НИЙТ ХҮН АМЫН ТОО - nso.mn · 2018. 10. 24. · 2018 он НИЙТ ХҮН АМЫН...

2018 он

НИЙТ ХҮН АМЫН ТОО:

132146, үүнээс эмэгтэй 66558

Монгол улсын

хэмжээнд

хамгийн олон

хүн амтай

АГУУЛГА

• Хөвсгөл аймгийн Засаг даргын мэндчилгээ

• Аймгийн ерөнхий мэдээлэл, танилцуулга

• Хэлтсийн танилцуулга

• Хүн амын үндсэн үзүүлэлт

• ААНБ-ын тооллогын үзүүлэлт

• Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт

• Боловсролын зарим үзүүлэлт

• Мал аж ахуйн зарим үзүүлэлт

• Аймгийн холбоотой ВЭБ хуудас

1

АЙМГИЙН ЗАСАГ ДАРГЫН МЭНДЧИЛГЭЭ

3

Хөх Монголын сувдан цэнхэр хоймор болсон Хөвсгөл нутгийн хөгжлийн

төлөө цохилох зүрхтэй хэн бүхэнд энэ ерөөлт өдрийн мэндийг айлтгая.

Хөвсгөлчүүд бид 2017 онд хамгаас чухал эрдэнэ болсон олон шинэ хүнээр бүл

нэмж аймгийн маань хүн ам 132146 болж улсад хүн амын тоогоороо аймгуудаа

тэргүүллээ. Халуунд халж, хүйтэнд хөрч жилийн дөрвөн улиралд шаргуу хөдөлмөрлөж

байдаг малчид тариаланчдын маань зүтгэлийн үр дүнд мал сүрэг 6 төрөл дээрээ өсч,

цаа сүргийн тоо толгой 2229 болж өмнөх оноос 189 буюу 9.3 хувиар өссөн байна. Нийт

малын дүнгээрээ 5297.8 мянгад хүрч улсад 2-р байранд орсон нь Хөвсгөлчүүдэд

өгөөжтэй жил болсон гэдгийг онцлон хэлэхэд таатай байна.

Эх орны минь гэрэлт хоймор үеийн үед, цагийн цагт мандан бадрах болтугай.

АЙМГИЙН ЗАСАГ ДАРГА Л.ГАНБОЛД

АЙМГИЙН ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ

3

Хөвсгөл аймгийн бэлэг тэмдэг

Хөвсгөл аймгийн сүлд1. Бадам цэцгэн суурь: Бадамлянхуан язгуурт уг цэцгэн хээг ариун

дагшины бэлгэдэл болгон хэрэглэв.

2. Зэндмэнэ хээ: Ертөнцийн бүх юмс гал, ус, шороо гурваас тогтдог

гэсэн эртний гүн ухааны үзлийн дагуу бий болсон тэмдэгийг орчин

цагийн шинэ агуулгаар үзэсгэлэнт байгалиа хамгаалах бэлгэдэл

болгон хэрэглэв.

3. Таван сум: Алунгуа эхийн сургааль эв нэгдлийн бэлгэдэл болгов.

4. Хөвсгөл гэсэн үгийн эвхмэл монгол бичиг: Эрдэм боловсрол, түүх

соёлын өв дурсгалт эртний уламжлалыг бэлгэдсэн.

5. Туг сүлд: Хубилай хааны үед “Хан хүний харъяа байх есөн их бэлгэ

буй” хэмээн тэргүүнд Хараа ихт хар туг хэмээн зарлигдсан байдаг.

Хотгойдын үндэсний баатар Шадар ван Чингүнжав “Эх орны тусгаар

тогтнолын төлөө” уг тугийн дор тэмцлээ явуулж байсан зэргийг

бэлгэдэн бүтээв.

Хөвсгөл аймгийн бэлэг тэмдэг нь аймгийн сүлд тэмдэг, далбаа бөгөөд

эрт эдүгээн түүхэн онцлог, бат бэх оршин тогтнохын бэлгэдэл юм.

Хөвсгөл аймгийн Далбаа1. Аймгийн далбаа нь: Мөнх хөх

тэнгэр язгуур, хатан далай

ээжийн гүн хөх цэнгэр өнгийг

бэлгэдсэн хөх цэнхэр өнгөтэй

байна.

2. Далбааны долгион хээ нь:

Өнгөрсөн, одоо, ирээдүй, ариун

дөлгөөн хязгааргүй үргэлжлэх

мөнхийн гэсэн утга санааг

бэдгэднэ.

3. Тугын гол хэсэгт аймгийн сүлдийг

байрлуулсан.


3

Хамгийн их хүн амтай

59592

74525

75801

76640

79065

79240

83375

84062

86233

82847

83541

86366

87104

88122

88015

87432

89320

91625

94281

95560

97435

99660

104140

113849

119133

116867

117390

116678

113312

116120

117119

117024

117914

119307

123252

124126

123740

121416

123485

123275

124036

123727

124613

126515

124711

125896

126029

128159

129957

132146

196

7

197

0

197

2

197

4

197

6

197

8

198

0

198

2

198

4

198

6

198

8

199

0

199

2

199

4

199

6

199

8

200

0

200

2

200

4

200

6

200

8

201

0

201

2

201

4

201

6

Нийт хүн ам өсөл 50 жилийн хугацаанд


3

Хөвсгөл аймгийн нийт мал сүргийн тоо

1871900

1788220

1747450

1679556

1781492

1858358

1976911

2152340

2295867

2418189

2269605

1770043

1900811

2060424

2295173

2504306

2973538

3425291

3815689

3924473

3101331

3315515

3601673

3609179

4157223

4398064

5089386

5297807

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

Мал сүргийн тоо 27 жилээр


3

Шилмэл үүлдрийн мал

Хөвсгөл аймгийн дүнгээр

• “ЭРЧМИЙН ХАР ЯМАА“ 120913 тоо толгой.

• “ДАРХАДЫН ИЛҮҮ НУГАЛАМТ ХОНЬ“ 280360 тоо толгой

• “ХОГОРОГЫН УЛААН МОНГОЛ“ 5094 тоо толгой.

• “ДАРХАДЫН ЦАГААН АДУУ” 4215 тоо толгой

• “ЦАА" 6 хошуу малтай. 2017 оны эцсийн байдлаар

2229 цаа тоолуулсан байна.

665

775

898

1026

1074

1063

1158

1139

1495

1523

1721

1868

1908

1940

1860

1413

1319

1173

1176

1103

996

885

722

753

808

842

856

983

1171

1336

1427

1415

1170

900

668

619

629

650

680

644

652

612

635

778

814

814

1021

1133

1349

1356

1398

1571

1738

19

62

19

64

19

66

19

68

19

70

19

72

19

74

19

76

19

78

19

80

19

82

19

84

19

86

19

88

19

90

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

20

06

20

08

20

10

20

12

20

14

Цаа сүргийн тоо толгой 50 жилээр


3

Монгол улсын хэмжээнд ижил нэртэй хүмүүс

• "ХӨВСГӨЛ" гэсэн нэртэй 54 хүн байна.

• "МӨРӨН" гэсэн нэртэй 1,135 хүн байна.

• "ХӨВСГӨЛДАЛАЙ" гэсэн нэртэй 73 хүн байна.

• "ЧИНГҮНЖАВ" гэсэн нэртэй 304 хүн байна.

Монгол үндэстнээс Хөвсгөл аймагт амьдардаг үндэстэн, ястан

• “ДАРХАД" Баянзүрх, Рэнчинлхүмбэ, Улаан-Уул, Цагааннуур сумын нутгаар голчлон

амьдардаг.

• “ЦААТАН“ Хөвсгөлийн тайгад дөрвөн улирлын турш цаа буга маллан нүүдэллэн

амьдардаг Тува иргэдийг цаатан гэж нэрлэдэг.

• “ХОТГОЙД" Хөвсгөл аймгийн хүн амын дийлэнх хувийг эзэлдэг.

• “УРИАНХАЙ” нь хэл, соёл, угсаа гарал нэгтэй Монголын олон ястны нэг болохын дээр

гарал үүслийн хувьд Монгол угсаатан дотроосоо одоогийн нэрээрээ тэмдэглэгдэж ирсэн

хамгийн эртний гарал үүслийн түүхтэй ястны нэг юм.


3

Монгол орны хамгийн ГҮН цэнгэг нуурМонгол орны хамгийн том цэнгэг нуур нь Хөвсгөл нуур юм. Усны талбай нь 2770 км2.

Гүнээрээ Төв Азид хамгийн гүн (267.2 м) нуурт ордог. Хөвсгөл нуур нь уртаашаа 136 км,

өргөөшөө 37 км.

Монголын хамгийн ӨНДӨР хүрхрээМанай орны хамгийн өндөр хүрхрээ бол Хөвсгөл аймгийн Хорьдол

Сарьдагт орших 70 орчим метрийн өндрөөс буудаг Арсайн хүрхрээ юм.

Монголын хамгийн ХОЙД захын ЦЭГМонголын хамгийн хойд захын цэг нь Их Саяаны нурууны Монгол Шарын

даваа , хойд өргөрөгийн 520 091 , дорнод уртрагийн 980 571 -д оршино.

Монголын хамгийн БОГИНО болон УРТ нэртэй газарМонголын хамгийн урт нэртэй газар бол Хөвсгөл нуурын зүүн талд орших “Саравчлага

хөгшин үүрийн сарьдаг” хэмээх уул юм. Хөвсгөл нуураас ганцхан гол эх аван урсдаг. Тэр

нь Эгийн гол юм. Сэлэнгэ мөрөнд цутгадаг Эгийн гол 475 километр урт бөгөөд голын усжих

талбай нь 40454 ам километр болно. Эг гол манай хамгийн богино нэртэй газар юм.

ХӨВСГӨЛ АЙМАГ

ХӨХ БААВГАЙ - ХӨВСГӨЛ НУУР

Хөвсгөл нуур нь баруун урд талаараа 3000-3200 метр өндөр Хорьдол сарьдагийн нуруу,

Баяны нуруугаар хүрээлэгдэнэ. Нуурын хажуу эрэг эгц цавчим байдаг. Зүүн талаараа налуу

эрэгтэй. Хөвсгөл нууранд Модон хүй, Хадан хүй, Далайн хүй, Бага хүй гэсэн 4 арал бий.

Эдгээрээс хамгийн том нь “Далайн хүй” арал бөгөөд усны мандлаас 126 метр өндөр, 3

километр урт, 2 километр өргөн, 5.8 ам километр талбайтай, битүү ой модоор хучигдсан

байдаг. “Хадан хүй” арал нь өндөр өндөр хясаатай тул шувууд их цугладаг. “Модон хүй” нь

онцгой сайхан байгальтай. Усны тунгалагшилт нь 24.5 метр байдаг. Эргийн хаданд хүрлийн

үеийн сүг зурагнууд бий. Хөвсгөл нуурыг дээрээс нь харахад хэвтэж буй баавгай шиг

харагддаг болохоор хөх баавгай хэмээн нэрлэсэн байдаг.

57

Үзэсгэлэнт “Хөвсгөл нуур”-ын нэрээр нэрлэгдсэн Хөвсгөл аймаг нь

1931 онд байгуулагдсан. Хойд талаараа ОХУ, баруун, зүүн болон өмнө

талаараа Завхан, Булган, Архангай аймагтай хиллэдэг.

Уур амьсгалБайгаль цаг уурын хувьд эрс тэс эх газрын уур амьсгалтай,

өвөлдөө -20-40 градус хүртэл хүйтэрдэг, дулааны улиралд халуун нь 30-

38 градусын дулаантай.


2

Хөвсгөл аймаг нь 23 сум, 1 тосгон, 125 баг, нийт 149 засаг

захиргааны нэгжээс бүрддэг. Аймгийн төв Мөрөн хот нь улсын нийслэл

Улаанбаатараас 671 км хол зайд оршдог. Монгол улсын хэмжээнд

хамгийн олон хүн амтай 132146, хүн амын дийлэнх хувийг хотгойдууд

эзэлдэг, өөр аймагт байдаггүй цаатан отгийн хүмүүс цөөн тоогоор

амьдардаг. Нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр улсдаа 6-д ордог, уулархаг, ой

хөвч, байгалийн дурсгалт газар арвинтай, онгон дагшин байгалийн өлгий

нутаг юм. Гадаргын усны нөөцөөрөө улсдаа тэргүүлдэг.

Хөвсгөл аймгийн Статистикийн

хэлтэс нь хэлтсийн дарга, салбарын мэдээ

хариуцсан мэргэжилтэн 4, гэрээт ажилтан 2,

өрхөд суурилсан нийгэм эдийн засгийн

судалгааны судлаач 4 ажилтантайгаар үйл

ажиллагаа явуулж байна.

ХЭЛТСИЙН ТАНИЛЦУУЛГА

2

Хөвсгөл аймгийн Статистикийн хэлтэс нь Монгол улсын “Статистикийн

тухай” хуулийн хүрээнд Үндэсний Статистикийн Хорооны дарга, Аймгийн Засаг

даргын шууд удирдлагын доор үйл ажиллагаагаа явуулж сум, багийн засаг дарга

нар, зохион байгуулагчид, сумын болон аж ахуй нэгж, байгууллагын статистикийн

анхан шатны бүртгэл хөтлөх, мэдээлэл хүлээн авч цуглуулах, хянан боловсруулах,

улсад мэдээллэх, тооллого судалгаа явуулах, мэдээлэл, тооллого судалгааны үр

дүнг хэрэглэгчдэд тархаах, мэдээллийн чанарыг хангахад үйл ажиллагаагаа

чиглүүлэн ажилласаар ирлээ.

Зорилго: Аймгийн хэмжээнд статистикийн үйл ажиллагааг хараат бус бие даасан

байдлаар хэрэгжүүлэн үнэн бодит шуурхай мэдээлэл, судалгаагаар хэрэглэгчдэд үйлчилж,

статистикийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг ханган ажиллана.

ХЭЛТСИЙН ТАНИЛЦУУЛГА

2

Зорилт:

1. Албан ёсны болон захиргааны мэдээ тайланг үндэсний статистикийн хорооны баталсан

ба зөвшөөрсөн аргачлалын дагуу, графикт хугацаанд мэдээллэгчээс авч, хянаж, дүгнэн ҮСХ-

нд дамжуулан мэдээллэх

2. Орон нутгийн мэдээллийн санг бий болгон баяжуулж байх

3. Статистикийн хэлтсийн бие даасан байдлыг ханган техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн

баазыг бэхжүүлж, боловсон хүчний чанарыг сайжруулах

4. Статистикийн мэдээ тайлангийн хамралтын хүрээг өргөжүүлж, мэдээллэгчийн нэгжийн

тоог нэмэгдүүлэх

5. Мэдээлэл судалгаа ил тод бодит, шуурхай байдлыг ханган хэрэглэгчдэд үйлчлэх

6. Мэдээлэл судалгаа шинжилгээний ажлын түвшинг нэмэгдүүлж, чанарыг сайжруулах

7. Статистикийн холбогдох хууль тогтоомжийг нутаг дэвсгэртээ мөрдүүлэн хэрэгжүүлэх

ажлыг зохион байгуулах


Ёс заншил, өв уламжлал

Хөвсгөл аймгийн онцлог соёлын биет өв, үл хөдлөх дурсгал

Хөвсгөл аймагт бүртгэлтэй буган чулуун хөшөөнүүд, хадны зураг,

хиригсүүрүүд, Арбулаг суманд “Чингүнжавын гэрийн буурь” хэмээх эртний

булш, Цэцэрлэг сумын Жаргалантын аманд орших ноёдын бунхан,

Цагааннуур сумын Хээргийн боом гэдэг хясааны дээд талд

болон доод Тошдогуулын ард талд Орюк хаданд буй түрэг бичиг зэрэг

олон соёлын өв, дурсгалууд, аймгийн төв музей болон сумын үзмэр нийт

698 газрын 11081 нэгж бүртгэгджээ.

Хөвсгөл аймгийн онцлог соёлын биет бус өв

• Дархад ардын дуу

• Уйгар бөөгийн зан үйл

• Ардын богино дуу

• Ерөөл, магтаал, аман түүх гэх зэрэг онцлог өв олонтой.

Хөвсгөл аймагт соёлын биет бус өв уламжлагч 1198 нэгдсэн бүртгэлд

бүртгэлтэй.

3


Биеийн тамир, спорт

• Биеийн тамир спортын газар 1

• Нийт ажиллагчид 23

• Эмэгтэй 10

• Биеийн тамир, спортоор хичээллэгчид 22 581

• Спорт заал 54

• Цол, зэрэгтэй тамирчид

• Дасгалжуулагчид 197


• Олон улсын мастер 3

• Спортын мастер 5

• Цол зэрэгтэй шүүгчид 24


5

Биеийн тамир, спорт

• Хөвсгөл аймгийнн цолтой бөхчүүд 9, сумын цолтой бөх 63,

сурын цолтой харваачдын тоо 2, цолтой уяачдын тоо 25


Нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ

• Хөвсгөл аймгийн Жинст Мөрөн ХХК-ийн “Сарлагын

хөөврөн бүтээгдэхүүн” аймгийн брэнд

бүтээгдэхүүнээр шалгарч, Ренчинлхүмбэ сумын Их-

Дархадын буян ХХК-ийн нарийн боов, Тариалан

сумын “Халтар арвайн гурил” орон нутгийн брэнд

бүтээгдэхүүнээр, Шинэ-Амттан ХХК-ийн Хөх суьд

нэрсний шүүс Шилдэг технологитой бүтээгдэхүүнээр,

Хөвсгөл Хүнс ХХК-ийн Аньсны шүүс экспортонд

чиглэсэн бүтээгдэхүүнээр шалгарсан.

9


Барилга, орон сууц, нийтийн аж ахуй

• Дотоодын барилгын байгууллагуудын гүйцэтгэсэн барилга

угсралт их засварын ажил

• 23589.7

• Ус түгээх цэгийн тоо

• 797

• Хог устгах цэг

• 1

• Хог тээврийн машины тоо

• 11

11

12

Байгаль орчин

• Ойн сан бүхий газар 3909.8 (мян.га)

• Ойн модоор бүрхэгдсэн газар 3909.8

• Гадаргын ус нийт гол горхи 1173

• Рашаан нийт 62

• Булаг 841

• Нуур, тойром 578


13

Гэмт хэрэг

• Бүртгэгдсэн гэмт хэрэг бүгд 749

• Хүний амь бие, эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг 276

• Өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэрэг 359

• Малын хулгайн гэмт хэрэг 71

• Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөний аюулгүй байдал, ашиглалтын

журмын эсрэг гэмт хэрэг 63

• Байгаль хамгаалах журмын эсрэг гэмт хэрэг 17

• Гэмт хэрэгт холбогдсон сэжигтэн, яллагдагч 500


• 15 хүртэлх насны 11

• Гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэд 722



14

Мөнгө, банк• Иргэдийн хадгаламжийн үлдэгдэл

• 193 503.2 (сая.төг)

• Зээлийн өрийн үлдэгдэл

• 353 184.8 (сая.төг)

• Чанаргүй зээлийн өрийн үлдэгдэл

• 8 133.4 (сая.төг)

Төрийн санхүү• Орон нутгийн төсвийн нийт орлого

• 36 458.6 (сая.төг)

• Орон нутгийн төсвийн нийт зарлага

• 91 338.6 (сая.төг)

• Улсын төсвийн авлага

• 4 936.5 (сая.төг)

• Улсын төсвийн өглөг

• 111.5 (сая.төг)


15

ХҮН АМ

Хүн ам зүй

Хүн ам зүй нь математик тооцоолол, загвар

боловсруулахтай холбоотой. Тухайлбал: Хүн амын өсөлт,

өөрчлөлтөнд нөлөөлөх 3 бүрэлдэхүүн хэсэг болох

• Төрөлт

• Нас баралт

• Шилжилт хөдөлгөөний үзүүлэлтүүд

Тэдгээрийн хүн амын өсөлт, өөрчлөлтөнд нөлөөлөх

нөлөөллийг тооцдог. Өөрөөр хэлбэл, хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн

хоорондох тоон уялдааг бусад үзэгдлүүдтэй хамаарах талаас

нь тайлбарлахаас илүү тодорхойлон өгүүлэх, задлан шинжлэх

онцлогтой.

16

ХҮН АМ

Хүн ам судлал

Хүн ам судлал нь хүн ам зүйн үзэгдлүүдийн уялдаа

холбоог нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зүй, социологи,

антропологи, газар зүй зэрэг бусад салбар шинжлэх ухаантай

нягт уялдуулан авч судалдаг.

Өөрөөр хэлбэл хүн ам, төрөлт, нас баралт, шилжих

хөдөлгөөнд гарч буй өөрчлөлтийг бусад нийгэм, эдийн засаг,

соёлын хүчин зүйлстэй хэрхэн уялдаж байгааг судалдаг.

Хүн ам судлалын судалгааны ажлууд нь цэвэр хүн ам

зүйн шинж чанартай, зарим нь эдийн засгийн буюу түүхийн

шинж чанартай ч байж болно. Тиймээс ч эдийн засгийн хүн ам

зүй, түүхийн хүн ам зүй, антропологийн хүн ам зүй гэх мэт

ойлголтуудыг эрдэмтэд өргөн хэрэглэдэг байна.

17

ХҮН АМ

Хүн амын хүйс

Хүн амын бүтцэд хүн амын нас, хүйсийн байдал чухал

байр суурь эзэлдэг бөгөөд эдгээр үзүүлэлтүүдийн өөрчлөлт,

түүний шалтгаан зэрэг нь тухайн улс орон, бүс нутгийн нийгэм,

эдийн засгийн хөгжлийн байдалтай уялдсан байдаг.

Хүн амын төрөлт

Төрөлт нь хүн ам зүйн судалгаанд томоохон үүрэг

гүйцэтгэдэг судалгааны чиглэлүүдийн нэг юм.

Хүн амын нас баралт

Нас баралт нь хүн амын бодит өсөлтөнд нөлөөлдөг гол

үзүүлэлтүүдийн нэг юм.

ХҮН АМХүн амын тоо, насны бүлгээр, 2017 он, сумдаар

18

Сум Нийт хүн ам 0-14 15-64 65+ ЭрэмбэÌºðºí 39404 11587 26254 1563 I Хамгийн их

Àëàã-Ýðäýíý 3331 1083 2148 100

Хатгал 3195 891 2150 154 XIX

Àðáóëàã 4000 1285 2605 110

Áàÿíç¿ðõ 4008 1320 2560 128

Á¿ðýíòîãòîõ 4453 1423 2873 157

Ãàëò 5494 1733 3575 186 III

Æàðãàëàíò 5319 1668 3490 161

Èõ-Óóë 4129 1257 2675 197

Ðàøààíò 3740 1134 2441 165

Ðåí÷èíëõ¿ìáý 4907 1477 3239 191

Òàðèàëàí 6096 1792 4040 264 II

Òîñîíöýíãýë 4344 1423 2787 134

Òºìºðáóëàã 4367 1357 2873 137

Ò¿íýë 4214 1356 2712 146

Óëààí-Óóë 4259 1265 2849 145

Õàíõ 2783 861 1832 90

Öàãààííóóð 1950 665 1237 48 XXIV Хамгийн бага

Öàãààí-Óóë 5641 1846 3627 168

Öàãààí-¯¿ð 2650 781 1754 115

Öýöýðëýã 4538 1344 2995 199

×àíäìàíà-ªíäºð 3058 878 2044 136

Øèíý-Èäýð 3278 935 2200 143

Ýðäýíýáóëãàí 2988 890 1967 131

Нийт 132146 40251 86927 4968

ХҮН АМНасны бүлгийн эзлэх хувь, хүйсийн харьцаа, 2017 он, сумдаар

19

Сум

Нийт хүн амд

хүүхдийн эзлэх

хувь

Хөдөлмөрийн насны

хүн амын эзлэх хувь

Хөгшидийн

эзлэх хувь

Хүйсийн

харьцааЭрэмбэ

Ìºðºí 33.8 59.5 6.6 94.7

Àëàã-Ýðäýíý 38.0 56.3 5.7 100.5

Хатгал 32.5 59.8 7.7 95.9 XX

Àðáóëàã 37.1 57.8 5.1 100.5

Áàÿíç¿ðõ 38.3 56.5 5.2 100.9

Á¿ðýíòîãòîõ 36.5 57.0 6.5 104.6 III

Ãàëò 37.0 57.6 5.4 97.1

Æàðãàëàíò 37.8 57.3 4.9 98.3

Èõ-Óóë 36.0 56.0 8.0 99.4

Ðàøààíò 37.1 56.0 6.9 97.5

Ðåí÷èíëõ¿ìáý 35.5 57.8 6.7 98.7

Òàðèàëàí 33.9 58.8 7.3 104.8 II

Òîñîíöýíãýë 37.8 56.8 5.3 102.8

Òºìºðáóëàã 36.7 58.5 4.9 101.4

Ò¿íýë 36.5 57.7 5.7 108.1 I Хамгийн их

Óëààí-Óóë 35.7 58.9 5.4 96.6

Õàíõ 36.5 57.8 5.7 101.7

Öàãààííóóð 38.9 57.3 3.7 95.6

Öàãààí-Óóë 37.8 57.0 5.2 99.2

Öàãààí-¯¿ð 34.5 58.1 7.4 97.9

Öýöýðëýã 34.7 58.2 7.1 102.2

×àíäìàíà-ªíäºð 32.5 60.8 6.7 100.0

Øèíý-Èäýð 32.6 60.5 6.9 94.4 XXIV Хамгийн бага

Ýðäýíýáóëãàí 34.6 58.5 6.9 103.0

ХҮН АМХүн ам, сумаар 1969 – 2017 он

20

Сум 1969 он 1979 он 1989 он 2000 он 2010 он 2015 он 2016 он 2017 он Эрэмбэ

Ìºðºí 13375 15963 21349 27092 36141 38201 38582 39404 I Хамгийн их

Àëàã-Ýðäýíý 2186 2248 2322 2959 2937 3154 3292 3331

Хатгал 3476 4895 5426 2544 2973 3079 3147 3195 XX

Àðáóëàã 2958 3217 3487 4478 3932 3948 4013 4000

Áàÿíç¿ðõ 2201 2953 3466 4202 4022 3974 3997 4008

Á¿ðýíòîãòîõ 4023 4046 4252 4844 3878 4260 4353 4453

Ãàëò 4074 4502 4481 5383 5117 5254 5347 5494

Æàðãàëàíò 2811 3391 3892 5205 5095 5198 5241 5319

Èõ-Óóë 3587 3083 3467 3844 4135 4015 4082 4129

Ðàøààíò 1894 2240 2646 3377 3625 3649 3688 3740

Ðåí÷èíëõ¿ìáý 3116 4268 4372 4376 4806 4859 4885 4907

Òàðèàëàí 4153 6517 5419 5938 6055 5779 5876 6096 II

Òîñîíöýíãýë 1976 2616 3008 4064 4201 4170 4261 4344

Òºìºðáóëàã 1698 3068 3269 4171 4133 4215 4282 4367

Ò¿íýë 2200 2996 2909 3707 3502 4061 4116 4214

Óëààí-Óóë 2489 2572 2994 3671 4158 4230 4263 4259

Õàíõ 1584 1314 1171 2205 2489 2695 2729 2783

Öàãààííóóð 1002 1343 1592 1831 1893 1950 XXIV Хамгийн бага

Öàãààí-Óóë 3215 4359 4666 5816 5328 5442 5536 5641 III

Öàãààí-¯¿ð 2035 1819 2145 2473 2477 2575 2607 2650

Öýöýðëýã 3808 4343 4689 5911 4593 4519 4520 4538

×àíäìàíà-ªíäºð 1957 2061 2330 2940 3019 3043 3070 3058

Øèíý-Èäýð 3728 3895 4206 4494 3639 3201 3274 3278

Ýðäýíýáóëãàí 1981 2692 2877 2766 2807 2903 2988

Нийт 74525 86366 99660 117914 124613 128159 129957 132146

ХҮН АМӨрх, сумаар 2005 – 2017 он

21

Сум 1979 он 1989 он 2000 он 2010 он 2015 он 2016 он 2017 он Эрэмбэ

Ìºðºí 3100 4738 6623 10466 11837 11725 12017 I Хамгийн их

Àëàã-Ýðäýíý 589 675 745 826 905 948 968

Хатгал 1085 1304 728 850 955 987 1002 XVIII

Àðáóëàã 740 853 1149 1127 1195 1188 1198

Áàÿíç¿ðõ 674 860 1071 1111 1130 1114 1125

Á¿ðýíòîãòîõ 980 1084 1194 1121 1201 1229 1280

Ãàëò 1099 1148 1394 1430 1505 1518 1553

Æàðãàëàíò 834 965 1303 1370 1462 1493 1521

Èõ-Óóë 657 748 1015 1188 1194 1202 1204

Ðàøààíò 521 638 879 1019 1058 1070 1088

Ðåí÷èíëõ¿ìáý 938 996 1047 1284 1356 1360 1385

Òàðèàëàí 1527 1374 1466 1577 1629 1667 1730 II

Òîñîíöýíãýë 348 658 1042 1157 1198 1224 1252

Òºìºðáóëàã 728 781 1094 1206 1218 1240 1260

Ò¿íýë 784 720 935 985 1181 1191 1232

Óëààí-Óóë 602 669 860 1076 1146 1137 1134

Õàíõ 340 291 540 662 801 803 821

Öàãààííóóð 219 300 415 499 510 525 XXIV Хамгийн бага

Öàãààí-Óóë 903 1040 1451 1469 1522 1540 1571 III

Öàãààí-¯¿ð 458 544 659 691 750 767 778

Öýöýðëýã 1018 1074 1398 1322 1308 1291 1280

×àíäìàíà-ªíäºð 513 614 763 878 893 905 909

Øèíý-Èäýð 935 1056 1208 1111 1009 1012 1021

Ýðäýíýáóëãàí 748 731 764 821 848 892

Нийт 19373 23797 29595 35105 37773 37969 38746

ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН

2017 онд монгол улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1.8%, хангайн

бүсийн 13.0% болох 499.3 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж

байна.Нэг хүнд ногдох

дотоодын нийт

бүтээгдэхүүн

3.9 сая төгрөг,

үйлчилгээний

салбарын

бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлт

дүнгээр 149.8тэрбумд хүрч

хангайн бүсийн

хэмжээнд 2-торж байна.

22

441446.1

506340.8

490976.9499314.4

2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

ДНБ /сая.төг/

ДНБ-ийг салбараар авч үзвэл: ХАА, ан агнуур, ойн аж ахуйн салбар 30.0%,

Аж үйлдвэр, барилгын салбар нь 28.6%, Үйлчилгээний салбар 30.0%-ийг

тус тус эзэлж байна. Нэг хүнд ногдох ДНБ нь 2014 онд 3.5 сая, 2015 онд

3.9 сая, 2016 онд 3.8 сая, 2017 онд 3.9 сая төгрөгт хүрсэн байна.

ДН

Б-д

эзл

эх с

ал

барууд

ын

эзл

эх х

увь

ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН

23

45.5 41.8 41.5 41.4

22.0 25.9 28.4 28.6

32.5 32.3 30.0 30.0

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2014 он 2015 он 2016 он 2017 он

ХАА Аж үйлдвэр, барилга Үйлчилгээ

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо

24

Сумдын нэр 1998 2006 2011 2016 Эрэмбэ

Мөрөн 949 529 822 1880 I хамгийн их

Алаг-Эрдэнэ 16 8 38 72 III

Арбулаг 20 9 11 28

Баянзүрх 13 10 14 35

Бүрэнтогтох 20 9 18 56 V

Галт 12 14 21 56 V

Жаргалант 15 11 17 52

Их-Уул 30 13 18 54

Рашаант 14 12 20 36

Рэнчинлхүмбэ 23 11 17 37

Тариалан 48 31 52 79 II

Тосонцэнгэл 21 8 13 55

Төмөрбулаг 19 13 21 39

Түнэл 17 8 13 46

Улаан-Уул 9 8 15 41

Ханх 25 11 18 40

Цагаан-Уул 28 15 15 42

Цагаан-Үүр 11 6 8 32

Цэцэрлэг 26 11 16 57 IV

Чандмань-Өндөр 8 9 17 33

Шинэ-Идэр 12 6 12 28 XX хамгийн бага

Хатгал 27 13 0 0

Эрдэнэбулган 14 18 25 46

Цагааннуур 6 8 14 36

Нийт 949 529 822 1880

АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА – 2016 ОН

Аж ахуйн нэгж, байгууллагын тоо

1847

Аж ахуйн нэгж 1446

Төрийн бус байгууллага

212

Төсвийн байгууллага

189

2016 оны тооллогод хамрагдсан аж ахуйн нэгж, байгууллагыг төрлөөр нь

авч үзвэл: 78.3% нь аж ахуйн нэгж, 11.5% нь төрийн бус байгууллага,

10.2% нь төсвийн байгууллага байна.


25


АЖ АХУЙН НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГА –ын

ажиллагчдын сарын дундаж цалин

605.700

мянган төгрөг

602.600 мян.төг 608.000 мян.төг

26

ЭРҮҮЛ МЭНД

Эрүүл мэндийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017

Их эмч 0 0 0 175 231 249

Эм зүйч 0 0 0 12 27 39

Нэг эмчид ногдох хүн 655 733 728 658 549 526

Нэг сувилагчид ногдох хүн 301 484 406 345 348 355

1000 амьд төрөлтөд ногдох

нялхсын эндэгдлийн түвшин22.4 22

Тав хүртэлх насны хүүхдийн

эндэгдлийн түвшин (1000

амьд төрөлт тутамд)37.9 27.5

Үр хөндөлт 677 382 182 8 43

Халдварт өвчнөөр өвчлөгчид 2164 1850 1532

27

Төрөлт, нас баралтын тоо, жилийн эцсийн байдлаар, сумдаар

ЭРҮҮЛ МЭНД

28

Сумдын нэрТөрөлт Нас баралт

Эрэмбэ2017 2018.06 2017 2018.06

Мөрөн 2162 1135 315 155 I хамгийн их

Алаг-Эрдэнэ 37 11 27 9

Арбулаг 9 8 13 12

Баянзүрх 7 6 35 10

Бүрэнтогтох 8 1 11 9

Галт 36 14 20 8

Жаргалант 24 16 25 11

Их-Уул 46 20 13 8

Рашаант 29 15 23 14

Рэнчинлхүмбэ 39 24 29 12

Тариалан 51 28 26 19 II

Тосонцэнгэл 29 19 30 10

Төмөрбулаг 16 14 19 10 I хамгийн их

Түнэл 29 10 18 8

Улаан-Уул 36 28 20 16 IV

Ханх 43 9 19 5

Цагаан-Уул 41 25 18 15 V

Цагаан-Үүр 15 8 22 1 XV хамгийн бага

Цэцэрлэг 35 14 28 5

Чандмань-Өндөр 15 12 16 14

Шинэ-Идэр 4 1 15 14

Хатгал 27 12 26 18 III

Эрдэнэбулган 23 8 12 11

Цагааннуур 14 3 12 6

Дүн 2775 731 792 166

НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 1995 2000 2005 2010 2015 2017

Төрөлт 3242 2671 2396 2878 3132 2928

Эмэгтэй 1583 1384 1162 1397 1536 1425

Нас баралт 1160 923 829 954 856 847

Дундаж наслалт 61.6 59.1 60.9 63.6 66.3 66.1

Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо - 303 347 264 188 181

Хагас өнчин хүүхдийн тоо - 2592 2799 2198 1949 1791

Өрх толгойлсон эхийн тоо - - 5384 5721 6788 6320

18 хүртэлх насны хүүхэдтэй

өрх толгойлсон эх2126 2762 3380 2553 3228 3299

18 хүртэлх насны 4, түүнээс

дээш хүүхэдтэй өрх- - - - 1747 1882

29

Нийгмийн зарим үзүүлэлт, 1995 – 2017 он

Үзүүлэлт 2017

18 хүртэлх насны 4, түүнээс дээш хүүхэдтэй өрх 1882

18 хүртэлх насны хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх 3299

1000 хүнд ногдох төрөлт 21.1

1000 хүнд ногдох нас баралт 6.0

Хүн амын дундаж наслалт 66.1

Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн өвчтөн 28041

10 000 хүн ам ногдох хорт хавдараар өвчлөгчид 18.8

Нас барагчид 12.9

НИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

30

2016 2017

6788

188

1949

2705

6320

181

1791

2923

Өрх толгойлсон эхийн тоо

Бүтэн өнчин хүүхдийн тоо

Хагас өнчин хүүхдийн тоо

Өрх үүсгэн ганц биеэр амьдардаг өндөр настан

Ний

гми

йн з

ар

им

үзү

үл

эл

тНИЙГМИЙН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТ

31

ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ

Хөдөлмөр эрхлэлтийн үзүүлэлт 2013 – 2017 он

Үзүүлэлт 2014 2015 2016 2017

Хөдөлмөрийн насны хүн ам 1 206 554 1 243 895 1 275 650 1 357 425

Эдийн засгийн идэвхтэй

хүн ам52 680 56 490 59 655 61 575

Ажиллагчид 1 110 698 1 151 223 1 147 843 1 238 333

Ажилгүй иргэд 95 856 92 672 127 807 119 092

Эмэгтэй 41 513 38 983 48 427 49 841

Бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 714 1581 1232 909

Ажиллах хүчний

оролцооны түвшин65.4 64.8 66.3 68.8

Ажил эрхлэлтийн түвшин 60.3 60.4 60.7 62.9

Ажилгүйдлийн түвшин 7.9 6.7 8.5 8.5

32

Нийт хүн амд хөдөлмөрийн насны

хүн амын эзлэх хувь, 2017 оноор

2017 оны хүн

ам, насны

ангиллаар

Ажилгүйдлийн

түвшин

ХӨДӨЛМӨР ЭРХЛЭЛТ

33

0.90%

7.90% 7.50%

10%8.80%

2013 2014 2015 2016 2017

30%

63%

7%

Хүүхэд (0-4)Хөдөлмөрийн насны хүн ам (15-59)Тэтгэврийн насны хүн ам (60< )

БОЛОВСРОЛ

Боловсролын үзүүлэлт

Үзүүлэлт 2015/2016 2016/2017 2017/2018

ЕБСургуулийн тоо 36 36 36

ЕБС-д өдрийн ангид суралцагчдын тоо

(1000 хүн)24.8 25.4 26.1

ЕБС-ийн хамран сургалтын бохир жин

(1-9 р анги)96.1 98.1 99.2

ЕБС-ийн суралцагч-багшийн харьцаа 17.6 17.9 18.6

СӨБ-ийн байгууллагын тоо 42 43 45

СӨБ-д хамрагдсан хүүхдийн тоо (1000

хүүхэд)9.9 10.2 10.2

СӨБ-д ажиллаж байгаа нэг багшид

ногдох хүүхэд39.4 40.9 40.1

35

БОЛОВСРОЛ

Сургуулийн өмнөх

боловсролын

байгууллагын үндсэн

багш 254

Сургуулийн өмнөх

боловсролын

байгууллагад

хамрагдсан хүүхэд

8143

ЕБС-ийн 1 дүгээр ангид

элсэгчид 3335

1407

ЕБС-ийн

үндсэн багш

36

ЕБС, СӨБ-ийн байгууллагын тоо, сумдаар, 2017/2018 хичээлийн жилд

БОЛОВСРОЛ

37

101 1 1

2 2

11 1 1 1 1 1 1 1 1

11

21 1 1 1 1

201 1 1

1 1

21 1 1 1 1 1 1 1 1

21

11 1 1 1 1

Мө

рө

н

Ал

аг-Э

рд

энэ

Ар

бул

аг

Бая

нзү

рх

Бүр

энто

гто

х

Гал

т

Жар

гал

ант

Их-

Уул

Раш

аан

т

Рэн

чин

лхү

мб

э

Тар

иал

ан

Тосо

нц

энгэ

л

Төм

өр

бул

аг

Түн

эл

Ул

аан

-Уул

Хан

х

Цаг

аан

-Уул

Цаг

аан

-Үүр

Цэц

эрл

эг

Чан

дм

ань-

Өн

дө

р

Ши

нэ-

Ид

эр

Хат

гал

Эр

дэн

эбул

ган

Цаг

аан

нуу

р

СӨБ ЕБС

ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ

Малын тоо

Төрөл 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Бодоор * 851119 888566 945716 947636 1076919 1155227 1320314 1384415Толгойн

тоо3101331 3315515 3601673 3609179 4157223 4398064 5089386 5297807

Тэмээ 2287 2095 2104 1915 1945 1995 2097 2201

Адуу 148694 155326 161203 165535 183343 195671 223397 240321

Үхэр 312423 313837 322113 316835 355375 392028 436645 461287

Хонь 1363932 1457486 1673087 1722754 1997118 2123735 2489295 2597457

Ямаа 1273995 1386771 1443166 1402140 1619442 1684635 1937952 1996541

*Бодод шилжүүлэхдээ адуу, үхрийг 1 бод, тэмээг 1.5 бод, 6 хонь 8 ямааг

тус бүр 1 бод гэж тооцов. 2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр

Хөвсгөл аймгийн 23 сумын 126 багт 5297.8 сая толгой мал тоолуулж

2016 оныхоос 208.4 мянган толгой малаар буюу 4.1 хувиар өссөн байна.

Мал сүрэг таван төрөл дээрээ өссөн үзүүлэлттэй байна.38

Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал

Төрөл 2008 2009 2010 2011 2012

Малтай өрх 20334 20369 19833 19262 18494

Малчин өрх 16386 16725 16088 15251 14295

Малчдын тоо 36293 36585 33967 31906 30239

16-34 насны 17114 17578 15554 14327 13109

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 14316 14412 14380 13812 14684

Тэтгэврийн насны 4863 4595 4033 3767 2446

Нийт малчдаас эмэгтэй 16735 17843 15581 15184 14733

Насны бүрэлдэхүүн хувь 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

16-34 насны 47.2 48.0 45.8 44.9 43.4

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 39.4 39.4 42.3 43.3 48.5

Тэтгэврийн насны 13.4 12.6 11.9 11.8 8.1

Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 46.1 48.8 45.9 47.6 48.7

Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо

/толгойгоор/199 235 193 193 248


39

Өрх, малчдын тоо, насны бүтэц, тэдний соёл, ахуйн байдал

Төрөл 2013 2014 2015 2016 2017

Малтай өрх 18705 18801 19012 19391 19996

Малчин өрх 14020 14500 14794 15267 16657

Малчдын тоо 28894 29873 30069 31404 31239

16-34 насны 11993 11866 11593 11893 11544

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 14429 15525 15858 16534 15665

Тэтгэврийн насны 2472 2482 2618 2728 3882

Нийт малчдаас эмэгтэй 14167 14470 14477 14828 14418

Насны бүрэлдэхүүн хувь 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

16-34 насны 41.5 39.7 38.6 37.9 37.5

35-аас тэтгэвэрт гарах хүртэл насны 49.9 52.0 52.7 52.8 50.1

Тэтгэврийн насны 8.6 8.3 8.7 8.7 12.4

Нийт малчдаас эмэгтэй хувь 49.0 48.4 48.1 47.2 46.2

Нэг малчин өрхөд ногдох малын тоо

/толгойгоор/257 286 297 334 318


40

Бог малын дотор хонин сүрэг

56.5%, ямаан сүрэг 43.5%-ийг

тус тус эзэлж байна.

Мал сүргийн бүтэц, 2017 он


42

0.04%

4.5%

8.7%

49.0%

37.7%

Тэмээ

Адуу

Үхэр

Хонь

Ямаа

2017 оны жилийн эцсийн мал тооллогын дүнгээр Хөвсгөл аймгийн

хэмжээнд 5 297 807 толгой мал тоологдсон байна.

2 201

240 321

461 2872 597 457

1 996 541


43

Цагаан-Уул 423 699

Бүрэнтогтох 390 439

Галт 350 535

Арбулаг 347 159

Төмөрбулаг 337 752

Хамгийн олон

малтай сумд


44

Малын төрлөөр нь авч үзвэл:


45

119

134

208

395

717

Түнэл

Шинэ-Идэр

Арбулаг

Цэцэрлэг

Цагаан-Уул


46

12683

12916

18011

18115

20149

Бүрэнтогтох

Арбулаг

Галт

Цэцэрлэг

Цагаан-Уул


47

22921

23721

24781

28728

29619

Тариалан

Цагаан-Уул

Улаан-Уул

Алаг-Эрдэнэ

Рэнчинлхүмбэ


48

161232

167454

184545

209333

236803

Баянзүрх

Тосонцэнгэл

Арбулаг


Цагаан-Уул


49

130001

139950

146112

146988

173008

Арбулаг

Цагаан-Уул

Галт


Төмөрбулаг

50

Гол нэрийн зарим барааны жилийн дундаж үнэ

• Хонины мах 5500 (кг)

• Үхрийн мах 6722

• Гурил 1222

• Цагаан будаа 2266

• Шингэн сүү 1600 (литр)

• Элсэн чихэр 2266 (кг)

• Цахилгаан 115.3 (1квтц)

• Халаалт 388.3 м2

• Бензин АИ-80 1570 (литр)

ХАА-н зарим бүтээгдэхүүний зах зээлийн дундаж үнэ (мян.төг)

• Ямааны цагаан ноолуур 60 000

• Ямааны бор ноолуур 60 000

• Хонины ноостой нэхий 1500


51

Тариалсан талбай нийт 184.6• Тэжээлийн ургамал 536.4

• Бэлтгэсэн өвс хадлан 128637

Хураасан ургац (тонн)• Үр тариа 7200.9

• Хүнсний ногоо 1834.7

• Төмс 2771.8

• Тэжээлийн ургамал 351.5



52

237 3

26

253 2

69 3

47 1

59

282 9

39

390 4

39

350 5

35

247 9

06

296 9

49

240 8

18

172 7

44

229 1

22 3

29 7

77

337 7

52

258 4

76

170 0

64

45 0

18

16 3

68

423 6

99

30 8

84

261 0

75

65 5

92

218 3

79

91 5

17

Мөрөн

Ал

аг-

Эрд

энэ

Арб

улаг

Баянзүрх

Бүрэнто

гтох

Гал

т

Жарга

лант

Их-У

ул

Раш

аант

Рэнчинл

хүм

бэ

Тариал

ан

Тосонц

энгэ

л

Төм

өрб

улаг

Түнэл

Ул

аан-У

ул

Ханх

Цага

аннуур

Цага

ан-У

ул

Цага

ан-Ү

үр

Цэц

эрл

эг

Чанд

мань-Ө

нд

өр

Шинэ-И

дэр

Эрд

энэб

улга

н

I

II

III

V

Хам

гийн б

ага

IV


52

10 19

208

80 116

35 46

52

112

30

19

119

99

10

717

395

134

Мөрөн

Ал

аг-

Эрд

энэ

Арб

улаг

Баянзү

рх

Бүрэнто

гтох

Гал

т

Жарга

лант

Их-У

ул

Рэнчинл

хүм

бэ

Тосонц

энгэ

л

Төм

өрб

улаг

Түнэл

Ул

аан-У

ул

Цага

аннуур

Цага

ан-У

ул

Цэц

эрл

эг

Шинэ-И

дэр

I

Хам

гийн б

ага

II

IIIIVV

Хам

гийн б

ага


53

9 6

75

10 4

40 1

3 9

84

7 9

93

13 5

20 1

7 0

82

13 3

87

10 8

10

9 3

65

9 7

52

11 9

90

9 8

08

10 4

64

9 6

56

10 1

14

4 0

82

1 6

45

22 5

08

4 3

24

19 2

41

4 1

40

9 6

94

6 6

47

Мөрөн

Ал

аг-

Эрд

энэ

Арб

улаг

Баянзү

рх

Бүр

энто

гто

х

Гал

т

Жарга

лант

Их-У

ул

Раш

аант

Рэнчинл

хүм

бэ

Тариал

ан

Тосонц

энгэ

л

Төм

өрб

улаг

Түнэл

Ул

аан-У

ул

Ханх

Цага

аннуур

Цага

ан-У

ул

Цага

ан-Ү

үр

Цэц

эрл

эг

Чанд

мань-

Өнд

өр

Шинэ-И

дэр

Эрд

энэб

улга

н

I IIIII

IVV

Хам

гийн б

ага


53

16 0

73

28 7

28

18 4

21 21 9

40

20 4

82

22 0

28

19 2

16

21 7

90

17 4

46

29 6

19

22 9

21

20 4

08

20 0

83

22 8

01

24 7

81

17 4

27

4 2

22

23 7

21

16 2

73 19 9

66

20 1

54

13 5

02

19 2

85

Мөрөн

Ал

аг-

Эрд

энэ

Арб

улаг

Баянзү

рх

Бүрэнто

гтох

Гал

т

Жарга

лант

Их-У

ул

Раш

аант

Рэнчинл

хүм

бэ

Тариал

ан

Тосонц

энгэ

л

Төм

өрб

улаг

Түнэл

Ул

аан-У

ул

Ханх

Цага

аннуур

Цага

ан-У

ул

Цага

ан-Ү

үр

Цэц

эрл

эг

Чанд

мань-Ө

нд

өр

Шинэ-И

дэр

Эрд

энэб

улга

н

III III IV

V

Ха

мги

йн б

ага


55

16073

17890

18421

21940

20482

22028

19216

21790

17446

29619

22921

20408

20083

22801

24781

17427

23721

16273

19966

20154

13502

10838

19285

4222

Мөрөн

Ал

аг-

Эрд

энэ

Арб

улаг

Баянзү

рх

Бүрэнто

гтох

Гал

т

Жарга

лант

Их-У

ул

Раш

аант

Рэнчинл

хүм

бэ

Тариал

ан

Тосонц

энгэ

л

Төм

өрб

улаг

Түнэл

Ул

аан-У

ул

Ханх

Цага

ан-У

ул

Цага

ан-Ү

үр

Цэц

эрл

эг

Чанд

мань-Ө

нд

өр

Шинэ-И

дэр

Хатг

ал

Эрд

энэб

улга

н

Цага

аннуур

III

III

IV

V

Хам

гийн б

ага


56

16073

17890

18421 21940

20482

22028

19216 2

1790

17446

29619

22921

20408

20083 22801

24781

17427

23721

16273 1

9966

20154

13502

10838

19285

4222

Мөрөн

Ал

аг-

Эр

дэн

э

Ар

бул

аг

Баянзү

рх

Бүрэнто

гтох

Гал

т

Жарга

лант

Их-У

ул

Раш

аант

Рэнчинл

хүм

бэ

Та

риал

ан

То

со

нц

энгэ

л

Тө

мөрб

ул

аг

Түнэл

Ул

аан

-Уул

Ханх

Цага

ан-У

ул

Цага

ан

-Үүр

Цэц

эрл

эг

Чанд

мань-Ө

нд

өр

Шинэ-И

дэр

Хатг

ал

Эрд

энэб

ул

ган

Цага

аннуур

IV

I

II

III

V

Хам

гийн б

ага

ХОРЬДОЛ САРЬДАГ

Хорьдолсарьдаг нь Хөвсгөл нуурын баруун талаар орших, шохойн чулуунаас

тогтсон, шовх шовх оргилтой ой хөвч, тайгийн бүс бүхий сүрлэг сайхан уул юм.

Оргил нь 3200 орчим метр. Энэ хавийн уулын зүүн хэсэг нь дархан цаазат газарт

багтах бөгөөд энд нэн ховор ойн цаа буга болон сибирийн хандгай, аргал болон

явлаг сар, усны цагаан сүүлт бүргэд зэрэг ховор амьтад, жигүүртэн шувууд оршдог.

Хорьдолсарьдаг уулын Арсайн голд байдаг хүрхрээ нь 70 метр өндөр. Манай орны

хамгийн өндрөөс буудаг хүрхрээ юм. Хорьдол сарьдагийн тайга, ян сарьдагт нутгийг

1886 ам км талбайг 1997 оноос дархан цаазтай газар болгожээ.


58

ДАЯН ДЭЭРХИЙН АГУЙ

Даян Дээрхийн агуй нь Үүр голын зүүн цутгал, Дээрх гэдэг хавцал голын дунд зүүнээс нийлэх

хавцлын аманд орших, Монгол орны хамгийн том агуйн нэг юм. Агуй дотроо 450 шоо метр

хэмжээтэй, 10 гаруй тасалгаатай, том жижиг гурван амтай. Том ам 3х4 метрийн хэмжээтэй,

дотор талдаа 1 метр орчим өндөр чулуун босготой, босгыг давж ороход төвөгтэй учир чулуун

шат тавьсан. Энэ босгыг давангуут 7 метр орчим өргөнтэй , 15 метр өндөр дөрвөлжин

хэлбэртэй том хөндий тасалгаа байна. Үүнээс өнгөрмөгц эхний тасалгаанаас нарийхан нам

боловч урт, тал тал тийш олон хонгилтой тасалгаа байна. Энэ хоёр тасалгаа нийт урт 32,5 метр

болно. Хоёр дах тасалгааны эцэст эгц дээш өгсөж ордог хоёрдахь давхрын тасалгаа

байдаг. Уг агуй нь “эхийн умай” хэмээх эмэгтэй хүний савыг дүрсэлсэн амсартай дэлхийд ховор

байгалийн “үзмэр” юм. юм.


59

УУШГИЙН ӨВРИЙН БУГАН ХӨШӨӨ

Аймгийн төвөөс 25 км зайтай орших Уушиг уулын өвөрт нэг дор 14 буган хөшөө байдаг. Буган

хөшөөнүүд хойноосоо урагш цуварч байрласан. Хөшөөнүүд хоорондоо 3-20 метрийн зайтай.

Улаавтар өнгийн боржгон чулууг дөрвөн тал гарган тэгшлэн засаж, буга, нум, бамбай, морь,

хутга, нар, сар, толь, хээтэй бүс зэргийг дүрслэн сийлж хөшөөнүүдийг бүтээсэн байдаг.

Хөшөөнүүд гонзгой урт бөгөөд 1.5-4.8 метр өндөртэй, 0.4-1 метр өргөнтэй, 0.2-0.5 метр

зузаантай байна. Нийт 14 хөшөөнд 109 буга дүрслэн сийлсэн. Уг дурсгал нь нэг дор олноороо

цогцолсон гэдгээрээ онцлог бөгөөд Монгол орны хамгийн тод дүрслэлтэй буган хөшөө юм.

Уг хөшөөнүүд нь заг, товцог жигд, тоорой, хайлаас зэрэг элсэн манхануудаар хүрээлэгдсэн

байгалийн үзэсгэлэнт газар юм.


60

ДАРХАДЫН 13 ОВОО

Хатгал тосгоноос Улаан-Уул руу явах замд Өлийн халзан даваа байдаг бөгөөд 13 овоотой.

Өлийн халзан даваа нь 2110 м-ийн өндөрт оршдог. Дархад овгийн хүмүүс манай улсын олон

аймаг сумаар тархсан байдаг гэж угсаатан зүй судлаачид өөр өөрсдийн бүтээлд тэмдэглэсэн

байдаг. Дархад овгийн хүмүүсийн уг гарал XII-XIII зуунаас улбаатай. “Монголын нууц товчоо”

номонд дархад аймаг гэж гардаг. Одоогийн Улаан-Уул, Ринченлхүмбэ, Баянзүрх, Цагааннуур

суманд аж төрж байгаа дархдууд дархад ястны зан үйл, хэл аялгуу, аж төрөх ёсон, сүсэг

бишрэл зэргийн үүх түүхийг хадгалж иржээ.


61

ЦААТАН

Эрт цагаас цаатан ард түмний амьдарч ирсэн сууц нь урц юм. Урцаа босгохдоо мод уулзуулан

хатгаж, дээгүүр нь арьсаар бүрдэг байсан. Томовтор урцанд 28-32 мод, дунд зэргийн урцанд

22-25, жижиг урцанд 17-22 ширхэг мод хэрэглэнэ. Хатгуур мод нь гол төлөв хуурай хар мод

байдаг бөгөөд 3.5-4 метрийн урттай байна. Цаатан айл өвөлдөө хасах 31-50 хүртэлх хүйтэн

цаг уурын хүнд нөхцөлд амьдардаг.


61

МӨНХ ХААНЫ ЭРЧҮҮ ХОТЫН ТУЙР

Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нутаг Дэлгэр мөрний хойд хөвөө Алтай гадасуулынарханд XIII

зууны Монголын хаан Мөнх хааны хөшөө, орд харшийн үлдэгдэл эвдэрхий балгас бий.

Балгаснаас урагш 40 м орчим зайтай овгор дэрсэн дотроос цухуйж байсан хавтгай хөх чулууг

түшлэг гэдэг байсан нь Мөнх хааны монгол, хятад бичигтэй хөшөө байжээ. Судлаачид Гэрэлт

хөшөөний монгол бичээст "....Мөнх хаан түмэн түмэн насалтугай хэмээж ... "гэсэн үг буйг

уншаад уг хөшөөг Мөнх хааныг амьд байх үест босгосон болохыг нотолжээ. Улмаар Хятад

бичээсийг уншсанаар үүнийг 1257 онд босгосныг тодруулсан байдаг.


61

https://4.bp.blogspot.com/-Uu-YnIVvqvo/WRLSqWfoP2I/AAAAAAAAAIQ/hrJgYhIhc4IAhsQ0gYxw2UePZjSaeSX_ACLcB/s1600/5998797.jpg

ТАВЬ ЗУУ (50' 100') - ОГТЛОЛЦОЛ ЦЭГ

Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт Мөрөн хотоос 30 км зайд Эрхэл нуураас хойш

байрладаг. Дэлхий дээрх бусад огтлолцол цэгүүд дээр хүн саатах боломжгүй бөгөөд Монголын

нутаг дахь цэг дээр хүмүүс ирж үзэх боломжтой, тэр цэг дээр зогсох боломжтой гэдгээрээ

давуу талтай.


61

Хөвсгөл аймагтай холбоотой ВЭБ

хуудсууд

http://www.khovsgol.gov.mn

http://www.khuvsgul.nso.mn

ӨМНӨГОВЬ АЙМАГ

62

http://www.umnugovi.mn/



НИЙТ ХҮН АМЫН ТОО - nso.mn · 2018. 10. 24. · 2018 он НИЙТ ХҮН АМЫН...

Documents