Mammadquluzada ! Bu nahang palıdın bir hudağında "Da­nabaş kandinin ahvalatları" kimi fundamental nasr nümu­nasi, digar budağında "Anamın kitabı" kimi nahang dra­maturji fakt, üçüncü hudağında "Azarbaycan" maqalasi ki­mi "Azarbaycannaına" (İ .Habibbayli ) dayanırdı . Bu asar­larin mövcudluğu şaraitinda tacrübanin yoxluğundan da-

1 1 6

nışmaq olmaz. "Molla Nasraddin" adabi maktabinin asas yaradıcı ları kimi yeni mollanasraddinçi qüvvalar da azar­baycançılıq ideyalarını mil l i-azadlıq harakatının tarkib Ilis­sasi kimi qavrayaraq öz sözlarini senztıranın taqib edacayi birbaşa inqilab ideyalan tarzİnda deyil , xalqa dolayısı i la demayİ mümkün saydılar. Jurnal hakim dairalarin qazabi­na, halka da, daha çox mahz bu keyfıyyatina - azarbay­cançıl ığı öna çakmasina göra tuş galmişdir. Buna göra da rus imperiyasının yerlardaki inzibati-idara orqanları, "mik­rob" xan, bay va ruhanilar jurnala düşman kasi lmişdi lar. " . . . mahz bu ünsürlar tarafından taqib olunan "Molla Nas­raddin" jurnal ı dafalarla bağlanır, ayrı-ayrı nömralari mü­sadira olunur, redaktorları ınahkama masul iyyatina calb edilarak cazalandırılırdı. . . Bunun aksina olaraq, jurnal ın dostları - Azarbaycanın ınütaraqqi ruhlu ziyaiı lan "Molla Nasraddin" jurnalını daim müdafta etmiş, onu har cür ta­qiblardan qorumuşlar"(257, 3 ) .

XX asrin avvallarinda Rusiyada meydana galan inqi la­bi harakatdan bahralanmayi hacaran Calil Mammadqulu­zada va onun qalam dostları qadim mi l l i xalq satİrası ana­nalarinin gücü ila öz böyük ideal ların ın gerçaklaşmasinin matbu sözla başlanğıcını qoydular. Dövrün çox ciddi icti­mai-siyasi hadisalari kontekstinda jurnal ı xalq hayatının parlaq güzgüsüna çevira bi ldi lar. Elmi adabiyyatda deyil­diyi kimi "Molla Nasraddin" dövrü adabiyyatında xalq sa­tirası ananalari bir neça istiqamatda özünü biruza vermiş­dir. Jurnala calb edilan yeni mollanasraddinçi qüvvalar da, ilk növbada, şifahi adabiyyatın mövzu va qahramanların­dan satirik maqsadlar namina istifada etmişlar. Calil Mam­madquluzadanin "Molla Nasraddin", "Lağlağı" imzaları ila yazıb-yaratması, tanınıb maşhurlaşması, ham da adibin xalq adabiyyatındakı xalqi l ik, müdriklik, hazırcavablıq, sadalik kimi xüsusiyyatlara sadiql iyinin ifadasidir. Mirza Cali l in yaradıcıl ığında xüsusi yer tutan ölülar va dirilar

ı ı 7

al:ıminin tipikl;ışdiri lm;ısi :ıslind;ı özünün d:ırin kökl;ıri eti­barı i l;ı ;ısatir v;ı nağıl lardakı :ıfsun v;ı sehr al:ıminin aydın­laşdırılması prinsipin;ı bağlanır"(68, 339) . Bütün bunlara gör;ı "Molla N;ısr;ıddin" xalqın h:ıqiq:ıt dey;ın s:ısi, :ısri n ;ıvv;ıll;ırind;ı Az;ırbaycan h:ıyatının ensiklopediyası s:ıviy­y:ısin;ı qalxdı . Ona gör:ı ki, "Molla N:ısr:ıddin" t:ıkc;ı ideya istiqam:ıti, realist ;ıd:ıbi yolu deyil, eyni zamanda satirik üslubu, ş:ıkil l i güzgü jurnalı olması i l;ı dövrün, real varl ı­ğın tipikc;ı s;ıciyy:ıvi xüsusiyy:ıtl:ıri i l;ı ş:ırtl;ınıni şdi"(26, 94).

"Molla N;ısr:ıddin" ;ıd;ıbi m:ıkt:ıbinin nümay;ınd;ıl;ıri­nin amalı bir olmuşdur. Az:ırbaycana v;ı az;ırbaycançı l ığa xidm;ıt onların ;ıs;ırl;ırinin leytmotivini t:ışkil edir. "Molla N:ısr:ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt:ıbinin formalaşmasında C:ılil M:ımm;ıdquluzad;ıy;ı köm;ık ed:ın, mühüm xidm;ıtl:ıri olan görk;ımli s;ın;ıtkarların mill:ıt, mil l i d;ıy;ırl;ır haqqında ya­zıları az:ırbaycançıl ığa xidm;ıtin - v;ıt;ındaşl ıq qay;ıl;ırinin nümun;ıl;ıridir.

"Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m:ıkt:ıbi milli varl ığın qorun­masına, inkişafına yeni münasib;ıt formalaşdırmış, az:ır­baycançılığın probleml;ırini b:ıdii-publisistik s;ın;ıtin ;ısas predmetin;ı çevirmişdir.

Az:ırbaycan klassik :ıd:ıbiyyatı v;ı maarifçi jurnal isti­ka tarixind;ı az:ırbaycançıl ığın ayrıca yeri var. Az:ırbayca­nın maarifçi ziyai ı lan bütün yaradıcıl ıq ları boyu az;ırbay­cançıl ıq ideyasını :ısas götürmüş, n;ısrd:ı, poeziyada, dra­maturgiyada v;ı publ isistikada onun gerç;ıkl;ışm:ısin;ı xiisu­si s;ıy göst;ırınişl;ır. Onların qarşısında duran :ısas v;ızif;ı "xalqın düşünc;ısini yön;ıltm:ık, onu tarix;ın doğnı m;ıcra­ya salmaq" (275 , 4) olmuşdur. Qabaqcıl ziyal t iarın yaradı­cılıq t;ış;ıbbüsl;ırind;ın tutmuş ş:ıxsi münasib:ıtl:ırin;ıd;ık h;ır m;ıqamında xalqı bütöv, kamil görm;ık, az:ırbaycanlını bir mil l;ıtin nümay;ınd;ısi kimi savadl ı , elmli yetişdirın;ık on­ların iş prinsipin;ı çevrilmişdir. Bu m;ınada "Molla N:ısr;ıd-

ı ı 8

din" jurnalının yaradılması va Azarbaycanın qabaqcıl zi­yal ılarının bu jurnal atrafında birlaşmasi, har şeydan avval, mi l l i varl ığın qorunması, azarbaycançıl ıq ideyasının ger­çaklaşdirilmasi cahdlarindan irali gal ird i .

Mollanasraddinçilar zahmatkeş kütlanin dard ina qal­maq, onun sevincini, kadarini, i stak va arzularını aks etdir­ınak idealını öna çakir, ona xidınat edirdilar. Ham da "Molla Nasraddin"in atrafında nöqsanları göstannakdan çakinınayan, casaratli adiblar toplanınışdı . Bu jurnal ınar­siya va ınadhiya şairlarini , "qafıya- pardazları" tanqid ata­şina tuturdu . Azarbaycanın yaradıcı ziyalı ların ı xalqın ına­ariflandiri l ınasinda faal işt irak etınaya çağırırd ı . Böyük re­al istlar haınişa, har yerda satira yolunu tutur, acı gülüşa, öldürücü tanqida üstünlük verirdi lar. Mollanasraddinçilar öz tanqidlari, ifşa hadatıari i la mil latİ har kasdan çox sev­diklarini nümayiş etdirirdi lar.

Bütün sahalarda olduğu kimi, Azarbaycan xalqının ınanavi taraqqisina göstarilan sayiarinda da ınollanasrad­dinçilar yaradıcılığın har cür imkanlardan istifada etmişlar. Çünki o zaman Azarbaycan xalqının forınalaşına prosesi­nin hall i bütöv bir xalqın taleyüklü masalasi id i .

Mollanasraddinçi larin yaradıcıl ığında Azarbaycan xal­qını manavi cahatdan bütöv, kami l görmak ideyası asas yer tutur. İstar nasr asarlarinda, istar draınaturgiyada, istar publ is istikada, İstarsa da şeirlarda bu ideyanı gerçaklaşdir­mayin usdadı olduqlarını sübut etmişlar. "Molla Nasrad­din" jurnalının konsepsiyası çarçivasinda adabi maktabin nümayandalari mi l l i varlığın qorunması uğrunda mübari­zanin badi i aksini yaratmışlar. Bütövlükda i sa böyük azar­baycançı ların çoxcahatli yaradıcı l ığı XX asrin avvallari Azarbaycan adabiyyatının inkişafında ınühüm rol oyna­mışdır.

COJiil MOJmmOJdquluzadOJ ( 1 869- 1 93 2) badi i yaradıcı­lığın demak olar ki, bütün sahalarİnda örnak nümunalar ya-

ı ı 9

ratmışdır. Onun noısrind;ı mill;ıtin oyamşına, özünüd;ırki­n;ı, t;ır;ıqqisin;ı çal ışmaq m;ıramı qabarıq ş;ıki ld;ı ifad;ı olunmuşdur. Yazıçının fundamental n;ısr ;ıs;ıri olan "Dana­baş k;ındinin ;ıhvalatları" bütün b;ıdii m;ıziyy;ıtl;ıri i l;ı m;ıhz az;ırbaycançılığa xidm;ıt edir.

8dib ;ızi l;ın y;ı ÖZ hüquqlarını t;ıl;ıb etm;ıy;ın insanların d;ırdini ifad;ı etm;ıkl;ı, onların niy;ı bu gün;ı qaldıqlarının s;ıb;ıbini göst;ırir. Buna s;ıb;ıb kimi insanın öz hüquqların­dan, h;ıtta t;ıbii hüquqlarından m;ıhmm olmağı ön;ı ç;ıkilir. V;ı mü;ıl l if tipik bir k;ındin simasında bütöv bir ölk;ınin gerç;ık m;ınz;ır;ısini yaratmaqla h;ıy;ıcan t;ıbi l i çal ır . T;ısirli vasit;ıl;ırl;ı göst;ırir ki, v;ıt;ındaş öz h;ımk;ındli l;ırinin halına acımağı bel;ı yada sala bi lmir. İmkanı olan h;ır k;ıs özün­d;ın aşağını t;ıhqir etm;ıy;ı, yamanlamağa, onu ac-yalavac qoymağa, var-dövl;ıtini ;ılind;ın çıxarmağa hazırdır. Xuda­yar b;ıyin öl;ın "dostunun" dul arvadı Zeyn;ıb;ı inadkar "m;ıh;ıbb;ıti" onun olan-qalanını ;ılind;ın alınaq ın;ıqs;ıdin;ı qulluq edir. H;ıtta Zeyn;ıbin doğınaca oğlu da öz ın;ınafeyi naınin;ı anasından iıntina etın;ıy;ı ıneyll idir. . Bu k;ındd;ı dünyanı d;ırk etın;ıy;ın, ;ısrin yeni qaydalarından x;ıb;ırsiz insanlar yaşayır. Mü;ıl lif dünyadan x;ıb;ırsizliyin, avaıniı­ğın günahını bir t;ır;ıfd;ın rej iınd;ı, iınperiya siyas;ıtind;ı gö­rürs;ı, dig;ır t;ır;ıfd;ın d;ı h;ıyat uğmnda ınübariz;ıd;ı ;ıf;ıll ik ed;ın caınaatın - ınütil ik psixologiyasına şükranlıq ed;ınl;ı­rin özünd;ı axtarır.

"Poçt qutusu", "Qurban;ıli b;ıy", "İranda hürriyy;ıt" v;ı bu tipli onlarca n;ısr ;ıs;ırl;ırind;ı V;ıt;ınin ınüst;ıınl;ık;ı zül­ınünd;ın azad olması, mill;ıtin öz hüquqlarını anlaması ba­r;ıd;ı düşünın;ıy;ı yön;ıldilın;ısi m;ıs;ıl;ıl;ıri qoyulur. Ancaq qeyd etın;ıliyik ki, bu hekay;ıl;ır C;ılil M;ıının;ıdquluzad;ı yaradıcıl ığının Az;ırbaycanl ının bir xalq kimi forınalaşına­sı yol larındaki xidın;ıtl;ırini diqq;ıt ın;ırk;ızin;ı ç;ıkir.

8lb;ıtt;ı, "Poçt qutusu"ndakı Novmz;ılinin adi poçt qu­tusuna nab;ıl;ıdliyi bir xalqın geril ik v;ı savadsızlığının

1 20

üınumilaşdiril ıniş faktı kimi ibrataınizdir. Lakin bu kiçik hekaya ham da azarbaycanlının öz hüquqları uğrunda mü­bariza barada düşünmakdan çakinmak faktını da ifada edir: Novruzali onun savadsızlığına bais olan, onu ınütil i­ya al ışdıran rej i ında heç bir günah göra bi l ınir .

Yazıçı, aslinda, novruzal i larin sivil bir xalq kimi for­malaşınasına ınane olan ınüstaınlakaçi l ik siyasatini daha çox satira ataşina tutur. edabiyyatşünaslıqda etiraf olun­duğu kimi, "divanxananı yaxşı tanımağa macbur edildiyi hal da poçt qutusunun, poçtxananın mahiyyatini b i l ınayan Novruzalinin taleyinin taqdiıni ila adib Azarbaycan kand­l i sinin böyük müdafıaçisi olduğunu nazara çatdırınışdır" (66, ı 3) .

Müall if Novruzalinin savadsızlığının , öz hüquqlarını b i lmamasinin sababini müstaınlakaçi l ik siyasatinda oldu­ğunu göstarmişdir. Çar Rusiyası yerli mil latlarin inkişafına daim angal töratdiyindan poçt mamuru da başqa mil latin nümayandasidir.

"Qurbanali bay" hekayasinda da mill i azadl ıq ideyası­nın dolayısı yolla ifadasi va asarin bütün ruhunda Azar­baycanın ınüstaqil l iyina qanim kasi lıniş iınperiya siyasati­nin ifşa maqaınları var. Hekayanin i lk satri : "Xabar çıxdı ki, bu gün naçalnik gal ir kanda va sonra malum oldu ki, pristavın arvadının ad qoyulan günüdür" ( 1 3 ı , c. ı , ı 74) . Va sonra bu xanımın - yadell inin arvadının ad gününün azarbaycanlının vataninda neca tamtaraqla qeyd edilma­sindan bahs edil ir .

Qurbanali bayin "tostuna" diqqat edak: "Man özüınü bu gün xoşbaxt hesab eylayiraın ki, bu macl isda varam. Allah sanin arin Mixai l Pavloviçi bizim mahatdan uzaq elamasin. Ondan ötrü ki, çünki na qadar ki, Mixail Pavlo­viç bizim ınahalda deyildi, bizim k;ındli lar da badbaxt idi­lar, man da badbaxt idim . . . Naçalnik ağa, san bizim başı­mızın sahibisan . . . Qurban sana ınaniın canım. Na qadar ki, ınan sağam, nökaram sana" ( 1 3 1 , c. l , l 83) .

1 2 1

Qurbanali bay obrazı yaltaqlığın yox, mövcud şaraitda müayyaıı daracada ayıqlığın ifadaçisidir. Onda Karbalayi Qası ma müayyaıı marhamat hissi var. O, Qarabağ atı i la qünır duyur. Qurbaııali bay naçalniki va onun xanımını bir növ ala sal ır. Üınumiyyatla, Calil Mammadqulwzada çariz­min müstamlakaçil ik siyasatina qarşı mübariza apardığı üçün Azarbaycan bayini nıs naçalniki qarşısında alçalt­mazdı . Mirza Cal i l in Qurbanali bayi nıs naçalıı ikinin ai ta­vi maci isinda bir növ kefkomluq etmayi hacaran obraz ki­mi diqqati calb edir.

Bu llekayalardan aydın olur ki, millat özünü dark et­mayinca, özü olmayınca, taraqqisi mümkün deyi l . Özünü­darkin asasında isa mil latin, V atanin müstaqil l iyi dayanır.

Mirza Cal il üçün, bütövlükda mollanasraddinçilardan ötrü hürriyyat an böyük madaniyyat va mil l i dirçal i ş atri­butu olmuşdur. Ancaq hürriyyat qazanmaq üçün hürriyya­tin - azadlığın na olduğunu bi lmak lazımdır. 8dib "İranda hürriyyat" ( 1 906) hekayasinda öz hüququnu dark etmayan, hürriyyat haqqında anlayışı olmayan, bir qarın çörak üçün ölkalara sapalanaıı, getdiklari ölkalarda da eyn i acl ıq va safalatla üziaşan insanların acı taleyini qalama almışdır.

Bas İranda va Azarbaycanda olan bu acınacaqlı vaziy­yatin sahabi nadir? Sabah azarbaycançı l ıq ideyasına xid­mat edan "İranda hürriyyat" hekayasinda açı l ır. Bu asar aktuallığına va realizmina göra adibin "Poçt qutusu", "Us­ta Zeynal", "Qurbanali bay", "Nigarançıl ıq", "Zırrama" va başqa klassik hekayalari i la yanaşı dunır. asarin i deyasın­da bela bir faciali maqam dayanır ki, tipik surat saviyyasi­na qaldırı lmış Karbalayi Mammadali hürriyyatin na oldu­ğunu, yani , bu sözün !eksik mazmununu bela, bi lmir. Kar­balayi Mammadali eşidir ki, İrana hürriyyat veri l ib . Fikir­laşir ki, yaqin nıs konsulu Arazın bu tayındakı iranl ı lara da - bir tika çörak üçün çöllara düşanlara da hürriyyat payla­yacaq. Karbalayİ Mammadali da, ikinci arvadı Parinisa da

1 22

hürriyy;;ıti n;;ı is;;ı maddi bir şey bi l ib ondan bir pay gözl;;ı­yiı·l;;ır.

C;;ılil M;;ıınm;;ıdquluzad;;ınin "İranda hürriyy;;ıt" hekay;;ı­si XX ;;ısrin ;;ıvv;;ıl l;;ırind;;ı C;;ınubi Az;;ırbaycandakı ictiınai prosesl;;ırin s;;ıviyy;;ısini va m;;ınz;;ır;;ısini t;;ısavvür etmay;;ı ş;;ı­rait yaradır. Hekay;;ıd;;ıki aşağıdakı mülahiz;;ıl;;ır mövcud v;;ıziyyati göstarmakla yanaşı, artıq mi l l i oyanışa v;;ı azadlı­ğa meyl in olduğunu ayani şaki lda nümayiş etdirir: "Axı kim eşidibdi ki, o taydan bura hürriyyat g;;ılsin? ! O taydan bu üza hana galar, sabza, badaın içi galar, tütün, çay, tir­yak . . . bela zad lar gal;;ır. Yoxsa, val lah, man da ömrümda bir dafa da eşitmamişam ki, hürriyyat gala. Heç bu t;;ıraf­larda da hürriyyat alış-verişi el iyani da man eşitmamişam" ( 1 3 1 , c. ! . 1 6 1 ) .

İctimai mühiti çox dolğun şaki lda ifada ed;;ın bu heka­ya insanın özünüdarki fonunda mi l latin özünüclark proble­mini ortaya qoyur. "Poçt qutusu"nda asrin an adi texniki vasitasina nabal;;ıdlik fonunda mövcud vaziyy;;ıti aks etdi­ran yazıçı "İranda hürriyyat"d;;ı daha iral i gedarak ciddi problemiari öna çakir. Buna göradir ki, adabiyyatşünaslıq­da "İranda hürriyyat" hekayasi "düşündürücü, calbedici ideya mazmunu ila asi mi l l i özünüdark nümunasi, . . . badii vasitalarla ifada olunaraq har bir dövr üçün müasir sasl;;ı­n;;ın, "hürriyyat payı" ( 1 3 1 , c. ! , 1 6) kimi qiymatlandiri l­mişdir.

edibin "Quzu" hekayasinda da gününü eyş-işratla keçi­ran xandan bir quzunun pulunu üç dafa alınağı hacaran fara­sadi kandli obrazı yaradılmışdır. Yazıçı göstarir ki, mütil ik va şükranlıq xalqın qanına hopdunılmuşdur va bu keyfiyyat­l;;ırdan qurtulmayınca azarbaycanlının bir xalq kimi formalaş­ması langiyacak.

Bu fıkirla bağlı "Danabaş kandinin maktabi" povesti­na diqqat etınak yerina düşar. "Danabaş kandinin ahvalat­ları" povestinda tasvir olunan kanddaki sadalövhlük va

1 23

avamlıq mühitind�n f�rqli olaraq "Danabaş k�ndinin m�k­t�bi"nd�ki k�ndd� mü�yy�n d�r�c�d� ita�tkarlıq psixolo­giyasından az da olsa, narazı l ıq hissl�ri özünü göst�rir. 8vv�lc� onu qeyd ed�k ki, h�r iki �s�rin adı adamlara yox, mühit� münasib�ti �ks etdirir. eslind�. bu k.ınd c�l i l M�mm�dquluzad�nin t�svirind� tipik Az�rbaycan k�ndi simasındadır. Dem�l i, yazıçı bu k�ndl�rin v� onun adam­larının t�svirind�, üınumiyy�tl�. ölk�d�ki ictimai geril iyi göst�rm�y� çalışır . T�sadüfı deyil ki, "Danabaş k�ndin in �hvalatları" t�k b ir povesti deyi l, �dibin s i l s i l� n�sr �s�rl�­rini ehtiva edir. Bu sırada "Danabaş kandinin ın�kt�bi" maraqlı bir yer tutur. Mü�ll if Az�rbaycan k�ndini yalnız avam v� müti kimi statik bir ş�ki ld� deyil , onu t�dric�n oyanışda, mühit� etiraz qığılcımları fonunda t�svir edir. "Danabaş k�ndinin �hvalatları"ndakı sad�lövhlük üstünd� kökl�nmiş k�ndl� "Danabaş k�ndinin m�kt�bi"nd�ki k�n­din arasındakı f�rq bunu diqt� edir. Mü�ll ifı narahat ed�n �sas m�s�l� "Danabaş k�ndinin �hvalatları"ndakı avamlıq V� geri l iyİn tipikliyidir. Ona gör� d� c�l i l M�mm�dqulu­zad� eyni mövzuya müxt�lif rakurslardan tez-tez qayıtmalı olur. Diqq�t ed�k: "Bu hekay� yalnız adı, forma v� üslub xüsusiyy�tl�ri il� deyi l, mövzu, münd�ric�, s�n�tkarl ıq, sa­tİra v� yumoru il� d� "Danabaş k�ndinin �hvalatları" po­vestin� yaxındır" (87, 40) .

H�r iki n�sr �s�rind� k�ndin adının "Danabaş" olması t�sadüfı deyi l . evv�la, h�qiq�t�n, Az�rbaycan gerç�kl iyin­d� ictimai mühitin m�nz�r�sini ifad� ed�n bel� k�nd adları çoxdur. "8tc�l�r", "Lehm�li", "Samanlı", "Düdüklü", "Qapazlı", "İtqapan" v� s. k�nd adları uzun i l l�rin arxasın­dan g�l ib, bu gün d� Az�rbaycan reall ığında yaşamaqda­dır. İkincisi , bu k�nd adı C�l i l M�mm�dquluzad�nin Az�r­baycan mühit in� t�nqidi yanaşmasının ifad�sidir. O b i l irdi ki, yalnız bu cür s�rt ifad�l�rl� mühit� t�sir etm�k olar. Üçüncüsü v� �lb�tt�, �n vacibi odur ki, dünya satira t�crü-

1 24

b�sind� t�svir olunan yer adlarının satirik tonda t�qdimi çox geniş yayı lmışdır. 1 769- 1 775-ci i l l�r arasında satirik yazıçı A.İ .Novikovun "Tnıten", "Pustomelya", "Jivopi­sets", "Koşelyok" satirik jurnallarında t�svir etdiyi nıs bndl�rinin adları m�hz onun mühit� münasib�tind�n doğ­muşdur. Yazıçının "Razorennaya" adı verdiyi v� bir çox �s�rl�rind� t�svir etdiyi k�nd d� XVIII �srin tipik nıs k�n­didir (299, 55) . Sonralar t�hkimçiliyin d�hş�tl�rini göst�r­m�k üçün dig�r satirikl�rin d� istifad� etdikl�ri bu tipli k�nd adları nıs �d�biyyatında çox populyar olmuşdur. c�­lil M�mm�dquluzad�nin yaradıcılığında "Danabaş bndi" d� mühitin, ümumi �tal�tin r�mzi kimi hallandırı lmışdır. Bu heç d� nıs �d�biyyatından g�lın� bir hal deyi ldi, Az�r­baycan reall ığının ifad�si id i .

Ümumiyy�tl�, böyük ustad C�li l M�mm�dquluzad� yaratdığı obrazlarla, xüsusi l�, sad� insan obrazları i l�, on­ların saf, hala!, s�mimi, t�vazökar, inaml ı , etiqadlı, diribaş, mübariz düşünc�l�ri v� davranışları fonunda mühitin m�n­z�r�sini canlandırır, probleml�rini qabardır. Onun �s�rl�­rind� t�dqiqatçı Ramiz Qasımovun qeyd etdiyi kimi, " . . . gülüş v� t�nqid "kiçik" adamın vasit�sçi l iyi il� ictimai h�d�fl�r�, m�nb�l�r� yön�! ir" (1 ı 3 , ı 68) .

C�li l M�mm�dquluzad� hansısa �s�rind� birbaşa v� açıq ş�kild� heç bir ideoloj i m�qam diqt� etm�yib. ôdib "birbaşa deyilm�si lazım g�l�n adi m�z�mm�ti d�, danlaq v� gi tey-güzarı da dolayı ş�kild� söyl�m�yi çox sevir" (83, 40): Doğnıdan da "�g�r yazıçı öz fikrini . . . müst�qim ş�­kild� söyl�miş olsaydı, düşünm�k üçün az imkan qalardı" (83 , 40). c�ıit M�mm�dquluzad� düşündürm�yi sev�n s�­n�tkardır. Onun n�srind� bu xüsusiyy�t özünü qabarıq göst�rir. M�hz ona göradir ki, b�d i i n�sr C�l i l M�mm�d­quıuzad�nin s�m�r�li �d�bi axtarışları say�sind� mi l l i b�­dii t�f�kkürün formataşmasında mühüm rol oynamışdır. H�m d� bu �s�rl�r öz ideyası, mahiyy�ti etibaril � xüsusi

ı 25

ön;ım k;ısb edir. Onların hamısında x;ılqi l ik, yığcaınlıq v;ı b;ıdii ümuınil;ışdirın;ı yüks;ık s;ıviyy;ıd;ıdir. Bu fıkrin dava­ını kimi ;ılav;ı etm;ık olar ki, C;ıli l M;ımm;ıdquluzad;ınin n;ısri bütövlükd;ı Az;ırbaycan xalqının bir mi ll;ıt v;ı bir xalq kimi formalaşmasının ideya yükünü özünd;ı·-daşıınaq­dadır.

Xalqın forınalaşması faktı bir çox prosesl;ırd;ın keçir. C;ıl i l M;ımm;ıdquluzad;ı bu prosesl;ırin başlıcasını xalqın maarifl;ının;ısind;ı, mil l i oyanışda, iş görm;ık qabil iyy;ıtin­d;ı görür. "Usta Zeynal"ın, "Nigarançılıq"ın, "Şeir bülbül­l;ıri"nin v;ı dig;ır n;ısr ;ıs;ırl;ırinin ınahiyy;ıtinda yazıçının m;ınsub olduğu xalqı inkişaf etmiş xalqların çargasina çı­xarmaq kimi bir arzusu dayanır. "Kişmiş oyunu" hekay;ı­sind;ıki k;ındli larin bir qismi işla maşğul olmaq i st;ıyir. as­l ind;ı, Danabaş k;ındindan heç da yararlı olmayan Zurnal ı k;ındinin adamlarının bir çoxu ("Kişıniş oyunu") qış ı töv­l;ıd;ı keçirm;ıkl;ı m;ışğuldurlar. K;ındin adamları soyğunçu­luqla maşğul olan iranl ı ların ayağını Zurnalıdan kasm;ık üçün maraql ı bir hadisa quraşdırırlar va k;ındl i l;ırin avara­l ığına ş;ırait yaradan bu adamları k;ınddan birdaf;ılik qaçı­rırlar. Gerida qalmış, avaın Az;ırbaycan kandl i larini bela ayıq-sayıq görmak Calil Mammadquluzad;ıni çoxdan dü­şündürürdü. Arazın o tayından galan acgöz, ammamali­qurşaqlı b;ıd;ım;ıll;ırin fırıldağına inanmayan bel;ı diribaş kandl i suratiari yaratmaqla ;ıdib öz idealının b;ıd i i ifad;ısini vermişdir. Bu idealın arxasında is;ı bütöv bir xalqın forma­laşması arzusu dayanırd ı .

Xalqın formalaşması k imi ciddi bir prosesda C;ıli l M;ıınm;ıdquluzada Azarbaycan insanının caıniyyatda yeri barada xüsusi nasr araşdırınası aparmışdır.

T;ı;ıssüf ki, sovet ideologiyası ç;ırçiv;ısind;ı taqdim olunan bir sıra t;ıdqiqatlarda Cali l Mamm;ıdquluzad;ınin badii dünyasında insan azadl ığını daha çox onun islamdan, müsalmançılıqdan azadl ığında görmüşlar. Sovet-kommu-

1 26

nist ideologiyasının t::ıl::ıbl::ırind::ın doğan bu tip t::ıqdimatla­rın s::ıb::ıbi hamıya aydındır. Lakin narahatlıq doğuran odur ki, bazi tadqiqatlar saxta din xadi ınl::ırinin xalqa sırıdığı di­ni ehkamlarla islam dayariari arasında f::ırqi görmak ista­maıniş, qeyri-elmi şaki lda bu dayariarİn özünü d::ı tadqi­qatçı basqınlarına m::ıruz qoymuşdur. Hatta baz::ın Calil M::ımmadquluzada kimi mükammal yaradıcı ş::ıxsiyyatin as::ırl::ırinda islam va insan problemlarin::ı dair m::ıqamları ü ınumi kontekstdan çıxararaq özlarina s::ırf ed::ın interpre­tasiyalarda taqdim etın::ıy::ı c::ıhd göst::ınnişlar. Az::ırbaycan sovet ad::ıbiyyatşünasl ığında bu cahat o qad::ır populyar ol­muşdur va o q::ıd::ır aydındır ki, biz bu bar::ıd::ı il lüstrativ materiallar taqdim etmay::ı lüzum görmürük.

Calil Mammadquluzada insan azadlığını buxovlayan faktlar iç::ırisinda islamı deyil , müsalmançı l ıqdan öz ınan­faatİ üçün istifada edan, bu qanunları özüna s::ırf edan şa­kilda t::ıfsir edan saxtakarları nazarda tutur. Bu m::ınada adibin an böyük v::ı çox d::ıy::ırli as::ıri "Danabaş k::ındinin ahvalatları"dır. Bu as::ıri Cali l Mamın::ıdquluzad::ınin Az::ır­baycan insanına indiy::ıdak olan münasibati dayişmak niy­yatindan iral i galan üsyannama kimi d::ı qiymatl::ındirm::ık olar.

Calil Mammadquluzada Zeynabin taleyini , ağrı-acıla­rııu, bir az da daqiq desak, mi l l i faciasini qalama almaqla insana qarşı zorakılığı, imkanlı ların öz İ staklarini gerçak­l::ışdirm::ık yolunda har cür qeyri-sivil qaydalara al atmala­rını qabartmaq ist::ımişdir. C::ıli l M::ımmadquluzada bu po­vestda mühitin doğurduğu "feodal axlaqının . . . insanları korlayıb zay etdiyini, nifaq, xabislik, xayanat, tamahkar­lıq, dünya malına harisl ik, acgözlük ruhunda tarbiya etdi­yini badi i cahatd::ın asaslandırır" (87, ı ı 5) . Zeynabin öz arina sadaqati, onun ölümündan sonra kims::ıni q::ıbul eda bi lmamasİ v;;ı s . keyfıyyatl::ırinin hamısı islam day::ırlarini aşılamağa, saflıq, halal l ıq talqinindan, adalata va sadaq::ıta

ı27

üstünlük verm�sind�n ir�l i g�lir. Ancaq allahın yaratdığı b�nd�l�r niy� bel� insafsız, �claf v� acgözdürl�r? Zeyn�­bin ara-sıra al laha üz tutması ın�hz bu suala cavab axtarı­şından doğur. Bize�, indiy� q�d�rki t�dqiqatlarda bütün günahların "ş�ri�t qayda-qanunlarında" axtaı:ılması kimi qeyri-elmi m�qamları bir k�nara qoyaraq C�lil M�mm�d­quluzad�nin Az�rbaycan ictimai-siyasi mühitind�n narazı olduğu, mill i-m�n�vi d�y�rl�rind�ki bir çox boşluqlardan narahat olduğu fikri üz�rind� dayanınaq daha doğru olardı . Çünki C�l i l M�ının�dquluzad� bütün �s�rl�rind�, h�tta o, bütöv Ş�rq dünyasının probleml�rini qoyanda da h�r şeyi v�t�n, mil l�t namin� - az�rbaycançıl ıq namin� q�l�m� al­mışdır. "Danabaş k�ndinin �hvalatları"ndakı �hvalatların bütün Az�rbaycan üçün tipikliyi, Zeyn�bin taleyin�, faci�­sin� s�b�bkar mühitin eyb�c�rliyi böyük �dibi q�l�m� sa­rılmağa vadar edirdi . Bütün bunlar Az�rbaycan xalqında istiqlal düşünc�si formalaşdırmaq s�yl�rind�n ir�l i g�lird i . Haqqında b�hs etdiyimiz povestin �sas obrazlarından olan Zeyn�bin timsalında C�lil M�mm�dquluzad� Az�rbaycan insanlarının bütün yüks�k m�n�vi keyfiyy�tl�ri il� b�ra­b�r, h�m d� mühitin girdabından çıxa b ilm�m�sinin real­l ıqlarını göst�rm�k ist�mişdir.

C�l i l M�mm�dquluzad� mil l�tin bütün üzvl�rinin hü­quqlarını b�rab�r görm�k üçün çal ışmışdır. Bu arzularını gerç�kl�şdirm�k üçün onun bir neç� m�nb�yi olmuşdur: klassik Az�rbaycan b�dii, publis istik söz s�n�tinin �n�n�­l�ri, dövrün mübariz ruhu v� bu ruhun ifad�sin� çevri l�n m�tbuatın mövcud imkanları. C�li l M�mm�dquluzad� klassİkada daha çox Mirz� F�t�li Axundzad�y� söyk�nir­di ; dövrün ictimai-siyasi fikir c�bh�sind� �n ciddi ziyalı­tarla birl�şird i ; yeni m�tbuat orqanlarının i mkanlarından n�inki istifad� edirdi, habel� özü bu m�tbuat orqanların ın �n möht�ş�ml�rind�n birinin - "Molla N�sr�ddin" jurnalı­nın yaradıcısı idi. Dem�li , C�lil M�mm�dquluzad� öz ide-

1 28

allarının gerç;ıkl;ışm;ısind;ı bütün üsullardan i stifad;ı edir­di . Bu ideallar sırasında Az;ırbaycan mil l;ıtinin öz hüququ­nu başa düşm;ısi, ınühiti d;ıyişdirm;ık uğrunda mübariz;ı aparması , azad, xoşb;ıxt olması onu daha çox düşündür;ın bir problem idi .

C;ıl i l M;ımm;ıdquluzad;ınin mil l;ıt;ı verd iyi qiym;ıt, onun azadlığı yolunda olan mane;ıl;ıri t;ınqid etm;ık üsulla­rı n;ısr ;ıs;ırl;ırind;ı özünü daha qabarıq göst;ırir.

C;ıli l M;ımm;ıdquluzad;ı obrazı ustadeasına tipikl;ışdir­diyi kimi d;ırdi, problemi d;ı tipikl;ışdirir, üınuınmil l i d;ır­d in üınummil l iyini ustalıqla göst;ırir. Onun "kiçik" adam obrazlarının probleml;ıri bir elin, bir regionun deyil, bü­tövlükd;ı Az;ırbaycan üçün s;ıciyy;ıvidir. C;ıli l M;ımm;ıd­quluzad;ı m;ıhz bu m;ıqamlarda Az;ırbaycan d;ırdini ümu­mil;ışdirir v;ı bu d;ırd;ı ;ılac tapınağın yollarını araınağı t;ı­l;ıb edir. C;ıli l M;ımın;ıdquluzad;ı realizıninin gücü, ;ıdibin ustalıq v;ı s;ın;ıtkarlığı da el;ı ondadır ki, o, öz ;ıs;ırl;ırind;ı dövrün "kiçik" adamlarını v;ı onların ağrı-acısını olduğu kimi - h;ıyati, b;ız;ık-düz;ıksiz, heç bir sünil iy;ı yol verın;ı­d;ın göst;ır;ı bi lınişdir. Bütün qüvv;ıtl i v;ı z;ıif c;ıh;ıtl;ıri, ha­lall ığı, saflığı, ınühitin ehkaınları qarşısında acizliyi il;ı b;ı­rab;ır t;ısvir etmişdir .

adibin bütün ;ıs;ırl;ıri xalqın taleyi i l;ı birbaşa bağlıdır. Gerç;ık h;ıyat h;ıqiq;ıtl;ırin;ı ayna tutan bu ;ıs;ırl;ırd;ı konkret bir dövrün v;ıziyy;ıtini, h;ıın d;ı ensiklopedik s;ıviyy;ıd;ı ın;ınz;ır;ısini seyr etın;ık olar. Az;ırbaycan insanının ın;ın;ı­vi-psixoloj i al;ıınini öyr;ının;ık olar. Az;ırbaycançı l ıq ın;ıf­kur;ısinin inikasi olan bu ;ıs;ırl;ıri oxuyan h;ır bir az;ırbay­canlı orda özünü görür, islah olunınaq i st;ıyir, mi l l i daxil i­ın;ın;ıvi azadl ıq haqqında düşünür. Bu m;ınada C;ıl i l M;ıın­ın;ıdquluzad;ı yaradıcıl ığı özünüislahın, azadlığın t;ıcrüb;ı ın;ıkt;ıbi kimi böyük ;ıh;ımiyy;ıt;ı malikdir.

C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ınin Az;ırbaycan xalqını for­malaşdırmaq s;ıyl;ıri onun dramaturgiyasında da bütün

1 29

cahatlari ila özünü göstarir. Yuxanda dafalarla qeyd etdi­yimiz kimi, Cal i l Maınmadquluzadanin bütün asarlarİ azarbaycançı l ıq ideyalan ila yoğnılınuşdur. O cümladan, yazıçının dram asarlarİnda bu keyfıyyat yüksak vatandaş­lıq qayasinin ifadasi kimi üza çıxır.

Cal i l Maınınadquluzadaya qadar Azarbaycan drama­turgiyasının çox böyük ananalari yaranmışdı. Mirza Fatali Axundzada i la başlayan, Nacaf bay Vazirovla davam edan bu sanat növü XX asrİn avval larina çox böyük tematİk uğurlada galmişdi . Cali l Maınınadquluzada dramaturgiya­nın qadir gücünü darindan hiss edarak onu yüksak qiymat­landirınişdir. Onun Mirza Fatali Axundzadaya hasr etdiyi silsila ınaqalalari da asasan, bu böyük sanatkarın drama­tu�i yaradıcıl ığının vacib tematİk keyfıyyatlarindan doğ­muşdur. Calil Mammadquluzadanin Mirza Fatali Axund­zadaya yüksak münasibati onun Şarq atalatina, insan hü­quqsuzluğuna, mövhumata qarşı mübarizasindan doğan azarbaycançıl ıq ideyalanndan yaranır. O, bela bir şaxsiy­yat haqqında tövsiyya edird i : "Mirza Fatal i Axundzada ba­rasinda ya çox yazmaq lazımdır, ya heç yazmamaq lazım­dır.

Mirza Fatali Axundzada barasinda ya yaxşı yazmaq lazmıdır (kursiv manimdir - A.M.) ya heç yazmamaq la­zımdır" ( 1 34, c. 4, 274).

Bas Calil Mamınadquluzada Azarbaycan problemlari­ni dramaturgiyasında neca qoyurdu? Bu ınaqamda avval­ca "Ölülar"a müraciat edak. Ona göra ki, "Ölülar"in timsa­lında manavi-axlaqi va sosial-ictimai problemlarini bütün dolğunluğu va kaskinliyi ila Azarbaycan dramaturgiyasına gatiran va bu dramaturgiyada tragikomediya j anrının ilk nümunasini yaradan Calil Mamınadquluzada oldu" (33 , 3) .

Bu asarlarİn tadqiqatçılarının aksariyyati "Ölülar"da ( 1 909) müallifın asas ideyasını Azarbaycan xalqının avam­lıqdan xilas olmasında görür. Biz isa mühiti dayişdirmak

1 3 0

uğrunda mücadil:ı etm:ısind:ı görürük. Bu da tamamila doğ­rudur. Bg:ır "Mirza F:ıt:ıli Axundzad:ı Azarbaycan xalqını daim :ısar:ıt altında saxlayan feodalizm rej imini, onun yay­dığı c:ıhal:ıti, m:ıd:ıniyy:ıtsizl iyi v:ı dini mövhumatı" ( 1 20, c. 3, 6) ifşa edirdis:ı, C:ılil M:ıınm:ıdquluzad:ı öz dövrünün v:ı zamanının t:ıl:ıbl:ırind:ın çıxış edi b bir az da ir:ıli ged:ır:ık bu mühitin yaratdığı fanatizmin ümumıni ll i faci:ıy:ı çevrildiyi­ni "Ölül:ır"in :ısas motivl:ıri kimi t:ıqdim edirdi . Bu :ıs:ır dövrün xarakterini, bu dövrd:ıki tipik insanın obrazını t:ıq­dim etm:ıkl:ı tamaşaçını ayılmağa, ayıq olmağa çağırır. Az:ırbaycançılıq ideologiyasının ölm:ız daşıyıcılarından biri olan Nariman N:ırimanov bu :ıs:ır haqqında yazmışdır: "Ar­tıq d:ır:ıc:ıd:ı m:ıhar:ıtl:ı yazı lmış, m:ızmunu eyn:ın hayatı­mızdan götiiriilmiiş (kursiv m:ınimdir -AM.), ideyası ingi­labi bu drama müs:ılınanların hayatında böyük rollar oyna­yacaq, pasianmış beyiniari pasdan t:ımizl:ıyib, ölmüş ruhla­ra can ver:ıc:ık" (252, c. I, I 14) .

Mirza F:ıt:ıli Axundzad:ınin q:ıhr:ıınanları standart so­sioloj i q:ıl ibl:ır:ı sığmadığı kimi, C:ıl i l M:ımm:ıdquluzad:ı­nin "Ölül:ır"d:ıki q:ıhr:ımanları da stereotipl:ırd:ın uzaq, dövrün v:ı mühitin tipik m:ıqamlarını duymağa imkan ya­radan tiplar kimi yadda qalırlar. as:ırin üınuıni ruhunda is:ı indiy:ı q:ıd:ır elmi :ıd:ıbiyyatda qeyd edilmayan bir xalqı formalaşdırmaq ist:ıyind:ın ir:ıl i g:ıl:ın mübariz:ı ınotivl:ıri dayanır. M:ıhz bu ınanada C:ılil M:ıının:ıdquluzad:ı drama­turgiyası mi l l i :ıd:ıbiyyatımızın v:ı teatrımızın inkişafında yeni ın:ırh:ıl:ıdir. "Bizim mi l l i draınaturgiyanın inkişafında daha yeni bir m:ırh:ıl:ıni, islahatl ı keyfiyy:ıt d:ıyişk:ınl iyini C:ılil M:ımın:ıdquluzad:ınin yaradıcıl ığı t imsalında görü­rük" ( 1 09, 32 1 ) . Azarbaycan dramaturgiyasının görk:ımli t:ıdqiqatçısı Yaşar Qarayevin müşahid:ısin:ı gör:ı, "Ölül:ır" ictiınai, ş:ıxsi, ın:ın:ıvi hayatda ölülük :ıleyhin:ı yazılmışdı . Draınaturq bütün psixoloj i v:ı f:ıls:ıfı manası i l:ı c:ımiyy:ıt­d:ı ölülüyü ittiham edirdi . Bu ittiham s:ıhn:ısi pyesd:ı :ın klassik, qeyri-adi dramatik s:ıhn:ı idi ( 1 09, 32 1 ).

1 3 ı

Şeyx va ınöminlar qabirstana ölü dirilmasi dasgahına yığışırlar va malum olur ki, ölülarin dirilmasi o qadar da çatin deyi l ıniş, çatin şey ölülarİn dirilmasi üçün dirilarİn razıl ığını almaq imiş ! Bu - paradoksdur. Amma bu, pyes­da o qadar asaslanır ki, dahiyana realist stıjet vaziyyati amala gal ir. O vaxta qadar ki, ölülarİ diri ltınak şeyxdan ası l ıdır, dirilar onların dirilmasini arzu edirlar, amma o vaxt ki, bu, diril arİn özlarindan asılı olur, onlar i lk dafa olaraq "fıkirlaşınaya" gedirlar! Ela klassik sujet vaziyyati yaranır ki, "ölülari" ölülar ifşa edirlar. aıava ifşaya, kanar­dan ifşaya ehtiyac qalmır.

asarda başqa bir tazad va paradoks da ınanal ıdır: bü­tün dünya draınaturgiyasında qabristanlıq i lk dafa olaraq mazhakaya, komediyaya galir va İsgandar bütün komedi­yalar tarixinda, balka da, an acı bir koınediya ınonoloqu­nu, falsafi sualı qabiristanlıqda, ölülara ınüraciatla irali sü­rürdü. "Diri lınak, ya dirilmaınak?"- Hamietin komediyada yenidan doğulan sual ı İsgandarin di l inda artıq bela sasla­nir. Dirilara ınüraciatla söylanan "Olum, ya ölüm" sual ı ölülara müraciatla mahz bu şakilda saslanird i .

Calil Maınınadquluzada öz ınövzuların ı haınişa yaşa­dığı ınühitdan alınışdır. XX asrin avvallari Azarbaycan ınühitinda kütlaşdirilıniş, sadalövh caınaatı ayıltınaq, özü­na qaytarınaq, normal caıniyyat üzvlarina çevirmak ideya­sını asas götüran "Ölülar" bununla da bi lavasita Azarbay­can xalqının formalaşması prosesina öz tasirini taklif edir­di . Ham da "Öiülar" asarinda adib İskandarİn di l i i la ham­vatanlarini özünü dark etınaya, intibaha çağırır. Cal i l Maınınadquluzada öz vatandaşlarının galacayina inanırdı. Bi l irdi ki, vaxt galacak vatani ınüstaqil, mi l lat İ xoşbaxt olacaq. Onun obrazları tipik mi l l i xüsusiyyatlari i la saciy­yalanan, yüksak ınanavi keyfıyyatlara ınal ikdirlar. Sada­qatli, halal, pak ınanaviyyatlı , gözü tox insanlardır.

Cali l Maınınadquluzadanin dram asarlarinin aksariy­yatinda xalqın forınalaşmasına angal olan sabablarin ara-

1 3 2

dan qaldırılması maqsadi asasdır. "Danabaş kandinin mü­all imi" ( I 92 1 ) adlı maşhur pyesİnda C alil Mammadqulu­zada maktab, maarif masalasini, xalqın işıql ığa çıxması zamratini öna çakir.

"Danabaş kandinin müal l imi" pyesİnda baş veran ah­valat, şübhasiz, Şeyx Nasrullahın möcüzalarindan sonrala­ra aiddir. Şeyx Nasrullah bu alamda biabır olu b getmiş, bir vaxtdan sonra onun avazina müal l im Hasanov galmişdir . Şeyx Nasrullah gerida qalmış bu mühita köhna alamdan -mövhumat va xurafat dünyasından galmişdir. Ona göra da hörmatla, qonaqparvarlikla, "cücaplov i la" qarşı lanmışdır. Müall im Hasanov isa bura yeni alaından - maarif, mada­niyyat maqsadila galmişdir. Aydındır ki, o, gül-çiçakla qarşı lanmayacaqdı. Hasanovun sahvi va badbaxtl iyi ora­sındadır ki, o, kanda çinovnik libasında, çar mamuru kimi galmişdir. Özü i la barabar pristavı, yüzbaşını , inspektoru, qazını va başqalarını gatirmişdir va xalqın psixologiyasını lazımİ saviyyada nazara ala bilmamişd ir. Xalq isa xeyir görmadiyi va gözlaınadiyi bu rasınİ şaxslardan, haqlı ola­raq qaçır, na qazıya, na mollaya, na yüzbaşıya inanır. as­l inda, qonaqsevan, galani hörmatla qarşılayan kandl i lar in­di bu adamların şarindan qurtarmaq üçün qaçır, har kas bir tarafda daldalanır.

Bütün bu çatinlik va anlaşılmazl ıqlarla yanaşı, Hasa­nov Danabaş kandinda zahiran da olsa, maktabin taşki l ina müvaffaq olur. Hatta müall imin uşaqlara na öyradacayini bi lmak İ stayan atalar i lk günlar öz balaları i la ınaktaba ga­l ir, onlarla barabar dars otağında oturub, Hasanovun söh­batina, nasihatina qulaq asırlar. Hayatında çox cafa çakıniş bu kandl i lar vaxtila Şeyx Nasrul lahın fırıldağına uymuş adaınlardır. Ancaq onların gözü hala da açı lmamışdır. Bunlar müall im Hasanovdan ehtiyat edir, hatta qorxurlar.

Şeyx Nasrullah ınüqaddas don geyib, abaya burunub, din, şariat nümayandasi kimi galmişdi . Onun qara-qorxusu nisya idi, axirata aid idi . Müal l im Hasanov, yüzbaşı Pir-

1 3 3

verdi bay va iı1spektor isa çar hökümatinin dirigözlü qor­xunc nümayandalaridir . Bunların kanda qarşı hadasi, zora­kıl ığı isa nisya deyil , naqddir. Bunlardan bala askik deyil . Ona göra camaatm vahiınasi, xırmandan qaçıb dağılması, ağiaşma qurması, uşaqların karma qalağındı:ı gizlanmasi, ataların doğma övladını danması tabiidir. Bununla bela, müal l im Hasanov kandda maktab va maarifi anlatmaq üçün ilkin toxumlar sapınaya da xidmat edir.

"Anaının kitabı"ndakı ( 1 920) ahvalat isa bu hadisalar­dan çox sonra baş verir. Burada taqdim olunan aila yetiş­makda olan burjua-ziyalı ailasidir. 8bdülazim kişinin uşaqları, balka da, Danabaş kandinda zorla maktab açı lan zaman darsa başlamış adamlardır. indi onlar savadlanınış, böyüınüş, "ziyalı" olmuşlar.

indi daha na yer Danabaşdır, na da adamlar avamdır. "Bu ailanin yaşadığı şahar bambaşqa bir şahardir. Bur­

da na Şeyx Nasrullah, na müal l im Hasanov var. Burda üz­dan da olsa, madani hayata meyl başlanmışdır. Gözüaçıq, maktab görmüş adamlar taraqqi, takamül üçün çırpınırlar. Elm dalınca uzaq şaharlara, ölkalara gedirlar. Burda müa­sir hayat, ictimai yığıncaqlar, mübahisalar var. Hadisalarin carayanından bali i dir ki, ahvalat 1 905-ci i l inqi labından sonraya aiddir" ( 1 52, 70).

8sarda milli birl ik ideyası, Azarbaycanın müstaqi l l iyi, i stiqlalı zarurati ön mövqeya çaki l ir .

Bu ailanin "ziyal ı larında" çatışmayan cahat nadir? Va­tan va Ana kimi aziz va müqaddas varl ıqlara biganalik. Bi­ganal ik hardan qaynaqlanır? Soyköka bağlıl ığın qırılma­sından, mil l i yaddaşın itmasindan. Mil l i yaddaş niya itib? Ona göra ki, milli ınaslak itiri l ib . Mi l l i mastak itirildiyina göra bir mil latin, eyni ata-ananın övladları olan rusparast Rüstam bayin, iranparast Mirza Mammadal inin, osmanlı­parast Samad Vahidin milli biriiyi mümkün deyi l . Bu mü­hitda milli birliyin tamsi lçilari kimlardir? B irincisi , Zahra-

134

bayiın ana, ikincisi Gülbahar bacı, üçüncüsü Qanbar, dör­düncüsü Qurban, beşincisi Zaman va s .

Zahrabayiın ana xalqa, Vatana bağlı bir insandır. Mil l i birliya nai l olınaqdan ötrü çal ışır. Onun sayiari doğınaları­nın, bütövlükda mil latin manavi bütövlüyü üzarinda kök­lanmişdir. Gülbahar obrazı böyük adib Cal i l Maınmadqu­luzadanin azarbaycançı l ıq ideyasının - mil l i birl ik va va­tanparvarlik amaimm ifadaçisidir. Gülbahar anasın ın ona verdiyi kitabdan atasının yazdığı vasiyyati oxuyur: "Man etiqad ediram ki, manim da balalanın dünyada har yanı gazib-dolansalar, gena avval-axır anaları Zahranın (alini anasına taraf tutur) atrafında garak dolanalar, çünki ay va ulduz şamsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı va ulduzlarıdır. Vay o kasin halına ki, tabiatİn harnin qa­nununu pozmaq i staya ! Onun insafı va vicdanı ona ınüda­mül-hayat aziyyat edacak, na qadar canında nafas var, pe­şiman olacaq" ( 1 3 ı , c. I, 475) . Haqlı olaraq deyildiyi kimi, "Anamın kitabı" asari "Azarbaycanın kitabıdır" (286, ı 74) va "Anamın kitabı" draınındakı Gülbahar obrazı "Azar­baycan adabiyyatında Vatan va mil lat, mil l i birlik va istiq­lal arnalının dramatik uvertürasıdır" ( 13 ı, c. ı, 22).

Draında Qanbar, Qurban, Zaman obrazları mi l l i soy­köka bağlı, birl ik ramzi olan insanları tamsi l edirlar. Ma­naviyyatı bütöv olan, öz adat-ananalarini qoruyub-saxla­yan bu ınard insanlar şirin, duzlu söhbatlari ila Zahraba­yim ananı, Gülbalıarı heyran edirlar. Gülbahar qardaşları­nın harasinin öz xarakterina, xasiyyatina uyğun galan oğ­lanları seçmir, sevınir. Çoban Qanbarla ünsiyyatdansa, söhbatdansa usanınır, doymur. Çünki çoban Qanbar "boz qumral karadan", "sarı abraşdan", "qara banöyüşdan" da­nışır. Bu insanlar torpağa, ela, obaya bağlı insanlardır.

"Anaının kitabı" pyesi Cali l Mammadquluzadanin azarbaycançı l ıq ideyalarının manifestidir. "Mi l l i müstaqil­l ik va birl ik, soyköka darin bağl ı l ıq, mill i mafkura va istiq-

1 3 5

lal uğrunda mübariz;ı kimi aktual m;ıs;ıl;ıl;ır "Anaının kita­bı"nın ;ısas mövzu v;ı qay;ısini t;ışkil edir. N;ıtic;ı etibari l;ı "Anamın kitabı" - ;ıs;ırd;ıki üç qardaşın komediyası, Ana­nın faci:ısi, Gülbaharın dramıdır" (79, c. I , 20).

C;ılil M:ıınm:ıdquluzad;ı yaradıcılığı üçün o da çox ınaraqlıdır ki, t;ısvir olunan h;ıyat ir:ıl il;ıdikc;ı, inkişafa doğru getdikc:ı bu ;ıs;ırl;ırd;ı süjet dair;ısi artıq şeyl:ırd;ın t:ı­ınizl:ınir, konkretl;ışir. Bdib daha az hadis;ıd;ı çox fikir ifa­d;ı etm;ıy;ı, d;ırinl iy;ı doğru gedir.

"Ölül;ır"d;ı Xorasandan Az:ırbaycana s;ıf;ır ed;ın Şeyx N;ısrullahın ınac:ıralarını, "Danabaş k;ındinin ın;ıkt;ıbi"nd;ı bütün bir k;ındi, onun ;ıhalisini görürük. "Anaının kita­bı"nda is;ı yalnız bir ail;ı t:ısvir olunur. Doğrudur, bir ai l;ı var, ancaq Az;ırbaycan, Yaxın Ş;ırq üçün çox s:ıciyy:ıvi bir ai l:ı . Bir ölbni, xalqı t:ımsi l ed;ın bir ai l:ı .

C:ıl i l M;ımın;ıdquluzad;ı tipik ail;ınin, tipik k;ındin, ti­pik ın;ıkt;ıbin real ist t:ıqdiıni i l;ı V;ıt;ınin d:ırdl:ırini, prob­leınl;ırini üınumil:ışdirir, mil l:ıti özünü d;ırk etm;ıy;ı, özün;ı qayıtınağa, di l inin göz:ıl l iyini anlamağa çağırır v;ı bununla da, böyük az;ırbaycançı ınissiyasını yerin;ı yetirıniş olur.

"Kaınança" pyesi ( ı 920) Qarabağ münaqiş:ısin;ı h:ısr olunub. Doğrudur, vicdanlı bir dramaturq kimi C:ıl i l M:ım­m:ıdquluzad;ı h:ımiş;ı sülhün, barışın, ;ımin-amanlığın t;ır;ı­find;ı dayanmışdır. T:ıkc;ı "Kamança" pyesinin ideya isti­qam:ıtini xatırlamaq kifay:ıtdir ki, onun Qafqaz xalqları arasında ;ımin-amanlığa diqq;ıtini anlamaq mümkün olsun. Az:ırbaycanlıları qıran erm:ıni l;ırin ;ıl ind;ın zara g;ılmiş Q;ıhr;ıman yüzbaşı q:ıfil ;ıl in;ı keçmiş v;ı öldürm;ık ist;ıdiyi erm:ıninin kamançada çaldığı "Segah-zabul havası"ndan fikrini d;ıyişir v;ı t;ıb;ıddülatlar iç:ırisind;ı "Ad:ı, erm;ıni, tez k:ım:ınç:ıni yığışdır, iti l , get burdan! Yoxsa, atarnın goru haqqı, bu yoldaşlarıının başına and olsun, bu q;ım;ıyn;ın bu saat s;ıni d;ı öldür;ır:ım, özü mü d;ı öldür;ır;ım" ( ı 32, c. 2, ı 07). Bu sözl;ırd;ı Q;ıhr;ıman yüzbaşının ;ıdal:ıtsiz dünyaya

1 3 6

nifrati va taassüfü, kadari va peşimançı lığı kimi qariba hissiari var ki, ermani-müsalman münasibatlarinin gargin­laşınasina Cal i l Maınmadquluzadanin öz münasibati kimi qabul etınak olar. Lakin Cal i l Maınınadquluzada ermani xislatina yaxşı balad idi . Cali l Mammadquluzada bu bad amai l i mil latin qarşısında si lahı yera qoymamağı xüsusi qeyd edirdi . Hatta bazan xüsusi sarkazmla müsalmanın tarksilah olmasını !ağa qoyurdu . . .

B u asarda ermanilarin xarakteri, kamançaçı ermani Baxşının asİr düşdüyü vaxt zaval l ı görkam alıb vaziyyat­dan çıxması, azarbaycanlı Qahraman yüzbaşının insanpar­varl iyi va vatanparvarl iyi ön plana çaki lmişdir. Qahraman yüzbaşının birsini boğub azarbayeaniı lan qatla yetiran er­manilarin nümayandasini bağışiaya bilmasİ sözün böyük manasında asi insana maxsus humanİst keyfıyyatlardan bi­ridir. Bununla bela, müal l if etdiklari haqsızlıqlara göra er­manilara azarbaycanlı ların har zaman layiqli cavab ver­mak iqtidarında olduqlarını nazara çatdırmışdır. Eyni za­manda böyük adib araya düşan bu nifaqda "namard dünya­nı"qınamışdır.

Cal i l Mammadquluzada "La!", "Oyunbazlar" va "La­nat" sahnaciklarini 1 92 1 -ci i l da yazmışdır. Qeyd edak ki, "Oyunbazlar" va "Lanat'' sahnaciklari akademik İsa Ha­bibbayli tarafından tapıl ıb naşr edilmişdir. Bu asarlarda yazıçı öz vatandaşlıq mövqeyini ortaya qoymuşdur. Bdib mövhumat burulğanına düşan, geril iyin azabını çakan in­sanların nicat yolunu oxuyub tahsil almaqda va öz hüququ uğrunda mübariza aparmaqda görür.

"Dal i yığıncağı" tragikomediyasında (1 926) vatandaş­lıq casarati özünü daha qabarıq büruza verir. Bdib mühitin töratdiyi fasadları açıb-göstarir. Hüququn hakim olmadığı adalatsiz camiyyat ağıl l ı adamları dali vaziyyatina salır . Pırpız Sona, Farmasyon Rüstam, Hamzad Qurban harc­marcliyin hökm sürdüyü yeni qurulmuş camiyyatin qurba-

1 3 7

nıdırlar. Ağı l l ı d::ıl i l::ırdir. Bunu onların "yığıncağında" mü­zakir::ı v::ı mühakim::ı edil::ın hadis::ıl::ır t::ısdiq edir. as::ır ş::ırti olaraq XIX ::ısrd::ı İran Az::ırbaycanında baş vermiş hadis::ı­l::ır::ı h::ısr olunsa da, ::ıslind::ı, XX ::ısrin 20-ci i l l::ırind::ı sovet Az::ırbaycanında baş vermiş hadis::ıl::ıri ::ıhat::ı ed'ir. Bu ::ıs::ır­d::ı C::ıl i l M::ımm::ıdquluzad::ı sovet rej imin::ı t::ınqidi münasi­b::ıtini bildirmişdir.

1 930-cu ild::ı yazı lmış "ôr" pyesi ::ıd::ıbi ictimaiyy::ıt::ı uzun müdd::ıt m::ılum olmamışdır. Bu ::ıs::ır d::ı akademik İsa H::ıbibb::ıyli t::ır::ıfınd::ın üz::ı çıxarı lınışdır. "ôr" pyesind::ı ha­dis::ıl::ır sovet hakimiyy::ıtinin ilk il l::ırind::ı Az::ırbaycan ınü­hitind::ı baş ver::ın hadis::ıl::ıri, sovet quruluşunun yaratdığı çaşqınlığı ::ıks etdirir. Üınid l::ıri yet::ırinc::ı doğrulmayan g::ıncl::ır ın::ın::ıvi boşluq ınühitin::ı düşürl::ır. Universiletin professoru Mirz::ı ôrvahallah xan g::ıncl::ır::ı yalnız elın öy­r::ıtın::ısi haqqında düşünür. Yeni quruluşun sanki ona d::ıxl i yoxdur. Professor h::ım d::ı ::ıs::ıb x::ıst::ıxanasının ınüdiridir. X::ıst::ıxanada c::ır::ıyan ed::ın hadis::ıl::ır yeni c::ııniyy::ıt qurulu­şunun ınahiyy::ıtini açınağa köın;:ık edir. C::ılil M::ımın::ıdqu­luzad::ı draınaturgiyasında da insan psixologiyasın ın d::ırin qatlarını açıb göst::ırir.

C::ılil M::ıının::ıdquluzad::ınin mil l i dövl::ıtçi l ik haqqında­kı gizli saxladığı arzuları XX ::ısrin sonunda, 90-cı i l l::ırd::ı gerç::ıkl::ışdi . Xalqın ehtiyac hiss etdiyi ar - ulu önd::ır Hey­d::ır ôliyev g::ıldi v;:ı ınüasir Az::ırbaycanı yaratdı .

C::ıl i l M::ıının::ıdquluzad::ınin draınaturgiyasında yüks::ık mil l i ideallar öz ::ıksini tapınış, h::ımin ideallar uğrunda mü­bariz::ıy::ı çağınş motivl::ıri s::ısl::ındirilmişdir. Bu dram ::ıs::ır­l::ıri zaman-zaman mil l i oyanış v::ı özünüd::ırk prosesinin in­kişafına köm::ık etmişdir. Bütövlükd::ı böyük ::ıdib C::ıli l M::ımm::ıdquluzad::ınin dramaturgiyası az::ırbaycançılıq amalma xidm::ıtd::ın ibar::ıtdir.

C::ılil M::ımm::ıdquluzad::ı yaradıcılığında Az::ırbaycan m::ıml::ık::ıti ideyasının tematik ifad::ısi publisistikasında

1 3 8

dolğun aks olunmuşdur. Buna bir neça mühüın bucaqdan yanaşınaq olar:

ı . Azarbaycan ınaınlakatinin tarixi arazi bütövlüyü; 2 . Azarbaycan ınaınlakatina vatandaş mahabbati ; 3 . Azarbaycan mamlakatini sivil görmak arzusu. Azarbaycan ınaınlakatinin tarixi arazi bütövlüyü Calil

Mamınadquluzadanin asartarinda özünü açıq va tez-tez göstarir. Xüsusila, publ is istikasında bu masala daha qaba­rıqdır. Publisist "Xoş taqrir" felyetonunda Araz çayınm Azarbaycanı iki hissaya ayırmasını nağı lçının di l i i la çox ınaraqlı şakilda di la gatiri l ir : Araz deyir: "Man yaman ol­saydım, İrana sarhad olmaz idim ! Dedi, ay İran, san na ya­mansan . . . " ( ı 32, c. 2, ı 52) . Bu ki çi k nağıl parçasında Arazın Azarbaycan mamlakati üstünda ayrı lıq ağrısı öz ifadasini tapmışdır.

Calil Mammadquluzadanin azarbaycançıl ıq ideyası, Azarbaycan mamlakatinin tarixi arazi bütövlüyü haqqın­dakı fikirtari maşhur "Azarbaycan" maqalasinda daha qa­barıq şaki lda öz aksini tapmışdır:

"Bazi vaxt otuıuram va papağımı qabağıma qoyub fık-ra gediram, xayalata cumuram, özümdan soıuşuram ki :

- Manim anam kimdir? Öz-özüma da cavab veriram ki : - Manim anam rahmatlik Zöhrabanu bacı idi . - Di l im na di l idir? - Azarbaycan dil idir . - Yani Vatanim haradır? - Azarbaycan vilayatidir. Demak, çünki di l imin adı türk-Azarbaycan di l idir, be­

la malum olur ki, Vataniın da Azarbaycan vilayatidir. - Haradır Azarbaycan? - Azarbaycanın çox hissasi İrandadır ki, markazi

ibarat olsun Tabriz şaharindan; qalan hissalari da Gilan­dan tutmuş, qadim Rusiya hökı.ımatila Osmanlı hökumati

1 39

daxil l;}rindadir ki, bizim Qafqazın böyük parçası i la Os­manlı Kürdüstanından va Bayaziddan i b arat olsun" ( 1 33 , c . 3 , 4). Vatandaş adibin çağrışı beladir: "Vatan, vatan, va­tan, Dil, dil, d il, Millat, mil l;}t, millat ! D;}xi bu dairalardan kanar bani-növi başar üçün özga nicat yolu yo:xdur" ( 1 33 , c . 3 , 4) .

"Azarbaycan" maqalasi adabiyyatşünaslıqda ham da "Azarbaycan mamlakati coğrafiyasının V;}tandaş adib Cal i l Mammadquluzadanin mahir qalami i la çakİ lmiş nadir pub­l i sist xaritasi" ( 1 3 1, c. 1, 25) kimi qiymatlandirilmişdir .

Calil M;}mmadquluzada Azarbaycanın bütövlüyünün böyük carçısı idi .

Cal i l Mammadquluzada Az;}rbaycanın bütövlüyü uğ­runda mübarizada xalqa realist olmağı, dostu, düşmanİ ta­nımağı masiahat görür, mübariza üsullarında fanatizmi radd edirdi . "Tarix" adl ı felyetonunda mübarizalar tarixi­nin ibratamiz darslarini xatırladaraq yazır: "İnsan üçün bö­yük darslarin biri da tarixd ir. Aç qabağına tarixin sahifala­rini va agar gördün ki, bir vaxt insanlar bir para i şiarda sahv eylayiblar, - daxi san hami n sahvi ey lama" ( 1 32, c. 2, 292). Bu birbaşa va daqiq tezisdan sonra publ i si st asas matlaba keçir. Bu matlabda vaxtı i la İranda öz azadlığı uğ­runda mübarizaya girişmak fikrinda o lan hamvatanlarimi­zin bu mübarizadaki qeyri-real harakati açıqlanır : "Teh­randa balaca uşaqların düşman qabağına quran götürüb­çıxmaqları galacak üçün bir tarixdir. Galacakda tarixin Tehran sahifasini açanda oxuyacaqlar ki, tüfangin va to­pun qabağına Telıranda balaca uşaqlar quran çıxartdılar va padşahın qoşunu tüfang va top güllalari ila uşaqları da ti­ka-tika eladi, quranın varaqlarini da parça-parça eylayib havaya uçurtdu. Bu bir tarixdir ki, bani-növi başar üçün bir ibrat olacaq" ( 1 32, c. 2, 292). Daha sonra yazıçı bu tipli mübariza üsulunun müsalman dünyası üçün saciyyavi ol­duğunu tarixin digar faktları i la sübut edir: "Bela i şlar ke-

1 40

çan vaxtlarda da olub . Müaviyanin asrinda Buxara davası­na kimi, ınüsalınanlar barka düşanda düşınan qoşununun qabağına quran çıxarıblar va har dafa quranın sahifalarini düşınanlar oxun va nizanin ucu ila cırıb dağıdıblar" ( 1 32, c. 2, 292).

Bundan sonra Calil Maınmadquluzada asi ınatlaba ke­çir. ası matiab isa Azarbaycandan haınişa torpaq iddiası i la bad aınallara al atan ermanilara qarşı ınübariza i la bağ­l ıdır. Müall if bu yerda an yaxın tarixdan misal gatirarak yazır: "Ermani-müsalman davasında Şeytanhazar ınüsal­manları qüranın ayalarini kağız üsta yazıb yapışdırmışdılar d ivarlara ki, evlarina xatar toxunmasın ; amma bu evlarin çoxusuna od düşanda har bir şeydan qabaq bu dualar alışıb yandılar; çünki kağız taxtadan va daşdan tez yanar" ( 1 32, c . 2, 292). Calil Maınmadquluzada bunu da tarixin darsi kimi qiymatlandirir, ınübarizanin, mil lat va vatan davası­nın öz üsulları olduğunu xatırladır.

Uzun ınüddat Calil Mammadquluzadanin ermani xisla­tini ifşa edan asarlari barada danışmağa yasaq qoyulduğun­dan, halka da, ela tasavvür yaranmışdır ki, guya, adib yalnız xalqlar dostluğunun tarannümçüsü olınuşdur. Cal i l Mam­madquluzada erınanilari yaxşı tanıyırdı. Hatta bir dafa alina silah alıb döyüşmak istamişdi. Erınanilar 8sgaranda yolu kasib Şuşanı mühasiraya alanda Ağdaına galıniş, şuşalı ları aclıqdan qurtarmaq üçün hücumda iştirak etmak istadiyini 1 9 1 7-ci i l sentyabrın 14-ünda Hamida xanıma yazdığı maktubunda bildirmişdi : "8zizim, Haınida! Yaxın günlarda türk qoşunlarının asgarana hücumu gözlanil ir. Onlara köınak üçün bu gün atlıların siyahısı tutulur. Man galmişaın alimdan galan köınayi göstarim va qoşunlarla birga hücumda iştirak elayim. Bu gün Ağdamda deyirlar ki, Şuşada aclıqdır. Bu mani yaman parişan elayib. Dünan, bügün Ağdama dalbadal türk qoşunları galir. Axmaq ermanilar doğrudanmı müqavimat göstaracaklar? . . . " ( 1 57, 44).

1 4 1

8dib özünün "Müs�lmanlar silahlanır" kimi ın;ıluın felyetonunda Az;ırbaycan torpaqlarını erm�nid;ın qoruma­ğın bu m;ıml;ık;ıtin qeyr;ıtini ç�km;ıyin bir yolu olduğunu göst;ırird i : silahı ;ıld;ı hazır saxlamaq ! Birl;ışın;ık ! Bir m;ıq­s�d� xidın;ıt etm;ık, V;ıt�ni, ın;ıınl;ıbti h;ır şeyd;ın uca tut­maq.

M�qal;ıd� müs;ılınanın ( oxu-az;ırbaycanlının) özünü n özün;ı q;ıniın k;ısi l ın�si, öz qardaşını, qohumunu düşın�n gözünd;ı görın�si ciddi satira at�şin� tutulur. Mü;ıllif, �s­l ind;ı, s�tiraltı eyhamlarla erın�nil;ırin az;ırbaycanlı ları qır­maq üçün si lahlandıqlarına işar� ed;ır;ık az;ırbaycanl ı ları ayıq olmağa çağırır. Lakin bu m;ıqal�nin �sas qay;ısi az;ır­baycanl ı ların erın;ıni qarşısında acizl iyinin sababini aç­maq la bağl ıdır.

Böyük publ is ist avvalca müsalmanların si lahlanması i l;ı bağl ı erm;ınil;ır arasında ged;ın söz-söhbati xatırladır. V;ı bu söhb;ıtin h;ıqiq;ıt olub-olmadığını y;ıqin etm;ık üçün Batuma, İr;ıvana, Gancay;ı, Bakıya . . . s;ıf;ıra çıxır, gördüyü şeyl;ıri oxuculara danışır. 8dib göst;ırir ki, b�li, azarbay­canlı lar silahlanır. Amma n;ıy;ı gör;ı, n;ı m;ıqs;ıdl;ı? Fetye­tonun bütün ruhu bu suala cavabla bağl ıdır. Müs;ılman si­Iahlanır ona gör;ı yox ki, erm;ıniya cavab versin, ona göra ki, onun "sağı v;ı solu düşm;ındir, qonşusu, aqrabası va h;ıtta qardaşı düşmandir" ( 1 33 , c. 3, 22) . Sonra mü;ıll if bir az da aydınlaşdırır: "Düşman onsuz da çoxdur. Müs;ılman qardaşın tak birc;ı qeyrat üstünd;ı h;ıdsiz düşm;ıni var, qey­ratdan keçand;ı su üstünd;ı yay f;ısli har bir müsalman qar­daş yeddi-s;ıkkiz adam yaralar. Sudan keçand;ı ziyanlıq üstda, ziyanl ıq keçand;ın sonra "niya sanin toyuğun m;ınim hay;ıtiın;ı keçdi" üstda günda har ın;ıhl;ıd;ı bir qan axır" ( 1 3 3 , c. 3, 23) . Sonra böyük publ is ist müs;ılmanların bir­biri il� düşmançiliyindan yaranmış daha konkret faktlara müraciat edir: "İr;ıvan mahat ının "Qarğalı" k;ınd ind;ı bu il hüriyy;ıt zamanı on yeddi müs;ılman on yeddi müsalınan

1 42

qardaşı vurub öldürüb. G;mc;:ı quberniyasında Cavanşir mailal ında bu i l azadlıq veril;:ınd;:ın bu yana müs;:ılınan k;:ındl;:ırind;:ı iki min dörd yüz ınüs;:ılınan yaralanıb, Bakı t;:ır;:ıfd;:ı qeyr;:ıt üst;:ı hürriyy;:ıt günl;:ıri h;:ıdsiz qan axıb . . . B;:ı­li , sözümüz orasındadır ki, erın;:ınil;:ıri qınaınaq olmaz; doğrudan da, ınüs;:ılınanlar silahlanırlar" ( 1 3 3 , c. 3, 23) . Onların yaxın qohuın ;:ıqr;:ıbasının bir-birin;:ı düşın;:ın olma­sı s;:ıb;:ıbind;:ın silahlanırlar.

Görk;:ıınli publ is ist özü-özün;:ı düşın;:ın k;:ısil;:ın bir ınil­l;:ıtin bu ad;:ıtini ifşa edir, s;:ıtiraltı eyhaınlarla erın;:ınil;:ırin az;:ırbaycanl ı lara qarşı, bu m;:ıınl;:ık;:ıt;:ı qarşı silahlanınaları­na cavab kimi hazır olmağı m;:ısl;:ıh;:ıt görür. Bu, Az;:ırbay­can m;:ıml;:ık;:ıti uğrunda C;:ıli l M;:ıının;:ıdquluzad;:ı ınücadil;:ı­sidir. C;:ıli l M;:ıının;:ıdquluzad;:ı Az;:ırbaycan m;:ıınl;:ık;:ıti v;:ı onun ınüst;:ıqil l iyi uğrunda mübariz;:ıd;:ı ;:ıd;:ıbi-publis istik janrların çoxundan istifad;:ı edib . Xüsusil;:ı, felyeton j anrı onun yaradıcılığında zirv;:ıy;:ı yüks;:ılib . C;:ıli l M;:ıınm;:ıdqu­luzad;:ı ilk d;:ıf;:ı felyeton janrını satirik publ is istikaya g;:ıti­rib .

C;:ılil M;:ıınm;:ıdquluzad;:ınin publis ist yaradıcıl ığının böyük ideallarından biri Az;:ırbaycan m;:ıml;:ık;:ıtin;:ı v;:ıt;:ın­daş m;:ıh;:ıbb;:ıtini yaratınaqdır.

Rus iınperiya nümay;:ınd;:ısinin t;:ıbliğatı v;:ı bu t;:ıbliğatdan daha çox ona uymaq C;:ılil M;:ımm;:ıdquluzad;:ıni narahat edirdi . H;:ıtta bel;:ı t;:ıbliğatın c;:ızasız qalınası ınü;:ıll ifı q;:ı­z;:ıbl;:ındirirdi : "M;:ın el;:ı bilirdİm ruslarda yumurta döyüş­dürm;:ık ad;:ıt deyil; amma dün;:ın Tiflis ınüs;:ılmanlanndan bir-iki n;:ıf;:ır işkolaların böyüyün;:ı Leontiyevd;:ın şikay;:ıt edirdi ki, Şamaxıda "sünnü-şi;:ı" davası salınaq ist;:ıyir. İş­kolaların böyüyü gör n;:ı cavab verir: "Ay kişi, boşluyun qoy­sun getsin, h;:ır yalan söz;:ı inanmayın" ( 1 32, c. 2, 1 44-145) .

Daha sonra publisist Leontiyevin c;:ızasızlığının ;:ısi s;:ı­b;:ıbini açır:

"Sonra şikay;:ıtçi ınüs;:ılmanlar m;:ınd;:ın soruşurlar :

1 43

- . . . Bu kişi ni ya biz ila bela raftar etdi? - Bunun cava­bında man dedim:

- Ondan ötrü ki , bu da biz müsalmanları dadıb . Bali , . . . biz müsalınanları canab Leontyevlar va onun kampani­yaları çoxdan dadıblar" ( 1 32, c. 2, 145) .

Cal i l Mammadquluzada çar Rusiyasının araqarışdırma siyasatinin neca baş verdiyini burda ustalıqla açıb-göstar­mişdir.

Calil Mammadquluzada Azarbaycana vatandaş sevgi­sini ham badii , ham da publisist asartarinda birbaşa ifada etmişdir.

edibin Azarbaycana mahabbat, sevgi ideyalan talqin edan asartarindan biri "Vatan mahabbati" adlanır. Müall if azarbaycanlının vatana etinasız münasibatini ifşa etmak üçün vatandan uzaqda Peterburqda tahsil alan ermani va azarbaycanlı tatabanin fikirlarini müqayisa edir. Bu talaba­larin har ikisi qarabağlıdır. İkisi da Şuşadan. "Peterburq darülfununun talabalarindan bir Qarabağ ermanisi "No­voye vremya" qazetinda üzünü Şuşa şaharti larina tutub de­yir: "Ax, manim qardaşlarım, yox olaydı o gün va o saat ki, man vatandan uzaqlaşdım, niya man bi lmadim ki, siz bir bela darda düçar olacaqsımz ! Niya man orada olma­yaydım ki, sevgil i qardaşlarıma alimdan galan qadar kö­makl ik göstarib mazlumlara tasliyyat veraydim ! Ax ! Bu söztari yaza-yaza uşaq kimi ağlayıram, daxi sabr eda bi l­mayib avvalinci damir yol qatarı i la galiram vatana" ( 1 32, C . 2, 60).

Sonra müallif Qarabağdan olan azarbaycanlı tatabanin "narahatlığının" sababini da onun öz dili ila göstarir: "Qara­bağ ahalisindan vatan qardaşlarının halına yananların ikincisi Şuşa qalası şahzadalarindan prins Seyfulla Qacar canabları­dır. Müşarileyh ("göstarilan adam"-A.M.) "Tiflisski l istok" qazetinin 1 60-cı nömrasinda bu mazmunda bir maktub gön­darib : "Canab müharrir, tavaqqa ediram sizin sevgil i qazeti-

1 44

nizda manim bu maktubuma yer verasiniz: sizin qazetinizin 1 50-ci nörnrasinda Şuşa ahvalatı xüsusda bela yazılıb ki, gu­ya Şuşada yanan evlarin biri da şahzadalarin evidir ki, müsal­manlar haınan evi dava-ınövqeyi elaınişdilar. Man qorxduın ki, bu xabari hara bir cür başa düşa va bu sabahdan malum ediram ki, şahzadalarin atası marhum Bahınan Mirza . . . vafat edandan sonra onun oğlanları başladılar yavaş-yavaş Qara­bağdan hara bir yana köçınaya. Çünki Şuşa şaharinda ela bir lazzat yoxdur ki, insan orada qalsın, vaqean Şuşa qalası ürak sıxan şahariarİn iirak sıxamdll". (kursiv ınaniındir - AM.) . . . avval-axır şahzadalardan Şuşada bir aila qalmışdır ki, o da şaharda avval dafa erınani-müsalınan davası düşan kimi kö­çüb Vladiqafqazda yaşayır. Sonra şahzadalarin eviari şaharda boş qalmışdı, onu da ki, yandırdılar va yandırandan sonra öz­larİ üçün mövqe etdilar. Daxi biz na el ayak" ( 1 32, c. 2, 60-6 ı ).

Cali l Mammadquluzada, aslinda, ı 905-ci il da Şuşada ermanilarin azarbaycanlı lara qarşı soyqırımını nazarda tu­tur. Müallif bu hadisalarda bazi azarbaycanlı ların vatana ınahabbat sarıdan etinasızl ığını ınüsalman "şahzadanin" dili i la va ham da ermani talaba i la ınüqayisada çox real ifada etmişdir.

asar bu günümüz üçün da çox aktualdır. Aktualdır ona göra ki, biz yena da Qarabağ hadisalarina, Şuşaya, tor­paqlarımız uğrunda mübarizaya etinasızlıq faktları ila üz­Iaşınali olduq. ı 988- ı 993-ci i l iari n hadisalari da biza tarix­dan ibrat darsi alınağa kömak etmadi . Cal i l Mammadqulu­zada facialarimizin hardan galdiyini daha yaxşı göstarirdi .

Cal i l Mammadquluzadanin an böyük arzularından biri Azarbaycanı sivil camiyyat kimi görmak olmuşdur. Azar­baycanın va azarbaycanlının inkişaf etmiş camiyyat qur­ınaları azarbaycançıl ığın asasiarından biridir. Cal i l Mam­madquduzadaya göra sivi l qaydalara qovuşmadan, elm, tahsil va bil iya, dünyavi elmlara qabi l olmadan azarbay-

ı45

cançı olınaq mümkün deyi l . Akademik isa Habibbayl i qeyd edir k i , "Cal i l Maınınadquluzadanin yaşadığı mühiti şartlandiran taxminan 40 i l l ik tarixi dövrün tahl i l i va qiy­matlandirilınasinda keçmiş camiyyatin (sovet dövrünün­A.M. ) tatabalarİ asas götürüldüyü üçün yalnız inqilabi xa­rakterli siyasi hadisalar ön plana çaki lmişdir" (68, 6). Ha­qiqatan, öz mil latİnİ ıni l latlar içinda forınalaşmış bir xalq kimi görmak arzusu ila qalama alınmış asarlarİn bu key­fıyyati tadqiqatçılar tarafından xüsusi qabardılmamışdır .

Calil Maınmadquluzada bir çox maqaınlarda oxucunu özüna diqqatla baxınağa ınacbur etınak üçün Azarbaycana avropalı ların - sivil ölkalarin nümayandalarin in gözü i la baxır.

Avropa ölkalari i star millat kimi forınalaşınaq, İstarsa da sivil qaydalara yiyalanmak yollarında har şeyi tahsildan başlamışlar. Tahsil isa caıniyyati dark etmayin, onu qiy­matlandirınayin asas yoludur. Tasadüfı deyil ki, bu sivi l qaydalara uyğunlaşınaq tacrübasina söykanınak üçün Azarbaycan bu gün da Avropaya üz tutınaqdadır. Başqa yol da yoxdur. Hatta müasir pub l i sistlardan biri psevdo­ıni l l i görünmak üçün daridan-qabıqdan çıxan indiki popu­l i stlara cavab olaraq yazır: "Man artıq "biz bir şaınla qızan haınamda çimanda, avropalılar çallakda çiınirdi" kimi na­ğıllar dinlaınakdan bezmişam. Niya özümüz özümüzü al­dadırıq?" (266) . Doğrudan da, biz çox zaman mil l i görün­mak üçün özüınüz-özümüzü aldadırıq . Amma sonra baxıb görürük ki, Calil Maınınadquluzada, Üzeyir Hacıbayli , Maınınad Said Ordubadi, Ömar Faiq Neınanzada . . . kimi önamli mi l tat fadailari bu millatİ aidatınamağı tövsiya et­ınişlar. Bu zümranin içinda azarbaycançıl ıq ideologiyasına başçı l ıq edan Cal i l Maınmadquluzadanin asarlarİ bu gün üçün da müasir olaraq yaşamaqdadır. 8dib "Müsalınan içinda gördüklarim" ( 1 32, c . 2, 62) asarİnda "Nemsa tayfa­sından Reynqart adlı biris inin" sayahat indan alınan taassü-

1 46

ratı q;ıl;ıın;ı alınışdır. 8s;ırd;ı Az;ırbaycanın bir sıra ;ıyal;ıt­l;ırind;ı ın;ıkt;ıbl;ırin olmaması, bu üzd;ın d;ı insanların sa­vadsızlığı t;ısvir edilir. C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ı Reynqartın dil i i l;ı Az;ırbaycanda bir çox adamın öz mil l iyy;ıtinin kim­d;ın ibar;ıt olduğunu anlamayıb da özünü "müs;ılman" ad­landırmasına t;ı;ıssüfünü bi ldirir . Mü;ıll if q;ısd;ın avropalı­nın G;ınc;ıd;ı d;ı, R;ıştd;ı d;ı, Bakıda da bel;ı adamlara rast g;ıldiyini ür;ık ağrısı i l;ı bildirir.

"Meş;ıd;ı gördükl;ırim" felyetonu da bu üslübdadır. Avropalı s;ıyyah Şamaxıda gördükl;ırini q;ıl;ım;ı alıb . Av­ropalının di l i i l;ı Şamaxıda ş;ıh;ır ;ıhal isinin bir-biri i l;ı da­vasından, müxt;ılif pis ;ım;ıll;ırind;ın söhb;ıt açılır v;ı bura­da kitabxanaya heç kimin ayaq basmadığı xüsusi vurğula­nır. Avropalı Bekkerin ikinci eyni adlı m;ıktubu da Bakı­nın eyni m;ızmunlu xarakterini açır ( 1 32, c. 2, 1 3 0) .

Bütün bu tipli ;ıs;ırl;ırind;ı C;ıl i l M;ımm;ıdquluzad;ı bir v;ıt;ındaş-yazıçı, v;ıt;ındaş-publ isist olaraq Az;ırbaycanın sabahı haqqında düşünür v;ı böyük sabahların bünövr;ısi kimi az;ırbaycançı l ıq ideyaların ı ;ısas götürürdü.

C;ıl i l M;ımm;ıdquluzad;ı yaradıcı l ıq f;ıal iyy;ıti dövrün­d;ı ıni l l;ıt;ı xidm;ıt etm;ıyi ;ısas v;ızif;ısi hesab etmişdir . Az;ırbaycan m;ıml;ık;ıti ideyası onun, dem;ık olar ki, bütün yaradıcı l ığının ruhunu t;ışkil edir. Özüni.in "Üzr i st;ıyir;ım" felyetonunda "h;ır bir v;ıt;ın övladının" borcunu "öz hökü­m;ıtinin, mamlakatinin (kursiv m;ıniındir - AM.) t;ııniri yolunda ona ;ıl uzatınaqda" (200) . görürdü. C;ıl i l M;ıın­m;ıdquluzad;ı üçün Az;ırbaycan m;ıınl;ık;ıti dünyanın mü­q;ıdd;ıs m;ıkanıdır. Onun ;ıs:ırl;ırind;ı aydın görün;ın v;ıt;ın;ı yanımlı l ıq, onun d;ırdl;ırin;ı d;ırman axtarışları sübut edir ki, böyük ;ıdibin bu m;ıml;ık;ıti göz;ıl görm;ıkd;ın savayı ar­zusu olmayıb. İst;ır öz yaradıcıl ığının, ist;ırs;ı d:ı "Molla N;ısr;ıddin"in bütün m;ırh;ıl;ıl;ırind;ı C;ılil M;ımm;ıdquluza­d;ı xüsusil;ı mil l;ıtin mil l i özünüd;ırketm;ı prosesinin d;ırin­l;ışm;ısin;ı s;ıy göst;ırmişdir . Bu proses is;ı Az;ırbaycan de-

1 47

yih:ın bir m:ıınl:ık:ıtin qorunınasına, bütövl:ışm:ısin:ı, t:ık­ıni l l:ışın:ısin:ı xidın:ıt etm:ılidir.

Ümumiyy:ıtl:ı, C:ılil M:ıınm:ıdquluzad:ı V:ıt:ınin t:ır:ıq­qisi üçün mil l i dövl:ıtçi l iyin inkişafını i lkin şartlardan say­mışdır. Dövl:ıt olmazsa, ın:ıınl:ık:ıt labüd olınayacaq prin­sipind:ın çıxış ed:ın :ıdib q:ıdi ın dövl:ıtçi l ik ananalarin in mütl:ıq yenidan zühur ed:ıc:ıyin:ı i nanırdı .

C:ıl i l M:ıının:ıdquluzad:ınin ideyalan asasında ınolla­n:ısr:ıddinçi satirik publisistika yaranınışdır. Mollan:ısr:ıd­dinçi publ is istika Azarbaycan satirik :ıdabiyyatını inkişaf etdir:ır:ık :ın yüksak zirvaya çatdırmışdır. "8d:ıbi növ hü­ququ qazanan" (50, 484) satira ınövzu genişl iyi , ideya yet­kinliyi ila yanaşı, janr r:ıngar:ıngliyi ila da "Molla N:ısr:ıd­din" :ıd:ıbi maktabinin özün:ım:ıxsusluğunu ş:ırtl:ındirirdi .

Azarbaycan satirik publisistikasının banis i Cali l M:ım­m:ıdquluzad:ı xalqın oyanışı va t:ır:ıqqisi üçün satiranın ideya-b:ıdi i i stiqam:ıtl:ırini düzgün mü:ıyy:ınl:ışdirmiş, jur­nal i stikanın bütün jandanndan bacarıqla i stifada etmişdir. "X:ıb:ır, hesabat, söhbat, korrespondensiya, ınüsahib:ı, re­portaj, resenziya kimi janrlar m:ıcmuada satirik m:ızmun daşımaqla klassik formasındadır" (83, 43). C:ılil M:ım­m:ıdquluzad:ı jurnalistikanın j andarının yeni satirik üslub­da sistemli inkişafını t:ımin etmişdir. H:ıınçinin lüğ:ıti, ata­lar sözl:ırini, teleqramları, s:ıyah:ıtnam:ıni :ıd:ıbi mühitd:ı janr s:ıviyy:ısind:ı formalaşdırınaq onun adı i la bağlıdır.

C:ılil M:ımmadquluzad:ı öz q:ıl:ımini yalnız n:ısr, dra­maturgiya, publisistika sahasinda deyil, poeziya sahasinda da uğuda işl:ıtmişdir. Onun poeziyası mollan:ısr:ıddinçi ru­huna uyğun olaraq satirik s:ıciyy:ı daşıyır. Bu satirik şeir­l:ırd:ı az:ırbaycançıl ıq, mil l i l ik ideyası özünü qabarıq gös­t:ırir. Bütün şeirl:ırin canında mollan:ısr:ıddinçil ik yaşayır. C:ılil M:ımm:ıdquluzad:ınin satirik şeirl:ırinin h:ıd:ıfı Azar­baycan mi llatİnin manavi özünüd:ırki, oyanışı va dirç:ılişi , V atanin taleyi, ana di l in in daim yaşadı lınasıdır.

1 48

Böyük C::ıl i l M;ıınm;ıdquluzad;ı b;ıdii n;ızm yaradıcılı­ğına 20 yaşında, 1 889-cu ild;ı başlamış, "Çay d;ıstgahı" al­leqorik m;ınzum dramını yazmışdır. 15 i l l ik fasil;ıd;ın son­ra yenid;ın poeziyaya müraci;ıt etmiş, satirik şeirl;ır yazına­ğa başlamışdır. C;ıli l M;ıınm;ıdquluzad;ınin satirik şeirl;ıri "Molla N;ısr;ıddin"l;ı eyni günd;ı dünyaya g;ılmişdir. Onun "Lisan b;ılası" adl ı ilk satirik şeiri "Molla N;ısr;ıddin" jur­nal ının 7 aprel 1 906-cı i l , ! -ci sayında d;ırc olunınuşdur. Bu şeirl;ı C;ılil M;ıının;ıdquluzad;ı g;ıl;ıc;ık mollan;ısr;ıddin­çi satirik şairl;ır;ı nüınun;ı göst;ırıniş, istiqaın;ıt vermişdir. Bu şeir az;ırbaycanlını özünüd;ırk;ı, oyanışa, hüquqları uğ­runda ınübariz;ıy;ı s;ısl;ım;ıkd;ıdir:

Ey dil, dinma va siikııt et, sani tan, La/ ol va damşma. Sal baş mı aşağa va heç baxma yuxarı, Mal ol va danışma. Gar qeyrilari camdakina vursala, dinma, Gar başm agib peysarina dursala, dinnıa

( 1 3 1 , c. ı, 6 1 1 ) .

C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ınin şeirl;ırind;ı v;ıt;ınin, mil l;ı­tin taleyind;ın narahatçılıq duyulur. Mill;ıtin oyanınasına, ayıqlığına, öz hüquqları uğrunda mübariz;ı aparmasına nail olmaq onun ;ısas m;ıqs;ıdi idi. "Xoş ol zaman ki, xalq yatıb biz;ıban idi" satirasında mi l l;ıtin yuxuda olmasının kiınl;ır;ı v;ı nec;ı s;ırf etın;ısind;ın danışıl ır :

X oş ol zaman ki, xalq yatıb bizaban idi, Baznıim pilav, çay ila raşki-cinan idi, Sultan idim ki, vazla hökmiim ravan idi, Millaf qulanı idi nı ana, baxtinı cavan idi . . . . Man saslananda, göranda nıani la! o/urdular, Man hirslananda dafatan ishal olurdu/ar,

1 49

Man hökm edanda xak ila pamal o/urdular, Qeyzim tutanda abiaha amsal o/urdular, Xalqm xudaya söyladiyi "alaman " idi, Damlar o dmıı/ar idi, zaman ol zaman idi (220).

O, öz şeirl;;ıriııd;;ı mil l;;ıti q;;ıfl;;ıt yı.ıxusuııdan oyatmağa, t;;ıhsil almağa, elın;;ı yiy;;ıl;;ınm;;ıy;;ı s;;ısl;;ıyir. Lakin mil l;;ıt çox b;;ırk yatdığından onun yuxudan oyanması üçün çox iş gör­m;;ık lazımdır:

Darada yatm1ş iclim, oyaldl lar. oyanmadmı, Bunmma likan/an uzalclT!ar. oyanmadmı. Bomba parta-parina n, lop alelTI ar, oyanmadnn, Saqqahmdan bir ovuc qopartdılar, oyanmadnn, Miixtasar. har bir ama/ çTxartdTlar, oyanmadmı . . . Bizfaqira axm rahm eylayib biganalar, Açd1/ar madrasalar, k/u b, qiraatxana/ar, Yazd1/ar kitab, qazet, xarc eldilar xazanalar, "Molla Nasraddin " dedi har hafta bir afsanalar.

Miixtasar, har bir ama/ ÇTxartdTiar, oyanmadmi (227).

Mirz;;ı C;;ıli l mil l;;ıtin m;;ın;;ıvi hal ına acıyırdı, ancaq ümidini üzmürdü, ona çar;;, axtarmağa, köm;;ık etm;;ıy;;ı çalı­şırdı . Bu yerd;;ı şairin az;;ırbaycançılığı - v;;ıt;;ındaş qeyr;;ıti, mil l;;ıtin v;;ı m;;ıml;;ıbtiıı i stiqlal ı yolunda f;;ıdakarlıq göst;;ır­ın;;ıy;;ı hazır olması özünü güst;;ırirdi . "N;;ıdir" satirik şeirin­da deyird i :

Baxma mil/at xastadir, cindara iimmid et, dadaş, Bundan özga ta söziin na, özga darmamn nadir? San deyirsan, qoymaram mil/at tamaman mahv ola, V allah, heç bir kas da bi lmaz, böyla ehsamn nadir?

( 1 70).

1 50

üıli l Mammadquluzadanin şeirlarinda ana di l in in saf­lığı qorunur, gözal liyi, incaliyi aydın duyulur. "Olacaq­san" şeirindaki bu misralar yad sözlardan uzaq olan ana di l inin şirinl iyi baxımından diqqat çakir:

A1ağmrisan indi, xabarin yoxdur öz ii ndan, O/dan vat;min getsa, xabardar o!acaqsan. X ar ey/adi qa.fli!l san i ağyar yan mda, Yatdtqca bu qaflalda yena xar olacaqsan ( 1 64).

Calil Mammadquluzada bazan "Molla Nasraddin" jur­nal ında ayrı-ayrı şahariarda baş veran ahvalatları da nazına çakir, bu hadisalara özünaınaxsus üslubla ınövqeyini b i ldi­rirdi . "Qafqaz xabarlari" sarlövhal i şeirinda Gancada, Şu­şada, Cabrayı lda, Zaqatalada, Bakıda, Naxçıvanda va baş­qa şahariarda olan vaziyyati nazına çakmişdir.

"Şairlarimiz şah-arlardan bela xabar verir! ar:

Ganca: ('txar iiç yiiz na.farfahla Çayirtga qmnağa gelsin Xudaya, qoyma İsmaytl Bu hammallara ziilm etsin.

Cabrayı l : Can pristav, qw·ban sana Kramov Neçin sani bu giinlara sa"lt!ar? Allahverdi, Salim bay, ham yiizbaşt Qorxma, sana arxadtlar, daldt!ar.

( 1 3 1 , c. ı , 633-634).

Calil Mammadquluzada şeir yaradıcıl ığında da möv­zunu va ideyanı real hayatdan götürürdü. Xalqın dardlarin­dan, problemiarindan yazırdı , mil lat i mil latlar içinda ma­dani, elmli, xoşbaxt görmak üçün yaradıcılığın bütün im­kanlarından istifada edirdi . İstayirdi mi l lati onu başa düş-

ı s ı

sün, atatatdan qurtulsun, mübarizaya qoşulsun, azadlığını qazansm, hüququnu alda etsin va tanıtsın. Mirza Cali l mil­latin düçar olduğu vaziyyati, ahvalı qalama alırdı . Hamin vaziyyatin, ahvalın olduqca acınacaqlı olduğunu izah et­mak üçün yollar axtarırdı, bu dözülmaz vaziyyatdan imti­na etmayi israrla talab edirdi . "Yorğan" şeirinda şairin mü­hita üsyankar münasibati özünü qabarıq göstarir :

Bax mil/ata, al qana boyand1qca kefin çak, Millatçilarin sinasi yatd1qca kefin çak, Yazd1qlannım kiinhiinii qandzqca ke_fin çak, Qoy Heydar ila Nemali har giinda savaşa, Gizli n bax öziin, çak gena yorğanuvu başa

( 1 3 ı , c. ı , 63 5-636). Onun şeir yaradıcı l ığında mil latin hüquqsuzluğunu

onlara anlatmaq, azadlığı uğnmda mübarizaya sövq etmak masalasi asas mövzulardandır. O, Azarbaycan insanının vaziyyatini satirik şeirlarinda canlandırmaqla, aslinda, ona öz hüququnu başa sal ınağa çal ışmışdır. "Molla Nasrad­din"in qıza cavabı"ında olduğu kimi :

AXIrda zor ila olar sana ar Qm:: yaşmda dava kimi bir nafar, Boy1111 yoğun, aqli nazik, özü xar, Onda san başnıa na daş salarsan? Bundan sonra daxi giiniin qm·adı, QIZlnı, bu bir sağalnıayan yarad1, Ta indi gedacakyerin harad1? Daxi bundan sonra tez qocalarsan ( ı 3 ı , c. ı , 6 ı 4 ) .

Cal i l Maınmadquluzada "Mürabbe" satirik şei rinda din pardasi altında ınöhtakirlik edan, xalqı aldadan, soyan, mil lati mövhumata sürüklayan yalançı mollalara öz "sev­gisini " bela izhar edir:

ı 52

Anm iiçiin uymaz qeyriya könliim, Bir acab molladtr manim sevdiyim. Molla nadir, seyid nadir, malakdir, Hanııdan aladtr man im sevdiyim. Saqqa!t siinbiildiir, yanağt /ala,

Özii da banzayir vahşi çaqqala, Qulaqlan uzun, gözii p�ya/a, Millata baladtr man im sevdiyim ( 1 3 I , c. ı , 636).

Calil Mammadquluzadanin "Molla Nasraddin" jurna-1 ında dare olunan satiri k şeirlari ı 906- ı 9 ı O-cu i l iari ahata edir. Calil Mammadquluzada sat irik şeir üslubunun yeni nümunalarini yaratmaqla mollanasraddinçi şairlarİn yara­clıcıl ığın bu növünda da i lk yolgöstarani olmuş, Azarbay­can real ist adabiyyatını zanginlaşdirmişdir.

Calil Mammadquluzada tarcüma yaradıcıl ığı ila da maşğul olmuşdur. Böyük adib Lev Tolstoyun "Zahmat, ölüm va naxoşluq" ("Şarqi-Rus", 2 ı yanvar ı 904, N!!7) asarini, Xanzadanin "Arvad" ("Şarqi-Rus", 30 may, 2 iyun I 904, N!!63-64) llekayasini rus dil indan, Marağalı Zeyna­labdinin "Sayahatnameyi - İbrahimbay" romanından "Ağa lar" ("Molla Nasraddin" , ı 906, N2 ı 7) sarlövhal i bir parçanı fars di l indan Azarbaycan dil ina tarcüma edarak bu sahada da öz xidmatini göstarmişdr.

Calil Mammadquluzada Vatanin, mil latin, ana d i l inin inkişafı, manavi yüksalişi , yad tasiriardan qorunması üçün yaradıcı l ıq potensialından yetarinca va bacarıqla i stifada etmişdir. O, azarbaycançıl ıq ideal ının bütün sahalarini asarlarİnda aks etdirmiş, adabiyyatda azarbaycançıl ığı sa­nat konsepsiyası saviyyasina çatdırmışdır. Cali l Mammad­quluzada yaradıcıl ığı şirin Azarbaycan dil inda sal is danı­şan har bir vatan övladı, mi l lat taassübkeşi üçün daim isti­fada olunan tükanmaz bir manavi xazinadir.

Calil Mammadquluzadanin asarlarİ müxtalif di l iara tarcüma edilmişdir. Azarbaycan Respublikasında bir sıra

1 53

küç� v� ın�d�ni-maarif ınü�ssis�sin� (o cüınl�d�n, Naxçı­van Dövl�t Musiqi l i Dram Teatrına, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövl�t 8d�biyyat Muzeyin�) C�l i l M�ın­m�dquluzad�ıün adı verilınişdir. Keçıniş Astraxan rayonu V� Ş�h�ri 1 967-ci i ld� onun Ş�r�fın� C�J i labaı:f, vaxtil� ITIÜ­�ll imlik etdiyi Baş Noraşen k�ndi is� C�li lk�nd adlandırıl­ınışdır. Naxçıvanda V� c�li labadda heyk�li qoyulınuşdur. Bakıda V� Naxçıvanda ev-ınuzeyl�ri, Nehr�ın V� c�li l­k�nd k�ndl�rind� xatir� ınuzeyl�ri f�al iyy�t göst�rir. Ana­dan olmasın ın 1 00, 1 25, 140 i l l ik yubileyl�ri geniş qeyd olunmuşdur. Akademik İsa H�bibb�yl i �dib in müxt�l if öl­k�l�rd� (Fransa, Polşa v� İranda) yaşayan n�v�-n�tic�l�ri­ni axtarıb tapmış v� onlarla �laq� yaratmışdır.

Mirz;ı f}J;ıkb;ır Sa bir ( 1 862- 1 9 1 1 ) Şamaxıda anadan olmuş, mollaxanada v� Seyid 8zim Şirvaninin d�rs dediyi quberniya m�cl isi ın�kt�bind� t�hsi l alınışdır. Şairlik iste­cladı uşaqlıqdan özünü göst�rmişdir.

Tutdum orucu iramazanda Qaldı iki göztarim qazanda Mallam da döyiir yazı yazanda - misralarını

1 8 70- 1 874-cü i l l�rd� ınollaxanada oxuyark�n yazmışdır. "Molla N�sr�ddin" jurnal ının n�şr� başlamasına q�­

d�r lirik q�z�ll�r, ın�rsiy�l�r, qit�l�r, taziyan�l�r yazmış­dır. 1 903-cü ild� "Ş�rqi-Rus" q�zetind� ın�nzum şeir for­ınasında yazılmış t�briknam�si d�rc edi lmişdir . 1 905-ci i l­d� "H�yat" q�zetinin 1 9-cu sayında "Beyn�lınil�l" satirası v� 1 906-cı ilin fevralında, 33-cü sayında "Bir ın�cl i sd� on iki kişinin söhb�ti" , dekalırında "D�bistan" jurnalının 1 7-ci sayında "M�kt�b ş�rqisi" şeirl�ri çap olunmuşdur.

Mirz� 8l�kb�r Sabir böyük az�rbaycançı l ıq ideyası, v�t�nin�, ıni l l�tin�, ana di l in� sidq-ür�kd�n xidın�t etın�k missiyası, Az�rbaycanı sivil mövqed� görın�k arzusu i l� tarixin, �d�bi ictimai fıkrin yaddaşına köçınüşdür. "N� ya-

1 54

zım" şeiri böyük şairin kimd;m, nadan yazmaq istayinin, neca yazmaq bacarığının tacassümüdür:

Şairam, çiinki vaz(fam budur aşar yazım, Gördiiyiim nikii hadi eylayim izhar, yaz1m, Giinii parlaq, giiniizii ağ, geeani tar yaz rm, Pisi pis, ayri ni ayri, diizii hamvar yazım. Niya has böyla baraldirsan, a qare, göziinii, Yoxsa, bu ayinada ayri görürsan öziinü? 1!.)' asab, nı an ki, sadaqat yolunu azmayıram, Hala gördiiklarimin dörda birin yazmayıram

(263, ı 62).

Mirza atakbar Sabir "Molla Nasraddin" jurnal ının aprelin 28-da 4-cü sayında dare olunan "Millat neca tarac olur-olsun, na işim var? ! " satİrası ila jurnalla amakdaşlığa başlamışdır. Şair mil latin qayğısını çakmali olan imkant ı insanların, düşüna bilan insanların d i l i i la öz fikrini ifada edir. Harnin insanlar yatmış mil latin sadalövhlüyündan, avamlığından istifada edib onu istismar edirlar. Amma mil latin bir vaxt oyanacağından dolayı bazitarinda qorxu hissi da var:

Sas salma, yatanlar ayı/ar, qoy hala yatsm, Yatmışlan raz1 deyilam kinısa oyatsm, Tak-tak ayılan varsa da, haq dadıma çatsm, Man salim o/ımı, ciimla cahan bat sa da batsın;

(204). Bu şeirda mil lat İ oyatmaq, mühita qarşı üsyana çağır­

ınaq ınotivlari güclüdür. Mirza atakbar Sabirin "Molla Nasraddin" jurnalında oxucularla bu i lk görüşü uğurlu ol­du. Mirza atakbar Sabir başqa mil latlarin taraqqi etdiyini, onun mansub olduğu mil latin isa hala da yatdığını, taraq-

1 5 5

qini ancaq yuxularında gördüyünü öna çakir va mil lati oyatınağa çalışır :

Har mil/at edir safheyi-diinyada taraqqi, Eylar hara bir manzili-nıabada taraqqi, Yorğan-döşayimda diişa gar yada taraqqi, Biz da edarik alanıi-röyada taraqqi; (204).

"Molla Nasraddin" jurnalında "Hop-Hop" imzasını göran oxucular Mirza ôlakbar Sabiri sevmaya va yeni sa­tirik şeirlarini gözlamaya başladılar. Çünki bu şeirlar azi­lan mil latin ürayindan xabar verirdi, onların azadlıq arzu­larını ifada edird i . Mirza elakbar Sabir camiyyatdaki man­fi halları - çirkin cahatlari, naqis harakatlarİ göstarirdi, on­ları satirik gülüşün hadatina çevirirdi . Mirza ôlakbar Sabir "Molla Nasraddin"daki ela i lk satİralarından varlığın eyba­car taraflarina gülmayi vacib saymışdır. Ümumiyyatla, Calil Mammadquluzada Mirza elakbar Sabirla birl ikda "Molla Nasraddin"in sahifalarinda satirik şeirin inkişafına geniş yol açmış, Azarbaycan şeirinda tanqidi real izmi möhkam özüHar üzarinda barqarar etmişdir. Mirza alak­bar Sabir yeni üslublu satirik şeirlari ila azarbaycançıl ıq ideyasının böyük tamsilçi larindan biri olmuşdur. Millatİ öz hüququnu anlamağa, haqqını talab etmaya, taraqqiya nail olınağa, ana dil ini qoruınağa, Vataninin va xalqının azadlığı va xoşbaxtliyi uğrunda ınübariza aparınağa sasla­ınişdir.

1 906-cı ilda böyük satira ustası jurnalda "Ol gün ki, sana .. " (26 ınay, N28), "Mahi-Kananın batıb . . . " (2 iyun, N29), "Bilınaın na görübdür bu oğlan oxuınaqdan" ( 1 6 iyun, N2 1 1 ) va sair şeirlarini dare etdirınişdir.

Mirza elakbar Sabirin 1 907-ci i lda 32, 1 908-ci i lda 39, 1 909-cu ilda 24 satİrası "Molla Nasraddin" jurnal ında işıq üzü görmüş, ona böyük şöhrat qazandırınışdır.

1 56

aslinda, Mirza alakbar Sabir öz satirik şeirlari i la mi l­li istiqlal uğrunda mücahidlik edird i . O, vatan övladlarını, mi llatİnin bütün zümralarin i istiqlal mübarizasina saslayir­d i :

. . . Getdi aldan mil/atin, fikrin nadir, amsal iiçün ? Şimdi.fiirsat var i kan bir iş gör istiqbal iiçiin!

(263 , 68) .

Şair yaxşı bi l irdi ki, mil lat qaflat yuxusundadır. Ona göra da onun ruhunun oyanışına çalışırd ı . Qafıl insanlara üzünü tuturdu. Millat üçün xeyirli i şlar görmayin vacibli­yini vurğulayırdı, ancaq ehtiyac içinda olan mil lata him­mat edanin, alac qılanın olmamasından yazırdı :

Bart, ey qafil, b u giin alda var ikan.fiirsatin Bir binayi-xeyra bani ol, ucalsm hinınıatin! Ta bu himmat sayasinda xeyra çatsm mi/latin! Var ikan bu millati-islamda min ehtiyac, Hey.f kim, himmat edan yoxdur ki, qılsm bir ilac . . .

(263, 68). Mirza aiakbar Sabir 20 oktyabr 1 908-ci i lda "Molla

Nasraddin" jurnalının 42-ci nömrasinda "Maczub" imzası ila dare olunan "Sattarxana" adl ı şeirinda istiqlal uğrunda mübarizada Sattar xanı nümuna göstarirdi. Onu alqışlayır­dı, Sattar xanla faxr etdiyini gizlatmird i :

İşta Sattar xan, baXlz, İram ihya ey/adi, Tiirkliik, iranlrlıq takltfin ifa ey/adi, Bir raşadat, bir hiinar göstardi-dava ey/adi, Dövlatin bir eynini dünyada risva ey/adi, Qaçnıayıb pan,ana tak oddan, dema parva nadir, Aforinim himmati-valayi-Sattar xanadir

(263, 1 63) .

1 57

İstiqlal şairi "Molla N;m;ıddin" jurnal ı vasit;ısil;ı mi l­l;ıtin m;ın;ıvi oyanışına ;ıvv;ılc;ı f;ıhl;ıd;ın başladı. Jurnalın 1 907-ci i l 2 1 -ci nömr;ısind;ı "F;ıhl;ı, özünü s;ın d;ı bir in­sanmı sanırsan? !" sualı i l;ı onu silk;ıl;ıyib ··ayıltdı . Mil l i azadlıq h;ır;ıkatına qoşmaq üçün el;ı onun özün;ı, h;ıın d;ı çox k;ıskin müraci;ıt etdi .

. . . Faqr ila gina ahiina kim verdi miisavat? Manada da, suratda da var bunda miinavat, Ozjazlini pulsuz edamaz kimsana isbat, Bu miimtanai qabili-imkamm samrsan?! Axmaq kişi insanfiği asanm1 samrsan?!

(263 , 97-98).

Şair özbaşınalıq ınühitinin olmasını n;ız;ır;ı çatdırır, f;ıhl;ıni oyatınaq, özünü d;ırk etın;ık, istiqlal uğrunda ınü­bariz;ı aparınaq üçün s;ıf;ırb;ır edir:

. . . Ol ka darabayi ik deya xan-xannu samrsan?! Axmaq kişi, insanfiği asanm1 samrsan?!

(263, 97-98).

Sonra "Bkinçi"ni ayağa qaldırınağa s;ıy göst;ırdi . Jur­nal ın 1 907-ci il 27-ci nöınr;ısind;ı ;ıkinçiy;ı ın;ın;ıviyyatının alçaldı lınasına dözın;ıın;ıyi başa salınağa çal ışd ı :

Ciitçii babasmı, buğdam ver, dan yeyarsan, Su olnasa, qışda aridib qan yeyarsan, Daşdan yumuşaq zahr nadir, man yeyarsan, Oyraşmamisan at-yağa dünyada, akinçi! Heyvan kimi ömr eylamisan sada, akinçif

(263 , ı 06- 1 07).

1 58

Mirz;) at;}kb;}r Sabİr mİ I I;}tİn di l;}nÇİ V;}Ziyy;}tind;}n, onu bu V;)ziyy;}t;} salanlardan yazırd ı . Mil l;}tin t;}r;}qqisina ;}ng;}l olanları satira at;}şİn;} tuturdu. Dil;}nçinin m;}n;}Vİ oyanışına, faqirlikd;}n qurtarmasına, taraqqisin;} nail olmaq ist;}yird i :

Bir dafafaqir olduğunu mıla da, zinhar, Dövlatlilarin bişmişina olma havaskar, Yoxsa yemaya bir zadm, öl, canmr qurtar! Etma bu qadar biziara azar, dilançi! Radd ol qaprdan, ağlama zar-zar, dilançi!

(263 , 2 1 7-2 1 8).

Mirza atakbar Sabirin 1 50 il l ik yubi leyinin keçiril ın;}­si haqqında Azarbaycan Respubl ikası Prezidentinin 1 iyun 20 1 0-cu i l tarixl i Sarancamında qeyd olunduğu kimi "Mir­Z;} aıakb;}r Sabir ÇOX;}Srlik poeziyamızın parlaq an;}nalari­ni layiqinc;} yaşatmaqla barabar, ad;}biyyatımızı keyfıyy;}t­C;} yeni marh;}lay;} yüks;}(d;}rak onu ictimai matkura baxı­mından daha da zanginlaşdiran söz ustası kimi geniş şöh­rat tapmışdır. "Molla Nasraddin" jurnalı ;}trafında forına­laşmış adabi carayanın aparıcı simalarında olan müt;}f;}kkir şairin yüksak istedadla yaratdığı ;}Sarlarin başlıca mövzu­sunu m;}navi saflığa, m;}d;}ni yüksalişa va maariflanmaya çağınş t;}şkil etmişdir" ( 1 7) .

C;}lil Maınınadquluzadanin mastakina ;}n uyğun, aqi­dasina an yaxın, ailasin;} ;}n doğma şair Mirza atakb;}r Sa­bir idi . Akademik Maının;}d Arifın t;}birinca desak, "Cal i l Mamın;}dquluzad;} jurnalın beyni ınaqamında idisa, Sabir d;} q;}lbi, nıhu maqamında idi" ( 1 20, c . 3 , 1 00).

"Molla N;}sraddin" maktabi çarçivasinda satirik şei­rin meydanının genişlanm;}si Mirza at;}kb;}r Sabirin adı ila bağlıdır. Cal i l Mammadquluzadanin mollan;}sraddinçi üs­lubda h;}qiqi "Molla Nasr;}ddin" şairi axtarışları Mirza

1 59

ol::ıkb::ır Sabirin, ali N::ızminin, ol iqulu Q;ımküsarın v::ı başqalarının k::ışfı il::ı n::ıtic;ıl;ınmişdir. C::ılil M::ımm::ıdqulu­zad::ınin çağırışiarına s::ıs verib özünü ın::ırdi-ın::ırdan;ı "Molla N::ısr::ıddin" "meydanına tullayan" .. Mirz;ı ol::ıkb::ır Sabirin simasında çoxşax;ıli bu ::ıd::ıbi ın::ıkt::ıbin ç::ırçiv::ısin­d::ı "ınollan;ısr::ıddinçi satirik şeir m;ıkt::ıbi formalaşmışdır" (65). Dig::ır mollan::ısr::ıddinçi şairl::ır C::ılil M::ımm;ıdquluza­d;ı v;ı Mirz;ı ol::ıkb::ır Sabirin ideyalarını satirik şeir saha­sinda Sabİrana şaki lda dava m va inkişaf etdirmişlar.

Mirza olakb::ır Sabirin azarbaycançıl ıq ideyalan -Vat::ınin, ıni l latin, ana di l inin va digar mil l i -ınanavi dayar­larİn qorunınası, yaşadı lması va galacak nasi l lara çatdırıl­ınası i la bağlı satiraları tezl ikla bütöv bir satira m::ıktabinin yaranmasına s::ıbab oldu. Görk::ıınli ınollanasraddinçi sati­rik şairlar dastasİ yetişd i . Ela bir qüdratli dasta ki, tarixd;ı abadi yaşaınaq hüququ qazandı. Heç şübhasiz ki, bu d;ısta­nin başçıs ı dahi Mirza olakbar Sabirdir. O, bir ınüall im ki­mi ürayind::ı daşıdığı Azarbaycan dardini, azarbaycanimı mükamınal insan, sivil mi l lat görmak arzusunu yaratdığı ınaktabin nüınayandalarina ötürürdü.

Mirza olakbar Sabirin mövzu dairasi geniş, ::ıhatali v;ı rangarang olmuşdur. O, "Molla Nasradd in"da nadan ya­zırdı? Basit görünan bu suala jurnal ın özünün iyirıni i l l ik yubileyina hasr olunmuş nöınrasinda bela bir mükamın::ıl cavab vardır: " . . . Bu gün düz i yirmi il dir ki, H::ırdaınxayal Danabaş kandindaki Molla ol::ısgardan; Alaçatıdan qorxan Şeyx Kariından; Cüval lağı bay Çak::ırdan; Naqus Doşab­oğlundan; Daındaınaki Ganca baylarindan; Kefsiz Şaın­xor, Qavus va G::ınca mülkadarlarından; Qızdırınal ı Salyan tiryakilari ila Lankaran quınarbazlarından; Cırcıraına türk­ca danışınağı haram bilan ziyalı lardan; Dali dörd arvad alıb, altı nafar d;ı siğ::ısi olan ınüsalınanlardan; Sabir isa bunların hamısından yazınağa başlaınışdır" ( 1 83) .

Mollanasraddinçi şairlarİn i stedadl ı tadqiqatçısı pro­fessor Firuddin Hüseynov qeyd edir ki, bu sözlarla "jurnal

1 60

ham öz başlıca mövzularının xaritasini cızır, ham molla­nasraddinçilarin maşhur gizli imzalarını yada salı r . . . ham da dövrün sınanmış satirik badii gülüş ustaları cargasinda Sabirin yerini , böyüklüyünü, qalaminin adabi-badi i tutum qüdratini, şairin zangin va tükanmaz tematikasını ön sıraya çakir" (85 , 1 30) . Haqiqatan da, Mirza aiakbar Sabirin mü­raciat etdiyi mövzular calbedici va düşündürücü olınuşdur. Bu ınövzular o qadar ınaraqlı va öz dövrü üçün o qadar aktual olmuşdur ki, Sabiri hala öz dövründa oxucuları "xalq şairi" adlandırınışdılar.

Mirza aiakbar Sabirin ınövzuları azarbaycançı l ıq ide­yasını tam ahata edir. Vatan, ınil lat, ana d i l i uğrunda ınü­bariza, mil l i oyanışa, ınanavi yüksal işa çağınş bu ınövzu­ların asasını taşki l edir. Bütövlükda, "Molla Nasraddin"in azarbaycançı l ıq ideyalan i la bağlı ınövzularını Mirza aiakbar Sabir yüksak saviyyada davaın etdirınişdir.

8lbatta, Mirza 8lakbar Sabir, har şeydan avval, sati­rik şairdir va o, vatana, mil lata böyük ınahabbatini satira­nın di l i i la qalaına alıb . Şairin sanat dünyasında azarbay­cançıl ıq ideyalarının qoyulınası va onun bad i i taqdiıni diq­qati calb edir. Böyük şairin deınak olar ki, bütün ınövzula­rı azarbaycançı lıqla bağlıdır. Vatanİ azad, mi l latİ savadl ı , sivi l görınak, fardi ınüti l ikdan, ınövhuınatdan xilas etınak, ona zülına dözmaınayi, öz hüquqlarını ınüdafıa etınayi, is­tiqlal uğrunda ınübariza aparınağı aşı laınaq, Azarbaycan qadınını camiyyatin tam va barabar hüquqlu üzvü saviyya­sina qaldırmaq, ana dil inin saflığını qonıınaq, onun gözal­liyini vasf etınak va sair mövzular Mirza aıakbar Sabirin vatandaşlıq, ınillatsevarlik qayasinin tacassümüdür. Sabir­şünas, professor Alxan Bayramoğlu müsahibalarinin birin­da qeyd etmişdir ki, "Sabir poeziyası o dövrda mil latin müstaqi l liya, azadlığa, bir fard kimi özünütasdi qa mane olan cahatlarini, mil latin ictimai-siyasi, manavi-axlaqi va­ziyyatini güzgü kimi özünda aks etdirir" (25, 4 1 4) .

1 6 1

Hatta şair bazan bu problemiari çox qısa va lakonik satirlarla bir şeirda ustalıqla ifada etmaya cahd göstanniş va buna nai l olmuşdur. Jumalın nömralarindan birinda darc olunmuş "Daş qalbi insanlan neyiard in, i lahi?" ( I 85) adl ı şeirinin har beytinda xalqı narahat edai'ı bir problemin ifadasini göıiiıiik.

Birinci beytda:

Daş ep/bii insanlan ney/;ırdin, ilahi? Bizd;ı bu soyuq qanlan neylm·din, ilahi? ( I 85)

- deyan şa ir ikinci beytda "Bu dövrda südqi safanın qal­mamasını, digar beytinda cahalati, "surtuklu müsal­manları", "danosvarları", "oğlanbazları" va s. mi l l i nöq­sanları satirik qalami ila ifşa edir. Bütün bu problemlarin hal l i arzusunda bir maqsad dayanır: Azarbaycan insanını kamil görmak.

Yaxud, "Qorxuram" (240) adlı maşhur şeirini götürak. Mollanasraddinçi şair jurnalın ümumi ruhundan galan bir mövzunu - müsalman cahalatini ifşa edir. Çöllarda gördü­yü "xari-müğilandan", "quli-biyabandan", "vahşiyi-qür­randan", "yırtıcı heyvandan", "qabirda xortdandan", "cin­dan" va s . qorxmayan müal l if ancaq gördüyü müsalman­dan qorxur. Burda şair o dövıiin müsalmanının-azarbay­canlının cahalat dünyasını nazarda tutur.

Böyük mol lanasraddinçi "qanmaz olub da dalana bi l­miram ! " . . . , "haqq sözü deyarkan utana bi lmiram ! " "man günaşi göyda dana bi lmiram .. !" (I 74)- deya insanı, mil la­tini, haqqı demakdan çakinmamaya, haqqı danmamağa va bununla da haqiqata xidmat etmayi üstün tutmağa çağırır. Elaca da "Sual-cavab adlı" kiçik bir şeirinda dözmayi , din­mamayi, eşitmamayi, gülmamayi, "bacaran" müal l if birca qanmamağı bacarmadığını söylamakla oxucunu bu dünya­nın haqiqatini anlamağa saslayir:

1 62

- Görmal - Baş iista, yumaram gözlarinı. - Dinmal - Miifiam, kasaram sözlarim. - Bir söz eşitmal - Qulağım bağlaram. - Gülma l - Pakey, şamii sahar ağlarcmı. - Qamııal - Bacarmaml Mani mazur tut, Boylaca takliji-mahalt unu/ 1 Qabili-imkanmı olur qanmanıaq? Macmari-nar içra olu b yanmamaq? Eyla xamuş ataşi-suzan mı,

Qıl mani asuda, ham öz canmıl ( 1 74).

Şair o vaxtkı Az�rbaycan mühitind� olan eyb�c�rl ikl�­ri göri.ir v� t�nqid edirdi . O, mil l�tin m�nfı c�h�tl�rinin is­lah olunmasına, onun ın�n�viyyatının yüks�lın�sin� çalış­ınışdır. "M�sl�h�t" şerind� yetmiş yaşında cavan qız eşqi­n� düş� n s�rs�ınl�ri satira at�şin� tutur. Şair sarkazınin gü­cü il�

indi ki, var elçi da Saftar kimi, Bir bala qız al boyu ar-ar kimi ( i 87) - d ey�

qocaların bu ad�tini qaıncılayır. XIX �srin sonu XX �srin �vv�ll�ri "Az�rbaycan icti­

mai fıkrind� az�rbaycançı l ıq ideyalan �n çox milli - b�d i i s�n�t nüınun�l�rind�, xüsusi l�, b�di i sözd� özünü göst�r­ınişdir" (26, s ı 0). Mollan�sr�ddinçi şairl�rin bu sırada XÜ­susi yeri var. Onların önünd� i s� heç şübh�siz ki, Mirz� at�kb�r Sabir getınişdir. Onun "Kim n� dey�r bizd� olan qeyr�t�?" (i 9 1 O, N!!2), "B�layi - f�qr� düşdün, razı ol, bi­çar�, s�br ey!� !" ( 1 9 1 0, N!! l 7), v� s. s�rlövh�l i şeirl�ri öz ın�zınunu v� qaldırdığı probleml�rl� bu gün üçün d� az�rbaycançıl ığa xidın�t edir.

Mirz� at�kb�r Sabir "Molla N�sr�ddin"in s�hif�l�rin­d�ki satİralarında ınil l�ti, f�rdi azad görın�k i st�yini -azadlıq ideyalarını ınüxt�lif b�di i üsul larla ifad� edirdi . O, özünün bir çox şerl�rind� "ayılan f�hl�nin", nil�n k�ndli­nin ardıcıl , yorulınaz ideoloqu kimi çıxış edirdi . Ömrünün

1 63

son i l iarinda yazdığı bir şerİnda "dilbari-hürriyyata", yani, azadlıq gözalİna aşiq olduğunu . . . bi ldirirdi" (85, 1 4 1 ) . "Molla Nasraddin" jurnalı sanatkarın "Qam yema" ( 1 906, N29) adlı şeirinin ifada etdiyi ınananı qiyınatlandirarak bu asarin jurnalda dare edilmasindan on altı il sonra yazırd ı : "Tarix 1 906-cı i lda, yani, on altı i l bundan qabaq b i r mac­müamizin doqquzuncu nömrasinda falıla va kandl ini yada salmışıq va haınin nömrada qamgin bir kandl i suratini ça­kib yanına yazmışıq:

Ey raiyat, ey faqir-ey fahla, dehqan, qam yema ! " ( 1 82). Bu Mirza elakbar Sabirin "Qam yema !" şeirina i l lüstrasiya idi .

Mirza elakbar Sabir öz şeirlarinda maarifçil iyin car­çısı olınuşdur. Tahsil i-elm" ( 1 906, N!!20), "Ata nasihati" ( 1 906, N!!2 l) , "Hayat"ın gop-gopuna cavab" ( 1 906, N!!23), "Arzu" ( 1 909, N2J ), "Bilmam na görübdür bizim oğlan oxumaqdan" ( 1 909, N2 l l ), "Vah ! . . bu imiş darsi-üsuli-ca­did? ! ( 1 909, N!!20), "Oxutmuram, al çakin" ( 1 9 1 0, N!! 1 5), "Analar bazayi" ( 1 9 1 1 , N2 l ?) va sair asarlarİ xalqı elma, tahsila çağırırdı .

Xalqı yenil iyi duymağa, asrla ayaqlaşmağa saslayan "Amalımız, afkarımız, ifnayi-vatandir" ( 1 907, N!! ! O), "Ta ga­lirik biz da bir az anlayaq" ( 1 908, N2J), "Sanma azdikca fa­lak biziari viranlıq olur" ( 1 908, N!!4), "Ax, neca kef çakmali ayyam idi" ( 1 908, N!!34), "Yaşamaq istar isak, sırf avam olmalıyıq" ( 1 909, N!!4 l ), "Kim na deyir bizda olan qeyrata" ( 1 9 10, N2Z), "İnteligentik, gazirik naz i la" ( 1 9 10, N!!3), "Bir bölük boşboğazıq, heyvaralİk adatimiz" ( 1 9 1 0, N!! l4), "Din­dirir asr bizi, dinınayiriz" ("Haqiqat" qazeti, 1 9 1 O, N!! 1 34) kimi şeirlarinda Mirza elakbar Sabir o dövrün azar­baycanlısını ayıq olmağa, dünyanı dark etmaya çağınr.

Qeyd etdiyimiz kimi, "müsalman" adı altında birlaşan bütün anlayışlar mollanasraddinçi larin ümumi tanqid ha­dafıdir. Mirza elakbar Sabir da cahi l , savaddan qorxan

1 64

azarbaycanimı "müsalman" adı altında tanqid etmişdir. Bu, heç da şairin islam dayadarini özünda daşıyan müsal­man zümrasina basladiyi manfı münasibat deyi l . Mirza atakbar Sabir öz yaradıcılığında is lam dayadarini qiymat­landiran sanatkardır. Şairin "müsalman" anlayışı altında tanqid etdiyi azarbaycanlı cahalat va mövhümata boyun ayan, tateyin qismatina arxayın olub da çaba göstarmayi artıq hesab edan, habela dini-xurafat pardasİ altında insanı kölaliya, zülma dözmaya, öz hüquqlarından imtina etmaya şarait yaradan adamlardır.

Malumdur ki, mollanasraddinçilarin yaradıcıl ığında bu xatt mühüm yer tuturdu. Takca bu faktı xatırlamaq bas edar ki, mollanasraddinçilarin hamısının asarlarİnda acı­nacaqlı taleyi olan avam müsalman obrazı var. Jurnalın bütün konsepsiyasında olduğu kimi, Mirza atakbar Sabi­rin fardi yaradıcıl ığında da insanın adi maişat hayatından başlamış an böyük camiyyat hadisalarinadak hayatda na varsa, insan azadlığı, onun tahsi l i va tarbiyasi, hüquq bara­bari iyi, layaqati kimi masalalar öz aksini tapmışdır .

Mirza atakbar Sabir hamçinin qadın ların azadlığına çal ışmış, öz satİralarında onların hüququnu müdafıa etmiş­dir . Bu gün yeni inkişaf marhalasina qadam qoyan ölkalar­da, o cümladan, Azarbaycanda "gender proqramı" adı al­tında xüsusi diqqat göstarilan qadın barabarliyi dünyanın ictimai institutlarının marağındadır. Bu ciddi ictimai siyasi maraq Mirza atakbar Sabirin yaradıcıl ığında hala yüz il bundan avval özünü bariz şaki lda göstarmişdir. Haqiqatan da, bu gün har hansı bir mil latin onun gadıniarını faal ha­yat mövqeyi olmadan tasavvür etmak çatindir. "Molla Nasraddin" jurnalı onun amakdaşları va o cümladan, Mir­za atakbar Sabir hamin problemi XX asrin !ap avvallarin­da bütün çılpaqlığı ila görürdülar.

atbatta, heç kim inkar eda bi lmaz ki, XX asrin avval­larinda qadın - insan azadlığını azarbaycançı l ıq saviyyasi-

1 65

na yüksaltmiş an böyük sanatkar Cali l Mammadguluzada olınuşdur. Realist şairlar sırasında gadın-insan azadlığını azarbaycançıl ığın asasiarından birina çeviran sanatkar isa heç şübhasiz, Mirza atakbar Sabir olınuşdur. 8dibin indi da ciddi tarbiyavi ahamiyyat daşıyan "Küpagiran garını n gızlara nasihati"( ı 906, Nıı3 ı ), "Daşgalbl i insanları ney lar­din, ilahi?" ( ı 908, Nıı ı ), "Qoyına, galdi" ( ı 908, N!!33 ), "Çatlayır, Xanbacı, gamdan ürayiın" ( ı 909, N2 ı 7) kimi sa­tirik şeirlari Calil Maınmadguluzadanin fundaınental nasr va dram asartarindaki badbaxt azarbaycanl ı gadıniarın ba­dii detallarını taınaınlayır. Takca "Çatlayır, Xanbacı, gam­dan ürayim" şeirinin mazmununda Azarbaycan gadınının o zamankı gerçak hayatını aks etdiran bütöv bir zamanın mazınun çakisi var. Bu asarda öz hayatından ömrü boyu narazı, gismat va tateyindan gileyl i , savaddan, taza dünya­dan baş açmayan sadalövh va elından xabarsiz azarbay­canlı gadınının ümumilaşdiri lmiş, son daraca mil l i kolorita malik bir obrazı var. Bu gadın ev dustağıdır, dünyadan, ta­za asrdan asla xabari yoxdur. Onun adat, anana, maşğuliy­yat, adab-arkan, gohumlug, aila gayğısı, ar-arvad münasi­batlari haggında dediktari mintarla azarbaycanlı gadınının yumoristik tarelirneyi halıdır.

Na bilirdik na zahrimardı ki tab, Biz olan evda haçan vardı ki tab? ( I 909, N2 l 7)

- deya kitabın varlığından kinaya i la şİkayatianan gadının avamlığına sabah olan faktlar bu şeirda ustalıgla açıl ınışdır. Mirza atakbar Sabir xalgın manavi inkişafının elmda, tahsilda olduğunu tabliğ etmişdir.

Mirza 81akbar Sabirin satirik şeirlari i la yanaşı, icti­mai-siyasi va falsafi l irikası, növha va marsiyalari, gazal­lari, maktab uşagları üçün galama aldığı şeirlari, manzum hekaya va tamsi l lari, tarcümalari, hekaya va felyetonları, adabi-publ isist ınagalalari - vatandaş galam ustadının vic­danının sasi, elina, abasına mahabbatinin ifadasidir.

ı 66

Mirza 8lakbar Sabirin uşaqlar üçün yazdığı şeirlar 1 9 1 3 -cü ilda "Maktab" jurnalında çap olunmuşdur. "Ca­muş va sel" (N� 1 ), "Yalançı çoban" (N� ll), "Molla Nas­raddin va oğnı" (N2 1 4), "Hörümçak va ipak qurdu" (N2 ! 6), "Artıq alıb aksik satan tacir" (N222) va digar şeirlari uşaq­lara vatana mahabbat, insana, tabiata sevgi , düzlük, halal­lıq duyğuları aşı layır. Onun yazıldığı i l iari malum olma­yan bir sıra uşaq şeirlari badi i cahatdan mükammal sanat nümunalaridir. "Gal, gal, a yaz günlari", "Maktaba tap­ğib", "Uşaq va buz", "Cütcü", "Ağacların bahsi" şeirlari, "Qarğa va tülkü" tamsi l i bu gün da "Ana dili" darsl iklari­ınizin bazayidir. Qışın, soyuğun, "buzun yaman" olduğu­nu, ona "Az qalıb ömrü n sanin, yaz galar artan qamin" (263, 3 1 8) söylayan şair:

Gal, gal, a yaz giinlari, . . . Çaylar daş1b sel o/sım,

TaxTI!ar tel-tel o/sım (263 , 3 1 8) -demakla takca uşaqlara olan sevgisini bi ldirmirdi, ham da Vatanina, mil latina olan mahabbatini, onun galacayina olan inamını ifada edirdi . Naclanları ifşa maqamında "Oxutmuraın, al çakin" (263, 220-222-223 ) yazan şair üra­yindan keçanlari "Maktaba tapğib" şeirinda ifada edarak bütün uşaqlara maktaba getmayi, elm öyranmayi tövsiyya ed ird i :

Manim bağ1m, baharmı! Fikri ziyah oğlum!

. . . Elm öyran, imtahan ver, Özfazlini nişan ver; Qadrin bil elmi.fazlin, El nı in yolunda can ver. Ey göziim, ey can mı! Get maktaba, cavamm! (263, 3 16-3 1 7) .

1 67

Uşaqlar üçün yazı lmış bu şeirlar ham da Azarbaycan dil inin saflığını, şirinliyini bir daha anladır, sevdirir va ya­şadır.

Mirza atakbar Sabirin badi i irsi va elmi tarcümeyi­halı tadqiqatçılar tarafından öyrani l ir, hayat va yaradıcıl t­ğının ayrı-ayrı maqamlarını aks etdiran asarlar yaradıl ır. Yazıçı Novruz Nehramlinin Mirza atakbar Sabirin Cal i l Mammadquluzada i la dostluğundan bahs edan "Qamli günlar" adl ı pyesi 1 983 -cü i lda Naxçıvan Dövlat Musiqil i Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Onun "Ulduzlar zülmatdan doğar" asari Cali l Mammadquluzadanin atrafı­na cam olan mollanasr:ıddinçilarin ama! va mastak dostlu­ğundan bahs edir.

Mirza atakbar Sabir 1 9 1 1 -ci il iyulun 1 2-da Şamaxıda vafat etmiş, "Yeddi günbaz" qabirisstanl ığında dafn olun­muşdur.

ali N azmi ( 1 878- 1 946) mollanasraddinçi şairlar iça­risinda xüsusi yeri olan sanatkardır. ati Mahammadzada Ganca şahari yaxınl ığındakı Sarab kandinda yoxsul bir aitada anadan olmuşdur. Yeddi i l mollaxanada, sonra rus­tatar maktabinda oxumuşdur. O, daha çox "Maşadi S ij im­qulu" va "Kefsiz" imzaları i la yazıb-yaratmış, sovet döv­ründa "Molla Nasraddin" jurnalının masul katibi işlamiş­dir.

"Molla Nasraddin" jurnal ının 1 906-cı il 4-cü sayında ilk felyetonu çap olunmuşdur. Jurnalda i lk manzumasi isa Mirza atakbar Sabirin "Tömeyi-nahar" satirasına cavab olaraq yazdığı "Çayda çapana cavab" şeiridir .

ali N azmi jurnal naşra başladıqdan sonra Cal i l Mam­madquluzada ila görüşünü bela xatırlayır: " 1 906-cı i l in axırına yaxın dostlarımdan şair Mirza Mahammad Hatif ila Tiflisa getmişdik. Mirza Cal i l i görmak va onunla bir az sö h bat etmak üçü n i daraya getdik . . . Mirza Cal i l i i darada tapdıq, bizi qabul etdi . Söhbat asnasında biz qadın azadlığı

1 68

ımıs;ıl;ısin;ı toxunduq . Mirz;ı C;ılil dedi ki, g;ıl;ıc;ık t;ırbiy;ı­li övlada - n;ısl;ı malik olmaq ist;ıyiriks;ı, yaşamaq v;ı n;ıs­l imizi yaşatmaq ist;ıyiriks;ı, qadın v;ı qızlarımızı oxutmalı­yıq, m;ıhv olmaq ist;ımiriks;ı, bir çox uyğunsuzluqlara v;ı qurbanların olacağına baxmayaraq, onlara tamam azadl ıq verm;ıl iyik"(84, 1 1 - 1 2) . ali N;ızmi C;ıli l M;ımm;ıdquluza­d;ınin xalqı oyatmaq, azad v;ıt;ınd;ı azad yaşamaq uğrunda mübariz;ıy;ı qoşmaq üçün maarifı ön;ı ç;ıkm;ık, xüsusi l;ı, qadınları t;ıhsi l;ı c;ılb etm;ık arzusunu yüks;ık qiym;ıtl;ındi­rirdi v;ı öz yaradıcılığında böyük ;ıdibin bu tövsiyy;ısin;ı ;ım;ıl edirdi .

ali N;ızmi yaradıcılığında "Molla N;ısr;ıddin"in de­m;ık olar ki, bütün başlıca ideyalarını görm;ık olar. O, "Molla N;ısr;ıddin" şeir m;ıkt;ıbinin t;ış;ıkkül tapmasında böyük ;ım;ık s;ırf etmişdir. ali N;ızmi f;ıal publ is ist v;ı h;ım d;ı görk;ıml i şair kimi Az;ırbaycan xalqının ictimai oyanışı, öz hüququnu tanıması üçün çal ışırdı . Şeirl;ırinin birind;ı deyird i :

Qayeyi fikrimiz ahyayi-dili-iimnıat idi. Pişra.fti badayi-vataniu-nıillat idi (2 13 ) .

al i N;ızmi "Molla N;ısr;ıddin" jurnal ının ;ın f;ıal v;ı mübariz ;ım;ıkdaşlarından biri olmuşdur. H;ıl;ı "Molla N;ıs­r;ıddin";ı qadarki yaradıcılığında da şair xalqın dardini, problemlarini ifada edan şeirlar yazmışdır. O, özünün "F;ı­sil lar va kandli lar", "T;ı;ıssüf', "Atanın oğluna vasiyyati" kimi şeirlarinda xalqı gerİda qoyan bir sıra faktları qalama almışdır. "Hürriyyatin lüzumu" şeirind;ı is;ı birbaşa xalqın azadlıq ideyasın ı öna çakir. Bu şeirinda şair taraqqi v;ı in­kişafın vat;ınin azadlığından asılı olması ideyasını irali sü­rür. Geri likdan qurtarmaq, cahalatd;ın azad olmaq, elmi, madaniyyati inkişaf etdirmak üçün v;ıt;ınin;ı azadl ıq arzu­layır.

1 69

Bütün bunlarla bela, ali Nazminin asi yaradıcılıq yo­lu "Molla Nasraddin"la başlayır. Böyük adib Cal i l Mam­madquluzada ali Nazminin 1 927-ci ilda "Sij imqulunaına" adlı kitabına yazdığı müqaddimada deyirdi : "Biz bunu qati deya bilarik ki, "Molla Nasraddin" düny'asında, "Molla Nasraddin"a yaraşan şivanin mazal iliyi va duzluluğunda, maharat va latafatda Sabira yavuq galan va ona avaz olan b irinci Maşadi S ij iınqulu Kefsiz (ali Nazmi - AM.) olub­dur" ( 1 34, c. 4, 263 ).

"Molla Nasraddin" jurnal ında azarbaycançı lıq ideyası­nın asas aparıcı qüvvasi olan Mirza alakbar Sabiri çox yüksak qiymatlandiran va onun ölümünün jurnalda boşluq yaratdığını hesab edan Cal i l Mammadquluzada bu böyük şairdan sonra ınacmuanin ali Nazıniya neca söykandiyini bela izah edir: "Aylar, i l lar dolandı va macınuamizin ibti­dasından ta o vaxtadak ( 192 7-ci il n;ızarda tutulur-A.M.) Maşadi S ij imqulu Kefsiz biza hamişa yar oldu. Xüsusan, Sabirin vafatından sonra, ikinci Sabirimiz birincisinin ye­rini boş qoyınadı" ( 1 34, c. 4, 266). ali Nazminin adı gör­kamli mollanasraddinçilar sırasında faxri yer tutur.

ali Nazmi satirik şairdir va "Bikas", "Sarsari", "Şam­şir", "alidayanakli", "Şamşirak" va başqa imzalarla da "Molla Nasraddin"da yazıb yaratmışdır. O, hamçinin ma­raqlı felyetonlar ustası kimi tanınmışdır.

ali Nazmi va Mirza alakbar Sabir "Molla Nasrad­din»in azarbaycançılıq ideyalarının an dolğun ifadaçisi olan mollanasraddinçilardandir. Xalqın dardlari har iki şai­rin badi i haqiqatina çevri lmişdir. Mirza alakbar Sabirin "Tömeyi nahar" şeirina cavab olaraq ali Nazıninin yazdı­ğı nazm nümunasi azarbaycanlının bir mil lat kimi inkişafı­na mane olan faktları üza çıxanr. Ca1il Mammadquluzada bu şeirin qiyınatini xüsusi qeyd edarak yazırdı : "Nadir burda şairi mütaassir edan? Nadir onun mövzusu? Burda cavab çox müxtasardir: Zangazurda ahaliya acl ıq üz verib,

1 70

ermani camaatına ermani ziyaiı lan vaqon-vaqon taxıl daşı­yır, amma müsalınan intelligentlari qumar va eyşa uyub, aciarı yaddan çıxarıblar" ( 1 34, c. 4, 263) . 8li Nazmi bun­dan narahat olub öz şerinda yazırd ı :

langazura birca bax, Gör hara, san hardasan? ! . . . Ciinıla abas ağ! aş ır, Qanı yenıa heç, burdasan, EJznı e la Yevlağa san, Orda vaqonlan gör (244, 93) .

Söhbat mahz ermanilariıı Yevlaxdan Zangazura, öz hamvataniarİna yola saldıqları taxıl dolu vaqonlardan ge­dir. Şair bu iradı i la öz xalqının imkanlı larını özgalardan ibrat götürmaya, ac, yalavac soydaşlarının dardina qalma­ğa çağırır. 8li Nazmi bütün yaradıcı l ığını öz xalqının oya­nışına, Azarbaycanın müstaq il bir dövlat kimi özünütasdi­qina, sağlam maişata, ziyaiının asl ziyal ı kimi formalaşma­sına, ictimai hayatın demokratiklaşınasina, insan hüquqla­rına . . . dair mövzular üzarinda qurmuşdur. Onun ham sati­rik şeirlari, ham da felyetonları " ictiınai adalatsizlik, hü­quqsuzluq, zül ın va barabarsizlikla razılaşmayan deınokra­tizm va azadlıq ideyalarını tab l iğ etmişdir" (85, 1 95).

Şairi çox narahat edan ınövzular sırasında Azarbaycan kandl isinin oyanışından tutmuş hüququnadak bütün ına­qamlar i lk sırada olmuşdur. Onun "8kinçilar", "Yazım, yazmayım", "İki sas" va onlarca şeri bu sıradandır.

Mil latin formalaşmasına, inkişafına angal olan har şey onun satirik qalaıninin gücü ila ifşa edilir . Şair "İstixa­ra" şeirinda güciii sarkazın üslubu ila iş görmakdan çaki­nan insanları xalq üçün çal ışınağa davat edir va bizim bir mil lat kimi i ş göra bilmamayimizin sahabini bela ifada edir:

1 7 1

Fikr edirik biz da bir iş başlayaq, Eylayirik istixara bad galir . . . . . . İstayiJ·ik bir övladi - iimmata A ç1b maktab çataq dadi-mil/ata, Camiyyatin taşkilina, himmata, · Qalx1şmq istixara bad galir ( 1 89).

8li Nazmi bazilarinin qumara qurşandığını, puta haris­liyini, adalatsizl iyini ifşa edan şeirlarinda özünün birbaşa azarbaycançı l ıq maqsadlarini badii söza gatirmişdir . "Pul", "Dirhamü-dinardan özga", "Lazzat" tipl i şeirlarinda xalqı pis adat va ananalardan çakindirir. O, "geril ik va atalati, cahalat va nadanlığı ifşa edan, xalqı taraqqiya, galacaya saslayan si lsi la şeirlar yazmışdır" (85, 203) . Mill i l ovğalığı tanqid edan şair "Molla Nasraddin" jurnalında dare etdir­diyi "İrsi-padar" şeiri ila millatİ özüna tanqidi yanaşmağı tövsiyya edir.

Usanduıı iistiina galmakdan ey divana mil/at, dur, Yoru/dımı masxara yaznıaqdan ey divana nıillat, dur-

deyan şair hala da qaflat yuxusunda olan, başqa mi l latlarİn inkişafından ibrat götürmayan azarbaycanimı harakata, fa­aliyyata saslayir. Özünün sarkazın va kinaya üsulu i la xal­qın qaflat yuxusunda olmağını qamçılayan şair maşhur "Yat ! " şeirinda dünyanın inkişafından geri qalan azarbay­canlının bu ahvalını onun faaliyyatsizl iyinda görür va üzü­nü ona tutaraq kinaya i la :

. . . Yatmaqdadır saadati-diinya va axirat, Dw·ma ayağa, baxma cahana, usanma, yat! Üstündan özgalar ira/i keçsin, atlayıb, Qoy tapdasmlar, olma miikaddar, utanma, yat!

( 1 50)

1 72

- deyarak xalqı oyanışa, yeni dünya uğrunda mübarizaya qaldırır. O, "Molla Nasraddin" adabi maktabinin qaya va maqsadina uyğun olaraq köhnani tanqid, yeni l iyi, elm va madaniyyati yonılınadan tabliğ etmakla" (85, 207). Azar­baycan xalqını kamil görmak istayirdi .

1 9 1 7 -ci i l da Rusiyada yaradılan ınüvaqqati hökuma­tin Azarbaycana azadlıq vermayacayini mollanasraddinçi satirik adabiyyat ucadan söylayird i . Azadl ığı vermirlar, ınübariza i la qazanırlar fikri talqin olunurdu . ali Nazmi "Hürriyyatdan kim na pay aparsın?" satirik şeirinda müx­tal if mil latlara ikili, üçlü, dördlü va daha artıq standartlarla yanaşıldığından yazırd ı :

Ölkamizda mövcud olan hiirriyyat Millatlara höyla edilsin qismat: . . . Ukraynaya muxtariyyat, su, tmpaq, Türküstanda miislimlara şapalaq. Litva!tya istayinca ixtiyar. Buxaralı, xivaliya zahrimar . . . . Xaxollara yeriaşmaya buyuruq,

Krınıltya, qırğızlara yumurııq . . . . Qreklara har na desa, çal çapik,

Azarbaycan türklarina vur tapik. Uruslara miimlaziyyat, ağa!tq, Ermaniya imperiyada darğalıq. (226) .

Calil Mammadquluzada, Mirza alakbar Sabir, Ömar Faiq Nemanzada va başqa maslakdaşları kimi al i Nazıni da Azarbaycan qadınının taleyindan yazanda, aslinda, azarbaycanlının taleyini qalama alırd ı . Har hansı hüququ olmayan bu insanl'ara hüquqların ı başa salır, onları bu hü­quqları alda etmak üçün mübariz olmağa çağırırdı. Şair qadının ictimai hayata ınünasibatini, ictimai hayatda faal iştirakını azarbaycançı lığın mühüm arnili kimi qiymatlan-

1 73

dirirdi . Bu ideya bütövlükda "Molla Nasraddin" in maqsadi olduğu kimi, ôli Nazminin da yaradıcıl ıq amalma çevril­mişdir. İnsan azadlığı problemi, xüsusila, qa.dın, onun aila­da yeri, caın iyyatda faaliyyati va sair masalalara dair şairin çoxlu sayda şeir va felyetonları var. "Kişilarimiz", "Daba­mçatdaq xalaya", "Arvadlarımız", "Qızlarımız", "Yeddi yaşında qızıma", "Qocaldım" va sair şeirlari bu si l si ladan­dir.

Heyvan kimi çakdik sizi bazara, a qiZ/ar, Satd1q sizi har köhnaya, kqftara, a qiZ/ar ( 1 8 7) -

deya üsyan edan şair gur sasi i la bela adatlardan çakinma­ya çağırırd ı .

ôl i Nazmi eyni amalı - azarbaycançı l ıq ideyalarını felyetonlarında da ifada etmişdir. Bu felyetonlarda xalqın maariflanmasina, inkişafına mane olan manfı tiplar qalere­yası heyrat doğunır. Satirik şeirlarindaki mövzuları ta­mamlayan felyetonlarında da xalq ı gerİda qoyan falçı l ıq, quşbazlıq, qumarbazlıq, içki düşkünlüyü kimi vardişlar, adatlar ifşa hadafına çevril ir .

"Şükürlar olsun" ( 1 86) felyetonunda çinar ağacına çı­xıb quş düşürarkan ayağı sman oğlunun halını deyil , quşun salamat olub-olmamasının narahatlığını keçiran atanın bu xarakteri mil lat in geriliyİna sabab olan fakt kimi ifşa olu­nur.

Satiranın rangarang fonualarından istifada edan ôli Naz­minin an çox sevdiyi janrlardan biri maktub tipli xabar idi . O, adatan, öz maktublarını müraciat tarzİ ila yazırdı . Bu da onun üslubuna bir şirinlik verirdi. "Ay Molla Nasraddin ami" sarlövhali maktubunda yazırdı : "Ay kişi, san Allah, bir insaf ela, vallah, heç insaf elamirsan, kişi, hala manim yazdıq­larıma inanmırsan? And içib sani inandınram ki, birini da yalan yazmıram. Bu başım üçün yazmıram! . ." ( 1 97) .

1 74

eli N;ızıni dağına dil;ı ınünasib;ıti ;ıs! az;ırbaycançılıq s;ıviyy;ısin;ı qaldıra bi l ınişdi . O, di l i ınizd;ı olan lazımsız alınma sözl;ır;ı, ;ır;ıbçil ik, farsçı l ıq eleınentl;ırin;ı qarşı s;ısi­ni ucaltınışdır. Onun "Dil ın;ıs;ıl;ısi" şeirind;ıki :

Dil var ikau galiu /isan demayak, Döndar i b farsçaya ravau dem ayak, Har kasili var sözii, dili, ağızı, Ağ1za and içak, da/ıan demayak ara bi görıdarak öz evlarina, Farsa da qal hizda, mehman demayak ( ı 89).

Satirik şairin fıkirl;ıri bu günümüz üçün d;ı çox aktual s;ısl;ınir.

eti N;ızıni "Molla N;ısr;ıddin" jurnalının Bakıda n;ışr olunan dördüncü sayında ;ıın;ıkdaşlığa d;ıv;ıt edi l ir : "Neç;ı il ayrı düş;ınd;ın sonra yada salırıq yoldaşıınız v;ı ikinci Satİrikimiz "Kefsizi (M;ış;ıdi S ij imqulunu). Harda olduğu­nu bi lm;ıdiyiıniz üçün ondan bir x;ıb;ır tuta bi l ın;ıdik. Üınidvarıq ki, tez vaxtda öz l;ıtaf;ıtl i şeirl;ıri i l;ı ın;ıcmu­;ıınizi zin;ıtl;ındir;ıc;ıkdir" ( ı 3 7) . M;ış;ıdi Sij imqulu bu d;ı­v;ıti ın;ımnuniyy;ıtl;ı q;ıbul edir v;ı şeirl;ıri, felyetonları i l;ı jurnalda çıxış etm;ıy;ı başlayır. eli N;ızıni M;ımm;ıd S;ıid Ordubadid;ın sonra, ı 926-cı ild;ın ı 93 1 -ci il;ıd;ık "Molla N;ısr;ıddin"in redaktor ınüavini v;ızif;ısind;ı çalışmışdır. O, Bakı - Sovet dövründ;ı "yeni dövr mol lan;ısr;ıddinçi şairl;ı­rin ustadı" (68, 388) olmuşdur.

eli N;ızmi bütün f;ıal iyy;ıtini az;ırbaycançılıq ideyala­rına h;ısr etmiş, "Molla N;ısr;ıddin»;ı h;ımiş;ı sadiq olmuş­dur. O, jurnalın h;ım Tiflis, h;ıın d;ı Bakı dövründ;ı çıxan nömr;ıl;ırind;ı az;ırbaycançıl ıq ideyalarına xidm;ıt etmiş, özünün yeni şeirl;ıri v;ı felyetonları i l;ı xalqın özünüd;ırki, inkişafı prosesin;ı t;ıkan vermişdir.

1 7'i

Mirza ali Möcüz Şabustari ( 1 873 - 1 934) Az�rbayca­nın c�nubunda yaşayıb-yaratmış görk�mli satira ustasıdır. O, C�nubi Az�rbaycanda, Güney mahalıhın m�rk�zi Ş�­büst�r q�s�b�sind� tacir ail�sind� anadan olmuşdur. Ş�­büst�r q�s�b�sinin molla m�kt�bind� Molla Bii adlı bir ş�xsd�n t�hsi l almışdır. 1 934-cü il sentyabrın 25-d� İranın Şahrud ş�h�rind� v�fat etmişdir.

Mirz� ali Möcüz daim v�t�ninin V� xalqının taleyini düşünmüşdür. Mill�tinin d�rdl�rin� acımış, bu d�rdl�ra �lac tapınağa çalışmışdır. asrl�r boyu iranda istismar olunan, ın�n�viyyatı tapdanan, dili, �d�biyyatı, tarixi i nkar edil�n, milli şovinizm� qarşı mübariz� aparan insanların ictiınai-si­yasi b�lalarını, arzularını, azadlıq h�sr�tl�rini öz şeirl�rind� ifad� etmişdir. Bu böyük tarixi v� �d�bi ş�xsiyy�tin yaradı­cılığındakı az�rbaycançılıq c�nubda yaşayan az�rbaycanlı­lann taleyi i l� sıx bağlı olub, Az�rbaycanın "�d�bi v� f�ls�fı fikri tarixind� ayrıca bir ın�rh�l� t�şkil edir" (85, 234).

Mirz� 8li Möcüz Mirz� ai�kb�r Sabirin sat ira �n�n�­l�rin� söyk�n�r�k bir sıra �s�rl�r yaratmışdır. Mirz� ai�k­b�r Sabirin yaradıcılığındakı az�rbaycançıl ıq ruhu Mirz� ali Möcüzün �s�rl�rin� hopmuşdur. Onun 1 907 - 1 9 1 1 -ci i l l�rd� q�l�m� aldığı "Şah fır�ngistandadır", "Cümhuriy­y�t�", "M�ınm�d�li", "Nikolay", "8moğlu", "Qaç" v� sair şeirl�ri Sabir satirik şeir m�kt�binin �n yaxşı nümun�l�ri sayı la bi l�r.

1 92 1 -ci ild� "Molla N�sr�ddin"in T�briz ınühacir�ti dövründ� Mirz� 8l i Möcüz satirik şeirl�ri i l� jurnalda çı­xış etmişdir. "Molla N�sr�ddin" jurnal ınin 5-ci nömr�sin­d� onun "Hamamlarımız" adlı satirik şeiri d�rc olunmuş­dur. H�min şeird� şair o dövrd�ki hamamların v�ziyy�tini t�svir edir, hamam suyunun t�sirind�n danışır, bu suyun x�st�lik yaratdığını bi ldirir:

Çayın pis yaxşrsmdan anlayrr hacı, acabdir bu, Çim ir poxli suda heç anlam ır bu na farasatdir.

1 76

Hamanun pisliyindandir keçallik bu vilayatda . . . Sabah bu iliata zann elma ifrati-hararatdir . . .

(243, 3 5) .

Sonda müall if mil latin düşdüyü bu vaziyyatin cahalat­dan yarandığını yazır :

Hala aski qafa çoxdur Giiney miilkiinda, ey şair, Öziin bihuda yarma, qardaş, ayyami-cahalatdir

(243, 3 5) .

"Molla Nasraddin" jurnalının 1 92 1 -ci i l 6-cı sayında, "adabiyyat" rubrikası altında Mirza ali Möcüzün "Taza şair" imzası ila "Olsun garak" şeiri çap olunmuşdur. Şeir­da "nafsina mağlub olan", qumar oynayan, cahi l i nsanlar­dan söhbat açılır:

Yazdilar bir namuradm daşma bu misrai N;ifsina mağlub olan kax içra xar olsun garak. Bir cavanm kisasinda yiiz tü man gördüm diinan İndi bir dinarı yox, bais qumar olsun garak . . . İlda yiiz min xastani cahil tabi b ey/ar ha/ak

Xaki-pakm, ey vatan, yeksar mazar olsun garak (243 , 42-43) .

Mirza ali Möcüz millatin başına galan balaların asil mahiyyatini açınağa çal ışır, bu balaların kökünü insanın özünda, onun nadanlığında axtarır:

Boş yera Allah bala göndarmadi biz millata, Yiiz balavii möhnata facik diiçar olsun garak!

(243, 42-43).

Mirza al i Möcüzün "Molla Nasraddin"in Tabriz say­larında "Kabla Haxverdi" (N!! 1 , N!!2, N!!3 , N!!4,N!!8), "Daba-

1 77

nı çattax xala" (N22, N24, N26 ) "Taz;ı şair" (N26) gizli i ın­zaları il;ı şeirl;ıri d;ırc olunınuşdur. Jurnalda t;ıhlük;ısiz işti­rak etsin dey;ı, bu imzaların ona "C;ılil M::ımın;ıdquluzad;ı t;ır;ıfınd;ın veri ldiyini" (82, 43) yazırlar. Onun "Bir daıncı" (N!!2), "Nisab" (N!!4), "Ball ı hadımcan xala"(N!!4), "Xa­nıınlar m;ıiş;ıtind;ın" (N26) v;ı dig;ır şeirl;ıri toxunduğu mövzular v;ı qaldırdığı probleml;ır baxıınından az;ırbay­cançıl ığın ;ısl ınahiyy;ıtini açan s;ın;ıt nüınun;ıl;ıridir .

Akademik İsa H;ıbibb;ıylinin g;ıldiyi q;ına;ıt;ı gör;ı, "Mir­z;ı eli Möcüzün "Bikarlara n;ısih;ıt" satirası C;ılil M;ıınm;ıd­quluzad;ınin "Molla N;ısr;ıddin"in T;ıbriz dövrü n;ışrl;ırind;ı d;ırc olunmuş "Bikarlar ın;ıh;ıll;ısi" felyetonunun ınövzusu ;ısasında yazılınışdır." (68, 329).

Mirz;ı eli Möcüzün yaradıcıl ığındakı az;ırbaycançılıq dağına ana di l in;ı ınünasib;ıtind;ı özünü daha qabarıq büru­z;ı verir. "Anan t;ıliın ed;ın di ld;ı" şeirind;ı şair anasının "t;ıliın etdiyi" dild;ı yazınağı özün;ı ş;ır;ıf bil ınişdir :

Ümidin kasma, Möciiz, yaz anan tali nı edan du/da, Gazar bir armağan tak da.fiarin Çinii va Tatari

(245, 44) .

Ş irin Az;ırbaycan di l i nd;ı, sad;ı, aydın, yaddaqalan, duzlu-ın;ız;ıli şeirl;ır yazınası, göz;ıl s;ın;ıt incil;ıri k;ışf et­m;ısi Mirz;ı eliy;ı "Möcüz" t;ıx;ıllüsü qazandırmışdır. Mir­z;ı eli Möcüz Az;ırbaycan di l in;ı soyuq ınünasib;ıti q;ıbul etmirdi. Bu dil;ı olan yad baxışlar onu daim narahat edirdi . V;ıt;ınin, mil l;ıtin h;ıyatında ana di l inin rolunu yaxşı duyan, bu di l in ınüst;ıqil olması uğrunda mübariz;ı aparan v;ıt;ın­p;ırv;ır şair yazırd ı :

O zaman xalq şadinıan olacaq Ki, vatan nıadari-zaban olacaq. (245, 140) .

1 78

Xalq h;ıyatının v;ı t;ıf;ıkki.iri.inün ;ıd;ıbi-b:ıdi i gi.izgüsü olan Mirz;ı 8l i Möcüzün yaradıcılığı az;ırbaycançıl ığın -ınol lan;ısr;ıddinçil iyin parlaq t;ıc;ıssüınüdür. O, b;ız;ın b;ıdi i suallarla, realist q;ıl;ımi i l;ı ictimai h;ıyatda olan ;ıkslikl;ı­rin, ziddiyy;ıtl;ırin sirrini açır:

Niya ca ham şu/uğ, işiari fa na göriiram ? Niya çayt, şakari, buğdam baha göriiram? Niya dilançi qatarı mah/alari gazir? Niya o varh/arın qapısm marra göriiram ? . . Ni ya tu tu b baha/ıq yoxsulun yaxasmdan? Niya yazıq.fiiqaramn giiniin qara göriiram? . . Hacı kaba/n çakir şişa, qayğanağı yeyir, Faqat acindan öliir giinda on gada göriiram . . .

(245, 1 60).

Mirz;ı 8li Möcüz d;ı Mirz;ı 8l;ıkb;ır Sabir kimi kasıb­ların, yoxsulların t;ır;ıfınd;ı duran şair idi. Eldar şair id i . Xalqın, mi l l;ıtin s;ısi, haqqın, ;ıdal;ıtin carçısı id i . Onu dü­şündür;ın yoxsulların taleyi, V;ıt;ınin, xalqın d;ırdi idi. Bü­tün yaradıcılığını elin xoşb;ıxtliyi yolunda mübariz;ıy;ı h:ısr etmişdi .

Şair "V;ıt;ın" adlı şeirind;ı mil l;ıtin q;ıfl;ıt yuxusuna daldığını ür;ık ağrısı i l;ı dil;ı g;ıtirir, "N;ı yatıbsan, ayı !, ey ni l l;ıti-biçar;ı, ayı! ! " - dey;ı onu mübariz;ıy;ı s;ısl;ıyir V;ıt;ı­nin bu v;ıziyy:ıt;ı düşm;ısinin s;ıb;ıbl;ırini açıqlayır:

Niya, ya rab, bela xar oldu azizani - Vatan? Düşman e/m ila bizi ey/adi hammal özüna, Kim za/il eldi bizi?- Cahil A miisa!mani - Vatan!

(288, 240-24 ı ) .

Bu misralarda şairin Az;ırbaycan deyil:ın bir v;ıt;ınin düş­düyü girdahiara narahadığı ifad;ı olunmuşdur. Bu narahatlıq

1 79

vat;md;m uzaqlarda, qürbatda yaşadığı İllarda da onu tark etınamişdir.

Marza 3 l i Möcüz yaradıcılığında a:ıarbaycançılığın daha qabarıq tazahürü kimi qürbat va vatan şeirlari ayrıca ınazınuna va siqlata ınal ikdir. Bu antonim kalınalar onun yaradıcı l ığının leytmotivini taşki l edir. Ham qürbatda, ham da vatanda gördüyü hayat haqiqatlari şairin satirik qala­ıninda bazan göz yaşları, bazan da xalq yuınoıu şaklinda badii haqiqata çevri lmişdir. Ehtiyac üzündan qürbatda ya­şaınağa macbur olan şair qürbat yükünün ağırl ığını gazdir­ınayİn na deınak olduğunu yaxşı bit ird i . O, "Qürbat" şei­rinda qaribliyin acı lığını çakan bir şair kimi yazırdı :

Kim, görasan, qiirbati icad edib ? Har kas icad edi b, man kimi bimar ola (288, 243 ) .

Vatan hasrati i la qürbatda yaşayan şair vatana döndü­yü zaman burda daha böyük adalatsizliklarla qarşılaşır. Ürak ağrısı i la vatanin ictimai dardiarini qalaına alır . "De­dilar" radifli şeirinda şair yazır:

Çiin yetişdim vatana "açma dahanın " dedi/ar, "Dinma, damşma va ta1patma zabanın " dedi/ar . . . "Gar bu ciir etmayasan, çoxdu ziyan m " dedi/ar .. .

(288, 245).

Bu şeirin davaını kimi yazdığı "Dinma" radifli yumor­lu şeirinda Mirza et i Möcüz qi.irbatdan vatana qayıdanlara masiahat görür ki, vatanda na qadar ınanfı hal lar görsalar, dinmasinlar. Hamin şeirda kinaya ila maınlakatin ictimai dardlari, yaraınazlıqları, sosial çatışınazl ıqları öz aksini tapınışdır.

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin nüınayandalari­nin yaradıcıl ığında qadın azadlığı, q ızların tahsi l i va tarbi-

1 80

yasi asas mövzulardan biridir. Real ist şair olan Mirza uli Möcüz da öz şeirlarinda qadın kölaliyina qarşı çıxır, onla­rın oxuyub savadlanmasını tabliğ edirdi . O, qadınların hü­quqsuz olmalarını onların savadsızlığında göıiirdü. Ona göra hamının anlayacağı tarzda, sanki qarşı sındakı ila dardlaşirmiş kimi yazırd ı :

Arvadm hilsa yau, Özii yazar kağlZl. Yalvarmaz yad kişiya, San keçanda Arazz. (245, 1 48).

Vatandan uzaqda yaşayan kişi lara tasir edacak forma­da qalama aldığı bu şeirinda Mirza ôli Möcüz arvadın sa­vadl ı olmasını sağlam va möhkam ailanin asası, mühüm şartİ hesab edirdi . Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, Mirza uli Möcüz Şahüstarda qız maktabi açmaq üçün uzun mi.id­dat çal ışmış, 1 932-ci i lda buna nail olmuş, burda dars de­mişdir.

Ümumiyyatla, Mirza ôli Möcüz yaradıcıl ığı elma, maarifa çağınş motivlari ila zangindir. O, elmsizliyi va bundan irali galan avamlıq va nadanlığı bir sıra ictimai dardlarin başlanğıcı sayır . Bu yerda hayat haqiqatlarina oxucunu acı gülüşla, satira i.isulu i la deyi l, nasihat yolu ila inandırmağa çalışır. "Farzandane Şabi.istar" şerİnda olduğu kimi :

. . . Oxuyax, anlıyax, qardaş, cahil qalnızyax, Cahil qalax biz yena vatandan kanı almzyax. Farzandane Şabiistar, vatan bizdan elm istar.

(245, 1 55) .

Mirza ôli Möcüz elm va madaniyyati vatanin va mil­lat in inkişafı üçün asas amil hesab edird i . Xi.isusila, sabah

1 8 1

ana olacaq qızların t;}hsi l l i, azad, m;}d;}ni olmalarının g;}(;}­C;}kd;} savadlı , bacarıqlı n;}slin yetişm;}sind;} böyük rolu olduğunu vurğulayırdı :

Tiikazin cahli olmasa zail, Oğlu olmaz tamaddiina mail (245, 1 78) .

Mirz;) ali Möcüz "Molla N;}Sr;}ddin" ;}d;}bi m;}kt;}bi­nin iç;}risind;} forınalaşan satirik şeir ın;}kt;}binin nüınay;}n­d;}si olsa da, özün;}ın;}xsus yarad ıcılıq C;}h;}t(;}ri i l;} f;}rql;}­nir. M;}S;}(;}n, MirZ;} aı;}kb;}r Sabird;}n V;} aıi N;}zınid;}n onu f;}rql;}ndir;}n asas cahat xalq yuınoruna, gülüş;}, zarafa­ta üstünlük verın;}sidir. H;}m da "Möcüz gülüşü öz t;}bi;}ti, xarakteri etibaril;} yeni, orij inal gülüşdür, b;}nz;}rsiz gülüş­dür. Şeirlarinin bir qisıninda ahvalat tasviri, r;}vay;}t for­ınası var, süjetl i l ik var, eyni zamanda mülayim bir gülüş, ciddilikd;}n zarafata doğru har;}kat meyli var. Ciddilikl;} zarafat şairin ;}Sarl;}rinda ;}riş-arğac kimi e);} sıx vahdat t;}Ş­kil edir ki, onlardan hansının harda başlandığını V;} barda qurtardığın ı tayin etm;}k, sezınak mümkün olınur." (85, 238) .

Mirz;} al i Möcüz İranın iqtisadi geri liyini heca vaz­ninda q;});}ma aldığı lirik bir şeirind;} ustalıqla ;}ks etdirir:

İta�vanlar imansız, İngilis, hamfransız, Biza iyna vermasa, Qalacağıq tunıansız (245, 48).

Mirz;) aıi Möcüz İranın ananavi şeir yolunda qapanıb­qalmamışdır. Onun yeni mazmun k;}sb edan, azarbaycan­çılığı özünd;} ehtiva ed;}n şeirlari, hatta q;}zal, qasid;} jan­rında olsa da bel;}, ictimai m;}zmun kasb etmasi i la farq l;}­nir. Mirz;) ali Möcüz bütün hayatı va yaradıcı l ığı boyu

1 82

t;}nqidi gülüşü, satira V;} yumoru seçmiş V;} "Molla N;}Sr;}d­din" ;}d;}bi m;}kt;}binin mübariz nüınay;}nd;}si kimi şöhmt qazanınışdır.

Mirz;} ôli Möcüzün poeziyası q;}diın bir xalqın gülü­şünd;}n, göz yaşından, mübariz;}sind;}n, faciasind;}n yaran­mışdır. Onun yaradıcılığı Azarbaycanın C;}nub hiss;}sinin mü;}yyan dövrünü ;}hat;} ed;}n ad;}bi-b;}dii salnaın;}sidir.

1 83

MİLLİ İDEY ANlN T8MSİLÇİLaRİ OLAN YENİ YARADICI QÜVVaLaR

"Molla Nasraddin" üzünü mürgüda olan bütün Şarq dünyasına tuturdu. Ancaq jurnalın atrafında birlaşanlarİn Azarbaycan adlı bir vatanİ vardı va bu vatanin da öz dard­lari, öz problemiari mövcud idi . Görkamlİ tadqiqatçı Firu­din Hüseynov qeyd edir ki, "Molla Nasraddin" ela ilk nömrasinda asrlardan bari zehinlarda kök salmış manfur susmaq falsafasina, zülma boyun aymak siyasatina qarşı kaskin badi i gülüş, öldürücü kinaya ila çıxış edirdi . Jurna­l ın ilk felyetonlarından olan "Lisan balası" susmağı qızıl kimi tabliğ edanlara qarşı çıxmış va insanın öz hüquqlarını talab etmasina çağınş olmuşdur"(85, 1 4) . Bu tipl i fetye­tonlar dolayısı yolla mil l i-azadlıq, müstaqi l l ik uğrunda mübarizaya çağınş maqsadi güdürdü. Mi l l i dila etinasızlı­ğa qarşı kaskin mübariza jurnalın azarbaycançıl ıq ideolo­giyasının şah damarı idi . Jurnalın bütün tematİk ruhu va bu tematİkanı adabi matna çevİran üslubu başdan-ayağa xalq i idi, azarbaycançı l ıq ideyalarını ehtiva edan adabi-badi i fakt id i .

Kökü uzun asrlardan galan azarbaycançılıq ideyalarının XX asrin avvallarinda yeni takanla üza çıxması "Molla Nasraddin"in faaliyyati ila bağlıdır. lurnal bu ideyanın qalblarda, beyinlarda yaşaması va maqamında gerçaklaşma­si üçün bütöv bir xalqın oyanışını, özünü, mill i dayadarinin tanınmasını tamin etdi . "Molla Nasraddin" asi azarbaycan­çılıq abidasİ idi . Özünaqadarki matbuatda azarbaycançılığa meyl, azarbaycançılığın işartıları görünürdüsa, "Molla Nas­raddin" neca deyarlar, özünü bütünlükla azarbaycançıliq meydanına atmışdır. "Molla Nasraddin" azarbaycançıl ıq amalım adabi-ictiınai fıkrin baş meydanına çevirmişdir:

1 84

"Bu gün Karbala meydanı - Azarbaycandakı vatanparvarl İk meydanıdır. Har kimin ürayinda bir cüzi din, namus, vatan hissi varsa, oranın (Azarbaycanın - A.M.) qeydina qalmalı­dır. Axıtmalı qanlarımız, ehsan vermali pullarımız varsa, gözümüzün qabağında üraklar parçalayan Azarbaycan ma­tamgahı durur. Bu gün an böyük ibadat, an birinci din va vatan parvarlik oraya kömak etmakdir"( I 32, c. 2, 3 56).

Calil Mammadquluzada va mollanasraddinçilar azar­baycançıl ığı informasiyadan ideyaya çevirdilar. adabiy­yatda ideya aparıcı mövqe tutur. Har şey ideyarlan başla­yır. "İdeya" yunanca "idea" sözündan olub, insanın fikrin­da formalaşmış maqsadin gerçakliya çevri lmasi p lanı kimi başa düşülür. Har bir i şin, xiisusila yaradıcıl ıq işinin başın­da ideya durur. Dini, samavi kitabiarın aksariyyatinda olan "önca söz galdi" fikri, aslinda, ideyaya bağlıdır. Söz, aslin­da, ideyadır. İdeya irali sürmak çatin deyi l . Lakin gerçak­laşma yolları aydın tasavvür edilan aydın ideya düşünmak o qadar da asan deyil . Calil Mammadquluzada Azarbaycan xalqının ideya va ideallarını yeni badii vasitalarla, yüksak peşakarlıq üsulları ila adabiyyata gatirdi . Onun yaradıcılı­ğında ideya sanatkarın ham dövrün an mütaraqqi va zaruri matlablarina, ham da Azarbaycan mühitinin reall ıqlarına ictimai baxışından, vatandaş mövqeyindan, vatanina, mil­latina, ana di l ina mahabbatindan doğmuşdur.

"Molla Nasraddin" adabi maktabi azarbaycançıl ıq maktabidir. "Molla Nasraddin" maktabi azarbaycançılığın ideyarlan ideologiyaya çevrilmasi üçün zamin hazırladı . Mirza Cali l özü da böyük Azarbaycan idealının Macnunu va mücahidina"(66, 26) çevrilmişdir. Tarixi inki şaf yolu keçmiş azarbaycançı l ığın asas manavi qaynaqlarından biri "Molla Nasraddin" jurnalı va bu jurnal ın atrafında forma­laşmış "Molla Nasraddin" adabi maktabidir .

Azarbaycan adabi-ictimai fikri öz tarixinin heç bir marhalasİnda mill i azadlıq va o cümladan, azarbaycançıl ıq

1 85

98 1

·mp�nıuıo bıııuııpızııq eı\ez!.ıııqnıu ııpuru�n bııUJJnb ıeJA9P !Aeil:unp eA )J!ıııı:ııoıu -ap '!bnbnq ')Jeıu.ı!Aa:'ı eu!q!lJl!S u!ueıeA J!beısnıu ')JeUJJgil !uepeuı eA ! JWP '! J I !Sqeı nuo ')JeW.ı!pıa Jl!�!)JU! ıuql!AA!Aeu -eıu eA !li!Jbe ')Jeuııa l!seı ııunqıu u!ıemıu yepeq u!uep11znı -nbpeıuıueli\l I! JeJ !)J!SSllJ)J Ulll llllAA!qepe UR:>Al!q.ıezv

'JlpSllUllpSRJRUilOJ !Se:>U1JS1Jp Jl!Jb!lS ! RplRJUO )Jel -epa l!seı 11unqru Ulll!JURSU! !ııe.ıı\ab '!ııebupes 'JRJRlJ 'z!uı -eı ll!JlllJl!AlJe na 'J!PS!UIJ!lAa:'ı l!UISl!UAR ll!l!lJ1JUI lRJlRJRAlJe ! JleÜ!lJRuı e!:>RJ es! ep)Jnpunsnp uepu!.ıep 'ueunıgil ! Jeuı -mıı ups ıxuq )JJ ! P!R uuııuı\eq umıuo ·.ı!PS !ıuıa :>.ıep quum f nq )Jeıeunsnp ıumıuıupu ")J!:'ı!)J, 'pA:ap ıumıuusu! ! Jebeqeı l!Ja UIUR:>ARqJezy I)JURUIRZ O epuznınbpeuıuıeli\l I !JeJ

·ıeJ0!Uı:'ıa)J nJOA bıp:>lpl!lRA !UI!)J ISI:>IAISRp UlU -ısuı\ap! bqı:'ıuu:>ı\uq.ıezl! uıbııuqo ! q!lJRS p11paısı )JnA9q xo:'ı JeJq!pe nq URURJpR ".ıep:'ıu!ppe.ıseURIJOUI, lRJRlUOS 'J!PS!UI -ıa Jeq.ıeJeS llRJUO RpUnJOA ! J leq ll!leJUiaJqOJd !UI!)J !Seuı -l!pseıu!ııuez eA ısuuıruob !lepeA:ep !Aeueuı-!JI !lU '!seıuueı -eA!A eu!.ıepeı\ep udo.ıAy '!seuıpq uınsob ıı.ıuıbıux ıı:>buq -ub 'ıs11uıuıuıı nunbnbnq zg 'ısuuq ıA:ıı uepıegeb '!seuıueı -J!Jlll!uı uıbıııx bıı.mA:ıııctoı ııuıJıı.ııe !le(l!RS eA ı:'ıız11ı\ '!.ıeııs!s - ! Jqnd !tıaA: UI!RP bıı.ııııo un�A:n eU!)Jeıseuı zg ep11znınbpeuı -Uieli\l J ! leJ ISI:>lpllJllA lii J1lUll1f 'JlpSlUIRJdOl RUIJRlle ZQ !l -eıq!pe uupıı.ıııA:-qızııı\ upqıu nq znquı\ eA S!ttııa s ıxı:'ı upunı -oı ısı:'ı.ııı:> u ı�ıp:'ıuıı:>ı\ııq.ıezu 'uıu11ı\ap! ! I J !UI uepu!semıgu )J! ! ı�ıpıı ısuq e.ı�eu ı ııımn f "uı ppe.ıseN ııııow, ·.ııpsıuıııı.ı -RA ! Jpesbeıu ıuqııumf "u!ppe.ıseN ıııow, q!pe )JnA9a

' !P! qııAıı:> .ı!q eu!ıesuı\!s ııuuıpsııısıu A!suaıu! ueı!P!J -aı\ epu!sesS!lJ ıuuı!S uıuıı:>A:ııq.ıezy 'na ' !PJ !Aap ynpuseı es -!Pl!LJ nq 'eneqıe ·!ı ıp:'ııı !SeJ!lJeS ıuaA: ll!li!Se.ımgeuı bqpıızıı ! J l !UI upuu:>A:uq.ıezv ep.ıAgp nq zqew ·.ııpsıumuı.ıııdu ez!.ı -uqnuı u!ıı.ıeıı .ıepeb n�npıo epu!.ıe ı ıeAAe U!Jse XX upuru�n

C;}lil M;}mm;}dquluzad;} "Molla N;}Sr;}ddin"i yarat­maqla t;}kC;} jurnal yaratmadı, h;}m d;} qüdr;}tl i b i r ;}d;}bi makt;}bin asasını qoydu va onu inkişaf etdirdi .

Ela i lk sayından nadan va neca yazmaq nümunalarini q;}l;}ma alan dahi sanatkar istedad axtarışına çıxmış, jurna­la mütamadi olaraq onun ideya-badi i maziyyatlarina uy­ğun yeni ;}dabi qüvv;}l;}r C;}lb etm;}yi qarşısına m;}qs;}d qoymuşdur.

C;}lil Mamm;}dquluzad;} öz masl;}kina V;} yaradıcılıq üslubuna uyğun yeni istedadları bütöv Az;}rbaycanın h;}r yerind;} axtarırd ı . Onun S;}sin;} İr;}vandan, Ganc;}d;}n, Şa­maxıdan, Z;}llg;}zur mahalından . . . sas verirdi lar. Jurnal ın oxucuları tez-tez qeyri-adi imzalarla rastlaşırdı lar. "Daba­nıçatdaq xala", "Bambı lı", "G;}nC;}d;}n qeybi", "Gözü i l;} göran", "Qızdırınalı", "Mahkam;} pişiyi", "Anaş qurbağa", "Yetim cüca", "Hamişaki", "Qarınqulu bay", "Bir nafar", "İstiot", "Aşıq" kimi yeni imzaları görand;} avv;}lC;} üzl;}ri­na tab;}Ssüm qonurdu. Sonra bu imzaların t;}qdim etdiyi yazılardakı matlablardan agah olurdular, "kiçik ahvalatlar­dakı böyük haqiq;}tlar" bar;}d;} düşünürdülar.

"Molla Nasraddin"in daimi yazarlarından olan 81i Razi Şamçızada ( 1 888- 1 939) Ü;}nca şahari nd;} anadan ol­muşdur. 8vval ffi;}drasad;}, sonra "maktabi-xeyriyya"d;} V;} rus-tatar JTI;}ktabinda tahsil alınışdır. O, ata-baba san;}tina göra özüna "Şamçı" taxallüsünü götünnüş, şair - publ is ist kimi şöhrat qazanınışdır. N;}Şr;} başladığı i lk i ld;}n son i l;} k imi "Molla Nasraddin"in faal ;}makdaşı olmuşdur.

8li Razi Şamçızad;} Sovet hakiıniyyati i l iarinda "Yeni Ganc;}", "Qızı l Talış" (Lank;}ran), "M;}d;}ni hücum" (Bakı) qazet V;} jurnallarında masul katib, redaktor işl;}mişdir. 8bülqasım Firdovsinin "Şahnam;}" asarindan t;}rcüm;}lar etmi şdir. 1 934-cü ilda Azarbaycan Yazıçılar İttifaqı G;}nca şöbasinin ınasul katibi seçi lmişdir. "Dabanıçatdax xala V;} heyv;}ra" ( 1 9 1 2), "Dabanıçatdax xala" ( 1 93 6), "Nalalariın,

1 87

faqanlarım" ( 1 992) kitabiarının müal l ifıdir . Vatanin istiq­lalı uğrunda mübariza aparıb. Kasadi yazı larına göra Da­ğıstana sürgün edi l ib . Caza tadbidari i l iarinda habs olunub va 1 939-cu ilda güllalanib .

Yeni mollanasraddinçi qüvvalar nasl ina mansub olan ali Razi Şamçızada "Dabanıçatdaq xala", "Cahraçi xala", "Xanbacı", "Heyvara", "Molla Qurqur", "a. Düdük", "Mömün naxırçı", "ayyar", "Bambılı" va s . imzalada sati­rik şeirlar yazmışdır. ali Razi Şamçızadanin real l ıqla sas­laşan şeidari V atanin va mil latin taleyi i la bağlı olmuş, ana di l inin saflığının qorunınasına xidmat etmişdir.

Ela ki, "Molla Nasraddin" qaranl ıq geeada şimşak ki­mi çaxdı, alama hay-haray saldı, qadim Gancadan onun görüşüna yola düşdülar. Onlardan biri, balka da birincisi ali Razi Şamçızada idi." . . . 1 906-cı ilin noyabr ayında Tif­l i sa getdim. Davıdov küçasini va 24 nömrali evi axtarıb tapdım (bu, Mirza Cal i l in yaşadığı ev va "Molla Nasrad­din"in redaksiyası idi) . Qapı açıldı . Cali l Mammadquluza­da gülümsayarak mani otağına apardı va oturmaqda olan üç nafada tanış etdi . Bunlardan biri Sabir, ikincisi aliqulu Qamküsar va üçüncüsü Qurbanali Şarifov idi. Hasratİnda olduğum "Hophop"u gördükda sevincimdan göyarçin kimi çırpındım. Mirza Cal i l da, Sabir da masiahat gördü ki , jur­nal üçün Gancadan tez-tez yazım. Özü da har şeydan, xü­susan, qadınların, qızların acınacaqlı taleyindan. Qayıdan­dan bir az sonra başqa yazılada barabar "Arvadlarımız" adl ı şeirimi yol ladım. Badbaxt galinlarin di l indan yazır­dım:

Man galnıişam qanddana qand qoynıağa, Galnıanıişanı iirayima dard qoymağa. Man galmişam ala hana bağlayam, Galnıamişam geca-gündiiz ağlayam " (246, 1 84).

1 88

ali Razi Şamçızada vatanin, azarbaycanlının taleyini aks etdiran, mi l latİ azadlıg uğrunda mübarizaya ruhlandı­ran çox sayda satirik şeirlar yazmışdır. Xüsusila, gadıniarı köhna adat-ananalardan uzaglaşdırmağa, yeni l iya, maarifa, elma va madaniyyata govuşdurmağa çal ışmışdır . Balka, buna göradir ki, gadıniarın dard-sarini daha artıg açıb-gös­tarmak üçün özünü "Dabanıçattax xala" elamişd i .

"Molla Nasraddin"in sanat prinsiplarina va talablarina tam cavab vermak ali Razi Şamçızada üçün da asan olma­yıb. "Molla Nasraddin"in "Poçt gutusu"nda başga yazıçı­lada yanaşı, ali Razi haggında da maraql ı geydlar var: "Dabanıçattax xalaya yazılan şeirlar bir az qıj gırıblar" (2 ı 0). Jurnal al i Razinin bir sıra "nazmlar"ini çap elamayi garakli bi lmir va "Heyvara"ya üz tutub daha yaxşı, ictimai mazmunlu, badi i cahatdan dayadi asarlar yazınağı masla­hat görürdü (2 ı4) .

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin yetirmasi olan ali Razi Şamçızada duzlu-mazali şeir va felyetonları i la Azarbaycan reall ığını doğru-düzgün aks etdirmişdir . ı 9 ı O­cu ida yazdığı "asrimiz" şeiri XX asrin avvallarindaki Azarbaycan gerçakliyinin aynasıdır:

İyirminci ;JSI·dir, tarixda maşhur adı var, Hadsiz alim/ari, kaşiflari, icadı var . . . Yox nıiiriivvatdan, miisavatdan, ada/atdan nişan, Puç olu b, insanlığın ancaq quru bir adı var . . . . Çoxları eyşii safada, oynamaqda, giilmakda, Çoxlan qan ağlayrr, ruh incidanfinyadr var . . .

(4 ı , ı ı 9) .

ali Razi Şaınçızada satirik şeirlarinda yaşadığı mühi­tin nöqsanlarını açıb-göstarir. asarat altında olan, zülm ça­kan mil lat in cahalatdan gurtuluşu, azadlığa govuşması

ı s9

uçun elın:ı yiy:ıl:ının:ıyin vacibl iyini vurğulayır. Onun "Münacat" şeiri bu c:ıh:ıtd:ın daha xarakterik s:ısl:ınir:

tairlar biziara ziilmi-şamatat, Yaşarsa bir zaman bizda cahalat, Ham artar giinbagiin qat/i/a-qarat. Xudavanda, biza e/m karam qil, C aha/at dardini bizdan adam qil (27 1 , 43) .

Şair özünün "M:ışrut:ıçi l:ır", "Neyl:ıyir iranl ı lar", "İranl ı lara" v:ı "Türkl:ır" şeirl:ırind:ı kinay:ıli bir i.islubda azadlığın dadmı qandırır v:ı kiınl:ır:ı lazım olduğunu bi ldi­rir . Türkl:ırin azadl ıq ınübariz:ısin:ı i şar:ı ed:ın şair:

Miiştari aldt!ar, Bir-birini çaldt!ar, Qll'l!tb azaldılar Uzanıb uca/dılar . . . lstanbulda bir arvad Üzündan atıb çarqat, Polis görcak mat qahb . . . (2 1 6).

- dey:ı, :ıslind:ı, o dövri.in az:ırbaycanlısını da ın:ışrut:ı uğ­runda ınübariz:ıy:ı s:ısl:ıyir. Az:ırbaycançı l ıq ınövqeyind:ın çıxış ed:ın şair hüquqları tapdanan ın:ızluınların v:ıziyy:ı­tini ür:ık yanğısı il:ı ifad;ı edir, iınperiya siyas:ıtini, yerli hakiınl:ıri, yenil ik düşın:ınl:ırini , azadl ıq :ıleyhin:ı olanları t:ınqid edir.

Mirz;ı M;ıh;ımm;ıd Hatif Axundov ( 1 875- 1 923) da G:ınc:ı ş:ıh:ırind:ı anadan olınuşdur. avv:ılc;ı ın:ıdr:ıs:ıd:ı oxuınuş, sonra G:ınc;ı gimnaziyasını bitirmişdir. Müxt:ılif i l l;ırd;ı G:ınc:ıd:ı v:ı Bakıda pedaqoj i f:ıaliyy:ıtl:ı ın:ışğul ol­ınuşdur. XX :ısrin :ıvv:ıll:ırind:ı Az:ırbaycan dövrü m:ıtbu­atında, "Ş:ırqi-Rus", "H:ıyat", "İrşad", "Yeni h:ıqiq;ıt",

1 90

"İqbal", "Açıq söz" qazetlarinda satirik şeirlari, publ is istik yazıları va tareüınalari dare olunınuşdur. Onun "Molla Nasraddin" jurnalı i la alaqalari daha sıx olınuşdur. Mirza Mahamınad Hatif Axundovun yaradıeıl ıq ruhuna uyğı.ın olan "Molla Nasraddin" satirik jurnal ının naşri ona yeni­yeni asarlar yaratınağa ilham verınişdir.

"Molla Nasraddin" jurnalının 8 dekabr 1 906-eı il 36-eı nöınrasinda "Ganeadan qeybi" imzası i la onun i lk sati­rik şeiri dare edil ınişdir. Şeirin qayasinda mi l latin oyanışı­na köınak etınak maraını dayanır. "Nazın" adlanan bu şeir Mollaya, yani, "Molla Nasraddim>a ınüraeiatla yazı lmış­dır:

Har hafta yazu·.van ki, miisa/manlar oyanmaz, hiirriyyati qanmaz. Haqdir sözün, amma bu miisalmanlar incmmaz, heç kas bunu qanmaz. indi görasan arifii danalctr oyandt, binalar oyandı (229).

Mirza Mahamınad Hatif Axundov satirik şeirlarinda çox daqiq va hassasd ır. Satiralarında vatanin va xalqın ağır vaziyyatindan yazır, düçar edi ldiyi mahrumiyyatlardan qurtarrnaq üçün mil latin oyanmasını va öz haqqını talab etmasini öna çakir. Mil latin oyanışına sabab olaeaq amil i isa elmda, oxuyub tahsil almaqda göriir:

Qeybi, daxi san etmagi/an şiiwmija1yad maxluqun alindan Çox yazdt nasihat bulara "Molla " va "İrşad" xalqm amalindan Bal ka, oxuyub e/m olalar cah/dan azad hiktııat mahalinıdan oşki-tari-jaJyadma daJJia/ar oyandt, sahralar oyandt! (229).

1 9 1

Bu i lk satirik şeird;m sonra Mirz;ı M;ıh;ımm;ıd Hatif Axundov daha da h;ıv;ısl;ınmiş v;ı "Gözü il;ı gör;ın", "Yon­casatan", "Mollap;ır;ıst", "Tatrançı", "Köhn;ı şair", "G;ınc;ı şairi", "Hacı k;ındli" t;ıx;ıllüsl;ıri il;ı şeirl;ır yazıb, "Molla N;ısr;ıddin" jurnalına gönd;ırınişdir. Şair özünün ustalıqla yazdığı "Ac" şeirind;ı imtiyaz sahib l;ırinin ac-yalavaclara ;ıl tutmamasmı, onların adma yığılan ian;ıl;ıri bel;ı, m;ınim­s;ım;ıl;ırini ifşa h;ıd;ıfin;ı çevirir:

Hami riyasat axtaran Yetişdi öz maramma Na qadar pullar al di lar, Faqirii ac/ar adma, Bu giinkii giinda ac/ann, Yetişmiyiblar dadma Qapllarında ey/ayan, Faqirlarfağanz gör ( 1 95) .

Şeir xalqm qayğısına qalmayan ixtiyar sahibl;ırin;ı acı bir parodiya kimi s;ısl;ınir. H;ımçinin haqqı tapdanan mil­l;ıtin öz hüquqları uğrunda mübariz;ı aparmasına çağınş kimi diqq;ıti c;ılb edir.

Onun jurnalda "G;ınc;ı şairi" imzası il;ı d;ırc olunan "Cavanlar" şeirind;ı cavanların m;ıkt;ıb, m;ıdr;ıs;ı açmaları­nı, mil l;ıt in oyanmasını, maarifl;ınm;ısini, xalqın öz hüquq­larım anlamasını t;ısvir edir v;ı bundan m;ıns;ıb sahibl;ıri­nin, mollaların t;ışviş;ı düşdüyünü onların öz di l i il;ı açıb göst;ırir:

indi biza bidinlar edar amri-maarif, Har yerda açarlar na bilim naşri-maarif, Maqsud budur asr ola bir dahri-maai·if, Xalqi edalar arifii hiişyar cavanlar. Xalq aniasa gar mat/abi, lafkira inanmaz,

1 92

Na hiylaya, na "ftmda ", na lazvira i nanmaz, Na moizaya, ham na da laqrira inanmaz, Ax! Ey/adi/ar işiari düşvar cavanlar! (224) .

Mirz� M�h�mm�d Hatif Axundov xalqın oyanmama­sının s�b�bini mühitd� görür, mil l�tin elminin, savadının az olmasında, xalqın oxuması, maarifl�nm�si üçün h�r hansı bir iş in görülm�m�sind� axtarır. Onun "G�nc� qi ra­�txanası" felyetonunda oxuyuruq : "G�nc�d� ist�dim qira­�txanaya ged�m, h�r k�sd�n x�b�r aldım, balam, qira�txananız hardadır? Dedil�r m�scid h�y�tind�. G�ldi m m�scid h�y�tin�, tapa bi lm�dim. Sora başa düşdüm ki, bu­lar el� b i l ib l�r m�n t�har�txana soruşuram, onun üçün m�­ni buraya gönd�ribl�r.

Sora çıxıb bir qaradovoydan x�b�r aldım. Dedi bağda­dır. B irbaş g�ld im bağa, gördüm bir butkanın içind�n ma­zaxlaşmaq s�si g�l ir. Xülas�, müs�lman q�zeti tapa bilm�­dim, asta qaçana Göy i mam q�nim olsun, birbaşa qaçdım ın�nzil im�. indi ha fıkirl�şir�ın ki, görüm ora n� idi. İnşal­lah ki, qira�txana deyildi" (2 1 7).

Onun felyetonlarında mühitin eyb�c�rlikl�ri k�skin t�nqid olunur, istiqlal v� ana dili uğrunda mübariz� ın�s�­l�l�ri qabardı lır. "G�nc�", "G�nc�d�n" s�rlövh�li si lsi l� felyetonlarında G�nc�d� baş ver�n hadis�l�r b�di i c�h�t­d�n üınumil�şdiri l�r�k Az�rbaycan gerç�kliyi haqqında dolğun t�s�vvür yaradır.

Mirz� M�h�mm�d Hatif Axundov daim v�t�nin azad­l ığı, xalqın �ql i oyanışı v� m�n�viyyatının yüks�l işi haq­qında düşünmüş, yaradıcılığında az�rbaycancılıq ideyasın ı dolğun �ks etdirmişdir.

Mina Cabbar 8sgarzada ( 1 885- 1 966) İr�vanda ana­dan olmuş, ilk t�hsil in i mollaxanada almışdır. G�nc yaşla­rında atası ôsg�rd�n öyr�ndiyi memarl ıq v� q�nnadi l ik pe­ş�l�ri i l� m�şğul olmuşdur. Erın�ni daşnaqları t�r�fınd�n

1 93

valideynl;ıri q;ıtl;ı yetirilmiş, bu s;ıb;ıbd;ın ı 9 ı 8-ci i ld;ı ıninl;ırl;ı soydaşı kimi İr;ıvanı t;ırk etmişdir. O, İrana, baba­sı Rzanın yanına köçınüş, T;ıbrizd;ı açılan- uşaq bağçasında çalışınışd ır. Uşaq evind;ı gördüyü yaxşı işl;ır;ı gör;ı Cabbar Başçaban l;ıq;ıbi alınışdır. Cabbar 8sg;ırzad;ı ı 933 - ı 93 5-ci i l l;ırd;ı Tehranda lal v;ı kar uşaqlar üçün maktab açmışdır. Pedaqoj i faaliyy;ıtla maşğul olan Mirza Cabbar 8sgarzada 1 943-cü i l da ınüall i ınlar üçü n ınacmua naşr etdirmişdir. Xalqın maariflanınasi va azadl ığı yolunda hayata keçirınak ist;ıdiyi işlar onu bir müxbir, müharrir, naşir va pedaqoq kimi ınahşur etmişdir.

O, "Zanbur", "Kalniyy;ıt", "Tuti" , "Mazali", "Babayİ­emir" satiri k jurnallarına da satirik yazılar yazmış dır. Ana dilinin saflığı uğrunda mübariza aparın ışdır. Xüsusila, ı 9 1 2-ci il da naşr etdirdiyi Qarbi Azarbaycanda mil l i mat­buatımızın i lk qaranquşu olan "L;ık-l;ık" satirik jurnalının di l inin, üslubunun forınalaşınasında, onun sahifalarinda gedan yazıların hayat haqiqatlarina asasianınasında onun mühüm rolu olmuşdur.

Mirza Cabbar 8sgarzad;ı "Molla Nasraddin" jurnalın­da "Mahkama pişiyi", "Anaş qurbağa", "Qurbağa", "Nox­tasız", "Leylak", "Hacı leylak" imzaları i la çıxış etmişdir. Onun ana di l inin saflığı, qorunması va inkişaf etdiri lmasi uğrunda ardıcıl ınübarizasi bir sıra satirik şeirlarinda va felyetonlarında öz aksini tapmışdır. ı 9 ı ı -ci i l da "Hacı ley­lak" imzası ila yazdığı "Qiyamatmi qopar? felyetonunda oxuyuruq: " . . . Tabrizda "Saadat" madrasasinda özlari türk oğlu türk ola-ola fransız, ingi l is va ya rus dilinda dars de­yirlar, amma türk di l i, yani, özlarinin ana dillarin i oxutına­yıb all İ yaşındakı çocuqlar ana di l inda yazmağa, oxumağa qadir olmasalar, qiyamatmi qopar?

8gar Tabriz ınüfsidlari "Molla Nasraddin'' in di l ind;ın "Saadat" madrasasi aleyhinda bazi fıtnaangiz xabarlar naşr etsalar, qiyamatmi qopar?

ı 94

8gar "Molla Nasraddin" o fıtnakarların adlarını mac­muada çap elasa, qiyamatmi qopar?" (234).

"Qiyaınatmi qopar? felyetonunda qaldırı lan masalalar sırasında azadlıq va istiqlal uğrunda mübarizaya çağınş masalasi da var. Müallif yazır: "8gar Maku, Qaradağ va ardabi l mahallarında zorba ağalar va qoçaq mülkadarlar, zabardast seyidlar va boynuyoğun mollalar biçara raiyya­tin va yazıq akiı1çinin darisini soyı.ıb qanlarını amanda Azarbaycan ayalat kübrası kanardan durub biqeydana ta­maşaçı olsa, qiyamatmi qopar?" (234).

Mirza Cabbar 8sgarzadanin şeirlarinda xalqın oyanı şı­na, mil l i manavi dirçal İşina çağınş motivlari aydın hiss olunur. Mollanasraddinçi şair mil lat in nicatını onun ma­ariflanmasinda, elma yiyalanmasinda görür. Bu sahada matbuatın xalqın hayatında oynadığı müsbat roldan danı­şan şair "Nazm" şeirinda yazır:

. . . Qazet-mazetçilar axu·da iş/ari pozdu, Oyatd1 daş kimi yatm1ş bu xalq1, durğuzdu . . . . İşin haqiqatin açdı iinıuma qandn·d1,

Bu qamli vaqia, bi !lah, mani usa11du·dt . . . . Qazet-mazet Ç/Xalt xalq1 elma uğratcil, Çtğır-bağtr elayib xalqm "hissin " oynatdt . . . . İşin haqiqati vaz e h olu b yavaş-yavaş, Bu tövr vazi göriincan bizi öleydik kaş (2 1 9) .

Mirza Cabbar 8sgarzada "Çıxdı alimdan . . . ", "Molla va hörümçak", "8r deyi l", "İravan dövlatli lari deyirlar", "Tiryaklara sarsalamati" kimi şeirlarinda Azarbaycan mü­hitinin eybacarliklarini, insanları asaratda saxlayan cahat­lari, mil latİnin azadlıq arzularını qalama alınış; xalqı ınü­barizaya saslaınişdir. "Mahkaına piş iyi" imzası i la yazdığı "Molla va hörüınçak" satirasında xalqı daim asaratda sax­layan, onu istismar edan insanlar tanqid olunur. Molla hö-

1 95

rü ınçayin yanına gedarak ondan xahiş edir ki, milçaklara zülm etmasin, onların qanlarını sormasın. Hörümçak Mai­laya bela cavab verir:

Dedi: - Zahmat çakibsan, ay molla! San öziin qannu miisalmamn Sorma, qardaş, vannsa vicdamn. İltimasm biza qabul olamaz, Dediyin sanda çiin hiisul olamaz. Pisdisa özganin qamm içmak, San öziin gel qan içmakdan al çak! (2 1 7) .

"Molla va hörümçak" satİrasından çıxan natica budur ki, xalq öz azadlığı uğrunda mübariza aparmalı va asarat­dan qurtulmalıdır. "Tafaxür" (Öyünma) satirasında da mi l­lati azan, haqqını yeyan, onunla istadiyi kimi rafdar edan mansab sahiblarini ifşa hadafına çevirir:

Minmişam onları, har bir tarafa man siiraram, Har na onlar qazanar, man yeyaram kef göraram. Soraram qan/anm, canlanm ham iizaram, Kimsa bi lmaz, na qadar gizlin iş olsa, göraram . Kiipada millali qatıq kimi man çalxalaram, Karasin işladaranı, ayramn ham yafaram ( 1 73) .

Mirza Cabbar 8sgarzadanin asarlarinin mövzusunda, mazmununda va üslubunda Calil Mammadquluzadanin, Mirza 81akbar Sabirin va 8li Nazminin tasiri hiss olunur. O, "Molla ami" şeirin i Calil Mammadquluzadaya hasr et­mişdir.

Belalikla, XX asrin birinci qarinasinda "Molla Nas­raddin" adabi maktabinin banisi Cali l Marrimadquluzada­nin vatandaşlıq qeyrati ila Azarbaycanda yeni adabi qüvva yetişib-formalaşmışdır. Bu yeni adabi qüvva azarbaycançı-

1 96

l ığı özünda daim yaşadan ınollanasraddinçil ikdir. "Molla­nasraddinçilik ictimai satira vasitasi la camiyyati dayi şınak, yenilaşdirınak, mamlakati iral i aparınaq, mil l i -manavi özünüclark proseslarini darinlaşdirmak demakdir" ( 65) . Mol lanasraddinçi lar öz fardi yaradıcıl ıqlarında Azarbay­can xalqının taleyi - istiqlalı va inkişafı ila bağlı olan azar­baycançılıq ınafkurasina daim sadiq qalınaları ila nümuna­dirlar. Azarbaycan camiyyatinin inkişafında mol lanasrad­dinçilarin böyük rolu olınuşdur.

ati Mahzun Rahimov ( 1 886- 1 934) Qarbi Azarbay­canda, İravan şaharinda anadan olmuşdur. O, uzun i l lar İravanda Azarbaycan di l i va adabiyyatını tadris etmişdir. 1 9 1 7-ci ilda onun redaktorluğu i la "Bürhani-haqiqat" ("Haqiqatin dal i l va i sbatı") jurnalı çap olunınuşdur.

Şair, jurnali st, müal l i ın kimi faaliyyat göstaran eli Mahzun Rahimovun darin ınanalı , oxucunu düşünmaya vadar edan satiraları "Mahzun", "Yetim cüca", "Haıni şa­ki" kimi imzalada ınüxtalif ınatbuat orqanlarında dare olu­ımrdu.

İravan müal l iflari arasında özünamaxsus yaradıcıl ığı olan eli Mahzun Rahimov "Molla Nasraddin" jurnalı i la daha sıx amakdaşlığı i la farqlanird i . O, öz yaradıcılığı i la xalqın qaflat yuxusundan oyanınasına, gözünün açılması­na, ictimai şiiurunun forınalaşmasına tasir edirdi . Onun Mirza elakbar Sabira banzatınalari var. Daha çox "Yetim cüca" imzası ila tanınan eli Mahzun Rahimov "Molla Nasraddin" jurnalında dare olunan şeirlarinda azarbaycan­lım öz hüquqları uğrunda daim ınübarizaya çağırırdı . Onun yaradıcıl ığında yüksak vatandaşlıq qayasi-azarbay­cançıl ıq asas yer tuturdu .

O, camiyyatin, mühitin nöqsanlarını, bütün zümralar­dan olan insanların çatışmayan cahatlarini, istiqlala çağırı­şı vatandaş yanğısı i la, böyük casaratla va ustalıqla deınayi bacarırdı . "Molla Nasraddin" jurnalının 1 3 noyabr 1 9 1 3 -

1 97

cü il 25-ci nömrasinda dare olunan "ôşar" adlı şeiri nda har hansı mazhabli şaxsi nazara almayacağını, çakinma­dan, taraf saxlamadan, qarazsiz olaraq eyiblari üza deyaca­yini bayan etmişdir :

(�vubım eylaram ayan bu xandı, haydi, qanmaram, Axımdii mirza şeyx ola yaztb işin utannıaram, Lotu-potu, ağa-mağa, taraf-maraf tutamııaranı, Q;ır;ız-maraz nazarda yox, o baradan, bu baradan.

Şair "Mil l i tasnifa nazira" adlı şeirinda cahalat yuxu­sunda yatanların bu halını ironik şaki lda bela ifada edir:

Tez yat, ey mi/l;ıti-qqfil, sana lazmıdı cahalat, Yat, bm·adar, gedacak onla qabağa yena millat. Naz ila yat olforağat, Bundadtr izzati şövkat. Elnıdan eyla haz;ır, qoyma uşağm oxusun ta Diişmasin zillata axırda, yaraşmaz sana zillat Elmi-q'!flat ona öyrat, Ta oxunsun sana rahnıat. ( ı ı 0) .

ôli Mahzun mil latin yatmış övladlarını oyatmaq, on­ları mübariza aparmağa ruhlandırmaq üçün digar molla­nasraddinçilar kimi yaradıcıl ıq bacarığının bütün gücün­dan istifada edirdi . Onun I 9 ı 2-ci i lda "Yetim cüca" imzası i la dare olunmuş bir şeirinda deyil ir :

Taıpannıa, yoxsa, nemali izzat gedar, gedar, Cahii-calal, şan ila şövkat gedar, gedar, İzzii-viiqar, qeyrat, himmat gedar, gedar, Dursan yaqin ki, izzati-millat gedar, gedar. Va/lah bu yatmağın sana vardrr layaqati, Başqa tavayi!f anlamayıbdır bu hiknıati.

ı 98

Har kas ep/am ali b data qald1q deyir, deyir, Basdir, durım yuxudan usandıq deyir, deyir, Karvan köçiib gedibdi yuband1q deyir, deyir, Ziilm al am i tut u b daxi yand1q deyir, deyir. V amu bu giina söz yazwım heç dirayati? Pak çoxlan bu tövr yaz ll" lar şi kayali (225) .

Ana di l inin saflığı uğnında mübariz;} ali Mahzun R;}­himovun yaradıcıl ığında mühüm ahamiyyat kasb edirdi . O, ana di l ini bi lmay;}n m;}nS;}b sahibl;}rini "d;}y;}ll;}klayir­di". "D;}y;}nak şeirinda olduğu kimi :

Bir camiyyat ki, onun sadri olan bir kimsa Bilmaya öz dilini rusca q1la nitqi bayan Na yapar bir bela darnak na olar hasi/i-kar? Köhna tas, köhna hamam /ap diizii ondan da yaman

( 1 99) .

Şeirlarind;} ali Mazhun h;}m ınövzu, h;}m d;} üslub C;}­hatdan böyük Sabirin t;}r;}fdarı kimi çıxış edirdi . Şair im­kanlı, varl ı adamların xalqa, elma, maarifa etinasızlığını sabİrsayağı yazdığı "Vasiyyat" (6 noyabr 1 9 1 ! -ci i l , Ng39) şeirinda varlıya müraciatla aşağıdakı kimi taqdim edir:

Asuda yaşa, izzal ila, zövqi-safada Dövlatli adamsan. Bihuda ye ra verma pulu n dari-fonada Qeyratli adanısan İç konyakı, çak li1:vak1 har siiblıi masada, Hörmatli adamsan. Qart oyna, uduz, verginan milyonlan bada, Şöhralli adamsan.

- deya belalarinin aydın satirik obrazını yaradır.

1 99

"İranlı olmasaydı" satirasında Azarbaycanın canubun­da va şimalında hökın süran haqsızl ıqdan, hakimlarin xal­qa divan tutmasından yazır:

İran Ir olmasaydı, olmazdi heç Sam ad xan, Tabrizda hank1 hakim eylardi böyla divan? amin-aman iiziinii görmazdi heç bir insan, Tabriz mahv olm·d1 iranlr olmasaydi ( 1 98).

Şair Bakıda yüztarla insanın ağır şaraitda işiayarak öl­düyünü, işsizlarin isa "divar dibinda" can verdiyini ürak yanğısı ila qalama alır va xalqı sabr etmamaya, öz istiqlal ı uğrunda mübariza aparmağa saslayirdi . aslinda, bu satirlar azad vatanda azad va fıravan yaşamaq arzusu ila yaşayan şairin ürak çırpıntıları idi :

Bakı zavodlarmda aya kim iş görardi, Har giinda yüzlar ila kimlar diişiib ölardi. Kimlar divar dibinda, qiirbatda can verardi, Kim sabr edi b durardı iran/ı olmasaydı . . . Kim ziilma qatlanardr, İram kim satard1, Alanı na tövr olm·d1 iran/i olmasaydi. ( 1 98).

Mollanasraddinçi adib larin hamısı üçün, o cümladan, ati Mahzun Rahimov üçün Vatan, mil lat, ana di l i uğrunda mübariza, bütövlükda azarbaycançı l ıq xüsusi yaradıcıl ıq arnalı olmuşdur.

200

MİLLİ iDEYAYA XİDMaT EDaN KARİKATURA USTALARI

"Molla Nasraddin" adabi maktabinin bütün nüma­yandalarinin, o cümladan, rassamlarının da yaradıcılıq amallarının bütövlükda mil l i i stiqlal, mil l i birlik, manavi yüksal iş, ana di l i uğrunda mübariza ideyalarına xitmat et­diyini ictimai va elmi fikir qabul etmişdir. Calil Mammad­quluzada, Ömar Faiq Nemanzada, Mammad Said Orduba­di, ôbdürrahi m bay Haqverdiyev, Mirza ôlakbar Sabir, ôli Nazmi , ôliqulu Qamküsar va başqaları bu ideyalan publisistika, badi i nasr, dramaturgiya, şeir vasitasi la ifada edirdilarsa, jurnalın !ap i lk gündan diqqati calb edan ras­samları isa azarbaycançı lığı tasviri sanatin i mkanlarından istifada edarak taqdim edirdi lar.

İ lk dafa olaraq Azarbaycan matbuatında satirik qrafı­kadan, karikaturadan, i l lüstrasiya üsulundan, siyasi plakat va maişat jandanndan istifada olunurdu. Jurnalın rassam­ları bütün bunları rangli şakil lar vasitasila taqdim edirdilar. Jurnalın tam yarısının rangli şaki l l i çıxmasın ı "Molla Nas­raddin" jurnalının ideya rabbari va yaradıcısı Calil Mam­madquluzada masiahat görmüşdü . Şübhasiz ki, maqsadli olaraq . Ona göra ki , jurnalda olan matnlari çoxlan oxuya bilmirdi, şaki l lar vasitasila bazi matlablardan xabardar olur va onları aniaya bi l irdi lar. Rangli şaki l lar calbedici l iyi artırırdı . Qarşıya qoyulan maqsadin hadafa tez çatmasını tamin edirdi . Bazi şaki laltı matnlar tasvirlarin asan qavra­nılmasına kömak edirdi .

Mollanasraddinçi rassamlar jurnalda dare olunan sati­rik şakil larin ideyasını Cali l Mammadquluzadadan alırdı­lar.

Cal i l Mammadquluzada jurnal ın galacak tanqid hadafla­ri na, macmuanin meydana çıxmasından qorxuya düşanlara

20 1

v;ı buna gör;ı naşiri döym;ık fıkrin;ı düş;ınl;ır;ı üzünü tutaraq deyirdi : "Olmaya qorxursunuz ki, m;ıcmu;ınin v;ır;ıql;ırini nök;ırl;ır samovar alışığı ed;ı-ed;ı v;ı ş-;ıkill;ırini uşaqlar oynada-oynada axırda camaat gözünü açıb b;ızi işl;ırd;ın x;ıb;ırdar ola?" (204). Böyük ;ıdib bu s;ıtirl;ırin yer aldığı "Niy;ı m;ıni döyürsünüz?" felyetonunda "Molla N;ısr;ıddin" adını daşıyan jurnalı n;ız;ırd;ı tutaraq dig;ır mollalara müraci;ıtl;ı yazırdı : "H;ırç;ınd ki, siz d;ı mollasınız v;ı m;ın d;ı mollayam v;ı lakin bizim aramızda bir balaca f;ırq var" (204) . Mü;ıl lif bu f;ırql;ıri sadalayır v;ı axırda yazır: " . . . bir balaca t;ıfavütümüz d;ı budur ki, m;ın heç olmasa, bir parça qalın kağız üst;ı bir nağıl-nuğul yazıb i lan-qurbağa ş;ıkli ç;ıkir;ım v;ı paylayıram müs;ılmanlara ki, oğul-uşaq ş;ıkill;ır;ı baxıb gülsünl;ır v;ı nök;ırl;ır kağızını alışıq edib asanlıqla ocağı yan­dırsınlar. Amma siz mol lalar deyirsiniz: uşaqların da canı c;ıh;ınn;ım;ı, nök;ırl;ırin d;ı" (204).

C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ı v;ı onun m;ısl;ıkdaşları o za­man xalqın, oxucunun h;ıl;ı xeyli savadsız olduğunu n;ız;ır;ı alaraq jurnalda satirik r;ısml;ırin nec;ı böyük rol oynayaca­ğını ;ıvv;ılc;ıd;ın yaxşı d;ırk etmişl;ır. Mollan;ısr;ıddinçil;ırin görk;ımli t;ıdqiqatçısı aziz Mir;ıhm;ıdovun n;ıtic;ısin;ı gör;ı "azadlıq v;ı demokratiya uğrunda vahid c;ıbh;ıd;ı birl;ış;ın", "xalqın tarixin;ı, ;ın;ın;ıl;ırin;ı, dil in;ı . . . hörm;ıt etm;ık bar;ı­d;ı yazdığı müdrik sözl;ırl;ı b;ırab;ır, tasir/i rasmlar (kursiv m;ınimdir - AM.) "Molla N;ısr;ıddin"in f;ıaliyy;ıtind;ı ;ın qüvv;ıtli, ;ın n;ıcib . . . istiqam;ıtl;ırd;ın idi" ( 1 56, 8).

C;ılil M;ımm;ıdquluzad;ı h;ım d;ı il lüstrasiya üsulu il;ı ";ıd;ıbi qüvv;ıl;ırin diqq;ıtini dövrün, zamanın z;ıruri prob­leml;ırin;ı doğru yön;ıltmiş, türk-müs;ılman dünyasının adi gözl;ı baxanda sanki görünm;ıy;ın ;ın inc;ı m;ıqamlarının aşkara çıxarı l ıb t;ısvir edilm;ısin;ı nail olmuşdur. Bu hal mollan;ısr;ıddinçi şair, nasir v;ı publ isistl;ırl;ı yanaşı, jurna­lın r;ıssamlarının da f;ıaliyy;ıtinin m;ıqs;ıdyönlü ş;ıki ld;ı qu­rulmasına müsb;ıt t;ısir göst;ırmişdir" (67, 277-278) . C;ıli l M;ımm;ıdquluzad;ınin jurnalda karikaturalara xüsusi ön;ım

202

vermasindandir ki, "Molla Nasraddin"in birinci nömrasi­nin !ap birinci sahifasinda adibin özünün taqdim etdiyi mövzu ila bağl ı rassam Oskar Şmerlinqin çakdiyi şakil çox böyük aks-sada doğurmuşdur. "Burada müsalman alami darin yuxuya getmişdir. Lakin bunların içarisinda bazilari­nin oyanmaqda, garnaşmakda, başını yerindan qaldırmaq­da olduğu görünür. Bela bir girişla işa başlayan jurnal mü­salman alaminin oyanmaqda olduğunu bildirirdi" ( 1 3 , 40) . Bu şakil, aslinda, jurnalın nömrasinda olan matnlar qadar, bal ka, bir az da artıq tasir göstarirdi . Qeyd edak ki, "Molla Nasraddin" Azarbaycanda rangli tasvirlarİ olan ilk satirik jurnal olmuşdur. Bu, hamçinin türk-müsalman dünyasında i lk satirik qrafıkal ı , karikatmalı jurnal id i .

Cal i l Mammadquluzada "Molla Nasraddin" jurnal ına mil l iyyatca alman olan rassamları - Oskar Şmerlinqi va İozef Rotteri davat etmişdir. İsa Habibbayli göstarir ki, hamin rassamlar "mil l iyyatca alman olduqlarına göra onla­ra müsalınan alamini tanıtmaq, öyratmak maqsadi la redak­siyadan veri lan sifarişlar mühüm ahamiyyat kasb etmişdir" (67, 278). Tadqiqatçının dediyi kimi, jurnal ın i lk nöınrasi­nin bütün şaki l lari Calil Maınınadquluzadanin verdiyi ınövzular asasında işlanınişdir. Calil Maınınadquluzada özü qeyd edir ki, "baxtiqara Şarqin yatmış ınil l atlarinin qaflat yuxusunu öz ustadana fırçası i la tasvir etınayi" ( 1 34, 69) jurnala davat etdiyi Oskar İvanoviç Şınerlinqa ( 1 863-1 93 8) sifariş verınişdir. Cal i l Mamınadquluzada "Xatira­tıında" onu da qeyd edir ki, "Molla Nasraddin" in birinci nöınrasinin baş sahifasinda şirin yuxuda yatan mil latlarİn tasviri haman tasvirdir ki, vücudu bizim üçün çox qiymatl i olan Şmerl inq naqqaşımız öz maharatli qalami i la onu ha­man tarixda yaratdı" ( 1 34, 69). ôslinda, hamin şakilda ya­tanlar azarbaycanlı mi l lati id i . Jurnal Rusiyada va onun müstamlakalarinda baş veran azadlıq harakatı dövründa azarbaycanlının qaflat yuxusunda olduğunu ürak ağrısı ila,

203

r;ısınl:ırin dil i i l;ı ifad;ı edirdi . "Müs;ılınan dünyasının oya­nışı" karİkaturası ınollan;ısr;ıddinçi "Sizi deyib g;ılıniş;ım" ın;ıqal;ısind:ın doğan satirik qrafıkanın, karikaturanın mü­k;ıının;ıl ınanifestidir" (7 1 , 8).

Jurnalın 1 906-cı i l 4-cü nöınr:ısind;ı "Niy;ı ın;ıni dö­yürsünüz?" felyetonuna ç:ıki lmiş karİkatura m;ıtnd;ı olan ideyanı bir az da qüvv:ıtl;ındirir. "Lisan b;ılası" felyetonu­na h;ısr olunmuş karİkaturada ("Molla N;ısr:ıddin", 1 906, N23 8) müxt;ılif mil l;ıtl;ıri t;ımsil ed;ın insanların az:ırbay­canl ının ağzına öz di l l:ırini dürtın:ısi t:ısvir olunınuşdur. Yer;ı yıxı lan az;ırbaycanlı qı şqırır: "- Ay qardaşlar, ınan ki, dilsiz x:ılq olunınaınışam, bu di l iari niy;ı ağzıma soxur­sunuz? ! " . Karİkaturada mil l i d i l i ıniza t;ıcavüzdan söhbat gedir. Bu, mi l l i oyanışa s;ısl;ıy;ın, mil l i özünüd;ırk;ı çağı­ran, azarbaycançıl ıqdan yoğrulınuş bir rasmdir. Karikatli­ralardan birinda ("Molla N:ısr;ıddin", 1 9 1 0, N227) qızının savadlanınasını i stamay;ın, onu ancaq ara verın;ık haqqın­da düşünan val ideyn va qızı t;ısvir o lunmuşdur. R;ısınin al­tında yazı lmışdır: "Ata n;ısihat i : - Qızım, daxi basdir, ma­şallah, yek:ılibs:ın, ar;ı getm;ıli s;ın, oxumağın vaxtı keçdi" . R;ısın ınüsalınan alaınind;ı insanların hüquqsuzluğunu gös­t;ır;ın nüınun;ıl;ırdan biridir. Oskar Şınerlinqin çakdiyi ka­rikaturalar insanlara öz hüququnu anlamağa köınak edir, bu hüquqları ;ıld;ı etınak uğrunda mübarizanin labüdlüyü­nü başa salır.

İozef Rotter haqqında onu deınak kifayatdir ki, takc;ı " 1 9 1 1 -ci il da jurnalın bütün nömralarinda getıniş 250 şak­lin 2 1 2-sini" (250) mahz Rotter ç;ıkmişdir. Faktlar göstarir ki, İozef Rotter "Molla Nasraddin" jurnalı üçü n " 1 906-1 9 14-cü i l l;ırda 1 200-dan artıq " (250) ınüxtalif mövzular­da şakil lar çakınişdir.

an maraqlısı bu id i ki, Calil Mamınadquluzada v:ı jur­nalın yaradıet iarı mil l iyyatca alınan r;ıssamlara Azarbay­can haqiqatlarini, mi l l i-satirik obrazları neca taqdim etın;ı-

204

yi başa sala bi l irdi lar. Belalikla, Azarbaycanda satirik ras­samlıq, karikaturaçıl ıq tadrican anana hal ını al ır va makta­ha çevri l ir. Bu maktabin Azarbaycan madaniyyatinda, in­casanatinda va matbuatında tutduğu mövqe çox böyük va ahamiyyatlidir .

Jurnal şaki l lari, adatan, böyük hacmda taqdim edirdi . Şakil lar ona göra bela taqdiın olunurdu ki, savadı olmayan adamlar da jurnalın şakil larina baxır, gülür va sonra çox matiablarİ anlayırdı lar.

Divanda bardaş qurub oturan va sulu qalyan sümüran azarbaycanlı özü kimi boş-bekar azarbaycanl ıya: "Na av­ropabazl ıqdır ! Heç vakt avropalıların elmi va maişati bi­zimkindan artıq ola b i lmaz" ( 1 89). Bu kinaya ila jurnal özündanarxayın azarbaycanimı dünyanı, müasirl iyi clark etmaya çağırırdı .

Karikaturalardan birinda küçada dolaşan va birinin diga­rini yera yıxıb döydüyü, yeka kişilarİn isa bu salmadan lazzat almaları, digar uşaqları da davaya qızışdırmaları tasvir olunur. Şaklin altında yazılıb : "Müsalman küçalarinda uşaq tarbiyasi" ( 1 80). Bizca buna şarh vermak da lazım galmir.

"Molla Nasraddin"in sahifalarinda ustadeasına çıxış edan i lk azarbaycanlı rassam azim azimza da ( 1 880-1 943) olmuşdur. azim azimzacia milli tasviri sanatimizda tanqidi realizmin va qrafıka janrının banisidir. O, satirik qrafıka, i l lüstrasiya, siyasi plakat va maişat j andarında asarlar yaratmışdır.

azim azimzacia Azarbaycanda naşr olunan digar mat­buat orqanlarına nisbatan "Molla Nasraddin"da az i ştirak etsa da, bir rassam kimi mahz bu jurnalla püxtalaşmişdir. Haqqında bahs etdiyimiz alman rassamlarının yaradıcıl ığı­na qatiyyan kölga salmadan deya bi larik ki, azarbaycançı­lıq ideyalan azim azimzacia ideyalarında daha mlikam­mal ifada olunurdu. azim azimzacia alman rasamlarının başladıqları işi uğurla davam etdirmişdir.

205

8ziın 8zinızada ömrü boyu xalqının adını uca etınaya, dövrün nıanfı hallarına qarşı kaskin ınünasibatini aşkar bi ldirmaya çal ışmış, ınollanasraddinçilik ·ananasini fırçası ila davaın etdirmişdir. 8zim 8zimzada mil l i tasviri sanati­mizda tanqidi realizmin va qrafıka janrının banisidir. O, satirik qrafıka, i l lüstrasiya, siyasi plakat va maişat janda­rında asarlar yaratınışdır.

8zim 8zimzadanin karikaturaları dövrün manzarasini, insanların ahvalını , azabını, azadl ıq uğnında mübarizasini , müstanılakaçi larin azğınl ığını alvan, inandırıcı boyalarla aks etdirınişdir. Rassam asarlarinda, asasan, mol lanasrad­dinçilari daim narahat edan, düşündüran mövzulara toxu­nurdu. Onun "Balıq ovu", "Pul har şeyi hall edir", "Yalan­çı bitaraflik", "İranın müasir vaziyyati" va bir çox başqa rasıniari aktuall ığı i la diqqati daha şox çakir.

"Molla Nasraddin" jurnalında dare olunan ınüxtalif j anrl ı yazılar ınol lanasraddinçilarin Vatan, mil lat, ana d i l i i la bağl ı azarbaycançı l ıq ideyalarını na qadar ifada eda bi­lirdisa, karikaturalar da bir o qadar dolğun aks etdira b i l ir­di. 8ziın 8zimzadanin bu sahadaki faal iyyati asi sanat fa­dailiyi, vatandaş qayasi id i .

Rassamın yaratdığı asarlarda mühariba töratınaya cahd göstaran qüvvalar tanqid edi l i r, insanın insana qasdi, qa­ni ın kasilmasi satira ataşina tutulur va ifşa olunurdu. Bu baxımdan 8ziın 8zimzadanin "Balkan ölkalarinda", "Bal­kan masalalarinda biz bitarafık", "Avropa diplomatiyası­nın qalabasi" karikaturaları xarakterikdir.

8zim 8zimzada ham da zamananin an maşhur kitab qrafıka ustası kimi tanınınışdır. Mirza 8lakbar Sabirin "Hophopnama" asarina çakdiyi i l lüstrasiyalar ideya-badi i cahatdan a n dayarli sanat asarlaridir . Rassam mövzuya uy­ğun yaratdığı müxtalif tiplarin obrazlarını, unurlulmaz şai­rin fikirlarini inandırıcı şakilda ayani laşdirmiş, Sabir sati­rasının aniaşılmasını daha da asanlaşdırmışdır. Şairin "Sa-

206

tıram", "F;ıhl;ı", "Dil;ınçi", "8kinçi" v;ı başqa satirik şeir­l;ırin;ı h;ısr etdiyi r;ısml;ır yaddaqalan t;ısvirl;ıri i l;ı olduqca baxımlıdır.

azim azimzad;ınin ;ıs;ırl;ırind;ı m;ınfı tipl;ır t;ıkc;ı za­hir;ın damğalamb ifşa olunmamışdır. Bu tipl;ırin c;ımiyy;ıt­d;ı yetişm;ısinin ;ısas kökü, mahiyy;ıti açıqlanmışdır.

8zim 8zimzad;ı "Molla N;ısr;ıddin" ;ıd;ıbi m;ıkt;ıbinin münay;ınd;ısi kimi realist karİkatura s;ın;ıtinin el;ı nümun;ı­l;ırini yaratmışdır ki, h;ımin nüımın;ıl;ır bu gün d;ı az;ırbay­cançılıq i deyalarının t;ıbl iğind;ı ;ın yaxşı vasit;ıdir.

Ümumiyy;ıtl;ı, 1 906-cı i l in aprelind;ın 1 93 1 -ci ilin ;ıv­v;ıl l;ırin;ı kimi "Molla N;ısr;ıddin" jurnalında 20 n;ıf;ır r;ıs­sam f;ıaliyy;ıt göst;ırıni şdir. X;ıli l Musayev, İsmayıl Axun­dov, Q;ız;ınf;ır Xal iqov, Hüseyn 8liyev v;ı başqaları müx­t;ıl if i l l;ırd;ı jurnalla ;ım;ıkdaşlıq etmiş, karİkatura s;ın;ıti sa­h;ısind;ı nai l iyy;ıtl;ır qazanmışlar.

Xalil İsrafil oğlu Musayev ( 1 897- 1 949) Az;ırbaycan kariratura s;ın;ıtinin tarixind;ı iz qoymuş maraqlı taleyi olan s;ın;ıtkardır. Dağıstanda doğulmuşdu. Mi l l iyy;ıtc;ı avar olan X;ıli l Musayev 1 9 1 2-ci i ld;ı "Molla N;ısr;ıddin"in ilk karikaturaçı r;ıssamı olan Oskar Şmerl inqin direktar ol­duğu Tiflis İnc;ıs;ın;ıti T;ışviq C;ımiyy;ıti yanında f;ıaliyy;ıt göst;ır;ın R;ıssamlıq v;ı Heyk;ıltaraşlıq M;ıkt;ıbin;ı daxil ol­muşdu. El;ı mü;ıl l iminin t;ıqdiınatı v;ı tövsiyy;ısi i l;ı d;ı "Molla N;ısr;ıddin" jurnalı il;ı ;ım;ıkdaşlıq etm;ıy;ı baş1a­mışdı . 19 1 2- 1 9 1 3-cü i l l;ırd;ı r;ıssamın "Molla N;ısr;ıddin" jurnalında "X;ıli l Musayev", "Musayev Çoxski", "X.M." imzaları i l;ı 20-y;ı yaxın karİkaturası çap olunınuşdu. "Q;ı­rib;ı t;ır;ızi", "Bizim ;ıyl;ınc;ıl;ırimiz", "Müs;ılman ziyal ısı", "Rus v;ı müs;ılman qadını teatrda", "Culfada ;ıvv;ılinci par­lamanın üzvü", "Şamaxıda m;ıkt;ıb bar;ısind;ı şura", "Tir­y;ıkxanada" ("Maarifın m;ırk;ızi olan Tiflis ş;ıh;ırind;ı mü­s;ılmanların gec;ı-gündüz m;ışğuliyy;ıti"), "R;ışt ş;ıri;ıtm;ı­darı v;ı rus konsulu" kimi karikaturaları mövzu baxımın-

207

dan aktuall ığı, r;ısm texnikasının yetkinliyi v;ı koloritli ol­ması i l;ı diqq;ıti c;ılb edir. Onun r;ısml;ırind;ı "Molla N;ıs­r;ıddin" ;ınn;ıvi karİkatura üslubunu v;ı Oskar Şmerl inqin t;ısirini aydın sezm;ık olur. Şübh;ısiz ki, X;ıl i l Musayevin müraci;ıt etdiyi mövzular jurnalın baş redaktoru C;ıl i l M;ımm;ıdquluzad;ı t;ır;ıfınd;ın mü;ıyy;ınl;ışdiri l ird i .

İsmayıl Hüseyn oğlu Axundov ( 1 907- 1 969) ı 928-ci ild;ı Az;ırbaycan Dövl;ıt R;ıssamlıq M;ıkt;ıbini , ı 932-ci i ld;ı is;ı Moskva Poliqrafıya İnstitutunu bitirmişdir. Qrafıka, dekorativ-t;ıtbiqi s;ın;ıt v;ı teatr r;ıssamlığı sah;ısind;ı f;ıal iy­y;ıt göst;ırmişdir . O, h;ım d;ı istedadlı karİkatura ustası ki­mi tanınır. "Molla N;ısr;ıddin" jurnalı il;ı qısa müdd;ıt ;ır­zind;ı ;ım;ıkdaşlıq etm;ısin;ı baxmayaraq, mollan;ısr;ıddinçi r;ıssam kimi tanınmışdır. Karİkatura sah;ısind;ı "Molla N;ısr;ıddin"in ;ın;ın;ısini uğurla davam etdirınişdir. Jurnalın ı 928-ci i l nömr;ısind;ı d;ırc olunmuş "Molla N;ısr;ıddin" yeni ;ılifbaya keçir" karİkaturası r;ıssamın az;ırbaycançıl ıq duyğularını ;ıks etdir;ın uğurlu s;ın;ıt ;ıs;ırl;ırind;ındir. Qeyd ed;ık ki, Mirz;ı 8l;ıkb;ır Sabirin "Hophopnam;ı" kitabının 1 934-cü i l n;ışrin;ı ç;ıkilmiş i l lüstrasiyaların mü;ıll ifı İsma­yıl Axundovdur. O, ı 937- ı 940-cı i l l;ırd;ı Az;ırbaycan Döv­l;ıt R;ıssamlıq M;ıkt;ıbinin direktoru işl;ıınişdir. İsmayı l Axundov Az;ırbaycan Dövl;ıt Akademik Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş 30-dan çox ;ıs;ırin, o cüml;ıd;ın, C;ıl i l M;ıının;ıdquluzad;ınin "Öiül;ır" pyesinin b;ıdii t;ırtibatını vermişdir.

"Molla N;ısr;ıddin" T;ıbrizd;ı çap olunark;ın C;ıli l M;ımm;ıdquluzad;ı az;ırbaycanlı r;ıssam Seyid ali Behzadı (Müsavvirzad;mi) ;ım;ıkdaşlığa c;ılb etmişdi. M;ışhur mi­niatür ustası Bii Min;ıyin n;ıslind;ın olan Seyid 8Ii Behzad Rusiyada, Fransada v;ı İtaliyada r;ıssamlıq t;ıhsil i almış, bir müdd;ıt İran şahının saray r;ıssamı olmuşdu. Sonra T;ıbriz­d;ı n;ışr olunan "Az;ırbaycan" adlı satira jurnalı i l;ı ;ım;ık­daşlıq etmişdir. "Molla N;ısr;ıddin" jurnalının T;ıbrizd;ı

208

n;:ışr nömr;:ıl;:ırind;:ı "Behzad", "Seyid;:ıli Müs;:ıvvirzad;:ı", "Müs;:ıvvirzad;:ı Seyid;:ıli Behzadi" imzaları i l;:ı karİkatura­ları çap olunmuşdm.

"Molla N;:ısr;:ıddin"d;:ı karikaturalar jurnalın birinci v;:ı sonuncu s;:ıhif;:ıl;:ırind;:ı dare olunmuşdur. B;:ızi nömr;:ıl;:ırd;:ı r;:ısmaltı m;:ıtn yoxdur, sad;:ıc;:ı Seyid ali Behzadın i mzası var. Karikatmalarda o dövrd;:ı Tabriz reallığı üçün saciyya­vi olan problemlardan bahs olunur. Bazan qadınların hü­quqsuzluğu, savadsızlığı tanqid hadatina çevril i r. Seyid ali Behzadın bu ınövzu ila bağlı dare olunan karikaturala­rından birinin altında yazıl ıb : " - Ey kaftar, qız uşağını madrasaya göndarirsan ki, yekalandan sonra götürüb yad kişiya kağız yazsın? " (243) .

Jumalın 7-ci nöınrasinda gedan va üstünda Azarbay­can sözü aks olunan bir karikaturanın altında "Bu qoyun ganasi haradan maniın qıçıına yapışıb", 8-ci nömr;:ısinda dare olunan karikatmanın altında isa: "Osmanlının yunan ınüharibasi" sözlarİ yazı l ıb . Har iki karİkatura aktual ınöv­zuya hasr o lundu ğu üçün jurnal ın birinci sahifasinda veri­lib va azarbaycançılığın asas ş;:ırtlarindan biri olan xalqın i stiqlal ınübarizasini, azadl ıq arzularını özünda aks etdirir.

Seyid ali Behzadın karikaturaları bitkin ınazınuna v;:ı darin ınanaya ınalikdir. Onun rassaınlıq işi, sanat asarlarİ azarbaycanlı sanatşünaslar tarafindan da yüksak qiyınatlandi­rilınişdir: "Molla Nasraddin" üçün çakdiyi şakillardan görü­nür ki, Behzad realistdir, yerli tipiari sarrast çakir, çoxfıqurlu koınpozisiyalarda süjet aydınlığına asanlıqla nai l olur. Beh­zad bazan rasınd;:ı ştrix işiatınakla Rattera yaxınlaşır. Amma onun öz xatti, üslubu aydınlıqla duyulur" (25 1 , 20-2 1 ) .

Seyid ali Bel1Zadın karikaturalarından görünür ki , is­tedadlı rassaın aziın aziınzada ananalarin;:ı sadiqdir.

Jurnalda çap edilan yüzlarla karİkatura öz mövzu dai­rasi va ınahiyy;:ıti etibarı i la satira ;:ıd;:ıbiyyatını taınaınla­mağa, mi l l i varlığı qoruınağa va azarbaycançılıq ideyaları-

209

nın daha aydın ifadasimı misilsiz kömak göstarmişdir. Jur­nalda dare olunan karikaturaların izahını veran va ınazınu­nunu açan şakilaltı matnlar verildiyindai1 onların satirik adabi növün janrı funksiyasını daşıdığını söylamak olar. Calil Mammadquluzadanin xidmatlarindan biri da ondan ibaratdir ki, Azarbaycan matbuatında ilk rangli şaki l l i jur­nal buraxmağa nail olmuşdur. Nazara alsaq ki, jurnal ın har nömrasinin yarısı hamin rangli şakillardan - karikaturalar­dan ibaratdir, o zaman bu karikaturaların "Molla Nasrad­din"in azarbaycançı l ıq maslakinin hayata keçiri lmasinda neca böyük rol oynadığı malum olar.

2 1 0

TÜRK PİTİK

N8TİC8

XX asrin başlanğıcı tamamila yeni bir mühitin forına­laşmaqda olduğunu xabar verirdi . XX asrin görkamlİ adib va şairlarİ böyük bir ictimai-tarixi şaraitda yetişarak, mil l i azadlıq uğrunda mübariza sahasinda müayyan tacrüba alda etmişdilar. Bu dövrda çox maraql ı va ahamiyyatli mövzu­lar va istiqamatlar, yeni va istedadlı adabi qüvvalar mey­dana çıxırdı . Bizim galdiyimiz naticaya göra hamin qüvva­larin, bu istiqamatlarin bir ideya - xalqın taleyüklü proble­mi olan mi l l i varl ıq - azarbaycançı l ıq ideyası atrafında bir­laşdirilmasi "Molla Nasraddin" adabi maktabinin xidmati­dir.

"Molla Nasraddin" jurnalı mi l l i varl ıq probleminin adabi-badii va publi sistik ifadasi baxımından öz zamanının sarhacilarin i aşaraq böyük bir adabi-ictimai maktabin ya­ranması üçün asaslı zamin hazırlamışdır. Bu adabi-ictimai maktabin bütün i stiqamatlardan, o cümladan, ideya-estetik ideal prinsiplarindan tadqiqi bela bir naticaya galmak üçün asas verir ki, "Molla Nasraddin" adabi maktabi özünda möhtaşam azarbaycançılıq ideyasım daşımışdır. ôdabi maktabin yaradıcısı va ideyavericisi olan Cal i l Mammad­quluzadanin böyük xidmatlarindan biri Azarbaycan ada­biyyatı tarixinda tanqidi realizm adabi maktabini forınalaş­dırması va onu inkişaf etdirınasidir.

Badii adabiyyatda realizmin tazahürlari XVIII asrdan boy göstarmaya başlamışdır. Predorealizm formasında olan bu realizmi Molla Panalı Vaqifın, Qasım bay Zakirin, Molla Vali Vidadinin asarlarinda aydın görmak olur. XIX asrin realizmi isa maarifçi realizm saviyyasinda mövcud olmuşdur. Cal i l Mammadquluzada isa tanqidi realizm ada­bi carayanını yaratmış va ona rahbarl ik etmişdir. Cali l

2 1 1

M�ınm�dquluzad�nin t�nqidi real izın i demokratik �d�biy­yata söyk�n�n, Mirz� F�t�li Axundzad�nin dramlarından güc alan, o zaınankı Az�rbaycanın müst�ıi'ıl�k� v�ziyy�ti­ni, köhn� h�yatı, m�iş�t t�rzini özünd� �ks etdir�n v� mi l l i istiqlal uğrunda mübariz� aparan güclü bir realizm m�kt�­bidir.

T�dqiqatdan g�ldiyimiz n�tic� bel� bir h�qiq�ti d� sü­but edir ki, "Molla N�sr�ddin" �d�bi ın�kt�bi t�kc� �d�­biyyatda, b�di i söz s�n�tind� deyil , jurnal n�şri iş ind�, jur­nal istikada, publis istikada, d ig�r yaradıcı l ıq sah�l�rind� d� az�rbaycançılığı �ks etdirm�k baxımından üstünlük qazan­ınışdır.

"Molla N�sr�ddin" �d�bi m�kt�bind� az�rbaycançılıq ideyasının b�dii �ksi probleml�ri" mövzusunun geniş t�d­qiqi aşağıdakı n�tic�l�r� g�lm�y� imkan verir:

1 . Az�rbaycan ınövzusunun �d�bi-b�di i , publ is istik v� çoxşax�I i ideya-estetik qaynaqları mövcuddur. Bu qaynaq­Iarın diqq�tl� izl�nilm�si "Molla N�sr�ddin" �d�bi m�kt�­binin mü�yy�nl�şm�sind� açar rolunu oynayır;

2 . Az�rbaycanda maarifçil ik h�r�katının gücl�nm�si z�minind� XX �srin başlanğıcında �d�bi-ictimai fi kir s is­temind� az�rbaycançıl ıq mi ll�tin, xalqın özünüd�rki prose­sinin h�r�btverici qüvv�si olmuşdur. Bu qüvv�, �sas�n, �d�bi-b�di i yaradıcıl ıqdan doğulmuş v� ınöhk�ml�nıniş­dir;

3. XX �srin �vv�ll�ri Az�rbaycan mühitind� yeni ziya­lı qüvv�l�rinin yetişm�si v� f�allaşması dövrüdür. Maarif­çi-demokratlardan ibar�t olan bu ziyalı ların xalqa söz de­m�k üçün tribuna axtarışı zamanı yeni ın�zmun k�sb ed�n m�tbuat sistemi yaratmaları çox böyük rol oynamışdır. Az�rbaycançıl ıq ideyası yeni b�dii-estetik meyarların meydana çıxdığı bir zamanda yaranmış, lakin bu zaman bsiyin i tezlikl� aşaraq özün� �b�diyy�t qazanmışdır;

2 1 2

4. Azarbaycan satirik adabiyyatını yeni zi rvaya qaldı­ran, satiraya adabi növ hüququ gazandıran "Molla Nasrad­din" jurnalı va onun atrafına cam olan görkamli ziyal ı lar mil l i ideyalar axtarışı sisteminda azarbaycançı l ığı başl ıca aıni l kimi va onu mi l latin özünüdarki prosesina takan ve­ran an ciddi gerçak ideya kimi qiyınatlandirınişlar;

5. Tadqiqatdan alda edilan asas naticalardan biri da budur ki, ınollanasraddinçilari birlaşdiran va bütövlükda "Molla Nasraddin" adabi maktabini doğuran an başlıca sa­bab azarbaycançı l ıq amal ım adabi-badi i sözda gerçaklaş­dirmak, bunu xalqın, mil latin idealına çevirınak olınuşdur;

6. "Molla Nasraddin" jurnal ının va onun atrafında for­ınalaşan satirik maktab in id eya axtarışlarında mil l i d ayar­lar, mi l l i problemlar ön sırada olmuşdur;

7 . "Molla Nasraddin" adabi maktabinin faal iyyatinda azarbaycançı l ıq va bu ideyanın badii ifada formaları ayrıca yer tutınuşdur. Bu maktabin bütün yaradıcı l ıq sistemi ha­min ideyanın badii-publ isistik ifadasina yönaldi lmişdir . "Molla Nasraddin" adabi maktabinin nümayandalari öz yaradıcı l ıq laboratoriyasında an böyük ep ik janrdan tutmuş miniatür, latifa, tamsi l va s. kimi kiçik j anrlara qadar har şeyda azarbaycançı l ığın ifadasina diqqat yetirmişlar;

8 . "Molla Nasraddin" adabi maktabi bir kül l halında azarbaycançıl ığın yaradıcısıdırsa, bu maktabin ayrı -ayrı nümayandalari hami n ideyanın daşıyıcısı kimi öz fardi ya­radıcı l ıqlarında nümunadirlar;

9. "Molla Nasraddin" adabi maktabinin yaradıcısı va taşkilatçısı Cal i l Mammadquluzada ham da XX asrın av­val lari Azarbaycan adabi-ictimai fikrinda azarbaycançı l ı­ğın böyük yaradıcısıdır;

1 0 . Cali l Mammadquluzada, Mirza ôlakbar Sabir, Ömar Faiq Nemanzada, ôbdürrahim bay Haqverdiyev, Mamınad Said Ordubadi , ôl i Nazmi, Üzeyir Hacıhayl i va digar yazıçı va publ is istlarin fardi yaradıcıl ığındakı azar­baycançı l ıq ideyalan biriaşarak nahang bir axına çevri lmiş

2 1 3

v� bu sah�d� XX �srin �vv�ll�rind� mil l i strategiyanın mü�yy�nl�şdiri lm�sind� �sas rol oynamışdır;

l 1 . "Molla N�sr�ddin" jurnalının v� möllan�sr�ddinçi­l�rin az�rbaycançıl ıq ideyalan özünd�n sonrakı dövrl�rin d� yaradıcıl ıq aınalının mü�yy�n edi lm�sin� t�sir göst�r­ın işd ir;

1 2 . "Molla N�sr�ddin" jurnalının v� ınollan�sr�ddinçi­l�rin f�al iyy�ti Az�rbaycan �d�biyyatının v� publ i sistika­sının mü�yy�n bir dövrünün tarixi salnam�sidir. Dahi mü­t�f�kkir V� �dib c�Ii l M�mın�dquluzad�nin h�r bir az�r­baycanl ının �n adi v� ınüq�dd�s arzularını ifad� ed�n par­laq s�n�ti, "Molla N�sr�ddin" jurnal ının örn�k �n�n�l�rini, mill i azadl ıq duyğusunu formalaşdıran mol lan�sr�ddinçi­l ik t�l imi ınüst�qil v� ınüasir Az�rbaycanın inkişafına kö­m�k edir, mi l l�tin t�r�qqisin� z�min yaradır. C�l i l M�m­m�dquluzad� s�n�tinin, "Molla N�sr�ddin" �n�n�ı�rinin, ınol lan�sr�ddinçi l ik t�l iminin �sasında möht�ş�m az�rbay­cançılıq dayanır;

1 3 . "Molla N�sr�ddin" �d�bi m�kt�bind� mi l l i varl ıq probleml�ri" mövzusunun t�dqiqi bu sah�d� bir sıra yeni araşdırma v�zif�l�rini d� meydana çıxarır. T�dqiqatdan aldığımız n�tic�y� gör�, "Molla N�sr�ddin" �d�bi m�kt�binin xüsusil� mi l l i probleml�rl� bağl ı yaradıcı l ıq prinsipl�ri sovet dön�mind� aparılan t�dqiqatlarda kommunist ideologiyasi baxımından yanaşı ldığı üçün n�inki az öyranilmiş, habel� bu sah�d� bir sıra t�hrifl�r� yol veri lmişdir. Bütün bunların aradan qaldırı lması üçün yeni , obyektiv v� mil l i maraqlar i stiqam�tind�n araşdırma­lara ehtiyac var;

14. Elmi araşdırmalar bel� bir q�na�t� g�tirir ki, "Mol­la N�sr�ddin" �d�bi m�kt�bi çox geniş anlayış olub özün­d� bir neç� yaradıcılıq i stiqam�tini, çoxsaylı yaradıcı qüv­v�l�ri birl�şdir�n �d�bi m�kt�bdir. ed�bi-b�di i yaradıcıl ı­ğın bir neç� sah�si "Molla N�sr�ddin" �d�bi m�ktabi içari-

2 1 4

sinda yaranmış va inkişaf etmişdir. Qısa müddat arzinda bir adabi maktab daxi l inda bir neça adabi maktab formala­şaraq öz tasdiq ini tapmışdır . Şübhasiz ki, bu, "Mol la Nas­raddin" yaradıcı l ıq maktabinda maktablar sistemini elmi gündama gatirmaya asas veran ciddi bir faktdır. Haqiqatan da, "Molla Nasraddin" şeir maktabi , yeni nasr adabi mak­tabinin hüdudları daxi l inda satirik publ is istika, Azarbay­canda tamamila yeni olan karİkatura maktabi kimi istiqa­matlari var ki, bunlar ayrı-ayrı l ıqda xüsusi araşdırma ob­yekti olmamışdır. Bu maktablarİn har birinin yaradıcı l ıq yolu, statusu, tematikası, idealları, poetikası öyranilmaya layiqdir;

ı 5 . Cali l Mammadquluzadanin " Molla Nasraddin" jurnalının va eyniadlı adabi maktabin yarad ıcısı va taşki­latçısı olmasına açıq va örtülü şaki lda kölga salınağa xid­mat edan mülahizalar, fıkirlar, tezislar elmi şaki lda takzib olunmalı, asaslandırı lmış şaki lda aradan qaldırılmal ıdır;

ı 6 . "Molla Nasraddin" adabi maktabinin estetik ideal­Iarının poetika istiqamatinda da öyrani lmasi zaruridir;

ı 7. Cal i l Mammadquluzada başda olmaqla "Molla Nasraddin" adabi maktabinin nümayandalarini öz asarla­rinda tasvir etdiklari obrazların manavi-psixoloj i alamini dolğun aks etd irdiklarina göra ham da psixoloj i asarlar ınüal l ifı kimi qabul etmak olar;

ı s . "Molla Nasraddin" va mol lanasraddinçi larin yara­dıcı l ıq maqsadlarina va amaHanna hasr olunmuş ideoloj i tadqiqatların müsbat, obyektiv fikirlarina kölga salmadan bu tadqiqatların ümuıni manzarasini tahl i l edan geniş, fun­damental tadqiqata ehtiyac var;

ı 9. "Molla Nasraddin" adabi maktabinin tasir dairasi­nin yenidan öyranilmasi zamanın talabidir. Xüsusila, bu jurnalın Azarbaycan, Yaxın Şarq va Asiya yazıçılarının yaradıcı l ığına müxtalif dövrlarda va indiki marhalada müsbat tasiri diqqadla araşdırı lmal ıdır;

2 ı 5

20. V� n�hay�t, "Molla N�sr�ddin" �d�bi m�kt�bind:ı xalqın taleyüklü probleml�ri kimi qabarıq , ş�ki ld� qoyulan milli varlıq - az�rbaycançı l ıq ideyasının populyar t�bliği iş in� diqq�t artırılmalıdır.

Mollan�sr�ddinçil�r t�nqidi-realist :ıd�biyyatın bütün imkanlarından istifad� ed�r�k mil l i- ictiınai fıkird� az�r­baycançı lıq ideyalarının ınöhk�ml�nm�sin� v� inkişafına nail olmuşlar. "Molla N�sr�ddin" �d�bi m:ıkt�binin az�r­baycançı lıq - mil l i azadlıq, müst:ıqi l l ik, m�n�vi t:ır�qqi, yüks�liş ideyalan bu gün d:ı ınüst�qil l iyimizin möhk�m­ı�nın�sin�, mil l i-ın�n�vi özün:ıqayıdışa, özünüd�rk� xid­m�t edir.

"Molla N�sraddin" :ıd�bi m�kt�binin nüınay�nd�l�ri t�nqidi-realist �d�biyyatın hanisi C�li l M�ının�dquluzad�­nin s�yi il� realist-satirik istiqaın�tli mollan�sr�ddinçi :ıd�­biyyatın v:ı karikaturanın yaradı lmasında mühüm rol oyna­mışlar. Bu dövrd� satira böyük ictiınai xarakter daşımışdır. K�skin t�nqid, acı gülüş Az�rbaycan xalqının azadlığına v� ın�n�vi t�r�qqisin� yön�lmişdi .

Bütövlükd� satira Az�rbaycan c�miyy�tinin yaralarını sağaltmaq, onu azad, müst:ıqil, inkişaf etmiş görm�k ist�­yin�, mil l i varlığı qoruınaq arzusuna -az�rbaycançıl ığa xidm�t etmişdir. "Molla N�sr�ddin" dövrü �d�biyyatı Az�rbaycan satirik �d�biyyatının xüsusi v� yetkin ın:ırh�­ı�sidir. Mol lan:ısr:ıddinçil:ır h:ıqiqi ictimai satira �d�biyya­tının bünövr�sini qoyanlardır. Yalnız C�lil M�ının�dqulu­zad�nin xidm�ti say�sind:ı satira �d:ıbiyyatda özün�m�x­sus geniş yer tutaraq �d:ıbi növ� çevri lmişdir.

Bel�likl�, "Molla N�sr:ıddin" �d�bi m�kt�bind:ı mil l i varlıq probleml�rinin t�dqiqind�n doğan n�tic�y:ı gör� c�I i l M:ımm�dquluzad�nin şah �s:ıri olan bu jumal V� onun :ıtrafında formalaşan yaradıcıl ıq ın:ıkt�bi XXI �srin başlanğıcı üçün d� aktualdır v� bu aktuallığın bütün i stiqam:ıtl:ır üzr� t�dqiqi zamanın ehtiyacından doğur.

2 1 6

anaBİYYAT

Azarbaycan dilinda

1 . Abbas S;}hh;}t. as;}rl;}ri . İki cildd;}, I ci ld . Bakı, "Az;}rn;}şr", 1 975, 3 1 4 S;}h.

2 . Abbasov A. "Üzeyir Hacıb;}yovun S;}n;}tkarlığı" . Bakı, 1 97 5, 1 3 5 S;} h.

3 . Abdulla Şaiq . Marş. "ôd;}biyyat q;}zeti", 22 fevral 1 99 1 , N27.

4. "Açıq söz", 24 dekabr 1 9 1 7 5 . Ağayev İ . "ôliabbas Müznib : H;}yatı, yaradıcıl ığı,

;}S;}rl;}rind;}n seçm;}l;}r" . Bakı, "Elm", 2003 , 376 S;}h. 6 . Ağayev İ . "Tarixi yaddaşımızın böyük yadigarı :

"Molla N;}sr;}ddin" jurnalının 1 00 i l l iyi" . Bakı, "El m". 2006, 56 S;}h.

7 . Ağayev İ . "Molla N;}Sr;}ddin"in poetikası" . Bakı, "Elm", 1 985, 1 68 S;}h.

8 . Ağayev İ. "ôd;}biyyat, m;}tbuat V;} publ is istika probleml;}ri (seçi lmiş m;}qal;}l;}r)" . Bakı, "Elm", 2008, SOO S;} h.

9 . Axundlu Y. "ôd;}bi portretl;}r" . II ll;}Şr, (t;}rtib ed;}n­l;}r: H;}S;}n;}li Eyvazl ı, Nigar Sadıqzad;}), Bakı, "Elm", 2009, 4 1 2 S;}h.

1 0. Axundlu Y. "M;}mm;}d S;}id Ordubadi". Bakı, "Elm V;} T;}hsil", 20 1 2, 3 84 S;}h.

ll. Axundov M.F. Seçi lmiş ;}S;}fl;}ri, III cildd;}, I cild Bakı, "Elm", 1 987, 320 S;}h.

1 2 . Axundov M.F. Seçi lmiş ;}S;}rl;}ri, (çapa hazırlayan, ön sözün V;} Ş;}rhl;}rin mü;}l l ifı Nadir M;}mm;}dov), Bakı, "Az;}fll;}Şr", 1 987, 294 S;}h.

1 3 . Axundov N. "Molla N;}Sf;}ddin" jumalının n;}şri tarixi" . Bakı, "Az;}fll;}Şr", 1 959, 260 s.

2 1 7

ı4 . Axundov Y. "Azarbaycan sovet tarixi romanı". Bakı, "Yazıçı", ı 979, 238 sah.

ı 5. Anar. "Azarbaycançılıq haqqında düşüncalar" . Bakı, "Nurlar", 2003, 90 sah.

ı 6 . Aslanova Rabiyyat. "Mil l i varlığın abadil iyi , ına­navi dayarlarin varlığı abadiyaşarl ığı qadardir : "ilham ali­yev: iqtibaslar va tahlil" kitabında, "Azarbaycan" naşriy­yatı . Bakı, 2006. 328 sah.

ı 7 . "Azarbaycan" qazeti, 2 iyun 20 1 0-cu il , N!! ı ı 7. ı 8 . "Azarbaycan" qazeti, 7 aprel 2006-cı il, N!!72. ı 9 . "Azarbaycanda mil l i matbuatın yaradı lmasının

ı 25 i l l iyi haqqında" Azarbaycan Respublikası Prezidenti­nin farmanı . "Xalq qazeti", 28 mart 2000-ci il, N!!64.

20. "Azarbaycan diasponına dövlat qayğısı", (tartibçi Azarbaycan Respublikası Xarici Ölkalarda Yaşayan Azar­baycanlı larla İş Üzra Dövlat Komitasi, ön sözün müall ifı Nazim İbrahimov), Bakı, "Çaşıoğlu", 2003 , 304 sah.

2 1 . Azarbaycan Respubl ikası Prezidentinin Cali l Mammadquluzadanin anadan olmasının ı 40 i l l ik yubi leyi ila alaqadar Sarancamı. "Azarbaycan" qazeti, 7 fevral 2009-cu i l , N!!29.

22. Azarbaycan Sovet Ensiklopediyası . Bakı, VI cild, ı 982, 608 sah.

23 . "Babayi-8mir", 5 avqust ı 9 ı 5, N2 ı 6 . 24. "Babayi-8mir", ı4 yanvar ı 9 ı 6, N2 ı 25 . Bayramoğlu Alxan."Banzaram bir qocaman dağa

ki . . . ". Bakı,"Eim", 20 ı 0, 424 sah. 26. Cafarov N. "Azarbaycanşünaslığa giriş", Bakı,

"AzAtam", 2002, 602 sah. 27. Cafarov N. "Mil l i ictimai fikir tariximizdan" .

Bakı, "Yazıçı", ı 993 , 80 sah. 28. "Cali l Mammadquluzada: taleyi va sanati" . (tartib

edani İsa Habibbayli), Bakı, "Eim va Tahsi l", 20 ı 0, ı 96 sa h .

2 ı 8

29. "D;ıbistan" jurnalı , I 906, N2 I 6. 30 . "Diril ik", 1 9 1 7, N2 14. 3 I . Elçi n. "K1assikl;ır v;ı müasirl;ır" . Bakı, "Yazıçı",

1 983, 1 5 5 s.:ıh. 32. Elçin. "8d;ıbiyyatımızın yaradıcı l ıq probleml;ıri" .

Bakı, "T;ıhsil", 1 999, 564 s.:ıh. 3 3 . Elçin. "8b;ıdi müasirimiz". (Mirz;ı C;ıl i l v;ı M;ım­

m;ıdquluzad;ıl;ır (M.:ıktublaşma), (toplayanı, t;ırtib ed;ıni, sözardının v;ı izahların mü;ıl l ifi İsa H;ıbibb;ıyli) , Bakı, "Çinar-Çap", 2003 , 240 s.:ıh.

34. Elçin. "O işıq asla sönmaz" . "8d.:ıbiyyat v;ı inc;ıs;ı­n;ıt" qazeti, I I noyabr I 983, N!!43 .

3 5 . "Eyn;ıli bay Sultanov taleyi v a sanati". Bakı, "Elm v;ı Tahsil", 20 1 I, 240 sah.

36. "8dabiyyat va incasan;ıt" q;ızeti, 2 I noyabr, I 975, N!!42 .

37 . 8hm;ıdov B . "Azarbaycan satirasının inkişaf prob­leınl;ıri" . Bakı, 2000, 296 sah.

3 8 . "8liqulu Qamküsar taleyi v;ı sanati" . (tartib ed;ıni İsa Habibb;ıyli), Bakı, "Elm va Tahsil", 20 1 1 , 1 40 s.:ıh.

39. 8liqulu Qamküsar. Seçilmiş asarlari. Bakı, "Ş;ırq­Q;ırb", 2006, 1 68 sah.

40. 8liınirz;ıyev X. "Probleınl;ır v;ı xarakterlar draına­turgiyası". Bakı, "Yazıçı", 1 979, 355 s.:ıh.

4 1 . 8li Razı . "Dabanıçatdax xala" . (redaktoru Ç. Ça­han Baxş) . Bakı, "Azarn.:ışr", B.:ıdii ad;ıbiyyat şöbasi, 1 936, 1 24 sah.

42. 8liyev K. "Ş;ırqin böyük ınüt;ıf;ıkkiri" . "Bakı" q;ı­zeti, 5 aprel I 985, N27 1 .

43 . 8liyev K . "Mirz;ı Calil ınüdrikliyi" . "Az;ırbaycan ınüal l iıni" qazeti, I yanvar I 987, N2 I .

44. 8liyev K. "Mirza F;ıtal idan Hüseyn Cavid;ı q;ı­dar" . Bakı, "Yazıçı", 1 998, 1 20 sah.

2 1 9

45 . ôliyev K. "Azarbaycan romantizminin poetikası" . Bakı, "Elm", 2002, 272 sah.

46. ôliyeva A. (Kangarli) . "Azarbaycan romantiklari­nin yaradıcıl ığında türkçülük" . Bakı, "Elm", 2002, 3 9 ı sa h.

47. ôınrahoğlu A. "Epik sözün poetik gücü". Bakı, "Elm", 2000, 2 ı 2 sah.

48. esgarli Z. Ön SÖZ. "Azarbaycan nasri antologiya­sı" . 5 cildda, I cild, Bakı, "Şarq-Qarb", 2006, 3 ı 2 sah.

49. esgarl i Z. Ön SÖZ. "Azarbaycan nasri antologiya­sı". 5 cildda, II cild, Bakı, "Şarq-Qarb", 2006, 368 sah.

50. ôziz Şarif. "Keçmiş günlardan". Bakı, "Yazıçı", ı 986, ı 3 5 sa h.

5 1 . ôziz Şarif. "Molla Nasraddin" neca yarandı". Naxçıvan, "ôcami", 2009, 3 84 sah.

52. "Fikrin karvanı " (tartib edani Elçin), Bakı, "Yazı-çı", ı 984, 3 84 sah.

53 . "Füyuzat" jumalı, ı 906, N!! ı 54. "Galacak" qazeti, ı yanvar ı 9 ı 9-cu i l , N!!4. 55. "Gün-sahar" qazeti . 20 oktyabr 2006-cı i l . N!!78 . 56 . Hacıbayl i Ü. Seçilmiş asarlari . Bakı, "Yazıçı",

ı 985, 653 sah . . 5 7 . Hacıyev A . "Tiflis adabi mühiti". Bakı, "Yazıçı",

ı 980, ı 83 sah. 58 . Hacıyev T. "Molla Nasraddin"in di l i va üslubu.

Bakı, "Yazıçı", ı 983, 269 sah. 59. Hacıyev T. "Sabir: qaynaqlar va salaflar" . Bakı,

"Yazıçı", ı 980, ı 75 sah. 60. Haqverdiyev e. Seçi lmiş asarlari, İki ci ldda, I cild,

Bakı, "Azarnaşr", 1 97 1 , 3 5 1 sah. 6 1 . Haqverdiyev e. Seçilmiş asarlari. İki cildda, II

cild (tartib edani va ön sözün müal lifı Kamran Mamma­dov), Bakı, "Lider", 2005, 408 sah.

220

62. "Heyd:ır aliyev v:ı Az:ırbaycan :ıd:ıbiyyatı" . Mü:ıl­lifl:ır: N:ıbiyev B. Qasıml ı M.K:ırimli T . Cabbarlı N. Qu­liyev V. Ş:ıınsizad:ı N. Bakı, "Ş:ırq-Q:ırb", 2009, 248 s:ıh.

63 . Heyd:ır aliyev. "Müst:ıqil l iyimiz :ıb:ıdidir" . 36-cı kitab, sentyabr 200 ı - noyabr 200 1 , Çıxışlar, nitql:ır, b:ıya­natlar, müsahib:ıl:ır, m:ıruz:ıl:ır, f:ırmanlar, (buraxı l ışına m:ısul akademik Ramiz Mehdiyev), Bakı, "Az:ırn:ışr", 20 1 1 , 5 1 2 s:ıh.

64. H:ıbibb:ıyl i İ . "3d:ıbi-tarixi yaddaş v:ı müasirlik" . Bakı, "Nurlan", 2007, 696 s:ıh.

65. H:ıbibb:ıyli İ . "Molla N:ısr:ıddin" m:ıkt:ıbi" . "Az:ır­baycan" q:ızeti, ı 5 iyul 20 ı O-cu il, N� ı so .

66. H:ıbibb:ıyli İ . "C:ıl i l M:ımm:ıdquluzad:ı" . (Tanıtma kitabı, Az:ırbaycan, ingi l is, fransız v:ı rus di l l:ırind:ı), Nax­çıvan, "3c:ımi", 2009, 1 70 s:ıh.

67. H:ıbibb:ıyli i . "C:ılil M:ımm:ıdquluzad:ı : ınühüti v:ı müasirl:ıri" . Bakı, Az:ırbaycan Dövl:ıt N:ışriyyatı, ı 997, 684 s:ıh.

68. H:ıbibb:ıyli İ . "C:ılil M:ıınm:ıdquluzaq:ı mühiti v:ı müasirl:ıri " (t:ıkmil l:ışdirilmiş ikinci n:ışri . Naxçıvan, "ac:ımi", 2009, 424 s:ıh.

69. H:ıb ibb:ıyli İ . "C:ıli l M:ımın:ıdquluzad:ıy:ı dönüş m:ıqamı". C:ılil M:ımm:ıdquluzad:ı. Seçilmiş :ıs:ırl:ıri, (t:ır­tib ed:ıni v:ı müq:ıddim:ınin mü:ıl l ifı İsa H:ıbibb:ıyli), Bakı, "Çinar-çap", 2003 , 472 s:ıh.

70. H:ıbibb:ıyli İ . "Möht:ış:ım az:ırbaycançı l ıq d:ırsli­yi". "Az:ırbaycan" q:ızeti, ı 9 fevral 2006-cı il , N�39 .

7 ı . H:ıbibb:ıyli İ . "Mollan:ısr:ıddinçi karikatura ustası Oskar Şmerlinq" . Naxçıvan, "G:ımiqaya", 2002, 52 s:ıh.

72. H:ıbibb:ıyli İ. "Mollan:ısr:ıddinçilik t:ılimi v:ı mü­asirlik". "Az:ırbaycan" q:ızeti, 7 aprel 2009-cu il, N272.

73 . H:ıbibb:ıyli İ . "3d:ıbiyyat n:ıh:ıngi". "ad:ıbiyyat q:ızeti", 19 Oktyabr 20 ı 2-ci il, N�39 .

22 1

74. Habibbayli i. "Vatan va hürriyyat şeirlari" . "ôda­biyyat qazeti", 16 noyabr 20 1 2-ci il, N!!42. ·

75 . Habibbayli İ. "İki çocuğun Avropaya sayahati" as­ki alitbadan latına" . "525-ci qazet", 9 noyabr 20 ı 2-ci il , N2204.

76. Habibbayli İ. "Molla Nasraddin" jurnalı Azarbay­can xalqının an böyük istiqlal kitabı kimi" . "525-ci qazet", 24 aprel 20 ı2-ci il, N!!75 .

77. Habibbayli İ. "Satira adabi növ kimi" . "ôdabiy­yat" qazeti, 7 dekabr 2007, N245 .

78 . Habibbayli İ . "Milli istiqlal adabiyyatının sarkar­dasi". "Xalq qazeti", 27 yanvar 20 ı 0, N2 ı 9.

79. Habibbayli İ. "Böyük adabiyyat nahangi Mamınad Said Ordubadi". Bakı, "Elın va Tahsil", 20 1 2, 92 sah.

80. Habibbayli İ . "XX asrin avvallari Azarbaycan ya­zıçıları" . Bakı, "Nurlan", 2004, 1 60 sah.

8 ı . "Hasan bay Zardabi va "ôkinçi". (bioqrafık ınaqa­lalar, ınaktublar, xatiralar, tadqiqatlar), (Azarbaycanda Va­tandaş Caıniyyatinin İnkişafına Yardım Assosiasiyası va Söz Azadlığı Müdafla Fonrlunun dastayi i la Azarbaycan mil l i jurnalistikasının 1 3 5 i l i iyi ınünasibatila naşr olunur. Ön sözün ınüall ifı Musa Yaqub), Bakı, 20 ı 0, 225 sah.

82. Hasanzada T. "Calil Mammadquluzadanin Canub safari va "Molla Nasraddin" jurnal ının Tabrizda naşri" . Bakı, "Elm", ı 98 ı , 84 sah.

83 . Hüseynov ô. "Sanat yanğısı". Bakı, "Yazıçı", ı 979, 453 sah.

84. Hüseynov F. "ôli Nazıni" . Bakı, "Ganclik", 1 970, 203 sah.

85 . Hüseynov F. "Molla Nasraddin" va mollanasrad­dinçilar" . Bakı, "Yazıçı", 1 986, 279 sah.

86. Hüseynov F. "Xalq facialarinin ustad ifadaçisi". "ôdabiyyat va incasanat" qazeti, 20 noyabr ı 984, N244.

222

87. Hüseynov F. "Adi dhvalatlarda böyük hdqiqdtl;}r" . Bakı, "G;}nclik", 1 977, ı 83 sdh.

88. Xdıiıov F. "C;}nubi Az;}rbaycan şairi Mirz;} eıi Möcüz" . Bakı, "Eım V;} t;}hsil", 20 ı 0, 420 sdh.

89. İbrahimli X. "Az;}rbaycan siyasi mühacirdti" . Bakı. "Eim" . ı 996. 304 sdh.

90. "İqbal" qdzeti, 22 may ı 9 ı 4, N!! 6S9 . 9 1 . "İqbal", ı s yanvar ı 9 1 3 . 92. "İqbal", ı 8 dekabr 1 9 1 3 . 93 . "İqbal", ı 8 fevral 1 9 1 4 94. "İqbaı", 2 0 fevraı 1 9 1 3 9 S . "İqbal", 2 0 mart 1 9 1 3 . 96. "İrşad" q;}zeti, 1 6 aprel 1 906, N!!90. 97. "İrşad", 1 906, N!! 90. 98. "İrşad" , 1 908, fevral, N!!6. 99. İman Cdfdr. "Molla N;}Sf;}ddin"dd jurnalistika S;}­

n;}tkarlığı ffi;}S;}l;}l;}ri" . Naxçıvan, "Qeyr;}t", 200S, 6S S;}h. 1 00. İsrafılov H. "Az;}rbaycan dramaturgiyasının inki­

şaf probleml;}ri" . Bakı, ''Eim", 1 988, 226 S;}h. 1 0 1 . Kazımoğlu M. "Xalq gülüşünün poetikası" . B akı,

"Eiın", 2006, 268 S;}h. 1 02 . Kazımoğlu M. "Xalq gülüşünün arxaik kökldri" .

Bakı, "Eiın" , 200S, 1 88 S;}h. 1 03 . Kazımova F. "Azdrbaycan dddbiyyatının "Cüv;}l­

lağı"sı". Bakı, "Müt;}rcim", 20 1 2, 324 sdh. 1 04. Köçdrli Firudin. "Üzeyir Hacıb;}yovun ictimai­

siyasi görüşl;}ri" . Bakı, "Azdrndşr", 1 96S, 9 ı S;}h. l OS . Qarabağlı S . "Mil l i IU;}tbuatımızın güclü q;}l;}m

sahibi Üzeyir bdy Hacıbdyli" . "Az;}rbaycan" q;}zeti, l S sentyabr 2 0 ı O-cu il, N!!200.

1 06. Qarayev Y. "Mil ldtin şüuru V;} etnik yaddaş-az;}r­baycançı l ıq". "Azdrbaycan" qdzeti, ı 4- 1 6 fevral, 2002, N!!34-36.

223

1 07 . Qarayev Y. "Mill i "man" şüuru va etnik yaddaş­Azarbaycançı l ıq" . "Dirçaliş -XXI asr" jumalı, 2002, N�54.

1 08 . Qarayev Y. "Yeni intibah va manavi dayarlar" . "Xalq qazeti", 2 1 noyabr 2000-ci i l , Ng255 .

1 09 . Qarayev Y. "Meyar - şaxsiyyatdir" . Bakı, "Yazı­çı", 1 988, 456 sah.

l l O. Qarayev Y. "Realizm: sanat va haqiqat" . Bakı, "Elm", 1 980, 80 sah.

l l l . Qarınqulu bay. "Açıq maktub" . "Molla Nasrad­din", 23 avqust, 1 928, N234.

1 1 2 . Qarınqulu bay. "Saray xala" . "Molla Nasraddin", 6 yanvar, 1 928 .Ng 1

1 1 3 . Qasımlı R. "Cali l Mammadquluzada yaradıcılı­ğında "kiçik" adam obrazlarının ictimai-badii funksiyası" . Monoqrafiya. Bakı, "Elm va tahsil", 20 1 2, 2 1 6 sah .

1 14 . Qadimov a. "Qurbanali Şarifzadanin hayat va yaradıcıl ıq yolu", (ön sözün müall ifi İsa Habibbayli), Bakı, "Elm va Tahsil", 2009, 262 sah.

1 1 5 . Qadimov 8. "XIX asr Ordubad adabi mühiti" . Seçma fann, Ali maktablar üçün darslik, Bakı, ADPİ naş­riyyatı, 20 ı O, 546 sah.

1 1 6 . Qurbanov Ş. Ön söz. Ö .F.Nemanzada, Seçi lmiş asarlari . Bakı, "Yazıçı", 1 992,532 sah.

1 1 7 . Qurbanov Ş. "Ömar Faiq Nemanzada" . Bakı, "Ganclik", 1 992, 208 sah.

1 1 8 . Mahammad Tağı S idqi . 8sarlari . (toplayanı, tar­tib edani va va müqaddimanin müall ifi İ .Habibbayli), Bakı, "Çaşıoğlu", 2004, 280 salı.

1 1 9 . Mammad Araz. Seçilmiş asarlari . İki cildda, I cild. Bakı, "Lider", 2004, 224sah.

1 20. Mammad Arif. 8sarlari . 3 cildda, III cild, Bakı, "Elm" 1 970, 429 sah.

224

ı 2 1 . "Maınmad Said Ordubadi : taleyi va sanati" (elmi redaktoru İsa Habibbayl i), Naxçıvan, "ôcami", 20 1 2, I 70 sa h.

ı 22 . Malıammadağa Şahtaxtlı . Seçi lmiş asarlari. (top­layanı, tartib edani va ön sözün müall ifı İ .Habibbayli), Bakı, "Çaşıoğlu", 2006, 432 sah.

1 23 . "Mahammadağa Şahtaxtl ı : taleyi va sanati" . (tar­tib edani İsa Habibbayli), Bakı, "Nurlan", 2008, ı 66 sah.

ı 24. Marnınadli A. "Yüz i l in adabi abidasi" . Bakı, "Nafra-Press", 2006, 13 ı sah.

125 . Mammadli C. "Çağdaş Azarbaycan nasrinin in­kişaf meyllari" . Bakı, Bakı U ni versiteti naşriyyatı, ı 998, 286 sah.

ı 26 . Mammadli C . "Jurnal istikanın müasir inkişaf meyllari" . Bakı,"Elm", 2006, 465 salı.

ı 27. Marnınadli Q. "Molla Nasraddin" (salnama). Bakı, "G.ınclik", ı 984, 520 sah.

ı 28 . Marnınadli Q. "Üzeyir Hacıbayov- ı 885- ı 948 . Hayat va yaradıcılığının salnamasi" . Bakı, "Yazıçı", ı 984, 462 sah.

ı 29. Mammadquluzada Cal i l . "Cümhuriyyat" (tartib va ınüqaddima İ .Habibbayli) . NDU, "Qeyrat", 2002, 204 sa h.

ı 30 . Mammadquluzada C . ôsarlari, 6 cildda,VI cild, Bak ı, Azarnaşr, ı 985, 3 ı ı sa h.

ı 3 ı . Mammadquluzada Cali l . ôsarlari, 4 cil dda, I cil d, (tartib edani, ön söz va izahların müal l ifı İsa Habibbayli), Bakı, "Öndar", 2004, 664 sah.

ı 32 . Mammadquluzada. Cali l . ôsarlari. 4 cildda, II cild, (tartib edani va izahların müal l ifı İsa Habibbayli), Bakı, Öndar, 2004, 584 sah.

ı 3 3 . Mammadquluzada. Cal i l . ôsarlari . 4 cildda, III cild (tartib edani va izahların müall ifı İsa Habibbayl idir), Bakı, "Öndar", 2004, 480 sah.

225

1 34 . M;ıınm;ıdquluzad;ı. C;ıl i l . 8s;ırl;ıri . 4 cildd;ı, IV cild, (t;ırtib ed;ıni v;ı izahların ınü;ıll ifı -isa H;ıbibb;ıyli), Bakı, "Önd;ır", 2004, 472 s;ıh. (C;ılil M;ıınm;ıdquluzad;ınin dörd cildlik küll iyyatı Az;ırbaycan Respublikasının Prezi­denti ilham 8l iyevin Az;ırbaycan di l ind;ı !atın qrafıkası i l;ı kütl;ıvi n;ışrl;ırin h;ıyata keçirilın;ısi haqqında 12 yanvar 2004-cü i l tarixli S;ır;ıncamı il;ı n;ışr olunub).

1 3 5 . M;ımın;ıdquluzad;ı C;ıli l . "Getdi cahandan h;ızr;ı­ti-Sidqi" . "Ş;ırqi-Rus" q;ızeti, 30 yanvar 1 904, N�4.

1 36 . M;ımm;ıdquluzad;ı C;ıli l . "Dinc ol, s;ıbrini d;ır" . "Molla N;ısr;ıddin", 1 929, N� 1 2 .

1 3 7 . M;ıının;ıdquluzad;ı C;ıl i l . "Kefsiz;ı" . "Molla N;ıs­r;ıddin", 1 922, N�.4 .

1 3 8 . M;ıınm;ıdquluzad;ı C;ıl i l . "Şeir n;ış;ısi" , "Molla N;ısr;ıddin", 1 924, N�5 .

1 39 . M;ımın;ıdquluzad;ı C;ıli l . "Üzr i st;ıyir;ıın" . "Molla N;ısr;ıddin", 1 927, NQ42.

140 . M;ıının;ıdquluzad;ı H. "Mirz;ı C;ıli l haqqında xati­r;ıl;ırim". Bakı ."Yazıçı" , 1 967, 280s;ıh.

1 4 1 . M;ıınm;ıdov A.Q. "C;ıl i l M;ımın;ıdquluzad;ı v;ı t;ı­bab;ıt" . Bakı, "Eiın", 2003 , 1 68s;ıh.

1 42 . M;ıının;ıdov A. "M. C;ılil M;ıınm;ıdquluzad;ı ya­radıcı lığında az;ırbaycançıl ıq", Bakı, "Elın", 2003 , 1 90 s;ıh.

1 43 . M;ımm;ıdov A. "C;ıli l M;ıının;ıdquluzad;ı yaradı­cılığında az;ırbaycançı l ıq ideyasının b;ıdii t;ıc;ıssüınü" (;ır;ıb ;ılifbası il;ı). Tehran, 2005, 1 24 s;ıh.

1 44 . M;ıının;ıdov K. "XX ;ısr Az;ırbaycan gülüşü" . Bakı, "Yazıçı", 1 989, 3 1 0 s;ıh.

145 . M;ıının;ıdov K. "8bdürr;ıhim b;ıy Haqverdiyev" . Bakı, "G;ınclik", 1 970, 280 s;ıh.

1 46. M;ımm;ıdov M. "Sabir v;ı ın;ıtbuat" . Bakı, "Eiın", 1 974, 2 1 6 s;ıh.

226

1 47 . M;ımın;ıdov M. "C;ı1i l M;ıının;ıdquluzad;ınin b;ı­dii n;ısri" . Bakı,"Elın", 1 963, 1 56s.

148. M;ıının;ıdov N. "Mirz;ı F;ıt;ıli Axundovun h;ıyatı v;ı b;ıdii yaradıcılığı" . Mirz;ı F;ıt;ıli Axundov. 8s;ırl;ıri, 3 cildd;ı, I cild;ı ınüq;ıddiın;ı. Bakı,"Elın", 1 987, 320 s;ıh.

149. M;ıının;ıdov X. "8kinçi"d;ın "Molla N;ısr;ıddin";ı q;ıd;ır" . Bakı, "Yazıçı", 1 987, 272 s;ıh.

1 50 . "M;ız;ı1i" jurnalı , 1 9 1 5 , N� 7 . 1 5 1 . Mir C;ı1al, Firudin Hüseynov. "XX ;ısr Az;ırbay­

can ;ıd;ıbiyyatı" . Bakı, "Maarif', 1 982, 428 s;ıh. 1 52 . Mir C;ılal. "Az;ırbaycanda ;ıd;ıbi ın;ıkt;ıbl;ır", (ön

sözün ınü;ıll ifı v;ı çapa hazırlayanı T;ıhsin Müt;ıl l i ınov), Bakı, "Ziya-Nurlan", 2004, 3 9 1 s;ıh.

1 53 . Mir C;ı1al Paşayev, X;ılilov P . 8d;ıbiyyatşünaslı­ğın ;ısasları. Bakı, "Maarif', 1 988, 280 s;ıh.

1 54 . Mir C;ıla1 Paşayev. C;ılil M;ıınm;ıdquluzad;ı yara­dıcılığının m;ıfkur;ı m;ınb;ıl;ıri haqqında. "8d;ıbiyyat" q;ı­zeti, 27 dekalır 1 947, N!!48.

1 5 5 . Mir;ıhm;ıdov 8. "Az;ırbaycan Molla N;ısr;ıddini". Bakı, "Yazıçı", 1 980, 430 s;ıh.

1 56 . Mir;ıhm;ıdov 8. "Molla N;ısr;ıddin" jurnalının faksimi le n;ışrin;ı müq;ıddim;ı. "Molla N;ısr;ıddin", on cild­d;ı, I cild, Bakı,"Az;ırn;ışr" . 1 988, 720 s;ıh.

1 57 . "Mirz;ı C;ıli l v;ı M;ıının;ıdquluzad;ıl;ır" (M;ıktub­laşma). (Müq;ıddim;ınin mü;ıll ifı Elçin, toplayam, t;ırtib ed;ıni, sözardının v;ı izahların ınü;ıl l ifı İsa H;ıbibb;ıyli), Bakı, "Çinar-Çap", 2003 , 240 s;ıh.

1 58 . Mirz;ı 8l;ıkb;ır Sabir. "Hophopnam;ı" (n;ışr;ı ha­zırlayanı v;ı redaktoru V. Sultanl ı , O. Hüseynov), Bakı, "Turan", 2002, 368 s;ıh.

1 59. "Molla N;ısr;ıddin" . 1 906, N!!5 1 60. "Molla N;ısr;ıddin" . 1 907, N220 1 6 1 . "Molla N;ısr;ıddin". 1 907, N�46 1 62 . "Molla N;ısr;ıddin". 1 907, N�3 .

227

1 63 . "Molla Nasraddin", 1 930, N�3 . 1 64. "Molla Naraddin", 1 906, N�26. 1 65 . "Molla Nasraddin" , ı 906, N� ı ı 66. "Molla Nasraddin" , 1 907, N�2 1 . ı 67. "Molla Nasraddin" , ı 907, N!!4. ı 68 . "Molla Nasraddin" , ı 9 ı 7, N� 24. ı 69. "Molla Nasraddin" , ı 9 ı 3 , N!! l4. ı 70. "Molla Nasraddin" , ı 906, N�35 . ı 7 1 . "Molla Nasraddin", ı 9 ı ı , N�29 ı 72. "Molla Nasraddin", ı 909, N�9. 1 73 . "Molla Nasraddin" , ı 9 1 1 , N�3 1 . ı 74. "Molla Nasraddin", 1 907, N� 40 ı 75. "Molla Nasraddin", ı 906, N� ı ı ı 76. "Molla Nasraddin", ı 906, N� 6. ı n . "Molla Nasraddin", ı 906, N� 2 ı 78 . "Molla Nasraddin", ı 906, N� ı 8 1 79 . "Molla Nasraddin", 1 908, N� 3 . ı 80. "Molla Nasraddin", ı 908, N� 35 ı 8 1 . "Molla Nasraddin", ı 908, N� 8 ı 82 . "Molla Nasraddin", 1 922. N� 1 . ı 83 . "Molla Nasraddin", ı 925, N!! ı 8 . ı 84. "Molla Nasraddin", ı 908 . N!! 1 3 . ı 8 5 . "Molla Nasraddin", 1 908 . N� 1 . ı 86 . "Molla Nasraddin", ı 907, N� 5 ı 87 . "Molla Nasraddin", ı 908, N� ı 4 ı 88 . "Molla Nasraddin", ı 928, N� 9. ı 89 . "Molla Nasraddin", ı 908, N� 9 ı 90. "Molla Nasraddin", Tabriz- ı 92 ı , N!!4, (Transıite­

rasiya edani va çapa hazırlayanı Elmira Qasımova, ön sö­zün müall ifı Tahir Aydınoğlu) Bakı,"Adiloğlu", 2006, 80 sa h.

ı 9 I . "Molla Nasraddin", Tabriz- ı 92 ı , N�7, (Transli­terasiya edani va çapa hazırlayanı Elmira Qasımova, ön

228

sözün müal l ifı Tahir Aydınoğlu) Bakı,"Adiloğlu", 2006, 80 sah.

I 92. "Molla Nasraddin", I 908, N�32 . 1 93 . "Molla Nasraddin", 1 908, N220. 1 94. "Molla Nasraddin", 1 908, N25 . 1 95 . "Molla Nasraddin", 1 907, N229 1 96 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 0, N2 I6 . 1 97 . "Molla Nasraddin", 1 906, N222 1 98 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 4, N2 1 3 . 1 99 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 4, N25 . 200. "Molla Nasraddin", 1 927, N242. 20 1 . "Molla Nasraddin", 1 908, N228 . 202 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 0, N228 . 203 . "Molla Nasraddin", 1 908, N2 I O . 204. "Molla Nasraddin", 1 906, N24. 205 . "Molla Nasraddin", 1 906, N246 . 206. "Molla Nasraddin", 1 907, N232 . 207 . "Molla Nasraddin", 1 907. N2 1 3 . 208. "Molla Nasraddin", 1 908, N234. 209. "Molla Nasraddin", 1 908, N243 . 2 1 0 . "Molla Nasraddin", 1 909, N227. 21 I . "Molla Nasraddin", 1 909, N2 1 3 . 2 1 2 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 0, N229. 2 1 3 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 3 , N220. 2 1 4. "Molla Nasraddin", 1 9 1 4, N2 1 9 . 2 1 5 . "Molla Nasraddin", 1 930, N22 2 1 6 . "Molla Nasraddin", 1 909, N248. 2 1 7 . "Molla Nasraddin", 1 9 I l , N230. 2 1 8 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 3 , N26. 2 1 9 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 I , N24 1 . 220. "Molla Nasraddin", I 906, N23 . 22 1 . "Molla Nasraddin", 1 906, N238 . 222. "Molla Nasraddin", 1 908, N225 . 223 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 7, N226

229

224 . "Molla Nasraddin", 1 909, N� 1 7 . 225 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 2, N�8 . 226. "Molla Nasraddin", 1 9 1 7, N�2 1 . 227. "Molla Nasraddin", 1 906, N�30 . 228 . "Molla Nasraddin", 1 9 1 4, N!!2 1 . 229. "Molla Nasraddin", 1 906, N!!36 . 230. "Molla Nasraddin", 1 927, N�45 . 23 1 . "Molla Nasraddin". 1 929, N2 .8 . 232 . "Molla Nasraddin", 1 907, N!!4 1 . 233 . "Molla Nasraddin", 1 907, N!!49. 234. " Molla Nasraddin", 1 9 1 1 , N�6. 23 5 . "Molla Nasraddin", 1 906, N2 l 7 . 236. "Molla Nasraddin", 1 906, N!! 28 . 237 . "Molla Nasraddin", 1 906, N!!7 . 23 8 . "Molla Nasraddin", Tabriz- 1 92 1 , N� ! , (Transli te­

rasiya edani va çapa hazırlayanı Elmira Qasımova, ön sö­zün müal l ifı Tahir Aydınoğlu) Bakı,"Adiloğlu", 2006, 80 sa h.

239. "Molla Nasraddin" 1 9 1 0, N!!. l 5 240 . "Molla Nasraddin", 1 907, N� 3 3 . 24 1 . "Molla Nasraddin", 1 907, N2 3 1 . 242 . "Molla Nasraddin", 1 906, N!! l 3 . 243 . "Molla Nasraddin", Tabriz- 1 92 1 , N�3 , (Translite­

rasiya edani va çapa hazırlayanı Elmira Qasımova, ön sö­zün müallifı Tahir Aydınoğlu) Bakı,"Adiloğlu", 2006, 80 sa h.

244. "Mollanasraddinçi şairlar" . (Tartib edanlar Abbas Zamanov, Kamran 8liyev), Bakı . "Yazıçı", 1 986, 5 1 2 sah.

245 . Möcüz Mirza 81i Şabüstari . Seçi lmiş asarlari. (Toplayanı, tartib edani va ön sözün müal l ifı Q. Mammad­li), Bakı, "Avrasiya-Press", 2006, 2 1 6 sah.

246 . "Müasirlari Sabir haqqında" . (tartib edani Abbas Zamanov), Bakı, "Uşaqgancnaşr", 1 962, 284 sah.

230

247 . Mütal l imov T. "abdürrahiın bay Haqverdiyevin poetikası" . Bakı, "Yazıçı", 1 988, 328 sah.

248 . Mütall imov T. "Sanat duyğuları" . Bakı, "Yazıçı", 1 98 1 . 1 97 sah.

249. Neınanzada Ö.F . Seçi lmiş asarlari . (tartib edani va ön sözün ınüal l ifı Şamil Qurbanov), Bakı, "Yazıçı", 1 992, 532 sah.

250 . Nacafov M. "Molla Nasraddin" jurnalının ras­samları" . "Azarbaycan" j urnalı, 1 967, N!!5 .

25 1 . Nacafov M. "Rassam va zaman" . Bakı, "Ganc­l ik", 1 977, 147 sah.

252. Narimanov N. "Maqalalar va nitqlar" . İki cildda, I cild, Bakı," Azarbaycan Dövlat Naşriyyatı", 1 97 1 , 268 sa h.

253 . Orduhadi M. S . "Hayatım va mühitim". (toplaya­nı, tartib edani, çapa hazırlayanı va ön sözün müall ifı İsa Habibbayli), Naxçıvan, "acaıni", 1 9 1 2, 336 sah.

254. Orduhadi M. S . asarlari . Sakkiz cildda. I cild, (ınüqaddimanin müal lifı va tartib edani Farida Vazirova), Bakı, "Azarnaşr", 1 964, 448 sah.

255 . Orduhadi M. S . "Qanlı i l lar" . Bakı, "Qafqaz", 2007, 1 84 sah.

256. Ömar Faiq Nemanzada. Seçi lmiş asarlari . (Tartib edani, ön sözün va izahların müal l ifı Ş . Qurbanov), Bakı, "Şarq-Qarb", 2006, 3 52 sah.

257. Paşayev A. "Molla Nasraddin" : dostları, düşman­tari", Bakı, "Çaşıoğlu", 20 1 0, 148 sah.

258 . Paşayev A. "Molla Nasraddin" jurnal ının naşri tarixindan" (sanadlar macmuasi) . Bakı, "Çaşıoğlu", 2000, 3 54 sah.

259. Paşayeva N. "Mi ll i intbah ramzi" . " Xalq qazeti", 8 aprel 2006-cı il, N!!73

260. Rüstamli A. "Tufanlardan keçan ömür" . Bakı, "Sabah", 1 995, 1 32 sah.

23 1

26 1 . Rüst;ımxanlı Sabir. "Difai f;ıdai l;ıri " (b;ılg;ıs;ıl ro­man), Bakı,"Qanun", 20 1 0, 448 s;ıh.

262. Sabir Mirz;ı ôl;ıkb;ır. "T;ıhsil i-elm". "Molla N;ıs­r;ıddin", 1 906, NüO.

263 . Sabir Mirz;ı ôl;ıkb;ır. "Hophopnam;ı" . (t;ırtib ed;ın, müq;ıddim;ı v;ı qeydl;ırin mü;ıl l ifı Alxan Bayramoğ­lu}, Bakı, "T;ıhsi l", 20 1 2, 552 s;ıh.

264. Sabir Mirz;ı ôl;ıkb;ır. "Hophopnam;ı" . İki cildd;ı, I cild (t;ırtib ed;ıni, ön sözün, izahların v;ı lüğ;ıtin mü;ıll ifı M;ımm;ıd M;ımm;ıdov}, Bakı, "Ş;ırq-Q;ırb", 2004, 480 s;ıh.

265. Saraclı e. "Zeynalabdin Marağal ı" . Bakı, "G;ınç­l ik", 1 996, 1 76 s;ıh.

266. Seymur Baycan. "Müq;ıdd;ıs Valentinin biz;ı n;ı pisliyi keçib?" "525-ci q;ızet", 5 iyul 2003 , N2 ! 43 .

267. "S;ıdai-h;ıqq" q;ızeti, 1 2 mart 1 9 1 3 , 268. S;ıfıyev A. "Komediya v;ı h;ıyat". Bakı, "Yazıçı",

1 983, 200 s;ıh. 269. S;ıfıyev A. "Az;ırbaycan dramaturgiyası müasir

m;ırh;ıl;ıd;ı" . Bakı, "Ozan", 1 998, 276 s;ıh. 270. Sultanl ı V. "Ağır yolun yolçusu" . Bakı, "Az;ır­

n;ışr", 1 996, 1 89 s;ıh. 27 1 . Şamçızad;ı ôli Razi . "Nal;ıl;ırim, f;ığanlarım" .

Seçi lmiş ;ıs;ırl;ıri . (T;ırtib ed;ıni, müq;ıddim;ı v;ı ş;ırhl;ırin mü;ıllifı İslam Ağayev}, Bakı, "Elm", 1 992, 1 1 6 s;ıh.

272. Ş;ıf;ıq Nasir. "Molla N;ısr;ıddin"in yaradı­cıl ığından" . "Az;ırbaycan" q;ızeti, 29 mart 2006, N2 64.

273 . Ş;ıf;ıq Nasir. "Börkl;ırin izi qaldırın, c;ınab fakt g;ılir . . . " (M;ımm;ıd;ıli Nasirin "On il" felyetonu ;ıtrafında qeydl;ır) . "Respublika" q;ızeti, 26 yanvar 20 1 ! -ci i l , N224.

274. Ş;ımsizad;ı N. "Az;ırbaycançıl ıq". Bakı, "Nurlar", 2006, 1 92 s;ıh.

275 . Ş;ımsizad;ı N. "Az;ırbaycan ideologiyası". Bakı, "Sabah", 1 996, 1 03 s;ıh.

232

276. Tahirl i A. "Azarbaycan ınühacirat ınatbuatı" . Bakı ."Çinar-çap", 2007, ı 8 ı sah .

277. Tahirl i A. "İdrak İşığında" (adabi-tanqidi, elmi­publ isistik ınaqalalar toplusu), Bakı, "Ozan", 20 ı O, 576 sa h.

278. Vaıixanov N. "Azarbaycan ınaarifçi-real ist ada­biyyatı", Bakı, "Eım", ı 983 , ı 6o sah.

279. Valiyey Ş. "Füyuzat" adabi maktabi" . Bakı, "Elm", ı 999, 444 sah.

280. Valiyev Ş. "Füyuzat- 1 00" . 8li bay Hüseynzada va fiiyuzatçı l ıq . ("Füyuzat" jurnalının ı oo i l l ik yubileyina hasr olunmuş elmi-praktik konfransın materialları). BDU naşr. , 2006 , sah.6- ı 1 .

28 1 . Val iyeva S . "Mi l l i dövlatçil ik harakatının yüksa­l i şi va Xalq Cümhuriyyati dövründa Azarbaycançı l ıq ide­yası" . Bakı, "Azarbaycan" , 2003 . ı 28 sah.

282. Valiyeva S. "Azarbaycançı l ıq mil l i ideologiya va adabi-estetik tali m kimi. Masalanin qoyuluşuna dair" . Bakı, "Azarbaycan Universiteti" naşriyyatı, 2002, ı40 sah.

283 . "Yazıçılar, talelar, asarlar" . Bakı, "Azarnaşr", 1 976, 340 sah.

284. Yusifli V. "Nasr: konfliktlar, xarakterlar" . Bakı, "Yazıçı", ı 986, ı 66 sah.

285 . Zamanov A. "Sabir va ınüasirlari" . Bakı, "Azar­naşr", ı 973, 282 sah.

286. Zaınanov A. "8mal dostları" . Bakı, "Yazıçı", ı 979, 3 70 sah.

287. Zardabi H. "Rusiyada avvalinci türk qazetasi" . "Hayat"qazeti, 28 dekabr ı 905, N2 ı 29.

288. "XX asr Azarbaycan poeziyası" . (tartib edani, ön söz va şarhlarin müal l ifı M. Mammadov), Bakı, "Yazıçı", ı 988, 504 sah.

233

Türk dilinda

289. Habibbeyli i. "Nasrettin Hocanın devamçısı" . Mil l i falklor dergisi, 1 997, N�3 1 -32, s . 1 3 - 14 .

290. Veliyev Ş . (Köpıiilü). "Füyuzat" edebi mektebi". Ankara, "Ejdat", 2000, 388 seh.

Rus dilinda

29 1 . A3H3 lllepmjı. "IlepBblH nepHOA >KH3HH H

TBOp'leCTBO ,ı:ı:>KanHJı MaMe,ı:ı,Kyny3a,ı:ı,e" . .6aKy, 1 964, 1 ı 8 CTp.

292. AxyHAOBa E. "PeanH3M �anı-ın MaMe,ı:ı,Kyny3a­,ı:ı,e ı-ı onbıT nı-ıTeparypbı XIX Ha'!ana XX seKa" . .6aKy, ">bbl'lbl", ) 988, ı 49 CTp.

293 . .6enHHCKH B.r. l-h6paHHbıe. MocKsa, ı 948, 420 CTp.

294. ra3eTa "TmpnHCCKHH nHCTOK" , 1 906, N� ı 47. 295 . "3HI.lHKnOTie,IJ,H'!eCKHH CnOBapb IOHOrü nHTepa­

TOpa" . MocKBa, "Ile,ı:ı,oronıKa", 1 987, 263 eTp. 296. EcHHHH B. "PyccKaıı >KypHanHCTHKa XIX seKa" .

MocKsa, MrY, ı 976, 3 1 O eTp. 297. )l(ypHan "HeBCKHi1 3pHTen", 1 773, N�28 . 298. 3sepos A.M. "Mo,ı:ı,epHH3M s nınepaType ClllA" .

MOCKBa, "HayKa", 1 979, 327 CTp. 299. "I1cTOpHıı pyccKoi1 >KypHanHCTHKH XVIII-XIX

BB". M. , 1 973 , 5 1 8 CTp. 300. llHxa'leB ,rı:. "Mbı erne B ,ı:ı,onry nepe,ı:ı, Ilyın KH­

HOM" . "Jlı1TeparypHaıı ra3eTa", 2 ı Hoıı6pıı ı 979, N!)47. 3 0 1 . Ilawaesa H . ""llenoseK-o6pa3-nHTeparypa" .

.6aKy, "MyTap>KHM", 2003, ı 80 CTp . 302 . "<l>HnococjıcKHH 3HJ.lHKnone,ı:ı,H'IeCKHH cnosapb" .

M. , 1 989, 460 CTp .

234

303 . He3eneHOB AM. HoBHKOB H.M. "l13ı:ı:aTenbCTBO )(()'pHanos ı 769- ı 785 rr

". Cn6. ı 875, 23 8 eTp.

304. Ockoi1hıi1 B. "I1ı:ı:eı1 ni1Teparypbı H nHTeparyp­Hbıe uı:ı:eH" . MocKsa, "AcnekT-IIpecc", ı 989, 287 eTp .

305 . Opnos B .H . "IIym H cyı:ı:b6bı" . JleHHHrpaı:ı:, "Co­seTCKHH nHCaTeflb", ı 97 ı , 744 CTp.

306 . IIoTanos H. "MHp t.ıenoseKa H t.ıenoseK B MHpe". KHHra "JlHTepaTypa H cospeMeHHOCTb", M. , "Xyı:ı:o)l(eCT­seHHall nHTeparypa", ı 982, 454 eTp.

3 07 . Tai1nop r. B. "IIepso6biTHall KYflbTypa" . MocK­Ba. "KynbTypa", ı 989, 890 CTp.

308 . QseTaesa M. "Moi1 IIylliKHH". MocKsa, ı 979, 279 CTp .

Dissertasiyalar

309 . Qadimov a. "Zaqavqazye" qazeti sahifalarinda Azarbaycan adabiyyatı masal al ari ( ı 906- ı 9 ı 4-cü ili ar)" . Fiıologiya elmlari narnizadi alimlik daracasi almaq üçün taqdim olunmuş dissertasiya, Bakı, ı 983, ı 98 sah.

3 ı O . Hüseynzada L. "ôliqulu Qaınküsarın hayat va yaradıcı l ığı" . Filologiya elınlari narnizadi al imlik daracasi almaq üçü n taqdim olunmuş dissertasiya. Bakı, ı 949, 200 sa h.

Avtoreferatlar

3 ı ı . İsmayılov T. ''Cal i l Mammadquluzadanin "Ana­ının kitabı" dramı". Bakı, 2004, 25sah.

3 ı 2 . Vahabova S. "Calil Mammadquluzada nasrinin poetikası". Bakı, 2007, 24 salı.

235

Arxiv

3 1 3 . Azarbaycan Mil l i Elmlar Akademiyası Maham­mad Füzuli adına alyazmaları institutu, Arxiv, 1 6, Qov­luq-7/34/ 1 42 1 4 .

3 1 4. Azarbaycan Mill i Elınlar Akademiyası Maham­ınad Füzul i adına a!yazmaları institutu, Arxiv, 1 6, Qov­luq-56/480.

3 1 5 . Azarbaycan Mil l i Elınlar Akademiyası Maham­mad Füzuli adına a!yazma1arı İnstitutu, Arxiv, 1 6, Qov­luq-46/3 85/14589 .

3 1 6 . Gürcüstan Respublikası . MDT. AF. 1 7, c .I , Qov­luq 53 86, varaq 5 .

236