Ч УЛ БУРГУТИ - lib.iiau.uzlib.iiau.uz/wp-content/uploads/2019/09/said-ahmad... ·...

С А И А

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ч У Л Б У Р Г У Т И

Чўл бургутини и зл аб О лтиариқдан Ёзё- вонга отда ж ўн ади м . Ҳ али қуёш ботмаган, унинг кечки қизғиш нурлари барглари сар- ғайган ўрикларни, тер ак учларини ловил лаб ёндираётгандек . Осмон кўм-кўк, уф қ да худ- ди атайин бўя б қўйгандек қип-қизил булут парчаси суд р а л и б ю рибди.

Қанал кўпригидан ош иб, чўл томонга ж и- ловни бурдим . От негадир тихирлик қилиб, ю рмай туриб олди. Ж онивор бир-икки қам- чидан кейин ҳам олдинга ж илиш ўрнига орқа- сига тисарилиб, т айсалл арди . Ж а ҳ л устида қамчи босмоқчи бўли б қўл кўтарган ҳам эдимки, кимдир қичқирди:

— Уғлим, жониворни суғоринг. К ўрмаяп- сизми, сувга интиляпти.

Угирилиб қарадим . Сув л а б и д а белбоғи- га ю з-кўзини артаётган олтмиш ёш лардаги қарияга кўзим туш ди. У ш ундоқ ювош отни б е с а б а б қамчилаганимга ачингандек, илдам ю риб келиб ж и л овдан олди. П астга тушдим. У от ж и л ови дан уш л а б қирғоққа етаклади. От олдингн оёқларини лойга ботириб, тумш у- ғини сувга тиқди. У ҳар зам он-ҳар зам он да

з


бош кўтариб менга қар аб қўяди-да , яна сувга интилади. Унинг бу ҳаракати чанқаганимни билм адинг-а , д еб таъна қилаётгандек туюлди. Ж а ҳ л устида қамчи босганим да эти дириллаб кетганини эсл аб кўнглим ранж иди.

— й ў л бўлсин, саф арингиз қай том онга?— дед и чол отни қайтариб чиққач.

— «П ахтакор»нинг «П ар тизан» участка- сига.

— Ундоқ бўлса йўлни ўнг томонга солинг.Чолга миннатдорчилик билдириб, йўлга

тушдим. А троф бий дал а . Қ уёш ботиб поёнсиз чўл бирдан ҳувилл аб қолди. У фқдаги бояги қизил булут аста кенгайиб, би рп асда бутун осмонни эг а л л а б олди -да , тақир чўлни қиз- ғимтир хира п арда орасига ў р аб қўйгандек бўлди. Қ им сасиз чўлда чўл бургути билан учраш ув ҳақида ўйлаб кетмоқдаман. Н аза - римда чўл бургути д еб аталган киши ю злари- ни ш ам ол л ар қорайтирган, яқинида турган одам га ҳам х у д д и олисдан қ араётгандек кўз.- ларини қисиб, бўйнини бир томонга эгиб боқа- диган, биров билан кўришгани қўл узатганда ш амолга қарши учишга ҳозирланиб, қанотини ёзи б олдинга интилиб турган бургутга ўхш аш б а ҳ а й б а т бир киши бўлиб кўринарди. Менинг б у фикримни тасдиқлаётгандек , от бошини силкитиб қўяди.

К и ссам дан папирос олиб ҳар чан д гугурт чақаман десам ҳам эплай олм адим . От дупу- рини эш итиб ж иловни тортдим. Юз қ адам лар чамаси орқада отлиқ келарди.

— Гугуртни ҳовучингизнинг орасига олиб чақинг, йигит. Ч ўл ш амоли ў ж а р бўладн .

Чолни танидим. У бояги менга йўл кўр-

4


сатган киши. О тларимиз бар авар л аш ган да ж иловни бўш цўйиб ю бордим .

— Хизм ат, ўғлим? Сизни Ёзёвонга қайси ш амол учирди?

— Чўл бургутини кўргани келяпман.— Ҳа! К ўрса арзийдиган йигит. Бургут

деганча бор.— Танийсизми уни?— Б у атроф да уни танимайдиган одам

йўқ. Бу чўлл арда у ён бош лам аган тепа, оти- нинг туёғи тегмаган сой қолмаган. Олов бола . Ч ў л д а от чоптириб келаётганини кўр- сангиз тўнининг икки бари ш ам ол да ҳилпи- раб, худди бургут қанот қоқиб учиб келаёт- гандек. Ғайратини айтмайсизми, қони то- м ирдан тош иб чиқиб кетаётгандск. Н им ага қўл урса гуллатади. Қўли гул д е б шуни айт- са бўлади . Каналнинг бериги томонидаги ер- ларга кўзингиз туш дими? Ҳа, балли. Бургут о б о д қилган. Ҳозир ўш а ерга к олхоз клуб қур- япти. Ж у д а гаштли ер бўлган-да . Бургут- нинг йигитлари шу атроф дан эллик гектар ер очиб, мевазор қилишди. Уч йил бўлди. Ҳа, уч йил бўлди, чўлнинг қоқ ўртасидан ер оч- гани бола-чақаси билан чиқиб кетганига.

— Бургут асли шу ерлик йигитми, ё кўчир- мами?

Чол анча вақтгача ж им қолди. Туёқ тову- шига қулоқ солиб бир м у д д а т йўл юргани- миздан кейин саволимга ж а в о б қайтарди:

— Бур гут ш у ернинг боласи. Еш лигида ҳам ўт-олов эди. Жронтга кетмасидан олдин қишлоқдаги Ойниса деган бир қиз билан дон олиш иб юрган эди. Иккови аҳду паймон қи- лиш иб гапни бир ж о й га қўйишган йили уруш


бош ланиб, Бургут фронтга кетди. Ш у кетган- ча ундан х а т -х а б а р бўл м ай қўйди. Қ и з кутиб- кутиб, охири ўзим изнинг қишлоқлик Н уъм он- ж о н деган болага тегди. О р а д а н сал ўтмай ур уш тугаб Бур гут қайтиб келди. Қ а р а с а қиз эр га теккан. У чамадонини с а м о в а р д а қолди- риб, тўппа-тўғри Н уъ м он ж он н и н г уйига бости- риб борди. Эр-хотин ҳовлидаги сўр и да чой ичиб ўтиришган экан. Бургут , ҳе йўқ, б е йўқ, қиз- нинг қўлидан уш л аб кўчага етаклаб қолса бў- ладими, кўчага йиғилди одам , йиғилди одам! Қ ариялар насиҳат қилиш ди, қани энди унга гап уқдириб бўлса , йўқ. У ж арлиги тутуб, тав- ба , икки ярим ойлик келинчакни ў з уйига етаклаб кетса бўладими! Ш у десангиз, қиз ҳам ж о н д е б турган экан, олдига туш иб пил- д и р а б кетаверди. Бир ҳаф тагача Н у ъ м он ж он Бургутнинг уйи атроф ида ўр ал аш и б юрди. Э плолм ади. Районга бор иб , у ёқ -бу ёққа арз қилмоқчи бўлди, бўлм ади . Зўрликни қа- ранг-а! Қиш лоқчилик эм асм и, Н у ъ м он ж он сод д ал и к қилиб, келин билан ҳали загсдан ўтмаган экан. Унинг гапига ҳеч ким қулоқ солм ади. Тавба!

— Уша кезлари Бургут босар-тусарини билмай, м едалларини ж ар ан гл ат и б ўтганнинг ўроғини, кетганнинг кетмонини олиб юрди. й ў қ , сал ф у р с а т д а инсоф га келиб, ишга ш ўнғиб кетди. А м м о, лекин, дим оғ баланд. Биров бую рган ишни қилмайдилар. Бригадир- ни писанд қилмай, бир чеккада ўзига ер а ж р ати б олиб, кетмон чопиб юрди. Қетмон қанақа денг, темирчининг миясини ачитиб, тепасида туриб бар каш дек қилиб ясатиб ол- ган. Р аисим из эслик бола. А л д а б -с у л д а б Бур-

6


гутни йўлга солди. Узи ҳам яхши гап билан илонни инидан чиқазадиган хилидан. Қ ол хоз қизлари бир кун қизиқчиликка кетмонининг сопига исриқ боғл а б кетишибди, деган бир гап ҳам бўлган эди , чоғимда. Уша йилиёқ Бургут к олхозда ном чиқариб, И кром ж оннинг ўрнига бригада бош лиғи бўлди. К еласи йил орден олиб қурултойга ҳам бор иб келди. ё п и -

рай, қурултойдан келди-ю, бош қа одам бўл- ди қўйди. Ч ўлга от солгани-солган. Узига ўхш аган йигитларни ҳам чўлга бош лади. Р аб - бимсан, д е б чунонам кетмон чопишдики, ҳаш - паш дегунча аллақанча ерни чўлдан юлиб олиш ди. Ш у, н азар и м да Бургутнинг юраги танасига сиғмаётганга ўхш айди . Чўлни сиқ- сам , танобини тортсам, дейди . Ғайратингга балли-е, азам ат .

Утган йили гектаридан қирқ икки ярим центнер пахта берган бр игадал ар Бургут ер очган ўша чўлдан о бр ў топиш ди-да.

— Н у ъ м о н ж о н нима бўлди , кейин уйлал- дими?

— Ҳа, Бургут ўғил болалик қилди. Тўйн- га иккита бўр доқи етаклаб борди. Куёвнов- карда ҳам Н уъ м он ж он н и н г ёнида ўтириб, ро- са қизиқчилик қилиб, одам лар ни кулдирди. Ҳ ози р Н у ъ м он ж он Бургутнинг бригада- сида.

— Хотинини ундан қизғанм айдим и?— Авваллари қизғанарди. Ҳ озир бир ўғил,

бир қизи бор. Н уъ м он ж он га қ уда бўлам и з д е б , тегишгани тегишган.

Чўл ўртасидаги йўл иккига бўлиниб, чол отининг жиловини тортди.

Чолнинг ж илов тутган ўнг қўлининг икки-

7


та бармоғи қ ўш алоқ битиб қолганиии кўриб цолдим.

— Уғлим, мен бу ёққа кетаман. Энди йўл- ни отнинг ўзи топиб кетаверади. Хайр, ўғлим. Бургутга м ендан д у о д е б қўйинг.

Чол билан хайрлаш дик. Тўппа-тўғрим дан ой кўтарилди. Бояги қизил булутлар энди сарғимтил тусга кириб, кўз о л д и м д а рангини ўзгартиравер ди-да , бирдан синкага солганд^к зангори рангга бўялди. Ой ж у д а тез баланд- лаб , ҳам м а ёқни ҳавойи бир тусга ғарқ қил- ди. Ерга ур са кўкка сачрайдиган аж ой и б та- биатли чўл Бургути билан учраш ишга ошиқ- дим. Бечора от яна бир марта қамчи еди-ю, халоскори чолдан аж ратанига аф сусланган- дек бош ини сар ак -сар ак қилиб, илдам юриб кетди. Ш у ой нурига ғарқ бўлган чўлларда Бургут парвоз қилиб ю ргандек, ой ҳам унинг қадам и теккан ерларни кўз-кўз қилмоқчи бўл- гандек, янада равш анлаш аётганга ўхш арди.

Бургут ҳақ и да китоб ёзи б , унинг бутун қилиқлари, нуқсон ва ф азилатларини тасвир- лаб , мана шу бепоён чўлнинг пеш онасидаги асрий шўрни ювиб, зўр ҳосил олиш ига ўқув- чини ишонтириб бўлармикин?

Ш ундай хаёл лар билан «П артизан»га ет- ганимни билм ай қолдим. Ҳ али атрофига де- вор олинм аган янги уйда ёши ўттиз беш- ларга борган, ниҳоятда кўҳлик бир ж увон мени кутиб олди. Бу Бургутнинг хотини эди.

— П унктдалар , пахта ж ўнатяптилар , ҳа- лизам он келиб қоладилар.

— Яхши уй бўпти, атроф га девор олсанг- лар ж у д а ш инам ҳовли б ў л а д и ,— дедим.

Ж у в о н кулди.

8


— Р а ҳ и м ж о н акангиз ш ундоқ катта чўлга сиғмайдилар-у , ҳовлига девор олармиди- лар.

Д а ҳ л и з д а н оёқ товуши келди. Б ир пасдан кейин паст бўйли, озғин, кўримсизгина бир йигит- кирди. Б у йигит Бургутни йўқлаб кел- ган гумон қилиб, йўл юриб чарчаганимдан у билан бош ирғиб енгилгина сал ом л аш иб қўя қолдим.

Ж у в о н гап қотди.— Р а ҳ и м ж о н ака, меҳмон сизни йўқлаб

кептилар.Гапнинг очиғини айтсам ж у д а ҳа м ҳаф са-

лам пир бўлди. й ў л бўйи минг хил хаёл лар га бориб, аф сонавий п аҳлавонларга ўхш атиб завқланиб, ҳавас қилиб келган Бургутим ҳар куни кўриб юрган одди й киш илардай, ж усса - си ҳам , юзи ҳам , кўзи ҳам , қараш лари ҳам оддий, пачаққина бир йигит б ўл и б чиқди.

Бургут менинг кайфиятимни сезиб турган экан шекилли, қўл бер иб кўриш аётганда пан- ж ал ари м н и ш ундай сиқдики, бур гут чангали- га туш ган ж ў ж а д е к чийиллаб ю бориш им га оз қолди.

— Ж у д а соз бўпти-да келганингиз, гапла- шиб ётамиз. Бугунча иш битди. Энди отам- лаш сак бўлади .

Ош устида гапга солсам , ўзи ҳақида унча- мунча гапириб бер ар д е б ўйлаган эдим. й ў қ . У ж у д а камгап одам экан. Узи ҳақ и да бир оғиз ҳам гапирмади. Ф ақат « Д а й д и » кино- фильмининг иккинчи сериясини кўрмагани, у ёғида нима бўлиш ини билм ай қолганини аф суслан и б айтди.

— Ч ўлга қачон келганингизни, қандай қи-

9


либ чўлни о б о д қилганингизни айтиб берсан- гиз.

У кулди. Ориқ п а н ж а л а р и билан пеш она- сини уқ а л а б , кўз қири билан менга қараб қўйди.

— Қ андоқ д есам бўларкин? Ш ундоқ чўл- га чиқди-гу, бир том он дан трактор солиб, кўпчилик бўли б кетмонни чопиб кетавердик. Шу!

Унинг бу гапидан камтарлик қиляпти д еб ўй л ади м -да , яна сўрадим:

—■ Ахир, шу ишлар осонгина бўлм аган- дир?

— М еҳмон деган унақа сергап бўлмай- ди ,— д ед и у айёрча кулиб.— Эртага ўзингиз кўрасиз. Б олалар айтиб бериш ади. Чарчаган- дирсиз, ётинг.

Ундан ўзи ҳақида тайинли бир гап олиш қийин эканлигига иш онганимдан кейин, ёс- тиққа ёнбош ладим . Ч ўл бургути чироқни па- сайтириб нариги уйга чиқиб кетди.

Н а з а р и м д а у уйдан чиқди-ю, қанот қо- қиб, ой нурида яш наб ётган чўл осмонига учиб кетгандек бўлди.

Уйқум қочди, фикр-хаёлим чўл бургутида. Наҳотки, оддий, кичкинагина ж у с с а д а бургут қалби, бур гут парвози бўлса . Н аҳот , у бур- гут етолм аган ф а зо л а р д а уча олса.

Ш у кеча чўл тонги ёриш иб келаётган суб- ҳисодиқда , улуғ ниятлар инсонни у л уғ истиқ- б о л сари қанотлантириш ига, чўл бургутига ҳам қанот берган мана ш у ниятлар эканига иқрор бўлдим.

Э р та л а б нонушта вақтида Н уъ м он ж он келиб қолди.

10


— Ҳа, Тўппонча, нима қилиб ивирсиб юрибсан?

— М аш ина қайси участкага борсин? Шу- ни сўрагани келгандим.

Бургут унинг қўлига бир пиёла чой тут- қазди.

— ■ Ҳ али тайинлаган эдим-ку.— Ҳ ож и м уқ он ҳали йўл очмаган экан,

механик бор м ай м ан деяпти.Уларнинг суҳбат и дан ҳеч нарса туш унмл-

дим. Ф ақат Бургут то нонуштагача чўлни ш ам ол дек 'ги р айланиб келганини сезди м , хо- лос. Н у ъ м он ж он кетди. Биз Бур гут билан таш қарига чиқдик. Кеча қоронғида келиб чўлнинг нималигини билмаган эканман. Ун учта янги оқ иморат. Н ар и р оқ да тепаси ший- понлик и дора, уйлар олдидаги қатор экилган ёш теракларнинг барги қ а ҳ р а б о д е к сап-сариқ. А ртезан қ удуғи дан чиқарилган сув бўй бара- вар бал андл икдаги қ увурдан ш илдираб оқиб ётибди. Ундан нарида тепаси толь билан омо- натгина ёпилган сарой ичига селитра тўкиб қўйилган, икки-уч бочка керосин, қопланган цемент, ғишт, тахта, х о д а л а р уйиб ташлан- ган.

Ш ийпон олдида марказий Ф арғона степ- торгининг автолавкаси турибди. Унинг бир ғилдираги ўрнига ғишт тахланиб, ўқига тир- гович қилиб қўйилган. Оқ хал ат кийган со- тувчи вағиллаб турган примус устида буғ пуркаётган мис чойнакка чой дам лаяпти.

Бургут лавкага бош суқиб қаради. Полка- л а р д а сон-саноқсиз ароқ, винолар, пачка-пач- ка м айда туз териб қўйилган. Қизларнинг со- чига тақиладиган ҳар хил лента, устига зар

11


қопланган сигара, елпуғич, упа, фотоувели- читель каби моллар тўлиб-тош иб ётарди.

Сотувчи нимадир демоқчи эди, Бургут қўл силтади.

— Д ўконни беркитинг. Туз чўлда ҳам кўп. Упа қўйишга хотинларнинг ҳозир қўли тег- майди. Елпуғичсиз ҳам ш а б а д а бўлиб туриб- ди. Ароқни б ў л с а кечқурун м айдалаш ар- миз.

Бургут идора томондан келаётган Нуъмон- ж онни имлаб чақирди.

— Б у кишини ола кет. Д ўк он н и кечқурун очади. Бир грамм терса ҳам ҳарна-да!

Бургут хи ж ол ат бўлган дек қошини кериб менга қаради.

— М еҳмон, ишимиз қизиқ бўлди-ку. Сал бем аврутроқ келиб ' қолдингиз-да . Уйимиз батта бўлгани билан, пахтам из олти километр нарида. Ш у турган еримиз келаси йилга бо- риб чўлнинг центри бўлади . М ен билан юр- сангиз чарчаб қоласиз. Я хшиси Тўппонча пол- вон билан кетаверинг. Ҳ ож им уқоннинг ерида учраш амиз.

Бургут отга миниб қайгадир кетди. Бяз Н уъ м он ж он билан йўлга чиқдик.

О т-арава, машина ю равериб ш и б б а л а б ю борган текис йўлдан сал ю рганим издан ке- йин ор қам и здан сотувчи йигит ҳал л о сл а б етиб келди. То у келгунча гапимиз қовуш май турган эди. Гапни нима ва кимдан бош ла- шимни билм ай ж им гина борардим . Таниш- билиш йўқ. Б ур гутдан гап айлантирай десам , Н уъм онж оннинг кўнглига қаттиқ ботмасм л- кан д еб х и ж о л а т д а эдим. Толеимга сотувчи сергапгина йигит экан. Й ўл бўйи оғзи тинмай

12


степторгнинг инспекторидан шикоят қилиб борди. и о

— Н аф си б у зу қ одам . Ж и н д а к чўзиб қўй- м асанг молнинг яхшисини ололм айсан . Ака, ўзингиз ўйланг, кичкина дўкон бўлса , хари- дорнинг сони йигирмадан ош м аса, бозор яқин бўл.маса, ахир бола-чақалик одам м из.

Н уъ м он ж он ю мш оқ кўнгил, қиздеккина й йигит экан. Унинг қ адди-басти , хатти-ҳара-11 катлари деҳқондан кўра сартарош га кўпроқ I ўхш аб кетарди. Оёқ олиш лари енгил, гапи ҳам мулойим, қалин қора қош лари остидаги сарғимтил қўй кўзи ҳам иш а кишига кулиб тургандек. Унинг ш у топда ёним да пилдираб бориш и чўлда кетаётган о ж и з чумолига-ўх- ш аб, сира манзилга етолм айдигандек кўри- нарди. Бунинг нимаси тўппончага ўхш айди, тавба.

У зоқдан кўм-кўк тутун кўринди. Б у тутун 'бир зу м д а тарқаб, унинг ўрнида ён бош лаб қолган терим маш инаси кўринди.

— Бир бало бўпти,— деди Н у ъ м он ж он б ес а р а н ж о м бў л и б .— Б ур гутдан бал ога қола- миз, қани, югуринглар!

Унинг мулойим қўй кўзлари д ум алоқ ла- шиб бўрининг кўзига ўх ш а б кўкимтил тусга киргандек бўлди. У чўл ўр тасида ш амол дек олдинга югуриб кетди. Боя чум олидек увол кўринган қиздек йигит, энди кийикдек ел қу- виб ол ди н да учиб борарди.

Биз ҳ а л л о сл а б ярим йўлда қолиб кетдик. Кечаси кўп чекканимдан бўлса керак, юрагим гупиллаб уриб, тилим оғзим га сиғмай қолди.

— Тўппонманинг ўқига ўхш айди-я! — дея

13


олдим энтикиб.— Тўппонча полвон деганича бор экан.

— Б у Бургутнинг қўлига туш ган қуён — шер, чумоли — фил бўлиб кетади.

М аш ина тўхтаган ерга етиб келдик. Ёмғир суви ҳал қ об бўлиб қолган чуқурликда маши- нанинг бир ғилдираги ботиб қолибди. М еха- ник ҳайдовчи ярим соатдан бери чиқазолмай, моторни гувиллатавериб ёнилғини тугатаёз- ган экан. Н уъ м о н ж о н сотувчини орқага қай- тарди

— А р ав ада ёнилғи олиб кел!Йигит энсаси қотгандан гарданини қа-

шиб, к ам ҳаф сал ал и к билан орқага қайтди. Н уъ м о н ж о н эса этигини ш алоплатиб ботқоқ- қа туш ди-да , х и ж о л а т бўл ган дек менга қа- ради.

— М еҳм он, кемага тушганнинг ж они бир. Қани, потинкани ечинг. Бир ҳ а -ҳал аш и б юбо- райлик.

— Т и ззадан лой кечиб унинг ёнига бор- дим. Н уъ м о н ж о н ингичка оёқларини қ адаб , елкасини маш ина қанотига тиради.

— Қани, ҳайда!М отор гуриллаб, маш ина олдинга интилди.

И нтилди-ю, кейинги чап ғилдираги турган ж ой и да пилдираб айланиб, аф ти-баш арам гя лой пуркаб ю борди. Н уъ м он ж он бўғиқ овоз билан яна бир марта «ҳай да» , д е б машина- нинг чап қанотини азот кўтарди. М аш ина ор- қасига тутун қайтариб, олдинга л апангл аб силж иди.

Б у йигитда шунча куч борлигига ҳайрон қолдим. А хир, у шунча оғир маш инани елка- си билан итариб, йўлга чиқариб қўйганини ўз

14


кўзим билан кўриб турсам ҳам бунга сира- сира ишонгим келмасди. Н аҳот , шу увоққина ж у с с а д а ш унчалар катта, ишониб б ў л м а с паҳ- лавон куч яшириниб ётган бўлса . Буни «Тўп- понча полвон» д е б бекорга айтмаган экан- лар.

Н уъ м о н ж о н тўнининг бари билан ю з-кўзи- га сачраган лойларни артиб бўли б , менга ил- ж а й и б қаради.

Унинг кўзлари бирам мулойим, бирам ёқимли. Ҳ ар қандай тошюракни ҳам эритади- ган, аж ой и б кўзлар эди.

Бу йигит мен тасаввур қилган чўл йигит- ларига сира ўхш ам асди . Н озик бармоқлари ф ақат дутор чертишга, са б з а урган мўйлов- лари остида кулишга ҳози р лан и б турган лаб- лари ф ақат ж онон қизларнинг ю зидан бўса олиш га яратилгандек кўринарди. Кишининг ташқи қиёф аси ба ъ за н интилишларига, фикр- ўйларига қанчали қарам а-қарш и бўлиш ига энди ишондим.

М ?л 1ина ортидан эргаш иб тайин қилинган ерга келдик. О ппоқ очилиб ётган ғўзал ар орасидлн «А л ф -Л ай л о» даги к ўзачадан чиқ- қан А хр ам ан д ев д е к б ал ан д , ҳар яғринига биттадан о дам минса бўл ади ган ўттиз беш ёш лардаги норғул йигит маш инага қар аб келарди. Унинг узун чакмони дар а х тга шолча ёпиб қўйганга ўхш арди . Қош ва киприклари сариқ, ам м о ўзига ж у д а ҳам яраш иб тушган мўйлови негадир локдек қоп-қора эди. Мўй* ловини б ўя са керак д е б , ди л и м дан ўтказдим .

— Ҳ ож и м уқ он шу бўлади .Ҳ о ж и м у қ о н илдам ю риб келиб х у д д и ёш

болани .кўтариш га чоғлангандек». энгаш иб,

15


икки букилиб Н у ъ м он ж он билан кўришди. Унинг олдида Н уъ м он ж он худди дадаси га талпинган ёш болага ўхш аб кўринарди.

— Ҳа, Тўппонча, мунча ҳая л л а б қолдинг?Унинг овози қулоғимга м ом ақалдироққа

ўх ш а б эшитилди.— М аш ина лойга тиқилиб қолган экан,

чиқазгунча сал тўхталиб қолдик.М аш ина янги очилган ердан эгатга кириб

кетди. Ҳ ож и м уқ он дев қ а д а м билан унинг ор- қасидан эргаш ди. Атрофга қарадим . Б у ерлар қаер дан сув ичаркин, д е б ҳайрон бўли б Нуъ- м он ж он дан сўрадим.

— Ф арғона каналидан олам из. Сув маса- л а с и д а нолим асак ҳам бўл ади . Ариқ қазий- диган янги м аш ина чиққан. Овозини эшит- япсизми?

Н у ъ м о н ж о н кунботар томонга қ ар аб қу- лоқ солди.

— Келаси йили ҳув ўш а том ондан қирқ гектар ер очамиз. Ш унда еримиз Қ ўш оқ ота- нинг ери билан туташ ади.

Кеча отимни суғориб б ер ган чолнинг икки бар м оғи қўш алоқлиги, айилиш га келганда чол ўш а томонга бурилганини эсл аб , Қ ўш оқ ота дегани ш у киши бўлса керак, д е б гумсн қилдим.

Терим маш инаси эгатнинг бош ига етиб, янги ариқдан қайтди. Б резент палаткадан чиққан ўрта яшар бир хотин сочини бош ига турм аб, машина кетида келаётган Ҳ ож и м у- қонга қўл силтади. Кейин ўш а томонга ғўза ор ал аб ю гуриб кетди._ - — Ҳ ож им уқоннинг хотини. Ж у д а ҳам гап- га бичган-да. Қоф ияли қилиб гапиради. Аммо

16


Ҳ ож им уқон ш у гавдасига хотинидан ўлгудек қўрқади.

Уша палаткадан ёши йигирма беш лар даги сулувгина бир аёл чиқди-да, Н уъ м он ж он га

, қаради.— Чой ичиб олинглар!Кейин у фартуғини бўйнига илиб, бояги

хотиннинг ор қасидан югурди.— Б у киши бизнинг «маликаи дил озор »

бў л ади л ар ,— д ед и Н у ъ м о н ж о н кулиб.— Сиз ҳам хотинингиздан қўрқасизми?Н у ъ м о н ж о н гарданини қашиди.— Д у н ё д а хотинидан қўрқм айдиган о дам

ҳам бор эканми.П алаткага кириб энди бир пиёладан чой

ҳўплаган ҳам эдикки, от чоптириб Б ургут ке- либ қолди. В а ж о ҳ а т и д а н ҳозиргина биров билан уриш иб келганга ўхш арди.

— Ҳа, Бургут, турқ-тароватинг бош қача, бир гап бўл ди м и ?— д е б сўр ади унга пнёла узатаркан, Н уъм онж он .

— К артинкангдан ўргилдим! К ечадан бе- ри сарсон қилади-я .— Унинг гапига туш унол- май бир-биримизга қараш иб олдик.

— Сочига тароқ тегмаган, иккита калга шимлик олиф та бир маш ина аш қол-даш қол билан кепти. Картинкага олам ан д еб , у ёққа қ арасам ҳам дурбинини тўғрилайди, бу ёққа қ арасам ҳам дурбинини тўғрилайди.

Кеча райком биноси ол д и д а кинохроника- ' нинг маш инасини кўрганимни эсладим .

— Тавба, оф тоб чиқаётган томонга қараб, чеккамга пахта қистириб, ўнг қўлимни кўта- риб турганимни картинка қилармиш. Картин- ка қилсанг артисингни ола келмайсанмп!

2—93 17


М еҳм он, сиз билан ё ғ о ч полвоннинг ерида учраш ам из.

У чойдан бўш аган пиёлани пилдиратиб бир ирғитиб илиб олди -да , хайр, д е б чиқиб кетди. Бир о здан кейин чўлнинг уф қ билан туташ ган ерида от ўйнатиб кетаётганини аранг кўзим илғаб қолди. Н у ъ м он ж он ҳам бўйнига ф артук илиб, машина ололм ай қол- ган пахталарни тера бош лади.

П айкал бош ида ёлғиз қолиб, кўз илғамас п ахтазор да ж ав л он уриб юрган терим маши- насини томош а қилиб турдим. Ш ам ол қуло- ғимга а л л ақ аер да ш удгор ағдар аётган трак- торнинг овозини ўхтин-ўхтин учнриб келади. Ариқ қазиётган машинанинг бўри улиганидек ўкиришини бир дам олиб к ел ади-да , яна қа- ёқларгадир сур иб кетади.

От солиб ўтган фотиҳларнинг, қўнғироқ чалиб ўтган карвонларнинг сурони уйғотол- маган асрий м удроқ чўлни янги одам жилов- лаган пўлат моторларнинг з а б а р д а с т турт- киси уйғотган эди.

Сотувчи йигит а р авада бир бочка керосин олиб келди. И кковлаш иб бочкага резинка ичак солиб бакларни тўлдириб олдик.

— М еҳм он , Бургут сизни Еғоч полвонничг ерига олиб бор, д еб тайинлади.

А равага чиқаётганимда механик йигит бункерни бўш атиб , ёнилғи олгани пайкал че- тига чиқаётган эди.

Эгарга қийшиқ ўтириб олган йигит йўл- йўлакай Бургутнинг йигитларини таъ р и ф л аб кетди.

— Бургутнинг йигитлари ҳалн кураш ца елкаси ер кўрмаган полвонлар. Ҳ озир б у пол-

18


вонларга Ф арғона томонда тараф каш йўқ. ё ғ о ч полвон д е б ном чиқарган М и р ази з ўтган йили паркентлик полвондан йиқилиб қолди. Бургут ш ундан кейин ё ғ о ч полвонни бригада- дан ҳ а й д а б ю борди . Уша полвонни йиқитиб келмагунингча кўзимга кўринма, деди . й ў қ , бултур куздаги пахта бай р ам и да 'Ф'арғонада кураш бўлиб, Ёғоч полвон ўш а полвонничарх- палак қилиб ерга урди-ю , юзи ёруғ бўлди.

— Бургут уни бр игадага қайтариб ол- дими?

— Олди. Лекин битта ш арт билан олди. К етмон иш латмай, пахтани м аш инада экиб, м аш инада териш шарти билан. Ҳ али борган- да кўрасиз. Ҳар ғўзаларки, бир тупидан бир кўрпалик териб олаверасиз. Узи ҳам антиқа одам . Ҳозир айтсам қизиғи қолмайди.

Сўнгги марта хирил лаб н аф ас олаётган бем ор дек ш икоятом уз ғийқиллаб бораёт- ган арава устида тевараги уф ққа туташ ган чўлни томош а қилиб бораман. Б у уйқуси қоч- ган кўҳна паҳлавон чўл билан беллаш аётган , худди ш у чўлдек бағри кенг, ам м о навқирои, ҳар қайсиси алоҳи да китобга қ аҳрам он бўлса арзийдиган, бири-бирига ўхш ам аган табиатлч йигитларни кўраётганимга, улар билан ҳам- суҳбат бўлаётганим га ич-ичимдан севинаман.

Бу учраш увлар да уларнинг қилиқларини, бўй-баст л ар и дан тортиб, кўз қараш ларигача ё д д а сақ л аб қолм оқ учун тикилиб-тикилиб қа- райман.

Чўл ўртасини девор дек тўсиб ётган дўнг- ни ош иб ўтганимиздан кейин йўл гавж ум бў- л и б қолди. Ҳар қ а д а м д а қурилиш материал- лари ортган юк маш иналари, устига бочка

19


юклаган бричкалар узун й ўлдан кетма-кет ўтиб турарди. О ра-сира мотоцикл патиллаб ўтиб қ олади-да , чўл бағрига ўқдек санчилиб бир зу м д а йўқ бўли б кетади. Боя Ҳ ож им уқон- нинг ерида эш итилган гуриллаган товуш шу т ом ондан келаётган экан. Экскаватор ҳалқу- мини чўзиб, қуйқа босиб қолган зов ур дан лой чиқазаётибди. Чўлнинг қоқ ўр тасида ёнбош ига тупроқ пуркиб канавакопатель ариқ қазимоқ- да . Унинг товуши гўё б а ҳ а й б а т бир муш ук мут- тасил ойна т им дал аёт ган дек қийқиллайди. О н да-сон да қуриб қолган ўтларни чимдиб юрган пода учраб қолади. й ў л ёқасида арте- зан суви ш илдираб оқиб ётибди. Ундан туш- ган ш аф ф оф сув цемент ҳовузч адан тошиб, йўл четида кўлм ак ҳосил қилган. Сув атро- ф ида ўсган гиёҳлар ҳали кўм-кўк. К ўлча юзи- да қўй ва эчкиларнинг қ ум алоқлари сузи б ю рибди.

К ол хоз подаси шу ердан сув ичса керак д еб ўйладим.

— Ч ўл қишлоққа шу томондан туташ а- ди ,— д ед и ҳам роҳи м , қамчи дастаси билан узо қ д а сарғимтил тусга кирган дар ахтлар ни кўрсатиб.

Район м арк ази дан йўлга чиққанимда, чўл- га колхоз еридан ўтиб бор сак керак, деб ўйлаган эдим. Б у ўйим янглиш чиқди. Ҳам ро- ҳим эгарга яна қийшиқ ўтириб олди.

—■ Ч ўл асли шу томондан сиқиб келиняп- ти. Боя сиз кўрган Ҳ ож им уқоннинг ери кол- хоз очадиган қўриқнинг охирги нуқтаси. Ун- дан уёғи бош қа колхознинг зим м асига туш- ган.

Бирданига чўлнинг ҳавоси ўзгарди , эрта

20


куз бўлиш ига қарам ай эсн б турган илими- лиқ ш а б а д а ўрнига қандайдир дим оққа хуш ёқадиган, б оғл ар дан эсаётган ёқимли ш амол кела бош лади . Ҳозир биз бир томони ҳали безр ай и б ётган чўл, бир томони эса о б о д бўл- ган ернинг х у д у д и д а турардик.

Этаги олисларга чўзилиб кетган чўл тў- қувчи дастгоҳидаги тандага , янги о б о д бўл- ган ж ойл ар эса шу танданинг аста-секин тў- қилиб келаётган сергул м атасига ухш арди .

Ш ағал ётқизилган йўлнинг икки четида ҳали усти ёпилмаган бир қаватли бинолар, хом ғишт девор ига толь т аш л аб устидан тош бостириб қўйилган чала уйлар , ба ъ за н шах- мат катагига ўхш аган цемент пойдеворлар учраб турарди. Б у ер л ар да ҳали о дам яша- май туриб ёш терак ва қайрағочлар аллақа- чон ерга парча-парча соя т аш лаб улгурган эди.

— Еғоч полвоннинг ерига етиб қолдик.— д ед и ҳам роҳим , от жиловини ўнг томонга бу- риб.

Биз йўл олган сўқмоқнинг бош и усти шох- ш а б б а билан ёпилган чайлага бор иб қ адалар эди. Ч айла олдидаги хирм онда Бургут оф тоб- га пахта ёйм оқда. Тахминан ўн беш гектар келадиган пахтазорнинг икки томонида икки терим маш инаси гур иллаб ю риб турибди. То биз чайлага етиб боргунимизча ёним издан ўтиб кетган кул ранг «В ол га» маш инаеи усти- мизга чанг ёпириб чайлага етмай тўхтади. Ш ам ол чангни бир зу м д а ерга ён бош латиб кетди.

М аш и н адан ўрта ёш лар даги сал қорин таш лаган, қалин қош лари кўзларини тутиб

21


кетган бир киши тушди. Орқа эшик очилиб мўйловли аёлга ўхш аш бир йигит кўринди. Унинг сочи орқасидан тар ал и б пеш онасига келганда яна тепага қайтариб ю борилган эдч. Унинг бу қиёф аси менга попишакни эслатди. О ғзи да муштук, эгнида почаси тор ва калта чийдухоба шим. У ф отоаппар ат тасмасини узук тақилган бармоғига ў р аб олган эди.

— М ана, ўзингиз айтинг, ўртоқ партком, сира у кишини к ўндирол м аяпм из,— дер эди у, қора қош партком йигитга.

— Хўш, нима гап?— д ед и партком, қанор- га пахта ж ой л аётган Бургутнинг яқинига бо- риб.

— П арво қилманг, М ир ж ал ил ака, мен- дан артист чиқмайди.

— Яхши эм ас , атайин Тош кентдан кели- шипти. Тез бўл, у ёқ -бу ёғингни паратка қил. Қани янга, бояги нарсани беринг!

Ч айла орқасидаги бак остига ўт қалаёт- ган Ойниса унинг гапини яхши эш итм ади ше- килли, ўрнидан туриб савол назари билан қа- ради.

— Бояги тугун қани?Ойниса чайла тирговичига илиб қўйилган

камзулининг чўнтагидан шоҳи дастр ўм ол га тугилган нарсани олиб парткомнинг қўлига берди.

Бургут тўнига илаш ган пахта толаларини кафти билан сидириб бўлгач, дўпписини тиззасига уриб қоқди. Унинг бу ҳаракатлари- ни кузатиб турган ба л а н д бўйли, озғин, қоп- қора йигит гап қотди.

— Қош ингга ўсм а қўйиб қўяйми? Янга, упангиздан беринг!

22


Б у гапдан Бургутнинг энсаси , қотиб, ер остидан ҳўм р ай и б қаради.

П артком тугунчадан орден ва м едалларни олиб Бургутнинг кўкрагига тақа бош ладк. То Бургутнинг «п ардози » битгунча калта шимли йигит «В о л га » д а н кино аппаратини олиб чиқиб уларнинг ёнига келди.

— Ш у киши нима д ес а ғиринг д ем ай ба- ж а р а са н . Хариш отга ўх ш а б тайсал л ам ай хап турсангчи!

Бургут билан оператор пахтазорга кириб кетишди. Оператор йўлда қ ўш алоқ очилган пахтадан узи б олиб унинг чаккасига тақиб қўйди. Бутун колхоз йигитларига сўз берм ай чўлда ж авлон уриб юрган бургутсимон бу одам айни за м о н д а оператор қ ўлида минг оҳангга туш ар эди. Гоҳ ўнг қўлини кўтариб терим маш инасини бош қар аётган механикка ним алардир д еб қичқирар, гоҳ кун чиқар то- монга бургутга ўх ш а б талпиниб қўярди.

Охири у «артист»ликдан зерикди шекиллл, қўл силтаб ж а ҳ л билан пайкалга қайтиб кел- ди. Унинг кетидан эргаш иб келаётган опера- тор норози оҳан гда нимадир деди . Бургут яна қўл силтади.

— Икки кундан бери шу кишининг кетида овораман. Яна ж и н дай қолган эди-я!

— Бургутни бир кунда овлаб бўлм айди. Қ етидан икки-уч кун чўл кезиш керак, яхши йигит,— д ед и бояги т а р а ш а д ек озғин, новча йигит,

— Ш уни айтмайсанми, ё ғ о ч полвон.ё ғ о ч полвонни дар ров танидим. Унинг су-

ратини ўтган йили физкультурачилар газета- сида кўрган эдим. Р еспублика м у собақ аси да

23


паркентлик полвонни йиқитиб Узбекистон чемпиони бўлган А с а д полвон И бр оҳим ов шу киши эди.

П артком терим маш инасининг механигига «би р п ас т ўхта» д ег а н д ек иш ора қилиб, пай- калга чақирди. Бош қаларни ҳам чайла олди- га тўплади.

— Қ ўш оқ отанинг қирқмаси роса бўлиб берибди. М аш инага иккита т аш л аб қўйган эди , бирга б аҳам кўрамиз.

Ш оф ер ҳар бири қўйдек келадиган иккита чўл қовунини инқиллаб кўтариб кел ди-дз , т и з за л а б ш олчага д у м а л а т и б ю борди.

Д а с т у р х о н устида ё ғ о ч полвоннинг таъри- фи бош ланди.

— Ёғоч о д а м !— д ед и ж и д д и й туриб Бур- гут.— Л а ф з л и о дам у. Ун саккиз гектар ерни кетмон гегизмай м аш инада қойил қилиб юборди. Қўряпсиз-ку , икки м аш инал аб ҳам териб тамом ҳилиб бўлмаяпти.

М ен ҳам- гапга ар алаш дим .— Б у киши ҳам хотинларидан қўрқади-

ларми?— Бе,— д ед и Еғоч полвон қўл сил таб ,—

гуноҳ қилган йигит хотинидан қўрқади-да! Биз ҳали гуноҳ қилганимизча йўқ. Н има дей- сан, Бургут?

Бургут бошини сар ак-сар ак қилиб кулди.— Уч-тўрт улф ат бир бўли б гапдан гап

чиқиб «ким хотинидан қўрқса ўрнидан тур- син» деган таклиф туш ибди. Ш унда ҳам м а ўрнидан турибдию , бир полвон йигит жойи- дан қўзғолмапти. Ундан, нега турмадинг, ё хотинингдан қўрқмайсанми, д е б сўраш ибди . Полвон йигит нима депти денг, хотинимнипг

24


номини эш итиш им биланоқ икки оёғим шол бўлиб ўр ни м дан туролм ай цолдим, депти.

Қотиб-қотиб кулдик.— Бизнинг Еғоч полвон ҳам ш унақа пол-

. вонлардан ,— д ед и Бургут унинг биқинига ' туртиб.— Ҳ а дўст! Қоматингга қойилман!

ё ғ о ч полвон қизариб кетди.— Ҳеч-да, ичадиган вақтимда, рост гап,

ж индаккина қўрқардим. У ш анда ҳам ҳ а д еб м аш м аш а қилавергандан кейин ёлғондакаси қўрққанга ўх ш а б турардим.

Қ овундан кейин бир пиёладан кўк чой ичиб, ҳам м а ўз ишига тарқади.

— Бургут, эртага маш инанинг бирини Қўш оқвой отага ю бор. ё ғ о ч полвоннинг п а х - таси энди сийраклаш иб қолибди. М аш ина бекор турмасин. Ун учинчида кўрак узадига- нини ю борам ан .

Ёғоч полвон ерига бир кўз югуртириб чиқди-да, ш ундоқ қилсак ҳам бўлар экан, деб парткомнинг сўзига рози бўлди.

П артком ҳам, кинооператор ҳам кетди. Бургут маш ина орқасидан қар аб турди-да , ил ж ай иб қўйди.

— М еҳм он, биз чиққан картинкани Тош- кентда кўрадиган бўлдингиз. Биз том онл арда ҳам кўрсатар, дейм ан. Қўш оқвой отани олган- д а ж у д а интрсний чиқарди.

Х ирм онда ш амоллатилган п ахталар қанор- лангунча ш у ер да бўлдим . Қ иш лоқдан пахта

1 ортиб кетгани маш ина келди. ё ғ о ч полвон қа- норларни х у д д и ястуқдек енгил кўтариб ма- шинага ирғитар, Бургут эса уларнй эпчиллик билан тортиб олиб ғишт тахл аган дек кузовга ж ой л ар эди. Қ ан ор лар бир-бирига миниб ла-

25


панглаб қолгунча тахланди. Бургут ерга сак- раб туш иб ш оф ерга дар ров қайтишни буюр- ди-да , кўкрагида ж а р а н г л а б турган ор денла- рини чиқазиб бояги шоҳи рўмолчага тугиб хотинига узатди .

— О либ қўй, план тўлган куни тақам из энди.

—. Энди менга ж а в о б берсангиз, Бургут, шу маш инада қишлоққа етиб олай,— деди м унга,

— И е, бирон кун қолмайсизми? Эртага ё ғ о ч полвоннинг тўйини қиламиз. Ошини е б кетасиз-да!

— Ш у бачканалигинг қолмади, қолм адида .Еғоч полвон за р д а билан нари кетди.

— Ёғоч пахта пунктидаги л а б о р а н т қиз би- лан нари-бери бўли б юрар экан. Хотини би- либ қолиб уйига киритмай қўйган эди. Р оса йигирма кундан бери чўлнинг қоқ ўртасида м аж нун бўлиб , кўйлак-пўйлагини ҳам ўзи ювиб юрган эди. Утган куни қазилик ош қилиб бериш ни бўйнига қўйиб яраш тириб қўйган эдик! Н аси бан ги з қўш илм аган экан.

— Б ўл м аган гап, ишонманг бу гапга, меҳ- мон. Сиртқи техникум да ўқийман-да! Имти- ҳонга яқин қолганда л абор ан т қиз агротехни- кадан ўзим ўргатиб қўям ан деган эди. М анави бем аъни қаёқдаги гапларни ^соти- нимга айтиб уриш тириб қўйса бўладим и. Аҳ- моқ бўлиб яна ўзи яраш тириб қўйди.

— Қ ў е ,— д ед и Б ургут менга кўз қисиб қўйиб,— бир балоси бўл м аса ш удгорда қуй- руқ на қилур. Ҳ а, дўст! П исмиқсан, ё ғ о ч ! П исмиқсан!— Бургут шу гапни айтиб тиззасн- га уриб, қотиб-қотиб кулди,

26


— М еҳм он, тағин шу гапларни ҳам китоб- га тиркаб ҳўйманг.

Улар билан самимий хайрл аш иб машина- га чиқаётганимда Бургут , папирос чекманг,

_ меҳмон, йўлда пож ар ний ш траф қилади, д еб I тайинлади.

М аш ина ҳавони кесиб, бир текис елиб чўл ўр тасида бор ар , мен эса учраш увлар дан олган таассур отл арим ни қай тар ти бда қоғоз- га туширишни ўй лаб кетардим.

М аш ина кеча Қ ўш оқ ота билан аж р аш ган ж ойга келганда қуёш ер этагига ботиб, осмоч- нинг ярми анор суви сачрагандек қип-қизил тусга кирганди. А тр оф да тракторлар, экска- ваторлар шовқин солади. Уларнинг гулдира- ганини ш амол чўл б ў й л а б айлантириб кетади.

Х удди тепам да бир чўл бургути баҳай бат қанотини ёзи б гир айланиб учиб ю рибди. Ш овқинга тўлган чўлда маконини йўқотган бу саҳр о султони қўналға тополм ай осм онда чарх уриб кезарди. Чўлнинг асрий уйқусини бузган ер бургутлари энди унинг кўҳна мас- канини эгаллаган эдилар.

Бургут қизғимтил кўкда узоқ айланиб ю рди -да , охири бир-икки марта ум и дси з қа- нот силкиб, қуёш ботаётган уф ққа қараб су- зиб кетди.

Ф арғона 1958 йил, декабрь.

I


УРИК ДОМЛА

М ен бу одам ҳақ и да биринчи марта Е зёвон чўлининг қоқ ўртасида, Чўл бургути- нинг чайласида эшитган эдим.

Ч ўл бургути янги очилган қўриқдан йигир- ма беш гектар ерни боғ учун а ж р ати б қўйга- нини ва бу ерни о б о д қилиш учун раиспол- комнинг ал оҳи да қарори билан Урик дом ла- нинг ўзи келаётганини айтган эди.

А ж а б ! Бу Урик дом ласи ким бўлди? Бур- гутдан б у одам ҳақ и да сўрамоқчи бўли б тур- ган эдим , Ёғоч полвон гап б ош л аб қолди.

— Келм айди. Ш ундоқ боғини т аш лаб ке- лармиди. Боғига кирганмисан? ё тавба, бир одамнинг қўлидан шунча иш келишига ақлинг бовар қилмайди.

— Келади! — деди , ишонч билан Бургут. Боғи торлик ҳилиб қолган, янги кўчатга ж ой қолмапти. Ч ўлга кўз тикиб юрган эмиш.

ё ғ о ч п о л в о н ёйилиб кулди.— Чол туш магур ҳам бизга ўх ш а б қари-

ганда чўл «жинниси» бўпти-да.Урик дом лага қизиқиб ҳолдим . Бу одам

ҳа ҳ и д а унча мунчани билиб олмоқчи бўлиб,

28


чайлада икковимиз қолганим изда Бургутдан суриштирдим.

— А ж о й и б одам . Узи ўлгудек эзм а . Та- ж англ икда тенги йўқ, ўр икдан бош қа гапни

г билмайди. Тўй-пўйга бориб қолса, аш ула эши- таётганларнинг энсасини қотириб, ўрикдан гап бош лайди. Асли отини ҳалигача ҳеч ким аниқ билмайди. А м м о Урик дом л а десанг, бўлди. К агтадан-кичик танийди! Ж они-дили ўрик. Р ай он даги колхозларнинг боғи да ҳозир шиғил мева бериб турган ўриклар шу дом ла- нинг кўчатидан бўлади . О дам л ар Кавказга дам олгани бор иш са , Урик до м л а дан ак йиқ- қани боради . Б оғида дун ёдаги ўрик навининг ҳ а м м аси дан кўчат бор , дейиш ади. О бл астдан кимки чет элга бор адиган бўлса , ҳа м м а иши- ни йиғиштириб қўйиб, уни вокзалгача чама- донини кўтариб кузатиб қўяди. Д а н а к олиб келишни тайинлайди.

Бургут ҳикояси шу ерга келганда тиззаси- га уриб, қотиб-қотиб кула бош лади .

— Н ега куляпсиз, бир гап бўлдим и? — де- дим унинг бем овр и д кулгисидан аж а б л а н и б .

— Бир воқиа эсимга туш иб кетди. Келини билан уриш иб қолгани ҳам шу ўрик хусуси- дан-да! Утган йили катта тўй қилиб ўғлини уйлантирган эди. Тўй ҳам ж у д а антиқа бўл- ган. Авж и ўрик пишиғи эди. Тўйга келган хо- тинлар нима б ўл са ҳам дом ланинг кўзини ш ам ғалат қилиб ўригидан бир-иккита узиб ейишни ният қилиб қўйишган экан. Д о м л а , пеш онасига зам бар ак н и нг оғзини тўғрилаб турсанг ҳам , ўрикка қўл тегиздирмайдиган хилидаи. Т а ж р и б а ўрик-да, ахир! Д о м л а ни- ма қилибди денг: қўрғончадан боққа кирадч-

29


ган эш ик олдига икки о б д а ст а сув, эшик ҳал- қасига учта тўн билан сал ла илиб қўйибди. Бечора х от и н -хал аж қариялар таҳорат олгани кириб кетишган экан, д е б боққа яқин келиша олм абди . Қ ал ласи ишлаганини қаранг, бу дом ласи тушмагурнинг! Қойилман. М аладэс!

Бургут яна кула бош лади . Д ом л ан и н г ке- лини билан ораси бузилганининг сабабини билолмаганим учун яна сўрадим:

— Келини билан нега уриш иб қолган эди?— Ҳа айтганча, ҳали айтдим-ку, дом л а

чет элга ким бор са дан ак олиб кел д еб тайин- лашини. Саёҳатчилар унинг ю зидан ўтолмай ў ш оқ л ар д а ўрик есал ар данагини таш лам ай олиб келавериш ибди. Д о м л а ш ундай қилиб бир халта дан ак йиққан эди. Қелин бечора унинг «данак жинниси»лигини билм ай, дом ла йўғида ш у бир халта данакни чақиб еб қў- йибди. Бош қоронғи экан-да , бечора. Д о м л а кўчадан келса бир ҳовли дан ак пўчоғи ётган эмиш . К ўрибди-ю , тутқаноғи тутиб қопти. Ҳу- шига келиб бутун ҳовлини бош ига кўтариб д о д солибди. Қ ўни-қўш нилар йиғилибди. Унинг феълини билганлар лом-мим д е б оғиз очиш олмабди. Келиннинг ранги қум оқариб кетган, д а ғ -д а ғ титрар эмиш . Кейин дом л а ўғлига ў д а ғай л абди .

— Б у уйда ё мен турам ан, ё хотининг ту- ради!

А л бат та янги куёв бир нима д её л м а й тил чайнаб, анқайиб тураверибди.

Б у гап келиннинг ҳамиятига тегиб, кийим- бошини тугиб отасиникига кетиб қопти.

Бургут яна бош ини сар ак-сар ак қилиб кулди.

30


Ш унақа. Д о м л а ўрик дег а н д а отасини ҳам аямайди.

Кейинги Ёзёвон са ф а р и м д а Ч ўл бургути- дан Урик дом лани суриш тирдим.

— Қ ал ай , до м л а чўлга келдиларми?— К елди ,— деди , Б ургут кулиб,— юринг,

сизни дом л а билан таниш тириб қўяй.И кковлаш иб боғ учун аж р атил ган қўриқ-

қа қараб кетдик. Ҳ аво булутли бўлса ҳам , чўл устидан илиқ ш амол эсарди . К аф тдек текис ер л ар да қор кўринмас, ф ақат ҳар ер, ҳар ер да йиғилиб қолган кўлмак сувлар худди осм ондек кул ранг тусга кирган, эсаёт- ган ш ам ол да уларнинг бети ж и м и р л аб , қўр- ғош индек ож и з йилтираб қўярди.

Ш охлари яланғочланиб қолган бута ости- дан иккита қирғовул патиллаб кўтарилди-ю, сал нарироққа бор иб тушди.

— Эҳ, қўштиғ бўл м ади -да .. . Р о са семизи экан, узоқ қ а учолмади-ку.

Бир оз ж и м бордик.— Д о м л а ёнига Тўппонча полвон билан

Еғоч полвонни олиб, бир кечадаёқ боғидаги янги ёш кўчатларни ковлаб икки грузовойда чўлга олиб келди. Ҳозир болал ар ҳавонинг ғаним атида ола-тасир кўчат ўтқазишяпти. Ҳозир чўлга дом ланинг ишқи туш иб қолган. К елганидан бери районга икки марта туш ди, холос. Узи ҳам боғм и сан -боғ бўладиганга ўх- ш айди.

Д ў н г ош ганимиздан кейин бундан уч ой аввал кўрганимда канавакопатель ариқ қази- ётган ж о й д а қатор ўтқазилган ниҳолларга кўзим туш ди. Уч-тўрт одам бир ж ой га ғуж бўли б нимадир қилаётган эди . Қ адам н и тез-

31


латиб уларнинг олдига бордик. ё ғ о ч полвон билан Тўппонча полвон ёш ниҳоллар танасига оҳак суртиш аётган экан.

— Д о м л а қанилар?— деди Бургут.— Ҳозир келиб қ ол ади л ар ,— д еб ж а в о б

берди Ёғоч полвон, афтини буриш тириб, қад- : дини ростлар экан.

Ёғоч полвонга энди сал-пал ж и р битиб қопти. Тўппонча полвон эса ҳали ҳам ўшан- д ек чаққон, сер м улозимат. Чиройли кўзлари порлаб турибди.

— Б у чинқарча кўчатларни оҳаклайм ан д еб белим қотиб кетди. М анави пакар энгаш- май тик туриб оқласа , мен икки букилиб оқлаяпман!

Д а р ҳ а қ и қ а т , б у узун бўйли йигитга ҳ а д еб энгаш авериш осон туш м ас эди. Тўппонча пол- вон пичинг қилди.

— Ҳозир менга м аза -ю сенга азоб , ўрик пиш ганда сенга м аза-ю , менга қийин бўлади . Негаки сен тикка туриб узавер асан , мен бўл- сам тегимга тўнка қўйиб чўзиламан.

— Сенга бу дом л а ҳали-бери ўрик узди- риб қўя қолм асов, нима дейсан , Бургут?

Бургут унинг б у гапига кулиб қўя қолди. Чўққи соқол, бош ига пати тўзиб кетган сурма ранг дўппи кийган, кўзойнакли олтмиш ёш лар даги чол вел осипед миниб келиб қолди. У, у ёқ-бу ёққа қарамай, салом-аликни ҳам унутиб Бургутга бир қоғоз узатди .

— Т елеграм м ага ж а в о б . Ш редер станция- ‘ сидан уч ю з туп кўчат оладиган бўлдик. Раис- га айтсангиз: иккита грузовой бер са , эртага Тошкентга кетаман. М и р зачўл даги т аж р и ба станциясидаги агроном Э ш онхонов билан

32


бирга ўстирган кўчатларимиз бор. Қайтиш да ола келаман. Қалай, маъқулми?

Ч ол гапини тугатиб бўл ган дан кейингина биз билан кўриш ди. К ўриш ди-ю яна ўз гапи билан овора бўли б кетди.

— Ҳ аво роса бўли б берди. Кўчат ҳозир маст уйқуда. Кўчатни уйқусида босган ютади. Э р тал аб 'Р иш тондан элликта кўчат келади. Ағар Тошкентга кетиб қолсам, Бургут болам, ўзингиз бош бўлиб анави радга эктира- сиз-да!

Урик до м л а ёнгинасида турган кўчатнинг узун бир новдасини эгиб, гул қайчи билан кесаётганда, Бургут қулоғимга шивирлади:

— Б ўл ди энди, ўрикдан бош қа гап йўқ. Сув ичмай икки соат гапиради.

Д ар ҳақи қ ат , Урик дом л а ўр икдан гапириб кунни кеч ,қилса-я! Қ антак ўрикнинг ватани асли Риштон бўлиб, К он и бодом га кейинчалик бор иб қолгани, оқ ўрикнинг Риш тондан кўра, А н д и ж о н д а яхши ҳосил бериши, «пошшойи»- нинг турш агидан қилинган ш арбатни баҳ о р д а ичилса, меъдани тозалаш и, хаш аки ўрикнинг қоқисини молга қайнатиб ичирилса қўтир бўлм аслиги, «К ал й ўл д о ш » д а н » солинган баргакни олтин .гугуртнинг тутунига дим ласа , худди тиллага ўхш аб сап-сариқ бўлишини роса туш унтириб кетди.

Унинг гаплари мени асло зериктирм ас эди. Уз ҳунарига бутун умрини бағиш лаган бу

► қария етук бир олим бўли б туюларди. Ахир, у олтмиш йиллик ум ри да хасислик билан кў- картирган қанчадан-қанча кўчатлари бутун бир водийнинг саноқсиз боғл ар и да яш наб турганини ўйлаганим сари унга ҳавасим ке-

3-93 33


лар, ю рагимда чуқур ҳур м ат туйғулари қўз- ғаларди.

Кеч кирпб атрофни қоронғи босди . Узоқ- да , янги п осёлкада чироқлар милтиради. Тўр- товлон орқага қайтдик.

— Д о м л а ,— деди Бургут йўлнинг ярмига етганим изда ,— Тошкентга кетм асингиздан ав- вал қудангизникига бориб, келинни кўриб кетсангиз бўларди.

Чол нимадир д е б тўнғиллади. Чўл шамоли ’ унинг овозини орқа томонга олиб кетди. Яна

озр оқ йўл юрдик.— Бир халта данак-а , Ҳ индистондан,

А ф ғон у А раби стон дан , Қ аш қ ару К аш м ирдан келган дан ак лар эди-я. Э, аттанг!

— Бўлар иш бўлди, д ом л а , энди яраш иб қўя қолинг. Кечиринг уни, би л м асдан қил- ган-да.

— Сира кечирмайман. Бир халта дан ак энг камида икки юз туп кўчат бўлар эди. Қанақалигини ҳам билол м ай қолдим.

Чол энди бош қа гапирмади. То ҳиш лоққа етиб келгунимизча ун дан са д о чиқмади. Ке- лини еб қўйган данаги юрагини яна эзиб ю борди шекилли, «степторг»нинг автолавкаси олдида биз билан хайрл аш ар экан, бўш аш иб ҳўл узатди . Д ў к о н д а н туш иб турган чироҳ ш уъласида унинг ю злари х у д д и ғиж им л аниб, ўзи би рдан қариб қолгандек кўринди.

— К ўрдингизми ўж ар лигини ,— деди Бур- гут, уйга кирганимизда.— Д а н а к воқиаси ж у - ’ да ёмон таъсир қилган, қачон эзм алик қилиб гапни-гапга қоруш тирмаса атайин д ан ак д ан гап очиб қўяман. Д а м и ичига туш иб кетади.

34


Ҳозир д у н ё д а битта душ мани шу келини, кў- рарга кўзи йўқ.

Б из Бургут икковимиз алл а-паллагача ух- л ам ай , чўл ҳақида , чўлни ўзл аш тираётганл ар ҳақида гапл аш иб ётдик. Боя дом ла ўрик ҳа-

*қида қандай тўлиб-тош иб гапирган бўлса, Бургут ҳам қулфи дили очилиб, чўл ҳақида х удди ш ундай мириқиб гапира кетди. У шун- дай яйраб гапирар эди-ки, етук бир шоир ҳам чўлни унчалик таъриф лай ол м ас эди.

— Б иласизми, меҳмон, ёз кечалари уйдан да й д и б чиқиб кетаман. О смон тўла ю лдуз , ой чўл устига келганда пастлаб ўтади, ё мен- га ш унақа тую ладим и, ё ростдан ҳам ўзи шу- нақами — билм адим . Т унда турна учганини кўрганмисиз? М ен ж у д а кўп кўрганман. Ж у д а гаштли бўлади . Х удди қўй ҳай даган подачи- га ўхш аб «қуре-қуре» д е б осмони зам индан ўтаверади . Айниқса ойдин кечасидагининг гашти бош қача бўлади . Синкага солинган оқ дока орқасидан учиб ўтаётганга ўхш айдч. Ш ам ол қишлоқ томондан ғалати ислар олиб келади. Қўйингчи, чўлда ёз кечаси чалқанча ётиб у х л ам аган одам , бу гапларнинг маъни- сига етмайди.

Бургут яхши бир қўшиқ эш итаётгандек тез-тез кўзини ю миб паст овоз билан гапи- рарди.

— Хай, майли ухлайлик энди, меҳмон.Бургут эндигина кўрпага бурканган ҳам

Ь д и к и , кўча томондаги дер а за н и биров чертди.

— Бургут болам , мен! Тўппончага айт, отни берсин. Қиш лоққа туш иб чиқаман.

Бургут ш ош иб кийиниб чиқиб кетди. Ун-

35


ўн беш м инутлардан кейин қайтиб келди, У уйқули кўзларини ишқаб, ҳ а д е б кулар эди.

— Урик домланинг келини ўғил кўрипти.Оғзининг таноби қочган. Бир ж о й д а турол- майди. «Ҳиринг-ҳиринг» кулади. От о л и б , бер дим , қишлоққа кетди. Боя келинини кўр-< гани кўзи йўҳ эди, ҳа , ф а р за н д экан-да! Т уғруқ хон адан чиқиши билан чўлга кўчириб келаман, дейди. Ҳ али кўрарсиз, невара тўйи қилиб беради. Пул кўп бу чолда. Тошкентда ўрик ху су с и д а мана бун доқ катта китоби чиққан. Ҳа, айтганча, кинони кўрдингизми? Қ изталоқ киночилар худди ўзимни опти-қў- йипти-я. Қ ур ул т ой да қўйиб бериш ди. М ирза- чўлдаги Ғаниш ерни ҳам олиш ган экан. Д ел е- гатлар икковимизга ҳам «эрийсанлар» деб туриб олишди. М еҳм он хон ада зи ёф ат қилиб бердик. Ғаниш ер билан уриш тириб ичдим. Икковимиз ўша ерда қўл олишдик. Н има дей- сиз, меҳмон? Ғаниш ер зўр-а?! ‘

— Сиз ҳам чакки эм а с с и з ,— дед и м .— Ахир, сизни кимсан Чўл бургути дейиш ади-я!

— М ен Ч ўл бургути бўлсам , Ғанишер М ирзачўлнинг шери.

— Ш ер билан бургутнинг ташлаш гани қизиқ бўлади.

Бургут кула-кула чироқни ўчириб кўрпага кирди. Уйқум қочди. Қ ўзим га чўл ўртасида отини ел дириб кетаётган Урик дом л а кўриниб кетди. Н а з а р и м д а у булутлар ор аси да гоҳ ёниб, гоҳ ўчиб турган ю л д у зл а р га , отининг^ ёлини сийпаб ўйнаётган чўл ш амолларига ҳам ўрик ҳақида гапириб бораётгандек , атро- ф ида ястаниб ётган текис чўлга ўрик кўчат- ларини бир текис тикиб кетаётгандек, янги

36


туғилган неварасига саватда ўрик олиб бора- ётгандек эди.

Ч ўл л ар д а бош ланган янги ҳ аёт ва янги одам ларнинг қиссасини ёзиб тугатиб бўлар -

-миди!* Б у қиссанинг ҳам ҳали давом и бор.

1959 йил.


*

л о ч и н

Э р тал аб Урик д о м л а р айондан қайтиб кел- ди. Унинг оғзи қулоғида, қиқир-қиқир кулади.

— Н евар алар м уборак бўлсин, д о м л а ,— деди Бургут унга чой узатар экан.

— Қ уллуқ, қуллуқ, болам , омон-эсон қу- тулибди, ишқилиб.

Д о м л а чой устида қизиқ бир ҳангомани айтиб берди.

—■ Т уғруқхонага кетаётсам райторг Ума- ралининг уйида қарс ба д а б а н г , ўйин-кулги. Қизини чиқазаётган экан. Эшигининг тагига машина тиқилиб кетган. Ичкарига қисташди, узримни айтднм. Қ айтиш да киришга в аъ д а бериб ўтиб кетдим. Кўнглим хот ир ж ам бўлиб қайтиб келсам т ўй хон ада ола-тасир тўполон. У марали ғирт маст, оғзидан боди кириб, шо- ди чиқиб хотинини сўкади , ёр-ёр айтаётган яллачининг қўлидан чирмандасини олиб кў- зимнинг ол ди да ж а ҳ л билан кетмон дастаси- 4 га уриб қолса бўладим и, чирмандани дастага тешик кулча қилиб кийгизиб қўйди. Нима гаплигини ҳеч ким билмайди, ҳам м а ҳайрон.

Куёв Умаралининг этагидан уш л аб олган.

28


Х удди янги туғиЛ1‘ан бузоққа ўх ш а б оёғида аранг туради. Ю рса ган ди р ак лаб кўрга ўх- ш аб одам лар ни пайпаслайди, оз бўл м а с а ер ўчоққа туш иб кетай деди. Хайрият ош паз эта- гидан тортиб қолди.

Ш ивир-шивир гап бўлиб қолди. Нима дей- сан, келин хуш тори билан қочиб кетибди.

Ичкари ҳовлидан хотин кишининг чапак чалиб йиғлагани, эркак кишининг сўккани эшитилди. Тўй тарқади. Куёвнинг отаси бер- ган ҳалинини ҳи стаб ҳолди. У марали сатта ўзини мастликка солиб гапни чалғитади.

— Топаман, ернинг қаърига кириб кетган б ўлса ҳам тортиб чиқаман. О смонга учиб кет- ган бўлса бор мулкимни — «П о б е д а м » н и ҳам, хотинимнинг бўйнидаги ўн тўрт ҳават дурни ҳам , ҳовли-ж ойни ҳам сотаман. Спутник со- тиб олиб орқасидан қувиб чиқаман.

У марали шу гапларни айтди-ю, сабзи тўғ- раб қўйилган бўйранинг устига йиқилиб, учиб қолди. Куёв боя қайнатаси чирмандасини теш иб қўйган яллачининг пешонасини силаб, толеи йўқлигидан,. аввалги хотини ҳам бева- фолик қилиб бош қа бировга тегиб кетганидан нолиб, йиғи бош лади. Яллачи шилқимлик қи-' лаётган «бетоле» куёвни сил габ таш лаб чи- қиб кетди.

Х и ж олатли к да томоғим дан бир қултум ҳам чой ўтмади. Чиқиб кетдим.

Урик дом л а ҳикоясини тугатиб, совуб қол- ган чойни шимирди.

Мен унинг гапларига қулоқ солиб ўтириб, «ҳаҳ ўрик ар ал аш м аган гапииг ҳам бор экан- ку!» д е б дилим дан ўтказдим.

— Хай майли, болам , энди менга ж ав об .

39


Ҳаво яш наб кетди, кўчатЛардан х абар олиб қўяй.

Чол хайрл аш иб чиқиб кетди. Бургут кўча- гача уни кузатиб, қайтиш да олтмиш ёшлар- даги кампирни б о ш л аб кирди.

— Хизмат, ая, бобой яхши ю рибдиларм и? 1— Ш укур, шукур, болам.— Ғанивой қалай, кўринмай қолди-ку!Кампир Бургутнинг сўроғига ж а в о б бер-

май кўзинИ ерга қаратди.— Н им а бўлди?Кампир б ес а р а н ж о м бўлиб қолди.— й ў қ , ҳеч гап бўлгани йўқ.— Айтаверинг.— Узингизга айтадиган гапим бор.Буларнинг гапига ҳалақит бераётганимни

сези б қолдим. Кампир ҳуш ёрлик қилиб Бур- гутни ҳовлига имлади. Унинг кетидан чиқиб кетган Бургут анча ҳая л л а б қолди, сал фур- сатдан кейин ҳовлидан унинг ўтин ёргандек қарсиллаб кулгани эшитилди.

Бургут уйга қайтиб кирар экан ўзидан- ўзи кулар, ҳ а д е б «м ал адэс , м ал адэс» деяр эди.

— Қани юринг, меҳмон, бир ж ой га бориб келамиз.

— Бир гап бўлдим и, тинчликми?— деди м ҳайрон бўлиб.

— Бир гап эм ас, минг гап деяверинг, юринг, й ўлда айтиб бераман.

Т аш қарига чиқдик, ёлғиз оёқ йўлдан чўл- ни кесиб Қўш оқ ота звеносига қар аб пиёда ж ўнадик . О лисда, ш у йўлнинг уф ққа сингиб кетган ж о й и д а н бояги кампир ҳассаси га тая- ниб ж а д а л борар эди.

40


— Хўш, десангиз, мен сизга айтсам, боя Урик до м л а айтган тўйдан келинни ҳалиги кампирнинг ўғли олиб қочган экан. Ярим ке- часи « П о б е д а » д а олиб келибди. Кампирнинг ўтакаси ёрилиб тонг отгунча м и ж ж а қоқмай ана ш арм ан да бўлам ан , мана ш ар м ан да бў- ламан, д еб юрагини ҳовучлаб чиқибди. Қиз- нинг отаси У м арали закончи, кўп о д а м га зул- мини ўтказган я р ам ас нарса. Бечора кампир, Ғанивойга насиҳат қил, қизни элтиб қўйсин д еб келибди.

— Қиз билан Ғанивой аввалдан дон оли- шиб ю риш арм иди?— дедим , қизиқиб.

— Д о н олиш ганда қандоқки, иккови ўнин- чини бирга битирган, битиргандан кейин ’Ф!арғонага бор иб тракторчилар курсида ҳам бирга ўҳи б келишган. Узи ж у д а сулув қиз. Ш а д д о д л и к д а тенги йўқ. Э си м да бор, ёш вақтида ўғил болал ар билан кураш туш аве- рарди. Қап-катта болал арни уриб йиғлатарди. З ўр нарса ўзи. Бир йилча бўлди отаси ишга чиқазмай қўйган. Б ўл м аса МТС да бинойидек Ч Т З ҳ а й д а б юрган эди, медаль ҳам олган. Иш га чиқмаганига Райком комсомол ҳам аралаш ди, нима бўлди-ю , иш босди -босди бў- либ қолаверди. У м арали закончи йўлини қил- ган-да. Х у д о урган я р ам ас одам дедим -ку сизга, боя. Яқинда шивир-шивир гап бўлиб ҳолди. У марали ҳизини истансадаги дор рес- тораннинг буфетчисига бераётганм иш дёб эшитдик. А лам ига чидолмаган Ғанивой маст бўли б буфетчининг бош ига бутилка билан уриб, ўн икки кун м ел исада ҳам ётиб чиҳди. Қизни астойдил яхши кўрар эди-да . Б у ҳам ўзи боевой бола. Орияти кучли. Игнани туш-

41


га ботириб, билагига санчиб, юракнинг сура- тини уч бурчак қилиб иш латибди, бир ёғига Ойша, бир ёғига Ғани д е б ёзиб қўйибди, вой тентаг-ей. Ш у қилиғига комсомол м аж ли си да роса ўсал қилишган.

Гап билан бўлиб Қ ўш оқ отанинг қўрғони- < га етиб қолганимизни билмай қолибмиз. Қў- шоқ ота тутнинг тагида чўққайиб бўкиб қол- ган сигирга туз ялатаётган экан, бизни кўриб ўр нидан турди.

— К елдингми, болам , э меҳмон, зерикиб қолмадингизми?

Чолнинг бу гапидан, сен нима қилиб юриб- сан, сени чақиртирганим йўқ эди-ку, деган маънони англаб ж у д а м ул зам бўлдим .

— Ғанивойнинг ўзи қани?— деди Бургут чолга.

— Уйда, иккови ҳам уйда. Бўйнинг узил-м агурларнинг қилган ишини қара. Э нди нима қиламиз. *

— Ҳ айронм ан ,— д ед и Бургут елкасини қисиб.

— И чкарига киринглар, яхш и л аб насиҳат қилинглар, м аломатга қолмайлик.

Ҳовлига кирдик. Ж у д а ҳам чиройли, йи- гирма тўрт ёш лардаги , қомати худди қуйиб қўйгандек бир қиз, ариқ бўйида ж ом а ш о в д а гупиллатиб кир ювяпти. Ҳавонинг салқин бў- лишига қарам ай, майка кийган шоп мўйлов йигит беҳи ш охига кир ёйиш учун арқон боғ- лаяпти. Қ из бизни кўриб тиззасига йиғилиб , қолган этагини туш ириб ўрнидан турди.

— Ие, келинглар,— деди , шоп мўйлов йи- гит арқонни т аш лаб кўришгани қўл узатар экан.

42


— Ҳа, Ғанивой,— деди , Бургут қизга им- л а б ,— елм ай-ю гур м ай куёв бўли б олибсанми?

— Нега елм ай-ю гур м ай бўлар экан, кеча тўйимиз бўлган , фақат тўй хар аж ати н и бу- ф етчидан насия қилдик-да ,— д ед и кулиб,—

» қани ичкарига киринглар, О йш ахон, чой қў- йиб юборинг, дарров.

О йш ахон айвон л а б и д а турган оқ самовар- ни кўтариб ош хона томонга ўтиб кетди. Кам- пир кирди.

— Узинглар туш унтиринглар, гапиравериб ж а ғи м д а ж а ғ қолмади.

Қўш оқ ота гапга ар ал аш м ади , хонтахта- нинг четида болиш ни бағрига тортиб нима- ларнидир ўй лаб тек ўтирарди. Кампир ўзл а- ринг бир нима денглар, деган дек бизга қарай- ди. Ҳ ам м а жим. Б у жимликни Қ ўш оқ ота бузди .

— Ж у д а хунук иш бўлди -да . О наси зор қақш аб ққдириб юргандир. Отаси бўлса.. .

Чолнинг гапи оғзида қолди, Бургут «Ота- си чорт- сним» д е б р усчалаб ю борди.

— гФ'арзанд-да, ахир. Б ўл ади ган бўлса очиқ-ойдин қилиш керак эди, эртага элнинг оғзига туш ади, унда нима деган одам бўла- миз, халқ нима дейди?

— Х алқ м и ,— д е д и Бургут ,— халқ м ал адэс , дейди.

Б оятдан бери судга тушган гуноҳкордек ҳамманинг кўзига қараб ўтир^ан Ғанивойга бирдан ж о н киргандек бўлди.

— Э, дийдорингдан айланай, Бургутим, гапир, гапир шунақа.

Қампир топиб келган насиҳатгўйидан куй- ганини билнб қолди.

43


— Энди Гап шу,— Деди Вургут, чўрт ке- сиб,— Ғанивой ж у д а бопта иш қипти, бунақа ишни йигитнинг хўр ози қилади. Қиз рози, йигит рози, вассалом . Қим нима деса деявер- син. М ал адэс! Қизни зў р л а б сотадиган замон ўтиб кетган.— Бургут ҳовли томонга қараб қичқирди.— Ҳў, О йш ахон, синглим, бир баққа қараб кетинг!

О йш ахон д е р а з а д а н қаради.— Ш у иш сизнинг розилигингиз билан

бўлганми, тўғрисини айтаверинг.— Агар ўзим рози б ў л м асам , тракторга

сургатиб ҳам оп келолм асдилар.— Ш у гапдан қайтмайсиз, а? Бўпти, битта

универсаль сизники, потиллатаверасиз. Қайси звенога қўяйлик.

— Эрим қайсинда бўлса мени ҳам шун- га...

— Вой ш ўрим,— д ед и кампир юзини тир- н а б ,— на никоҳ, на закска қоғози, эрим дей- ди-я... Вой м усул м онл ар , ҳеч бў л м а са Урик дом лани чақириб никоҳлаб қўйинглар.

— Кўп вай сам а,— д ед и чол за р д а би- лан,— Урик дом л а сен айтган диний дом ла- л ар д ан эм ас , илм дом ласи , янгича китоб ўқийдиган дом ла! Р озим ан , раҳм ат сизга, қи- зим, бир боламни шунча иззат қилиб осмон никоҳини б у зи б кепсиз, юрагингизга балли. Э нди м ундоқ қилсанглар, эртага район туш иб да д а н ги з билан энангизга юз кўрсатиб кел- сангиз. Ҳ арна қилса ҳам ф ар зан дл и к қарзи. М айли Ғани ҳам борсин.

— Б ор м ай м ан !— д ед и О йш а қатъий қилиб.— Ж о н бол ам , айланай болам , энангизга

раҳмингиз келсин.

44


М асл аҳат билан Ойша уйга бор иб кела- диган бўлди, ф ақат уч кундан кейин, эри би- лан бирга бормоқчи бўлди.

Бургут қизиқчиликка уларни «никоҳлаб» Қўйди. _

— Биби О йш а, ибни У м арали қизи, Ёзё- вон РТС механиги, комсомолнинг етти йиллик аъзоси орденли Ғани Қ ўш оқ ўғлини никоҳин- гизга қ абул қилдингизми?

— П а ж а л с т а қ абул қилдим,— д ед и Ойша учун атайин хотинча ингичка овоз билан Ға- нивой.

Ойшанинг ўзи ҳам пиқиллаб кулиб юбор-ди.

Эртасига чиллали келин Бургутнинг участ- касига ш удгор кўтаргани универсаль миниб келди. У қулоғига бир даст а гунаф ш а қисти- риб олган, атайин келинлигини билдириш учун юзига билинар-билинмас қилиб упа қў- йиб, кўкрагига пастга қ аратиб чучмўма тақиб олган эди. Ундан гуп-гуп атир ҳиди анқир эди.

Бургут унга ҳ ай д ал ад и ган ерни кўрсатиб берди. Ойша моторни ўт олдир иб рулга ўтир- моқчи бўли б турган эди , у зоқ дан мош ранг « П о б е д а » кўринди. О йш а бир нима сезгандек қўл силтаб тракторни ҳ а й д а б кетди. Қиши билан қор сувини ш имиб кўпчиган ер палах- са -п ал ахса бўли б кўча бош лади . « П о б е д а » — келди. Ундан ш иракайф «куёв» туш ди. У ёқ- бу ёққа қарам ай трактор кетидан югурди. О йш а атайни уни кўрмаганга солиб руль бош қар иб кетаверди.

— Тўхта, ўттиз икки минг сарф қилган- ман, судга берам ан.

45


Ойш а қўл силтади. Куёв елдек югуриб трактордан ўтиб кетди-да йигирма метр- ча нарига бор иб йўлга у за л а туш иб ётиб олди.

— Улигимнинг устидан ўтасан.Трактор унга тўрт метрча қолганда тўх-

тади.— Тур-э, бетинг қурсин. Ҳозир босиб қур-

вақадек э зи б кетаман...— Узимни осам ан, ж а в обгар бўласан .Ойша трактор орқасидаги бир ўрам арқон-

ни олиб унга улоқтирди.— Узингни оссанг, ҳув ана, сим тортилма-

ган столба бор.Ойша за р д а билан яна рулга ўтирди.

Унинг ҳаракатларини кузатиб турган Бур- гут:— м а л а д эс!— деди.

О йш а ю риб кетаётган трактор устида тик туриб орқага қаради. Унинг бу қараш и нега- дир менга лочинни эслатди. Буни Урик дом ла ҳам пайқаб турган экан.

— Ҳа умрингдан бар ака топ, лочиннинг ўзи сан -а!— д е б ю борди.

Мен чўлда рўй бераётган бу ҳодисаларни, чўл бағрига қўл солиб унинг яширган бой- ликларини тортиб олаётган бу танти — м ард одам лар ни кўриб ю рагим дан уларга таҳсин ўқидим.

Ч ўл бургути ёнига йигитларини олиб Урик дом ла о б о д қилган янги боғни айланиб ка- налдан лой чиқазаётган экскаваторчилар олдига от чоптириб кетди. Чўлнинг уф қ билан туташ ган ерида уларнинг сояси кўринди. О лдинда Бургут елиб бор ади , ортидаги йигит- лар гоҳ олдинга ўтиб, гоҳ кейинда қоларди.

46


Уларнинг бу кўриниши х у д д и Бургут болал а- рини парвозга ўргатаётганга ўхш арди .

Урик дом ла билан икковимиз қолдик. У яна ўрикдан гап бош ларм икан д еб қўрқиб турган эдим , йўқ, иши қистов экан, боғига

> кетди.Ёлғиз қолдим. Ойш анинг трактор ҳайда-

шини кузатиб туриб хаёлга толдим. Бургуг- нинг йигитлари парвоз қилган чўлга яна бир лочин учиб келгандек бўлди. Бу ш ундай ло- чинки, на унинг қанотини қирқиб бўлади , на қаф асга солиб бўлади . У қаф асни парчалаб кенгликларга парвоз қилган ш а д д о д чўл ло- чини эди.

1959 йил.


МУ Ҳ А Б Б А Т Н И Н Г Т У Ғ И Л И Ш И

Кеча ж у д а ойдин эди. А за м а т тераклар- нинг япроқлари кумуш астарларини ойга ту- тиб ором уйқусига кетишган. Ф ақат ариқлар- даги тинмагур сувларгина қўнғироқ чалиб сапчиш ади, қирғоқлардаги гиёҳларнинг барг- ларини тортқилаб уларни узоқ л ар га олиб кет- моқчи бўлиш ади. У ялар ида м удраган қушлар эса уй қусир аб патирлаб қўйишади:

Ш у ором ва ф ароғатга тўла саратон туни- д а боғ кўчадан бир қиз билан бир йигит ке- лади. Уларнинг соялари олдинга чўзилган, худди ш у сояни босиб олмоқчи бўлади л ар-у , етолм айдилар . Б а ъ за н уларнинг бу узун соя- лари д а р а х т сояларига қўш илиб кетади-да , яна пайдо бўлади .

Улар анҳор кўприги устида тўхташ ди. Икковининг сояси кўприк устидан кўндаланг туш иб ётиб олди.

— Қ ачон кетасан?— б у қизнинг овози эди.— Ҳозир кетам ан!— д ед и йигит бир қа-

д ам орқага тисарилиб. Унинг сояси кўприк- да н ош иб сув бетига тушди. Ойнинг сув жи- миридаги чақини ўчди.

48


— й ў қ , М ир зачўл га қачон кетасан, деяп- ман.

— Бирон ҳ а ф т а д а н кейин кетсам керак,— д ед и йигит, бепарволик билан. Энди у яна олдинга чўзилди. Сув ж и л ва с и д а яна ойнинг

к кумуш тангаси чақнади.— Узи уйинг қ аёқда? Етай д е б қолдикми?

Қ из орқасини ўгириб олди.— Ун йил бирга ўқиб ҳалигача уйимнн

кўрм агансан-а , қўй-э .— Унинг о в ози да қан- дайдир ўпками, таънами, нимадир бор эди.

Улар бир неча минут сў зси з туриб қолиш- ди. Қ из кўприк п а н ж ар аси га бағрини бериб, сув оқиб кетаётган томонга қ ар аб турарди. Сув ш ал оп л аб соҳилга ур илади , орқага қайт- моқчи бўлади , аммо оқим кучи уни қуйига, туннинг сир ру-сеҳрига тўлган қўйнига олиб кетади.

— Совуқ қотдим ,— д ед и қиз титраган то- ~ вуш билан.

— Уйингга кета қол б ў л м а с а ,— д ед и йи гит унга раҳми келиб'.

Қ из кескин бур ил и б йигитга қаради. Қ а- ради-ю , унинг кўзига тикилЛ) индам ай қолди. У в у ж у д и д а , қ ал б и д а нималар бўлаётганини билм асди. Унинг гоҳ йиғлагуси, гоҳ кулгиси, гоҳ бутун кечани остин-устун қилиб қўшиқ айтгуси кёларди.

— К етам ан, х а й р , ^ д ед и йигит унга қўли- ни узати б , унинг ҳам қўли титрарди. й и ги т

Г бир неча қ адам нари кетди. Тўхтади. Орқаси- га ўгирилди, нимадир демоқчи бўлди. Д её л - мади. У ҳам ш ар а қ л а б оқаётган анҳорга қа- ради. Ш ам ол эсди. Терак барглари шитирла- ди. А л л ақай да бузоқ уйқисираб м аъради.

4—93 49


Қимдир, ж у д а олисда қўшиқ айтди. Яна тин- ди. й и г и т қайтиб келди-да , қизнинг билаги- д а н у ш л аб қаттиқ сиқди. Унинг сочларини қўлларига ў р а б энтикди. Кейин тез бурилиб узу н соясини орқасига эргаш тириб кеча қўй- нига кириб йўқ бўлди.

Қ из у билан хайрлаш ганини, билагини уш лаганини, сочларини қўлларига ўраганини сезм ади . Ф ақат олисдан тош йўлда кўндаланг туш иб, бир кўриниб йўқ бўлган соясинигина э с л а б қолди, холос. Қ из ҳам ў з соясини ол- динга т аш л а б тош ётқизилган кўчада аста- аста юриб кетди.

Б у қиз х у д д и ш у бугун ўнинчини битириб, бал о ғ а т гувоҳномасини олди. М актаб ҳовли- си да ҳали ҳам чироқлар ёниб турибди. Хайр- лаш ув зиёф атига келган ҳам си н ф л ар ҳали тарқалиш ганча йўқ. Ҳовлини тўлдириб танца тушишяпти, қўшиқ айтишяпти. Тонг отиши билан улар ҳар томонга тар қ аб кетишади. У лар дан ф ақат бирга олдирилган суратгина ёдгор қолди, холос!

Ш ундаймикин?Дўстлик-чи, ўн йиллик хотиралар-чи, бир-

га кечирган аччиқ чучук кунлар-чи, ҳар куни неча бор д ар сга чақирган қўнғироқ товуши- чи, отадек меҳрибон ўқитувчилар-чи... Ҳ ам м а- си энг ширин хотира бўли б ё д д а қолади. Ма- на ш у азиз, нурга, оҳангга тўлган беғубор хотиралар ор аси дан бўй чўзиб, қ а д кўтариб, ҳ а м м а д а н олдинда , ҳ а м м а д а н б а л а н д бўлиб О моннинг қиёф аси кўринади. Нега?

Б у саволга қиз ж а в о б тополм асди. Ж а в о б

50


ҳам изл аб кўрм асди . Ш у ойдин кечада ҳам м а нарса унинг хотиридан кўтарилди-ю, биргина Омоннинг юзи, кўзи, гавдаси, бутун борлиги билан пайдо бўлди.

У тош й ўлдан битта битта босиб шу йигит ҳ ақ и да ўй л аб борарди .

Омон синф дош л ар ичида энг шўх, энг уриш қоқ бола эди. У қизлар билан чиқишол- мас, ул ар га кун б ер м ас эди. Ёнига бирон қиз ўтириб қолса з а р д а билан бош қа партага ўтиб кетарди. П а р д о з қилган қизларни ж у д а ёмон кўрарди. Бир кун С ан обар деган қиз ю зига упа суриб келганда унинг қўлини қайи- риб, даст р ўм ол и билан ю зидаги упани артиб таш лаган эди . Қ и злар ҳам уни хуш лам ас, минг хил л а қ а б қўйиб чақириш арди.

Имтиҳоннинг да ст л а б к и кунлари эди. Омон синф да ҳеч ким йўқлигини билиб эшик- ни зичлаб бекитди-да , ғайри табиий бир то- вуш билан деди:

— А зи за , ўнинчини битирганим издан ке- йин менга тегасанми?

Ш унда А зи за ж а ҳ л устида унинг юзига бир ш апал оқ ур ди-да , йиғлаб чиқиб кетди. Б у сирни уларнинг икковидан бўлак ҳеч ким билмай қолди. Омон ш ундан кейин.қизга рў- бар ў келиш дан қўрқиб ўзини четга олиб юрди.

Кунлар ўтиши билан А зи за ўш а воқиани тез-тез эсл ай ди ган ва ҳар эсл аган и да юрагп- нинг аллақаери ж и з этиб кетадиган бўлиб қолди. Ҳар гал м актаб ҳовлисига кириши би- лан кимнидир, ниманидир ж о н с а р а к бўлиб қидирарди. Унинг шўх, қувноқ кулгилари камроқ эш итиладиган бўли б қолди. Ҳамиш а

51


чақнаб турадиган кўзл ар и да билиб бўлмай- диган ички бир дар дни н г и ф одаси сезилиб турарди. Омон ҳам уни зи м дан кузатар, кўзи- кўзига туш ганда бирдан тунд бўли б қоларди.

И мтиҳонлар тугаб биров ишга, биров ўқишга кетадиган бўлди. А зи за қўйиб берса ихтиёрини Омоннинг қўлига топш ириш га тайёр эди . Бугунги хайрлаш ув кечасида Омон М ирзачўлга, М ТСга кетишини айтди. Ҳ ам м а унинг б у қарорини чапак чалиб қарш и олган- да А зи за бир сесканиб кетган эди. Танца бош ланди. А зи за Омонни четга чақириб ундан уйига кузатиб қўйишни сўр ади . Омон унга ж а в о б бериш ўрнига:

— Б ай-бай-бай . М унча атирга беланм а- санг. Р о с а гупиллаб кетяпти-ку,— деди.

А зи занинг « 0 тентак, ҳам м аси сен учун» д е б ю бориш ига оз қолди. «К ел, кузатиб қўя қол» д е б ёлворди унга. .

Ш овқин тўла мактаб ҳовлисини ор тда қол- дириб улар икковлаш иб боғ кўча томонга йўл олишди. Ой нури боғу роғларга оппоқ нур сочиб турган ш у сокин саратон тунида уларнинг иккови ж им гина келиш аркан на унисидан, на бунисидан са д о чиқарди. Бу жимликни Омон бузди.

— Уша бем аъни гапимни эсингдан чиқаз, А зи за .— У ш ундай деди -ю б у камгап, лекин ниҳоятда аж и б бир ҳи ссу ҳа я ж о н га тўлган қиз ол ди да ўзини кўрсатиш учун азим терак- ними, анҳор бўйидаги ш охлари т арвақ ай лаб кетган толними илдизи билан кўтариб осмон- га отгуси келди.

Қ и з ҳам унинг бу ҳолатини сези б ту- рарди.

52


— Қ ан ақ а бем аъни гап, эси м да йўқ,— деди қиз ўш а «бем аъ ни» гапни яна эшитгиси келиб.

Омон тил чайнади.— Ҳ у, си н ф да икковимиз ёлғиз қолганда

бир гап айтган эдим-ку.1 — Ҳ а ,— д ед и А зи за чўзи б .— Уш а гапни

бор ди-ю эси м дан чиқазмасам-чи?Омои ю риш дан тўхтади.— Унақа бўлса бу ю зимга ҳам яна ур,

ш ундай қилсанг яхши бўл ади , сени кузатмай қайтиб кета қоламан.

А зи за нима дейиш ини билм ай гангиб қолди.

— У вақтда ёш бола эдик.— Н ега ёш бола бўлар канм из. Ун беш кун

бўлди, холос. Д а р р о в катта бўли б қопмиз- д а ,— Омон ш у гапни айтди-ю, ш ар а қ л а б ку- либ ю борди . Тол бутоғи да м удраган мусича чўчиб кетди.

— Б ўл м асам -чи , м ан а ,— д ед и А зи за , шу бугун, бун дан ярим соатча олдин қўлига тек- кан етуклик аттестатини б а л а н д кўтарди, ба- л оғат гувоҳномасининг зар ёзувлари ой нури- д а ялтираб кетди.— М ана, катта о дам бўлиб қолганимизнинг гувоҳи. Э нди мени ёлғиз таш- л а б уйингга кетиб қолмайсанми?

— Й ў қ ,— д ед и Омон унинг билагидан уш- лаб.

А зизанинг б адан и ди р и л л а б кетди. Д а р - ров қўлини тортиб олди.

— У ш анда ю зимга ёмон ургансан-а.— Айтдим-ку, у пайтда ёш бола эдик. Энди

катта одам м и з. Э нди ўш а гапни айтсам ур- м айсанми?

53


— Гап билан ур а м а н ,— д ед и А зи за ,— йўқ, ур майм ан, наҳотки сени урсам. Сени уради- ганнинг қўли синсин.

Омон маст од а м га ўх ш а б каловлаб қолди. Қ етма-кет уч марта қоқилди. Толнинг калла- гига бош ини уриб олиб дўпписини туш ириб ю борди. О смонга қ ар аб бар каш дек ой ба- 1 л а н д л а б кетганини энди билди. Хўрсинди, гапи-гапига қовуш м ай қаёқдаги кераксиз гап- ларни алж ий бош лади . Унинг бу ҳолатини қиз сезиб турарди.

Ҳозир у тош й ўлдан битта-битта босиб ёлғиз келаркан, Омон ҳақ и да , ўзи ҳақида , юрагини ўртаётган алл аним ал ар ҳақ и да ўй- л а б борарди.

Она уни кута-кута чироқни ўчирмай су- па ўр тасида аллақачон у х л а б қолганди. Қ из гулзор четидаги ўш а супага ўтирди. Энгаш иб райҳоннинг бир шохини синдир ди-да , димоғи- га олиб келди. Райҳон иси уни чинакамига маст қилган эди. Унинг негадир ўкириб-ўки- риб йиғлагуси келарди. Гуллар орасига ки- риб, чалқамча ётиб, қимирламай ойга қараб , то у ботиб кетгунча қ ар аб ётгуси, ш у гуллар- нинг ҳам м асини бирм а-бир ю зига суртгуси, ойнинг оқ ипак толасидек кўринмас нурларига чирмаш иб ҳув ўш а ю л д уз тўла осмонга чиқ- қуси, бутун олам га етгудек овоз билан қўшиқ айтгуси келарди. .

Она супа ўр тасида ширин уйқуда ётарди.Э ғофил она, тур, кўзингни оч, қизингнинг

юрагига қулоқ сол. Унинг қалбига м уҳ а б б а т келди. У эртага уйингни тарк этиб юрагига ўт солган йигит билан, унинг х аёл л ар и дек кенг, этаги уф қларга туташ ган чўлларга ке-

54


тади. У ўша ер да м уҳ а б б а т и д е к соф, қизлик и ф ф атидек беғ у б о р кишилар саф и га қўши- лади.

М у ҳ а б б а т ш ундай қудратли бир кучки, кимнинг қалбига йўл топган бўлса , уни ҳам ўз йўлига бош лайди.

Кўзингни оч, она, қизингга оқ йўл тила!

1959 йил.


С Е В Г И Н Г Г А С О Д И Қ М А Н

М актабдош им , балки мени унутиб юбор- гандирсан. Ш ундай қилишга ҳаққинг бор эди. Дилингни вайрон қилганман. Ю рагингда уй- ғониб келаётган биринчи м у ҳ а б б а т ҳисларини оёқ остига олиб тепкилаганман. Ш ундай бир енгилтак қизни албатта ю рагингдан сидириб таш лагандир сан . Ш ундай қилишинг ҳам ке- рак эди.

Кел, дўстим, юрагимни энди сенга очай. Тўлиб-тош ган д а р д у ҳаср атлари м га қулоқ сол. Эҳтимол, менинг бош им га туш ган ф ож и а юрагингнинг ал л ақаер ида кул босиб қолиб кетган м у ҳ а б б а т ҳисларини уйғотар.

Бугун ж у д а сиқилиб кетдим. Д а р д л а ш а д и - ган, юрагимни эзган алам -ситам л арни эши- тадиган дўст йўқ. Бугун би рдан сен ёдимга туш иб қолдинг. Бирга ўқиган, бирга ўсган м ак табдош л ар ор а си д а негадир сени эсладим . Билсанг, сени назарим га ҳам илм ас эдим. Сен билан бирга юргани о д а м л а р д а н уялар- дим. Сени ер да , ўзимни осм он да ҳисоблар- дим. Эсингдами, мени кўпчилик ўр тасида «қў- ғирчоқсан» деган эдинг. Ш унда бисотимдаги

56


энг аччиқ, энг я р ам ас сўзл ар билан ҳақорат қилгандим.

Кечир, кечир, азизим. Чинакам қўғирчоқ эканлигимни энди билдим. Ҳ аётнинг сўқмоқ- л ар и дан ўтиш га о ж и з , ҳар бир ар зи м ас қи- йинчилик ол ди да эсанкирайдиган , маънавий қаш ш оқ о дам эканлигимни энди билдим. Бе- ҳуд а ўтган болалигим учун бугун ўзимни қар- ғайман, кучим кўзимга етади-ю, юм-ю м йиғ- л а б ёш тўкаман.

Уқишлар тугаганда, м ак табдош л ар ҳар қа- ёққа тар қ аб кетишди. Бири зав одга , бири комбинатга кетди. М ен қўлим да етуклик ат- тестатим билан онамнинг эрка қизи бўлиб қолавердим . Б у о р а д а яна икки йилни бой бердим . В а ниҳоят, онамнинг елиб-ю гур иб топиб келган қалбаки м еҳнат даф тар часи билан университетга келдим. Бугун биринчи имтиҳондаёқ ким ва нималигим ўзим га маъ- лум бўлди. й и қ и л д и м . Онам илмни менга сотиб олиб бермоқчи эди. У ҳалигача илмнинг пулга сотилмаслигини бнлмайди.

Кеча практикадан қайтиб келган иккинчи курс қизларининг ётоғига кирдим. Бирам қувноқ, бирам ш а д д о д қизларки, ҳавасинг келади. Уларнинг бири ўн йилликни тугат- гандан сўнг О ҳангарон конида пайвандчи, бири М арғилон ипак ком бинатида йигирувчи бўли б ишлаган. Уларнинг ҳар бири то уни- верситет остонасига етгунча ҳаёт сўқмоқлари- дан мустақил ўтган, қисқа бўлса ҳам анкета- нинг бир четига ёзи б қўйишга арзигулик тар- ж и м аи ҳоли бор. Тўғриси ётоққа кирдим-у, ш у м еҳнаткаш , ж а ф о к а ш қизларнинг энсаси-

57


ни қотирдим. Бўйнимдаги ш од а-ш од а марва- р идлар, қўлим даги ҳинд сум каси ва тилла соат, маникюр қилинган қип-қизил тирноқла- римни кўриб ҳайрон қолиш ди. Ш унда, дўстим, сенинг қўғирчоқсан, деганингни эсла- дим -у , м арвар идлар им зан ж и р бўлиб бўйним- ни қисаётгандек, қизил маникю рлар олов бўли б барм оқл арим ни куйдираётгандек бўл- ди. Бир чеккада ш умш ук б ўл и б уларнинг суҳбатига ар алаш а олмай ўтирдим. Улар ҳар т ўғрида бем ал ол б а ҳ сл а ш а оладиган , нима тўғрисида гапирса, ўз фикрини исбот қила оладиган д он о қизлар эди . Улар ол ди да мен ҳеч нарса билм айдиган, дун ёга ф ақат зеби- зийнат, п а р д о з -а н д о з учун келган бир кимса б ўли б қолдим. Бир қиз оқ ш тапель кўйлакка д а зм о л б осади , бири пайпоқ ямайди, бири ҳ а я ж о н га тўлиб университетни битирганидан кейингина эрга тегишини, эри билан Қримга бор иб , денгиз б ўй л ар и да са ё ҳ а т қилишини завқ-ш авқ билан гапиради. У ден ги з ҳақида гапирганда ю злари, кўзлари бирам ғалати бўлиб кетардики, беихтиёр эсинг оғиб қола- ди. М ен ойим билан Қ рим га икки марта бор- ганман. Д ен г и з ҳақ и да , олис ўлкалар ҳақида ўй сурмай, о р зу қилмай бу бахтга эришган- ман. Б олалик хаёл лар и , о р зул ар и дан бен аси б б ўли б улғайганман. Чунки, ҳали ўйлам аган , ҳис қилмаган н арсаларим м уҳайё бўларди . Мен учун онам ўйларди. Ҳаётнинг ф ақат сил- лиқ й ўлл арида ю рганман, холос. Ҳозир Қрим соҳиллари ҳақ и да тўлиб-тош иб гапираётган қиз денгиз тўлқинларини, оппоқ кўпикларга тўш уриб учаётган оқ қуш ларни фикр кўзи билан кўриб турибди. Чунки унда қалб кўзи

58


бор. Менчи, мен о д ам л ар м аш аққат билан етиш адиган бахтга ж у д а осон етишиш га ўр- ганиб қолганман. М енинг ю рагимда чўғ йўқ. Ҳеч ким ўт солм аган.

Ҳозир ётоқда қизлар у х л а б ётишибди. ^Тошкент осмонини тўлдирган саратон юл- дузл а р и га д е р а з а д а н қ ар аб ўтирибм ан. Узим ҳақ и м да ўйлаяпман. М ени шу кунгача қўлим- дан етаклаб келган онам уй д а қолди. Катта бир ш а ҳ а р д а х у д д и бир ўзим гина кимсасиз, кишиларнинг назар ига туш м айдиган ож и з бир киши, биров ет а к л а м а са бир қ а д а м ҳам босол м ай ди ган бир киши бўли б қолганлигим ҳақ и да ўйлаяпм ан. У з ўтм иш им дан бировга гапириб бер ади ган ҳеч нарса топол м адим -у , б и рдан қўрқиб кетдим. Н аҳот , тар ж и м аи ҳо- лим йўқ. Д у н ёг а келиб ҳеч нарса қилмай кат- та бўлиб қолсам. Б у ҳис менинг ф ақат жис- моний ю ксалган, маънавий пуч кимса эканли-

. гимни билдирди. Қ аёқ қ а бор ам ан , нима қиламан, қўлим дан нима иш келади? Ш у тур- қи-атвор билан кимга ҳам керакман.

А зизим , ш ундай кезл ар да , ю рагимга яқин киши тополм айдиган бир пайтда сен ёдимга келдинг. Эсингдами, каникул тугаб ўқиш лар бош л ан ган да «Ёнимга келма, мол боққансан, сендан тезак ҳиди келяпти» д е б жирканар- дим, кошки эди , болалигим қайтиб келса-ю, мен ҳам сенга қўш илиб, колхоз подасини ҳ а й д а са м . А д и р л ар д а , ж а р ёқ ал ар и д а ўтга ю м а л а б сенинг белбоғингга тугилган кулчани

сувга ботириб есам , қўзичоқларни бағрим га боссам , қийнаб-қийнаб қўйиб ю бор сам -у , она- си кетидан сак р а б -са к р а б югуришини томош а қилсам.

59


Қ иш лоғим из этагидаги адир тепасига чициб узо қ л а р д а ёнган чироқларни том ош а қилсак, пинжингга суқилиб ҳу оли сда қичқириб кета- ётган п оезд орқасидаги қизил чироққа қара- сак. Ш у темир из туташ ган олис ўлкалар ҳақ и да икковимиз ўй сурсак... ^

О, дўстим, ш у дам л ар н и бой бер иб қўи- ганман. Э нди ҳаётимни қай тадан бош лаш га уриниб кўрсам, дейм ан . ё кечикдимми?

Имтиҳон комиссиясидан ҳу ж ж а т л а р и м н и қайтариб олдим. О нам топиб келган қалбаки меҳнат даф тарчасини ниртиб таш ладим . Ҳаёт билан бар о б а р қ адам таш лаётган , ў з бахтини ўз меҳнати билан яратаётган кишилар ораси- д а қоқилиб яшашни истамайман. М ени таб- рикла, оқ йўл тила. Э р тадан менинг ҳам тар- ж и м аи ҳолим бош ланади , ҳақиқий меҳнат даф - тарчасига исмим ёзилади . Тирноқларимдаги қизил бўёқларини қириб таш лайм ан . Ш у тонг Тошкент устида ҳайқирадиган биринчи гудок-^ ю з, минглаб меҳнат кишилари қатори мени ҳам уйғотади, ишга чақиради. Э нди меҳнат нонини, ўз меҳнатимнинг нонини ейман. Мен- га ҳақиқий ҳаёт, чинакам инсон ҳаёти қайтиб келди. Билсайдинг, м уҳаббати н гга , илиқ-ис- сиқ сўзларингга зорман.

Қ а д р д о н дўстим , азизим, мени сев, сев- гингга содиқ бўлам ан!

Тонг отяпти. Ю л дузл ар бирин-кетин ўчяп- ти. Ҳ адем ай оф тоб ю з кўрсатади . Ҳ у ана, чинор учлари йилтираб қолди.

У мримда биринчи м а р т аба тонгни орзиқиб^ кутиб оляпман. Ҳ а азизим, б у тонг ростдан ҳам янгидан туғилаётган дўстингнинг ҳаёт тонгги бўл и б қолади.

1959 йил


Теримга тайёргарликнинг бориш и ҳақида Ҳ одивой раис а х бор от бер ар экан, пастдан л уқм а т аш л а б унинг гапини-гапига қовушти- р иш м ади.— «Ҳой, Ҳоди, сенсиз тайёргарликни кўриб қўйганмиз. Яхш иси к урортда қанақа д а м олганингни гапириб қўя қол!

Р а и с «гапирайми-йўқми, бирпас хап тур- санглар-чи» деган дек қилиб зал га қошини кериб, елкасини қисиб қаради.

— П илла ху су с и д а тил қисиқлик ж ойим йўқ. П ланни бир юз ўн бир процент қилиб қўйганман. П ахтан и ҳам бир юз ўн бир бўл- м аса ҳам ю зд а н ош иришим турган гап. Рай- ондаги катталарга ш унақа д е б в а ъ д а берган- ман. Чорвом ёмон эм ас . Ҳар сигирдан етти юз литрдан соғиб олсак...

Раиснинг гапи о ғзида қолди. Урта қ аторда ўтирган ойболта соқолли киши луқ м а таш-

Г лади:— Уни ун доқ б а ж а р д и м , буни бун доқ ба-

ж а р д и м , деяпсан . Қойилмиз. Н ега энди сут м асал асига келганда «мунча соғиб олсак» дейсан? Уни ҳам соғиб олсам, дея қол!

ҲОД И В О й

61


Раиснинг ж он-пони чиқиб кетди.— Уста, аскияни чойхонага чиқиб қила-

сиз. Б у м аж ли с . Гапингиз бўлса п ан ада саси- май манави ёққа чиқиб гапиринг!

— Ш унақами? М аж ли счаси га гаплаш ай-^ми? М енга сўз беринглар! '

Уста елкасига таш л аб олган чорсисини бе- лига сириб боғл аб , м инбарга чиқди.

— Ҳ одивой, аччиғинг чиқмасин-ку, анча- дан бери гапингдан латта ҳиди келадиган бў- либ қолган. Э нди сен айтадиган гапингни ди- лингда пухтал аб тур. Қ изиш иб кетсанг, мен- дан кейин яна сўз оласан.

Уста м а ж л и с аҳлига қараб бирпас ўйла- ниб турди-да , гапира кетди:

— й и г и р м а уч йилдан бери к о л хозда аъзо бўли б биринчи марта дав р ага чиқиб гапири- шим. Гапим м аж лиснинг гапига ўхш ам аса айбга бую рм ай си зл ар . Хўш десан ги з , мана ш у _ раисимиз Ҳ одивой билан болал икдан тепки- лаш иб ўсганмиз. Бир отинойида ўқиганмиз. А ммо, Ҳ оди болал игида ҳам сал ғўдайганроқ эди. Ш унинг учун ҳам ўртоқлар им из уни Ҳо- дивой отига м осл аб «Х одавой» д е б аташ арди. Ш у отинойининг Т ўхтахон деган кекиртагидан оқма қизи бўлгувчи эди. Қимки уни опичиб ю рса, ўқиш дан о з о д бўл ар эди . Ҳ одивой ҳар куни уйидан ёнғоқ, турш ак ол и б келиб ҳам- м адан олдин Т ўхтахонни опичиб оларди-ю , кечгача м аза қилиб йўқ бўлиб кетар эди. Ҳо- дивой т ахтадан ҳафтиякка ўтибдиямки, елка-'! сидан Т ўхтахон туш мади.

П астдан , керакли гапл ардан айтинг, одам - ларнинг вақтини бекорга олм анг деган овоз чиқди.

«2


— Ш ош илманглар. Бердисини айтгунча сабр қилинглар. Б у Ҳодивойнинг болалиги- даги ш айтонлигидан бир ҳикоя, холос. Э^нди, ҳозиргисини айтамиз. У то раис бўлгунча

. селсоветнинг ўғлини опичиб юрарди. Испол- ’ комнинг қайниси ўғил тўйи қилганда тўй

болани опичиб гулхан атроф идан айлантирган ҳам ш у Ҳ одивой эди.

З а л д а ғовур-ғувур гап бош ланди . Устанинг гапларидан энсаси қотиб ўтирган Ҳодивой раис «ш ахсиятга тегилмасин» д е б қўйди.

— Хўп, ж оним билан ,— д ед и уста қўлини кўксига қўйиб,— энди к олхоздаги ишлари ҳақида гапираман. Ҳодивой, пилла планини бир ю з ўн бир процент қилдим, дейди . Зинҳор қилдим, дем асин , қилдик десин. Планни тўл- дирганлар бош қа. П лан м ана ш у бир ю з ўн бир процент бўлгунча, йигитларимизнинг пеш онаси юз ўн биттадан ғурра бўлди. С абаб ,

* раис супр адаги унга қарам ай тандирга ўт қалайдиган хилидан. КоЛхоз ерини дур бин билан қидирсанг ҳам тут д а р а х т и д а н нишон топмайсан. Акам орқа-ўнгларига қарамай, қурт уруғига зўр бер ади л ар , Қурт д а ҳ а г а кирдими, колхоз араваси кетма-кет ш аҳарга ғириллайди.

М а ҳ а л л а м а -м а ҳ а л л а изғиб, ўсм а кетди, сур м а кетди д е б ю радиган чор бозорчига ўх- ш аб бировларнинг тутини кесиб ю ради. Кес- тиришга биров унайди, биров унам айди . Ана

Г б и р йил кестиради, икки йил кестиради. Наин- ки ўн йилдан бери аҳволимиз шу бўлса! Бу йил эрта кўклам да қанақа ҳан гом ал ар бўлди- ки, бар г кесиб келган дав ан ги дек йигитлар- нинг кўпи ш аҳарлик хотинлардан калтак еб,

63


чаккасини ғурра қилиб келишди. И н соф ҳам керак-да! Ш у ўн йил ичида кўчат ўтқазга- нимизда биласизм и , қанақа катта тутзор бўлар ди? Гапирганмиз. Қ ул оқ солмаган. Ш а ҳ а р д а м а р ж о н д ек оппоқ бўлиб турган тутини кестириб қўядиган анойилар бор-да! Э йди яна битта гап: ўтган йили пахтани қойил қилдим, дединг. Ҳоди , м и н гбаъ д мун- дай дем а! Қойил қилдик, дегин. Экканлар ҳам, терганлар ҳам бош қа. Сен чигит экканим изда ж ағингга тилла тиш қўйдиргани М арғилонга кетган эдинг. А вж и ғўза парвариш и вақтида қайтиб келдинг. Д а л а г а чиқмай бир-икки ҳаф- та уйингда қайнатма ш ўрва ичиб ётдинг. Ғўзани кўндалангига иш лаётган универсалчи- ни ёнингга олиб «В ол га» олгани Тошкентга кетдинг. «В ол га»га туш иб йўл-йўлакай Ш оҳи- м ардонм и, Почча отами роса айланиб кел- динг. Кўзингни оч, б у йил м унақаси кетмайди. К у з д а ҳаш арчини пахтага йўлатмаймиз. М аш и н ад а ўзим из терамиз. Терим машинаси деса , қийш англайдиган бўлиб қолибсан, бу қилиқ қаёқдан чиқди? Эгнингдаги посон костюминг агар қ ўлда тепчиб тикилган бўлса киярмидинг? М аш ина зотидан автомобиль би- лан т елеф ондан бош қасини тан олмай қолиб- сан. Ҳўв, кўзингни оч, бола. Б у йил ҳам курортни канда қилмадинг-а! Э нди дамингни олгап бўлсанг, д а л а г а чиқ! СХМ л ар дан х абар ол, устахонага кир, хирмонларни кўр! Бултур- гига ўх ш а б комиссияга нариги колхознинг” гуриллаб кишнаб турган маш иналарини мени- ки д е б кўрсатиб юрма! Бўлди энди лўттилик! Гапим тамом! Ш ахсиятингга теккан бўлсам , хаф а бўлсанг ҳам, хаф а бўл м асан г ҳам ўзинг

64


биласан! Ҳ одивой отингни Х одавой деганимга тавба қилдим.

Устанинг гапи қийқириқ чапак билан туга- ди. Р аи с бир қизариб, бир бўзар ди . Сўзга ёзилганлар қолиб раиснинг ш офери м инбарга

Г чиқди.— К ечирасизлар , А бдук ар и м раиснинг

л аган бар дор и , роса кўпиртирса керак, д еб ўйларсиз. Р а и сд а н тўққиз пуллик қарзим йўқ. Э р тадан кечгача эшигининг тагида пойлаб ўтириш ж оним га тегди. Гапнинг сирасини айт- гани сўз олдим. Ш у ўтирган қоракўзларга битта савол и ч бор: колхознинг янги сам овар- дай йилтираб турган «В олга»си қани?

О д а м л а р бир-бирига қараш ди. Ш ивир- шивир гап бош ланди.

— Қ аердал игини ўзим айтаман. Р а и с хотамтойлик қилиб «В ол га»ни селхозсн абн и н г каттаси И кромовга инъом қилганлар.

— Ж у д а ҳам сахийликлари тутиб кетган эк а н -д а !— деди уста пастдан туриб .— И нда- масак, бутун бош лиқ колхозни ҳам қизларига сеп қилиб бер иб ю бориш дан тойм айдилар.

М а ж л и с раиси қўнғироқ чалди. Ҳодивой тўнғиллади.

— Уста, к есатм асдан гапирилсин. Агар м алол келаётган бўлса ҳақини тўлайм из.

Ш оф ер ғовур босилиш ини кутмай сўзини давом этдираверди:

— Ш у яп-янги маш инани селхозснабнинг. бир ш алоқ «Г аз»ига айрибош .қиптилар. Бур- нидан тортгандек аранг су д р а б олиб келдик. Буйруқни қаранг! К урортдан келгунимча ремонтдан чиқазиб қўй, эм иш . Бир ярим ой- да н бери . оворзм ан . Тузаладицан. бал ога .ўх-;

б -93 65


ш амайди. Бухгалтер пул бер иб чарчади. Мен запчаст қидириб чарчадим. Ун қ адам юрмай орқасидан тутун чиқазиб т ўхтаб қолади. Ту- нов куни раисни кутгани станцияга миниб чиққан эдим . Бир ўл им дан қолдим. Темир йўлнинг устида таққа т ўхтаб тутун қайтарса бўладим и, у ёқдан п оезд келяпти, тўрт киши аранг орқасидан итариб силж итиб олдик. Ж он акалар, мени бу ш татсиз ш оферликдан кўп- чилик бўлиб, ё ҳайданглар , ё яхшиликча бў- ш атиб қўйинглар. Эрта-индин терим бош ла- нади. Ш у машина д е б СХМ нинг ремонтига қўлим тегмаяпти.

Р а и с п рези ди ум да ўтириб унга ўшқирди:— Ш унча дар ди-ҳасрати н г бор экан, нега

ўзим га айтмадинг!— А йтганман, айтганман ака, терим ма-

ш инасининг ремонти қолиб кетяпти, деганим- д а айтган гапингиз эсингиздами?

Р а и с д о в д и р а б қолди.— Н има деган бўлсам деган ди рм ан . У заро

гап у, м аж ли сга сол адиган гап эм ас.— Х удди м аж л и сга сол адиган гап шу

бўлади: ўш анда «ремонт қилсанг қилмасанг барибир , пахтани қўлда т ер ам из» дегансиз. Эсингизда борми? Қайнатангизникига ф ерма- д а н қўй олиб кетаётганим изда кўприкнинг тепасида айтган эдингиз.

— Йўқ, унақа гапни айтмаганм ан. ё л ғ о н гапирма!

Ш оф ер йигит қизиш иб кетди:— М ени ёлғончи қилманг, айтгансиз! Шун-

ча вақт хизматингизни қилиб, энди ёлғончи бўлди м м и ? Билиб қўйинг, терим машинасини ремонт қилиш дан олдин кўпчилик бўлиб,

66


ўзингизни ремонт қилиш керакка ўхш аб қолди.

Утирганлар гуриллаб кулиб юбориш ди. Олдинги қатор да иягини ҳассасига тираб ўтирган бир чол гап қотди.

— - Йўқ, болам , б у Ҳ одивой ремонт қилиш- га арзим айди. Х ал қ да эскини эплагунча эсинг кетади,— деган гап бор. Яхшиси раисни маш инанинг қадрига етадиган янги раисга айрибош қилиб қўя қолган маъқул.

Ш у гапл ардан кейин сўзга чиқмоқчи бўлиб қўл кўтарганларнинг сони кўпайиб кетди. М а ж л и с раиси «Б ухгалтер Қ ор абоев сўзга тайёрлансин» д е б 15 минут т а н аф ф ус эълон қилди.

Э ртасига к олхоз сам овар и да латиф ага ўхш аш бир гап бўлди.

Ҳ одивой раисликдан олинишига кўзи ет- гандан кейин правление аъ зол ари га бир ш арт қўйган эмиш: «Раисл икка ўрганиб қолганман. М аш инани, печатни, телефонни, ёрдамчини олм асан гл ар раисликдан туш ам ан, бўлм аса кўз олдил арингда печатни лиқ этиб ютиб юбо- р аман , қўяман».

Унинг бу ш артига уста ака чистон қилиб ж а в о б берибди:

— М айли ютсанг ютвора қол. К ол хоз печатини х у д а -б е ҳ у д а г а боса бер иб сийқа қилиб, хатларини ўқиб бўлм айдиган қилиб ю борган экансан. Бош қасини ясатиб оламиз.

* А ммо, лекин кўз о л д и м и зд а ютасан.Ҳодивой печатни ютиб ю бордим и, йўқми,

уни ҳеч ким билмайди. А м м о, раислигидай олингани рост. У ҳар куни сам овар га чиқиб,

67


олдига бир чойнак кўк чойни қўйиб, ҳ а д еб янги раисни чалпийди.

— Р аи с бўлиб м аш и н ада керилиб ўтириш- ни билм аса , муовини бўл м аса , печать деганни аввал оғизнинг ҳовури билан н ам лаб , кейин босиш ни би лм аса , подписи ҳам кўримсиз, қи- зил қалам турганда кўк сиёҳга б ал о борми?

С амоварчи ҳам ҳазил вон б ол а экан, сўри тагида ётган эски эгарни Ҳодивойнинг олдига келтириб қўйди:

— Ҳ одивой ака, отдан тушишга тушдин- гиз, энди ремонтдан чиққунингизча ҳеч бўл- м аса м анаву эгарга миниб ўтиринг.

Ҳ одивой унга еворгудек бўлиб ўқрайиб қаради . Кейин ж а ҳ л билан эгарни тепиб ю борди.

1959 йил.


М У Л Л А Ж О Н

Кап-катта о дам кўпчиликнинг ур тасида «ҳўнг-ҳўнг» йиғласа ж у д а хунук бўлар экан.

— Қўйинг, М у л л а ж о н , астойдил севса қайтиб келади.

М у л л а ж о н тасалл и бер аётган кишига қар аб нимадир демоқчи бўлди , ам м о ўпкаси тўлиб том оғидан гап ўтмай энтикди, мўйло- вининг кўз ёш идан ҳўл бўл м ай қолган бир учи сал-пал қимирлади.

— Қ айтиб келади, агар айб ў зи д а бўлса албатта қайтиб келади.

М у л л а ж о н ум идсиз бош чайқади.Қ ўлига чам адон уш лаган ўр та ёш лар даги

бир хотин келиб уйга кириб кетди. Б у М ул- л аж он н ин г хотини Б аш орат эди.

М у л л а ж о н ўрнидан туриб хотинининг кетидан ҳовлига кирди.

— Ҳ ой хотин, т авба қилдим, энди ичсам, , бировдан пул олсам гўр им да тўнғиз қўпай.

— Эски гап. Бу гапларни ж у д а кўп эшит- ганман. З А Г С қоғози қани?

М у л л а ж о н биров човт сол аётгандек ён чўнтагини ўнг қўли билан уш лади.

69


— Эркак бош им билан оёғингга йиқила- ман.

Хотин юзини тескари ўгирди.— Бир йилнинг ичида ўн бир марта оёғим-

га йиқилдингиз. Энди йиқилсангиз пеш онан- гизни қашқа қиласиз. Қўйинг энди, ЗА Г С қоғозимни беринг.

Томга одам йиғилди. Б у м а ҳ а л л а д а Мул- лаж он н ин г ҳовлисига одам йиғилиши одат тусига кириб қолган эди. К ўчадан ўтган одам тинчлик бўлса ҳам «ғалва чиқмадимикин» д е б албатта эҳтиёт ш артидан уларнинг ҳов- лисига кўз т аш л аб ўтади. Бугунги шовқинга айниқса о дам кўп йиғилди.

Улгундек ичиб кўз ёши қилаётган М улла- ж он ҳовлидаги ер ўчоққа оёғини осилтириб ўтирар, ҳ а д е б раҳми келармикин деган хаёл билан бир кўзини сал қисиб, тилини чиқазиб йўталарди.

— Б ер м ай си зм и ?— д ед и хотин унинг ол- дига келиб қатъий товуш билан.

М у л л а ж о н унинг кўзига мўлтираб қаради. Б у қараш Б аш оратга сира-сира таъсир қил- мади. У М у л л а ж о н билан етти йил турмуш қилган бўлса ҳам м а вақт М у л л а ж о н қилғу- ликни қилиб қўйиб, хотинининг кўзига мўлтираб қараб , гуноҳини енгиллатиб ке- ларди.

Б у гал ҳам унинг м ўлтираб қараш и хоти- нида ш афқат эм ас , ғ а з а б қўзғатганига ишон- масди. М ул л аж он н и н г кўриниши ш у аҳволда - бўлса ҳам кўнгли м утлақо хотир ж ам . У, «бир пов этиб ёнади-ю , ўчади, хотинларнинг ж а - мийкиси ш унақа бўл ади » д е б ўйлар эди.

Бугунги ж а н ж а л ним адан чиқди? Тўплан-

70


ган о д ам л ар б у м ож ар он и аввалгиларига сира ўхш амаслигини билиб қолишди.

— Ахир, мен ҳам одам м ан . Резинкани ҳам ҳ а д еб ч ўзавер сан г охири узил ади . Ҳа, турмуш бўлм ай ўлсин, бу! Наҳотки, етти йил я ш аб бир кун ҳузур -ҳал оват кўрм асам -а!

Баш оратнинг гапини эш итган М у л л а ж о н ўчоқнинг четига тиралиб ўр нидан турди.

Бунақангги ғовғалар ж онига теккан қўш- ни хотин қўлини пахса қилиб М ул лаж он н и н г олдига келди.

— М енга қаранг, қўшни. М а ҳ а л л а д а н кў- чиб кетсак тинчиймизми, а? Бизни-ки шунча ж о н д а н басир қилдингиз, тағин ҳам Баш орат- нинг ж они пўлатдан экан.

— Сиз ар алаш м анг, эр-хотиннинг ўртаси- га эси кетган туш ади.

Гапга Б аш оратнинг ўзи аралаш ди.. — А ртел да тўрт минг растрат қилди,

оёғимга йиқилиб, мана ш унақа кўзини мўл- тиратиб туриб олди, ҳар нима қилса эрим деди м , тилла соатимни сотиб тўладим . Алла- қайси ск л а д д а уч ой иш лаб икки минг олти юз қарз бўлди, яна кўзини мўлтиратди, ило- ж им қанча, ш ўрим қурсин, эрим экан, гила- мимни сотдим. А тда иш лади, уч минг, батта иш лади, бир ярим минг қарз бўлди, бори- йўғимни сотиб битирдим. Бугун бир варакайи- га уч киши пул қистаб келса бўладим и, хоти- ним беради , деб' олаверипти. Ш унча пулни қаер дан олам ан? Қилгуликни қилиб қўйиб яна «ўзи н и мўлтиратади-я. Унинг устига ти- лини чиқазиб йўталадиган одат чиқазибди.

— Р аҳм и келармикин, д ей д и -д а ,— деди қўшни хотин.

71


Ҳ ам м а х о х о л а б кулиб ю борди.— Сен гапга ар алаш м а, бош юваётга-

нингда том дан қ араганман , бўйнингда совун кўпирмас экан, сенга ким қўйипти гапга су- қилишни.

Б у гапнинг ҳозир бўлаётган ғовғага нима ' алоқаси борлигини билм аган кишилар «эгри м ўридан — эгри тутун» д е б индам ай қўя қо- лишди.

— Узимни осам ан !— д ед и М у л л а ж о н хо- тинига қараб.

Б аш ор ат қарзга сотилиб кетган бузоқнинг ш афтолига осиғлик арқонини олиб унинг олдига таш лади.

— Вой, б у нима қилганингиз, нақ ўзини осиб қўяди-я ,— д ед и кимдир Б аш оратнинг қулоғига ш ивирлаб. Б аш ор ат унга «хотир- ж а м бўлинг» д еган дек қар аб қўйди.

М у л л а ж о н арқонни қўлига олиб яна тилини чиқазиб йўталди. Кўзини сузи б хоти- нига қаради. Н а з а р и д а хотин ю м ш ам айдиган кўринди.

— М ай л и м и?— д ед и М ул л аж он .Хотин ин дам ади . М у л л а ж о н белбоғининг

қатидан носқовоғини олиб, кафтини тўлди- риб нос отди, хот ир ж ам ю риб келиб айвон- нинг д ахан и га ўтирди.

— Гапнинг очиғини айтайми? Қ ўяди ган хотиним йўқ! М енга қара, Баш орат , мени охирги марта х и ж ол атд ан қутқар, атиги ўн- бир ю з сўм керак. Зирагингга харидор топ- дим. Ш у қ арздан узилай, ундан кейин гўшт дўконига ишга кираман, еганинг пеш ноб, кийганинг атлас бўлади .

Б аш орат , «эсиз одамгарчилик» деган дек

72


унга бир ўқрайиб қаради-ю тарс-турс юриб, ҳовлидан чиқиб кетди, Б оятдан бери ҳурпа- йиб, қулоғини қаш иб ўтирган бар оқ муш ук М у л л а ж о н г а «хайир» д ег а н д ек қисқагина бир миёвлаб хотинга эргаш ди.

Ш у билан ҳикоя битди. Б алки ўқувчи, Ба- ш орат-ку кетди, у ўтли-ш удли хотин экан, ўзи- ни эп л аб кетади, бироқ М у л л а ж о н нима бўлди , т у за л и б о дам бўли б кетдими?— д е б сўрар.

Кечаги д а м олиш куни М у л л а ж о н н и товуқ бозо р и д а кўриб қолдим, чоғимда уриш адиган хўр оз қидириб юрган эди , шекилли.

1956 йил.


М агазиннинг мудири Ҳ о м и д х ў ж а туш кўрса, туш ида ўлиб қолган эмиш.

Қ абр га мункарнакр кириши билан у бо- шини кўтариб ҳайрон қолди. Қ ўл ида провод- никларнинг ф онарини уш л аб турган бу одам қиёф атидаги киши р ааон савдо бўлимининг инспектори К арим овга ўх ш а б кетар эди. Ка- римов билан Ҳ о м и д х ў ж а н и н г ораси б у зу қ эди. Чунки Ҳ о м и д х ў ж а « Р уби н » телевизорига нарх қўйиб сотаётганида ш у К арим ов уш л аб олган ва ишини судга берган эди. Ҳ о м и д х ў ж а ғул- д и р а б ўр нидан турмоқчи бўлди.

— Уртоқ Каримов!Каримов мункарнакр гурзисини кўтарди.— Кўзингни оч, Ҳ о м и д х ў ж а , сен ўлган-

сан. Н им а гуноҳ қилгансан, ш уни айт!— Ҳеч гуноҳ қилмаганман.— Елғон гапирма. П о р а олгансан , пора

бергансан , эсингдами?Каримов мункарнакр авторучкаси би-

лан обш ий д а ф тар га « д ўзахг а туш син» д еб

П О Р А Х У Р Н И Н Г У Л И М И

74


ёзи б қўйди. Ш у пайт иккита ф ариш та унинг икки цўлтиғидан кўтариб олиб кетди. Фариш- таларнинг бири х у д д и унинг ишини судга оширган терговчига ўхш арди .

Ҳ о м и д х ў ж а д ў з а х д а ўзи дан олдин ўлиб ^кетган, умрини пора олиб ўтказган ўртоқла-

ридан биронтасини ҳам тополм ади. Узидан- ўзи «ф ақат мен пора олибм анм и, адол ат бор- ми, йўқми» д е б диққат бўл ар эди. Ш ундай қилиб Ҳ о м и д х ў ж а гоҳ қил кўприкдан ўтиб, гоҳ ўтда куйиб ю раркан, бир нарса эсига келиб қолди. Ж ан н атга ўтиб кетишнинг ило- ж и йўқмикин? У шундг й хаёл билан каттакон оловли да р в о за ол ди да м ахорка чекиб, қурт сотиб ўтирган қоровул чолнинг олдига борга- нини билм ай қолди.

— Ҳа, бўтам, нима гуноҳ қилган эдинг?— деди чол.

— П о р а еб қўйгандим.г Чол махорканинг аччиғидан тез-тез йўта-

лар , папирос тополм аётганлигидан шикоят қилар эди . Ҳ о м и д х ў ж а д ар р ов ёнидан бир пачка « Қ азбек » чиқариб чолга узатди.

— Узи асли ж ан н ат боп бола экансан-у , д ў за х г а янглиш туш иб қопсан-да . Ж ан н атга киргизиб ю борар ди м -к у , ж и н д а к ха р а ж а т и бор-да .

Ҳ о м и д х ў ж а ш у топда б у чолга т анаси да тирик вақтидан ортиб қолган жонининг юқи- ни ҳам сувга чайқаб бериш га рози эди.

( — Ота, бир нима берай д есам ҳеч балойимйўқ-ку.

— Ҳ у, ж ағи н гда йилтираб турган иккита тилла тишинг бор экан-ку?!

Ҳ о м и д х ў ж а қўлини оғзига тиқиб тишлари-

75


ни шартта суғуриб олиб биров кўрмасин учун кафтини чангалл аб туриб чолга узатди.

— Қ ўрқм а, бўтам. П ор ахўр л и к ёруғ дунё- д а айб, бу д у н ё д а айб ҳисобл анм айди . Қани ўтавер, ж а н н а т ўзингники!

Ҳ о м и д х ў ж а ж ан н ат га кирди-ю, оғзи очи-\ либ қолди. Бир одам беш панж асини ёзиб ж аннатнинг ўр тасида ўзи дан -ўзи ал ж и б юрар- ди. Ҳ о м и д х ў ж а ж аннатнинг самоварчисидан сўради:

— Б у о дам нега қўлини кўтариб, панж а- сини ёзиб ю рибди.

— Э сўр ам а. Б у о дам поранинг орцасидан олтита участка солган, еттинчисини қураёт- ганда т унук асоз билан уриш иб том дан йиқи- либ ўлган. Ҳ ам м а вақт «еттита участка қур- дим , бар ибир ёруғ д у н ёд а н қўлим очиқ кетди», д е б ж а в р а б ю ради.

Ҳ о м и д х ў ж а ж а н н а т д а қанча юрганини бил- мади. Б у ер д а порахўр лар нинг иши йирик; экан. Ҳ о м и д х ў ж а тирик вақтида ҳали ўлмаган М ирвали деган бир муовини бўлгувчи эди. Уша муовини М ирвали ж аннатнинг бозор и да гилам сотиб ўтирибди.

— Ҳой бола, қачон ўлдинг?М ирвали қўл силтади.— Сиз тирик вақтингизда ҳам ш у томон-

лар га эп л а б келиб-кетиб турардим.Ҳ о м и д х ў ж а М ирвалининг у д д а б у р р о бола

эканини яхши биларди. Райторгнинг мудири- га порани ўзи олиб бор иш дан қўрқиб, шу^ муовини орқали бер иб турарди.

— Ҳ ой ука, ёруғ д у н ё д а пора м асаласи қалай?

76


— П о р а д а н гапирманг. П ор а берган ҳам, олган ҳам ҳия бўли б кетяпти.

Ҳ о м и д х ў ж а ш у пайтгача бир ам ал л аб тирилсам -у, яна битта яхлитроқ пора олиб ўлсам армоним йўқ эди , д еб юрган эди. У

^М ирвали билан гап л аш гандан кейин пора ол- м айдиган, пора бер м айдиган ол ам да яш аш - нинг қизиғи қолмаганини билиб тақдирга тан берди.

Кечани О дам отони ж а н н а т д а н бенасиб қилган б у ғд о й зо р д а , кундузни уни ш арм анда қилган а н ж и р зо р д а ўтказиш га қарор қил- ди.

Ҳ ассасини иягига тираган бир чол ариқ бўй и да ўтириб ўзидан ўзи ғулдирарди.

— Б у п орахўр лар жаннатни ҳам расво қилди. А нж ирнинг сояси ш уларники, фариш- таларга ҳам унча-мунча бер м асан г д ў за х г а отади.

* — О б б о !— деди Ҳ о м и д х ў ж а ,— эпласангж ан н атга туш -да, иғвогар!

— Э, ҳа ,— д ед и чол Ҳ о м и д х ў ж а н и ҳасса- си билан туртиб,— сенлар келиб ж аннат д ў з а х бўлди, қ адам лар инг етган ж ой нақд дўзахн и н г ўзи бўлади . Бор-е, ж ан н ат сенларга бўлсин, ўш а д ў за х г а мен туш а қолай.

Чол Ҳ о м и д х ў ж а н и са в а л а б кетди. У қо- чаман д е с а оёғи ю рм айди , д о д л а й м а н д ес а овози чиқмайди. Ҳ о м и д х ў ж а бўғилиб хирил- л а б кўзини очди. Т епасида муовини М ирвали

Гунинг бош ини у ш л а б турарди.— Х ўж ай и н , сизга нима бўлди?— Қачон тирилдинг?— деди Ҳ о м и д х ў ж а

унга тикилиб.— Улмай туриб тириламанми, хўжайин?

77


Д ўконни ревизия босди , К арим ов ревизия қилармиш.

Ҳ ом и дхўж ан и н г кўзига мункарнакр кў- ринди. Ундан кейин хира п ар да орқа- сида ф ариш тага ўхш аган терговчи пайдо бўл- ди.

Ҳ о м и д х ў ж а энди ўзининг ўлик-тириклиги- ни аниқ билмасди...


г

ХОМ СУТ ЭМГАН ТАНҚИДЧИ

Билмайин босдим ^иканни — тортадурман дардини...

(К ўш иқ)

Сочлари пеш онасидан ош иб, қош -кўзла- рини босиб кетган бар васта қоматли тан- қидчи А н ж и р боев қўлида т утам л аб турган бир даст а қоғозни з а р д а билан столга урди.

— Т авба, б у ёзувчиларга нима бўлди-а? Тирик тилни билм айдилар .

■ А нж ирбоевнинг қарш исида бурнининг учи- ни тер босган ёш гина бир йигит ўтирибди. У гўё қочиб кетишни м ў л ж а л л а б тургандек қия очиқ эш икка тез-тез қар аб қўяр, кўзлари- ни бетиним пирпиратарди.

А н ж и р боев бояги столга т аш лаган қоғоз- ларни шер ҳам ласи билан яна қўлига олди. Ҳ ам м а ёғи 'сав ол аломати босиб кетган қоғоз- ларга бир-бир кўз югиртириб, аччиқ дан ак егандек юзини тириштирди.

— Сиз ҳам тирик тилни билм айсиз , ука. - Ҳ а ё т г а боқинг, гигант қурилиш ларим изга бир н азар ташланг. Тирик тилимизни ўрганинг.

С изда сўз ж у м л а с и ёмон, бун дай ҳолларга қачонгача м ур осасозл и к қилиб келамиз. Х алқ творичествоси ёзувчил арим изга мўл-кўл тема-

79


лар бер ади . Олинг ҳикоянгизни, бўлм айди. Ч еховни кўпроҳ ўқинг!

йигитча А н ж и р боев узатган қоғозларни олиб ҳўрқа-писа кўздан кечирди. Ҳикоянинг тагига чизилмаган, ёнбош ига савол аломати қўйилмаган сатри ҳолм аган эди. У овоз чи- 5 қазм ай , йўталиб қўйди ва дастрўмолини чиҳа- зи б бурун учидаги тер томчиларини артиб олди.

А н ж и р боев бар моқларини навбат билан букиб, ш аҳир латиб бўлгач, до н а -д о н а қилиб сўз бош лади.

— Бўлм айди. Б у мутлақо ҳикоя эмас. Н и ҳоятда паст савия билан ёзилган. Бундай ҳикоялар ҳақида Д о б р о л ю б о в ун доқ деган, Чернишевский м ун доҳ деган , Белинский на- родникларни фош қилганда, Герцен дилетант- ларга з а р б а берганда.. . Интеллект, прообраз. .. Н им а деяётган эдим? Ҳа, ҳикоянгиз хом, ғирт хом. Ч ехов тирик бўлса ҳикоянгизни ўқиб, қулоғингизнинг тагига бир тарсаки туш ирар эди.

— К ечирасиз ,— д ед и йигитча сал дади л- л ан и б ,— бу Чеховнинг ҳам м ага маш ҳур ҳи- кояси-ку, ўртоқ А нж ирбоев . Мен ф ақат сиздан бир нарсани сўрамоқчи эдим , д р а м а тўгара- гида Чеховнинг ш у ҳикоясини саҳналаш тир- моқчи эдик, нима дея р экансиз деб... масла- ҳатга...

— Ҳа, хом сут эм ган инсон!— деди Ан- ж и р б о ев пеш онасига туш иб турган паришон < сочларини т у та м л а б ,— майли, майли, ука, билганингизни қилинг.


*

М У З И Қ А Л И В О Қ И А •

Ш иринбулоқ район театрининг директори ишни б а р б о д қилгани сабабл и вазиф асидан бекор бўлиб, ўрнига кушхона директорининг х ўж ал и к ишлари бўйича ўринбосари ўртоқ С аллохов тайинланди.

Уртоқ С аллохов томош а вақтида саҳна четидан туриб залга қаради. О дам кам. Д и - риж ер тескари қараб, ҳа д еб таёқчасини ўй-

1 натарди. С аллохов чолғувчиларга қаради. Ф ақат ғижж акчигина камон тортар, чилдир- мачи ҳар зам он да бир «так» этиб чертиб қўяр, карнайчи эса бир четда м удр аб ўтирар эди. Саллоховнинг зар даси қайнаб кетди, Орқа- д.ан айланиб чолғувчиларнинг олдига тушди.

— Бу қанақаси, ухлагани келганмисизлар, қани, ҳаммангиз бараварига чалинг! М уна- қада қачон молия плани тўлади. Уялмайсиз- ларми, ҳамма ишни битта ғиж ж акчига таш лаб қўйгани. Бугундан кейин ҳар қайсингизга

Г норма белгилаб қўяман. Енингизда табель- чи ўтиради. Ким қанча чалганини алоҳида ҳисобга олиш керак. Б ун ақ ада яна план тўл- май қолиши мумкин. Бизнинг куш хонада

6 -9 3 81


цехга битта мол келса ҳам м а баравар ёпишар эди.

Бирининг қўлида пичоқ, иккинчисида бол- та, учинчиси ш охидан тутади. Ҳ а-ҳу дегунча молнинг калла-почаси аж р атиб олинади. Бу ердачи, тартиб йўқ. Хўш, сиз бу ерда нима қилиб ўйнаб ўтирибсиз?— дириж ерга юз- 1 л анди ,— томош абинга ҳалақит беряпсиз.

— Қечирасиз, ўртоқ Саллохов, биз ком- позитор айтганини қиламиз. Композитор қай- си чолғувчи қачон чалишини кўрсатиб берган, мана нотаси.

Саллоховнинг тепа сочи тикка бўлди.— Бу қанақаси, бу ерда композитор ди-

ректорми, менми? Композиторнинг буйруғи бекор қилинади. Қани, квартал плани тўл- гунча ёппасига марш!

1956 йил.


УЗ У н т ил

Қ оби л ж он директорнинг кабинетидан лат- тадек бўш аш иб чиқди. У қабул хон ада ўтир- ганларга лоқ ай д бир назар таш лади-ю , тез юриб коридорга чиқди.

— Сийлаганни с и г и р би л м ас. д е б шуни айтади-да. Йшга янги келганда идоранинг пасти-баландини таништирган ким эди. Миш- миш гапларни қулогига етказиб турган ким эди, шуни билмади-я. Уялмаганини қаранг, уни одам қилгунча қоққанда қозиғим, осганда чўмичим қолмади.

Қ обил ж он коридорнинг у бош идан -бу бо- шига ўзидан-ўзи ғўл дираб шу т а р зда бориб- келиб турарди.

Қ адр лар бўлимининг эшиги очилиб қўш кўзойнак таққан ўрта ёшли бир киши чиқди.

— Э, Қ обил ж он , нима қилиб юрибсиз, ' ҳуж ж атлар ингизни қачон расмийлаш тирасиз?

— Қ анақа ҳ у ж ж а т ? — чўчиб сўради Қо- билж он.

— И ш дан бўш атиш га буйруқ бўлди.Қ обилж оннинг кўзларидан ўт чақнаб кет-

ди. Директорнинг бояги «И ш ни эплаёлм а-

вз


ётибсиз, бўш атишга тўғри келади» деган гаплари эсига тушди. «Еган ёғу гўштларинг кўр қилади ҳали сени, шунча совға-салом лар- ни ҳам андиша қилмадинг!»— д е б кўнглидан ўтказди-ю, кўзойнакли кишига қараб: '

— Ҳар қалай закон биладиган кишисиз, бир йўл кўрсатинг,— деди.

— Нима десам экан, қани баққа юринг- чи, буйруқда нима дейилган экан.

Улар бош лаш иб кабинетга киришди. Кўзойнакли киши стол устида ую либ ётган қоғозлар орасидан буйруқни топиб Қобил- жоннинг қўлига берди. Қ оби л ж он енгил тит- раб турган қўллари билан қоғозни тутиб ўқий бош лади.

— «...Ишни эплай олмагани учун...» Ҳмм.— Ж у д а хунук буйруқ бўпти-да, шу буй-

руқ мазмунини меҳнат даф тарчангизга ёзиб қўйишим керак. Зак он ш унақа, акаси. <

Қ о би л ж он бўш аш иб стулга ўтириб қолди. Ж о в д и р а б турган кўзларини шифтга тикиб, остки лабини тишлади.

— Бош қа илож и йўқмикин-а?— Х ўж айин билан дур устроқ бир гапла-

шиб кўринг-чи, балки буйруқни ўзгартар, ж у д а бўлм аса «ўз аризасига биноан» деган мазмунда.. .

Қ оби л ж он ўрнидан турди. А ста-аста юриб-, кўчага чиқди. У ўйлар эди: «ишни эплолмага- ни учун... М еҳнат дафтарчаси.. . Уз аризасига } биноан...».

Иш охирл аб қолганда, Қ оби л ж он яна қабул хон ада пайдо бўлди. Секретарь дирек- торнинг бандлиги ва докладга тайёрлана- ётганлигини айтиб уни ичкарига қўймади.

Ь4


— Б ў л м а са мана ш у қоғозни ўртоқ дирек- торга бер иб қўйсангиз.

Қ о б и л ж о н букланган қоғозни секретарга узатди . Кейин пальтосининг ён чўнтагидан қоғозга ўралган бир нарса чиқазди.

— Буни ҳам бер иб қўясиз-да , ж у д а зар ур ■нарса.

Соат беш дан сал ош ганда ходи м л ар ди- ректор кабинетига йиғила бош лади . Кўпчи- лик қатори Қ о б и л ж о н ҳам ичкари кирди.

М а ж л и с у қ адар расмий вазиятда ўтм ади , директор идор адаги меҳнат интизоми ва м у а сс а са л а р д а н келаётган алоқа хатларига ўз вақтида ж а в о б берилм аётгани тўғрисида гапириб, план бўлими ходим ларини қаттиқ танқид қилди.

— Ундан кейин,— деди директор сўзини як ун л аб ,— баъ зи х о ди м л ар и м и з ишга ўтакет- ган д а р а ж а д а масъулиятсизлик билан қарай- диган бўлиб қолиш ди.

— К имлар? М исолл ар билан айтилсин1— дед и унинг сўзини бўли б бош бухгалтер.

Д иректор қош ларини кериб, кулум сираб қўйди:

— Мен, з н г аввал, менинг ўзим , ишга масъулиятсиз қарайдиган бўлиб қолдим. Ш у вақтгача ўртоқ Қ о б и л ж о н О риф ж оновга чора кўрмай, у билан м уросасозли к қилиб келган- ман...

Қ оби л ж он н и н г тепа сочи тикка бўлиб кет- ди. Қ ан дай қилиб ўр нидан туриб кетганини, томоғини бўғиб турган галстугини бир за р б билан бўш атиб ю борганини ҳам билмай қолди.

6—93 85


— Уртоқ директор менга туҳм ат қиляпти- лар, саккиз йилдан бери шу и д о р а д а ишлай- ман. Ш у саккиз йил ичида уч директор ўзгар- ди. Ҳ ам м аси билан ж у д а тотув ишладик, биронтаси менга на огоҳлантириш , на виго- вор берган! О дам нинг оласи ичида бўлади , д е б ш уни айтиш ади-да . Д иректор га қ и л г а н . ' ёр дам лар им нинг биронтасини бош қа кишига қилганимда итининг туваги олтиндан бўлиб кетар эди, б у киши яхшиликни билмаяптилар. Уялиш керак, ўртоқ директор, м ендай муси- чадек беозор кишини ранж итгани қандай кўнглингиз бўлди.

Ҳ а м м а ж им , директор тирноқлари билан столни чертиб ҳамон и л ж ай и б турар ди . Қо- би лж он директорнинг бу кайфиятини кўриб яна тутоқди. Б у гаплар унга таъсир қилма- ётганини кўргандан кейин, овозини пасайти- риб л ўн д а -л ў н д а қилиб гапира бош лади.

— Уртоқ директор, сиз порахўрсиз!Утирганлар ялт этиб бир-бирларига қар аб

олишди. Бош бухгалтер Қ оби л ж он н и н г сўзи- ни бўлди.

— К имдан, қачон, нима пора олган?— М е н д а н ,— д ед и Қ о б и л ж о н ,— ҳамма

вақт пора олиб келганлар.Бухгалтер, аф сусл ан ган дай директорга

қаради. Директор эса ҳамон столни чертиб кулиб турарди.

П лан бўлимининг бош лиғи ҳам ж а ҳ л би- лан:

— Н аҳотки ш у гапларнинг бари тўғри-а, ўртоқ директор?— д е д и .— Наҳотки сиз...

— Тўғри,— д ед и директор ж и дди й л а- ш иб,— бари тўғри. Уртоқ О р иф ж онов ж у д а

86


тўғри айтяптилар, давом этинг, ўртоқ Ориф- жонов.

Қ о б и л ж о н да д и л л а ш д и . «Б у беном ус, пора- хўрнинг пўстагини энди қоқаман» деган қатъий фикр билан сўзини давом этдирди.

1 — Қачон ва қандай нарса олгани маъ-л ум ,— у ён даф тар часини варақл аб , ўқий бо ш л а д и .— Ш у йилнинг ўн учинчи октябри- д а бир эчки боласи билан. Яна ш у октябр- нинг йигирма тўртинчисида тўрт кило колбаса , байрам ар а ф а с и д а икки литр ароқ, тўрт шиша «м ар сал а» виноси, тўрт кило сон гўшт, олти пачка «К азбек » . Тунов куни бир к ерза этик, олти метр штапель... Э, айтган билан тамом бўлмайди!

К абинет ичи сув қуйгандек ж им . Бу жим- ликни директорнинг ўзи бузди . У ўрнидан туриб бурчакдаги пўлат сандиқни очиб, бир даст а қоғоз олди.

— Уртоқ О риф ж оновнинг гаплари тўппа- тўғри. Ш у нарсалар нинг барини олганман. Б ироқ буларни О риф ж оновнинг ўзи сўрам а- са'м ҳам з ў р л а б берган, бу нар сал ар га ҳали ўзим қўл урганим йўқ.— У қўлидаги қоғоз- л а р д а н бирини б а л а н д кўтарди.— Соғин эч- кини яслига бердим , мана акти. Ароқ, колба- са, гўшт, вино, папиросларга местком раиси К аримов билан акт тузи б магазинга топшириб ю бордик. К ер за этик билан ш тапелга ҳам акт қилинган. М естком советининг қарори билан этикни қоровул чол Ғани отага, штапелни убор ш и ц ам и з Х айри холага бериш ди.

Д иректор ш кафни очиб, қоғозга ўралган нарсани олиб, стол устига қўйди.

— Бу нарса ҳам ўртоқ О рифж оновнинг

87


совғаси, нима эканлигини ҳали билм айм ан , бугун олиб келган эди, У злар инг очиб кў- ринглар.

П лан бўлимининг бош лиғи ўр нидан туриб қоғозии очди. Ундан тўртта тухум , икки юз эллик сўм пул чивди. У стида бир варақ қоғоз ҳам бор эди.

— Уқинг-чи,— д ед и директор.П л ан бўлимининг мудири ўқий бош лади.— «М ени ўз вазиф асини эп л ол м ади д е б

бўш атибсиз . С овға-салом лар ҳур м ати , ш у буйруқни ўз аризам га биноан д е б ўзгартир- сангиз, бун дан буён яна хизм атингиздам ан.. . Қ оби л ж он » .

Ҳ а м м а кулиб ю борди. П л ан бўлимининг бош лиғи қоғозни ж ойига қўйиб Қ оби л ж он га қаради.

— Хўш, энди нима дейсиз?— Н им а дер эдим , ўш а айтган гапларимни

ай там ан-да . М айли, бўлар иш бўлди, иккита- гина илтимосим бор, бири — буйруқни ўзгар- тирилса, кейин, мана ш у икки юз эллик сўм пулни қайтариб берсанглар .

Яна гуриллаб кулги кўтарилди. Б ош бух- галтер қўл кўтариб ғовурни босди .

— П у л қайтиб берилмайди. Акт тузи б дав- лат ҳисобига ўтказам и з, буйруқни ўзгарти- риш мумкин. И ш ни эплай олм агани учун эм ас , пора бергани учун д е б ўзгартирилади.

Ҳ а м м а бир оғи здан таклифни м аъқуллади.Қ о б и л ж о н пора б ер и ш д а айбланиб иш дан

ҳ а й д а л г а н д а н кейин, анча вақтгача кўринмай қолди. Биров Қ о б и л ж о н райторг мудирининг сигирини урчитишга олиб кетаётганини, бош- қаси артель раисининг ҳовлисида унинг эчки-


сига туш ган канани йхлос билан тераётганини ўз кўзи билан кўрганини айтди. Ким билади, ростдир.

Яқинда Н авоий кўчасидан кетаётиб, кар- най-сурнайли тўйга дуч келиб қолдим. Тақа- чилик артелининг раиси уйланаётган экан. Қ о б и л ж о н беқасам тўн кийиб, олдинда ўйнаб бор ар , ҳ а д е б куёв б ол а — раисга қ ар аб муқом қилар эди.


I

Д А Д А М Н И Н Г У Р Т О Ғ И

Э р тал аб уйғониб девор соатга қарасам , еттидан ош ибди. Ҳ ар куни худди ш у вақтда д а д а м кроватимга энгаш иб «Тур, кичкина Й ўл дош ев» д е б ўйғотарди. М ен д ар р ов турар- ди м -да , нонуш тадан кейин д адам н и н г «П о- б е д а » с и д а ш офернинг ёнига ўтириб кетардим. М актабга етканим изда, д а д а м : «Қ ани тушинг энди, кичкина И ўл дош ев» деб , таш л аб ўтиб кетарди.

Ҳозир соат еттидан ош иб кетган бўлса ҳам, д а д а м хур рак отиб у х л а б ётарди. Бугун д ам олиш кунимикин д е б ўйлаб, девор даги календарга қарадим. Йўқ, иш куни. Ҳайрон бўлиб, ўрним дан турдим.

— Қани, тез бўл, м актабдан кечга қола- сан!— д ед и ойим, стол устига нонуш та тайёр- лаётганда.

Мен аж а б л а н и б , ойимнинг кўзига қарадим. Унинг кўзлари қизарган эди, роса йиғлаганга ўхш айди.

— Д а д а м .. .Гапимни ҳам тугатм аган эдим , у мени

боп л аб ж ер к и б таш лади . Ойим доим ш унақа

90


қилади. «Ун олти ёшга етмаган болал ар кат- таларнинг гапига ар алаш м аслиги керак» деди . Н има, ўн олти ёш га етм аганлар одам эм асм и! Қечки кинога ҳам киритишмайди. Театрга-ку, мутлақо йўл йўқ.

Қовоқ-тумш уғимни осилтириб, ўрним дан турдим. Бир ҳи собда , дадам н и н г у х л а б ётга- ни менга ж у д а яхши бўлди. « П о б е д а » д а бир ўзим м аза қилиб кетаман.

Чойни ҳам ичиб бўлдим. А м м о ш оф ердан д а р а к йўқ.

— Н им а қилиб ўтирибсан, б у н а қ а д а мак- табга қачон бор асан , ж ўнам айсанм и!?

— Ш ош м анг, ойиж он, м аш инам из келсин.О йимнинг кўзидан ўт чақнаб кетди.

Ҳозир қулоғимнинг тагига бир тарсаки туш иб қолармикин д е б ўйладим , йўқ, урмади. Қў- лим дан силтаб, ҳовлига олиб чиқди-да, ж ўн а , д е б бақирди.

— Э нди м аш ина йўқ, д а д а н г иш дан бўш а- ган.

Уйлаб, ўйимга етолм асдим. Н ега ўн олти ёш дан ошган кап-катта одам иш дан бўш айди? Н има ёмонлик қилди? Ш у кун д а р с д а қандай ўтирганимни билм адим . Ҳеч б ал о миямга кирмади. З ў р ға уч баҳога илиндим. Минг хаёл билан уйга келсам, д а д а м билан ойим қаёққадир кетай д е б туриш ган экан.

— Телефоннинг тагидан ж и л м ай тур, хўп- ми!— д е б тайинлади д а д а м ва ойим билан бош л аш и б чиқиб кетди.

М ен телеф он ол д и д а ўтириб, « П о б е д а » д а м а за қилиб юрган вақтларимни ўйлай бош- ладим . Д е р а з а м и з тагидан кимдир ўтди, бўй- нимни чўзиб қарасам , К аримов амаким ҳов-

91


лим изга кириб келаяптилар. К арим ов амаким ўтган ҳаф та М осквага кетган эди л ар . У злари ж у д а яхши киши, д а д а м н и н г қўлида ишлай- дилар . Бизникига ҳар келганларида, д а д а м г а билдирмай менга ш околад, ойимга ё атир, ё капрон пайпоқ олиб келадилар . Ойимнинг туғилган куни бўлган да , тилла соат ҳам олиб келганлар. К аримов амаким ш унақа яхши одам , М осквага кетаётганларида бизнинг « П о б е д а » д а вокзалга чиққанлар, ўш анда менга матросча кўйлак, ойимга крепфанта- зия деган кўйлакли совға олиб келаман, деган эдилар.

Карим ов амаким уйга кириш лари билан, ю гуриб бориб, бўйинларига осилдим.

— Қачон келдингиз, амаки, М осквадан?— Ҳ озир , ҳозир п оезддан туш дим -у , х ў ж а -

йиннинг уйига ю гурдим -да . Ҳ али уйимга ҳам, иш хонам га ҳам борганим йўқ.

Қ оғозга ўроғлик н арсаларни олиб , стол устига қўя бош лади лар .

— М ана совғаларни...— А м аки,— д е б , гапларини бўл ди м ,— да-

д а м иш дан бўш аса , яхши бўл ади м и , ёмон бўлади м и ?

Карим ов амакнмнинг қисиқ кўзлари , йигирма тийинлик тангадек , д у м -д у м а л о қ бўлиб кетди.

— Нима дединг?М ен д а д а м н и н г иш дан бўш аганларини

айтдим. К арим ов амакимнинг д у м а л о қ кўз- лари, ели чиқиб кетаётган пуф акдек , секин- секин кичрайиб яна боягидек б у ж м а й и б қолди.

92


— М ат р ос кўйлак олиб келдингизми, ама- ки?— д е б сўрадим .

Карим ов амаким, ў й л аб туриб, бош чай- қадилар.

— Топол м адим .Стол устидаги н арсаларни қайтариб, яна

ч ам адонга ж о й л а д и л а р -д а , «келганимни да - дангга айтмай қўя қол» д е б чиқиб кетдилар.

Кечқурун д а д а м «ҳеч ким телеф он қил- мадим и?» д е б сўради. М ен — йўқ, дедим .

— К арим ов амаким келиб кетдилар, кел- ганимни да д а н гга айтма, д е б тайинладилар .

— Ҳеч нарса бер и б кетм адими?— д е б сўр ади ойим.

— Ч а м адон л ар и н и очди лар -у , кейин яна бекитиб қўйдилар.

Ойим ж а ҳ л билан телеф он номерларини терди.

— Каримов! Ҳой К аримов, мен... Т авба , отимни айтишим билан трубкани қўйиб қўйди-я.

— Узими?— Ҳ а , ўзи, К ар им овм ан деди , отимни

айтсам...Ш у кеча эр т ал абгач а д а д а м билан ойим

ух л аш м ади . Д а д а м ётган ер и да папирос че- кар, ойим йиғлам сираб гапирарди.

— К арим ов сизни ор қан ги здан участкали бўлди .

— Н им а дединг?— К арим ов дей м ан , сизнинг орқангиздан...— Гапингга туш унм аяпм ан . Н и м а д е б

алж ияпсан.Ойим анча вақг ж им туриб , кейин бир

хўрсиниб қўйди.

93


— Яхши одам экан деб , у ер -бу ерга телефон қилиб, тахта, тунукаларни сизнинг ном ингиздан тўғрилаб берган эдим.

К ўр п адан бош чиқазиб, гапга қўшилдим.— К аримов амаким ойимга тилла соат

совға қилганлар-ку!— Ж и м ёт!— д ед и ойим, бақириб.Д а д а м от пиш қиргандек хўрсинди. Кейин

йўталдими, акса урдими, билм адим .Ойимнинг гапларига қулоқ солиб ётдим.

Ойим ж у д а тўғри айтяпти. Д а д а м ишдан бў ш а м а с д а н олдин уйим издан меҳмон аримас- ди. К арим ов ҳар хил консервалар, конфетлар олиб келарди. Ш оф ёрим из К аримов амаким- нинг тўйл арида маст бўлиб, калишини пойма- пой кийиб келгани эсимга туш иб, пиқирлаб кулиб ю бордим .

Ойим яна ж ер к и б таш лади. '— Кап-катта бола , б у нима, жинниларга

ўхш аб...Барибир, кўрпага бош имни бур каб , яна

ўйлай бердим.Карим ов амаким участка қ ураётганларида

бизникига ж у д а кўп келардилар. Уша пайт- лар мен ҳар куни ш о к о л а д ердим. Ойимнинг атирлари ҳам ж у д а кўпайиб кетган эди.

Ойим у ҳ тортиб, деди:— Бу К аримов ҳам расво, ёмон о д а м экан.Д а д а м индам ади . Ф ақат папиросни шун-

д а й тортдики, унинг чўғи кровать қ уббалар и- ни ялтиратиб ю борди.

— Э ^ди ўрнингизга ким тайин бўларкин?Д а д а м индам ади.Ойим ж у д а ёлгончи-да. Ж а ҳ л и чиқса,

ш унақа ёлғон гапираверади. А гар у ёлғончи


бўлм аса , ўзига шунча атирлар олиб келган, тилла соат тақдим қилган кишини расво, ёмон одам , дейдим и?

М енга ойимнинг ўзи «К ар им ов амакинг г ж у д а яхши од а м -д а » д е б айтган эди-ку. У ' айтмаса ҳам, ўзим яхшилигини билардим .

Ш унақа хаёл л ар билан у х л а б қопман.Э р та л а б уйғонсам, д а д а м ҳали ҳам папи-

рос чекиб ётарди. Ойим д а ҳ л и з д а керогазни ёқолмай, ҳам м а ёқни тутун қилиб ю борибди. У ж а ҳ л и д а н кўкариб, ҳ а д е б К арим ов ама- кини қарғарди. Унинг б у ҳолидан К аримов амаким тилла соатни қистайди шекилли, д еб ўй лаб қолдим. Ойим уйга кириб, косага тухум чақиб солаётганда сўрадим:

— Ойи, дадам н и н г ўрнига тайин бўла- диган кишининг ўғли борми?

Ойим менга ш ундай ўқрайиб қарадики, н а за р и м д а менга эм ас , соатини қистаётган К аримов амакимга қ арагандек эди. М ен қо- чиб, нариги уйга чиқиб кетдим.

Д а д а м н и н г аризаси бир ёқли бўлгунча, Карим ов амаким бизникига телефон қилма- дилар . О р адан ўттиз саккиз кун ўтгандан кейин э р т а л а б роппа-р асо соат саккизда телеф оним из ж иринглади. Ш у ж иринглага- нича кечгача ж иринглай берди. Ойим негадир бўл а р -б ў л м а сга ҳиринглаб куладиган бўлиб қолди. Д а д а м трубкани олиб, қисқа-қисқа

ж а в о б бер ар ди . Қ оқ пеш инда К арим ов ама- ким бир корзинка нарса олиб келдилар, эш икдан киришлари билан менга ш околад, ойимга крепф антазия тутқаздил ар . Д а д а м ойимнинг қўлидан уни юлиб олди-ю, ж а ҳ л билан К аримов амакимнинг олдил арига ир-

95


ғитиб таш лади . У ш околадни ҳам олмоқчи эди , ш ош иб оғзимга солиб, лиқ этиб ютиб ю бор а қолдим. Д а д а м қўлим дан уш л аб , на- риги уйга олиб чиқиб, эш икни т ақ этиб ёпиб қўйди. Кейин ж а ҳ л билан қаттиқ-қаттиқ га- пира бош лади . Эшикнинг тирқиш идан қулоқ солдим.

— Сиз, я р а м а с одам сиз! С и зда виж дон деган нарса йўқ! Кўзимнинг ёғиии еб, бошим- га иш туш ганда қочдингиз. Яна ишга тайин бўлганимни эш итиб келдингизми? Боринг, кетинг, бу ердан . Сизнинг латта-путта совға- ларингизга м уҳтож эм асм ан . Болаларнинг бош ини айлантирманг.

К арим ов амаким д а д а м н и н г кўзидаги ёғни еб қўйган экан-да , д е б ўйладим . У киши ж у д а х а ф а бўлиб, чиқиб кетдилар. Д а д а м ш ундоқ яхши одам ни х а ф а қилди-я, ачиндим.

Э р тал аб д а д а м н и н г « П о б е д а » си келди. Энди д а д а м мени м актабимга, ойимни атель- ега « П о б е д а » д а олиб бор м ай қўйди. Т авба, ойим билан мен унга нима ёмонлик қилган эканмиз!


I

Ҳ А С Р А Т

М а ҳ а л л а м и зд а бир кампир бор. Д о и м о эш игининг олдига ш олча солиб, чаккасига р айҳон тақиб, чой ичиб ўтиради. Утган-кет- ган хотинларнинг қўлига чой тўтқазиб, гапга солади. Ш у хотинни кўрганимда «Н им а бало, қиладиган иши йўқми, н евараларининг йир-

. тиқ-ямоғига қар аса бўлм айдим и» д е б дилим- д а н ўт казам ан .

Бир куни иш дан қайтсам, кампир қўлида- ги са дар ай ҳон билан ўзини елпиб ўтирибди. М ени кўриши билан қўлимга ш ош иб-пиш иб бир пиёла чой тутқазди . Қ ари нарса қўли қайтмасин, д е б чойни олдим.

— Б ол ам , сени ёзувчи м ухбир д е б эши- таман! Ш у ростми!— д ед и кампир.

— Ш ундай , он а ,— д еди м кулиб.— Оҳ, онагинанг айлансин, уйим дан илон

^чиққан! «М уш тум »га ёзади ган гап бор. Б ола-чақали о д а м са н , уч-тўрт сўм иш л аб қол.

Кампирш онинг нима д а р д и бор экан д еб шолчанинг четига чўнқайдим. Кўчанинг нари- ги бетидан ўтиб кетаётган қўшнилар менга қараб, негадир и л ж ай и б қўйишди.

7 - 9 3 97


— Келиним дан ўтдек куйганман. Уғил- гинамни яхши биласан , қўйдек ювош бола. Келиним яш ам агур уни ҳам расво қилди. Б олагинам га эга чиқиб, бур нидан ип ўтказиб олди, б у доғули. О наси ёмон хотин. Теги паст. Қ у д а м кўчада эш ак аравага тескари миниб, б о л ал ар га ҳуш так бериб, ш иш а йиға- ди. Ш у н д а й одам ларнинг боласи ким бўлар- ди. М аш ой и хлар «қазисан-қар тасан , асли наслингга тортасан» д е б билиб айтишган экан.

Кампир кўзига ёш олди.— Уғилгинамнинг бўйнига миниб олган

б у ж увон сўхта. Учта бўйига етган синглиси бор. Қ ар ам ай ди . Топганини хотинига тиқиш- тиради. Уғлимнинг топганига бир маҳаллани боқса бўлади . Б ар акаси йўқ. Келиним ўлгир- нинг ўзиям текстилда иш лаб, ж а р а қ -ж а р а қ пул олади. Билм айм ан, бу гумдон бўлгур, пулини қаёққа қўяди...

Кампир ш у саволни берди-ю , дар ров ўзи- га-ўзи ж а в о б берди.

— Қ аёққа қўярди. Улгурнинг айёрлиги- ни қаранг. Ҳар хил гирдин-гирдиш индан посон-посон кўйлак тиктириб, текстилнинг ётоқхонасидаги бир ўртоғиникига яшириб юрар экан. Б у ер дан исқирт кўйлагини кийиб чиқиб кетиб, у ерда посон бўлиб олар экан. Икки марта кетидан пойладим. Тилла соат ҳам олибди. Кеча атайин иш дан чиқадиган вақтини пойлаб бордим . Эгнига гунаф ш а ранг пом барқут кўйлак кийиб олибди. Вой яш ам агур дедим , ичимда. Бир тўполон чиқа- зиб , обрўсини учпул қилай деди м -у , яна шайтонга ҳай бердим. Уйда бўйи етган қайни-


сийнилари бор-а! Ҳеч бўл м аса тул эгачисини андиш а қилса бўлм айдим и! Узи ўғлим ношуд. Хотинни-ки гаҳ дег а н д а қўлга қўнадиган қи- либ олм адим и, ■бун дай эр к ак дан оғилдаги б у зоқ яхши. Б у ер ютгирни бир «М уш тум »гз

«ёзинг. Текширгани келиш са, кўйлагини беки- ' г и б қўядиган ўртоғининг уйини кўрсатиб

бераман.И и д а м а й қулоқ солиб ўтираверсам кам-

пирнинг гапи чўзилиб кетадиганга ўхш ади. И ш им зарурлигини баҳона қилиб, ўрнимдан турдим. К ампир о р қам дан ж а в р а б қолди.

— Ҳой, «М уш тум »да қачон чиқади? Ях- ш ил аб ёз!

Кампирнинг келинини танир эдим . У ком- бинатнинг кўзга кўрннган ип йигирувчиси эди . Г а зе т а л а р д а ж у д а кўп сурати чиққан, хотин-қизлар қурултойига ҳам дел егат бўлган эди. Ш ундай ишчан, топиш-тутиши яхши бу

►.жувоннинг кампир айтганча ёмон кийиниб юриш ига а ж а б л а н а р д и м . Наҳотки, қайнана- сидан беркитиб кийинса, наҳотки, кампирнинг гаплари рост бўлса! Бунга гоҳ ишониб, гоҳ иш онмай ю рардим , яқинда иш дан қайта ту- риб, ш у келин билан ав тобусда ёнма-ён ўлтириб қолдим. У сал хом уш р оқ кўринар эди.

— Ҳа, қўшни, нима бў л д и ? — деди м унга.— «М уш тум »га ёзм адингизм и? «Қатта

м ухбир» м атериал берган эканлар-ку. Ҳарцкун «М уш тум » пойлаб эсим из кетяпти,— деди

у пичинг қилиб.Кампири туш м агур «сени «М уш тум»га

уриб ш арм ан да қиламан» д е б уни қўрқитмоқ- чи бўлганга ўхш айди.

99


— Ш у гаплар ростми, ёлғондиров?!— Елғон,— д ед и келин кулиб.А в тобусдан туш иб кўчамизга бурилдик.— К ўйлак олсам «қайнисингилларингга

нега олм адинг» д е б ж а н ж а л қилади. Қ айси биттасига олай. Эримнинг топганига-ку онаси^ хўж айин . Тийинини бегона қилмай қизларига сеп йиғади. М еникидан ҳам ю лади. Н евара- ларига едирм ай-ичирмай л о зи м а н д а г а сарф - лайди. Рўзғор ни мен қиламан. Ун бир ж он- миз, ахир. Э р и дан аж р аш ган эгачимнинг тўрт боласи бор. Узимнинг уч болам . Икки қайни- сингил. Қ и зл ар на рўзғорга қ араш ади , на бирон ж о й д а иш лаш ади. С ўлоқм ондай бўлиб эртадан-кечгача сақич чайнаб, тош ойнанинг о л ди дан кетиш майди. Бирон ж ой га ишга киритиб қўяй д ес а м , онаси кўнмайди. Эркак- лар билан и ш л аса ш арм и-ҳаёси қолмасмиш . Уч болам га кийим оладиган бўлсам , эгачим- нинг ҳам тўрт боласига олиш им керак. Яқин-'' да м едал ь билан мукофотланган эдим . Тақиб келган куним кампир севинчимни ҳам татит- мади. Н ега эгачингга ҳам олиб келмадинг, д е б ж а н ж а л қилса бўладим и, бу гапга кулай- ми, йиғлайми, ахир. Бор-э, д е б кетиб қолай дей м ан -у , яна ш аш тим дан туш ам ан . Эримнинг ҳоли нима кечади, д е б ўйлайм ан. Узи яхши йигит-у, онасига лом-мим д еёл м ай д и -д а . Ин- д а м а й кириб, индам ай чиқиб кетади. Ҳ ам м а гапни мен эш итам ан. Катта қизининг рўзғори- ни ҳам ш у кампир бузган. М а г а зи н д а ишлай-д[ диган топарм он-тутарм он бир йигитни ичкуёв қилиб, роса соғиб ичди. И ш д ан бў ш а б қол- гандан кейин м аш -м аш а қилаверди. Охири куёв бир сидр а кийим билан чиқди-кетди. Бу

100


кампирнинг устидан қаёққа д о д д еб бораман, бирон ж ой да иш ласа бош қа гап эди, ҳеч бўл- маса пенсия олгандаям-ку, райсобесга усти- яан арз қилардим. Сира-сира менга кун бер-

I майди. Ҳар ҳунар, ҳар соҳанинг министрлиги бор, бу кампирлар қайси министрликка қарар экан. Узинг иш лаб топганингга ўзинг эга бўлмасанг.. .

Келиннинг ҳам ҳасратидан чанг чиқиб кетди. У билан хайрлаш иб уйга келдим. Ойим тоғарада ■ нимадир кўтариб кирди.

— Сомса ёпган эдим. Т омоғимдан ўтма- ди. Келиним бечора ишдан чарчаб келган, бирга ея қолай деб , атайни иссиғида олиб келдим

Ш у пайт қўшни кампирнинг. боласи «М уш тум» сўраб чиқди.

— Бу кампир мунча «М уш тум» сўрайди?М ен ойимга бўлган воқиани айтиб бердим.— Бу ишга сен аралаш м а. Кампир мазаси

йўқ аял. Толька келинини қийнагани-қийна- ган. М аҳал ладаги кампирларнинг обрўсини тўкаётган ҳам шу. У ззукун йўлакка ўтириб олиб, ўтган-кетганни исплетний қилади. Кўр- санг ҳам кўрмасликка Солиб кетавер, болам.

Ойимнинг гапига кула-кула ичкарига ки- риб кетдим. Қ ул оғим дан бояги келиннинг гапи нари кетмасди. «Бу кампирлар қайси министрликка қарайди, нодонлиги, қолоқ- лиги билан тинч рўзғорни татитмаётган бекор- чиларнинг устидан қаерга, кимга шикоят қилса бўлади?».


М У Н Д А Р И Ж А

Чўл бургути..................................................................... 3Ўрик дом ла..................................................................... 28Лочин................................................................................38Муҳаббатнинг туғилкши.............................................48Севгингга содичман..................................................... 56Ҳодивой.............................................................................61Муллажон.........................................................................69Порахўрнинг ўлими......................................... ... 74Хом сут эмган танқидчи ........................................ 79Музикали воқиа . . . . .........................................81Узун тил ..................................................................... 83Дадамнинг ўртоғи . .....................................................90Ҳ а с р а т ................ .....................................................97

I


Иа узбекском яэике

Санд Ахмад

СТЕПНОЙ БЕРКУТ Рас^казм

Гослит издат УзССР - Таш кент — 1960

Редактор А . Р аж абова Рассом П. Бродский

Рассам редактори Г. Бедарев Техредактор М . П а рпихўж аея

Корректор Н. Содиқов

Басмаконага бернлднЗ|П 1960 й. Босншгя руксят этнлдн 11/11) 1960 й. Формати 70x924,а. Босма л. 3,25 Ш артли босма л. 3,80 Ш ш р . л. Я,8 Тиражи 15000. Индекс н/а. Р 06211 Ў эС С Р Д авлат

бадинЙ адабибт иашрибти, Тошкент, Навоий кўчаси , 30, Ш артнсма 208— 59.

Ў эС С Р Маданият министрлиги Ўзглавиэдатининг 1-босмахонаси Тсш кент, Ҳамэа к$часи 21, 1 960, Эакаэ >4 93. Еаҳоси 1 с. 15 т.


Ч УЛ БУРГУТИ - lib.iiau.uzlib.iiau.uz/wp-content/uploads/2019/09/said-ahmad... ·...

Documents