. KO ~: LAO KI HE NGAAHI KOLOA 'A E NGAAHI 1'iGAUE'ANGA~.~l+"t - .. " -'. ' '~'_, '

.f . .. • '" FOKOTU'UTU'U '0 E NGAAHI KUPU

KONGAI - TALATEUi

KUPU

1. Hingoa nounou rno e-Kamata'anga,

2. 'Uhinga'i Lea. po. ~f,.

KONGA tt.; PETENI

3. 'IIo Po'ou.

4. Ngaahi Me'a 'ikai malu'i 'e he peteni.

5. '110 fo'ou 'e ala peteni.. ., .

6. Totonu lei he Peteni; fakahingoa tokotaha 'a'ana '3 e 'ilo fo'ou.

7. I. 'Ng"aahi' tohi 'kole. '

8. -T~ 'a e '110 Po'ou; Fakatonutonu rno e Vahevahe '0 e Tohi Kale .

.9. Mu'aki Totonu 'i he Konivesio '0 Palesi.

10. Fakamatala felave'Lmo.e ngaahi tohi kale peteni muli tatau pc ngaahitotonu malu'L ,. ;,t'

i 11/ "'Aha Fakahu atu; SivLl ,-i)·¥l. -, ., '. _

"..f" ;1.1'," r:~aki ;0. e peteni. .;rpi 13:· Ngaahi totonu Poeki 'e he' Peteni; faka'aonga'I 'e he Pulc'anga pc

tokotaha kuo fakamafai'i ..

14. Loloa pea me e Totongi Fakata'u.

is, Ngaahi Laiseni Fakakouna.

16. Pakata'e'eonga'I.

KONGA III '...·TOUI FAKAMO'ONI MOTOLO 'AONGA

17. Ngaahi kupu 'oku .~alava ke faka'aonga'j 10 he peteni.

18. Ngaahi tu'utu'uni makehe ki he Tohi Fakamo'oni· Motolo 'Aonga.

19. Liliu vo e tohi kole peteni pe tohi fakamo'oni Motolo 'Aonga.

KONGA. IV - NGAAHI .TISAINI NGAUE'ANGA

20. Ngaahi Tisaini Ngaue'anga 'e ala lesisita.

21. Totonu ke lesisita ha ngaahi tisaini ngaue'anga.: fakahingoa '0 e tokotahafa'u.

22. Tohi Kale.

23. Sivi; Lesisita '0 e Tisaini Ngaue'anga.

24. Ngaehi tctonu kuo foaki 'i hono lesisita; loloa rna e fakafo'ou.

25. Fekata'e'eonga'L

Tonga.

Hlngoa Nounoumo.kamata'anga

'Uhlnga'l Lea.

Fika 19 '0 e'1994.

. 'Oku ou 10t0 ki ai,

TuroUTO'A

9, '0 Ma'asi, 1995.

"

KO E LAOKE NI<:'TU'UTU'UNI "A HONO LESISITA MO HONO MALU'I '0 ENGAAHI PETENI (PATENTS), NGAAHI TOHI FAKAMO'ONIMOTOLO 'AONGA (UTILITY MODEL CERTUICATES), NGAAHITISAINI NGAUE'ANGA (INDUSTRIAL DESIGNS) MO E NGAAHIMAAKA FEFAKATAU'AKI (TRADE MARKS).

'OKU TU'UTU'UNl 'e he Tu'j rna e Fale Alea'a Tonga .'j he FakatahaAlea '0 e Pule'anga '0 pehe:

KONGA I -, TALATEU.,

1. Ko e hingoa nounou '0 e Lao ni ko c Lao ki he Ngaahi .Koloa '8 eNgaahi Ngauc'anga 1994 pea kuo pau ke karnata ngauc'ak.i ia 'I ha 'aha "cfokoru'u 'e he 'Ene 'Afio "i he Fakataha Tokoni.

2. 'I he Lao nit tukukehe '0 ka fiema'u 'c he Kupu ha 'uhinga kche,

"fakarofonga" 'oku 'uhinga kc ha fakafofonga lao 'oku nofo pc 'j aiha feitu'u 'oku ne ngaue fakapisinisi ai 'i Tonga '0 ne fakafofonga'j'8 e tokotaha kale: .

"maaka fakalukufua" 'oku 'uhinga is ki ha faka'ilonga 'cku fai ha­mamata ki ai kuo fili 'j '0 ha "i he tohi kale lcsisita pea lava foki '0

tala mei ai '8 e ngaohi'anga pe ko hano toe 'ulungaanga maheni, '0 kaustu ki ai 'u.e lelei '~. e ngaahikoloa pefai fatongia 'a e ngaahi kautahakehekchc ":oku nau faka'aonga'i '8 e. faka'Ilonga ko ia kac kci pule'i

.j'. ,PC 'e he toko taha 'oku 'eana 'a e maaka Iakalukufua kuo lcsisita:

"fakamaau'angu" 'oku 'uhinga ia ki he Fakamaau'nnga Lnhi '0 Tonga;

"tlsnlnl ngnue'anga" 'oku 'uhinga ia ki hono fokotu'u ha nguahi lainepc ngaahi lunu pc ko ha Ia'u 'oku fotunga-tclu, '3 ia 'oku kau ai pc

KO E LAO KI HE NGAAHI KOWA 'A E NGAAHI NGAUE'ANGA

FOKOTU'UTU'U '0 E NGAAHI'KUPU

KONGA I - TALATEU

KUPU

1. Hingoa nounou rno e Kamala'anga.

2. 'Uhinga'i Lea.

KONGA II - PETENI

3. '110 Fo'ou.

4. Ngaahi Me'a 'Ikai malu'i 'e he .peteni.

5. '110 fo'ou 'e .. ala peteni.

6. Totonu ki he Peteni: .fakahingoa tokotaha .'a'ana 'a e "ilo fo'ou.

, 7. , Ngaahi tohi kole..

8. Taha 'a e 'Ilo Po'ou; Fakatonutcnu moe Vahevehe '0 e Tohi Kale.

9. Mu'aki Totonu:'< '(he ,K~nivesi~. ~o Palesi..' ,'"

10. Fakan;~tal~ 'felave'i rno "e ngaahi tohi kale peteni muli tatau pe ngaahitotonu main 'i,

II. 'Ah'O-'PakOhu atu;Sivi.~ . . \

1"2'•. Foaki ..'0. e -peteni .. "

13. Ngaahi totonu Foaki 'e he -Peteni; faka'abriga'i 'e he Pule'anga petokotaha kuo fakamafai'i.

14. ~loapea mo e .Totongi Fakata'u.

15. Ngaahi Laiseni Fakakouna.

16. Fakata'e'eonga'k

KONGA III - TOHI. FAKAMO'ONI MOr9,LO 'AONGA," '0 • ~

17. Ngaahi kupu 'oku malava ke Iaka'aonga'L ki he peteni.

Ig. Ngaahi tu'utu'uni makehe ki he Tohi Fekarno'oni Motolo 'Aonga.

19. Liliu '0 e tohi kole peteni pe tohi fakamo'oni Motolo 'Aonga,I

KONGA'IV - NGAAHI TISAINI NGAUE' ANGA

20. Ngaahi Tisaini Ngaue'anga 'e ala Iesisit..

21. TOlOnU ke Iesisita ha ngaahi tisaini ngaue'anga: fakahingoa '0 e-tokotahefa'u.

22. Tohi Kole.

23. Sivi; Lesisita '0 -e Tisaini Ngaue'anga.

24. Ngaahi totonu kuo foaki 'I hono lesisita; 1010a mo e fakafo'ou.

25. Fakata'e'aonga'i.

2 Ko e Lao ki he Ngaani Koloa 'Q e Ngaahi Ngauc'anga ..:. 19 '0' e 1994.

, ! ~ . '"ikai ha ngaahi laine pc ngaahi lanu, ka 'oku hoko '8 e fokctu'u pefa'u ko ia '0 ne "omai '8 e ha makche ki ha mea 'oku ngaohi 'eha ngaue'anga pe ko ha Iak ameata ka 'oku "ikai kc kau el bame'e'j ha tisaini ngaue'anga '8 ia 'oku 'uhinga 'ataata pe ke ma'u ai haala fakatekinikale:

.."Fakakalakalasl Fakavaha'apule'anga" 'oku 'uhinga ia ki honefakakalakaJasi '0 fakutatau ki he Alcapa.u ',0 Nice (Nice Agreement):

""110 fo'ou (invention)" 'oku 'uhinga ki ha fakakaukau '8 hatokotaha t"

fekumi "ilo fo'oir '8 ia 'oku .lava ai '0 fakahoko '8 hone veteki '0 hapaJopalema pau'i he mala'e fakaLekinolosia;

"maaka" 'oku 'uhinga ki ha faka'ilonga 'oku fai ha mamata ki ai pea ~'oku lava '0 tala mei ai '8 C -nguahi koloa pc ngaahi -fai-fatongia 'a ha •kautaha;

"Mlnlstta" 'oku .'uhinga ki he Minisita ki he Ngaahi Ngaue '8 e Kakai,Fefakatau'aki mo e Ngaahi Ngauc'anga pe ko ha Minisita kuo Iokoru'u'e he 'Ene 'Atio 'i he Fakataha Tokoni"ke ne-tokanga'i ~a ho~o Iekahoko'0 e ngaahi fatongia 'i he Lao ni; ~ I. , .,"Aleapau '0 Nice" 'oku 'uhinga ki he aleapau- '0 Nice '0 Sune 'aho.IS, 1957, fekau'aki mo hono Fakaka1akalasi '0 e ngaahi Koloa mo eNgaahi Fai Fatongia '0 Fakataumu'a ki hono Lesisita '0 e Ngaahi Maaka'i hono fakatonutonu fakamuimui taha; of •

"Kontveslo '0 Palest" 'oku 'uhinga ki he Konvesio '0 Palesi'0 Ma'asi 20, 1888 ki hono Ma1u'i '0 e Ngaahi Koloa '0 e NgaahiNgaue'enga, 'j hono fakatcnutonu fakamuimui taha;

..'a e

.. . '"

't ai '8 e fatongia ko ia"Falleslslta" 'oku 'uhinga ki he' tokotaha 'oku'oku tuhu'ipau 'e he Kupu 37;

#' "I • I I .,

"ngaahl leslslta" 'oku 'uhinga ki he ngaahi lesisua- 'oku lau ki aiKupu 39(1);

"petenl' 'oku 'uhinga ki he totonu ko ia 'oku foaki ke malu'i 'aki ha'Ilo fo'ou .' -

• . ~ . ' (... ",.r T~'

"tokotaha peteni" 'oku 'uhinga ki he tokotaha kuo lesisita ko e tokotahakuo foaki ki ai pe ke ne pule'i ha peteni; I

"mu'akl 'ahoh'oku 'uhinga ki he 'aho ko ia'o efuofua tohi kolc'oku mekaru'unga mei ai '8 e mu'aki totonu 'oku ha 'i he· Konivesio­'0 Palesi;

"agaahl tu'utu'unl'' 'oku 'uhinga ki he ngaahi tu'utu'uni 'oku fa'ufakatatau ki he K.upu 44;

"hlngoa fefakatau'akl" 'oku 'uhinga ki he hingoa pe me'a 'okufaka'ilonga'i 'aki rno lava ai '0 tala ha kautaha;

"tohi fakamo'onl motoJo 'aonga tt 'oku 'uhinga ki he tohi fakamo'oniko ia "oku ha 'i he Kupu 17 kithc 19.

Ko e.Laaki he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994 3

(b)

(c)

. (8.)

'ho Fo'ou.

Hi""'" 110'.'Ikal ma!u'l '.he petenL

'110 Fo'ou alapetenL

KONGA lI. - NGAAHI PETENI

3. Fakatatau ki he Kupu 4, ko ha "ilo fo'ou 'e lava pe pe ala fekau'akimo ha koloa 'oku ngaohi pe ko ha founga ngaohi.

4. Ko e ngaahi me'a ko 'eni; neongo .kapau ko e ngaahi fo'i 'ilo fo'okufakatatau ki he ~upu·2. kuopau he'ikai fakakau ia 'j hono malu'j 'e he peteni,

·ngaahi "il~ fakatctolo, ngaahi fakatupu fakakaukau fakasaienisime e ngaahi founga faifika;

ngaahi fa'ufa'u, ngaahi tu"~tu'uni pe founga fai '0 ha pisinisi,ko hono fai:'o ha ngaahi ngaue faka'atamai 'eta'ata pe, pe kohono. fai ha ngaahi va'inga;

"riga3hi fcunga 10" hono .feito'o '0 e.'sine) '0 'e tangata pe ko e. .l~ monumenu"! he iafajlc ko.e fakaakcake, pea kau atu .ki ai

·mo e ngaahi founga fai '0 e talatala mahaki 'oku fai ki he sino· '0 e tangata pe monUmanu. Kuo pau '~. 'ikai ngaue'aki 'a eKupu ni lei ha ngaahi koloa 'oku ngaohi ke faka'aonga'i 'i hataha '0 e ngaahi founga .kc ia.

5, (1) 'Dkualapeteni ha 'ilofo'ou kapau 'cku fo'cu. 'oku kau ai ha founga.fekurni me'a fo'ou pea "oku lava '0 faka'aonga'i 'i ha ngaue'anga.

(2) 'Oku fo'ou ha 'llo' fo'oti kapau na'e 'ikai tomu'u fakakaukau'ikimu'a 'i ha founga,

(3) Ko e tomu'a f~aukau'i kirnu'a" hi founga 'oku kau ki ai 'a engaahi me'a ,kotoa1ruo' 'os'i talaki fakaItaha atu:

(a) "i ha felru'u. pe,'] he mamani "i hano pulusi 'i ha.pepa 'okuma'u: pe .' .

..

(b). .

'i Tonga; ,.'i hanc j.fakamatala'I .ngutu, pe ko hano to e.f~a~aonga·i ha to, e.founga-kehe. kimu'a 'a' hone fakahuv.pekapau. ;0.ku kau pehe, 'a e mu'aki 'abo, '0 e tohi kcle '0 kumitotonu ki he "ilc fo'ou .

(4) Ki he ngaahi taumu'a '0 e Kupu si'I (3), kuo pau 'e 'ikai ke toefakakaukau'j ha talaki fakahaha atu ha 'ilo fo'ou kapau na'e hoko ia 'i loto'a e mahina 'e- hongofulurnaua kimu'a '0 e 'eho na'e Iekahu ai :a e -tohikale, pea kapau 'oku kau pehe, 'a e mu'aki 'eho. pea kapau na'e ko e 'uhingape ko cola '0 ha ngaahi meta na'e fai 'e he tckctaha kole pe ko e tokotahanate jnmu'a "i ai 'a e totcnu. fakalao pe ko ha ngaue kovi na'e fai 'e hatokotaha ko e. fa'uhi ia hono tolu '0 felave"i mo e tokotaha kole pe ko etokotaha na'e ~u'a 'i ~\.'~ e totonu fakalao.

'(5) 'E lau ha 'Ilo fo'ou kuo kau ai ha founga fekumi me'a fo'ou kapau,felave'I rno e tcmu'a fakakaukau'j kimu'a 'oku kau tonu ki he tohi kale '0

'eke'i "a e totonu lei he 'ilo fo'ou, na'e "ikai kc papau 'aupito ki ha taha'oku ne ma'u ha taukei maheni "i he mala'e kc ia.

(6) 'E lau ha "ilo.fc'bu 'oku ala faka'aonga'i "i ha ngauc'anga '0 kapau'e ala -ngaohi pc faka'aonga'i ia 'i ha fa'ahinga ngaue'anga.

4 Ko e LAo ki he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'onga - 19 '0' e 1994.

(7) tenD pan ko e, mahino'I '0 e ngaue'anga 'e fai ia ki he falahi taha'0 e 'uhinga; kuo pau ke kau lei ai '8 e fakamea'a, ngoue, toutai, ngaahi hu'Ifaito'o rno e ngaahi pgaue fai farongia. .

"(8) Ko e ngaahi 'ilo fo'ou ko ia 'oku fepaki rno e angarnaau 'i he feitu'u'fakapuleangape ko e angama'a kuo P;lU,'~ 'lkai lava ia ke peteni.

." . ' ~., .

6.. (1) Ko e totonu- ki ha peteni 'oku 'ae tokotaha ia 'oku 'a'ana '8 e'ilo fo'ou. .,

(2) Kapau ko e rokcua pe tokolahi ·ange na'e kau fakataha hono ma'u'a" e 'flo fo'ou, kuo pau leva ke nau kau fakataha 'i he tctonu ki he peteni.

(3) Kapau 'e faifai enge kuo a'u ki ha tu'unga kuo 'i ai ha tokoua petokolahi ange kuo nau ma'u tak.i taha ma'ana pe '8 e 'ilo fo'ou tatau, ko etokotaha ko ia na'e mu'omu'e '8 e"'aha '0 e fakahu 'ene tohi kole pet kapau'oku 'eke"i '8 e mu'aki totonu, ko e fuofua 'aho leva 'oku totonu pea hokoai hono foaki '0 e peteni kuo pau ke ne ma'u ..'e ia 'a e totonu ki he peteni:

,,' .

(4) 'E lava pe ke foaki 'a e totonu ki ha peteni pe ko hano to e 'oatuki ha taha 'oku hoko hake fakalao. '

(5) . 'I ha taimi 'oku ma'u ai ha "ilo fo'ou JoJotonga '0' ha ngaue aleapauko e totonu ko ia ki he peteni, kapau 'oku "ikai ke ~i ai ha leu "a e aJeapau .

, te ne feke'jkai'j, kuo pau ke 'a e toko taha ia' 'a'ana 'a e ngaue'anga.~~ . '. .

-',Totonu kl hepet.n~

fakahlngoatokotaaha 'a'ana" , '110 te'eu,

(6) 'I ha taimi 'oku ma'u ai ha 'ilo fo'ou lolotonga 'hano tu'utu'uni pe'i ha aleapau ngaue, ko e totonu ki he. peteni ki he 'ito fo'ou ko is. kapau'oku 'ikai ke 'i ai ha lau 'a e aleapau te ne faka'ikai'I; kuo pau ke 'a etokotaha ia na'a ne tu'utu'uni- 'a e ngaue pe ko e tokotaha 'a'ana 'a e .ngau,e'anga '0 fakatetaupe ki he me'a na'e hoko. •

(7) 'I ha tairni 'oku fu'umahulu ange.ai 'a'e mahu'Inga faka'ekonomika'0 ha 'ilo fo'ou 'i he tu'unga fakapotopoto na'e fai ki al 'a e 'arnanaki 'a -eongo fa'ehi 'i he taimi na'e fakamo'oni ai 'a e aleapau, kuo' pau ke 'i aiha totonu 'u e tokotaha na'a ne 'ilo 'a e fo.ou ki ha rotongi pa'anga huhu'].'oku fe'unga, 'a ia kuo pau ke tu'utu'uni 'e he fakamaau'anga 'oka 'ikai ke'i ai ~a felotoi 'a e ongo fa'ahi.

(8) Kaneongo' a e Kupu si'I (6) mo e 07), '; ha taimi 'oku hanga ai'e ha toko tehe ngeue, 'a ia 'oku "ikai fiema'u 'e he'ene aleapau ngaue kene kau 'j ha ngaue fekumi ki he 'ilo fo'ou, 'a ma'u, 'I he malate ngaue'0 e tokotaha 'a'ena 'a e ngaue'anga, ha 'ilo' fo'ou 'j ha'ane faka'aonga'i'a e ngaahi Iekamatala rna e ngaahi me'a kclie "oku 'oatukiate ia ko' e 'uhiko "ene ngaue, ko e totonu ki he peteni lei he 'ilo fo'cu ko is. 'i ha "ikaike 'i ai ha lau 'a e aleapau te ne ta'cfi, kuo pau ke 'a e tokotaha 'oku 'a'ana'a e ngaue'anga.

Ka kuo pau ke 'i -Ai 'a e totonu 'a e tokotaha ngaue leiha totongi pa'anga'oku fe'unga 'i hono vakai'i hono vehenge, mehu'Inga faka'ekonornika '0 e'ilo fc'ou pea rno ha ngaahi monu'ia 'e ma'u mei he 'il~ fo'ou .'e he tokotaha'oku 'a'ana 'a e ngaue'anga, Ka 'ikai ke fel9toi ~a e ongo fa'ahi. ko e totongikuo pau leva ke tu'utu'uni '.e he fakamaau'anga.

Ko e UuJ Jcj he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994 5

Ngaahl TohlKole.

Taha 'a e '110fo'ou;faklIIonutonumo e vaheyahe'0 .to~1 kole.

(9) Ka 'i ai ha tu'utu'uni 'i. ha aleapau 'oku si'isi'i ange ai 'a e leleiki he tokotaha na'a ne "ilo 'a e 'ila.fo'ou 'i he ngaahi ma'a 'oku tu'mu'uni'e he Kupu ni kuo pau ke ta'eaonga ia pea: 'ikai fakalac {null and void).

(10) Kuo pau kc ha 'a e hingoa 'a e tokotaha na'a ne ma'u "a .e 'ilofo'ou 'i he peteni, tuku kehe kapau na'a ne fai ha tohi fakapapau makeheki. he Failesisita '0 ne tala pau ai 'oku 'ikai ke ne. Iota ke. ha hono hingoa ..Ko ha palomcsi pc ko ha tukupa '8 e tokotaha 'oku ne ma'u '8 e 'ilo fo'ouki ha taha '0 pehe te ne fai ha tohi fakapapau pche kuo pau ke tikai 'i aihano 'aonga fakalao.

7. (1) Ko ha tohi kale ki ha pcteni kuo. pau ke fakahu ia.ki he F~ilcsisitapea, kuo pau ke kau ai ha lOhi kale, ha fakamatala, ha 'eke 'e taha pc Iahiange, ha ta fakatata 'e taha pe lahi angc. 'a ka fiema'u, pea rna ha fakamatalafakama'opo'opo (abstract). Kuo pau ke 'omai fakataha ia mo. hpno totongi'a e tctongi . tohi kole kuo/ 'osi tu'utu'uni.

(2) Ko b" tohi kole kuo pau ke fakakau ai ha kale ki he .taumu'a, ke-fceki• ha peteni, 'a e hingoa ;'0 e tokotaha kole fakataha rno ha ngaahi fakamatala

'okufiema'u maikau ki he tokotaha kale, tokotaha ma'u '8 e 'ilo fc'ou pearna e, fakafofcnga,' kapau 'oku 'i ai, pea rna e hingoa '~ e 'ilo fo'ou.

(3) 'I he taimi 'oku "ikai ai ko e tokotaha kole na'a ne ma'u 'a e "ilcfo'ou, kuopau ke 'omai faka~a ~a e iohi kale mo ha fakamatala ki he totonu

, 'a e tokotaha kale ki' he peteni.

.(4) .Kuo pau ke hanga 'e he fakamatala '0 fakaha 'a e 'ilo fo'ou "i hafounga ke mahino Ie'unga pea mo kakatc koe'uhi kaevakai'i 'a e 'ilo fo'ouko ia, pea ke fak3.hoko ia 'e ha tokotaha 'cku 'i ai ha'ane taukei maheni'i he mala'e, pea kuo pau ke fakamahino makehe ha founga 'e taha pe lehiang.e 'eke 'ilo'i 'e he tckctaha kale ki 'hone faka'aonga'i '0 e 'ila' fo'ou.

(5) Kuo pau ke fakapapau'I 'a e ngaahi ngata'anga 'a e m"aiu'i 'e he'eke pe ngaahi 'eke; 'e lava pe' ke faka'eonga'I. 'a e fakamatala mo e ngaahita fakatara ke faka'uhinga'aki 'a e ngaahi 'eke.

(6)· Kuo pau ke mahino pea nounau 'a e ngaahi '~ke pea 'kt!o pau kepoupoua . kakato ia "e' he fakamatala.

(7) Kuo pall ke 'omai ha ngaahi ta fakatata 'i he' taimi 'oku fiema'uai ke mahino 'a e 'ilo fo'ou .

. (8) Ko e fakamatala fakama'opo'opo kuo pau ke fakataumu'u po iako e ngaahi fakamatala fakatekinikale; ka kuo pau 'e 'ikai fakakau ia ki honofaka'uhinga'i 'a e ngaahi ngata'anga 'a e malu'i.

(9) 'E lava pc 'e he .tokotaha kole ke fakafoki 'ene tohi kole 'I ha taimipc 'a a'u ki he taimi hono foald.

·8. (I) Ko e tobi kole kuo pau 'e fekau'aki pe ia me e 'Ilo fo'ou 'okufekau'aki '0 hoko ko e fakakaukau 'flo fo'ou fakalukufua po 'e taba.

(2) 'E. lava po'e he tokotaha tohi kole, '0 a'u po ki he taimi ke faihono foaki, ke he fakatonutonu.· a e tobi kale, ka kuo pau ko e fakatonutonuko ia 'e 'jkai ke mahulu atu ia "j he me'a na'e fakataha 'i he fuofua tohi kale.

6 Ko e Lao lei he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngauc'anga - 19 '0' e 1994.

(3) 'Er lava pe 'e he lokotaha tohikole, '0 e'u pe ki he taimi ke faihcno foaki, ke ne vahevahe '8 e tohi kole lei ha -tohi kole 'e ua pe lahi ange'a ia ko e ngaahi tohi kole vahevahe (divisional applications), ka kuo pauko e tohi kole vahevahe taki taha 'e 'ikai ke mahulu Btu ia 'I he me'a na'efakaha 'i he fuofua tohi kole, "

(4) Kuo pau ke 'j ai'a e totonu 'a e tohi kole vahevahe ki-he 'aho. ko ia nate fakahu ai pea. "i hanc fiema'u, '8 e mu'eki 'aha ko ia na'e fak8huai '8 e fuofua tohi kole.'

(5) Ka 'i ai ha peten; na'e foaki ko e 'u!ti ko ha tohi kole 'a ia na'e"ikai fai '0 fakatatau mo e ngaahi nruru'uni 'oku ha 'I "he Kupu Bi'i (1) ketaha pe 'a e 'ilo fo'cu, 'e 'ikai hoko ia ko ha makatu'unga ke fakata'e'aonga'Iai '8 e peteni. .

9. (I) 'E lava ke ha 'i he tohi kole ha tchi fakapapau '0 'eke'! 'a e mu'akitotonu, hange ko ia 'oku ha 'i he Konivesio '0 Palesi, lei ha tohi kole 'etaha pe lahi ange fakafonua, fakafeitu'u pe fakavaha'apule'anga na'e tomu'afakahu -e he tokotaha kole pe ko e tokcraba nate 'i ai kimu'a 's e fakalao

ope ko ha Pule'anga na'e fakamo'oni k.i he Konivesio ko ia. ~ .... J

(2) 'I ha tohi kole 'oku ha ai ha tohi fakapapau 'cku ha 'i he Kupusi'I (1), 'e lava 'e he Failesisita ke tu'utu'uni lei he tokotaha to~ kole ke'omai, OJ loto ha taimi tukupau, ha tatau '0 e tohi kole kimu'a 1(".10 fakamo'onimai 'oku tonu 'e he 'ofisi ko ia ne'e fakahu lei ai.

(3) Ko e 'aonga '0 e tohi' fakapapau ko ia kuo pau ke fakatatau peia lei he ngaahi meta' 'oku ha 'i he Konivesio '0 Palesi.

(4) Kapaa 'cku 'ilo 'e, he Failesisira ia na'e "ikai ke fakakakaro 'a engaahi fiema'u 'cku ha 'j he KuPQ ni pea pehe lei he ngaahi tu'utu'uni leiai, kuo ·pau ke lau leva 'a e tohi fakapapau ia ko ia na'~. 'i;kai. ke fai.. ,10. (I) Kuo pau . ke "oatu 'e he tokotaha tohi kole, 'j he fiema'u'a e Pailesis ita. 'a e 'aho rno e fika '0 ha tohi kol~ ki ha petenipe koha ·toe ngaahi totonu ke malu"j nate fakahu 'e ia "i muli ('okuui ia heni ko e "ngaahi tohi kole muli", fekau'aki rnc ha "ilo fo'outat au pe tatau "i he ngaahi meta lahi 'a ia 'oku 'eke'! "i he tohikole kuo fakahu ki he Failesisita.

(2) Kuo pau ke hanga 'e he tokotaha kale, 'i ha fiema'u ';;'e Failesisita,'0 'oange kiate ia 'a e .ngaahi tohi ko 'eni 'oku fakalau a~ fekau'aki mo' etaha '0 e ng"aahi lohi kole ~uli 'oku ha 'i he Kupu' Bi'; (I);'

(a) ha tatau '0 e 'peteni pe ngaahi tOtonu malu'i kuo fdaki anger '0 mak.~'ungd. 'i he .tol\1 kole muli; .

'(b) ha talau '0 e ngaahi feru'utaki kuo ma'u 'e he lGkotaha tohikole fekau'aki rno e ola '0 e, ngaahi kurni rno e 'sivi no'e fBifekau'aki alp e lohi kole muli; '. • :'. " "

(c) .ha talaU '0 ija tu'utu'tmi aofangatuku. na'e f!!kafisinga'i 8i '8 e!.O~i kole rr,r'lili pe ta'e tali ai '8 e,mc'a nate kole :i -he lOt)ikolc :muli;' pea·'mo .

Mu'ald ,Totonu 'Ihi konlvlSio '0

PalesL

Fakaml1allfellv.' mo IInguIll IDbI koIopetlnl muDtatau pt ngaahllotonu malu'l

.-J" • ,~

'''k

Ko e Lao ki he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '~ e'l994 7

'Aho FakahuBtu; SM.

FoaJd '0 •Pelenl

(d) ha tatau '0 he-tu'utu'uni aofangatuku nate fakata'e'aonga'I aiha peteni pe ha ngaahi totonu malu'I kehe na'e foaki leo e'uhinga ko e tohi kole muli 'oku lau ki ai 'ae Kupu si'i (1).

11. (1) Kuo pan ke hang. 'e he Failesisita '0 fokotu'u 'kO e "aho fakahuani,.'8 e 'aho ne ma'u ai '8 e tohi kole, ka.kuo pau 'j he, taimi 'oku ma'uai, kuo 'osi fai '3 e totongi tl?hi kale pe .'oku 'i he tom- kole '8 e -

. ,

(a) ngaahi faka'Ilonga 'olai; lavake fakapapau'L ai leo e tokotahatonu iii 'oku tohi kole .mai; .

(b) ha konga 'oku 'Ihono fotunga 'oku ngali 'k~ e: fakamatala;;,' .".

, . '.' ,. . .(c) ha konga 'oku 'j hono fotunga 'okungali ko ha 'eke pe ngaahi

"eke; .' . , . I .

(d)· ha faka'ilonga pau mo mahino ko e me'a 'oku feinga'i ko h.foaki ~ge '0 ha peteni. .

(2)" Kepaukuotilo 'e he Failesisitako e tohi kole na'c "ikai,' 'i he taimileo ia na'e rna'u ill, lee ne fakakakato ';1 'e ngaahi "tu'utu'Uni 'oku 'ha 'i heKupu si'i (I), kuo pau ke ne fakaafe'i 'a e tckotaha lobi kole ke toe 'fekehumai '8 e ngaahi fakatonutonu 'oku fiema'u pea kuo' pau te ne fokotu'u ko e'aho fakahumai <a e <aJto ko.Ia na'etoki ma'u ai '3: e ngaahifakatonutonuna'e tu'utu'uni, ka kapau "oku 'ikai fai 'a e fakatonutonu ia, kuo pau keIauleva '8 e tohi kole '0 hengepe na'e 'ikai ke"fakilhu rnai ~,a

(3) 'I ha iohi kole 'oku lau aiki hengaahi ta fakatata 'a ia 'oku 'ikai 'fakakau mai mo e tohi kole,' kuo pau ke hanga 'ehe Pailesisita '0 fakaafe'j'a e tokotaha tohi kole ke 'omai 'a e ngaahi ta fakatata ko Ia 'oku 'ikai 'omai ..

(4). 'I he fakahoko 'ehc tokotaba tohi kole. 'ae fakaafe ko ia .'oku h.'i he Kupu si'i (3).. kuc pau leva ke hanga 'e he FaileSisita '0 fokotu'u. koe 'aha fakahu maio 'a e 'aha ko ia na'e ma'u ai 's: t. ngaahi ta fakatata na·'e

. 'irnai ma'u. Pea ka 'ikai. kuo pau ke fokotu'u 'e he Failesisita, ko e 'ahafakahu mai, '8 e "ahc pc ;'0 ia nate' fakahu "mai ai '8. e -tohi r...uic: pea, kuopau ke tuku ha ngaahi lau ki he ngaahi ta fakaiiiia '0 hange pe na'e 'ikai hoke.

• . '. ,- ,.'It- ". . .

(5) Hili pe honofokotu'u 'a' e 'aho fakahu, 'e hahga 'e he Failesisita'0 sivi'i pe 'oku fai 'a"e johi kole '0 fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni Ii heKupu 7(1), (2), (3), pea mo e (4).

12. (I) 'I ha <ilo<i 'e he Failesisi'~ kuo kakato'~ e ngaahi fiema'~ 'okuha 'i he Kupu 11(5), kuo pau leva ke ne foaki 'a e peteni. Ka "ikai, kuopan ke ne fakafisinga'i 'a e lobi kole pea fakaha leva ki he toko taba tohikole 'a 'ene tu'utu'uni, . ,. .

, (2)'1 he'ene fcakihapeteni.ikuo pau kehanga 'e ~;'Failesisita '0,

(a) puhrsi kuo ne vosi foaki tonu "a e peteni ko ia;

(b) 'oange ki he tokotaha tobi kole ha tohi fakamo'oni '0 e foaki'0 e peteni pea' mo. ha tatau '0 e peteni;

(c) lekoori va e: petetli; pea

Ko e Lao ki he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994.

~.~... ,

(d) 'ai me feka'ata ha ngaahi tatau '0 e peteni ki he kakai, 'i hanototongi '0 e totongi kuo tu'utu'uni.

13. (1). Ko hono faka'eonga'j ko ia '0 ha "ilo fo'ou kuo peteni 'e 'uhingaia ki ha taha ''0 e .ngaahi 'nga~e ni - .'

(a) 'i he taimi kuo foaki ai ha peteni '0 ha fa'ahinga koloa (product),ko hono l)g3Qhi.·· fakahu mai mo fakahu atuki tu'apulc'anga,

. tu'uakike fakatau, fokotu'utu'u rno e faka'aonga'i tauhi '0 engaahi koloako ia. Ko e taumu'a ke toe fakatau atu:

. .' . ~

.~_ . (b) ~i he taimi .kuc foaki ai ha pcteni ko ha founga ngaue (process).kohonc -faka'eonga'! :0 e founga ngaue pc ko hano fai '0 e .ngaahi ngaue ko ia 'oku Iau ki ai 'a e palakalafi si'i (a) fekau'akimo ha fa'ahinga koloa 'oku rna'u fakahangatonu koe'uhi ko efounga ngaue ko. ia."

(2) Fakatatau ki he Kupu si'i (4) mo e (5) pea mo e Kupu IS, ko honofaka'aonga'I ko ia 'i Tonga '0 e peteni ki ha 'ilo Io'ou 'e ha ni'ihi kehemeiate ia 'oku 'a'ana 'a e peteni kuo pau ke ma'u ha fakangofua mei he

.toke ,taha peteni (patentee). I

; (3) Kuopau ke ma'u 'e he toko taha pereni. '0 tanaki aru ki ha toe ngaahitotonu, ngaahi fakatonutonu pe ngaahi ngaue 'oku 'ata kiarc ia, 'a e totonu,'0 fakatatau ki he Kupu si'i (4) ~o e (5) 'pea rna e Kupu 15, ke kamalaha hope 'i he fakamaau'anga '0 faka'ilo hataha kuo ne faka'aonga'i 'a epeteni, ta'e ma'u.he ngofua mciate ia, pe 'oku ne fai ha ngaue 'a ia 'e alamaumau'j . ai 'a e 'ilo kuo petcni. '

(4) . Ko e ngaahi tot?nu 'i he .peteni kuo pau 'e 'ikai kau. ai 'a e,

ngaahi ngaae fekau'aki rno e ngaahi. koloa kuo 'osi fakahu ia ki hemaketi 'i Tonga 'e he tokotaha peteni pe ~'i ha'ane fakangofua;

faka'aonga'f '0 e ngaahi koloa 'i ha vakapuna, saliote misini'i 'uta. .pe ngaahi vaka muli 'a ia 'eku nau hu mai fakataimipc hoko ha fakatu'utamaki '0 hu mai ei ki he konga '0 e 'atea,potu Conua pc potu tahi '0 Tonga;

. . .'ngaahi ngaue 'oku fai taafataha ki he taumu'a 'ahi'ahi felave'fmo e 'ilo fo'ou kuo peteni:

ngaahi ngaue kuo fai kimu'a 'I hone fakahu pe 'i hano 'eke'i'0 ha mu'eki tctonu, 'a e fuofua 'aha ko ia '0 e tohi. kale 'aia na'e foaki ai' "a ..e peteni, 'e ha ·tokotah~ 'j ha tui mo'oni,'0 ne feka'uonga'I "a e 'ilo fo'ou ko ia 'j Tonga' pc ko he'enefai ha ngaahi : teuteu lelei mo fakamaatoato 'i Tonga kefaka'aonga'I is. ki ha tu'unga 'c 'ikai kehekehe 'a e natula '0

e ngaahi ngaue ko ia ko etaurnu 'a totDnu.Pc fakaangaanga kihono tomu'a faka'aonga'I; ko e totonu ko 'eni 'e lava pe ke"catu lei ha taha pe ko e 'ave fakataha pc mo e kautaha pcko e pisinisi, pe ko e konga ko ia '0 e kautaha mo e pisinisi.''a ia kuo fai ai hone faka'aonga'I pe kc hono teuteu kefaka'acnga'I ..

Ngaahi TctonuFoaki 'e hepeteni;lakl'longa'l'e he Pule'angape toketa"a kl,lofBkamalal'l,

• Ko e Lao- ~i he Ngaohi Koloa '0 e Ngaahi Ngaue'onga - 19 'a e 1994 9

Loloa pea mo 9TOlonglFakala'u,

Ngaahl talsentFakakouna.

(~) . (a) Kapau 'oku 'i ai ha fiema'u koc'uhi ko .e lelei fakalukufua'a e fonua, tautautefitc ki he malu'i '0 e fonua, ma'u me'atokonitotonu, mo'ui lclci pc ko e fakalakalaka 'oha kongamatu'ukimahu'inga '0 e ru'ungw faka'ekonomika '0 e fOTI~a, 'e lava 'ehe Minisira ke ne tu'utu'uni. neongo 'oku "ikai ke fakangofua'e he tokotaha peteni. ki ha fakafofonga (agency) '0 e pule'angape ko ha tokctaha hono tolu 'e fakanofo 'e he Minisita kefaka'uonga'] 'a e 'ito fo'ou. kaekehe ke totongi ha pa'aga 'okufe'unga ki he t~kotaha petcni.

(b) Ko e tu'utu'urri ko ia 'a e Minisita fekau'aki rna e totongipa'anga 'e lava pc ke fai ai ha tangi ki he Fakamaau'anga LaJ.U.

14. (1) Fakatatau ki he kupusii (2),. kuo pau ke 'osi 'a e peteni hili 'a eta'u 'c 20 mci he 'aha na'c fakahu aai 'a e tohi kale ki he -peteni.

. (2) Ke hoke aru 'a cpeteni pc ko p tohi kolepcteni.vkuo pau ke tomu'atotongi ki·he Failesisita ha totongi fakerau 'i- he ta'u takitaha, '0 kamata ia'i he ta'u 'e taha hili 'a c 'aho fakahu .'0 e tohi kole ke foaki. 'a' e peteni.Kuo pau ke tuku ange ha .taimi faka'ata ko e mahina 'e ana ki he totongitcinui '0 e totongi fakata'u kac totongi 'a e k{'i torongi makehe 'e tu'utu'uni.Kapau 'oku 'ikai totongi 'a e totongi fakata'u '0 fakatatau rno e tu'utu'uni'a, e-kupu rii.vkuo pau leva ke.Iau 'a e tohi kale peteni ia kuo 'osi fakafokipc kuo 'osi- '3: e pcteni. ia,

15. ,(1)' 'I he kale kuo fai ki he Pailesisita.!e ha tokotaha.kuc ne fakamn'oni'{'a "ene malava ke rtgaue"i "i Tonga ha 'Ilo fo'ou kuo peteni, hili 'a e 'osiha vaha'u taimi ko e ta'u 'e fa mel he "aho na'e fakahu ai 'a e tohi kolepeteni pe ko e ta'u 'e tolu mei he 'aho na'e foaki ai 'a e pcteni, pe ko efe pc 'a e taimi 'oku fuofua 'osi, 'e lava 'e he Failesisita '0 foaki ha laiseni

.... fakakouna kapau 'oku "ikai faka'uoriga'] 'a' e "ilo Io'ou kuo peteni pc 'oku-ta'e.de'unga hono faka'aonga'i "i Tonga. ," '

(2) Kaneongo 'a e kupuai"i (I )~. kuo pau he 'ik;U foaki ha Iaiseni fakakounakapau 'oku hanga 'e he tokotaha peteni '9 fakafiemalic'I 'a e Failesisita na'e'i ai 'a e ngaahi me'u ne hoko ke fakatonuhia'I 'aki 'ac ta'e ngaue'I pe ta'efe'unga 'a hono ngauc'i 'i- Tonga '0 e. 'ito fo'ou kuo peteni.: Ko ha fakahukoloa maio mei muli kuo pau 'c 'ikai lau ia ki he ngaahi mc'a na'e hoko.

(3) : Ko e tokotaha 'oku TIe ma'u 'a e monu'Ia '0 c laiseni fakakouna,kuo pau ke ne rna'u fcki, makehe mei hono hu mai mei 10' apule' anga, 'a etotonu ke faka'aonga'i 'i Tonga 'a e 'ilo fo'ou kuo peteni kac fakatatau peki he ngaahi me'a mahino na'e fakapapau'i 'i -he tu'utu'uni ko ia ne foakiange ai 'a "e lai.st.w ~a, kuo pau foki ke kamata "a ,e ngaue'j 'i Tonga '0 e,'ilo fo'<,>u kuo 'peteni 'j lola 'i he taimi kuo fakangatangata ange 'i he tu'ut\l'unipea hili ia. kuo pau ke ne ngaue'i fe'unga 'j Tonga 'a e 'ilo fo'ou kuo petcni,kae kehe ke totongi ha pa'anga fe'unga 'a ia kuo'fakapapau'j 'e he tu'utu'uniko ia.

(4) Ko hono foaki ko ia '0 e laiseni fakakouna k'uo p311 'e 'ikai ta'ofi ai,

(a) hano fai ha laisem aleapau 'e he tokotaha peteni pe ko hanoto' e foaki '0 ha' to' e ngaahi laiseni f3.kakouna; pe

NgaalII kupu.'oku 'maI8YI kIfaka'aongl'l klhe petenl, .

NgoaNTu'lltu'unlMakehe kI hetoM fakamo'onlmololo 'iong..

,

10 Ko e Lao lei he Ngaahi Koloa '0 e Ngaahi NgolU!'ango - 19 '0 e 1994.

(b) hano faka'aonga'I '0 e 'i10 fo'ou kuo peteni hange 'oku ha:i he kupu 13(5).

16. (1) "E lava pe 'e he taha 'oku OJ ai ha'ane kaunga '0 kole ki he F...·.'aonp'l

fak:amaau'an~a ke fakala'e'aonga'i ha peteni. .

(2)· Kuo pau ke fakata'e'aonga'i 'e he fakamaau'anga 'a e peteni kapau'oku fakamo'oni'i 'e he tokotaha 'oku Tie kole ke fai '8 e fakata'e'eonga'I'okU 'ikai ke fakakakato 'a e ngaahi fiema'u ko ia 'a e ngaahi kupu 3, 4,5 rno e 7(4). 7(5). 7(6) pea mo e 7(7) pe 'oku 'ikai ko e tokotaha peteni iana'a ne ma'u 'a e 'Uo fo'ou pe ko e hoko fakalao ia ki he totonu ki he peteni.

(3) Ko ha petenipe ko ha 'ekepe konga 'oha 'eke kuofakata'e'aonga'i,kuo pau ke lau ia kuo te'e'ecnge me ta'e-fakalao (null and void) taIu pe meihe kamata'anga (void ab initio).

1 (4) Ko e tu'utu'uni aofangaDJku ko ia 'a e fakamaau'anga kuo pau kefakahoko ia ki he Failesisita pea kuo pau ke ne lekooti ia pea pulusi 'R etu'utu'uni OJ h~.Y-ave taha. .

KONGA.IU - TOlD FAKAMO'ONl MOTOLO 'AONGA

17. (1) Fakalatauki he kupu 18, kuo pau ke-faka'aonga'i 'a e ngaahi kupu '0 eKonga Il, '0 fai tatau pe(mutaiis mutandis), ki bengaahi tohi fakamo'oni rnotolo'aonga pe ko e ngaahi tobi kole lei ai, pe ko e ha pe. 'a e rne'a 'okuhoko.

(2) 'I ha fepaki 'a e totonu ki ha peteni rno e tctonu ki ha tobi fakamo'onirnotolo 'aonga 'j he tu'unga 'oku ha 'I he kupu 6(3), kuo pau ke faka'aonga'i .'8 e kupu ko ia '0 hange ko e fc'I lea, "peteni" na'e fetongi "aki ia '8 engaahi lea ko e "peteni pe tohi ~akam~'oni mctolo 'aonga". . .

18. (1) 'Oku ngofua ke 'i ai ha tchi fakamo'oni rnotolo 'aonga '0 ha 'Uofo'ou kapau 'oku fo'ou pea ala feka'aonga'I OJ ha ngaue'anga.

(2) Kuo pau 'e 'ikai ngaue'eki 'a e 'ongo kupu 5(1) mo. e 5(5) lei h~ngaahi 'Ilo fo'ou .,~ "is kuo 'osi fai ha kole tohi fakamo'oni ~otolo 'aongakiai. • .

(3) Ko e tchi fakamo'oni mctolc 'aonga kuQ pau ke 'osi ill, '0 'ikailava ke toe fakafo'ou, 'i he ngata'enga "0 e 'ta'u hono fitu mei he 'aboko ia nate fakahu ai 'a.e torn.kole.· " "

(4) Kuo pau 'e 'ikai ngaue'aki "a e klJpu 14\fekau'lIkj mo.e -tohifakamo'cni motolo 'aonga,,

.~.;, (5) 'I ha hope koe'uhi 'ko e kupu 16. kuo pau ke feketa'e'aonga'I 'e.he fakamaau'ange '8 e ngaahi tobi fakamo'oni motolo 'acnga koe'uhi ko engaahi 'uhinga ko 'eni -

, (a) ko e 'Ilo fo'ou 'oku 'eke"i na'e 'ikai totnnu ia ke ma'u ai hatohi fakamo'oni 11).01010.!aonga, °i he vakai leo ia ki he kupusi'I (I) pearno e ngaahi kupu 5(2), 5(3). 5(4),5(6) rno e 5(8);

(b) na'e "ikai kemuimui "a e fakamatala pea mo e ngaahi 'ekeki he ngaahi tu'utu'uni 'oe ngaehi kupu 7(4),' 7(5) pea rno e

)(6): .

Ko e Lao I<i he Ngaahi Koloa '0 e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994 11

{c) , ko hano te'eki ai ke 'omai hata fakatata 'oku fiema'u leemahinoai '8 ~ "ilo foou:

(d) ko e tokctaha ia 'a'ana '8 e tohi fakamo'oni motolo 'eonga'oku 'ikai leo e tokotaha iata'ana-ea e 'Ilc fo'ou pe ko e hokofakalao ki he totcnu ko ia~-

(6) Kuo pau 'e "ikai ngaue'aki 'a e lcupu 16(2) fekau'eki mo e ngaahitohi Iakemo'oni' motolo- 'aonga. .

LDiu .'0 • tit,"totl petenl p8

tohl fakamo'onlmotolo 'aonga.

19. (I) 'I ha fa'ahinga taimipe kimu'a bono foaki pe ko bono fakafisinga'j '0

ha peteni, 'e lava 'e he tokotaha kole,hili ha'ane fai '8 e totongi kuo 'osi tu'utu'uni,ke 1iIiu 'a 'ene tobi kole lei ha tohi kole tobi fakamo'oni motolo 'aonga, 'a ia kuopau leva ke fokotu'u ki ai 'a e 'abo na' e, fakahu ai 'a e fuofua tobi kole.

{2). 'I ha fa'ahinga taimi pekimu'n hono foaki peko. hono fakafisinga'j'0 ha tohi fakamo'oni 'Motola "aonga, hili ha'ene fai -~:a e totongi kuo 'ositu'utu'uni, ke Iiliu '8 ,·'ene tohi kole ki ha tohi kole peteni, '8 ia kuo pauleva ke fokotu'u ki 8i '8 e 'ahona'e fakahu aai '8 .e fuofua tohi kole.

/

(3) 'f: 'ikai ngofua ke liIiu ha tobi kole 'j he Icupu si'i (I) '0 laka hake'i .he bJ'O taha.

Nga8h1 tIsaInkngauo'angI '.Iia Ies_

KONGA IV - NGAAID TISAINI NGAUE'ANGA

20, (I) "E ,ala lesisita ha ·ti,amj ngaue'anga kapaa 'oku fo'ou.

(2) Kuc pau 'e fo'ou ha tisaini ngaue'anga kapau kuo te'eki ai fakahakihe kakai -

r(b) 'j Tonga. 'ihailo fakamatala pehano ngaue'aki pe ha toe foonga -

kehe, .

(a) 'i. ha feitu'u pe "i.he mamani; 'j hano pulusi-ti ha tu'unga 'okuma'u; pe

kimu'a '8 e' 'aho 'oku fakahu ai pe-kspau 'oku 'kau pehe, kimu'a'8 e mu'ak.i 'aho '0 e tohi kole kedesisita..

,(3) Koe'uhi ko e ngaahi taumu'a '0 e Icupu sj'; (2), kuo pau 'e 'ileaike lau e fakaha ki he kakai 'a e tisaini ngaue'anga kapau na'e .fakahokc ia'j loto 'i he mahina 'e hongofulumaua kimu'a "i he 'ah.o na'e fakahu ai petkapau 'oku pehe, 'a e mu'aki 'aho '0 e tobi kcle. pea kapau ko e tupungape ko e nunu'a ia '0 ha ,ngaahi me'a na'e fai 'e he jokctaha kole pe ko etokotaha na'e tornu'a 'a'ana ·'a e totonu fakalao ko ia pe ko ha ngaue kovina'e fai 'e ha tokotaha hono tolu ma'ae tokotaha kole pe ko e tokotaha na'etomu'a 'o'ona '8' etotonu fakalao ko ia,

Totonu koIeslsl1l'hlngaahl llsalnlngaue'ang8itakahlngoa ""tokotaha fa'u,

'(4) Kuo pau 'e 'ileai ala lesisita ha ngaahi tisaini ngaue'anga 'oku "ikai,hoa rno e angamaau 't he feitu'u fakapule'anga pe leo e angama'a.

21. (1) Ko e totonu ki hano lesisita '0 ha tisaini ngaue'anga. kuo pau ke'8 e tokotaha ia na'a ne fa'u 'a e tisaini ngaue'anga.

12. /, . .

Ko e Lao ki he Ngaahi Koloa 'a e ~gaahj Ngaue'onga - 19_ '0 e 1994:

_. 'r '

(2) Kapau na'e 'i ai ha tokoua pe tokolahi ange na'a nau kau fakataha'i hono fa'u '0 e tisaini ngaue'enga, kuc pau ko e totonu ki hono lesisita'0 e tisaini ngaue'anga 'e ma'u ia 'e kinautolu fakataha.

(3) "'Kapa~ kuo faifai angc pea 'i ai ha tokoua pe tokolahi ange ai na'anau fa'u '3 'e tisaini ngaue'anga tatau kae takitaha fai tau'ataina pe, ko etokotaha ko ia na'e mu'omu'a '8 e "ahc na'e fakahu 'ene tohi kale pc, kapau'oku 'eke'i '3 e mu'aki totonu, ko .e fuofua 'aha leva 'okutoto;nu pea hokoai hono foaki '0 ha tohi fakamo'oni '0 e lesisita '0 e tisaini -ngaue'enga kucpau ke ne ma'u,. 'a" e totonu ki he l~sisita .~ e tis~.ni nga.ue'anga k(tia. 1<.. ,,, ....;.~.

(4) Ko e totonu ki he lesisita '0 ha tisaini ngaueanga 'e lava ke foaki .,_,ia ki ha taha, pe ko hano 'ave ki ha taha 'oku hoko fakalac ki ,ai. -.

(5) 'I ha fa'u '0 he tisaini ngaue'anga lolotongu '0 ha fakahoko '0 haaleapau ngaue. ko e totonu ki he lesisjta '0 e tisaini ngaue'engu kuc pau,'i ha "ikai ke 'I ai ha ngaahi tu'utu'uni 'a. e aleapau te ne ta'ofi, ke,,.:'a etokotaha ia 'oku-va'ena 'a e ngaue'anga. .

,(6) 'I ha taimi 'oku ma'u ai ha tisaini .ngauc'anga 'i ha fakahokc '0

ha tu'utu'uni pe ko ha aleapau ngaue, ko e totonu ki he lesisita '0 e. tisainingaue.'anga kuo pau, "i ha 'ikai ke 'i ai ha ngaahi tu'utu'uni ·'a e aleapaute ne ta'ofi, ke '8 e tokotaha ia na'a ne ru'utu'uni"i 'a e ngaue pe ko e tokotaha'a'ana 'a e ngaue'anga, '0 fakatatau mo e tu'unga '0 e ngaahi- me'a 'okuhoko.

. "(7) 'I he taimi 'oku mahulu ange ai 'a e mahu'inga faka'ekonomika'0 e tisaini ngaue'anga 'i he mc'a na'e "amanaki ki ai e ongo fa'ahi 'i ha'uhinga Iakapctopoto. 'i he taimi na'e fakamo'onj ai 'a e aleapau, ko c tokotahako ia na'a ne fa'u 'a e tisaini ngaueanga kuo pau ke 'j" ai 'cne tctonuki ha totongi pa'anga huhu'i fe'unga, 'a ia kuo pau ke tu'utu'uni 'e he'fakamaau'anga ka 'ikai fclotoi 'a e ongo fa'ehi,

(8) .Kaneongo 'a.e ongo kupu si'i (6).!ho e (7), ~i ha taimi 'e hanga'c he .tokotaha ngaue, -'8 ia na'e 'jkai .fiema'u he'ene .alcapau .ke ne fai hafekumi 'ilo fo'ou, '0 ma'u 'i he mala'e ngaue '0 e.' tokotaha 'a'ane 'a engauc'anga ha tisaini ngaue'anga 'i ha'anc faka 'aonga 'i 'a e ngaahi fakamatalapc ngaahi me's 'oku 'ata ki ai koe'uhi ko hono fakangauei, ko e tctonuki he lesisita .. ;'9" e .tisaini ngaue'anga kc ia kuo pau, "i. ha ·'ikai ke 'i ai

-ha me'a 'i he aleapau ie··n~-ia.'ofi~ ke 'a e tokotaI:a ia 'a'ana 'a e nga~e'anga:

Ka kuo pau ke 'i ai 'a e tctonu 'a e tokotaha ngaue ke ne,ma',u hatotongi pa'anga huhu'i Ie'unga hili ha vakaiki hono vahenga. ki j'temahu'ingafaka'ekonomika 'oe tisaini ngau~'anga m'oha-ngaahi monu'{a kuc rna'u meihono fa'u '0 e tisaini ngaue'anga ko ia>e he tokptaha 'alana 'a ~ ngaue"anga.'I ha 'ikai kc felotoi 'a e ongo fa'ahi, ko e totongi' pa'anga huhu'i kuo paukc lu'ulu'uni ia 'e he ·fakamaau~anga. '

(9) ,Ko ha tu'utu'uni 'i fia aleapau 'oku si'isi'j ange ai 'a e'lelei- .~e ~

ala ma'u 'e he tokotaha na'a ne fa'u 'a c tisaini ngaue'811ga 'i he ngaahi t.mc'a ko ia 'oku tu'utu'uni 'e he kupu ni kuo pau ke ta'e'aonga ia pea'ikai fakalao. " .

,"

Sivl; luIsIta'0 e tlsainl"gaw'anga.

\)

. .

Yah! kole.

Ko e Lao lei hi! Ngaahi Koloa(':'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994 13

,. (10) Ko etokot8h~ ~a'a ne fa'u '3 e tisainingaue~anga kuo pall ke ha­-pehe hone hingoa 'Lhe.Iesisita '0 e tisaini ngaue'anga. tukukehe ka "oku netom fakapapau '0 fakatu'asila. lei he Failcsisita 'oku "ikai ke ne lctc- ke haai hono hingoa. Ko ha palomesi pe ha to'onga na f.e fai •e he tokotaha fa'u .ki ha taha '0 'uhinga te ne fai 'a e tala ko 'em kuo pau he 'ikai hano 'aonga[akalao •ona. .

22. (1) Ko e tohi kale ke lesisita ha tisaini ngauc'anga kuo pall. ke fakahuia ki he Failesisita pea kuo pall ke kau ai ha kale, ngaahi ta fakatata, ngaahi flau'I tape ko ha toe ngaahi fakafofonga fakakalafi 'o:e me'a ko ia 'okufakafotunga 'i he tisaini ngaue'enga pe rna hanc fakamahinu'j '0 e fa'ahinga'0 e' ngaahi -koloa 'e ngaue'aki ki ai 'a c tisaini ngaue'anga ko ia. 'E lavape ke 'omai fakataha mo "ha fakatata '0 e koloa kuo 'ai ki ai ',a e tisainingaue'anga 'pea kilo pau ke 'oatu fak~iaha mo'c totongi ko ia "kuo 'ositu'utu'uni. .

n) Kapau ko e tckotana kole 'oku 'ikai 'k():e tokotaha ia na'u ne Ia'u,~. kuc pau ke 'oaru fakatlilia 'a e kale rna ha fak~atal~'i 'a 'e. ngaahi. 'uhinga ~

.'okri 'i ai ai 'a e tot~u 'a e tok~taha kole ki he les.isita 'oeysaini nga:ue.'anga.1

(3) Kuo pau' ke ngaue'aki 'a e kupu 9 '0 tatau ai pe (mutatis mu['andi~)','

.ki he ngaahi tohi kole ki he lesisita '0 e ngaahi tisaini ngaue'anga 'i he kupu '~'-

- (4) 'E ngofua pe ki tie tokotaha kole kc toe fakafoki 'ene tohi kole t

'i ha taimi J'C kimu'a 'i hone foaki.

23. (1) Kuo pau ke 'fokctu'u 'e he Failesisita ko C 'aha fakahu 'a e 'ah~\

na'e ma'u ai '3 e tohi kole fakataha mo e rotongi '0 e tohi kole: e

Ka 'j he taimi 'oku ma'u ai. kuo pau ke 'i hetohi kole ·'a e hingoa'0 e tokotaha .kcle pea mo ha fakafofonga'I 'fakataha '0 e meta 'okufakafofonga mai 'I he'tisami ngaue'anga pc ko ha tatau '0' e mea ko ia.Kuo pauke ngaue'aki 'a ~ kupu 11(2) '0 fai tatau ai pe (mutatis mutandis)mo ha tohi kole 'j he kupu si'i ko 'eni.,

(2) Hili hono fokctu'u '0 e 'aha Iakehu, kuo pau ke sivi"i. leva 'c heFailesisita 'a e tohi kale pe 'oku muimui ki he ngaahi fiema'u 'i he ongokupu 22(1) mo e 22(2).

Ngaahi lotonukuo faakl 'I

• honG lesisila;.. 10108 ma e

la~ato'ou.

(3) Kuo ,pau ke sivi'i 'e he Failesisita pc 'oku muimui 'a c tisainingaue'anga ki he faka'uhinga ko ia 'oku ha 'i he kupu 2 pea' vakai'i pc 'okufakatatau ki he ngaahi fiema'u 'a e kupu 20(4).

(4) 'I ha tokanga'j 'e he Failesisita kuo kakato 'a e ngaahi ficrna'uko ia 'oku ha 'i he ongo kupu si'j (2) rno c (3). kuo pau ke,ne lcsisita"a e tisaini ngaue' anga, pulusi 'a e lesisita kuo fai pea foaki ki he tokotahakole 'a e tohi fakamo'oni lesisita '0 e tisaini ngaue'anga. Ka "ikai. kuo pauke ne Iekafisinga'j 'a e tohi kole. .

24. (1) Ko c faka'aonga'i ko ia '0 ha tisaini ngaue'anga 'oku 'uhinga iaki hono ngaohi. 'fakatau atu pe' fakahu mai mci tu'apule'anga ha ngaahi koloa •'~)ku kau ai 'a c tisaini ngaue'anga.

. .. . I

teo- bono ma'utllfl1lha 10 hi"'1\101\'11ko Ioolslta.

, I'I,

"

, , ','14 Ko 'e Lao ki lie NgaQi1j Koloa 'a e Ngaahj Ng,!-ue'onga -,19 '0 e 1994.

(2) Ko hono faka'aonga'i '0 ~ha tisaini ngaue'anga "i Tonga 'e ha .tokotaha kehe1mei' he tokotaha kuo- l~isita 'oku 'a'ana.kuo pau 'e fiema'u'e e fakangofua, 'a e taha ko ia ~o~ 'a'ene.:

(3) Ko e -ngaahi totonu ko ia .'oku foaki 'i hono lesisita '0 ha tisainingaue'anga kuo pau he "ikai fakSkiu ai :'a e ngaahi ngaue fekau'aki rno e'ngaahi koloa '8 ia kuo ~~osi fakahu lei he maketti .oi Tonga' 'e he tokotahakuo lesisita 'oku 'a'ana 'a e tisaini ngaue'anga J>e. "i ha'ane fakangofua.

(4)' Kuo pau.ke ma'u 'e he tokotaha kuo Iesisita 'oku 'a'ena 'a e tisaini.ngaue'anga'a e totonu, '0 janeki atu lei: ha toe ngaahi tcionu kehe, Fakatcnutcnupe ha to e ngaahi me'e kehe 'oku '~ta leiare ia, ke kamala ha hcpc .Ii hefakarnaau'anga '0 faka'jlo' ha taha ta ia 'oku ne faka'uonga'j "a e .tisainingaue'anga pe 'oku ne fai ha fa'ahinga founga '8 ia 'oku ngalingalihokoai ha ngaue ta'etotonu "aki.

., \ '

(5) Ko hono lesisita 'ohe tisaini ngaue'anga kuo pauke 'i he Iolceia ko e ta'u 'e nima mei he' 'aha ko ia na'e fakahu ai '8 e torn kale kelesisita, '~lava pe ke to e fakafo'ou 'a e lesisita ta tu'o U8 ki ha toe' takiloloa ko e ta'u 'e nima '~i hano fai 'c e totongi .kuo tu'utu'uni. Kuo paufold ke "oange ha taimi ko e mahina. 'e ono "a ia 'e ala tomui ai 'a honofai '0 e toto~i fakefo'ou 'I heno totongi '0. e totongi makehe no nr'uru'uni.

25. (I) 'E lava pe 'e he tokotaha 'oku 'i ai -he'ene kaunga ke kole ki he Fakalll,,'ooIIgatfakamaau"anga kefekete'e'aonga'I "a e lesisita '0 ha tisaini ngaue'anga.

(2) Kuo pau ke hanga 'e he fakamaau'anga '0, fakata'e'aonga'i 'a elesisita kapau -

(a) kuo hanga:e he tokolaha kuo ne fai 'a e kole '0 fakamo'oni'i,

(i) ko e tisaini ngaue'anga ia 'oku 'ikai ko ha tisaini ngaue'aki'0 haitge ko ia 'oku faka'~gaa 'i he kupu 2; pe ,

(ii) ko halaha '0 e ngaahi fiema'u '0 e kupu 20 'oku 'ileal'muimui .ie ,lei ai; pe .

(b) ~o e-tokotaha ia kuo lesisita 'oku 'a'ana 'a e tisaini ngaue"anga'oku "ik.ai ko e tokotaha ia na'a ne fa'u pe ko e tokolaha 'ckuhoko fakalac ki ai.

(3) .Ko'e fakata'e'aonga'j '0 e lesisita '0 ha tisaini ngaue'anga kuo pau ,ICe, lau ia 'oku ta'e'acnga mo likai fakalao mei he kamata"anga (null and voidab initio). '

(4) Ko'e-nl'ul\i'i!riiaofangatuku 'a e fakamaau'anga kuo pau ke fakalut-..ia ki he Failesisita 'a ia kuo pau k." ne lekooti pea fai mo bano puiuai haf&kamatala kau ki ai.

KONGA V - NGAAW MAAKA, NGAAW MAAKAFAKALUKUFUA MO E NGAAW HINGOA FEFAKATAU'AKI

26, (I) Ko ha totonu taafataha ki ha maaka kuo pau ke ma'u jJ!.,'w, I1Qno'Iesisita '9, fakatatau ki he Lao ni, ., , - ,"--'-':' ,

I,,

Ko e La~ lei. he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994 15

(e)

...•

,(2) 'E 'ikai ke fakalao ha lesisiia '0 ha maaka '0 kapau -

(a) "oku 'ikai ke ne lava '0 fakafaikehekehc'i 'a e ngaahi koloarno e ngaahi ngaue '0 e kautaha 'e taha mei ha toe ngaahikautaha kehe;

(b) 'oku fepakipaki ia mo e angamaau 'I he feitu'u fakapule'ungape ko e angama'a;

(c), 'e ngalirke -taki hala'f ai 'a e kakai pc ko e ngaahi siakale. \fefak~'aki, kae tautautefitc fekau'aki rna e feitu'u fakasiokalafi

ne ngaohi mei ai 'a e ngaahi koloa pcngaahi ngaue 'oku faiki' ai '8 e lau pe ko hono natula pe 'ulungaenga.

(d) 'oku tatau tofupe mo e, peko ha ,atou '0 ha, pe 'oku 'i ai.cha\'elemeniti;. '0 ha sila tukufakaholo, fuka . rno ha .toe-faka'Ilonga, .ha hingca '0 ha, pe fakanounou pe .ngaahimata'jtohi '0 ha hingoa, pe faka'Ilonga fakalao pe maaka '0

ha sila kuc ngaue'aki fakalao" 'e ha Pule'anga, 'kautahafakavaha'u pule'artga pe ko .ha kautaha na'e fokctu'u 'e haKonivesio fakavahe'apule'anga, tuku kehe ka na'e fakamafai'i'e he ma'u mafai lahi '0 e Pule'anga pe kautaha ko Ia:

'cku tatau tofu pe, pe 'oku fakapuputu'u ~a hono fai tatau, pcfakahoko ai hano Iiliu '0 ha maaka pe hingca fefakatau'uki'a ia 'oku 'iloa mo'oni 'i Tonga '0 ha ngaahi koloa pe ngaahi

"ngaue tatau 'oku 'a ha kautaha kehe; pe.--'," .

T.hl ko~ Iol-

(f) "cku tatau tofu pe mo ha maaka 'oku .ma'u "e ha tokotahapisinisi kehe pea kuo 'osi 'i he Lesisita ia, pe kuo fakahu kimu'a .pe 'i ha mu'eki 'aho.fekau'aki mo. e' ngaahi kolca-pe ngaahingaue tatau, pe ha ngaahi k~loa pe ngaahi ngaue 'oku fckau'akivaofi, pe 'oku fu'u' faitatau rna ha maaka ke ngali' hoko ai hataki' hala'j pe hoko ai ha puputu 1U• .

27. ,(1) Ko e tom kale ko ia ke lesisitaha rnaaka kuo. pau" ke fakahu ialei he Failesisita'~ kuo pau ke kau ai ha kale. tatau 'a e- maaka rna hatchi hokohoko '0 e ngaahi koloa rna e ngaahi ngaue 'a- ia.'oku- kole ai honolesisita 'c.e maaka, 'a fckctu'utu'u 'i he kalasi pe ngaahi kalasi '0 fakatatauki he Fakakalakalasi Fakavaha'a Pule'anga (International Classification). Kuopau ke 'oaru fakataha ia pea mo e totongi '0 e pa'anga kuo 'osi tu'utu'uniki he ngaahi iobi kole.

(2) 'E ngofua pe ke kau 'I he tobi kole bano fai ha fakaho '0 e mu'akitotonu, '0 hange ko ia 'oku ha 'i he Konivesio '0 Palesi, koe'ubi ko ha tchikale fakafonua pe fakavahefonua 'a ia' na'e fakahu kimu'a 'e he tokotaha kolepe ko e tokotaha kimu'a na'e 'a'aae 'a e totonu fakalao, ,pea 'i he'ene tu'uleo i80 'e-ngofua ai ki he Failesisita ke ne fiema'u mei he tokotaha kole kene 'omai. 'i loto 'i he taimi tukupau, ha tatau '0 e fuofua tohi kale. kuo'est .f~o'oni'i 'oku .tctcnu, 'e he 'oflsi ko ia na'e fakahu ki ai. .

(3) Ko e maiai '0 e tobi Iakaha ko ia kuo pau ke bange ko ia 'okuha 'i'he Konivesio '0 Palesi.

16 Ko e Lao ki he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi NgaU"Onga - 19 '0 e 1994.

(4) Kapau 'oku 'ilo 'e he Failesisita kuo 'ikai' ke fai ha muimui ki hengaahi tu'utu'uni ko ia 'i he kupu si'i (3), kuo pau leva kc fau na'e 'ikaifai •a e tohi fakaha ia' . .

(5) 'E ngofua pe ki he tokotaha kole ke fakafoki 'a e tohi kole 'i ha.taimi pe kimu'ta 'i hono foaki.

28. (1) Kuo pau ke hanga 'e he Failesisita '0" sivi'I pe 'oku muimui '8 etohi kole ki he ngaahi tu'utu'uni 'a ~ kupu 27 (I). ..

(2). Kuo pau ke hanga 'e he Failesisita 'o sivi'I rno fakapapau'j peko e maaka ko ha maaka ia '0 hange ko e tu'utu'uni 'ae kupu 2 pea 'okuala lesisita '0 hange ko ia 'oku ha 't he kupu 26 (2) (a) ki he (I).'

(3) ..'J ha 'ilo'j 'e he Failesisita kuo fakakakato '8 e ngaahi tu'utu'uniko ia "oku lau ki ai '8 e cngc kupu si'j (1) rno e (2); kuo pau ke ne fakahokoleva mei he taimi ko ia, hanc tali •. pea ke pulusi. atu ia 'j he founga kuotu'utu'uni.

(4) 'E ngofua pe ki ha tokolaha 'oku. 'i ai ha'ane kaunga, 'i 1010 'i hetaimi 'oku tu'uru'uni pea "i he founga kuo 'osi tu'utu'uni, ke 'ave ha'aJefakatokanga ki he Failesisita 'oku ne fakakikihi'i "a e Iesisita '0 e maaka '0

makatu'unga 'I ha "ikai fakakakato ha taha pe lahi ange '0 e ngaahi tu'utu'uni'a e kupu 2, fekau'eki mo e faka'uhinga'i '0 ha maaka, pe ko e kupu 26 (2).

(5) Kuo. pau ke hanga 'e he 'Failesisita '0 'ave aJU leva ha tatau '0 e .fakatokanga ki he tokotaha tohi kcle, pea. kuo pau ke hanga leva 'e he tokotahatohi kole 'i lot~ he taimi kuo tu'utu'uni pea 'i he Iounga kuo 'osi tu'uru'uni,'0 'omai ki he Failesisita ha'ane tali fakafoki 'o.e ngaahi 'uhinga 'oku nefakafalala ai ki he"ene tohi kale. Kapau he "ikai te ne fai 'eni, kuo pau kelau leva ia kuo ne li'aki 'a e tohi kole.

Sivi; failaklklhi'ijl6Isita '0 •maalul. .

. .(6) '1 ha'ene ma'u ha tali-fakafoki mei he tokotaha kole, kuo pau 'ke

hanga 'e he Failesisita '0 'ave atu hano tatau 'o'ona lei he tokotaha na'e 'omai'a 'ene fakaiokanga 'oku ne fakakikihrr pea, hili ha'ane fancngo ki he ongofa'ahi, kapau 'e loto '8 etaha pe ko 'ena fakatou lot? ke na fakamatala, pee »­

hili ha'ane vakai'i 'a e malohi fakalao '0 e ongo tafa'aki, -kuo pau ke tu'utu'uni'a e Failesisita pe 'e lesisita '8 e maaka pe "ikai.

(7) Hili hano-pulusi '0 e tohi kole pea 'i he te'eki kelesisita 'a e maaka,'oku ma'upe 'e he tokotaha kole 'a e ngaahi monu'ia mo e ngaahi .totonutarau- '0 hange pe na'a ne mei ma'u 'i hap.~ 'osi lesisita.

Ka, kuo pau ke hoko ia ko ha taukapo fakalao 'j ha faka'jlc 'e fakahokokoe'uhi ko ha me'a na'e fai hili 'a hono pulusi '0 e taro kale, kapau 'efakamo'oni'j 'e he faka'jloa na'e "ikai lava hAno lesisita fakalao 'one '0 emaaka 'i he taimi na'e fai ai ia.

(8) Kapau 'oku fiemalie 'a e Failesisita ia kuo fakakakato 'a e ngaahitu'utu'uni ko 'ia 'oku ha 'I he kupu si'i (1), rna e (2), pea -

(a) kuo te'eki ai ke fakakikihi'i 'a.e lesisita 'a e maaka 'i Joto'i he taimi kuo ru'uru'uni -ke ngata ai: pe.....

Ko e Lao ki he. Ngaahi Koloa 'a' e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994 17

Ngaahl totonuloakl 'e heleslsha; loloa;takafo'ou.

~... '<jI"'"

.j', .. ,.... .

(b) na'e fakakikihi'i 'a e lesisita '0 e maaka pea 'i he fakakikihikuo fai 'a e tu'uttu'uni ia 'a malohi 'a c tokotaha kale;

Kuo pau kc lesisita leva 'c he Failesisita 'a e maaka, pulusi 'a 'eni kuolesisita pea 'oatu ki he tokotaha kole 'a e tohi fakamc'oni lesisita.

29 (1) Ko hono faka'aongai '0 ha maaka kuo lesisita, fekau'aki rno hangaahi koloa pe ha ngaahi fai fatongia kuo lesisita ki ai, 'e ha tokotaha kehemei he tokotaha 'oku 'a'ana 'a e lesisita kuo pau ke ne ma'u 'a e ngofuamei he tokotaha 'oku 'a'ena. .

(2) Kuo pau kc ma'u 'e he tokotaha 'oku 'a'ana 'a e maaka kuo lesisita'a e totonu, '0 tanaki ki ai mo ha ngaahi tctonu kehe, fakatonutonu pe ngaahime'a rene ala fai, -ke kamata ha hopo 'i he fakamaau'nnga ko e faka'ilo hataha kuo ne maumau'j 'a e maaka 'j ha'ane fakaraonga'Lvta'e tene loto kiai, 'a e maaka '0'hange ko ia 'oku ha- 'i lie kupu s~'i (1) pe ko ha'ane faiha fa'ahinga rne'a 'a ia 'oku faitatau m~ e maaka kuo lesisita pea rna honofaka'aonga'i fekau'aki rna ha ngaahi koloa 'mo" ha ngaahi fai Fatongia 'a iakuo lesisita lei ai 'a emaaka, 'a ia kc hone ala 'e lava ketaki hala'i ai .'a e kakai.

(3) Kuo pau 'e 'ikai fakakau aru "i tie ngaahi totonu 'oku foaki "i hono.lcsisira ha-maaka ha ngaahi ngauc fekau'aki rna ha ngaahi koloa 'a ia.kuc. 'osi' tuku atu ki he makcti 'i Tonga 'c he tokotaha 'oku "a'ana 'a 'e lesisita

c pe- "i' ha'ane faka'ata.

'., (4)" Ko e lesisita ko ia '0 ha maaka kuo pau ke "i he loloa ia ko e. ta'~, :e hongofulu mei he 'aha .ko ia na'e Fakahu ai 'a e tohi koic lesisita.;E 'lava fcki ke roe fakafo'ou 'a e maaka Icsisita ki ha toc.ngaahi .La'U hokohoko'e hongofulu kehe, kaekehe pe ke totongi 'c he tokotaha 'oku "a'ana 'a elesisita 'a e totongi fakafoou kuo tu'utu'uni. Kuo pau.ke faka'uta ange hamahina 'e ono ke tomui ai hono fai 'o,te totongi fakafo'ou kae Iakahokova

, e totongi makehe. ko ia kuo tu'utu'uni .

(2)" 'Kuc pau ke hanga. 'e he Pailesisita.Io fakata'e'aonga'I "aeIesiaitakapau 'e fakamo'oni'i 'e hc vtokotaha 'oku kole ke fakata'c'uonga"i 'oku,

(a). "ikai fakakakato ha taha 'o c ngaahi fiema'u '0 ha maaka 'a ia'oku .tu'utu'uni 'e he kupu 2; pc

(b) 'ikai kakato ha taha '0 _.e ngaahi tuutu'uni '0 c kupu 26(2).

(3) Kuo pau ke Iau 'a c Iakata'e'aonga'! '0 ha Icsisita '0 ha rriaakamci he 'aho ko ia na'e lesisita ai, pea kuo pall kc lekooti leva ia pea kuopau ke fai mo hano fakamatala'j '0 pulusi 'i he vave taha 'e ala lava,

(4) 'E lava pe 'c ha tokotaha 'oku 'i :u ha'anc kaunga '0 kole ki heFailesisita ke to'o ha maaka mci he Lcsisila. koc'uhi ko e taha '0 e ngaahikolo.a mo e ngaahi fai fatongia ko ia kuo lcsisila. ki ai. '0 makatu'unga 'i hca'u. ia ki he mahina 'c taha kimu'a hono fakahu alu 'a c kolc. ko c maakaia. hili hono lcsisita.na'e 'ikai faka'aonga'i ia 'e h~ tokoUiha lcsisita~ ko ha tokotahama'u laiscni ki ai lololonga ha taimi hokohoko ko c ta'u 'c tolu pc lahj angc:

Fakata'e'aonga'i;mo hono to'o 'lhe 'ikaingaue'aki

30. (1). ',~ l~~a pe 'e ha tokotaha .;okti' ,'j ai ha.'~ckaungaFailesisita kc. falql1a'c'ao.nga'i, hono"lesisita ',o·.h.a·~,!i~a.

k; kale. ki he

Lalsanl ngaahlma.akI'mo I

ngaahl maakafakalukulUL

18 Ko e Lao lei he Ng~i Koloa '0. e Ngaahi Ngoue'ango ~ 19 '0 e 1994..

Ka, kuo pall 'e 'ikai ke to'o he maaka kapau 'oku fakaha na'e 'i ai ha ngaahipleas makehe na'e hoko.·o 'ikai lava faka'aonga'j ai "a e maaka pea na'e'ikai ke 'i ai he loto ke ta'e faka'aonga'i pe li'aki 'a e ngaahi koloa rho e .ngaahi fai fatOngia ko ia..

31, (I) Fakatatau ki he ongc kupu si'I (2) mo e (3), kuo pau ke faka'aonga'i. Ilaak..tatau pe 'a e ngaahi tu'uru'uni fekau'aki rno engaehi maw 'i he ngaahi Fakalukufua..

kupu 26 ki he 30 ki he ngaahi maaka fakalukufua. .. .'.

(2) Kuo· pau .ke fakamahino 'j ha tehi kcle ke lesisita .ru; .maaka .fakalukufua ko • maaka ko ia ko e maaka fakaIukufua pea kuo pau ke 'oatufakataha ia mo ha tatau '0 e ngaahi tu'utu'uni 'e pule'! 'aki hono faka'eonga'I'8 e maakefakalukufua ko ia. .

(3) Kuo pau ke fakaha 'e. ha tokotaha 'oku 'a'ana he maaka fakalukufuakuoIesisita ki he Paileslsita ha ngaahi liliu kuo fai fekau'aki: mo e ngaahi.tu'uru'uni 'oku ha 'i 'he Kupu si'i (2)..

. (4) '0 taoaki atu ki he. rigaahi makatu'unga 'oku ha 'i he kupu 30 (2), .kuo pauke hanga 'e he Failesisita ,'0 fakata'e'aonga'j "a e lesisita 'oha maakafakalukufua kapau 'oku fakamoimi 'e he tokotaha ko ia 'oku ne kole ke .fakata'e'aonga'j k.o e tcketaha 'oku 'a'ana '8 e lesisita pe.toku ne faka'aonga'j'a e maeke, pe 'cku ne feka'eonga'i pe tukuange ke faka'aonga'j '0 maumauai '8 e ngaahi tu'utu'uni 'oku ha Ij he kupu si'I (2) pe ko ha'ane faka'apnga'jpe tukuange ke faka'aonga'j .'i ha founga 'e ala taki hala'j ai '8 e ngaahi

. siakale fefakatau'aki pe ko e kakai, felave'I mo e feiru'u na'e-ngaohi mei" ai peko he toe ngaahi 'uhmgaanga tatau '0 engeahi koloa pe ngaahi fai

fatongia 'oku Iiw ki ei. . • .

.32.. (I) 'i ha aleapau laiseni fokau'w mo e Iesisita '0 hil maaka, pe koha. tohi kole ke faipehe, kuo pau ke fai ia ke mapule'I lelei ai 'e he tokotaha'okU ne 'ceru 'a e. laiseni ia "a e lelei ko. ia "0 e ngaahi koloa pe ngaahifai fatongia 'a e tckotaha ma'u laiseni 'aia "oku faka'eonga'I ki ai 'a e maaka.

.Kapau 'oku 'ikai tu'utu'uni 'e he aleapau Iaiseni 'ia "a ernapule'I hono leleipe kapau 'oku 'ikai lava lelei 'a bono fakahoko- '0 e mapule'i ke lelei, kuopau 'e "ikai fakalao 'a e aleapau laiseni ia ko ia pea 'e 'ikai lava levake fakataonga'I 'a .e totongi. taafataha ko ia 'oku, ha 'i he kupu 29 (I)mo e (2).

(2)· Ko e Iesisita ko ia '0 ha maaka fakalukufua, pe kc he tohi kolepehe, 'e 'ikai lava ke hoko"ia ko he me'a ke fai ha aIeapau ki ai.

33. . (1) 'E'~ la":a ke faka'aonga'i ha hingoa pe ita fa'ahinga ui leo ha Ngaalll Hingoahingoa fefakatau'aki kapau kc hono natula 'ona pe 'oku hoko hom. Folal<atau'aJd.

) faka"aonga"i'o fepakipaki moe angamaau 'i he. feitu'u fakapule'anga peamo e angamaa pea kapau, tautautefito, 'e lava '0 hoko ai hano taki hela'i'a e ngaahi siakale fefakatau'aki pea rno e kakai 'i he natula '0 e kautaba'e lilo,"ski 'a e hingoa k~ ia. '

(2) Ka neongo he ngaahi Lao pe ngaahi m'utu'uni 'oku m'um'uni aiki ha fatongiakelesisita ha ngaahi hingoa fefakatau'aki kuo pau pe ke keilnaIu'j neongo' nale hoko kimu'a pe na"e 'ik8i lesisita 'a e ngaahi hingoa koia mei hano faka'aonga'j ta"e fakalao 'eba fa'ahi hono tolu.

Ko e.lAo ki he Ngaahi, Koloa '0 e Ngaahi Ngoue'ongo - 19 '0 e 1994 19

~"-. ~tj)' Fakatautautefito, ki hano faka'aonga'I kimui 'e ha fa'ehi hono tolu"a e hingoa fefakatau'aki, lro h. hingoa fefakatau'aki pe ko h. maaka pe koh. maaka fakalukufu.. pe ko hano faka'aonga'I '0 h. bingo. fefakatau'akipemaaka 'oku meimei tatau, 'e ngali taki hala'j ai '8 e kakai kuo pan keIau 'ia 'oku ta'e fakaleo,

Ngaahl'utungaangefe'auhl 1ka1ma'a.

FaUfofanga.

Llllu tokotaha'.'ana; aleapaulatsenL

.., ...

KONGA VI - NGAAHI 'ULUNGAANGA FE'AUHI 'IKAI MA'A

34. (1) Ka OJ ai ha 'uhmgaanga fe'auhi '~-ku nefakafe"anmgia'j "a e ngauefaitotonu 'i he ngaahi ngaue'anga pc; ko e ngaahi me'a fakakcmeaiale kuopau 'e ta'e fakalao is.

(2) -Eakatautautefito ki heni, kuo pan 'e lau 'a e ngaahi ngalie ni ia kuofakahcko ai 'h. fe'auhi kuo 'ileai ma'..

{a) ko e ngaahi angafai kotoa pe 'oku 'i h. fa'ahinga. natula ketupu ai ha puputu'u 'i h. founga.pe lei he kautaha; ngaahi kolo ..pe ko e ngaahi me's fakangaue'anga pe. fakakomesiale "a hataha 'oku fe'aubi rno ia;

(b)" ko e ngaahi tukuaki'j ta'e mo'oni 'olm fai lolotonga 'a efefakatau'aki "i ha fa'ahinga natula 'oku fakakovi'I ai "a ekautaha, ngaahi koloa pe ko e ngaahi meafakangaueanga pefakakomesiale- 'a ha taha 'oku fe'auhi mo -ia:

(c) lro e ngaehi ""008. pe tukuaki'I 'a ia 'oku fai 1010t0ng. 'a efefakarau'aki '0 ngali ai ke tiki hala'j .~ e kakai 'i he.natul.. foung•

. ngaue 'i hono ngaohi '0 e koloa; ngaahi 'uhmgaanga, ko 'enefe'unga ki hono ngaahitaurnu'a, pe ko e lahi 'o e ngaahi koloa ..,

KONGA VII - NGAAID TU'UTU'UNI FAKALUKUFUA

35. Kapeuko e nofo'anga maheni '0 e tokotahe kole pe koe feitn'u 'oku 'uluki ai 'ene pisinisi 'oku "ikai 'i Tonga ia, kuo pau leVa ke 'i ~ hano fakafofonga

36. (1) Ka 'i ai ha liliu 'i he toko taha 'oku 'a'ana ha.peteni, motolo 'aonga,tisaini ngaueanga, maaka pe rnaaka fakalukufua, kuo pau kefai ia 'j he tompea kuo pau, .viha-kole ki he 'Failesisita 'e ha fa'ahi 'oku 'i 3i ha'ane kaungaki ai, ke 'lekootii~pea. juku kehe"'i he tohi kale. pulusi ia 'e he Failesisita.Ko ha .liliu. pehe ni kuo pau 'e "ikai ke .~iai hano malohi' fakalao 'ana kiha fa'ahi hono tolu kae'oua kuo lekooti.

. ,(2) K.·i ai h. liliu 'j he tokotaha 'oku 'a'ana h. maaka fakalukufua,

kuo pau ke tornu'a tali ia- 'e he Minisita.

(3) K.·i ai ha liliu 'j he tokotaha 'oku "a'ana h. hingca fefakatau'aki,kuo pau ke fai ia 'i hano tuku atu fakataha"rna e kautaha pe ko e konga '0

ia 'a ia. 'oku 'ilo'i "aki "a e hingoa pea kuo pau ke fai ia "i he tohi,

(4) Ka '! ai ha liliu "i he tokctaha 'oku 'a'ane h.'ffi.aka pe "ih. tckotaha'oku 'a'ena ha maaka fakalukufua kuo pau, 'e hoko ia, '0 'ikai 'aonga kapau'e rig~ ke fakahala'i pe fakapuputu'~ tautautefito ki he natula. ngaohi'anga.founga ngaohi. ngaahi 'ulungaanga. pe·ko e fe'unga ki hono ngaahi taumu'a.,'0 e nga~ koloa' rna e ngaahi faifatongia 'oku kau k.i he maaka pc maaka,fakarulWfua 'oku fakahangahanga ke ngauc'ak:i pe "oku lolotc)nga ·ngaue'aki.

(d)

20 Ko e Lao ki he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994., ,

(5) Ka "i ai ha alcapau laiseni fekau'aki rno ha petcni, tohi Iakgmo'onimotolo "aonga, tisaini ngaucaki kuo 'osi lesisita pc ko ha rnaaka kuo lesisita,

. pe ko ha tohi kole k.i ai, kuo pau ke 'oatu ia ki he Failcsisita 'a ia te netauhi ke fakapulipuli 'a e ngaahi me'u 'oku ha ai kae lekooti ia pea mopuluslkuo 'est lekooti ha aleapau laiseni pehe. Kuo pau ke lau 'oku ta'c'aongaha fa'ahinga aleapau laiseni pehe kae 'oua kuo 'oatu ki he FailcsisilS:

(6) 'I ha fakakaukau 'a e Failesisita, hili ha feongoangoi mo e Minisita,kuo 'i ai ha kupu 'i ha alcapau laiseni pe kaunga ki he aleapau laiseni koia kuo hoko ai ha ngaahi fakangatangata 'oku 'ikai totonu ki he tokotaha ma'ulaiseni '0 iku ai 'a e aleapau ia, 'i hono lO'O fakakatoa, '0 fakatupu maumauki he lelei faka'ekonomika '0 Tonga, kuo pau ke hanga 'e he Failesisita '0

fakaha leva ki he ongo fa'ahi 'j he aleapau pea fakaafe"i kinaua ke fakalelei'j'a e aleapau koe'uhi ke 'oua 'e ha ai 'a e ngaahi fakangatangata ko ia, kapauhc'ikai ke na fai 'eni, kuo pau ke ne tu'utu'uni leva ke ta'e fakalao '8 ekupu mei he 'aho ko ' ia 'oku ne fakaha ai.

(7) Koe'uhi ko e ngaahi taumu'a '0 e Lao ni, "ko e ngaahifakangatangata 'oku 'ikai tctonu" ko c ngaahi fakangatangaia ia 'oku neha'iha'i 'a e tokotaha ma'u laiseni, 'i he mala'e ngaue'anga.pc fakakomesiale,ko e ngaahi fakangatangata 'oku'ikai ma'u mei he ngaahi totonu 'oku 'oange"i hano foaki '0 ha peteni pe tohi fakamo'oni motolo 'aonga pe ko e tisainingaue'anga kuo lesisita pe ko ha maaka pc ngaahi fakangatangata 'oku "ikaifiema'u lei hone rnalu'i '0 e ngaahi totonu ko ia.

. (8) 'I hono sivi'! ko ia '0 e ngaahi aleapau laiseni 'a ia 'oku ha 'i hekupu si'i (6) fekau'eki mo e ngaahi peteni pea mo e ngaahi tohi fakamo'onimotolo 'aonga," kuo p'~u ke fakakaukau'j 'e he Failesisita. tautautefito, ki hangaahi kupu 'oku ha 'j he aleapau 'e hoke ai hano.

(a) fakahu rnai rnei ru'apule'unga ha tekinolosia lolotonga ia 'oku'i ai 'a e tekinolosia 'oku meimei tatau 'aupito pe m~tu'akitatau 'e ala rna·'u 'i ha founga 'oku tatau pe toe lelei angekae 'oua 'e to e fakahu mai '3. c tekinclosia ia mei to 'apule 'anga.

• (b) fakakouna'i 'a e tokctaha ma'u laiseni ke ne fai ha tctcngi '0

ha fa'ahinga me'a 'oku 'ikai hohoa fe'unga mo e mahu'inga _'. '0 e tekinolosia 'oku fai lei ai 'a e aleapau;

(c) fakakouna'I 'a e tokotahama'u laiseni ke TIe ma'u laiseni ke ne ma'uha ngaahi naunau mei he tokctaha 'oku-ne 'oange 'a e laiseni pemei ha feitu'u kuo tuhui pau ki ai pi·tali 'e he tokot8ha 'oku ne'oenge 'a e laiseni tuku kehe kapau 'oku matu'aki ta'e malava, 'ihe ngaahi founga kotoa 'oku ala feinga'I, ke fakepepau'i. 'oku .lelei'a e ngaahi koloa 'oku ngaohi pea ko e ngaahi naunau ko ia 'okutuku mai 'i ha totongi 'oku fakafiemalie; . ,

fakangatangata 'a e tau'ataina ..'a e tokotaha ma'u laiseni meiha'ane ma'u mai ha ngaahi naunau mei ha fa'uhinga feiru'u.tukukehe ,kapau 'oku ~atu'aki ta'e maleva, 'i he ngaahi foungakotoa 'oku ala feinga'], ke fakapapau'i 'oku lelei '8 e ngaahikoloa 'oku ngaohi; . ....

.. ~

' ..

Ko e Lao "lei he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994 2/

(~) fakangatangata 'a e tau'ataina 'a e tokctaha ma'u laiseni meihono ngaue'aki ha ngaahi naunau 'a ia 'oku 'ikai ke 'omai 'ehe tokotaha 'oku nc 'oange '8 e laiseni pe mei he feitu'u 'okutubu'i pau pc tali 'e he tokoraha 'oku ne 'oange 'a e laiscni,tukukehe kapau 'oku matu'aki ta'e malava, "i he ngaahi foungakotca 'oku ala feinga'i, ke fakapapau'i '8 e lelei '0 e ngaahikoloa 'oku ngaohi;

(f) fakakcuna'] 'a e tokotaha ma'u laiseni ke fakatau atu taafatahapc ko hono lahi '0 e ngaahi koloa kuo ne ngaohi ki ha fa'ahingakuc tuhu'j pau ange 'e he tokctaha 'okune 'oange 'a e laiseni;

(g) fakakouna'i 'a e' tokotaha rna'u laiseni ke faka'ata ange ki hetokotaha 'oku ne 'oange 'a e laiseni, ta'e 'i ai ha totongi fe'unga,ha fa'ehinga fakalaka na'e fai 'e he toko taha rna'u laisenifekau'aki mo e tekinolosia na'e fin ki ai 'a e alcapau:

(h) ta'cta'ofi 'a e lahi "0 e ngaahi koloa 'oku ngaohi 'c he tokctaharna 'u laiseni; ,-

(i)' fakangatangata 'a e tau'ataina 'a c tokcteha ma'u laiscni.ki honohu am ki tu' apule' anga pe ko hano tukuange. k.i ha ni' ihi kehu atu k.i tu'apule'anga 'a e nguahi koloa kuo nemgaohi,tukukehe kapau ko e ngaahi fakangatangata ko ia 'e lava kefakatonuhia'i kapau 'oku ma'u 'e he -tokotaha 'oku ne 'oarige"a e laiseni, 'i ha fonua 'a ia 'e ngofua ai ha fakangatangatapehe, ha peteni '8 ia 'e maumau'I 'i ha fakahu ange '0 e ngaahikoloa ko ia ki he fonua ko ill. kapau 'oku "i ai ha ngafafakaaleapau '0 e tokotaha 'oku ne 'oange 'a e laiseni ke 'oua'e toe fakangofua ha ni'ihi kehe ke fakehu aru 'a e koloakoia k1 he fonua ICo ia pe kapau kuo 'osi hanga 'e he tokotahaia 'oku ne 'oenge 'a e laiseni '0 'oatu ki he maketi 'i he fonuakoja 'a e ngaahi koloa tatau;

U) fakakouna'i 'a e toko taha ma'u laiseni ke fakangaue'j hafa'ahinga 'cku tuhu'ipau ange 'e he tokotaha 'oku ne 'oange'a e laiseni ka 'oku "ikai fierna'u lei hone tuku ,roai ko ia 'a etekinclosia 'oku fai .ki. a~ ..'a e aleapau:

(k) fokoru'u ha ngaahi -fakangatangata 'i he fekumi mo honofakalakalaka .'0 etekinolosia 'oku ngaue'aki 'e he tokotaha ma'u'laiseni;

(1) . fakangatangata 'a e tau'utaina 'a e toko taha ma'u laiseni meihono ngaue'aki ha toe tekinolosia kehe mei he tekinolosia koia '~ku fai ~ ai 'a e aleapau;

(m) fakakau'i mai 'I he aleapau ha tekinolosia 'oku "ikai fierna'uki hono maa'usia 'a e taumu'a '0 e aleapau pea mo fakakouna'i''a e tokotaha me'u laiseni ke fai hano totongi '0 e tekinolosiako is;

22 Ko e·Lao ki he NgaaJU Koloa ',; e Ngoahi Ngo;""ongo - 19 '0 e 1994.

(n) fokotu'u pau 'a.e ngaahi tctongi ke fakatau etu Po toe fakatauatu ai '8 e ngaahikolca kuo ngaohi 'e he tokotaha ma'u laiseni;

(0) faka'ata'ata '8 e tokotaha 'oku ne 'oange '8 e laiseni mei hafa'ahinga-mo'ua 'e hoko tupumei he fa'ahingavaivai ne tuku'aumai rno e tekinolosia ko lis 'oku fai ki ai 'e e aleapau pe kohano fakangatangata ta'e fakepotopoto '8 e mc'ua to ia;

(p) fakangatangata 'a e tau'ataina 'a e tokotaha ma'u laiseni kengaue'uki, hili '8, e 'osi '8 hone ngaahi ngafa 'j he aleapeu,'8 e 1ekinolosia na'e ma'u ko";; cla '0 e aleapau, tukukehe kapauko ha tctonu is .'j ha peteni '8 e toko taha 'oku ne 'oange'8 e laiseni;

(q) fokotu'u 'ae 10108 '0 e aleapau lei ha taimi 'oku 10108 ta'efakapotpoto '0 fakatatau lei he mahu'inga faka'ekonomikli '0 ealeapau, ka ko ha fa'ahinga taimi 'a ia 'e 'ikai laka hake he10100 '-0 e peteni .~ is 'oku fai ki ai '8 e aleapau kuo pau 'e­"ikai lau is 'o~ 10108 ta'e fakapotopoto.

37. (I) 'E fakanofo 'e he 'Ene 'Alio 'i he Fakataha Tokoni meihe taimi Fal~slsla.

leihe taimi ha tokotaha ke hokoko e Failesisita '0 e Ngaahi Koloa 'a e NgaahiNgaue'enga, pea rno fa'u ha ngaahi tu'utu'uni, '0 fakatatau ki he Lao ni. '0

fokotii'u '8 e ngaahi falOngia rno e ngaahi mafai '0 e Failesisita.

(2) Ko e Failesisita 'e fakanofo te ne-ala ma'u '8 e tu'unga ko is fakatahamo He toe tu'unga kehe 'a ia 'e pehe 'e he 'Ene 'Afio 'I he Fakataha Tokoni'oku 'ikai ken. fej>akipaki. •

/

38. (1) Kuo pau ke fakahoko 'e he Failesisita 'a hono,

(a) foaki 'a e ngaahi petenimo e ngaahi tobi fakamo'oni mlilolo'aonga;

(b) lesisita 'a e ngaahi tisaini ngaue'anga, ngaahi maaka pea mo engaahi maaka faka1ukufua; pea ,

(c) fai'oha ngaahi fatongia kehe mo hono fakah9k0 'a e ngaahimafai ko ia "oku foaki ange 'e he Lao ni pe ko e ngaahitu'utu'uni kuo fa'u °i ai.

Ngaahl Ngala'0 • Faiaestsita.

(2) Ko e ngaahi tu'utu'uni 'a e Failesisita.kuo pau ke fakamo'oni bingoa .~ sila'I 'e heFailesisita pc kc-ha 'ofisa kuo ne "osi fakamafai'i.

(3) Kuo pau ke tu'uw'uni 'e he Minisita 'a e fokctu'uni'u fakangaue, pea mo e ngaahi fokctu'utu'u fakapaOanga mo faka°esitimeti 'a 'e "ofisi °0 e

Failesisita

39. (I) Kuo pau ke taubi 'e he Failesisita ha ngaahi lesisita kehekehe lei NgaalIllASIsIta,he ngaahi peteni, ngaahi tobifakamo'oni motolo 'aong.. ngaahi tisaini Kasata.ngaue'anga pea mo e ngaahi maaka. Ko e·-ngaahi maaka faka1ukufua kuopari 'ke lesisita ia OJ ha konga makehe<'"0 e lesisita °0 e ngaahi maaka.

(2) 'E 'ngofua pe ke vakai ha taha ki he ngaahi lesisita pea hiki meiai 'e ha taha ha ngaahi me'a 'i llano fai '8 e l:Otongi kuo tu'utu'wli ..

23 Ko e Lao ki he Ngaahi Koloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994

Fakatonutonu'0 8 ngaahif9halaak~

lakaloloa '0 etaimi.

Faka'aonga'imafal makeho.

llafaJfakamaau'anga;tangI"1 hetu'utu'uni '8 •

FaJ"slslla.

Maumau'~

ngaahl ngaueta'tfakalaao,ngaahl hia.

(3) Kuo pau ke pulusi 'e he Failesisita 'i he Kasete 'a e ngaahi me'ekctoe pe kuc tu'utu'uni 'e he Lao ni ke pulusi.

(4) Kuo pau ke tauhi 'e he Failesisita ha ngaahi tatau, 'i hono-fakatonutonu fakamuimui taha, '0 e Kcnivesic '0 Palesi, Aleapau '0 Nice pea­rno ha toe aleapau fekavaha'apule'anga 'oku fai ha lau ki ai "i he Lao nipe "i ha Ngaahi Tu'utu'uni kuo fa'u "i ai koc'uhi ke lava ke vakai'j 'e hekakai pea ke 'ik.ai totongi.

40. (I) 'E ngofua lei he Failesisita, '0 fakatatau lei ha ngaahi kupu 'oku ha"i he ngaahi tu'utu'uni, ke ne fakatonutonu ha fehalaaki 'I he liliu lea peko hono hiki pe ko e fehalaaki fakakalake 'i ha tchi kole pe ko ha fa'ahingatohi kuo fakahu ange lei he Failesisita pe ko ha fa'ahinga me'a kuo hiki 'Iha lesisita kce'uhi ko e Lao ni pe ko e Ngaahi Tu'utu'uni.

(2) Kapau 'oku fiemalie 'a e Failesisita 'oku fakatonuhia'i 'e he ngaahime'a na'e hoko, 'e ngofua "i ha'ane ma'u ha tohi '0 kole enge.ke De fakatoloa .'a e taimi ke fai ai ha mea pe .fakahoko ha fa'ehinga ngaue 'i he Lao nipea mo e ngaahi tu'utu'uni kuc fa'u 'I ai 'i ha'!ne Ianongoncngc lei he ngaahifa'ahi 'cku kau ki ai pea ke fai foki ia 'i he ngaahi tu'unga te ne' fekau.'E ngofua pe ke foaki 'a e fakaloloa neongo kuo 'osi 'a e taimi ia lei honofai 'a e me'a ko ia pe leo hono fakahoko 'a e ngaue.

41. Kuopau ke 'oange 'e. he Failesisita ki ha fa'ahi pc 'i ha fakatonutonuange kiate iaha faingamalie ke fai ha fanongo ki ai kimu'a hano fakahokoange, koe'uhi ko ha mafai kuo 'oange ki he Pailesisita 'i he Lao ni pc. koe ngaahi tu'utu'uni, ha rne'n 'e kaunga kovi ki he fa'ahi leo· ia.

42. ,(I) Kuo pau ke 'I iii 'a e maflli '0 e fakamaau'anga 'j he ngaahi 'ekefakatonutonu fekau' aki mo hono fakahoko '0 e Lao ni pea mo hono ngaahitu'utu'uni pea 'i he ngaahi me'e foki 10m fckau 'e he lao ni ke tuku atuki he fakamaau'anga.! .

(2) Ko ha tu'utu'uni pe 'e fakahoko 'e he Failesisita koe'uhi ko e Laoni, tautautefitc, ki hono foaki '0 ha peteni pe ko ha tohi fakamo'oni motolo'aonga peko ha Iesisita '0 ha tisaini ngaue'enga pe ko· ha maaka pc maakafakalukufua, pc. ko hano 13'e tali '0 ha tohi kole ke foaki ange ia pc ko honelesisita, 'e ngofua pe ke fal ha tangi ki he fakamaau'anga 'e ha fa'ahi 'ckukaunga ki ai pea ko -e tangi kc ia kuo pau ke fakahu atu ia 'i loto 'i hemahina 'e ua mei he 'aho na'e fai ai 'a e tu'utu'uni.

43. (I) '0 fakatatau lei he ngaahi kupu 13(4) mo e (5), 15, 24(3) mo e29(3) ko ha maumau'i kuo pau ke kau ai hano fai, 'i Tonga, 'e ha taha 'oku"ikai ko e tokotaha 'oku 'a'ana 'a e totonu 'oku malu'j, ta'e fakangofua'e he tokotaha 'oku "a'una, ha fa'ahinga angafai 'a ia 'oku ha 'i he ngaahiKupu 13, 24 pea mo e 29.

(2) 'I ha kole 'a e tokotaha 'oku 'a'ana '8 e totonu 'oku malu'i, pe'e ha tokotaha ma'u laiseni kapau kuo ne 'osi kole ki he tokotaha 'oku 'a'anake fai ha hopo koe'uhi ko ha fakatonutonu makehe pea ta'e Iota 'a e tokotahaia 'oku 'a'ana ki ai pc ko c 'ikai ke ne fie fai, 'e ngofua ki he fakamaau'angakc foaki ha w'utu'uni ta'ofi (injunction) lee la'ofi 'a e maumau'i, pe maumau'oku 'amanaki ke hoko, pc ko ha ngaue ta'c fakalao han~e ko ia 'oku ha

Ko e Lao ki he Ngaahi Kuloa 'a e Ngaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994, 24

'i he ngaahi kupu 33(2) mo c (3) pea rna c 34, rna tu'utu'uni hatotongi '0 e ngaahi maumau pea foaki rna ha ngaahi fakalelei kche'oku Iakangofua 'i he lao fakalukufua.·

(3) 'I ha kale 'e ha ma'u mafai lahi pe ha tckctaha "i ai ha'anekaunga, ha keutaha pe ngaahi kautaha fakatahataha, 'e ngofua 10 hefakamaau'anga ke fai 'a e tu'utu'uni tatau mo ia 'oku fai 'i ha fe'uuhi'oku 'ikai ma'a 'a ia 'oku lau ki ai 'a e Kupu 34.

(4) Ka 'i ai ha tokotaha 'oku fai ha mc'a 'oku hoko ai hamaumau '0 hangc ko ia 'oku fakamatala'! 'i .~e kupu si'i (1) pe koha ngauc ta'e fakalao '0 hangc ko. ia 'oku fakamatala'j 'i he ngaahiKupu 33 (2) rna e (3), pea mo e kupu 34, 'oku ne fai 'e ia 'a ehia pea 'c ala mo'ua 'i ha'une halaia ki he tautea pa'anga ko e $5,000pc ko e tautea ngaue popula ki he ta'u 'e 5 pe ko congo tautcafakatou'osi. A

44. (1) 'E ngofua ki he Minisita 'i he loto ki ai .'a e Kapineti ke Ngaahine Ia'u .ha ngaahi tu'utu'uni koe'uhi ke toe fakahoko lelei ange ai Tu'utu'uni.

'a e ngaahi taumu'a 'o e Lao ni.

(2) Ko e Ngaahi Tu'uni'uni 'oku fa'u '; he Kupu si'I (I) 'engofua ke ne: tu'utu'uni tautautefito ki he,

(a) ngaahi totonk,i ki he ngaahi tohi kale ke foaki 'a engaahi peteni, ngaahi tohi fakamo'oni motolo 'aongapea rna e leaisita '0 e ngaahi tisaini ngaue'anga, ngaahimaaka rna e ngaahi maaka fakalukufua;

(b) ngaahi totcngi ki he .ngaahi tatau '0 e ngaahi petenirna' a e kakai;

(c) ha toe ngaahi totongi kehe 'oku tu'utu'uni 'e he Laoni:

(d) .toe totongi rnakehe 'oku pau ke fai koc'uhi ko e totongitomui '0 e totongi tauhi pe n,gaahi to~gi fakafo'ou;

(e) ngaahi ru'unga 'e ala ma'u ai 'e ha taha ha ngaahi me'amei he ngaahi lesisita '0 hange ko ia 'oku ha 'i heKupu 39(2); pea mo ha

(f) toe ngaahi mc'a kehe 'oku fiema'u ke fakamahino'j'e he Lao ni.\

45. 'E ngofua ki he Pailesisi ta ke no tuku atu ha ngaahi fakahinohino FaIlahlnohlnofakangaue fekau'uki rno e ngaahi founga ngaue 'I he Lao ni pea rno . fakangaul.

hone ngaahi tu'utu'uni pea pehe foki ki he ngaahi fatongia kehe '0

hono-"ofisi.

46. (I) 'Oku tamate'I heni 'a e Lao ki hono Lesisita '0 e ngaahi Tam""1 ValloFaka'ilonga '0 e ngaahi koloa ke Fakaten (frade Marks) '0 e '

kv2O, NgaahI .

Pol ' Fak !aha' Pili . PU 'akahaofl- e anga a 0 llama. mo faU1aiml ,

.'

.'

25 Ko e lAo ki he Ngaahi Koloa 'a e fl(gaahi Ngaue'anga - 19 '0 e 1994

(2) Kc ha taha 'oku De ma'u. 'i he 'aho 'oku fakahoko ai 'a e Laonit ha maaka Iefakatau'aki na'e lcsisita 'i he Lao ki hono Lesisita '0 c NgaahiFaka'jlonga '0, e ngaahi Koloa kc Fakatau (Trade Marks) '0 e PuleangaFakataha '0 Pilitania (Vahc 120) pc kuo ne 'osi fakahu ha tohi kole ke lesisitaha maaka fcfakatau'aki Iakatatau ki he ngaahi Lao '0 e Pule'anga Fakataha'0 Pilitania; 'c ngofua 'i toto 'i he rnahina 'c 12 mci hone ngaue'aki 'a eLao hi kc ne fakahu ha tohi kolc ki hono lcsisita ha maaka fefakatau'eki'i he Lao ni. Kuo pau kc fokotu'u ki he tohi kole ko ia 'a c 'aho fakahupc ko e rnu'aki 'aho na'c fckoru'u ki hc tohi kolc pc ko e lcsisita "i hePulc'anga Fakataha '0 Pilitania.

Na'e fakahoko 'i he Fale A!ca 'i hono 'aho 9 ni '0 Novcma. 1994 .

BY AUTHORITY:S. T. TAUMOEPEAU. Government Printer

1995.