ТИЛДЕР КАФЕДРАСЫ БЕКИТИЛДИ ОИ...

1

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРҮҮ ЖАНА ИЛИМ

МИНИСТРЛИГИ

ЭЛ АРАЛЫК БАШКАРУУ, УКУК, КАРЖЫ ЖАНА БИЗНЕС

АКАДЕМИЯСЫ

ТИЛДЕР КАФЕДРАСЫ

МАКУЛДАШЫЛДЫ

ОИ БАШЧЫСЫ __________________

« ____ » _______________ 20___г.

БЕКИТИЛДИ

Кафедра башчысы

_________________________

« ___ » ________________ 20__ г.

КЫРГЫЗ ТИЛИ ПРАКТИКАЛЫК КУРСУ

боюнча

ЖУМУШЧУ ПРОГРАММА

Дисциплинанын тиби: Гуманитардык, социалдык жана экономикалык цикл

Бакалаврды даярдоо багыты 580100 экономика, 580200 менеджмент, 710300

прикладык информатика в экономике, 530 500 юриспруденция

Даярдоонун профили ---------

Жумушчу программа 3-муунга карата КР МБС ЖПБнын негизинде

түзүлгөн, КРнын Билим берүү жана илим министрлигинин буйругу менен №

_____ «__» _____20__ж. бекитилген, № ____ менен катталган жана бул

багыттагы окуу планы боюнча, Эл аралык башкаруу, укук, каржы жана

бизнес академиясынын «__»______20_____ж. буйругу менен бекитилген

Окуу программасын иштеп чыккан: Намазова З.Ш.

Дуйшенбиева Д.А.

Окуу-методикалык комиссиясы тарабынан бекитилген

____________________________________ (багытты ишке ашыруучу структуралык бөлүмдүн аталышы)

Протокол №_____ «______»______________20__ж. ___________________________________________

(ОМКнын төрагасынын колу)

Бишкек -2015

2

Курс -1

Семестр - 1-2

Семестрдеги окуу жумасынын саны -16

Жыйынтыктоо текшерүү ишинин формасы - экзамен

Кредиттердин сааты - 4

Окуу планы боюнча жалпы сааты – 128с.

Окуу планы

боюнча жалпы

сааты

Академиялык сааттардын саны

күндүзгү Дистанттык

лек пр (сем) лаб

сөи

лек пр (сем) лаб

сөи

128с.

128

- - -

3

Жалпы жобо 1.1.Дисциплинанын аннотациясы:Мамлекеттик тилди Эл аралык

башкаруу, укук, каржы жана бизнес академиясында окутулушунун бүгүнкү

күндөгү актуалдуулугу мектепти орус тилинде бүтүргөн студенттерге

ылайыктап, ошондой эле, кесиптик багыттарын эске алуу менен

мамлекеттик тилдин жалпы өзгөчөлүктөрүн салыштырма грамматикалык

негизде студенттердин кыргыз тилинде эркин пикир алышууларын жана

жазуу, окуу иштерин өздөштүрүү.

1.2.Дисциплинаны өздөштүрүүдөгү калыптануунун

жыйынтыктарындагы, компетенциялар: Студенттерди Негизги жалпы

билим берүү программасынын максатына туура келген 580100 экономика,

580200 менеджмент, 710300 прикладык информатика в экономике,

530 500 юриспруденция багыты боюнча жана профессионалдык

ишмердүүлүккө даярдоодо,төмөнкү компетенцияларды билүүлөрү керек:

Жалпы илимий (ЖИ (ОК)):

- дүйнөдөгү курчап турган бүтүндөй системалык илимий - билимдерди

билет(ЖИ – 1);

илимий негизде өзүлөрүнүн эмгектерин баалоого, өзүлөрүнүн өз

алдынчалык ишмердигинин жыйынтыгын жогорку баскычтык менен

баалоого, оозеки жана жазма кепти логикалык жактан туура

аргументтүү жана түшүнүктүү түзѳ билүүгѳжөндөмдүү (ЖИ-6).

Инструменталдык (ИК):

мамлекеттик тилде жазуу жана оозеки байланышууга, экинчи тилди

керектүү деңгээлде билүүгө жөндөмдүү (ИК – 2);

ишке байланыштуу: эл алдына чыгып сүйлөөгө, сүйлөшүүлөрдү жана

чогулуш өткөрүүгө, иш кагаздарын жазууну, эллектрондук

коммуникациялык иш жүргүзүүгө жөндөмдүү (ИК-4);

түрдүү булактардан алынган маалыматтар менен иштөөгө даяр (ИК-5);

Жеке-социалдык жана жалпы маданий (ЖСЖ (СЛК)):

активдүү атуулдук позициясын ээлөөгө жөндөмдүү (ЖСЖ-1);

ѳзүнүн жетишкендиктерин өнүктүрүү каражаттарын тандоого жана

кемчиликтен арылуунун жолдорун белгилөө жѳндѳмдүү (ЖСЖ-2);

ѳз ишмердүүлүгүндө нормативдик-укуктук документтерди колдоно

алат (ЖСЖ-4);

инсандык жана адистик жактан өзүн-өзү өстүрүүгө умтулат (ЖСЖ-5);

ѳзүнүн жетишкендиктерине жана кемчиликтерине сын көз караш менен

кароону билет (ЖСЖ-6);

коомдо болуп жаткан социалдык-маанилүү көйгөйлөрдү, процесстерди

жана алардын келечекте өнүгүүсүн анализдөөгө жөндөмдүү (ЖСЖ-8).

1.3.Дисциплинаны окутуунун максаты: Эл аралык башкаруу, укук, каржы

жана бизнес академиясынын 1-курсунун студенттерине экономикалык

адистиктин негизинде кыргыз адабий тилинин нормасында оозеки жана

4

жазуу кебинде туура сүйлөшүүлөрүнө, сабаттуу жазуусунун жетишүүлөрүнө

багыт берүүболуп саналат.

1.4.Дисциплинаны окутуунун милдети:

– студенттердин кыргыз тилинин лексика-грамматикалык каражаттарын орду

менен туура колдонуу аркылуу өз оюн эркин, так, таамай жана таасирдүү

сүйлѳй жана жаза билүүсүнѳ жетишүү;

– тексттер менен иштѳѳ (сүйлѳѳ, угуу, жазуу, окуу) аркылуу студенттердин

сөз байлыгын арттыруу;

– кыргыз тилин окуу жана тереңдетип билүү менен студенттерди эли-жерин

таануу, тарыхты билүүгө, каада-салтты жана маданиятты үйрөнүүгө,

адептүү-маданияттуу болууга чакыруу;

– кыргыз адабий тили менен говор, диалектилердин айырмасын жана кыргыз

адабий тилинин кызматын, колдонулушун түшүнүү;

– орфография жана орфоэпия нормаларын, принциптерин өздөштүрүү;

– татаал сөздөрдүн жазылышын билүү;

– сөздүн маанилерин, өз ара катыштарын, түзүлүшүн тереңдетип

түшүндүрүү;

– макал-ылакаптардын, жана фразеологизмдердин маанилеринин,

варианттарынын туюндурулушун түшүндүрө билүү жана колдонуу;

– сүйлөмдөрдүн курулуштарын орун тартиби боюнча түзө билүү, тыныш

белгилеринин коюлуш эрежелерин өздөштүрүү;

– кептин оозеки жана жазма стилдерине мүнөздүү болгон тил каражаттарын

билүү менен тексттерди түзүүгө машыгуу;

– жазуу (жат жазуу, баяндама (изложение), дил баян (сочинение)

жумуштарын жүргүзүү;

– конспект түзүү, реферат жазуу, баяндама (доклад), макала даярдоого

көнүгүү;

– көркөм окууга машыгуу;

– оозеки жана жазма кебинде стилистикалык каталардан арылуу максатында

машыгуу жана көнүгүү;

– тилдин материалдарын өздөштүрүү аркылуу таанып билүү (өлкө таануу,

юридикалык адистикти ж. б.) жана маалымат алуу билимине ээ болуу.

1.5.Окутуу дисциплинасынын байланышы:

Тил илими, салыштырма грамматика, адабият, тарых, география, укук

таануу, чөлкөм таануу ж.б.

Дисциплинанын пререквизити

Жалпы билим берүү пргораммасынын кѳлѳмүндѳ кыргыз тилин

ѳздѳштүрүү

Дисциплинанын постреквизити

Кыргыз тилин ѳз алдынча профессионалдык денгээлде (ѳндүрүштүк

жана илимий түрдѳ)колдоно билүү ишмердүүлүгү.

5

2-Бөлүм. Дисциплинанын мазмуну жана калыптануучу компетенциялар

Таблица 2.1

I семестр.

№ Теманын аталыштары жана

дисциплина боюнча бөлүмдөр cааты текшерүүнүн түрү

Компетенциялар

1 Кептик материал: Кыргыз тили -

улуттук, мамлекеттик тил.

Мамлекеттик тил жана мыйзам.

8 а)оозеки түрүндө

б)жазуу түрүндө

в) дискуссия

ЖИ-1, ИК-2, ИК-5,

ЖСЖ-1, ЖСЖ-2

2 Кептик материал: Кыргыз

жазуусунун тарыхы

Кыргыз улуттук

буюмдары

8 а)жазуутүрүндө;

б)оозекитүрүндө.

ЖИ-1, ИК-5, ЖСЖ-8

3 Кептик материал: Кыргыз улуттук

буюмдары

8 а)жазуу түрүндө;

б)оозеки түрүндө.

ИК-2 , ЖСЖ-4,

ЖСЖ-5

4 Жазуу иши:«Менин кесибим »

темасында баяндоо - ой жүгүртүү дил

баяны

8 а)жазуутүрүндө;

б)оозекитүрүндө;

в) СӨИ-боюнча.

ИК-4, ЖСЖ-5,ЖИ-6

1-модуль. 32 саат

5 Кептик материал: Үркүн. 4 а)жазуу түрүндө;

б)оозеки түрүндө;

в)СӨИ-боюнча.

ИК-5,ЖСЖ-4,

ЖИ-6

6 Кептик материал:Курманжан датка

жана анын мамлекеттик иштери. 4

а)жазуу түрүндө;


ИК-2,ЖИ-6

7

Кептик материал: Кыргыз

Республикасы – Эгемендүү мамлекет.

Кыргыз Республикасынын

символдору.

4 а)жазуу үрүндө;

б)оозеки үрүндө.

ЖСЖ-1, ЖСЖ-5

8 Кептик материал: Конституция.


Конституциясы жана тарыхы.



ЖСЖ-4,ЖИ-6

2-модуль. 32 саат

Жыйынтыгы: бардыгы-64 саат. 1-жарым жылдык боюнча – экзамен

6

Таблица 2.1

II семестр.

№ Теманын аталыштары жана

дисциплина боюнча бөлүмдөр

сааты

текшерүүнүн түрү Компетенцилар

1 - модуль

1 Кептик материал: Кыргызстандын

улуу инсандары . Адистик терминдер

менен иштөө.



ЖСЖ-1, ЖСЖ-4, ЖСЖ-8

2 Кептик материал: Кол ѳнѳрчүлүк.

Кыргызстандагы кол өнөрчүлүктүн

өнүгүшү.



ИК -2, ЖСЖ-,2 ЖСЖ-4,

ЖСЖ-6

3 Жазуу иши:«Кыргызстандын

жаратылышы » темасында баяндоо -

ой жүгүртүү дил баяны

8

а)жазуу түрүндө;


ИК-2, ИК-4, ЖСЖ-2

4 Кептик материал: «Манас» эпосу кыргыз рухунун туу чокусу

8 а)жазуу үрүндө;

б)оозеки үрүндө.


1-модуль: 32 саат

5 Кептик материал: Элдик оюндар 2 а)жазуу түрүндө;


ИК-4, ЖСЖ-6

6 Кептик материал: Кыргызстандын

валютасы, тарыхы жана азыркы учур 4 а)жазуутүрүндө;



7 Кептик материал: Кыргызтандын

экономикасы 2 а)жазуутүрүндө;


ИК-5, ЖСЖ-5, ЖИ-6

8 Кептик материал: Чынгыз

Айтматовдун чыгармачылыгы 4 а)жазуутүрүндө;


ЖИ-6

2-модуль:32саат

Баары: 2-жарым жылдык боюнча 64 саат

Семестрдик жыйынтык: 1-2-жарым жылдык боюнча

бардыгы 128 саат, жыйынтыгы – экзамен

7

2.2

№ п/п Дисциплинанын темаларынын катар номерлери

(Тема №)

Барды

гы

1.

1. Кептик материал: Кыргыз тили - улуттук, мамлекеттик тил.


2.Грамматикалык материал:Тыбыш, тамга

жана алфавит (ө,ү, н, я, ѐ, ю)тамгаларынын

жазылышы. Кыргыз адабий тилинин нормасы (орфоэпия жана орфография).

8

2.

1.Кептик материал: Кыргыз жазуусунун тарыхы. Азыркы кыргыз

графикасы.

2.Грамматикалык материал:Орфоэпия. Орфография. Пунктуация. Кыргыз

тилинин жазуу эрежелери. Сөз айкаштары.

8

3.

1.Кептик материал: Кыргыз улуттук буюмдары

2.Грамматикалык материал:Кыргыз тилиндеги сүйлөм, анын жалпы

классификациясы. Терминдер. Орфоэпия жана орфография.

8

4.

1.Кептик материал: «Менин кесибим »

2.Грамматикалык материал: Лексикография. Сөздүктүн түрлөрү.

Кесиптик лексика. Термин, терминология. Юридикалык терминдер.

Антоним, синоним, омоним.

8

5.

1.Кептик материал: Үркүн

2.Грамматикалык материал: Сөз жана анын маанилери. Сөз жана сөз

айкашы. Сөз айкашынын түзүлүшү жана түрлөрү. Эскирген сѳздѳр.

Архаизмдер.

8

6.

Кептик материал: Курманжан датка жана анын мамлекеттик иштери.

Грамматикалык материал: Сүйлөм, анын тутумундагы сөздөрдүн

байланыш жолдору. Сөздүн түз жана өтмө мааниси. Көп маанилүүлүк.

Историзмдер.

8

7.

Кептик материал: Кыргыз Республикасы – Эгемендүү мамлекет. Кыргыз

Республикасынын символдору.

Грамматикалык материал: Ээ менен баяндоочтун ортосуна сызыкчанын

коюлушу. Сүйлөмдүн бир өнчөй мүчөлөрү жана бир өнчөй мүчөлөрдүн өз

ара байланыш жолдору. Орфография. Пунктуация.

8

8.

Кептик материал: Конституция. Кыргыз Республикасынын


Грамматикалык материал: Татаал сүйлөм, анын түзүлүш жолдору.

Орфография.

8

9.

Кептик материал: Кыргызстандын

улуу инсандары ..

Грамматикалык материал: Адистик терминология. Сөз айкаштары.

Антонимдер.

8

10.

Кептик материал: Кол ѳнѳрчүлүк. Кыргызстандагы кол өнөрчүлүктүн

өнүгүшү.

Грамматикалык материал: Татаал сөздөр, анын түрлөрү жана жазылышы.

Сөзжасоочу -луу; –лык; мүчөлөрү. Антонимдер. Синонимдер.

Омонимдер.

8

8

11. Жазуу иши: «Кыргызстандын жаратылышы »

Грамматикалык материал:Сүйлөмдүн түзүлүшүнө, тыныш белгилерине

көнүл буруу.

8

12.

Кептик материал: «Манас» эпосу кыргыз рухунун туу чокусу. Глоссарий

менен иштөө.

Грамматикалык материал: Сөз жасоонун синтаксистик жана

морфологиялык ыкмасы. Синоним. Татаал сөздөр.

8

13. Кептик материал: Элдик оюндар.

2.Грамматикалык материал: Сөз жана сөз айкашы. Эркин жана туруктуу

сөз айкашы.

8

14. Кептик материал: Кыргызстандын валютасы, тарыхы жана азыркы учур.

Грамматикалык материал: Негизги жазуу эрежелери. Кесиптик лексика.

Термин жана терминология.

8

15.

Кептик материал: Кыргызстандын экономикасы.

Грамматикалык материал: Иш кагаздарынын түрлөрү жана жазуу

жолдору

8

16. Кептик материал: Чынгыз Айтматовдун чыгармачылыгы

Грамматикалык материал:Татаал сүйлѳм анын түзүлүшү. Орфография.

Пунктуация.

8

Окуу жүктөмүнүн жалпы көлөмү

(сааттарга)

128

3.3. Практикалык (семинардык) сабак

Таблица 3.3

№

Темалары жана кыскача мазмуну

Калыптануучу компетенциялардагы сабактын

мүнөзү жана максаты

Баало

о

1. 1. Кептик материал: Кыргыз тили -

улуттук, мамлекеттик тил.


2.Грамматикалык

материал:Тыбыш, тамга

жана алфавит (ө,ү, н, я, ѐ,

ю)тамгаларынын

жазылышы. Кыргыз адабий тилинин

нормасы (орфоэпия жана

орфография).

Дисциплинаны окуудагы жыйынтыгы катары

студент төмөндөгүлөрдү билүү:

фонетикалык эрежелерди;

грамматиканы;

кептик этиканын эрежесин; лингвистикалык жана филологиялык

илимдин негиздерин таанып-билет;

кыргыз тили боюнча өздөштүргөн

билимин андан ары тереңдетип

өнүктүрөт;

кыргыз элинин сүйлөө маданиятын

терең өздөштүрөт;

0-20

2. 1.Кептик материал: Кыргыз

жазуусунун тарыхы. Азыркы

кыргыз графикасы.

2.Грамматикалык материал:

Орфоэпия. Орфография. Пунктуация.

Кыргыз тилинин жазуу эрежелери.

Сөз айкаштары.


студент төмөндөгүлөрдү үйрөнүү:

тилдик материалдардын курулуш

каражаттарын (фонетикалык,

лексикалык, грамматикалык) үйрөнөт;

конспектилөөгө үйрөнөт;

керектүү документтерди мамлекеттик

тилде туура жана катасыз жазууга

үйрөнөт;

0-20

9

маалыматтарды оозеки түрдө

алмашууга үйрөнөт.

3. 1.Кептик материал: Кыргыз улуттук

буюмдары

2.Грамматикалык материал: Кыргыз

тилиндеги сүйлөм,

анын жалпы

классификациясы.

Терминдер. Орфоэпия

жана орфография.


студент төмөндөгүлөрдү

билүү:

фонетикалык эрежелерди ;


кептик этиканын эрежесин билүү;

турмуштук кырдаалдар боюнча сүйлөшө

турган жана окула турган тексттердин

тематикаларын аныктай алат;

0-20

4. 1.Кептик материал: «Менин

кесибим ». кесиптик термин сөздөр

менен иштөө

2.Грамматикалык материал:

Лексикография. Сөздүктүн түрлөрү.

Кесиптик лексика. Термин,

терминология. Антоним, синоним,

омоним.



билүү:

күнүмдүк колдонуудагы лексика

терминдердин лексикалык өзгөчөлүктөрүн; фонетикалык эрежелерди;


кептик этиканын эрежесин билүү

керектүү документтерди мамлекеттик тилде

туура жана катасыз жазууну;

маалыматтарды оозеки түрдө алмаша билет.

0-20

5. 1.Кептик материал:Үркүн.

2.Грамматикалык материал: Сөз

жана анын маанилери. Сөз жана сөз

айкашы. Сөз айкашынын түзүлүшү

жана түрлөрү. Эскирген сѳздѳр.

Архаизмдер.



үйрөнүү:

тилдик материалдардын курулуш


лексикалык, грамматикалык) үйрөнөт;

конспектилөөгө үйрөнөт;

күнүмдүк колдонуудагы терминдердин

лексикалык маанисин түшүндүрө

билүүгөүйрөнөт; фонетикалыкэрежелерди;

грамматиканы; керектүү документтерди мамлекеттик тилде

туура жана катсыз жазууга үйрөнөт.

0-20

6. Кептик материал: Курманжан датка

жана анын мамлекеттик иштери.

Грамматикалык материал: Сүйлөм,

анын тутумундагы сөздөрдүн

байланыш жолдору. Сөздүн түз жана

өтмө мааниси. Көп маанилүүлүк.

Историзмдер.



билүү:

фонетикалык эрежелерди;

грамматиканы; күнүмдүк колдонуудагы терминдердин

лексикалык маанисин түшүндүрө билүү; үйрөнүү:

профессионалдык компетенциядагы жана

турмуш-тиричиликтеги диалогдук жана

монологдук кепти түшүнүүгө;

маалыматтарды оозеки түрдө алмаша

билүүгө үйрөнөт.

0-20

10

7. Кептик материал: Кыргыз

Республикасы – Эгемендүү мамлекет.


символдору.

Грамматикалык материал: Ээ менен

баяндоочтун ортосуна сызыкчанын

коюлушу. Сүйлөмдүн бир өнчөй

мүчөлөрү жана бир өнчөй

мүчөлөрдүн өз ара байланыш

жолдору. Орфография. Пунктуация.



билүү:

фонетикалыкэрежелерди;


кептик этиканын эрежесин билүү үйрөнүү:

керектүү документтерди мамлекеттик тилде

туура жана катсыз жазууга;

маалыматтарды оозеки түрдө алмаша


0-20

8. Кептик материал: Конституция.



Грамматикалык материал: Татаал

сүйлөм, анын түзүлүш жолдору.

Орфография.



билүү:

фонетикалык;


синтаксистик эрежелерди; үйрөнүү:

• турмуштук кырдаалдар боюнча сүйлөшө

турган жана окула турган тексттердин

тематикаларын аныктай алат;

• тилдик материалдардын курулуш

каражаттарын (фонетикалык, лексикалык,

грамматикалык) аныктай алат;

0-20

9. Кептик материал: Кыргызстандын

улуу инсандары ..

Грамматикалык материал: Адистик

терминология. Сөз айкаштары.

Антонимдер.



билүү:

• тилдик материалдардын курулуш


лексикалык, грамматикалык)

аныктай алат;

0-20

10. Кептик материал: Кол ѳнѳрчүлүк.

Кыргызстандагы кол өнөрчүлүктүн

өнүгүшү.

Грамматикалык материал: Татаал

сөздөр, анын түрлөрү жана

жазылышы.

Сөз жасоочу -луу; –лык; мүчөлөрү.

Антонимдер. Синонимдер.

Дилбаян жазуунун жыйынтыгы катары студент

төмөндөгүлөрдү

билүү:

фонетикалык;

грамматикалык;

морфологиялык эрежелерди;

жазуу эрежесин билүү үйрөнүү:

ой жүгүртүүнү;

маалыматтарды жазуу түрүндө бере


0-20

11. Жазуу иши: «Кыргызстандын

жаратылышы »

Грамматикалык

материал:Сүйлөмдүн түзүлүшүнө,

тыныш белгилерине көнүл буруу.



билүү:

күнүмдүк колдонуудагы;

фонетикалык, морфологиялык,

орфографиялык, орфоэпиялык эрежелерди;


кептик этиканын эрежесин билүү

0-20

12. Кептик материал: «Манас» эпосу Дисциплинаны окуудагы жыйынтыгы катары


0-20

11

кыргыз рухунун туу чокусу.

Глоссарий менен иштөө.

Грамматикалык материал: Сөз

жасоонун синтаксистик жана

морфологиялык ыкмасы. Синоним.

Кош сөздөр.

билүү:

күнүмдүк колдонуудагы ;


орфографиялык, орфоэпиялык эрежелерди;

грамматиканы.

13. Кептик материал: Элдик оюндар.

.

2.Грамматикалык материал: Сөз

жана сөз айкашы. Эркин жана

туруктуу сөз айкашы.



билүү:

күнүмдүк колдонуудагы терминдердин

лексикалык маанисин;


орфографиялык, орфоэпиялык эрежелерди билүү;

үйрөнүү:

керектүү документтерди мамлекеттик

тилде туура жана катсыз жазууга үйрөнөт.

0-20


валютасы, тарыхы жана азыркы учур.

Грамматикалык материал: Негизги

жазуу эрежелери. Кесиптик лексика.

Термин жана терминология.



билүү:


орфографиялык, орфоэпиялык

эрежелерди;

• иш кагаздарынын реквизиттерин туура

сабаттуу жаза билүү.

0-20


экономикасы.

2.Грамматикалык материал:Негизги

иш кагаздарынын жазуу эрежелери.




билүү:

• кыргыз тилинин практикалык курсу

жана сүйлөшүү, жазуу

ишмердүүлүгү боюнча алган

билгичтиктерин, көндүмдөрүн,

баалуулуктардын турмуштун ар

түрдүү кырдаалдарында колдоно

билет.

0-20

16. Кептик материал: Чынгыз

Айтматовдун чыгармачылыгы

Грамматикалык материал:Татаал

сүйлѳм анын түзүлүшү. Орфография.


Дилбаян жазуунун жыйынтыгы катары студент

төмөндөгүлөрдү

билүү:

• кыргыз тилинин практикалык курсу

жана сүйлөшүү, жазуу

ишмердүүлүгү боюнча алган

билгичтиктерин, көндүмдөрүн,

баалуулуктардын турмуштун ар

түрдүү кырдаалдарында колдоно

билет.

0-20

1-2-семестр.1-2-модулдар боюнча бардыгы: 32 саат

Семестрдик жыйынтык боюнча бардыгы- 64 саат.

1 - 2-жарым жылдык боюнча - экзамен

3.3 Жазуу ишинин болжолдуу түрдө баалоо критерийлери (мисалы)

12

Таблица 3.3

Баалоонун параметрлери Баллдын саны

Минималдык Максималдык Жазуу ишинин мазмунун түшүнүүсү (реферат,

эссе ж.б.), анын тапшырмаларын жана максатын

так айтуу аркылуу.

0-1 2

Жазуу ишинин бардык планын аткаруусу

(реферат, эссе ж.б..). 0-1 2

Жазуу ишин аткаруудагы теоретикалык

билимдин жана аларды жазуу жүзүндө

аткаруудагы ыктары (реферат, эссе ж.б.)

0-2 6

Жазуу ишин аткаруу адындагы практикалык

ыктары (реферат, эссе ж.б.). 0-1 3

Жалпылоолорду, корутундулоолорду,

жыйынтыктарды кыска жана так кылып айтуу,

жазуу.

0-1

3

Жазуу ишинин грамматикасы жана стилистикасы

(реферат, эссе ж.б.).

0-1 2

Жазуу ишинин жасалгалоосу (оформлениеси)

(реферат, эссе ж.б.).

0-1 2

жыйынтыгы 8 20

4-БӨЛҮМ.Кыргыз тили практикалык курсу боюнча колдонулуучу

билим берүү технологиялары

Таблица 4.1

Дискуссия – бул, белгилүү бир темаларды группада талкуулоо жолу

менен изилдөөгө мүмкүндүк берүүчү метод. Дискуссия идеяларын жана

ой - пикирлерин алмаштырууну уюштуруу үчүн эффективдүү метод

болуп саналат. Дискуссия: катышуучулардын жеке тажрыйбаларын

Ишмердүүлүктү

активдештирүүдөгү методдор

жана формалар

Окуу ишмердигинин

түрү

практика

Дисскуссия Х

Команда менен иштөө Х

Проблемалык окутуу Х

Өз алдынча окуу Х

Аквариум Х

Конкреттүү жагдайларды

анализдөө

Х

13

изилдөөгө жана таныштырууга; ар бир талкууланган темага карата

мамилесин билүүгө ж.б.у.с.мүмкүндүк берет

Командалык иш - эффективдүү командалык иш жакшы командалар

менен башталат. Бирок бардык чогуу иштеген адамдардын эле группасы

команда болушу мүмкүн. Команда – бул акыл билгичтиктери, ой

жүгүртүүлөрү менен бири-бирин толуктаган, идеялары бирдиктүү

байланышкан, көздөгөн максатына жалпы түрдө аракеттенген жана ага

жетүү үчүн жоопкерчиликти чогуу бөлүшкөн өтө көп эмес адамдардын

тобу (же саны).

Проблемалык окутуу — бул сабактагы проблемалык жагдайды

окутуучунун жетекчилиги астында түзүүнү сунуштоону жана

проблеманын чечилиши боюнча катышуучулардын өз алдынча активдүү

ишмердигинин жыйынтыгында профессионалдык билим

алуудагычыгармачылык жаратууну, акыл - ыктарын жана ой жүгүртүү

жөндөмдүүлүктөрүн өстүрүүнү уюштуруу. Проблемалык жагдай – бул

билген билимдери, ык, мамилелери аралык жана коюлган талаптар

карама-каршы мүнөздөгү таанып билүү маселеси. Индивиддин тааный

билүүчүлүк чыгармачылыгын арттырат.

Дидактикалык оюндар — бул оюн принциптеринин катарын ишке

ашырган, активдүү окутуу жана башка эрежелерден айырмаланган, оюн

ишмердигинин түзулүштөрүн белгилеген жана баалоо тутумунун

бирден-бир активдүү методу катры уюштурулган окутуунун түрү.

Ошондой эле, бул коллективдик окуу ишмердигине жана ар бир

катышкан команда боюнча эü негизги маселени чечүүгө, жеüүүгө

багытталат.

Конкреттүү окуу жагдайына анализ жүргүзүү (case study) —бул

окутуу методу, төмөндөгү тармактарда ыктарды өнүктүрүү жана

тажрыйба алуу үчүн: табууга (ачып көрсөтүү), тандоого жана проблеманы

чечүүгө ж.б.у.с. багытталган. Сase-study методуже конкреттүү

жагдайметоду(англисчеден case – учур, окуя, жагдай) –жагдайлык

14

(кейстерди чечүү -решение кейсов) -конкреттүү маселени чечүү жолун

окутууга негизделген активдүүпроблемалык - анализдик жагдай методу.

Аквариум – бул 2-3 киши катышкан ролдук оюн. Калгандары

катышкандарды карап туруу үчүн байкоочулук ролго өтүшөт.

Баалоо – Студенттердин сунуштары бардык тарабынан баалоо каралат.

Баалоонун иштелип чыгышы үчүн алар справочный адабияттарды,

конспектилерди, мугалим тарабынан берилген ар кандай булактарды

пайдалана алышат.

5-Бөлүм. Студенттердин жетишкендиктерин баалоо процедурасы

Кыргызтилинокутуунунпрактикалыккурсудисциплинасыбоюнчатекшерү

үнүнтөмөнкүформаларыкаралган:

Жазуу түрүндө –2 түргө бөлүнөт:

Тапшырма, мугалим тарабынан рецензиялоо жана текшерүү жолу

менен.

Жазуу ишинин түрлөрү: эркин темада эссе, дил баян жазуу ж.б.

Оозеки түрүндө –бул окуу материалынын өтүлгөн, түшүндурүлгөн

темалары боюнча студенттердин өздөштүрүүсүн оозеки түрдө

текшерүү.

Студенттердин өз алдынча иштөөсү - бул студенттерди берилген

тапшырмаларды мугалимдин жардамысыз өз алдынча материалдарды

5.1. Эссе, рефераттардын тематикасы ж.б.

(3.4 таблицадагы темалар үчүн)

1. «Кесибим – экономист», «Кыргызстандын экономикасы», «Кыргыз

валютасынын тарыхынан» темасында баяндоо- ой жүгүртүү дил баян

жазуу.

2. Жазуу иши: «Адам жана жаратылыш», «Таза суу», «Кен

байлыктар», «Тарыхый жерлерди коргоо» деген темаларда илимий-

экономикалык баяндама жасоо.

15

3. Жазуу иши: Баяндама.Реферат. Курстук иш. Аннотация. Пикир

5.2 .Текшерүү үчүн суроолор (семестр ичиндеги өтүлгөн

Темалар боюнча модулдук суроолор)

1-семестр 1-модуль

№ Дисциплинанын

темасы жана катар

номери

Аткаруу формасы Берилген

баллы

1 1-тема – 10 тема Үй тапшырмасын, текшерүү

иштерин аткаруу 4

2 1-тема-10-тема Сабактардагы активдүүлүгү 2

3 2-тема, 3-тема Дил баян, текст жазуу 2

4 5-6-тема Проблемалык жана дискуссиялык

сабактарга жеке тапшырмаларды

аткаруу

4

5 4-тема Баяндама жасоо 2

6 7-тема Презентация даярдоо 2

7 1-тема – 10-тема Эссе жазуу 2

8 1-тема – 9-тема Реферат жазуу 2

Баары 20

16

5.2 . Текшерүү үчүн суроолор (семестр ичиндеги өтүлгөн

темалар боюнча)

1.Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 10-беренеси эмне жөнүндө?

2. Улут, тил, мамлекет, мыйзам, эл деген сөздөрдүн маанисин

түшүндүргүлө

3. 23- Сентябрь – Кыргыз тил күнү. Качан кабыл алынган. Ал жөнүндө

кандай мыйзам бар.

4. КРнын мамлекеттик тили жана расмий тили 2010-жылдын

конституциясынын канчанчы беренесинде белгиленген?

«Мамлекеттик тил жана мыйзам».

5. Экономикалык адистикке байланыштуу кандай терминдерди билесиңер.

6. Экономикалык адистикке байланыштуу кандай терминдерди билесиңер.

8.Орфографиялык сөздүктүн негизинде бүгүңкү, долбор, деңгел, адамзат

сөздөрүнүн туура жазылышын тапкыла.

9.Сөздүктүн кандай түрлөрү бар.

10. Эл аралык башкаруу, укук, каржы жана бизнес академиясынын

12. Мамлекеттик тил жана мыйзам – деген темада кыскача эссе

Жазуу

13. Экономикалык адистикке байланыштуу кандай терминдерди билесиңер

14. Кесибиңерге байланыштуу терминдер кайсылар.

15. КРдин мамлекеттик суверендүүлүгү жөнүндөгү Декларациясы» качан

кабыл алынган

16. Которулбастан кабыл алынган терминдер

17. «Экономика» деген сөздүн туура түшүндүрмөсүн аныктагыла

18. Мыкты, одоно, кеменгер, чынчыл сөздөрүнүн карама-каршы маанисин

тапкыла

19. Экономика, валюта, бизнес, банк деген сөздөрдүн маанисин

түшүндүргүлө

20. Улуттук тил, улуттук валюта, банк аркылуу, каржылоо деген сөз

айкаштарын орусчага которгула.

Кыргыз тили боюнча 1- курстун жыйынтыктоочу текшерүү суроолору

1. Адам укуктарынын жалпы декларациясы

2. Айып, брокер, менеджер, эмиссия деген сөздөрдүн маанисин

түшүндүргүлө.

3. Кыргызстандын банк системасы

4. Адам жана жарандык укуктар

17

5. Баалуу кагаздар, салык системасы, ижара деген сѳздѳрдѳн

маанисин түшүндүргүлѳ.

6. Кыргызстан жана экономика

7. Пайыз, келишим, деваливация, эмбарго, акция деген

сѳздѳрдүн маанисин түшүндүргүлѳ.

8. Иш кагаздарынын түрлѳрү жана ѳзгѳчѳлүктѳрү.

9. Иш кагаздарын жазууда негизги эрежелер. Ташымалдоо жана

кыскартуулар.

10. 𝚹мүр баян жана резюме

11. 𝚹мүр баян,резюме, реквизит, таржымал, автобиография

деген сѳздѳрдүн маанисин түшүндүргүлѳ.

12. Арыз, анын түрлѳрү.

13. Арыздын үлгүлѳрү менен таанышуу, которуу, жазуу.

14. Тил кат, түшүнүк кат, ишеним кат. Алардын үлгүлѳрү менен

таанышуу.

15. Жарыя, кулактандыруунун айырмасы. Жарыя, жарнама,

жарнак, кулактандыруу сѳздѳрдүн маанисин түшүндүргүлѳ

16. Илимий стиль, анын ѳзгѳчѳлүктѳрү.

17. Стиль, илимий стиль, стилистика, нейтралдык лексика,

китептик лексика деген сѳздѳрдүн маанисин түшүндүргүлѳ

18. Реферат, конспект ѳзгѳчѳлүктѳрү, түзүлүшү, адабияттардын

тизмелеринин берилиши.

19. Баяндама, тезистин ѳзгѳчѳлүктѳрү, цитата, шилтелмелердин

берилиши.

20. Рецензия, аннотация, пикир сѳздѳрдүн маанилери.

21. Публицистикалык стиль жана анын ѳзгѳчѳлүктѳрү

22. Публика, публицист, публицистика,публицистикалык стиль

сѳздѳрдүн маанисин түшүндүргүлѳ.

I. ЛЕКСИКО – ГРАММАТИКАЛЫК МАТЕРИАЛДАР

1. Сөз жана анын маанилери.

2. Синоним, антоним, омоним.

3. Сүйлөм, анын түрлөрү.

ОРФОГРАФИЯ

1. Татаал сөздөр, алардын жазылышы.

2. 𝚹зд¸штүрүлг¸н с¸зд¸рдүн жазылышы

ТЫНЫШ БЕЛГИЛЕР

1. Кыргыз тилиндеги тыныш белгилер, алардын кызматы.

2. Дефис белгисинин коюлуш эрежелери.

3. Сызыкча менен дефистин айырмасы.

ЭССЕ: Төмөнкү темаларда эссе жазгыла.

1. Кыргызстандын валюта тутуму

2. Кыргызстандын банктары

18

3. Мекеним Кыргызстан

4. Кесибим экономист

5. Экономикалык илим

Тесттик тапшырмалар ________

Студенттин аты жөнү, группасы

I вариант 1. Тыбыш менен тамганын саны дал келбеген сөз:

а) боѐк б) тор в) карагай г) топурак

2. Арстан деген сөздүн өтмө мааниде колдонулган сүйлөм:

а) Арстан катуу качырат, жумшак алат.

б) Арстан алганына кубанбай, чалганына кубанат.

в) Арстан Манас баатырың, качырып кирди дейт.

г) Арстан арылдап качырды.

3. Көп маанилүү сөздөр:

а) дептер, жаздык,китеп б) көз, баш, түп

в) арча, алтын, алма г) күн, ак, суу

4. Тактоочтук синонимдер:

а) мушта, чап, ур, сок б) мыкты, сонун, сылык, кичипейил

в) көңүл, ниет, пейил, тилек г) тез, бат, дароо, ылдам

5) Шайыр деген сөздүн антоними:

а) өткүр б) түнт в) ачык г) күлкүчү

6. Туура жазылган сөздөр:

а) отузча, тузсуз, качты б) кашты, сөссүз, отусча

в) чынбы, комусчу, туссуз г) жыгашчы, чымбы, ушчул

7. Биттин ичегисине кан куйган деген фразеологизмдин мааниси:

а) кичинекей б) ачулуу в) жоош г) тың

8. Абстрактуу маанидеги сөздөр:

а) китеп, өлкө, мамлекет б) гүл, таш, алма

в) өмүр, ой, кыял г) көйнөк, чана, чака

9. Биз сабакка бүгүн эрте келдик. Сүйлөмдөгү асты сызылган сөздөр сан жана жак

менен ээрчиши:

а) I жак, жекелик сан б) I жак, көптүк сан

в) II жак, көптүк сан в) III жак, көптүк сан

10. Эл ичи - алтын бешик. Макалдын тематикасы:

а) сүйүү жөнүндө б) мекен жөнүндө

в) эмгек жөнүндө г) илим-билим жөнүндө

11. Татаал сөз:

а) жашыл жалбырак б) көк жалбырак

19

в) кичинекей жалбырак г) бака жалбырак

12. Кош сөздөр:

а) жекеме-жеке б) кышкы түн

в) алыскы айыл в) узак убакыт

13. Бириккен сөздөр:

а) малчы, өнөрпоз, ишкер б) районо, профсоюз, филфак

б) окуу жай, Жогорку Кеңеш г) бүгүн, быйыл, баратат

14. Расмий иш кагаздары:

а) токтом, арыз, устав б) тил кат, ишеним кат, өмүр баян

в) мыйзам, токтом, буйрук г) кулактандыруу, устав, түшүнүк кат

15. Илимий стилге мүнөздүүтил каражаттар: а) тапшырылсын, андай болсо, болуп саналат.

б) буйрук кылам, токтом чыгарат.

в) айланайын, ойлонсоң боло.

г) эгерде, андай болсо, болуп саналат.

16. Класс деген сөзгө – сыз мүчөсү улангандагы сөздүн жазылышы:

а) үч үнсүз тең жазылат б) бир эле үнсүз жазылыт

в) эки үнсүз эле жазылат г) мындай сөздөр кездешпейт

17. Төмөнкү сөздөрдүн туура жазылышы:

а) Чоң Сары Ой, Шамалды Сай, Чоң Муз Төр, Базар Коргон

б) Чоңсарыой, Шамалдысай, Чоңмузтөр, Базаркоргон

в) Чоң -Сары-Ой, Шамалды -Сай, Чоң-Муз-Төр, Базар-Коргон

г) Чоң-Сарой, Шамалдсай, Чоңмуз-Төр, Базар -Коргон

18. Бектур Асанаалынын ата… туу…ы болот. Сүйлөмдөгү кош чекиттердин

ордуна келүүчү сөз жасоочу мүчөлөр:

а) –сынын, -ганы б) –лаш, ган

в) –сына, -ган г) – жөндөмө мүчөсү

19. Кайгырган маанини туюнткан фразеологизм:

а) ичинен сызуу б) кабагы ачылбоо

в) каны кайноо г) жаны кашаю

20. Уркуя ак боз жоргосуна камчы басты. Алды сызылган сөздүн жөндөлүшү:

а) биринчи жөндөлүштө б) экинчи жөндөлүштө

в) табыш жөндөмөсүндө г) барыш жөндөмөсүндө

II вариант

2. Тыбыш менен тамганын саны дал келбеген сөз:

а) боѐк б) тор в) карагай г) топурак

2. Карагат деген сөздүн өтмө мааниси.

а) бир түп карагат б) карагат көз

в) карагаттын вареньеси г) карагаттын көчөтү

20

3. Бир маанилүү сөздөр:

а) көз, баш, түп б) машина, жаз, борбор

в) күн, ак, суу г) акыл, тоо, китеп

4. Диалектилик синонимдер:

а) амандаш, саламдаш, учураш б) сом, акча, тенге, тыйын

в) чылапчын, илеген, дагара, таштек г) тыңша, кулак сал, көңүл бур

5. Омоним сөздөр:

а) жай, күл, сыр, ат б) жаз, көз, жалкоо

в) отун, чөп, нан г) гүл, сабак, сагызган


а) учтуу, күчтүү, жетөө б) уштуу, күштүү, жетоо

в) сабис, жетө, күштү г) сабиз, жетоо, күштүү

7. Кесип алса кан чыкпайт деген фразеологизмдин мааниси:

а) мактанчаак б) кыйын в) жоош г) сараң


а) чайнек, идиш, чака б) махабат, максат, тилек

в) өмүр, ой, кыял г) китеп, өлкө, мамлекет

9. Жакында сиз биздикине келесиз.

Сүйлөмдөгү асты сызылган сөздөр сан жана жак менен ээрчиши:

а) II жак, жекелик сан, сылык түрү б) II жак, көптүк сан

в) II жак, көптүк сан г) III жак, көптүк сан, сылык түрү

10. Сөз өнөрү жөнүндө айтылган макал:

а) Уят - өлүмдөн катуу. б) Улууну укпаган – узарбас.

в) Бар бардар эмес, мамиле бардар. г) Сөзүң күмүш болсо, тек

турганың алтын .

11. Татаал сөздөр:

а) курсант, взвод, академия б) нөөмөт, кызмат, курс

в) алп кара куш, таш бака г) кылмышкер, укук, мыйзам


а) жаңы мектеп б) кышты-кыштай

в) алыскы айыл г) узак убакыт

13.Кошмок сөз түрүндөгү тактоочтор:

а) ар убак, ар жылы, бир кезде б) бат-бат, өйдө-төмөн

б) эрте, быйыл, өз-өзүнчө г) кошмок сөз түрүндө болбойт

14. Расмий эмес иш кагаздары:

а) токтом, арыз, устав б) тил кат, ишеним кат, өмүр баян

в) мыйзам, устав, буйрук г) кулактандыруу, устав, түшүнүк кат

15. Илимий стилге мүнөздүү тил каражаттар:

а) тапшырылсын, андай болсо, болуп саналат.

21

б) буйрук кылам, токтом чыгарат.

в) айланайын, ойлонсоң боло.

г) эгерде, андай болсо, болуп саналат.

16. Айта албайт, сары ала деген эки сөзд арасында үндүү тыбыштардын

тыбыштардын айтылышы жана жазылышы:

а) өзгөртүүсүз айтылат жана өзгөртүүсүз жазылат.

б) түшүрүлүп жазылат.

в) кошмок сөздөр бириктирилип жазылса деле, үндүү түшүрүлбөй жазылат.

г) биринчи сөздүн аягындагы үндүү түшүрүлүп айтылат, бирок жазууда үндүү тыбыш

түшүрүлбөй эки бөлөк жазылат.


а) Жаңыл Мырза, Курманжан Датка б) Жаңыл мырза, Курманжан датка

в) Жаңыл-Мырза, Курманжан-Датка г) Жаңылмырза, Курманжандатка

18. –кер мүчөсү улана турган сөз:

а) жем б) чай в) айып г) өнөр

19. Караңгы киргенде деген түшүнүктү берген фразеологизм:

а) күндө майрам күндө той б) көз байланганда

в) өзү кычышуу г) акесин таанытуу

20. Чогулуштан тараган кишилер кыштактын чоң көчөсүнө толду. Асты

сызылган сөздөрдүн жөндөлүшү:

а) атооч, барыш б) илик, табыш

в) барыш, чыгыш г) чыгыш, илик

III вариант 1. Кошмок сөз түрүндөгү тактоочтор:

а) ар убак, ар жылы, бир кезде б) бат-бат, өйдө-төмөн

б) эрте, быйыл, өз-өзүнчө г) кошмок сөз түрүндө болбойт

2. Эл ичи - алтын бешик. Макалдын тематикасы:

а) сүйүү жөнүндө б) мекен жөнүндө

в) эмгек жөнүндө г) илим-билим жөнүндө

3. Көп маанилүү сөздөр:

а) дептер, жаздык,китеп б) көз, баш, түп

в) арча, алтын, алма г) күн, ак, суу

4. Тактоочтук синонимдер:

а) мушта, чап, ур, сок б) мыкты, сонун, сылык, кичипейил

в) көңүл, ниет, пейил, тилек г) тез, бат, дароо, ылдам

5) Берешен деген сөздүн антоними:

а) өткүр б) түнт в) сараң г) кичипейил


а) отузча, тузсуз, качты б) кашты, сөссүз, отусча

в) чынбы, комусчу, туссуз г) жыгашчы, чымбы, ушчул

22

7. Кой оозунан чөп албаган деген фразеологизмдин мааниси:

а) кичинекей б) ачулуу в) жоош г) тың


а) китеп, өлкө, мамлекет б) дептер, өтүк, чана

в) кыял, максат, тилек г) көйнөк, чана, чака

9. Биз сабакка бүгүн эрте келдик. Сүйлөмдөгү асты сызылган сөздөр сан жана жак

менен ээрчиши:

а) I жак, жекелик сан б) I жак, көптүк сан

в) II жак, көптүк сан г) III жак, көптүк сан


а) Жаңыл Мырза, Курманжан Датка б) Жаңыл мырза, Курманжан датка

в) Жаңыл-Мырза, Курманжан-Датка г) Жаңылмырза, Курманжандатка

11. Татаал сөз:

а) көп бака б) көк бака

в) таш бака г) суудагы бака


а) көз айнек б) кышкы түн

в) алыскы айыл г) бетме-бет

13. Бириккен сөздөр:

а) малчы, өнөрпоз, ишкер б) районо, профсоюз, филфак

в) окуу жай, Жогорку Кеңеш г) бүгүн, быйыл, баратат

14. Расмий эмес иш кагаздары:

а) токтом, арыз, устав б) мүнөздөмө, арыз, өмүр баян

в) мыйзам, мүнөздөмө, буйрук г) кулактандыруу, устав, түшүнүк кат

15. Карагат деген сөздүн өтмө мааниси.

а) бир түп карагат б) карагат көз

в) карагаттын вареньеси в) карагаттын көчөтү

16. Класс деген сөзгө – сыз мүчөсү улангандагы сөздүн жазылышы:

а) үч үнсүз тең жазылат б) бир эле үнсүз жазылыт

в) эки үнсүз эле жазылат г) мындай сөздөр кездешпейт


а) Чоң Сары Ой, Шамалды Сай, Чоң Муз Төр, Базар Коргон

б) Чоңсарыой, Шамалдысай, Чоңмузтөр, Базаркоргон

в) Чоң -Сары-Ой, Шамалды -Сай, Чоң-Муз-Төр, Базар-Коргон

г) Чоң-Сарой, Шамалдсай, Чоңмуз -Төр, Базар -Коргон

18. Бектур Асанаалынын ата… туу…ы болот. Сүйлөмдөгү кош чекиттердин

ордуна келүүчү сөз жасоочу мүчөлөр:

а) –сынын, -ганы б) –лаш, ган

в) –сына, -ган г) – жөндөмө мүчөсү

23

19. Кыйкымчыл маанини туюнткан фразеологизм:

а) жумурткадан кыр издөө б) кара кылды как жарган

в) каны кайноо г) сай сөөгү сыздап

20. Чогулуштан тараган кишилер кыштактын чоң көчөсүнө толду. Асты

сызылган сөздөрдүн жөндөлүшү:

а) атооч, барыш б) илик, табыш

в) барыш, чыгыш г) чыгыш, илик

Экзамендик тапшырмалар_

1. Төмөнкү суроолорго жоопту сөз менен жазгыла.

1.Чыңгыз Айтматов канчанчы жылы туулган?

________________________________________________________________

2.Улуу Жеңишке канча жыл болду?

__________________________________________________________________

3.Кыргызстандын конституциясы канчанчы жылы кабыл алынган?

__________________________________________________________________

4. Бир метрде канча сантиметр бар?

__________________________________________________________________

2. Төмөнкү татаал сүйлөмдөн багыныңкы сүйлөмдөрдү тапкыла.

Ат айланып, казыгын табат, эр айланып, элин табат..

а) багыныңкы сүйлөм жок в) эр айланат

б) казыгын табат, элин табат г) ат айланып, эр айланып.

3. Этиш сөздөрдү уңгу мүчөгө ажыраткыла.

1. Эсептешкен дос болбойт. 2.Бөтөлкө менен достошкон, өмүрү менен коштошот.

3.Карагайды балталап комуз чаптым. 4.Асанкул тарткан сүрөтүн кооздой баштады.

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

4. Дефис аркылуу жазылуучу сөздөрдү тап.

а) алп кара куш, таш бака, өнөр жай

б) кол чатыр, көз айнек, Орто Азия

в) ага ини, тез тез, үй бүлө

г) Жаңыл Мырза, Акыл Карачач, Ала мүдүн

5. Төмөнкү сүйлөм кандай сүйлөм? «Жерин сүйбөс эл болбойт, элин сүйбөс эр болбойт»

а) багыныңкы байланыштагы татаал сүйлөм в) жайылма сүйлөм

б) жөнөкөй сүйлөм г) тең байланыштагы татаал сүйлөм

6 . Ээ менен баяндоочтун арасына сызыкча туура коюлган сүйлөм:

а) Ак эмгектин – наны таттуу, жамандын – жаны таттуу.

24

б) Улуу – баласы Балтабай.

в) Жеңиш – бул кубаныч, бакыт.

г) Бизде – табигат тартуулаган ушундай кооз аймактар көп.

7. «Ынтымак» деген сөздү кандай фразеологизм менен алмаштырууга болот?

а) кара кылды как жарган в) биттин ичегисине кан куйган

б) арасынан кыл өтпөгөн г) бармагын тиштеген

8. Төмөнкү сүйлөмдөргө омоним сөздү коюп жаз.

1. Абыл Бегайымдын көзүнөн өбөйүн дегенде …………… ачуу жаш тийди.

2. Буркулдаган чоң дайра, …………….. ашыптыр.

3. ……………. нан бышып турган кез.

4. Буйрук ирээтинде жана күчтүү сезим менен айтылган сүйлөмгө ………. белгиси

коюлат.

9. Төмөнкү макалдарды антонимдер менен толукта.

1. ……… жакшысы – ата даңкы, ..…….. жакшысы – эне даңкы.

2. ……………..жарытпайт, …………….. өлтүрбөйт.

3. Бери карап …............, ары карап …………..

4. ………….көрүп, ………...өсөт, ………… көрүп, …….…..өсөт.

10. Жоокердин анты, эненин ыйы. Сөз айкаштарынын байланышуу жолу:

а) ыкташуу б) башкаруу в) ээрчишүү г) таандык

11. Сүйлөмдөрдөгү ээ менен баяндоочтун ортосундагы сызыкчаны койгула.

1.Адепсиз бала таманга жабышкан бала. 2.Жакшы адамдын алды өрт, аркасы күн.3.

Ачууну татуу кылган туз. 4. Жөндөмсүз адам мөмөсүз дарак. 5.Баатырдын баш ийгени

өлгөнү.

12. Жолу жок, максаты жок адам болууга мүмкүн эмес. Асты сызылган сөздөрдүн

сүйлөмдөгү милдети.

а) баш мүчө б) айкындооч мүчө

в) түшүндүрмө мүчө г) бир өңчөй мүчө

13. Сүйлөмдөрдөн бир өңчөй мүчөлөрдү белгилеп, тиешелүү тыныш белгилерин

койгула.

1.Элибиз эзелтен ынтымакты достукту жогору баалашат. 2.Ат жабдык эр жабдык кыз-

келин сымбатын келиштире көрктөө жасалгалоо анын тагдырына жазылган. 3.Алимандын

ошондогу айткан сөздөрүнө адамкерчилигине ыраазымын. 4.Болбосо буларды бирөө

кубаладыбы оордодубу.

14. Толук маанидеги эки же андан көп сөздүн маани жана грамматикалык жактан

байланышкан бирдиги бул ….

а) сөз айкашы б) сүйлөм в) татаал сүйлөм г) сөз

15. Татаал сүйлөмдөргө ылайыктуу кызматчы сөздөрдү жана тыныш белгилерин

койгула.

25

1.Анын кайсы тараптан келгенин да билүүгө болбойт … изин жамгыр жууп кеткен.2.

Сендей балдар бизде абдан көп … мен ошолорду бага турган кишимин. 3.Жаштар

согушка кеткенден … бул жаңы көчө ошол бойдон ээн калган.4.Биз айылдан узап

кеткенге … мен өз кылыбыма толук келе албай жаттым.

16. Биздин урааныбыз булар: достук, тынчтык, бир туугандык. Сүйлөмдөгү

жалпылыгыч сөз.

а) достук, тынчтык, бир туугандык б) булар

в) урааныбыз г) биздин

17. Сүйлөмдөрдөгү жалпылагыч сөздү белгилеп, тиешелүү тыныш белгисин койгула.

1.Баарын азапты кыйноону теңсиздикти кордукту жокчулукту зомбулукту башыбыздан

кечирсек да, пенде бойдон кала берет экенбиз го! 2. Аппак мектеп суналган теректер

тээтиги кардуу аскалар баары тең көк мунарыкка тунуп, тыптынч мелтиреп тынат да,

тынат. 3. Өскөнбай менен Калима экөөнү жөнөткөнү бардыгы сыртка чыгышты.

18. Схема боюнча сүйлөм түз.

1. «Т»,- а.______________________________________________________

2. А: «Т»,- а.___________________________________________________

3. А: «Т».______________________________________________________

19. Татаал сөздөрдүн түрлөрүнө мисалдарды жазгыла.

Кош сөз:…………………………………………………………………………..

Кошмок сөз:………………………………………………………………………

Бириккен сөз:……………………………………………………………………

Кыскартылган сөз:………………………………………………………………

20. Сүйлөмдөрдөгү сүйлөмгө мүчө боло албаган сөздөр менен толуктап, тыныш

белгилерин койгула.

1.………. анын ырларына окурмандын олуттуу талап менен кароого акысы бар. 2. –

Келечекте Кыргызстан …………..өнүккөн, гүлдөгөн өлкө болот. 3.Кыргызстандын

жаратылышы менен кантип суктанбайсың …………!

Жазуу иштери боюнча тексттер:

Жат жазуу: Токой – биздин тиричилик

Биздин жашоо-тиричилигибиз токой менен өтө тыгыз байланыштуу.

Абаны тазалап, кычкылтекти пайда кылууда токойдун ролу абдан чоң.

Бирок токойдун мааниси муну менен чектелбейт. Дарактар

жалбырактары аркылуу дайыма сууну буулантып, абага нымдуулукту жана

салкындыкты берип турат. Токойдогу кээ бир дарактар фитоциддик касиетке

ээ, алар абага, биринчиден, жагымдуу жыт берип турса, экинчиден, абадагы

ар түрдүү оору жугузуучу микробдорду жок кылып турат.

26

Токойсуз жерлерде кыян көп жүрөт. Кыяндар ылдый көздөй акканда,

жер кыртышын оюп жиберип, аңдарды пайда кылат. Бара-бара аңдар

чоңоюп, чоң жарларга айланат. Мунун натыйжасында жайыт жерлер

бузулуп, керектен чыга баштайт.

Эгерде токойду туура пайдалансак, ал – түгөнбөгөн кенч. Биринчиден,

ал - элибиздин эс алуучу сүйүктүү жайы. Экинчиден, токой – байыркыдан

сакталып калган жаратылыш музейи. Аны көрүү үчүн миңдеген туристтер

келишет. Үчүнчүдөн, токойдо адамдын ден соолугуна пайдалуу ар түрдүү

мөмө-жемиштер өтө көп өсөт.

Окумуштуулардын эсептөөсү боюнча азыркы мезгилде жер шарынын

бардык бөлүгүндө өскөн токойлор жыл сайын 30-50 миллиард тонна көмүр

кычкыл газын өзүнө сиңирип алып, 20-30 миллиард тонна кычкылтекти абага

бөлүп чыгарып турат. Демек, абадагы кычкылтекти көбөйтүп, көмүр кычкыл

газынын санын азайтуу үчүн жашыл өсүмдүктөрдү отургузуу, токойлорду

коргоо жана көбөйтүү зарыл.

Жат жазууга карата тапшырмалар:

1. Сөздөрдү которгула: чектелбейт, оору жугузуучу, кыян, жер кыртышы,

аң, жар, кенч, көмүр кычкыл газы, кычкылтек.

2. Акыркы сүйлөмдү муунга ажыратып жазгыла.

6-Бөлүм. Дисциплинаны каражаттык жана материалдык –

техникалык камсыздоо

1.Компьютер.

2.Интерактивдик доскалар.

3.Ноутбук ж.б.у.с.

7.1. Методикалык көрсөтмөлөрдүн тизмеси

27

Студенттер кыргыз тили практикалык курсу боюнча жазылган окуу

куралдарын жана кафедрада 1-курстар үчүн жазылга окуу куралдарын

пайдаланышат. Ал окуу куралдары атайын адистикке багытталган.

7.2. Электрондук курстар

www.alamankg.org/news/ashkereloo

www.shookum.kg/kyrgyz-tili-kylymdardy-karytkan-ech-kim-anny-ch-r-

albajt-taryxtan/

www.medialaw.asia/taxonomy/term

www.presskg.com/dic/term_dic.txt

www.sozduk.kg/index.asp

www.bizdin.kg/dict/d-2/dic_info

www.wikia.com/wiki/Til_dushman

7.3. Сунушталган адабияттар

Негизги адабияттар:

1. Абдыкул Жапар Синтаксический строй кыргызского языка. Часть I-II, – Б.: 2002.

2. Азыркы кыргыз адабий тили: Фонетика, Лексикология, Лексикография, Фразеология, Морфология,

Синтаксис, Стилистика, Текст таануу, Лингвопоэтика. – Б.: 2009.

1. Айтматов Ч. Эне тил тагдыры. – Б.: Бийиктик, 2008. же «Кыргызстан маданияты» 17-декабрь, 1987-

жыл.

2. Абдулдаев Э. Азыркы кыргыз тили. – Б.: Кыргызстан, 1998.

3. Акматалиев А. С. Кыргыздын көөнөрбөс дөөлөттөрү. – Б.: Шам, 2000.

4. Акунов А., Ибраева В. С. Адам укуктары. – Б.: Элпек, 1998.

5. Ахматов Т., Аширбаев Т. Иш кагаздары: Мамлекеттик тилде иш жүргүзүү. – Б.: Мамл. тил ж-а

энциклопедия борбору, 2001.

6. Акматалиев А., Акматалиева Н. Мамлекет жана укук теориясы. – Б.: 2001.

7. Биялиев А. Кыргыз адабий тили жана анын адабий нормасы. – Б.: 2002.

8. Дүйшеев Ж. Азыркы кыргыз тилинин фонетика бөлүмү боюнча лекциялык курстун тексттери,

практикалык сабактардын жыйнагы. – Б.: 2010.

9. Ж. Баласагын Кут билим. /Которгон Т. Козубеков. – Б.: Москва, 1993.

10. Жусуп Баласагын тууралуу баян. / Тїз. Артыкбаев К. – Б.: АРХИ, 2004.

11. Кыргыз адабиятынын тарыхы. Байыркы орток жана кол жазма адабияты. А. Акматалиевдин жалпы

ред. астында. – Б.: 2002.

12. Кыргыз адабияты. Хрестоматия: ЖОЖдордун кыргыз тилин окуган студенттери үчүн. 1-2-бєлїк. /

Түз. Байжигитов К., Саматов К., Касымалиев Б. Ж. ж. б. – Б.: Мектеп,2002

http://www.sozduk.kg/index.asp

28

13. Касымалиев Б. Ж. Тил жана улуттук салт. Кыргыздын улуттук каада-салт сөздөрүнүн кыргызча-

орусча тематикалык сөздүгү. Окуу тексттери.

14. – Б.: «Турар», 2009.

15. Кулбаев А. К., Молдошев К. Ш., Жунусов О. О. 1) Образцы процессуальных документов

следователя. – Б.: 2004. 2) Тергөөчүнүн процессуалдык

16. документтеринин үлгүлөрү (кыргыз жана орус тилдеринде). – Б.: 2005. 3) Тергөөчүнүн

процессуалдык документтеринин үлгүлөрү (кыргыз жана орус тилдеринде).

17. – Б.: 2008.

18. Кененсариев Т. ж. б. Мамлекеттик тил. Иш кагаздарынын үлгүлөрү. – Ош: Ош МУ, 2000.

19. Табышалиев С. Т. Кузница подготовки кадров (История Киргизского государственного

университета имени 50-летия СССР). – Ф.:«Кыргызстан», 1975.

20. Идирисов А. Кыргыз тилиндеги ысымдар. – Ф.: Мектеп, 1971.

21. Исаев Д. Жер-суу аттарынын сыры. – Ф.: Мектеп, 1977.

22. Сапарбаев А. Кыргыз тилинин лексикологиясы жана фразеологиясы. – Б.: «Кыргызстан – Сорос»

фонду, 1997.

23. Мукамбаев Ж. Тек сөздөр. // Айыл өкмөтү. – 2008, 27-март.

24. Мусаев С. Ж. Кеп маданияты жана норма. – Б.: 1999.

25. Сейдакматов К. 1) Сөздөрдүн келип чыгыш тарыхынан. – Б.: 2004. 2) Сөздүн тыбыштык жагы. – Б.:

2007 26. Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинде Мамлекеттик жана расмий тилде иш

кагаздарын жүргүзүүнүн үлгүлөрү. /Түзгөндөр:

27. Чыманов Ж., Аманалиев Д., Казакбаева А. ж. б. – Б.: «Турар», 2010.

28. Иманов А. Иш кагаздарынын үлгүлөрү. – Каракол, 1999.

Орфографиялык эрежелер: 1. Абдулдаев Э., Исаев Д. Кыргыз орфографиясынын эрежелери. – Ф.: Мектеп, 1972.

2. Абдулдаев Э., Исаев Д. Кыргыз орфографиясынын эрежелери. – Ф.: Мектеп, 1986.

3. Аширбаев Т. Орфографиялык эрежелер. Туура жазуу жана адабий оўдоо боюнча практикалык

колдонмо. – Ош: Кагаз ресурстары, 2005.

4. Жазуу эрежелерин жаңылбай колдонолу. // Кутбилим. – 2008, 19-сентябрь.

5. Кыргыз тилинин жазуу эрежелери. // Эркин тоо. – 2002, 17-июль.

6. Кыргыз тилинин жазуу эрежелери: Соңку редакциясы. – Б.: 2009.

7. Кыргызча туура жазалы. // Кутбилим. – 2008, 18-август.

8. Правила русской орфографии и пунктуации. Полный академический справочник /Под ред. В. В.

Лопатина. – М.: Эксмо, 2006.

Пунктуация: 1. Турсунов А. Кыргыз тилинин тыныш белгилери. – Ф.: Мектеп, 1981. (– Б.: КТМУ, 2002.).

2. Өмүралиев Б. Кыргыз тилинин синтаксисин окутуунун методикасы. – Ф.: Мектеп, 1990

Сөздүктөр:

29. Карасаев Х. К. Кыргыз тилинин орфографиялык сөздүгү. – Б.: Мамл. тил ж-а энциклопедия

борбору, 2009. 30. Кыргыз тилинин сөздүгү. – Б.: «AVRASYAJAYINCILIKA», 2010.

31. Кыргыз тилинин диалектологиялык сөздүгү. / Түз. Ж. Мукамбаев. – Б.: 2009.

32. Кыргыз тилин түшүндүрмө сөздүгү. – Ф.: Мектеп, 1969.

33. Кыргыз тилинин омонимдер сөздүгү. – Ф.: Илим, 1986.

34. Русско-киргизский словарь. – Б.: Под ред. К. К, Юдахина. – М,: Гос. изд. иностранных словарей,

1957 (– Б,: Шам, 2003.).

35. Русско-кыргызский толковый словарь юридических терминов и понятий. –Б.: «Учкун», 2005.

36. Укук: кыскача энциклопедия. – Ф.: КСЭнин Башкы редакциясы, 1988.

37. Укук: Энциклопедиялык окуу куралы. – Б.: Мамл. тил ж-а энциклопедия борбору, 2004.

29

38. Учурда активдүү колдонулуп жаткан саясий, юридикалык, экономикалык ж. б. терминдердин

сөздүгү. – Б.: Мамл. тил ж-аэнциклопедия борбору, 2000.

39. Ушаков Д. Н. Большой толковый словарь современного русского языка. – М.: «Альта-Принт», 2007.

40. Юдахин К. К. Кыргызча-орусча сөздүк. – М.: Советская энциклопедия, 1965.

41. Атоолордун (терминдердин) орусча-кыргызча сөздүгү. – Б.: Энциклопедия борбору, 2010.

42. Ибраимов С. Иш кагаздарын жүргүзүүнүн орусча-кыргызча сөздүгү. – Б.: 2008.

43. Жапаров Ш., Сейдакматов К. Кыргыз тилинин синонимдер сөздүгү. – Ф.: Илим, 1984.

44. Кыргызча-орусча тематикалык сөздүк. /Тїзгєн Б. Ж. Касымалиев, – Б.: «Турар», 2009.

45. Кыгыз тилинин антонимдер сөздүгү. – Ф.: Илим, 1988.

46. Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү. – Ф.: Илим, 1980.

47. Осмонов Ж., Конкобаев К., Жапаров Ш. Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү. – Б.: КТМУ,

2001.

48. Татаал сөздөрдүн орфографиялык сөздүгү. /Түз, К. Сейдакматов. – Ф.: Мектеп, 1985.

49. Кыргыз жергеси (жер-суу аттары) энциклопедия. – Ф.: КСЭнин Башкы ред., 1990.

Көркөм чыгарма: 1. Барс-бек – кыргыздардын каганы. Тарыхый повесть /Тїз.: Т. Насирдинтегин. – Б.: Ала-Тоо, 1993.

2. Барс-бек – кыргыздардын каганы. /Жооп. ред. акад. А. Ч, Какеев. – Б.: «АРХИ», 2003.

1-тема: Кыргызтили – Кыргыз Республикасынын

Мамлекеттик тили

2010-жылдын 27-июнундакабыл алынган Кыргыз Республикасынын

Конституциясынын10-беренесинде:

Кыргыз тили Кыргыз республикасында мамлекеттик тил болуп

саналат-деп жазылган.Демек,биздин мамлекетибизде тилибиз мамлекеттик

статуска ээ.

Кыргыз тили биринчи жолу 1989 – жылы өзүнүн Мамлекеттик статусун

алган.

2004 – жылы мамлекеттик тилди республиканын бардык тармактарында

колдонуу маселеси катуу коюлган. Учурда өкмөт ушул иш – чараларды ишке

ашыруу аракеттери менен алектенип жатат.

Кыргыз тили жогорку окуу жайларында да окутулат.

Ж.Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин юридикалык

институтунда кыргыз тили 1-2 курсунун студенттерине юридикалык

адистигинин негизинде окутулат.Коюлган максат-кыргыз тилинин

нормасына ылайык оозеки жана жазуу кебинде сабаттуу жазганга багыт

берилет.

Кыргыз тили практикалык сабак катары өтүлөт.

Негизги милдеттери төмөнкүлөр:

Студенттердин кыргыз тилинин лексика-грамматикалык каражаттарын

тура колдонуп,өз оюн эркин, так жана таасирдүү айтып берүүсүнө жана жаза

билүүсүнө жетишүү;

30

Тексттер менен иштөө (сүйлөө, угуу, жазуу, окуу) аркылуу студенттердин сөз

байлыгын арттыруу;

Орфография жана орфоэпия нормаларын, принциптерин өздөштүрүү;

Татаал сөздөрдүн жазылышын билүү;

Сөздүн маанилерин, өз ара катыштарын, түзүлүшүн тереңдетип түшүндүрүү;

Макал – лакаптардын, фразеологизмдердин маанилерин түшүндүрө билүү жана

колдонуу;

Сүйлөмдөрдү орун тартиби боюнча түзө билүү, белгилеринин коюлуш эрежелерин

өздөштүрүү;

Тексттерди түзүүгө машыгуу;

Көркөм окууга машыгуу;

Юридикалык лексиканы билүү.

Тапшырмалар:

1.Суроолорго жооп бергиле:

1.Кыргыз тили Мамлекеттик тил деген статуска качан ээ болгон?

2.Кыргыз тилин окутуу максаты эмнеде?

3.Юридикалык лексика дегенди кандай түшүнөсүнөр?

2.Текстти окуп чыгып, мазмунун айтып бергиле.

Тил жана мыйзамдуулук

Кыргыз Республикасынын Конституциясына ылайык кыргыз тили Кыргыз

Республикасынын Мамлекеттик тили болуп саналат.

Кыргыз тили Кыргыз Республикасынын мамлекеттүүлүгүнүн негизги

уңгусунун бири катары мамлекеттик жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу

ишинин бардык чөйрөлөрүндө ушул Мыйзамда жана Кыргыз

Республикасынын дагы башка мыйзамдарында каралган тартипте милдеттүү

түрдө иштейт.

Кыргыз Республикасында расмий тил катары орус тили кодонулат.

Кыргыз Республикасы Кыргызстан элин түзгөн бардык улуттардын

өкүлдөрүнө эне тилинин сакталышына аны үйрөнүшүнө жана өсүп –

өнүгүшүнө шарт түзүү кепилдигин берет.

Мамлекеттик жана расмий тилдерди билбегендиги үчүн

жарандардынтилукуктары менен эркиндиктерин чектөөгө жол берилбейт.

31

** Кыргыз Респуликасынын Конституциясы. 2010 – ж., 10-берене.

3. Студенттер өз эне тилине тиешелүү ойлорун айтышатжана өзү

турган жерде кыргыз тилинин кайсы тармактарда колдонулушу жөнүндө

кыскача маалымат беришет. Маектешүү.

Тил жөнүндөгү учкул сөздөрдү, макалдарды окуп, маанисин айтып бергиле жана

аларды жаттап алгыла. Арасынан кайсы макалдар силердин адистигиңерге

ылайыктуу?

- Тил – акыл тараза.

- Тилден бал да тамат, уу да тамат.

- Тил акыйкатты табат.

- Эне тилин билбеген, элин сүйүп жарытпайт.

- Жакшы сөз - жаркыраган таңдай, жаман сөз – казылып жаткан аңдай.

- Калп сөз - кара тумандай, чындык сөз - чыккан чынардай.

- Ата сөзү - алга сүрөйт адамды, эне сөзү - эпке салат жаманды.

- Тилдин улуусу да - эне тил, тилдин сулуусу да – эне тил.

Тема: Мамлекеттик тил жана мыйзам

1.КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН

МАМЛЕКЕТТИК ТИЛ ГИМНИ

Сөзү: Сейит Алтымышовдуку.

Музыкасы: Бакыт Алишеровдуку.

Тил жаралып Көкө - Теңир таңынан,

32

Адамзаттын дөөлөтүнө буйруган.

Адам деген түп сөзүнөн элимдин,

Кыргыз тили ай – ааламга жаңырган.

Кайырма:

Кыргыз тили жүрөгүм,

Манас ата туу туткан.

Кыргыз тили – Мекеним,

Менин өлкөм – Кыргызстан!

Мекен тилим Ата Журттун кареги,

Биримдиги, күч – кубаты, тиреги.

Мекен тили куттуу кыргыз элимдин,

Көкүрөктө согуп турган жүрөгү.

Кайырма:





Мекен тилин ыйык тутуп сактайлы,

Мекен тили бак-таалайдын кутманы.

Мекен тили как жаныбыз, туубуз,

Ата-Журттун келечеги, ак таңы.

Кайырма:



33




1. Гимнди жаттагыла. Төмөнкү сөздөрдө кандай үндүүлөр кездешет, кыргыз

тилинде алар кандайча аталат?

Дөөлөтүнө, ай – ааламга, туу, бак-таалайдын

2.Текстти окуп, оозеки айтып бергиле.

Кыргыз тилинин тарыхынан маалымат

Кыргыз тили - кыргыз элинин улуттук тили. Ал лексикалык байлыгы мол,

грамматикалык курулушу өркүндөгөн, өсүп - өнүккөн тилдердин катарына кошулат.

өзүнүн чыгыш теги боюнча кыргыз тили түрк тилдерине кирет. Анткени ал лексикалык

составы, синтаксистик түзүлүшү жана морфологиялык каражаттары жагынан түрк (казак,

өзбек, татар ж. б.) тилдерине жакын турат.

Мүрзөнүн үстүндө коюлган таштарга, айрым буюмдарга жазылган кыргыз жазуулары

Енисейдин жогорку жагынан, Түштүк - Батыш Монголиядан жана Түштүк Сибирден

табылган.

Эстеликтерде баяндалган окуялардан улам жазуулардын көбү 7 - кылымдын аягына

таандык экенин билсе болот. Енисей - Орхон жазуулары илимде 17 - кылымдын аягынан

бери белгилүү болсо да, анын мааниси 19 - кылымдын аягында чечмеленген. Академик

В.Радлов алардын баарын которуп, 1897 - жылы бастырып чыгарган.

Өзүнүн мазмунуна караганда, Енисей эстеликтеринин эң эскиси - Торопа

Ичкеринин урматына коюлган бегре жазуусу. Бул кыргыз элинин эң байыркы адабий

текстин, бегре жазуусун, В.В. Радлов 648 - жылга таандык деп эсептейт. Енисей жазууларын

кыргыз адабиятынын башталгыч булагы катары караса болот, анткени анда көркөм

адабиятка таандык каражаттар (уйкаштык, метафора, гипербола жана башкалар) орун

алган. Орхон-Енисей жазуулары ислам

динининтаралышы менен (9 – 10 к) акырындап колдонулбай, унутулуп калган. Түрк

тайпалары акырындап араб алфавитин колдонууга өткөн. Араб тамгасында иш кагаздарын,

тарыхый документтерин, адабий чыгармаларын жазып калтырышкан.

20-кылымдын 1924-жылы кыргыз эли өзүнчө бөлүнүп, өз эне тилинде окуу китептери

жазыла баштады. Алгач улуттук жазуу реформаланган араб алфавитинде жүргүзүлгөн.Бирок

34

ал кыргыз тилинин фонетикалык түзүлүшүнө ылайык келбегендиктен, 1928-жылдан

баштап латын графикасынын негизинде түзүлгөн жаңы алфавит колдонула баштаган.

Андан кийин, 1941-жылдан тартып, орус графикасынын негизинде түзүлгөн жаüы жазууга

өткөн. Азыр кыргыз жазуусу фонетика-морфологиялык принципке

негизделген. Анда орус алфавити толук пайдаланылып, ң, ү, ө тамгалары кошумча

киргизилген.

1991-жылы 31-августта Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендүүлүгүнүн

декларациясы кабыл алынган. 1991-жылы 12-октябрда туңгуч президент А.Акаев Президент

болуп шайланган. 1992-жылы 2-мартта Кыргызстан Бириккен Улуттар Уюмунун мүчөсү

болуп кирген. Бүгүн кыргыздарды дүйнөнүн көптөгөн мамлекеттери тааныйт.Кыргызстан

жүзгө жакын мамлекеттер менен дипломатиялык байланыштарды түзүп келе жатат.

Мамлекеттик белгилери: Туусу, Гимни, Герби, Конституциясы, Мамлекеттик тили.


1.Чыгыш теги боюнча кыргыз тили кайсы тилдерге кирет?

2.Кыргыз жазуулары кайдан табылган?

3.Орхон – Енисей жазуулары тууралуу эмнелерди айтып бере аласыздар?

4.Азыркы алфавит кайсы графиканын негизинде түзүлгөн?

4.Тексттин 1, 2 – абзацын орус тилине которгула.

5.Тексттен төл сөздөрдү, башка тилдерден кирген сөздөрдү терип, эки бөлүп

жазгыла, алар менен сүйлөм түзгүлө.

6.Макалдардын мазмунун айтып бергиле:

Ачууну акыл жеңет.

Ачууну таттуу кылган – туз,

Алысты жакын кылган – кыз.

Ачык ооздун душманы көп.

Дыйканга жер казна.

Жакшы сөз жан эритет,

35

Жаман сөз жан кейитет.

Тема: Кыргыз адабий тилинин калыптанышы, колдонулушу.

1. Текстти окуп, түшүнгөнүңөрдү айтып бергиле.

Адабий тил

Адабий тил - калыпка салынган, белгилүү бир улуттун тили. Тил илиминде ал

жөнүндө эки башка пикир бар:биринчи көз караш боюнча, адабий тил жазма- чийме

чыкканга чейин деле ар кайсы элде өнүгө берет десе, экинчи көз карашта, адабий тил жазуу

маданиятынын жазышы жана чыгышы менен байланыштырылат.

Адабий тил элдик тилдин негизинде белгилүү нормага салынат, айтылышы,

жазылышы, колдонулушу такталат. Ал жазма жана оозеки формада жашайт. Жазма түрүнүн

нормалары гезит, журнал,китеп ж.б басма сөздө колдонулат.

Адабий тилдин калыптанышында көркөм адабияттын,көркөм сөз чеберлеринин ролу чоң.

Саясий, илимий жана көркөм адабияттын өнүгүшү тиги же бул тилди жогору баскычка

көтөрөт .

Жазуунун жаралышы, ар түрдүү адабияттын өнүгүшү, калктын сабаттуу болушу кыргыз

тилинин өнүккөн адабий тили катары калыптанышына шарт түздү.

Колдонулушу боюнча адабий тил оозеки адабий тил жана жазма адабий тил деп эки

формага бөлүнөт. Азыркы кыргыз адабий тили - көп тармактуу, стилдери өнүккөн тил.Ал

коомдук турмуштун ар кандай тармактардында колдонулат.

Кыргызыстан эгемендүү мамлекет болгондо тилибиз мамлекеттик тил болуп

жарыяланды. Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 10-беренесинде: Кыргыз тили

Кыргыз Республикасында мамлекеттик тил болуп саналат-деп белгиленген.



1. Адабий тил деген эмне?

2. Адабий тил кандай формага бөлүнөт?

3.Адабий тилдин калыптанышына эмнелер шарт түздү?

2.Берилген сөз айкаштар менен сүйлөм түзгүлө:

36

Көз караш боюнча, адабий тил, жазуу маданияты, нормага салынат, адабияттын

өнүгүшү, көп тармактуу, коомдук турмушта, оозеки адабий тил.

3.Макалдарды окуп, маанисин айтып бергиле.

- Уйтериси тон болбойт,

Урушчаак адам чоңболбойт.

-Ынтымак бар жерде ырыс бар.

-Эл – эне, жер – ата.

-Каргыш албай алкыш ал.

-Карга карганын көзүн чокубайт.

Тема: Кыргыз улуттук буюмдары

1. Текстти окуп, түшүнбөгөн сөздөр боюнча маек жүргүзүү

Боз үй

Боз үй көчмөн элдердин биргелешкен акыл-оюнан жаралган, жеңил десең жеңил,

чечкенге, тиккенге оңой, жайында салкын, кышында жылуу, жөнөкөй, улуу эстелиги,

ыйык куту жана кол өнөрчүлүгүнүн туу чокусу.

Боз үйдүн ичинен төбөңдү карасаң, түндүгүнөн көк асманды, күндүз күндү, түнү

айды көрөсүң. Сыртка чыксаң, кең дүйнө шарт ачылат. Чагылгандын чартылдаганын,

шамалдын улуганын, дарыянын шоокумун, куштардын сайраганын даана угуп турасың.

Боз үйдөн сырткы космос жана ички дүйнө менен бирге жашап жаткандай сезесиң,

өзүңдү.

Кыргыздын боз үйүн жасоого кол өнөрчүлөрдүн бардык чеберлери — теричи,

жыгач уста, темир уста, саймачы, оймочу, зергери, уздары катышкан. Кыргыздар боз үйдү

күнүмдүк тиричиликке, сый-сөөлөткө жасашкан жана жоопкерчиликте урунушкан, анын

түрлөрү көп.

http://kyrgyzinfo.ru/izlozhenie/kyrgyz-eli.html

http://kyrgyzinfo.ru/

37

Боз үйлөр чоң-кичинесине карата алтымыш баштан-жүз баш, эки жүз баш деп,

керегенин башына карата бөлүнөт. Үйдүн ичи төр, улага, эр жак, эпчи жак деп төрткө

бөлүнөт. Төргө кадырлуу меймандар, карыя аксакалдар, эпчи жакка казан-аяк кармаган

аялдар, эр жакка эркектер, улагага кичүүлөр отурушат

Байыртан бери боз үйлөр жасалыш үлгүсү боюнча кыргыздын боз үйү жана

калмак (моңгол) боз үйү болуп айырмаланган. Кыргыздардын боз үйүнүн керегеси кенен,

ууктары узун, түндүгү бийик келет.

Кыргыз боз үйлөрүнүн жыгачтары негизинен талдан, түндүгү арчадан жасалат.

Көлөмү боюнча төрт канат, алты канат, кээ бир ажолордун, байлардын ак өргөлөрү 30

канатка жеткен учурлары бар.

Боз үйдүн негизги жыгачтары — кереге, уук, босого таяк, түндүк, каалгадан

турат. А дегенде кереге жайылып, аштарына уук учтугу менен чалып байланат. Босого

таяк орнотот. Бакан менен түндүк көтөрүлөт, уук сайылат. Чий тартылган соң туурдук,

үзүк, эшик тыш, түндүк жабуу жабылат.

Боз үй ичинде бүткүл кыргыздын байыртан берки тарыхы, тиричилиги, салты,

маданияты, тили, дили, акылмандыгы, өнөрү, ой-акылы жатат. Анын баарын чечмелеп

айтса өтө узак кеп.

Кыргыздын боз үйүндөгү ырым-жырымы күчтүү болгон: керегеге бутту артпаган,

түндүктүн жибине артылбаган, босогону баспаган, түндүктү, баканды аттабаган, отко суу

куюп өчүрбөгөн, чөмүч менен итке аш куйбаган, тулганы, сүттү теппеген, шамалды

сөкпөгөн, дасторконду тетири салбаган, күйгөн отко түкүрбөгөн, жылдыз санабаган,

эшикти тээп ачпаган, босогого туруп бой кербеген, үйдө ышкырбаган, үй айланып

чуркабаган жана башка.

Боз үйдүн жыгачын ар түрдүү усталар жасашат. Ал өтө чеберчиликти, көп

убакытты талап кылат. Боз үйдүн уук-керегесин, босого таягын узанган чеберди «уукчу»,

«керегечи», түндүк жасаганды «түндүкчү» дешет.

Кыргыздар жакшылык айтканда «түндүгүңдөн түтүн үзүлбөсүн», «чамгарагың

көтөрүлсүн, очогуң өчпөсүн», «отуң өчпөсүн», «түндүгуң бийик, керегең бек болсун»,

«коломтоң сапырылбасын», суук кабарды билгизгенде «келе бакан, куу союл», «чаначтай

көөп», «карды чанач», «чылгый чаначтай ийле», каргыш айтканда «түндүгүң түшсүн»,

«чыгдандын ары жагында кал» деген сөздөрдү айтышкан.

Эл оозунда боз үйдүн жабдыктары символ катары колдонулган, мисалы адамга

баа бергенде «ууктай узун», «керегеси май болду», «бакандай азамат», «чийдин түбүн

тешкен жигит» дешсе, кээде макал-лакап түрүндө «уугум сага айтам, уулум сен ук,

38

керегем сага айтам, келиним сен ук», «чыккан кыз чийден тышкары», «кызы бар үй —

кымызы бар саба» деп айтышкан.

Боз үйдүн ичи. Боз үйдүн так ортосу – коломто, ага казан асылат. Төр – үйдүн

эшикке карама-каршы тушу. Анда жүк жыйылып, ала кийиз, өрө кийиз, шырдак,

көлдөлөң, төшөк салынат. Жүктүн эки жагына текче илинет.

Эпчи жак – үйдүн кире беришиндеги оң тарабы. Ага ала бакан орнотуп, ашкананы

чий менен калап, тамак-аш, идиш-аяк сакталган. Аяк кап, чыны кап илинген.

Эр жагы – үйдүн сол тарабы. Анда эркектердин кийими, куралы, ат жабдык жана

башка буюмдары коюлган.

Улага – үйдүн кире бериши. Ага, адатта, отун жыйып, ээр-токум коюлган. Боз

үйгө туш кийиз, көшөгө тартуу эзелтеден берки салт.

Туш кийиз. Туштук, туш кийиз, туш туурдук – боз үйдүн керегесине, там үйдүн

дубалына тартуу учун саймаланган кооздук буюм. Туш кийиздин узундугу 2,5 – 3

метрдей, туурасы 1,5-2 метрдей, четинин эни 40-50 сантиметрдей болот. Адегенде туш

кийизди кийизге оюу-чийуу, көчөт түшүрүп жасаган, чети кундуз менен көбөлөнгөн. Баш

жагына шуру, бермет, акак таштар бастырылган.

Кийин тукаба, парча сыяктуу кездемеден жасала

баштаган. Анын ич жагы астарланат (ичтелет), жээги саймаланбай кара, кызыл

түстөгү калың материал менен 5-7 сантиметрдей жээктелип, ийрек же ромб

формасындагы кош тигиш менен шырылат. Чети чий баркыттан, макмалдан жасалып,

бетине көчөт түшүрүлөт.

Туш кийиздин ортосу четинин өңүнө карата тандалат.Чети кандай материалдан

болсо, ошол эле материалдан анын дал ортосуна (кээде эки бурчуна да) тумарча

орнотулган. Туш кийиздин четине жарым бадам, жарым кыял, бармак боочу өңдүү

оюмдар сайылат. Туш кийиздин четки саймасы менен ортолук саймасын ала мончок оюму

менен сайылган эндүү жээк бөлүп турат.

Көркөм көчөттөрдү бири-биринен ак, сары жана башка жиптер менен сайылган

суусу, ала мончогу айырмалайт. Алар бутактанып кетет. Туш кийизде кыял оюму кенен

колдонулат. Туш кийиз боз үйдү кооздоп гана турбастан, суукту да тоскон.

Ала кийиз – колдонмо кол өнөрчүлүктүн бир тармагы. Түр салынып жасалган

кийизди ала кийиз деп аташкан. Ал кара койдун жүнүнөн жасалат. Сабалгандан кийинки

майда тытылган жүн чийдин үстүнө текши төшөлүп, калың, жука жерлери текшиленип

чабакталат. Түрүлүп түйдөктөлгөн жүндөн түр (сайма, кеште) салынат. Түр салынган

жактары бузулбас үчүн четинен этияттык менен түрүп турат. Түр салынган жүнгө ысык

39

суу себилип чий менен кошо оролот; анын эки башына кап же башка нерсе кийгизишет.

Оролгон чий сыртынан жип менен бекем чырмалып, аны аласалдырып тебе башташат.

Жүнү кирген кийиз чийден этияттык менен чыгарылып, түрүлөт. Оңду-солду

басылат. Бышырылганда гана ала кийиз бүттү деп эсептелет. Ала кийизди аялдар жасайт,

тебүү жана сүйрөө иштерине эркектер катышат.

Шырдак, шырдамал – кийизден жасалып, жерге салынуучу үй буюму. Бети эки

бөлүктөн – ортосу же негизи (узундугу 2-2,5 метр, орточо) жана четинен (25-35

сантиметр) турат да, кыюусу (6-10 сантиметр), жээги (0,5-1,0 сантиметр) болот.

Шырдак жасоо үчүн кийиз жасалат. Шырдактын бети болуучу ак кийиз ар кыл

түскө боѐлот. Андан шырдактын бөлүктөрү бычылат, ар бирине оймо түшүрүлүп, оюлат.

Оюлган кийиздин бири оймо, экинчиси бет болот. Булар бири-бирине кынаштырылып

жөрмөлгөндөн кийин, ортоңку бөлүгү менен четки бөлүгү кыюу аркылуу бириктирилет

да, ичилиги ичтелип, шоона менен шырылат.

Оң-сол ийрилип, чыйратылган түстүү жиптен жөрмөп бириктирилген сызыгы

боюнча оюулардын үстүнөн ызгыт (милте) бастырылып жөрмөлөт. Шырдактын айлана

четине ак, кара кийизден каршы-терши иймек бастырылат. Шырдактын ортосуна чоң

оймолор, четине, кыюусуна кичирээк оймолор түшүрүлөт.

Шырдактын жасалышында жергиликтүү өзгөчөлүктөргө карата

айырмалангандыктан, анын аты ар кайсы жерде ар башкача аталат: шырымал, төрбөлжүн,

оймо теке, ободо, түр кийиз жана башка.

Өлчөмүнө карай чоң шырдак (420×180 см), орто шырдак (330×150 см), кичине

шырдак (250×100 см) болуп бөлүнөт.

Көөкөр – тиричиликте колдонуучу идиштин түрү. Аны төөнүн, же үйдүн

терисинин калың жеринен (эки капталынан) алешем кылып кургатып бычышат. Шар

сууга казык аркылуу байланган чылгый терини улпак салып же жарма куюп ороп койсо,

жүнү тез эле жыдыйт. Төөнүн териси күрөк менен челденет. Челденген тери шибеге, же

темене менен тигилет. Көөкөргө кумдуу топуракты шыкайт. Идиштин ийини, мойну,

булуң-бурчтары атайын ийри шиш аркылуу көркүнө келтирилет. Шыкалган топурак

тоборсугандан кийин оюм-чийим түшүрүлөт. Кээде көөкөрдүн булуң-бурчтарына,

ийнине, моюнуна күмүш, жез чегилет. Ага түшкөн шөкөттөрдүн формасы ар кандай.

Көөкөрдүн кепкегине алтын-күмүш чөгөрүлүп, жезден чагарак салынган. Көөкөр ар кыл

формада жасалган.

Чанач – эчкинин туюк сыйрылган терисинен жасалган идиш. Чаначка кымыз,

айран, жарма жана башка суюк тамактар куюлат. Ал кол чанач, серке чанач, эркеч чанач,

чоң чанач деп бөлүнөт.

40

Чанач жасоонун ыкмасы: тери 1-2 күн чие чөбүнүн суусуна чылангандан кийин

ичи-сырты малдын майы менен майланып ийленет, жарым айдан кем эмес мөөнөттө

ышталат. Ышы кеткенден кийин өңүн кызартуу учун ага айран толтуруп, белгилүү убакыт

күнгө кармашып, сууга чайкашат.

Чаначтын бучкактары жана түбү чыйратылган жиптен же тарамыштан милте

(жээк) коюлуп тигилет. Тамактын даамын сактоо үчүн чаначты майлап жана ыштап

турушкан.

Челек - үй тиричилигинде пайдаланылуучу идиш. Ага көбүнчө суюк нерселер

куюлат. Арча, кайың, карагайдан жасалган. Керектуу жыгач кыйылып, кургатылып, өз-

өзүнчө чабакталып, челекке мүнөздүү формада кынапталат да, калай, жез, жукартылган

тал менен курчап бириктирилген.

Жоон жыгачтын ичин оюп бал челек жасалган. Челектин капкагы болот. Куйган

тамак-аштын даамы бузулбай сакталыш үчүн аны тез-тез ыштап, малдын майы менен

майлап турушкан.

Чөйчөк – жыгач идиштин бир түрү. Ал арча, кайың, карагай, тал, өрүк, жаңгак,

алча, алма жыгачынан жасалат. Жасалыш ыкмасына карай чапма чөйчөк (чабылат), кырма

чөйчөк (кырылат) болуп экиге бөлүнөт. Чөйчөк колдонууда жарылып кетпес үчүн ичин

май, каймак менен шыбап, жалынга кайрып алышкан. Кээде ыштап коюшкан.

Жаргылчак – дандан талкан, угут тартуу учун беттеме таштан жасалган кол

тегирмен. Жаргылчактын астьңкы жалпак ташы тегеренбей, анын так ортосундагы

көзөнөгүнө кагылган катуу жыгач же темир шимеги болот. Шимек жаргылчактын үстүнкү

ташынын ортосуна кирип, аны бир окто айлантып турат. Тартылуучу дан шимектүү

көзөнөккө ууч менен салынат. Жаргылчак үстуңкү бетинин бир жак четиндеги көзөнөгүнө

кагылган жыгач туткасы аркылуу кол менен айландырылат. Жаргылчакты аялдар жана

балдар тарткан.

Кумган – металлдан (жез, коло, чоюн) куюлуп жасалган идиш. Түп жагы

курсактуу, ичке моюндуу, туткалуу, чорголуу, капкактуу болгон. Чай кайнатуу, колго суу

куюу, даарат алуу үчүн керектелген.

Куржун – терме же жөнөкөй таардан, килемден ортосу бириктирилип, артынып

жүрүүгө ыңгайланып жасалган эки көздүү баштык. Кыргыз буюмдарынын бири

Куржундун ар бир көзү (баштыгы) 50×50 см, бүт чети же бурчтары чачыланып кооздолот,

ооздору туюк үч бүчүлөр менен бекитүүгө ыңгайланат.

Камчы – унааны, малды айдоо учун колдонулуучу буюм.Камчы зарыл учурларда

куралдын да милдетин аткарган. Саптан, камчынын өрүмүнөн, бүлдүргөдөн турат. Сап

табылгы, ыргай, четин, кайыңдан жана эликтин шыйрагынан (туягы менен кошо) жасалат.

Камчылар эркектики жана аялдыкы болуп шарттуу түрдө экиге бөлүнөт.

41

Камчынын кармай турган жерине булгаары каптап, кооздук үчүн төкмө чачы

тагылат. Анын төмөн жагына камчы колдон түшпөс үчүн камыштан илгич – бүлдүргө

бекитилет. Камчынын өрүмүнүн башына калай кадалат. Өрүмү жанбас үчүн өрүмдүн

башынан, ортосунан, учунан түшкөн түйүмү түйүлөт. Өрүмдүн терме, суйсалма, жылан

боор, котур, музоо тиш, бугу жана башка түрлүрү бар.

2.Макалдарды жаттагыла.

-Билимди сатып албайт, казып алат.

-Билим алуу ийне менен кудук казгандай.

-Жооштон жоон чыгат.

-Сактыкта кордук жок.

-Сабагы жаман жемиштин,

Мөмөсү да жаман.

Орфография

Орфография-сөздөрдү белгилүү норма боюнча туура жазуу болуп саналат.

Кыргыз тилинде сөздөрдү туура жазуунун эрежелеринин башында К.К.Юдахин,

И.А.Батманов, Б.М.Юнусалиев, Х.К. Карасаев кийинчерээк Д.Исаев, Э.Абдулдаев,

А.Турсунов ж.б. окмуштуулар болгон.

Орфоэпия

Орфоэпия-сөздөрдү адабий тилдеги бирдиктүү норма боюнча туура сүйлөө болуп

саналат.

Тилибиздеги сөздөрдүн айтылышы жана жазылышы бирдей эмес.

Эки сөз ортосунда К,П тыбыштары жумшарып айтылат,бирок жазууда морфологиялык

принцип сакталат, мисалы:

42

Жазылышы: айтылышы:

Тил кат тилгат

Кол кап колгап

Боѐп ал боѐбал

Кеп ук кебук

Бтыбышы эки үндүүнүн ортосунда Втыбышына окшош айтылат, мисалы:

Айылышы: жазылышы:

Оова ооба

довуш добуш

ава аба

увал убал

овон обон

куваныч кубаныч

Бир катар өздөштүрүлгөн сөздөрдө Г тыбышы сөздүн алдына келсе, каткалаңК тыбышы

сыяктуу айтылат, мисалы:

Айтылышы: жазылышы:

Диалок диалог

Педагок педагог

Эпилок эпилог


43

1.Тексттенбашка тилдерден кирген сөздөрдү таап, алардын айтылышын,

жазылышын аныктагыла. Эмне үчүн алар колдонуудан чыгып калган маектешкиле.

2.Билим берүү жана илим изилдөө мекемелеринин аталыштарынын жазылышын

дептериңерге жазып, эстеп калгыла:

Эл аралык башкаруу, укук, каржы жана бизнес академиясы

Бишкек гуманитардык университети

Улуттук илимдер академиясы (КРнын УИАсы)

Улуттук аттестациялык комиссиясы (КРнын УАКы)

Юридикалык академия

3. «Кут билим» дастанынан үзүндүнү окуп, жаттап алгыла:

Илим менен билимге көпүрө - тил,

Көкөлөткөн адамды тили деп бил.

Тил адамды бакытка бөлөп салат,

Тил адамды шорлотот, башын алат.

Адам өлсө сөзү калат артында,

Жакшы атагы жашай берет кылымда.

Тил менен напсини тыя билгин,

Касиетти боюңа жыя билгин,

Адил сөз пайдасын көп тийгизет,

Кыңыр сөз башка балээ үйгүзөт.

Акыл сөз жана мыкты эмгек менен,

44

Эстелик калтырасың, өчпөс терең.

4.Илим менен билимге көпүрө - тил деген сапты кандай түшүнөсүңөр, айтып

бергиле.

Тема: Кыргыз лексикографиясы.

Сөздөрдүн жыйындысы лексика деп аталат.К.К.Юдахиндин 1965 -жылы чыккан

«Кыргызча – орусча» сөздүгүндө кыргыз тилинин 40 миңдей сөздөрү берилген. Ушул

сөздүккө кирген сөздөр кыргыз тилинин лексикалык байлыгын түзөт. Бул сөздүк

котормо сөздүктөргө кирет.

Лексика жөнүндөгү илим лексикология деп аталат. Лексикология сөздөрдүн

маанисин, тарыхын жана аткарган милдеттерин аныктайт.

Лексикография

Лексикография болсо тилдеги сөздөрдү жана фразеологиялык айкаштарды жыйнап,

тартипке салып, тил илиминде сөздүктөрдү түзүү ишинин теориясын иштеп

чыгат.

Сөздүктөрдү түзүү сөздөрдү алфавит тартибине келтирилип жүргүзүлөт. Сөздүктөр ар

түрдүү болот. Мисалы: Орфографиялык сөздүк, түшүндүрмө сөздүк, котормо сөздүк,

терминологиялык сөздүк, энциклопедиялык сөздүк, фразеологиялык сөздүк,

синонимдер сөздүгү, антонимдер сөздүгү, омонимдер сөздүгү, топонимдер сөздүгү,

кылмыш -жаза укугу боюнча тушүндүрмө сөздүкжана башкалар.

Тилдеги сөздөрдү туура, катасыз жазууга үйрөтүүчү сөздүк орфографиялык

сөздүк болуп саналат. Буга (1966-жылы,1983-жылы чыккан) «Орфографиялык сөздүгү»

кирет.

Мисалы: деңгел эмес деңгээл, адам зат эмес адамзат, түңкү эмес түнкү,күңгө эмес

күнгө.

Сөздөрдүн лексикалык маани - маңызын берген сөздүк - бул «Кыргыз тилинин

түшүндүрмө сөздүгү», авторлору Э.А. Абдулдаев, Д.Исаев. Мында сөздөрдүн, жогоруда

белгилеп кеткендей, мааниси чечмеленет.

Мисалы: акпейил - деген сөз токпейил, салмактуу, бир нерсеге көз артпаган, жоош

дегенди билдирет;

Аалам - деген сөз дүйнө жүзү, жер жүзү дегенди билдирет.

Демек, бул сөздүк , тилдеги сөздөргө адабий тилдин нормасында түшүнүк берүүчү

сөздүк.

45

Ал эми «Кыргыз тилинин этимологиялык сөздүгү» сөздөрдүн келип чыгыш

тарыхын изилдейт.

Мисалы: Долоно-монгол тилиндеги доологонго (долоон - жети, гоно - өсүмдүк) деген

сөзүнөн кабыл алынган, ал жети ача жалбырактуу өсүмдүк деген маанини билдирет.

Энциклопедиялык сөздүк

Энциклопедиялык сөздүк - айрым терминдерге, түшүнүктөргө, тарыхый окуяларга,

өлкөлөргө, географиялык аттарга, белгилүү, өтө көрүнүктүү адамдарга, кубулуштарга ж.б.

түшүндүрмө берген, сүрөттөр менен жабдылган сөздүк. Буга кыргыз энциклопедиясынын

6 томдук сөздүктөрү, ошондой эле «Укук» энциклопедиялык сөздүгү кирет.

Котормо сөздүк

Котормо сөздүк - бир тилдеги сөздөрдү экинчи же үчүнчү тилге которуп берген

сөздүк. Буга профессор К.К.Юдахиндин (1965 – жылы чыккан) «Кыргызча-орусча сөздүгү»,

(1957 – жылы чыккан) «Орусча - кыргызча сөздүгү» кирет. Ошондой эле «англисче –

орусча», «орусча - кыргызча сөздүктөрү»,«Орусча-англисче-кыргызча сөздүктөрү» ж.б.

кездешет.

Терминологиялык сөздүк

Терминологиялык сөздүкболсоилимдин, техниканын ар кайсы тармагындагы терминдерге

түшүнүк берген сөздүк. Буга профессор Б.ө.Орузбаеванын, 1972 - жылы чыккан

«Лингвистикалык терминдердин орусча - кыргызча сөздүгү» кирет.

Мисалы:активный глагол - активдүү этиш, анализ - талдоо.

Синонимдер сөздүгү

Синонимдер сөздүгү тилдеги айтылышы ар башка, мааниси бирдей болгон сөздөргө

түшүнүк берген сөздүк. Буга Ш.Жапаров, К.Сейдакматовдун «Кыргыз тилинин

синонимдер сөздүгү» (орто мектептин окутуучулары үчүн,1973 - жылы чыккан) кирет.

Мисалы: абийирдүү – уяттуу - ар-намыстуу-ызаттуу; залим - таш боор - ырайымсыз,

кара ниет - канкор.

Антонимдер сөздүгү

Антонимдер сөздүгү тилдеги айтылышы бири - бирине карама - каршы келген

сөздөргө түшүндүрмө берген сөздүк. Буга (1988 – жылы чыккан) кыргыз тилинин

антонимдер сөздүгү кирет. Мисалы: аз - көп, арбын; жакшы - жаман; улуу - кичүү; узун

- кыска; өйдө - төмөн; оң- тетири; оң– сол.

46



1. Жогоруда аталган терминологиялык сөздүктөн карап «кыргыз тилинин

грамматикасы», «морфология», «синтаксис» деген терминдердин маанисин

айтып бергиле.

2. Сөздөрдүн синонимин тапкыла:

Чынчыл, күнөөлүү, мыйзамдуу, адилеттүү.

2.Берилген сөздөргө түшүндүрмө бергиле:

капитал-

каржылоо тутуму-

бюджет-

базар экономикасы-

инфляция--

3.Экономика боюнча тушүндүрмө сөздүктөн

күрѳѳ, ижара, депозит деген терминдердин түшүндүрмөсүн таап, окугула жана

сүйлөм түзгүлө.

4.Текстти окуп түшүнгөнүңөрдү айтып бергиле. Сөздүктү пайдаланып,

экономикалык терминдерди жазып, алар менен сүйлөм түзгүлө.

5.Макалдарды жаттап, маанисин айтып бергиле, антоним сөздөрдү тапкыла.

-Жакшы атка бир камчы, жаман атка миң камчы.

-Көз коркок, кол баатыр.

-Жакшы уул элине баш болот, жаман уул элине кас болот.

47

-Сүйгүзгөн да тил, күйгүзгөн да тил.

6.Кесптик лексика боюнча кластер түзгүлө.

Тема: Иш кагаздарынын түрлѳрү жана ѳзгѳчѳлүктѳрү

Ишкагаздары тууралуу кыскача маалымат берүү

Бүгүнкү күндүн талабына ылайык иш кагаздарынын ар бир түрү ѳзүнчѳ

формага ээ. Андыктан иш кагаздарынын жазылышында же

толтурулушунда ошол форма толук сакталууга тийиш.

Иш кагаз таануу илиминде алар биринчи иретте ѳздѳрү жаратылган

орду боюнча ички жана тышкы иш кагаздар болуп айырмаланат.

Ички иш кагаздар белгилүү бир уюмдун ичинде, анын мүчѳлѳрүнүн

ортосунда же жеке адамдар менен уюмдун ортосунда гана пайдаланылат.

Мындай иш кагаздарга арыз, түшүнүк кат, тил кат, буйрук жана башкаларды

кѳрсѳтүүгѳ болот.

Тышкы иш кагаздар уюмдардын ортосундагы же алар менен жеке

адамдардын ортосундагы түрдүү мамилелерди тейлейт. Мындай иш

кагаздарга ишеним кат, ишсапары күбѳлүгү, кызмат каттары жана башка иш кагаздар

кирет.

кызмат же расмий иш кагаздар

Иш кагаздар тиешелүүлүгү боюнча:өздүк иш кагаздаржана

акимчилик-кенселикиш кагаздар

болуп бөлүнөт. Кызмат же расмий иш кагаздар жана акимчилик-кенселик иш кагаздар даярдалышы

боюнча кызмат адамдарына тиешелүү. Мисалы, буйрук, жарлык, эмгек китепчеси,

өткөрмө ж.б.у.с. иш кагаздарын расмий адамдар даярдайт.

Өздүк иш кагаздарды уюмдун ар бир мүчөсү ошол уюмдун жетек-

чисине же башка уюмга даярдашы мүмкүн.Өздүк иш кагаздаргаарыз,

дарек, жарыя, кулактандыруу, тил кат, түшунүк кат, чакыруу, өмүр

баян сыяктуу иш кагаздар кирет. Мисалы, арыз менен ар ким өзү иштеген

уюмдун жетекчисине же башка уюмга (айталы, прокуратурага) кайрыла

алат.1

Администрациялык башкаруу аракетине ылайык уюмдук,

иш кагаздар:буйрук,

маалымат иш кагаздары жана

1 Т. Ахматов, Т.Аширбаев Иш кагаздары. Бишкек – 2001-ж. 8-бет

48

кызмат каттары болуп бөлүнөт.

Уюмдук иш кагаздарга башкаруу процессиндеги жана башка уюм менен түрдүү

мамиле - катнашты жөнгө салуучу чогулуштун протоколу, келишимж.б. у.с.

иш кагаздар кирет.

Буйрук иш кагаздары бир гана уюмдун чөйрөсүндө керектелүүчү иш

кагаздарынан турат. Буга буйрук, көрсөтмө кирет.

Маалымат иш кагаздары уюмдарда иш жүргүзүүдө кенири колдонулат жана

алар сан жагынан көп. Буга мисал катары арыз, түшүнүк кат, тил кат ж.б.

кошууга болот.

Кызмат каттары иш кагаздарынын жогоруда көрсөтүлгөн үч тобу менен

тыгыз байланышта болот. Кызмат каттары уюмдардын жанауюмдар менен

жеке адамдардын ортосундагы ар кандай укуктук мамилелерди жүргүзүүдө

мааниге ээ.2

ИШ КАГАЗДАРЫНЫН ТИЛИ

1. Лексика - грамматикалык өзгөчөлүктөр

1.1. Иш кагаздарынын тил каражаттары негизинен туруктуутерминдерден

жана морфологиялык (зат, сын, ат атоочтор) сөз айкаштарынан

калыптанат.Расмий иштиктүү лексика:(адвокатура, алимент, жаза,

укук); адамдарды расмий иштиктүү өзгөчөлүктөрүнө ылайык аталыштар

(ижарачы, жаран, жалданмачы, адам же мекеме, жоопкер, квартира

жалдоочу, мыйзамдуу ээси, доогер), министрликтин, ведомстволордун,

мекемелердин, уюмдардын, документтеринин аталышы ж.б; адамдардын

паспорттогу аты-жөнү; бир катар сын атоочтордун активдүү колдонулушу

(урматтуу мейман, мээримдүү жолугушуу, достук кырдаал) ж.б. Айрым

бир терминдердин морфологиялык жол менен жасалышы: -ым

(токтом), -к (буйрук), -ыш+ым (келишим), -тан+дыр+уу

(кулактандыруу), -да +ма (мүнөздөмө), -лык (күбөлүк), -уу

(чакыруу)сыяктуу китеп (жазма) стилинин белгилерине ээ болгон сөз

жасоочу мүчөлөр, биринчиден, терминдерди жана түшүнүктөрдү жасаса,

экинчиден, текстти аткарган кызматы боюнча башка стилдеги тексттерден

айырмалап турат.

1.2. Кыргыз тилиндеги иш кагаздарда ат атооч сөздөрдөн мен жана сиз көп

талап кылынат. Алардын колдонулуу чөйрөсү төмөнкүдөй чектелген:

а) буйрук, арыз, түшүнүк кат сыяктуу иш кагаздарда мен ат атоочу

дээрлик колдонулбайт. Анын текстте бар же жок экендигин сүйлөмдүн

баяндоочунан аныктоого болот;

б) Сиз тексттеги сылык пикирди туюнтат. Ошондуктан иш кагаздарынын

стилинде сен ат атоочу таптакыр колдонулбайт;

в) автор жөнөкөйлүк жана сыпайкерчилик үчүн мен ат атоочунун ордуна биз

ат атоочун колдонушу иш кагаздарынын тилинде калыптанып бүткөн.

2 Т. Ахматов, Т.Аширбаев Иш кагаздары. Бишкек – 2001-ж. 8-9-бет

49

1.3. Этиш сөздөр да иш кагаздарында көп колдонулат. Бул сөздөрдүн

жиктелип колдонулушу иш кагаздарынын түрүнө байланыштуу.

Мисалы,буйрук менен арызда колдонулган этиш сөздөр эки башкамааниде -

бири буйрук, экинчиси сураныч маанилеринде колдонулат.

Иш кагаздарынын тилинин синтаксистик түзүлүшүөзгөчө болот. Алар

төмөнкүлөр:

1.4. Текстте жөнөкөй сүйлөмдөрдү жыш колдонуу сунуш кылынат. Бул

ойду бат түшүнүүнү камсыздайт.

1.5. Сүйлөмдөгү сөздөрдүн орду алмаштырылбайт.

1.6. Иш кагаздарынын ар бир түрүөзүнө ылайыкташкан синтаксистик

конструкцияларды талап кылат. Бул өз кезегинде ошол иш кагазындагы

экстралингвистикалык фактор катары да кызмат аткарат. Мисалы: "... уруксат

берүүнүздү Сизден сурайм, Төмөнкү документтердин көчүрмөлөрүн тиркеймин" деген сыяктуу

синтаксистик конструкциялар арыздын тилинин өзгөчөлүгүн түзөт.

1.7. Айрым иш кагаздарында экстралингвистикалык фактор катарында

сүйлөм мүчөлөрүнүн жалпыланып берилишине жол коюлат. Мисалы,

"Мамлекеттик кызмат жөнүндө" Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын

12-статьясы он пункт боюнча төмөнкүчө берилет: 12-статья. Мамлекеттик кызматчынын негизги милдеттери

Мамлекеттик кызматчы:

1) өзүнүн кызматтык милдеттерин ак ниеттүүлүк менен аткарууга;

2) Кыргыз Республикасынын Конституциясын жана мыйзамдарын сактоого;

………………………………………………………………………………………………

10) мамлекеттик органдын белгиленген ички эмгек тартибинин эрежелерин сактоого

милдеттүү.

Мыйзамдан алынган бул үзүндү он сүйлөмдөн турат. Ал сүйлөмдөрдүн

ээси тексттин башында жалпыланып берилди (сүйлөмдүн ээси -

мамлекеттик кызматчы). Ал эми баяндооч 10-пункттагы сүйлөмдүн аягына

берилди (баяндооч -милдеттүү). Текст синтаксистикконструкциялардын

өзгөчө ыкмасы менен түзүлдү. Бирок бул статьянын ар бир пунктун окурман

"Мамлекеттик кызматчы өзүнүн кызматтык милдеттерин ак ниеттүүлүк

менен аткарууга милдеттүү" формасында окуй алат жана түшүнөт. Ойдун

мындай ыкмада берилиши, негизинен, токтом, протокол,жарлык,

меморандум, мыйзам, жобо сыяктуу расмий иш кагаздарга мүнөздүү. 1.8. Грамматикалык жактан сүйлөмгө мүчө боло албаган

синтаксистик конструкциялар иш кагаздарында дээрлик колдонулбайт.

Каратма сөздөр(кымбаттуу, ардактуу ж.б.у.с.)кулактандыруу, жарыя,

куттуктоо, чакыруу сыяктуу иш кагаздарында гана керектелет. 1.9. Иш кагаздары, негизинен, жай сүйлөмдөрдү жыш пайдаланат.

Протоколдо, сот жана сурак протоколдорунда суроолуу сүйлөмдөр,

куттуктоо, чакыруу, жарыя, кулактандыруу сыяктуу иш кагаздарында

илептүү, каратма сөз же сүйлөмдөр колдонулушу мүмкүн.3

3 Т. Ахматов, Т.Аширбаев Иш кагаздары. Бишкек – 2001-ж. 10-15-бет…

50

2. Негизги жазуу эрежелери

Иш кагаздарын даярдоодо алардын жазуу эрежелерине өзгөчө көнүл бурулат.

Жазуу эрежелеринин так аткарылышы иш кагазында баяндалган ойду тез

жана даана түшүнүүгө өбөлгө түзөт, иш кагазынын эстетикалык сапатын, иш

кагазын жүргүзүү маданиятын жогорулатат.

Иш кагаздарын даярдоодо чекит, үтүр, үтүрлүү чекит,кош чекит,

кашаа, тырмакча, дефис, сызыкча, абзац сыяктуу тыныш белгилери

колдонулат.

Үтүр, үтүрлүү чекит, чекит, кош чекитсөздөн же сүйлөмдөн кийин боштуксуз

(боштук - машинканын же компьютердин клавишасын бош уруу) жазылат.

Дефистен мурда да, кийин да боштук болбойт. Мындай сөздөр кош (ата-эне)

же башка тилден өздөштүрүлгөн татаал сөз (телефон-автомат) болуп

саналат.Мисалы: генерал-лейтанат.Сөздөр ташымалданганда да дефис

белгиси пайдаланылат.Эскертүү: Төмөнкү учурда дефис коюлбай жазылат:

улук лейтенант, башкы кол ж.б.

Араб цифрасынан кийин дефис коюлуп, иреттик сан атооч жасалат.

Демек, дефис жазууда -ынчы, -нчы мүчөлөрүнүн кызматын аткарат.Мисалы:

2010-жыл, 16-ноябрь ж.б.

Сызыкча менен дефис формасы боюнча окшош болот, бирок дефис жазууда

орфографиялык, сызыкча синтаксистик кызмат аткарат.

Кол менен жазганда сызыкча дефистен эки эсе узун жазылат. Ал эми

машинкада же компьютерде иш кагаздарын даярдоодо дефистин эки жагына

тен боштук жасоо менен сызыкча белгиленет: мисалы, А.Атамбаев -юрист.

Кашаадан мурда да, кийин да боштук коюлат, ал эми кашаага алынган

сөздөн же сүйлөмдөн мурда жана кийин боштук коюлбайт.

Абзац жаӊы саптан оӊ жакты көздөй беш боштук жасоо менен ишке

ашырылат жана сүйлөм алтынчы басууда башталат.

Араб цифралары көбүнчө эсептик сандарды белгилөөдө кенири колдонулат.

Ал сан атооч сөздөр татаал болсо, иш кагаздарында окууга женил болсун

үчүн боштук аркылуу класстарга ажыратылып жазылат. Мисалы:

19627039ду19 627 039 формасында жазууга болот.

Бир канча иреттик сан атоочторду санап жазууда акыркы араб

цифрасынан кийин дефис коюлат да, алардын аралары үтүр менен ажыра-

тылат: 1, 2, 3-курстун студенттери...

Араб цифрасы менен татаал сөздүн тутумундагы сан атоочтор да жазылат:

100 пайыз, 8-класс, 30-километр, 2000-жыл ж.6

Рим цифралары кошумча белгилерсиз иреттик сан атоочтук маанини

туюнтат. Бул цифра менен текстте конференция, форум, съезддердин катар

номуру, жарым жылдыктын, токсондуктун ж.б. аталыштары жазылат:

партияпын III съезди, I жарым жылдык, II чейрек, IV квартал, I

бan, VI том ж. б Рим жана араб цифралары конституция, мыйзам,токтом сыяктуу иш

кагаздарда аралаш колдонулат.

51

Даталарды жазуу иш кагаздарында эки түрдүүчө аткарылат: 1) жыл, күн араб

цифрасы менен, айдын аталышы жазуу менен берилет; 2) жыл, күн жана

айдын аттары алты цифра менен жазылып, алардын аталыштары чекит менен

ажыратылат: 2000-жылдын 2-апрели же 00.02.04.

Ташымалдоо. 1. Сөздөр муунга бөлүнүшү боюнча ташымалданат: иш-ка-на- нын. Бул

сөздү ташымалдоонун үч варианты бар: иш-кананын, ишка- нанын жана

ишкана-нын. 2. Жалгыз тамгадан турган муун саптын аягына калтырылбайт же жаны

сапка ташып өткөрүлбөйт: со-т,. Бул типтеги сөздөрдү ташымалдоого

болбойт.

3. Созулма үндүүдөн турган муун саптын аягына калтырылбайт: уу-лу

4. Эки муундун чегине жайгашкан үнсүздѳр экиге бѳлүп ташымалданат:

адвокат-та, кас-са. 5. Баш тамгаларынан кыскартылган сөздөр ташымалданбайт.

Мисалы: МАИ

6. Кыскартылган аты-жөндөр фамилиядан бөлүнүп жазылбайт:

Ч.Т.Айтматов. Мындагы үч элемент дайыма сапта бирге жазылат.

7. Номенклатуралык кыскартылган сөздөр сан атооч сөздөн бөлүнүп

жазылат: 2 кг, 220 В

8. Эки же үч компоненттүү шарттуу кыскартылган сөздөр

ташымалданбайт: ж.б., д.у.с. Ал эми ж.б.у.с. тибиндеги шарттуу кыс

картылган сөздөр жупташтырып ташымалданат: ж.б. у. с.

2-33Калган учурда сөздөр жалпы негизде ташымалданат жана ташы-

малдоонун жолдору кыргыз тилинин орфографиялык эрежелеринде

көрсөтүлгөн.

3. Тема жана тексттин жазылышы

Иш кагаздарынын аталышы анын темасы да болуп саналат. Алар

төмөнкүчө жазылат:

1. Иш кагаздарынын аталышы машинкада же компьютерде баш тамгалар

менен жазылат: МҮНӨЗДӨМӨ, ӨЗДҮК БАРАКЧА, ЖАРЛЫК.

2. Иш кагаздарынын аталыштары ташымалданбайт.

3. Иш кагаздарынын аталыштарынын аягына чекит коюлбайт.

4. Саны он тамгага жетпеген аталыштар боштук менен жазылат:

А К Т , К Е Л И Ш И М .

5. Иш кагаздарынын темалары узун болсо бир интервал менен 2-3 сапка

бөлүнүп жазылат, бирок аталыш ташымалданбайт. Мындай узун

аталыштардын саптарга бөлүнгөн бөлүктөрү маанилик өзгөчөлүктөрүн

сактоосу зарыл. Мисалы:

МАМЛЕКЕТТИК КЫЗМАТ ЖӨНҮНДӨ

52

Кыргыз Республикасынын Мыйзамы

Бул мыйзамдын аталышы 2 сапка бөлүп жазылды жана ар бир саптагы

бөлүктүн маанилери эки топко бириктирилди.

Өмүр баян, протокол, токтом, өздүк барак, өздүк иш сыяктуу иш

кагаздарынын тексти барактын артына улантып жазылышы ыктымал. Адатта

барактын артынажуп номур (2, 4, 6...) коюлат.

Тексттеги айрым сөздөрдү, сөз айкаштарын, сүйлөмдөрдү, зарыл болсо

абзацты же чакан текстти бөлүп көрсөтүү зарылдыгы да болот. Машинкада

тексттин тиешелүү бөлүгүн баш тамгалар менен жазуу, астын сызуу, сөздү

разрядка менен басуу, же эки түстүү тасманы пайдалануу аркылуу бөлүп

көрсөтүүгө болот. Мисалы, буйруктун буйрук маанисиндеги

(...ДАЙЫНДАЛСЫН, ...БОШОТУЛСУН ж.б.), протоколдогу окурманды

багыттоочу (KYH ТАРТИБИ, УГУЛДУ, ТОКТОМ КЫЛАТ ж.б.) сөздөр

жалпы тексттен өзгөчөлөнүп жазылат.

Тексттин айрым тилдик каражаттарын бөлүп көрсөтүүдө компьютер,

машинкада жасалуучу бөлүп көрсөтүү мүмкүнчүлүгүнөн башка да, тамганы

карартып, курсив менен, тамганын өлчөмүн ЧОНОЙТУП же кичирейтип

ж.б.у.с. жазуу мүмкүнчүлүгүнө ээ.

2. Иш кагаздарындагы кыскартуулар

Тилдесөздөрдүкыскартуунунтөмөнкүдөйыкмаларыбелгиленген:

Мындай кыскартуулар аббревиатура деп аталат.

1. Иш кагаздарында шарттуу кыскартуулар төмөнкүдөй түрлөргө

бөлүнөт:

1.1. Тексттеги башка сөздөр менен айкашпаган шарттуу кыскар-

туулар:

ж.б. - жана башка;

д.у.с. - дагы ушул сыяктуу;

ж.б.у.с. - жана башка ушул сыяктуу;

б.а. - башкача айтканда;

т.а. - тактап айтканда ж.б.

1.2. Иллюстрацияларды, бетти, тексттин бөлүктөрүн белгилөөдө

колдонулган шарттуу кыскартуулар:

табл. - таблица;

б. - бет;

ст. - статья;

сур. - сүрөт;

(а.к.) - артын караӊыз;

п. - пункт ж.б.

1.3. Даталарды белгилөөүчүн колдонулган шарттуу кыскартуулар:

ж. - жыл;б.з. - биздин замандын; б.з.ч. – биздин заманга

чейин; к. - кылым;

53

эски ст. - эски стиль (боюнча); жаны ст.– жаны

стиль (боюнча) ж.б.

6.4. Цифра менен белгиленген сан атоочторго айкашып келген шарттуу

жана номенклатуралык кыскартуулар:

с. - сом;

км - километр;

см - сантиметр;

т. - тыйын;

Г - герц;

В - вольт ж.б.

6. Сан атооч шарттуу кыскартуулар:

млн. - миллион;

млрд. - миллиард.

7. Уюмдардын, партиялардын, мамлекеттердин аталыштарынан жасалган

аббревиатуралар:

КР - Кыргыз Республикасы;

КРдин ИИМи - Кыргыз Республикасынын ички иштер министрлиги;

БГУ - Бишкек гуманитардык университета;

ЭрК - "Эркин Кыргызтан" прогрессивдүү-демократиялык партиясы ж. б.

Кыскартылган сөздөр иш кагаздарын даярдоодо убакытты үнөмдөө үчүн

мааниси зор. Тактап айтканда,иш кагазынын ар бир түрү жалпы кабыл

алынган жана өзүнө ылайыкташкан кыскартуулар менен аббревиатураларды

гана колдонуу мүмкүнчүлүгүнө ээ.4

Көнүгүү:Төмөнкүишкагаздарынынаталыштарынкатыштырып

кыргызчажанаорусчасүйлөмтүзгүлө, алардысалыштыргыла

Кыргызчасы орусчасы

Арыз заявление

өмүр баянавтобиография

мүнөздөмө характеристика

тил кат расписка

түшүнүк кат объяснительная

ишеним кат доверенность

билдирүү рапорт

протокол протокол

токтом постановление

4 Жогорудагы аталган китептен 10дон, 21-беттке чейин берилди

54

келишим договор

акт акт

маалымкат справка

чакыруу приглашение

буйрук приказ

баяндама доклад

кепилдеме рекомендаци

Тема: Өмүр баян жана резюме

(автобиография и резюме)

Өмүр баян-киши өзүнүн өмүр жолун баяндап жазышы - өмүр баян, өмүр

баян бир түрдүү жазылбайтАл автор тарабынан эркин жазыла турган

документ болуп эсептелет.

Реквизиттери: 1. Документтин аталышы

а) өмүр баян жазган кишинин фамилиясы, ысымы жана атасынын

аты;

б) туулган күнү, айы, жылы жана туулган жери;

в) ата-энеси, ага-туугандары жөнүндө кыскача маалымат;

г) билими жана адистиги;

д) иштеген иши;

ж)акыркы иштеген жери жана аткарган кызматы;

з) сыйлыктары;

е) коомдук иштерге катышуусу;

ѐ) үй-бүлөлүк абалы жана үй-бүлөсү;

и) үйүнүн дареги;

2.Күнү, айы, жылы.

3.Колу.

4.Аты - жөнү.

Бул негизги маалыматтар биринчи жак аркылуу баяндалат.

Өмүр баянда келтирилген бардык маалыматтар хронологиялык тартипте

берилиши керек.

Өмүр баяндын тилинде диалектизмдер, орой жана эскирген сөздөр

болбошу керек. Өмүр баяндаөзүн-өзү мактабайт.

Мамлекеттик сырлар өмүр баянда берилбейт.

Тема: Мүнөздөмө

(характеристика)

55

Кызмат адамына анын иштеген иши, окуусу, жалпы жүрүм-туруму, ишке

болгон мамилеси, адистиги боюнча объективдүү маалымат берүүчү документ

мунөздөмө болуп эсептелет.

Мүнөздөмө мекеме жетекчиси тарабынан тигил же бул кишинин

(кызматкердин) ал-абалын көрсөтүү максатында (окууга кирүү, чет

мамлекеттерде иштөө, башка кызматка дайындоо үчүн же күбөлөндүрүүдө

ж.б.) берилет.

Мүнөздөмөнүн " өндүрүштүк мүнөздөмө" жана "Мүнөздөмө - жол-

домо" деген 2 түрүбар. "Өндүрүштүк мүнөздөмө" көп учурда "Мүнөз-

дөмө"деген аталыш менен берилет. Мүнөздөмөнүн бул түрлөрү арналышы

боюнча айырмаланат.

1. Өндүрүштүк мүнөздөмө

Өндүрүштүкмүнөздөмөкызматкердинэмгеккемамилесин,

коомгоболгонкөзкарашынчагылдырганишкагазкатарытурмуштакөпкеректел

ет. Алмекемежетекчилигитарабынанжазылат.

Мүнөздөмө 3-жакмененбаяндалатжанаагамекемежетекчиси,

кесиптикбирликтинтөрагасыколкоюшат.

Мүнөздөмөиштегениши, окуганокуусу,

зарылболсокүчтүзүмдөрүндөаткарганкызматыжөнүндөберилет.5

Мүнөздөмөнүн реквизиттеринин жайгашуу схемасы төмөнкүдөй болот.

1.

Мүнөздөмө алып жаткан адам жөнүндө жалпы маалымат:

а) мүнөздөмө алып жаткан кызматкердин иштеген (окуган)

уюму, аткарган кызматы (бар болсо илимий даражасы, наамы);

б) туулган жылы;

в) улуту;

г) билими;

д) аты, атасынын аты, фамилиясы;

2. Иш кагаздын аты (МҮНӨЗДӨМӨ)

3. Текст: а)мүнөздөлүп жаткан адамдын аты-жөнү, анын аталган

уюмда качантан бери кандай кызматта иштеп жатканы;

б) кызматынын (аткарган жумушунун же окуусунун) жалпы

сапаты,ага болгон мамилеси. Эгерде бар болсо, аткарган

кызматынабайланыштуу маалыматтар;

в)алган наамдары, сыйлыктары;

г)коомдук иштерге катышуусу;

д)бош мезгилиндеги кызыгуулары;

е) мүнөзүндөгү негизги белгилер (туруктуулук, көздөгөн

максаткаумтулуучулук, жамаатчылдык, жолдоштору менен

сый мамиледеболуу, сын көтөрө албастыгы ж.б.);

ж)үй-бүлөсү жөнүндө кыскача маалымат;

з)мүнөздөмөнүн эмне үчүн, кайсы уюмга берилгендиги;

4. Мекеме жетекчисинин кызматы;

5. Мекеме жетекчисинин колу;

6. Мекеме жетекчисинин аты-жөнү;

7. Кесиптик бирликтин жетекчисинин кызматы;

5Жогорудагы аталган китептен берилди

56

8. К Кесиптик бирликтин жетекчисинин колу;

9. Кесиптик бирликтин жетекчисинин аты-жену;

10. Дата.

Тема: Арыз(заявление)

Мекеме жетекчисине ошол же башка уюмдун мүчөлөрү же жарандар

сураныч, сунуш, арыздануу мазмунунда жазган расмий иш кагаз - арыз.

Арыздын түрлөрү (виды заявлений)

1. Жумушка кирүү арызы (заявление при приеме на работу)

И. Арабаев атындагы

Кыргыз мамлекеттик

педпгогикалык университетинин

ректору, проф. А.Абдрахмановго

малекеттик тил кафедрасынын

окутуучусу Алымова Айжамал

Асановадан

Арыз

Мени мамлекеттик тил кафедрасына 2010-жылдын 1-сентябрынан

тартып, келишимдик негизде 1 ставкага окутуучу кызматына кабыл

алууӊузду суранам.

01. 09. 2010-ж. (колу) А.А. Асанова

Ректору Кыргызского

государственного университета

имени И.Арабаева

проф. Абдрахманову А.

от преподавателя кафедры

государственного языка

Алымовой А.А.

Заявление

Прошу Вас принять меня на работу в качестве преподавателя

кафедры государственного языка по контракту на 1 ставку с 1

сентября 2010 года.

01. 09. 2010г. (подпись) Асанова А.

57

Көнүгүү.Үлгүдөгүдөй кылып өзүнөрдүн арызынарды жазгыла

2. Жумуштан бошоо арызы(заявление при увольнении) Жумуштан бошоо арызында жумуштан бошонуу себеби сөзсүз көрсөтүлүшү

зарыл. Анткени кызматтан бошотуу жөнүндөгү буйруктун негизи ушул арыз

болуп саналат.

И. Арабаев атындагы

Кыргыз мамлекеттик



мамлекеттик тил кафедрасынын



Арыз

Башка ишке которулганыма байланыштуу мени кафедранын окутуучулук

кызматынан бошотуп коюунузду суранам.

09. 2010-ж. (колу) А.А. Асанова

Ректору Кыргызского

государственного университета

имени И.Арабаева





Заявление

В связи с переходом на другую работу прошу Вас освободить меня от

должности преподавателя кафедры.

02.09. 2010г. (подпись) Асанова А.А.


58

3. Которулуу арызы (заявление о переводе)

И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик

педпгогикалык университетинин ректору,

проф. А.Абдрахмановго

мамлекеттик тил кафедрасынын окутуучусу

Алымова Айжамал Асановадан

Арыз

Диссертациялык илимий-илзилдөө ишим кыргыз тилин окутуунун методикасы боюнча

болгондуктан, кыргыз тилин жана адабиятын окутуунун методикасы кафедрасына ага

окутуучулук кызматына которулууга уруксат берүүнүздү суранам.

04.09. 2010-ж. (колу) А.А. Асанова

Ректору Кыргызского государственного университета имени И.Арабаева





Заявление

Прошу Вас разрешить мне перевод на должность старшего преподавателя кафедры

методики преподавания кыргызского языка и литературы в связи с тем, что тема моего

диссертационного исследования посвящена методике преподвания языка.



4. Өргүү арызы(заявление о предоставлении отпуска)

Мындай арыз эмгек, декреттик өргүүлөргө чыкканда, кызма- тына кайра

киришкенде жазылат. И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик

педпгогикалык университетинин ректору,





Арыз

Ден соолугума байланыштуу 2010 -жылдын 1-январынан 2011-жылдын 1-январына чейин

эмгек акысыз негизде өргүүгө чыгууга уруксат берүүӊүздү өтүнөм.

Тишелүү медициналык тыянак маалымдама тиркелет.


59

Ректору Кыргызского государственного

университетаимени И.Арабаева





Заявление

Прошу Вас предоставить мне отпуск без содержания с 1 января 2010 года по 1 января

2011года по состоянию здоровья.

Необходимые документы (больничный лист, выписка из истории болезни) прилагаютя.


5. Эмгек өргүүсүнөн кайтуу арызы(заявление о возвращении из отпуска)

И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик




окутуучусу Алымова АйжамалАсановадан

Арыз

Мени эмгек өргүүсүнөн кийин 2011-жылдын 1-январынан өз кызматына киришти деп

эсептөөнүздү сураймын.


Көнүгүү.Үлгүдөгүдөй кылып өзүнөрдүн арызыüарды жазгыла

6. Кошумча эмгек акысын алуу арызы (материалдык жардам)

(заявление о дополнительной оплате труда)

И. Арабаев атындагы Кыргыз

мамлекеттикпедпгогикалык

университетининректору,





Арыз

Мектеп жашындагы эки бадам бар, үйүм жоктугуна байланыштуу бир бөлмөлүү батирде

турам. Айлык акымдан тышкары башка кошумча киреше жоктугунан уламалган маянам эки

баламды окутуп, тарбиялаганга жана батирге төлөгөнгө жетишпейт. Жогорудагы

жагдайларымды эске алып, бир айлык маяна өлчөмүндө материалдык жардам берүүнүздү

өтүнөм.

Тишелүү кагаздар тиркелет


60

Ректору Кыргызскогогосударственного

университетаимени И.Арабаева





Заявление

В связи с тем, что не имею постоянного место проживания, снимаю

однокомнатную квартиру. Воспитываю двух детей школьного возраста. На воспита ние,

обучение детей и оплату жилья уходит вся заработная плата. Учитывая

вышеперечисленные обстоятельства, прошу Вас оказать материальную помощь в виде

месячного оклада.

Необходимые справки прилагаются.


Тема: Тил кат

(Расписка)

Мекеме менен уюмдан же бирөөдөн буюм-тайым, карыз акча, ошондой

эле эгин-тегин, мал, кездеме ж.б. алганда тил кат берилет.Тил кат - алган

нерсесин тастыктоочу документ болуп эсептелет.

Тил каттын негизги реквизиттери төмөнкүлөр: 1. Документтин аталышы (Тил кат).

2. Текст:

а) тил кат берүүчү кишинин кызматы, фамилиясы, аты жана

атасынын аты;

б) акча, документ, буюм-тайым же башка бир нерсени

берген кишинин кызматы, фамилиясы, аты, атасынын

аты (зарыл болгон учурда мекеменин аты);

в) акча, документ, буюм-тайым же башка нерселердин

аталышы жана алардын саны (зарылдыгына

байланыштуу баасы, акчанын суммасы) көрсөтүлөт;

г) алынып жаткан буюмдун техникалык абалы (эгер ал

машина, ар түрдүү аппараттар ж.б. болсо);

3. Тил каттын берилген убагы;

4. Алына турган акчанын суммасы же буюм-тайымдын баасы жана алардын

саны тил катта толук көрсөтүлүп, кашаанын ичинде жазуу менен берилиши

шарт.

5. Тил кат берген кишинин колу;

6. Тил кат берген кишинин аты-жөнү.

Тил каттын реквизиттери төмөнкүчө жайгашат:

1-реквизит - документтин аты,

2-реквизит - текст,

3-реквизит - тил кат жазылган дата,

61

4-реквизит - тил кат берүүчүнүн колу,

5-реквизит - тил кат берүүчүнун аты-жөнү.

Тил каттын б-реквизити - "Күбөлөр:".

Ал эми 7, 9-реквизиттер күбөлөрдүн колу,

8, 10-реквизиттер - күбөлөрдүн аты-жөнү.

б, 7, 8, 9, 10-реквизиттердин тил катта болушу

милдеттүү эмес.

Тил кат аркылуу түзүлгөн мамиле күбөлөрдүн болушун талап кылса гана,

акыркы беш реквизит пайдаланылат.

Чоң суммадагы акча, баалуу буюм жана мүлктөр тил кат аркылуу

берилгенде, документ мамлекеттик нотариус тарабынан күбөлөндүрүлөт.

Тил кат акча-буюмду,мүлктү убактылуу ээлөөдөгү юридикалык күчкө ээ

расмий иш кагаз болгондуктан, анын жазылышына өзгөчө көӊүл буруу

зарыл. Тактап айтканда, текст менен коюлган колдун арасында бош калган

жерлер сызылып ташталат. Тил каттын текстиндеги жазууларды өчүрүүгө,

ондоого тыюу салынат. Эгерде андай оӊдоолор же өчүрүүлөр болсо, тил кат,

расмий күчүн жоготкон деп эсептелет.

TYШYHYK КАТ

(Объяснительная записка)

Кызмат тармагында, кызматка байланыштуу маселени, анын айрым

жактарын түшүндүрүү үчүн жетекчиге же жогорку органдарга жиберилүүчү

расмий документ - түшүнүк кат.

Түшүнүк каттар арналышы боюнча ички түшүнүк кат жана тышкы түшүнүк

кат болуп бөлүнөт.

1. Ички түшүнүк катты негизинен кызматкер (жумушчу, илимпоз, студент,

кызматчы ж.б.) же бөлүм башчысы мекеме жетекчисинин атына жазат. Анда

эмгек тартибин бузган кызматкер же студент кетирген айрым кемчиликтер

(маселен, ишке же окууга кечигип келүү, буйруктун же айрым тапшырманын

өз убагында аткарылбай калышы, белгиленген тартипти бузуу, ага баш

ийбегендик ж.б.) жана анын келип чыгышынын себептери далилденип

көрсөтүлөт. Тике тиешелүү киши кол койгон мындай түшүнүк кат кадимки

эле кагазга жазылат.

Түшүнүк каттын реквизиттери төмөнкүчө жайгашат:

1. Документ женетуле турган мекеменин аталышы же анын жетек-

чисинин толук аты-жөнү;

2. Документти даярдаган кишинин аты-жөнү же мекеменин толук

аталышы;

3. Документтин мазмуну (текста);

4. Текст;

5. Тиркеме (эгерде зарыл болсо);

6. Документ жазылган дата;

62

7. Колу;

8. Түшүнүк кат жазуучунун аты-жөнү.

ИЛИМИЙ СТИЛЬ МЕНЕН ИШ КАГАЗДАРЫНЫН СТИЛИНИН

АЙЫРМАЧЫЛЫГЫ

Илим менен иш кагаздарынын (расмий иш кагаздарынын) стили милдети

жагынан бири-бирине жакын келген китеп стилинин эки түрү болуп саналат.

Булар өз ара төмөндөгүдөй айырмаланат.

Илимий стиль аркылуу теориялык маселелер, иш кагаздарынын стили

аркылуу турмуштук маселелер баяндалат.

Тема: Реферат, конспект, курстук иш

(реферат, конспект, курсовая работа)

Реферат-кандайдыр бир тема боюнча жазылганкыска илимий эмгек.

Илимий стилди калыптоодо чоü мааниге ээ, тактыгы, маалыматтардын

арбындыгы, тилининин жектиликтүүлүгү менен айырмаланууга тийиш.

Рефератта илимий маалымат гана берилбестен, рфефренттин (реферат

жазган автордун) жазып жаткан материалга карата мамилеси баасы,

чагылдырылат. Ал монографиялык (бир чыгармага же жеке авторго

арналган) же обзордук (бир топ чыгарманы жалпылаштырып камтыган)

формада болот. Реферат референттин өз сөзүнөн турат, анда айрым зарыл

деп эсептелген учурларга гана цитаталар колдонулат жана ал кайдан

алынганы (китептин автору, аты, чыккан жылы, бети) көрсөтүлөт. Илимий

иштин бул жөнөкөй түрүн ар кандай композициялык планда түзсө болот.

Реферат төмөндөгүдөй тартипте түзүлөт:

- кириш бөлүмү – рефераттын темасы болгон чыгарманын, илимий эмгектин

автору жөнүндө кыска маалымат, сөз болуп жаткан чыгарманын жазылыш

тарыхы ж.б.

- рефераттын негизги бөлүгү – тема боюнча кыскача, бирок жеткиликтүү

илимий маалымат берүү;

- баяндалган маалыматтарга карата, анын мааниси тууралуу жыйынтыктар,

жалпылоолор.

Реферат теориялык талдоо берүүгө, сын маклалардын, тарыхый –

биографиялык башка булактардан пайдаланууга көбүрөөк аракеттенүү керек,

ошондой эле алгачкы илимий изилдөөнүн усулу болуп саналат.

Конспект- окулган же угулган тексттин кыска мазмунун негизги ойду

кагазга түшүрүү. Текстти адегенде көüүл коюп окуп чыгып, анан план түзүп,

ар бир бөлүмдөгү эü негизги ойду белгилеп алып, кагазга кыскача баяндоо

керек. Сөздөрдү, сүйлөмдөрдү кыскартып жазууну, шарттуу белгилер менен

берүүнү үйрөнүү кажет. Тексттин негизги маанисин сактоодо тезис жазуу

талап кылынат.

Конспектинин жазылыш формалары: тектсттин планын түзүү, аны кийин

майда темаларга айлантып сүйлөп берүү. Цитаталарды, айрым цифраларды

63

дароо көзгө чагылсын үчүн башка түстөгү (кызыл, жашыл ж.б.у.с.) сыя

менен жазууга болот, өтө керектүү маанилүү жерлеринин астын сызып

койгон, же ар бир ойду он абзацка бөлүп койгон да ыüгайлуу.

Конспектинин баш жагын ошол конспектиленип жаткан текст кайчыл

чыгармадан (эмгектен) экенин толук жазып чыккан маалыматтарын берүү

керек. Конспектинин бир четине актай бош орун калтыргыла, кокус жаüы

ойлор, толуктоолор болсо ошол жерге жазасыüар.

Курстук иш-вуздардагы студенттердин мугалимдердин жетекчилиги

астында өз алдынча жаза турган окуу илимий - методикалык иши.

Тема: Баяндама (доклад), тезис,

цитата, шилтеме

Баяндама (доклад)– билдирүүнүн эӊ эле татаал формасы доклад болуп

саналат. Доклад илимий-практикалык, илимий-методикалык конфе-

ренцияларда, педагогикалык окууларда, съезддерде ж.б. окулат. Докладда

бүткөн, аткарылган, изилденген, жыйынтыгы чыккан иш так баяндалат.

Кириш сөздө иштин актуалдуулугу, илимдеги мааниси ж.б. ачык, так

көрсөтүлөт. Негизги бөлүмдө фактылар менен далилденген илимий

ачылыштар, жетишилген ийгиликтер баяндалып, жыйынтыгында анын

мааниси көрсөтүлөт.

Докладдынсхемасы төмөндөгүдөй болушу мүмкүн:

- докладдын темасы, көлөмү, өзүнүн жекече көз карашы;

-материал жыйноо;

-окулган адабияттардын библиографиясын түзүү, материалдарды, илимий

эмгектерди ж.б. окуу, план түзүү, тезис жазуу;

-доклад жазуу: доклад жөнүндө ойлонуп, бөлүктөргө бөлүү, жыйынтыгын

жана сунуштарын тактоо;

-доклад менен чыгып сүйлөө. Жыйнтыктоо сөз.Анда суроолорго жооп

берүү, башка чыгып сүйлөгөн адамдардын сөзүнө түзөтүү берүү, доклад

боюнча жыйынтык чыгаруу

Тезис – тексттин кыскартылган формасы, ар кандай тезис узартып сүйлөөгө

ылайыкталган болуш керек. Тезисте өзүüөр кошо турган фактылар менен

ойлор айтылбайт, аны кийин конспектиге кошосуüар. Конспектини кыска

жазса да болот, текстке жакын узун жазса да болот, эü негизгиси ошол

конспект кийин өзүнөргө кенири жана системалуу сүйлөгөнгө мүмкүнчүлүк

ачышы керек. Андыктан конспектинин негизи – тезис.

Тезис –ар кандай көркөм чыгармалардын, илимий макалалардын негизги

мазмунун бир нече гана сүйлөм менен баяндап берүү.

Цитата – (лат.-күбөгө тартуу) – өз пикирин түшүндүрүү жана бекемдөө

үчүн башка бир автордун чыгармасынан өтө чакан үзүндү же бирөөнүн

кыска сөзүн пайдалануу. Цитатаны өз орду менен ыктуу пайдалануу адамдын

интеллектуалдуу денгээлин канчалык даражада экендигин аныктайт.

64

Тема: Рецензия, аннотамция, пикир (отзыв)

Рецензия –(лат.-караштыруу) көркөм чыгарманын, спектаклдин,

кинофильмдин, илимий эмгектердин идеялык-көркөмдүк салмагын талдоого

алган адабий сын мүнөзүндөгү маклалар.

Рецензия - пикирден (отзывдан) өнүккөн жан татаал түрү, ал илимий көз

караштыкалыптандырып, жазуу маданиятын көтөрүүгө, илимий жана

публицистикалык стилдерди айкалыштыра билүүгө жардам берет.

Рецензияны жогорку деӊгээлде жазуу үчүн төмөнкүлөрдү талап кылат:

-чыгарманын мүнөзүн, анын темасын, идеялык мазмунун, проблематикасын

аныктоо;

-сөз болуп жаткан автордун стилин мүнөздөп, анын көрком ыкмаларын

түшүндүрүү;

-чыгарма боюнча пикир айтып, ошол пикирлерди аргументтүү далилдеп,

рецензияланып жаткан эмгекке жалпы баа берүү зарыл;

-ой-сезимди сабаттуу, бийик деӊгээлде, таасын, так берүүгө аракеттенүү

кажет;

-рецензияланып жаткан чыгарманы жакын темадагы идеядагы башка

чыгармалар менен салыштырууга да болот.

Адаттарецензия адабий сындын оперативдүү формасы болуп, көркөм

чыгарма жарыялангандан көп узабай жарык көрөт. Өзүнүн объектиси кылып

көбүнчө бир чыгарманы алат. Мисалы, К. Бобуловдун ―Махабат баяны‖ –

Ч.Айтматовдун ―Жамийла‖ повести жөнүндө (1958) ж.б.у.с. көптөгөн

рецензияларды белгилөөгө болот.

Аннотация - китептин, макаланын, же кол жазманын мазмунун,

мүнөздөмөсүн кыскартып жазуу аннотация деп аталат.

Аннотация жазууда төмөнкүлөр эске алынат: китептин, макаланын же кол

жазманын автору, аты, жөнү, китептин аты, чыккан жери, жылы, китептин

кыскача мазмуну, эмне маселелер камтылгандыгы, кимдерге арналып

жазылгандыгы ж.б.

Эгер биз «Кыргыз тили» окуу китебине аннотация жазсак, төмөнкүдөй

мазмунда болот.

Үсөналиев С. «Кыргыз тили» Кыргыз орто мектептеринин 6-класстары

үчүн окуу китеби. - Б.: «Педагогика», 2009, -230 б.

Бул окуу китеби жаӊы идея, жаӊыча көз караш менен жазылган. Эрежелер

так, корутундуланып, кыска берилген.

Эрежелерди үйрөнүү максатындагы көнүгүүлөрдүн жаӊы түрлөрү сунуш

кылынган, аларды аткаруунун жолдору көрсөтүлгөн, таблицалар берилген.

Китеп орто мектептердин 6-класстарынын окуучуларына арналган.

65

Пикир (отзыв) - пикир деген - адабий чыгармаларга, илимий эмгектерге,

кинофильмдерге, спектаклдерге ж.б. сын көз менен каралып жазылган ой-

пикир.

Мындай пикир кээде отзыв же рецензия деп да аталат. Аны жазуу үчүн

төмөндөгүдөй болжолдуу планды жетекчиликке алуу керек: адегенде

чыгарманын, эмгектин, китептин, кол жазманын автору; чыгарманын аты,

качан, кайдан чыкканы, көлөмү; чыгарманын жетишкен жактары,

тематикасынын актуалдуулугу, маселенин ачылышы, тили, стили; кемчилик-

тери, өз пикири, кайсы маселеге макул эместиги, сунушу; жалпы

жыйынтыгы (жакшы же жаман, начар экендиги).

Тема:Конституция жөнүндө түшүнүк. Кыргыз Республикасынын

конституциясы жана тарыхы.

Түшүнүктөр:

• Конституция • Конституциянын формалары

1787-ж. 17-сентябрда АКШда конституция кабыл алынган.

1929-ж. 30-апрель Кыргыз АССринин биринчи конституциясы

1937-ж. 20-март Кыргыз СССРинин конституциясы.

1978-ж. 20-апрель Кыргыpыз ССРинин Конституциясы

1993-ж. 5-май Кыргыз Республикасынын Конституциясы

2010-ж. 27-июньКыргыз Республикасынын Конституциясы

Конституция - мамлекеттин негизги мыйзамы болуп эсептелет.

Конституция мамлекеттин түзүлүш формасын, адамдын укугун жана

эркиндигин, жарандын укук милдеттерин, мамлекеттик органдар

системасын, сот адилеттигин, шайлоо системасын уюштурууну аныктайт.

«Конституция» - деген сөз латын сөзүнөн алынган. Которгондо Орнотуу,

түзүлүш дегенди билдирет. Конституция мамлекеттик башка нормативдик

актыларга Караганда жогорку укуктук күчкө ээ. Укуктук акт катары

биринчи конституцияАКШда 1787-ж. 17-сентябрда кабыл алынган.

Азыркы күнге чейин бул конституцияга 27 оӊдоо киргизилген. Буржуази-

ялык революциялар феодалдык коомдук мамилелерди жеӊип чыккандан

кийин түзүлгөн мамлекеттер өздөрүнүн конституциясын кабыл алышкан.

Азыркы кездеги демократиялык өлкөлөрдүн конституцияларында жарандын

демократиялык укуктары жана эркиндиктери (шайлоо укугу, иш таштоого,

саясий партияларды түзүүгө укуктуулук) жарыяланган.

Конституциялар формасы боюнча экиге бөлүнөт.

Биринчиси,белгилүү бир схемага жараша түзүлгөн бирдиктүү документ түрүндө,

Экинчиси, ар түрдүү мыйзамдардын жыйындысы (Улуу Британия, Жаüы

Зеландия, Израиль конституциялары жок ) түрүндө болот.

66

Конституция конституциялык комиссия тарабынан иштелип чыгып,

бүткүл элдик талкууга коюлат.

Кыргыз Республикасынын Конституциясы Республиканын коомдук,

саясий жана экономикалык түзүлүшүнүн негиздерин бекитет.

Биринчи жолу 1929-ж. 30-апрелде Кыргыз АССРинин II съездинде Кыргыз

АССРинин Конституциясы кабыл алынган. 1937-жылы 20-мартта

республикалык Советтердин чукул чакырылган V съездинде Кыргыз

ССРинин Конституциясы кабыл алынган. Ушул конституциянын

принциптерин, сактап, айрым толуктоолор жана өзгөртүүлөр менен 1978-

жылы 20-апрелде Кыргыз ССРинин Конституциясы кабыл алынган.

1991- жылы 31-августта Кыргызстан көз карандысыздык декла- рациясын

кабыл алган.

Кыргыз Республикасынын Конституциясы1993-жыл 5-майда

Кыргыз Республикасын12-шайланган Жогорку кеӊешинин 12-сессиясында

кабыл алынган. 2003-жылы 12- февралда референдум аркылуу өзгөртүлгөн.

Ал Конституция 8 главадан 97 беренеден турган.

Кыргыз Республикасынын Конституциясынын жаӊы редакциясы

2006-жылы ноябрь декабрь айларында КРдин ЖК тарабынан кабыл алынган.

КР Конституциясы 9 главадан 101 беренеден турган. 2007-жылы 21-октябрда

кайрадан референдум аркылуу өзгөртүлүп 9 главадан 98 беренеден турат.

Кайрадан ондолуп өзгөртүүлөр менен Кыргыз Республикасынын жаны

Конституциясы 2010-жылдын 27-июнунда кабыл алынган.

Конституциядагы өзгөртүүлөр көптөгөн жакшы натыйжаларды берет

- парламенттин ишин жакшыртууга:

- өкмөттүн ролун жана жоопкерчилигин жогорулатууга;

- президент, парламент жана өкмөттүн ортосунда өз ара байланыштарды

бекемдөөгө;

- соттордун күчтүү жана адилеттүү болушуна;

- омбудсмен институтунун адам укуктарын коргоону жакшыртуусуна

багытталат.

Кайталоо үчүн суроолор?

1.Конституция жана анын маани, максаты.

2. Конституциянын түрлөрү.

3. Кыргызстандын Конституциясынын өнүгүү жылдары.

4. 1-статьяда белгиленген аныктамалар боюнча өз түшүнгѳнүңөрдү айтып

бергиле.

ТИЛДЕР КАФЕДРАСЫ БЕКИТИЛДИ ОИ...

Documents