ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ

∆ΕΥΤΕΡΟ ΤΕΥΧΟΣ 65ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΚ∆ΟΣΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ε. ΦΙΤΣΙΑΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚ∆ΟΣΗΣ: ΜΑΡΙΑ ΓΕΩΡΓΙΤΣΟΥ ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΣΥMΜΕΤΟΧΗ : ΑΝΝΕΤΑ ΣΤΑΜΕΛΟΥ

2

ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΑ..ΑΠΟ ∆ΥΝΑΜΕΙΣ ΠΟΥ ∆ΕΝ ΤΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ. ΕΙΝΑΙ ΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΝΤΟΜΟ ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΤΡΟ. ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ, ΤΑ ΦΥΤΑ Ή Η ΚΟΣΜΙΚΗ ΣΚΟΝΗ – ΟΛΑ ΧΟΡΕΥΟΥΝ ΣΤΟΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩ∆Η ΣΚΟΠΟ ΠΟΥ ΠΑΙΖΕΙ ΑΠΟ ΜΑΚΡΙΑ ΚΑΠΟΙΟΣ ΑΟΡΑΤΟΣ ΑΥΛΗΤΗΣ Άλµπερτ Αϊστάιν

ΟΜΑ∆Α ΜΑΘΗΤΩΝ ΠΟΥ ΒΟΗΘΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΕΚ∆ΟΣΗ Γ ΤΑΞΗ ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΟΥΛΑΣ - ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ∆ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ - ΑΡΤΕΜΗ ΓΚΙΩΝΗ - ∆ΗΜΗΤΡΑ ∆ΟΥΛΑ - ΙΩΑΝΝΑ ∆ΟΥΚΑ - ΘΕΟ∆ΩΡΑ ∆ΗΜΟΠΟΥΛΟΥ - ∆ΕΣΠΟΙΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΑΚΗ - ΣΟΦΙΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΟΥΛΙΜΗΣ - ∆ΗΜΗΤΡΑ ΚΑΣΙ∆ΩΝΗ - ΜΑΡΙΑ ΗΛΙΑ∆Η -ΧΑΡΟΥΛΑ ΘΕΟ∆ΟΣΟΠΟΥΛΟΥ - ΦΑΝΗΣ ΚΛΙΤΣΑΣ - ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΑΓΓΕΛΗΣ - ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΛΗΣ - ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΑΓΚΟΥ - ΜΑΡΙΑ ΕΛΕΝΗ ΚΟΝ∆ΥΛΗ - ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΝΤΕΡΑΚΗΣ - ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΟΥΡΜΟΥΡΗ - ΜΑΤΟΥΛΑ ΠΑΤΣΙΑΟΥΡΑ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΠΑΠΑΧΑΡΙΣΗ - ΝΙΚΟΣ ΜΙΖΟΥΝΗΣ - ΦΑΝΗΣ ΝΤΟΤΣΙΚΑΣ - ΟΛΓΑ ΠΟΥΛΑΚΗ - ΜΙΡΑΝΤΑ ΜΠΕΤΙΝΑΚΗ - ΣΤΡΑΤΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙ∆ΗΣ - ΝΙΚΟΣ ΜΑΣΤΟΡΑΚΗΣ - ΑΡΓΥΡΩ ΜΟΥΛΙΑΚΟΥ - ΑΓΚΑΤΑ ΝΤΟΜΠΡΙΤΣΚΑ - ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΠΛΕΣΣΑΣ - ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΞΕΝΟΣ - ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΟΥΛΙΑΣ - ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΠΑ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΠΑΝΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ -∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ - ΕΥΑ ΤΣΑΛΑ - ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΗΣ -ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ - ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ - ΕΡΙΚΑ ΧΡΙΣΤΟ∆ΟΥΛΟΥ - ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΦΑΡΑΣΛΗ - ΣΩΤΗΡΗΣ ΤΡΟΥΠΑΣ -∆ΗΜΗΤΡΗΣ ΣΕΒΑΣΤΟΣ - ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΦΑΡΟΥΠΟΣ - ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΩΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΟΛΥΚΑΝ∆ΡΙΩΤΗΣ - ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΤΡΙΑΝΤΑΡΗ - ΕΛΕΝΗ ΣΠΙΝΟΥ-ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΜΙΧΗΛΗΣ

3

IΑ ΜΑΤΙΑ ΣΕ 4.000.000 ΧΡΟΝΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ

4.000.000 π.Χ. Εµφανίζονται τα δίποδα είδη. 2.000.000 π.Χ. Χρησιµοποιούνται λίθινα εργαλεία. 500.000 π.Χ. Τιθασεύεται η φωτιά. 200.000 π.Χ. Εµφανίζεται ο Ηomo sapiens nean-derthalensis. 30.000 π.Χ. Επικρατεί ο Ηomo sapiens sapiens. 20.000 π.Χ. Επινοείται το λυχνάρι λαδιού. Χρησιµοποιείται το τόξο και το βέλος. 12.000 π.Χ. Εξηµερώνονται τα ζώα. 8000 π.Χ. Εµφανίζεται η γεωργία. 7000 π.Χ. Χρησιµοποιούνται κεραµικά. 6000 π.Χ. Χρησιµοποιούνται λινά νήµατα για την κατασκευή διχτιών. Επινοούνται σχεδίες. Εφευρίσκεται το δρεπάνι. 5000 π.Χ. Χρησιµοποιείται η άρδευση. ∆ηµιουργούνται κλίµακες µέτρησης. 4000 π.Χ. Εξάγεται χαλκός από µετάλλευµα. Επινοείται το ηλιακό ρολόι. 3600 π.Χ. Ανακαλύπτεται ο ορείχαλκος. 3500 π.Χ. Εφευρίσκεται η άµαξα µε τροχούς. Χρησιµοποιούνται ποτάµιες λέµβοι. Εµφανίζεται η γραφή. 3100 π.Χ. Το πρώτο έθνος ενώνεται στην Αίγυπτο. 3000 π.Χ. Χρησιµοποιούνται κηριά. 2800 π.Χ. Χρησιµοποιείται το ηµερολόγιο. 2650 π.Χ. Χτίζονται λίθινα µνηµεία. 2500 π.Χ. Χρησιµοποιείται το γυαλί. 2340 π.Χ. Ιδρύεται η πρώτη αυτοκρατορία. 2000 π.Χ.

M

4

∆αµάζεται το άλογο. 1800 π.Χ. Αναπτύσσεται ένα σύστηµα αριθµών µε βάση το 60. Καθιερώνεται η εβδοµάδα των επτά ηµερών . ∆ίνονται ονόµατα σε πέντε πλανήτες και σε δώδεκα αστερισµούς του ζωδιακού κύκλου. Ανακαλύπτονται χρήσεις της ζύµωσης. 1775 π.Χ. Συντάσσεται ο παλαιότερος νοµικός κώδικας που διασώζεται ως τις µέρες µας. 1550 π.Χ. Συντάσσεται η παλαιότερη περιγραφή Θεραπευτικών µεθόδων που διασώζεται µέχρι σήµερα. 1500 π.Χ. Εµφανίζεται το αλφάβητο. 1375 π.Χ. Υιοθετείται ο µονοθεϊσµός. 1200 π.Χ. Παρασκευάζονται βαφές ανθεκτικές στον ήλιο και στο νερό. 1100 π.Χ. Οι Φοίνικες αρχίζουν εξερευνήσεις δια µέσου των Θαλασσών. 1000 π.Χ. Εµφανίζεται ο χάλυβας. Αρχίζει η εποχή του Σιδήρου. 750 π.Χ. Χρησιµοποιούνται αψίδες στα κτίρια. 70Ο π.Χ. Κατασκευάζονται υδραγωγεία. ∆ηµιουργείται ο πρώτος ζωολογικός κήπος. Βελτιώνεται το ηλιακό ρολόι. 640 π.Χ. Ιδρύεται η πρώτη βιβλιοθήκη. Χρησιµοποιούνται νοµίσµατα. 585 π.Χ. Προβλέπεται έκλειψη του ηλίου. 580 π.Χ. Το ύδωρ αναγνωρίζεται ως στοιχείο. 520 π.Χ. Ορίζονται οι άρρητοι αριθµοί. 510 π.Χ. Σχεδιάζεται ο πρώτος ρεαλιστικός χάρτης. 500 π.Χ. Πραγµατοποιούνται οι πρώτες επιδροµές στον Ατλαντικό Ωκεανό. Πραγµατοποιείται η πρώτη νεκροτοµία σε ανθρώπινο σώµα. Χρησιµοποιείται ο άβακας. Ονοµατίζεται ο πλανήτης Αφροδίτη. 480 π.Χ. Προβάλλεται η λογική θεώρηση των ονείρων. 440 π.Χ. ∆ιατυπώνεται η έννοια των ατόµων. 420 π.Χ. Αναζητείται η φυσική θεραπεία της επιληψίας. 400 π.Χ Εφευρίσκεται ο καταπέλτης. 387 π.Χ.

5

Ιδρύονται ανώτατες σχολές. 350 π.Χ. Γίνονται νύξεις για ηλιοκεντρικό σύστηµα. Περιγράφεται ένα σύστηµα λογικής. Συνοψίζονται τα επιχειρήµατα για τη σφαιρικότητα της Γης. Προβάλλονται πέντε στοιχεία. Ταξινοµούνται τα ζώα. Σχεδιάζεται ο πρώτος ουράνιος χάρτης. 320 π.Χ. Γράφεται το πρώτο συστηµατικό σύγγραµµα βοτανικής. 312 π.Χ. Κατασκευάζονται πλακόστρωτοι δρόµοι. 300 π.Χ. Αναπτύσσεται η γεωµετρία. Παρατηρούνται οι παλίρροιες. ∆ιακρίνονται οι αρτηρίες και οι φλέβες. 280 π.Χ. Περιγράφονται µέρη του εγκεφάλου. Εκτιµάται το µέγεθος της Σελήνης και του Ηλίου. Κατασκευάζεται ο πρώτος µεγάλος φάρος. 270 π.Χ. Επινόηση της κλεψύδρας. 260 π.Χ. Περιγράφεται η θεωρία για τη λειτουργία του µοχλού. 240 π.Χ. Εκτιµάται η περιφέρεια της Γης. Καθιερώνεται ένα πρότυπο σύστηµα µέτρησης των ετών. 2l4 π.Χ. Αρχίζει η ανέγερση του Μεγάλου Σινικού Τείχους. 170 π.Χ. Αρχίζει η χρησιµοποίηση της περγαµηνής. 150 π.Χ. Υπολογίζεται η απόσταση της Σελήνης από τη Γη. l34 π.Χ. Βελτιώνεται ο ουράνιος χάρτης. l00 π.Χ. Επινοείται η υαλουργία µε την τεχνική του φυσήµατος. 85 π.χ. Εφευρίσκεται ο υδροτροχός. 46 π.Χ. Καθιερώνεται το Ιουλιανό ηµερολόγιο, µε δίσεκτο έτος. 25 Ονοµατίζονται οι κλιµατικές ζώνες. 50 Γράφεται το πρώτο σηµαντικό σύγγραµµα φαρµακολογίας. Χρησιµοποιείται η δύναµη του ατµού. 105 Παρασκευάζεται χαρτί. 140 Περιγράφεται το γεωκεντρικό Σύµπαν. 180

6

Μελετάται η λειτουργία του νωτιαίου µυελού. 250 Αναπτύσσεται η άλγεβρα. 300 Συνοψίζεται η αλχηµεία. Εφευρίσκεται ο σιδερένιος αναβολέας. 400 Κατασκευάζεται χειράµαξο. 537 Κατασκευάζεται θόλος µε παράθυρα. 552 Αρχίζει στη ∆ύση η σηροτροφία. 600 Εφευρίσκεται το άροτρο µε βαρύ αναστρεπτήρα. 673 Επινοείται το υγρό πυρ. 700 Παρασκευάζεται πορσελάνη. 750 Μελετάται το οξικό οξύ. 770 Χρησιµοποιούνται τα πέταλα αλόγου. 810 Προστίθεται το µηδέν στο αριθµητικό σύστηµα. 850 Ανακαλύπτεται ο καφές. 870 ∆ιαπλέετε ο Αρκτικός Κύκλος. 874 Ιδρύεται η πρώτη µόνιµη αποικία στην lσλανδία. 900 Επινοείται το περιαυχένιο του αλόγου. 982 Αποικίζεται η Γροιλανδία. 1000 Ανακαλύπτονται το Λαµπραντόρ και η Νέα Γη. 1025 Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της οπτικής. 1050 Εφευρίσκεται η βαλλιστρίδα. 1Ο54 Εµφανίζεται ένα νέος αστέρας. 1066 Εµφανίζεται ένας λαµπερός κοµήτης. 1071 Χρησιµοποιούνται πιρούνια. 1137 Κατασκευάζονται επίστεφες αντηρίδες.

7

1180 Κατασκευάζονται ανεµόµυλοι στην Ευρώπη. Εφευρίσκεται η µαγνητική πυξίδα. 1194 Ανακαλύπτεται η Σπιτσβέργη. 1202 Εισάγονται στην Ευρώπη οι αραβικοί αριθµοί. 1228 Αρχίζει η εξόρυξη γαιάνθρακα στην Ευρώπη. 1241 Χρησιµοποιούνται πηδάλια στα ευρωπαϊκά πλοία. 1249 Εφευρίσκονται τα γυαλιά πρεσβυωπίας. Αρχίζει η χρήση της πυρίτιδας στην Ευρώπη. 1252 Συντάσσονται οι Αλφόνσειοι Πίνακες των πλανητών. 1269 Περιγράφονται οι µαγνητικοί πόλοι. 1291 Εφευρίσκεται ο καθρέπτης. 1298 Εξερευνάται η Άπω Ανατολή. Εισάγεται η ανέµη στην Ευρώπη. Εφευρίσκεται το αγγλικό τόξο. 1300 Ανακαλύπτεται το θειικό οξύ. Παρασκευάζεται απεσταγµένο ποτό 1304 Ζωγραφίζεται για πρώτη φορά ρεαλιστικά ένας κοµήτης. 1312 Πραγµατοποιείται επίσκεψη στις Καναρίους Νήσους. 1316 Εκδίδεται το πρώτο σύγγραµµα που ήταν αφιερωµένο στην ανατοµία. 1335 Εφευρίσκεται το µηχανικό ρολόι. 1346 Εφευρίσκεται το κανόνι. 1403 Επιβάλλεται για πρώτη φορά καραντίνα. 1405 Οι Κινέζοι εξερευνούν τον Ινδικό Ωκεανό. 1418 Ανακαλύπτεται η Νήσος Μαδέρα. 1427 Ανακαλύπτονται οι Αζόρες Νήσοι. 1436 Χρησιµοποιείται στην τέχνη η προοπτική. 1439 Βελτιώνεται το πυροβολικό. 1450 Εφευρίσκεται το αρκεβούζιο.

8

1451 Κατασκευάζονται κοίλοι φακοί. 1454 Τυπώνεται η Βίβλος του Γουτεµβέργιου. 1472 Σχεδιάζεται η ακριβής τροχιά ενός κοµήτη. 1487 Ανακαλύπτεται το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας. 1492 Ανακαλύπτεται η Αµερική. Παρατηρείται η µαγνητική απόκλιση. 1495 Εµφανίζεται το πρώτο κρούσµα σύφιλης. 1497 Οι Πορτογάλοι φτάνουν στην Ινδία. 1502 Αναγνωρίζεται η Αµερική ως Νέος Κόσµος. 1504 Κατασκευάζεται το πρώτο ρολόι χειρός. 1513 Ανακαλύπτεται η "Νότια Θάλασσα" (Ειρηνικός Ωκεανός). Ανακαλύπτεται η Φλόριντα. 1519 Η Ισπανία καταλαµβάνει το Μεξικό. 1523 Πραγµατοποιείται ο περίπλους της Γης. 1531 Η Ισπανία διεκδικεί το Περού. 1535 Λύονται εξισώσεις τρίτου βαθµού. 1538 Παρατηρείται η θέση της ουράς των κοµητών. 1541 Ευρωπαίοι αντικρίζουν τον ποταµό Μισισιπή. 1542 Εξερευνάται ο ποταµός Αµαζόνιος. 1543 ∆ηµοσιεύονται τα µαθηµατικά του ηλιοκεντρικού συστήµατος. Κυκλοφορεί εικονογραφηµένο βιβλίο ανατοµίας του ανθρώπου. Αρχίζει η επιστηµονική επανάσταση. 1545 Ορίζονται οι αρνητικοί αριθµοί. Βελτιώνονται οι τεχνικές χειρουργικής. 1551 Συντάσσονται τριγωνοµετρικοί πίνακες. Καταρτίζονται οι Πρωσικοί Πίνακες των πλανητών. 1552 Περιγράφεται η ευσταχιανή σάλπιγγα. 1553 Επιχειρείται ο διάπλους του Βορειοανατολικού Περάσµατος.

9

1555 Περιγράφονται οµοιότητες ανάµεσα στους σκελετούς των Σπονδυλωτών. 1556 Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της ορυκτολογίας. Εισάγεται ο καπνός στην Ευρώπη. 1560 Ιδρύεται η πρώτη επιστηµονική εταιρεία. 1565 Αρχίζει η χρησιµοποίηση µουσκέτων. 1568 Παγκόσµιοι χάρτες, που βασίζονται στην µερκατορική προβολή, θέτουν τα θεµέλια της σύγχρονης γεωγραφίας. 1572 Παρατηρείται υπερκαινοφανής. 1576 Οι Ευρωπαίοι ανακαλύπτουν τη Γροιλανδία. 1577 Ιδρύεται το πρώτο αστρονοµικό παρατηρητήριο. 1578 Ανακαλύπτεται το Πέρασµα του Ντρέικ. 1581 Μελετάται η κίνηση του εκκρεµούς. Εξερευνάται η Σιβηρία. 1582 Υιοθετείται το Γρηγοριανό Ηµερολόγιο. 1583 Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της υδροστατικής. 1586 Χρησιµοποιούνται οι ∆εκαδικοί αριθµοί. 1589 ∆ιεξάγονται πειράµατα σχετικά µε την πτώση των σωµάτων. Χρησιµοποιείται η αποκρυπτογράφηση στον πόλεµο. Επινοείται η πλεκτοµηχανή. 1590 Εφευρίσκεται το µικροσκόπιο. 1591 Χρησιµοποιούνται τα αλγεβρικά σύµβολα. 1592 Εφευρίσκεται το θερµόµετρο. Ανακαλύπτονται τα ερείπια της Ποµπηίας. 1596 Το Ολλανδικό εµπόριο επεκτείνεται στις Ανατολικές Ινδίες. Βρίσκεται η τιµή του π έως είκοσι δεκαδικά ψηφία. 1597 Γράφεται το πρώτο εγχειρίδιο χηµείας. 1600 ∆ιαπιστώνεται ότι η γη είναι ένας τεράστιος µαγνήτης. 1603 Μελετώνται οι φλεβικές βαλβίδες. 1607

10

Ιδρύεται η Τζέιµσταουν. 1608 Εφευρίσκεται το τηλεσκόπιο. 1609 Περιγράφονται ως ελλειπτικές οι πλανητικές τροχιές. Παρατηρείται ο Γαλαξίας µε το τηλεσκόπιο. Παρατηρείται η Σελήνη µε το τηλεσκόπιο. 1610 Ανακαλύπτονται οι δορυφόροι του ∆ία. Παρατηρείται η Αφροδίτη µε το τηλεσκόπιο. Ανακαλύπτονται οι κηλίδες του Ηλίου. 1612 Ανακαλύπτεται το Νεφέλωµα της Ανδροµέδας. 1614 ∆ηµοσιεύεται πίνακας των λογαρίθµων. Μελετάται o ανθρώπινος µεταβολισµός. 1616 Ανακαλύπτεται ο Κόλπος του Μπάφφιν. Περιπλέετε η Γη του Πυρός. 1620 Αρχίζουν να χρησιµοποιούνται οι ταχυδροµικές άµαξες. Περιγράφεται η επιστηµονική µέθοδος. 1621 Μελετώνται τα µαθηµατικά της διάθλασης 1622 Εφευρίσκεται ο λογαριθµικός κανόνας. 1624 Ονοµατίζονται και µελετώνται αέρια 1627 ∆ηµοσιεύονται οι Ροδόλφειοι Πίνακες των πλανητών. Πεθαίνει ο τελευταίος βους ο πρωτογενής. 1628 ∆ηµοσιεύονται οι αρχές της κυκλοφορίας του αίµατος και τίθενται τα Θεµέλια της επιστήµης της φυσιολογίας. 1633 Ο Γαλιλαίος αναγκάζεται από την Ιερά Εξέταση να αποκηρύξει την ηλιοκεντρική θεωρία. 1635 ∆ηµοσιεύονται παρατηρήσεις για τη µαγνητική απόκλιση. 1637 Άλγεβρα και γεωµετρία συνδυάζονται και παράγεται η αναλυτική γεωµετρία. ∆ιατυπώνεται το τελευταίο θεώρηµα του Φερµά. 1640 Παράγεται κοκ από άνθρακα 1641 Χρησιµοποιείται το σταυρόνηµα στα τηλεσκόπια. 1642 Γίνεται γνωστή στην Ευρώπη η δράση της κινίνης. Εφευρίσκεται η αθροιστική µηχανή. Ανακαλύπτονται νησιά του Νότιου Ειρηνικού. 1643 ∆ηµιουργείται κενό µε τεχνητά µέσα (το πρώτο βαρόµετρο).

11

1645 Εφευρίσκεται η αεραντλία. 1648 Η ατµοσφαιρική πίεση συνδέεται µε το υψόµετρο. Ανακαλύπτεται η αρχή του Πασκάλ για την πίεση των υγρών. 1650 Εντοπίζεται ο πρώτος διπλός αστέρας. Καθορίζεται µια ηλικία της Γης µε βάση τη Βίβλο. 1651 Ονοµατίζονται κρατήρες της Σελήνης. 1653 Ανακαλύπτονται τα λεµφαγγεία. 1654 Αρχίζει η µελέτη της θεωρίας των πιθανοτήτων. Αποδεικνύεται η δύναµη της ατµοσφαιρικής πίεσης. 1656 Ανακαλύπτονται ο δακτύλιος και οι δορυφόροι του Κρόνου. Εφευρίσκεται το ρολόι µε εκκρεµές. 1657 Μελετάται η πτώση των σωµάτων σε κενό. 1658 Ανακαλύπτονται τα ερυθρά αιµοσφαίρια. 1659 Ανακαλύπτεται η Μεγάλη Σύρτη στον Άρη. 1660 Ανακαλύπτονται τα τριχοειδή αγγεία. Αποδεικνύεται η ύπαρξη του στατικού ηλεκτρισµού. 1661 Ορίζεται το χηµικό στοιχείο. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι θεµέλιο της υγείας είναι η ισορροπία οξέων και βάσεων. 1662 Ο όγκος και η πίεση των αερίων συνδέονται µε τον νόµο του Μπόυλ. Ιδρύεται η Βασιλική Εταιρεία (επιστηµονική ένωση). 1664 Παρατηρείται η Μεγάλη Ερυθρά Κηλίδα του ∆ία. 1665 Ανακαλύπτονται τα κύτταρα. ∆ηµοσιεύεται µελέτη για την περίθλαση του φωτός. Μετρώνται οι περίοδοι περιστροφής πλανητών. 1666 Ανακαλύπτεται το φάσµα του φωτός. 1668 ∆ιατυπώνεται ο νόµος διατήρησης της ορµής. Αποδεικνύεται ότι είναι αδύνατη η αβιογένεση. Κατασκευάζεται το πρώτο κατοπτρικό τηλεσκόπιο. 1669 Επινοείται ο απειροστικός λογισµός. Ανακαλύπτεται n φώσφορος. Υποστηρίζεται η άποψη ότι τα απολιθώµατα είναι λείψανα οργανισµών που έζησαν στο παρελθόν. Περιγράφεται η διπλή διάθλαση. Παρατηρείται αντίδραση του αίµατος µε τον αέρα. 1670 Αναγνωρίζονται τα συµπτώµατα του διαβήτη.

12

1671 Ανακαλύπτεται δεύτερος δορυφόρος του Κρόνου. 1672 Υπολογίζεται η απόσταση του Άρη από τη Γη. 1675 Υπολογίζεται η ταχύτητα του φωτός. Παρατηρούνται διαφορετικοί δακτύλιοι γύρω από τον Κρόνο. 1676 Παρατηρούνται µικροοργανισµοί µε το µικροσκόπιο. 1678 ∆ηµοσιεύεται κατάλογος µε τους νότιους αστέρες. ∆ιατυπώνεται η κυµατική θεωρία του φωτός. 1679 Εφευρίσκεται η χύτρα ταχύτητας. 1680 Περιγράφεται η µηχανική των οστών-µυών. 1681 Πεθαίνει η τελευταία διδώ. 1682 Περιγράφεται η αµφιγονία στα φυτά. 1683 Ανακαλύπτονται τα βακτήρια. 1684 Το µέγεθος της Γης µετρείται µε µεγαλύτερη ακρίβεια. 1685 Ορίζονται οι φανταστικοί αριθµοί. 1686 ∆ηµοσιεύεται µελέτη των ανέµων και µετεωρολογικός χάρτης. ∆ηµοσιεύεται η πρώτη σύγχρονη ταξινόµηση των φυτών. 1687 ∆ηµοσιεύονται οι τρεις νόµοι κίνησης στο έργο Ρrίncίpία ("Αρχές") του Νεύτωνα. ∆ιατυπώνεται ο νόµος της παγκόσµιας έλξης. Υποστηρίζεται ότι η Γη είναι πεπλατυσµένη σφαίρα, διογκωµένη στον ισηµερινό. 1688 Κατασκευάζονται υαλοπίνακες. 1691 Γίνεται η πρώτη σύγχρονη ταξινόµηση των ζώων. 1693 Επινοείται η υπολογιστική µηχανή. Συντάσσονται οι πρώτοι πίνακες θνησιµότητας. 1698 Εφευρίσκεται η ατµοκίνητη αντλία. Αρχίζει το πρώτο ωκεάνιο ταξίδι για επιστηµονικούς σκοπούς. 1699 Ο όγκος των αερίων συσχετίζεται µε τη θερµοκρασία 1700 Προτείνεται η χρησιµοποίηση του δυαδικού συστήµατος. 1705 Οι τροχιές των κοµητών µελετώνται λεπτοµερέστερα. Προβλέπεται η επανεµφάνιση του κοµήτη του Χάλεϊ . Κατανοείται ο ρόλος του αέρα στη θρέψη των φυτών. 1706

13

Χρησιµοποιούνται άµαξες µε αναρτήσεις από ελατήρια. Βελτιώνεται η γεννήτρια στατικού ηλεκτρισµού. 1707 Εφευρίσκεται το ρολόι σφυγµού. 1709 Χρησιµοποιείται κοκ στην τήξη του σιδήρου. 1710 Σχεδιάζεται το τυφέκιο της Πενσυλβανίας. 1712 Εφευρίσκεται η ατµοµηχανή Νιουκόµεν. 1713 ∆ιαδίδονται τα νέα για τον εµβολιασµό κατά της ευλογιάς. 1714 Εφευρίσκεται το θερµόµετρο υδραργύρου. 1715 Προβλέπεται και µελετάται έκλειψη του Ηλίου. 1718 Ανακαλύπτεται η αστρική κίνηση. 1722 Ανακαλύπτεται η Νήσος τον Πάσχα. 1728 Εφευρίσκεται το χρονόµετρο πλοίου. Γίνεται αντιληπτό το φαινόµενο της αποπλάνησης του φωτός. Μετρείται µε µεγαλύτερη ακρίβεια η ταχύτητα του φωτός. Ανακαλύπτεται ο Βερίγγειος Πορθµός. Κυκλοφορεί το πρώτο βιβλίο οδοντιατρικής. 1729 Ορίζονται και µελετώνται οι αγωγοί και οι µονωτές ηλεκτρισµού. 1733 Εφευρίσκονται οι αχρωµατικοί φακοί. Μετρείται η πίεση του αίµατος. Παρατηρούνται οι οµοιότητες µεταξύ ηλεκτρισµού και µαγνητισµού. Εφευρίσκεται η ιπτάµενη σαΐτα αργαλειού. 1735 Μετρείται η διόγκωση της Γης στον ισηµερινό. Βελτιώνεται η ταξινόµηση των φυτών. Προτείνεται ένα σύγχρονο σύστηµα ταξινόµησης. Βελτιώνεται η περιγραφή των ανέµων. 1736 Κυκλοφορεί το πρώτο βιβλίο που είναι αφιερωµένο στη µηχανική. 1737 Ανακαλύπτεται το κοβάλτιο. 1738 ∆ιατυπώνεται η κινητική θεωρία των αερίων. 1739 Ευρωπαίοι αντικρίζουν τα Βραχώδη Όρη. 1740 Ανακαλύπτεται η ύδρα. 1742 Επινοείται η κλίµακα Κελσίου. ∆ιατυπώνεται η εικασία Γκόλντµπαχ. Εφευρίσκεται η θερµάστρα του Φραγκλίνου. 1744 Ορίζονται οι υπερβατικοί αριθµοί.

14

1745 Εφευρίσκεται η λουγδουνική λάγηνος. Ανιχνεύεται σίδηρος στο αίµα. 1747 Ανακαλύπτεται η θεραπεία του σκορβούτου µε ορισµένη διατροφή. 1748 Μελετάται το φαινόµενο της ώσµωσης. Περιγράφονται τα χαρακτηριστικά του λευκοχρύσου. 1749 ∆ηµοσιεύονται σκέψεις σχετικά µε τη βιολογική εξέλιξη. Υποστηρίζεται η θεωρία ότι η Γη δηµιουργήθηκε από την πρόσκρουση κοµήτη στον Ήλιο. 1751 Ανακαλύπτεται το νικέλιο. Αρχίζει η έκδοση της πρώτης εγκυκλοπαίδειας. 1752 Εφευρίσκεται το αλεξικέραυνο. Αποδεικνύεται η χηµική δράση της πέψης. Υποστηρίζεται ότι η θερµότητα είναι ένας από τους παράγοντες που συνέβαλαν στη δηµιουργία της επιφάνειας της Γης. 1754 Εφαρµόζεται η ποσοτική ανάλυση στη µελέτη του διοξειδίου του άνθρακα. 1755 Ορίζεται η έννοια των γαλαξιών. 1756 Υποστηρίζεται ότι ισθµοί συνέδεαν τις ηπείρους. 1758 Ο κοµήτης του Χάλεϊ επιστρέφει . Χρησιµοποιείται στη χηµεία η φλογοµετρική δοκιµή. 1759 Με τη µελέτη των ιστών τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της εµβρυολογίας. 1760 Με τη µελέτη των σεισµών τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της σεισµολογίας. Αρχίζει η επιστηµονική µελέτη της θερµότητας. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της παθολογίας. 1761 Μελετάται η διάβαση της Αφροδίτης. Προτείνεται η χρησιµοποίηση της επίκρουσης ως διαγνωστικού µέσου. 1762 Ορίζεται η λανθάνουσα θερµότητα άνθρακα. 1763 Μελετάται η επικονίαση. 1764 Βελτιώνεται η ατµοµηχανή. 1765 ∆ιατυπώνεται η θεωρία του πλουτωνισµού (της ηφαιστειακής δράσης ως παράγοντα διαµόρφωσης της επιφάνειας της Γης) 1766 Μελετάται το υδρογόνο. Με τη µελέτη των νεύρων τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της νευρολογίας. 1768 Αποδεικνύεται το αδύνατο της αβιογένεσης στους µικροοργανισµούς. Ανακαλύπτεται η Αυστραλία. Παρασκευάζεται το ανθρακούχο νερό.

15

1769 Βελτιώνεται η ποσοτική χηµεία. Εφευρίσκεται η κλωστική µηχανή. 1770 Ανακαλύπτεται η πηγή του Γαλάζιου Νείλου. Μελετώνται τα ωκεάνια ρεύµατα. Μελετώνται τα υδατοδιαλυτά αέρια. 1771 ∆ηµοσιεύεται ο κατάλογος των ουράνιων αντικειµένων(νεφελωµάτων) του Μεσσιέ. Μελετάται η χρησιµοποίηση από τα φυτά του διοξειδίου του άνθρακα. 1772 ∆ιεξάγονται ποσοτικές µελέτες της καύσης. Επισηµαίνεται η σχέση µεταξύ διαµαντιού και άνθρακα. Ανακαλύπτεται το άζωτο. 1773 ∆ιαπλέετε ο Ανταρκτικός Κύκλος. Αναγνωρίζονται οι βάκιλοι και τα σπειρύλλια. 1774 Ανακαλύπτεται το οξυγόνο. Αποµονώνεται το χλώριο. Ψυχοσωµατικές παθήσεις θεραπεύονται µε τον "µεσµερισµό" (ζωικό µαγνητισµό). 1775 Περιγράφεται η δράση της δακτυλίτιδας. 1776 Γίνεται η πρώτη ταξινόµηση των ανθρώπινων φυλών. 1777 Χρησιµοποιείται ο ζυγός στρέψεως στη µέτρηση βαρών. 1778 Ανακαλύπτεται το µολυβδαίνιο. Ανακαλύπτονται τα νησιά Χαβάη. 1779 Μελετάται η γονιµοποίηση στους ανθρώπους. Περιγράφεται αναλυτικότερα η διεργασία της φωτοσύνθεσης. 1780 Μελετάται η ηλεκτρική διέγερση των µυών. 1781 Ανακαλύπτεται ο πλανήτης Ουρανός. Ανακαλύπτονται διπλοί αστέρες. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της κρυσταλλογραφίας. Προσδιορίζεται η κλίση του άξονα του Άρη. Βελτιώνεται η ατµοµηχανή, εξέλιξη που κατέχει θέση-κλειδί στη Βιοµηχανική Επανάσταση. 1782 Ανακαλύπτονται µεταβλητοί αστέρες εκλείψεως. 1783 Μελετάται η κίνηση του Ηλίου σε σχέση µε τους αστέρες. Η αναπνοή περιγράφεται ως µια µορφή καύσης. Πραγµατοποιείται η πρώτη πτήση µε αερόστατο θερµού αέρα. Ανακαλύπτεται το βολφράµιο. 1784 ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι οι εκρήξεις ηφαιστείων επηρεάζουν τις καιρικές συνθήκες. Εφευρίσκονται οι διεστατικοί φακοί. Ανακαλύπτεται ότι το υδρογόνο και το οξυγόνο ενώνονται και σχηµατίζουν νερό. Παρατηρούνται πολικοί πάγοι στον Άρη. ∆ηµιουργούνται αποικίες Ευρωπαίων στην Αλάσκα. Ανακαλύπτεται το τελλούριο. 1785 Παρατηρούνται σφαιρωτά σµήνη. Εκτιµάται ο αριθµός και το µέγεθος των αστέρων στον

16

Γαλαξία. ∆ιατυπώνεται η θεωρία του οµοιοµορφισµού στη γεωλογία (της µεταβολής µε οµοιόµορφο ρυθµό ανά τους αιώνες). 1786 Η κατάκτηση της κορυφής του Λευκού Όρους συντελεί στη διάδοση του αθλήµατος της ορειβασίας. 1787 Ανακαλύπτεται ξανά η σχέση όγκου και θερµοκρασίας των αερίων. Προβάλλεται ένα πρότυπο σύστηµα χηµικής ονοµατολογίας. Κατασκευάζεται το πρώτο εκµεταλλεύσιµο ατµόπλοιο. 1788 Η άλγεβρα και ο απειροστικός λογισµός χρησιµοποιούνται σε προβλήµατα της µηχανικής. Πινακοποιούνται οι χηµικές "συγγένειες". 1789 Ανακαλύπτονται δύο ακόµη δορυφόροι του Κρόνου. Ανακαλύπτονται οξέα που δεν περιέχουν οξυγόνο. ∆ιατυπώνεται ο νόµος της διατήρησης της µάζας. Ανακαλύπτεται το ουράνιο. 1790 Η Βιοµηχανική Επανάσταση φτάνει στην Αµερική. Επινοείται το µετρικό σύστηµα. 1791 Ανακαλύπτεται το τιτάνιο. Ανακαλύπτεται ο ποταµός Κολούµπια. 1793 Εφευρίσκεται η εκκοκκιστική µηχανή. Οι φρενοβλαβείς αρχίζουν να αντιµετωπίζονται µε ανθρωπιά. Περιπλέετε το Νησί Βανκούβερ. 1794 ∆ίνεται ορθολογική ερµηνεία των µετεωριτών. Ανακαλύπτονται "σπάνιες γαίες". 1795 Αναπτύσσεται η τεχνική της κονσερβοποίησης τροφών. 1796 Με τον δαµαλισµό τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της ανοσολογίας. ∆ιατυπώνεται υπόθεση του νεφελώµατος. Κατασκευάζεται δεκαεπτάγωνο. 1797 Ανακαλύπτεται το χρώµιο. Χρησιµοποιείται για πρώτη φορά το αλεξίπτωτο από άνθρωπο. 1798 Υπολογίζεται η µάζα της Γης. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της συγκριτικής ανατοµίας. ∆ηµοσιεύεται η ανάλυση του Μάλθους για την πληθυσµιακή πίεση. Υγροποιείται η αµµωνία. Παράγονται ανταλλακτικά εξαρτήµατα µουσκέτων. Ανακαλύπτεται το βηρύλλιο. 1799 ∆ιατυπώνεται ο νόµος των σταθερών αναλογιών. Μελετώνται τα γεωλογικά στρώµατα. Μελετώνται οι παρέλξεις στο Ηλιακό Σύστηµα. Ανακαλύπτεται η Στήλη της Ροζέτας. 1800 Εφευρίσκεται η ηλεκτρική συστοιχία. Το νερό διασπάται µε ηλεκτρόλυση. Ανακαλύπτεται η υπέρυθρη ακτινοβολία. Επινοείται ο φωτισµός µε φωταέριο. Ανακαλύπτεται το πρωτοξείδιο του αζώτου. ∆ηµοσιεύεται µελέτη των ιστών. Επινοείται η µέθοδος σφυρηλασίας του λευκοχρύσου. 1801 Εφευρίσκεται ο αργαλειός Ζακάρ. Ανακαλύπτεται ο πρώτος αστεροειδής, η ∆ήµητρα. Ταξινοµούνται τα ασπόνδυλα και τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της ζωολογίας των

17

ασπόνδυλων. Ανακαλύπτεται η υπεριώδης ακτινοβολία. Αποδεικνύεται η ύπαρξη φωτεινών κυµάτων. Ανακαλύπτεται το νιόβιο. 1802 Ανακαλύπτονται και άλλοι αστεροειδείς. Ανακαλύπτεται το ταντάλιο. 1803 Ορίζεται η έννοια του ατοµικού βάρους . Ερευνάται και γίνεται αποδεκτή η ύπαρξη µετεωριτών. Ανακαλύπτονται το ∆ηµήτριο, το όσµιο και το ιρίδιο. 1804 Χρησιµοποιούνται αερόστατα στην επιστηµονική έρευνα. Επιδεικνύεται ατµάµαξα κινούµενη σε σιδηροδροµικές γραµµές. Εξερευνάτε ο ποταµός Μισούρι ως τις πηγές του. 1805 Ανακαλύπτεται η µορφίνη. 1806 Ανακαλύπτεται το πρώτο αµινοξύ, η ασπαραγίνη. 1807 Ανακαλύπτονται το νάτριο και το κάλιο. Τα ατµόπλοια αξιοποιούνται εµπορικά. 1808 Ανακαλύπτεται το πολωµένο φως. 1809 Υποστηρίζεται ότι υπάρχουν χαρακτηριστικά που µεταδίδονται κληρονοµικά. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της αεροδυναµικής. 1810 Εκδίδεται πραγµατεία για το νευρικό σύστηµα. Αναγνωρίζεται το χλώριο ως στοιχείο. 1811 ∆ιατυπώνεται η υπόθεση του Αβογκάντρο. Ανακαλύπτεται το ιώδιο. 1812 Χρησιµοποιούνται καταλύτες για τον µετασχηµατισµό ουσιών. ∆ιατυπώνεται η θεωρία του Καταστροφισµού. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της παλαιοντολογίας. Προβάλλεται η ιδέα ενός µηχανιστικού Σύµπαντος. 1813 Εισάγεται ένα σύστηµα χηµικών συµβόλων. Αρχίζει η συγγραφή εγκυκλοπαίδειας βοτανολογίας. 1814 Ανακαλύπτονται οι φασµατικές γραµµές. 1815 Γίνονται πειράµατα µε πολωµένο φως. Μελετώνται οι οργανικές ρίζες. ∆ιατυπώνεται η υπόθεση του Πράουτ. Βελτιώνεται η κατασκευή δρόµων. 1816 Εφευρίσκεται το στηθοσκόπιο. 1817 Αποµονώνεται η χλωροφύλλη. Ανακαλύπτονται το κάδµιο, το λίθιο και το σελήνιο. 1818 Κυκλοφορεί πραγµατεία για τα εγκάρσια φωτεινά κύµατα. Προσδιορίζεται η τροχιά του κοµήτη 'Ενκε. ∆ηµοσιεύεται πίνακας των ατοµικών βαρών. 1819 Η ειδική θερµότητα συσχετίζεται µε το ατοµικό βάρος. Το πρώτο ατµόπλοιο διαπλέει τον Ατλαντικό. 1820

18

Μελετάται το φαινόµενο του ηλεκτροµαγνητισµού. Ανακαλύπτεται η γλυκίνη. ∆ιακρίνεται για πρώτη φορά στεριά στην Ανταρκτική. Χρησιµοποιούνται περιθλαστικά φράγµατα για την παραγωγή του φάσµατος του φωτός. 1821 Παράγεται κίνηση από ηλεκτρικές δυνάµεις. Ανακαλύπτεται το φαινόµενο Ζέεµπεκ. Υποστηρίζεται η άποψη ότι οι παγετώνες κάλυπταν πολύ µεγαλύτερη έκταση στο παρελθόν. 1822 Μελετάται η θερµική ροή. Συλλαµβάνεται η ιδέα του σύγχρονου υπολογιστή. Αναπτύσσεται η προβολική γεωµετρία. Ανακαλύπτονται λείψανα ιγουανόδοντος (δεινοσαύρου) . Αποκρυπτογραφούνται τα ιερογλυφικά. 1823 Ανακαλύπτεται υδροχλωρικό οξύ στο στοµάχι νεκροτοµηµένων ανθρώπων. Ο λευκόχρυσος χρησιµοποιείται ως καταλύτης. Ανακαλύπτονται τα ισοµερή. Υγροποιείται το χλώριο µε ψύξη και πίεση. Εφευρίσκεται ο ηλεκτροµαγνήτης. 1824 Εφευρίσκεται το τσιµέντο Πόρτλαντ. Μελετάται η απόδοση της ατµοµηχανής. Τίθενται τα θεµέλια της θερµοδυναµικής. Μετρείται µε µεγαλύτερη ακρίβεια η απόσταση του Ηλίου από τη Γη. Αποδεικνύεται ότι είναι αδύνατη η αλγεβρική λύση της πεµπτοβάθµιας εξίσωσης. Ανακαλύπτεται το πυρίτιο. 1825 Ο ατµοκίνητος σιδηρόδροµος αξιοποιείται εµπορικά. Ανακαλύπτεται το αργίλιο. Παρατηρείται η γαστρική πέψη. Παρασκευάζονται κηριά από λιπαρά οξέα. Σχεδιάζονται φακοί για τη διόρθωση του αστιγµατισµού. 1826 ∆ηµοσιεύεται σύστηµα µη ευκλείδειας γεωµετρίας. Ανακαλύπτεται το βρώµιο. 1827 ∆ιατυπώνεται ο νόµος του Ωµ. Κατασκευάζεται ο πρώτος στρόβιλος. Εφευρίσκεται η προωστική έλικα. Μελετώνται τα ωάρια των θηλαστικών. Τα τρόφιµα ταξινοµούνται σε υδατάνθρακες, λίπη και πρωτεΐνες . Περιγράφεται η κίνηση Μπράουν. 1828 Παράγεται συνθετική ουρία. Επισηµαίνεται η ύπαρξη νωτιαίας χορδής (νωτοχορδής) σε όλα τα έµβρυα των σπονδυλωτών. Ανακαλύπτεται το θόριο. 1829 Εφευρίσκεται το πρίσµα Νίκολ. 1830 Εφευρίσκεται το αχρωµατικό µικροσκόπιο. Επινοείται η θεωρία των οµάδων στα µαθηµατικά. Γίνεται αποδεκτή η θεωρία του οµοιοµορφισµού. 1831 Επινοείται η ηλεκτρογεννήτρια. Εφευρίσκεται o ηλεκτροκινητήρας. Εφευρίσκονται τα σπίρτα τριβής. Ανακαλύπτεται ο βόρειος µαγνητικός πόλος. Αναγνωρίζεται ο πυρήνας του κυττάρου. Ο ρυθµός διάχυσης των αερίων συνδέεται µε τα µοριακά βάρη. Ανακαλύπτεται το χλωροφόρµιο. ∆ηµοσιεύεται µελέτη για τους κυκλώνες. 1832 ∆ιατυπώνονται οι νόµοι της ηλεκτρόλυσης. Ανακαλύπτεται η διάσταση. 1834 Εφευρίσκεται η θεριστική µηχανή. Ανακαλύπτεται η κυτταρίνη.

19

1835 Παρασκευάζεται ξηρός πάγος. Περιγράφεται το φαινόµενο Κοριολίς. Κατοχυρώνεται µε ευρεσιτεχνία η εφεύρεση του περιστρόφου. 1836 Ανακαλύπτεται η πεψίνη. Εφευρίσκεται η ηλεκτρική συστοιχία Ντάνιελ. 1837 ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι υπήρξε εποχή παγετώνων. Η φωτοσύνθεση συνδέεται µε τη χλωροφύλλη. Αποδεικνύεται ότι είναι αδύνατη η τριχοτόµηση µιας γωνίας και ο διπλασιασµός ενός κύβου. 1838 Υπολογίζονται οι αποστάσεις των αστέρων. ∆ιατυπώνεται η κυτταρική θεωρία. Μελετώνται τα κύτταρα της µαγιάς. Ονοµατίζεται η πρωτεΐνη. Επινοείται ο κώδικας Μορς. 1839 Εφευρίσκεται η φωτογραφία. Φωτογραφίζεται η Σελήνη. Παρασκευάζεται το βουλκανισµένο καουτσούκ. Εφευρίσκεται το ηλεκτρικό στοιχείο καυσίµου. Ανακαλύπτεται η Ανταρκτική. Ανακαλύπτεται η τράπεζα πάγου του Ρος. Σχεδιάζεται το πρώτο ποδήλατο. Ανακαλύπτεται το λανθάνιο. 1840 Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της θερµοχηµείας. Ανακαλύπτεται το όζον. 1841 Μελετάται ο υπνωτισµός. Εφευρίσκεται το αρνητικό της φωτογραφίας. Εφευρίσκεται το όπλο µε επικρουστήρα. Καθιερώνεται η τυποποίηση των σπειρωµάτων στις βίδες. 1842 Παρασκευάζονται χηµικά λιπάσµατα. Παρατηρείται το φαινόµενο Ντόπλερ. Υποστηρίζεται η χρησιµοποίηση του κρανιακού δείκτη για την ταξινόµηση των ανθρώπων. 1843 Μετρείται το µηχανικό ισοδύναµο της θερµότητας. Ανακαλύπτεται o κύκλος των ηλιακών κηλίδων. Επινοείται η άλγεβρα των υπερµιγαδικών αριθµών (των τετράδων). Αναπτύσσεται η ανώτερη αναλυτική γεωµετρία. Η χρήση της γέφυρας Χουήτστοουν διαδίδεται. Καθελκύεται το πρώτο υπερωκεάνιο. 1844 Μεταδίδεται µήνυµα µε τον τηλέγραφο. ∆ιατυπώνεται η υπό0εση για την ύπαρξη σκοτεινών συνοδών του Σειρίου και του Προκύωνος. 1845 Ανακαλύπτονται περισσότεροι αστεροειδείς. Ανακαλύπτονται σπειροειδή νεφελώµατα. 'Έξι αέρια εξακολουθούν να είναι µη υγροποιήσιµα ("µόνιµα" αέρια). 1846 Ο αιθέρας χρησιµοποιείται ως αναισθητικό. Ανακαλύπτεται o Ποσειδώνας . ∆ιατυπώνεται η υπόθεση για την ύπαρξη ενός πλανήτη που ονοµάστηκε Ήφαιστος. Μελετάται η επίπτωση της κρυσταλλικής ασυµµετρίας στην πόλωση τον φωτός. Ονοµατίζεται το πρωτόπλασµα. Αποκρυπτογραφούνται κείµενα σφηνοειδούς γραφής. Κατοχυρώνεται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας η εφεύρεση της ραπτοµηχανής. 1847 ∆ιατυπώνεται η αρχή της διατήρησης της ενέργειας. Εφαρµόζεται η απολύµανση των χεριών των ιατρών. Χρησιµοποιείται η αναισθησία στον τοκετό. Εφευρίσκεται η νιτρογλυκερίνη. Τίθενται τα θεµέλια της συµβολικής λογικής. Αρχίζει η χρησιµοποίηση του αργύρου σε αµαλγάµατα για το σφράγισµα δοντιών.

20

1848 Καθιερώνεται η απόλυτη θερµοκρασιακή κλίµακα. Ανακαλύπτεται το Νεφέλωµα του Καρκίνου. Παρατηρείται µετατόπιση φασµατικών γραµµών. 1849 Υπολογίζεται η ταχύτητα του φωτός µε πείραµα στην επιφάνεια της Γης. Το όριο Ρος εξηγεί την ύπαρξη των δακτυλίων του Κρόνου. Αποδεικνύεται ότι οι νευρικές ίνες είναι εκφύσεις κυττάρων. 1850 ∆ιατυπώνεται ο δεύτερος νόµος της θερµοδυναµικής. Μελετάται η υπέρυθρη ακτινοβολία. 1851 Αποδεικνύεται η περιστροφή της Γης. Ανακαλύπτονται και άλλοι δορυφόροι του Κρόνου και του Ουρανού. 1852 Παρατηρείται το φαινόµενο Τζουλ -Τόµσον. ∆ιατυπώνεται η θεωρία για το σθένος των στοιχείων. Αποδεικνύεται ότι το γυροσκόπιο µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως πυξίδα. Περιγράφονται οι επιπτώσεις των ηλιακών κηλίδων στο µαγνητικό πεδίο της Γης. Εφευρίσκεται ο ανελκυστήρας. 1853 Υπολογίζεται η ηλικία του Ηλίου. Επιτυγχάνεται η πρώτη πτήση ανεµοπτέρου. Παράγεται κηροζίνη για χρήση σε λάµπες. 1854 Η χολέρα συσχετίζεται µε την παροχή νερού. Ανακαλύπτεται ένα υποβρύχιο υψίπεδο στο κέντρο του ωκεανού (η Μέσο-ατλαντική υφαλορράχη). Αναπτύσσεται νέα µορφή µη ευκλείδειας γεωµετρίας. 1855 ∆ίδεται αλγεβρική έκφραση στις δυναµικές γραµµές. Επινοείται o σωλήνας Γκάισλερ. Εφευρίσκεται ο σεισµογράφος. Επινοείται η παρασκευή πυροξυλίνης. 1856 Ανακαλύπτεται το γλυκογόνο. Εφευρίσκεται η υψικάµινος. Εφευρίσκεται συνθετική βαφή. Ανακαλύπτονται λείψανα ανθρώπου του Νεάντερταλ. Αναπτύσσεται η τεχνική της παστερίωσης 1857 Ερµηνεύεται η σύνθεση των δακτυλίων του Κρόνου. 1858 ∆ηµοσιεύεται η θεωρία της εξέλιξης µέσω της φυσικής επιλογής. Αποκρυπτογραφείται η δοµή των οργανικών µορίων. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της κυτταροπαθολογίας. Σχεδιάζεται το πρώτο επιτυχηµένο ψυγείο. Μελετάται ο ηλεκτρισµός στο κενό. 1859 Πραγµατοποιείται η πρώτη γεώτρηση για την άντληση πετρελαίου. Εφευρίσκεται o συσσωρευτής. Εντοπίζονται διαφορετικές φασµατικές γραµµές σε κάθε χηµικό στοιχείο. Παρατηρούνται ηλιακές εκλάµψεις. Καθορίζονται τα µαθηµατικά της µοριακής κίνησης των αερίων σε αναλυτική µορφή. 1860 Αποδεικνύεται οριστικά ότι είναι αδύνατη η αβιογένεση. Επιτυγχάνεται η σύνθεση πολλών οργανικών µορίων. Σχεδιάζεται η µηχαvή εσωτερικής καύσης. Αποκαλύπτονται ηλιακές προεξοχές από φωτογραφίες του Ηλίου. Γίνεται δεκτή η υπόθεση του Αβογκάντρο. ∆ιατυπώνονται οι πρώτες υποθέσεις για τη θεωρία µέλανος σώµατος.

21

1861 Ανακαλύπτεται απολίθωµα αρχαιοπτέρυγος. Αποδεικνύεται η λειτουργία της έλικας του Μπροκά. Ανακαλύπτεται το θάλλιο. 1862 ∆ηµοσιεύεται η µικροβιακή θεωρία των ασθενειών. Παρατηρείται n αµυδρός σύνοδος του Σειρίου. Ανακαλύπτεται υδρογόνο στον Ήλιο. Ανακαλύπτονται οι χλωροπλάστες. Γίνεται η ανακάλυψη των πηγών του Λευκού Νείλου. Ναυπηγούνται θωρακισµένα πολεµικά πλοία. Εφευρίσκεται το πολυβόλο. Ονοµατίζεται η αιµοσφαιρίνη. 1863 Περιγράφονται χαρακτηριστικά του φαινοµένου του θερµοκηπίου. ∆ιατυπώνεται ο νόµος των οκτάδων για την ταξινόµηση των χηµικών στοιχείων. Προσδιορίζεται η σύσταση των αστέρων. Ανακαλύπτεται το βαρβιτουρικό οξύ. Ανακαλύπτεται το Ινδία. 1864 Προσδιορίζεται η φύση του Νεφελώµατος του Ωρίωνα. 1865 Γίνονται γνωστοί οι νόµοι της γενετικής του Μέντελ και τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της γενετικής. Κατανοείται o βενζολικός δακτύλιος. Υπολογίζεται ο αριθµός του Αβογκάντρο. Καθιερώνεται η χειρουργική αντισηψία. Επινοούνται οι εξισώσεις Μάξγουελ. Επινοείται η ταινία Μέµπιους. Κατοχυρώνεται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας η επινόηση της κυλινδρικής κλειδαριάς. 1866 Εφευρίσκεται η δυναµίτιδα. Εφευρίσκεται το κλινικό θερµόµετρο. Ανακαλύπτονται τα χάσµατα Κέρκγουντ. Υποστηρίζεται ότι ο πυρήνας της Γης αποτελείται από νικέλιο και σίδηρο. Μελετάται το φάσµα ενός καινοφανούς. 1867 Εφευρίσκεται το ξηρό στοιχείο. Εφευρίσκεται η γραφοµηχανή. ∆ιατυπώνεται ο νόµος δράσεως των µαζών. 1868 Εφευρίσκεται η αεροπέδη. Ανακαλύπτεται το ήλιο. Ανακαλύπτονται σκελετοί του ανθρώπου του Κρο-Μανιόν. Ανακαλύπτεται ζωή σε µεγάλα βάθη των ωκεανών. 1869 Γίνεται γνωστό το περιοδικό σύστηµα των χηµικών στοιχείων. Ανακαλύπτεται το νουκλεϊκό οξύ. Υποστηρίζεται η ιδέα της κρίσιµης θερµοκρασίας των αερίων. Τίθενται τα θεµέλια της βιογεωγραφίας. Ανακαλύπτονται τα νησίδια του Λάνγκερχανς στο πάγκρεας. Κατοχυρώνεται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας η παρασκευή του κελλουλοίτη. Εφευρίσκεται ο τηλέγραφος χρηµατιστηρίου. 1870 Ανακαλύπτονται τα ερείπια της Τροίας. 1871 ∆ηµοσιεύεται η θεωρία για την εξέλιξη του ανθρώπου. Χρησιµοποιούνται ξηρές φωτογραφικές πλάκες. Αναπτύσσονται νέες ποικιλίες φυτών. 1872 Ανακαλύπτεται το Έπος του Γιλγαµές. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της βακτηριολογίας. Φωτογραφίζεται το φάσµα ενός αστέρα. Τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της πειραµατικής ψυχολογίας. 1873 ∆ιατυπώνονται πιο ακριβείς νόµοι των αερίων. Εντοπίζεται το αίτιο της λέπρας. Ορίζονται οι υπερβατικοί αριθµοί. Ανακαλύπτονται τα αιµοπετάλια.

22

1874 Ανακαλύπτεται το γάλλιο. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι το άτοµο του άνθρακα είναι τετραεδρικό. Ορίζονται οι υπερπεπερασµένοι αριθµοί. Παρατηρείται ότι σε ορισµένους κρυστάλλους το ηλεκτρικό ρεύµα ρέει προς τη µία µόνο κατεύθυνση. 1875 Μελετάται η γονιµοποίηση στους αχινούς της θάλασσας. Εφευρίσκεται το ραδιόµετρο. 1876 Κατοχυρώνεται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας η εφεύρεση του τηλεφώνου. Εφευρίσκεται o τετράχρονος κινητήρας. ∆ηµοσιεύονται οι αρχές της χηµικής θερµοδυναµικής. Γίνεται καλλιέργεια βακτηρίων. Ονοµατίζονται οι καθοδικές ακτίνες. 1877 Προσδιορίζονται τα µοριακά βάρη πρωτεϊνών. Υγροποιείται το οξυγόνο. Εφευρίσκεται o φωνογράφος. Εντοπίζονται "διώρυγες" στον Άρη. Ανακαλύπτονται δορυφόροι τον Άρη. 1878 Ονοµατίζονται ένζυµα. Μελετώνται τα στρώµατα σε εποχικές αποθέσεις. Ανακαλύπτεται το υττέρβιο. 1879 Εφευρίσκεται το ηλεκτρικό φως. Εξηγείται η προέλευση της Σελήνης. Συντίθεται η σακχαρίνη. Ανακαλύπτεται το σκάνδιο. Ανακαλύπτονται το θούλιο, το όλµιο και το σαµάριο. Η θερµοκρασία ενός σώµατος συσχετίζεται µε την ακτινοβολία. 1880 Ανακαλύπτονται τα αίτια της ελονοσίας. Φωτογραφίζεται το Νεφέλωµα του Ωρίωνα. Κατασκευάζεται ο πρώτος σύγχρονος σεισµογράφος. Ανακαλύπτεται το γαδολίνιο. Αίτια ασθενειών εντοπίζονται στο ασυνείδητο. Εφευρίσκεται o ηλεκτροµηχανικός υπολογιστής. Οι καθοδικές ακτίνες φαίνεται ότι είναι φορτισµένα σωµατίδια. Μελετώνται υλικά σε συνθήκες υψηλών πιέσεων. Ανακαλύπτεται το πιεζοηλεκτρικό φαινόµενο. 1881 Εφευρίσκεται το συµβολόµετρο. Παρασκευάζεται το εµβόλιο κατά της ασθένειας του άνθρακα. Αποµονώνεται o πνευµονιόκοκκος. Επινοούνται τα βένεια διαγράµµατα. 1882 Μελετάται η κυτταρική διαίρεση. Μετρείται η ταχύτητα του φωτός µε µεγαλύτερη ακρίβεια. Βελτιώνονται τα περιθλαστικά φράγµατα. Ανακαλύπτεται το αίτιο της φυµατίωσης. Αποδεικνύεται ότι το π είναι υπερβατικός αριθµός. 1883 Κατοχυρώνεται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας το πρώτο κράµα χάλυβα. Χρησιµοποιείται το εναλλασσόµενο ηλεκτρικό ρεύµα. Περιγράφεται το φαινόµενο 'Εντισον. Εφευρίσκεται το ρεγιόν. Μελετάται η µείωση. Προσδιορίζεται η λειτουργία των φαγοκυττάρων. Ανακαλύπτεται το αίτιο της διφθερίτιδας. Εφευρίσκεται το πολυβόλο Μαξίµ. Υποστηρίζεται η θεωρία της ευγονικής. 1884 Θεµελιώνεται η στατιστική µηχανική. ∆ιατυπώνεται η θεωρία της ηλεκτρολυτικής διάστασης. Μελετάται η δοµή των σακχάρων. Χρησιµοποιείται η κοκαΐνη ως τοπικό αναισθητικό. Αναπτύσσεται η χρώση των βακτηρίων. Κατασκευάζεται o πρώτος επιτυχηµένος ατµοστρόβιλος. Κατοχυρώνεται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας η εφεύρεση της λινοτυπικής µηχανής. Εφευρίσκεται ο στυλογράφος. 1885

23

Παρασκευάζεται το εµβόλιο κατά της λύσσας. Αποµονώνονται οι πουρίνες και οι πυριµιδίνες. ∆ιαχωρίζονται το πρασεοδύµιο και νεοδύµιο. Εφευρίσκεται o µανδύας του Βέλσµπαχ. Εφευρίσκεται ο µετασχηµατιστής. Κατασκευάζεται το πρώτο αυτοκίνητο που χρησιµοποιεί ως καύσιµο τη βενζίνη. Αποδεικνύεται ότι τα δακτυλικά αποτυπώµατα κάθε ανθρώπου είναι µοναδικά. 1886 Επινοείται φθηνός τρόπος παραγωγής αλουµινίου. Ανακαλύπτεται το γερµάνιο. Αποµονώνεται το φθόριο. Ανακαλύπτεται το δυσπρόσιο. Ανακαλύπτονται οι διαυλικές ακτίνες. ∆ιατυπώνεται ο νόµος του Ραούλ. Ανακαλύπτονται στα φυτά βακτήρια που δεσµεύουν το άζωτο. 1887 Αποτυγχάνει το πείραµα Μάικελσον-Μόρλεϋ. Παρατηρείται για πρώτη φορά το φωτοηλεκτρικό φαινόµενο. Μελετάται η αντίσταση του αέρα στα σώµατα που κινούνται µε µεγάλη ταχύτητα. Εφευρίσκεται το ελαστικό επίσωτρο. 1888 Ανιχνεύονται τα ραδιοκύµατα. ∆ιατυπώνεται η αρχή του Λε Σατελιέ. Ονοµατίζονται χρωµοσώµατα. Εξερευνητές διασχίζουν το παγοκάλυµµα της Γροιλανδίας. Εφευρίσκεται η φωτογραφική µηχανή Κόντακ. 1889 ∆ιατυπώνεται η νευρωνική θεωρία. Αποµονώνεται ο βάκιλλος του τετάνου. Εφαρµόζεται η συµβολική λογική στα µαθηµατικά. Μελετάται η ενέργεια ενεργοποίησης. Ανακαλύπτονται φασµατοσκοπικώς διπλοί αστέρες. Μελετάται η περιστροφή του Ερµή. Εφευρίσκεται η χορδίτιδα. Επινοείται κινηµατογράφος. 1890 Παράγεται η αντιτοξίνη του τετάνου. Ανακαλύπτονται λείψανα του ανθρώπου της Ιάβας. Εφευρίσκεται o φασµατοηλιογράφος. Χρησιµοποιούνται για πρώτη φορά χειρουργικά γάντια. 1891 Ανακαλύπτεται µε φωτογραφία αστεροειδής. Μετρείται η βαρυτική και η αδρανειακή µάζα. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι το ηλεκτρόνιο είναι θεµελιώδης µονάδα του ηλεκτρισµού. Παράγεται ανθρακοκορούνδιο. Βελτιώνεται το ανεµόπτερο. 1892 Ανακαλύπτεται ο πέµπτος δορυφόρος του ∆ία. Μετρείται η πίεση του φωτός. ∆ιατυπώνεται η ιδέα για τη συστολή Φιτζέραλντ. Εφευρίσκεται το δοχείο Ντιούαρ. 1893 ∆ιατυπώνεται η θεωρία της ψυχανάλυσης. Ανακαλύπτεται το αίτιο του πυρετού των βοοειδών. Το µήκος κύµατος συσχετίζεται µε τη θερµοκρασία. Περιγράφονται τα µαθηµατικά του κυκλώµατος του εναλλασσόµενου ρεύµατος. Εξερευνάται ο Αρκτικός Ωκεανός. 1894 Ανακαλύπτεται το αργόν. 1895 Ανακαλύπτονται οι ακτίνες X. Αποδεικνύεται ότι οι καθοδικές ακτίνες είναι φορτισµένα σωµατίδια. Η µάζα συσχετίζεται µε την ταχύτητα. Ανακαλύπτεται ήλιο στη Γη. Αποδεικνύεται η επίπτωση της θερµότητας στον µαγνητισµό. Επινοούνται οι ραδιοκεραίες. 1896

24

Ανακαλύπτεται η ακτινοβολία του ουρανίου. Επισηµαίνονται τα νοσήµατα που οφείλονται σε διαιτολογική ανεπάρκεια (στερητικά νοσήµατα). Αποδεικνύεται µε το φαινόµενο Ζέιµαν η επίδραση του µαγνητισµού στο φως. Αποδεικνύεται ότι τα φυράµατα και τα ένζυµα ταυτίζονται. Τίθενται τα θεµέλια της αρχιτεκτονικής ακουστικής. 1897 Ανακαλύπτεται το πρώτο υποατοµικό σωµατίδιο (ηλεκτρόνιο). Η ακτινοβολία συσχετίζεται µε το άτοµο του ουρανίου. Ανιχνεύονται οι ακτίνες άλφα και βήτα. Το νικέλιο χρησιµοποιείται ως καταλύτης. Η ελονοσία συσχετίζεται µε τα κουνούπια. Εφευρίσκεται o παλµογράφος. Κατασκευάζεται το µεγαλύτερο διαθλαστικό τηλεσκόπιο. Εφευρίσκεται o κινητήρας ντίζελ. 1898 Ανακαλύπτονται το πολώνιο και το ράδιο. Ανακαλύπτονται το νέον, το κρυπτόν και το ξένον. Υγροποιείται το υδρογόνο. Ανακαλύπτεται ο ένατος δορυφόρος του Κρόνου. Ανακαλύπτεται ο πρώτος αστεροειδής που σχεδόν "ψαύει τη Γη". Ανακαλύπτεται διηθητός ιός. Ανακαλύπτονται τα µιτοχόνδρια. Μελετάται η επινεφρίνη. Καθελκύεται το πρώτο σύγχρονο υποβρύχιο. 1899 Ανακαλύπτεται το ακτίνιο. Χρησιµοποιούνται στη γεωµετρία έννοιες της λογικής. Επιτυγχάνεται η στερεοποίηση του υδρογόνου. 1900 ∆ιατυπώνεται η κβαντική θεωρία. Μετρείται η αύξηση της µάζας σε συνάρτηση µε την ταχύτητα. Γlροσδιορίζεται ότι τα σωµατίδια βήτα είναι ηλεκτρόνια. Ανακαλύπτονται οι ακτίνες γάµα . Ανακαλύπτεται το ραδόνιο. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι τα ραδιενεργά στοιχεία µεταστοιχειώνονται. Παρατηρείται η εκποµπή ηλεκτρονίων από µέταλλα που έχουν θερµανθεί. Αρχίζει να διαµορφώνεται η έννοια της µετάλλαξης. ∆ιακρίνονται οι οµάδες αίµατος Ο, Α, Β και ΑΒ. Εντοπίζεται το αίτιο του κίτρινου πυρετού. Κυκλοφορεί το έργο του Φρόυντ «Η ερµηνεία των ονείρων». Αποµονώνεται η θρυπτοφάνη. Μελετώνται οι ελεύθερες ρίζες. Κατασκευάζεται το πρώτο πηδαλιουχούµενο αερόστατο. Ανακαλύπτονται τα ερείπια της Κνωσού. 1901 Μετρείται η ραδιενέργεια. Εφευρίσκεται το ραδιόφωνο. Ανακαλύπτεται το ευρώπιο. Αντιδραστήρια Γκρινιάρ. 1902 Τα χρωµοσώµατα συσχετίζονται µε γενετικούς παράγοντες. Ανακαλύπτεται η πρώτη ορµόνη, η εκκριµατίνη. Οι νόµοι της γενετικής εφαρµόζονται σε ζώα. Μελετάται το αναφυλακτικό σοκ. Βελτιώνεται η χειρουργική τεχνική της συρραφής τραυµάτων. Γίνεται αντιληπτή η ύπαρξη ραδιενεργών σειρών. Μελετάται το φωτοηλεκτρικό φαινόµενο και η σχέση του µε την εκποµπή ηλεκτρονίων. Αναγνωρίζεται το στρώµα Κέννελυ-Χέβισαϊντ. Αναγνωρίζονται η στρατόσφαιρα και η τροπόσφαιρα. Αποτυγχάνει προσπάθεια να επεκταθεί η εφαρµογή της συµβολικής λογικής στα µαθηµατικά. Εφευρίσκεται το υπερµικροσκόπιο. 1903 Πραγµατοποιείται η πρώτη πτήση µε αεροπλάνο. Υποστηρίζεται η άποψη ότι ο άνθρωπος µπορεί να πραγµατοποιήσει ταξίδια στο διάστηµα . Επινοείται το ηλεκτροκαρδιογράφηµα. 1904

25

Εφευρίσκεται ο ηλεκτρονικός ανορθωτής (η πρώτη λυχνία ραδιοφώνου). ∆ιατυπώνεται η πρώτη θεωρία για τη δοµή του ατόµου. Ανακαλύπτονται τα συνένζυµα. Χρησιµοποιείται οργανικός ιχνηθέτης. Ανακαλύπτεται η νοβοκαίνη. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι υπάρχουν δύο µεγάλα αστρικά ρεύµατα. Ανακαλύπτονται οι εξωτερικοί δορυφόροι του ∆ία. 1905 ∆ιατυπώνεται η ειδική θεωρία της σχετικότητας. Αποδεικνύεται o νόµος διατήρησης της µάζας και της ενέργειας. Το φωτοηλεκτρικό φαινόµενο συσχετίζεται µε την κβαντική θεωρία. Η κίνηση Μπράουν περιγράφεται ως αποτέλεσµα µοριακού βοµβαρδισµού. Προσδιορίζεται το µέγεθος των ατόµων. Η αστρική φωτεινότητα εκφράζεται σε απόλυτο µέγεθος. ∆ιατυπώνεται η υπόθεση των πλανητοειδών. Αποµονώνονται ενδιάµεσα µεταβολικά προϊόντα. Εισάγεται o όρος ορµόνη. Επισηµαίνεται η σύνδεση των χαρακτηριστικών σε ένα µοναδικό χρωµόσωµα. Επιτυγχάνονται υψηλές πιέσεις. Επινοείται ο δείκτης νοηµοσύνης (τεστ IQ). 1906 Επιτυγχάνεται η εκποµπή ραδιοφωνικών σηµάτων ΑΜ. Εφευρίσκεται η τρίοδος λυχνία. Ανακαλύπτονται οι Τρωικοί αστεροειδείς. Τα σωµατίδια άλφα συσχετίζονται µε το ήλιο. Παράγονται χαρακτηριστικές ακτίνες Χ. ∆ιατυπώνεται ο τρίτος νόµος της θερµοδυναµικής. ∆ιαµορφώνεται η έννοια της βιταµίνης. Προσδιορίζεται η θέση του µαγνησίου στο µόριο της χλωροφύλλης. Αναπτύσσεται η τεχνική της χρωµατογραφίας. H παρατηρούµενη ραδιενέργεια στον φλοιό της Γης συσχετίζεται µε την ηφαιστειακή δράση. 1907 Εγκαινιάζεται η ραδιοχρονολόγηση. Ανακαλύπτεται το λουτέτσιο. Προσδιορίζεται η µοριακή δοµή των πρωτεϊνών µε την παρασκευή συνθετικών πεπτιδίων. Αναπτύσσεται η χηµειοθεραπεία. Χρησιµοποιούνται δροσόφυλλες για τη µελέτη της γενετικής κληρονοµικότητας. Καλλιεργούνται για πρώτη φορά ιστοί. Μελετάται η εξαρτηµένη αντίδραση. Εισάγεται η έννοια του χωροχρόνου. 1908 Με την παρατήρηση προσδιορίζεται, κατά προσέγγιση, το µέγεθος των ατόµων. Επιτυγχάνεται η υγροποίηση του ηλίου. Εφευρίσκεται ο µετρητής Γκάιγκερ. Αποδεικνύεται ότι οι ηλιακές κηλίδες υπόκεινται σε ηλεκτροµαγνητικό πεδίο. Ανακαλύπτονται οι ρικέτσιες. Επινοείται η σνναρµολόγηση εν σειρά. Αναπτύσσεται η µέθοδος Χάµπερ. 1909 Παρασκευάζεται χηµική ένωση αποτελεσµατική για την καταπολέµηση της σύφιλης. Ανακαλύπτεται ο φορέας που µεταδίδει τον τύφο. Αναγνωρίζεται η ριβόζη. Εισάγεται ο όρος γονίδιο. Κατασκευάζονται νήµατα βολφραµίου. Παρασκευάζεται για πρώτη φορά ο βακελίτης. Επισηµαίνεται η ασυνέχεια Μοχορόβιτσιτς. Κατακτάται o Βόρειος Πόλος. 1910 Παράγεται φως µε νέον. Μελετώνται τα φυλοσύνδετα χαρακτηριστικά. ∆ιευρύνεται η προσπάθεια να συνδεθούν τα µαθηµατικά µε τη λογική. 1911 ∆ιατυπώνεται η θεωρία για τον πυρήνα του ατόµου. Τελειοποιείται ο θάλαµος νεφώσεως. Υπολογίζεται το φορτίο του ηλεκτρονίου. Ανιχνεύονται κοσµικές ακτίνες. Παρατηρείται η υπεραγωγιµότητα. Παρουσιάζεται χρωµοσωµικός χάρτης. Αναγνωρίζεται ογκογόνος ιός. Οι σεισµοί συνδέονται µε τα ρήγµατα. Κατασκευάζεται το πρώτο εύχρηστο υδροπλάνο. Κατακτάται ο Νότιος Πόλος. Επινοείται ο αυτόµατος εκκινητήρας. 1912

26

Η φωτεινότητα των µεταβλητών Κηφειδών συσχετίζεται µε την περίοδο. Μετρείται η ταχύτητα του Νεφελώµατος της Ανδροµέδας. ∆ιατυπώνεται η θεωρία της µετακίνησης των ηπείρων. Μελετάται το µοντέλο περίθλασης των ακτίνων Χ. Παρατηρούνται δύο ποικιλίες του ατόµου του νέου. Ορίζεται η έννοια των διπολικών ροπών. Καθιερώνεται ο όρος βιταµίνες. Η υδρογόνωση του γαιάνθρακα χρησιµοποιείται για την παραγωγή βενζίνης. 1913 Ορίζεται η έννοια των ισοτόπων. Μετρούνται οι µεταβολές του ατοµικού βάρους στον µόλυβδο. Η κβαντική θεωρία εφαρµόζεται στο άτοµο. Εφευρίσκεται o σωλήνας Κούλιτζ. Χρησιµοποιείται άζωτο στους λαµπτήρες φωτισµού. Αποδεικνύεται το φαινόµενο Σταρκ. Προσδιορίζεται η απόσταση των Νεφών του Μαγελάνου. Ανιχνεύεται η οζονόσφαιρα. Μελετώνται οι βιταµίνες Α και Β. Εξάγεται η εξίσωση Μικαέλις-Μέντεν. Εξηγείται η γλυκόλυση. 1914 Αποδίδονται ατοµικοί αριθµοί στα χηµικά στοιχεία. Υπολογίζονται τα µήκη κύµατος των ακτίνων X. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι οι κρύσταλλοι έχουν ιοντική δοµή. Μελετώνται οι ενέργειες του σωµατιδίου βήτα. Μελετάται και ονοµατίζεται το πρωτόνιο. Περιγράφεται η Κύρια Ακολουθία. Ανακαλύπτονται λευκοί νάνοι. Ανακαλύπτεται ο ένατος δορυφόρος του ∆ία. Αποµονώνεται η ακετυλοχολίνη. Υποστηρίζεται η διάκριση του µανδύα από τον πυρήνα της Γης. Αναπτύσσεται ο µπεχαβιορισµός. 1915 Αποδεικνύεται ότι η πελλάγρα συνδέεται µε τη διατροφή. Αποµονώνεται η θυρεοξίνη. Ανακαλύπτονται οι βακτηριοφάγοι. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι τα ηλεκτρόνια διαγράφουν ελλειπτικές τροχιές. ∆ιατυπώνεται η υπόθεση της µετατροπής του υδρογόνου σε ήλιο. 1916 Εµφανίζεται η γενική θεωρία της σχετικότητας. ∆ιαµορφώνεται η έννοια της µαύρης τρύπας. Επισηµαίνεται ο ρόλος των ηλεκτρονίων στους χηµικούς δεσµούς. Εφευρίσκεται ο υπερετερόδυνος δέκτης. 1917 ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι το Σύµπαν διαστέλλεται. Αποδεικνύεται η µικροκρυσταλλική περίθλαση. Χρησιµοποιείται για πρώτη φορά τηλεσκόπιο 2,54 µέτρων. Ανακαλύπτεται το πρωτακτίνιο. Αναπτύσσεται η τεχνική του σόναρ. 1918 Υπολογίζεται η απόσταση του κέντρου του Γαλαξία από τη Γη. Ταξινοµούνται οι φασµατικοί τύποι των αστέρων. Χρησιµοποιούνται ραδιενεργοί ιχνηθέτες. Μελετάται η ανάπτυξη του εµβρύου. 1919 Εφευρίσκεται ο φασµατογράφος µάζας. Προκαλείται πυρηνική αντίδραση µε βοµβαρδισµό σωµατιδίων. Μετρείται η εκτροπή του αστρικού φωτός για να ελεγχθεί η γενική σχετικότητα. Μελετάται η επικοινωνία µεταξύ των µελισσών. 1920 Μετρείται η διάµετρος των αστέρων. Αµφισβητείται η απόσταση του Νεφελώµατος της Ανδροµέδας. Ανακαλύπτεται ο αστεροειδής Ιδαλγός. Εγκαινιάζεται η δενδροχρονολόγηση(χρονολόγηση µε βάση τους δακτυλίους των δένδρων). Υποστηρίζεται η άποψη ότι το κλίµα ακολουθεί έναν µακροχρόνιο κύκλο. Αποδεικνύεται ότι το ήπαρ θεραπεύει την αναιµία. Ανιχνεύονται αέριες µάζες στην ατµόσφαιρα. 1921

27

Αποµονώνεται η ινσουλίνη. Αποδεικνύεται ότι η ακετυλοχολίνη συνδέεται χηµικά µε το νευρικό ερέθισµα. Αποδεικνύεται ότι η βιταµίνη D αποτρέπει τη ραχίτιδα. Αποµονώνεται η γλουταθιόνη. Αναπτύσσεται το µάγνητρο. Προστίθεται τετρααιθυλιούχος µόλυβδος στη βενζίνη. Εκλαϊκεύονται οι έννοιες εσωστρεφής και εξωστρεφής τύπος. Καθιερώνεται η δοκιµασία Ρόρσαχ 1922 Η αρχαιολογική σκαπάνη φέρνει στο φως σουµεριανά ερείπια. Άγγλοι αρχαιολόγοι εισέρχονται στον τάφο του Τουταγχαµών. Ανακαλύπτεται η βιταµίνη E. Ανακαλύπτεται η αυξητική ορµόνη. Αποµονώνεται η λυσοζύµη. Ερευνάται η προέλευση της ζωής. Μετρείται η ταχύτητα του νευρικού ερεθίσµατος. ∆ιευρύνεται η θεωρία της διαστολής του Σύµπαντος. 1923 Αποδεικνύεται η σωµατιδιακή φύση του φωτός (φωτόνια). Υποστηρίζεται ότι στα σωµατίδια αντιστοιχούν υλικά κύµατα. Αναπτύσσονται οι εξισώσεις Ντεµπάι-Χούκελ. Υποστηρίζεται η άποψη ότι υπάρχουν ζεύγη οξέων-βάσεων. Καθορίζεται η δοµή του συνενζύµου. Παρατηρούνται Κηφείδες στο Νεφέλωµα της Ανδροµέδας. Ανακαλύπτεται το άφνιο. Επινοείται η συσκευή υπερφυγοκέντρησης. 1924 Ανακαλύπτεται κρανίο αυστραλοπιθήκου. Αναπτύσσεται η στατιστική των Μπόζε-Αϊνστάιν. Ανιχνεύεται η ιονόσφαιρα. Ανακαλύπτεται το κυτόχρωµα. Προσδιορίζονται οι συνέπειες της ακτινοβόλησης. 1925 Ορίζεται η έννοια της ενέργειας σννδέσεως. ∆ιατυπώνεται η απαγορευτική αρχή. Ο τέταρτος κβαντικός αριθµός ερµηνεύεται ως σπιν σωµατιδίου. Αναπτύσσεται η µηχανική µητρών. Υποστηρίζεται, ότι ο µαγνητισµός µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την προσέγγιση της θερµοκρασίας του απόλυτου µηδενός. Εντοπίζεται βαρυτική µετατόπιση προς το ερυθρό. Ανακαλύπτεται το ρήνιο. Παρασκευάζεται συνθετικά η µορφίνη. Αποµονώνεται η παραθορµόνη. ∆ιαπιστώνεται ότι το κυτόχρωµα περιέχει σίδηρο. 1926 Αναπτύσσεται η κυµατοµηχανική. ∆ιαµορφώνεται η έννοια του κυµατοπακέτου. Αναπτύσσεται η στατιστική Φέρµι-Ντιράκ. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι ο Γαλαξίας περιστρέφεται. Εκτοξεύεται ο πρώτος πύραυλος υγρών καυσίµων. Κρυσταλλώνεται ένζυµο. Η κακοήθης αναιµία αποδεικνύεται ότι είναι νόσος που οφείλεται σε διαιτολογική ανεπάρκεια. 1927 ∆ιατιιστώνεται η αρχή της απροσδιοριστίας. Αποδεικνύεται η περίθλαση ηλεκτρονίων. Μετρείται µε µεγαλύτερη ακρίβεια η ταχύτητα του φωτός. ∆ιατυπώνεται η θεωρία του κοσµικού αβγού. Η κβαντοµηχανική εφαρµόζεται στους ηλεκτρονικούς δεσµούς. Ανακαλύπτεται γοµφίος του συνανθρώπου του Πεκίνου. Προκαλείται µετάλλαξη της δροσόφιλας µε ακτίνες X. Ανακαλύπτονται οι οµάδες αίµατος Μ και Ν. Επινοείται o οµιλών κινηµατογράφος. 1928 Ανακαλύπτεται η πενικιλίνη. Προκαλείται η αντίδραση Ντηλς- Αλντερ. Περιγράφονται τα φάσµατα Ράµαν. Επινοείται η θεωρία των παιγνίων. Αποµονώνεται το εξουρονικο οξύ. 1929 Υποστηρίζεται ότι οι γαλαξίες αποµακρύνονται από τη Γη. Προσδιορίζεται η σύσταση του Ηλίου . Επισηµαίνεται η πηγή της ηλιακής ενέργειας. Εφευρίσκεται o συµπτωµατικός

28

απαριθµητής. Εφευρίσκεται ο επιταχυντής σωµατιδίων. Ανακαλύπτονται ισότοπα του οξυγόνου. Αναγνωρίζεται η δεσοξυριβόζη. Αναγνωρίζεται η δοµή της αίµης. Αποµονώνεται η οιστρόνη . ∆ιατυπώνεται η υπόθεση για την ύπαρξη του εγγενούς παράγοντα. Επινοείται η ηλεκτροεγκεφαλογραφία. Εφευρίσκεται ο καρδιακός καθετήρας. Περιγράφονται τέσσερα στάδια της διανοητικής ανάπτυξης του παιδιού. 1930 Ανακαλύπτεται ο Πλούτων. Μετρείται η θερµοκρασία στην επιφάνεια της Σελήνης. Εφευρίσκεται ο στεµµατογράφος. Εφευρίσκεται η κάµερα Σµιντ. ∆ιατυπώνεται η υπόθεση για την ύπαρξη µεσοαστρικrjς ύλης. ∆ιατυπώνεται η υπόθεση για την ύπαρξη αντιύλης. Αναπτύσσεται το κύκλοτρο. Κατασκευάζεται υπολογιστής ικανός να επιλύει διαφορικές εξισώσεις. Επιτυγχάνεται η κρυστάλλωση της πεψίνης. Αποσαφηνίζεται η δοµή τις βιταµίνης Α. Συντίθενται χλωροφθοράνθρακες. 1931 ∆ιατυπώνεται το θεώρηµα του Γκέντελ. Επισηµαίνεται η ύπαρξη του νετρίνου. Ανακαλύπτεται το δευτέριο. Ορίζεται η έννοια του συντονισµού. Αποµονώνεται η ανδροστερόνη. Εφευρίσκεται το νεοπρένιο. Εφευρίσκεται το νάιλον. Προσδιορίζεται το µέγεθος των ιών. Καλλιεργούνται ιοί. Χρησιµοποιούνται στρατοσφαιρικά αερόστατα. 1932 Ανακαλύπτεται, το νετρόνιο. Εκφράζεται η άποψη ότι n πυρήνας του ατόµου αποτελείται από πρωτόνια και νετρόνια. Ανακαλύπτεται το ποζιτρόνιο. Προκαλείται πυρηνική αντίδραση µε τον επιταχυντή σωµατιδίων. Ανιχνεύονται ραδιοκύµατα από το διάστrµα. Εφευρίσκεται το ηλεκτρονικό µικροσκόπιο. ∆ιαπιστώνεται ότι το προντοζίλ θεραπεύει τις στρεπτοκοκκικές λοιµώξεις. Αποµονώνεται το ασκορβικό οξύ. Αναγνωρίζεται o κύκλος της ουρίας. Εφευρίσκεται το φιλµ πολαρόιντ. Παρασκευάζεται η κινακρίνη ως υποκατάστατο της κινίνης (ανθελονοσιακό φάρµακο) 1933 Επιτυγχάνεται η σύνθεση της βιταµίνης C. Μελετώνται οι µοριακές δέσµες. Η θερµοκρασία του απόλυτου µηδενός προσεγγίζεται ακόµη περισσότερο. 1934 Το ουράνιο βοµβαρδίζεται µε νετρόνια. Υποστηρίζεται ότι µεταξύ σωµατιδίου βήτα και νετρίνου υπάρχει ασθενής αλληλεπίδραση. ∆ηµιουργείται τεχνητή ραδιενέργεια. Παρατηρείται η ακτινοβολία Τσερενκόφ. Υποστηρίζεται ότι υπάρχουν υπερκαινοφανείς. Επισηµαίνεται η ύπαρξη αστέρων νετρονίων. Αποµονώνεται η προγεστερόνη. Εφευρίσκεται η βαθύσφαιρα. 1935 Ανακαλύπτεται το ουράνιο-235. Χρησιµοποιούνται ισοτοπικοί ιχνηθέτες. Επιτυγχάνεται η κρυστάλλωση ιού. Υποστηρίζεται η ύπαρξη ισχυρής αλληλεπίδρασης στον πυρήνα του ατόµου. Αποµονώνεται το σουλφανιλαµίδιο. Παρασκευάζεται συνθετικά η ριβοφλαβίνη. Αποµονώνεται η κορτιζόνη. Αποµονώνεται η προσταγλανδίνη. Αναπτύσσεται το ραντάρ. Περιγράφεται η εγγραφή. Καθιερώνεται η κλίµακα Ρίχτερ. 1936 Περιγράφεται η απορρόφηση νετρονίων. Συντίθεται η θειαµίνη. Χρησιµοποιείται η αντλία εγχύσεως. 1937 ∆ηµιουργείται το τεχνήτιο Ανακαλύπτεται το µιόνιο. Αναπτύσσεται η ηλεκτροφόρηση. Το ηλεκτρονικό µικροσκόπιο υπερτερεί του οπτικού µικροσκοπίου. Εφευρίσκεται το µικροσκόπιο εκποµπής πεδίου. Κατασκευάζεται ραδιοτηλεσκόπιο. ∆ιαπιστώνεται η

29

ύπαρξη ριβονουκλεϊκού οξέος σε ιό. Ανακαλύπτεται ο κύκλος του κιτρικού οξέος. Η πελλάγρα θεραπεύεται µε τη νιασίνη. Παρασκευάζεται εµβόλιο για τον κίτρινο πυρετό. Η µετάλλαξη συνδέεται µε την εξέλιξη. 1938 Περιγράφεται ο µηχανισµός παραγωγής της ηλιακής ενέργειας. Αναπτύσσεται η τεχνική του µαγνητικού συντονισµού. Παράγετάι συνθετικά η βιταµίνη Ε. Εφευρίσκεται το µικροσκόπιο αντίθεσης φάσης. Κατασκευάζεται. το πρώτο εύχρηστο εικονοσκόπιο. Εφευρίσκεται η ξηρογραφία. Εφευρίσκεται το στυλό διαρκείας. Ανακαλύπτεται κοιλάκανθος. 1939 Ανακαλύπτεται η πυρηνική σχάση. Προτείνεται η κατασκευή πυρηνικής βόµβας. Ανακαλύπτεται το φράγκιο. Αναλύονται οι δυνατότητες να υπάρχουν αστέρες νετρονίων. Υπολογίζεται η µαγνητική ροπή του νετρονίου. Παράγεται συνθετικά η βιταµίνη K. Ανακαλύπτεται ο παράγοντας ρέζους. Αποµονώνεται αντιβακτηριακός παράγοντας στην πενικιλίνη. Αποµονώνεται αντιβακτηριακή ουσία (τυροτριχίνη) από τον Bacilus brevis. Αναγνωρίζεται το πρώτο ουσιώδες ιχνοστοιχείο, o ψευδάργυρος. Αρχίζει η χρησιµοποίηση του DDT ως εντοµοκτόνου. Πραγµατοποιείται, η πρώτη πτήση µε ελικόπτερο. Επινοείται η διαµόρφωση συχνότητας. 1940 Ανακαλύπτονται το ποσειδώνιο και το πλουτώνιο. Χρησιµοποιείται εξαφθοριούχο ουράνιο για τον εµπλουτισµό του ουρανίου. Ανακαλύπτεται το άστατο. Εφευρίσκεται το βήτατρο. Ανακαλύπτεται η στρεπτοµυκίνη. Επινοείται σύστηµα έγχρωµης τηλεόρασης. 1941 Αναγνωρίζονται φωσφορικά άλατα υψηλrjς ενέργειας. Τελειοποιείται η πολωσιµετρία. Αρχίζει η εφαρµογή καθετηριασµού της καρδιάς. Η απόσταση του Ηλίου από τη Γη µετρείται µε µεγαλύτερη ακρίβεια. Πραγµατοποιείται η πτήση του πρώτου αεριωθούµενου αεροπλάνου. Προσδιορίζεται η λειτουργία των γονιδίων. 1942 Εγκαινιάζεται η λειτουργία του πρώτου πυρηνικού αντιδραστήρα. Παρασκευάζεται συνθετικά η βιοτίνη. Η δοµή των βακτηριοφάγων απεικονίζεται σε φωτογραφία. 1943 Αποµονώνεται η επινεφριδιοφλοιοτρόπος ορµόνη. Παράγεται LSD. Ανακαλύπτεται ο γαλαξίας Σέυφερτ. Εφευρίσκεται η αυτόνοµη υποβρύχια αναπνευστική συσκευή. 1944 Το DNA αναγνωρίζεται ως γενετικό υλικό. Επινοείται η χρωµατογραφία χάρτου. Παράγεται τεφλόν για εµπορική χρήση. Παρασκευάζεται συνθετική κινίνη. Το 2,4-D αρχίζει να χρησιµοποιείται ως φυτοφάρµακο. ∆ιατυπώνεται µια νέα εκδοχή της υπόθεσης για τα νεφελώµατα. ∆ιατυπώνεται η θεωρία της εκποµπής ραδιοκυµάτων από το υδρογόνο. ∆ηµιουργούνται µε τεχνητό τρόπο το αµερίκιο και το κιούριο. Εκτοξεύονται τα βλήµατα V-2. 1945 ∆οκιµάζεται µε επιτυχία η πρώτη αµερικάνικη ατοµικrj βόµβα (βόµβα πυρηνικής σχάσεως). Επινοείται το συγχροκύκλοτρο. Ανακαλύπτεται το προµήθιο. Αποδεικνύονται οι µεταλλάξεις των ιών. Μελετώνται οι αεροχείµαρροι. Σχεδιάζεται τεχνητός νεφρός. 1946 Επινοείται ο πρώτος πρακτικός ηλεκτρονικός ψηφιακός υπολογιστής (ENIAC). Προσδιορίζεται η απόσταση της Σελήνης από τη Γη µε την ανάκλαση µικροκυµάτων.

30

Αναπτύσσεται η τεχνική του πυρηνικού µαγνητικού συντονισµού. Αναγνωρίζεται η αδρεναλίνη ως διαβιβαστικό χηµικό των συµπαθητικών νεύρων. ∆ιαπιστώνεται η φυλετική αναπαραγωγή των βακτηρίων. ∆ιαπιστώνεται η σύνθετη αναπαραγωγή των ιών. Αποδεικνύεται η δυνατότητα παραγωγής τεχνητής βροχής. 1947 Ανακαλύπτεται το πιόνιο. Βελτιώνεται η τεχνική χρονολόγησης µε τον άνθρακα-14. ∆ιαπιστώνεται ότι το Νεφέλωµα του Καρκίνου είναι πηγή ραδιοκυµάτων. Αναλύεται η ατµόσφαιρα του Άρη. Αποµονώνεται το συνένζυµο A. Αποµονώνεται η χλωραµφαινικόλη. ∆ιατυπώνεται η θεωρία της ολογραφίας. Εφευρίσκεται η κάµερα Λαντ. Πραγµατοποιείται η πρώτη υπερηχητική πτήση. Η τηλεόραση µπαίνει στα σπίτια των Αµερικάνων. 1948 Εφευρίσκεται το τρανζίστορ. Εφευρίσκεται ο δίσκος µακράς διαρκείας (δίσκος LP). ∆ιατυπώνεται η θεωρία της κυβερνητικής. Καθορίζονται οι αριθµοί των πυρηνικών στιβάδων. ∆ιατυπώνεται η θεωρία της κβαντικής ηλεκτροδυναµικής. Περιγράφεται η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης. Ανακαλύπτεται ο πέµπτος δορυφόρος του Ουρανού. Μελετάται η δοµή των µορίων των νουκλεϊκού οξέος. Ανακαλύπτεται η κυανοκοβαλαµίνη. ∆ιαπιστώνεται ότι η κορτιζόνη ανακουφίζει τους πάσχοντες από αρθρίτιδα. Χρησιµοποιείται για πρώτη φορά τετρακυκλίνη. Μελετάται η µεταµόσχευση ιστών. Βελτιώνεται η καλλιέργεια ιών. Επινοείται η χρωµατογραφία αµύλου. Εφευρίσκεται το βαθυσκάφος. 1949 Ανακαλύπτεται ο αστεροειδής Ίκαρος. Ανακαλύπτεται ο δεύτερος δορυφόρος του Ποσειδώνα. Εφευρίσκεται το ατοµικό ρολόι. Παράγονται το µπερκέλιο και το καλιφόρνιο. ∆οκιµάζεται µε επιτυχία η πρώτη σοβιετική ατοµική βόµβα (βόµβα πυρηνικής σχάσης). Προσδιορίζεται το αίτιο της δρεπανοκυτταρικής αναιµίας. Αποδεικνύεται η εµβρυϊκή ανοσολογική ανοχή. Αναγνωρίζονται ουσιώδη αµινοξέα. ∆ιατυπώνεται η θεωρία της "λερωµένης χιονόµπαλας" για τη δοµή των κοµητών. 1950 ∆ιατυπώνεται η υπόθεση για την ύπαρξη νέφους κοµητών. Υπολογίζεται η διάµετρος του Πλούτωνα. Επινοείται η µηχανή Τιούρινγκ. Σχεδιάζεται ηλεκτρονικός υπολογιστής που παίζει σκάκι. Ανακαλύπτεται το ενδοπλασµατικό δίκτυο. Ο άνθρακας-14 χρησιµοποιείται ως ιχνηθέτης . 1951 Αναπτύσσονται αναπαραγωγικοί αντιδραστήρες. Κατασκευάζεται αστρική θερµογεννήτρια. Ανιχνεύεται ακτινοβολία υδρογόνου από το µεσοαστρικό διάστηµα. Συµπεραίνεται η ύπαρξη σπειροειδών βραχιόνων του Γαλαξία µας. Ανακαλύπτεται ο δωδέκατος δορυφόρος του ∆ία. ∆ιατυπώνεται η θεωρία της υπεραγωγιµότητας. Σχεδιάζεται n UNIVAC (ο γενικός αυτόµατος υπολογιστής). Παρασκευάζονται µε συνθετικό τρόπο στεροειδή. Αποµονώνεται το ακετυλοσυνένζυµο Α. Αρχίζει η εφαρµογή της φθορίωσης του πόσιµου νερού. 1952 Πραγµατοποιείται η δοκιµή βόµβας υδρογόνου (βόµβας πυρηνικής συντήξεως). Ανιχνεύονται το αϊνστάνιο και το φέρµιο. Ανακαλύπτονται το καόνιο και το σωµατίδιο-Λ. Εκτελούνται πειραµατικά για την προέλευση της ζωής. Πραγµατοποιούνται µελέτες του DNA µε περίθλαση ακτίνα X. Αναγνωρίζεται η δοµή της ινσουλίνης . Μελετάται το νουκλεϊκό οξύ των ιών. Αναγνωρίζεται ο παράγοντας νευρικής ανάπτυξης. Επινοείται η

31

ραδιοανοσοανάλυση. Επισηµαίνεται ο ύπνος REM. Μελετάται το πρώτο ηρεµιστικό φάρµακο, η ρεσερπίνη. Αναπτύσσεται η αέρια χρωµατογραφία. Καθιερώνεται η µέθοδος τετηγµένης ζώνης. 1953 Επισηµαίνεται η διπλή έλικα ως δοµή του DNA. Παρασκευάζονται ισοτακτικά πολυµερή. ∆ιατυπώνεται η θεωρία των τεκτονικών πλακών. Εφευρίσκεται ο θάλαµος φυσαλίδων. Μελετώνται παράδοξα σωµατίδια. Επινοείται η συσκευή µέιζερ. Χρησιµοποιείται η καρδιοπνευµονική συσκευή. Συσκευή υποβοήθησης της ακοής µε τη χρήση τρανζίστορ. Κατασκευάζονται φθηνότερα δοχεία ψεκασµού. 1954 Αρχίζει να χρησιµοποιείται το εµβόλιο Σολκ. Πραγµατοποιείται η πρώτη µεταµόσχευση νεφρού. Κατασκευάζεται ο πρώτος πυρηνικός αντιδραστήρας ελεγχόµενης σχάσεως για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Επιτυγχάνεται η σύνθεση της οξυτοκίνης. Αποµονώνονται χλωροπλάστες. Παρασκευάζεται συνθετικά η στρυχνίνη. Συλλαµβάνεται η έννοια του πολυνουκλεοτιδικού γενετικού κώδικα. Κατασκευάζονται φωτοβολτοϊκά κύτταρα. Κατοχυρώνεται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας συσκευή ροµπότ. Κατασκευάζεται ο επιταχυντής πρωτονίων µπήβατρο. Το αντισυλληπτικό χάπι αποδεικνύεται αποτελεσµατικό. Κατασκευάζονται πλαστικοί φακοί επαφής. 1955 Υποστηρίζεται ότι υπάρχουν ενεργοί γαλαξίες. Επιβεβαιώνεται η γέννηση αστέρων. Ανιχνεύονται ραδιοκύµατα από τον ∆ία. Προσδιορίζεται η περιστροφή του Πλούτων. Ανιχνεύονται αντιπρωτόνια. Ανακαλύπτεται το µεντελεγέβιο. Επιτυγχάνεται η κατασκευή συνθετικού διαµαντιού. Εφευρίσκεται το µικροτσίπ πεδίου ιόντων. Σχηµατίζονται νουκλεικά οξέα µε τη χρησιµοποίηση ενζύµων ως καταλυτών. Προσδιορίζεται η δοµή της κυανοκοβαλαµίνης. 1956 Ανιχνεύονται αντινετρίνα. ∆ιατυπώνεται ο νόµος διατήρησης της ισοτιµίας. ∆ιατυπώνεται η υπόθεση της ύπαρξης αντινετρονίων. Εφευρίσκεται το συνεχές µέιζερ. Υπολογίζεται η χαµηλή θερµοκρασία της Αφροδίτης. ∆ιαπιστώνεται ότι τα ριβοσώµατα είναι έδρες παρασκευής πρωτεϊνών. Ανακαλύπτεται το µεταφορικό RNA. Προσδιορίζεται η δοµή των ορµονών της υπόφυσης. 1957 Τίθεται σε τροχιά ο Σπούτνικ (ο πρώτος τεχνητός δορυφόρος της Γης). Κατασκευάζεται µεγάλο ραδιοτηλεσκόπιο στο Τζόρντελ Μπανκ. Περιγράφονται οι λεπτοµέρειες της φωτοσύνθεσης. Μελετώνται οι γιββερελίνες στη ∆ύση. Ανακαλύπτεται η ιντερφερόν. Χρησιµοποιήται το εµβόλιο Σαµπίν εναντίον της πολιοµυελίτιδας. Εφευρίσκεται τεχνητός βηµατοδότης. Εφευρίσκεται η δίοδος σήραγγας Εσάκι. Σχηµατίζεται το µποραζόν. 1958 Ανακαλύπτεται το φαινόµενο Μεσµπάουερ. Ανιχνεύονται ηλιακές ακτίνες Χ. Ανιχνεύεται η µαγνητόσφαιρα. Σχηµατίζεται το νοµπέλιο. Τελειοποιείται το µηχάνηµα φωτοαντιγραφής. 1959 Εκτοξεύονται βολιστήρες προς την κατεύθυνση της Σελήνης. Προσδιορίζεται το σχήµα της Γης από δορυφόρο. Επιβεβαιώνεται η ύπαρξη του ηλιακού ανέµου. Προσδιορίζεται η δοµή του ορίου της αιµοσφαιρίνης. Ανακαλύπτονται λείψανα του Homo Habilis. Κατασκευάζεται θάλαµος σπινθηρισµών. ∆ιατυπώνεται νέα θεωρία για τη Χρωµατική όραση. 1960

32

Κατασκευάζεται το πρώτο λέιζερ. Υποστηρίζεται πειραµατικά η γενική θεωρία της σχετικότητας. Ορίζεται το πρωτότυπο µέτρο. Κατασκευάζονται ολοκληρωµένα κυκλώµατα. Ανιχνεύονται σωµατίδια συντονισµού. ∆ιατυπώνεται η θεωρία διεύρυνσης του θαλάσσιου πυθµένα. Εκτοξεύεται µετεωρολογικός δορυφόρος. Προσδιορίζεται η δοµή του κυκλικού ΑΜP. Επιτυγχάνεται η σύνθεση χλωροφύλλης. 1961 Πραγµατοποιείται η πρώτη εκτόξευση ανθρώπου στο διάστηµα. Λαµβάνονται ανακλάσεις µικροκυµάτων από την Αφροδίτη .Ανιχνεύεται η ηλιόσφαιρα. ∆ιατυπώνεται η εικασία για την ύπαρξη των κουάρκ. Ανακαλύπτεται το λωρένσιο. Αποκωδικοποιείται περαιτέρω ο γενετικός κώδικας. Υποστηρίζεται η ύπαρξη γονιδιακών ρυθµιστών. Αρχίζει η χρησιµοποίηση ηλεκτρονικών ρολογιών. 1962 Πραγµατοποιείται η πρώτη πτήση Αµερικανού σε τροχιά γύρω από τη Γη. Εκτοξεύεται τηλεπικοινωνιακός δορυφόρος. Εκτοξεύεται βολιστήρας µε κατεύθυνση την Αφροδίτη. Προσδιορίζεται η περιστροφή της Αφροδίτης. Σχηµατίζονται ενώσεις ευγενών αερίων. Η θερµοκρασία του απόλυτου µηδενός προσεγγίζεται ακόµη περισσότερο. Κατασκευάζεται η πρώτη πρακτική δίοδος εκποµπής φωτός. ∆ηµοσιοποιούνται οι επιπτώσεις της χρήσης φυτοφαρµάκων στο περιβάλλον. 1963 Μελετώνται τα κβάζαρ. Αρχίζει η χρησιµοποίηση του µεγαλύτερου ως τότε ραδιοτηλεσκόπιο. Χρησιµοποιούνται πύραυλοι για την ανίχνευση ακτίνων Χ από το διάστηµα. Ανιχνεύονται στο διάστηµα οµάδες υδροξυλίου. Πραγµατοποιείται η πρώτη πτήση γυναίκας σε τροχιά γύρω από τη Γη. Παρατηρούνται µαγνητικές αντιστροφές στα ιζήµατα του βυθού των θαλασσών. 1964 Ανιχνεύεται µικροκυµατική ακτινοβολία υποβάθρου. Ανακαλύπτεται το σωµατίδιο Ω. Προβάλλεται η ιδέα της συµµετρίας CΡT. Προσδιορίζεται η δοµή του µεταφορικού-RNA. Πραγµατοποιείται η πρώτη αποστολή διαστηµοπλοίου στο διάστηµα µε πολυµελές πλήρωµα. Σχηµατίζεται το ραδερφόντιο. 1965 Φωτογραφίζονται κρατήρες στον Άρη. Προσδιορίζεται η περιστροφή του Ερµή. Αρχίζουν οι περίπατοι στο διάστηµα. Πραγµατοποιείται το πρώτο διαστηµικό ραντεβού. Εκτοξεύεται ο πρώτος τηλεπικοινωνιακός δορυφόρος για εµπορική χρήση. Ερευνητικός βολιστήρας φθάνει στην Αφροδίτη. Παράγεται το πρώτο ολογράφηµα. Αναγνωρίζονται µικροαπολιθώµατα. Επιτυγχάνεται η σύνθεση πρωτεϊνών. 1966 Χαρτογραφείται η επιφάνεια της Σελήνης. Πραγµατοποιείται η πρώτη σύνδεση διαστηµικών οχηµάτων. 1967 Ανακαλύπτονται τα πάλσαρ. Αναλύεται η ατµόσφαιρα της Αφροδίτης. Ο αγώνας για την κατάκτηση του διαστήµατος έχει τα πρώτα θύµατά του. Πραγµατοποιείται µε επιτυχία η µεταµόσχευση καρδιάς. Παράγονται κλώνοι σπονδυλωτών. Ανακαλύπτεται το χάνιο. 1968 ∆ιατυπώνεται η θεωρία της ηλεκτρασθενούς αλληλεπίδρασης. Ανιχνεύονται ηλιακά νετρίνα. Ανιχνεύονται µόρια ύδατος και αµµωνίας στο διάστηµα και τίθενται τα θεµέλια της επιστήµης της αστροχηµείας. Tα πάλσαρ αναγνωρίζονται ως περιστρεφόµενοι αστέρες νετρονίων. ∆ιαστηµόπλοια πραγµατοποιούν τον περίπλου της Σελήνης.

33

1969 Ο άνθρωπος προσεδαφίζεται στη Σελήνη. Κοσµοναύτες περνούν από το ένα διαστηµόπλοιο στο άλλο. Ανιχνεύεται οπτικό πάλσαρ. Ανακαλύπτονται µετεωρίτες στους πολικούς πάγους της Ανταρκτικής. Αποσαφηνίζεται περαιτέρω η δοµή των πρωτεϊνών. Εµφυτεύεται τεχνητή καρδιά σε άνθρωπό. Αναπτύσσεται η τεχνική της αορτοστεφανιαίας παράκαµψης. 1970 ∆ιατυπώνεται η θεωρία ότι οι µαύρες τρύπες "εξαερώνονται". Μελετώνται αµινοξέα από µετεωρίτες. Συντίθεται γονιδιοειδές µόριο. Αναπτύσσεται η τεχνική του ανασυνδυασµένου DNA. Ανακαλύπτεται η αντίστροφη µεταγραφάση. Προβάλλεται η µεγαβιταµινική θεραπεία. Αναπτύσσονται οι οπτικές ίνες. Κατασκευάζεται ηλεκτρονικό µικροσκόπιο σάρωσης. Πραγµατοποιείται οµαλή προσεδάφιση βολιστήρα στην Αφροδίτη. Αστροναύτες εγκαταλείπουν το Απόλλων 13 και επιστρέφουν ασφαλείς στη Γη µε τη σεληνάκατο του. Πρώτη πτήση υπερηχητικού επιβατικού αεροπλάνου. 1971 Χαρτογραφείται η επιφάνεια του `Αρη. Πετρώµατα της Σελήvης µεταφέρονται στη Γη. Τίθεται σε τροχιά ο πρώτος διαστηµικός σταθµός. Παρατηρείται έµµεσα µαύρη τρύπα. Υποστηρίζεται η ύπαρξη µαύρων µικρών τρυπών. Εµφανίζεται ο υπολογιστής τσέπης. 1972 Επιτυγχάνεται η σύνθεση βιταµίνης Β-12. Αναπτύσσεται η Θεωρία της διακοπτόµενης εξέλιξης. Μετρείται η ταχύτητα τον φωτός µε µεγαλύτερη ακρίβεια. Εκτοξεύεται δορυφόρος διερεύνησης των πλουτοπαραγωγικών πόρων της Γης. Τίθενται τα θεµέλια της κβαντικής χρωµοδυναµικής. Επινοείται η τεχνική της αξονικής τυπογραφίας. Εµφανίζονται οι δίσκοι λέιζερ. 1973 Βολιστήρας που είχε εκτοξευθεί µε κατεύθυνση τον ∆ία προσεγγίζει τον πλανήτη. Τίθεται σε τροχιά o διαστηµικός σταθµός Σκάϊλαµπ. ∆ιατυπώνεται η θεωρία ότι το Σύµπαν δηµιουργήθηκε από µια κβαντική διακύµανση. Εγκαινιάζεται η γενετική µηχανική. ∆ιατυπώνεται η άποψη ότι και τα πρωτόνια έχουν πεπερασµένο χρόνο ζωής. 1974 Χαρτογραφείται η επιφάνεια του Ερµή. Υποστηρίζεται νέα θεωρία για τον σχηµατισµό της Σελήνης. Ανακαλύπτεται ο δέκατος τρίτος δορυφόρος του ∆ία. Υποστηρίζεται ότι το φρέον καταστρέφει, πιθανότατα, το όζον. Ανιχνεύεται το σωµατίδιο ταυ. Ανιχνεύονται (εµµέσως) τα κουάρκ-c. Ανακαλύπτονται λείψανα δίποδου ανθρωπίδη (Λούσυ). 1975 Παράγονται µικροτσίπ. Φωτογραφίζεται η επιφάνεια της Αφροδίτης. Ανακαλύπτονται οι ενδορφίνες. 1976 Πραγµατοποιούνται πειράµατα για την ανίχνευση ζωής στον Άρη. Η επιφάνεια του Πλούτωνα διερευνάται µε τη µελέτη τον φάσµατος του φωτός. Συνθετικό γονίδιο τοποθετείται σε ζωντανό κύτταρο. ∆ιατυπώνεται η θεωρία των χορδών. 1977 Ανακαλύπτονται οι δακτύλιοι τον Ουρανού. Ανακαλύπτεται ο πιο µακρινός αστεροειδής, ο Χείρων. ∆ιατυπώνεται η υπόθεση του πληθωριστικού Σύµπαντος. Ανακαλύπτεται πάλσαρ στο Νεφέλωµα Βέλα. Σε µεγάλα βάθη των Θαλασσών ανακαλύπτεται ζωή που δεν εξαρτάται από τη φωτοσύνθεση. Μελετάται µη βακτηριακό DNA. Αναφέρεται το

34

τελευταίο κρούσµα ευλογιάς αναφέρεται το πρώτο περιστατικό προσβολής από AIDS. Χρησιµοποιούνται οπτικές ίνες σε πειραµατικά τηλεφωνικά δίκτυα. Αναπτύσσεται η τεχνική της διαστολικής αγγειοπλαστικής. 1978 Χαρτογραφείται µε ραντάρ η επιφάνεια της Αφροδίτης. Ανακαλύπτεται δορυφόρος του Πλούτωνα. Μελετώνται τα ογκογονίδια. Προσδιορίζεται η δοµή όλων των γονιδίων του ιού SV4O. Γεννιέται παιδί του σωλήνα. 1979 ∆ορυφόροι του ∆ία παρατηρούνται από βολιστήρες. Υποστηρίζεται ότι η εξαφάνιση των δεινοσαύρων οφείλεται σε πρόσκρουση κοµήτη στη Γη. Παρατηρούνται ενδείξεις ύπαρξης των γλοιονίων. 1980 ∆ορυφόροι και δακτύλιοι τον Κρόνου παρατηρούνται από βολιστήρες. ∆ιάφορα πειράµατα δείχνουν ότι τα νετρίνα ίσως να έχουν κάποια µικρή µάζα. 1981 Εκτοξεύεται διαστηµικό λεωφορείο. Υποστηρίζεται ότι οι δακτύλιοι του Ποσειδώνα είναι ασύµµετροι. 1982 Ανακαλύπτεται πάλσαρ µε περίοδο χιλιοστών του δευτερολέπτου. Πιθανολογείται ανίχνευση µαγνητικού µονοπόλου. Εµφυτεύεται τεχνητή καρδιά Τζάρβικ. Εµφανίζονται οι εκτυπωτές λέιζερ. 1983 Επιβεβαιώνεται η θεωρία των ηλεκτρασθενών δυνάµεων. Ενδείξεις για ύπαρξη εξωηλιακών πλανητών. Περιγράφεται o πυρηνικός χειµώνας. 1984 Η ανάλυση DNA εφαρµόζεται για τη διερεύνηση της εξέλιξης του ανθρώπου. Αναφέρονται φαιοί νάνοι. 1985 Εντοπίζεται τρύπα στο στρώµα τον όζοντος. Προσδιορίζονται οι επιφάνειες τον Πλούτωνα και τον Χάροντα. 1986 Ο πλανήτης Ουρανός εξερευνάται από βολιστήρα. Επιστρέφει o κοµήτης του Χάλλεϋ. 1987 Μελετάται υπερκαινοφανής στο Μεγάλο Νέφος τον Μαγελάνου. Επιτυγχάνεται υπεραγωγιµότητα υψηλότερης θερµοκρασίας σε κεραµικά υλικά. 1988 Ανιχνεύονται µακρινοί γαλαξίες. Η µέθοδος χρονολόγησης µε άνθρακα-14 αποδεικνύει ότι είναι απάτη η σινδόνη τον Τορίνου. Φαίνεται να επιδεινώνεται το φαινόµενο θερµοκηπίου. 1989 Εξερευνώνται από τον βολιστήρα Βόγιατζερ 11 ο Ποσειδώνας και οι δορυφόροι του. Καταρρίπτεται o ισχυρισµός δύο Αµερικανών χηµικών ότι διεξήγαγαν µε επιτυχία πείραµα ψυχρής συντήξεως. Αστρονόµοι ανακαλύπτουν ότι o Χείρων είναι κοµήτης. 1990 Αµερικανοί ερευνητές πραγµατοποιούν σηµαντική πρόοδο στη γενετική ιατρική. Τίθεται σε τροχιά το ∆ιαστηµικό Τηλεσκόπιο Χαµπλ. 1991

35

Αρχίζουν έρευνες για την φουλλερίνη του Μπάκµινστερ µιας τρίτης µορφής άνθρακα. Ο βολιστήρας Μαγγελάνος εντοπίζει σηµάδια πρόσφατης ηφαιστειακής δραστηριότητας στην Αφροδίτη. Ο διαστηµικός βολιστήρας Γαλιλαίος µεταδίδει τις πρώτες ασπρόµαυρες φωτογραφίες αστεροειδούς. Τίθεται σε τροχιά το ∆ορυφορικό Παρατηρητήριο Ακτίνων Γάµµα. 1992 Τα στοιχεία που µεταδίδει o Εξερευνητής Κοσµικής Ακτινοβολίας Υποβάθρου ενισχύουν την ιδέα του πληθωριστικού Σύµπαντος και τη θεωρία της σκοτεινής ύλης. ∆ιαπιστώνεται ο ευρύτερος ρόλος τον RNA στην πρωτεϊνοσύνθεση. 1993 Τίθεται σε λειτουργία η ∆ιάταξη Πολύ Μεγάλης Βάσης. Λύνεται κατά πάσα πιθανότητα το τελευταίο θεώρηµα του Φερµά

36

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ; Ανοίγοντας µια εγκυκλοπαίδεια, διαβάζουµε ότι « Επιστήµη είναι η ορθολογική και µεθοδική έρευνα της πραγµατικότητας και ταυτόχρονα η συστηµατική οργάνωση της γνώσης που προκύπτει από την έρευνα αυτή».

Λίγοι θα διαφωνούσαν µε το λιτό και περιεκτικό αυτό ορισµό, ο οποίος ωστόσο δεν απαντά στο ερώτηµα παρά το µεταθέτει προς τα πίσω. Γιατί τότε, τι είναι η γνώση;

Ας µεταφερθούµε νοερά στην Ευρώπη των τελών του l7ου αιώνα. Η κοινωνία αλλάζει µε ραγδαίο ρυθµό. Η φεουδαρχία βρίσκεται στην τελευταία της φάση και σε πολλές περιοχές αρχίζουν να αποκτούν υπόσταση τα πρώτα εθνικά κράτη. Η οικονοµία έχει αρχίσει να διακρίνεται από εκείνα τα χαρακτηριστικά που ονοµάζουµε καπιταλιστικά και οι άνθρωποι «ελεύθερες» οντότητες πια προσπαθούν να κατανοήσουν τους εαυτούς τους και τον κόσµο στον οποίο ζουν. Αποσπασµατικές περίγραφές και δεισιδαιµονίες αρχίζουν σιγά-σιγά να δίνουν τη θέση τους στη συστηµατική µελέτη και περιγραφή που πραγµατοποιούνται µε τη βοήθεια ενός καινοφανούς για την εποχή εργαλείου του Ορθού Λόγου.

Βρισκόµαστε στην Ευρώπη στα τέλη του l7ου αιώνα, του πρώτου από τους δύο αιώνες του ∆ιαφωτισµού. Είναι η εποχή που τίθενται τα θεµέλια του δυτικού πολιτισµού, όπως τον γνωρίζουµε σήµερα. Είναι η εποχή που γράφουν ο Νεύτωνας, ο Λάιµπνιτς, ο Καρτέσιος, ο Χοµπς, αλλά και πολλοί άλλοι, λιγότερο γνωστοί.

Στα 1669, για παράδειγµα, γράφει ο Γερµανός χηµικός και τυχοδιώκτης Johann Joachim Becher. O Becher, ένας άνθρωπος που είχε µάταια προσπαθήσει να πείσει τις αρχές να χρηµατοδοτήσουν ένα πρόγραµµα µετατροπής της άµµου του ∆ούναβη σε χρυσάφι και είχε φτιάξει σχέδια για ένα κανάλι που θα συνέδεε το ∆ούναβη µε το Ρήνο, έτρεφε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την διαδικασία της καύσης. Επρόκειτο για κάτι θαυµαστό, που έδειχνε να υπακούει σε συγκεκριµένους κανόνες και ο Becher προσπάθησε να τους διατυπώσει. Κάθε υλικό στην φύση, γράφει λοιπόν στα 1669, περιλαµβάνει εκτός τον άλλον ουσιών ( γαιών ) και µια ουσία η οποία, ανάλογα µε την περιεκτικότητά της, το καθιστά περισσότερο ή λιγότερο εύφλεκτο. Όταν κάτι καίγεται η ουσία αυτή δεν καίγεται στον αέρα . Η ίδια η ουσία δεν καίγεται γράφει ο Becher, ωστόσο αν δεν υπάρχει, καύση δεν µπορεί να γίνει.

Οι ιδέες του Becher δεν πήγαν χαµένες. Λίγα χρόνια αργότερα ο Georg Ernest Stahl δίνει στην « άκαυτη » ουσία του Becher, το όνοµα «φλογιστόν» και φτιάχνει µια γενική θεωρία της καύσης, εκείνης της κατηγορίας φαινοµένων, στην οποία, µε θαυµαστή οξυδέρκειας, συµπεριλαµβάνει και την οξείδωση και την αναπνοή.

Κάθε υλικό στην φύση έγραφε ο Stahl, περιέχει λιγότερο ή περισσότερο φλογιστόν. Κατά την καύση ( ή την οξείδωση ) το φλογιστόν αυτό απελευθερώνεται στον αέρα. Αν το υλικό δεν έχει καθόλου φλογιστόν, τότε

37

δεν καίγεται, ενώ, αν η περιεκτικότητα του αέρα σε απελευθερωµένο φλογιστόν περάσει κάποιο όριο, ο αέρας αυτός δεν µπορεί να συντηρήσει

την καύση. Κάποιες ουσίες αφήνουν υπολείµµατα κατά την καύση ( στάχτη ή τέφρα ) και κάποιες άλλες όχι. Ο γενικός µηχανισµός της καύσης είναι ο εξής: υλικό + αέρας = τέφρα + αέρα µε φλογιστόν.

Η θεωρία του φλογιστού συµβάδιζε επί αρκετά χρόνια µε τις παρατηρήσεις των Χηµικών, µπορούσε να τις περιγράψει και είχε προβλεπτική ικανότητα. Παρ' όλο που το ίδιο το φλογιστόν υποτίθεται ότι δεν είχε οσµή ή χρώµα, οι χηµικοί της εποχής µπορούσαν µε σχετική ακρίβεια να προβλέψουν το βαθµό κατά τον οποίο θα καεί ένα κοµµάτι ξύλο κλεισµένο σε ένα κουτί, όπου δεν ανανεώνεται ο αέρας, ή περιέγραφαν την περιεκτικότητα σε φλογιστόν ενός οποιουδήποτε αερίου, µετρώντας το χρόνο που χρειάζεται ένα ποντίκι για να πεθάνει αναπνέοντας το.

Η θεωρία του φλογιστού συνέχισε να ανανεώνεται και να τροποποιείται, ώστε να συµπεριλαµβάνει τις νεότερες ανακαλύψεις της Χηµείας καθ' όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα, µέχρι που κατά τα τέλη του, µεταξύ των ετών 1770 και 1790, ο γάλλος χηµικός Αντουάν Λαβουαζιέ άρχισε µε τα πειράµατα του να έχει ολοένα και περισσότερες αµφιβολίες για την ακρίβειά της. Η διαµάχη µεταξύ του Λαβουαζιέ και του τελευταίου σηµαντικού οπαδού της θεωρίας του φλογιστού , του Joseph Priestley, έχει µείνει στην ιστορία της Χηµείας. Στην αρχή, για κάθε νέο πείραµα του Λαβουαζιέ, ο Priestley είχε και µία απάντηση. Ωστόσο, κάποια στιγµή είχαν πια µαζευτεί αρκετά δεδοµένα τα οποία η θεωρία του φλογιστού αδυνατούσε να ερµηνεύσει, Κυρίως την αύξηση του βάρους της τέφρας που άφηναν κάποια υλικά µετά την καύση τους. Πώς µπορεί να αυξάνεται το βάρος, αν από το αρχικό υλικό αποµακρύνεται κάτι ( το φλογιστόν );

Ο Priestley µπορούσε να « να µαγειρεύει » τη θεωρία του, αλλά όχι έπ' άπειρον. Το φλογιστόν του πότε είχε θετικό βάρος πότε αρνητικό. Η τέφρα πότε ήταν σε στερεά πότε σε αέρια κατάσταση, αλλά όλες αυτές οι βελτιώσεις είχαν κάποιο όριο.

Στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν σαφές ότι ο Λαβουαζιέ, ο πατέρας της σύγχρονης Χηµείας, είχε νικήσει: φλογιστόν δεν υπάρχει. Το κάρβουνο καίγεται, επειδή ο άνθρακας ενώνεται µε το οξυγόνο και φτιάχνει διοξείδιο του άνθρακα και όχι επειδή περιέχει φλογιστόν. Η καύση σε ένα κλειστό κουτί σταµατάει όχι επειδή ο αέρας γέµισε φλογιστόν, αλλά επειδή από τον αέρα τελείωσε το οξυγόνο. Το βάρος της τέφρας αυξάνεται σε µερικές περιπτώσεις, όταν παγιδεύεται σε αυτήν ένα ποσοστό του οξυγόνου της ατµόσφαιρας.

Η νέα θεωρία ερµήνευε όλα τα φαινόµενα που ερµήνευε ήδη η θεωρία του φλογιστού, αλλά και πολλά ακόµα που εκείνη αδυνατούσε να ερµηνεύσει. Η καινούργια θεωρία ήταν « σωστή ». Η παλιά θεωρία ήταν «λάθος» .

Η επικράτηση του ορθού λόγου. Η θεωρία του φλογιστού έχει µείνει ιστορία ως ένα από τα πολλά παραδείγµατα της θαυµαστής προσπάθειας του ανθρώπου να κατανοήσει και να περιγράψει τη φύση γύρω του. ∆εν έχει σηµασία αν αποδείχτηκε ανεπαρκής. Επί έναν αιώνα

38

περίπου αρκούσε για να περιγράψει όλα όσα παρατηρούνταν στα πειράµατα, µπορούσε να επαληθευτεί µε µετρήσεις και να προβλέψει φαινόµενο. Επί έναν περίπου αιώνα η θεωρία του φλογιστού ήταν «σωστή»

- ή τουλάχιστον έτσι έδειχνε. Ας επανέλθουµε στην Ευρώπη του τέλους του 17ου και των αρχών του

18ου αιώνα. Τα κράτη, ως οντότητες, αποκτούν ολοένα και µεγαλύτερη δύναµη οδηγώντας ταυτόχρονα στην ανάπτυξη εθνικών συνειδήσεων. Οι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν την µοναδικότητά τους και αξιώνουν ίσες ευκαιρίες κοινωνικής και οικονοµικής ανέλιξης, ανεξαρτήτως καταγωγής. Η επιστήµη κάνει άλµατα. Τα µαθηµατικά διευρύνονται µε το διαφορικό λογισµό. ∆ιατυπώνονται οι νόµοι της παγκόσµιας έλξης.

Τα ουράνια σώµατα είναι γιγάντιες σφαίρες αποτελούµενες από ύλη, γράφει ο Νεύτωνας, έχουν µάζα και από τη µάζα αυτή εξαρτώνται οι δυνάµεις που ασκούν η µία στην άλλη. Το ηλιακό µας σύστηµα είναι ένας καλοκουρδισµένος µηχανισµός, του οποίου τη συµπεριφορά µπορούµε να εξηγήσουµε και να προβλέψουµε.

Οι άνθρωποι διαβάζουν το Νεύτωνα και φαντάζονται πράγµατι ένα µεγάλο αδειανό δωµάτιο, στο κέντρο του οποίου µια µεγάλη φωτεινή µπάλα, ο Ήλιος, παρασύρει τους πλανήτες, µικρότερες µπάλες σε απόσταση από αυτόν, σε µια αέναη ελλειψοειδή περιστροφή. Μπορούν πράγµατι να φανταστούν εαυτούς να περιφέρονται σε αυτό το τεράστιο δωµάτιο, να αποµακρύνονται, να βλέπουν το ηλιακό µας σύστηµα από ολοένα και πιο µακριά, µια κουκίδα ανάµεσα σε άλλα ηλιακά συστήµατα, ένα φωτεινό σηµείο στο γαλαξία µας, τον ίδιο το γαλαξία να γίνεται µια κουκκίδα ανάµεσα στις άλλες. Οι εικόνες που φτιάχνουν µε τον νου τους θυµίζουν την εικόνα που έχει ο έναστρος ουρανός κάποια καθαρή νύχτα. ∆εν µπορεί παρά να είναι πραγµατικές.

Την ίδια εκείνη περίοδο που ο Νεύτωνας διατυπώνει τους νόµους του, οι χηµικοί που µελετούν το µηχανισµό της καύσης, προσπαθούν να φανταστούν το φλογιστόν. Πως µοιάζει επιτέλους αυτή η ουσία; ∆εν έχει χρώµα. ∆εν έχει υφή. ∆εν έχει οσµή. Η ύπαρξή της προκύπτει εκ τον αποτελεσµάτων. Πως αλλιώς εξηγείται ότι το ποντίκι θα πεθάνει µέσα στο γυάλινο κουτί που το έχουµε κλείσει; Πως αλλιώς εξηγείται ότι η φωτιά θα σβήσει; Το φλογιστόν υπάρχει, αλλά µοιάζει περισσότερο µε προσθαφαιρούµενη ποιότητα παρά µε ουσία. Οι άνθρωποι της εποχής παιδεύονται λίγο, αλλά µπορούν εντέλει να την φανταστούν. Με τα µάτια της φαντασίας τους µπορούν εντέλει να δουν και το φλογιστόν και τις περιπέτειές του.

Μέχρι που ο Λαβουαζιέ και δείχνει ότι το φλογιστόν δεν υπάρχει. Η πίστη των ανθρώπων στη δύναµη του ορθού λόγου και την ικανότητα της επιστήµης να περιγράψει τη φύση και τα πράγµατα ενδυναµώνετε. Ο εξοστρακισµός του φλογιστού από τη Χηµεία δεν ήταν παρά ένα µικρό βήµα στην προσπάθεια του ανθρώπου να κατακτήσει την αλήθεια. Η επιστήµη προσεγγίζει την αλήθεια ασυµπτωτικά. Όλες οι παλινδροµήσεις της, όλες οι αλλαγές πλεύσης και οι αναθεωρήσεις και βελτιώσεις των θεωριών, µαζί µε

39

τις ποικίλες χρήσεις και εφαρµογές τους, είναι ενδείξεις ότι βρισκόµαστε σε καλό δρόµο και ότι αργά ή γρήγορα τα πάντα σχεδόν θα µας είναι γνωστά.

ΑΠΟΤΟΜΗ ΠΡΟΣΓΕΙΩΣΗ Αυτό ήταν το κυρίαρχο πνεύµα στην επιστηµονική κοινότητα καθ΄ όλη τη

διάρκεια του 19ου αιώνα και κατά τα πρώτα χρόνια του 20ου. Τα περισσότερα επιστηµονικά ερωτήµατα είχαν απαντηθεί ή επρόκειτο να απαντηθούν σύντοµα. Κάποιος σοφός της εποχής έφτασε στο σηµείο να εκφράσει τη λύπη του για όλους εκείνους που επρόκειτο να ακολουθήσουν αυτόν και τους συναδέλφους του, καθώς όπως πίστευε δεν θα είχαν κάτι περισσότερο να κάνουν παρά να προσθέτουν µερικά ακόµα δεκαδικά ψηφία στα αποτελέσµατα των υπολογισµών τους.

Παρόµοιο ήταν το πνεύµα που διαπότιζε και άλλες πλευρές της καθηµερινής ζωής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Τα τρένα και τα σύγχρονα πλοία είχαν φέρει κοντά τις πιο µακρινές ηπείρους και ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι ένιωθαν ότι δεν είναι πια πολίτες µιας συγκεκριµένης χώρας αλλά πολίτες του κόσµου ολόκληρου. Τότε ήταν που πρωτοχρησιµοποιήθηκε ο όρος « κοσµοπολίτης ». Μέσα στη γενικευµένη αισιοδοξία για τα επιτεύγµατα του ανθρώπου, κανείς δεν µπορούσε να φανταστεί ότι, µόλις δεκατέσσερα χρόνια µετά τηv αλλαγή του αιώνα, η Ευρώπη θα συγκλονιζόταν από το µεγαλύτερο, αιµατηρότερο και εν πολλοίς βαρβαρότερο πόλεµο που είχε γνωρίσει µέχρι τότε ο πλανήτης.

Όµως δεν ήταν µόνο ο Α` Παγκόσµιος Πόλεµος που άνοιξε ρήγµατα στην υπεραισιοδοξία της εποχής. Ρήγµατα άνοιξαν επίσης πολλές, ανεξάρτητες, απρόσµενες και αλλεπάλληλες κατακτήσεις της επιστήµης.

Το 1931 ο νεαρός Αυστριακός µαθηµατικός Κυrt Gοedel χρησιµοποιεί τις Αρχές των µαθηµατικών ( Principia Mathematika )των Russell και Whitehead για να αποδείξει ότι κανένα λογικό ή µαθηµατικό σύστηµα που βασίζεται σε αξιώµατα (δηλαδή: κανένα λογικό ή µαθηµατικό σύστηµα γενικώς )δεν µπορεί να είναι πλήρες. Σε οποιοδήποτε αξιωµατικό σύστηµα υπάρχουν προτάσεις που µπορούν να παραχθούν (να προκύψουν) από αυτό, χωρίς ωστόσο το ίδιο σύστηµα να µπορεί να απoφανθεί αν είναι αληθείς ή ψευδείς.

Λίγα χρόνια πριν, ο Einstein έδειχνε την ανεπάρκεια των αντιλήψεων µας για το χώρο και το χρόνο, ενώ τα παράδοξα των ηλεκτροµαγνητικών κυµάτων που είναι ταυτόχρονα και κύµατα και σωµάτια, και ο νόµος της απροσδιοριστίας του Heisenberg έδειχναν ότι η εικόνα των ατόµων ως ηλιακών συστηµάτων σε µικρογραφία, µε τα ηλεκτρόνια να γυρίζουν γύρω από τον πυρήνα, πόσο απέχει από την « πραγµατικότητα ». Ξεχάστε την ακριβή περιγραφή των φαινοµένων, έµοιαζε να λέει η Κβαντοµηχανική. Στο επίπεδο των στοιχειωδών σωµατιδίων τα πάντα λαµβάνουν χώρα δυνάµει. Κανείς δεν µπορεί να ξέρει τι ακριβώς έχει συµβεί, αν δεν κάνει τον κόπο να κοιτάξει « Κοιτάζοντας » , όµως, παρεµβαίνει στο υπό παρατήρηση σύστηµα, πράγµα που τον εµποδίζει να ξέρει τι θα είχε γίνει, αν δεν είχε κοιτάξει.

Τα όρια του συνειδητού. Όµως οι εξελίξεις δεν περιορίστηκαν στις

λεγόµενες θετικές επιστήµες.

40

Στα 1899 κυκλοφορεί η « Ερµηνεία των Ονείρων» του Sigmund Freud. Ο « ύποπτος » τίτλος του δίνει τηv εντύπωση ονειροκρίτη και το βιβλίο σηµειώνει επί αρκετά χρόνια ελάχιστες πωλήσεις. Ωστόσο, δεν επρόκειτο για ονειροκρίτη. Με τηv Ερµηνεία των Ονείρων, αλλά και µε ολόκληρο το µεταγενέστερο έργο του, ο Freud είναι σε θέση να δείξει ότι ο άνθρωπος δεν

είναι αφεντικό του µυαλού και των σκέψεών του. Κάθε στιγµή που µιλάµε, σκεφτόµαστε ή δρούµε, κάθε στιγµή του ξύπνιου ή του ύπνου µας, στο κεφάλι µας λαµβάνουν χώρα χιλιάδες διαφορετικά πράγµατα, τηv ύπαρξη των οποίων αγνοούµε και θα αγνοούµε για πάντα, όσο δεν κάνουν τον κόπο να «εκφραστούν στα φαινοµενικώς τυχαία λάθη της οµιλίας µας, στις παραπράξεις, στις αναίτιες και πρόσκαιρες αµνησίες που µας πιάνουν, στα όνειρά µας.

Η συνείδηση έχει όρια, δείχνει ο Freud µε ανησυχητική σαφήνεια το εργαλείο µε το οποίο προσπαθούµε να παρατηρήσουµε και να ερµηνεύσουµε τον κόσµο, λειτουργεί µε βάση κανόνες και µηχανισµούς οι οποίοι µένουν στο παρασκήνιο και επηρεάζουν, υποσκάπτουν ή και παραποιούν την εικόνα που το εργαλείο αυτό δίνει. Η εικόνα που έχουµε για τον κόσµο, λέει ο Freud, δεν µας έρχεται αδιαµεσολάβητη.

0 Jaqcues Lacan, Γάλλος ψυχαναλυτής και κατά πολλούς ο κυριότερος συνεχιστής του έργου του Freud, προχώρησε ακόµα περισσότερο. 'Όλος ο ψυχισµός, έγραφε, ή µάλλον δίδασκε στα σεµινάριά του, είναι δοµηµένος ως µια αλληλουχία σηµαινόντων. Σηµαίνον, στον Lacan αλλά και στη Γλωσσολογία, είναι οτιδήποτε µπορεί να φέρει σηµασίες. Η διάκριση γίνεται µεταξύ σηµαίνοντος από τη µία και σηµασίας ή σηµαινοµένου, επί το τεχνικότερον, από την άλλη. Το σηµαίνον « σπίτι », για παράδειγµα, (ο ήχος της λέξης) έχει ως σηµαινόµενο την έννοια « σπίτι » (το µέρος που µένουµε, το µέρος που νιώθουµε άνετα και ασφαλείς και πάει λέγοντας). Σε µια άλλη γλώσσα, το ίδιο σηµαινόµενο ( « σπίτι ») εκφράζεται από άλλο σηµαίνον (π.χ. στα αγγλικά, « house » ή « home »).

Αυτά που σκεφτόµαστε, λέει ο Lacan, δεν διέπονται από εσωτερική σηµασιολογική ( δηλαδή από συσχετίσεις σηµασιών ) αλλά από τη λογική του « σηµαίνοντος » δηλαδή του πράγµατος του σχήµατος, της εικόνας, του ήχου. Ο ψυχισµός είναι ένα πλέγµα σηµαινόντων. Τα σηµαινόµενα ( οι σηµαίες ) αποτελούν ένα επιπρόσθετο, δευτερεύον και πολύ χαλαρότερο πλέγµα, που « ζει » υπό την εξουσία του πλέγµατος των σηµαινόντων.

Σύµφωνα µε τον Lacan; όταν µαθαίνουµε να µιλάµε, δεν διδασκόµαστε έννοιες ή ιδέες ή σηµασίες : µαθαίνουµε να οργανώνουµε σε συστήµατα τα «συµβάντα » που καταφτάνουν στον εγκέφαλό µας µέσω των αισθήσεων. Τα « συµβάντα » αυτά δεν έχουν « σηµασία » από µόνα τους, δεν «σηµαίνουν» κάτι. Τη σηµασία τους τη δίνουµε εµείς οι ίδιοι, ο καθένας µόνος του, εικάζοντας την από τη χρήση που προσλαµβάνουµε ότι τους γίνεται. Και βέβαια αυτή η σηµασία δεν είναι η ίδια σε όλους τους ανθρώπους είναι απλώς συµβατή.

41

∆εν είναι πολύ δύσκολο, ας πούµε, να εικάσει το βρέφος σε τι αντιστοιχεί ο ήχος «µαµά», που τόσο συχνά ακούει από τη φιλική γυναικεία φιγούρα που το προσέχει και το ταΐζει. Αποδεικνύεται ελαφρώς πιο δύσκολο όµως να εικάσει σε τι αντιστοιχεί ο ήχος «καλό» και, για να µην πολυλογούµε, είναι σχεδόν αδύνατο να επιτευχθεί οµοφωνία στο ποιο είναι το ακριβές περιεχόµενο της έννοιας που εκφράζεται µε τον ήχο « ηθική ». Αν αµφιβάλλετε, δοκιµάστε να ανοίξετε σχετική συζήτηση. 0 αναπόφευκτος χαµός δεν οφείλεται σε ανεπάρκεια των συζητητών αλλά στο ότι ο καθένας

από εµάς έχει εικάσει τι σηµαίνει αυτός ο ήχος (« ηθική ») εντάσσοντας τον σε ένα πλέγµα πραγµάτων ( σηµαινόντων ) που δύνανται να φέρουν σηµασίες αλλά που δεν τις είχαν από την αρχή.

Τέλος ενός αιώνα. Βρισκόµαστε στην Ευρώπη, στο τέλος του 20ου αιώνα. Μετά από µια περίοδο υπεραισιοδοξίας και µερικές δεκαετίες « οδυνηρών» εκπλήξεων, θα έπρεπε σήµερα να είµαστε πολύ πιο «ψυλλιασµένοι» σχετικά µε το γεγονός ότι πολλά πράγµατα « αυτονόητα », στην πραγµατικότητα δεν είναι καθόλου αυτονόητα. ∆υστυχώς, οι άνθρωποι ξεχνούν.

Το δεύτερο µισό του 20ου αιώνα χαρακτηρίζεται από µερικές ακόµα σηµαντικότατες αλλά ανεξάρτητες εξελίξεις. Η διάδοση και η διείσδυση παντού των µαζικών µέσων επικοινωνίας και κυρίως της τηλεόρασης, η επικράτηση ενός µοναδικού µοντέλου οικονοµικών δραστηριοτήτων, η αλµατώδης πρόοδος της τεχνολογίας, η διάδοση των προσωπικών υπολογιστών, η σαρωτική έλευση του internet, όλα αυτά επαναφέρουν το ερώτηµα της σχέσης του ανθρώπου µε τον κόσµο γύρω του, µόνο που το επαναφέρουν κατά τρόπο αποσπασµατικό και επιφανειακό.

Οι « Ηλεκτρονικοί Εγκέφαλοι » επεξεργάζονται στοιχεία µε ταχύτητα και δίνουν σαφής και εύστοχες απαντήσεις. Για τους « οραµατιστές » και τους µελλοντολόγους του ΄50 και ΄60, ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι παρά ένας ταχύς υπολογιστής και η σκέψη, η συνείδηση, η νόηση ένα καλογραµµένο πρόγραµµα. Ήταν θέµα ετών να επιτευχθεί η δηµιουργία Τεχνητής Νοηµοσύνης - ή τουλάχιστον έτσι µας έλεγαν.

Έχουν περάσει µερικές δεκαετίες και η ανθρώπινη σκέψη αντιστέκεται ακόµα σθεναρά σε κάθε προσπάθεια αλγοριθµικής περιγραφής της. Οι πιο αισιόδοξοι από τους σηµερινούς µελλοντολόγους µιλούν πια για νευρωνικά δίκτυα ή για την αυθόρµητη ανάδυση « νόηση » σε κάθε επαρκώς περίπλοκο πλέγµα επεξεργαστικών κόµβων. Κάποιοι, παρερµηνεύοντας τις σύγχρονες συστηµικές οικολογικές θεωρίες, όπως π.χ., τη θεωρία της Γαίας, φτάνουν να µιλούν για τον « Πλανήτη - Οργανισµό » που έχει το δικό του «νου» και εκστασιάζονται οραµατιζόµενοι το ∆ιαδίκτυο στο ρόλο του καινούργιου « νευρικού» ιστού της Γης.

Σήµερα, στα τέλη του 20ου αιώνα, η αισιοδοξία έχει επανέλθει. Η λεγόµενη Νέα Οικονοµία, το δίκτυο, η ψηφιακή τεχνολογία, η Γενετική, η Μοριακή Βιολογία, όλα τούτα τα θαυµαστά επιτεύγµατα δείχνουν να ανοίγουν τόσους, πολλούς ορίζοντες που εύκολα παρασύρεται κανείς, εύκολα πέφτει ξανά στην ίδια παγίδα που έπεσαν οι επιστήµονες πριν από

42

ένα αιώνα, όταν πίστεψαν ότι όλα τα ερωτήµατα απαντήθηκαν και λείπουν πια µόνο µερικά δεκαδικά ψηφία στα αποτελέσµατα των υπολογισµών.

ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΙΣΘΗΣΗ Βρισκόµαστε σε ένα σκοτεινό δωµάτιο. Πάνω σε ένα λευκό τραπέζι

έχουµε τοποθετήσει ένα αντικείµενο. Από τα αριστερά του αντικειµένου το φωτίζουµε µε λευκό φως. Πάνω στο τραπέζι, από τα δεξιά του, σχηµατίζεται µια µαύρη σκιά. Σβήνουµε το λευκό φως και φωτίζουµε το αντικείµενο µε ένα κόκκινο φως από δεξιά. Η σκιά που σχηµατίζεται στα αριστερά είναι προφανώς µαύρη. Ανάβουµε τώρα και τα δύο φώτα. Όλα βάφονται κόκκινα.

Η σκιά στα δεξιά (από το λευκό φως), το τραπέζι, όλα. 'Όλα εκτός από την ίδια τη σκιά που αφήνει στα αριστερά το κόκκινο φως. Αυτή, περιέργως πώς, είναι γαλάζία. Πού βρέθηκε αυτό το γαλάζιο;

Πρόκειται για τυπική περίπτωση οπτικής απάτης. Το γαλάζιο που βλέπουµε δεν υπάρχει. Εξηγείται βεβαίως από τα µηχανισµό µε τον οποίο το µάτι αντιλαµβάνεται τα χρώµατα και από το γεγονός ότι το λευκό φως είναι στην πραγµατικότητα µείγµα άλλων χρωµάτων. Εµείς βασικά βλέπουµε αυτό που αποµένει, αν αφαιρέσουµε το κόκκινο από το λευκό, βλέπουµε δηλαδή ένα άθροισµα πράσινου και µπλε, δηλαδή γαλάζιο, ή κυανούν επί το τεχνικότερον.

Κοιτάξτε τώρα κάτι ενδιαφέρον: το κυανούν που βλέπουµε ως οπτική απάτη είναι ίδιο µε το κυανούν που θα βλέπαµε, αν φωτίζαµε το αντικείµενο µόνο µε κυανούν -όχι µε κόκκινο, ούτε µε λευκό. Πρόκειται για ένα σωστότατο κυανούν. Στο σκοτεινό δωµάτιο που βρισκόµαστε, ο εγκέφαλος µας, µε τη συνδροµή των µατιών µας, «βλέπει» το ίδιο χρώµα, είτε αυτό υπάρχει είτε όχι ( στην περίπτωση της οπτικής απάτης).

Ο εγκέφαλος δεν έχει τρόπο να καταλάβει, αν ένα ερέθισµα που καταφτάνει σε αυτόν είναι πραγµατικό η όχι, δηλώνει ο Χιλιανός βιολόγος Humberto maturana, για τις απόψεις του οποίου και της λεγόµενης «σχολής του Santiago», στην οποία ανήκει. ∆εν υπάρχει βιολογικός µηχανισµός που να βοηθά τον εγκέφαλο να διακρίνει µεταξύ πραγµατικού ερεθίσµατος και ψευδαίσθησης, παραίσθησης και αντίληψης.

Οι «εµπειρίες» µας ταξινοµούνται σε πραγµατικές ή ψευδαισθητικές, καθώς τις αντιπαραβάλλουµε µε προηγούµενες εµπειρίες µας και ελέγχουµε τη «συµβατότητα» τους µε εκείνες. Κάθε συµβάν εντάσσεται ή δεν εντάσσεται σε ένα µοντέλο της πραγµατικότητας που περιγράφει τι µπορεί να συµβεί και τι όχι. Αν δεν εντάσσεται στο δικό µας µοντέλο, τότε αναγκαζόµαστε να ανατρέξουµε σε κάποια άλλη αξιόπιστη πηγή, µια αυθεντία.

Στο παράδειγµα µε την κυανή οπτική απάτη, εξωτερική αξιόπιστη πηγή είναι οι γνώσεις µας. Ξέρουµε ότι το κυανούν δεν υπάρχει, επειδή γνωρίζουµε πως λειτουργεί το µάτι, από τι αποτελείται το λευκό φως, τι είναι το προσθετικό χρωµατικό µοντέλο. Οµοίως ανοίγουµε το ραδιόφωνο και περιµένουµε να ακούσουµε µουσική, επειδή ξέρουµε ότι αυτό µπορεί να συµβεί, και επειδή γνωρίζουµε ότι υπάρχει µια ολόκληρη επιστήµη που εξηγεί το πώς γίνεται.

43

Γενικώς, γράφει ο Maturana, κάθε εµπειρία µας είτε µπορεί να ενταχτεί σε ένα «χώρο» ( domain ) συµβάντων, συµπεριφορών, δραστηριοτήτων της καθηµερινής µας ύπαρξης; είτε όχι. Στη δεύτερη περίπτωση είτε τηv απορρίπτουµε, ως ψευδαισθητική είτε, βασιζόµενοι στη διαβεβαίωση κάποιας εξωτερικής αξιόπιστης πηγής, διευρύνουµε το σύνολο των συµβάντων, συµπεριφορών και δραστηριοτήτων που περιλαµβάνει ο συγκεκριµένος «χώρος», ώστε να την περιλαµβάνει από δω και πέρα. Η διαδικασία αυτή, γράφει Maturana, γίνεται µέσα στο ρου της ύπαρξής µας ως ζωντανών βιολογικών πλασµάτων σε ένα περιβάλλον και ονοµάζεται µάθηση (cognition).

Ο Maturana είναι βιολόγος και στα ερωτήµατα που θέτει, επιχειρεί να απαντήσει από την πλευρά της Βιολογίας. «Τι είναι η αντίληψη;» γράφει.

«Τι ακριβώς κάνουµε, όταν µιλάµε για την πραγµατικότητα ή το πραγµατικό; Σε τι αναφερόµαστε, όταν µιλάµε για αντικειµενικότητα; Πώς πραγµατοποιείται η παρατήρηση; Ερωτήσεις σαν αυτές είναι κατά τη γνώµη µου θεµελιώδης, αν θέλουµε να κατανοήσουµε το πώς ζούµε εµείς οι άνθρωποι. Πρόκειται για ερωτήσεις που αναφέρονται σε βιολογικά φαινόµενα και πρέπει να απαντηθούν µε βιολογικό τρόπο. Αυτή είναι η δική µου προσπάθεια: αναπτύσσω µια βιολογική θεωρία της αντίληψης. Απαντώ στα ερωτήµατα αυτά ως επιστήµων και όχι ως φιλόσοφος. Φυσικά και στοχάζοµαι περί αυτού που κάνω και για τηv εγκυρότητά αυτών τα οποία λέω, και υπό το πρίσµα αυτό φιλοσοφώ, όµως τα ερωτήµατα που απαντώ, για τη µάθηση και την πραγµατικότητα, τα απαντώ ως ερωτήµατα που έχουν να κάνουν µε τη βιολογική πλευρά της ανθρώπινης ζωής, τα απαντώ δηλαδή ως επιστήµων και η θεωρία της αντίληψης που αναπτύσσω είναι µια επιστηµονική «θεωρία».

Στον εγκέφαλο µας δεν λαµβάνουν χώρα παρά βιολογικά φαινόµενα. Όλη του η λειτουργία δεν είναι παρά µια διαδοχή καταστάσεων. Κάθε καινούρια κατάσταση εξαρτάται µόνο από την τρέχουσα κατάσταση του (τη δοµή που έχει ανά πάσα στιγµή) και από τις αλλαγές που προκαλούνται σε αυτήν, εξαιτίας αλληλεπιδράσεων µε τα υποσυστήµατα µε τα οποία ο εγκέφαλος σχετίζεται( βασικά µε το νευρικό σύστηµα).

Τα αισθητήρια όργανα δεν µεταβιβάζουν πληροφορίες .Υπόκεινται σε δοµικές αλλαγές, επηρεαζόµενα όσα συµβαίνουν στο περιβάλλον, σύµφωνα µε το πώς έχει προκύψει να είναι κατασκευασµένα κατά τη διάρκεια των εκατοµµυρίων ετών της εξέλιξης. ∆εν καταγράφουν το περιβάλλον. Επηρεάζονται από αυτό κατά τον τρόπο που µπορούν να επηρεαστούν. Τα αφτιά δεν ακούνε το φως, ενώ το µάτι δεν αντιλαµβάνεται τις θερµοκρασίες.

Τα νευρικά κύτταρα που φεύγουν από το µάτι δεν µεταφέρουν φως. Μεταβιβάζουν, απλώς επειδή έτσι έχει προκύψει να είναι κατασκευασµένα, µια σειρά από δοµικές µεταπτώσεις που προκαλούνται λόγω της γειτνίασης τους µε τα κύτταρα του αµφιβληστροειδούς. Ο εγκέφαλος δεν λαµβάνει « πληροφορίες» για το φως. Ο εγκέφαλος συντονίζει στις δοµικές µεταπτώσεις των νευρικών κυττάρων που καταφτάνουν σε αυτόν, ή, για να χρησιµοποιήσουµε τον όρο του Mauturana, τα δύο συστήµατα βρίσκονται σε

44

«δοµική σύζευξη». Όλο το γίγνεσθαι της ζωής είναι µια ιεραρχία συντονισµών, µια χορογραφία καταστάσεων στις οποίες µεταπίπτουν συστήµατα που βρίσκονται σε δοµική σύζευξη.

Ο ίδιος ο εγκέφαλος δεν γνωρίζει και δεν ενδιαφέρεται για το αν υπάρχει φως ή όχι, γράφει ο Maturana. «Φως» είναι ένα όνοµα που δίνουµε σε µια «οντότητα» την οποία εικάζουµε για να ερµηνεύσουµε την κανονικότητα συµβάντων που λαµβάνουν χώρα στον εγκέφαλο µας, κατά τη διάρκεια της χρήσης των οργάνων που ονοµάζουµε µάτια. Αν τα ίδια ή παρόµοια συµβάντα λάβουν χώρα, ανεξάρτητα από τη χρήση των µατιών, τότε η κανονικότητα των εµπειριών µας µέσα στο χώρο συµβάντων και συµπεριφορών που είναι η καθηµερινή ζωή, µας επιτρέπει να τα

χαρακτηρίσουµε (τα παρόµοια συµβάντα)παραίσθηση, ανάµνηση ή φαντασία.

Η επιστήµη ως παραγωγή και όχι ως αναγωγή. Όλα αυτά που γράφει ο Mauturana έχουν, όπως είναι φανερό, σηµαντικότερες επιπτώσεις. Αν τα αισθητήρια όργανα δεν µας πληροφορούν για τον κόσµο, και αν ο εγκέφαλος, δεν µπορεί να ξεχωρίσει µεταξύ αντίληψης και παραίσθησης, τότε πώς µπορούµε να µιλάµε για γνώση; Και τι είναι, επιτέλους, η επιστήµη;

Το ερώτηµα δεν είναι αξεπέραστο. Κάθε εµπειρία εντάσσεται ή δεν εντάσσεται σε ένα «χώρο»συµβάντων, συµπεριφορών και κανονικοτήτων. Η επιστηµονική πράξη είναι και αυτή µια εµπειρία, και ο χώρος της επιστήµης είναι εκείνος ο χώρος, στον οποίο η επιστηµονική πράξη ως εµπειρία έχει κανονικότητα και εσωτερική συνοχή.

Η ίδια η επιστήµη δεν είναι αναγωγική. Όταν φτιάχνουµε µια επιστηµονική θεωρία ή διατυπώνουµε µια επιστηµονική αρχή, δεν µιλάµε για την αντικειµενική πραγµατικότητα δεν προσπαθούµε να εικάσουµε κάποια εγγενή της θεµελιώδη χαρακτηριστικά για να µιλήσουµε γι' αυτά. Αυτό δεν γίνεται, τουλάχιστον από εµάς, πλάσµατα µε εγκέφαλο και αισθητήρια όργανα, όπως αυτά που έχουµε.

Ο επιστήµονας οργανώνει έναν εννοιολογικό παραγωγικό µηχανισµό, που επιτρέπει σε άλλους ανθρώπους, που δρουν στον ίδιο χώρο συµβάντων και µε τους οποίους µοιράζεται τα ίδια εργαλεία, την ίδια γλώσσα, σε άλλους επιστήµονες δηλαδή, να αναδηµιουργήσουν «φαινόµενα» που αυτός έχει βιώσει κατά τη διάρκεια της δράσης του στο χώρο αυτό.

Ο εξωτερικός κόσµος, οντότητες όπως ο χώρος και ο χρόνος, ποσότητες όπως η µάζα ή η ενέργεια, εργαλεία όπως οι αριθµοί; όλα αυτά δεν είναι παρά αφαιρέσεις που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της δράσης µας σε ένα χώρο εµπειριών, όπου τέτοιες έννοιες έχουν νόηµα, εντάσσονται δηλαδή στην κανονικότητα και τη συνεκτικότητα του. ∆εν αντιστοιχούν σε αντικείµενα χαρακτηριστικά ή ιδιότητες κάποιας πραγµατικότητας, γιατί δεν µπορούν να το κάνουν.

Η ανθρώπινη νόηση υλοποιείται µέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο , αλλά επαληθεύεται ( ή διαψεύδεται ) µόνο σε σχέση µε την καθηµερινή δράση των ανθρώπων σε ένα χώρο συµπεριφορών, γράφει ο Maturana, και ξαφνικά,

45

και χωρίς ίσως να το γνωρίζει, βρίσκεται πάρα πολύ κοντά στις απόψεις του Lacan έχοντας, ωστόσο, ξεκινήσει από εντελώς διαφορετική αφετηρία.

Και πάλι το φλογιστόν! Ας επιστρέψουµε στο 17ο αιώνα. Οι επιστήµονες επιχειρούν να περιγράψουν το φαινόµενο της καύσης. Βλέπουν ότι κάτι καίγεται, το αντιλαµβάνονται στην καθηµερινή τους ζωή. Εξηγούν τη σύσταση της ύλης µε τη βοήθεια αρχικών ουσιών όπως η γη, ο αέρας, το νερό, η φωτιά. Το φλογιστόν προκύπτει ως οντότητα στην προσπάθεια εξήγησης του τι καίγεται και τι όχι. Με πειράµατα ( δηλαδή µε εµπειρίες - καταγραφές στο χώρο της πειραµατικής επιστήµης της εποχής ) µπορούν να µετρήσουν την περιεκτικότητα ενός υλικού σε φλογιστόν και µε άλλα πειράµατα µπορούν να δοκιµάσουν τη συνεκτικότητα της περιγραφής τους. Αυτό που έχουν φτιάξει είναι ένας εξηγητικός µηχανισµός των φαινοµένων

που παρατηρούν και µπορούν να παρατηρήσουν. Νέες παρατηρήσεις (νέες «εµπειρίες») θέτουν προβλήµατα, προκλήσεις

στη θεωρία του φλογιστού, και ο εξηγητικός µηχανισµός τροποποιείται για να τις συµπεριλάβει. Μέχρι να εµφανιστεί στο προσκήνιο ο Λαβουαζιέ, το φλογιστόν ερµηνεύει τα πάντα.

Ο Λαβουαζιέ δείχνει ότι το φλογιστόν δεν αρκεί. Προτείνει έναν άλλο εξηγητικό µηχανισµό, που εξηγεί όλα τα φαινόµενα που ήδη εξηγούνταν αλλά και εκείνα που η παλιά θεωρία αδυνατούσε να εξηγήσει: Η θεωρία του φλογιστού απορρίπτεται ως λανθασµένη και ανεπαρκής. Η καινούργια υιοθετείται ως ορθή και ακριβής.

Καµία επιστηµονική θεωρία όµως, µας λέει ο Maturana, δεν έχει αξιώσεις ορθότητας, αν ως ορθότητα εννοούµε την αντιστοίχησή της µε κάποια εξωτερική πραγµατικότητα. Οι άνθρωποι είναι έτσι κατασκευασµένοι και ο εγκέφαλος τους είναι έτσι κατασκευασµένος, ώστε δεν έχουν πρόσβαση στην εξωτερική πραγµατικότητα. Το µόνο στο οποίο έχουν πρόσβαση είναι η επαληθευσιµότητα των νοητικών τους κατασκευασµάτων στους χώρους συµβάντων,. συµπεριφορών και δραστηριοτήτων, στις οποίες τα κατασκευάσµατα αυτά αναφέρονται. Η επιστήµη δεν είναι παρά ένα από αυτά τα κατασκευάσµατα. Το ίδιο και η τεχνολογία.

Αυτό που προσδίδει «αξία» στην επιστήµη ή την τεχνολογία είναι η επαληθευσιµότητα της στον τρέχοντα χώρο και όχι η αντιστοίχηση της µε κάποια αντικειµενική πραγµατικότητα. Αν µπορούµε να φτιάξουµε ένα υδροηλεκτρικό φράγµα ακολουθώντας κάποιους κανόνες και ξέροντας ότι οι κανόνες αυτοί εξασφαλίζουν το ότι δεν πρόκειται να πέσει να µας πλακώσει, τότε δεν πειράζει αν δεν ξέρουµε τι ακριβώς συµβαίνει «εκεί έξω». Αρκεί που µε τα µάτια της φαντασίας µας µπορούµε να βρούµε συσχετίσεις, να κάνουµε εικασίες και να προβλέψουµε ενδεχόµενα.

Για να φέρουµε ένα παράδειγµα, η πίστη ότι η Γη είναι επίπεδη και στο κέντρο του σύµπαντος, δεν εµπόδισε παρατηρητές του ουρανού, ανά τους αιώνες, να καταγράφουν και να προβλέπουν ουράνια φαινόµενα, όπως οι εκλείψεις ή οι κινήσεις των πλανητών. Καθόλου δεν τους εµπόδισε στους υπολογισµούς τους η πεποίθηση τους ότι τα αστέρια και ο Ήλιος δεν είναι παρά φωτεινά σηµάδια σε ένα θόλο που ακουµπά πάνω στο γήινο δίσκο σαν καπάκι.

46

Μια περιγραφή µπορεί να θεωρηθεί ανεπαρκής και λανθασµένη µόνο όταν δεν επαληθεύεται στο χώρο, στον οποίο υποτίθεται ότι έπρεπε να έχει επαληθευσιµότητα. Πότε συµβαίνει κάτι τέτοιο; Όταν λύνουµε κάποια εξίσωση και βγάζουµε λάθος αποτέλεσµα, όταν αναπτύσσουµε ένα λογικό συλλογισµό και κάνουµε λογικά σφάλµατα, όταν σχεδιάζουµε και επιβλέπουµε την κατασκευή µιας γέφυρας και αυτή πέφτει µε την πρώτη θύελλα, όταν, όντας αστρονόµοι στην αρχαία Βαβυλωνία, αποτυγχάνουµε να προβλέψουµε την επερχόµενη έκλειψη Ηλίου.

Άλλοι χώροι συµπεριφορών. Η ερµηνεία που προτείνει ο Μaturana,

µια βιολογική ερµηνεία µε φιλοσοφικές επιπτώσεις, µας ανοίγει το δρόµο για την να κατανοήσουµε άλλους τρόπους σκέψης, εκείνους που κάπως αποδοκιµαστικά κάποιοι θα ονόµαζαν αντιεπιστηµονικούς Ας φανταστούµε, ,για παράδειγµα, µια φυλή αποµονωµένη στα βάθη της ζούγκλας, που πιστεύει ότι, για να βρέξει, θα πρέπει ο µάγος να εκτελέσει τον τελετουργικό του χορό. Αναρωτιόµαστε, λοιπόν: «Μα καλά, δεν το έχουν καταλάβει ακόµα ότι η βροχή δεν σχετίζεται µε το µάγο; ∆εν βλέπουν ότι πολλές φορές ο µάγος χορεύει και τα σύννεφα.....απεργούν, και άλλες φορές βρέχει µε το τουλούµι, ενώ ο µάγος είναι κλεισµένος σπίτι του µε σπασµένο το πόδι».

Εύλογα ίσως τα ερωτήµατα άλλα κενά περιεχοµένου. Είναι σίγουρο ότι αν ψάξουµε και µελετήσουµε ολόκληρο το πλέγµα των πεποιθήσεων της φυλής αυτής γύρω από τη βροχοποιό ικανότητα του µάγου, θα εκπλαγούµε. Πάντα υπάρχει ένα περιπλοκότατο πλέγµα προϋποθέσεων και παραµέτρων; από τις οποίες εξαρτάται το αν οι παρακλήσεις για βροχή θα γίνουν δεχτές: Το πλέγµα αυτό έχει οργανωθεί µε τα χρόνια, στις αλληλεπιδράσεις των µελών της φυλής αυτής, και όσον αφορά τους ίδιους - έχει επαληθευσιµότητα και προβλεπτική ικανότητα. Θα αδικούσαµε πολύ τους ανθρώπους της φυλής, αν θεωρούσαµε ότι συνεχίζουν να πιστεύουν κάτι το οποίο βλέπουν ότι δεν ισχύει. Ανοησία βεβαίως υπάρχει στον κόσµο, αλλά δεν χαρακτήρισε ποτέ µια ολόκληρη κοινωνία ή µια ολόκληρη περίοδο.

∆εν χρειάζεται όµως να πάµε τόσο µακριά. Η καθηµερινή µας ζωή είναι δράση σε µια πληθώρα από διαφορετικούς, επικαλυπτόµενους, ενδεχοµένως, «χώρους» συµπεριφορών και κανονικοτήτων, καθεµία από τις οποίες έχει τη δική της λογική και συνεκτικότητα. Μπορούµε κάλλιστα να φανταστούµε έναν πυρηνικό επιστήµονα, ο οποίος παρ΄ όλα αυτά αποφεύγει να βγει από το σπίτι του κάθε Τρίτη και δεκατρείς, ή ένα µαθηµατικό που θα σας µιλήσει για το πως το ζώδιο του σε συνδυασµό µε το πώς ήταν τα υπόλοιπα άστρα την ακριβή στιγµή της γέννησής του έχουν το κλειδί για την απόφαση του να ασχοληθεί µε τους αριθµούς.

Αν ο µαθηµατικός µας έχει πράγµατι φτάσει να πιστεύει κάτι τέτοιο, τότε δεν υπάρχει επιχείρηµα που θα τον πείσει για το αντίθετο, γιατί το επιχείρηµα εκείνο θα έπρεπε να επαληθευτεί στον ίδιο χώρο συµβάντων µε αυτόν στο οποίο ο ίδιος βλέπει να επαληθεύονται οι επιταγές των άστρων. Μόνη σας ελπίδα θα ήταν να σας θεωρήσει εξωτερική αξιόπιστη πηγή, µε άλλα λόγια να σας πιστέψει.

47

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΩΣ ΑΦΗΓΗΣΗ ∆οκιµάστε να αφηγηθείτε ένα όνειρο. Την πρώτη φορά θα αναφερθείτε σε

ασύνδετες ή πολύ χαλαρά σχετιζόµενες σκηνές και εικόνες. Μόλις ολοκληρώνεται την αφήγησή σας, αφηγηθείτε το ξανά. Αίφνης, πολλά από τα ερωτηµατικά, πολλές ασάφειες βρίσκουν απάντηση. «Τώρα θυµάµαι καλύτερα»ίσως πείτε και θα συνεχίσετε. Η ιστορία είναι πια πολύ πιο συνεκτική. Πρόκειται για συνηθισµένο µηχανισµό του ψυχισµού που πρώτος ο Freud περιέγραψε. Ονοµάζεται εκλογίκευση. Ο αφηγητής διορθώνει αυθόρµητα την αφήγησή του, ώστε να αποκτήσει συνοχή και ταυτόχρονα ξεχνά ότι το κάνει.

Κάθε άνθρωπος εκλογικεύει ασυνείδητα την εικόνα που έχει για τον κόσµο. Θα µπορούσε να σας την αφηγηθεί ως ιστορία. «Από µικρός», θα σας πει, «πίστευα ότι...». «Τότε ήταν χρόνια ακόµα όχι σαν σήµερα που...»

και πάει λέγοντας. Η εικόνα που έχει πια σχηµατίσει είναι ακαταµάχητη, γιατί έχοντας κατασκευαστεί από τον ίδιο, έχει επαληθευσιµότητα στο χώρο συµβάντων που συγκροτούν τη ζωή του. Ο άνθρωπος µας γοητεύεται από την εικόνα που έχει φτιάξει και νοµίζει ότι είναι αληθινή. Τη χρησιµοποιεί για να ερµηνεύσει το παρόν, να θυµηθεί το παρελθόν του, να δικαιολογήσει τις απόψεις, τις επιλογές ή τις πράξεις του, να οργανώσει το µέλλον του.

Και όµως! Ο άνθρωπος αυτός δεν µιλά για την πραγµατικότητα περισσότερο από όσο µίλησαν γι’ αυτήν οι οπαδοί του φλογιστού. Τα ανθρώπινα πλάσµατα, ως ζωντανοί βιολογικοί µηχανισµοί, ζουν σε ένα συνεχές τώρα. Το παρελθόν, το παρόν και το µέλλον δεν είναι παρά αφαιρέσεις, νοητικά κατασκευάσµατα που χρησιµοποιούµε για να ερµηνεύσουµε τη συνεκτικότητα της εµπειρίας µας στην επικράτεια συµβάντων, δράσεων, συµπεριφορών που ονοµάζουµε καθηµερινότητα, για να κατασκευάσουµε τη δική µας «αφήγηση» του κόσµου.

Όλοι το κάνουµε αυτό. Το κάνω εγώ, το κάνετε εσείς, το κάνει ο ίδιος ο Maturana. Είναι φυσιολογικό και εν πάση περιπτώσει αποδεκτό.

Εδώ ακριβώς βρίσκεται η µεγάλη αξία των απόψεων του. Ο Maturana επιχειρεί να µας δείξει ακριβώς τα όρια της γνωστικής µας ικανότητας και τη σχέσης µεταξύ νοητικών κατασκευασµάτων και πραγµατικότητας. Προσπαθεί να µας υπενθυµίσει ότι ο τρόπος που βλέπουµε τα πράγµατα σήµερα δεν είναι ούτε πιο σωστός ούτε πιο λάθος από τον τρόπο που τα έβλεπαν άλλοι άνθρωποι σε άλλες εποχές, µε λίγη ή και καθόλου τεχνολογία, µε λίγη ή καθόλου επιστήµη. ∆εν έχει αλλάξει η κοσµοαντίληψη µας προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Αυτό που έχει αλλάξει είναι ο χώρος συµβάντων και συµπεριφορών, και ικανότητα την οποία προσλαµβάνουµε.

Μπορούµε λοιπόν σήµερα να περιγράψουµε µε µεγάλη προσδοκία επαληθευσιµότητας µεγάλο κοµµάτι αυτού που εκλαµβάνουµε ως αντικειµενική πραγµατικότητα, αλλά η περιγραφή µας δεν είναι παρά ένα νοητικό κατασκεύασµα. Ως βιολογικά όντα, των οποίων ο εγκέφαλος οργανώνει σε συστήµατα την κανονικότητα των συµβάντων που λαµβάνουν χώρα µέσα του κατά την διάρκεια δοµικών συζεύξεων µε άλλα

48

υποσυστήµατα του οργανισµού, δεν µπορούµε να έχουµε πρόσβαση στην αντικειµενικότητα, στο πράγµα καθ’ εαυτό της φιλοσοφίας.

Βρισκόµαστε στην Ευρώπη στα τέλη του 20ού αιώνα. Οι πρόοδοι της επιστήµης και της τεχνολογίας έχουν επαναφέρει την αισιοδοξία. Οι επιστήµονες βγαίνουν από τα πανεπιστήµια οπλισµένοι µε περισσότερες γνώσεις από ποτέ στο παρελθόν, περισσότερα εργαλεία για να υλοποιήσουν τις σκέψεις τους, περισσότερη αυτοπεποίθηση. Ξεχνούν ότι η ορθότητα της περιγραφής τους υπάρχει µόνο κατά το µέτρο που επαληθεύεται στο δικό τους χώρο συµπεριφορών. Νοµίζουν ότι περιγράφουν την ... πραγµατική πραγµατικότητα. Πολλές φορές, µάλιστα, υποκύπτουν στον πειρασµό και συµπληρώνουν κάποια κενά της περιγραφής τους ή διορθώνουν κάποιες απρόσµενες αποκλίσεις, συνεχίζοντας να πιστεύουν ότι και τώρα αναφέρονται σε χαρακτηριστικά της αντικειµενικής πραγµατικότητας.

Έτσι, ακούει κανείς κάποιους ( συνήθως Αµερικανούς ) επιστήµονες να λένε ότι βρισκόµαστε κοντά στον εντοπισµό των γονιδίων που προκαλούν αποκλίνουσα συµπεριφορά ή ψυχικές ασθένειες και ότι σε µερικά χρόνια το πρόβληµα της εγκληµατικότητας θα αποτελεί παρελθόν. Γιατί το πιστεύουν αυτό; Επειδή µερικές ( πολλές φορές αµφίβολες ) στατιστικές τους έχουν πείσει ότι ψάχνοντας θα το βρουν το γονίδιο εκείνο που βοηθά να εκτιµά τον Mozart σε σχέση µε κάποιον άλλο που δε θα µπορέσει ποτέ να ξεφύγει από τα Spice Girls.

Έτσι, βλέπει κανείς επιστήµονες στρατιωτικού σχεδιασµού να οργανώνουν επιχείρηση βοµβαρδισµού της Γιουγκοσλαβίας, σίγουροι ότι µετά από πέντε βόµβες ο Μιλόσεβιτς θα πέσει εξαιτίας των αντιδράσεων του λαού. Ο λόγος της σιγουριάς τους; Η πεποίθηση τους ότι γνωρίζουν το πώς αντιδρούν οι ανθρώπινες µάζες και η πίστη τους στην ακρίβεια µοντέλων προσοµοίωσης που έχουν δοκιµάσει πολλές φορές στους Υπολογιστές του Πενταγώνου. Η γνώµη των προγόνων. Πριν από µερικά χρόνια είχε διοργανωθεί ένα διεθνές συνέδριο µε θέµα τον οικογενειακό προγραµµατισµό στον Τρίτο Κόσµο. Το ενδιαφέρον για τις χώρες της Αφρικής και της Ασίας ήταν ιδιαίτερα µεγάλο, γι’ αυτό και είχαν λάβει ιδιαίτερη πρόσκληση να µιλήσουν επιστήµονες και αναλυτές από τις χώρες αυτές. Οι ανακοινώσεις τους έγιναν δεκτές µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς ήταν µια από τις πρώτες φορές που σε τέτοιο συνέδριο δινόταν ο λόγος στους άµεσα ενδιαφερόµενους. Ιδιαίτερη εντύπωση είχε κάνει η ανακοίνωση του εκπροσώπου κάποιας χώρας της κεντρικής Αφρικής.

Όπως έγραψαν οι εφηµερίδες, αυτό που εντυπωσίασε περισσότερο συµµετέχοντες και παρατηρητές ήταν η βιβλιογραφία των πηγών που είχε χρησιµοποιήσει ο ερευνητής. Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο άνθρωπος παρέπεµπε σε σειρά συνεντεύξεων που είχε πάρει από κάποιους µακρινούς του προγόνους που είχαν πεθάνει προ καιρού. Πολλοί µάλιστα πριν από 100 χρόνια και πάνω. Φυσικά, έγινε σούσουρο και ο ερευνητής κλίθηκε να δώσει εξηγήσεις.

49

∆εν είχε πολλά να πει. «Πώς θέλετε να µιλήσω για οικογενειακό προγραµµατισµό», τους ρώτησε, «αν δεν συµβουλευτώ πρώτα τους προγόνους µου;».

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι επαναστατικές ανακαλύψεις που δεν ξέρουµε σε ποιους οφείλονται Υπάρχει τίποτε πιο ανιαρό από τις βιτρίνες των µουσείων τις γεµάτες µε θραύσµατα αγγείων και µε κοµµάτια πυριτόλιθου; Ανώνυµα και σχεδόν όλα όµοια, είναι τοποθετηµένα πάνω στα µπαµπακένια µαξιλαράκια τους, το καθένα µε µια σκονισµένη επιγραφή στο πλάι. Οι περισσότεροι επισκέπτες µόλις καταδέχονται να τους ρίξουν µια βιαστική µατιά και τα προσπερνούν,

Αλλ’ ας σταµατήσουµε για µια στιγµή κοντά τους. Με τα αντικείµενα αυτά, µε τα εργαλεία αυτά, οι µακρινοί πρόγονοι µας αντιµετώπισαν ένα σκληρό και ανελέητο κόσµο και η πορεία τους ώσπου να κυριαρχήσουν επάνω του δεν ήταν σύντοµη. Αυτή η χοντροπελεκηµένη πέτρα λόγου χάρη: ένα κάποιο ζωντανό πλάσµα, που θα διστάζαµε να το αναγνωρίσουµε έστω και για µακρινό πρόγονο µας, την έσφιξε κάποτε στη φούχτα του, λογάριασε το βάρος της, την ψηλάφισε κι ύστερα τη χρησιµοποίησε για να σπάσει ένα κόκαλο και να βγάλει το µεδούλι του ή σαν όπλο για ν’ αντιµετωπίσει τον εχθρό, που ήρθε να τον ληστέψει ή το αγρίµι που αναζητούσε τη λεία του. Κι αυτή η µικρή πέτρινη σφήνα; Κάποτε ήταν στερεωµένη στην άκρη ενός βέλους που κάποιος πρωτόγονος κυνηγός είχε ρίξει καταπάνω σ’ ένα ελάφι, καθώς το διέκρινε να ξεµακραίνει στο ξέφωτο του δάσους. Η προσπάθησε να διαπεράσει τη θωράκιση ενός µαµούθ, όταν το πελώριο θηρίο είχε φτάσει σε απόσταση βολής. Κι αυτή η άλλη µυτερή πέτρα; Ίσως την είχε χρησιµοποιήσει κάποια γυναίκα για να ξύσει το αίµα και το λίπος από ένα τοµάρι που της είχε φέρει ο κυνηγός σύντροφός της για να φτιάξει ένα ρούχο που θα την προφύλαγε από το κρύο. Έτσι, οι πληκτικές αυτές αρχαίες πέτρες παίρνουν διαφορετική σηµασία. Αποκτούν ενδιαφέρον, σχεδόν µια ροµαντική γοητεία. Πολλά από τα αντικείµενα αυτά έχουν ηλικία εκατό χιλιάδων ή ακόµη και µερικών εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων. Στην Ολντουβάι Γκόρζ στην Τανζανία βρέθηκαν, µε τις ανασκαφές, σε βραχότοπους, απολιθωµένα οστά που ίσως άνηκαν σε πιθηκάνθρωπο ή σε κάποιο ζώο που είχε ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Και µαζί, ανακαλύφθηκαν χοντροφτιαγµένα πέτρινα εργαλεία που, όπως φαίνεται καθαρά από το σκελετό του µικρόσωµου θηράµατος που βρέθηκε εκεί κοντά, είχαν χρησιµοποιηθεί για το κυνήγι σε αναζήτηση τροφής. Το πλάσµα αυτό µπορεί να έζησε ως πριν από εφτακόσιες χιλιάδες χρόνια. Ανάλογα αντικείµενα βρέθηκαν και σε πιο αρχαίους ανθρώπινους οικισµούς που έχουν ως τώρα ανακαλυφθεί. Πολύ σωστά, λοιπόν, η πρώτη αυτή περίοδος της ιστορίας του ανθρώπου-

50

περίοδος που περιλαµβάνει το µεγαλύτερο µέρος της ιστορίας του-ονοµάστηκε παλαιολιθική εποχή. Σε εποχές που βρίσκονται έξω από τους υπολογισµούς των γεωλόγων και των αρχαιολόγων, οι πρόγονοι µας δεν είχαν παρά µόνο αυτά εργαλεία για την προστασία και την επιβίωση τους. Και πόσο αργή πρέπει να ήταν η πορεία τους, πόσες ανακοπές, πόσες οπισθοδροµήσεις ή µεγάλες περιόδους αποτελµατώσεως πρέπει να είχε η πορεία αυτή προς τα εµπρός! ∆εν υπάρχουν χρονικά να αφηγηθούν την ιστορία των χιλιετών που ακολούθησαν η µια την άλλη. Τα µόνα που µπορούν να µας βοηθήσουν να µας βοηθήσουν να τις γνωρίσουµε είναι οι ποικιλόσχηµοι αυτοί πυριτόλιθοι, βγαλµένοι από στρώµατα ψαµµιτών ή συναγµένοι από σπήλαια που χρησιµοποιήθηκαν κάποτε για κατοικίες ή καταφύγια των µακρινών προγόνων µας. Για ένα πράγµα όµως µπορούµε να είµαστε βέβαιοι: τα αντικείµενα από πυριτόλιθο και τα όπλα που έφτασαν ως εµάς, ακόµα και στην πιο χοντροφτιαγµένη µορφή τους, κάθε άλλο παρά αντιπροσωπεύουν τους πρώτους σταθµούς του ανθρώπου στην πορεία του προς τον

πολιτισµό. Τα πρώτα βήµατα είναι τόσο παλαιά, ώστε µπορούν να τοποθετηθούν στην εποχή εκείνη, που ο άνθρωπος δεν είχε αρχίσει ακόµα να χρησιµοποιεί τη φωτιά. Η πρώτη σίγουρη απόδειξή ενός δεσµού του ανθρώπου µε τη φωτιά δίνεται από κάποιες εστίες στα σπήλαια του Τσού Κού Τιέν, κάπου κοντά στο Πεκίνο, που χρονολογούνται πριν από 350.000 χρόνια. Φαίνεται όµως ότι πρόκειται για περίπτωση εντελώς εξαιρετική. Αλλού δεν έχουν βρεθεί τέτοια ίχνη, κι όσα βρέθηκαν τοποθετούνται πολλές χιλιάδες χρόνια αργότερα. Στην Αφρική, λόγου χάρη, δεν υπάρχουν σηµάδια ότι χρησιµοποιήθηκε η φωτιά σε εποχή παλαιότερη από 40.000 χρόνια. Πρέπει όµως να γίνει διάκριση ανάµεσα σε χρησιµοποίηση και σε παραγωγή της φωτιάς. Ο Sinanthropus, ή άνθρωπος του Πεκίνου, ήξερε πως να ζεσταθεί όταν οι ψυχροί άνεµοι φυσούσαν στις πεδιάδες, αλλά δεν υπάρχει ο παραµικρός λόγος να πιστέψουµε ότι είχε µάθει έναν από τους τρόπους να αποκτήσει τη φλόγα. Την αιχµαλώτισε από την πυρκαγιά ενός δάσους ή ίσως από µια ηφαιστειακή έκρηξη κι ύστερα προσπάθησε απεγνωσµένα να την εµποδίσει να φύγει από τα χέρια του και να χαθεί. Μόλις πριν από δύο χιλιάδες χρόνια, υπήρχαν στην αρχαία Ρώµη οι περίφηµες Εστιάδες, που είχαν αναλάβει το χρέος να διατηρούν αναµµένη την ιερή φλόγα, από φόβο πως, αν έσβηνε ξαφνικά, φοβερές συµφορές θα έπεφταν στην πόλη. Η αρχαιότερη µαρτυρία παραγωγής φωτιάς, ανεξάρτητα από τη χρήση της, είναι ίσως ο αναπτήρας που βρέθηκε, πρόσφατα, σε κάποιο υπόγειο σπήλαιο στην Κραπίνα της Γιουγκοσλαβίας. Η κατασκευή του µπορεί ίσως να τοποθετηθεί πριν από 100.000 χρόνια. Αν είναι έτσι, οι Ευρωπαίοι βρίσκονταν από τότε κιόλας στην πρωτοπορία του πολιτισµού! Με τις µυτερές πέτρες, που του χρησίµεψαν για να φτιάξει σφυριά και πελέκια, γλύφανα, µαχαίρια, αιχµές για κοντάρια και βέλη, ο άνθρωπος αντιµετώπισε την περίοδο των παγετώνων, που, για πολλούς χρόνους, είχε σκεπάσει τη γη µε πυκνό στρώµα πάγου. Στα λιγότερο ψυχρά µεσοδιαστήµατα, µπορεί να είχε κάνει µερικές προόδους, αλλά όχι

51

εντυπωσιακές, από όσο τουλάχιστον είµαστε σε θέση να κρίνουµε. Ο άνθρωπος ήταν ακόµη περιπλανώµενος πάνω στη γη, κυνηγός µικρών αγριµιών, ψαράς ίσως στο ρυάκι και στο ποτάµι, άπληστος συλλέκτης σπόρων και άγριων καρπών, χωρίς να περιφρονεί τα σκουλήκια ή τα έντοµα ή οτιδήποτε άλλο που θα µπορούσε να φαγωθεί. Με το πέτρινο πελέκι του είχε µάθει να φτιάχνει πιρόγες, µε το ίδιο εργαλείο έκοβε δέντρα στο δάσος και είχε έτσι τους κορµούς και τα κλαδιά που του χρησίµευαν για να στήνει καταφύγια και για να στηρίζει τους τοίχους στις κατοικίες που έσκαβε µέσα στη γη. Έχοντας στη διάθεση του τη φωτιά µπορούσε να πραγµατοποίηση µεγάλα βήµατα προς τα εµπρός: να ζεσταίνεται τη νύχτα ή το χειµώνα, να κάνει πιο ορεχτική και ευκολοχώνευτη την τροφή του, ψήνοντάς τη στη θράκα ή στη φλόγα, περασµένη στη σούβλα. Για την κοινωνική οργάνωση δεν ξέρουµε σχεδόν τίποτα, µπορούµε µόνο να υποθέσουµε ότι ο άνθρωπος περιπλανιόταν κατά οικογενειακές οµάδες (πατριές), όπου αρχηγός ήταν ο πιο ηλικιωµένος ή ο πιο δυνατός από τους αρσενικούς, που νοιαζόταν να µην καταφρονά κανείς τα προνόµιά του.

Υπάρχει κάτι ακόµα που πρέπει να σηµειώσουµε για τις εποχές εκείνες του βασανιστικού µόχθου των φοβερών κινδύνων; Ναι, υπάρχει κάτι που, όταν θελήσουµε να το προσέξουµε, ιδιαίτερα σηµαντικό. Στον κόσµο είχε εµφανιστεί η τέχνη. Στα σπήλαια της Γαλλίας, της Ισπανίας και αλλού, βρίσκουµε τις πινακοθήκες τέχνης του προϊστορικού ανθρώπου. Μακριά από το φως της ηµέρας, σε βαθιές γωνιές που µόλις φωτίζονταν µε δαδιά, οι κυνηγοί καλλιτέχνες ζωγράφισαν τις λείες επιφάνειες µε απεικονίσεις ζώων και ανθρώπων που τα κυνηγούσαν, και σε κοµµάτια άργιλο ή σε µαλακή πέτρα σκάλιζαν φιγούρες γυναικών σωµατώδεις ή σε χονδροειδή παραµόρφωση. Ποίος ήταν ο λόγος αυτής της δραστηριότητας; Οι ειδικοί της προϊστορίας µιλούν για µαγικές τελετουργίες µε σκοπό την αύξηση της γονιµότητας του ανθρώπου ή των ζώων ή την επιτυχία στο κυνήγι. Ωστόσο, καθώς δεν έχουµε καµιά άµεση εξήγηση του προγράµµατος δεν µπορούµε παρά να µένουµε έκπληκτοι µπροστά στην αναπάντεχη και πλουσιότατη αυτή άνθηση καλλιτεχνικών ταλέντων. Πέρασαν οι γενεές σε µακρές χρονικές περιόδους για τις οποίες τίποτα δεν είναι γνωστό. Η µια εποχή παγετώνων ακολουθούσε την άλλη, µε περιόδους σχετικής θερµότητας του κλίµατος ανάµεσα τους, όταν υποχωρούσαν οι παγετώνες. Μαµούθ, αρκούδες, ρινόκεροι τριγύριζαν στην Ευρώπη και τη βόρεια Ασία, κι ύστερα από τη µακριά ηµέρα ακολουθούσε µια ατέλειωτη νύχτα. Οι άνθρωποι, µερικοί από τους ανθρώπους, παραµόνευαν τον ερχοµό και τη φυγή τους. Ανίσχυροι αντίκρυ σ’ αυτά τα θηρία κι ωστόσο, µε επιδέξια χέρια και µυαλό ικανό να καταστρώνει σχέδια για την πρόοδο, κατάφεραν να επιβιώσουν. Κάποτε το τελευταίο στρώµα του πάγου υποχώρησε προς τον Πόλο και οι ανθρώπινες φυλές, ύστερ’ απ’ αυτό, πληθύνανε όπως πληθύνανε και οι ικανότητές τους. Στις ανοιχτές και γόνιµες πεδιάδες άρχισαν να παίρνουν το δρόµο για µιαν αδιάκοπη αν όχι πάντα σταθερή πρόοδο. Η αρχαία µακροχρόνια εποχή της πέτρας έκλεισε,

52

και οι τελευταίες φάσεις της περιόδου των παγετώνων χαρακτηρίζονται ως µεσολιθική εποχή. Και ήδη πρόβαλλε η νεολιθική εποχή. Η πιο σηµαντική, αναµφισβήτητα, περίοδος ολόκληρης της ανθρώπινης ιστορίας. Είµαστε περήφανοι, και δικαιολογηµένα, για τις κατακτήσεις της νεώτερης επιστήµης και Τεχνολογίας, θα έπρεπε ωστόσο να θυµηθούµε ότι οι βασικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται ο πολιτισµός µας πραγµατοποιήθηκαν από την αρχή της ιστορίας. Είναι µια οφειλή µας στη µνήµη των λησµονηµένων σκαπανέων, που, έχοντας πίσω τους µια µικρή κληρονοµιά από εµπειρίες, µε βασική φροντίδα την καθηµερινή εξοικονόµηση της τροφής, χωρίς πληροφορίες για το τι είχε συµβεί πριν απ’ αυτούς, αδίστακτα διακινδύνευσαν, εξερεύνησαν, πειραµατίστηκαν. Αυτή ήταν η πρώτη από τις οικονοµικές επαναστάσεις στην ανθρώπινη ιστορία. Είναι αναγκαία από τις κλιµατολογικές µεταβολές που ακολούθησαν την υποχώρηση των παγετώνων. Τα πελώρια ζώα των αρχαιοτέρων εποχών, που οι άνθρωποι κυνηγούσαν και σκότωναν, ξεµάκρυναν από τις υγρές πεδιάδες, τις σκεπασµένες µε δάση που, τουλάχιστον στην Ευρώπη,

δεν είχαν, τώρα πια, παρά ελάχιστα φυτά κατάλληλα για τη διατροφή τους. Οι κυνηγοί αντιµετώπιζαν δυσκολίες, αλλά οι πιο τολµηροί έλυσαν το πρόβληµα που γινόταν τώρα ιδιαίτερα πιεστικό: ανακάλυψαν τη γεωργία. Στάρι και καλαµπόκι φύτρωναν στη βορειοανατολική Αφρική και στη νοτιοδυτική Ασία και σ’ αυτές ακριβώς τις περιοχές, ή σε µερικά τµήµατά τους, άρχισε κιόλας ή καλλιέργεια των δηµητριακών. Αν µπορούσαµε µόνο να ξέρουµε ποιος έκανε τα πρώτα βήµατα και πως! Ίσως να ήταν γυναίκες που αναζητούσαν τροφή στις κοιλάδες και που, ανασκαλεύοντας τη γη, ξεχέρσωσαν τυχαία ένα µικρό χωράφι, όπου είχαν την έκπληξη να βρούνε, ύστερ’ από µερικούς µήνες, φυτά σταριού που είχαν φυτρώσει και µεγάλωναν. Στο µυαλό τους άρχισε σιγά-σιγά να γεννιέται η ιδέα του συσχετισµού ανάµεσα στο ανασκάλεµα των σβόλων της γη και στη βλάστηση των φυτών και µιµήθηκαν το παράδειγµα που τους έδινε η φύση, µε εντυπωσιακά αποτελέσµατα. ‘Η µπορεί µερικά σπυριά σιτάρι να είχαν θαφτεί µαζί µε κάποιο γέροντα και όταν αργότερα οι άνθρωποι της φυλής ζυγώσανε στον τάφο βρήκα τα πράσινα κοτσάνια που είχαν φυτρώσει στο ανάχωµα. Συχνά διατυπώθηκε η γνώµη ότι οι ανοιξιάτικες θυσίες των πρωτόγονων ανθρώπων για την εξασφάλιση πλούσιας συγκοµιδής (στην αρχή ανθρωποθυσίες κι αργότερα θυσίες ζώων) είχαν την αρχή τους σε κάποιο τυχαίο περιστατικό, όπως αυτό που αναφέραµε παραπάνω. Το πρώτο γεωργικό εργαλείο ήταν ένα ραβδί µυτερό στην άκρη και ίσως σκληρυµένο στη φωτιά. Το κοµµάτι αυτό του ξύλου που χρησιµοποιούσαν για σκάψιµο, έγινε λισγάρι και, µε µια κοφτερή πέτρα στην άκρη του, δηµιουργήθηκε ο πρόγονος της τσάπας. Το πρώτο αλέτρι φαίνεται πως ήταν ένα παρόµοιο κοµµάτι ξύλου που τελείωνε σε µιαν ακονισµένη πέτρα, που το έχωναν και το έσερναν στη γη και σίγουρα θα πρέπει να θεωρηθεί µεγαλοφυΐα εκείνος που είχε την ιδέα να χρησιµοποιήσει ένα ζώο, βόδι λόγου χάρη, γι’ αυτή τη σκληρή δουλειά. Όταν το σιτάρι ήταν ώριµο για συγκοµιδή το έκοβαν µε µια πέτρα σε σχήµα δρεπανιού. Ήταν η εποχή που

53

οι άνθρωποι είχαν ανακαλύψει την κατεργασία και τη λείανση της πέτρας - του γρανίτη και του διορίτη - και δεν περιορίζονταν πια στη χρήση του πυριτόλιθου. Το τσεκούρι από λειασµένη πέτρα είναι πράγµατι το χαρακτηριστικό εργαλείο της νεολιθικής εποχής. Τα υποµονετικά βόδια ήταν από τα πρώτα ζώα που εξηµερώθηκαν, αλλά η προτεραιότητα ανήκει σίγουρα στο σκύλο. Είναι πιθανό πως ο σκύλος δεν περίµενε να τον εξηµερώσουν αλλά έκανε αυθόρµητα τα πρώτα βήµατα προς αυτή την κατεύθυνση. Ζούσε πολύ κοντά στην νοµαδική φυλή και πρόσφερε καλές υπηρεσίες εξαφανίζοντας τα απορρίµµατα. Γρήγορα έδειξε τι ήταν ικανός να επιτύχει σαν σύµµαχος στο κυνήγι και στη φύλαξη. Αποδείχτηκε χρήσιµος κυρίως για να επιτηρεί το άγριο κοπάδι και να το ξαναφέρνει τη νύχτα στο µαντρί. Τα µαντριά ήταν χώροι περίφρακτοι µε αγκαθωτά φυτά, αργότερα όµως οι άνθρωποι σχεδίασαν κι κοιλάδες της Αγγλίας και πολλών άλλων χωρών. Κοπάδια από µικρά και µεγάλα ζώα γύριζαν τη νύχτα σ’ αυτούς τους περίφρακτους χώρους. Κι ενώ άντρες και γυναίκες συνάζονταν κοντά στη φωτιά του καταυλισµού, οι σκύλοι, γύρω από φράχτη, παραµόνευαν, όλο αυτιά, τους λύκους ή τις αρκούδες που θα ζυγώνανε.

Από τις πιο σηµαντικές συνέπειες της σποράς του σταριού ήταν η ανάγκη να µένουν οι άνθρωποι κοντά στον τόπο της καλλιέργειας ή τουλάχιστον να ξαναγυρίζουν όταν πλησίαζε ο καιρός της συγκοµιδής. Από την κατάσταση του κυνηγού που βρίσκεται πάντα σε κίνηση, ο άνθρωπος πέρασε στο στάδιο της εγκαταστάσεως σ’ έναν ορισµένο χώρο. Η κατοικία έγινε ανάγκη, από τη στιγµή που ήταν υποχρεωµένος να µένει στον ίδιο τόπο χειµώνα- καλοκαίρι. Είχε γεννηθεί η ιδέα του σπιτιού, ενός χώρου όπου νέοι και γέροι ζούσαν µαζί, όπου αποθηκεύονταν τα δηµητριακά, κλείνονταν τα νεαρά ζώα, ενός χώρου, ακόµα, δεµένου µε ευτυχισµένες αναµνήσεις, γιορτές, έρωτες, γάµους. Και δε βρίσκονταν σε µακρινή απόσταση απ’ αυτόν το χώρο οι τάφοι όπου τιµηµένα πρόσωπα κοιµόντουσαν το τελευταίο ύπνο. Η αποθήκευση του σταριού απαιτούσε κατάλληλα δοχεία. Ως τότε οι κοίλοι κορµοί των δέντρων είχαν ανταποκριθεί αρκετά καλά σ’ αυτόν το σκοπό, αλλά είχε φτάσει η στιγµή να βρεθεί κάτι πιο πρόσφορο και αποτελεσµατικό. Το πρώτο δοχείο ήταν ίσως ένα κοµµάτι άργιλος, όπου ο πρωτόγονος εφευρέτης είχε πιέσει την κλειστή γροθιά του σύντοµα όµως άρχισαν να εκτιµούν την εξαιρετική πλαστικότητα αυτού του υλικού, που, κατά κάποιον ανεξήγητο τρόπο, σκληραίνονταν όταν έµενε για λίγο πάνω σε αναµµένα κάρβουνα. Οι πρώτοι αγγειοπλάστες πρέπει να έβρίσκαν ιδιαίτερα ικανοποιητική τη δραστηριότητα τους κι έτσι άρχισαν µε τον καιρό να λειαίνουν και να τορνεύουν τη µαλακή άργιλο και, για να δώσουν χάρη στα προϊόντα της εργασίας τους, τα διακοσµούσαν µε το αποτύπωµα του νυχιού τους. Έτσι, το χέρι του ανθρώπου είχε δηµιουργήσει την πρώτη άτεχνη διακόσµηση. Στην παλαιολιθική εποχή υπήρχε ένας ορισµένος τύπος εκµεταλλεύσεως του ορυκτού πλούτου: οι άνθρωποι έσκαβαν στο γύψο αναζητώντας τους πυριτόλιθους για τα όπλα και τα εργαλεία τους. Εδώ κι εκεί, όπως στο Γκραίµς Γκραίβς του Νόρφολκ, µπορούµε να κατεβούµε στις στοές που

54

είχαν ανοίξει οι αρχαίοι µεταλλωρύχοι και ίσως να συναντήσουµε ίχνη από τις δάδες τους και κοµµάτια από τα πρωτόγονα εργαλεία τους. Αρκετές φορές µάλιστα βρέθηκαν και κόκαλα µεταλλωρύχων, που είχαν θαφτεί από κατάρρευση των τοιχωµάτων. Στη νεολιθική εποχή όµως, οι άνθρωποι άρχισαν, µεθοδικά, ν’ αναζητούν µεταλλεύµατα χαλκού και κασσίτερου, χρυσού και ασηµιού και µετεωρικού σιδήρου. Τα µέταλλα τράβηξαν ίσως την προσοχή του ανθρώπου όταν, από τα µεταλλοφόρα ορυκτά, που ακουµπούσε γύρω από τη φλόγα της φωτιάς, είδε να κυλάνε ξαφνικά λεπτά ρυάκια µετάλλου. Στην αρχή χρησιµοποιήθηκαν ίσως τα µέταλλα µόνο για κοσµήµατα και φυλαχτά. Αργότερα όµως οι άνθρωποι κατανόησαν ότι µπορούσαν να τα χρησιµοποιήσουν για πιο πρακτικές εξυπηρετήσεις. έτσι, κατασκεύασαν εργαλεία από µέταλλο που έκοβαν καλύτερα τις πέτρες, και οι λεπίδες πήραν τη θέση των πέτρινων σκεπαρνιών. Ο άνθρωπος που έµαθε να χρησιµοποιεί τη φωτιά για ελευθερώνει από τα πετρώµατα το µεταλλικό τους περιεχόµενο σίγουρα απόκτησε µεγάλη δόξα αλλά προκάλεσε και κάποια υποψία ότι είχε µαγική δύναµη. Μια άλλη από τις θεµελιακές ανακαλύψεις της νεολιθικής εποχής ήταν η κατασκευή

ρούχων από το µαλλί των κατσικών και των προβάτων. Ο άνθρώπος της παλαιολιθικής εποχής ήταν ντυµένος µε τοµάρια ζώων, αν δεν ζούσε, όπως ήταν ίσως η συχνότερη περίπτωση, εντελώς γυµνός. Η επεξεργασία των τοµαριών ήταν δουλειά των γυναικών. Αφού γδερνόταν το σκοτωµένο ζώο, οι γυναίκες καθάριζαν το δέρµα του από το αίµα και το λίπος, το χτυπούσαν µε µεγάλες πέτρες, το ξέραιναν στον ήλιο ή στη φωτιά και το µαλάκωναν µε τα χέρια ή τα δόντια τους. Όταν οι άνθρωποι της εποχής αυτής κατάλαβαν ότι το µαλλί που έπαιρναν µε το κούρεµα των κοπαδιών έδινε καλύτερη φορεσιά από την προβιά του προβάτου, πάλι οι γυναίκες ήταν εκείνες που καταπιάστηκαν µ’ αυτή τη δουλεία. Στους νεολιθικούς χρόνους, όπως και πριν έναν αιώνα ακόµα, η γυναίκα ήταν κλώστρα ή και υφάντρα. Ίσως η γυναίκα συνέλαβε την ιδέα να δέσει και να πλέξει βούρλα για να φτιάξει καλάθια: ήταν κι αυτό µια από τις πολλές εργασίες που απασχολούσαν τις προϊστορικές γυναίκες. Αλλά η πιο σηµαντική ανακάλυψη που τοποθετείται στη νεολιθική εποχή είναι πιθανότατα ο τροχός. Από αµνηµόνευτους χρόνους οι άνθρωποι µετατόπιζαν βαριά φορτία πάνω σε κυλίνδρους από κορµούς δέντρων έτσι µεταφέρθηκαν και οι τεράστιες πέτρες που χρησιµοποιήθηκαν για την κατασκευή Στόουνχενζ και άλλων µεταλιθικών µνηµείων. Κάποιος λοιπόν ιδιαίτερα παρατηρητικός πρόγονος µας (δεν υπάρχει όµως λόγος να υποθέτουµε ότι αυτή η οποιαδήποτε άλλη από τις µεγάλες ανακαλύψεις έγινε από ένα µονάχα άνθρωπο, σε µια µονάχα στιγµή, σ’ έναν µονάχα τόπο) µπορεί να εντυπωσιάστηκε µε την ιδέα να περιορίσει το βάρος, αφαιρώντας το µεσαίο τµήµα του κυλίνδρου. Στα πρώτα αµάξια, ο άξονας και οι ρόδες αποτελούσαν ένα ενιαίο κοµµάτι, που περιστρεφόταν ολόκληρο κάτω από το αµάξι. Το επόµενο βήµα ήταν ο χωρισµός του άξονα από τις ρόδες: έτσι ο άξονας έµεινε στερεωµένος στο αµάξι και µόνο ρόδες γύριζαν. Πολύ απλό. Αλλά για την ανακάλυψή του πρέπει να χρειάστηκαν πολλές µεγαλοφυείς παρατηρήσεις.

55

Περνώντας τώρα από τη στεριά στο νερό, πρέπει να πούµε ότι τα πρώτα πλεούµενα ήταν σκαµµένοι κορµοί δέντρων ή βάρκες φτιαγµένες από κλαδιά και κορµούς. Όταν δέρµατα ζώων τεντώθηκαν πάνω σ’ ένα σκελετό από πλεγµένα κλαδιά είχε πραγµατοποιηθεί ένα µεγάλο βήµα και ακόµα µεγαλύτερο όταν χρησιµοποιήθηκε το δέρµα το δέρµα κάποιου ζώου σαν πανί ιστιοφόρου. Οι πρώτοι ψαράδες χρησιµοποιούσαν καµάκια, αλλά από την τελευταία φάση της παλαιολιθικής εποχής, ο άνθρωπος φαίνεται ότι κατασκεύασε άγκιστρα από κόκαλο σε σχήµα κεράτου. Αυτές είναι λοιπόν µερικές από τις κατακτήσεις των ανθρώπων που έζησαν στους αιώνες µετά την υποχώρηση των πάγων -των ανθρώπων της νεολιθικής εποχής. Από τα πολλά άλλα επιτεύγµατα, εκείνο ίσως που αξίζει περισσότερο να αναφερθεί, είναι η άρδευση, γιατί προϋποθέτει κάτι που δεν έχει ακόµη αναφερθεί σ’ αυτήν τη σύντοµη επισκόπηση των προϊστορικών κατακτήσεων. Καλλιέργεια της γης, εξηµέρωση των ζώων, αγγειοπλαστική, επεξεργασία των µετάλλων και όλα τα άλλα, µπορεί να έγιναν- και φαίνεται ότι πράγµατι έγιναν- από µικρές οµάδες ανθρώπων. Η άρδευση όµως δεν µπορεί να πραγµατοποιήθηκε από ένα µόνο άνθρωπο, ούτε από µια οικογένεια, ούτε

από µια φυλή. Απαιτεί µελετηµένη πρόβλεψη, προγραµµατισµό, κατοχή και διάθεση ειδικών µέσων, υποταγή του ατοµικού συµφέροντος στο καλό της κοινότητας, κι αυτό σηµαίνει µια κάποια µορφή διακυβερνήσεως. Οι άνθρωποι που τιθάσευσαν τις πληµµύρες της κοιλάδας του Νείλου και της Μεσοποταµίας βρίσκονταν πολύ µακριά από τους προϊστορικούς κυνηγούς και συλλέκτες. Ο µεµονωµένος άνθρωπος είχε παύσει να νοµοθετεί, κατά κάποιο τρόπο, µε µοναδικό γνώµονα τον εαυτό του. Η ιδέα ενός κοινού σκοπού είχε κερδίσει έδαφος ανάµεσα στους ανθρώπους. Οµάδες από προσωρινές κατοικίες είχαν γίνει µόνιµοι συνοικισµοί, που, µερικοί, σχεδόν σχηµάτιζαν πολιτείες. Είχε καθιερωθεί η κατανοµή της εργασίας, όχι µόνο ανάµεσα στα δύο φύλα, αλλά και ανάµεσα σε γεωργούς και σιδηρουργούς, αγγειοπλάστες, βοσκούς, ψαράδες και τολµηρούς θαλασσοπόρους. Οι άνθρωποι διαφοροποιήθηκαν. Μερικοί αναγνωρίστηκαν σαν πιο έµπειροι και πιο ειδικοί, κάποιοι µάλιστα εξηγούσαν όχι µόνο µυστηριώδη φαινόµενα, όπως οι πληµµύρες των ποταµών και οι παλίρροιες, αλλά και τις κινήσεις των άστρων, του ήλιου και του φεγγαριού. Υπήρχαν εκείνοι που περνούσαν πιο άνετα από τους άλλους, ζούσαν σε πραγµατικά σπίτια, είχαν στην κατοχή τους αποθήκες γεµάτες δηµητριακά, ενώ οι γυναίκες τους στολίζονταν µε περιδέραια από νεφρίτη, κεχριµπάρι ή µικρά πέταλα από λαµπερό µέταλλο. Οι ταξικές διακρίσεις είχαν κάνει την εµφάνισή τους. Και κάτι άλλο ακόµα πιο σηµαντικό. Ορισµένοι άνθρωποι που είχαν επινοήσει κάτι χαρακτηριστικά σηµεία µε τα οποία υποστήριζαν ότι µπορούσαν να επικοινωνούν µε άλλα άτοµα, ακόµα κι από µεγάλη απόσταση. χάραζαν τα σηµεία αυτά πάνω σε λείες πέτρινες επιφάνειες ή µε µυτερά ξυλάκια, πάνω σε πλάκες από µαλακή άργιλο. Ήταν η πιο επαναστατική από όλες τις ανακαλύψεις. Αλλά δε θα κατορθωνόταν χωρίς δοκιµές και πειραµατισµούς, αµέτρητα λαθεµένα ξεκινήµατα, σφάλµατα,

56

φάσεις στασιµότητας. Οι άνθρωποι της νεολιθικής εποχής δεν είχαν γι’ αυτό που έκαναν, αλλά το έκαναν πολύ καλά.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Οι κοινωνίες αλλάζουν και µαζί µε αυτές αλλάζει ο τρόπος που βλέπουν οι άνθρωποι τον εαυτό τους και αντιµετωπίζουν τις καθηµερινές τους σχέσεις. Από πού προέρχονται όλοι εκείνοι οι κανόνες καλής συµπεριφοράς, στους οποίους καλούµαστε να συµµορφωνόµαστε; Πώς δηµιουργείται µέσα µας ο ακοίµητος εκείνος φρουρός που µας θυµίζει συνέχεια τι είναι σωστό, πρέπον, κόσµιο και τι όχι; Τι εννοούµε τελικά, όταν µιλάµε για τον πολιτισµό; Το επίσηµο δείπνο έχει µόλις ξεκινήσει. Κάθεστε στη θέση που σας έχουν κρατήσει και ξαφνικά σας ζώνουν τα φίδια. Σε τι χρησιµεύουν, επιτέλους, όλα αυτά τα περίεργα µαχαίρια και πιρούνια που βρίσκονται διατεταγµένα εκατέρωθεν των ποικίλων πιάτων µπροστά σας; Ποιο είναι το δικό σας πιατάκι για το ψωµί, αυτό που βρίσκεται στα αριστερά ή το άλλο στα δεξιά σας;

Τι πρέπει να κάνετε µε την πετσέτα; Σε τι χρησιµεύουν όλα αυτά τα ποτήρια; Με όσο το δυνατόν µεγαλύτερη διακριτικότητα παρακολουθείτε τους διπλανούς σας. Κάποιοι βρίσκονται σε παρόµοια θέση µε εσάς: αµήχανοι µπροστά σε αυτό το περίπλοκο και ακατανόητο τυπικό προσπαθούν και αυτοί να καταλάβουν, ρίχνοντας κλεφτές µατιές δεξιά και αριστερά. Κάποιοι άλλοι, όµως, δείχνουν στο στοιχείο τους. Απλώνουν την πετσέτα στα γόνατα, παίρνουν µε αποφασιστικότητα το ψωµάκι που τους ανήκει, πίνουν το κρασί χωρίς άγχος. Τους παρακολουθείτε µε κρυφό θαυµασµό, ίσως και µε λίγο φθόνο, µέχρι που σιγά-σιγά χαλαρώνετε κι εσείς, αρχίζετε να ανακτάτε τη φυσικότητά σας. Βοηθά και το κρασί, βέβαια, αλλά σε λίγο όλα είναι εντάξει. Σαβουάρ-βιβρ ανά τους αιώνες. Στ’ αλήθεια, ποια είναι η καταγωγή όλων αυτών των περίεργων διαδικασιών; Γιατί χρειάζονται όλα αυτά τα µαχαιροπίρουνα και ποιος ήταν αυτός που αποφάσισε για το σχήµα και το πλήθος τους; Πώς και από ποιους αποφασίστηκε ποια πράγµατα γίνονται αποδεκτά στο τραπέζι και ποια όχι; Και αν κανείς δεν γνωρίζει τις ακριβείς απαντήσεις στα ερωτήµατα αυτά, γιατί τότε είναι όλοι έτοιµοι να σας κακοχαρακτηρίσουν, αν απλώσετε το βούτυρο µε το µαχαίρι του ψαριού ή αν κόψετε το ψάρι µε το µαχαίρι του κρέατος; Στο κάτω-κάτω ούτε αρχίσατε να ξεκοκαλίζετε το ψάρι µε τα χέρια, ούτε βουτήξατε το ψωµί στο κρασί και µετά στη σάλτσα, γιατί “έτσι είναι πιο νόστιµο”. Και βέβαια ούτε που διανοηθήκατε να σκουπίσετε τα δάχτυλά σας στο τραπεζοµάντιλο. Αυτό το µίνιµουµ κανόνων καλής συµπεριφοράς, διάολε, το κατέχουµε όλοι. Πριν από µερικούς αιώνες, ωστόσο, τα πράγµατα δεν ήταν έτσι. ∆είγµα απρέπειας, κατά το 13ο αιώνα, για παράδειγµα, ήταν το να βουτά κανείς τα χέρια του στη σάλτσα ή να σκουπίζει τη µύτη του στο τραπεζοµάντιλο, να πίνει τη σούπα από τη γαβάθα ή να αφήνει ξανά στην κεντρική πιατέλα τα κόκαλα που έχει ροκανίσει, ενώ οι άλλοι συνεχίζουν το φαγητό τους. Φυσικά

57

όλοι, από τον πρώτο άρχοντα µέχρι τον τελευταίο χωρικό, έτρωγαν µε τα χέρια, απρέπεια ήταν να µην τα πλένεις προτού φας. Χρειάστηκε να περάσουν δύο αιώνες για να αρχίσει να θεωρείται απρέπεια το να µην πλένεις τα χέρια σου, αφού έχεις τελειώσει το φαγητό(και ενώ έχεις φάει µε τα χέρια). Ωστόσο ακόµα και τότε, αν έπεφτε κάτι στο κρασοπότηρό σου, ήταν καλύτερο είτε να το αγνοήσεις και να πιεις το κρασί µέχρι το τέλος ή να το χύσεις στο δάπεδο(!),καθόλου σωστό δε θα ήταν πάντως να το φτύσεις. Όλα αυτά βέβαια τα γνωρίζουµε από τα βιβλία περί καλής συµπεριφοράς της εποχής εκείνης. Ανατρέχοντας σε αυτά βλέπει κανείς µε τον πιο εύγλωττο τρόπο πόσο διαφορετικά πράγµατα γίνονταν αποδεκτά τότε και πόσο πολύ έχουµε “προχωρήσει” σήµερα, όταν -σε µερικούς κύκλους τουλάχιστον- χαρακτήρα µείζονος παραπτώµατος αποκτά η λανθασµένη χρήση των σερβίτσιων ή των ποτηριών. Πρόκειται για πραγµατική αποκάλυψη να διαβάζει κανείς ότι στο De civilitate morum puerilium, βιβλίο σαβουάρ-βιβρ και καλής συµπεριφοράς για τη νέα γενιά, που έγραψε ο Έρασµος στα 1530, αναφέρεται ρητώς πως είναι µεγάλη αγένεια να χαιρετάς κάποιον που ουρεί ή αποπατεί (στο δρόµο, όπως καταλαβαίνουµε) ή ότι εκατό χρόνια πριν από τότε είχε νόηµα να προτρέψεις κάποιον να κοιτάξει

στο κάθισµα όπου θα καθίσει, µην τυχόν και δει “κανένα πράγµα αισχρό ή αηδές”. Τι σηµαίνουν όλα αυτά; Τόσο “απολίτιστοι” ήταν οι άνθρωποι τότε; ∆εν τους ανησυχούσαν οι αρρώστιες και η βρωµιά; ∆εν ένιωθαν αηδία; ∆εν ντρέπονταν; Και αν ούτε ντρέπονταν, ούτε ενοχλούνταν, τότε γιατί άλλαξαν; Ποιος είναι ο µηχανισµός που κίνησε τις µεταβολές στην αντιµετώπιση αυτή; Ποια είναι η σχέση του µε τους άλλους µηχανισµούς της κοινωνικής εξέλιξης; Μπορούµε να βγάλουµε κάποια συµπεράσµατα ή είναι µάταιος κόπος; Μελετώντας την κοινωνία. Μπορούµε, δηλώνει ήδη το 1939 ο σηµαντικότατος κοινωνιολόγος Norbert Elias και το επιχειρεί στο ογκώδες, δίτοµο έργο του Η Εξέλιξη του Πολιτισµού (Εκδόσεις Νεφέλη, 1997), ένα έργο το οποίο στα εξήντα χρόνια που έχουν µεσολαβήσει από την πρώτη του έκδοση όχι µόνο δεν έχει χάσει την πρωτοτυπία και τη φρεσκάδα του, αλλά, θα έλεγε κανείς, εκπλήσσει σήµερα περισσότερο µε την εµβρίθεια και τη συνολικότητα της σκέψης του. Το πρόβληµα που θέτει ο Elias είναι σαφές: η κοινωνία αλλάζει. Οι αλλαγές είναι αδιόρατες, όταν παρατηρεί κανείς τον κόσµο γύρω του, αλλά αρχίζουν να διακρίνονται σαφέστερα όσο µεγαλύτερες χρονικές περιόδους καλείται να µελετήσει. Η πορεία τους έχει συγκεκριµένη κατεύθυνση, αυτή που τεχνικώς χαρακτηρίζεται ως “εξέλιξη”. Μαζί µε την κοινωνία αλλάζουν και οι άνθρωποι, το πώς συµπεριφέρονται και ο βαθµός αυτοελέγχου τους, αλλάζει “η δοµή του συνόλου των ανθρώπινων εκδηλώσεων”, όπως γράφει ο ίδιος ο συγγραφέας στην εισαγωγή του βιβλίου του. Πώς και γιατί συµβαίνει αυτό; Το ερώτηµα του Elias κρύβει στο βάθος του ένα άλλο ερώτηµα, ιδιαίτερα σηµαντικό, όσο και ακανθώδες για τη σύγχρονη κοινωνιολογία: ποια είναι η σχέση ατόµου και κοινωνίας; Πόσο καθορίζουν τον τρόπο που σκέφτονται και δρουν οι άνθρωποι ανά κάθε περίοδο ή περιπλοκότητα του κοινωνικού

58

σχηµατισµού και η διαπλοκή των διαπροσωπικών σχέσεων, στις οποίες συµµετέχουν; Οι καλοί τρόποι στο µικροσκόπιο. Ο Elias ξεκινά τη µελέτη του µελέτη του εξετάζοντας τα πρότυπα της ανθρώπινης συµπεριφοράς έτσι όπως διαµορφώνονται στη δυτική Ευρώπη ανά τους αιώνες. Αρχικώς φαίνεται σαν να µην τον ενδιαφέρουν οι συγκεκριµένες ιστορικές συνθήκες, υπό τις οποίες λαµβάνουν χώρα οι µεταβολές που παρατηρεί. Τον ενδιαφέρουν τα πιο µικρά, τα καθηµερινά πράγµατα. Τι είναι αυτό που θεωρείται κοµψό και κόσµιο κατά το 14ο αιώνα; Πώς συµπεριφέρονται οι άνθρωποι στο τραπέζι του φαγητού; Τι µορφή έχουν οι σχέσεις µεταξύ αρχόντων και υπηκόων; Τι θεωρείται ντροπή και τι όχι; Πώς κυλάει η καθηµερινή ζωή; Τι φοβούνται οι άνθρωποι και τι κινδύνους αντιµετωπίζουν; Πώς εκφράζουν την επιθετικότητα ή τη χαρά τους; Ο Elias ανατρέχει στα διάφορα εγχειρίδια περί καλής συµπεριφοράς που προσπαθούν να “εκπολιτίσουν” τους άξεστους χωρικούς της εποχής, τους ανερχόµενους κοινωνικά εµπόρους, όσους έρχονται σε επαφή µε την Αυλή του βασιλιά ή του τοπικού άρχοντα, και παρακολουθεί τις µεταβολές στις συµβουλές, καθώς περνούν τα χρόνια, καθώς κάποια εγχειρίδια

επανεκδίδονται και “βελτιώνονται”, και καθώς κάνουν την εµφάνισή τους άλλα, καινούρια. Αντιπαραβάλλει τις παρατηρήσεις µε την εικόνα που δίνει η λογοτεχνία της εποχής, τα διάφορα χρονικά, οι εφηµερίδες κατά τις πιο πρόσφατες περιόδους και τα ηµερολόγια και αποµνηµονεύµατα αυλικών και πολιτικών. Όµως δεν σταµατά εκεί. Αντίθετα, θα έλεγε κανείς, από εκεί ξεκινά. Γιατί βεβαίως κατά την ίδια περίοδο και περιοχή που µελετά, τα τελευταία χίλια χρόνια στην Ευρώπη, αλλάζουν κατά δραµατικό τρόπο οι ίδιες οι κοινωνίες. Από την προ-φεουδαλική εποχή περνάµε στη φεουδαρχία, στη συνέχεια βλέπουµε να σχηµατίζονται τα πρώτα µεγάλα βασίλεια, τη φεουδαρχία να παραχωρεί τη θέση της στην απόλυτη µοναρχία και, τέλος, έχουµε το σχηµατισµό κρατών. Μαζί τους αλλάζει και το ίδιο το ευρωπαϊκό τοπίο. Σχηµατίζονται οι πρώτες πόλεις, µικρότερες στην αρχή, µεγάλες στη συνέχεια, και νέες επαγγελµατικές τάξεις έρχονται στο προσκήνιο. Όλα αυτά τα εξετάζει µε την ίδια σχολαστικότητα, συλλέγοντας στοιχεία και προσπαθώντας να διακρίνει δοµές, τάσεις και µηχανισµούς. Στο τέλος, όταν τα πράγµατα αρχίζουν να ξεκαθαρίζουν, ο Elias επιχειρεί και εν πολλοίς επιτυγχάνει τη µεγάλη σύνθεση.

∆ΕΚΑ ΑΙΩΝΕΣ ΣΕ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Μπορεί ο ∆ον Κιχώτης να διάβαζε βιβλία που ιστορούσαν ανδραγαθίες ιπποτών, περασµένα µεγαλεία και πράξεις ηρωισµού και ευγένειας και να ένιωθε ότι µια θαυµαστή εποχή είχε περάσει ανεπιστρεπτί, όµως η πραγµατικότητα για τη ζωή στην Ευρώπη κατά τους πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας ήταν πολύ διαφορετική. Επρόκειτο, γράφει ο Elias, για µιαν εποχή καθόλου ηρωική, γεµάτη ανασφάλεια, πείνα, τρόµο και αίµα. Κανείς δεν µπορούσε να είναι σίγουρος για το πώς θα ξηµερώσει η επόµενη µέρα. Οι ληστρικές επιδροµές, οι σφαγές και οι αρπαγές ήταν ο κανόνας. Αν

59

ήσουν ιππότης, η ζωή σου µοιραζόταν ανάµεσα στις µάχες µε τους άλλους ιππότες για την εξασφάλιση σφαιρών επιρροής και στις ληστρικές επιδροµές στα χωριά και τις αγροικίες της επιρροής σου, από όπου έπαιρνες µε το σπαθί σου όλα όσα χρειαζόσουν: τρόφιµα, γυναίκες, σκλάβους. Παρ’ όλα αυτά και η δική σου καθηµερινότητα, ως ιππότη, δεν ήταν καθόλου εύκολη. Αν δεν ήσουν αρκετά σκληρός, κάποιος άλλος ιππότης σκληρότερος και πιο αποφασισµένος, θα ερχόταν αργά ή γρήγορα να πάρει τη θέση σου και ίσως τη ζωή σου. Η εξουσία σου βασιζόταν στα όπλα και τα άλογα και η µόνη σου ελπίδα για να µην τη χάσεις ήταν να βοηθήσεις να διατηρηθεί πάση θυσία το µονοπώλιο σε αυτά. Έτσι, την εποχή των ιπποτών όπλα µπορούσαν να φέρουν µόνο οι ιππότες και οι υπόλοιποι ανήκοντες στην κάστα των πολεµιστών, ο άοπλος πληθυσµός περιοριζόταν στο ρόλο της λείας, του εύκολου θύµατος. Η εικόνα που περιγράφουµε εδώ, βέβαια, είναι αρκετά απλουστευµένη. Πλην των τοπικών ηγεµόνων, των πολεµιστών και του άµαχου πληθυσµού, για παράδειγµα, υπάρχει και ο κλήρος, καθώς επίσης και ένας κεντρικός βασιλιάς, ο οποίος όµως δεν έχει κατά την περίοδο εκείνη την απόλυτη εξουσία που αποκτά αργότερα, την εποχή της απολυταρχίας. Αυτό που

θέλουµε να σκιαγραφήσουµε µε δύο λόγια δεν είναι ολόκληρη η µεσαιωνική ευρωπαϊκή ιστορία, όσο η απλοί εκείνοι µηχανισµοί που δείχνουν να ωθούν τις εξελίξεις. Η κατάσταση παραµένει επιφανειακώς στάσιµη για εκατοντάδες χρόνια, όµως στο εσωτερικό της κοινωνίας οι δυναµικές είναι µεγάλες. Σιγά-σιγά κάποιοι από τους αντιµαχόµενους ιππότες συγκεντρώνουν στα χέρια τους δύναµη: δεν χρειάζεται παρά µια σειρά από πετυχηµένες µάχες για να µπορέσει ο ένας ή ο άλλος ιππότης να αυξήσει λίγο την ισχύ του και να στρατολογήσει κι άλλους πολεµιστές για να τη διατηρήσει. Αρχίζουν έτσι να δηµιουργούνται µικρά κέντρα εξουσίας ανά περιοχή, όλα αντίπαλα µε όλα τα άλλα. Και επειδή σε µια τέτοια κατάσταση ο µόνος τρόπος να αποφευχθεί η κατά µέτωπον αντιπαράθεση -αν µάλιστα οι αντίπαλοι δεν είναι ισοδύναµοι-είναι η στροφή προς την κατάκτηση νέων εδαφών, κάθε τοπικός ηγεµόνας προσπαθεί να επεκταθεί προς όποια κατεύθυνση µπορεί. Βαθµιαία τα διαθέσιµα εδάφη λιγοστεύουν όµως και έτσι αρχίζουν οι ολοένα και πιο µακρινές εκστρατείες, χαρακτηριστικότερες των οποίων είναι οι σταυροφορίες. Το πέρασµα στην απολυταρχία. Γύρω από τους πύργους των αρχόντων που έχουν πια συγκεντρώσει αρκετή δύναµη, αρχίζει να µαζεύεται και να στήνει τα νοικοκυριά του άµαχος πληθυσµός, ο οποίος εξαγοράζει την ασφάλειά του µε βαρείς φόρους σε είδος. Πρόκειται για µια αυτοτροφοδοτούµενη εξέλιξη που προχωρά σχεδόν από µόνη της. Από τη στιγµή που ένας άρχοντας δείξει ότι έχει την ισχύ να προστατεύσει µια περιοχή, ολοένα περισσότεροι άνθρωποι συρρέουν γύρω του, βοηθώντας τον έτσι να αυξήσει ακόµα περισσότερο τη δύναµή του. Στις πρώιµες αυτές πόλεις ο άµαχος πληθυσµός αρχίζει να καταγίνεται και µε άλλες ασχολίες πέραν της κτηνοτροφίας και της γεωργίας. Εµφανίζονται νέα επαγγέλµατα

60

και πολλοί είναι εκείνοι που ανοίγουν µαγαζιά. Η οικονοµία πάντως παραµένει εν πολλοίς βασισµένη στην ανταλλαγή, το χρήµα έχει περιθωριακή µόνο χρήση. Βρισκόµαστε ήδη στο 13ο-14ο αιώνα. Ο κεντρικός βασιλιάς στηρίζει τη µικρή ακόµα εξουσία του στους τοπικούς ηγεµόνες, τους οποίους ανταµείβει συνήθως µε εδάφη. Πρόκειται για µια πολύ επισφαλή ισορροπία: ο βασιλιάς χρειάζεται την υποστήριξη των άλλων, µικρότερων τοπικών ηγεµόνων, για να διατηρήσει ανέπαφη την επικράτειά του, και οι ηγεµόνες χρειάζονται το βασιλιά όσο εκείνος, µε την καθοδήγησή του κρατά µακριά τους εξωτερικούς εχθρούς. Αν αποτύχει έστω και για λίγο, οι φυγόκεντρες δυνάµεις που αναπτύσσονται είναι τεράστιες: πολλοί τοπικοί ηγεµόνες κηρύσσουν την ανεξαρτησία τους και στρέφονται εναντίον του βασιλιά. Η ευρωπαϊκή ιστορία των αιώνων εκείνων είναι γεµάτη τέτοιες παλινδροµήσεις. Κατά την ίδια περίοδο λαµβάνει χώρα µια θεµελιώδης µεταβολή, η οποία µερικούς αιώνες αργότερα θα οδηγήσει σε µετασχηµατισµό ολόκληρης της κοινωνίας: όσο µεγαλώνουν οι πόλεις, τόσο εξαπλώνεται η κυκλοφορία του χρήµατος. Μπορεί σε αρκετές περιπτώσεις οι ανταλλαγές να γίνονται σε είδος, ολοένα και περισσότερο, όµως, οι άνθρωποι δείχνουν να ξανασυνειδητοποιούν πόσο χρήσιµο είναι το χρήµα ως “σύµβολο”

αγοραστικής δύναµης. Το χρήµα αποδεικνύεται χρήσιµο και για τον κεντρικό βασιλιά. Σιγά-σιγά αρχίζει να συλλέγει τους φόρους του σε χρήµα. Η αλλαγή αυτή βεβαίως δεν ολοκληρώνεται από τη µία µέρα στην άλλη. Κάποια στιγµή, ωστόσο, οι τοπικοί ηγεµόνες και κυρίως οι πολεµιστές που συνεχίζουν να δρουν στη σφαίρα της ανταλλακτικής οικονοµίας (χρειάζεσαι κάτι; Πάρε το από αυτόν που έχει), βρίσκονται προ εκπλήξεων. Ο βασιλιάς έχει πια συσσωρεύσει αρκετό χρήµα, ώστε µπορεί να προσλάβει µισθοφορικό στρατό, και τρόπον τινά έχει πάψει να χρειάζεται τις υπηρεσίες τους. Η δύναµή του αυξάνεται µε επιταχυνόµενο ρυθµό, ενώ η δική τους χάνεται. Για πρώτη φορά ο βασιλιάς µιας ευρύτερης περιοχής αρχίζει να µοιάζει µε αυτό που έχουµε σήµερα στο µυαλό µας, όταν µιλάµε για βασιλιά: σιγά-σιγά έχει περάσει στα χέρια του το µονοπώλιο του στρατού, δηλαδή της βίας, µε την οποία µπορεί να επιβάλλει και να διευρύνει την εξουσία του. Και έτσι αρχίζουν να αποκτούν µορφή τα µεγάλα βασίλεια της κεντροδυτικής Ευρώπης και να ξεκαθαρίζουν τα σύνορά τους. Η διαδικασία παρουσιάζει µικροδιαφορές από χώρα σε χώρα, όµως ο µηχανισµός είναι πάντα ο ίδιος. Από µια αρχική κατάσταση ελεύθερου ανταγωνισµού περίπου ισοδύναµων τοπικών αρχόντων, περνάµε στην αύξηση της εξουσίας κάποιων αρχόντων σε σχέση µε άλλους και τελικά στην απόλυτη εξουσία ενός κεντρικού άρχοντα, του µονάρχη. Άνοδος της αστικής τάξης. Αυτή η µεταβολή χρειάζεται πολλούς αιώνες για να ολοκληρωθεί και δεν αφήνει ανεπηρέαστη καµία πλευρά της καθηµερινής ζωής. Από την αρχική κατάσταση του “σήµερα υπάρχω, αύριο δεν υπάρχω”, µε τις καθηµερινές ληστρικές επιδροµές και τις σφαγές, περνούµε σε µια κοινωνία όπου πολλοί άνθρωποι ζουν σε πόλεις, υπάρχει επαγγελµατικός καταµερισµός, ανθεί το εµπόριο, κυκλοφορεί χρήµα.

61

Κάποιος φτιάχνει παπούτσια και τα πουλά, αλλά το να φάει ψωµί και να ντυθεί εξαρτάται από το φούρναρη και το ράφτη. Ο ράφτης από την άλλη δεν θα µπορούσε να τα βγάλει πέρα χωρίς παπούτσια και ψωµί, ενώ και ο φούρναρης πρέπει κάπως να βρει τι θα βάλει πάνω του. Όλοι αυτοί χρειάζονται το βασιλιά, καθώς µόνο εκείνος, µπορεί να εξασφαλίσει την επιβίωση και την καλή λειτουργία των πόλεων, και ο βασιλιάς τους χρειάζεται, γιατί από αυτούς ζει. Χρειάζεται επίσης και την τάξη των ευγενών, των παλιών “αντιπάλων” του, από εποχές πριν αυτός κατακτήσει την απόλυτη εξουσία, οι οποίοι τώρα στελεχώνουν τις υπηρεσίες του κράτους και εξασφαλίζουν τη διατήρηση της κατάστασης. Ο επαγγελµατικός καταµερισµός ωθείται ακόµα περισσότερο από την ανάπτυξη των τεχνικών της παραγωγής και ο κύκλος των επαγγελµάτων που αλληλεξαρτώνται συνεχώς µεγαλώνει. Η καινούργια κοινωνική τάξη των επαγγελµατιών, η λεγόµενη αστική, αποκτά, καθώς περνούν τα χρόνια, ολοένα και µεγαλύτερη οικονοµική δύναµη και αρχίζει να “φλερτάρει” µε κάποιες πλευρές της εξουσίας. Κατά το 17ο -18ο αιώνα η κοινωνική ανέλιξη είναι το σηµαντικότερο που µπορεί να έχει ο γόνος µιας ευκατάστατης αστικής οικογένειας. Την εποχή εκείνη, κοινωνική ανέλιξη δεν είναι παρά το να γίνεις αποδεκτός στην Αυλή του βασιλιά, η είσοδός σου στην τάξη των

“ευγενών”. Οι ευγενείς, βέβαια, δεν έχουν κανένα λόγο να στο επιτρέψουν και έτσι οι ενστάσεις της εποχής είναι µεγάλες. Πρόκειται για ενστάσεις που εκφράζονται φιλοσοφικά στο ∆ιαφωτισµό (ο οποίος προτάσσοντας τον ορθό λόγο και τον ανθρωπισµό αξιώνει την κατάργηση των προνοµίων της αριστοκρατίας και την εφαρµογή γενικών ρυθµίσεων) και οδηγούν σταδιακά στη ανατροπή των δοµών της εξουσίας και στην κατάργηση της απολυταρχίας.

Η ΑΝΑ∆ΥΣΗ ΤΟΥ “ΣΑΒΟΥΑΡ-ΒΙΒΡ” Αυτές οι βραδύτατες όσο και σηµαντικότατες κοινωνικές µεταβολές δεν προχωρούν µόνες τους. Και µόνο λόγω του γεγονότος ότι, καθώς περνούν τα χρόνια, οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιµετωπίζουν το µέλλον µε ελαφρώς µεγαλύτερη σιγουριά, οι σχέσεις τους αρχίζουν να αποκτούν µεγαλύτερη οργάνωση. Κατά τους πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας κανείς δεν µπορεί να είναι σίγουρος για τη µέρα που θα ξηµερώσει. Η ζωή είναι µια αλληλουχία αντιθέσεων, άσπρο-µαύρο. Κάθε άνθρωπος αντιµετωπίζει τον άλλον είτε ως φίλο, είτε ως εχθρό. Η ανθρώπινη συµπεριφορά έχει µια επιφανειακότητα και κυκλοθυµικότητα που σήµερα µας φαίνεται ακατανόητη, τότε όµως αντικατόπτριζε το πως κυλούσε η ζωή. Θα ήταν πολυτέλεια να προσπαθείς να εικάσεις τι έχει στο µυαλό του ο άλλος και αντιδρά έτσι, όταν ο συγκεκριµένος άλλος κρατάει σπαθί και είναι έτοιµος να σου κόψει το κεφάλι. Έτσι, όχι µόνο δεν προσπαθείς να εικάσεις, αλλά δεν έχεις λόγο να πιστεύεις ότι ενδέχεται η ανθρώπινη συµπεριφορά να κρύβει και κάτι από κάτω. Όχι µόνο δεν υπάρχει ενδιάµεση κατάσταση, λοιπόν, αλλά και η µετάπτωση από τη µια κατάσταση στην άλλη γίνεται κατά τρόπο που σε ένα σύγχρονο παρατηρητή θα φαινόταν απολύτως παράλογος.

62

Με την οργάνωση των πρώτων τοπικών κέντρων εξουσίας και τη δηµιουργία των πρώτων µεγάλων πόλεων, οι σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων αρχίζουν να γίνονται πιο περίπλοκες. Λόγω του επαγγελµατικού καταµερισµού συνειδητοποιείς ότι χρειάζεσαι τους άλλους τόσο σχεδόν όσο σε χρειάζονται και αυτοί. Αρχίζεις και το συναισθάνεσαι, όταν στην καθηµερινή σου ζωή εισάγονται σταδιακά οργάνωση και µακροπρόθεσµος σχεδιασµός, όταν δηλαδή αρχίζει να αυξάνεται η διαπλοκή των σχέσεων και των ρόλων. Εξαρτάσαι πια από τις ενέργειες των άλλων και σταδιακά αρχίζεις να αντιλαµβάνεσαι ότι τα πράγµατα τελικά δεν είναι µόνο άσπρα ή µαύρα. Πρέπει λοιπόν να προσπαθήσεις να συγκρατήσεις τις ορµές σου. Πρόκειται για αλλαγή αδιόρατη, αλλά ουσιαστική. Στα καθηµερινά σου “πάρε-δώσε” µε τους άλλους σταδιακά διαφαίνεται τι γίνεται αποδεκτό και τι όχι. Σχηµατίζεται ένα σώµα κανόνων, άγραφων στην αρχή, οι οποίοι βρίσκουν σύντοµα το δρόµο τους στα εγχειρίδια περί καλής συµπεριφοράς. Μαθαίνεις λοιπόν ότι δεν είναι πρέπον να συµπεριφέρεσαι σαν το...γουρούνι στο τραπέζι, αρπάζοντας το καλύτερο κοµµάτι και εµποδίζοντας τους όλους τους άλλους να φάνε. Μαθαίνεις ότι είναι προτιµότερο να περιµένεις να σε σερβίρουν και ότι καλό είναι να σκέφτεσαι πως µπορεί κάποιοι να ενοχληθούν, αν αρχίσεις να φτύνεις στην κοινή πιατέλα ή να σκουπίζεις τη µύτη σου στο τραπεζοµάντιλο. Στην καθηµερινή σου ζωή εξαρτάσαι ολοένα και περισσότερο από αυτά που κάνουν οι άλλοι,

και έχεις “συµφέρον” να γίνεσαι αρεστός µε την καλή σου συµπεριφορά. Οι άνθρωποι προσπαθούν σιγά-σιγά όχι µόνο να ελέγχουν τη δική τους συµπεριφορά, αλλά να εµφυσήσουν τις ίδιες αρχές στα µικρά παιδιά και στους νέους. Τα περισσότερα από τα κείµενα “σαβουάρ-βιβρ” της εποχής απευθύνονται στη νέα γενιά υπό τη µορφή µικρών ποιηµάτων, τα οποία θα µπορούσε κανείς να αποµνηµονεύσει εύκολα. Το ευπρεπές και το κόσµιο. Η βιβλιογραφία στην οποία ανατρέχει ο Elias είναι εξαιρετικά εκτεταµένη και ενδιαφέρουσα, όπως ιδιαίτερα ενδιαφέρων είναι και ο σταδιακός µετασχηµατισµός των συµβουλών που τα βιβλία αυτά προσφέρουν, καθώς περνούν οι αιώνες. Κατά το 13ο αιώνα θεωρείται άσχηµο να σκουπίζεις τη µύτη σου και µετά να βουτάς το χέρι σου στις σάλτσες. ∆ύο αιώνες µετά ο κανόνας αυτός έχει γίνει βίωµα και κανείς πια δεν κάνει τον κόπο να τον επαναλάβει. Οι συγγραφείς έχουν προχωρήσει λίγο και αναφέρουν ότι πρέπει κανείς να έχει καθαρά και καλοκοµµένα νύχια και να πλένει τα χέρια του πριν από το φαγητό. Στο 17ο αιώνα αναφέρεται ότι δεν είναι σωστό να βουτάς τα χέρια σου στην πιατέλα, αν δεν το έχουν κάνει πρώτα οι κοινωνικά ανώτεροι, ενώ κατά το 18ο αιώνα, όταν έχει αρχίσει να διαδίδεται η χρήση του πιρουνιού, θεωρείται απρεπές να αγγίζεις κάτι λιπαρό µε τα δάχτυλα. Σε όλες τις συµβουλές για το φαγητό το βάρος πέφτει στο τι είναι ευγενικό και τι όχι, τι είναι ευπρεπές και τι κόσµιο. Κανείς δεν αντιµετωπίζει την καθαριότητα ως κάτι που χρησιµεύει, φέρ’ ειπείν, στην αποφυγή ασθενειών. Ακόµη σηµαντικότερο είναι το ότι ολοένα και περισσότερο, καθώς περνούν οι αιώνες, η καλή συµπεριφορά στο φαγητό µετατρέπεται σε µέσο κοινωνικής διάκρισης: “Έτσι συµπεριφέρονται οι χωριάτες και οι άξεστοι”,

63

διαβάζουµε µε αυξανόµενη συχνότητα στα βιβλία του 17ου και 18ου αιώνα. Πρόκειται για την ίδια περίοδο που η αστική τάξη έχει πια αποκτήσει αρκετή οικονοµική δύναµη και φλερτάρει, όπως είπαµε προηγουµένως, µε την εξουσία. Οι εκπρόσωποί της δείχνουν να αντιλαµβάνονται ότι δεν πρόκειται να γίνεις δεκτός στην Αυλή του βασιλιά, για παράδειγµα, αν οι τρόποι σου προδίδουν την ταπεινή σου καταγωγή, ενώ στους κύκλους των ευγενών έχει αρχίσει να γίνεται σαφές ότι πλην της καταγωγής αυτό που διαφοροποιεί τον ευγενή από τον αστό είναι η κοσµιότης, η ευπρέπεια και η λεπτότητα στους τρόπους, ο τρόπος οµιλίας και το λεξιλόγιο και άλλα τέτοια πολλά. Είναι η ίδια εποχή που πολυάριθµοι αστοί συγγραφείς στηλιτεύουν την τυπολατρία των ευγενών και αντιπαραβάλλουν σε αυτήν την αυθεντικότητα και την ανθρωπιά που προσφέρουν η καθηµερινή επαφή µε τον απλό κόσµο και η ανάγνωση βιβλίων Ο ακοίµητος φρουρός της συµπεριφοράς. Η χαλιναγώγηση των ενορµήσεων, ο εκπολιτισµός, µε άλλα λόγια, δεν είναι κάτι που γίνεται από τη µία µέρα στην άλλη. Το κοινό σύνολο των κανόνων συµπεριφοράς, που γίνονται δεκτοί σε κάποια περίοδο είναι κάτι που πρέπει να διδαχθεί στη νέα γενιά, και το ρόλο αυτό τον αναλαµβάνουν οι γονείς, οι δάσκαλοι και οι εκπαιδευτές. Η επόµενη γενιά έχει εµπεδώσει ένα µεγάλο κοµµάτι των κανόνων αυτών και µπορεί να προβεί σε περαιτέρω εκλέπτυνσή τους. Η µεθεπόµενη γενιά θα κληθεί να εµπεδώσει το νέο ανανεωµένο σύνολο

κανόνων και θα το ανανεώσει εκ νέου. Πρόκειται βεβαίως για µια διαδικασία ασυνείδητη. Για να µπορέσουν οι εκάστοτε νέες γενιές να πιστέψουν στην αναγκαιότητα αυτών που καλούνται να ενστερνιστούν, χρειάζονται εκλογικευµένα επιχειρήµατα. Αρχικά το µόνο επιχείρηµα είναι αυτό που µιλά για το τι από αυτά που κάνεις µπορεί να ενοχλήσει κάποιον και τι όχι -υπονοώντας ότι και εσύ πρέπει να ενοχληθείς, αν κάποιος άλλος δεν ακολουθεί τους ίδιους κανόνες. Στη συνέχεια οι κανόνες αποκτούν το χαρακτήρα “διαβατηρίου” για την κοινωνική ανέλιξη. Στο 19ο αιώνα οι κανόνες εξορθολογίζονται µε τα πορίσµατα της επιστήµης, οπότε κάνει την εµφάνισή του το υπέρτατο επιχείρηµα: το άλφα ή το βήτα πράγµα είναι κακό, γιατί είναι ανθυγιεινό. Χιλιάδες άλλα τέτοια επιχειρήµατα προσπαθούν να δώσουν χαρακτήρα λογικής σε κάτι που έχει εκκινηθεί από άλλες, άσχετες διαδικασίες: “Μόνο αγροίκοι φέρονται έτσι”, “µην κάνεις σαν το χωριάτη”, “οι µορφωµένοι δεν µιλούν έτσι”, “πρόσεχε πώς φέρεσαι, τι θα πει ο κόσµος;”, “αυτό δεν ταιριάζει µε την καταγωγή και την τάξη σου” και πάει λέγοντας. Το αποτέλεσµα είναι ότι µε το πέρασµα των αιώνων οι άνθρωποι αποκτούν ένα ολοένα και ποιο αυστηρό “υπερεγώ” που τους υπαγορεύει πώς πρέπει να φέρονται σε κάθε περίπτωση. Ο Elias χρησιµοποιεί εν γνώσει του το φροϋδικό όρο “υπερεγώ”, αλλά χωρίς φροϋδική αυστηρότητα, για να περιγράψει εκείνο το µηχανισµό του ψυχισµού που δρώντας στο παρασκήνιο (χωρίς να γίνεται συνειδητός δηλαδή) διαπερνά το σύνολο της συµπεριφοράς δίνοντας απαντήσεις στο τι είναι σωστό και τι όχι. Όπως και στον Freud, το “υπερεγώ” του Elias είναι προϊόν της κοινωνίας και αρχίζει να δηµιουργείται στο άτοµο ήδη από τους πρώτους µήνες της ζωής του, από

64

τους γονείς και τους οικείους αρχικά από το σύνολο των διαπροσωπικών σχέσεων του ατόµου στη συνέχεια. Όπως και κατά τον Freud, έτσι και κατά τον Elias, οι άνθρωποι θα σκεφθούν χίλιους λόγους για να ερµηνεύσουν το σύνολο των κανόνων, στους οποίους ασυναίσθητα συµµορφώνονται, αδυνατώντας συνήθως να διακρίνουν την ιστορικότητα του µηχανισµού αυτού και το αυθαίρετο των επιταγών του.

ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ Στο σηµείο αυτό έχουµε όλα τα στοιχεία που χρειάζονται για να µπορέσουµε να αποτολµήσουµε τη µεγάλη σύνθεση. Η ευρωπαϊκή ιστορία των τελευταίων δέκα αιώνων είναι µια ιστορία συνεχούς αύξησης της κοινωνικής οργάνωσης και της µεταβίβασης των µονοπωλίων της βίας και του δικαίου σε ολοένα και πιο απρόσωπους και πιο γενικευµένους θεσµούς. Ας πάρουµε για παράδειγµα το ∆ίκαιο. Στην αρχή κάτι τέτοιο απλώς δεν υπάρχει. ∆ίκιο έχει όποιος διαθέτει τα όπλα να το επιβάλλει, δηλαδή κάθε περιπλανώµενος ιππότης και πολεµιστής. Στη συνέχεια, την εποχή του φεουδαλισµού, ο τοπικός άρχοντας έχει στα χέρια του τα µέσα να επιβάλει ένα πιο σταθερό, αλλά εξίσου αυθαίρετο “∆ίκαιο” στα όρια της επικράτειάς του. Ο θεσµός του ∆ικαίου αποκτά ακόµα µεγαλύτερη ευρύτητα στο πρόσωπο του µονάρχη, ο οποίος έχει πια την εξουσία σε µιαν ολόκληρη χωρική επικράτεια. Ο µονάρχης όµως πρέπει να λάβει υπόψη του τα

αντικειµενικά στοιχεία της πραγµατικότητας (τις συσχετίσεις µεταξύ των διαφόρων κοινωνικών τάξεων, και τις ισορροπίες των δυνάµεων)για να βασιλεύσει µε επιτυχία. Η δική του εξουσία δεν µπορεί να ξεφύγει από κάποια όρια σαφώς περιορισµένη, και στην πραγµατικότητα είναι δεσµευµένη. Ήδη από την εποχή της απολυταρχία, δηλαδή, το ∆ίκαιο είναι σχετικώς αυτονοµηµένο από το πρόσωπο που έχει την εξουσία. Αν ο µονάρχης δε συµµορφωθεί µε την απλή αυτή αλήθεια, η κοινωνική αυτή αναταραχή θα είναι τέτοια που θα κινδυνεύσει η ίδια του η θέση. Τα σχετικά παραδείγµατα στην ευρωπαϊκή ιστορία αφθονούν. Επόµενο λογικό βήµα είναι η µεταβίβαση του µονοπωλίου του ∆ικαίου σε µια απρόσωπη οντότητα, όπως είναι το κράτος, και το πέρασµα στην συνταγµατική µοναρχία ή τη δηµοκρατία. Τέλος, στη σηµερινή κοινωνία οι διακρατικές συµφωνίες και συνθήκες προσφέρουν ένα ακόµα επίπεδο γενίκευσης, κατά περιπτώσεις πιο δεσµευτικό κι από το ίδιο το Σύνταγµα. Καθ’ όλη τη διάρκεια των αιώνων που λαµβάνει χώρα η διαδικασία αυτή, οι άνθρωποι καλούνται να συµµετάσχουν σε µια ολοένα και µακρύτερη αλυσίδα διαδράσεων. Η διεύρυνση και η αποπροσωποποίηση των φορέων που έχουν το µονοπώλιο του ∆ικαίου, της Βίας, του Χρήµατος, κ.λπ. (από το φεουδάρχη στο µονάρχη, και από το µονάρχη στο Κράτος) συµβαδίζουν µε το συνεχώς µεγαλύτερο καταµερισµό σχέσεων και ρόλων στο επίπεδο της καθηµερινής ζωής, τη σύσφιξη των αλληλεξαρτήσεων µεταξύ τους, και αντικατοπτρίζονται στην ανάγκη για συνεχώς µεγαλύτερο έλεγχο των ενορµήσεων και των συµπεριφορών. Το “σαβουάρ-βιβρ” και οι κανόνες του πρέποντος και του σωστού είναι, λοιπόν, η άλλη όψη του ίδιου νοµίσµατος -και όχι µια ανεξάρτητη, “φυσική” διαδικασία εκπολιτισµού των ανθρώπων. Οι

65

άνθρωποι, εξηγεί ο Elias, χαλιναγωγούν περισσότερο τις ενορµήσεις και τη συµπεριφορά τους, γιατί έτσι επιβάλλει ο τρόπος µε τον οποίο αλλάζει η κοινωνία τους, και όχι γιατί οι ίδιοι κατανοούν καλύτερα τι είναι σωστό και τι όχι.

Η ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Συνηθίζουµε, λέει ο Elias, να θεωρούµε κάποιες συµπεριφορές πολιτισµένες και κάποιες όχι. Συνηθίζουµε να επικρίνουµε ολόκληρους λαούς και κοινωνικούς σχηµατισµούς, επειδή είναι “απολίτιστοι”, πιστεύοντας ενδοµύχως ότι η δική µας κοινωνία είναι πιο πολιτισµένη από άλλες. Ωστόσο η µελέτη της Ιστορίας µας δείχνει ότι σε κάθε κοινωνία και κάθε εποχή υφίσταται εκείνη ακριβώς η ποσότητα “πολιτισµού” που υποβάλλεται από την οργάνωσή της. Οι “απολίτιστες” φυλές της Αφρικής δεν είναι απολίτιστες, επειδή τους λείπει ο “πολιτισµός”, αλλά επειδή η οργάνωσή τους δεν χρειάζεται κάτι άλλο -κατ’ αντίστοιχο τρόπο που η κοινωνία στο Μεσαίωνα είναι τόσο χαλαρά οργανωµένη, που ούτε χρειάζεται την “πολιτισµένη” συµπεριφορά, ούτε µπορεί να αντιληφθεί τι είναι αυτό. Οι καλοί τρόποι και τα λοιπά προκύπτουν ως ασυνείδητες εσωτερικές επιταγές µιας κοινωνίας, όταν η οργάνωση της κοινωνίας αυτής αρχίζει να γίνεται πιο περίπλοκη και όταν στις σχέσεις των ανθρώπων που τη συναπαρτίζουν αρχίζει να αποκτά σηµασία ο µακροπρόθεσµος συνδυασµός -κάτι που συµβαίνει, όµως, µόνο σε συγκεκριµένες περιπτώσεις κοινωνικής

και οικονοµικής οργάνωσης και δεν συµβαίνει κατά γραµµικό τρόπο. Με άλλα λόγια, κάθε µα κάθε οργανωµένη οµάδα ανθρώπων στον πλανήτη αυτόν, από την µικρή αφρικανική φυλή µέχρι τις χώρες της δυτικής Ευρώπης ή τις Η.Π.Α., είναι εξίσου πολιτισµένη µε την άλλη, αν στον όρο “πολιτισµός” πάψουµε να προβάλλουµε χαρακτηριστικά της δικής µας οργάνωσης και κατανοήσουµε τον πολιτισµό ως το σύνολο εκείνο των κανόνων, πεποιθήσεων, ρόλων και συµπεριφορών που καθιστά εφικτή την επιβίωση και αναπαραγωγή µιας συγκεκριµένης κοινωνικής-πολιτιστικής δοµής. Βεβαίως η ισοδυναµία αυτή δεν αναιρεί τις ιδιοµορφίες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τη µία κοινωνική δοµή από την άλλη. Αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές, γράφει ο Elias, όταν εξετάζουµε το δυτικό πολιτισµό. Έµµεσο αποτέλεσµα της πορείας που ακολούθησαν τα πράγµατα κατά τους τελευταίους δέκα αιώνες στην Ευρώπη, µε την ανάπτυξη των πόλεων και την άνοδο της αστικής τάξης, είναι η εξάπλωση των οικονοµικών δραστηριοτήτων και η αύξηση της περιπλοκότητάς τους, η πρόοδος της τεχνολογίας των µετακινήσεων και των επικοινωνιών, και η σχετική ειρήνευση των ανθρωπίνων παθών. Ο δυτικός πολιτισµός είναι εγγενώς επεκτατικός (χωρίς αρνητική σύµφραση ο όρος) και έχει καταλήξει στον 20ό αιώνα να επηρεάζει ολόκληρο τον πλανήτη, προκαλώντας δοµικές κοινωνικές ανακατατάξεις µείζονος εντάσεως στους άλλους πολιτισµούς, µε τους οποίους έρχεται σε επαφή. Η διαδικασία του πολιτισµού συνεχίζεται, γράφει ο συγγραφέας, και η µεγάλη ιστορική περίοδος, που ξεκίνησε µε το Μεσαίωνα στην Ευρώπη, δεν έχει ακόµα ολοκληρωθεί.

66

ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΕΣ Οι τελευταίες εξελίξεις σε θεωρητικό και τεχνικό επίπεδο δίνουν ελπίδες για την πραγµατοποίηση του κβαντικού υπολογιστή σε ένα κοντινό µέλλον µε καταπληκτικές δυνατότητες παράλληλης επεξεργασίας. Η σηµερινή τεχνική έχει φτάσει στο επίπεδο να συµπιέζει το µέγεθος των λογικών πυλών της επεξεργασίας των δεδοµένων στην τάξη µεγέθους του µικρόν (µm).Αυτό σηµαίνει ότι πλησιάζει την τάξη µεγέθους των ατοµικών σωµατιδίων που αποτελούν την ύλη και στο βασίλειο αυτό κυριαρχούν κβαντικοί νόµοι, οι οποίοι συχνά είναι εντελώς διαφορετικοί από τους κλασσικούς νόµους της φυσικής που ισχύουν για το µακρόκοσµο. Εποµένως, η εξέλιξη αυτή θα οδηγήσει σε µια µελλοντική στιγµή στην ανάγκη εκµετάλλευσης των κβαντικών νόµων για την κατασκευή των υπολογιστών. Ωστόσο υπάρχουν και σοβαροί θεωρητικοί λόγοι που αφορούν τις διαδικασίες επίλυσης κάποιων υπολογιστικών προβληµάτων, τα οποία µπορούν να λυθούν µόνο από κβαντικούς υπολογιστές. Υπάρχουν δηλαδή προβλήµατα που λύνονται µόνο µε την εισαγωγή αλγορίθµων που βασίζονται σε κβαντικές αρχές. Ας ρίξουµε όµως µια πιο κοντινή µατιά σε αυτού του είδους τα προβλήµατα. Το bit και το cubit. Ως γνωστόν, η βασική µονάδα πληροφορίας είναι το bit. Από φυσική άποψη το bit αναπαρίσταται από ένα φυσικό σύστηµα, το

οποίο µπορεί να προετοιµαστεί και να βρίσκεται σε µία από δύο διαφορετικές καταστάσεις, οι οποίες αναπαριστούν δύο λογικές τιµές π.χ. σωστό ή λάθος, 1 ή 0 ή και ακόµα ναι ή όχι. Οι υπολογιστές, όπως τους γνωρίζουµε σήµερα, χρησιµοποιούν τη διαφορά δυναµικού ανάµεσα στις πλάκες ενός πυκνωτή και όταν αυτός είναι φορτισµένος, θεωρούµε ότι αντιπροσωπεύει την πληροφορία 1, ενώ, όταν είναι αφόρτιστος, τη λογική τιµή 0. Είναι βέβαια σαφές ότι ο πυκνωτής θα είναι είτε φορτισµένος είτε όχι και δεν ενδέχεται την ίδια χρονική στιγµή να είναι και τα δύο. Ωστόσο τα κβαντικά συστήµατα παρουσιάζουν µια αλλόκοτη συµπεριφορά, που δεν είναι σύµφωνη µε τη λογική του µακρόκοσµου. Ο όρος “κβαντικά συστήµατα” σηµαίνει ουσιαστικά στοιχειώδη σωµατίδια, όπως το φωτόνιο ή το ηλεκτρόνιο και αυτά µπορούµε να τα χρησιµοποιήσουµε, θεωρητικά τουλάχιστον, για να αναπαριστούν λογικές τιµές, όπως κάνουµε µε τον πυκνωτή. Μπορούµε, για παράδειγµα, να αποδώσουµε τη λογική τιµή 1 σε µια διεγερµένη ενεργειακή κατάσταση ενός ηλεκτρονίου και την θεµελιώδη ενεργειακή του κατάσταση να τη θεωρούµε ως τη λογική τιµή 0. Έτσι, το ηλεκτρόνιο θα γινόταν ένα φυσικό σύστηµα, προετοιµασµένο να χρησιµοποιηθεί για υπολογιστικούς σκοπούς. Αλλά εδώ τελειώνει και η αναλογία µε τα κλασσικά συστήµατα, διότι ευτυχώς ή δυστυχώς (αν οι κβαντικοί υπολογιστές γίνουν δυνατοί) τα κβαντικά συστήµατα µπορούν, σύµφωνα µε τους νόµους της Κβαντικής Φυσικής, να βρίσκονται σε “επαλληλία καταστάσεων”, δηλαδή ταυτόχρονα σε διαφορετικές καταστάσεις ανάλογα µε το σύστηµα που εξετάζουµε. Το ηλεκτρόνιο που αναφέραµε,

67

µπορεί λ.χ. να θεωρηθεί πως βρίσκεται και στη διεγερµένη και στη βασική του ενεργειακή κατάσταση, µέχρι τουλάχιστον να γίνει µια µέτρηση και να βρεθεί πού πραγµατικά βρίσκεται. Σε γενικές γραµµές ένα κβαντικό σύστηµα µπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστάνει δύο λογικές τιµές ταυτόχρονα, π.χ. έχει και τη λογική τιµή 0 και την τιµή 1, έως ότου λάβει χώρα µια πραγµατική επαφή του συστήµατος µε το περιβάλλον του, οπότε το σύστηµα θα λάβει µια συγκεκριµένη τιµή, η οποία θα αποτελεί σε έναν κβαντικό υπολογιστή το αποτέλεσµα ενός υπολογισµού, δηλ. της επεξεργασίας δεδοµένων. Έτσι, ενώ στα κλασσικά υπολογιστικά συστήµατα η µονάδα της πληροφορίας είναι το bit, στα κβαντικά συστήµατα είναι το cubit, το κβαντικό bit, και αντιπροσωπεύει σε µια δεδοµένη στιγµή δύο δυνατές λογικές τιµές ταυτόχρονα, όχι µόνο µία. Μαζική παράλληλη επεξεργασία. Με βάση τη διαφορά που αναφέραµε ανάµεσα στην κλασική και την κβαντική µονάδα πληροφορίας, προκύπτουν συνέπειες στον τρόπο διαχείρισης της πληροφορίας. Αν π.χ. θεωρήσουµε ένα σύστηµα τριών bit, το καθένα από τα οποία είναι δυνατό να έχει µία από τις δύο λογικές τιµές 0 και 1, τότε το σύστηµα συνολικά σε µια δεδοµένη στιγµή µπορεί να βρίσκεται σε έναν από οκτώ δυνατούς συσχετισµούς δηλαδή 000,001,010...111 σε καθεµία από τις οποίες αντιστοιχεί ένα υπολογιστικό αποτέλεσµα. Ωστόσο εξαιτίας της επαλληλίας καταστάσεων ένα σύστηµα που αποτελείται από 3 cubit, µπορεί σε µια δεδοµένη στιγµή να βρίσκεται δυνάµει σε όλους αυτούς τους δυνατούς συσχετισµούς και έτσι να

αντιστοιχεί σε όλα τα δυνατά υπολογιστικά αποτελέσµατα. Αν µάλιστα µεγαλώσουµε τα συστήµατά µας µε περισσότερα cubit, τότε προκύπτει η εξής σχέση: για έναν αριθµό ν cubit παίρνουµε 2ν δυνατούς συσχετισµούς οι οποίοι είναι όλοι παρόντες στην επαλληλία καταστάσεων στο βαθµό που καθεµία αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριµένο υπολογιστικό αποτέλεσµα, τότε αντιπροσωπεύουν επίσης 2ν υπολογιστικά αποτελέσµατα. Σκεφτείτε τώρα ότι όλες αυτές οι δυνατές καταστάσεις είναι από φυσική άποψη ηλεκτρόνια, τα οποία µπορούν να επηρεαστούν, π.χ. από ένα λέιζερ, µε σκοπό να εγκαταλείψουν την αρχική επαλληλία, στην οποία βρίσκονται (διότι µετά από κάθε αλληλεπίδραση µε το περιβάλλον ένα κβαντικό σύστηµα παίρνει µία ορισµένη τιµή) και στην οποία αντιστοιχούν 2ν υπολογιστικά αποτελέσµατα, και να προχωρήσουν σε µια καινούργια κατάσταση, στην οποία αντιστοιχεί µια καινούργια επαλληλία στην αρχική κατάσταση, µεταβαίνουν τώρα σε µια καινούργια κατάσταση, έχουµε ουσιαστικά προκαλέσει ένα καινούργιο σύστηµα από cubit, το οποίο µπορεί να θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύει το αποτέλεσµα της επεξεργασίας που κάνουµε µε την επίδραση του λέιζερ. Επειδή όµως επηρεάσαµε ταυτόχρονα όλους τους συνδυασµούς που είναι δυνατοί και όχι µόνο ένα, δεν έχουµε µια µόνο υπολογιστική πράξη, αλλά ταυτόχρονα πολλές. Προκαλέσαµε δηλαδή µια µαζική “παράλληλη επεξεργασία”. Για να πετύχουµε το ίδιο αποτέλεσµα µε συµβατικούς υπολογιστές παράλληλης επεξεργασίας, χρειαζόµαστε 2ν επεξεργαστές, οι οποίοι δρουν ταυτόχρονα, ενώ ένας µόνο κβαντικός επεξεργαστής θα επιτυγχάνει το ίδιο αποτέλεσµα. Βλέπουµε εποµένως ότι ο κβαντικός

68

υπολογιστής µπορεί να κάνει την ίδια εργασία που κάνει ο κλασικός υπολογιστής σε εκθετικά λιγότερο χρόνο. Κβαντικά υπολογιστικά συστήµατα. Κάθε συµβατικός υπολογιστής λύνει ένα υπολογιστικό πρόβληµα εφαρµόζοντας ένα σύνολο οδηγιών που εφαρµόζονται µηχανικά, για να δώσουν µια λύση σε ένα συγκεκριµένο τύπο προβλήµατος. Ο καθορισµός του συνόλου των οδηγιών ονοµάζεται αλγόριθµος. Ένα απλό παράδειγµα αλγόριθµου είναι οι γνωστές πράξεις πρόσθεση και αφαίρεση. Όταν τέτοιου είδους διαδικασίες εφαρµόζονται µηχανικά, δίνουν το σωστό αποτέλεσµα για οποιουσδήποτε αριθµούς. Ωστόσο, πρακτικά τίθεται το ζήτηµα ότι κάποιοι αλγόριθµοι από πρακτική άποψη είναι γρήγοροι και άλλοι αργοί. Είναι µάλιστα αργοί, ακόµα και αν χρησιµοποιήσουµε τους πιο γρήγορους κοµπιούτερ. Για να λύσουµε, ας πούµε, το πρόβληµα “ποιών αριθµών το γινόµενο δίνει 29083” χρειαζόµαστε πολύ περισσότερο χρόνο από το αντίστροφο, δηλαδή κάνουµε τον

πολλαπλασιασµό 127×129. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η παραγοντοποίηση ενός αριθµού. Αν, για παράδειγµα, αντί για έναν τριψήφιο θελήσουµε να παραγοντοποιήσουµε έναν τριακονταψήφιο αριθµό, θα χρειαστούµε περίπου 1.000 φορές ώρα, ενώ για έναν χιλίων ψηφίων η ώρα που θα χρειαζόταν θα ξεπερνούσε την υπολογισθείσα ηλικία του σύµπαντος. ∆εν υπάρχει, εποµένως, ένας γρήγορος αλγόριθµος για την παραγοντοποίηση, ακόµα και αν οι κοµπιούτερ γίνουν πιο γρήγοροι. Και εδώ είναι που τίθεται το ζήτηµα των κβαντικών αλγόριθµων, οι οποίοι επιτρέπουν την εκµετάλλευση της κβαντικής επαλληλίας καταστάσεων, η

πολυπλοκότητα της οποίας µπορεί να αυξάνει εκθετικά και έτσι να λύνει προβλήµατα, όπως η παραγοντοποίηση, η δυσκολία των οποίων αυξάνει επίσης εκθετικά. Τεχνική πραγµατοποίηση των κβαντικών υπολογιστών. Η πρώτη ιδέα µιας τεχνικής πραγµατοποίησης κβαντικού υπολογιστή διατυπώθηκε το 1982 από τον Αµερικανό φυσικό Richard Feynman, ο οποίος ήταν από τους βασικούς θεµελιωτές της Κβαντικής Ηλεκτροδυναµικής και είχε εισαγάγει την έννοια του “αθροίσµατος ιστοριών”, σύµφωνα µε την οποία κάθε σωµατίδιο, ακόµα και στις πιο απλές του κινήσεις, π.χ. από ένα σηµείο σε ένα άλλο, δεν ακολουθεί µία µόνο διαδροµή, αλλά όλες τις δυνατές. Το σηµείο στο οποίο παρατηρείται ότι καταφθάνει ένα σωµατίδιο, είναι ο τόπος όπου ανασυντίθεται το άθροισµα όλων των δυνατών διαδροµών σε µία πραγµατική διαδροµή. Προσδιοριστικός όρος για να γίνει δυνατή η αποσύνθεση της επαλληλίας καταστάσεων, στις οποίες βρίσκεται το σωµατίδιο, σε µια και µοναδική κατάσταση είναι να θέλει κάποιος να το παρατηρήσει. Με βάση τις κβαντικές αρχές που εισήγαγε ο Feynman, θεώρησε ότι είναι δυνατή η κατασκευή κβαντικών υπολογιστών, διότι µε βάση την έννοια του “αθροίσµατος ιστοριών” δεν είναι αναγκαίο να ακολουθούν µία µόνο διαδροµή κατά την επεξεργασία των δεδοµένων τους, αλλά κάθε δυνατή και αυτό, όπως είπαµε, σηµαίνει µαζική παράλληλη επεξεργασία. Ωστόσο, η ουσία των δυνατοτήτων των κβαντικών υπολογιστών ήρθε στο φως µε µια εργασία του David Deutsch του Πανεπιστηµίου της Οξφόρδης ο

69

οποίος περιέγραψε ένα γενικό κβαντικό υπολογιστή. Μία εξίσου σηµαντική ώθηση δόθηκε το 1994 από τον Peter Schor από το Ινστιτούτο ATGT Bell Laboratories, ο οποίος παρήγαγε τον πρώτο κβαντικό αλγόριθµο και έδειξε ότι µπορεί να λύσει το πρόβληµα της παραγοντοποίησης που αναφέραµε και έτσι αποδείχθηκε ότι οι κβαντικοί υπολογιστές µπορούν να λύσουν προβλήµατα που οι συµβατικοί υπολογιστές δεν µπορούν. Είναι σαφές ότι η υλοποίηση αυτής της δυνατότητας µπορεί να γίνει µόνο σε κβαντικά συστήµατα, µε την έννοια ότι η επεξεργασία και η αποµνηµόνευση δεδοµένων γίνονται κατευθείαν επάνω σε στοιχειώδη σωµατίδια. Καθώς αυτά µπορούν να βρίσκονται σε υπέρθεση, µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως κβαντικά bit, στα οποία κάθε υπολογιστική επεξεργασία επιδρά σε όλους τους δυνατούς συνδυασµούς που αυτά αντιπροσωπεύουν και οι οποίοι αυξάνουν εκθετικά ανάλογα µε το πλήθος των cubit που θα χρησιµοποιήσουµε. Το πρόβληµα τώρα που έχουµε από τεχνική άποψη είναι ότι, εάν ένα κβαντικό σύστηµα έλθει σε επαφή µε το περιβάλλον του ή µε µια συσκευή παρατήρησης, τότε η υπέρθεση θα διαταραχθεί και θα προκύψει µια συγκεκριµένη κατάσταση. Για να µπορούµε, εποµένως, να εκτελούµε αρκετές λογιστικές πράξεις όπως π.χ. σύζευξη, διάζευξη, κ.λ.π., χρειάζεται να κρατάµε το σύστηµα σε κατάσταση υπέρθεσης της κβαντικής επαλληλίας σε µια συγκεκριµένη κατάσταση. Τέτοια πειράµατα έχουν γίνει χρησιµοποιώντας τη µέθοδο του πυρηνικού µαγνητικού συντονισµού (NMR), ο οποίος εφαρµόζεται σε µια ιδιότητα των πυρήνων, που ονοµάζεται σπιν (spin) και σηµαίνει την ιδιοστροφορµή που

έχουν οι πυρήνες των ατόµων, π.χ. ενός κοινού υγρού. Κάθε πρωτόνιο και νετρόνιο στον πυρήνα των µορίων ενός υλικού µπορεί να βρίσκεται σε δύο δυνατές τιµές σπιν και ο ίδιος ο πυρήνας ενός µορίου έχει συνολικά µια ορισµένη τιµή σπιν. Σε ένα αρκετά µεγάλο µόριο, π.χ. σε ένα οργανικό µόριο µπορούν να υπάρχουν εποµένως αρκετοί πυρήνες και ο καθένας από αυτούς µπορεί να παίξει το ρόλο ενός cubit. Στη συνέχεια εφαρµόζοντας ένα εξωτερικό µαγνητικό πεδίο µπορούµε να µεταβάλουµε το σπιν ενός πυρήνα από τη µια δυνατή κατάσταση στην άλλη, όπως λέµε από σπιν άνω σε σπιν κάτω, ή αντίστροφα και έτσι να έχουµε εκτελέσει µια υπολογιστική επεξεργασία. Επειδή όµως το σύστηµα που χρησιµοποιούµε αποτελείται από πολλούς πυρήνες, οι οποίοι βρίσκονται ταυτόχρονα σε δύο καταστάσεις σπιν, πραγµατοποιήθηκε παράλληλη επεξεργασία. Σε κάθε υπολογισµό όµως το ζητούµενο είναι ένα τελικό αποτέλεσµα και στην προκειµένη περίπτωση αυτό θα συνιστάται στην καταγραφή της τελικής κατάστασης του σπιν των πυρήνων. Το σπιν µπορεί να καταγραφεί ως εξής: κάθε πυρήνας µπορεί να θεωρηθεί ως ένα µικρό µαγνητικό δίπολο, το οποίο, αν είναι προσανατολισµένο παράλληλα προς ένα εξωτερικά εφαρµοζόµενο µαγνητικό πεδίο, θα παραµείνει ακίνητο, ενώ, εάν είναι υπό γωνία µε το πεδίο, θα αρχίσει να περιστρέφεται. Αυτή η αλλαγή της µαγνητικής κατάστασης ενός πυρήνα θα έχει ένα µετρήσιµο αποτέλεσµα, ο πυρήνας θα ακτινοβολήσει και έτσι θα καταγραφεί η κατάσταση του σπιν του. Όταν όµως εφαρµόζεται η µέθοδος αυτή σε ένα σύνολο πυρήνων, π.χ. σε ένα πλήθος µορίων υγρού, τότε η Κβαντική Στατιστική Μηχανική

70

επιβάλλει την ισοκατανοµή των δύο δυνατών καταστάσεων σπιν των πυρήνων του υγρού και έτσι είναι δύσκολο να προκύψει ένα συγκεκριµένο αποτέλεσµα. Πρόσφατα όµως βρέθηκε ότι σε µια ποσότητα υγρού, το οποίο βρίσκεται σε θερµοκρασία δωµατίου και στο οποίο επιδρά ένα µαγνητικό πεδίο, µπορεί να υπάρχει µια περίσσεια πυρήνων που βρίσκονται στην άνω κατάσταση του σπιν και οι οποίοι µπορούν να δράσουν σαν ένας µοναδικός πυρήνας. Έτσι, µπορεί να χρησιµοποιήσει αυτή την ιδιότητα και να έχει ένα µετρήσιµο σήµα του αποτελέσµατος της επίδρασης του πεδίου πάνω σε αυτήν την περίσσεια πυρήνων. Αφού δηλαδή επιδράσει το πεδίο σε αυτήν και πραγµατοποιηθεί ο κβαντικός υπολογισµός, θα προκύψει µια συγκεκριµένη κατάσταση, η οποία µπορεί να µετρηθεί. Σε τελική ανάλυση τα σχετικά πειράµατα έχουν καταφέρει να ανιχνεύσουν σήµα από τέσσερα µόνο cubit, ενώ ένας υπολογιστής που θα µπορούσε να αξιοποιήσει 32 cubit, θα ξεπερνούσε σε δυνατότητες ακόµα και τους σηµερινούς υπερυπολογιστές. Μια άλλη µέθοδος προσπαθεί να αξιοποιήσει τα φωτόνια ως φορείς υλοποίησης των cubit. Πράγµατι, είναι γνωστό ότι δύο δέσµες φωτός είναι δυνατόν να συµβάλλουν καταστροφικά ή δηµιουργικά, ανάλογα µε τη σχετική τους φάση, οπότε τα ηλεκτροµαγνητικά τους κύµατα αλληλοαναιρούνται ή αλληλοενισχύονται αντίστοιχα. Στην περίπτωση που µια µοναδική δέσµη φωτός διαχωρίζεται σε δύο από έναν οπτικό διαχωριστή, είναι δυνατόν να έχουµε ανασύνθεση της αρχικής δέσµης µε τη βοήθεια ενός δεύτερου διαχωριστή, αν οι δύο µερικές δέσµες ξανασυναντηθούν και έχουν διανύσει ίδιο µήκος. Αν το µήκος που έχει

διανύσει η καθεµιά είναι διαφορετικό, τότε το αποτέλεσµα µπορεί να είναι καταστροφική ή δηµιουργική συµβολή ανάλογα µε τη διαφορά µήκους των δρόµων που έχουν ακολουθήσει οι δύο δέσµες. Όµως, λόγω του κυµατοσωµατιδιακού δυϊσµού, το φως µπορεί να θεωρηθεί ότι είναι εκτός από κύµα και σωµατίδια, δηλαδή φωτόνια. Η ερµηνεία του διαχωρισµού και της ανασύνθεσης µιας δέσµης φωτός, εάν επιµένει κανείς στη σωµατιδιακή φύση του φωτός, γίνεται δυνατή µε την υπόθεση ότι κάθε φωτόνιο στο διαχωριστή διασπάται σε δύο φωτόνια-φαντάσµατα ή εν δυνάµει σωµατίδια, καθένα από τα οποία συνοδεύει µία από τις µερικές δέσµες! Όταν αργότερα η δέσµη, ανασυντίθεται, τα δύο φωτόνια-φαντάσµατα ανασυνθέτουν το αρχικό φωτόνιο, µε την ίδια ακριβώς κατεύθυνση και ταχύτητα κίνησης. Το αποτέλεσµα αυτό µπορεί να επιβεβαιωθεί και πειραµατικά µε τη χρήση ενός ανιχνευτή φωτός (έστω ανιχνευτής Α) στην πορεία της ανασυντεθείσας δέσµης. Οι δύο µερικές δέσµες οδηγούνται προς το δεύτερο διαχωριστή µε τη βοήθεια δύο κατόπτρων που παρεµβάλλονται στην πορεία τους. Είναι δυνατόν, όµως, να δηµιουργήσουµε µια διάταξη, κατά την οποία το κάτοπτρο οδήγησης µιας από τις δύο µερικές δέσµες µηχανικά µε έναν εκρηκτικό µηχανισµό, για τον οποίο δε γνωρίζουµε εάν είναι ενεργός ή όχι. Μόλις ένα φωτόνιο µιας µερικής δέσµης προσκρούσει πάνω σε αυτό το κάτοπτρο, θα προκληθεί λόγω ανάκρουσης και εφόσον ο µηχανισµός είναι ενεργός, µια µεταβολή στην κατάσταση του φωτονίου, που, µε βάση την αρχή της απροσδιοριστίας του Heisenberg, θα έχει τυχαίο χαρακτήρα. Ας υποθέσουµε παραπέρα ότι η µεταβολή στην κατάσταση του φωτονίου

71

µπορεί να πάρει δύο µόνο τιµές, από τις οποίες η µια είναι η µηδενική (άρα το φωτόνιο κατά την ανασύνθεση καταλήγει στον ανιχνευτή Α), ενώ η άλλη γίνεται αντιληπτή, µόνο εφόσον η ανασυντεθείσα φωτεινή δέσµη καταλήξει σε ένα διαφορετικό ανιχνευτή (έστω ανιχνευτή Β). Έτσι, αν ένα φωτόνιο που έχει ανασυντεθεί καταλήξει στον ανιχνευτή Β, τότε ο εκρηκτικός µηχανισµός που είναι συνδεδεµένος µε το ένα κάτοπτρο είναι ενεργός. Όµως, αν το φωτόνιο που έχει ανασυντεθεί καταλήξει στον ανιχνευτή Α, αυτό δεν σηµαίνει αναγκαστικά ότι ο εκρηκτικός µηχανισµός ήταν ανενεργός και δεν προκάλεσε ανάκρουση, επειδή και ένας ενεργός µηχανισµός µπορεί να προκαλέσει µηδενική µεταβολή στην κατάσταση του φωτονίου. Αν, επιπλέον, υποθέσουµε ότι οι πιθανότητες ενεργού εκρηκτικού µηχανισµού είναι 50%, τότε συνολικά έχουµε µια πιθανότητα στις τέσσερις να κατορθώσουµε να προσδιορίσουµε έναν ενεργό µηχανισµό, χωρίς να προκαλέσουµε έκρηξη, θα έχουµε δηλαδή ένα υπολογιστικό αποτέλεσµα, χωρίς να αλληλεπιδράσουµε µε το αντικείµενο που µετράµε! Τεχνικά επιτεύγµατα. Ωστόσο ας επιστρέψουµε στην πραγµατικότητα. Όπως είπαµε, σε ένα συµβατικό υπολογιστή οι υπολογισµοί εκτελούνται από τρανζίστορ, τα οποία συνεχώς µεταπίπτουν ανάµεσα στις καταστάσεις που αντιστοιχούν στα ψηφία 1 και 0. Στον κβαντικό τα τρανζίστορ θα παραµένουν σε µια υπέρθεση των 0 και 1, και οι υπολογισµοί θα διεξάγονται µε αλληλεπιδράσεις µεταξύ των καταστάσεων υπέρθεσης, µέχρι να εκτελεστεί κάποια µέτρηση, οπότε η υπέρθεση καταρρέει και η µηχανή δίνει κάποιο αποτέλεσµα. Η πρώτη τέτοιου είδους κβαντική υπολογιστική συσκευή

παρουσιάστηκε το 1995 από ερευνητές του NIST, Christopher Monroe και David Wineland. Το λογικό σύστηµά τους αποτελείτο από δύο cubit και λειτουργούσε ως λογικός αντιστροφέας, έτσι ώστε, όταν έχει input 0, να µας δώσει output 1 και αντίστροφα. Από τεχνική άποψη αυτό το σύστηµα πραγµατοποιήθηκε µε έναν ιόν βηρυλλίου, το οποίο, αφού είχε ψυχθεί βρισκόταν στη θεµελιώδη ενεργειακή ταλαντωτική του στάθµη. Η θεµελιώδης ενέργειά του τώρα µαζί µε την πρώτη διηργεµένη αποτελούσε το ένα bit. Το άλλο bit του συστήµατος ήταν η κατάσταση σπιν ενός ηλεκτρονίου του ιόντος. Με χρήση ενός λέιζερ ήταν δυνατόν να δηµιουργούνται υπερθέσεις των δύο bit και έτσι να µεταβάλλεται η κατάσταση του ενός ανάλογα µε τον τρόπο που επηρεαζόταν το άλλο. Ενώ δηλαδή στο συµβατικό υπολογιστή η µεταβολή ενός bit δεν επηρεάζει την εξέλιξη κάποιου άλλου, το οποίο πρέπει να µεταβληθεί επίσης µόνο του, µε τους κβαντικούς νόµους αυτό γίνεται δυνατό για ένα σύστηµα cubit. Ένα βασικό τεχνικό πρόβληµα προκύπτει, όπως είπαµε, από το ότι, για να έχουµε αξιόλογα αποτελέσµατα, θα πρέπει να χρησιµοποιηθούν αρκετά cubit και οι µεταξύ τους καταστάσεις υπέρθεσης και ότι αυτές θα πρέπει να διατηρούνται αρκετό χρόνο, προτού προκύψει κάποια επίδραση από το περιβάλλον, η οποία θα οδηγήσει στην αποσύνθεση της υπέρθεσης. Ένας ερευνητής του Ερευνητικού Κέντρου Thomas J. Watson, ο David Divincenzo, αξιοποίησε τη µέθοδο του πυρηνικού µαγνητικού συντονισµού που αναφέραµε, για να διατηρήσει την υπέρθεση των καταστάσεων spin µερικών πυρήνων ενός υγρού για αρκετό διάστηµα, ώστε να δηµιουργηθεί ένα

72

σύστηµα τεσσάρων bit, το οποίο µπορούσε να δώσει το αποτέλεσµα της άθροισης 1 συν 1. Η µέθοδος αυτή είναι ωστόσο δύσκολο να επεκταθεί σε περισσότερα bit (πρακτικά ενδιαφέροντα θα ήταν κβαντικά συστήµατα π.χ. των 40 bit). Όταν χρησιµοποιούνται συνθετότερα µόρια, για να αποκτήσουµε συστήµατα µε περισσότερα bit, προκύπτουν σοβαρά προβλήµατα “θορύβου”, γιατί η συνθετότητα των υπολογιστικών µορίων αυξάνει τις χρονικές αλληλεπιδράσεις του µε το περιβάλλον και µειώνει το output τους σε µεγάλο βαθµό. Αυτή η ευαισθησία των κβαντικών υπολογιστικών συστηµάτων στις εξωτερικές επιδράσεις και στο θόρυβο οδήγησε στη δηµιουργία ενός κλάδου που ενοποιεί τις ιδέες της Κβαντικής Μηχανικής µε την κλασσική επιστήµη της Πληροφορικής και ονοµάζεται quantum error correction (διόρθωση κβαντικών σφαλµάτων). Πέραν των θεωρητικών θεµελίων που τέθηκαν από τους Calderbank και Schor και από τον Steane, πρόσφατα προέκυψαν και πρακτικές πρόοδοι από την ερευνητική οµάδα της Cory του MIT, όπου επεδείχθηκε µια µέθοδος που συντείνει στην διόρθωση των λαθών που βασανίζουν τις ευαίσθητες κβαντικές καταστάσεις µε το να διαµοιράσει µια πληροφορία σε τρία διαφορετικά άτοµα (!) -κάτι που µόνο στο µαγευτικό κόσµο των κβάντων µπορεί να συµβεί.

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ Οι µεσαιωνικές συντεχνιακές µορφές της πολιτιστικής οργανώσεως. Όπως αναφέρει η παράδοση, οι λαοί περίµεναν, µε το τέλος του 10ου αιώνα, και το τέλος του κόσµου. Έτσι, µόλις ανάτειλε η αυγή του νέου αιώνα, που δεν την περίµεναν, ξαναγύρισαν µε µεγαλύτερο ενθουσιασµό στη ζωή και στη δράση περισσότερο προσκολληµένοι στη γη και τα αγαθά της. Πρόκειται για µύθο, που υπογραµµίζει, ωστόσο, την πραγµατική ένταση της ζωής τον 11ο αιώνα: άνθηση των βιοµηχανιών και του εµπορίου, συµµαχίες και πόλεµοι σε µεγάλη ακτίνα µε τις σταυροφορίες, σύγκρουση της εκκλησίας µε το κράτος στον αγώνα για την επιρροή, γέννηση των ελευθέρων κοινοτήτων και ισχυροποίηση της αστικής τάξεως των πόλεων, που επιβάλλεται στους επίσκοπους-κοµήτες σε µια περίοδο κρίσεως όλων των θεσµών. Τον 11ο και 12ο αιώνα, µια εντονότερη και πλατύτερη πνευµατική κίνηση φαίνεται να διαδέχεται τη σιωπή της προηγούµενης περιόδου: νέα ενδιαφέροντα στον ιδεολογικό χώρο, θρησκευτικά, καλλιτεχνικά, προσελκύουν την προσοχή και τον ενθουσιασµό της νέας κοινωνίας, οι επαφές µε την αραβική σκέψη και η καινούργια γνωριµία ολόκληρου του έργου του Αριστοτέλη δίνουν νέους προσανατολισµούς στην πνευµατική καλλιέργεια που, χάρη στην αδιάκοπη διδακτική δραστηριότητα των κληρικών, τείνει να θεσµοποιηθεί, να προσλάβει µια φυσιογνωµία

73

πάγια, ρωµαλέα, στηριγµένη σε µια πλατύτερη συµµετοχή µαθητών. Μια διεύρυνση και µια σταθεροποίηση του πνευµατικού πολιτισµού, που εξασφάλιζαν η εξάπλωση του πλούτου, συνθήκες ζωής λιγότερο επισφαλείς και η µεγαλύτερη ευκολία ανταλλαγών. Ακόµα, µαζί µ΄ αυτά, τα κέντρα πολιτιστικής οργανώσεως, τα πανεπιστήµια. Κοινότητες και πανεπιστήµια είναι οι µικρόκοσµοι της ελευθερίας και της εξελίξεως που διαστίζουν τη γεωγραφία της τελευταίας περιόδου του Μεσαίωνα. Η οργανωτική έξαρση των σπουδών προέρχεται, κυρίως από τα µοναστήρια, που είχαν διαφυλάξει, κατά την προηγούµενη περίοδο, τις πολιτιστικές αξίες από την αναστάτωση, η οποία ακολούθησε τις βαρβαρικές επιδροµές. Στις µοναστηριακές σχολές, από τα τέλη του 11ου αιώνα, γίνονται µαθήµατα που εγγίζουν τους κύκλους της ανώτερης παιδείας: στη Γερµανία, στη Φούλδα (µε τον Ραµπάνους Μάουρους), στο Σαιν Γκαλ, στη Ρατισβούνη (Ρέγκενσµουργκ). Στη Γαλατία, στο Σαιν Μαρτέν της Τουρ (που ηγούµενος του ήταν ο Αλκουϊνός) και στο Κλυνύ, όπου ο άγιος Όδων δηµιούργησε σπουδαστική άνθηση και στην επισκοπική σχολή του Ανζέρ, όπου στα µέσα του 12ου αιώνα, καθιερώνονται ήδη συνήθειες τύπου πανεπιστηµιακού. Στην Ιταλία , αντίθετα, οπού επικράτησε το λαϊκό πνεύµα της κουλτούρας, εστίες πανεπιστηµιακής παιδείας γίνονται κοσµικές σχολές. Πρώτο σε χρονολογική σειρά , ανάµεσα στα ιδρύµατα που σήµερα θα τα λέγαµε Πανεπιστηµιακά, ήταν η Ιατρική Σχολή του Σαλέρνο, που ανάγεται στο 11ο αιώνα: ίσως υπήρξε η πρώτη που έδωσε πραγµατικούς ακαδηµαϊκούς τίτλους. Ευρύτερη εξέλιξη όµως είχε το πανεπιστήµιο της

Μπολόνια, αφού σ΄ αυτή την πόλη δηµιουργήθηκε το πρώτο Stadium generale, δηλαδή, ένα σύνολο από διάφορες πανεπιστηµιακές σχολές. Τα άλλα µεσαιωνικά πανεπιστήµια επεξεργάστηκαν τα καταστατικά τους µε πρότυπο την Μπολόνια. Ιδιαίτερα, τα γερµανικά πανεπιστήµια, τα ισπανικά (της Σεβίλλης , της Λερίδα, της Σαλαµάνκας, που ιδρύθηκε το 1364, και το πανεπιστήµιο του Μονπελιέ. Στον πανηγυρικό που εξεφώνισε ο Καρντούτσι στο πανεπιστήµιο της Μπολόνια µε την ευκαιρία του εορτασµού της όγδοης εκατονταετηρίδας του, έτσι µιλάει για τις πρώτες αρχές του: «Το Πανεπιστήµιο δηµιουργήθηκε µε τις δικές του δυνάµεις, µεγάλωσε και µεγαλούργησε σαν ιδιωτική υπόθεση». Στην εποχή του Ιρνέριο, µεγάλου παιδαγωγού και νοµοδιδασκάλου (1045-1130) το Stadium της Μπολόνια έγινε, πράγµατι, κατά γενική αναγνώριση, η πρώτη ευρωπαϊκή σχολή δικαίου. Πολυάριθµοι σπουδαστές συνέρεαν εδώ από κάθε χώρα της Ευρώπης, για ν’ ακούσουν τον διάσηµο καθηγητή και να αντλήσουν διδάγµατα από τη νεωτεριστική µελέτη της νοµικής επιστήµης.

Στην Ιταλία, τα κέντρα σπουδών διαδόθηκαν πολύ γρήγορα παντού και συχνά, χάρη στις µετακινήσεις καθηγητών ή σπουδαστών του Stadium της Μπολόνια:αυτό έγινε το 1204 µε το πανεπιστήµιο της Βιτσέντζα. Μια µετακίνηση σπουδαστών από την Πάντοβα έγινε αφορµή να δηµιουργηθεί το Stadium του Βερτσέλζι .Και στη Μοντένα, επίσης , είχε ακµάσει ένα πανεπιστήµιο από τότε που ο Πίλλιο, το 1188 , εγκαταστάθηκε εκεί,

74

εγκαταλείποντας την Μπολόνια. Στη Νάπολη, εξ’ άλλου, το Stadium ιδρύθηκε το 1224 από τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β΄, που ήθελε να συγκροτήσει ένα κέντρο σπουδών προς όφελος του κράτους. Έξω από την Ιταλία, το πιο ονοµαστό πανεπιστήµιο ήταν του Παρισιού. Είναι αλήθεια ότι, µόλις το 1200, ιδρύθηκε το Universitas δηλαδή το σωµατείο ενωµένων δασκάλων και µαθητών, αλλά ήδη από τα προηγούµενα, στη σχολή της Νοτρ Νταµ, έδρα του πρώτου παρισινού Stadium, διδάσκονταν µαθήµατα θεολογίας, κανονικού δικαίου, ιατρικής ελευθερίων τεχνών και, ιδιαίτερα, διαλεκτικής. Ακριβώς η σπουδή της διαλεκτικής είχε προσελκύσει τον Αβέλαρδο στο Παρίσι, όπου ο επιφανής φιλόσοφος επέτυχε, τελικά, την έδρα στη σχολή της Νοτρ Νταµ. Η φήµη του έγινε αιτία να συγκεντρωθούν στο Παρίσι πλήθη σπουδαστών από όλες τις επαρχίες, αλλά και από το εξωτερικό, ωσότου, αφού έγινε «ανεπιθύµητος» στους πρεσβύτερους της Νοτρ Νταµ, ο Αβέλαρδος απελάθηκε και υποχρεώθηκε να ζητήσει φιλοξενία στο Αβαείο της Αγίας Γενεβιέβης. Το µοναστήρι αυτό, στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, γίνεται το 1200 έδρα του παρισινού πανεπιστηµίου, που γνωρίζει, από την ίδρυσή του ακόµα, µια δόξα χωρίς προηγούµενο, µε δασκάλους φερµένους από τη Γερµανία, όπως ο Αλβέρτος ο Μέγας, από την Ιταλία, όπως ο Θωµάς ο Ακινάτος, από την Αγγλία, όπως ο Ρογήρος Βάκων. Οι σπουδές είχαν γίνει προσιτές σε όλους, αφού η διδασκαλία προσφερόταν δωρεάν. Ήδη από το 1188 υπήρχε ένα ίδρυµα για τους φτωχούς σπουδαστές, το λεγόµενο Κολέγιο των ∆εκαοκτώ, κοντά στο Hotel-Dieu. Η οργάνωση των Κολεγίων ήταν µια από τις πιο χαρακτηριστικές πλευρές του παρισινού πανεπιστηµιακού συστήµατος: προορισµένα να φιλοξενούν τους φτωχούς ή τους ξένους σπουδαστές. Τα Κολέγια έγιναν σιγά-σιγά πραγµατικές σχολές, υποκαθιστώντας το Stadium. Το πιο ονοµαστό ήταν το Κολέγιο της Σορβόννης. Τα παρισινά Κολέγια πλήθαιναν όλο και περισσότερο, όπως αύξαινε και η επίδρασή τους: γύρω στα 1500, είχαν φτάσει τα 68. Το ίδιο φαινόµενο παρατηρείται και σε άλλες χώρες. Στην Οξφόρδη π.χ. και στο Καίµπριτζ, όπου το Stadium γεννήθηκε το 1209 από µια µετακίνηση καθηγητών της Οξφόρδης, όπως ακριβώς και το πανεπιστήµιο της Οξφόρδης είχε δηµιουργηθεί το 1167 χάρη σε µια µετανάστευση από το Παρίσι. Η πιο ενδιαφέρουσα πλευρά των πρώτων πανεπιστηµίων του κόσµου είναι το αρκετά περίεργο γεγονός, ότι τότε, στους κόλπους των πανεπιστηµιακών οργανισµών οι επιδιώξεις των σηµερινών σπουδαστών µπορούσαν σχεδόν όλες να ικανοποιηθούν. Οι σηµερινές διεκδικήσεις των φοιτητών (η αυτοδιοίκηση, η αυτονοµία, η ελευθερία συµµετοχής, επεµβάσεως, συζητήσεως, το πολιτιστικό άνοιγµα) είχαν πραγµατοποιηθεί πριν από δέκα αιώνες περίπου. Το Μεσαιωνικό Universitas studio rum ήταν, πράγµατι, πριν από όλα, ένας σύλλογος, µια αδελφότητα σπουδαστών και καθηγητών. Η αρχαία ονοµασία Universitas Scholarium, που συναντούµε στην Μπολόνια στο τέλος του 12ου αιώνα, ή ακόµα η ονοµασία Universitas Magistrorum et Scholarium, όπως τις συναντούµε στο Παρίσι, αποσαφηνίζει το συλλογικό αυτό δεσµό, που έχει πολλές φορές διπλό χαρακτήρα. Ο όρος Universitas στην τεχνική και νοµική του σηµασία που κληρονόµησε ο Μεσαίωνας από το Ρωµαϊκό δίκαιο, χρησιµοποιήθηκε ακριβώς για να

75

δηλώσει την ένωση των σπουδαστών. Μόνο αργότερα έγινε συνώνυµο επιστηµονικού και διδακτικού ιδρύµατος ανωτέρου βαθµού, που µπορεί να απονέµει ειδικούς, νοµικά αναγνωρισµένους τίτλους. Το Μεσαιωνικό πανεπιστήµιο συχνά δεν είχε ούτε νοµική αναγνώριση. Αρχικά, δεν υπήρχε παρά ένα είδος συµβάσεως: ο καθηγητής αναλάµβανε την υποχρέωση να διδάσκει και ο σπουδαστής να του καταβάλλει µία αµοιβή. Ιδρυόταν δηλαδή µία Societas (όπως µαρτυρεί και το γεγονός ότι, ως το 1100, ο καθηγητής απευθυνόταν στους σπουδαστές µε την προσφώνηση «εταίροι µου»). Στην Μπολόνια, οι πρώτοι κανονισµοί της Νοµικής Σχολής θεσπίσθηκαν ήδη το 1252. Με τους κανονισµούς αυτούς ήταν υποχρεωµένοι να συµµορφώνονται όλοι οι καθηγητές και όλα εκείνα τα πρόσωπα τα ασχολούµενα µε τις κάθε είδους δραστηριότητες που ήταν αναγκαίες για τις σπουδές: οι αντιγραφείς, οι µικρογράφοι, οι κλητήρες, οι βιβλιοδέτες, οι κάτοχοι και οι ενοικιαστές βιβλίων που χρησιµοποιούσε το πανεπιστήµιο, οι εκτιµητές των χρησιµοποιηθέντων βιβλίων που ήταν για πούληµα, όλο αυτό το πανεπιστηµιακό πλήθος έδινε όρκο στον πρύτανη ότι θα συµµορφωνόταν µε τους κανονισµούς και φυσικά µπορούσε να επωφελείται από τα πανεπιστηµιακά προνόµια. Το πανεπιστηµιακό σύστηµα ήταν και τότε «σε σχήµα πυραµίδας» (η µάζα των σπουδαστών, το διδασκαλικό σώµα, ο πρύτανης), αλλά η πυραµίδα ήταν ανεστραµµένη. Οι αποφάσεις παίρνονταν από τη «βάση».Το γεγονός αυτό, που µπορεί να φαίνεται µοναδικό, δεν πρέπει ίσως να προκαλεί µεγάλη έκπληξη αν λάβουµε υπόψη ότι οι σπουδαστές της εποχής εκείνης ήταν συχνά άνθρωποι ώριµοι: µπορούσε

να ήταν έµποροι, ηγούµενοι µοναστηριών, οικογενειάρχες. Έπειτα, ο πρύτανης δεν ήταν παρά ο επικεφαλής της σπουδαστικής εταιρίας, ένα είδος αρχηγού της τάξεως σε ανώτερο επίπεδο, και η πρόσληψη των καθηγητών γινόταν από τους ίδιους τους σπουδαστές: η αµοιβή για τη διδασκαλία καθοριζόταν ύστερα από κοινή συµφωνία και ανάλογα µε τη µορφή της συµβάσεως. Οι φοιτητικές ενώσεις είχαν, για το λόγο αυτόν, ασυνήθιστη εξουσία πάνω στο σώµα των καθηγητών, τόσο που οι τελευταίοι κατέληγαν να είναι «υφιστάµενοι» του συνόλου των σπουδαστών. Μια εκπαιδευτική σταδιοδροµία µπορούσε να διακοπεί, αν η διδασκαλία δεν ικανοποιούσε τους σπουδαστές, και στους πρυτάνεις (δηλαδή στους επικεφαλείς των φοιτητικών ενώσεων). Οι καθηγητές όφειλαν να δώσουν όρκο και να γίνουν έτσι oboedientes, υποταγµένοι και αυτοί στους κανονισµούς του πανεπιστηµίου. Οι κανονισµοί όριζαν ότι κάθε καθηγητής που ήθελε να απουσιάσει έστω και µία ηµέρα, όφειλε να ζητήσει άδεια από τον πρύτανη και ότι, στην αρχή του ακαδηµαϊκού έτους, όφειλε να καταθέσει ένα ορισµένο ποσό, από το οποίο µπορούσαν να πληρωθούν χρηµατικές ποινές για αδικαιολόγητες απουσίες ή για παράλειψη διδασκαλίας τµηµάτων της ύλης που προβλεπόταν στα επίσηµα προγράµµατα. Υπήρχαν τέλος επιτροπές σπουδαστών που επαγρυπνούσαν για την «καλή συµπεριφορά» του καθηγητή και έδιναν αναφορά στον πρύτανη. Για τους καθηγητές ήταν, λοιπόν, µάλλον δύσκολο να διατηρηθούν καλές σχέσεις µε τους µαθητές τους. Για να προσλαβαίνονται επικίνδυνες βιαιότητες, οι καθηγητές του

76

Παρισίου ζητούσαν από τους σπουδαστές να ορκιστούν ότι δεν θα εκδικηθούν τους εξεταστές εκείνους που θα τους απέρριπταν στις εξετάσεις. Αλλά οι επιορκίες ήταν τόσο πολλές όσο και οι αποτυχίες στις εξετάσεις. Αλλά και η διδακτική µεθοδολογία που ακολουθούσαν τα µεσαιωνικά πανεπιστήµια, προσέφερε µεγάλες δυνατότητες στη φοιτητική παρέµβαση, καθώς ευνοούσε τη δραστήρια συµµετοχή των σπουδαστών. Η διδασκαλία γινόταν σύµφωνα µε µία γραµµή που περνούσε από διάφορες διαδοχικές φάσεις. Στην αρχή, υπήρχε η απλή ανάγνωση του κειµένου, η lectio (από το λατινικό legere, διδάσκω προέρχεται το lector, αναγνώστης, συνώνυµο του διδάσκοντος, και η lectio, το «µάθηµα»). Ύστερα ο καθηγητής περνούσε στο σχόλιο, expositio. H expositio στηριζόταν σε τρία σηµεία: τη littera, δηλαδή τη γραµµατική ερµηνεία, το sensus, η κατανόηση του κειµένου, τη sententia, δηλαδή τη βαθύτερη έννοια, το διδακτικό περιεχόµενο. Το σύνολο των littera, sensus και sententia αποτελούσε την glossa. Όταν έφτασαν στην sententia, ένα πλήθος προβλήµατα µπορούσαν να παρουσιαστούν και έπρεπε να λυθούν: ήταν η στιγµή της συζητήσεως, της disputatio αποτελούσε αναπόσπαστο τµήµα των σχολικών ασκήσεων. Το 1200, πολλά έργα, ιδιαίτερα ένα του αγίου Θωµά, είχαν τον τίτλο Questioni disputate, µαρτυρώντας τις συνθήκες υπό τις οποίες ήταν επεξεργασµένα, κατά τις συζητήσεις, δηλαδή, στις οποίες συµµετείχαν δάσκαλοι και µαθητές. Ως προς τα άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία, όπως η διάρκεια των σπουδών, τα µαθήµατα, οι εξετάσεις, οι τίτλοι σπουδών, τα µεσαιωνικά πανεπιστήµια δεν παρουσιάζουν πολλές διαφορές από τα σηµερινά. Η διάρκεια των µαθηµάτων ήταν, αρχικά, τρεις ώρες το καθένα. Αργότερα, το 1400, περιορίστηκε σε δύο ώρες και, τέλος, σε µία µόνο ώρα κι ούτε συµπληρωµένη, όταν ληφθεί υπόψη το περίφηµο ακαδηµαϊκό τέταρτο της ώρας του διαλείµµατος που διατηρείται ακόµη και σήµερα. Ο κύκλος των σπουδών έκλεινε µε την απόκτηση ενός τίτλου, licentia docenti, παρόµοιου µε το σηµερινό διδακτικό δίπλωµα. Τον τίτλο χορηγούσε ένας σύλλογος οµοιοβάθµων καθηγητών. Ο τιτλούχος, doctor (από το λατινικό ρήµα docere, δηλαδή διδάσκω) κρινόταν ικανός να διδάσκει µία ορισµένη επιστήµη και να συνεχίσει µόνος του τις σπουδές του σαν πραγµατικός πανεπιστηµιακός δάσκαλος. Τερµατίζοντας τον κύκλο των σπουδών, οι φοιτητές έδιναν δύο σειρές εξετάσεων στο Σύλλογο των ∆ιδακτόρων. Η πρώτη σειρά, licentia, είχε µόνο τυπική αξία, γιατί δεν έδινε στο διπλωµατούχο το δικαίωµα να διδάξει. Η δεύτερη, conventatio, έδινε τη δυνατότητα να αποκτήσει ο τελειόφοιτος “άδεια διδασκαλίας”, να ανέβει στην έδρα. Μετά την επιτυχία του, δηλαδή, στη licentia, ο υποψήφιος παρουσιαζόταν στις εξετάσεις της conventatio. Η ανακοίνωση των αποτελεσµάτων γινόταν, σχεδόν πάντοτε, σε µία εκκλησία, από τον επικεφαλή του ∆ιδακτικού Σώµατος, ενώ ένας διδάκτωρ παρέδιδε τα διακριτικά, δηλαδή το βιβλίο και το σκούφο. Για να µπορέσει να παρουσιασθεί σε αυτές τις εξετάσεις, ο σπουδαστής έπρεπε να αποδείξει ότι είχε παρακολουθήσει έναν καθορισµένο αριθµό µαθηµάτων: η διάρκεια τους π.χ. ήταν οκτώ χρόνια για το αστικό δίκαιο, έξι χρόνια για το κανονικό δίκαιο, τέσσερα χρόνια για την ιατρική και τις τέχνες. Έπρεπε επίσης να αποδείξει ότι είχε λάβει ενεργό µέρος σε δηµόσιες

77

συζητήσεις και ασκήσεις, µολονότι από αυτές µπορούσε και να εξαιρεθεί. Και τα πανεπιστήµια που συναγωνίζονταν ποιο θα αποκτήσει τους περισσότερους σπουδαστές, συχνά προσφέρανε τέτοιου είδους απαλλαγές και διευκολύνσεις. Η αδιάκοπη επαφή ανάµεσα στα ανώτερα πνευµατικά ιδρύµατα των διαφόρων χωρών, µε τις συχνές µετακινήσεις σπουδαστών και καθηγητών, προσδιορίζει ένα άλλο χαρακτηριστικό των αρχαιοτέρων πανεπιστηµίων, την καθολικότητα, που ανταποκρίνεται στη µεσαιωνική αντίληψη για τη γνώση. Τα µεσαιωνικά πανεπιστήµια δεν ανήκαν στη χώρα όπου είχαν την έδρα τους, αλλά ήταν οικουµενικά όργανα πνευµατικής καλλιέργειας. ∆άσκαλοι και µαθητές από κάθε χώρα της Ευρώπης συγκεντρώνονταν σε αυτά για µια ορισµένη περίοδο, για να ξεχυθούν ύστερα στην Ευρώπη και να σταµατήσουν πάλι σε άλλα πνευµατικά κέντρα. Πολλοί λόγου χάρη που είχαν διακριθεί σαν καθηγητές της γραµµατικής ή της ρητορικής, µερικές φορές ξαναγίνονταν σπουδαστές, για να παρακολουθήσουν µαθήµατα διαλεκτική ή λογικής. Ο Έρωτας προς τη γνώση ή, ίσως συχνότερα, η φιλοδοξία για µία ωραία και πλατιά σταδιοδροµία, τους παρακινούσε να αποδέχονται µία ζωή γεµάτη θυσίες και περιπέτειες. Ακριβώς, µέσα σε αυτό το κλίµα της έφεσης για τη σπουδή και της περιπλανώµενης κουλτούρας, ξεφυτρώνει και αναπτύσσεται το κίνηµα εκείνο της ρήξεως µε την παράδοση, εκείνο το αντίθετο ρεύµα, πολιτιστικό και κοινωνικό, που αποτελούσε το «γκολιαραδικό» φαινόµενο.

Με το όνοµα «γκολιάρδοι» χαρακτήριζαν, την εποχή εκείνη, τους clerici vagantes ή vagi scholares, τους κληρικούς σπουδαστές που περιφέρονταν από πανεπιστήµιο σε πανεπιστήµιο, από πόλη σε πόλη, από αυλή σε αυλή, σαν πραγµατικοί περιπλανώµενοι τροβαδούροι, σαλτιµπάγκοι ή γελωτοποιοί. Τις περισσότερες φορές, ήταν νεαροί δυσαρεστηµένοι, χωρίς οικονοµικά µέσα, που τους αποστρεφόταν η εκκλησία και τους θεωρούσε ακόλαστους και επίορκους. Αποτελούσαν την εύθυµη νότα των πανεπιστηµίων και της κοινωνίας. Ζούσαν πραγµατικά έξω από τα καθιερωµένα και δε θα µπορούσε κανείς να τους χαρακτηρίσει ούτε κληρικούς ούτε λαϊκούς. Πάντοτε έτοιµοι να αλλάξουν τρόπο για να ακολουθήσουν τους πιο φηµισµένους πανεπιστηµιακούς δασκάλους, στερηµένοι, µε λαχτάρα για µόρφωση, ηθικολόγοι και ακόλαστοι, γλεντοκόποι ακόµη και όταν τους έδερνε η φτώχεια. Με τα χαρακτηριστικά αυτά παρουσιάζονται στην πληθωρική λογοτεχνική τους παραγωγή: ποιήµατα και τραγούδια «γκολιαρδικά». Η αντιιεραρχική, αντιεκκλησιαστική τους ποίηση, που εξυµνεί την ελεύθερη ζωή, τον έρωτα, το κρασί, την χαρτοπαιξία, έρχεται σε έντονη αντίθεση µε την µεσολατινική λογοτεχνική παράδοση. Τα θέµατα και η τεχνική της µορφής στην ποίηση είναι µια πραγµατική ανταρσία κατά του ακαδηµαϊσµού, των τηβεννοφόρων τρόπων της λογοτεχνικής εκφράσεως. Οι «γκολιάρδοι», εκκεντρικό προϊόν της πανεπιστηµιακής κουλτούρας, είναι οι πρώτοι στην ιστορία της θεσµοποιηµένης γνώσεως που χλεύασαν την κατεστηµένη επιστήµη, που έκαναν την παραδοσιακή παιδεία αντικείµενο εµπαιγµού. Οι «γκολιάρδοι» είναι ίσως η πρώτη «πρωτοπορία» των νεότερων χρόνων.

78

Η ΕΦΕΥΡΕΣΗ ΤΗΣ ΠΥΡΙΤΙ∆ΑΣ Το εκρηκτικό µείγµα που τελειοποίησε την τέχνη του φόνου. Σιγά -σιγά µε προσοχή και όσο γινόταν πιο αθόρυβα, γιατί τα αντικείµενα ήταν πολύ βαριά, και δύσκολα θα µπορούσαν να τα κυλήσουν χωρίς να κάνουν δυνατό κρότο πάνω στους πέτρινους διαδρόµους, οι συνωµότες µετέφεραν µέσα τα τριάντα έξι βαρέλια τους και τ' ακούµπησαν στη σειρά, στο θολωτό υπόγειο πέρασµα. Τα µετατόπισαν, ύστερα, καµιά δεκαριά φορές και τα τοποθέτησαν µε διαφορετικούς τρόπους για να βρουν την πιο κατάλληλη θέση ώστε να έχουν το µεγαλύτερο καταστρεπτικό αποτέλεσµα, ενώ οι Φώξ, Καίητσµπυ, Ρρόουκγουντ Πέρσυ και οι άλλοι συζητούσαν αν συνέφερε να τα σωριάσουν το ένα πάνω στο άλλο ή να τα τοποθετήσουν σ' ένα τετράγωνοo άδειο στη µέση ή σε ηµικύκλιο σαν περιδέραιο. Υπήρχε, ύστερα, το ζήτηµα της πυροδοτήσεως:ποία θάταν η καλύτερη λύση; Ένα σκοινί ποτισµένο µε εύφλεκτο υγρό; Ή µήπως ήταν προτιµότερο ν' ανοίξουν κάθε βαρέλι, να πάρουν λίγη πυρίτιδα και να την αφήσουν να πέσει στο δάπεδο του διαδρόµου; Στην περίπτωση αυτή, θα µπορούσαν να σκορπίσουν µια γραµµή πυρίτιδας που να συνεχιζόταν και πέρα από την πόρτα, ίσαµε πάνω στις σκάλες, ως το σηµείο που θα βρισκόταν ο Φώξ ή

κάποιος άλλος συνωµότης που θα της έβαζε φωτιά κι ύστερα θα έτρεχε να βρει καταφύγιο για να προφυλαχτεί από την έκρηξη. Για την προµήθεια της πυρίτιδας και τη µεταφορά της στον υπόγειο διάδροµο, είχε χρειαστεί κάµποσος καιρός και τώρα που το εκρηκτικό υλικό βρισκόταν εκεί που έπρεπε, οι συνωµότες χωρίστηκαν για να µελετήσουν ο καθένας το ρόλο του στο σχέδιο που θα εφαρµοζόταν όταν ο ηγεµόνας και το κοινοβούλιο του θα είχαν τιναχτεί στον αέρα. Αν ήθελε ο Θεός, αυτό θα συνέβαινε στις 5 Νοεµβρίου, ενώ ο Ιάκωβος Α' θα εγκαινίαζε την κοινοβουλευτική σύνοδο. Οι µήνες που τους χώριζαν από την ηµεροµηνία αυτή, µόλις αρκούσαν για να µπορέσουν οι συνωµότες να ρυθµίσουν τα τελευταία θέµατα σχετικά µε την κυβέρνηση που θα αναλάµβανε την εξουσία το απόγευµα της 5ης Νοεµβρίου 1605. ∆εν υπήρχε αµφιβολία, ότι ένα µέρος από τους υπηκόους του βασιλιά θα αντιδρούσε στο γεγονός µε θλίψη και οργή. Ένα άλλο µέρος όµως, και όχι µικρό, ιδιαίτερα ανάµεσα στους καθολικούς, θα άκουγε την είδηση µε χαρά. Ακριβώς τα τελευταία πιεστικά µέτρα κατά των καθολικών ήταν εκείνα που είχαν ερεθίσει σε µεγάλο βαθµό την αγανάκτηση των συνωµοτών, ως το σηµείο να φτάσουν ακόµα και στην βασιλοκτονία, και η καθολική υπόθεση αποκτούσε ολοένα και περισσότερες συµπάθειες. Στο κάτω –κάτω, δεν ήταν η πρώτη φορά που έµελλε να δολοφονηθεί ένας βασιλιάς της Αγγλίας .Και ίσως δε θα ήταν η τελευταία. Κάποιος, που ακόµα και σήµερα δεν είναι γνωστό το όνοµα του, έστειλε ένα ανώνυµο γράµµα στο λόρδο Μόντηγκλ. Ο Μόντηγκλ, που ήταν

79

καθολικός, συγκλονίστηκε βαθιά από το περιεχόµενο της επιστολής:µια τεράστια ποσότητα πυρίτιδας-η ίδια η λέξη ήταν σύµβολο δολιότητας και κακίας-θα µεταφερόταν κρυφά στη Βουλή των Λόρδων και θα ανατιναζόταν, συγκλονίζοντας όλο το Λονδίνο, την ίδια τη στιγµή που ο βασιλιάς Ιάκωβος Α' θα άρχιζε το λόγο του. Με πυρετική δραστηριότητα, ο Μόντηγκλ συγκέντρωσε όλους τους ευγενείς και τους αυλικούς, πρόσωπα γνωστά για την αφοσίωση τους στο βασιλιά, και τους πληροφόρησε για την τερατώδη αυτή <<συνωµοσία της πυρίτιδας>>.Έπρεπε να ερευνήσουν σ' όλο το κτίριο από πάνω ως κάτω και να τοποθετήσουν ένοπλους φρουρούς σ' όλες τις εισόδους και να µείνουν εκεί ως το τέλος της τελετής. Ίσως οι συνωµότες να µετέφεραν την πυρίτιδα µόλις την τελευταία στιγµή και οποιαδήποτε άλλο δοχείο. Υπόγειες στοές και διάδροµοι υπήρχαν πλήθος και ποίος ξέρει που θα τοποθετούσαν την πυρίτιδα. Καµιά δωδεκάδα βαρέλια µ' αυτό το θανατηφόρο υλικό, σ' ένα οποιοδήποτε σηµείο του κτιρίου, θα εξόντωνε εύκολα το βασιλιά και το κοινοβούλιο. Ύστερα, αν τα βαρέλια ήταν τριάντα και περισσότερα, όπως υποθέτανε µερικοί, το πράγµα έπαιρνε φοβερές διαστάσεις:ούτε να το φανταστεί κανείς. Κοµµάτια του Ιακώβου Α' και των νοµοθετών του θα στροβιλίζονταν στον ουρανό επί αιώνες. Ο Γκύ Φώξ ανακαλύφθηκε στις 4 Νοεµβρίου κρυµµένος σε µια παγωµένη γωνιά της καντίνας, όχι µακριά από τον υπόγειο διάδροµο, όπου βρισκόταν τα βαρέλια της πυρίτιδας, έτοιµος να βάλει φωτιά στο φυτίλι. Τον έσυραν έξω απ' το κτίριο, τον χτύπησαν, τον βασάνισαν. Όταν

µαθεύτηκε που ήταν κρυµµένη η πυρίτιδα. έτρεξαν όλοι να αποµακρύνουν τα βαρέλια πριν ανατιναχθούν. Ύστερα πήραν µαζί τους τον κρατούµενο. Με φοβερά βασανιστήρια κατόρθωσαν να του αποσπάσουν τα ονόµατα των άλλων συνωµοτών, που εκτελέστηκαν όλοι, µαζί µε τον Φώξ. Ακόµα και σήµερα, γίνεται συµβολική έρευνα στα υπόγεια του αγγλικού κοινοβουλίου, όταν αρχίζει µια νέα σύνοδος, και αναµνηστική τελετή στις 5 Νοεµβρίου µε κάψιµο εικόνων του Γκύ Φώξ και µε πολλά πυροτεχνήµατα. Μολονότι µερικοί υποστηρίζουν ότι το περιστατικό δε συνέβη ποτέ, η συνωµοσία της πυρίτιδας έχει περάσει πια στην ιστορία. Εξ άλλου, υπάρχουν κι εκείνοι που βεβαιώνουν ότι όλα αυτά είναι σκηνοθεσία των προτεσταντών, µε την άνανδρη πρόθεση να προκαλέσουν ακόµα βαρύτερες κυρώσεις στους καθολικούς. Ότι τα βαρέλια της πυρίτιδας δεν περιείχαν καθόλου πυρίτιδα και ότι είχαν τοποθετηθεί µε κάθε µυστικότητα από τους ίδιους τους προτεστάντες, για να µπορέσουν να σκηνοθετήσουν τη δραµατική «ανακάλυψη».Και ότι ο Γκύ Φώξ και οι συνωµότες του ήταν απλώς δυστυχισµένοι καθολικοί που βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν από πολιτική σκοπιµότητα. Τέτοια ήταν η µαγική και ανατριχιαστική δύναµη της πυρίτιδας ώστε µια συνωµοσία που θα χρησιµοποιούσε αυτό το υλικό δεν µπορούσε παρά να προκαλέσει την οργή και τον τρόµο. Η πυρίτιδα είναι το πιο παλιό και πιο φηµισµένο από τα εκρηκτικά, εκείνο που έχει την ασύγκριτα µεγαλύτερη ιστορική σηµασία και που η ιστορία του είναι λιγότερο γνωστή. Πολύ πριν εισαχθεί στην Ευρώπη, οι άνθρωποι γνώριζαν διάφορα εµπρηστικά µείγµατα, όπως το βυζαντινό «υγρόν

80

πυρ».Όλα αυτά τα παρασκευάσµατα, µε κάπως αµφίβολο αποτέλεσµα, είχαν ως βάση την πίσσα, το θειάφι και το νίτρο, σε διάφορες αναλογίες. Τα αποτελέσµατα της χρήσεως τους ήταν πολλές φορές θεαµατικά και τέτοια που να φέρνουν τον τρόµο, γενικά όµως, δεν προκαλούσαν εκρήξεις αλλά µόνο φωτιές. Ο πρώτος που παρήγαγε µια ουσία µε ιδιότητες παρόµοιες µε της πυρίτιδας ήταν ο Ρογήρος Βάκων. Και ο πρώτος που χρησιµοποίησε τις ιδιότητες αυτές ήταν ο Μπέρτολντ Σβάρτς. Πολύ λίγα ξέρουµε για τον Σβάρτς, ενώ ο Βάκων είναι εξέχουσα µορφή στην επιστήµη και τη φιλοσοφία. Ο Βάκων γεννήθηκε γύρω στα 1214 στο Ίλτσεστερ του Σόµερσετ και εφτά αιώνες αργότερα, στις αρχές ενός πολέµου που θα χρησιµοποιούσε ευρύτατα την εφεύρεση του και τις πιο φονικές τελειοποιήσεις της, «µερικοί θαυµαστές της µεγαλοφυΐας του», τοποθέτησαν στην εκκλησία του Ίλτσεστερ µια ορειχάλκινη αναµνηστική πλάκα. Στην πλάκα αναφερόταν ότι, εκτός από τις προφητείες του για τις «µηχανές που θα επέτρεπαν στα πλοία να ταξιδεύουν πάνω στο νερό χωρίς πανιά ή κουπιά, για τα αµάξια που θα έτρεχαν στην ξηρά χωρίς άλογα ή άλλα ζώα έλξεως, για τις ιπτάµενες µηχανές που θα διασχίζανε τους ουρανούς»,ο Ρογήρος Βάκων ήταν «ο πρώτος που έκανε γνωστή τη σύνθεση της πυρίτιδας». Αλλά κι αν πραγµατικά ο Βάκων ήταν ο πρώτος που έκανε γνωστή τη σύνθεση αυτή, είναι λίγο απίθανο ότι υπήρξε ο εφευρέτης της. Ήταν το πιθανότερο ο πρώτος που επιβεβαίωσε τις εκρηκτικές της ιδιότητες. Πριν απ' αυτόν, η πυρίτιδα δεν ήταν παρά ένα παιχνίδι που προκαλούσε φόβο:µε τη χρησιµοποίηση της µπορούσαν να παραχθούν, ανάλογα µε τα συστατικά του µείγµατος, φλόγες περισσότερο ή λιγότερο υψηλές, περισσότερο ή λιγότερο λαµπερές, περισσότερο ή λιγότερο έγχρωµες. Ο Βάκων ήταν εκείνος που µας έµαθε «να προκαλούµε τη βροντή και την καταστροφή» µε ένα µείγµα από «νίτρο, επτά µέρη θειάφι, πέντε µέρη κάρβουνο από ξύλο λεπτοκαρύας».Ή για µεγαλύτερη ακρίβεια(για να αναφερθούµε στη δική του φόρµουλα),41,2% νίτρο,29,4% κάρβουνο και 29,4% θειάφι. Πώς κατόρθωσε ο Βάκων ώστε να δώσει εκρηκτικότητα στο µείγµα του; ως τότε έπαιρναν το νίτρο ξύνοντας τους τοίχους ή το µάζευαν από τις κοπριές των ζώων, ενώ τώρα µπορούσαν να το έχουν καθαρό, µε την κρυσταλλοποίηση του υδατικού του διαλύµατος. Οι αλχηµιστές της εποχής µόλις είχαν ανακαλύψει ότι ήταν δυνατό, κατά τον ίδιο τρόπο, να έχουν όλα τα άλατα µε βαθµό καθαρότητος αδιανόητο ως τότε. Και ακριβώς µε το καθαρό νίτρο(ή νιτρικό κάλιο, για να χρησιµοποιούµε τη χηµική ορολογία)µπόρεσε ο Βάκων να παρασκευάσει ένα εκρηκτικό µείγµα και να περιγράψει τον τύπο του. Είναι πιθανό ότι δεν ήξερε τίποτα για τις προωστικές ιδιότητες του µείγµατος του και ούτε φανταζόταν ότι µια µέρα θα χρησιµοποιούσαν την ιδιότητα αυτή για να ρίξουν οβίδες πυροβόλου. Απ 'ό,τι ξέρουµε, η ανακάλυψη της σηµαντικής αυτής ιδιότητας έγινε από τον Μπέρτολντ Σβάρτς, που έζησε έναν αιώνα µετά τον Βάκωνα, στη Γερµανία. Υπάρχουν γι' αυτό πολλοί µύθοι κι άλλοι τον ονοµάζουν µε το όνοµά του, άλλοι τον εκλατινίζουν σε Μπερτόλντους Νίγκερ κι άλλοι στα ιταλικά Μπερτόλντο Νέρο. Όπως ο Βάκων, λέγεται ότι και ο Σβάρτς ήταν φραγκισκανός καλόγερος και υπάρχει µια παλιά λιθογραφία που τον απεικονίζει µε τη

81

διευκρινιστική επιγραφή, ότι ήταν ο «εφευρέτης, το 1380,των πυροβόλων όπλων». Ακριβώς επειδή είχε µαγικές ιδιότητες, τέτοιες που να προκαλούν τον τρόµο, η χρησιµοποίηση της πυρίτιδας (ή µαύρης πυρίτιδας όπως συχνά ονοµάζεται)έγινε µια τέχνη που βρισκόταν πιο κοντά στη µαύρη µαγεία παρά στην επιστήµη. Και αναφέρονται περίεργες δοκιµές για να εκτιµηθεί η γνησιότητα των συστατικών της: «Όταν αγοράζεις ή κατασκευάζεις νίτρο, βάλε µέσα το χέρι σου αν θέλεις να ανακαλύψεις αν είναι καλό ή όχι. Αν το χέρι σου υγρανθεί, τότε δεν είναι καλό, αν όµως µείνει στεγνό το χέρι σου, τότε ναι. Άγγιξε, επίσης, το χέρι σου µε τη γλώσσα σου:αν το χέρι σου έχει αλµυρή γεύση, τότε το νίτρο δεν είναι καλό αν, απεναντίας έχει γεύση γλυκιά, τότε ναι, είναι καλό. Κι αν θέλεις να ξέρεις αν το θειάφι είναι καλό ή όχι, πάρε στο χέρι σου ένα σβόλο και φέρτον στο αυτί σου. Αν το θειάφι τρίζει έτσι που να µπορείς να τ' ακούσεις, τότε είναι καλό αν όµως το θειάφι σωπαίνει και δεν τρίζει, τότε δεν είναι καλό...» Ως προς το κάρβουνο, υποστήριζαν ότι η καλύτερη ποιότητα ήταν από ξύλο λεύκας ή φλαµουριάς. Ανάµεικτο στη σωστή αναλογία µε θειάφι και νίτρο «εξαίρετης ποιότητας και καλά διυλισµένα» το κάρβουνο αυτό έδινε ένα εκρηκτικό µε σηµαντική δύναµη, που πραγµατικά κυριάρχησε στην πολεµική και εξορυκτική τέχνη ως τον 19ο αιώνα, οπότε αντικαταστάθηκε µε άλλα εκρηκτικά. Η σύνθεση της µαύρης πυρίτιδας παράλλαζε σηµαντικά, ανάλογα µε τις εποχές και τις χώρες και από τις αρχικές διαδικασίες(άλεσµα, κοπάνισµα στο γουδί)πέρασαν, µε την πάροδο των χρόνων, στις σηµερινές πολύπλοκες βιοµηχανικές µεθόδους. Η µεγαλύτερη δυσκολία εξακολουθούσε να είναι ο έλεγχος του ίδιου του υλικού:όταν τα τρία καθαρά και απλά συστατικά, που από µόνα τους δεν είναι εκρηκτικά, ανακατεύονταν µαζί το σύνολο µετατρεπόταν σ' ένα εκρηκτικό µείγµα που γινόταν αµέσως θανάσιµα επικίνδυνο. Ήταν σπάνιο να εκραγεί αυτόµατα-µολονότι και αυτό συνέβαινε καµιά φορά-όταν όµως συµπιεζόταν στο θάλαµο εκρήξεως ενός πυροβόλου όπλου και ακολουθούσε η πυροδότηση υπήρχαν πολλές πιθανότητες να εκραγεί το όπλο και να χτυπηθούν όσοι τυχόν το χειρίζονταν. Σε µια τέτοια περίπτωση σκοτώθηκε ο Ιάκωβος Β' της Σκωτίας, όταν κατά την πολιορκία του Ρόξµπέρο Κάσλ το 1460,τινάχτηκε στον αέρα µια βοµβάρδα. Πρέπει να πούµε ότι µόλις το1400 κατορθώθηκε ο πραγµατικός έλεγχος του φαινοµένου. Μετά την ανακάλυψη της εκτοξεύσεως βληµάτων µε κάνη πυροβόλου(ανακάλυψη που επέτρεψε στους Ευρωπαίους ν' αρπάξουν την Αµερική από τους ερυθρόδερµους, την Ινδία από τους Ασιάτες και µεγάλες περιοχές της Κίνας από τους Κινέζους-τους πρώτους, ακριβώς, που θεωρούνται εφευρέτες της µαύρης πυρίτιδας, αιώνες πριν από τον Βάκωνα και τον Σβάρτς, έστω κι αν ξέχασαν ύστερα αυτή την τέχνη-η µεγαλύτερη πρόοδος σηµειώθηκε µε την εφεύρεση, το 1814,του καψυλλίου επικρούσεως. Ο τύπος αυτός καψυλλίου που εµπορεύεται µε νιτρώδη υδράργυρο, δηµιουργούσε µια φλόγα µεγάλης θερµικής δυνάµεως η οποία εξαφάνιζε τις δυσκολίες που παρουσίαζε η ίσκα και το πυριόβολο (τσακµάκι)ή το εµπύρωµα µε βραδύκαυστο φυτίλι ποτισµένο µε νίτρο και

82

ασβεστόνερο. Υπήρχε έτσι η δυνατότητα του πυροβολισµού µε την πίεση µιας σκανδάλης: αυτό θεωρήθηκε -ή έτσι τουλάχιστον φαινόταν- η τελευταία λέξη στον τοµέα των επιθετικών όπλων. Βέβαια η µαύρη πυρίτιδα διατηρούσε ακόµα µερικά όχι ευχάριστα χαρακτηριστικά:χαλούσε εύκολα µε την υγρασία, δηµιουργούσε πολύ καπνό, µπορούσε να εκραγεί από την µια στιγµή στην άλλη, αλλά ήταν το µόνο εκρηκτικό που είχε δηµιουργήσει ο άνθρωπος. Αργότερα, γύρω στα 1880,άρχισε η αντικατάσταση της µαύρης πυρίτιδας µε τις «άκαπνες πυρίτιδες» και ακόµα πιο ύστερα µε τη τριτόλη: εκρηκτικά που µπορούσαν να συµπιεστούν στην κοιλότητα µιας χειροβοµβίδας, ακόµα και σε µικρή ποσότητα, και να την κάνουν να εκραγεί ανάµεσα στους εχθρούς προκαλώντας τεράστιες ζηµιές. Ωστόσο η παραγωγή της πυρίτιδας; είχε γίνει ζήτηµα εθνικής επιβίωσης από τη στιγµή που ο Σβάρτς ανακάλυψε τη δυνατότητα της χρησιµοποιήσεως της σε πυροβόλα όπλα:κάθε χώρα όφειλε να έχει τα αποθέµατα της αν όχι σε πυρίτιδα, τουλάχιστον στα συστατικά της. Ήταν µια κατάσταση παρόµοια µε τη σηµερινή, πού τα διάφορα κράτη ανταγωνίζονται στην κατοχή ατοµικών όπλων. Το νίτρο ή νιτρικό κάλιο είναι µάλλον σπάνιο σε φυσική κατάσταση και βρίσκεται µόνο σε ορισµένες περιοχές της Ισπανίας και της Ινδίας. Έτσι οι περισσότερες χώρες ήταν υποχρεωµένες να δηµιουργούν «κοίτες νιτρικού άλατος», δηλαδή µεγάλους κοπρώνες, όπου οι ζωικές και φυτικές ουσίες σε αποσύνθεση παράγουν το τόσο πολύτιµο άλας. Οι χωρικοί που είχαν στην κατοχή τους τέτοιους κοπρώνες ήταν υποχρεωµένοι να παραδίδουν στον αφέντη τους ένα µέρος του προϊόντος :στη Σουηδία, έτσι πληρώνονταν οι φόροι. Αργότερα προς το τέλος του 19ου αιώνα ανακαλύφθηκε το νίτρο της Χιλής ή νιτρικό νάτριο, που αφθονεί ιδιαίτερα στη Νότια Αµερική και η δυνατότητα της µετατροπής του σε νιτρικό κάλιο, µε την επίδραση θειικού οξέος. Αµέσως άρχισε ο ανταγωνισµός για την παραχώρηση αδειών εξορύξεως. Εξορύχτηκαν πράγµατι τεράστιες ποσότητες, έτσι ώστε µέσα σε λίγα χρόνια δηµιουργήθηκε ο κίνδυνος να εξαντληθούν τα κοιτάσµατα. Τώρα όµως οι ευρωπαϊκές χώρες θέλοντας να εξασφαλίσουν τα απαιτούµενα αποθέµατα για την περίπτωση πολέµου, άρχισαν πειράµατα µε σκοπό να ανακαλύψουν τη διαδικασία για τη στερεοποίηση του αζώτου που υπάρχει στην ατµόσφαιρα. Τα πειράµατα πέτυχαν και ανακαλύφθηκε ότι η στερεοποίηση του αζώτου µπορούσε να δώσει δύο συνθετικά, την αµµωνία και το πικρικό οξύ, χρησιµοποιήσιµα στην παραγωγή κάθε τύπου εκρηκτικού. Είναι η ίδια διαδικασία, βασικής σηµασίας σήµερα, που δίνει τα αζωτούχα λιπάσµατα τα οποία χρησιµοποιούνται στη γεωργία. Η µαύρη πυρίτιδα είχε τη µεγαλύτερη επίδραση στις τύχες της ανθρωπότητας από όλα τα άλλα ισχυρότερα εκρηκτικά που ακολούθησαν, ακριβώς γιατί ήταν το πρώτο. Όταν ο Τσάµπλαιν, µε τα πρωτόγονα αρκεβούζια του, άνοιξε πυρά πάνω στους Ινδιάνους του Καναδά, αυτοί το έβαλαν στα πόδια ουρλιάζοντας απ' το φόβο. Το ίδιο και οι κάτοικοι του Μαδράς µε τον Κλάιβ. Οι νότιες περιοχές των Ηνωµένων Πολιτειών, ένα τµήµα της νότιας Αµερικής και ολόκληρη η δυτική Ινδία κατοικούνται από αφρικανούς νέγρους που αιχµαλωτίστηκαν µε τα πυροβόλα όπλα από τους

83

άραβες δουλέµπορους. Τώρα όµως ήταν πια η ώρα της τριτόλης, της νιτρικής αµµωνίας, της δυναµίτιδας, του πικρικού οξέος, της βαµβακοπυρίτιδας και η «µαύρη µαγεία» του Μπέρτολντ Σβαρτς είχε γίνει µια τέχνη οικουµενική. Στον παγκόσµιο πόλεµο του 1914-1918,εκατοµµύρια άτοµα σκοτώθηκαν ή ακρωτηριάστηκαν χωρίς κανένα ουσιαστικό αποτέλεσµα, γιατί οι δύο αντίµαχες µερίδες ήταν ισοδύναµες. Μια γενεά αργότερα, ο πόλεµος κατά της Ιαπωνίας τερµατιζόταν µε τη χρησιµοποίηση ενός εκρηκτικού εντελώς άλλης φύσεως. Ήταν ένα εκρηκτικό που δε χρησιµοποιούσε την ενέργεια µιας χηµικής αντιδράσεως αλλά την πολύ µεγαλύτερη που αναπτύσσεται από τη διάσπαση του ατόµου, του ελάχιστου δηλ. στοιχείου της ύλης, που ως τότε νοµιζόταν αδιαίρετο. Η ιστορία επαναλαµβανόταν. Ακόµα µια φορά υπήρχε µια «πυρίτιδα» στην κατοχή ενός µόνο έθνους που όσο τα άλλα έθνη δεν θα είχαν ανακαλύψει το µυστικό της θα µπορούσε να κυριαρχήσει στον κόσµο. Εδώ χρειάζεται µόνο να υπενθυµίσουµε ότι το 1945 το νέο όπλο επιτάχυνε απλώς το τέλος ενός πολέµου που είχε ήδη κερδιθεί µε «συµβατικά» εκρηκτικά. Αντίθετα από την πυρίτιδα και τα άλλα χηµικά εκρηκτικά, τα νέα ατοµικά εκρηκτικά, τα ισότοπα του ουρανίου και του υδρογόνου, µπορούν να καταστρέψουν ολοκληρωτικά τον κόσµο εξαφανίζοντας την ανθρωπότητα και τα έργα της µε λίγες, τεράστιες εκρήξεις τέτοιας εκτάσεως, που δε θα

µπορούσαν ούτε να τη διανοηθούν όσοι είχαν πρωταγωνιστήσει στη «συνωµοσία της πυρίτιδας». Και η απειλή είναι τόσο µεγάλη και ολοφάνερη, ώστε το ατοµικό όπλο µπορεί να επιτύχει ότι δεν επέτυχε η πυρίτιδα:να θέσει οριστικά τέρµα στον πόλεµο.

O ΚΟΛΟΜΒΟΣ ΠΕΡΝΑΕΙ ΤΟΝ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟ Οι Ευρωπαίοι ανακαλύπτουν ένα νέο ηµισφαίριο Στο λεξιλόγιο των ποντοπόρων εξερευνητών του 15ου αιώνα υπήρχε µια µαγική λέξη: Antilha. Μολονότι οι γνώµες των ειδικών διαφέρουν σχετικά µε την ετυµολογία της, πρόκειται ίσως για µια σύνθετη πορτογαλική λέξη που σηµαίνει «µακρινό νησί». Κάθε χρόνο, οι Πορτογάλοι ναυτικοί ξεκινούσαν απ’ τη Λισσαβόνα για να εξερευνήσουν τις θαλάσσιες εκτάσεις δυτικά των Αζόρων, αναζητώντας την Αντίλα. Το 1486, ο βασιλιάς Ιωάννης είχε παραχωρήσει την Αντίλα σ’ έναν από τους φεουδάρχες του, υπό τον όρο ότι θα την ανακάλυπτε µέσα σε δύο χρόνια, και τα σχετικά έγγραφα µιλούν για «ένα µεγάλο νησί ή νησιά ή ηπειρωτική ακτή».∆εν τη θεωρού- σαν τµήµα της ασιατικής ηπείρου, αλλά µια στεριά ξεχωριστή, στο µέσο της αποστάσεως µεταξύ Ευρώπης και Ασίας, χρησιµότατη σαν ένα είδος σταθµού, όταν θα ανακάλυπταν ο δρόµος από τη δύση προς την ανατολή. Έτσι, η ανακάλυψη της χώρας αυτής αντιπροσώπευε το πρώτο βήµα προς το τόσο επιθυµητό δυτικό εκείνο πέρασµα.

84

Γύρω στα µέσα του 15ου αιώνα, ο Παλαιός Κόσµος δεν είχε πια, εκτός από µερικές εξαιρέσεις, µυστικά για τους Ευρωπαίους: οι σίγουρες τότε γεωγραφικές γνώσεις αφορούσαν πολύ εκτεταµένες περιοχές, που απλώνονταν από τις βόρειες και βορειοανατολικές ακτές της Ευρώπης και της Ασίας, από το Βόρειο Ακρωτήριο της Νορβηγίας, µέσω της Ρωσίας και της Σιβηρίας, ως τη βόρεια Κίνα. Όσο για την Αφρική, ήταν αρκετά καλά γνωστή η διαµόρφωση της βορειοδυτικής ακτής της, ενώ ο Βαρθολοµαίος Ντιάζ θα αποκάλυπτε τη διαµόρφωση της νοτιοδυτικής ακτής µε την προσέγγιση του στο Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, πριν από το τέλος του αιώνα. Αλλά η κυριότερη φροντίδα που απασχολούσε τους θαλασσοπόρους εξερευνητές της µεγάλης εκείνης ιστορικής περιόδου των γεωγραφικών ανακαλύψεων ήταν πώς θα φτάσουν στην ανατολή, πλέοντος προς τη δύση. Και οι Πορτογάλοι δεν ήταν οι µόνοι που αναζητούσαν αυτό τον δρόµο. Με την ίδια πεισµατική επιµονή που χαρακτήριζε τους Πορτογάλους όταν ξεκινούσαν από την Λισσαβόνα σε αναζήτηση της Αντίλας, σαλπάρανε από το Μπρίστολ και οι Άγγλοι θαλασσοπόροι, για να ακολουθήσουν ένα δρόµο περισσότερο προς τα βόρεια. Ο Τζοβάνι Καµπότο , που έφτασε στο Λαµπραντόρ και στη Νέα Γη περνώντας κοντά από την Ισλανδία, ξεκίνησε µε σκοπό να ανακαλύψει «το νησί της Βραζιλίας», που, καθώς πίστευε ήταν ο σταθµός στα µισά του δρόµου µεταξύ δύσεως και ανατολής.

Ανάµεσα στους θαλασσοπόρους που βρίσκονταν στην υπηρεσία του βασιλιά της Πορτογαλίας, ήταν και κάποιος Κολόµβος, που έβλεπε την ανακάλυψη της Αντίλας από µια άποψη διαφορετική, σε σχέση µε τις αντιλήψεις των συγχρόνων του. Υποστήριζε ότι αυτή ακριβώς η έµµονη ιδέα της Αντίλας εµπόδιζε τους θαλασσοπόρους να ανακαλύψουν νέες χώρες. Όταν οι ναυτικοί ξανοίγονταν σε µακρινές θάλασσες προς τα δυτικά, χωρίς να βλέπουν γη άρχιζαν αργά ή γρήγορα να πιστεύουν ότι είχαν ξεπεράσει την Αντίλα χωρίς να την διακρίνουν και αλλάζανε πορεία, ακολουθώντας µια διαδροµή βορειότερα ή νοτιότερα, αλλά πάντα χωρίς αποτέλεσµα. Πίστευε, λοιπόν, ότι, αν ήθελε κανείς να ανακαλύψει µια καινούρια χώρα έπρεπε να εγκαταλείψει την ιδέα της Αντίλας και της Βραζιλίας και να υποθέσει ότι, ανάµεσα στην Ευρώπη και την Ασία δεν υπήρχε καµιά ξηρά. Στον θαλασσοπόρο δεν έµενε άλλη εκλογή παρά να διασχίσει τον Ατλαντικό, ακολουθώντας την πιο άµεση, κατά τον δυνατό, πορεία για να φτάσει στην Ασία. Και αφού δεν υπήρχε τρόπος να γίνει γνωστή η απόσταση που χώριζε τις δυο ηπείρους, οποιαδήποτε αποστολή η οποία θα ξεκινούσε µε βάση αυτή την υπόθεση, έπρεπε να προετοιµασθεί για ένα ταξίδι που θα κρατούσε τουλάχιστον δώδεκα µήνες. Και οι δαπάνες για τον εξοπλισµό και την χρηµατοδότηση ενός τέτοιου εγχειρήµατος θα ήταν σηµαντικές. Ο Χριστόφορος Κολόµβος και ο αδερφός του Βαρθολοµαίος είχαν γεννηθεί στην Γένοβα, που ήταν µια από τις µεγάλες ευρωπαϊκές ναυτικές δυνάµεις. Και οι δύο τους νεαρότατοι ακόµα, είχαν εκπατριστεί για να

85

καταταχθούν στην υπηρεσία του βασιλιά της Πορτογαλίας. Ο Χριστόφορος µάλιστα παντρεύτηκε Πορτογαλίδα. Οι δύο αδερφοί κατάληξαν να ξεχάσουν την εθνικότητα τους, είχαν γίνει πια πορτογάλοι πολίτες. Ο Χριστόφορος είχε βρει εργασία στη τακτική γραµµή που σύνδεε τη µητρόπολη µε την πορτογαλική Γουινέα, είχε κάνει όµως και µερικά ταξίδια στο Μπρίστολ, απ’ όπου µπαρκάρισε µια φορά, για κάποια αποστολή στην Ισλανδία. Απ’ όλους τους πορτογάλους ναυτικούς, είχε τη µεγαλύτερη πείρα της ατλαντικής ναυσιπλοΐας από τον πολικό κύκλο ως τον ισηµερινό. Όταν συνέλαβε την ιδέα ενός εξερευνητικού ταξιδιού µε πορεία από τα ανατολικά προς τα δυτικά, που θα οδηγούσε κατευθείαν στην Ασία, ήταν πολύ φυσικό να απευθυνθεί στον πορτογάλο ηγεµόνα για να επιτύχει βοήθεια και ενθάρρυνση. Όµως ο Ντιάζ είχε ήδη ανακαλύψει το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας και µολονότι η αναζήτηση ενός δρόµου προς την κατεύθυνση αυτή είχε για την ώρα ανασταλεί, δεν υπήρχε αµφιβολία ότι, αργά ή γρήγορα, θα βρισκόταν ο δρόµος. Μια τέτοια επιχείρηση θα έδινε στους Πορτογάλους τη δυνατότητα να αποκτήσουν το µονοπώλιο στις θαλάσσιες επικοινωνίες µε την ανατολή, γιατί ο δρόµος αυτός µπορούσε εύκολα να προστατευθεί από τους τυχόν παρείσακτους. Τα αποτελέσµατα που είχαν επιτευχθεί µε τις προηγούµενες αποστολές αναζητήσεως ενός διατλαντικού δρόµου είχαν ξεκαθαρίσει το γεγονός ότι και αν ακόµα βρισκόταν ένας τέτοιος δρόµος, η απόσταση θα ήταν τόσο µεγάλη, που θα έκανε οικονοµικά ασύµφορη τη ναυσιπλοΐα . Έτσι, ο βασιλιάς της Πορτογαλίας αρνήθηκε να υπογράψει τη χρηµατοδότηση της επιχειρήσεως που είχε σχεδιάσει ο Κολόµβος. Χωρίς να χάσει το θάρρος του, ο Κολόµβος στράφηκε, τότε, προς τη γενέτειρα του τη Γένοβα και επειδή συνάντησε την ίδια άρνηση και µε τις ίδιες δικαιολογίες, τόσο στη Γένοβα όσο και στην Βενετία που είχε κάθε ενδιαφέρον να κρατήσει τη δια ξηράς επικοινωνία, έστειλε τον αδερφό του στην Αγγλία, για να ζητήσει βοήθεια από τον Ερρίκο Ζ΄, ενώ ο ίδιος διερευνούσε το έδαφος µε τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα της Καστίλης. Η πρόθεση του Κολόµβου ήταν να έχει ταυτόχρονα επαφή τόσο µε την Αγγλία όσο και µε την Καστίλη ώστε να µπορέσει να επωφεληθεί από τον ανταγωνισµό των δύο χωρών, στρέφοντας τη µια εναντίον της άλλης. Μια σειρά από άτυχα περιστατικά δηµιούργησαν εµπλοκές στις διαπραγµατεύσεις που είχαν αναλάβει οι δύο αδελφοί, αλλά σιγά- σιγά, ο Χριστόφορος άρχισε να πείθει τους κυβερνήτες της Καστίλης για τη χρησιµότητα που θα είχε η επιχείρηση. Τον ίδιο καιρό, ο Βαρθολοµαίος προωθούσε τις διαπραγµατεύσεις µε τον Ερρίκο. Όταν όµως έστειλε επείγουσα πρόκληση στον αδερφού του, να βρίσκεται στο Λονδίνο τη στιγµή που έµελλε να ληφθεί απόφαση για το σχέδιο, πήρε την απάντηση ότι ο Χριστόφορος είχε ήδη αναλάβει υποχρεώσεις απέναντι στο Φερνινάνδο και την Ισαβέλλα, λίγο πριν φτάσει το µήνυµα. Η είδηση ότι ο Ερρίκος της Αγγλίας έδειχνε ενδιαφέρον για το σχέδιο ενίσχυσε την απόφαση που είχαν πάρει οι ηγεµόνες της Καστίλης. Έτσι, στις 27 Απριλίου 1492, υπογράφτηκε η συµφωνία που έδινε στον Κολόµβο όχι µόνο τα συνηθισµένα προνόµια, όσα παραχωρούσαν οι ηγεµόνες σε τέτοιου είδους επιχειρήσεις, αλλά και τον τίτλο του Ναυάρχου της Καστίλης

86

και του αντιβασιλέα κάθε νησιού ή ηπειρωτικού εδάφους, όπου θα αποκτούσε δικαιώµατα για λογαριασµό του Φερνινάνδου και της Ισαβέλλας. Οι προετοιµασίες για το ταξίδι άρχισαν αµέσως και γρήγορα ολοκληρώθηκαν. Στις 3 Αυγούστου, ο Κολόµβος σαλπάρισε από το Πάλος. Έφτασε στις Κανάριους και, στις 6 Σεπτεµβρίου, ξεκίνησε από την Γκοµέρα µε τη ναυαρχίδα του, τη «Σάντα Μαρία», 120 τόνων, που τη συνόδευαν δύο µικρότερα καράβια, η «Νινιά» και η «Πίντα». Στην αρχή, τα πλοία δεν κάλυψαν µεγάλη απόσταση, γιατί συνάντησαν ενάντιους ή αδύνατους ανέµους, αλλά την τρίτη µέρα, ο καιρός πήρε προς το καλύτερο: άνεµος πρίµος και πιο δυνατός. Οι δυσκολίες όµως δεν ξεπεράστηκαν όλες, γιατί τα πληρώµατα άρχισαν να δείχνουν σηµάδια ανησυχίας. Στην βιογραφία του Κολόµβου, που, καθώς πιστεύεται, γράφτηκε από το νόθο γιο του Φερνινάνδου, ο συγγραφέας αναφέρει: «Αφού έχασαν τελείως από τα µάτια τους κάθε στεριά, πολλοί αναστέναζαν και έκλαιγαν από φόβο, πως για πολύ καιρό, δε θα ξανάβλεπαν γη. Ο Ναύαρχος τους παρηγόρησε, δίνοντας τους µεγάλες υποσχέσεις για νέες χώρες και πλούτη. Για να τονώσει τις ελπίδες τους και να διώξει το φόβο ενός µακροχρόνιου ταξιδιού, αποφάσισε να µετράει λιγότερες λεύγες απ’ όσες στην πραγµατικότητα έκαναν στην πραγµατικότητα, λέγοντας τους ότι είχαν κάνει µόνο 15 λεύγες ενώ είχαν κάνει 18. Κι αυτό, για να µην ξέρουν ότι

είχαν ξεµακρύνει τόσο από την Ισπανία. Κράτησε όµως για τον εαυτό του το σωστό λογαριασµό». Τα µεσάνυκτα της 13ης ∆εκεµβρίου, όταν η αποστολή είχε ήδη καλύψει εξακόσια µίλια µε κατεύθυνση προς τα δυτικά, οι θαλασσοπόροι παρατήρησαν ένα ενδιαφέρον και σηµαντικό φαινόµενο: η βελόνα της πυξίδας παρουσίασε απόκλιση µισής κάρτας προς τα βορειοδυτικά και το άλλο πρωί η απόκλιση ήταν λίγο περισσότερο από µισή κάρτα προς τα βορειοανατολικά. Ο Κολόµβος κατέληξε στο συµπέρασµα ότι η βελόνα της πυξίδας «δεν έδειχνε το πολικό άστρο αλλά κάποιο άλλο σηµείο σταθερό και αόρατο. Κανείς δεν είχε ποτέ παρατηρήσει µια τέτοια απόκλιση πριν από τότε κι αυτό τον έκανε ν’ απορεί». Τρεις µέρες µετά, αφού είχε διανύσει τετρακόσια πενήντα µίλια, δοκίµασε ακόµα µεγαλύτερη έκπληξη όταν ανακάλυψε ότι τα µεσάνυχτα η βελόνα είχε απόκλιση µιας ολόκληρης κάρτας προς τα βορειοδυτικά, ενώ το επόµενο πρωί έδειχνε ακριβώς το πολικό άστρο. Στις 18 Σεπτεµβρίου, η « Πίντα», σταλµένη για ανίχνευση, επειδή ήταν το ταχύτερο από τα πλοία, σταµάτησε σ’ ένα σηµείο και περίµενε να τη φτάσει η «Σάντα Μαρία»: ο πλοίαρχος ανέφερε ότι το πρωί είχε δει ένα µεγάλο σµήνος πουλιών που κατευθυνόταν προς τα δυτικά και απ’ αυτό συµπέρανε πως η ξηρά ήταν κοντά. Πράγµατι, κατά το ηλιοβασίλεµα, ξεχωρίσανε στεριά σε απόσταση σαράντα πέντε περίπου µίλια προς τα βόρεια, αλλά ο Κολόµβος αρνήθηκε να κατευθυνθεί προς τα εκεί, γιατί δεν ήταν αυτός ο τόπος, όπου σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του, έπρεπε να προσεγγίσει.

87

Οι καραβέλες εξακολουθούσαν το δρόµο τους, µε καιρό πρίµο, αλλά κάθε µέρα που περνούσε, οι ναύτες φαίνονταν όλο και πιο φοβισµένοι: είχε περάσει τόσος καιρός χωρίς να αντικρίσουν στεριά. Συναγµένοι στ’ αµπάρια κουβέντιαζαν και είχαν καταλήξει στο συµπέρασµα πως ο Ναύαρχος µέσα στην τρέλα του σχεδίαζε να γίνει βασιλιάς και πως αυτοί θα πλήρωναν τη φιλοδοξία του µε τη ζωή τους. Είχαν κιόλας ζητήσει από την τύχη περισσότερο απ’ ό,τι τους επέβαλε το χρέος τους, γιατί λοιπόν να συνεχίσουν το ταξίδι προς την καταστροφή τους, αφού µάλιστα είχαν αρχίσει να λιγοστεύουν τα τρόφιµα: Οι διαµαρτυρίες και οι συνοµωσίες είχαν γίνει µια καθηµερινή υπόθεση ώσπου ο Κολόµβος αποφάσισε να αντιµετωπίσει άµεσα την κατάσταση: σύναξε τα πληρώµατα στο κατάστρωµα, µίλησε σκληρά, απειλώντας µε αυστηρές τιµωρίες όσους θα επιχειρούσαν να τον εµποδίσουν να φέρει σε πέρας την αποστολή, και προσπαθώντας ταυτόχρονα να καθησυχάσει τους φόβους και να τονώσει το ηθικό των ανθρώπων του, θυµίζοντας τους την αµοιβή που θα έπαιρνε όποιος θα έβλεπε πρώτος στεριά. Έγιναν, δύο ή τρεις, χωρίς λόγο συναγερµοί: αυτό που έµοιαζε από απόσταση µε στεριά δεν ήταν παρά σύννεφα της θύελλας. Στις 10 Οκτωβρίου, η ανησυχία των πληρωµάτων και η λαχτάρα τους ν’ αντικρίσουν στεριά ήταν τέτοια, που όσα σηµάδια κοντινής στεριάς κι αν έβλεπαν (και ήταν πολλά) τίποτα δεν µπορούσε να ανεβάσει το ηθικό τους. Την άλλη µέρα, όµως φάνηκαν καθαρά σηµάδια, ότι η ξηρά δεν µπορούσε να είναι µακριά. Πρώτα το πλήρωµα της ναυαρχίδας είδε να περνά πλάι στην µπάντα του καραβιού ένα πράσινο κλαδί. Λίγο αργότερα το πλήρωµα της «Πίντα» ψάρεψε στο νερό ένα ξύλο θαυµάσια σκαλισµένο, ενώ το πλήρωµα της «Νίνια» παρατήρησε και άλλα παρόµοια σηµάδια. «Τα σηµάδια αυτά, γράφει ο Φερνινάνδος Κολόµβος, και οι υπολογισµοί που έκανε έπεισαν το Ναύαρχο ότι η ξηρά ήταν κοντά. Εκείνο το βράδυ, αφού έψαλαν το «Άβε Μαρία», όπως συνηθίζουν οι ναυτικοί σε τέτοιες ώρες, τους µίλησε για την εύνοια που τους είχε δείξει ο Θεός φανερώνοντας τους τα σηµάδια αυτά και οδηγώντας τους µε ευνοϊκούς ανέµους, από σίγουρους δρόµους και παρηγορώντας τους µε σηµάδια που κάθε µέρα γίνονταν και πιο συχνά και τους παρακάλεσε να φυλάνε προσεχτικά στις βάρδιες τους εκείνη τη νύχτα, θυµίζοντας τους ότι, στην πρώτη από τις οδηγίες που είχαν σταλεί σ’ όλα τα καράβια, όταν αφήσανε τα νησιά των Καναρίων είχε ορίσει πως θα σταµατούσαν το νυχτερινό ταξίδι µόλις θα έφταναν σ’ ένα σηµείο που θα απείχε εφτακόσιες λεύγες (2100 µίλια) από τα νησιά αυτά, όµως, λαβαίνοντας υπόψη την επιθυµία όλων να πιάσουν στεριά, είχε αποφασίσει να συνεχίσει το ταξίδι γι’ αυτή τη νύχτα. Για να επανορθώσουν την τόση τους απερισκεψία, όλοι είχαν χρέος ν’ αγρυπνήσουν, γιατί ήταν σίγουρο πως η στεριά βρισκόταν κοντά. Και σ’ εκείνο που πρώτος θα την ξεχώριζε, θα πρόσφερε δώρο ένα βελούδινο γιλέκο, εκτός απ’ την ισόβια επιχορήγηση, 10000 µαραβέντια το χρόνο, που υποσχέθηκαν οι Αυτών Βασιλικές Μεγαλειότητες. ∆ύο ώρες πριν τα µεσάνυχτα , ο Κολόµβος που βρισκόταν στην πρύµνη είδε ένα φως. Μα ήταν τόσο αδύνατο που ο Ναύαρχος δεν είχε το κουράγιο να αναγγείλει το γεγονός σαν σηµάδι πως ζυγώνανε στη στεριά. Κάλεσε τον

88

Πέντρο αρχιθαλαµηπόλο του βασιλιά και τον ρώτησε αν έβλεπε το φως. Αφού πήρε καταφατική απάντηση κάλεσε τον Ροντρίγκο Σαντσεθ ντι Σεγκόβια για να ρίξει κι εκείνος µια µατιά, αυτός όµως έφτασε στην πρύµνη πολύ καθυστερηµένα. Συνέχισαν πάνω στην ίδια ρότα και στις δύο το πρωί, η «Πίντα», που, όπως συνήθως, οδηγούσε τη µοίρα, έριξε τη συµφωνηµένη κανονιά για να δώσει το σήµα ότι φάνηκε στεριά. Την είχε δει ένας ναύτης, ο Ροντρίγκο ντι Τριάνα, όταν η «Πίντα» βρισκόταν κάπου έξι µίλια από την ακτή. ∆εν πήρε όµως ο Τριάνα το βραβείο αλλά ο Κολόµβος, που πρώτος είχε δει το φως. Η υπόλοιπη νύχτα πέρασε µέσα στην ανυποµονησία, πότε θ’ ανατείλει ο ήλιος. Όταν ξηµέρωσε, αντίκρισαν ένα νησί που είχε µάκρος κάπου ογδόντα χιλιόµετρα, «επίπεδα, γεµάτο χλωρά δέντρα και µε πολλές πηγές. Στη µέση του νησιού που το κατοικούσαν πλήθος άνθρωποι οι οποίοι τρέξανε στην παραλία για να θαυµάσουν, κατάπληκτοι, τα καράβια, που τα πήραν για µεγάλα ζώα υπήρχε µια µεγάλη λίµνη». Τόσο οι κάτοικοι του νησιού όσο και οι νεοφερµένοι ήταν περίεργοι ν’ ανακαλύψουν τι ράτσα ανθρώπων ήταν οι άλλοι. Η επιθυµία τους ικανοποιήθηκε γρήγορα: µόλις φουντάρανε, ο Κολόµβος βγήκε στη στεριά µε µια βάρκα γεµάτη ναύτες οπλισµένους, ξεδιπλώνοντας το βασιλικό λάβαρο της Καστίλης. Μαζί του ξεµπαρκάρισαν και οι πλοίαρχοι των δύο άλλων καραβιών, κρατώντας ο καθένας τη σηµαία της αποστολής, που είχε έναν πράσινο σταυρό µε ένα Φ

στη µια όψη, και στην άλλη τα στέµµατα του Φερνινάνδου και της Ισαβέλλας. Μόλις πάτησαν το πόδι τους στην ακτή, γονάτισαν, φίλησαν το χώµα και απάγγειλαν µια προσευχή ευχαριστίας. Ύστερα απ’ αυτό, ο Ναύαρχος σηκώθηκε για ν’ αναγγείλει ότι βάφτιζε τον τόπο Σαν Σαλβαδόρ και διεκδίκησε την κατοχή του στο όνοµα των «Καθολικών Βασιλέων, µε την πρεπούµενη τελετή και τα κατάλληλα λόγια». Έτσι, ο πρώτος ευρωπαίος πάτησε το πόδι του στο Νέο Κόσµο. Η αποστολή είχε φτάσει στις Μπαχάµες και η τοποθεσία όπου αποβιβάστηκε ο Κολόµβος πιστεύεται σίγουρα ότι ήταν το νησί Ουότλινγκ, που µετονοµάστηκε επίσηµα σε Σαν Σαλβαδόρ το 1926. Οι κάτοικοι, άνθρωποι ειρηνικοί, υποδέχτηκαν τους επισκέπτες πολύ φιλόξενα. Ύστερα από ένα σύντοµο σταθµό, ο Κολόµβος εξερεύνησε µερικά άλλα νησιά του συγκροτήµατος και τις ακτές της Κούβας και της Αϊτής, όπου η ναυαρχίδα ναυάγησε. Αφού άφησε σαράντα άνδρες του πληρώµατος για φρουρά του νησιού Σπανιόλα, που έγινε αργότερα γνωστό µε το όνοµα Αϊτή ή Σαν Ντοµίνγκο, γύρισε, µε τα δύο υπόλοιπα πλοία, στην Ισπανία, όπου έφτασε στις 15 Μαρτίου 1493. Ο Κολόµβος έγινε δεκτός στην αυλή µε µεγάλες τιµές. Μαζί του έφερνε προϊόντα του Νέου Κόσµου και την πεποίθηση ότι είχε φτάσει στο ανατολικό άκρο της Ασίας. Την ίδια χρόνια, ταξίδεψε, ξανά, µε πολύ µεγαλύτερο στόλο και µε χίλιους πεντακόσιους άνδρες, στις χώρες εκείνες που θα ονοµαστούν δυτικές Ινδίες.

89

Ακολούθησαν άλλα δύο ταξίδια αλλά κανένα δεν έφερε τίποτα νέο σε όσα ήταν ήδη γνωστά για το Νέο Κόσµο, αν εξαιρέσουµε το γεγονός ότι στο τελευταίο από τα ταξίδια αυτά ο Κολόµβος έφτασε στις ακτές της Νότιας Αµερικής. Σαν κυβερνήτης, δεν έδωσε καλές εξετάσεις και το1500 ανακλήθηκε στην Ισπανία. Έκανε το τελευταίο ταξίδι το 1502 και όταν το 1506, πέθανε, αγνοούσε ακόµα ότι ανάµεσα στις χώρες που είχε ανακαλύψει και στην Ασία απλωνόταν µια µεγάλη ήπειρος. Ήταν ένας µεγάλος θαλασσοπόρος, ένας από τους πιο µεγάλους όλων των εποχών και τα ταξίδια του άλλαξαν την ιστορία του κόσµου.

Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ Ο Ουίλλιαµ Χάρβεϋ , µε την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίµατος , θεµελιώνει τη νεώτερη ιατρική Κατά τον Γαληνό , τον έλληνα γιατρό του 2ου µ.Χ. αιώνα , το αίµα παράγεται από το συκώτι µε την τροφή και είναι δυο διαφορετικών τύπων. Από το συκώτι , φτάνει µε αναρρόφηση στην καρδιά κι ύστερα διοχετεύεται στα µέλη και τα όργανα του σώµατος από της δυο πλευρές της καρδιάς : το αίµα που έχει ζωηρό κόκκινο χρώµα τρέχει στις αρτηρίες ( που βρίσκονται

βαθύτερα, κάτω από το δέρµα ), ενώ το σκουρότερο κατεβαίνει µέσα από τις φλέβες (που βρίσκονται πιο κοντά στο δέρµα). Οι δυο αυτοί τύποι αίµατος παρέχουν διαφορετικά στοιχεία για τη θρέψη των µελών και των οργάνων, αλλά και οι δυο περνούν, κατά τη διαδροµή τους , από τους πνεύµονες και ψύχονται: το ζεστό αίµα , που προέρχεται κατευθείαν από το συκώτι, έχει πολύ υψηλή θερµοκρασία και πρέπει να γίνει ψυχρότερο µε τον αέρα αναπνέουµε. Σοβαρές ασθένειες προκαλούνται από την ανεπαρκή ψύξη του αίµατος και, σε πολλές τέτοιες περιπτώσεις, η µόνη θεραπεία είναι µια µικρή αφαίµαξη µε βδέλλες η το άνοιγµα µιας φλέβας , για να µπορέσει να βγει ελεύθερα το πολύ ζεστό αίµα. Το αίµα καταναλώνεται ολοκληρωτικά, διαβρέχοντας τα µέλη και τα όργανα και, µε τη χωνεµένη τροφή, το συκώτι παράγει, σε αντικατάσταση, διαρκώς νέες ποσότητες . Η θεωρία αυτή, φανερά λαθεµένη, σχεδόν σε κάθε λεπτοµέρεια της, είχε γίνει δεκτή απ' όλους τους γιατρούς επί χίλια τετρακόσια χρόνια. Και µόλις το 1628 , ο Ουίλλιαµ Χάρβεϋ , µε την πραγµατεία του , που έχει τον λατινικό τίτλο « Exercitation Anatomica de Motu Cordi et Sanguinis in animalibus» ( Aνατοµική έρευνα για την κίνηση της καρδιάς και του αίµατος στα ζώα ), θα αποδείξει πόσο αστήρικτη ήταν η θεωρία αυτή. Η ανακάλυψη του ότι το αίµα δεν κινείται µόνο µε φυγόκεντρη κατεύθυνση προς την περιφέρεια, δεν καταναλώνεται και εκπληκτική, αποτελεί το θεµέλιο της νεώτερης φυσιολογίας και ιατρικής. Με τη δηµοσίευση της πραγµατείας του Χάρβεϋ, η ιατρική πέρασε ξαφνικά από τον αρχαίο στον νεώτερο κόσµο , πραγµατοποιώντας ένα

90

τεράστιο άλµα ( 1500 χρόνια περίπου ), µέσα στο χρόνο , που χρειαζόταν για να διαβάσει κανείς τα λόγια: (αν ένας γιατρός του 17ου αιώνα κατόρθωνε να τα διαβάσει ήρεµα ως το τέλος): «Όσα αναφέρονται εδώ για την ποσότητα και την προέλευση του αίµατος είναι τόσο ασυνήθιστα και πρωτάκουστα , ώστε τρέµω από το φόβο µήπως προκαλέσω την εχθρότητα ολόκληρης της ανθρωπότητας. Τόσο η συνήθεια γίνεται δεύτερη φύση ..» Ύστερα από χρόνια µελετών στην Πάντοβα, το «ανατοµικό εργαστήριο του κόσµου», όπως χαρακτηριζόταν τότε, ο Χάρβεϋ είχε υπολογίσει κατά προσέγγιση την ποσότητα του αίµατος που, σε κάθε χτύπο, η καρδιά στέλνει στο σώµα. Είχε µελετήσει την καρδιά των ζώων, των πουλιών, των ερπετών και την ανθρώπινη καρδιά στρέφοντας την προσοχή του στις τέσσερις κοιλότητες ( κόλπους και κοιλίες ) της καρδιάς, µετρώντας τις διαστάσεις τους, και είχε υπολογίσει ότι η ποσότητα αίµατος που αντλεί η καρδιά στην περίπτωση ενός ενηλίκου, είναι εξήντα περίπου εκατοστά σε κάθε λεπτό. Καθώς η ανθρώπινη καρδιά χτυπάει κατά µέσον όρο εξήντα δύο φορές το λεπτό (γεγονός που δε θα αµφισβητούσε ούτε ο Γαληνός) έβγαινε το συµπέρασµα ότι, στη διάρκεια µιας ώρας, η καρδιά έπρεπε να αντλεί µια ποσότητα αίµατος ίση µε 250.000 και πλέον κυβικά εκατοστά. Ο Χάρβεϋ υπολόγισε αµέσως ότι η ποσότητα αυτή είναι τρεις φορές µεγαλύτερη από το βάρος του σώµατος ενός ενήλικου. Αν όλη αυτή η τεράστια ποσότητα αίµατος χανόταν στην πραγµατικότητα, όπως βεβαίωνε ο Γαληνός , κι αν έπρεπε να αντικατασταθεί µε την τροφή, τότε ο άνθρωπος θα έπρεπε να τρώει, κάθε ώρα του εικοσιτετραώρου, ποσότητα τροφής τριπλάσια από το βάρος του.

Φανερός παραλογισµός. Ο Χάρβεϋ προχώρησε λοιπόν στη διατύπώση µιας θεωρίας, σύµφωνα µε την οποία, το αίµα ξαποστέλλεται από την καρδιά στην περιφέρεια και γυρίζει πίσω για να ξαναχρησιµοποιηθεί. Η δοµή του οργάνου µε τις τέσσερις κοιλότητες, δύο σε κάθε πλευρά ενός κεντρικού διαφράγµατος και µε βαλβίδες που, κατά την άποψη του Χάρβεϋ, δείχνουν προς ποια κατεύθυνση κυλάει το αίµα, έκαµε τη θεωρία του όχι µόνο υποστηρίξιµη αλλά και ακαταµάχητη. Με ένα πείραµα τόσο απλό, που να µπορεί να γίνει ακόµα και σε µια σχολική τάξη, απέδειξε, εξ άλλου, ότι υπάρχουν βαλβίδες όχι µόνο στην καρδιά αλλά και στις φλέβες, βαλβίδες που επιτρέπουν στο αίµα να επιστρέφει από την περιφέρεια στην καρδιά. Αποδείχθηκε έτσι πόσο αστήρικτη ήταν η θεωρία του Γαληνού, ότι, δηλαδή, το αίµα κατεβαίνει µε τις φλέβες στα µέλη του σώµατος . Ο Χάρβεϋ εκτελούσε το πείραµα του µε τον εξής τρόπο: έδενε ένα κορδόνι πολύ σφιχτά γύρω στο µπράτσο, στο µέσο της αποστάσεως µεταξύ του αγκώνα και της µασχάλης και το έστριβε ύστερα µε µια µικρή βέργα, έτσι που να σταµατά τελείως η ροή του αίµατος. Υστερ' από δυο λεπτά, το χέρι γινόταν µελανό και κρύο. Αν χαλαρωνόταν το κορδόνι, µ' ένα γύρισµα της βέργας, αφήνοντας ένα «µέτριο σφίξιµο» το χέρι άρχιζε να πρήζεται, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα τις βαλβίδες των φλεβών της επιφάνειας, βαλβίδες που είχαν την όψη σκληρών κόµβων. Η εξήγηση που έδωσε ο Χάρβεϋ ήταν η εξής: «Το πολύ σφιχτό κορδόνι δε φράζει µόνο τις φλέβες

91

αλλά και της αρτηρίες. Γι' αυτό, το αίµα δεν ρέει ούτε επιστρέφει από τα µέλη. Το λιγότερο σφιχτό κορδόνι φράζει τις φλέβες, ενώ οι αρτηρίες, που βρίσκονται βαθύτερα, δέχονται την άµεση ενέργεια της καρδιάς, δεν εµποδίζονται και εξακολουθούν να µεταφέρουν αίµα στα µέλη. Αποτέλεσµα είναι το ασυνήθιστο πρήξιµο των φλεβών. Έτσι, βγαίνει το αναγκαίο συµπέρασµα ότι το αίµα ρέει χωρίς διακοπή από την καρδιά στα µέλη µέσα από τις αρτηρίες και επιστρέφει αδιάκοπα στην καρδιά µέσα από τις φλέβες». (Ο αναγνώστης που θα ήθελε να επαναλάβει το πείραµα, πρέπει να µην ξεχνά ότι ένα «µέτριο» δέσιµο η «σφίξιµο» µπορεί να αποδειχθεί πολύ επικίνδυνο αν κρατήσει περισσότερο από µερικά λεπτά ). Ένα άλλο πείραµα: ο ερευνητής σφίγγει δυνατά µε το χέρι ένα µπαστούνι έτσι που να αποκαλύπτονται οι φλέβες στον πήχη. Πιέζοντάς τις ύστερα µε την άκρη του δακτύλου σε διάφορα σηµεία, ο προσεχτικός παρατηρητής µπορεί να δει προς ποια κατεύθυνση ρέει το αίµα. ∆εν ήταν δυνατό να υπάρχει αµφιβολία: το αίµα των φλεβών ρέει προς την καρδιά και σε καµιά περίπτωση προς αντίθετη κατεύθυνση. Η κυκλοφορία του αίµατος είχε ανακαλυφθεί και αποδειχθεί: από την «αριστερή κοιλία», δηλαδή από την αριστερή κάτω κοιλότητα της καρδιάς, το αίµα αντλείται στις αρτηρίες, που επιφορτίζονται να το κατανείµουν σε όλα τα µέρη του σώµατος. Μέσω, λοιπόν, κάποιας «συνδέσεως», που ο Χάρβεϋ δεν µπόρεσε να καταλάβει τη φύση της (και για την οποία συνετά απέφυγε να διατυπώσει υποθέσεις), περνάει στις φλέβες κι αυτή τη φορά επιστρέφει στην δεξιά πλευρά της καρδιάς, σε µια κοιλότητα του άνω µέρους της, η «δεξιό κόλπο». Από εκεί περνάει, µέσω µιας βαλβίδας µοναδικής

κατευθύνσεως, στην κάτω κοιλότητα της ίδιας πλευράς, τη «δεξιά κοιλιά», αντλείται στους πνεύµονες και επιστρέφει στην αριστερή πλευρά της καρδιάς, στην επάνω κοιλότητα ή «αριστερό κόλπο». Αφού κατεβαίνει, µέσω µιας άλλης βαλβίδας µοναδικής κατευθύνσεως, στην «αριστερή κοιλία», το αίµα ανακατανέµεται, µε τις αρτηρίες, σ' ολόκληρο το σώµα. Όλα αυτά µπορούσαν να αποδειχθούν και αποδείχθηκαν και ο Χάρβεϋ άφησε τα πράγµατα σ' αυτό το σηµείο. Εδώ βρίσκεται το µέτρο της µεγαλοσύνης του: είχε κάµει µίαν ανακάλυψη που µπορούσε να αποδειχθεί µε µερικές παρατηρήσεις. Του ήταν αρκετό: δε θα επιχειρούσε να συναγάγει µιαν ολοκληρωµένη φυσιολογία της κυκλοφορίας και της αναπνοής, γιατί δεν διέθετε τα απαιτούµενα αποδεικτικά µέσα. Μπορούσε να περιµένει. Υπήρξαν άλλοι τόσο ανυπόµονοι να κατασκευάσουν θεωρίες παράλογες και περίπλοκες βασισµένες σε ελάχιστες ατελείς ενδείξεις, κι έπειτα η ιατρική, που ήταν τότε (και παραµένει ακόµα, έτσι τουλάχιστον υποστηρίζουν µερικοί) µια θρησκεία που δεν επιδέχεται συζήτηση, ιερή και απαραβίαστη, είχε πάντα την αγωνιώδη επιθυµία να πιστεύει σ΄ αυτές. Ποιος µπορεί να ξέρει πως θα ξαναγραφόταν η ιστορία, αν είχαν ζήσει οι κυβερνήτες, οι πολιτικοί, οι επιστήµονες, οι καλλιτέχνες που πέθαναν πρόωρα εξαιτίας των αφαιµάξεων και άλλων µεθόδων που βασίζονταν στην ολοκληρωτική άγνοια της κυκλοφοριακής λειτουργίας. Η «στείρα και αιρετική» θεωρία του Χάρβεϋ έγινε σιγά - σιγά αποδεκτή, επειδή απλούστατα, ήταν αδύνατο να την αντικρούσουν. Οι διάδοχοι του

92

είχαν τον τρόπο να επιβεβαιώσουν, µε τα µικροσκόπια που δεν διέθετε ο Χάρβεϋ, ότι το αρτηριακό αίµα περνά στις φλέβες, στο τέλος της διαδροµής του µέσα από λεπτούς σαν τρίχες αγωγούς, ή «τριχοειδή», που βρίσκονται µόλις κάτω από το δέρµα. Σ' αυτό ακριβώς το σηµείο, το αίµα επιτελεί την αποστολή του, για να ξαναγυρίσει, µε της φλέβες, στην καρδιά και στους πνεύµονες, όπου χάρη σ' ένα χηµικό µετασχηµατισµό, απελευθερώνει το διοξείδιο του άνθρακα που είχε µεταφέρει από την περιφέρεια, αντικαθιστώντας το άχρηστο αυτό προϊόν µε ατµοσφαιρικό οξυγόνο. Όλες οι αρτηρίες, λοιπόν, µεταφέρουν αίµα από την καρδιά και όλες, εκτός από µία, µεταφέρουν οξυγονωµένο αίµα, µε ζωηρό κόκκινο χρώµα. Όλες οι φλέβες επαναφέρουν το αίµα στην καρδιά και όλες, εκτός από µία, µεταφέρουν σκουρόχρωµο αίµα, γεµάτο διοξείδιο του άνθρακος, στο δρόµο του προς τούς πνεύµονες. Οι δύο εξαιρέσεις είναι η πνευµονική φλέβα, που επαναφέρει το οξυγονωµένο αίµα από τους πνεύµονες στην καρδιά και η πνευµονική αρτηρία, που µεταφέρει το «χρησιµοποιηµένο» αίµα από την καρδιά στους πνεύµονες . Ο Ουίλλιαµ Χάρβεϋ είναι ο άνθρωπος που έδωσε στην «ανατοµία» τη µορφή µιας νέας επιστήµης, που θεµελίωσε την επιστήµη του ζωντανού και κινούµενου σώµατος, την επιστήµη της φυσιολογίας. Επί πολλές γενεές, οι άνθρωποι ήταν ικανοποιηµένοι µε έννοιες όπως «χυµοί», «ζωτική δύναµη», «πνεύµα», που ο εγκέφαλος διοχέτευε κατά κάποιον τρόπο στο αίµα, και τα παρόµοια. Κανείς δεν είχε χρησιµοποιήσει ποτέ ένα µέτρο, µια µετρική µονάδα. Ο Χάρβεϋ ήταν εκείνος που, παρατηρώντας κατά τη ζωοτοµία, την καρδιά ενός ζώου να χτυπάει, είδε ότι το όργανο συστελλόταν σπρώχνοντας

το αίµα στην αορτή και ήταν ο πρώτος που διερωτήθηκε «πόσο;», «µε ποια συχνότητα;», «προς ποια κατεύθυνση;» «που;». Και που είδε το σώµα σαν ένα µηχανισµό και αναζήτησε τι είναι εκείνο που το κάνει να λειτουργεί. Οι συνέπειες της ανακαλύψεως του ήταν τεράστιες και αντιπροσωπεύουν το πιο σηµαντικό βήµα που έγινε ποτέ στην ιστορία: µόνο η ανακάλυψη των αντιβιοτικών, που έγινε στον αιώνα µας, µπορεί ίσως να θεωρηθεί σαν επίτευγµα παρόµοιας σηµασίας . Ο Ουίλλιαµ Χάρβεϋ γεννήθηκε την 1η Απριλίου του 1578 στο Φόκστον. Ο πατέρας του, πλούσιος έµπορος, είχε τα µέσα να τον στείλει στην Κίνγκς Σκούλ του Καντέρµπερυ και ύστερα στο πανεπιστήµιο του Καίµπριτζ. Μόλις πήρε το δίπλωµα της φιλολογίας, ο νεαρός Χάρβεϋ πήγε στην Πάντοβα, για να φοιτήσει στην καλύτερη, τότε, ιατρική σχολή του κόσµου, ιδιαίτερα για τις σπουδές ανατοµίας. Εκεί σπούδασε µερικά χρόνια υπό τις οδηγίες του µεγάλου ανατοµικού Φαµπρίτσιο και, σε ηλικία είκοσι τεσσάρων χρονών, το 1602, πήρε το ντοκτορά της ιατρικής. Μετά την επιστροφή του στην Αγγλία, διορίστηκε γιατρός στο νοσοκοµείο του Αγίου Βαρθολοµαίου στο Λονδίνο το 1609. Ήταν φορτωµένος µε πολλή εργασία, είχε να φροντίσει πλήθος αρρώστους, εξακολούθησε να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα προβλήµατα της ανατοµίας. Σ' αντίθεση µε τους γιατρούς του 16ου αιώνα, που έβρισκαν ευχαρίστηση να ασχολούνται µε τις ωραίες αναλογίες και την αρµονία του ανθρώπινου σώµατος, ο Χάρβεϋ ενδιαφέρθηκε για τις κινήσεις του: ήταν το µόνο χαρακτηριστικό, όπως έλεγε, που το ξεχώριζε από ένα µαρµάρινο

93

άγαλµα. Οι δυο κινήσεις που ενδιέφεραν περισσότερο τον Χάρβεϋ ήταν ο σφυγµός και η αναπνοή: οι δυο κινήσεις που δεν διακόπτονται από τη γέννηση ως το θάνατο. Η πελατεία του όµως µεγάλωνε και µεγάλωνε, επίσης, µε το πέρασµα του χρόνου, και παρά τα προσωπικά του ενδιαφέροντα, η επαγγελµατική του φήµη. Έτσι, του ήταν δύσκολο να βρει καιρό για την έρευνα. Το 1616, διορίστηκε καθηγητής στο Βασιλικό Κολέγιο της Ιατρικής, κι έδωσε το πρώτο του µάθηµα. Από τις χειρόγραφες σηµειώσεις του, που διασώθηκαν, ξέρουµε ότι είχε ήδη λύσει στη σκέψη του το πρόβληµα της κυκλοφορίας του αίµατος. Πως αντέδρασε το ακροατήριο του δεν είναι γνωστό. Αλλά ο Χάρβεϋ ήξερε αρκετά, κατά τους συναδέλφους του γιατρούς, για να αντιληφθεί ότι θα θεωρούσαν προσβλητική γι' αυτούς τη διδασκαλία του, ότι θα την αντιµετώπιζαν µε σκεπτικισµό ή και µε ύβρεις, αν δεν διατύπωνε µια θεωρία που ν' αντέχει σε κάθε κριτική. Εξακολούθησε τα πειράµατα ανατοµίας σε ανθρώπους, ζώα, πουλιά, ερπετά, σταθµίζοντας µε τη µεγαλύτερη επιµέλεια, ότι ανακάλυπτε. ∆υο χρόνια αργότερα, διορίστηκε προσωπικός γιατρός του βασιλιά Ιακώβου και, µετά το θάνατο του ηγεµόνα, πέρασε στην υπηρεσία του Καρόλου Α. Ασκώντας συνεχή έλεγχο στη θεωρία του, την πλάτυνε ολοένα, στο µέτρο που δικαιολογούσαν οι παρατηρήσεις του. Μόνο µετά την πρόσληψη του στην υπηρεσία του βασιλιά δηµοσίευσε, όπως είδαµε παραπάνω, το 1628, την περίφηµη µονογραφία του. Αµέσως ξέσπασε θύελλα από διαµαρτυρίες: ποιο δικαίωµα είχε αυτός ο «αιρετικός», αυτός ο «δαιµονισµένος», να σκορπά στον αέρα τα διδάγµατα

µίας χιλιετίας; Έγιναν θορυβώδεις συγκεντρώσεις γιατρών, δηµόσιες εκδηλώσεις στους δρόµους. Για το κοινό, γενικά, ο Χάρβεϋ ήταν ένας «εκκεντρικός», ένας «παραδοξολόγος». Ο εµφύλιος πόλεµος δηµιούργησε νέες δυσκολίες στον Χάρβεϋ, που ήταν γιατρός του βασιλιά και υποχρεώθηκε, απ' αυτήν του την ιδιότητα, και παρά το γεγονός ότι δεν είχε πολιτικά ενδιαφέροντα, να παρευρεθεί στη µάχη του Έτζχιλ, όπου περιποιήθηκε το νεαρό πρίγκιπα της Ουαλίας και τον ακόµα νεώτερο του δούκα της Υόρκης. Κατά την απουσία του, το σπίτι του λεηλατήθηκε και τα χαρτιά του καταστράφηκαν. Η ιστορία αναφέρει ακόµα ότι είχε αποµονωθεί µε του νεαρούς πρίγκιπες πίσω από ένα φράχτη, και ότι είχε αρχίσει να τους αναπτύσσει τις θεωρίες του όταν µια οβίδα από κανόνι έπεσε σε λίγα µέτρα απόσταση. Είδαν τότε το γιατρό του βασιλιά και τους δύο βασιλόπαιδες να τρέχουν µέσα στα χωράφια αναζητώντας καταφύγιο. Ευτυχώς για την ιστορία και για το ανθρώπινο γένος, κατόρθωσαν να προφυλαχτούν και ο Χάρβεϋ µπόρεσε να συνεχίσει για άλλη µια δεκαετία τις εργασίες του πάνω στην εµβρυολογία (την αρχή των ανθρώπινων όντων και την εξέλιξη τους µέσα στην µήτρα), αλλά η µεγάλη συµβολή του στην επιστήµη αυτή ξεφεύγει από τα πλαίσια της αφηγήσεως µας . Όταν ο βασιλιάς µετέφερε την αυλή του στην Οξφόρδη, ο Χάρβεϋ είχε τη δυνατότητα να συνεχίσει τις µελέτες του σε ακαδηµαϊκό περιβάλλον. Όσο η θεωρία του αναγνωριζόταν ευρύτερα, άλλαζε και η γενική στάση απέναντι

94

του. Τέλος, ονοµάστηκε πρύτανης του Μέρτον Κόλλετζ. Αποσύρθηκε στον ιδιωτικό βίο το 1646, «θανάσιµα χτυπηµένος από ποδάγρα». Κατά τα έντεκα χρόνια ζωής που του έµεναν ακόµα, η θεωρία του έγινε παγκόσµια αποδεκτή. Το 1654, το Κολέγιο των Ιατρών θέλησε να του απονείµει την ανώτερη τιµητική διάκριση, να τον ονοµάσει πρόεδρο του αλλά ο Χάρβεϋ αρνήθηκε, λέγοντας ότι ήταν πολύ γέρος. Ανταπέδωσε τη φιλοφρόνηση δωρίζοντας στο κολέγιο ένα νεότευκτο κτίριο που το προικοδότησε µε βιβλιοθήκη και µουσείο . Πέθανε στις 3 Ιουνίου 1657, χήρος και χωρίς παιδιά, αφήνοντας στο κολέγιο των γιατρών το κτήµα του στο Μπάργουας του Κεντ καθώς και ένα κληροδότηµα , που εξασφαλίζει , ακόµα και σήµερα στο Σύλλογο µια ετήσια πρόσοδο.

Ο ∆ΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙ∆ΕΙΑ Στη Γαλλία, πρώτα, κι ύστερα σ΄ ολόκληρη την Ευρώπη, οι διανοούµενοι συζητούν τα πάντα. «Ο λαός σας, έγραφε ο Φρανσουά Φενελόν σε επιστολή του απευθυνόµενη στον Λουδοβίκο Ι∆΄ γύρω στα 1695, που θα έπρεπε να τον αγαπάτε σαν παιδί σας και που ως τώρα σας ήταν τόσο αφοσιωµένος, πεθαίνει της πείνας. Η καλλιέργεια της γης σχεδόν έχει εγκαταλειφθεί. Οι πόλεις και η ύπαιθρος ερηµώνουν. Όλα τα επαγγέλµατα φθίνουν και δεν αρκούν πια να εξασφαλίσουν τα µέσα στους εργαζόµενους. ΄Όλο το εµπόριο

έχει εκµηδενιστεί. Στην πραγµατικότητα, έχετε καταστρέψει τις µισές από τις πραγµατικές εσωτερικές δυνάµεις του κράτους σας, για να επιτύχετε και να διατηρήσετε µάταιες εξωτερικές κατακτήσεις. Αντί να απαιτείτε χρήµατα από το φτωχό αυτό λαό, θα έπρεπε να τον ελεείτε και να τον τρέφετε... ΄Έτσι έχει καταντήσει αυτό το ακµαίο βασίλειο, κάτω από ένα βασιλιά που κάθε µέρα µας τον περιγράφουν σαν το καµάρι του λαού και που θα ήταν στ΄ αλήθεια, αν οι συµβουλές των κολάκων δεν τον είχαν δηλητηριάσει. Για να µιλήσουµε τη γλώσσα της αλήθειας, ο ίδιος ο λαός, που τόσο σας έχει αγαπήσει, που είχε τόση εµπιστοσύνη σε σας, αρχίζει να χάνει τη φιλία, την εµπιστοσύνη, ακόµα και το σεβασµό του. Οι νίκες σας και οι κατακτήσεις σας δεν τον χαροποιούν πια, είναι πληµµυρισµένος από πικρία και απελπισία. Ένα πνεύµα ανταρσίας φουντώνει σιγά-σιγά, παντού. Πιστεύουµε ότι δεν έχετε κανένα έλεος για τα δεινά τους, ότι ενδιαφέρεστε µόνο για την εξουσία και για τη δόξα σας.... Τι απάντηση θα δώσουµε σ΄ αυτό, Μεγαλειότατε;» Η απάντηση δεν άργησε να ΄ρθεί και ήταν νέοι πόλεµοι, νέες φορολογίες, νέες αγγαρείες, νέες βαρύτατες θυσίες που επιβάλλονταν στο λαό, ακόµα και πολλά χρόνια µετά το θάνατο του Λουδοβίκου Ι∆΄ (1715). Η επιστολή όµως του Φενελόν, µια από τις ελάχιστες εκδηλώσεις διαφωνίας προς ένα µονάρχη που δέχτηκε τόσες κολακείες, εξέφραζε µια ψυχική κατάσταση που

95

διαδιδόταν ολοένα και περισσότερο στη Γαλλία, όπως και σ΄ ολόκληρη την Ευρώπη, απέναντι στην απολυταρχική εξουσία. Επί πολλά χρόνια ακόµα, πριν νικηθεί από τη Γαλλική Επανάσταση, η απολυταρχία θα προβάλλει αντίσταση, θα δέχεται όµως ολοένα και συχνότερα επιθέσεις από τον άοπλο αλλά επικίνδυνο εχθρό της, την ελεύθερη σκέψη. Από την άποψη αυτή η Αγγλία, ακόµα µια φορά, είχε προηγηθεί. Για την απαλλαγή της από τις απολυταρχικές αξιώσεις ενός βασιλιά ραδιούργου και αντίθετου σε κάθε καινοτοµία, είχε φροντίσει ο ΄Ολιβερ Κρόµβελ, στέλνοντας στην αγχόνη τον Κάρολο Α΄ Στούαρτ, κάτω από τα κατάπληκτα και δύσπιστα βλέµµατα ολόκληρης της Ευρώπης. Και από την Αγγλία, που εξακολουθούσε, ωστόσο, να διατηρεί την εξωηπειρωτική εθνική της φυσιογνωµία, είχαν έρθει οι νέες ιδέες, που η Ευρώπη ένιωθε περισσότερο την ανάγκη τους, ύστερ΄ από αιώνες ιδεολογικής δουλείας, πνευµατικού παρασιτισµού ή δεσποτικού προστατευτισµού. Η νέα πολιτική σκέψη και η νέα επιστήµη, που βρήκαν στον Λοκ και στον Νεύτωνα, αντίστοιχα, την πιο σηµαντική διατύπωση, σπάζουν τα παραδοσιακά σχήµατα του παρελθόντος και, ιδιαίτερα, την αντίληψη ότι οι ηγεµόνες αντλούν την εξουσία τους από το θεό (A Deo rege, a rege lex, έλεγαν). Έτσι, ενώ ο 18ος αιώνας διατηρεί σχεδόν τη φυσιογνωµία του προηγούµενου, µε µόνη διαφορά την κάπως λιγότερη ωµότητα, πίσω από τους πολέµους, τις δυναστικές διενέξεις, τις εθνικές καταπιέσεις, τους πολιτικούς και θρησκευτικούς διωγµούς, διαγράφονται νέες πνευµατικές ζυµώσεις: µια ζωηρή διαµάχη ξεσπάει ανάµεσα στην παλιά κουλτούρα και τη νέα ιντελιγκέντσια. και στη µαχητική σύγκρουση ανάµεσα στα δυο µέρη βρίσκεται ο πυρήνας µιας νέας επαναστατικής σκέψης.

Η ευρύτατη φιλοσοφική και επιστηµονική κίνηση, που χαρακτηρίζει τον 18ο αιώνα ως την έκρηξη της Γαλλικής Επαναστάσεως, είναι παγκόσµια γνωστή µε τον όρο «διαφωτισµός». Μολονότι όχι απόλυτα οµοιογενής και αφοµοιώσιµη, συχνά µάλιστα αντιφατική, η ευρωπαϊκή κουλτούρα του 18ου αιώνα έχει κοινό χαρακτηριστικό, τη βαθιά εκείνη πίστη στο «φως της λογικής»: έτσι θα µπορέσει, ίσως, ο άνθρωπος να βγει από τους σκοταδισµούς του παρελθόντος και ν΄ αποκτήσει µια νέα αξιοπρέπεια. Από µιαν ανανεωµένη και ορθολογική προοπτική, η κοινωνία της εποχής υποβάλλεται σε αναθεώρηση ως προς όλες τις πλευρές της : δέχονται επιθέσεις τα προνόµια των βασιλιάδων, των ευγενών και του κλήρου. Εξαγγέλλονται οι αρχές για την ανανέωση της οικονοµίας, που βρίσκεται σε άθλια καθυστέρηση: Θεµελιώνεται ένα νέο νοµικό σύστηµα που ελευθερώνει τους νόµους από την αυθαιρεσία των ηγεµόνων και σέβεται, αντίθετα, το φυσικό δίκαιο των λαών και των ατόµων. Ο άνθρωπος που ονειρεύονταν οι υπέρµαχοι του διαφωτισµού είναι εχθρός των προλήψεων και απαλλαγµένος από κάθε είδους φανατισµούς. Σε κάθε τοµέα, τον ηθικό, όπως και τον καλλιτεχνικό, το θρησκευτικό όπως και τον ιστορικό, ξεκινά από τη λογική, που πρέπει να τον εµπνέει σε κάθε εκλογή του και να τον οδηγεί στην επίτευξη της ευτυχίας.

96

Στο επίκεντρο του ευρύτατου αυτού πνευµατικού κινήµατος βρίσκεται το Παρίσι, όπου ο Βολταίρος βασιλεύει, αδιαφιλονίκητη ηγετική φυσιογνωµία των γραµµάτων. Ο Φρανσουά-Μαρί Αρουέ Μεσιέ ντε Βολταίρ (1694-1778) όπως του άρεσε να τον αποκαλούν διεκδικώντας µιαν ευγένεια που του αρνιόταν η καταγωγή του, είναι χωρίς αµφιβολία η πιο αντιπροσωπευτική προσωπικότητα του 18ου αιώνα. Ο Βολταίρος εκφράζει και τις θετικές πλευρές του αιώνα αυτού και τις αντιφάσεις του. Πνεύµα ανεξάρτητο, χλευαστικό ως το όρια του κυνισµού, άπληστος για κολακείες και χρήµα, µε πολλές γνωριµίες στους κύκλους των ευγενών και των πλουσίων, που ωστόσο φανερά τους περιφρονούσε, ο Βολταίρος πέρασε µια αρκετά πολυτάραχη νεότητα: δυο φορές φυλακίστηκε στη Βαστίλη, την πρώτη για κάποιες υπερβολικά επιθετικές επικρίσεις, τη δεύτερη γιατί είχε τολµήσει να προκαλέσει σε µονοµαχία, αυτός που δεν ανήκε στην τάξη των ευγενών, κάποιον ιππότη ονόµατι ντί Ροάν. Αφού έζησε εξόριστος τρία χρόνια στην Αγγλία, µόλις γύρισε στην πατρίδα του, κινδύνεψε ξανά να καταλήξει στη φυλακή. Κατόρθωσε όµως να την αποφύγει χάρη στη φιλοξενία της µαντάµ Ντυ Σατελέ στο Κοραί της Λωραίνης. ΄Υστερ΄ από µιαν άλλη παρισινή παρένθεση, µε πολλές ερωτικές περιπέτειες, πέρασε τρία χρόνια στην αυλή του βασιλιά της Πρωσίας, που πολλές φορές τον είχε προσκαλέσει. ΄Ήρθε όµως σε σύγκρουση και µε τον Φρειδερίκο Β΄ και εγκαταστάθηκε οριστικά στο Φερνέ, κοντά στη Γενεύη. Εδώ ασχολήθηκε µε τη συγγραφή, µάζεψε χρήµατα, διέθεσε αρκετά σε αγαθοεργίες, και κέρδισε το θαυµασµό πολλών ανθρώπων, που έρχονταν να τον επισκεφθούν απ΄ όλη την Ευρώπη. Το έργο του Βολταίρου, ιστορικό αφηγηµατικό, φιλοσοφικό, πολιτικό, είναι -αν το δούµε στο σύνολό του- ένας συνεχής και παθιασµένος αγώνας κατά της µωρίας και της αδικίας. Τα βέλη του φιλόσοφου δε χαρίζονται σε κανένα

και σε τίποτα. Στόχος του, το κοινωνικό σύστηµα: «Για ποιο πράγµα ένας σκύλος µπορεί να είναι υποχρεωµένος σ΄ ένα σκύλο κι ένα άλογο σ΄ ένα άλλο άλογο; Για τίποτα. Κανένα ζώο δεν εξαρτάται από το όµοιό του. Ο άνθρωπος όµως, ο προικισµένος µε την αχτίδα εκείνη του φωτός που ονοµάζουµε λογική, σε ποιο αποτέλεσµα έφτασε; Να είναι σκλάβος σχεδόν σ΄ όλη τη γη». Στρέφει τη µαχητικότητά του κατά των καταχρήσεων του κλήρου: «Η Ιερή Εξέταση είναι, όπως ξέρουµε, µια θαυµαστή επινόηση, και αποκλειστικά χριστιανική, για να κάνει ισχυρότερους τον πάπα και τους καλόγερους και για να µεταβάλει σε υποκριτές ένα ολόκληρο έθνος». Και για τον πόλεµο, γράφει: «Είναι, χωρίς αµφιβολία, µια ωραιότατη τέχνη, αυτή που ερηµώνει τη γη, καταστρέφει τα σπίτια και σκοτώνει κάθε χρόνο, κατά µέσον όρο, σαράντα χιλιάδες ανθρώπους σε σύνολο εκατό χιλιάδων». Εγκωµιάζει την ανεκτικότητα: «Τι είναι η ανεκτικότητα; Είναι η κληρονοµιά της ανθρωπότητας. ΄Όλοι είµαστε φορτωµένοι αδυναµίες και πλάνες: ας συχωρέσουµε ο ένας του άλλου τις ανοησίες. Είναι ο πρώτος φυσικός νόµος.... Οποιοσδήποτε πολίτης καταδιώκει, έναν άνθρωπο, έναν αδελφό του, επειδή εκείνος δεν έχει την ίδια γνώµη µαζί του, είναι ένα τέρας. Αυτό δε σηκώνει συζήτηση. Μια κυβέρνηση όµως, οι δικαστές, οι ηγεµόνες πώς

97

θα φερθούν απέναντι σ΄ εκείνους που έχουν διαφορετική πίστη από τη δική τους; Ο Φραγκίσκος Α΄, ο χριστιανικότατος, συµµάχησε µε τους µουσουλµάνους για να πλήξει τον Κάρολο Ε΄ τον καθολικό. Ο ίδιος Φραγκίσκος Α΄ έδωσε άφθονα χρήµατα στους λουθηρανούς της Γερµανίας για να τους ενισχύσει στην επανάστασή τους εναντίον του αυτοκράτορα. Άρχισε όµως, σύµφωνα µε τη συνήθεια, να καίει τους λουθηρανούς στο βασίλειό τους: τους χρηµατοδοτούσε στη Σαξονία για λόγους πολιτικής και τους έκαιγε, πάλι για λόγους πολιτικούς, στο Παρίσι. Παρά τις επανειληµµένες όµως και αδιάλλακτες επιθέσεις τους κατά του κατεστηµένου, η σκέψη του Βολταίρου προχωρεί πέρα από την πολιτική αντίληψη, που συνήθως χαρακτηρίζεται σαν «φωτισµένος δεσποτισµός», και που αποκλείει κάθε άνοιγµα δηµοκρατικού χαρακτήρα, για να αρκεστεί σε µια πιο µετριοπαθή άσκηση της εξουσίας από τους απολυταρχικούς µονάρχες. Αλλά στο σύστηµα είχε πια ανοιχτεί ένα ρήγµα: το νέο πνεύµα αρχίζει να κερδίζει έδαφος σε ολοένα και πλατύτερα στρώµατα του πληθυσµού. Κοντά στις παραδοσιακές δυνάµεις των ευγενών και του κλήρου, εµφανίζεται τώρα η αστική τάξη, που αποκτά, ολοένα και περισσότερο, επίγνωση της δυνάµεώς της. Η αστική τάξη, που έχει πλουτίσει από το εµπόριο και τις επιχειρήσεις, έχει περάσει στη διοίκηση, συµµετέχει, σαν πρωταγωνιστής, στη διαµάχη που απλώνεται στην Ευρώπη και προβάλλει, όλο και πιο αποφασιστικά, τις διεκδικήσεις της. Με το βολταιρικό πνεύµα διαµορφώθηκε µια νέα γενεά διανοουµένων, που µεταξύ 1747 και 1772 θα δηµιουργήσει την «Εγκυκλοπαίδεια των επιστηµών, των τεχνών και των επαγγελµάτων», την Εγκυκλοπαίδεια που είναι το εµβληµατικό και το πιο πολυσήµαντο επεισόδιο του διαφωτισµού στην προσπάθεια για τη διάδοση των νέων ιδεών. Το σχέδιο µιας Εγκυκλοπαίδειας είχε συλλάβει ο παρισινός βιβλιοπώλης Λε Μπρετόν. Πρόθεσή του δεν ήταν τόσο να παρουσιάσει ένα έργο κουλτούρας, αλλά µάλλον να βρει ένα επωφελή τρόπο για να κερδίσει χρήµατα. Ο τρόπος αυτός, εξ άλλου, είχε ήδη δοκιµαστεί στην Αγγλία, όπου η Εγκυκλοπαίδεια του Τσάµπερς είχε γίνει κυριολεκτικά ανάρπαστη. Πράγµατι, ο βιβλιοπώλης είχε σκεφθεί, αρχικά, να εκδώσει µεταφρασµένο το έργο του Τσάµπερς και απευθύνθηκε, γι αυτόν τον σκοπό, στον Ντενί Ντιντερό (1713-1784), που την εποχή εκείνη ήταν ακόµα ένας άγνωστος λόγιος: µόλις τα κατάφερε να τα βγάζει πέρα, δίνοντας µαθήµατα στα παιδιά των πλουσίων αστών και γράφοντας πορνογραφικά µυθιστορήµατα. Αφού ξεπεράστηκαν ορισµένα εκδοτικά και συντακτικά προβλήµατα, ο Ντιντερό ονοµάστηκε διευθυντής της Εγκυκλοπαίδειας µαζί µε τον Ντ΄ Αλαµπέρ (1717-1783), επιστήµονα κάπως γνωστότερο και µε καλύτερη οικονοµική κατάσταση, χάρη σ΄ ένα εισόδηµα που του είχε παραχωρήσει ο ιππότης Ντετούς, φυσικός πατέρας του. Αρκετά διαφορετικοί στην ιδιοσυγκρασία, συνεργάστηκαν οι δυο τους πάνω από δέκα χρόνια, ώσπου ο Ντ΄ Αλαµπέρ, που αγαπούσε βέβαια την Εγκυκλοπαίδεια αλλά αγαπούσε κυρίως την ησυχία του, µπροστά στις συνεχείς επιθέσεις κατά της οµάδας, που πολλές φορές κατέβαιναν σε χαµηλό επίπεδο (ο Ντ΄ Αλαµπέρ άκουσε πολλές φορές να τον αποκαλούν νόθο), εγκατέλειψε την υπόθεση.

98

Οι δυσκολίες ήταν πολλές εξαρχής: µια από τις πρώτες, η εκλογή των συνεργατών. Χαρακτηριστικά είναι όσα είπε αργότερα ο Ντ΄ Αλαµπέρ στον Βολταίρο, µιλώντας για τον συνεργάτη τους στα θρησκευτικά θέµατα Μορελλέ: «είναι ο τέταρτος θεολόγος που χρησιµοποιούµε από τότε που άρχισε η Εγκυκλοπαίδεια. Ο πρώτος αφορίστηκε, ο δεύτερος αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί και ο τρίτος πέθανε». Τα πράγµατα έγιναν δυσκολότερα µε τη σύλληψη του Ντιντερό το 1749. Ακολούθησαν όµως οι ενθαρρύνσεις από µέρους τους Φρειδερίκου Β΄ (που ονόµασε τον Ντιντερό και τον Ντ΄ Αλαµπέρ µέλη της Πρωσικής Ακαδηµίας), καθώς και της Αικατερίνης της Ρωσίας (που έδωσε τον Ντιντερό σηµαντική οικονοµική βοήθεια). Οι εγκυκλοπαιδιστές, που αντιµετώπιζαν την υποψία των αρχών και τις συνεχείς επιθέσεις από τους πανίσχυρους Ιησουίτες, ήταν αναγκασµένοι να ενεργούν µε πολλή προσοχή: για να µπορούν να περνούν το υλικό τους από τη λογοκρισία, κατέφευγαν σε παρακινδυνευµένα τεχνάσµατα, όπως λ.χ., να υποβάλουν στο λογοκριτή για τα µαθηµατικά, άρθρα µε φιλοσοφικό και θεολογικό περιεχόµενο. Η έκδοση φάνηκε ότι κινδύνευσε να σταµατήσει οριστικά το 1752 όταν, µετά την έκδοση των δυο πρώτων τόµων, διατάχθηκε η διακοπή της, µε το αιτιολογικό ότι στην Εγκυκλοπαίδεια «έχουν σκόπιµα καταχωρισθεί πολλές απόψεις που αποβλέπουν να κλονίσουν το κύρος του βασιλέως, να υποκινήσουν το πνεύµα της ανεξαρτησίας και της ανταρσίας και, µε εκφράσεις σκοτεινές και διφορούµενες, να εξάρουν την πλάνη, τη διαφθορά των ηθών, την απιστία και τον αθεϊσµό». Η κυβέρνηση, όµως που είχε υποχωρήσει στους Ιησουίτες, σύντοµα αντιλήφθηκε πόσο αντιλαϊκό ήταν το µέτρο, και, έπειτα από πολλές πιέσεις, υποχρεώθηκε να επιτρέψει ξανά την έκδοση. Γύρω από τον Ντιντερό, που

ήταν ο ακούραστος οργανωτής της εργασίας και στον Ντ΄ Αλαµπέρ που τον ακολουθούσε απρόθυµα ( ο Ντ΄ Αλαµπέρ είχε γράψει, µεταξύ άλλων, την «Εισαγωγή» του έργου), συγκεντρώθηκαν, τότε, οι διασηµότεροι Γάλλοι λόγιοι της εποχής: ο νοµοµαθής Μοντεσκιέ, ο ίδιος ο Βολταίρος, οι φιλόσοφοι Κοντιγιάκ και Ελβέτιος, οι οικονοµολόγοι Τυργκό και Κέναι, ο συγγραφέας Μαρµοντέλ και, για µια σύντοµη χρονική περίοδο, ο Ρουσσώ. Η συνεργασία τους όµως ήταν σποραδική και περιορίστηκε σε λίγα άρθρα: ο πραγµατικός δηµιουργός του έργου είναι αναµφισβήτητα, ο Ντιντερό, που, µετά την αποχώρηση του Ντ΄ Αλαµπέρ και τη νέα κυβερνητική διαταγή του 1759, που απαγόρευε ακόµα µια φορά την έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας, µόνος ή µε τη βοήθεια άσηµων συνεργατών, κατόρθωσε να ολοκληρώσει την έκδοση δεκαεφτά τόµων το 1765, που θα τους ακολουθήσουν οι άλλοι τόµοι πινάκων του 1772. Στο περιβάλλον των συνεργατών της Εγκυκλοπαίδειας, κατέχει µια θέση αποµονωµένη ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ (1712-1778). Στους κύκλους του διαφωτισµού, ο Ρουσσώ έµεινε σχεδόν πάντοτε ξένος. Σ΄ αυτό συνέβαλαν και η αποστροφή του προς την κοσµικότητα και ο χαρακτήρας της σκέψεώς του, που, αντίθετα από τη σκέψη του Βολταίρου και του Ντιντερό ( οι οποίοι

99

κινούνται µέσα στα όρια του 18ου αιώνα), ξεπερνά την εποχή και φέρνει τις πρώτες αστραπές της ροµαντικής θύελλας του 19ου αιώνα. Στην αισιοδοξία των φιλοσόφων και την ενθουσιώδη πίστη τους ότι η διάδοση του πολιτισµού θα βελτιώσει τη µοίρα του ανθρώπου, ο Ρουσσώ αντιτάσσει απόλυτη δυσπιστία στις επιστήµες, στα γράµµατα και στις τέχνες, που, όπως πιστεύει, δεν κατορθώνουν παρά να διαφθείρουν τη γνήσια φύση του ατόµου. «΄Όλα είναι καλά όπως βγαίνουν από τα χέρια του δηµιουργού των πραγµάτων, γράφει στον «Αιµίλιο», όλα εκφυλίζονται στα χέρια του ανθρώπου. Αυτός εκβιάζει ένα ορισµένο έδαφος, για του δώσει προϊόντα που ταιριάζουν σ΄ ένα άλλο. θέλει να πάρει από ένα δένδρο καρπούς ενός άλλου δέντρου. Αυτός ανακατώνει και µπερδεύει τα κλίµατα, τα στοιχεία και τις εποχές του χρόνου. Ακρωτηριάζει το σκύλο του, το άλογό του, το δούλο του. Τα αναστατώνει όλα, τα αλλοιώνει όλα, αγαπά τη δυσµορφία, τα τέρατα. ∆ε θέλει τίποτα όπως το έχει πλάσει η φύση». Έτσι, ο Ρουσσώ καταδικάζει τη ρασιοναλιστική ουτοπία και της αντιτάσσει µιαν άλλη ουτοπία, το µύθο της «καλής φύσεως» και του «καλού αγρίου», προτείνοντας, για τη σωτηρία από τα δεινά του αιώνα, την επιστροφή στη φυσική κατάσταση και στις συναισθηµατικές αξίες του ατόµου. Η πολεµική του Ρουσσώ γενικεύεται περισσότερο στο έργο του «Το κοινωνικό συµβόλαιο» (1762), όπου σκιαγραφείται ολόκληρη η µετέπειτα δηµοκρατική σκέψη. «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος, και παντού είναι αλυσοδεµένος» και για να δοθεί τέλος σε µια τέτοια κατάσταση, πρέπει ο λαός να γίνει πραγµατικά κυρίαρχος, ακριβώς µε ένα συµβόλαιο που να ρυθµίζει τις κοινωνικές σχέσεις µε βάση την ισότητα. Αποµονωµένος στην εποχή του και χωρίς κατανόηση από τους συγχρόνους του (µε µερικούς, όπως µε τον Βολταίρο, είχε έρθει σε ανοιχτή

σύγκρουση), ο Ρουσσώ θα ανακαλυφθεί από την Επανάσταση, που, µε τον Ροβεσπιέρο, θα υιοθετήσει τη σκέψη του, επιγραµµατικά διατυπωµένη στο σύνθηµα: Ελευθερία, Ισότης, Αδελφότης. Αλλά ήδη πριν από την Επανάσταση, ακόµα και µέσα στα όρια, όπως τα είδαµε, του φωτισµένου δεσποτισµού, ολόκληρη η Ευρώπη βρίσκεται σε κίνηση. Η αψβουργική αυτοκρατορία µε τη Μαρία Θηρεσία πρώτα και αργότερα µε τον Ιωσήφ Β΄, αρχίζει να αποκτά νέα οργάνωση στην οικονοµία, την εκπαίδευση και τη θρησκεία. Στην Πρωσία βασιλεύει ο Φρειδερίκος ο Μέγας, που υπήρξε ο πιο δεσποτικός και ταυτόχρονα ο πιο φωτισµένος από τους µονάρχες της εποχής: καλλιεργηµένος, συγγραφέας ο ίδιος ποιητικών συνθέσεων και πολιτικών δοκιµίων, φίλος και προστάτης των λογίων, αλλά και αποφασιστικά αντιφιλελεύθερος και µιλιταριστής, θεµελιώνει την πρωσική δύναµη και θα οδηγήσει, έναν αιώνα αργότερα, στο βισµαρκικό Ράιχ. Στη Ρωσία, η Αικατερίνη Β΄ ακολουθεί πολιτική αποφασιστικού εκσυγχρονισµού του κράτους, όσο κι αν δεν αποµακρύνεται από τους κανόνες της παραδοσιακής τσαρικής εξουσίας, ιδιαίτερα στους τοµείς της παιδείας και της κοινωνικής πρόνοιας.

100

Αλλά και η Ιταλία δε µένει ξένη -παρά τον εδαφικό τεµαχισµό της και την ολοκληρωτική υποδούλωσή της στις µεγάλες δυνάµεις- στην επίδραση του διαφωτισµού. Στη Νεάπολη του Καρόλου Γ΄ επιχειρείται µια προσπάθεια για µεταρρυθµίσεις, που θα εκφυλισθεί όµως και πάλι, µετά την αναχώρηση του ηγεµόνα για την Ισπανία, σε µια κατάσταση αντιδραστικού συντηρητισµού. Τα πράγµατα παρουσιάζονται καλύτερα στο Μιλάνο, που ευνοείται από τα πλεονεκτήµατα της αυτοκρατορικής κυβερνήσεως της Μαρίας Θηρεσίας. Εδώ παρακολουθούνται µε µεγάλο ενδιαφέρον τα επιτεύγµατα των οπαδών του διαφωτισµού στην Γαλλία, και ιδιαίτερα, ό,τι έχει σχέση µε την έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας. Γύρω από τον πολιτιστικό κύκλο της «Accademia dei Pugni» συγκεντρώνεται η µιλανέζικη κίνηση του διαφωτισµού. Τις τάσεις του κύκλου αυτού εκφράζει η εφηµερίδα «il Caffe». Στο πρώτο φύλο (Ιούνιος του 1764), ο Πιέτρο Βέρρι (1721-1799), που µαζί µε τον αδελφό του Αλεσάντρο ήταν ο ιδρυτής της εφηµερίδας, αφού πρώτα δικαιολογούσε τον τίτλο («ο καφές είναι διεγερτικό για τα ζωντανά πνεύµατα») παρουσιαζόταν στο κοινό και άρχιζε την ήρεµη, αλλά σταθερή πολεµική του, που είχε στόχο την αποχαυνωτική ακινησία της παλαιάς ηγετικής τάξεως. Εξ άλλου, σαν απήχηση της νέας νοµικής σκέψεως που είχε εκθέσει ο Μοντεσκιέ στο «Πνεύµα των νόµων» (1786), ο Τσεζάρε Μπεκκαρία (1738-1794) γράφει το έργο που θα του χαρίσει µια πανευρωπαϊκή φήµη: «Εγκλήµατα και ποινές» (1764). Ο Μπεκκαρία προτείνει µια νέα αντίληψη του δικαίου, εµπνεόµενη από ανθρωπιστικές αρχές. ζητά την κατάργηση των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής. Το βιβλίο, σύντοµο και γραµµένο µε πάθος, µεταφράστηκε σε είκοσι δύο γλώσσες και συνετέλεσε αποφασιστικά ώστε να διαµορφωθεί µια νέα συνείδηση του πολίτη. Οι νεότεροι µεταρρυθµιστές του δικαίου εµπνεύσθηκαν από το κήρυγµα του Μπεκκαρία, που δίδασκε ότι «η κοινωνία πρέπει να προλαβαίνει το έγκληµα

και όχι να περιορίζεται στην καταστολή του». Με τον διαφωτισµό, τελείωσε ο µακρός «δογµατικός ύπνος», η παραίτηση, δηλαδή, από την ελεύθερη σκέψη, που εκφράζει την πιο φυσική ανθρώπινη ροπή. «Ο διαφωτισµός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την κατάσταση της ανηλικότητας», θα γράψει στο τέλος του 18ου αιώνα ο Εµµανουήλ Κάντ (1724-1804), ο µεγαλύτερος ίσως στοχαστής της νεότερης εποχής. Και η νέα ωριµότητα που επιτεύχθηκε θα βρει την ακέραιη έκφρασή της στους µεγάλους απελευθερωτικούς αγώνες του επόµενου αιώνα. [Εδώ, θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη µνεία για τις απηχήσεις του ευρωπαϊκού διαφωτισµού στον υπόδουλο τότε ελληνισµό. Σιγά-σιγά, διαµορφώθηκε και στο ελληνικό πνευµατικό χώρο ένα µεγάλο αναγεννητικό κίνηµα που προετοίµασε την εθνεγερσία του 1821. Στο κίνηµα αυτό συνέβαλαν πολλοί παράγοντες, κοινωνικοί, οικονοµικοί κ.ά. όπως η ανάπτυξη εµπορικών αστικών κέντρων στην τουρκοκρατούµενη Ελλάδα καθώς και εµπορικών ελληνικών παροικιών στο εξωτερικό (στη Βιέννη, στην Τεργέστη, στο Βουκουρέστι, στο Λιβόρνο κ.ά.). Στα κέντρα αυτά, οι ιδέες

101

του ευρωπαϊκού διαφωτισµού βρήκαν ευνοϊκό έδαφος για να βλαστήσουν και να καρποφορήσουν. Φορείς των ιδεών ήταν κυρίως λόγιοι, κληρικοί και έµποροι, που ενστερνίσθηκαν το µήνυµα ότι έπρεπε να διαδοθούν τα φώτα της παιδείας σε όλα τα λαϊκά στρώµατα. Κορυφαία µορφή του ελληνικού διαφωτισµού, ο Αδαµάντιος Κοραής είχε κηρύξει, χαρακτηριστικά, πως: όταν «λάµψουν τα φώτα», η δουλεία αναγκαστικά θα εκλείψει. Ιδρύονται σχολεία, µεταφράζονται ξένα συγγράµµατα, ενθαρρύνονται οι πολιτιστικές επαφές µε την Ευρώπη ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια να συνδεθεί ο νέος ελληνισµός µε την κλασική αρχαιότητα. Επικρατεί µια γενική έφεση για παιδεία, που θα τη βοηθήσει ο δηµοτικισµός. Και η παιδεία δεν µπορούσε παρά να φέρει τη φιλελεύθερη έξαρση, τη φλογερή επιθυµία της ανεξαρτησίας. Η συµβολή του διαφωτισµού στην Επανάσταση του 1821 υπήρξε ανεκτίµητη].

ΟΙ ΚΛΩΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΥΦΑΝΤΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ Αρχίζει στην Αγγλία η βιοµηχανική επανάσταση

«Τέτοια είναι η δύναµη της µόδας. Βλέπουµε πρόσωπα αξίας ντυµένα µε ινδικά χαλιά, που, εδώ και λίγα χρόνια, ούτε οι καµαριέρες δε θα καταδέχονταν να τα φορέσουν. Θα τα έβρισκαν πολύ χωριάτικα. Το χαλί πήρε προαγωγή, ανέβηκε από το πάτωµα στις πλάτες, από χαλί έγινε φόρεµα». Αντιγράφουµε από τον Ντάνιελ Ντεφόε, δηµοσιογράφο, µυθιστοριογράφο, δοκιµιογράφο, συγγραφέα του «Ροβισώνα Κρούσου». Είχε πληρωθεί για να γράφει τις γραµµές αυτές και άλλες παρόµοιες, σατιρίζοντας, στον ίδιο τόνο, την τελευταία µόδα που ζηµίωνε πολύ τους άγγλους παραγωγούς µάλλινων και µεταξωτών υφασµάτων.

Ωστόσο, όλη η ευγλωττία του Ντεφόε πήγε του κάκου. Ένας άλλος συγγραφέας, προσπαθώντας να βρει κάποια καλύτερη δικαιολογία, για να αποτρέψει τους θεοσεβούµενους άντρες και γυναίκες να φορούν υφάσµατα απ’ έξω, συµβούλεψε να µη φορεί καµία γυναίκα «εκείνο το χοντροφτιαγµένο άχαρο, φτηνό πανί, το λεγόµενο καλικό, φτιαγµένο από ειδωλολάτρες που λατρεύουν το διάβολο και δουλεύουν για µισή πένα την ηµέρα». Τις κυρίες όµως δεν τις ενδιέφερε καθόλου αν οι ειδωλολάτρες δούλευαν ακόµα και για ένα τέταρτο της πένας ή και για τίποτα. Το ύφασµα ήταν χαριτωµένο και τίποτα άλλο δεν είχε σηµασία. Κάθε φορά που έφτανε καράβι απ΄ την Ανατολή, οι κυρίες εµφανίζονταν µε «καλικό» και µε «τσίντς» όλο και πιο φανταχτερές κι εξωτικές. ‘Έτσι, το 1700 ψηφίστηκε νόµος που απαγόρευε το ντύσιµο µε τέτοιου είδους υφάσµατα. Οι γυναίκες αντιµετώπιζαν όχι µόνο τη σύλληψη, αλλά και τον κίνδυνο να τους ριχτούν στο δρόµο οι µαινόµενοι εργάτες της εριουργίας, που έπεφταν επάνω τους και ξέσκιζαν τα µισητά ξένα υφάσµατα. Σιγά – σιγά, κάτω από τη διπλή αυτή απειλή, οι γυναίκες έπαψαν να ντύνονται µε βαµβακερά εµπριµέ και η εισαγωγή τους, όπως

102

έλπιζε η κυβέρνηση, σχεδόν σταµάτησε. Μερικοί όµως σκέφτηκαν ότι θα άξιζε τον κόπο να παραχθούν στην ίδια την Αγγλία τέτοια υφάσµατα. Αυτό, βέβαια, δε θα βοηθούσε πολύ όσους δούλευαν στα εριουργεία και τα µεταξουργεία, αλλά θα υπήρχε απασχόληση για άγγλους εργάτες, άντρες και γυναίκες: οι πρώτες ύλες, βαµβακερές ίνες, θα έρχονταν απ΄ έξω, η επεξεργασία όµως θα γινόταν στην Αγγλία. Κι εδώ ακριβώς παρουσιάστηκαν οι δυσκολίες. Οι βαµβακερές ίνες ήταν πολύ σκληρές για να τις επεξεργαστούν τα αγγλικά κλωστήρια και τα νήµατα θα ήταν δύσκολο να υφανθούν στους στενούς αγγλικούς αργαλειούς έτσι ώστε να αποτυπωθούν τα πλατιά ινδικά εµπριµέ. ‘Εξ’ άλλου, και για τα µάλλινα υφάσµατα, η τεχνική της παραγωγής ελάχιστα είχε αλλάξει στα τελευταία τριακόσια χρόνια. Υπήρχαν παλαιές τοιχογραφίες και ζωγραφικοί πίνακες που απεικόνιζαν άντρες και γυναίκες να κλώθουν και να υφαίνουν σχεδόν ακριβώς µε τον ίδιο τρόπο που έκλωθαν και ύφαιναν και τώρα. Η εισαγωγή όµως της νέας πρώτης ύλης που ήταν δύσκολη στην επεξεργασία, οδήγησε στην επίµονη σκέψη, ότι έπρεπε να βρεθούν νέες, πιο αποτελεσµατικές µέθοδοι. Ο Τζών Καίυ, γιος ενός εύπορου υφασµατεµπόρου του Λανκασάιρ, έκαµε το πρώτο βήµα: επινόησε την πεταχτή σαΐτα, για ν’ αρχίσει έντονος ανταγωνισµός ανάµεσα στους κλωστοϋφαντουργούς. Μέσα σε λίγα χρόνια, ο αργαλειός µε την «πεταχτή σαΐτα» θα χρησιµοποιούσε το νήµα, µε ρυθµό που θα ήταν αδύνατο να το παρακολουθήσουν τα νηµατουργεία. Ύστερα, λίγο αργότερα, νέες µέθοδοι στα κλωστήρια θα παράγουν τόσο νήµα, ώστε οι αργαλειοί της Αγγλίας δε θα είναι αρκετοί για να το ξοδέψουν. Επί πολλά χρόνια το ύφασµα γινόταν όπως γίνεται και σήµερα. Παράλληλες κλωστές που αποτελούν το «στηµόνι», κρατιούνται τεντωµένες σφιχτά κι ανάµεσά τους περνιούνται, σε ορθή γωνία, άλλες κλωστές, που αποτελούν το «υφάδι». Πριν από τον Καίυ, χρειάζονταν δύο άνθρωποι για την εργασία αυτή, ο ένας περνούσε το νήµα, κατά πλάτος, µέσα από τις

µισές κλωστές του στηµονιού κι έδινε την άκρη του υφαδιού στο συνάδελφό του, από την άλλη µεριά του αργαλειού. Αυτός ολοκλήρωνε το πέρασµα και τελείωνε το πρώτο µισό του επόµενου κι έτσι, συνέχεια, επάνω και κάτω, επάνω και κάτω, µε τα δάχτυλα µεθοδικά. Ύστερα, κάποιος πρόσεξε ότι, αν όλες οι κλωστές του στηµονιού µε µονό αριθµό ένα, τρία, πέντε κλπ. ενώνονταν στη µία µεριά του αργαλειού έτσι που να µπορούν να ανυψώνονται ή να κατεβαίνουν όλες µαζί, µπορούσαν να περάσουν ανάµεσα την κλωστή του υφαδιού, χωρίς να χρειάζεται η προηγούµενη διαδικασία. Ο Τζών Καίυ, λοιπόν, ήταν εκείνος που είχε τη λαµπρή ιδέα να κατασκευάσει ένα κινητό αργαλειό, που έφερε το νήµα του υφαδιού µπροστά και πίσω ώστε να χρειάζεται µόνο ένας εργάτης. Με τη µέθοδο αυτή και µε ένα µόνο εργάτη, µπορούσε να παραχθεί περισσότερο ύφασµα παρά µε δύο εργάτες και επειδή, ουσιαστικά, δεν υπήρχαν όρια αποστάσεως για τη διαδροµή του αργαλειού, δεν υπήρχαν ούτε όρια στο πλάτος του αργαλειού και του υφάσµατος που παραγόταν. Ένα χρόνο µετά την εισαγωγή της « πεταχτής σαΐτας» του Καίυ, οι υφαντουργοί αντιλήφθηκαν ότι εξαντλούσαν το νήµα πιο γρήγορα απ’ όσο

103

µπορούσαν να το προµηθευτούν. ‘Έτρεχαν από πόρτα σε πόρτα, σε κάθε χώρα, αγοράζοντας οποιαδήποτε ποσότητα κατόρθωναν να βρουν, σ’ οποιοδήποτε τιµή ζητούσαν τα νηµατουργεία. Τώρα, λοιπόν, ήταν η σειρά των νηµατουργών, να παίξουν το ρόλο τους προκειµένου η εφεύρεση του Καίυ να έχει πραγµατική αποτελεσµατικότητα. ‘Έπρεπε να εφευρεθεί κάποια νέα µέθοδος κατασκευής νηµάτων, που να παράγει νήµα συνεχές από τις κοντές ίνες του µαλλιού και του βαµβακιού. Επί πολλές γενεές, το χειροκίνητο κλωστήριο, φερµένο από την Ιταλία τον 14ο αιώνα, έκλωθε µε αργό ρυθµό το νήµα, µε τα αδράχτια του. ‘Ύστερα, κάποια µέρα, ο Τζέιµς Χάργκρηβς, υφαντουργός από το Στάντχιλ του Λανκασάιρ, παρατηρώντας το ροδάνι που χρησιµοποιούσε η γυναίκα του, συνέλαβε την ιδέα, ότι θα µπορούσαν να περιστρέφονται ταυτόχρονα περισσότερα αδράχτια και όχι µόνο ένα. Άρχισε να εργάζεται πάνω στις λεπτοµέρειες και το 1767 πήρε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας για τη «Spinning Jenny» του (µηχανικό κλωστήριο). ‘Ήταν ένα τεράστιο βήµα προς τα εµπρός. Ο εφευρέτης δεν άργησε να αποδείξει ότι το κλωστικό του µηχάνηµα άξιζε «όχι µόνο οχτώ συζύγους, αλλά εκατόν είκοσι», γιατί τόσα ήταν τα αδράχτια της µεγαλύτερης µηχανής του. Η «Τζέννυ» όµως παρουσίασε µία σηµαντική ατέλεια:µπορούσε να κλώθει µόνο το µαλακό νήµα για το «υφάδι», δεν µπορούσε, αντίθετα, να φτιάξει το λεπτό και δυνατό νήµα του «στηµονιού». Ο υφαντουργός έπρεπε να σταµατάει και να περιµένει πότε το παλαιού τύπου κλωστικό µηχάνηµα θα ετοιµάσει το νήµα για το στηµόνι. Κι ωστόσο, κατορθώθηκε να επιταχυνθεί σηµαντικά η εργασία: και τα εκατόν είκοσι κλωστικά εργαλεία παλαιού τύπου (από το οποία εξήντα έκλωθαν το νήµα για το υφάδι και τα άλλα εξήντα το νήµα για το στηµόνι), µπορούσαν τώρα να χρησιµοποιηθούν για να κλώθουν τα δυνατά νήµατα του στηµονιού, αφού ένα µόνο από τα κλωστικά εργαλεία του Χάργκρηβς αρκούσε για να δώσει την ανάλογη ποσότητα υφαδιού.

Τέσσερα χρόνια µετά την εφεύρεση της «Τζέννυ», ο Ρίτσαρντ Αρκραίτ από το Πρέστον του Λανκασάιρ, (της κοµητείας που υπήρξε η πατρίδα της υφαντουργικής βιοµηχανίας και, ιδιαίτερα, µε τις νέες αυτές εφευρέσεις, της νέας βιοµηχανίας του βαµβακιού), έλυσε το πρόβληµα. ‘Όπως και άλλοι πρωτοπόροι της µηχανικής κλωστοϋφαντουργίας, έτσι και ο Αρκράιτ δεν ανήκε στο επάγγελµα: ήταν κουρέας. Η ευχάριστη ασχολία του ήταν να γυρίζει στην ύπαιθρο και να αγοράζει τα µακριά µαλλιά των κοριτσιών: τόσο για τα ξανθιά, τόσο για τα καστανά, τόσο για τα µαύρα. ‘Όταν γέµιζε τα κουτιά του µε το πολύτιµο εµπόρευµα, το κουβαλούσε στο µαγαζί του στο Μπόλτον, για να φτιάξει περούκες, που τις προµήθευε σε κοµψευόµενες κυρίες και κυρίους. Συχνά, στις περιπλανήσεις του, είχε ακούσει υφαντουργούς να παραπονιούνται για τις ατέλειες του κλωστικού εργαλείου του Χάργκρηβς κι έτσι άρχισε να τον απασχολεί το πρόβληµα. Στο κάτω – κάτω, σκεφτόταν, τα µαλλιά των κοριτσιών δεν είναι διαφορετικά από το µπαµπάκι. Ο Αρκράιτ κατασκεύασε µία µηχανή τόσο µεγάλη, που ήταν αδύνατο να µπει σε λειτουργία µε τη δύναµη του ανθρώπου. Αν όµως προµηθευόταν

104

κανείς ένα υδραυλικό τροχό ή και ένα άλογο – τι είναι ένα άλογο; ο καθένας θα έπρεπε να έχει ένα άλογο! – µπορούσε να χρησιµέψει και σαν στηµόνι και σαν υφάδι, σε πολύ λιγότερο χρόνο απ’ όσο χρειαζόταν ως τώρα. Ύστερα ήρθε η σειρά του σεµνού Σάµουελ Κρόµπτον να επινοήσει ένα νοθογενές σύστηµα, που συνδύαζε τα πλεονεκτήµατα της «Τζέννυ» και του «αλόγου» σε ένα κλωστήριο, που αργότερα το βάφτισε «Mule», δηλαδή µουλάρι, νόθο. Ο Κρόµπτον θυµόταν ότι οι νηµατουργοί, από το φόβο ότι η µηχανή του Χάργκρηβς απειλούσε να τους καταδικάσει σε ανεργία (αφού µπορούσε να κάνει τη δουλεία 120 ανθρώπων, µολονότι θα χρειάζονταν ύστερα άλλοι τόσοι για το στηµόνι) είχαν σπάσει την πρώτη «Τζέννυ». Και δεν ήθελε καθόλου να ξαναγίνει κάτι τέτοιο. ‘Ήταν άνθρωπος ήσυχος, θεοφοβούµενος κι έτσι πρόσφερε αµέσως τη µηχανή του σε έναν εργοστασιάρχη. Είχε ξοδέψει χρόνια για το σχεδιασµό και την κατασκευή της, ξεµοντάροντάς την πολλές φορές την εβδοµάδα, κρύβοντας τα κοµµάτια της στη σοφίτα, όταν του φαινόταν πως άκουγε εργάτες σε αναταραχή, έτοιµους να του ριχτούν. Τώρα η µηχανή του ήταν έτοιµη. Αισθανόταν περηφάνια γι’ αυτήν αλλά και φόβο. Ο εργοστασιάρχης πήρε το µηχάνηµα για «να το εξετάσει» και αµέσως κατασκεύασε πολλά πανοµοιότυπα. Ο Κρόµπτον επί πολλά χρόνια δεν κέρδιζε τίποτε από τη µηχανή του ώσπου αργότερα, κατόρθωσε να πείσει τον υπουργό των Οικονοµικών Σπένσερ Πέρσεβαλ, ότι η χώρα είχε µεγάλα οφέλη από την εφεύρεσή του. Ο Πέρσεβαλ συµφώνησε και του είπε ότι θα ενεργούσε να του δοθεί αµοιβή 20.000 στερλίνες. Σε λίγο, ο Πέρσεβαλ δολοφονήθηκε και στον Κρόµπτον δόθηκαν µόνο 5.000 στερλίνες. Τις δέχτηκε ευχαριστηµένος : ήταν όλη κι όλη η αµοιβή του για µία εφεύρεση που έδωσε τα µέσα της ζωής σε 250.000, τουλάχιστον, άτοµα. Παρόµοια είναι η ιστορία του Έντµοντ Καρτράιτ. Είχε γεννηθεί στο Νοττινγκαµσάιρ το 1743 και, µολονότι ονειρευόταν το επάγγελµα του

ναυτικού, είχε υποχωρήσεις στις επιθυµίες των γονέων του κι έγινε ιερέας. Η ζωή του κυλούσε ήρεµη, χωρίς φιλοδοξίες, ώσπου, το καλοκαίρι του 1784, σε ηλικία σαράντα ενός χρονών, πήγε για διακοπές στο Μάτλον, Εκεί συνάντησε κάποιους ιδιοκτήτες κλωστοϋφαντουργείων του Μάντσεστερ, που ελεεινολογούσαν την κατάσταση: νέοι τρόποι νηµατουργίας, άφηναν πίσω την υφαντουργία. « Τότε, είπε ο αιδεσιµότατος Κάρτραϊτ, µ’ ένα φωτεινό εκκλησιαστικό χαµόγελο, κάποιος πρέπει να εφεύρει µια µηχανή για την ύφανση». « Μην είστε ανόητος. Αυτό σε γίνεται». « Γιατί; Θα µπορούσα να δοκιµάσω ακόµα και εγώ». « Γύρισε στον άµβωνα σου, αιδεσιµότατε. Άσε στους άντρες τη δουλειά που είναι για άντρες». Βαθιά προσβεβληµένος, ο ιερέας ρίχτηκε στη δουλειά, για να κατασκευάσει µια υφαντική µηχανή, ένα µηχανικό αργαλειό. Κάποτε, µε τη βοήθεια ενός ξυλουργού, την τελείωσε, αλλά όταν επισκέφτηκε ένα κλωστοϋφαντουργείο για να δει πως λειτουργούν οι αργαλειοί που υπήρχαν ( ως τότε, ο Κάρτραϊτ δεν είχε δει ποτέ αργαλειό), ανακάλυψε, µε λύπη, ότι ο

105

παλιός χειροκίνητος αργαλειός λειτουργούσε γρηγορότερα και πιο αποτελεσµατικά από το µηχανικό δηµιούργηµά του. ∆εν αποθαρρύνθηκε όµως. Με µερικές τροποποιήσεις, το έκανε να λειτουργεί ικανοποιητικά και αγόρασε ένα µικρό εργοστάσιο. Ο αργαλειός του δούλευε µέρα και νύχτα µε την κινητήρια δύναµη, στην αρχή ενός ταύρου, και αργότερα µιας ατµοµηχανής. Γρήγορα οι ιδιοκτήτες των κλωστοϋφαντουργείων του Μάντσεστερ βρήκαν το δρόµο για να τον επισκεφθούν. ‘Ένας απ’ αυτούς εγκατέστησε για πειραµατισµό µερικούς αργαλειούς και είδε ότι η παραγωγή του ακριβώς διπλασιάστηκε. Αντί να αυξήσει τα ηµεροµίσθια και να µειώσει τις ώρες εργασίας, ο ιδιοκτήτης του κλωστοϋφαντουργείου έκοψε, απλώς, στο µισό τις αµοιβές. ‘Ύστερα από µία εβδοµάδα είχε µετανιώσει για την απόφαση : οι εργάτες είχαν κάψει το εργοστάσιο. Τροµοκρατηµένος, ο αιδεσιµότατος Κάρτραϊτ έκλεισε το δικό του εργοστάσιο κι έφυγε στο Λονδίνο. Εκεί επιδόθηκε, χωρίς µεγάλη επιτυχία, στην επινόηση µηχανηµάτων για την υφαντουργική βιοµηχανία. Τέλος, το 1801, σε ηλικία πενήντα οχτώ χρόνων, το Κοινοβούλιο του χορήγησε µια αµοιβή, όπως είχε γίνει παλαιότερα για τον Κρόµπτον. Στάθηκε κάπως πιο τυχερός από τον Κρόµπτον αφού η δική του αµοιβή ήταν 10.000 στερλίνες. Ωστόσο, όταν πέθανε, φτωχός, το 1823, είχε τη χαρά να ξέρει ότι τα εργοστάσια όλου του κόσµου χρησιµοποιούσαν τον αυτόµατο αργαλειό του. Οι εφευρέσεις συνεχίστηκαν. Οι κλωστικές µηχανές των Χάργκρηβς, Αρκράιτ και Κρόµπτον από το ένα µέρος και οι υφαντικές µηχανές του Καίυ και του Κάρτραϊτ από το άλλο, προώθησαν την τεχνική της κλωστοϋφαντουργίας, στο δεύτερο ήµισυ του 18ο αιώνα, περισσότερο απ’ όσο είχε προωθηθεί στα προηγούµενα χίλια χρόνια. Αλλά κανείς απ’ αυτούς τους ανθρώπους δεν είχε, ίσως, αντιληφθεί τη δύναµη που είχε θέσει σε κίνηση, για το καλό και για το κακό. Με την «ιπτάµενη σαΐτα» και την «Τζέννυ» είχε αρχίσει η εποχή της µηχανής, που τη ζούµε και σήµερα. Τα πρώτα όµως χρόνια βάφτηκαν στο αίµα. Με την κλωστική µηχανή «Τζέννυ», που εκτελούσε το έργο εκατόν είκοσι εργατών κλωστηρίου, η ανεργία αυξήθηκε κι όσοι µπορούσαν να µείνουν στη δουλειά τους, είδαν ότι, στην αγορά, η εργατική δύναµη είχε χάσει πολύ από την αξία της. Κι επειδή το φαινόµενο συνέπεσε µε µίαν άνοδο των τιµών που προκάλεσε ο πόλεµος, το Λανκασάιρ, για να αναφέρουµε την περιοχή που είχε πληγεί περισσότερο, έπεσε σύντοµα στην πιο µαύρη αθλιότητα. Η τιµή του ψωµιού ανέβαινε ολοένα, το κόστος όµως για την ύφανση είκοσι τεσσάρων τετραγωνικών ποδών βατίστας, στο Στόκπορτ, κατέβηκε, από είκοσι δύο σελίνια το 1802 σε δέκα σελίνια το 1811. Οι Λουδδιστές – από το όνοµα ενός µαθητευόµενου που έσπασε τον αργαλειό του µε κλωτσιές στο Λέστερ – άρχισαν σύντοµα να περιέρχονται όλη τη χώρα σπάζοντας τις µηχανές. Τελικά, η αναταραχή καταλάγιασε όταν άρχισαν να βλέπουν ότι τα νέα µηχανήµατα, µολονότι καταργούσαν ορισµένες ειδικότητες σ’ ένα τµήµα της βιοµηχανίας, άνοιγαν νέες δυνατότητες απασχολήσεως, σε διαφορετικούς τοµείς και ότι, επί πλέον, µε τη χρησιµοποίησή τους, έπεφταν σηµαντικά οι τιµές των υφασµάτων.

106

‘Έτσι άρχισε η εποχή των µηχανών στην Αγγλία και σ’ όλο τον κόσµο. Οι συνέπειες ήταν πολλές: µερικές µηχανές µπορούσαν να κατασκευαστούν από ξύλο, αλλά οι περισσότερες, για να έχουν αντοχή, έπρεπε να γίνονται από µέταλλο. Χρειάστηκε λοιπόν να αναδιοργανωθεί και η µεταλλουργική βιοµηχανία για να συµβαδίσει µε την υφαντουργική. Η εποχή των µηχανών είχε φτάσει, για να παραµείνει.

«Ο ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ» Το βιβλίο του ΄Ανταµ Σµίθ που εγκαινίασε την οικονοµική επιστήµη «Ο Πλούτος των εθνών» του Ανταµ Σµίθ είναι, κατά γενική αντίληψη, ένα από τα µεγάλα βιβλία που άλλαξαν τον τρόπο της σκέψεως. Η επίδραση του, που άρχισε µε την πρώτη του έκδοση, πριν από δύο αιώνες, συνεχίζεται ακόµα. Στην πανεπιστηµιακή διδασκαλία, σε κάθε σοβαρή µελέτη που αναφέρεται στις λεγόµενες κοινωνικές επιστήµες, δεν µπορεί παρά να µνηµονεύεται ο άνθρωπος και το έργο του. Κανείς άλλος δεν µπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο του θεµελιωτή της πολιτικής οικονοµίας, µολονότι πολλοί άλλοι πριν απ’ αυτόν είχαν γράψει σχετικά βιβλία. Το δικό του βιβλίο ήταν το πρώτο πραγµατικά εξαντλητικό και, µολονότι πολλά από τα συµπεράσµατά του έχουν ξεπεραστεί, παραµένει κλασικό σ’ ένα θέµα που αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία µε το πέρασµα των χρόνων. Ίσως µόνο ένας Σκοτσέζος µπορούσε να το γράψει. Ο Ανταµ Σµίθ ήταν Σκοτσέζος, γιος Σκοτσέζων. Είχε το χαρακτηριστικό σκοτσέζικο γνώρισµα

της οξύνοιας. Ήταν διορατικός και εύστροφος, έθετε πάντοτε ερωτήµατα και δεν ήταν ικανοποιηµένος αν δεν πετύχαινε µια απάντησή. Ενδιαφερόταν για τα µικρά όσο και για τα µεγάλα, για κάθε τι που ήταν έξω από το συνηθισµένο και τα αρχειοθετούσε όλα στην τροµερή µνήµη του, για να τα χρησιµοποιήσει στην κατάλληλη στιγµή. Είχε ξεκαθαρισµένες ιδέες και γενικά εκφραζόταν µε σαφήνεια. Αν υπάρχουν τµήµατα ή κεφάλαια δυσκολονόητα στο βιβλίο του - και υπάρχουν - ο λόγος δεν είναι ότι δεν ήξερε να εκφραστεί σωστά : τα ίδια πράγµατα που µελετά δεν είναι εύκολο να εξηγηθούν. Ήταν ένας άνθρωπος απλός και στη ζωή του, δεν υπήρχαν εντυπωσιακά γεγονότα. Γεννήθηκε το 1723 στο Κέρκκαντλυ, µικρή πόλη του Φαϊφσαίρ στις ανατολικές ακτές της Σκοτίας, όπου ο πατέρας του ήταν δικηγόρος και είχε κάποια µικρή κυβερνητική θέση. Ο πατέρας πέθανε πριν από τη µητέρα του, που, ας σηµειωθεί, ήταν η µόνη γυναίκα που πραγµατικά αγάπησε. Μικρός, φοίτησε στο σχολείο του Κέρκκαλντυ, όπου ήταν συµµαθητής µε το γιο του τοπικού γαιοκτήµονα και µε τα παιδιά των ψαροµανάβηδων και των µεταλλωρύχων, σύµφωνα µε το παλιό καλό σκοτσέζικο σύστηµα. Η

107

εκπαίδευση, αν κριθεί µε τα σηµερινά δεδοµένα, ήταν µονότονη και ανεπαρκής και τα παιδιά δεν είχαν τετράδια, αλλά πλάκες, που τις σκούπιζαν µε το µανίκι. Ο Ανταµ Σµίθ, ωστόσο, κράτησε µια πολύ καλή ανάµνηση απ’ αυτό το σχολείο. «∆εν νοµίζω, έλεγε, πως τα παιδιά των Άγγλων, την εποχή εκείνη µορφωνόταν καλύτερα». Σε ηλικία δεκατεσσάρων χρόνων, γράφτηκε στο Κολέγιο (ή πανεπιστήµιο) της Γλασκόβης, όπου τα περισσότερα µαθήµατα γίνονταν στα λατινικά και ο κύκλος των σπουδών ήταν περιορισµένος. Ήδη όµως, εκείνη την εποχή, η Γλασκόβη είχε πολύ καλή φήµη για το πανεπιστήµιό της και τους καθηγητές του. Εκείνος που άσκησε µεγαλύτερη επίδραση στον Ανταµ Σµίθ ήταν ο Φράνσις Χώτσισον, που δίδασκε ηθική φιλοσοφία: Πενήντα χρόνια αργότερα, ο Σµίθ θα τον αναφέρει δηµόσια µε την έκφραση «ο αξέχαστος Χώτσισον». Απ’ αυτόν είχε κληρονοµήσει µιαν αισιόδοξη θεώρηση του κόσµου και της ανθρώπινης φύσεως. Η ηδονή είναι αγαθό, υποστήριζε ο Χώτσισον, αρκεί να χρησιµοποιείται µε µέτρο. Ο πλούτος είναι αγαθό γιατί επιτρέπει να απολαύσει κανείς τα καλά της ζωής. Και η ελευθερία είναι επίσης αγαθό: ελευθερία στη σκέψη ελευθερία να ενεργεί µε τον τρόπο που θεωρεί σωστό. Ο Χώτσισον υποστήριζε ότι ο άνθρωπος γεννιέται καλός από τη φύση του ή τουλάχιστον µε το σπόρο της καλοσύνης µέσα του, και γι’ αυτό µια κυβέρνηση πραγµατικά συνετή και φωτισµένη θ’ αφήσει το άτοµο ελεύθερο να αναπτύξει όπως νοµίζει καλύτερα τις ικανότητές του, µε ελάχιστες δικές της παρεµβάσεις, που υπαγορεύονται από το δικαίωµα των άλλων να απολαµβάνουν την ίδια ελευθερία. Ο Ανταµ Σµίθ δεχόταν ολοπρόθυµα τις ιδέες αυτές, που έδωσαν αργότερα τον κυρίαρχο τόνο και στη δική του διδασκαλία. Μετά τη Γλασκόβη, φοίτησε, µε υποτροφία, επί τρία χρόνια, Μπάλλιολ Κόλλετζ της Οξφόρδης, όπου, στην ουσία, δεν έµαθε τίποτα από τους καθηγητές. Γιατί, όπως εξηγούσε ο ίδιος, οι άνθρωποι αυτοί έπαιρναν το µισθό τους είτε δίδασκαν είτε όχι, ενώ στη Σκοτία, όπου οι καθηγητές πληρώνονταν από τους σπουδαστές, τα πράγµατα ήταν διαφορετικά. Οπωσδήποτε, διδάχτηκε πολλά από την εξαίρετη βιβλιοθήκη του κολεγίου. Ύστερα γύρισε κοντά στη µητέρα του, στο Κύρκκαλντυ και για ένα ή δυο χρόνια δεν αποφάσιζε τι δρόµο θα ακολουθούσε. Ήταν είκοσι δύο χρονών και δεν είχε ακόµη αρχίσει σταδιοδροµία, όταν του ζητήθηκε να δώσει µια σειρά µαθήµατα στο Εδιµβούργο, σχετικά µε την αγγλική λογοτεχνία. Τα µαθήµατα αυτά ήταν µια καινοτοµία. Σηµείωσαν επιτυχία και, στο κάτω κάτω, ο Σµίθ είχε κερδίσει εκατό στερλίνες. Τους δύο επόµενους χειµώνες ανέλαβε και πάλι κύκλους µαθηµάτων. Στον ένα τουλάχιστον απ’ αυτούς, έδωσε ένα πανόραµα της πολιτικής οικονοµίας πρώτη του εξοικείωση µε τον τοµέα µελετών, που θα γινόταν η ειδικότητά του. Η επιτυχία του ήταν τόση, ώστε δεν πρέπει να ένοιωσε µεγάλη έκπληξη όταν του προσφέρθηκε η έδρα της λογικής στο πανεπιστήµιο της Γλασκόβης. Πολύ γρήγορα άλλαξε την έδρα αυτή µε την έδρα της ηθικής φιλοσοφίας, που ταίριαζε καλύτερα στην ιδιοσυγκρασία του και στις σπουδές που είχε κάνει.

108

Τώρα, βρισκόταν στο στοιχείο του και επί δεκατρία χρόνια παρέµεινε καθηγητής στη Γλασκόβη. ∆υστυχώς, τα κείµενα των παραδόσεων του δεν διασώθηκαν, ξέρουµε όµως ότι δίδασκε θεολογία, ηθική και δίκαιο. Εξ άλλου, είναι γνωστή µια διάλεξη του για «τα πράγµατα εκείνα που είναι προορισµένα ν’ αυξήσουν τον πλούτο,, την ισχύ και την ευηµερία ενός κράτους». Αλλά δεν περιόριζε τις εµπειρίες του µόνο στον κύκλο του κολεγίου. Η Γλασκόβη ήταν τότε µια µικρή πόλη, µε πληθυσµό κάπου τριάντα χιλιάδες κατοίκους. Υπήρχε όµως εδώ ζωηρή εµπορική κίνηση µε τα καπνά και τη ζάχαρη, που έρχονταν από τις Ινδίες και τις αµερικανικές αποικίες. Αµέσως µόλις έφτασε στη Γλασκόβη, ο Ανταµ Σµίθ έγινε µέλος ενός κύκλου επιχειρηµατιών, που συγκεντρώνονταν σε µια ταβέρνα της πόλεως για ένα καλό γεύµα και για συζήτηση και γρήγορα έµαθε από τη συντροφιά του αρκετά πράγµατα, γνώσεις πρακτικές πάνω στο εµπόριο και τη βιοµηχανία, που του φάνηκαν πολύ χρήσιµες όταν έγραψε το βιβλίο του. Έγινε ο ίδιος εξαίρετος επιχειρηµατίας παρά τις σποραδικές του «κρίσεις αφηρηµάδας» (όπως όταν έπεσε µέσα στη στέρνα ενός βυρσοδεψείου καθώς ήταν απορροφηµένος στη συζήτηση µ’ ένα φίλο του). Έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ζητήµατα του πανεπιστηµίου. Είχε µάλιστα, τη διορατικότητα να υποστηρίξει το νεαρό Τζέιµς Βατ όπου µε δική του εισήγηση, παραχωρήθηκε στον ερευνητή ένα εργαστήριο στα οικήµατα του πανεπιστηµίου για τα πειράµατά του, όταν οι αρχές της συντεχνίας της πόλεως είχαν αρνηθεί να αναγνωρίσουν την επιστηµονική του αξία. Ίσως θα έµενε καθηγητής ως το τέλος της ζωής του, αν δεν τον είχε προσέξει ο κηδεµόνας του νεαρού δούκα του Μπακλόου, που ζητούσε ένα πρόσωπο εµπιστοσύνης για να συνοδεύσει τον προστατευόµενό του στο παραδοσιακό «Γκράν Τουρ» (µορφωτική περιοδεία) στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Η εκλογή έπεσε στον Ανταµ Σµίθ και ήταν µια εκλογή επιτυχηµένη τόσο γι’ αυτόν όσο και για τον νεαρό σύντροφό του. ∆υο χρόνια, περίπου, έζησαν µαζί στη Γαλλία, τον περισσότερο καιρό στο Παρίσι, όπου ο Σµίθ

βρήκε την ευκαιρία να συναντήσει τους γάλλους «φιλοσόφους», που οι ιδέες τους ήταν από τις πιο προχωρηµένες της εποχής. Περισσότερο τον ενδιέφερε ο Καινέ, αναγνωρισµένος ηγέτης της οµάδας εκείνης στοχαστών που τους αποκαλούσαν economists και που αργότερα έγιναν περισσότερο γνωστοί ως «φυσιοκράτες». Η ονοµασία αυτή τους δόθηκε γιατί πίστευαν ότι στην κοινωνία υπάρχει µια φυσική τάξη, κάτι που ανήκει στην ουσιαστική φύση των πραγµάτων και ότι η φυσική τάξη θα έπρεπε να αφεθεί να δρα εντελώς ελεύθερα στις ανθρώπινες σχέσεις. Αρνιόταν έντονα την επέµβαση της κυβερνήσεως στη βιοµηχανία και το εµπόριο, γιατί η επέµβαση αυτή ήταν κάτι «αφύσικο». Αφήστε τους ανθρώπους να κάνουν τις δουλείες τους όπως νοµίζουν καλύτερα, υποστήριζαν οι φυσιοκράτες. Ένας απ’ αυτούς µάλιστα, επινόησε τη φράση που έγινε σύνθηµα και πέρασε στην κοινή χρήση: Laser faire, laser passer και, συντοµότερα, laser faire, που µπορεί να αποδοθεί, σε ελεύθερη µετάφραση: «αφήστε τα πράγµατα ελεύθερα, µην ανακατεύεστε».

109

Η αρχή ήταν αντίθετη µε τις γενικά αποδεκτές ιδέες στην οικονοµία και στη πολιτική. Οι κυβερνήτες της Γαλλίας του ancien regime (και της Αγγλίας, επίσης, όπως των περισσοτέρων ευρωπαϊκών χωρών) κατευθύνονταν από ιδέες ακριβώς αντίθετες. Η ιδεολογία που επικρατούσε ήταν ο µερκαντιλισµός: κύριο χαρακτηριστικό του, η πίστη στον κρατικό έλεγχο κάθε οικονοµικής δραστηριότητας και στην ανάγκη προστασίας ορισµένων βιοµηχανιών από την κυβέρνηση. Ο Καινέ και οι φίλοι του σκέφτονταν διαφορετικά. Αλλά στη σκέψη τους υπήρχε αρκετή δόση συλλογισµών αµφίβολης αξίας. Γενικά ο Ανταµ Σµίθ ήταν µε το µέρος τους, µε σηµαντικές όµως επιφυλάξεις. Ωστόσο, η εµπειρία που απέκτησε ήταν ανεκτίµητη: προοδευτικές ιδέες, καλή συζήτηση, δυνατότητα να συναντηθεί µε σηµαντικά πρόσωπα, και, επί πλέον, να έρθει σε σύγκρουση µαζί τους. Το βιβλίο έπαιρνε ήδη σχήµα στη σκέψη του και, µετά την επιστροφή του στο Κύρκκαλντυ το 1767, επιδόθηκε στη συγγραφή και στις συνεχές βελτιώσεις του. Τέλος, το βιβλίο εκδόθηκε το 1776 µε τον τίτλο «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations» (Έρευνα επί της φύσεως και των αιτίων του πλούτου των εθνών). Στην αρχή, δεν είχε εκδοτική επιτυχία, αλλά γρήγορα «έπιασε» και εκτιµήθηκε πολύ από τις προσωπικότητες που επηρέαζαν την κοινή γνώµη. Όσο ζούσε ο Ανταµ Σµίθ, κυκλοφόρησαν τέσσερις εκδόσεις του έργου του και πολλές άλλες, καθώς και µεταφράσεις, αργότερα. Πράγµατι, λίγα βιβλία εκτιµήθηκαν τόσο πολύ από τόσες γενεές αναγνωστών. Ένας ιστορικός του περασµένου αιώνα, ο Χ.Τ. Μπάκλ, έφτασε στο σηµείο να υποστηρίξει ότι ήταν «ίσως το πιο σηµαντικό βιβλίο που έχει γραφτεί ποτέ» και ότι «αυτός ο σκοτσέζος ερηµίτης, µε την δηµοσίευση ενός µόνο έργου, συνέβαλε στην ευτυχία του ανθρώπου περισσότερο από όλους τους πολιτικούς και τους νοµοθέτες που τη µνήµη τους κράτησε η ιστορία». Μεγάλο εγκώµιο, όχι όµως τόσο υπερβολικό, όσο µπορεί να φαίνεται. Το βιβλίο έχει αρκετές ατέλειες ως προς τη δοµή του και είναι γεµάτο παρεκβάσεις (πολύ ενδιαφέρουσες, όµως) αλλά η σύλληψη είναι

µεγαλειώδης και βαθύτατα πειστική ή επιχειρηµατολογία του. Αδύνατο να το συνοψίσουµε µε λίγα λόγια. Μπορούµε όµως, τουλάχιστον, να δώσουµε µερικές χαρακτηρίστηκες ενδείξεις για το περιεχόµενο και τη σηµασία του. Πρώτα-πρώτα, ας δούµε ποια είναι η αντίληψη του Σµίθ για τον πλούτο. Αν ρωτούσαν τους περισσότερους από τους σύγχρονους σε τι συνιστάται ο πλούτος µιας χώρας, θα απαντούσαν ότι ήταν το χρήµα στις τράπεζες ή οι επενδύσεις ή η κτηµατική περιουσία, ενώ ο Σµίθ επέµενε ότι ο αληθινός πλούτος µιας χώρας είναι ό,τι παράγουν οι εργαζόµενοι της στη διάρκεια ενός χρόνου. Σύµφωνα µε τη σκέψη του, πλούσια χώρα είναι εκείνη όπου υπάρχει «αφθονία των αναγκαίων για µιαν άνετη ζωή» και συνέχιζε: «Καµιά κοινωνία που τα περισσότερα µέλη της είναι φτωχά και αξιολύπητα δεν µπορεί να προκόψει. Και τουλάχιστον για λόγους δικαιοσύνης, αυτοί που τρέφουν, ντύνουν και στεγάζουν το λαό στο σύνολό του θα έπρεπε να έχουν

110

ένα µερίδιο από το προϊόν της εργασίας τους, αρκετό για να µπορούν να ντύνονται, να τρέφονται και να στεγάζονται υποφερτά». Ο πλούτος αποτελείται από τα αγαθά και αγαθά είναι τα κάθε είδους προϊόντα του ανθρώπινου µόχθου και της ανθρώπινης ικανότητας. Όλα αυτά µαζί αποτελούν ένα σύνολο, σε σχέση µε τον αριθµό των ατόµων που θα το µοιραστούν, τόσο καλύτερα θα είναι για όλους. Το µέγεθος του συνόλου των αγαθών εξαρτάται κυρίως από την ικανότητα, την επιδεξιότητα και τα κριτήρια που καθορίζουν την εργασία του έθνους κι εδώ φτάνουµε στα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια, όπου ο Ανταµ Σµίθ εξηγεί την αρχή του καταµερισµού της εργασίας και δείχνει πως η αρχή αυτή λειτουργεί, µε κατανοητά παραδείγµατα, όπως, λόγου χάρη, της βιοµηχανίας που κατασκευάζει καρφίτσες. Ο Σµίθ ήταν διατεθειµένος να παραδεχτεί ότι υπάρχουν µειονεκτήµατα στη λεγόµενη εξειδίκευση, αλλά είχε την ακλόνητη πεποίθηση ότι, χωρίς τον καταµερισµό της εργασίας, η νεώτερη κοινωνία δε θα µπορούσε να συνεχίσει την ύπαρξή της, γιατί θα είχαµε επιστροφή στη βαρβαρότητα. Βέβαια, ο καταµερισµός της εργασίας είναι κάτι θαυµάσιο, αλλά θα ήταν λάθος να σκεφτούµε ότι είναι το αποτέλεσµα της ανθρώπινης φρονήσεως. Στην πραγµατικότητα, οφείλεται σε κάτι έµφυτο στον άνθρωπο. «Είναι η αναγκαία συνέπεια µιας ορισµένης ροπής της ανθρώπινης φύσεως, της ροπής να αντικαθιστούµε, να παζαρεύουµε, να ανταλλάσσουµε ένα πράγµα µε ένα άλλο». Η βεβαίωση αυτή απηχεί την πεποίθηση του ‘Ανταµ Σµίθ ότι υπάρχει µια «φυσική τάξη», µια συστηµατοποίηση των πραγµάτων καθορισµένη από το Θεό εξαρχής, και ότι ο άνθρωπος, για να κατακτήσει την ευτυχία, πρέπει να κατανοήσει ποια είναι αυτή η φυσική τάξη και να συνεργασθεί για την πραγµατοποίησή της. Αντίληψη που µας οδηγεί σε ένα άλλο από τα βασικά του αξιώµατα όπου διαφαίνεται ένα θεολογικό βάθος. Κάθε άτοµο, βεβαιώνει ο Σµίθ, ασχολείται µόνιµα µε το πως θα βελτιώσει τον εαυτό του και τη ζωή του. Αλλά, ενώ ο άνθρωπος αποβλέπει «στο προσωπικό του όφελος και όχι στο συµφέρον της κοινωνίας», η κατάσταση των πραγµάτων είναι τέτοια, ώστε «η αναζήτηση του προσωπικού συµφέροντος αναγκαστικά τον παρακινεί να προτιµά τις ασχολίες εκείνες που ωφελούν περισσότερο την κοινωνία». ‘Η, για να αναφέρουµε ένα άλλο απόσπασµα απ’ το βιβλίο: κατευθύνοντας την επινοητικότητά του «µε τέτοιο τρόπο, ώστε ή παραγωγή του να µπορεί να έχει τη µεγαλύτερη αξία», το άτοµο αποβλέπει µόνο στο προσωπικό του κέρδος, αλλά «σ’ αυτή, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, οδηγείται από ένα αόρατο χέρι ώστε να εξυπηρετεί ένα σκοπό που βρισκόταν έξω από τις προθέσεις του». Μερικοί από τους επικριτές του υποστηρίζουν ότι δίνει µιαν άθλια εικόνα της ανθρώπινης φύσεως, αλλά ο Ανταµ Σµίθ δεν έβλεπε έτσι τα πράγµατα. Το «αόρατο χέρι» ήταν ένα συνώνυµο του Θεού και ο Σµίθ πίστευε ειλικρινά ότι ο τρόπος αυτός της ανθρώπινης ενέργειας υπηρετούσε τον προκαθορισµένο σκοπό. Θα έπρεπε όµως να δεχτούµε τον εγωισµό αυτόν, αυτή την επιδίωξη του προσωπικού συµφέροντος, σαν ουσιώδες µέρος της φυσικής τάξεως ή, αν προτιµάτε, του θεϊκού σχεδίου, θα έπρεπε να αποφύγουµε παρεµβάσεις και εµπόδια και να την αφήσουµε ν’ ακολουθήσει

111

το δρόµο της. Ας αφεθούν οι άνθρωποι ελεύθεροι ν’ αναζητήσουν αυτό που νοµίζουν ότι τους εξυπηρετεί, να ενεργήσουν µε τον τρόπο που κρίνουν καλύτερο και µπορούµε να είµαστε βέβαιοι ότι το «αόρατο χέρι» θα τους οδηγήσει να επιτελέσουν ό,τι είναι καλύτερο για το άτοµο ξεχωριστά και για όλους. Ξεκινώντας από την αρχή αυτή, ο Ανταµ Σµίθ υποστήριζε ότι οι νόµοι για τους µαθητευόµενους έπρεπε να καταργηθούν, καθώς επίσης και οι νόµοι που εµπόδιζαν τους εργάτες να µετακινηθούν όπου θα µπορούσαν να βρουν καλύτερη εργασία. Υποστήριζε την κατάργηση των περιορισµών στο εσωτερικό και διεθνές εµπόριο και πρόβλεπε ότι θα έρθει η µέρα που όλες οι χώρες του κόσµου θα αποτελέσουν µια µόνο µεγάλη αγορά, ενωµένη µε τους δεσµούς ενός ειρηνικού εµπορίου. Αν έπρεπε να συνοψίσουµε την οικονοµική φιλοσοφία του µε όσο γίνεται λιγότερα λόγια, θα µπορούσαµε σίγουρα, να αναφέρουµε δύο όρους: συναγωνισµός και ελεύθερο εµπόριο. Αυτό ήταν το ευαγγέλιό του, που αργότερα έγινε δεκτό σαν γραµµή πορείας της χώρας, µε τα πιο εκπληκτικά αποτελέσµατα. Σε νεώτερη εποχή, η πολιτική αυτή εγκαταλείφθηκε όταν άλλες χώρες θέλησαν να εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους µια θέση οικονοµικής αυτάρκειας. Ισχύουν όµως και σήµερα ακόµη οι οικονοµικές του θέσεις: στην Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά και σε άλλους παρόµοιους οργανισµούς, θα µπορούσε ο Ανταµ Σµίθ να δει την εκπλήρωση των ελπίδων του. Πέρασαν περίπου διακόσια χρόνια από το θάνατο του Ανταµ Σµίθ στο Εδιµβούργο το 1970, αλλά οι ιδέες του ζουν ακόµα: οι ιδέες της οικονοµικής ελευθερίας και της ειρηνικής προόδου, το κήρυγµά του για δίκαιη µεταχείριση των εργαζοµένων και η πεποίθηση του ότι η µελέτη της οικονοµίας είναι ουσιαστικό τµήµα της σύγχρονης ζωής, αν θέλουµε να ωφεληθούµε, όσο γίνεται περισσότερο, από την ανάπτυξη της Τεχνολογίας, που µεταµόρφωσε και εξακολουθεί να µεταµορφώνει αυτόν τον δραστήριο, παρορµητικό συναγωνιστικό και µε εξαιρετικά ενδιαφέροντα σηµερινό κόσµο.

Ο ΤΖΕΝΝΕΡ ΝΙΚΑ ΤΗΝ ΕΥΛΟΓΙΑ Η βουβωνική πανώλης, ο εξανθηµατικός τύφος και η ευλογιά ήταν οι τρεις ασθένειες που προκαλούσαν τις µεγαλύτερες καταστροφές στους πληθυσµούς της Ευρώπης του 18ου αιώνα. Κατά της πανώλης και του τύφου δεν ήταν γνωστό κανένα αποτελεσµατικό φάρµακο, κατά της ευλογιάς, αντίθετα, µερικές ανατολικές χώρες (απ’ όπου, πιθανότατα, προέρχονταν η αρρώστια) είχαν ένα είδος προληπτικής άµυνας .Στην Κίνα, από τον 10ο ακόµη αιώνα, χρησιµοποιούσαν ένα είδος δαµαλισµού: έπαιρναν τις φλύκταινες της ευλογιάς από κάποιον άρρωστο, τις ξέραιναν και τις έκαναν σκόνη, πού µπορούσε να την εισπνεύσει κανείς από τη µύτη. Προκαλούσαν έτσι µια ελαφριά µορφή της ασθένειας αυτής, πού εύκολα µπορούσε

112

να γίνει ανεκτή και πού έφερνε ανοσία κατά των µορφών βαριάς ευλογίας. Αλλά και στην οθωµανική αυτοκρατορία ήταν γνωστός ένας παρόµοιος τρόπος προφυλάξεως απέναντι στην ευλογιά. Η πληροφορία έφτασε στην Ευρώπη από τη σύζυγό του άγγλου πρεσβευτή στην Τουρκία. Το 1718 , όταν η Αγγλία είχε πληγεί από µια βαριά επιδηµία, η λαίδη Μόνταγκιου έγραφε στις φίλες της στο Λονδίνο, ότι στη χώρα εκείνη η ευλογιά είχε σχεδόν ακίνδυνη, χάρη σε µια παράξενη θεραπευτική µέθοδο πού προερχόταν από τη χώρα των Κιρκασίων στον Καύκασο. Εκεί, η µοναδική πηγή πλούτου ήταν το εµπόριο των σκλάβων και είχαν ανακαλύψεί ότι, για να διαφυλάξουν τη ζωή και την οµορφιά των γυναικών πού προορίζονται για τα χαρέµια των εµίρηδων της Σαµαρκάνδης και του Καρακορούµ , ήταν αρκετό να τις κεντήσουν µε µεγάλες βελόνες αλειµµένες µε σκόνη από πύο ευλογιάς. Λίγες µέρες µετά την «ένεση» αυτή , εκδηλώνονται τα πρώτα συµπτώµατα της αρρώστιας , πού αντί να εξελιχθεί αδυσώπητα, υποχωρούσε εντελώς µέσα σε µιαν εβδοµάδα αφήνοντας ανοσία . Στην Τουρκία, η µέθοδος αυτή δεν άργησε να διαδοθεί γρήγορα. Έγραφε σχετικά η γυναίκα του άγγλου πρεσβευτή: «Εδώ παίρνουν την ευλογιά όπως εµείς το νερό ... οι κυρίες πηγαίνουν οµαδικά στις γιατρίνες , που τις υποδέχονταν µ’ ένα χαρακτηριστικό εξοπλισµό: µια µακριά µεταλλική βελόνα κι ένα τσόφλι καρυδιού γεµάτο σκόνη πύου . Η ένεση γίνεται µέσα σε µια στιγµή και χωρίς πόνο». Όταν γύρισε στο Λονδίνο, η λαίδη Μόνταγκιου ασχολήθηκε µε την εκλαΐκευση της µεθόδου αυτής .Έφερε σαν παράδειγµα τα παιδιά της, πού είχαν εµβολιαστεί χωρίς να πάθουν τίποτα και προσπάθησε να πείσει την πριγκίπισσα της Ουαλίας, σύζυγο του γιου του βασιλιά, να δοκιµάσει στον εαυτό της την ένεση για να αποδείξει αν ήταν ακίνδυνη και αποτελεσµατική. Εκείνη δέχτηκε µε τον όρο να δοκιµάσει πρώτα την αποτελεσµατικότητά της σε µερικούς κατάδικους µελλοθάνατους και σε έκθετα. Το πείραµα είχε µεγάλη επιτυχία και η πριγκίπισσα εµβολιάστηκε µαζί µε τα παιδιά της.

Σε λίγο διάστηµα, η µέθοδος του εµβολιασµού διαδόθηκε στην Αγγλία και σ’ ολόκληρη την Ευρώπη: στη Ρωσία, η αυτοκράτειρα Αικατερίνη ήταν ένα από τα πρόσωπα που εµβολιάστηκαν, ενώ στην Πρωσία, ο Φρειδερίκος ο Μέγας επιχείρησε (είναι αλήθεια χωρίς επιτυχία) να εισαγάγει , υποχρεωτικά, τον εµβολιασµό για ολόκληρο τον πληθυσµό. Αλλά και στην Ιταλία, η µέθοδος του εµβολιασµού διαδόθηκε ευρύτατα και αυτό οφείλεται κυρίως στο γενοβέζο γιατρό Τζανµαρία Μπιτσέττι ντε Μπουττερόνι, ευεργετική και ακούραστη δραστηριότητα του ενέπνευσε στον Παρίνι την περίφηµη ωδή «Εµβόλιο της ευλογιάς». Όταν ο Τζέννερ άρχιζε να ασκεί το επάγγελµα του κοινοτικού γιατρού στην ύπαιθρο του Γκλόστερ, ο εµβολιασµός ήταν το µόνο µέτρο κάποιας αποτελεσµατικότητας κατά ευλογιάς. Παρά τον εµβολιασµό όµως, η ευλογιά συνέχιζε να θερίζει πολλές ανθρώπινες

113

ζωές: θύµατα, διακόσιες χιλιάδες Άγγλοι µέσα σε λίγα χρόνια, δεκαπέντε χιλιάδες Παρισινοί µέσα σε ένα χρόνο, είκοσι χιλιάδες Ιρλανδοί, κάτι λιγότερο από το µισό πληθυσµό του νησιού , µέσα σε λίγους µήνες. Και εκείνοι οι λίγοι που ξεπερνούσαν την κρίση της αρρώστιας έµεναν παραµορφωµένοι για την υπόλοιπη ζωή τους από τις φοβερές ουλές. Οι υγειονοµικές συνθήκες που επικρατούσαν τον 18ο αιώνα δεν ήταν βέβαια ιδεώδεις για την κατανίκηση µιας εξαιρετικά µολυσµατικής αρρώστιας όπως η ευλογιά. Βέβαια, σηµαντικές βελτιώσεις, σχετικά µε τους προηγούµενους αιώνες, είχαν γίνει, άρχιζαν να κατακτούν έδαφος αντιλήψεις όπως οι κοινωνική ιατρική και προφύλαξη, έλειπε όµως ακόµη µια υγειονοµική οργάνωση, τέτοια που να µπορεί να δρα σε ευρεία κλίµακα και αµεσότητα. Η ίδια η µέθοδος του εµβολιασµού έκλεινε πολλούς κινδύνους: συχνά, το πύο πού εισαγόταν στον οργανισµό ήταν ακόµη πολύ µολυσµατικό κι αντί της ελαφρά ανοσοποιητικής µορφής, προκαλούσε πραγµατική ευλογιά. Με τον εµβολιασµό, εξ’ άλλου , της ευλογιάς από άνθρωπο σε άνθρωπο, µεταδίδονταν και πολλές άλλες αρρώστιες, ιδιαίτερα η σύφιλη. Η αποφασιστική επανάσταση στην προληπτική θεραπεία της ευλογιάς οφείλεται στον Έντουαρντ Τζέννερ. ΄Ήταν ένας απλός κοινοτικός γιατρός στην επαρχία, αλλά αντίθετα µε τους περισσότερους συναδέλφους του , διέθετε στον υπέρτατο βαθµό, τρεις αρετές απαραίτητες σ’ έναν ανακαινιστή: µίαν ασυγκράτητη δραστηριότητα , µεγάλη φαντασία και οξύτατο παρατηρητικό πνεύµα . Τα ενδιαφέροντα του δεν περιορίζονταν στην ιατρική και την χειρουργική, αλλά εκδηλώνονται και σε άλλους τοµείς . Ιδιαίτερα ο Τζέννερ µελετούσε τη γεωλογία και τη ζωολογία και είχε γράψει ένα µικρό τόµο για τη ζωή και τις συνθήκες των πουλιών πού εξέταζε και το φαινόµενο των αποδηµιών τους . Του άρεσε επίσης να γράφει στίχους και έπαιζε µε επιδεξιότητα βιολί στο µουσικό όµιλο του Γκλόστερ , πού ο ίδιος είχε ιδρύσει. Ήταν πάντα πρόθυµος να δεχτεί µε ενθουσιασµό τις ανακαλύψεις και τις καινοτοµίες της επιστήµης. Όταν πληροφορήθηκε για τους πειραµατισµούς πού είχαν κάνει οι αδελφοί Μονγκολφιέροι, θέλησε να τους µιµηθεί, κατασκευάζοντας αερόστατα πού προκαλούσαν την έκπληξη και το

θαυµασµό των συµπολιτών τους . Κατά την καθηµερινή επαγγελµατική του απασχόληση, είχε ακούσει πολλές φορές από τους χωρικούς θλιβερές αφηγήσεις για την ευλογιά των αγελάδων: ήταν µια αρρώστια ακίνδυνη για τον άνθρωπο, αλλά που προκαλούσε σωστό αφανισµό στα βοοειδή. Οι χωρικοί υποστήριζαν ότι όποιος κολλούσε την αρρώστια αυτή αγγίζοντας τους µολυσµένους µαστούς των αγελάδων , δεν προσβάλλονταν από την ανθρώπινη ευλογιά. Ύστερ’ από πολλών χρόνων προσεκτικές παρατηρήσεις, πείσθηκε ότι η ανθρώπινη ευλογιά δεν πρόσβαλλε ποτέ άτοµα πού είχαν µολυνθεί µε την ευλογιά των ζώων. ∆εν του έµενε παρά να πειραµατισθεί , για να επιβεβαιώσει τα συµπεράσµατά του. Στις 14 Μαΐου 1796, επιχείρησε τον πρώτο εµβολιασµό, µε δαµαλίδα, σ΄ ένα νεαρό, τον Τζέιµς Φίλιππς, µε υλικό παρµένο από τις φλύκταινες µιας

114

νεαρής χωρικής, της Σάρας Νέλµς, που είχε µολυνθεί στα χέρια ενώ άρµεγε αγελάδες προσβεβληµένες από την ευλογία των ζώων. Τις πρώτες µέρες, δεν παρατηρήθηκε τίποτα, ύστερα όµως από µια βδοµάδα άρχισαν να εκδηλώνονται τα συµπτώµατα της αρρώστιας: ρίγη, πόνοι κάτω από τις µασχάλες και στο λαιµό, δυνατοί πονοκέφαλοι. Ο Τζέννερ φοβήθηκε ότι είχε προκαλέσει αθεράπευτο κακό, όταν η αρρώστια ξαφνικά υποχώρησε. Ύστερα από δύο µήνες, αφού νίκησε κάθε δισταγµό, ο Άγγλος γιατρός εµβολίασε τον νεαρό µε ανθρώπινη ευλογιά: η θανατηφόρα αρρώστια δεν τον χτύπησε: εκτός από λίγο πυρετό και µια κάποια αδιαθεσία, δεν υπήρξαν άλλες εκδηλώσεις. Η ευλογία είχε νικηθεί. Η µέθοδος του εµβολιασµού της λαίδης Μόνταγκιου είχε αντικατασταθεί µε τον εµβολιασµό του Τζέννερ, που παρουσίαζε σηµαντικά πλεονεκτήµατα: την πρόκληση της ανοσίας όχι από ένα επικίνδυνο για τον άνθρωπο µικρόβιο που, εκτός της ευλογίας, µετέδιδε και άλλες ασθένειες, αλλά από µια αρρώστια τελείως ακίνδυνη. Ο Τζέννερ είχε προηγηθεί µε το έργο του κατά έναν αιώνα από τις έρευνες του Παστέρ. Ο µεγάλος επιστήµων είχε πάντα υπόψη του στα πειράµατά του το παράδειγµα του Τζέννερ και αναγνωρίζοντας την αξία του Άγγλου γιατρού, ονόµασε γενικά <<vaccinations>> <<εµβολιασµούς>> τις µεθόδους προφυλάξεως που είχε σκεφθεί εναντίον του άνθρακος, της χολέρας των πουλερικών και της λύσσας. Ο Τζέννερ στην πραγµατικότητα δεν ήταν σε θέση να εξηγήσει πώς γινόταν η ανοσοποίηση, αγνοούσε φυσικά και την αιτία της ευλογίας, δηλαδή την ύπαρξη του ιού και δεν µπορούσε βέβαια να φανταστεί ότι ένας ιός, αλλάζοντας ξενιστή, γινόταν σηµαντικά πιο ακίνδυνος και ότι η εισαγωγή του προκαλούσε στο νέο οργανισµό τη δηµιουργία των αντισωµάτων. Χωρίς να θέλουµε να αφαιρέσουµε τίποτε από τη µεγάλη ιδέα του Τζέννερ, µπορούµε να παρατηρήσουµε ότι ευνοήθηκε εξαιρετικά από τις περιστάσεις: Πράγµατι, σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις είναι δυνατό να εµβολιασθεί ένα πρόσωπο µε µικρόβιο τύπου διαφορετικού απ΄ αυτόν που παράγει η αρρώστια. Ο Τζέννερ έστειλε την έκθεση για το πείραµα του και για άλλες µεταγενέστερες µελέτες του στην αγγλική Βασιλική Ακαδηµία, αλλά είδε να του επιστρέφουν τα χειρόγραφα. ∆ηµοσίευσε τότε µε έξοδα του το υπόµνηµά του σ΄ ένα µικρό τόµο εβδοµήντα πέντε µόνο σελίδων µε τον

τίτλο <<An inquiry into the causes and effects of the variola vaccina>>. Στην αρχή δεν είχε παρά απογοητεύσεις, η ιδέα του δεν έγινε κατανοητή και ο ίδιος χλευάστηκε και κατηγορήθηκε για αναρµοδιότητα. Ύστερα, όµως, από λίγο καιρό αναγνωρίστηκε η αξία του έργου του και ο δαµαλισµός διαδόθηκε σ΄ ολόκληρη την Ευρώπη. Ο Ναπολέων ήταν από τους πρώτους που θέλησε να εµβολιασθούν οι οικείοι του και ο στρατός. Λέγεται ότι ο αυτοκράτωρ διστάζοντας αν θα έπρεπε να απολύσει µια οµάδα Άγγλων αιχµαλώτων, αποφάσισε τελικά να τους δώσει την ελευθερία τους, όταν η Ιωσηφίνα του θύµισε ότι ο Τζέννερ ήταν Άγγλος. Στην Ιταλία, η νέα µέθοδος έγινε δεκτή ευνοϊκά και πολλοί γιατροί την εφάρµοσαν µε επιτυχία κι ανάµεσά τους ο Λουϊτζι Σάκκο, που το 1800 εξέδωσε στο Μιλάνο µια <<πραγµατεία για τον δαµαλισµό>>. Ο Τζέννερ απόκτησε µεγάλη φήµη και, τελικά, αποφάσισε και η πατρίδα του να του απονείµει τιµές. Στα πρώτα

115

χρόνια του 19ου αιώνα, σ΄ όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες, ο δαµαλισµός είχε γίνει υποχρεωτικός µε νόµο. Η ανακάλυψη του εµβολίου κατά της ευλογίας από τον Τζέννερ σηµείωσε βασικό σταθµό στην εξέλιξη της νεώτερης ιατρικής, όχι µόνο γιατί υπέδειξε νέες δυνατότητες για την καταπολέµηση ασθενειών διαφορετικά αθεράπευτων, αλλά και γιατί υπήρξε αποφασιστικός στη θεµελίωση της κοινωνικής ιατρικής µε την εισαγωγή και την ενίσχυση µιας νέας σχετικά αντιλήψεως: της προληπτικής αµύνης εναντίον των ασθενειών. Μετά την προληπτική χρησιµοποίηση του εµβολίου κατά της ευλογίας, του Τζέννερ, και του αντιλυσσικού εµβολίου του Παστέρ, µελετήθηκαν πολλά άλλα εµβόλια που σήµερα συµβάλλουν αποτελεσµατικά στον αγώνα κατά θανατηφόρων ασθενειών που πάντοτε βασάνιζαν την ανθρωπότητα. Ένα από τα πιο γνωστά είναι το αντιφυµατικό εµβόλιο των Καλµέτ και Γκερέν(εµβόλιο Β.C.G.), που περιέχει το βάκιλο του Κωχ. Το B.C.G. είναι ένα εµβόλιο από ζωντανά βακτηρίδια, που η µολυσµατικότητά τους έχει σηµαντικά µειωθεί: δεν είναι εποµένως επικίνδυνο όπως τα εµβόλια µε ζωντανά µικρόβια που δεν έχουν εξασθενήσει και που η χρήση τους είναι σπανιότατη σήµερα (το εµβόλιο του Τζέννερ αποτελείται από µη εξασθενηµένους ιούς, δεν είναι όµως επικίνδυνο επειδή προέρχεται από ιούς µιας ασθένειας όχι ανθρώπινης). Ωστόσο, ο εµβολιασµός µε B.C.G. έγινε αιτία µιας τροµερής συµφοράς. Στο Λύµπεκ, κατά τους πρώτους µαζικούς εµβολιασµούς, πέθαναν αρκετές εκατοντάδες µικρών παιδιών, που έπαθαν φυµατίωση βαριάς µορφής. Το κακό αποδόθηκε αρχικά στο εµβόλιο, ύστερα όµως ανακαλύφθηκε ότι, από µοιραία απροσεξία, το εµβόλιο είχε αντικατασταθεί από ένα παρασκεύασµα πλούσιο σε µικρόβια της φυµατιώσεως σε πλήρη µολυσµατικότητα. Σήµερα, το αντιφυµατικό εµβόλιο χρησιµοποιείται µε άριστα αποτελέσµατα σε πολλές χώρες. Πάντοτε µε εµβόλιο αποτελούµενο από ιούς εξασθενηµένους κατανικήθηκε µια άλλη σοβαρή ασθένεια, η πολιοµυελίτις, που είχε πολλά θύµατα, κυρίως ανάµεσα στα παιδιά, προκαλώντας το θάνατο ή την παράλυση. Το χρησιµοποιούµενο εµβόλιο είναι του Ρωσοαµερικανού Σέιµπιν που αντικατέστησε το λιγότερο αποτελεσµατικό, µολονότι ισχυρό, εµβόλιο, από νεκρούς ιούς, του Σώλκ. Το εµβόλιο Σέιµπιν δίνει ανοσία

σχεδόν 100% και προκάλεσε την ολοκληρωτική εξαφάνιση της αρρώστιας στις χώρες εκείνες που θέσπισαν τον υποχρεωτικό εµβολιασµό κατά της πολιοµυελίτιδας. Εµβόλια διαφορετικού τύπου είναι εκείνα στα οποία χρησιµοποιούνται σκοτωµένα µικρόβια (βακτηρίδια ή ιοί) και µικροβιακά παράγωγα των ίδιων των σπερµάτων, δηλαδή οι ανατοξίνες (που τους αφαιρείται µε διάφορες διαδικασίες η τοξική τους δύναµη), οι οποίες, όπως τα ζωντανά και εξασθενηµένα µικρόβια, κατορθώνουν να προκαλούν την παραγωγή αντισωµάτων. Παράλληλα µε την εµβόλιο θεραπεία αναπτύχθηκε και η οροθεραπεία, που συνιστάται στην εισαγωγή µε ένεση µιας ουσίας, δηλαδή ενός ορού, πλούσιου σε αντισώµατα. Η µέθοδος αυτή δίνει στον οργανισµό µια παθητική ανοσία που αρχίζει όµως γρήγορα να γίνεται ενεργός (αλλά επίσης γρήγορα εξαντλείται), ενώ το εµβόλιο, που είναι µόνο ένα διεγερτικό

116

αντισωµάτων, προκαλεί µε αργό ρυθµό µια ενεργό ανοσία µεγαλύτερης διάρκειας. Όταν χρειάζεται άµεση ενέργεια, χρησιµοποιείται ο ορός, αλλιώς, για µια αµυντική βραδύτερου ρυθµού και παρατεινόµενη δράση, χρησιµοποιείται το εµβόλιο. Έτσι νικήθηκαν και άλλες θανατηφόρες ασθένειες, όπως η χολέρα, ο τύφος, η πανώλης, η διφθερίτις, ο τέτανος. Από τον εµβολιασµό γεννιέται και µια νέα ελπίδα για τη θεραπεία της ασθένειας του αιώνα, του καρκίνου. Όταν διαπιστωθεί η φύση των ιών των όγκων, θα κατορθωθεί ίσως να παρασκευασθεί ένα εµβόλιο µε το οποίο να επιτευχθεί σε παγκόσµια κλίµακα η προφύλαξη από τον καρκίνο. Όλα αυτά τα θαυµατουργά µέσα που βρίσκονται στη διάθεση της σηµερινής ιατρικής, είναι στο βάθος η συνέπεια µιας απλής και µεγαλοφυούς εµπνεύσεως ενός ταπεινού επαρχιακού γιατρού. Γι΄ αυτό, µπορούµε δικαιολογηµένα να κατατάξουµε τον Τζέννερ στους µεγαλύτερους ευεργέτες της ανθρωπότητας.

TO ΠΛΟΙΟ ΠΟΥ ΗΡΘΕ ΜΕ ΤΟ ΚΡΥΟ Η τεχνική ψύξη επιτρέπει τη µεταφορά τροφίµων από τις πιο µακρινές γωνιές της γης. Ενενήντα οκτώ µέρες είχε κάνει το <<Dunedin>> ακολουθώντας τη ρότα του ακρωτηρίου Χορν, και από την τσιµινιέρα του ανέβαινε σταθερά ένας πυκνός καπνός, ένα σύννεφο καπνού πιο ψηλό από το συνηθισµένο. Ήταν ένα παράξενο καράβι: η τσιµινιέρα του κάπνιζε και ωστόσο τα πανιά του ήταν απλωµένα και φούσκωναν πάνω σε τρία λεπτά κατάρτια. Η ατµοµηχανή είχε εφευρεθεί από καιρό και τη χρησιµοποιούσαν όλο και σε µεγαλύτερη έκταση για την κίνηση µικρών και µεγάλων πλοίων που διασχίζανε ποταµούς και ποτάµια, αλλά το πυκνό σύννεφο που άφηνε πίσω του το ταχύπλοο <<Dunedin>> το κόσµηµα της <<Άλµπιον Λάιν>>, της µετέπειτα Σω Σέβιλ Λάιν, δεν έβγαινε από το µηχανοστάσιο: ο ατµός χρησίµευε για ένα σκοπό εντελώς διαφορετικό. Το <<Dunedin>> ήταν µια

επανάσταση για τη ναυσιπλοΐα και ταυτόχρονα για την οικονοµία των χωρών που µπορούσαν να αξιοποιήσουν τη ναυσιπλοΐα: το κοµψό αυτό πλοίο των 1300 τόνων ήταν το πρώτο, στο τόσο σηµαντικό ταξίδι για τη Νέα Ζηλανδία, που είχε εξοπλιστεί µε τη νέα ψυκτική µηχανή Μπέλ-Κόλµαν. Και αυτή η στοιχειώδης συσκευή, ακόµα στα πρώτα της στάδια, µολονότι αρκετά αποτελεσµατική, χρειαζόταν ατµό και τσιµινιέρα για να λειτουργήσει, ενώ το πλοίο προχωρούσε ήρεµο, σπρωγµένο από τα πανιά του. Ενενήντα οκτώ µέρες ύστερ' από κείνο το πρωί του Φεβρουαρίου του 1882 που είχε αφήσει την αποβάθρα της Νέας Ζηλανδίας, το <<Donedin>> άραξε επιτέλους στην αποβάθρα του Λονδίνου. Η είδηση για την άφιξή του είχε φτάσει πριν απ' αυτό και µόλις το κάπως ασυνήθιστο σκαρί του φάνηκε ν' ανεβαίνει τον Τάµεση, ένα µικρό πλήθος έτρεξε για να δει να ξεφορτώνουν το απίστευτο εµπόρευµα που µετέφερε: στο αµπάρι του το <<Dunedin>>

117

διατηρούσε, ούτε λίγο ούτε πολύ, πέντε χιλιάδες κατεψυγµένα αρνιά. Σίγουρα, τα κρέατα αυτά, αν δεν ήταν εντελώς χαλασµένα, οπωσδήποτε θα µύριζαν τόσο άσχηµα ύστερ' από το µακρινό εκείνο ταξίδι, που µόνο ένας ζητιάνος θα καταδεχόταν να τα δοκιµάσει, σκέφτονταν όσοι βρίσκονταν εκεί. Αλλά έκαναν λάθος. Τα ζώα ήταν φρέσκα όσο την ηµέρα που τα είχαν σφάξει. 'Ενα µονάχα ζώο είχε αποσυντεθεί και αναγκάστηκαν να το πετάξουν. ‘Ολα τα άλλα ήταν παχιά, τρυφερά, νοστιµότατα και πουλήθηκαν γρήγορα σε τιµή εξήµιση πένες τη λίβρα. Από το ποσό αυτό, δύο πένες και τρία τέταρτα ήταν το κόστος της µεταφοράς από τη Νέα Ζηλανδία (κόστος που αργότερα κατέβηκε λίγο, παρ' όλο που το κόστος του κρέατος είχε ανέβει σηµαντικά). Η τιµή πωλήσεως οπωσδήποτε επέφερε αξιόλογα κέρδη στους νεοζηλανδούς κτηνοτρόφους, που έγιναν πολλαπλάσια µόλις καθελκύστηκαν νέα πλοία-ψυγεία. Μια νέα βιοµηχανία είχε γεννηθεί. Τα πλοία-ψυγεία όχι µόνο θα έδιναν µεγάλη οικονοµική ευεξία στη Νέα Ζηλανδία και κρέας πρώτης ποιότητας και λογικού κόστους στην Αγγλία, αλλά και θα έλυναν ένα πρόβληµα πού φαινόταν άλυτο: πώς θα µπορούσε να αξιοποιηθεί το αναρίθµητο πλήθος των προβατοειδών πού υπήρχαν σ' αυτά τα νησιά του Ειρηνικού. Πράγµατι, τα ζώα αυτά, αναπαράγονται µε µεγάλη ευκολία και µε πολύ γοργό ρυθµό, αλλά στην αγγλική αποικία δεν υπήρχε αρκετός πληθυσµός για να τα καταναλώσει: έτσι ως εκείνη τη εποχή, οι κάτοικοι αναγκάζονταν να σκο-τώνουν τα πρόβατα και να τα ρίχνουν στη θάλασσα, όταν ο αριθµός τους γινόταν υπερβολικά µεγάλος. Φυσικά, πρώτα τα κούρευαν και τους έπαιρναν το µαλλί. Να τα στέλνουν ζωντανά στην Αγγλία, θα ήταν παράλογο.

Η ψυκτική βιοµηχανία άλλαξε τα πάντα. Το κρέας µπορούσε να καταψυχθεί αµέσως µετά τη σφαγή των ζώων, να αποθηκευθεί σε πλοία µε τον κατάλληλο εξοπλισµό και να διατηρηθεί σε θερµοκρασία κατώτερη από το σηµείο ψύξεως, ως τη στιγµή πού θα ξεφορτώνονταν στην Αγγλία: έτσι, δε χαλούσε και δεν έχανε ούτε τη γεύση του. Η ανακάλυψη µεταµόρφωσε ριζικά την οικονοµία της Νέας Ζηλανδίας, φέρνοντας στη χώρα τέτοιον πλούτο, πού λίγοι θα τολµούσαν τότε να ελπίσουν και πού, από το πρώτο εκείνο ταξίδι του 1882 θα αυξανόταν συνεχώς. Σήµερα, στη Νέα Ζηλανδία υπάρχει µια αναλογία είκοσι προβατοειδή σε κάθε κάτοικο κανείς όµως δε θα σκεφτόταν να τα ρίξει στη θάλασσα µετά την κούρα τους, γιατί τώρα σφάζονται µε προσοχή, µπαίνουν σε ψύξη και στέλνονται στις αγορές τροφίµων όλου του κόσµου.

Το ψυκτικό µηχάνηµα Μπέλ-Κόλµαν δεν ήταν το πρώτο που είχε εφευρεθεί, ούτε το «Dunedin» το πρώτο πλοίο πού εφοδιάστηκε µ' αυτό τον εξοπλισµό: η µακρότατη διάρκεια του ταξιδιού όµως και κυρίως ό ουσιαστικός ρόλος πού έµελλε να έχουν τα πλοία-ψυγεία στη νεοζηλανδική οικονοµία, έδωσαν στην πρώτη αυτή µεταφορά του «Dunedin» ιδιαίτερη σηµασία.

Η ιδέα να συντηρούνται νωπά τα τρόφιµα µε τη διατήρηση τους σε χαµηλή θερµοκρασία είναι χωρίς άλλο αρκετά παλαιά. Από καιρούς µακρινούς, για την ψύξη και την καλύτερη συντήρηση τροφίµων και ποτών

118

χρησιµοποιούσαν το χιόνι (κατά την εποχή και σε περιοχές πού έπεφτε), ή έκοβαν από τις παγωµένες επιφάνειες βάλτων και ποταµών µεγάλους όγκους πάγου, πού τους διατηρούσαν σε τόπους προφυλαγµένους ή σκιερούς για να κρατήσουν περισσότερο και τους χρησιµοποιούσαν αργότερα, ένα κοµµάτι κάθε φορά.

Στις περιοχές πού έλειπε ο φυσικός πάγος, τον µετέφεραν, µερικές φορές, από ψυχρότερες χώρες. Κανονικό εµπόριο πάγου υπήρχε π.χ. ανάµεσα στη Μασαχουσέτη και στις δυτικές Ινδίες. Βέβαια, ένα µεγάλο µέρος του πάγου διαλυόταν κατά τη διάρκεια της µεταφοράς, αλλά και τα κοµµάτια που απόµειναν µετά το ταξίδι ήταν τώρα µουσκεµένα και ή µετακίνηση τους καταντούσε προβληµατική. Σαν σύστηµα ψύξεως, ή χρησιµοποίηση του πάγου δεν ήταν βέβαια κάτι το ιδανικό.

Στις τροπικές χώρες, εκεί όπου ο φυσικός πάγος δεν µπορούσε να φτάσει ούτε από την ξηρά ούτε από τη θάλασσα, οι κάτοικοι συνήθιζαν να διατηρούν το νερό σε πήλινα πορώδη δοχεία. Το νερό περνούσε σιγά-σιγά σε σταγόνες από τα τοιχώµατα των δοχείων και εξατµιζόταν, και ή εξάτµιση κατέβαζε τη θερµοκρασία του νερού πού απόµενε. Αυτή, λοιπόν, ή µέθοδος ψύξεως, χρονολογούµενη από πολλές χιλιάδες χρόνια, ήταν εκείνη που υπέδειξε το δρόµο για τη νεώτερη µηχανική ψύξη, πού βασίζεται ακριβώς στην ίδια αρχή.

Με τη συνεχή τελειοποίηση της και τη χρησιµοποίηση της σε ευρεία κλίµακα, σήµερα η µηχανική ψύξη έφτασε να εφαρµόζεται σε τοµείς πού θα ήταν αδύνατο να προβλεφθούν. Χρησιµοποιείται για χίλιους διαφορετικούς σκοπούς πού συχνά δεν έχουν καµιά σχέση µε τη συντήρηση των τροφίµων, από την ψύξη των κάθε είδους καρφιών - πού µικραίνουν σε όγκο, «µαζεύουν», για να δουλεύονται καλύτερα κι ύστερα αφήνονται να ξαναγυρίσουν στην πρώτη µορφή τους για µια πιο στερεή εφαρµογή -, ως τη διαφύλαξη αρχαίων βιβλίων και πινάκων και την πτώση της θερµοκρασίας του ανθρώπινου σώµατος σε ορισµένες χειρουργικές επεµβάσεις, (κυρίως όταν πρόκειται για εγχειρήσεις µεγάλης διάρκειας), πού διαφορετικά, θα ήταν αδύνατο να πραγµατοποιηθούν.

Πολλοί είναι εκείνοι πού διεκδικούν την τιµή ότι κατασκεύασαν το πρώτο

αποτελεσµατικό ψυκτικό µηχάνηµα, αλλά οι καρποί της εργασίας τους χάθηκαν κατά µεγάλο µέρος και οφείλοµε, εποµένως, να χρονολογήσουµε την αρχή της µηχανικής ψύξεως από το µηχάνηµα του Τζάκοµπ Πέρκινς, το 1834.

Αµερικανός, πνεύµα πολύ γόνιµο, άνθρωπος εξαιρετικά φίλεργος, ο Πέρκινς είχε δοκιµάσει τη τύχη του σε πολλές επιχειρήσεις, από την εκτύπωση γραµµατοσήµων ως την κατασκευή λεβήτων υψηλής πιέσεως. Όταν κάποτε αποφάσισε να κατασκευάσει ένα ψυκτικό µηχάνηµα δικής του επινοήσεως, είχε πια εγκατασταθεί στην Αγγλία, βαριεστηµένος, όπως φαίνεται, από τη µικρή πόλη όπου είχε γεννηθεί, το Νιούρµπερυ Πάρτ και πράγµατι, στο Λονδίνο, πήρε το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας για το ψυκτικό του µηχάνηµα, το πρώτο µηχάνηµα του είδους αυτού, πού κατοχυρώθηκε κανο-νικά µε πατέντα. Στο µεταξύ και άλλοι έκαµαν πειράµατα µε βάση την εξάτµιση, αρχή πού, όπως είδαµε, ανάγεται σε παµπάλαιες εποχές, στις

119

χώρες πού πυράκτωνε ο τροπικός ήλιος, αλλά πού τώρα την αξιοποιούσαν µε µερικές παραλλαγές. Αντί του νερού πού εξατµίζεται από τα πορώδη δοχεία, δοκιµάστηκαν άλλες ουσίες, όπως ο αιθέρας (πού τον είχε διαλέξει ο Πέρκινς), η αµµωνία, ο πεπιεσµένος αέρας. Όλες οι ψυκτικές διαδικασίες ξεκινούσαν, και ξεκινούν ακόµη, από τη χρησιµοποίηση ενός στοιχείου πού µπορεί να περνά εύκολα από την υγρή κατάσταση στην κατάσταση του ατµού.

Το νερό, όπως είναι γνωστό, µπορεί να µετατρέπεται σε ατµό. Αλλά το πέρασµα αυτό από τη µια κατάσταση στην άλλη γίνεται σε πολύ υψηλή θερµοκρασία ώστε να µπορούµε να το αξιοποιήσουµε για την παραγωγή ψύχους ή καλύτερα, για την αφαίρεση θερµότητας από το γύρω περιβάλλον. Στην πραγµατικότητα, δεν υπάρχει κανένα φυσικό υγρό πού να εξατµίζεται σε µια θερµοκρασία κατάλληλη για να δηµιουργήσει ψύξη: οποιοδήποτε ψυκτικό ρευστό πρέπει να επιτευχθεί µε τεχνητό τρόπο, στο ίδιο ψυκτικό µηχάνηµα, µε τη συµπίεση ενός αερίου, πού αφήνεται ύστερα να ψηχθεί ώσπου να υγροποιηθεί. Αν, λοιπόν, το υγρό πού επιτυγχάνεται έτσι δια-στολή ξανά και µετατραπεί σε ατµό, αυτή ή µετατροπή θα αφαιρέσει θερµότητα από το περιβάλλον, ακριβώς όπως συµβαίνει, σε πολύ µικρό βαθµό, όταν το υγρό διαπερνά το πορώδες πήλινο δοχείο.

Σύµφωνα µε το σύστηµα πού συνέλαβε ο Πέρκινς, οι ατµοί του αιθέρα συµπιέζονται από µιαν αντλία πού λειτουργεί µε κινητήρα και επανέρχονται στην υγρή κατάσταση (η προκαταρκτική αυτή φάση παράγει θερµότητα, που πρέπει να διασκορπιστεί έξω από την επιφάνεια ή οποία πρόκειται να ψηχθεί στα οικιακά ψυγεία, ή θερµότητα αυτή διαχέεται στη ζώνη γύρω από τη συσκευή). Το υγρό περνάει διαδοχικά, µέσα από µια «βαλβίδα διαστολής», σ' ένα πλατύτερο χώρο, όπου η πίεση του ξαφνικά πέφτει: το υγρό εξατµίζεται τότε γρήγορα και η γρήγορη µετατροπή του απορροφά το µέγιστο µέρος της θερµότητας που υπάρχει στο γύρω χώρο. Στα ψυκτικά µηχανήµατα, το αέριο αυτό που στιγµιαία πέφτει σε πολύ χαµηλή θερµοκρασία, κυκλοφορεί µε µια κατάλληλη σωλήνωση, στο χώρο πού θέλουµε να ψύξουµε ή καµιά φορά χρησιµοποιείται για να ψυχθεί ένα ειδικό υγρό πού λέγεται «άλµη» και πού µπορεί καλύτερα να διοχετευθεί εκεί όπου

χρειάζεται ή ψυκτική του επίδραση. Υπάρχουν διάφοροι τύποι ψυκτικών µηχανηµάτων µε συµπίεση. Το

καθένα χρησιµοποιεί διαφορετικό ψυκτικό «αέριο», όµως έχουν ανάγκη από ένα µηχανικό κοµπρεσέρ (κατά κανόνα ηλεκτρικό), που να µετατρέπει το αέριο σε υγρό το υγρό επενεργεί σύµφωνα µε τις φάσεις που έχουν ήδη περιγραφή και επανασυµπιέζεται αφού εκπλήρωση το ψυκτικό του έργο, έτσι πού ο κύκλος να µπορεί να επαναλαµβάνεται αδιάκοπα. Για να µεταχειριστούµε ένα άλλο τυπικό παράδειγµα, η αµµωνία, που, σε υγρή κατάσταση έχει στις ψυκτικές εγκαταστάσεις, θερµοκρασία 27 βαθµών Κελσίου, κατεβαίνει ξαφνικά, όταν τελικά διασταλεί (δηλαδή επανέλθει στην κατάσταση αερίου), σε θερµοκρασία -2° Κελσίου. Είναι φανερό ότι ό χώρος κοντά στο θάλαµο όπου γίνεται ή µετατροπή αυτή και ο ελικοειδής σωλήνας πού επαναφέρει τους ψυχρούς ατµούς στο κοµπρεσέρ γίνονται, κι αυτά, πολύ ψυχρά.

120

Με βάση την ίδια αρχή λειτουργούν τα ψυκτικά µηχανήµατα τα λεγόµενα «απορροφητικά», πού δε χρειάζονται µηχανικό κοµπρεσέρ. Στις συσκευές αυτές, το ψυκτικό υγρό αποτελείται κατά κανόνα από ένα µείγµα νερού και αµµωνίας. Οι ατµοί της αµµωνίας, πού συνδυάζονται εύκολα µε το νερό (σε 12° Κ) το νερό µπορεί να απορροφήσει µια ποσότητα αµµωνιακών ατµών χίλιες φορές µεγαλύτερη από τον όγκο του), ελευθερώνονται σε πολύ µεγάλο ποσοστό όταν το µείγµα θερµανθεί από µια µικρή φλόγα ή από µια ηλεκτρική αντίσταση. Όταν ελευθερωθούν µ' αυτό τον τρόπο, µέσα σε κλειστό θάλαµο, φτάνουν γρήγορα σε πολύ υψηλή πίεση, όµοια µ' εκείνη πού παράγει ο µηχανικός κοµπρεσέρ και, όπως στο σύστηµα µε συµπίεση, περνούν µέσω µιας βαλβίδας διαστολής, σ' ένα θάλαµο µεγαλύτερο, όπου διαστέλλονται και γι' αυτόν το λόγο κατεβαίνει εξαιρετικά χαµηλά η θερµοκρασία τους.

Μολονότι µικρότερης δυναµικότητας, το σύστηµα µε απορρόφηση δεν απαιτεί τη χρησιµοποίηση κανενός κινητήρα και παρουσιάζει έτσι το πλεονέκτηµα ότι είναι εντελώς αθόρυβο ενώ ο ηλεκτρικός κοµπρεσέρ δηµιουργεί πάντα ένα ορισµένο βόµβο, ακόµη και στο πιο σύγχρονο ψυκτικό µηχάνηµα. (Οι ατµοκίνητοι κοµπρεσέρ πού υπήρχαν στο «Dunedin» πρέπει να ήταν πραγµατικά εκκωφαντικοί. Εκτος απ’ αυτό, η λειτουργία τους δεν ήταν βέβαια τέλεια, τόσο πού ο θαρραλέος καπετάνιος του πλοίου, στην προσπάθεια του να διόρθωση ένα ελάττωµα, κινδύνεψε να παγώσει µέσα στο κύκλωµα αερισµού, όπου είχε κατεβεί δεµένος µ' ένα σκοινί από τον αστράγαλο. Η περιπέτεια είχε ευτυχώς καλό τέλος και ο καπετάνιος γρήγορα συνήλθε από το ξεπάγιασµα).

Η επιστήµη της ψύξεως πραγµατοποίησε µεγάλες προόδους από τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο κι ύστερα, σε τέσσερις διαφορετικές αλλά εξίσου σηµαντικές κατευθύνσεις: βιοµηχανική ψύξη, ιατρική ψύξη, οικιακή ψύξη, κλιµατισµό. Στον βιοµηχανικό τοµέα, η ψύξη χρησιµοποιήθηκε όχι µόνο για τη µείωση του όγκου των καρφιών και των εµβόλων, αλλά και για την εξάλειψη της υγρασίας από τις εγκαταστάσεις των υψικαµίνων, για την ταχύτερη παρασκευή του σκυροκονιάµατος, για τη σκλήρυνση της λάσπης στα ορυχεία, έτσι πού να γίνεται εύκολο το σκάψιµο, για την ψύξη των

επιφανειών των βληµάτων και των αντιδραστήρων, κι ακόµα για την κα-τασκευή των συνηθισµένων στίβων πατινάζ πάνω σε πάγο. Στην ιατρική, µπορεί να επιτευχθεί µια τεχνητή νάρκωση µε πτώση ως τους 32° Κ της θερµοκρασίας του σώµατος: ή «υποθερµία» αυτή περιορίζει τη φυσική ανάγκη οξυγόνου του οργανισµού, έτσι πού ο χειρουργός µπορεί να σταµατήσει την κυκλοφορία του αίµατος για όσο χρόνο του χρειάζεται, προκειµένου να πραγµατοποιήσει µια επέµβαση στην καρδιά ή τον εγκέφαλο. Σε κανονικές συνθήκες, ο εγκέφαλος παθαίνει ανεπανόρθωτη βλάβη αν µείνει επί τρία λεπτά χωρίς το οξυγόνο που µεταφέρει το αίµα: σε υποθερµική κατάσταση όµως, µπορεί να παραµείνει χωρίς οξυγόνο επί δώδεκα περίπου λεπτά, χρονικό διάστηµα που επιτρέπει στον χειρουργό να πραγµατοποιήσει πολλές επεµβάσεις στον εγκέφαλο.

121

Σε όλους και παντού είναι τώρα γνωστό το ψυγείο, η τόσο χρήσιµη συσκευή που επιτρέπει στη νοικοκυρά να διατηρεί φρέσκα τα τρόφιµα µε µικρή δαπάνη ηλεκτρισµού ή αερίου. Επίσης άρχισαν να διαδίδονται αρκετά οι οικιακές συσκευές κλιµατισµού, έτσι πού, πολύ σύντοµα, θα µπορεί ο καθένας ν' αποκτά, σε χαµηλή τιµή, µια συσκευή πού θα διατηρεί, καλοκαίρι και χειµώνα, την επιθυµητή θερµοκρασία κα1 ταυτόχρονα θα καθαρίζει τον αέρα του διαµερίσµατος. Σε ευρύτερη κλίµακα, µε τα µηχανήµατα κλιµατισµού έχει γίνει πολύ πιο ευχάριστη και άνετη η εργασία, σε χώρους όπως τα γραφεία και τα εργοστάσια, ιδιαίτερα σε χώρες όπου το κλίµα αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για κάθε σωµατική και διανοητική προ-σπάθεια.

∆εν πρέπει, έπειτα, να ξεχνάµε τη βιοµηχανία των κατεψυγµένων τροφίµων, πού σηµειώνει σε πολύ γοργό ρυθµό,, σηµαντικές προόδους.

Έτσι µπορεί κανείς να αγοράζει κάθε είδους προϊόντα, πού, διαφορετικά, θα ήταν αδύνατο να τα βρει, είτε γιατί είναι εκτός εποχής ή, σε ορισµένες περιοχές εντελώς άγνωστα. Λαχανικά και ψάρια, λόγου χάρη, περνούν από ειδική διαδικασία ψύξεως, στις περιόδους πού υπάρχουν σε αφθονία στην αγορά, και υστέρα είναι διαθέσιµα στο κοινό για όλο το χρόνο. Άλλα αυτό δεν είναι όλο: σήµερα, µπορούµε να έχουµε στη διάθεση µας έτοιµα, προµαγειρεµένα και σε ειδική συσκευασία συντηρήσεως ολόκληρα γεύµατα, από το πρώτο πιάτο ως το τελευταίο. Τα διάφορα φαγητά, αφού ξαναζεσταθούν απλώς για λίγα µόνο λεπτά, φτάνουν στο τραπέζι φρεσκότατα, νόστιµα και ορεκτικά όπως ήταν τη στιγµή πού, πριν µιαν εβδοµάδα, ένα µήνα, ή ένα χρόνο, ετοιµάστηκαν µε επιµέλεια από επιδέξιους µαγείρους.

Παράλληλα µε την εξέλιξη της τεχνικής της ψύξεως, σηµείωσε προόδους, όλο αυτόν τον καιρό, η αναζήτηση υλικών πού µπορούν να αποµονώσουν από το περιβάλλον τον κατεψυγµένο χώρο: θα ήταν, πράγµατι, µάταιο να δηµιουργηθεί χαµηλή θερµοκρασία σ' ένα δοχείο, σ' ένα δωµάτιο, σ' ένα ανθρώπινο σώµα ή σ' ένα κοµµάτι αρνί, αν ή εξωτερική θερµότητα µπορούσε ύστερα να φτάσει στο χώρο ή στα αντικείµενα πού έχουν ψυχθεί. Ακόµα και όταν µετέφεραν, σε παλαιότερες εποχές, τον φυσικό πάγο από τον έναν τόπο στον άλλον, οι άνθρωποι αναζητούσαν ένα µονωτικό υλικό και χρησιµοποιούσαν, γι' αυτόν το σκοπό, το πριονίδι του πεύκου, πού το

σκόρπιζαν ανάµεσα στα κοµµάτια του πάγου. Σήµερα χρησιµοποιείται ακόµη σαν µονωτικό ο φελλός, ιδιαίτερα για να «φοδράρονται» οι επάνω επιφάνειες των ψυγείων, είναι όµως πολύ προτιµότερες µερικές νέες τεχνητές ουσίες, όπως οι κάθε είδους πλαστικές ύλες.

Τα υλικά αυτά έχουν τόση µονωτική ικανότητα, ώστε, τουλάχιστον θεωρητικά, ένα διαµέρισµα επενδυµένο µε τον κατάλληλο τρόπο στις αρχές του φθινοπώρου, τότε πού ή θερµοκρασία είναι η καλύτερη, θα µπορούσε να διατηρηθεί σε τέλεια ισοθερµία για όλο το χειµώνα µε ελάχιστη θέρµανση, υπό τον όρο, εννοείται, ότι δε θα ανοίγουν καθόλου οι πόρτες.

Μολονότι, κατά κάποιον τρόπο, θα έπρεπε και ο ίδιος ο εφευρέτης να είχε διαισθανθεί τι προοπτικές άνοιγε, για την ανθρωπότητα, η ιδέα του, εύλογα

122

κανείς αναρωτιέται: το 1834, µπόρεσε άραγε, να φανταστεί ο Τζάκοµπ Πέρκινς έστω και το ένα δέκατο των δυνατοτήτων που πρόσφερε το µηχάνηµα του;

ΑΝΩ∆ΥΝΗ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ Με τις προόδους της αναισθησιολογίας περιορίζονται οι πόνοι των χειρουργικών επεµβάσεων «Το πρωί της εγχειρήσεως έφτασε. ∆εν υπήρχαν αναισθητικά εκείνο τον καιρό, κι εγώ δεν πήρα ούτε ηρεµιστικά ούτε διεγερτικά, εκτός από δυο φλιτζάνια τσάι που, µαζί µ' ένα µπισκότο, ήταν το πρόγευµα µου, αν µπορεί κανείς να το πάρει έτσι. Η εγχείρηση πού έπρεπε να αντιµετωπίσω» ήταν πιο περίπλοκη από άλλες, που ωστόσο οδηγούσαν σε ακρωτηριασµούς πολύ πιο σοβαρούς. Χρειαζόταν να κοπούν ιστοί πάρα πολύ ευαίσθητοι κι αυτό δεν µπορούσε να γίνει µε λίγες, γρήγορες νυστεριές. ∆εν πίστευα πώς ήταν πιο οδυνηρή από τις περισσότερες επεµβάσεις της υψηλής χειρουρ-γικής, αλλά νόµιζα πως δεν κάνω λάθος να πιστεύω ότι δεν ήταν λιγότερο οδυνηρή από τις άλλες: αυτό µόνο θέλω να υποστηρίξω.

Για την αγωνία πού µου προκάλεσε ή εγχείρηση δε θα πω τίποτα. Ένας τόσο φοβερός πόνος σαν αυτόν πού υπέφερα δεν µπορεί να περιγραφή µε λόγια, κι έτσι, ευτυχώς, δεν µπορεί να τον αφηγηθεί κανείς. Τις λεπτοµέρειες τις έχω κιόλας ξεχάσει. Αλλά τη σκοτεινή αποκορύφωση των συγκινήσεων, τη φρίκη της βαθιάς µαυρίλας που έπεφτε επάνω µου, το αίσθηµα ότι είχα εγκαταλειφθεί από το θεό και από τους ανθρώπους, ένα αίσθηµα που συνόρευε µε την απελπισία θολώνοντας το µυαλό και την καρδιά µου, όλα αυτά δε θα τα ξεχάσω ποτέ, µολονότι θα ήµουν ευτυχής αν το κατόρθωνα. Μόνο ή επιθυµία µου να προφυλαχτούν άλλοι από όσα εγώ υπέφερα µε κάνει να ξαναζήσω νοερά τις στιγµές εκείνες και να εξοµολογηθώ το άγχος και την ταπείνωση πού δοκίµασα από την προσωπική µου εκείνη εµπειρία. Ούτε µπορώ να βρω ένα λεξιλόγιο πιο απλό και πιο λιτό από αυτό που χρησιµοποίησα για να εκφράσω αισθήµατα που, για καλή µας τύχη, είναι

πολύ σπάνια στην καθηµερινή ζωή ώστε να εκφραστούν µε τις συνηθισµένες λέξεις.

Αυτό το απερίγραπτο µαρτύριο θα µπορούσα να το είχα αποφύγει αν, πριν από την εγχείρηση, µε είχαν αναισθητοποιήσει µε αιθέρα ή µε χλωροφόρµιο ή µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο. Στο σηµείο αυτό όµως δεν επιµένω, γιατί δεν είναι ανάγκη να αποδείξω όσα βεβαιώνω: ή µαρτυρία των χιλιάδων ατόµων που η χρησιµοποίηση του χλωροφορµίου έσωσε από παρόµοια βασανιστήρια µπορεί εύκολα να πείσει όσους δεν είναι, από κακοπιστία, αποφασισµένοι να µη µε πιστέψουν. Όσο κράτησε ή εγχείρηση, παρά τους πόνους, όλες µου οι αισθήσεις είχαν οξυνθεί στο έπακρο, πράγµα πού συµβαίνει, όπως µου είπαν, σ' όλους τους ασθενείς σε

123

παρόµοιες περιπτώσεις. Παρατηρούσα προσεχτικά όλες τις κινήσεις του χειρούργου. Θυµάµαι ακόµα το κάθε τι πολύ ζωηρά: την ετοιµασία των εργαλείων, το τυπικό σχήµα της αιµοστατικής λαβίδας, την πρώτη τοµή, το πριόνισµα του οστού, το σφουγγάρι πού πίεζαν πάνω στην τοµή, την απολίνωση των αιµοφόρων αγγείων, τη ραφή των ιστών. Και τέλος, το ακρωτηριασµένο µου µέλος, βουτηγµένο στο αίµα και πεταγµένο στο δάπεδο».

Η επιστολή αυτή (το απόσπασµα πού παραθέτουµε δεν είναι παρά ένα µικρό τµήµα του µακρού κειµένου) απευθυνόταν στον Τζέιµς Γιάνγκ Σίµψον, που ανακάλυψε τις αναισθητικές ιδιότητες του χλωροφορµίου. Εκτός από τις φρικτές λεπτοµέρειες, που ο Σίµψον ήξερε ότι όλες τους ήταν αληθινές, και την πονεµένη συνηγορία για µια ευρύτερη χρησιµοποίηση του νέου φαρµάκου, το µήνυµα περιείχε ορισµένες ενδείξεις σκόπιµα ανακριβείς σχετικά µε την ταυτότητα του αποστολέα («Ανήκω στην πολυάριθµη κατηγορία των προσώπων για τα οποία µια µικρή τοµή είναι πηγή οδύνης») και είχε την υπογραφή: «Ένας παλαιός χειρουργηµένος». Ο Σίµψον δεν δυσκολεύτηκε να αναγνωρίσει το συγγραφέα της επιστολής, πού ήταν ο Τζώρτζ Ουίλσον. Ερευνητής µε οξύτατη διάνοια, ο Ουίλσον θα µπορούσε εύκολα να γίνει µεγάλος φυσικός ή χηµικός. Χτυπηµένος, ενώ ήταν ακόµη πολύ νέος, από µιαν αρρώστια στο πόδι και αναγκασµένος να υποστεί ακρωτηριασµό του αρρωστηµένου µέλους, επέζησε µετά την εγχείρηση, αλλά, δεν ξαναβρήκε πια εντελώς την υγεία του. Ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο, όταν τελικά του προσφέρθηκε ή έδρα της χηµείας πού τόσο επιθυµούσε, στο πανεπιστήµιο του Εδιµβούργου, δεν δέχτηκε, ξέροντας ότι δε θα µπορούσε να ανταποκριθεί στα καθήκοντα του. Πέθανε λίγο καιρό αφού έγραψε την παραπάνω επιστολή. Αν όµως δεν έγινε γνωστός για την επιστηµονική του αξία, ο Ουίλσον αναφέρεται, ακόµα και σήµερα, σαν συγγραφέας µιας από τις περιφηµότερες «ανώνυµες επιστολές» της ιστορίας, ντοκουµέντο που ή ανάγνωσή του αποτελεί πολύτιµο υλικό µελέτης για τους περισσότερους φοιτητές της ανατοµίας.

Τα αναισθητικά, που ο Ουίλσον είχε επικαλεστεί µε τόση ευγλωττία, χρησιµοποιούνται µόλις εδώ κι έναν αιώνα περίπου. Αν και από την αρχαιότητα ακόµα, είχαν δηµιουργηθεί και δοκιµαστεί σε πειράµατα ουσίες πού ανακούφιζαν τον πόνο, καµιά απ’ αυτές δεν είχε αποδειχτεί ούτε στο ελάχιστο ικανοποιητική στον χειρουργικό τοµέα: οποιαδήποτε επέµβαση,

από την εξαγωγή ενός δοντιού ή µιας πέτρας από τη χολή, ως τον ακρωτηριασµό ενός µέλους, έπρεπε να γίνει ενώ ο ασθενής διατηρούσε όλες του τις αισθήσεις. Η αναζήτηση ενός φαρµάκου κατά του πόνου συνεχιζόταν σ' όλες τις εποχές: ο Όµηρος αναφέρει το «νηπενθές», πού ήταν ίσως εκχύλισµα καννάβεως. Οι Ρωµαίοι, για να µετριάσουν τον πόνο από τα τραύµατα, συνήθιζαν να προσθέτουν στο κρασί τον «µανδραγόρα». Σε χρόνους πιο πρόσφατους, χρησιµοποιήθηκε το όπιο από την παπαρούνα. Αλλά δεν υπήρχαν ικανοποιητικά αποτελέσµατα, όπως µαρτυρούν µερικοί στίχοι του σεξπηρικού «Οθέλλου». «Ούτε ή παπαρούνα, ούτε ο µανδραγόρας, ούτε όλα τα ναρκωτικά του κόσµου, θα σου ξαναδώσουν το γλυκό ύπνο πού ως τα χτες ήταν δικός σου».

124

Πράγµατι, ούτε ή παπαρούνα, ούτε ο µανδραγόρας, ούτε, πολύ λιγότερο, το κρασί ήταν αποτελεσµατικά αναισθητικά: όσα κι αν έπαιρνε απ’ αυτά ο ασθενής, αρκούσε η πρώτη νυστεριά για να ξαναβρεί αµέσως τις αισθήσεις του.

Το πρώτο πραγµατικό αναισθητικό, ένα φάρµακο δηλαδή που προκαλούσε αναισθησία στον πόνο, κοιµίζοντας ή µισοκοιµίζοντας αρρώστους, ανακαλύφτηκε το 1799 από τον σερ Χάµφρεϋ Ντέιβυ, διάσηµο για τη συµβολή του στις έρευνες σχετικά µε τον ηλεκτρισµό και τον µαγνητισµό, αλλά γενικά εντελώς αγνοηµένο για ό,τι αφορά τη σηµαντική δραστηριότητα του στο πεδίο της ιατρικής. Για το πρωτοξείδιο του αζώτου επικρατούσε εκείνη την εποχή ή αντίληψη ότι ήταν µια ουσία εξαιρετικά δηλητηριώδης. Ο Ντέιβυ είχε εντελώς διαφορετική γνώµη και αποφασισµένος να αποδείξει πόσο ή κοινή αντίληψη ήταν αβάσιµη, πειραµατίστηκε µε την ουσία αυτή στον ίδιο τον εαυτό του. Ανακάλυψε λοιπόν ότι όχι µόνο δεν ήταν θανατηφόρα, αλλά και προκαλούσε µιαν ασυγκράτητη ιλαρότητα και ταυτόχρονα εξαφάνιζε κάθε ευαισθησία στο κάτω µέρος του σώµατος. Αµέσως το βάφτισε «ιλαρυντικό αέριο» και, επειδή φαινόταν «ικανό να εξαφανίσει τον φυσικό πόνο», υποστήριξε ότι µπορούσε «ίσως να χρησιµοποιηθεί µε καλά αποτελέσµατα σε χειρουργικές επεµβάσεις».

Κανείς δεν τον πίστεψε. Και µόνο ύστερα από πενήντα χρόνια, το 1844, ένας νεαρός αµερικανός γιατρός, ο Οράτιος Ουέλς, ανακάλυψε µε τη σειρά του το πρωτοξείδιο του αζώτου, παρακολουθώντας στο Χάρτφορτν της Κοννέκτικατ τα περίεργα πειράµατα ενός κάποιου «καθηγητή» Κόλτον. Ο τελευταίος, ένας χρεοκοπηµένος γιατρός, έβγαζε το ψωµί του επιδεικνύοντας στις πλατείες των χωριών διάφορα επιστηµονικά τεχνάσµατα. Ένα από τα αγαπηµένα του παιχνίδια ήταν ακριβώς η επίδειξη των «αποτελεσµάτων που προκαλούνται από την εισπνοή ιλαρυντικών αερίων». Ο «καθηγητής» Κόλτον έδειχνε στον κόσµο που µαζευόταν γύρω του αµπούλες γεµάτες από το αέριο αυτό και καλούσε κάποιον από τους παρόντες να το εισπνεύσει, αλλά η πρόσκληση απευθυνόταν µόνο σε λί-γους, διαλεγµένους από τον ίδιον, «πολύ αξιοσέβαστους τζέντλεµαν». Ένας απ’ αυτούς τους κυρίους, την ήµερα εκείνη, άρχισε να τρέχει σαν φρενιασµένος ανάµεσα στο πλήθος, χτυπώντας πάνω σε τοίχους και ξύλινους πάγκους. Όταν όµως ο Ουέλς, γοητευµένος, τον ρώτησε αν οι

µώλωπες τον πονούσαν, απάντησε: «Ποιοι µώλωπες;» Είχε τώρα συνέλθει από την επίδραση του αερίου και έµεινε κατάπληκτος όταν είδε τις µελανιές πού είχε επάνω του.

Ο Ουέλς συνέλαβε αµέσους την ιδέα ότι ένα αέριο αυτού του είδους µπορούσε να είναι χρήσιµο σ' έναν οδοντίατρο και κάλεσε έτσι τον «καθηγητή» Κόλτον να πάει στο εργαστήριο του την άλλη µέρα να του χορήγηση µια δόση αερίου, ενώ ένας συνάδελφός του θα του έβγαζε έναν από τους φρονιµίτες του, πού ήταν χαλασµένος και τον πονούσε πολύ. Η επιτυχία ήταν απόλυτη, η επέµβαση έγινε χωρίς ο Ουέλς να υποφέρει καθόλου. Όταν συνήλθε, µετά την πρώτη αποτελεσµατική αναισθησία,

125

ανακάλυψη πού θα έφερνε επανάσταση στην Ιατρική και τη χειρουργική, ο Ουέλς είπε µια φράση πού ήταν αριστούργηµα αθέλητης κωµικότητας σε σχέση µε τη σηµασία του γεγονότος: «Ω! φώναξε, επιτέλους, µια νέα εποχή στην εξαγωγή των δοντιών!»

∆υστυχώς, όταν ο Ουέλς θέλησε αργότερα να ενεργήσει δηµόσια µια επέµβαση υπό συνθήκες αναισθησίας, το εγχείρηµα απέτυχε: ή αµπούλα µε το αέριο είχε αποτραβηχτεί πολύ γρήγορα και ο ασθενής, ανακτώντας πρόωρα τις αισθήσεις του, µούγκρισε από τον πόνο και την αγωνία. Μια θύελλα από σφυρίγµατα και βρισιές, που ανάµεσα τους ξεχώριζε ή λέξη «απατεώνα», σάρωσε τον άτυχο οδοντίατρο, πού πέθανε µέσα στη φτώχεια ύστερα από λίγα χρόνια. Ένας συνάδελφός του όµως, ο Ουίλλιαµ Μόρτον, δεν αποθαρρύνθηκε απ’ ό,τι συνέβη και συνέχισε τις έρευνες επιχειρώντας να χρησιµοποιήσει µια νέα ουσία, τον θειικό αιθέρα ήδη από το 1818, ο Φαρανταίϋ είχε ανακαλύψει στην ουσία αυτή ιδιότητες όµοιες µε του πρωτοξειδίου του αζώτου. Αντίθετα από το «Ιλαρυντικό αέριο», ο θειικός αιθέρας ήταν υγρό πτητικό και µπορούσαν να το σκορπίσουν πάνω σ' ένα µαντήλι που το κρατούσαν σφιχτά στα ρουθούνια του αρρώστου όσο χρειαζόταν. Είχε επίσης αναισθητική δύναµη πολύ µεγαλύτερη από του πρωτοξειδίου του αζώτου, πού ή επίδρασή του ήταν πιθανό να εξασθένιζε σε επεµβάσεις µεγάλης διάρκειας και ιδιαίτερα οδυνηρές. Όπως φαινόταν, η χρήση του αιθέρα θα επέτρεπε να γίνουν, χωρίς πόνο, εγχειρήσεις κάθε είδους, ακόµα και ακρωτηριασµοί.

Ο Μόρτον είχε συµφωνήσει να αναισθητοποιήσει στο Γενικό Νοσοκοµείο της Μασαχουσέτης έναν ασθενή που θα εγχειριζόταν για όγκο στο λαιµό. Είχε όµως συναντήσει ορισµένες δυσκολίες µε µια συσκευή δικής του επινοήσεως και είχε φτάσει µε καθυστέρηση ενός τετάρτου της ώρας και βρήκε ένα κλίµα φανερά εχθρικό εξ αιτίας της ανυποµονησίας του χειρούργου, του αρρώστου και όσων θα παρακολουθούσαν την εγχείρηση. Ασθµαίνοντας, ο Μόρτον τοποθέτησε τη συσκευή του πλάι στο χειρουργικό τραπέζι, ενώ ο χειρουργός εξακολουθούσε να γκρινιάζει και να βηµατίζει νευρικά. Τέλος, µ' έναν ενθαρρυντικό λόγο, τακτοποίησε τη µάσκα στο πρό-σωπο του αρρώστου.

Ύστερα από πέντε µόλις λεπτά, ο άρρωστος φάνηκε να έχει πέσει σε βαθύ ύπνο: ο Μόρτον έκαµε νόηµα στον χειρουργό κι αυτός επιχείρησε µια τοµή. Από τους γύρω σηκώθηκε ένα µουρµουρητό. Ήταν κατά κανόνα η στιγµή πού σε κάθε εγχείρηση, σε όλες τις χειρουργικές αίθουσες,

αντηχούσαν κραυγές: τώρα, κατά περίεργο τρόπο, όλα ήταν σιωπηλά, ο άρρωστος ούτε πού κινήθηκε. Η εγχείρηση έγινε εντελώς ανώδυνα. Ήταν ή 16η Οκτωβρίου 1846.

Αξίζει να σηµειωθεί ότι τόσο το πρωτοξείδιο του αζώτου όσο και ο θειικός αιθέρας πού είχαν ανακαλυφθεί από άγγλους ερευνητές στο τέλος του 18ου αιώνα και αγνοήθηκαν τελείως από τους χειρουργούς, ανακαλύφθηκαν για δεύτερη φορά και υιοθετήθηκαν, µισόν αιώνα αργότερα, από αµερικανούς οδοντίατρους.

Το 1847, ένα χρόνο µετά την επιτυχή επίδειξη των αποτελεσµάτων του αιθέρα, ο Τζέιµς Γιάνγκ Σίµψον, καθηγητής της µαιευτικής στο πανεπιστήµιο

126

του Εδιµβούργου, χρησιµοποίησε για πρώτη φορά το χλωροφόρµιο. Όπως και ο αιθέρας, το χλωροφόρµιο ήταν πτητικό υγρό, αλλά είχε µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα: λίγες σταγόνες πάνω σε µια γάζα ήταν αρκετές για να προκαλέσουν βαθιά νάρκωση, αρκετή ακόµη και για τις υπογάστριες εγχειρήσεις, στις οποίες ο άρρωστος, αν είχε λιγότερο αναισθητοποιηθεί, θα πάθαινε χωρίς άλλο συστολή των µυών όπου θα γινόταν ή πρώτη τοµή, µε αποτέλεσµα να γίνει αδύνατη ή συνέχιση της επεµβάσεως. Το χλωροφόρµιο είχε ευχάριστη οσµή και δεν προκαλούσε στους πνεύµονες τα ερεθιστικά εκείνα αποτελέσµατα πού είχαν δηµιουργήσει υποψίες σχετικά µε τον αιθέρα: τόσο µεγάλα ήταν τα πλεονεκτήµατα του σε σχέση µε τα άλλα δύο αναισθητικά, ώστε τα εξετόπισε αµέσως, σχεδόν ολοκληρωτικά.

Αργότερα, παρατηρήθηκε, απροσδόκητα, ότι κι αυτό παρουσίαζε σοβαρά µειονεκτήµατα. Έτσι, µε όση ευκολία είχε προτιµηθεί, µε την ίδια εγκαταλείφθηκε: ήταν ευκολότατο, π.χ., σκέφτονταν οι γιατροί, να χορηγηθεί σε υπερβολική δόση κι αυτό έβλαπτε ανεπανόρθωτα την καρδιά και το συκώτι. Ο κυριότερος κίνδυνος στη χρησιµοποίηση του χλωροφορµίου βρίσκεται στο γεγονός ότι µπορεί να προκαλέσει στην αρχική φάση της ναρκώσεως τον απρόοπτο θάνατο του αρρώστου.

Οπωσδήποτε, σε ορισµένες περιπτώσεις, το χλωροφόρµιο είναι το πιο κατάλληλο αναισθητικό, εντελώς ακίνδυνο αν χορηγηθεί από έµπειρα χέρια. Τον ίδιο χρόνο πού ο Σίµψον πειραµατίστηκε µε το χλωροφόρµιο, ανακαλύφθηκε και ή αναισθητική ιδιότητα µιας άλλης ουσίας: του χλωριούχου µεθυλίου, πού όµως έγινε δεκτό από τον ιατρικό κόσµο υστέρα από πολλές δεκαετίες, δηλαδή το 1896.

Ένα ακόµη αναισθητικό, το κυκλοπροπάνιο, (ή τριµεθυλένιο), χρησιµοποιήθηκε το 1929. Η επίδραση του είναι ισχυρότατη και, γι' αυτό, επαρκεί τόσο µικρή ποσότητα ώστε στους ασθενείς - ιδιαίτερα σε όσους πάσχουν από πνευµονικές παθήσεις - µπορεί να δοθεί να εισπνεύσουν ένα αναισθητικό µείγµα πού αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από οξυγόνο. Το αέριο όµως αυτό κοστίζει πολύ και εύκολα µπορεί να εκραγεί: είναι, εποµένως, απαραίτητη για τη χρησιµοποίηση του, µια ειδική συσκευή «κλειστού κυκλώµατος», πού επιτρέπει στον ασθενή να εισπνέει, κατάλληλα απολυµασµένο, ένα µέρος του αέρος πού ο ίδιος εκπνέει. Κατά τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο, εµφανίστηκε ένα άλλο εισπνεόµενο ναρκωτικό, το τριχλωροαιθυλένιο ή τριελίνη, πού αποδείχτηκε ιδεώδες για ορισµένες ειδικές περιπτώσεις.

Όλα τα αναισθητικά του τύπου αυτού στηρίζονται στην ικανότητα του ανθρώπινου οργανισµού να απορροφά ουσίες µέσω των πνευµόνων για να τις διοχετεύει έπειτα στην κυκλοφορία του αίµατος, ώστε να φτάσουν στον εγκέφαλο. Από την παρατήρηση αυτή έγινε σύντοµα αντιληπτό ότι η άµεση εισαγωγή του φαρµάκου στις φλέβες έφερε πιο γρήγορα αποτελέσµατα: το σύστηµα αυτό αποδείχτηκε, πραγµατικά, αποτελεσµατικότατο µόλις βρέθηκε το κατάλληλο αναισθητικό στην ευρύτατη ποικιλία των βαρβιτουρικών. Μετά το πρώτο, το βερονάλ, που δοκιµάστηκε το 1932, πολλά άλλα ανάλογα ενδοφλέβια αναισθητικά άρχισαν να χρησιµοποιούνται. Φέρνουν λιγότερες ανησυχίες στον ασθενή, που δεν δοκιµάζει κανένα αίσθηµα ασφυξίας ή πνιγµού: το µόνο πού νιώθει είναι το τσίµπηµα από τη βελόνα της σύριγγας.

127

Συχνά, όµως, ιδιαίτερα σε παρατεινόµενες εγχειρήσεις, µετά τη χορήγηση ενδοφλεβίου αναισθητικού ακολουθεί αναισθησία µε εισπνοή. Τα αναισθητικά πού χορηγούνται µε ενδοφλέβια ένεση παρουσιάζουν το µειονέκτηµα (και γι' αυτό σπάνια χρησιµοποιούνται µόνα τους στην υψηλή χειρουργική) ότι είναι δυσκολότατος ο καθορισµός των δόσεων. Ένα από τα πιο συνηθισµένα σήµερα ενδοφλέβια αναισθητικά είναι το πεντοτάλ, γνωστό - όταν δίνεται σε µικρές δόσεις - και ως «όρος της αληθείας».

Μια διαφορετική µορφή αναισθησίας, ή λεγόµενη «τοπική», µπορεί να γίνει µε την υποδόρια ένεση µερικών ουσιών πού επενεργούν στον γύρω νευρικό ιστό, εξαφανίζοντας την ευαισθησία της περιοχής, χωρίς όµως να αµβλύνεται το σύνολο της λειτουργίας της συνειδήσεως. Το πρώτο αναισθητικό του είδους αυτού, πού τώρα πια έχει ολοκληρωτικά εγκαταλειφθεί, µολονότι εξακολουθεί να έχει κάποια φήµη, ήταν ή κοκαΐνη, πού παίρνεται από τα φύλλα ενός περουβιανού φυτού, της κόκας. Το περισσότερο χρησιµοποιούµενο σήµερα αναισθητικό είναι ή προκαΐνη.

Μια δεύτερη µορφή µερικής αναισθησίας είναι ή «αναισθησία της σπονδυλικής στήλης», ή ραχιαναισθησία: ορισµένες νευρικές απολήξεις, όλες εκείνες πού επηρεάζουν ένα ορισµένο τµήµα του σώµατος, µπορούν προσωρινά να αναισθητοποιηθούν µε ένεση αναισθητικού σε ένα συγκεκριµένο σηµείο της σπονδυλικής στήλης. Πράγµατι, όλα τα νεύρα συνδέονται, σε συµµετρικά κατανεµηµένες δέσµες, µε τον νωτιαίο µυελό κι έτσι το φάρµακο που εισάγεται στην προκαθορισµένη δέσµη θα ακινητοποίηση το µισό σώµα αλλά δε θα επιφέρει συσκότιση στη συνείδηση. Η τεχνική αυτή ανακαλύφθηκε συµπτωµατικά το 1885 από τον νεοϋορκέζο νευρολόγο Λίοναρντ Κόρνινγκ, πού προσπαθούσε να αναισθητοποιήσει ένα νεύρο της ράχης ενός σκύλου: ύστερα από ένεση στα τοιχώµατα που περιέβαλλαν τη σπονδυλική στήλη του ζώου, ο Κόρνινγκ παρατήρησε µε έκπληξη ότι είχε ακινητοποιήσει µεγάλο µέρος του σώµατος του ζώου. Νέα αναισθητικά και νέες τεχνικές µέθοδοι δοκιµάζονται συνεχώς. Μια τελευταία πρόσφατη βοήθεια δόθηκε στη χειρουργική από το κουράριο, που ωστόσο, από επιστηµονική άποψη, δεν ανήκει στα αναισθητικά. Ισχυρό δηλητήριο, που το χρησιµοποιούν οι Ινδιάνοι της Νότιας Αµερικής για να κάνουν θανατηφόρα τα βέλη τους, το κουράριο χρησιµοποιείται τώρα σε µεγάλη κλίµακα για τη χαλάρωση των µυών. Αφού επιτευχθεί η χαλάρωση αυτή, και µε την εξασφάλιση ότι θα κράτηση σε όλη τη διάρκεια της

εγχειρήσεως, ο αναισθησιολόγος θα µπόρεση να δώσει στον ασθενή να εισπνεύσει τόσο µόνο «αέριο», όσο αρκεί για να τον κράτηση σε κατάσταση ασυνειδησίας κι έτσι θα εργασθεί ο ίδιος µε µεγαλύτερη σιγουριά.

Ο ∆ΑΡΒΙΝΟΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΕΙ∆ΩΝ Το πολυσυζητηµένο βιβλίο που πρόσφερε νέες γόνιµες βάσεις στις επιστήµες της φύσεως Η θεωρία της εξελίξεως είναι σήµερα τόσο ριζωµένη στην πνευµατική µας κληρονοµιά , ώστε δύσκολα θυµόµαστε ότι ανάγεται σε αρκετά µακρινή

128

εποχή. Ως τα µέσα του περασµένου αιώνα, πράγµατι, πάρα πολλοί επιστήµονες, ίσως οι περισσότεροι, τη θεωρούσαν απλώς µία ενδιαφέρουσα υπόθεση. Ίσως να υπήρξε µία εξέλιξη των πετρωµάτων, αυτό οι επιστήµονες ήταν διατεθειµένοι να το παραδεχτούν: αλλά ελάχιστα πράγµατα, ή τίποτα δεν αποδείκνυε, κατά την κρίση τους , µίαν ανάλογη εξέλιξη των φυτών ή των ζώων. Όσο για µια εξέλιξη του ανθρώπου, µια τέτοια ιδέα τη θεωρούσαν πολύ εξωφρενική για να την πάρουν στα σοβαρά. Τα αρχικά κεφάλαια της «Γενέσεως» δεν εβεβαίωναν µήπως , µε τον πιο σαφή τρόπο, ότι ολόκληρο το ανθρώπινο γένος κατάγεται από ένα µόνο ζεύγος, τον πρώτο άντρα και την πρώτη γυναίκα που πλάστηκαν µε τον ειδικό σκοπό να κατοικηθεί η γη; Ήταν γνωστό, ακόµη, και πότε έγινε αυτό, αφού στα περιθώρια των µεγάλων Βίβλων που είχαν τόσο διαδοθεί στον αγγλοσαξονικό κόσµο, ήταν σηµειωµένη µια ακριβής χρονολογία:4.004 π. Χ. Ακόµα και σήµερα υπάρχουν άνθρωποι, οι λεγόµενοι «φονταµενταλιστές, που πιστεύουν ακλόνητα σ’ αυτή τη δοξασία. ∆εν είναι όµως πολλοί: σ’ όλες τις χώρες του κόσµου, οι περισσότεροι επιστήµονες, όπως και οι κυριότεροι εκπρόσωποι της θρησκευτικής σκέψεως και η µεγάλη µάζα των λογικών ανθρώπων, είναι οπαδοί της θεωρίας της εξελίξεως και δεν διστάζουν να το αναγνωρίσουν. Η εξέλιξη των ειδών δεν θεωρείται πια µια υπόθεση, αλλά βασικό κλειδί για να εισδύσει κανείς στα µυστικά της φύσεως. Όλα τα είδη που βλέπουµε και ξέρουµε προέρχονται, µε την εξέλιξη, από µορφές αρκετά διαφορετικές από τις σηµερινές: και ο άνθρωπος επίσης, ο «βασιλιάς της δηµιουργίας», έχει περάσει από εξελικτική διαδικασία. Είναι φανερό ότι η θεωρία αυτή προκάλεσε µεγάλη επανάσταση στη σκέψη, µιαν από τις σηµαντικότερες και µε τις σοβαρότερες συνέπειες στην ανθρώπινη ιστορία. Και αν υπάρχει κάποιος στον οποίο περισσότερο από κάθε άλλον αποδίδεται η τιµή της επαναστατικής αυτής ανακαλύψεως, αυτός είναι ασφαλώς ο άγγλος επιστήµων Κάρολος ∆αρβίνος, που όλοι ξέρουν το όνοµά του, έστω κι αν δεν έχουν όλοι διαβάσει κάποιο από τα βιβλία του. Ο Τσάρλς Ντάρβιν γεννήθηκε το 1809. Ήταν γιος ενός γιατρού του Σριούσµπερυ, που είχε παντρευτεί µια πλούσια κόρη, κάποια δεσποινίδα Ουέτζγουντ, από την οικογένεια των διάσηµων αγγειοπλαστών, και είχε δηµιουργήσει και ο ίδιος περιουσία από την επαγγελµατική του δραστηριότητα. Ο Τσάρλς, δευτερότοκος µέσα σε έξι αδέλφια, φοίτησε

πρώτα σε δηµοτικό σχολείο, όπου έµαθε ελάχιστα πράγµατα, και ύστερα, επί εφτά χρόνια, στο σχολείο µέσης εκπαιδεύσεως, όπου επίσης δεν έµαθε σχεδόν τίποτα. Αν δεν είχε το παραµικρό ενδιαφέρον για τη σύνθεση λατινικών στίχων, ο νεαρός ∆αρβίνος, ήταν όµως άριστος σπόρτσµαν και έδειχνε τεράστιο ενδιαφέρον για τα χηµικά πειράµατα και τη συλλογή εντόµων. Κάποτε, σε µιαν έκρηξη οργής για τις σχολικές του αποτυχίες, ο πατέρας του τού φώναξε: «Σου αρέσει µόνο να ρίχνεις τουφεκιές, να τρέχεις πίσω απ’ τα σκυλιά και να πιάνεις ποντίκια, τεµπέλη! Θα είσαι µια συµφορά και για σένα τον ίδιο και για την οικογένειά σου!» Είναι χαρακτηριστικό του ∆αρβίνου το

129

γεγονός ότι, αναφέροντας το ξέσπασµα αυτό του πατέρα του στην «Αυτοβιογραφία» του, βιάζεται να προσθέσει: « Ο πατέρας µου ήταν ο πιο ευγενικός άνθρωπος που γνώρισα ποτέ». Σε ηλικία δεκαέξι χρόνων, ο Τσάρλς άφησε το Σριούσµπερυ και πήγε στο Εδιµβούργο για να σπουδάσει ιατρική. Οι σκηνές όµως και οι µυρωδιές της χειρουργικής αίθουσας αποδείχτηκαν πολύ αποκρουστικές γι’ αυτόν κι έτσι εγκατέλειψε γρήγορα το πανεπιστήµιο. Ο πατέρας του σκέφτηκε τότε να τον προωθήσει στην εκκλησιαστική σταδιοδροµία και τον έστειλε στο Καίµπριτζ για τρία χρόνια. Αλλά κι αυτός ο καιρός πήγε χαµένος για τις σπουδές, όπως ακριβώς και τα χρόνια που πέρασε στο Σριούσµπερυ και στο Εδιµβούργο: στο Καίµπριτζ όµως, ο Τσάρλς διάβασε πολύ και απόκτησε καλές και χρήσιµες φιλίες, ενώ συνέχιζε πάντα τη συλλογή εντόµων. Μια µέρα µάλιστα, έτυχε ν’ ανακαλύψει ένα νέο είδος και ήταν απέραντη η ικανοποίησή του όταν αξιώθηκε να διαβάσει σ’ ένα βιβλίο σχετικό µε την πανίδα της Αγγλίας, ότι το τάδε κολεόπτερο «ανακαλύφθηκε από τον κύριο Τσάρλς Ντάρβιν». Λίγο αργότερα, ο ∆αρβίνος είχε τη µεγάλη ευκαιρία της ζωής του. Ένας από τους φίλους του καθηγητές τον υπέδειξε ως υποψήφιο στη θέση του φυσιοδίφη για µιαν επίσηµη αγγλική εξερευνητική αποστολή στις ακτές των ακραίων µεσηµβρινών περιοχών της Νότιας Αµερικής. Λίγο έλειψε όµως να ναυαγήσει το σχέδιο: ο πατέρας του αντιτάχθηκε και ο πλοίαρχος Φίτζροϋ, που θα ήταν αρχηγός της αποστολής µε το πλοίο «Μπήγκλ», όταν συνάντησε για πρώτη φορά τον µελλοντικό συνεργάτη του, σχηµάτισε γι’ αυτόν πολύ κακή εντύπωση: από το σχήµα της µύτης του, συµπέρανε ότι θα τον χαρακτήριζε έλλειψη ενεργητικότητας και αποφασιστικότητας Τέλος πάντων, αφού ξεπεράστηκαν οι οικογενειακές και ρινικές αντιρρήσεις, το 1831 ο ∆αρβίνος µπόρεσε να σαλπάρει από το Ντέβονπορτ µε το «Μπήγκλ» και δεν ξαναείδε την Αγγλία ως το φθινόπωρο του 1836. Μια τροµερή ναυτία βασάνισε, στην αρχή, τον νέο θαλασσοπόρο. Αλλά πολύ γρήγορα, το χαρούµενο ενδιαφέρον για τα τόσα καινούργια πράγµατα που έβλεπε, για τα πάντοτε διαφορετικά πανοράµατα, επικράτησε πάνω σε κάθε άλλο αίσθηµα. Όταν η αποστολή αντίκρισε για πρώτη φορά την ξηρά, στην Βραζιλία, και ο ∆αρβίνος ευτύχησε να περπατήσει µέσα σ’ ένα τροπικό δάσος, ο θαυµασµός του ήταν απέραντος: « Για όποιον αφιερώνεται µε πάθος στις φυσικές επιστήµες, έγραψε στο ηµερολόγιό του, µια µέρα σαν κι αυτή φέρνει µαζί της τόσο µεγάλη ευχαρίστηση, που είναι αδύνατο να

ελπίσεις ότι θα µπορέσεις να ζήσεις ακόµα µια φορά κάτι παρόµοιο». Ακολούθησαν και άλλες εµπειρίες: ιππασία µέσα στην πάµπα µαζί µε µερικούς αλογοβοσκούς, κυνήγι καγκουρό στο πυκνό δάσος, φιλοξενία από λευκούς γαιοκτήµονες που είχαν στην ιδιοκτησία τους πολλούς δούλους: το τελευταίο αυτό περιστατικό έγινε αιτία να γεννηθεί στην ψυχή του ένα άσβεστο µίσος για τον θεσµό της δουλείας. Στη Γη του Πυρός συνάντησε αργότερα τα πιο πρωτόγονα άτοµα του ανθρώπινου είδους: « Η θέα ενός αληθινού αγρίου µέσα στο φυσικό περιβάλλον είναι κάτι που δεν µπορεί να το ξεχάσει κανείς».

130

Ελεύθερος τώρα πια να δώσει διέξοδο στις επιστηµονικές του προτιµήσεις, ο ∆αρβίνος κατέβαλε κοπιαστικές προσπάθειες να πλουτίσει τη συλλογή του: τόσο, που οι ναύτες, διασκεδάζοντας µε τη µανία του, τον αποκαλούσαν «ο Πεταλουδοπιαστής». Κάθε τόσο, φιλονικούσε µε τον Φίτζροϋ, που ο χαρακτήρας του δεν ήταν από τους πιο εύκολους. Ωστόσο, ο ίδιος ο πλοίαρχος βάφτισε µε το όνοµα του νεαρού φυσιοδίφη ένα τµήµα της Κορδιλιέρας και µια κορυφή της Γης του Πυρός, αναγνωρίζοντας, όπως είπε, τις εξαιρετικές προσπάθειες – πολύ πέρα από τα όρια του καθήκοντος – που ο ερευνητής κατέβαλε στην εκτέλεση των εργασιών που του είχαν ανατεθεί. Σε σύντοµο χρονικό διάστηµα, ο Ντάρβιν είχε ανακαλύψει ότι «η ευχαρίστηση που νιώθει κανείς όταν παρατηρεί και στοχάζεται είναι πολύ µεγαλύτερη από την ευχαρίστηση που δίνουν η επιδεξιότητα των χεριών και τα σπορ». Ύστερ’ από χρόνια, όταν ξανασκεφτόταν το ταξίδι µε το «Μπήγκλ», δήλωνε ότι ήταν το πιο σηµαντικό γεγονός στη ζωή του και ότι είχε καθορίσει όλη τη µετέπειτα δραστηριότητά του. Όταν, τέλος, ξαναγύρισε στην πατρίδα του, ο Τσάρλς εµπιστεύθηκε στον πατέρα του ότι είχε πια αποφασίσει τι ήθελε να κάνει: «να προσφέρει µια µικρή συµβολή στις φυσικές επιστήµες». Μ’ αυτά ακριβώς τα λόγια εξέφρασε τις προθέσεις του, και ο πατέρας του δεν πρόβαλε αυτήν τη φορά καµιά αντίρρηση. Στο κάτω-κάτω, ο Τσάρλς ήταν αρκετά ώριµος τώρα για να ξέρει τις κλίσεις του και ευτυχώς, µε µια τόσο πλούσια οικογένεια, δεν υπήρχε γι’ αυτόν το πρόβληµα πώς θα κερδίσει τη ζωή του. Οι φυσικές επιστήµες όµως, απλώνονται σ’ ένα τεράστιο πεδίο και χρειάστηκε να περάσει καιρός πριν ο ∆αρβίνος αποφασίσει σε ποιον ιδιαίτερο τοµέα ήθελε, διαθέτοντας όλες του τις δυνάµεις, να προσφέρει τη συµβολή του. Και ακριβώς ενώ τακτοποιούσε τις σηµειώσεις του και τα έντοµα της συλλογής που είχε συγκεντρώσει στο ταξίδι του, η σκέψη του σταµάτησε πάνω σ’ ένα περιστατικό που συχνά είχε παρατηρήσει και που τον είχε, ήδη, απασχολήσει πολύ. Παντού είχε δει οργανισµούς κάθε είδους να προσαρµόζονται θαυµάσια στις συνήθειες της ζωής τους: πώς γινόταν αυτή η προσαρµογή από τους διάφορους οργανισµούς; Το πρόβληµα, σύµφωνα µε όσα αφηγείται ο ίδιος, τον βασάνιζε ιδιαίτερα και αποφάσισε να συγκεντρώσει όλα τα στοιχεία πού µπορούσε, σχετικά µε τις αλλαγές που είχαν υποστεί φυτά και ζώα είτε σε άγρια κατάσταση είτε εξηµερωµένα, µε σκοπό να ανακαλύψει ποιες αιτίες έκαναν, και τα µεν και τα δε, να αλλάζουν και να προσαρµόζονται στις συνθήκες περιβάλλοντος. «Το πρώτο µου σηµειωµατάριο άρχισα να ο χρησιµοποιώ τον Ιούλιο του 1837», έγραφε κάπου. ∆ηλαδή, λιγότερο από ένα χρόνο µετά την επιστροφή του από ταξίδι. Πάνω στο πρόβληµα αυτό ο ∆αρβίνος εργάστηκε σχεδόν είκοσι χρόνια, παρατηρώντας υποµονετικά τα γεγονότα, περιγράφοντάς τα, συγκρίνοντάς τα, εκτιµώντας τα. Σε µία τέτοια λεπτοµερειακή έρευνα µπόρεσε να επιδοθεί ο επιστήµων µε ηρεµία χάρη στον επιτυχηµένο γάµο του µε την εξαδέλφη του Έµµα Γουέτζγουντ, που ήταν άριστη νοικοκυρά, κι ακόµα µια γυναίκα µε µεγάλες αρετές, αν πρέπει να πιστέψουµε σε όσα διαβάζουµε σχετικά, και άφηνε πάντοτε το σύζυγό της να µελετά απερίσπαστος. Για κάµποσο καιρό µετά το γάµο τους, που έγινε το 1839, οι Ντάρβιν έζησαν στο Λονδίνο.

131

Ο Τσάρλς όµως κουράστηκε γρήγορα από τα γεύµατα έξω, από τους συχνούς επισκέπτες, από τις επισκέψεις που έπρεπε να ανταποδώσει, και το 1842, η οικογένεια εγκαταστάθηκε σ’ ένα ευρύχωρο σπίτι, που είχε αγοράσει, κοντά στο µικρό χωριό Ντάουν του Κεντ. Εκεί ο ∆αρβίνος πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του, σαράντα ολόκληρα χρόνια, µέσα στις πιο ευνοϊκές συνθήκες εργασίας, παρά την επισφαλή υγεία του. Από τι υπέφερε, δεν είναι ακριβώς γνωστό. Αλλά δεν υπάρχει αµφιβολία ότι ήταν µία υποχονδριακή ιδιοσυγκρασία. Η Έµµα τον φρόντιζε, διάβαζε µεγαλόφωνα γι’ αυτόν, καθόταν και τον άκουγε προσεκτικά, ενώ µιλούσε για πράγµατα που συχνά ούτε µπορούσε να καταλάβει και – σηµαντική λεπτοµέρεια – του έδωσε δέκα παιδιά µέσα σε δεκαεφτά χρόνια. Οι µέρες, οι µήνες, τα χρόνια περνούσαν το ένα µετά το άλλο και ο ∆αρβίνος εξακολουθούσε να γεµίζει µεθοδικά τα σηµειωµατάριά του, βέβαιος ότι το θέµα που είχε διαλέξει δεν ήταν τέτοιο που να ενδιαφέρει άλλους ερευνητές. Τουλάχιστον έτσι σκεφτόταν ο ίδιος. Στην πραγµατικότητα έκανε λάθος, και θα δούµε γιατί. Λίγο µετά την εγκατάστασή του στο Ντάουν, είχε συνοψίσει σε τριάντα πέντε µόνο σελίδες την περίφηµη θεωρία του, που το καλοκαίρι του 1844 τη διεύρυνε σε 230 καρτέλες. Αλλά πέρασαν πολλά χρόνια χωρίς να έχει τίποτα έτοιµο για τύπωµα, ενώ οι φίλοι του, µε τους οποίους συζητούσε για την εργασία του, τον παρότρυνα να «κινηθεί». Το 1858, τελικά, η πραγµατεία ήταν σχεδόν εντελώς αποπερατωµένη. Ακριβώς στο σηµείο αυτό, ένα πρωινό του Ιουνίου της χρονιάς εκείνης, ο ∆αρβίνος δέχτηκε µια δυσάρεστη έκπληξη µε τη µορφή επιστολής που του απευθυνόταν από ένα άλλο άγγλο φυσιοδίφη, τον Άλφρεντ Ράσσελ Ουάλλας. Παλαιότερα, οι δύο ερευνητές είχαν µια φιλική ανταλλαγή απόψεων γύρω από τα κοινά ενδιαφέροντά τους. Ο Άλφρεντ Ράσσελ Ουάλλας είχε πραγµατοποιήσει έρευνες στις ανατολικές Ινδίες και είχε ασχοληθεί, όπως φαίνεται, κι αυτός µε το ίδιο πρόβληµα που ο ∆αρβίνος το νόµιζε αποκλειστικά δικό του. Και τώρα, µαζί µε την επιστολή, έστελνε στο συνάδελφο και ένα χειρόγραφο, όπου εξέθετε τη θεωρία του: στις κύριες γραµµές της, ήταν η ίδια η θεωρία του ∆αρβίνου: «Αν ο Ουάλλας είχε στα χέρια του το σχέδιο που είχα σκιαγραφήσει το 1842, παρατήρησε µε πικρία ο ∆αρβίνος, δε θα µπορούσε να δώσει καλύτερη περίληψή του». Η πρώτη αντίδραση του ∆αρβίνου ήταν να βεβαιώσει ότι θα προτιµούσε να κόψει την πραγµατεία του, παρά να επιτρέψει στον Ουάλλας «ή σε οποιονδήποτε άλλο να σκεφθεί ότι θα φερνόµουν µε αξιοθρήνητο τρόπο». Τελικά, επειδή και οι δύο επιστήµονες ήταν βικτοριανοί τζέντλεµαν, το ζήτηµα λύθηκε µε ικανοποιητικό τρόπο. Συµφωνήθηκε πράγµατι να ετοιµάσουν µία κοινή ανακοίνωση, που διαβάστηκε, την 1η Ιουλίου 1858, στη συνεδρίαση της «Linnean Society» του Λονδίνου. Φαίνεται ότι κανείς από τους παρόντες – καµιά τριανταριά πρόσωπα- δεν αντιλήφθηκε την εξαιρετική σηµασία της θεωρίας. Όταν όµως, το Νοέµβριο του 1859, εκδόθηκε το βιβλίο του ∆αρβίνου, ξεσήκωσε σωστή θύελλα. Αν ο τίτλος του έργου ήταν αρκετά µεγάλος: «Περί της καταγωγής των ειδών δια της φυσικής επιλογής, ή η διατήρηση των προνοµιούχων φυλών

132

στον αγώνα για την ύπαρξη», ο τόµος ήταν επίσης ογκώδης, εξακόσιες περίπου σελίδες και δεν προσφερόταν στο διάβασµα: η πρώτη έκδοση όµως – 1250 αντίτυπα που κοστίζουν 15 σελίνια το ένα- πουλήθηκε την ίδια µέρα που εµφανίστηκε στα βιβλιοπωλεία και µια δεύτερη έκδοση, σε 3000 αντίτυπα, που είχε ετοιµαστεί βιαστικά, εξαντλήθηκε σχεδόν το ίδιο γρήγορα. Ακολούθησαν, όσο ζούσε ο ∆αρβίνος, τέσσερις διαδοχικές ανατυπώσεις. Και η πραγµατεία εκδίδεται ακόµα και σήµερα, αφού θεωρείται, κατά γενική οµολογία, ένα από τα µεγάλα κλασικά έργα της επιστήµης. Τι πραγµατευόταν αυτό το βιβλίο, και γιατί προκάλεσε τόσο θόρυβο; Πρέπει πρώτα-πρώτα να διασαφηνισθεί ότι ο ∆αρβίνος δεν «ανακάλυψε την εξέλιξη», όπως συνήθως υποστηρίζεται. Ήδη ανάµεσα στους στοχαστές της αρχαίας Ελλάδος, υπήρξαν θεωρητικοί της εξελίξεως και, σε πλησιέστερη εποχή, τον 18ο αιώνα, ο Λαµάρκ στη Γαλλία και ο Έρασµος Ντάρβιν, παππούς του ∆αρβίνου, στην Αγγλία, είχαν διατυπώσει υποθέσεις σχετικά µε τον εξελεγκτικό χαρακτήρα των οργανισµών. Ακόµα και στον κύκλο των στενών φίλων του ∆αρβίνου υπήρχε τουλάχιστον ένας, ο Χέµπερτ Σπένσερ, που ήταν τελείως βέβαιος για την ορθότητα της θεωρίας της εξελίξεως, έστω κι αν δεν µπορούσε να δώσει αποδείξεις. Σ’ αυτό το σηµείο ο ∆αρβίνος ξεχώρισε απ’ όλους τους άλλους: πράγµατι, αν και δεν κατόρθωσε ν’ αποδείξει τη θέση του έτσι που να µην επιδέχεται καµιά αµφισβήτηση, πράγµα, άλλωστε, σχεδόν αδύνατο, αν λογαριάσουµε πόσο περιορισµένες ήταν ακόµα οι επιστηµονικές γνώσεις της εποχής του, µπόρεσε ωστόσο να της δώσει εξαιρετική αληθοφάνεια και υπέδειξε µε πιο δρόµο θα ήταν δυνατό να φτάσουµε στη βεβαιότητα για όσα υποστήριζε. Στην αρχή, ο ίδιος ο ∆αρβίνος δεν πίστευε καθόλου στη θεωρία της εξελίξεως. Όπως όλοι σχεδόν οι σύγχρονοί του, υποστήριζε κι εκείνος ότι κάθε φυτικό ή ζωικό είδος δηµιουργήθηκε µε ξεχωριστούς και αµετάβλητους χαρακτήρες. Ακόµα και όταν γύρισε από το ταξίδι µε το «Μπήγκλ», δεν ήταν καθόλου σίγουρος ότι τα πράγµατα θα µπορούσαν να είναι διαφορετικά. Του έτυχε λοιπόν να διαβάσει την «Πραγµατεία περί της θεωρίας του πληθυσµού» του πάστορος Μάλθους, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1789: το βιβλίο αυτό του έδωσε το κλειδί που αναζητούσε ως τότε. Ο Μάλθους είχε υποστηρίξει ότι υπάρχει ανάµεσα στα ζωντανά πλάσµατα µια τόσο έντονη φυσική τάση προς τη γονιµότητα, ώστε να µπορούν να γεµίσουν, µέσα σε λίγα χρόνια, ολόκληρη τη γη. Αυτό θα

συνέβαινε αν είχαν αφεθεί ελεύθερα: στην πράξη όµως, ο αριθµός τους είχε διατηρηθεί σε χαµηλά επίπεδα από την ανεπάρκεια τροφής και γι’ αυτό ήταν υποχρεωµένα να αγωνιστούν για να επιζήσουν. Στις µελέτες του σχετικά µε τα φυτά και τα ζώα, ο ∆αρβίνος είχε ήδη επισηµάνει τις ενδείξεις ενός τέτοιου αγώνα: τώρα, ξαφνικά, αντιλήφθηκε το γεγονός ότι «σε τέτοιες περιπτώσεις, οι ευνοϊκές αλλαγές έτειναν να διατηρηθούν και οι δυσµενείς να καταστραφούν. Το αποτέλεσµα θα είναι ο σχηµατισµός νέων ειδών». Στη διαδικασία αυτή έδωσε το όνοµα «φυσική επιλογή». «Μολονότι πολλές πλευρές παραµένουν σκοτεινές και θα παραµείνουν για πολύ, έγραφε ο ∆αρβίνος στην εισαγωγή του βιβλίου του «Καταγωγή

133

των ειδών», δεν µπορώ ούτε στο ελάχιστο ν’ αµφιβάλλω, ύστερα από προσεκτικές µελέτες και µε την πιο δυνατή αντικειµενική εκτίµηση, ότι η αντίληψη που είχαν ως σήµερα οι περισσότεροι φυσιοδίφες και διατηρούσα κι εγώ ο ίδιος στο παρελθόν, δηλαδή, ότι κάθε είδος δηµιουργήθηκε ανεξάρτητα, είναι λαθεµένη. Έχω πεισθεί απόλυτα, ότι τα είδη δεν είναι αµετάβλητα. Πιστεύω, αντίθετα, ότι τα είδη που ανήκουν στο ίδιο γένος ( όπως λέµε) προέρχονται, σε ευθεία γραµµή, από άλλα και διαφορετικά είδη, που κατά κανόνα έχουν εκλείψει. Έχω επίσης πεισθεί ότι η φυσική επιλογή υπήρξε η πιο σηµαντική, αν όχι και η µοναδική, αιτία αλλαγής». Τα συµεράσµατά του λοιπόν ήταν αυτά. Και αν σταθούµε εδώ, θα δυσκολευτούµε ίσως να καταλάβουµε γιατί είχαν προκαλέσει τόσο θόρυβο. Ο θόρυβος που δηµιουργήθηκε ήταν πράγµατι τεράστιος. Είναι αλήθεια ότι πολλοί επιστήµονες της εποχής τάχθηκαν στο πλευρό του ∆αρβίνου. Ανάµεσα σ’ αυτούς πρέπει να αναφερθεί ιδιαίτερα ο καθηγητής Τόµας Χάξλεϋ, που του δόθηκε µάλιστα ο χαρακτηρισµός «µπουλντόγκ του ∆αρβίνου» επειδή υπερασπιζόταν µε πείσµα τις θεωρίες του φίλου του. Αλλά το πλατύ κοινό, καθώς κι ένα µεγάλο µέρος του επιστηµονικού κόσµου, ανησύχησαν πολύ για τις συνέπειες που θα µπορούσε να είχε η δαρβινική θεωρία. Αν γινόταν αποδεκτό ότι τα διάφορα είδη των ζώων και φυτών είχαν υποστεί εξέλιξη, µπορούσε τότε ν’ αποκλειστεί µια ανάλογη διαδικασία και για το ανθρώπινο είδος; ∆ε θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι και ο άνθρωπος είχε περάσει από διάφορες εξελικτικές φάσεις; Για τον εγωισµό της βικτωριανής γενεάς, η πραγµατεία του ∆αρβίνου ήταν κάτι χειρότερο από βόµβα. «Πώς; Εµείς οι άνθρωποι καταγόµαστε από πιθήκους; Στο διάβολο µια τέτοια ιδέα!» Το σκάνδαλο ξέσπασε όταν το 1860, σε µια συγκέντρωση της βρετανικής Εταιρείας στην Οξφόρδη, ο επίσκοπος Ουίλµπερφορς ήρθε σε ανοικτή σύγκρουση µε τον καθηγητή Χάξλεϋ. Για το θέµα, ο κληρικός δεν είχε παρά µιαν εντελώς γενική ιδέα, όπως αναφέρει κάποια έκθεση σχετική µε το επεισόδιο, όχι «από πρώτο χέρι». Κι ωστόσο δεν εδίστασε να ειρωνευτεί άσχηµα τον ∆αρβίνο και µε εντελώς βάναυσο τρόπο τον Χάξλεϋ, διακινδυνεύοντας, τελικά, ένα τελευταίο βαρύ πλήγµα: « Θα ήθελα, είπε, να θέσω ένα ερώτηµα στον καθηγητή Χάξλεϋ που πιστεύει ότι κατάγεται από πίθηκο: από την πλευρά του παππού του ή από την πλευρά της γιαγιάς του έχει αυτή τη µαϊµουδίστικη συγγένεια»; Ένα τέτοιο ερώτηµα ήταν φανερά

παράλογο, αλλά ο Χάξλεϋ δεν άφησε να του ξεφύγει η ευκαιρία: «∆εν θα ντρεπόµουν καθόλου να έχω µια τέτοια καταγωγή, αλλά ντροπή µου θα θεωρούσα µάλλον να είχα γεννηθεί από κάποιον που θα εξευτέλιζε τη µόρφωση και την ευγλωττία, χρησιµοποιώντας τις για να υπηρετήσει τις προλήψεις και το ψεύδος». Η εντύπωση από τη σύγκρουση ήταν τεράστια. Στο τέλος, µια γυναίκα λιποθύµησε και αναγκάστηκαν να τη µεταφέρουν έξω από την αίθουσα. Αν ο Χάξλεϋ έβρισκε ευχαρίστηση αυτού του είδους τους διαπληκτισµούς, ο ∆αρβίνος έµεινε πάντα µακριά από διενέξεις και περιορίστηκε να προωθήσει την εργασία του, δηµοσιεύοντας κάθε τόσο και µία νέα πραγµατεία. Η περιφηµότερη απ’ αυτές είναι χωρίς άλλο: «Η

134

καταγωγή του ανθρώπου και η επιλογή του φύλου», που εκδόθηκε το 1871: η εξελικτική θεωρία εφαρµοζόταν µε συνέπεια στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Η άποψη που διατυπωνόταν σε µια από τις σελίδες του, ότι «ο άνθρωπος κατάγεται από µια κάποια µορφή, οργανωµένη µε τρόπο λιγότερο πολύπλοκο και έχει, ακόµη και σήµερα, αποτυπωµένο στην οργανική του δοµή το σηµάδι αυτής της καταγωγής από κατώτερα είδη», ήταν κατηγορηµατική. Κι ωστόσο δεν προκάλεσε τίποτα ανάλογο µε τη βίαιη αντίδραση που είχε υποδεχτεί την έκδοση της «Καταγωγής των ειδών». Η πρώτη πραγµατεία είχε σπάσει τον πάγο και η ιδέα της εξελίξεως είχε γίνει τώρα σχεδόν καθολικά αποδεκτή. Όταν πέθανε, το 1822, ο ∆αρβίνος θάφτηκε στο αβαείο του Ουέστµινστερ, όπως ταίριαζε σ’ έναν άνθρωπο που είχε δώσει τόσα πολλά στην επιστήµη. Και µε το πέρασµα των χρόνων, η φήµη του στερεώθηκε. Αυτό όµως δε σηµαίνει ότι οι θεωρίες του είχαν γίνει σήµερα δεκτές σαν ιερά δόγµατα: και ούτε είναι, βέβαια. Από την εποχή του ∆αρβίνου κι ύστερα, έγιναν πολλές ανακαλύψεις, ιδιαίτερα στο πεδίο της γενετικής, µιας επιστήµης σχεδόν άγνωστης εκείνο το καιρό. Ο ∆αρβίνος, για παράδειγµα, δεν είχε ακούσει ποτέ το όνοµα του Μέντελ, που τώρα είναι σ’ όλους γνωστό, κι ούτε υποψιαζόταν ότι υπάρχουν γονίδια και χρωµατοσώµατα. Αν µπορούσε να ξαναζήσει σήµερα, θα έβλεπε ότι η θεωρία του τροποποιήθηκε στο φως των νέων γνώσεων, µολονότι, στις βασικές του γραµµές, είναι ακόµη αποδεκτή ως η πιο πιθανή εξήγηση του τρόπου µε τον οποίο πραγµατοποιήθηκε η εξελεγκτική διαδικασία. Και, στο βάθος, δε θα απορούσε ούτε θα ανησυχούσε: η επιστήµη πρέπει να προοδεύει, οι διάφορες θεωρίες δεν είναι άλλο παρά πέτρες στηρίξεως στο µάκρος του δρόµου για την πρόοδο. Εκείνο που ενδιέφερε περισσότερο τον ∆αρβίνο ήταν η αξία της αρχής της εξελίξεως: η αρχή όµως αυτή παραµένει αδιαφιλονίκητη. Έτσι, ξανακοιτάζοντας σήµερα το σηµαντικότατο ερευνητικό έργο του, δεν µπορούµε παρά να συµφωνήσουµε µε όσα ο ίδιος έγραψε στην «Αυτοβιογραφία» του: «Όσο για µένα, πιστεύω ότι σωστά έπραξα επιµένοντας στην έρευνα και αφιερώνοντας τη ζωή µου στην επιστήµη».

Ο ΦΡΟϊΝΤ ΚΑΙ Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Η ανακάλυψη του ασυνειδήτου δηµιουργεί επανάσταση στις γνώσεις για την ανθρώπινη προσωπικότητα. Κατά την πορεία της ιστορίας, η έπαρση του ανθρώπου ότι είναι το κέντρο του σύµπαντος, ο Βενιαµίν των θεών και ο δηµιουργός της µοίρας του, δέχτηκε τρία µεγάλα πλήγµατα. Το πρώτο πλήγµα το έδωσε ο Κοπέρνικος, αποδείχνοντας ότι η γη δεν είναι παρά ένα σηµαδάκι µέσα στο σύµπαν και ότι περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο. Το δεύτερο ο ∆αρβίνος, µε την απόδειξη ότι ο άνθρωπος δεν προερχόταν από µια προνοµιακή πράξη της δηµιουργίας, αλλά ότι κατάγεται από τα ζώα. Το τρίτο, και ίσως το βαρύτερο, το έδωσε ο Ζίγκµουντ Φρόιντ (1856-

135

1938): σε µια σειρά βιβλία του, δηµοσιευµένα στις αρχές του αιώνα µας, απέδειξε ότι ο άνθρωπος, ή µάλλον το Εγώ του, δεν διαθέτει τον εαυτό του όπως θέλει, αλλά πιέζεται και κυριαρχείται από ασυνείδητες παρορµήσεις, χωρίς µάλιστα να έχει, στην καθηµερινή του ζωή, ούτε καν επίγνωση των παρορµήσεων αυτών.

Η αντίληψη αυτή, που αποτελεί µια αληθινή επανάσταση στη γνώση µας για την ανθρώπινη προσωπικότητα, έχει γίνει σήµερα γενικά, αποδεκτή. Ενώ, πριν από τον Φρόιντ, τα πρωτεία ανήκαν στον σκεπτόµενο νου, αυτός απέδειξε ότι το αντίθετο είναι αληθινό και ότι µπορούµε τώρα να εξηγήσουµε την ανθρώπινη συµπεριφορά ενώ άλλοτε µπορούσαµε µόνο να την παρατηρούµε. Με άλλα λόγια, µετά τον Φρόιντ, όχι µόνο ξέρουµε τι κάνουµε αλλά και γιατί το κάνουµε, κι αυτό είχε τεράστιας εκτάσεως συνέπειες. Σχεδόν δεν υπάρχει σφαίρα της καθηµερινής ζωής που να ξεφεύγει από την επίδραση της φροϋδικής σκέψεως, ιδιαίτερα σε ότι αναφέρεται στην κοινωνιολογία, την παιδεία, την ιατρική, την τέχνη, την προπαγάνδα, την διαφήµιση και την βιοµηχανία του θεάµατος ως τα προβλήµατα της οικογένειας, της εγκληµατικότητας και των ψυχικών ασθενειών, ακόµα και της θρησκείας. Η νεώτερη ψυχιατρική και οι γνώσεις που έχουµε για την ανθρώπινη προσωπικότητα που είναι κάτι βαθύτερο και συνθετότερο απ' ότι µπορούσε κανείς ποτέ να φανταστεί, οφείλονται στον Φρόιντ, ο οποίος απέδειξε, επίσης, ότι ανθρώπινη προσωπικότητα θα ήταν δυνατό να µελετηθεί µε επιστηµονική ακρίβεια. Αλλά το έργο του είναι σηµαντικό και για έναν άλλο λόγο. Η ανθρώπινη συµπεριφορά φαίνεται εντελώς αδύνατο να προβλεφθεί, ανεξέλεγκτα κυριαρχούµενη από άγνωστες παρορµήσεις και τόσο ασυνεπείς όσο και η περιπλάνηση ενός εντόµου. Ο Φρόιντ, ωστόσο, απέδειξε τη δυνατότητα να επισηµανθούν οι νόµοι που ρυθµίζουν τα λόγια, τις σκέψεις και τα αισθήµατα, γιατί όλ' αυτά δε διαµορφώνονται αυθαίρετα, όπως θα νόµιζε κανείς, αλλά ανταποκρίνονται σε µια δική τους εσωτερική δυναµική. Με άλλα λόγια, µας δίδαξε ότι µπορούν να χρησιµοποιηθούν τα κλειδιά της επιστήµης για να ανοίξει η πόρτα της εισόδου στα µυστήρια της ανθρώπινης υπάρξεως. ∆ιπλός είναι, λοιπόν, ο λόγος που επιβάλλει να του δοθεί µια θέση σ ' ένα βιβλίο όπως αυτό εδώ, από το ένα µέρος έχει δηµιουργήσει µια νέα επιστηµονική µέθοδο για τη µελέτη της ανθρώπινης σκέψεως, από το

άλλο, η εφαρµογή της µεθόδου αυτής µας έδωσε τέτοια αποτελέσµατα, που µας αναγκάζουν να αναθεωρήσουµε τις ιδέες µας σχετικά µε την προσωπικότητα. Η φροϋδική µέθοδος παρουσιάζεται εξαιρετικά απλή. Σαν νευρολόγος και ψυχίατρος, που ασκούσε το επάγγελµα του στη Βιέννη στο τέλος του 19ου αιώνα, ο Φρόιντ ήταν αναγκασµένος να ασχοληθεί µε πολλές περιπτώσεις υστερίας. Η υστερία είναι µια παθολογική κατάσταση, εξαιτίας της, οι άρρωστοι βασανίζονταν από άγχη ή καταθλίψεις και δεν είναι σε θέση να έχουν µια οµαλή ζωή. Η κανονική συζήτηση είχε αποδειχτεί ένα εντελώς άχρηστο θεραπευτικό µέσο, ακριβώς γιατί επενεργούσαν δυνάµεις που δεν ήταν προσιτές στη

136

συνείδηση του αρρώστου. Τότε ο Φρόιντ πρότεινε την πολύ γνωστή ψυχαναλυτική τεχνική του: ο ασθενής ξαπλωνόταν πάνω σ ' ένα µικρό κρεβάτι και ο ψυχίατρος πίσω του τον καλούσε να εκφράσει τις πρώτες σκέψεις ή τα πρώτα του αισθήµατα, που του έρχονταν στο νου, όσο και αν ήταν παράλογα ή επιφανειακά ασήµαντα. Στην αρχική αυτή φάση, ο Φρόιντ δεν ενδιαφερόταν να δώσει στον ασθενή µιαν οποιανδήποτε ερµηνεία του υλικού που προέκυπτε, αλλά περιοριζόταν να του διευκολύνει τη συνέχεια της αφήγησης όταν αυτή σταµατούσε ή, όπως συνέβαινε συχνά, συναντούσε κάποια µη συνειδητή αντίσταση. Σιγά- σιγά, η προσοχή του αρρώστου συγκεντρωνόταν στην κύρια πηγή της ταραχής του, κι αυτό γινόταν συνήθως αυτόµατα, ακριβώς όπως τα ρινίσµατα του σιδήρου έλκονται από ένα µαγνήτη. Και ο µαγνήτης, στην ειδική περίπτωση, ήταν ο φόρτος συγκινήσεων που, κρυµµένες στο ασυνείδητο, είχαν προκαλέσει τα παθολογικά συµπτώµατα. Μια από τις αποφασιστικές ανακαλύψεις του Φρόιντ ήταν ακριβώς αυτή. Το ασυνείδητο δεν ήταν κάτι το νέο για τους ψυχολόγους, από καιρό έκαναν υποθέσεις για την ύπαρξη του, θεωρώντας το σαν ένα καλάθι αχρήστων, όπου ρίχνονται οι αναµνήσεις, για να απαλλαγεί απ ' αυτές ο άνθρωπος, µια και δεν παρουσιάζουν πια ενδιαφέρον. Το ασυνείδητο όµως, όπως θα ανακάλυπτε, στη συνέχεια, ο Φρόιντ κατά τη νοσηλεία των ασθενών του, είναι κάτι αλλιώτικο, οι συγκινήσεις που βρίσκονται κρυµµένες σ ' αυτό, δεν είναι καθόλου νεκρές ή ξεχασµένες. Αντίθετα, έχουν µια τέτοια δύναµη, ώστε αναγκαστικά να επηρεάζουν τη συνειδητή συµπεριφορά. Στην επόµενη φάση της αναλύσεως, πραγµατοποιούµενη µέσω των ''ελευθέρων συνειρµών'' του αρρώστου, ερχόταν στην επιφάνεια η προέλευση της υστερίας, ενώ ο γιατρός δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να βοηθήσει το υποκείµενο της αναλύσεως να διατηρήσει τη ροή της αφηγήσεως του. Οι αρχές όµως - κι εδώ έρχεται η δεύτερη ανακάλυψη - του παθολογικού φαινοµένου ανάγονται σε µακρινές εµπειρίες που ο ασθενής τις είχε ζήσει στην παιδική ή στην εφηβική του ηλικία. ∆εν υπάρχει χώρος σ ' αυτή τη µελέτη, για να εξετάσουµε τον χαρακτήρα των εµπειριών αυτών, όλες όµως ανάγονται σε απαγορεύσεις - καταλογιζόµενες στους γονείς ή σε άλλα

πρόσωπα - ορισµένων βασικών παιδικών παρορµήσεων, όπως η ικανοποίηση των αισθησιακών επιθυµιών, που ο Φρόιντ τις χαρακτήρισε, κατά γενικό τρόπο, '' σεξουαλικές '', δίνοντας αφορµή στην κοινή αντίληψη ότι, για τον Φρόιντ, '' όλα οφείλονται στο σεξ ''. Σε µια παραπέρα φάση της αναλύσεως, ενώ ξανάβρισκε στο ασυνείδητό του την ανάµνηση των παιδικών αυτών εµπειριών, ο άρρωστος περνούσε σε µια κατάσταση ταραχής που ολοένα µεγάλωνε, για τον απλούστατο λόγο ότι οι παιδικές εµπειρίες έχουν ολοκληρωτικά συγκινησιακό χαρακτήρα, ξαναζούσε όχι απλώς οποιοσδήποτε αναµνήσεις, αλλά συγκινήσεις οφειλόµενες π. χ. σε αυστηρές απαγορεύσεις ή σε ισχυρά αισθήµατα ενοχής ή απωθήσεως.

137

Τα συγκινησιακά αυτά φορτία συνδέονται αρχικά µε διάφορα πρόσωπα. Τώρα, στο γραφείο του γιατρού, συνδέονται ξανά, αλλά, αυτή τη φορά, µε το πρόσωπο του ίδιου του ψυχιάτρου. Εκδηλωνόταν δηλαδή αυτό που ο Φρόιντ αποκαλούσε ''αρνητική µεταβίβαση'', ή θεραπεία περνούσε σε αποφασιστική φάση. Κολακευµένος αρχικά µε την ιδέα ότι αποτελούσε το αντικείµενο της προσοχής και των φροντίδων του γιατρού, γιατί ερµήνευε την προσοχή αυτή σαν ερωτική µορφή, ο ασθενής άρχιζε συνήθως τη θεραπεία µε ένα αίσθηµα ικανοποιήσεως. Σε µια δεδοµένη στιγµή, αυτό το αίσθηµα ικανοποιήσεως µεταβαλλόταν ακριβώς στο αντίθετο, σε µίσος, υποψία, µνησικακία. Ο ίδιος ο Φρόιντ ήταν πια όχι ο συµπαραστάτης, αλλά ή µόνη αιτία που προκαλούσε όλες τις δυσκολίες του αρρώστου, ώσπου σιγά-σιγά, ο άρρωστος άρχιζε να δοκιµάζει ένα αίσθηµα χαλαρώσεως και να αντιλαµβάνεται ότι οι συγκινήσεις αυτές δεν είχαν λόγο υπάρξεως στη σηµερινή του ζωή. Τότε - κι αυτό ήταν σηµαντικό - τα συµπτώµατα που είχαν οδηγήσει τον ασθενή στον Φρόιντ έτειναν να εξαφανισθούν. Τι σήµαιναν όλα αυτά; Από τις µακρινές εποχές, οι ψυχικά άρρωστοι ή εκείνοι που παρουσίαζαν περίεργη συµπεριφορά, κατέρχονται από το διάβολο ή από κακοποιά πνεύµατα. Με άλλα λόγια, ότι οι παθήσεις τους οφείλονται σε κάποιον εξωτερικό παράγοντα που αντιπροσώπευε ίσως µια θεϊκή τιµωρία. Αυτή δεν ήταν, ασφαλώς, η περίπτωση των αρρώστων του Φρόιντ, οι οποίοι, σε µια δεδοµένη στιγµή της θεραπείας, έβρισκαν αµέσως την υγεία τους. Τα συµπτώµατα τους ( που συχνά συνυπήρχαν και µε σωµατικά ελαττώµατα) φαίνονταν σα να είχαν µια δική τους συγκεκριµένη λειτουργία στο σύνολο πλαίσιο της προσωπικότητας. Ποια ήταν η λειτουργία αυτή; Ήταν φανερό: να επιτηρούν, να καταστέλλουν τις συγκινήσεις που, κατά την παιδική ηλικία, είχαν αποδειχτεί τόσο δυσάρεστες, ενοχλητικές ή ανησυχητικές. Η ''καταστολή'' (άλλος φροϋδικός όρος) σήµαινε απόκρυψη των συγκινήσεων αυτών στο ασυνείδητο. Τα συµπτώµατα, εποµένως, δεν ήταν παρά ένα είδος πώµατος φιάλης που κρατούσε κλειστές τις συγκινήσεις αυτές ώστε να µην αποτελούν απειλή για την προσωπικότητα. Τώρα, αν όλα αυτά γίνονται χωρίς επίγνωση, ήταν επίσης σαφές

ότι το ασυνείδητο έχει ένα δικό του δυναµισµό και ότι ενεργεί χωρίς να υπολογίσει καθόλου την ενσυνείδητη σκέψη. Το συµπέρασµα αυτό είχε συναχθεί από την εξέταση ψυχασθενών που είχαν αρρωστήσει ακριβώς γιατί τους είχε εµποδιστεί η οµαλή εξέλιξη των σεξουαλικών παρορµήσεων αυτών. Με βάση την πείρα που είχε αποκτήσει κατά την άσκηση του ιατρικού του επαγγέλµατος στους νευρωτικούς, ο Φρόιντ µπόρεσε να οικοδοµήσει µια γενική θεωρία της ανθρώπινης προσωπικότητας. Υποστήριξε, ότι, στην πραγµατικότητα, ζούµε σύµφωνα µε τις σιωπηρές απαγορεύσεις του ασυνειδήτου και των ενστικτωδών παρορµήσεων µας, µε την έννοια ότι αυτά είναι που καθορίζουν τις ανθρώπινες

138

δραστηριότητες, στις οποίες περιλαµβάνονται και οι δραστηριότητες του ενηλίκου. Οι παρορµήσεις αυτές είναι σεξουαλικής φύσεως και αντλούν τη δύναµή τους από µια πρώτη πηγή που ο ίδιος ονόµασε libido (επιθυµία). Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, κατά τον Φρόιντ, το σεξ δεν ταυτίζεται απλώς µε την σεξουαλικότητα του ενηλίκου (µε την έννοια που συνήθως της δίνουµε), αλλά είναι ένα ένστικτο που αναζητά ''την ηδονή ορισµένων ζωνών του σώµατος'' έτσι, στην παιδική ηλικία, το παιδί πετυχαίνει µια ικανοποίηση µε το στόµα κι έχουµε τη λεγόµενη ''στοµατική φάση''. Ακολουθεί η ''πρωκτική φάση'', όταν το παιδί βρίσκει ευχαρίστηση στις κινήσεις του εντέρου, για να µεταφέρει ύστερα το ενδιαφέρον του στα γεννητικά όργανα. Όλα, αυτά συµβαίνουν πριν από την ηλικία των πέντε χρόνων. ∆ιαπιστώνεται ύστερα ανάπαυλα στην παιδική σεξουαλική δραστηριότητα, που διαρκεί ως την εφηβική ηλικία. Κατά κυριολεκτική σχεδόν έννοια, το αγόρι θέλει να έχει δική του τη µητέρα του και εκδηλώνεται σ' αυτό µια έντονη ζήλια για τον πατέρα, που συνοδεύεται όµως και µε έναν αρχόµενο θαυµασµό για τη δύναµη του, αλλά και µε ανταγωνιστική, απέναντι του διάθεση. Έχουµε εδώ αυτό που ο Φρόιντ ονόµασε ''οιδιπόδειο σύµπλεγµα'', από το µύθο του Οιδίποδα, που σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη µητέρα του. Παράλληλα, το κορίτσι εκδηλώνει έντονη αφοσίωση στον πατέρα, ζηλεύει την µητέρα και προσπαθεί να επιτύχει την υποκατάσταση: έχουµε το λεγόµενο ''σύµπλεγµα της Ηλέκτρας''. Και τα δύο αυτά συµπλέγµατα συνδέονται µε ισχυρότερα αισθήµατα ενοχής και επιθετικότητας, αγάπη και µίσος: συγκινήσεις που, ακριβώς εξαιτίας της εντάσεως τους καταλήγουν να συµπιέζονται ως την εφηβική η ηλικία. Ως τότε που - κατά την ανήσυχη εκείνη περίοδο, όταν διαµορφώνεται η ώριµη σεξουαλικότητα και το αγόρι ή το κορίτσι εκδηλώνουν ροπή προς τα άτοµα του αντίθετου φύλου - ξυπνούν και πάλι πρόσκαιρα και µαζί µε τις συγκινήσεις που συνδέονται µε όλες τις προηγούµενες φάσεις. Είναι επίσης, η στιγµή κατά την οποία η σεξουαλικότητα, τουλάχιστον ως ένα βαθµό, µεταµορφώνεται έτσι, ώστε το υποκείµενο αφιερώνεται σε ενδιαφέροντα και δραστηριότητες που δεν έχουν άµεση σχέση µε το σεξ. Είτε όµως, εκδηλώνει δηµιουργική δραστηριότητα στην καλλιτεχνική σφαίρα, είτε γίνεται µηχανικός, λογιστής, ή κηπουρός, η ενεργητικότητα που τροφοδοτεί το ζήλο του σε όλες αυτές

τις απασχολήσεις, είναι βασικά σεξουαλική µε τη φροϋδική έννοια. Το υποτυπώδες αυτό σχεδιαγράφηµα της θεωρίας του Φρόιντ µπορεί να δώσει µιαν ιδέα για τον επαναστατικό της χαρακτήρα και να εξηγήσει γιατί ο ψυχίατρος της Βιέννης θεωρήθηκε πατέρας της νεώτερης δυναµικής ψυχολογίας, της ψυχολογίας εκείνης που αντικατέστησε την παλιά στατική και µηχανιστική αντίληψη, η οποία έβλεπε το νου, την ανθρώπινη λογική, σαν κυρίαρχο παράγοντα και την ανθρώπινη συµπεριφορά σαν ένα συµβιβασµό στα εγωιστικά συµφέροντα του ατόµου και στις απαιτήσεις της κοινωνίας. Σήµερα, κατανοούµε ότι µας είναι αδύνατο να προσδιορίσουµε αλλιώς τα συµφέροντα αυτά παρά µόνο σαν προσωπική ικανοποίηση και ότι ο καθοριστικός παράγοντας των αποφάσεων µας δεν είναι το λογικό

139

αλλά το ένστικτο: είµαστε, λίγο, σαν πρόσωπα που προσπαθούν να χαλιναγωγήσουν άλογα ζεµένα στο αµάξι και που τραβούν, το καθένα για λογαριασµό του, σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Ο δυϊσµός, ή αντιφατικότητα των ανθρώπινων ενστίκτων είναι µια άλλη ανακάλυψη του Φρόιντ. Το παιδί, π. χ., περνά από την αγάπη και το µίσος δεν είναι στην πραγµατικότητα τίποτε άλλο παρά δύο όψεις του ιδίου νοµίσµατος και, σε διαφορετικές στιγµές, υπάρχουν στην ψυχή του παιδιού στις σχέσεις του µε τους γονείς του. Υπάρχουν επίσης άλλα ζεύγη αντίθετων που κι αυτά συνυπάρχουν, όπως η επιθετικότητα και η υποταγή, όπως το ένστικτο της ζωής που µας παρακινεί να καταστρέφουµε. Αυτές ήταν λοιπόν οι φροϋδικές θέσεις και µ' οποιοδήποτε τρόπο κι αν θέλει κανείς να χαρακτηρίσει τις αντίρροπες και αντικρουόµενες αυτές παρορµήσεις, η αυτοπαρατήρηση µας πείθει ότι είµαστε όλοι αντιφατικές υπάρξεις, µε ένα είδος εκκρεµούς µέσα µας, που κινείται συνεχώς από τον ένα πόλο στον άλλο. Για να συνοψίσουµε όσα είπαµε ως τώρα, ο Φρόιντ ανακάλυψε ότι η κινητήρια δύναµη των ανθρώπινων υπάρξεων προέρχεται από το ασυνείδητο, που είναι φορτισµένο µε συγκινήσεις, δυναµικές και αντίρροπες, βιολογικής φύσεως και ηθικά ουδέτερης: συγκινήσεις που κανονικά ξεφεύγουν από την προσοχή µας ή από την ανάλυση. Αντίθετα µάλιστα, υπάρχει ένας µηχανισµός λογοκρισίας, όπως λέγεται, που τις εµποδίζει να ανέβουν ως τη συνείδηση. Οι συγκινήσεις όµως αυτές είναι παντοδύναµες και έχουν την αρχή τους στις φάσεις της παιδικής σεξουαλικότητας. Μολονότι υποχωρούν κάποτε, δεν είναι δυνατή η εξαφάνιση τους, και αν εξελιχθούν µε υγιή κατεύθυνση, συµβάλλουν ώστε να διαµορφωθεί µια αποτελεσµατική δύναµη, που επιτρέπει στο άτοµο να αντλήσει από τη ζωή ευχαρίστηση και ικανοποίηση. Σε αντίθετη περίπτωση, µπορούν να καταστρέψουν τη ζωή του µε µια περισσότερο ή λιγότερο βαριάς µορφής νεύρωση. Όλα αυτά όµως αφορούν το µεµονωµένο άτοµο, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι κοινωνικές επιδράσεις, οι καθιερωµένες συµβατικότητες στο θέµα της ηθικής και της συµπεριφοράς, που το επηρεάζουν. Οι γονείς δεν είναι απλώς πατέρας και µητέρα. Είναι και µέλη της κοινότητας και από τους δικούς τους έχουν κληρονοµήσει κι αυτοί κανόνες και αξίες που επιδιώκουν να µεταβιβάσουν.

Κατά τον Φρόιντ λοιπόν, το Εγώ, που περιέχει το συνειδητό, αλλά διαµορφώνεται από τις ισχύουσες αξίες στην κοινωνία, από τον κώδικα που καθορίζει τι είναι καλό και τι κακό, τι πρέπει να κάνει και τι δεν πρέπει. Τον κώδικα που οι γονείς πρώτοι διδάσκουν µε το παράδειγµα τους και µε τη νουθεσία. Από την κούνια ακόµη, φορτωνόµαστε ολόκληρο το βάρος του πολιτισµού που είναι τεχνητό πρότυπο θεµελιωµένο στην προσπάθεια να ζευτεί η ζωή του ατόµου στο κάρο του κοινού συµφέροντος ακριβώς γιατί µαθαίνουµε, από την τρυφερή ακόµη ηλικία, ότι ήρθαµε στον κόσµο όχι απλώς για να ενσωµατωθούµε στο ακαθόριστο εκείνο σύνολο που είναι οι άλλοι.

140

Αυτό συνεπάγεται µια σοβαρή ψυχική ένταση, που για µερικούς διαρκεί σ' όλη τη ζωή. Ο καταναγκασµός όµως για συµµόρφωση στα συµφέροντα του συνόλου είναι ισχυρότατος, και σύµφωνα µε τη φροϋδική αντίληψη, υπάρχει µέσα µας ένας µηχανισµός, εν µέρει συνειδητά και εν µέρει όχι, που αφοµοιώνει τα ταµπού της κοινωνίας και δηµιουργεί στον καθένα µας συνείδηση ανεξάρτητη, έτσι στη διάρκεια της ζωής µας, εφαρµόζουµε τους κανόνες και τα υποδείγµατα που µάθαµε από τους γονείς µας σα να τα είχαµε επινοήσει εµείς οι ίδιοι. Ο µηχανισµός αυτός ονοµάστηκε Υπέρ-Εγώ ή Ιδεώδες Εγώ, γιατί µας παρουσιάζει µιαν εικόνα του κοινωνικού ατόµου όπως εµείς αισθανόµαστε ότι πρέπει ή ότι θέλουµε να είµαστε. Εκτός από την περίπτωση κοµφορµιστών µε φυσική συστολή, το Υπέρ - Εγώ είναι ένα είδος παρείσακτου και, στην περίπτωση νευρωτικών ατόµων, γίνεται τόσο τυραννικό, ώστε µεγάλο µέρος της ενεργητικότητας τους ξοδεύεται σ' έναν πόλεµο µε τον εαυτό τους. Σ’ αυτό βρίσκεται η καινοτοµία της φροϋδικής αντιλήψεως ως προς το πρόβληµα της προσωπικότητας, που τοποθετείται σε ψυχαναλυτικά πλαίσια και φωτίζεται σε βάθος. Ο Φρόιντ µας έδωσε ένα κλειδί που µας επιτρέπει να δούµε κάτι τουλάχιστον απ' ότι ένα βρίσκεται πίσω από την κλειστή πόρτα του ασυνειδήτου. Η µορφή του ανθρώπου που προκύπτει, εµφανίζεται εξαιρετικά τρωτή στη διανοητική της ισορροπία, υπερβολικά ευαίσθητη στις αντίρροπες δυνάµεις του εσωτερικού της κόσµου και της κοινωνικής ζωής που την περιβάλλει. Είναι µια µορφή εύπλαστη, που συµβάλλει κι η ίδια στο πλάσιµο της, κι ωστόσο οι δυνάµεις του ενστίκτου δεν µπορούν ποτέ να εξουδετερωθούν ολοκληρωτικά. Αν ύστερα από τη γέννηση, το περιβάλλον δείχνεται εχθρικό στη φυσική εξέλιξη των δυνάµεων αυτών και στη µεταγενέστερη εξύψωση τους σε ώριµη ηλικία, ο άνθρωπος σε ώριµη ηλικία γίνεται δυσαπροσάρµοστος, σε συνεχή αγώνα µε τον εαυτό του και την κοινωνία. Πολλοί είναι οι παράγοντες του σηµερινού περιβάλλοντος που συντελούν ώστε να εµποδίζεται η υγιής ανάπτυξη της προσωπικότητας, η µονοτονία πολλών απασχολήσεων του ανθρώπου, η οµοιοµορφία της ζωής. Η µαζική κουλτούρα, που κάνει το άτοµο να αισθάνεται ασήµαντο. Οι συνέπειες του πολέµου, οικονοµικά συστήµατα που µεταχειρίζονται τις ανθρώπινες υπάρξεις σαν να ήταν απλά πιόνια ενός παιχνιδιού. Σε µια τέτοια κατάσταση, σε τι µπορεί να µας βοηθήσει ο Φρόιντ; Ίσως,

µόνο αρνητικά, µε όλα όσα µας δίδαξε να αποφεύγουµε στον τρόπο οργανώσεως της ζωής, της ανατροφής των παιδιών, της οργανώσεως του σχολείου και του συστήµατος διακυβερνήσεως. Ξέρουµε όµως, ή τουλάχιστον εξυπακούεται στη θεωρία του, ότι ο άνθρωπος έχει ένα µόνο άξιο σκοπό στη ζωή: να γίνει δυνατός και αυτόνοµος στην πνευµατική και φυσική ζωή του. Το συµπέρασµα; Ο Φρόιντ υπήρξε ένας πρωτοπόρος, αλλά οι θεωρίες του δεν αντιπροσωπεύουν την τελευταία λέξη στην προσπάθεια να γνωρίσουµε την ανθρώπινη ψυχή. Πολλοί ψυχίατροι απορρίπτουν την ψυχαναλυτική τεχνική του µολονότι παραδέχονται την αξία του ως

141

γνωστικού οργάνου. Στο ασυνείδητο διαπιστώθηκαν άλλες παρορµήσεις εκτός από κείνες που - και µε τη σηµασία που έδωσε ο Φρόιντ στον όρο - χαρακτηρίζονται ως σεξουαλικές. Στον αµύητο, οι θεωρίες του φαίνονται υπερβολικά µηχανιστικές και περιορισµένες για να κατανοηθεί το πολύπλοκο µυστήριο που ο καθένας µας φέρνει µέσα του. Ούτε θα έπρεπε να ξεχνούµε ότι το ασυνείδητο, που παρουσιάζεται εδώ σαν ο ''κακός'' του δράµατος, δεν είναι µόνο πηγή νευρωτικών συγκρούσεων αλλά και εµπνεύσεως, των έργων του ∆άντη, του θεάτρου του Σαίξπηρ, της µουσικής του Μότσαρτ και των ανθρώπινων δεσµών µε το Αιώνιο. Έτσι, στρέφοντας την προσοχή µας στο δυναµικό αυτό ασυνείδητο, που ο Φρόιντ ήταν ο πρώτος εξερευνητής του, καλλιεργώντας το µε σεβασµό, µπορούµε να ελπίζουµε ότι - όπως ήδη συνέβη µε τους ασθενείς του Φρόιντ - οι αγωνίες εκείνες και οι φόβοι, που τόσο ευνοεί η σύγχρονη ζωή, θα εµφανιστούν σε στενή σύνδεση µε τις δηµιουργικές δυνάµεις, οι οποίες θα µας βοηθήσουν να αντιµετωπίσουµε τα προβλήµατα της ζωής και του κόσµου.

ΦΟΡΝΤ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ Με τον Χένρυ Φορντ προχωρούν αχώριστα δεµένες η µηχανοποίηση και η αλυσίδα συναρµολογήσεως. Η µεγάλη εξόρµηση του 19ου αιώνα και η κατάκτηση εκτάσεων -που χωρίς αυτές θα ήταν αδύνατο στον άνθρωπο να γίνει πραγµατικά κυρίαρχος της γης- επιτεύχθηκαν χάρη στους σιδηροδρόµους` ωστόσο η ακαµψία των συγκοινωνιών (που οφειλόταν στην ακαµψία της σιδηροτροχιάς) άφηνε χωρίς εξυπηρέτηση ευρύτατες περιοχές. Η εµφάνιση του αυτοκινήτου υπήρξε, εποµένως, ένα επαναστατικό γεγονός και η µεγάλη αξία του Χένρυ Φορντ ήταν ότι κατανόησε τη σηµασία του αυτοκινήτου ως αυτόνοµου µέσου, που µπορούσε να φτάσει παντού, έξω από κάθε περιορισµό ωραρίου και τόπου. Και όχι µόνο αυτό: ο Φορντ κατάλαβε επίσης ότι στο πεδίο κατασκευής των νέων οχηµάτων (που γεννήθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα.) αποφασιστικό ρόλο έµελλε να διαδραµατίσουν οι επιχειρηµατίες εκείνοι που θα δηµιουργούσαν ένα µέσο προσιτό σε όσο το

δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. Ο Χένρυ Φορντ γεννήθηκε στο Ντηάµπορν του Μίσιγκαν στις 30 Ιουλίου του 1863. Ο πατέρας του, µικροκτηµατίας, ήταν ιρλανδικής καταγωγής και η µητέρα του ολλανδικής. Μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον ελάχιστα κατάλληλο να εµπνεύσει οποιαδήποτε κλίση προς τη µηχανική. Και όµως, σε ηλικία 16 χρονών, άρχισε να εργάζεται σα µηχανικός κοντά σε ένα αντιπρόσωπο της εταιρίας Γουέστινγκχάους και, το 1888, ύστερα από µια σύντοµη επιστροφή στη γεωργία, ανέλαβε υπηρεσία στην ηλεκτρική εταιρία Εντισον του Ντιτρόιτ. Κατασκεύασε το πρώτο του αυτοκίνητο το 1892 και το χρησιµοποιούσε για να πηγαίνει στη δουλειά του ως το 1896. Εκείνη τη χρονιά, χάρη στην

142

ενθάρρυνση του µεγάλου εφευρέτη Τόµας Άλβα Έντισον, που ενδιαφέρθηκε για τα κατασκευαστικά του σχέδια και του έδωσε πολύτιµες συµβουλές, ο Φορντ αποφάσισε να κατασκευάσει το δεύτερο αυτοκίνητό του. Μετά την αποχώρησή του το 1899, από την εταιρία Έντισον, έλαβε µέρος στην ίδρυση της Ντιτρόιτ Ωτοµοµπίλ Κόµπανυ. Αφού µελέτησε και ετοίµασε ένα µοντέλο µηχανής, το µοντέλο Α, που τον ικανοποιούσε από τεχνική άποψη, ίδρυσε το 1903 τη Φορντ Μότορ Κόµπανυ, δίνοντας συγκεκριµένο περιεχόµενο στην πρόθεσή του να ρίξει στην αγορά ένα αυτοκίνητο σχεδιασµένο έτσι, που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του εµπορίου των ελευθέρων επαγγελµάτων, της οικογενειακής ζωής, ικανό να αναπτύξει αρκετή ταχύτητα , απλό, σίγουρο και προσιτό σε µεγάλο αριθµό αγοραστών. Το 1905, το εργοστάσιό του είχε κατασκευάσει 1708 αυτοκίνητα, απασχολώντας 311 άτοµα, αλλά ο Φορντ δεν ήταν ευχαριστηµένος µε τα µοντέλα που είχε δηµιουργήσει` σκεφτόταν ότι δεν είχαν φτάσει στις τελειοποιήσεις που εκείνος επιθυµούσε και ότι η τιµή τους ήταν ακόµη πολύ υψηλή. Μόλις το 1908 θα θεωρήσει τον εαυτό του ικανοποιηµένο, όταν από το εργοστάσιό του θα βγει το µοντέλο Τ, που ως το 1927 θα είναι το µοναδικό µοντέλο της εταιρίας Φορντ. Από αυτό θα βγουν δεκαπέντε εκατοµµύρια κοµµάτια, που οι Αµερικάνοι θα τους δώσουν το όνοµα «Λίζι». Οι ιδιότητες που χαρακτήριζαν το όχηµα του Φορντ ήταν το αποτέλεσµα εργασίας πολλών χρόνων. Χρησιµοποιώντας άριστες πρώτες ύλες και άριστους εργάτες, η βιοµηχανία έριχνε στην αγορά ένα αυτοκίνητο που θα µπορούσε να το προµηθευτεί ο οποιοσδήποτε καλοπληρωµένος µισθωτός. Η επιτυχία του µοντέλου Τ ήταν τεράστια, για τον πρόσθετο λόγο ότι η τιµή των 850 δολαρίων, που είχε οριστεί το 1908, κατέβηκε στα 440 δολάρια µέσα σε λίγα χρόνια. Η µείωση της τιµής των προϊόντων της εταιρίας, που ήταν γνωστό ότι συνοδευόταν µε την προοδευτική αύξηση των µισθών των υπαλλήλων, προκάλεσε µεγάλη εντύπωση. Ο Φορντ απέδωσε την επιτυχία στο οργανωτικό του σύστηµα, που του επέτρεπε να καθορίζει ένα κόστος παραγωγής για ένα δεδοµένο προϊόν και να µειώνει ύστερα την τιµή πωλήσεως, χάρη στη µαζική παραγωγή. Στην πραγµατικότητα, ο µεγάλος εµπνευστής του ήταν ο Φ. Τάιυλορ, που υπέδειξε το σύστηµα αυξήσεως της παραγωγής µε βάση την ανάλυση των κινήσεων των εργαζοµένων και τον καταµερισµό της εργασίας στο εργοστάσιο και στα γραφεία. Έτσι κατορθώθηκε µια κατανοµή απασχολήσεων που επέτρεπε να κερδιθεί όσο γινόταν περισσότερος χρόνος. Για να επιτύχει την αποδοχή του νέου ρυθµού εργασίας από το προσωπικό του, ο Φορντ καθιέρωσε αύξηση αµοιβής κάθε φορά που µεγάλωνε η απόδοση. Ο καταµερισµός της εργασίας έδωσε άριστα αποτελέσµατα αλλά η αύξηση της ταχύτητας σήµαινε για τους εργάτες µια φοβερή µονοτονία της απασχολήσεως, που οι κινήσεις της ρυθµίζονταν αυστηρά, έτσι που κάθε αυτοκίνητο µπορούσε να θεωρείται το προϊόν της εργασίας ενός περιορισµένου αριθµού αυθεντικών ειδικών και µιας µεγάλης οµάδας ειδικευµένων σε µια και µόνο κίνηση. Έτσι, ακόµα και ένα άτοµο µε ελάχιστες διανοητικές ικανότητες µπορούσε να µάθει, σε συντοµότατο χρόνο, την εργασία στην οποία είχε τοποθετηθεί. Ο Φορντ, ωστόσο, δεν

143

ήταν ακόµα ικανοποιηµένος και επιδίωξε, όσο του ήταν δυνατό, να µεταφέρει στις µηχανές τις εργασίες εκείνες που ως τότε εκτελούσαν οι άνθρωποι. Η προοδευτική µηχανοποίηση της εργασίας, ο σχολαστικός καταµερισµός της, η έντονη επανάληψη των ίδιων κινήσεων δεν ήταν δυνατό παρά να προκαλούν στους εργάτες ανία που τους τσάκιζε σωµατικά και ηθικά. Οπωσδήποτε, η µεγάλη κατά µάζες παραγωγή δεν κατορθώθηκε µόνο µε την ορθολογιστική οργάνωση της εργασίας, αλλά και µε την ορθολογιστική οργάνωση της παραγωγής. Αυτή την επέτυχε ο Φορντ τυποποιώντας τα χαρακτηριστικά των κοµµατιών που χρησιµοποιούσε στην κατασκευή των οχηµάτων και αποκτώντας δικές του πηγές ενέργειας: δεν χρησιµοποιούσε πια κοµµάτια κατασκευασµένα έξω από τη δική του βιοµηχανία ούτε πρώτες ύλες από παραγωγικές πηγές ξένης ιδιοκτησίας. Ο Φορντ είχε στην ιδιοκτησία του δάση, σιδηροδροµικές γραµµές, πλοία, ορυχεία, φυτείες ελαστικού , και διέθετε δική του οργάνωση για την παραγωγή όλων των προϊόντων, που χρειάζονταν τα εργοστάσιά του. Φρόντιζε να χρησιµοποιεί ακόµα και τα ακατάλληλα προϊόντα και επιδίωκε να τα περιορίζει στο µεγαλύτερο δυνατό βαθµό. Γενικά, ασκούσε άµεση εποπτεία σε κάθε πρωτοβουλία και λήψη αποφάσεως. Είχε ακλόνητη πίστη στην αξία της οργανώσεως, για την αποτελεσµατικότητα και την πρόοδο, και σε αυτή την πίστη χρωστούσε ουσιαστικά την άνοδό του και την επιτυχία του στο βιοµηχανικό τοµέα. Ο Φορντ δεν περιορίστηκε στο ρόλο του επιχειρηµατία. Ήθελε να µετέχει και στη δηµόσια ζωή και, την εποχή του πρώτου παγκοσµίου πολέµου, τάχθηκε µε το µέρος εκείνων που δεν επιθυµούσαν την είσοδο των Ηνωµένων Πολιτειών στη σύρραξη. Εργάστηκε εξάλλου χρησιµοποιώντας τα τεράστια πλούτη του, για να σταµατήσει η ένοπλη σύγκρουση µεταξύ των εθνών. Όταν τελικά πείσθηκε ότι οι Ηνωµένες Πολιτείες θα έµπαιναν στον πόλεµο, τότε ρίχτηκε στην οργάνωση της βιοµηχανίας του, έτσι που να µπορέσει να ανταποκριθεί στα προγράµµατα πολεµικής παραγωγής, κι αυτό σε καταφανή αντίθεση µε τις κατηγορηµατικές ειρηνόφιλες εκδηλώσεις του. Όταν τελείωσε ο πόλεµος, άφησε την προεδρεία της εταιρίας στο γιο του Έντσελ και απεχώρησε επίσηµα από το βιοµηχανικό στίβο, αφού προηγουµένως είχε στηρίξει σε στερεές βάσεις την επιχειρηµατική του δραστηριότητα στο έδαφος των Ηνωµένων Πολιτειών και την είχε επεκτείνει

σε διάφορα σηµεία της υδρογείου. Κυριεύθηκε και πάλι από την επιθυµία να αναµιχθεί άµεσα στην πολιτική. Αφού έλαβε µέρος σε µια εκλογική εκστρατεία για την κατάληψη έδρας στη Γερουσία, έπειτα έθεσε υποψηφιότητα για τον Λευκό Οίκο, αλλά κατά παράδοξο τρόπο σταµάτησε σε ένα ορισµένο σηµείο την εκλογική προπαγάνδα του και ταυτόχρονα χρηµατοδότησε την αντιεβραική εκστρατεία, µε την πεποίθηση ότι έτσι πολεµά τις τράπεζες που επίµονα του είχαν ανταγωνισθεί.. Κατηγορούσε επί χρόνια τους Εβραίους στην εφηµερίδα του «Dearborn Independent» ότι συνωµοτούσαν για την κυριαρχία του κόσµου, ότι είχαν τον έλεγχο της διεθνούς οικονοµίας, ότι άνοιξαν τον δρόµο στον κοµµουνισµό και ακόµη ότι αυτοί είχαν εισαγάγει το

144

κάπνισµα, µοντέρνο σύµβολο διαφθοράς. Για τη στάση του αυτή κυκλοφόρησε τότε η φήµη ότι ο Φορντ είχε επιτύχει από διάφορες πηγές σηµαντικές χρηµατοδοτήσεις προς τον Χίτλερ, που αναζητούσε οικονοµική βοήθεια για να στερεώσει το κίνηµά του. Το αποτέλεσµα ήταν να δηµιουργηθεί γύρω του ολόκληρη ανεκδοτολογία και τελικά να γελοιοποιηθεί σαν πολιτικός µολονότι διατηρούσε άθικτο το κύρος του µεγάλου βιοµηχάνου. Ακόµη και στο πεδίο ηθικής ο Φορντ θέλησε να διατυπώσει δικές του θεωρίες και υποστήριξε ότι οι άνθρωποι έπρεπε να εργάζονται, να αµείβονται καλά και να χρησιµοποιούν τα κέρδη τους για τη βελτίωση των συνθηκών της εργασίας τους αν ήθελαν να ανέβουν τα σκαλιά της κοινωνικής κλίµακας. Υποστήριξε ακόµη την ανάγκη µιας ήρεµης οικογενειακής ζωής, που θα επέτρεπε στους ανθρώπους να καταπολεµήσουν κάθε αρνητική παρόρµηση. Η γυναίκα, σύµφωνα µε τις απόψεις του, όφειλε να έχει το σπίτι σαν µοναδική της απασχόληση. Η φιλοσοφία του όµως αυτή δε βρήκε υποστηρικτές, όπως δεν βρήκαν ούτε οι µέθοδοι εργασίας που είχε καθιερώσει. Η θεωρία του της µεγάλης εξειδικεύσεως δεν δηµιούργησε στα εργοστάσια του κανέναν ειδικό επειδή οι υπερβολικά εξατοµικευµένες κινήσεις κατά την εκτέλεση της εργασίας γίνονται τόσο απλές, που δεν απαιτούν πια καµία ιδιαίτερη ικανότητα για την πραγµατοποίησή τους. Οι συνέπειες στο ανθρώπινο πεδίο ήταν αρκετά σοβαρές και πράγµατι µπορεί να υποστηριχτεί ότι ο Φορντ, ακριβώς εξ΄ αιτίας του συστήµατος που υιοθέτησε, υπήρξε ο περισσότερο µισητός άνθρωπος για όσους ήταν υποχρεωµένοι να δουλεύουν στις επιχειρήσεις του. Παρά την αντίθετη άποψή του, η ορθολογιστική γραµµή που είχε χαράξει παρουσιάστηκε σε ορισµένα σηµεία ακόµα και αρνητική στο πεδίο της οικονοµικής αποδόσεως εξάλλου, µερικές από τις ιδέες του σχετικά µε την εξαφάνιση των µεγάλων πόλεων, δέχτηκαν καίριο πλήγµα ακριβώς από το ίδιο του το έργο, που συνετέλεσε αποφασιστικά ώστε να δηµιουργηθεί ένα πολεοδοµικό κέντρο όπως το Ντιτρόιτ και να εγκατασταθούν σε πόλεις πλήθος άνθρωποι που προέρχονταν από την ύπαιθρο και από τα πιο διαφορετικά µέρη του κόσµου. Οπωσδήποτε, ο ίδιος ωφελήθηκε στο µέγιστο βαθµό από τη θεωρία του καταµερισµού της εργασίας και ίσως δεν κατάφερε ούτε να αντιληφθεί ότι η θεωρία αυτή δεν µπορούσε να επεκταθεί

απεριόριστα. Από την άλλη µεριά, η θεωρία αυτή είχε γίνει αποδεκτή και στον καινούριο κόσµο, που γεννιόταν στην ανατολική Ευρώπη:ο Λένιν, πράγµατι, είχε υποστηρίξει, ότι από το 1918 ότι «ο ταϊλυρισµός έπρεπε να τεθεί στην υπηρεσία του σοσιαλισµού». Ο Φορντ πίστευε ότι βρισκόταν στο σωστό δρόµο, γιατί ήταν άνθρωπος της εποχής του, µιας εποχής που πίστευε πως κατείχε την αλήθεια και πως µπορούσε να δηµιουργήσει ένα καλύτερο κόσµο, όπου η αξία θα είχε τη δίκαιη αµοιβή της. Μια πρώτη σκληρή ήττα σε αυτό που πίστευε ο Φορντ προήλθε από όσα συνέβησαν στην περίοδο της οικονοµικής κρίσεως του 1932-1933.

145

Από το 1932 και ύστερα, ο Φορντ έδειχνε σαν να είχε κλειστεί στον εαυτό του, ίσως γιατί τα τελευταία γεγονότα που έζησε τον οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι η πρόοδος , αυτό που ο ίδιος ονόµαζε πρόοδο, ήταν κάτι απραγµατοποίητο. Το 1927, είχε συγκατατεθεί στην κατάργηση του µοντέλου Τ, που τόσα του όφειλε η επιχείρησή του, και στην αντικατάστασή του µε άλλα µοντέλα. Το 1936, δηµιούργησε τον τεράστιο οργανισµό ενθαρρύνσεως της επιστηµονικής έρευνας, το ίδρυµα Φορντ, στο οποίο κληροδότησε το 92% των οικονοµικών πόρων της Φορντ Μότορ Κόµπανυ. Μερικοί είπαν ότι το κληροδότηµα αυτό θεσπίσθηκε για να απαλλαγεί ο δωρητής από βαρύτατα φορολογικές υποχρεώσεις, δεν πρέπει όµως να ξεχνάµε τα κοινωνικά, τα ανθρώπινα και προοδευτικά ιδεώδη, στα οποία πάντοτε πίστευε ο Χένρυ Φορντ. Το 1940 ανέλαβε και πάλι την προεδρία της εταιρίας µετά το θάνατο του γιου του και τα επόµενα χρόνια, επιδόθηκε στη συλλογή και την προβολή παλαιών αντικειµένων και όχι µόνο καλλιτεχνικών, σε µια προσπάθεια να ανακτήσει το χαµένο παρελθόν της νεότητάς του αναστήλωσε παλιές αγροικίες, παλιές ταβέρνες και πανδοχεία, ακόµα και παλαιά µονοπάτια και πίστες. Άφησε οριστικά την προεδρία της εταιρίας στον εγγονό του Χένρυ Φορντ ΙΙ, το 1945 και πέθανε στο Ντήρµπορν το 1947. ∆εν πέθαναν όµως µαζί µε τον Χένρυ Φορντ και οι αρχές που αποτελούν τώρα αναπόσπαστο τµήµα του πνευµατικού και οικονοµολογικού δυναµικού της εποχής µας, όπως η αρχή(που την αµφισβητούν µε αδιαλλαξία οι άλλοι καπιταλιστές οι σύγχρονοι του ή όχι) του µη ασυµβίβαστου των άλλων παροχών µε τα προϊόντα χαµηλού κόστους. Σαν υποστηρικτής εξάλλου της µεγαλύτερης δυνατής µηχανοποιήσεως συνέλαβε (και αυτή είναι η µεγάλη αξία του) ώστε να αποκτήσει η ανθρωπότητα πληρέστερη συνείδηση των προβληµάτων µε την πολλαπλότητα των επαφών και των γνώσεων, και αυτό χάρη στη γενικευµένη χρήση του αυτοκινήτου. Πριν από τον Φορντ ο αυτοκινητισµός ήταν ένα σπορ για τους πλούσιους ύστερα έγινε προσιτός σε όλους και στις Ηνωµένες Πολιτείες όπου ήδη το 1921, ένας γεωργός στους 14 είχε αυτοκίνητο, έγινε δεκτή µε πραγµατική συγκίνηση ότι ο παλιός πρωτοπόρος του αυτοκινήτου είχε αποφασίσει , προς το τέλος του 1927 να αντικαταστήσει το µοντέλο Τ µε ένα νέο µοντέλο, εφοδιασµένο µε φρένα και στις τέσσερις ρόδες µε υαλοκαθαριστήρα, φώτα σταθµεύσεως, ταχύµετρο και όχι πια µαύρου χρώµατος όπως το

προηγούµενο µοντέλο. Το κόστος εξακολουθούσε να διατηρείται µέσα σε προσιτά όρια και το νέο προϊόν ζητιέται µε ολοένα µεγαλύτερη επιµονή όχι µόνο από τους αµερικάνους εµπόρους αλλά και από τους ευρωπαίους.

ΒΑΚΤΗΡΙ∆ΙΑ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΓΗΣ

146

Ζούσαν στην αφάνεια εκατοµµύρια χρόνια και µέχρι πρόσφατα απασχολούσαν µόνο τους γιατρούς. Τώρα ο άνθρωπος αποφάσισε να εκπαιδεύσει τα βακτηρίδια σε νέους χρήσιµους ρόλους. ∆έκα κολοσσιαία βακτηρίδια Epulopiscium (επάνω) γυαλίζουν πάνω στο κεφάλι µιας καρφίτσας. Το θαύµα αυτό της φύσης έχει ανακαλυφθεί πολύ πρόσφατα και είναι το µεγαλύτερο βακτηρίδιο που γνωρίζει σήµερα η επιστήµη -τεράστιο παράδειγµα των µυστηρίων που εξακολουθούν να περιβάλλουν τις αρχαιότερες µορφές ζωής της Γης. Πιο συνηθισµένο µέγεθος είναι ο παθογόνους Σταφυλόκοκκος ο χρυσίζων (δεξιά), τόσο µικροσκοπικός που στο ίδιο κεφάλι καρφίτσας θα χωρούσαν πέντε εκατοµµύρια µικρόβια. Σαν φίδι που χύνει το δηλητήριό του, η µονάδα επεξεργασίας χρυσού των ορυχείων Χόουµστεηκ έριχνε καθηµερινά θανατηφόρο κυάνιο στο ποταµάκι Ουάιτγουντ της Νότιας Ντακότας. Τα απόβλητα της µονάδας περιείχαν επίσης υδράργυρο, αρσενικό και ακαθαρσίες. Εκατό ολόκληρα χρόνια το ποταµάκι κυλούσε γκρίζο και στείρο, µεταφέροντας τη µόλυνση σε µεγάλη περιοχή. «Ακόµα και πριν από τριάντα χρόνια, ο κόσµος γνώριζε ότι αυτή η κατάσταση δεν είναι καθόλου σωστή», αναπολεί ο Τζιµ Ουίτλοκ, παλιός κάτοικος της περιοχής, «αλλά τα ορυχεία Χόουµστεηκ ήταν τα µεγαλύτερα στο δυτικό ηµισφαίριο, κι αυτό σήµαινε απασχόληση, χρήµατα και πολλά άλλα πράγµατα». Όµως οι καιροί άλλαξαν. Πολίτες και κράτος ζήτησαν να σταµατήσει η µόλυνση. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, η εταιρία χρησιµοποιούσε ποια µεθόδους που µείωσαν σηµαντικά τη ρύπανση, αλλά τα απόβλητά της περιείχαν ακόµα κυάνιο από τον διαχωρισµό του χρυσού. «Σκέφτηκα ότι αυτή ήταν δουλειά για τα βακτηρίδια», λέει ο Ουίτλοκ, που σήµερα εργάζεται ως βιοχηµικός στα ορυχεία, «Μάζεψα δείγµατα νερού από το ποταµάκι, και µέσα σ’ αυτό βρήκα βακτηρίδια που είχαν προσαρµοστεί στο δηλητήριο και µάλιστα τρέφονταν µε τον άνθρακα και το άζωτο του κυανίου». «Επινοήσαµε, λοιπόν, ένα βιοαντιδραστήρα, µέσα στον οποίο διοχετεύσαµε αργά τα απόβλητα, µια σειρά δεξαµενές γεµάτες βακτηρίδια που διασπούσαν το κυάνιο. Το σύστηµα λειτούργησε όπως περιµέναµε. Σήµερα, εξακολουθούµε να χύνουµε τα κατάλοιπα στο ποταµάκι, τώρα όµως είναι καθαρά». Οι ψαράδες βγάζουν συχνά υγιέστατα ψάρια από το άλλοτε µολυσµένο ποταµάκι».

Ο θρίαµβος αυτός στα ορυχεία Χόουµστεηκ έχει γίνει θρύλος στους κύκλους των οικολόγων, αλλά δεν είναι πια η µοναδική παρόµοια περίπτωση. Στις ΗΠΑ λειτουργούν τουλάχιστον πενήντα εταιρίες που εφαρµόζουν την τεχνολογία της βιοεπανόρθωσης, δηλαδή αµολάνε πεινασµένα µικρόβια εναντίον κάθε είδους ρύπανσης, από τα πετρέλαια και τα λάδια που διαποτίζουν το χώµα στα πρατήρια καυσίµων, ως τις περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί από τον Οργανισµό Προστασίας Περιβάλλοντος

147

(ΟΠΠ) των ΗΠΑ ως βαρύτατα µολυσµένες µε επικίνδυνες καρκινογόνες ουσίες. Τα µικρόβια ζουν σήµερα ηµέρες θριάµβου. Η λέξη «µικρόβια» είναι µια βολική γενική ονοµασία για τα εκατοντάδες χιλιάδες είδη µικροσκοπικών οργανισµών που ευδοκιµούν σήµερα στη Γη. Τα βακτηρίδια είναι ο πιο πολυάριθµος τύπος µικροβίων. Με κατάλληλες επεµβάσεις των µικροβιολόγων, τα βακτηρίδια και διάφορα άλλα µικρόβια έχουν βρει απασχόληση σε θαυµαστά έργα. «Ο άνθρωπος ήξερε ανέκαθεν να εξηµερώνει τα φυτά και τα ζώα», λέει ο Τζέρυ Κώλντερ της εταιρείας Mycogen στο Σαν Ντιέγκο. «Τώρα µαθαίνουµε πώς να εξηµερώνουµε τα βακτηρίδια.» Μερικά µικρόβια χρησιµοποιούνται σαν εργαστήρια για την παραγωγή φαρµακευτικών ουσιών, εντοµοκτόνων, διαλυτικών και πλαστικών. Κάποια άλλα βοηθούν να σκεπάζουµε µε χιόνι τις πίστες του σκι. Με κάποια άλλα διαχωρίζουµε τον χρυσό και τον χαλκό από το ακατέργαστο µετάλλευµα, µειώνοντας έτσι τη χρήση δηλητηρίων όπως το κυάνιο. ‘Άλλα βακτηρίδια ανανεώνουν τη ροή σε γεωτρήσεις πετρελαίου που έχουν βουλώσει. Μερικά δηµιουργούν τα ένζυµα που χρησιµοποιούµε για να «χειρουργούµε» το DNA, πρώτο βήµα στη γενετική µηχανική. Άλλα δουλεύουν σαν ζυµωτές που µετατρέπουν διάφορες πρώτες ύλες σε ψωµί, µπίρα, τυρί, γιαούρτι, κρασί ή ξίδι. Και βέβαια, κάποια µικρόβια είναι προαιώνιοι εχθροί µας, αόρατοι φορείς της χολέρας, της φυµατίωσης κι άλλων παθήσεων. Όµως, τα βλαβερά είδη µικροβίων είναι λιγοστά. «Σε κάθε χίλια είδη µικροοργανισµών, µόνον ένα είναι παθογόνο –αυτό που συνήθως αποκαλούµε µικρόβιο», λέει η Λενόρ Κλεσέρι του Πολυτεχνείου Ρένσεληαρ, στο Τρου της πολιτείας της Νέας Υόρκης. «Όσο για όλα τα υπόλοιπα, ούτε ο άνθρωπος ούτε ο πλανήτης δεν θα µπορούσε να ζήσει χωρίς αυτά. Παράγουν πράγµατα πολύ χρήσιµα, και µας απαλλάσσουν από πολλά άχρηστα. Είναι οι ακούραστοι εργάτες της βιοτεχνολογίας. Πάρτε λίγο χώµα από τον κήπο σας, εξετάστε το στο µικροσκόπιο, και θα ανακαλύψετε ένα σωρό µικρόβια. Τρία είδη τα γνωρίζετε ήδη από τα εµφανή τους αποτελέσµατα. Τα πρώτα είναι ευτραφή σφαιρικά, κύτταρα, ζύµες σαν κι αυτές που φουσκώνουν το ψωµί και ζυµώνουν το κρασί. Το µικρό δείγµα περιέχει ένα περίπου εκατοµµύριο τέτοια κύτταρα. Οι ζύµες είναι πιθανότατα οι πρώτοι µικροοργανισµοί που «εξηµέρωσε» ο άνθρωπος, όταν τις τρύγησε µαζί µε α σταφύλια κι έτσι βοήθησε να γίνει η ζύµη του κρασιού, που την απέδωσε στους θεούς. Θα δείτε, επίσης, νηµατοειδή κύτταρα, τις µούχλες. Το δείγµα σας

περιέχει 200 περίπου χιλιάδες. Οι µούχλες παράγουν ισχυρές χηµικές ουσίες µε τις οποίες µπορούν να αποσυνθέτουν τα πεσµένα φύλλα και τα φυτικά υπολείµµατα γενικότερα. Μπορούν όµως επίσης να προκαλέσουν διάφορες αρρώστιες, ακόµα και καρκίνο στον άνθρωπο. Θα δείτε πρωτόζωα µε σχήµα αµοιβάδας, που λυµαίνονται τα βακτηρίδια του εδάφους, ελέγχοντας τον αριθµό τους. Το δείγµα σας ίσως περιέχει 10 χιλιάδες τέτοια πρωτόζωα.

148

Όλοι οι υπόλοιποι µικροοργανισµοί στον αντικειµενοφόρο σας –τουλάχιστον ένα δισεκατοµµύριο κύτταρα- είναι βακτηρίδια. Είναι η αρχαιότερη µορφή ζωής στη Γη (η µοναδική τα πρώτα δύο δισεκατοµµύρια χρόνια) και η πιο απλή, χωρίς τον πυρήνα που χαρακτηρίζει άλλα είδη µικροβίων. Τα περισσότερα αναπαράγονται αγενώς, δηλαδή µε απλή διαίρεση των κυττάρων. Τα βακτηρίδια ευδοκιµούν ως η πιο άφθονη, πολυποίκιλη, ευπροσάρµοστη και χρήσιµη µορφή ζωής στη Γη- αλλά επίσης αρκετά επικίνδυνη. Τα βακτηρίδια ζουν ανάµεσά µας, αλλά και µέσα στο σώµα µας, σε ασύλληπτα µεγάλους αριθµούς. Τη στιγµή που ερχόµαστε στον κόσµο, το σώµα µας δεν φιλοξενεί ούτε ένα µικρόβιο. Όµως, σε ελάχιστες ώρες τα βακτηρίδια έχουν εποικίσει τη φιλόξενη αυτή οικολογική φωλιά, καταφθάνοντας από τον αέρα, τα χέρια του µαιευτήρα και το µητρικό γάλα. Κάθε άνθρωπος κουβαλάει περίπου 110 γραµµάρια βακτηρίδια. ∆ισεκατοµµύρια µας βοηθούν να χωνέψουµε το τελευταίο γεύµα, ενώ άλλα ανοίγουν τρύπες στα δόντια µας, εκεί που η οδοντόβουρτσα δεν µπορεί να εισχωρήσει. Η ικανότητα των µικροβίων να διασπούν την ύλη –φυσική ή συνθετική- είναι µεγάλη. «Πρόκειται για τους ανακυκλωτές της Φύσης» λέει ο Τζων Γλέηζερ, που εργάζεται για ΟΠΠ των ΗΠΑ στο ειδικό εργοστάσιο περιορισµού κινδύνων του Σινσινάτι. «Μπορούµε να χρησιµοποιήσουµε αυτή την ιδιότητα των µικροβίων για να καθαρίσουµε το περιβάλλον». Πράγµα που κάνει µε µεγάλη επιτυχία και κέρδη η εταιρία Groundwaer Technology από το Νόργουντ της Μασαχουσέτης, ειδική στον βιοκαθαρισµό των µολυσµένων υπόγειων υδάτων και του εδάφους. Η εταιρία έχει ήδη χρησιµοποιήσει την τεχνολογία της βιοεπανόρθωσης, για να καθαρίσει εκατοντάδες περιπτώσεις ρύπανσης σε ολόκληρο τον κόσµο. «Ένα από τα µεγαλύτερα προβλήµατά µας είναι τα παλιά πρατήρια υγρών καυσίµων», λέει ο Λούι Φούρνιερ, προϊστάµενος επιστήµων της εταιρίας. «Οι χαλύβδινες δεξαµενές των πρατηρίων παραµένουν στεγανές µόλις 15 χρόνια. Πιστεύουµε ότι µόνο στις ΗΠΑ, εκατοντάδες χιλιάδες δεξαµενές παρουσιάζουν υπόγειες διαρροές που δεν φαίνονται». «Η βενζίνη εισδύει στο έδαφος και καταλήγει να επιπλέει στον υδροφόρο ορίζοντα. Βαθµιαία, διασπάται σε δεκάδες άλλες ενώσεις, µεταξύ των οποίων το βενζόλιο, που είναι αποδεδειγµένα καρκινογόνο και δυστυχώς διαλύεται στο νερό. Τα µικρόβια, σε συνδυασµό µε άλλα µέσα, µπορούν να καθαρίσουν το νερό από αυτά τα χηµικά». Από πού, όµως έρχονται τα µικρόβια; «Βρίσκονται ήδη µέσα στο χώµα»,

εξηγεί ο δρ. Φούρνιερ. «Το χώµα περιέχει χιλιάδες είδη µικροβίων, που ζουν το ένα από τα εκκρίµατα του άλλου. Ο δικός µας ρόλος είναι να ενθαρρύνουµε τα σωστά µικρόβια – που είναι µόνο 5 έως 10 τοις εκατό του συνόλου – να µεταβολίσουν τον συγκεκριµένο ρυπαντή. ∆ιεγείρουµε την όρεξή τους προσφέροντας ανάµεικτα τα αγαπηµένα τους θρεπτικά συστατικά – άζωτο, φώσφορο, οξυγόνο κ.λ.π.». Για να δω µικρόβια σε

149

δράση, αναζήτησα τα πιο µολυσµένα σηµεία στις πάµπολλες χωµατερές και σκουπιδαριά της Αµερικής. Πρώτος σταθµός: ένα επιδοτούµενο πρόγραµµα στον κυρίως κορµό του Μισισιπή, στη βάση ενός γιγάντιου αναχώµατος που ελέγχει τον ρου του ποταµού. «Το παλιό διυλιστήριο πετρελαίου Inger ασχολιόταν µε την επεξεργασία χρησιµοποιηµένων λιπαντικών», λέει ο Ραλφ Πόρτιερ του Πανεπιστηµίου της Λουϊζιάνας. «Όπως βλέπετε, το χώµα έχει γίνει µαύρο από τους ρυπαντές – συνολικά περισσότερες από 200 τοξικές ενώσεις. Θα µπορούσαµε να αφαιρέσουµε µε εκσκαφή όλο αυτό το χώµα και να το µεταφέρουµε µε φορτηγά σε µια χωµατερή στο Τέξας, αλλά αυτό θα κόστιζε 25 εκατοµµύρια δολάρια, και είναι µια καθαρά τεχνική προσέγγιση που απλώς µπαλώνει το πρόβληµα χωρίς να δίνει σωστή λύση. Εξάλλου, η εκσκαφή τόσο µεγάλου όγκου χώµατος θα µπορούσε να αποσταθεροποιήσει το γειτονικό ανάχωµα. Κατάφερα όµως να βρω βακτηρίδια που ήδη τρέφονται από τους ρυπαντές, και τα ενθάρρυνα να πολλαπλασιαστούν. Μετά κάναµε µια δοκιµή σε µικρή περιοχή, και τα µικρόβια κατάφεραν να την καθαρίσουν σε εννιά µήνες. Ο πλήρης καθαρισµός υπολογίζεται ότι θα κοστίσει γύρω στα 10 εκατοµµύρια δολάρια και είναι η πρώτη επιδοτούµενη βιοεπανόρθωση µε τόσο µεγάλο προϋπολογισµό». Οδηγώντας κατά µήκος του ποταµού, είδαµε πολλά διυλιστήρια σε µικρές αποστάσεις µεταξύ τους. Κοντά στην υποβαθµισµένη κοινότητα Σεηντ Γκέηµπριελ σταµατήσαµε σε µια βιοµηχανική µονάδα της εταιρείας Ciba. «Αυτό εδώ είναι το αγαπηµένο µου πρόγραµµα», λέει ο δρ. Πόρτιερ. Μαζί µε στελέχη της εταιρίας, συναντηθήκαµε γύρω από έναν πρότυπο βιοαντιδραστήρα, τέσσερις κατακόρυφες δεξαµενές µεγέθους τηλεφωνικού θαλάµου. «Οι δεξαµενές περιέχουν κόκκους άνθρακα και γης διατόµων, πάνω στους οποίους πηγαίνουν και κολλάνε τα βακτηρίδια. Μέσα από τις δεξαµενές διοχετεύουµε τα υγρά απόβλητα του εργοστασίου, και τα βακτηρίδια καταναλώνουν τους ρυπαντές. Η εταιρία θέλει να κατασκευάσει άλλη µια βιοµηχανική µονάδα που θα παράγει και άλλα χηµικά. Οι βιοαντιδραστήρες θα λύνουν τα περιβαλλοντικά προβλήµατα στη ρίζα τους. Η καινούργια µονάδα θα δηµιουργήσει νέες θέσεις εργασίας στο Σέηντ Γκέηµπριελ. Παρά τις σηµαντικές επιτυχίες της, η βιοεπανόρθωση έχει και τους επικριτές της. Η συµβατική τεχνολογία εξακολουθεί να προτιµά την εκσκαφή και την αποτέφρωση. ∆υστυχώς πριν από µερικά χρόνια κάποιοι απατεώνες πούλησαν ψευδεπίγραφα «µικρόβια καθαρισµού», ελάχιστα έως καθόλου αποτελεσµατικά, κι έτσι δυσφήµισαν τα αυθεντικά βακτηρίδια. Παρέµεινε επίσης αναπάντητο το βασικό επιχείρηµα των επικριτών: δεν

υπήρχαν ακόµα αντικειµενικά στοιχεία που να τεκµηριώνουν τα προφανέστατα αποτελέσµατα της βιοεπανόρθωσης. «Χρειάστηκε να διαλύσουµε πολλές παρεξηγήσεις», λέει ο Τζων Ουίλσον του ΟΠΠ, ο οποίος εργάζεται σε ερευνητικό εργαστήριο του οργανισµού στο Έηντα της Οκλαχόµας. «Αποφάσισα λοιπόν να ξοδέψω δηµόσιο χρήµα για να επαληθεύσω την αποτελεσµατικότητα των βακτηριδίων σε µια µονάδα

150

βιοκαθαρισµού που ήδη λειτουργούσε, ελέγχοντας και καταµετρώντας κάθε βήµα και καταγράφοντας κάθε αποτέλεσµα». Οι δοκιµές έγιναν στο Τραβέρς Σίτυ του Μίσιγκαν, ένα µικρό θέρετρο περικυκλωµένο από βαθυπράσινο δάσος στις όχθες της λίµνης Μίσιγκαν, τοποθεσία που δεν παραπέµπει καθόλου σε περιβαλλοντική ρύπανση. Στο Τραβέρς Σίτυ εδρεύει σταθµός ακτοφυλακής που στέλνει ελικόπτερα για να βοηθήσουν τα σκάφη που κινδυνεύουν στη µεγάλη λίµνη. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970, τα σπίτια που γειτόνευαν µε τον σταθµό της ακτοφυλακής άρχισαν να έχουν προβλήµατα µε το νερό που αντλούσαν από τις γεωτρήσεις τους. «Είχε παράξενη γεύση και µυρωδιά», θυµάται η συνταξιούχος Αϊρήν Πίκαρντ. «Συν τω χρόνω έγινε καφετί κι άρχισε να αφρίζει στο ποτήρι». Έγινε έρευνα που αποκάλυψε ότι τα καύσιµα των αεροσκαφών διέρρεαν από τις υπόγειες δεξαµενές ίσως για ολόκληρες δεκαετίες. Η αόρατη ρύπανση είχε απλωθεί τουλάχιστον ενάµισι χιλιόµετρο, περνώντας κάτω από το σπίτι των Πίκαρντ. Το 1984 η ακτοφυλακή ζήτησε βοήθεια από την εταιρία βιοεπανόρθωσης Όµιλος Τραβέρς. Το πρώτο µέτρο που εφάρµοσε ο Όµιλος ήταν να κατασκευάσει γεωτρήσεις µε αντλίες στην περίµετρο του σταθµού ακτοφυλακής. «Το αποτέλεσµα αυτής της άντλησης ήταν καταπληκτικό», λέει ο Ουϊλιαµ Κόρεκ που διηύθυνε το εργοτάξιο. «Μόλις περιορίστηκε η ροή προς τα έξω τα αυτόχθονα µικρόβια που υπήρχαν ήδη µέσα στο έδαφος πέρασαν αµέσως στην αντεπίθεση. ∆εκαοκτώ µήνες αργότερα δεν υπήρχε ίχνος µόλυνσης έξω από την περίµετρο του ίδιου του σταθµού». Η µεγάλη συγκέντρωση ρυπαντών στο υπέδαφος του σταθµού έγινε το αντικείµενο τριών διαφορετικών πειραµάτων, υπό την εποπτεία της οµάδας του δρα Ουίλσον από τον ΟΠΠ Το πιο ενδιαφέρον από τα τρία πειράµατα χρησιµοποίησε µια καινοτοµική τεχνολογία, τον βιοαερισµό. ∆ίπλα-δίπλα µε τον Τζων Άρµστρονγκ, ιδρυτή του Οµίλου Τραβέρς, περπατάµε στο γκαζόν που φυτρώνει πάνω από τη ρύπανση. Σε κανονικά διαστήµατα, λευκοί πλαστικοί σωλήνες ξεφυτρώνουν από το γρασίδι. Μερικοί σωλήνες τροφοδοτούν αέρα προς τα µολυσµένα υπόγεια νερά ενώ άλλοι σωλήνες, κοντύτεροι, αντλούν αέρα προς τα πάνω µέσα από το χώµα. Αυτή είναι η λογική του βιοαερισµού. «Ο αέρας που διοχετεύεται προς τα υπόγεια νερά παρασύρει τους ρυπαντές», µου εξηγεί ο δρ. Άρµστρονγκ. «Κατόπιν, αναρροφητικές αντλίες τραβούν ξανά επάνω τον µολυσµένο αέρα. Καθώς περνούν αργά µέσα από το χώµα, οι ρυπαντές καταναλώνονται από αυτόχθονα βακτηρίδια. Εµείς ενθαρρύνουµε τον πολλαπλασιασµό µε επιλεγµένες θρεπτικές ουσίες. Ο αέρας που βγαίνει τελικά στην επιφάνεια είναι καθαρός. Τα βακτηρίδια

έχουν µετατρέψει το ίδιο το χώµα σε βιοαντιδραστήρα». «Η τεχνική του βιοαερισµού είναι κάπως αργή, αλλά το κόστος της είναι ελάχιστο» λέει ο δρ. Ουίλσον, «κι έχει το πλεονέκτηµα ότι µπορεί να καθαρίσει το χώµα κάτω από κτίρια ή άλλα εµπόδια στην επιφάνεια του εδάφους. Είµαι βέβαιος ότι θα χρησιµοποιηθεί πάρα πολύ στο µέλλον».

151

Τα µικρόβια αποκτούν ολοένα µεγαλύτερο ρόλο στην καταπολέµηση κάθε είδους ρύπανσης:

• Απολεπισµός παλιάς µπογιάς. Στην αεροπορική βάση Κέλυ του Τέξας, το προσωπικό ξύνει την µπογιά από µεταγωγικά αεροπλάνα, παράγοντας κάθε χρόνο διακόσιους περίπου τόνους τοξικών απορριµµάτων, που δεν τα δέχεται καµιά χωµατερή. Και άλλες στρατιωτικές βάσεις, αλλά και η πολιτική αεροπορία, συµβάλλουν στο πρόβληµα. Μήπως θα µπορούσαν να βρεθούν µικρόβια που να διασπούν την µπογιά; Τα πρώτα πειράµατα έγιναν στα εργαστήρια της εταιρίας Technical Research Associates, στην Γιούτα. «∆ύο είδη βακτηριδίων κι ένα µύκητας έχουν την ικανότητα να αφαιρούν την µπογιά», λέει η τεχνικός Γκέηλ Μπάουερς-Αιρονς. «Τα βρήκαµε σε µια παλιά χωµατερή που περιείχε απορρίµµατα µπογιάς». Μου έδειξε ένα κοµµάτι χρωµατισµένο µέταλλο, πάνω στο οποίο τα µικρόβια απολέπιζαν την µπογιά σαν να ξεφλούδιζαν µπανάνα. «Μόλις απολεπιστεί η µπογιά, τότε ένα άλλο µικρόβιο την καταναλώνει», µας εξηγεί. «Αυτό το βακτηρίδιο το βρήκαµε σε ένα σωρό παλιοσίδερα. Ψάχνουµε για χρήσιµους µικροοργανισµούς σε εγκαταλειµµένα εργοστάσια, νεκροταφεία αυτοκινήτων και παρόµοιους χώρους». Στην αεροπορική βάση Κέλυ θα κατασκευαστεί σύντοµα µια πρότυπη βιοµηχανική µονάδα για τη βιοδιάσπαση παλιών χρωµάτων. Για να εντοπίσει τον πιο αποτελεσµατικό µικροοργανισµό για τη βιοδιάσπαση του τριχλωροαιθυλενίου, ο Μάλκολµ Σηλντς του Πανεπιστηµίου της Ανατολικής Φλόριντας χρειάστηκε να αξιολογήσει 20 χιλιάδες διαφορετικές µεταλλάξεις ενός συγκεκριµένου τύπου βακτηριδίου. Το τριχλωροαιθυλένιο χρησιµοποιείται ευρύτατα ως διαλυτικό, κι έτσι καταλήγει να µολύνει τα υπόγεια νερά και το χώµα σε χιλιάδες µέρη.

• Συντηρητικά ξύλου. Σε εκατοντάδες σηµεία των ΗΠΑ υπάρχουν βιοµηχανικές µονάδες που εµποτίζουν µε συντηρητικά τις σιδηροδροµικές τραβέρσες και τις κολώνες του ηλεκτρικού και του τηλεφώνου, χρησιµοποιώντας µερικές από τις χειρότερες χηµικές ουσίες. Η πιο γνωστή είναι το κρεόζωτο, που σήµερα ελέγχεται αυστηρά γιατί αναδίδει πολυαρωµατικούς υδρογονάνθρακες (ΠΑΥ), µε γνωστές καρκινογόνες ιδιότητες. «Πολλές από αυτές τις επιχειρήσεις δεν είναι καθόλου ανθηρές, ούτε ικανές να επωµισθούν το κόστος των περιβαλλοντικών µέτρων», λέει ο Τζων Γλέηζερ του ΟΠΠ των ΗΠΑ. “Τελικά χρεοκοπούν κι αφήνουν ένα χάος πίσω τους”. Ο Τζέηµς Μιούλερ της εταιρίας SPB Technologies είχε την ιδέα να ψάξει σε εγκαταλειµµένα εργοστάσια εµποτισµού ξύλου στην Φλόριντα. Εκεί βρήκε ένα είδος βακτηριδίου που διασπά τους καρκινογόνους ΠΑΥ. Το

βακτηρίδιο αυτό έχει δοκιµαστεί µε επιτυχία σε βιοαντιδραστήρες στην Πενσακόλα, όπου η χρεοκοπηµένη εταιρία American Creosote είχε µολύνει το υπέδαφος µε πολλούς τόνους κρεόζωτο και πενταχλωροφαινόλες.

152

• Τεχνητό φωταέριο. Στις αρχές του αιώνα, πριν τον ηλεκτροφωτισµό, πολλές πόλεις των ΗΠΑ χρησιµοποιούσαν φωταέριο που παρήγαγαν τοπικά από γαιάνθρακα. Λειτουργούσαν 1.500 περίπου εργοστάσια παραγωγής φωταερίου, σε τοποθεσίες που σήµερα πια είναι µέσα σε µεγάλες πόλεις. «Η παραγωγή φωταερίου απελευθέρωνε ρυπαντές που τσιµεντοποιούν το χώµα κι εµποδίζουν τη χρήση βακτηριδίων», λέει ο Κένεντυ Γκώτζερ της εταιρίας Radian στο Τέξας. «Προς το παρόν το µόνο που µπορούµε να κάνουµε είναι να διαβρέχουµε και να αναµοχλεύουµε το χώµα, ώστε να γίνει πιο δεκτικό στα βακτηρίδια». Τι γίνεται σήµερα µε τις πετρελαιοκηλίδες; Μπορούµε να βοηθήσουµε τα βακτηρίδια να τις καθαρίζουν; Η τεράστια κηλίδα που άφησε τις παρθένες ακτές της Αλάσκας το πετρελαιοφόρο Exxon Valdez το 1989 έγινε αφορµή για κάποια καλά αποτελέσµατα. «Χωρίσαµε τη µολυσµένη ακτή σε τµήµατα», λέει ο Χαπ Πρίτσαρντ το ΟΠΠ, που εργάζεται σε ερευνητικό κέντρο της Φλόριντας. «Σε µερικά τµήµατα διασπείραµε ειδικές θρεπτικές ουσίες για τα βακτηρίδια, ενώ σε άλλα δεν κάναµε καµιά επέµβαση, για να έχουµε µέτρο σύγκρισης. Οι δοκιµές που έγιναν δύο διαδοχικά καλοκαίρια έδειξαν ότι στα τµήµατα που είχαν ενισχυθεί µε θρεπτικές ουσίες, η διάσπαση γινόταν τέσσερις φορές ταχύτερα απ’ ότι στα τµήµατα που είχαν αφεθεί στη φυσική τους πορεία». Είναι άραγε δυνατόν να εισάγουµε ειδικά µικρόβια βιοκαθαρισµού σε µια πετρελαιοκηλίδα, αντί να ενθαρρύνουµε τα αυτόχθονα µικρόβια που ήδη υπάρχουν στο έδαφος ή στο νερό; Το θέµα αυτό συζητιέται µε πολύ πάθος. Οι πολέµιοι υποστηρίζουν ότι ξένα βακτηρίδια δεν θα µπορούν να συναγωνιστούν τα αυτόχθονα, που είναι καλύτερα προσαρµοσµένα στις τοπικές δυσκολίες. Στο µεταξύ, µια δυναµική εταιρία από το Τέξας, η Alpha Environmental, έχει δραστηριοποιηθεί σε ολόκληρο τον κόσµο, χρησιµοποιώντας τα µικρόβιά της για τον καθαρισµό πετρελαιοκηλίδων. Η εταιρία υποστηρίζει ότι έχει αναπτύξει έναν ειδικό καταλύτη που επιταχύνει τον πολλαπλασιασµό των µικροβίων και βοηθάει την επιβίωσή τους. Οι βιολόγοι εκµεταλλεύονται µε µεγάλη ευχαρίστηση ένα φαινόµενο που παραµένει ανεξήγητο, τον ονοµαζόµενο συν-µεταβολισµό. Τα βακτηρίδια έχουν τη συνήθεια να διασπούν χηµικές ουσίες που δεν τις χρησιµοποιούν ούτε για τροφή ούτε για κανένα άλλο εµφανές όφελος. Μερικές από αυτές τις ουσίες είναι ιδιαίτερα ανθεκτικές. Σχεδιάστηκαν ακριβώς για να διαρκούν πολλά χρόνια και υποτίθεται ότι τα µόριά τους είναι απρόσβλητα στις µικροβιακές επιθέσεις. Και όµως, υπάρχουν στη φύση βακτηρίδια που καταφέρνουν να τις διασπάσουν. Η εταιρία General Electric έχει αποδείξει πειραµατικά το φαινόµενο του συν-µεταβολισµού σε ρυπαντές τύπου PCB που είχε πετάξει στον ποταµό Χάντσον πριν από αρκετά χρόνια. «Ο δικός µας στόχος», λέει ο δρ. Πρίτσαρντ του ΟΠΠ, «είναι να κατανοήσουµε ο φαινόµενο του συν-µεταβολισµού, ώστε να µπορέσουµε να το ενισχύσουµε

σε εφαρµογές βιοεπανόρθωσης».

153

Οι βιολόγοι ανακάλυψαν πρόσφατα έναν ακόµα αµυντικό µηχανισµό της φύσης ενάντια στους χηµικούς ρυπαντές: κάθε οικοσύστηµα περιλαµβάνει τεράστιους αριθµούς διαφόρων µικροβίων που είναι προσαρµοσµένα στο δεδοµένο οικοσύστηµα, αλλά παραµένουν συνήθως σε κατάσταση νάρκης. «Σε δύσκολες περιόδους», λέει ο Ντέηβιντ Λούις των ερευνητικών εργαστηρίων του ΟΠΠ στην Τζώρτζια, «όπως παραδείγµατος χάριν µια µεγάλη κλιµατολογική αλλαγή ή ξαφνική εµφάνιση επικίνδυνων χηµικών ουσιών, τα αδρανή µικρόβια κινητοποιούνται και λειτουργούν σαν φυσική «µνήµη» που επιτρέπει στα οικοσυστήµατα να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες». Για να πετύχουν τις αλχηµείες τους, τα µικρόβια εκκρίνουν ένζυµα. Όλοι οι οργανισµοί παράγουν αυτές τις αξιόλογες πρωτεΐνες, οι οποίες λειτουργούν σαν καταλύτες στις πολλές χηµικές αντιδράσεις που συντελούνται αδιάκοπα µέσα σε κάθε ζωντανό οργανισµό. Τα µικρόβια άρχισαν να παράγουν ένζυµα πριν από εκατοµµύρια χρόνια. Τα ένζυµα µε τη σειρά τους δηµιούργησαν την πανάρχαια τέχνη της ζύµωσης. Από την Ιαπωνία έφερα στη γυναίκα µου ένα κουτί απορρυπαντικό Atakku, συσκευασµένο σαν δώρο (atakku: attack: επίθεση). Η ιδέα µου δεν της άρεσε καθόλου, αλλά µόνο ως τη στιγµή που το χρησιµοποίησε. Τα Atakku παράγεται από βακτηρίδια κι έχει κατακτήσει τη µισή αγορά απορρυπαντικών της Ιαπωνίας. Είναι µια ακόµα καινοτοµία από τα εργαστήρια του βιολόγου Κόκι Χορικόσι και το γνωστό Superbugs Project, δηλαδή Σχέδιο Σούπερ-Μικρόβιο. Ο δρ. Χορικόσι έφερε στο φως πλήθος διαφορετικά βακτηρίδια που έχουν συναρπάσει τους επιστήµονες και ευεργετήσει τη βιοµηχανία της Ιαπωνίας. «Με σαγηνεύουν τα βακτηρίδια που ευδοκιµούν µέσα σε ακραίες συνθήκες», λέει ο δρ. Χορικόσι. «Ανακάλυψα το βακτηρίδιο του Atakku σε έναν ορυζώνα. Είναι ικανό να αντέξει συνθήκες τόσο αλκαλικές που σκοτώνουν τα περισσότερα µικρόβια, και παράγει ένα ένζυµο που εισχωρεί στις µικροσκοπικές εσοχές των ινών του υφάσµατος και τις καθαρίζει». Ένα κανάτι κρασί, ένα καρβέλι ψωµί”. Ο ποιητής Οµάρ Καγιάµ θα µπορούσε να ήταν βιολόγος, αφού τόσο εύστοχα συνέδεσε αυτά τα δύο προϊόντα ζύµωσης. «Και τα δύο παράγονται από Σακχαροµύκητες», λέει ο Γκάρυ Σάντερσον της εταιρίας Universal Foods στο Ουισκόνσιν. «Οι σακχαροµύκητες µετατρέπουν το σάκχαρο των σταφυλιών ή της ζύµης σε διοξείδιο του άνθρακα και οινόπνευµα. Στο ψωµί, οι φυσαλίδες διοξειδίου του άνθρακα παγιδεύονται µέσα στη ζύµη και κυριολεκτικά τη σηκώνουν στον αέρα, δηλαδή το φουσκώνουν. Το οινόπνευµα εξατµίζεται στο ψήσιµο του ψωµιού, αλλά αφήνει µια χαρακτηριστική γλυκιά γεύση. Με το κρασί συµβαίνει ακριβώς το αντίθετο – παραµένει το οινόπνευµα και διαφεύγει διοξείδιο του άνθρακα. Το 1973 ανέτειλε στην Καλιφόρνια µια συνταρακτική νέα εποχή για την παραγωγική χρησιµοποίηση των µικροβίων. Οι βιολόγοι Στάνλεϋ Κόεν και Χέρµπερτ Μπόιερ µπόλιασαν τα γονίδια ενός βακτηριδίου. Αυτό το αξιοσηµείωτο επίτευγµα σήµανε το ξεκίνηµα της σύγχρονης βιοτεχνολογίας.

154

Ο άνθρωπος µπορεί τώρα πια να χειριστεί τα γονίδια των µικροβίων για να δηµιουργήσει νέα ιατρικά και άλλα προϊόντα, και µάλιστα µε µαζική παραγωγή. Τα βακτηρίδια είχαν ήδη προετοιµαστεί κατάλληλα γι’ αυτό το έργο. «Έχουν µελετηθεί σχολαστικά, ιδιαίτερα από την ιατρική έρευνα», λέει ο Πωλ Σέντελ του Ινστιτούτου Γενετικής στο Καίµπριτζ της Μασαχουσέτης. «Γνωρίζουµε περισσότερα πράγµατα για τα µικρόβια παρά για οποιοδήποτε άλλο είδος οργανισµού». Μεγάλο µέρος της έρευνας εστιάστηκε στο κολοβακτηρίδιο Escherichia coli, που ζει κατά εκατοµµύρια στο παχύ µας έντερο. Όταν το µπόλιασµα γονιδίων άρχισε να γίνεται σε εµπορική κλίµακα, το κολοβακτηρίδιο κρίθηκε το πιο κατάλληλο για κλωνικό πολλαπλασιασµό και µαζική παραγωγή νέων προϊόντων. Η αρχή έγινε από την εταιρία Eli Lilly & Co, της Ινδιανάπολης, που προσέφερε µια νέα αίσθηση ασφάλειας σε πολλά εκατοµµύρια διαβητικούς. Η γιγαντιαία αυτή φαρµακοβιοµηχανία έχτιζε ένα νέο συγκρότηµα όταν έκανα την επίσκεψή µου. «Η µονάδα θα παράγει το φάρµακο Humulin, εµπορική ονοµασία της ινσουλίνης για ανθρώπινη χρήση», εξηγεί ο Άντριου Ράσελ καθώς διασχίζαµε τη σηµερινή µονάδα παραγωγής, που υπερλειτουργεί για να προλάβει τη ζήτηση. «Πριν βρούµε τρόπο να παρασκευάσουµε συνθετική ινσουλίνη», εξηγεί ο δρ. Ράσελ, «εγχυλίζαµε τη φυσική της µορφή από το πάγκρεας βοοειδών και χοίρων. Υπήρχε όµως ο κίνδυνος ότι µια µέρα η ζήτηση θα ξεπερνούσε την παραγωγή. Ευτυχώς η εταιρία Genetech του Σαν Φρανσίσκο κατάφερε να µπολιάσει πάνω σε βακτηρίδια το γονίδιο που ενεργοποιεί την παραγωγή ινσουλίνης. Η δική µας εταιρία ανέπτυξε τη δύσκολη τεχνολογία που χρειάστηκε για να πολλαπλασιάζονται τα βακτηρίδια σε µεγάλες δεξαµενές, και µετά να διαχωρίζεται και να διυλίζεται το φάρµακο. Έτσι αποσοβήθηκε η έλλειψη». Η βιοµηχανική παραγωγή µε µικρόβια µπορεί να επεκταθεί, πέρα από τη φαρµακοβιοµηχανία, σε άλλου είδους προϊόντα. Υπάρχουν, για παράδειγµα, µικρόβια που τα µικροσκοπικά τους σώµατα είναι γεµάτα µε πλαστικές ουσίες. «Επικρατεί η αντίληψη ότι τα πλαστικά είναι νέα υλικά», λέει ο Ρ.Κ. Φούλερ του Πανεπιστηµίου της Μασαχουσέτης στο Άµχερστ. «Κι όµως, τα βακτηρίδια παρασκευάζουν πλαστικές ουσίες εδώ και 3,5 δισεκατοµµύρια χρόνια. Αρκετά είδη βακτηριδίων συνθέτουν πολυεστέρες σχεδόν πανοµοιότυπους µε αυτούς που χρησιµοποιούµε για να παράγουµε συνθετικές ίνες. Υπάρχει ωστόσο µια πολύ σηµαντική διαφορά ανάµεσα στα βιολογικά πλαστικά και στα συνθετικά. Τα βιολογικά πλαστικά και στα συνθετικά. Τα βιοπλαστικά είναι βιοδιασπώµενα, ενώ τα συνθετικά έχουν αντισυµµετρική µοριακή δοµή, που εµποδίζει τη βιοδιάσπαση». Πώς ανταποκρίνεται η κοινωνία στην προοπτική των βιοπλαστικών; «Η µεγάλη χηµική βιοµηχανία ICI της Αγγλίας παρήγαγε 150 τόνους βιοπλαστικά το 1992», απαντά ο καθηγητής Φούλερ, «και οι οικολόγοι της Γερµανίας πληρώνουν ευχαρίστως κάτι παραπάνω για τα βιοδιασπώµενα µπουκάλια». Η Ιαπωνία, που έχει µεγάλη έλλειψη χώρου για χωµατερές, θα είναι µάλλον

155

η πρώτη χώρα που θα κάνει µεγάλης κλίµακας παραγωγή βιοπλαστικών. Στον αγώνα της ανθρωπότητας να θρέψει και να ντύσει τον ολοένα αυξανόµενο πληθυσµό της Γης, έχουν βοηθήσει ιδιαίτερα δύο µικρόβια, το Αγροβακτηρίδιο και ο Βάκιλλος ο θουριγγιανός (διεθνώς γνωστός µε το ακρώνυµο B.t., στα ελληνικά Βάκιλλος θ.). Εκτός από διάφορα άλλα οφέλη, οι δύο αυτοί µικροοργανισµοί θα µπορούσαν να ελαττώσουν την εξάρτηση της γεωργίας από τα τοξικά φυτοφάρµακα. Ο Βάκιλλος θ παράγει ένα θαυµατουργό φυσικό εντοµοκτόνο, γνωστό κυρίως για τη δραστικότητά του στις κάµπιες που τρώνε τα φυτά. Ο βάκιλλος περιέχει ένα µικροσκοπικό πρωτεϊνικό κρύσταλλο που τρυπά τα εντόσθια των εντόµων. Υπάρχει σε αµέτρητους τύπους, καθένας ειδικά προσαρµοσµένος για να σκοτώνει διαφορετικό είδος εντόµου. Το προϊόν χρησιµοποιείται σε µορφή σκόνης ή µε ψεκασµό και προκαλεί ελάχιστες παρενέργειες στο φυσικό περιβάλλον. Όµως, η επιλεκτική δράση του Βάκιλλου θ. αποτελεί εµπόδιο για την εµπορική του διάδοση. Οι γεωργοί προτιµούν να χρησιµοποιούν τοξικά φυτοφάρµακα ευρέως φάσµατος, που σκοτώνουν συλλήβδην όλα τα έντοµα κάθε είδους. Επιπλέον, ο ήλιος καταστρέφει τον πρωτεϊνικό κρύσταλλο κι έτσι οι καλλιεργητές χρειάζεται να επαναλαµβάνουν τον ψεκασµό κάθε βδοµάδα. Ο περιορισµός αυτός αντιµετωπίστηκε µε επιτυχία από την εταιρία Mycogen. «Μεταφέραµε το γονίδιο που προκαλεί το σχηµατισµό του εντοµοκτόνου κρυστάλλου στο βακτηρίδιο Ψευδοµονάς, το οποίο έχει διπλή, ανθεκτική κυτταρική µεµβράνη προστατεύει τον κρύσταλλο από το φως του ήλιου κι έτσι αυξάνει την ωφέλιµη ζωή του». Το πρώτο προϊόν αυτού του είδους που πέρασε τους αυστηρούς ελέγχους του ΟΠΠ κι εγκρίθηκε για γεωργική χρήση, είναι ένα υγρό, που αποτελείται από νεκρές Ψευδοµονάδες µπολιασµένες γενετικά µε τον κρύσταλλο. Το 1976 ο εντοµολόγος Γιόελ Μαργκάλιθ παρακολουθούσε µια περιοχή µε πολλά κουνούπια στην έρηµο Νεγκέβ του Ισραήλ, όταν µέσα σε µια λακκούβα µε νερό παρατήρησε ολόκληρο στρώµα από νεκρές προνύµφες κουνουπιών. Η εργαστηριακή έρευνα έδειξε ότι οι προνύµφες είχαν εξολοθρευτεί από έναν άγνωστο ως τότε τύπου του Βάκιλλου θ. Η ανακάλυψη αυτή αποτέλεσε σπουδαίο ορόσηµο για την ανθρωπότητα. Ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας κι άλλοι φορείς ψεκάζουν µε τον νέο βάκιλο τεράστιες εκτάσεις στην Αφρική, στην Ασία και την Νότια Αµερική, για να θέσουν υπό έλεγχο τον Κώνωπα τον ανωφελή, που µεταδίδει την ελονοσία. Ο ίδιος βάκιλλος σκοτώνει επίσης τις «µαύρες µύγες» Simulium damnosum, που οι προνύµφες τους επιφέρουν τύφλωση στον άνθρωπο. Στην ∆υτική Αφρική γίνονται ήδη εκτεταµένοι ψεκασµοί, που πλησιάζουν να εξαλείψουν τη φοβερή αυτή ασθένεια. Μια καινούργια ιδέα προέκυψε από την τεράστια επιτυχία του Βάκιλλου θ. Γιατί να µην εισαχθεί το κρυσταλλογόνο του γονίδιο απευθείας στα φυτά; Έτσι, θα µπορούσε το φυτό να καταπολεµά µόνο του τα έντοµα, και θα χρειαζόταν πολύ λιγότερους ψεκασµούς. Επιπλέον, το εντοµοκτόνο γονίδιο θα µεταβιβαζόταν στις επόµενες φυτικές γενεές δια µέσου των σπόρων. Πώς, όµως είναι δυνατόν να µπολιάσουµε σε φυτό ένα γονίδιο εντόµου; Η

156

απάντηση σ’ αυτό το ερώτηµα βρέθηκε σε ένα άλλο µικρόβιο, το αξιοσηµείωτο Αγροβακτηρίδιο το ογκοποιό. Το Αγροβακτηρίδιο παράγει ένα ένζυµο που του επιτρέπει να αφαιρεί γονίδια από τα χρωµοσώµατα ενός φυτού και να µπολιάζει στη θέση τους δικά του γονίδια. Τα νέα γονίδια κάνουν το φυτοξενιστή να αναπτύσσει όζους, από τους οποίους τρέφεται το βακτηρίδιο. Για να αλλάξουµε τη γενετική δοµή ενός φυτού, δεν έχουµε παρά να αφαιρέσουµε το οζογόνο γονίδιο από Αγροβακτηρίδιο, και να το αντικαταστήσουµε µε ένα άλλο γονίδιο, στη συγκεκριµένη περίπτωση το κρυσταλλογόνο γονίδιο του Βακίλλου θ. Στη συνέχεια, το Αγροβακτηρίδιο ακολουθεί τη συνηθισµένη του συµπεριφορά και εισάγει το γονίδιο στα χρωµατοσώµατα κάποιου φυτού. Το Αγροβακτηρίδιο έχει δοκιµαστεί µε εκπληκτικά αποτελέσµατα στο κέντρο γεωργικής έρευνας Στάρκβιλ της ∆ιεύθυνσης Γεωργίας των ΗΠΑ, και θα µπορούσε εύκολα να αλλάξει το µέλλον της γεωργίας. Η εταιρία Monsanto πειραµατίζεται σε πολλές περιοχές µε βαµβακιές στις οποίες έχει µπολιάσει το εντοµοκτόνο γονίδιο του Βάκιλλου θ. Σκοπός των πειραµάτων είναι να περιοριστούν οι επανειληµµένοι ψεκασµοί που είναι απαραίτητοι για την προστασία των βαµβακοκαλλιεργειών στις ΗΠΑ, συνολικής έκτασης 60 περίπου εκατοµµυρίων στρεµµάτων. Οι ψεκασµοί αυτοί αποτελούν το 35% του συνόλου που απαιτείται για φυτοπροστασία στις ΗΠΑ. Τσαλαβουτώντας στις λάσπες µιας νυχτερινής βροχής, ο δρ. Τζένκινς κι εγώ επιθεωρούµε µια πειραµατική βαµβακοφυτεία. Τα µεταλλαγµένα φυτά ξεχωρίζουν πολύ εύκολα, γιατί γέρνουν από το βάρος των υγιών καρυδιών τους. Αντίθετα, τα µη µεταλλαγµένα φυτά στέκουν ολόισια, µε τα περισσότερα καρύδια κατεστραµµένα από σκουλήκια. «Η µόνη διαφορά είναι ένα γονίδιο», µου λέει. «Η Monsanto ελπίζει να διαθέσει εµπορικά τον νέο τύπο βαµβακιάς στα µέσα της δεκαετίας 1990». Οι επικριτές υποστηρίζουν ότι τα έντοµα θα αναπτύξουν πολύ σύντοµα αντίσταση κατά του Βάκιλλου θ. Είναι, επίσης, αρκετά πιθανόν να διακοπεί το πρόγραµµα εξαιτίας της κοινωνικής κατακραυγής. Οι Αµερικανοί ανησυχούν ιδιαίτερα για κάθε χρήση µεταλλαγµένων οργανισµών στο φυσικό περιβάλλον. Ο ΟΠΠ είχε βέβαια εγκρίνει την παλαιότερη χρήση των νεκρών ψευδοµονάδων, µπολιασµένων µε το κρυσταλλογόνο γονίδιο, αλλά εκείνα τα µικρόβια ήταν ήδη νεκρά. Φοβούµενοι την κοινή γνώµη, η εταιρία Monsanto και οι συνεργάτες της στο πείραµα µε τις βαµβακιές – δηλαδή ο ΟΠΠ, το Πανεπιστήµιο και η πολιτειακή κυβέρνηση του Μισισιπή – έχουν εφαρµόσει αυστηρά µέτρα ασφαλείας. Πριν φυτευτεί η πρώτη µεταλλαγµένη βαµβακιά προηγήθηκαν εκτεταµένες συζητήσεις µε το κοινό. Ο δρ. Τζένκινς διατηρεί την αισιοδοξία του. «Η µόνη άλλη λύση είναι να συνεχίσουµε να χρησιµοποιούµε τεράστιες ποσότητες τοξικών φυτοφαρµάκων. Πιστεύω ότι η αλλαγή που προτείνουµε είναι εµπορικά αναπόφευκτη».

157

Τα µικρόβια απασχολούνται ήδη σε αρκετές δραστηριότητες:

• Βιοεξόρυξη. «Οι Ισπανοί µεταλλωρύχοι γνώριζαν ήδη από τον 18ο αιώνα ότι όταν έχυναν νερό πάνω σε µετάλλευµα χαλκού, ο ελεύθερος χαλκός έβγαινε από κάτω µαζί µε το νερό», εξηγεί ο Χένρυ Ερλικ, του Πολυτεχνείου Ρενσελήαρ. «∆εν γνώριζαν, βέβαια, τα αίτια του φαινοµένου, ότι δηλαδή το νερό βοηθούσε κάποια βακτηρίδια να οξειδώσουν το θειάφι που κρατούσε τον χαλκό στο µετάλλευµα». Σήµερα, το ένα τέταρτο της συνολικής παραγωγής χαλκού στις ΗΠΑ παράγεται µε βιοέκπλυση. Στη Βραζιλία, την Αυστραλία και την Νότιο Αφρική, τα χρυσωρυχεία χρησιµοποιούν µικρόβια στο ακατέργαστο µετάλλευµα, πριν την τελική επεξεργασία µε κυάνιο.

• Βιοαισθητήρες. Όταν µια ποσότητα ζιζανιοκτόνου χύθηκε στον ποταµό Σακραµέντο της Καλιφόρνιας το 1991, οι πολιτειακές αρχές έλεγξαν την τοξικότητα µε τον κλασικό τρόπο, ρίχνοντας πέστροφες στο νερό και περιµένοντας να δουν αν τα ψάρια θα ζήσουν. Σήµερα χρησιµοποιούν µια συσκευή της εταιρίας Microbics από το Κάρλσµπαντ της Καλιφόρνιας. Η συσκευή έχει µέγεθος γραφοµηχανής και χρησιµοποιεί το φαινόµενο ότι πολλά βακτηρίδια ακτινοβολούν σαν τις κωλοφωτιές. Η ακτινοβολία τους µειώνεται όταν έρθουν σε επαφή µε τοξικές ουσίες. Τα ένζυµα των βακτηριδίων συνδυάζονται µε ηλεκτρονικά κυκλώµατα σε πρωτοποριακούς αισθητήρες, που αναπτύσσει ο βιοτεχνολόγος Ιζάο Καρούµπε του Πανεπιστηµίου του Τόκιο. Τα ένζυµα του δρα Καρούµπε µετρούν την περιεκτικότητα σε οινόπνευµα του κρασιού και της µπίρας, και τη φρεσκάδα του παραδοσιακού ιαπωνικού φαγητού σούσι. Άλλοι βιοαισθητήρες, τοποθετηµένοι στις λεκάνες WC νοσοκοµείων, µετρούν αυτόµατα την παρουσία αλάτων στα ούρα και χρησιµοποιούνται για την παρακολούθηση της υγείας των ασθενών.

• Απόφραξη πετρελαιοπηγών. Τα µικρόβια παίζουν ολοένα σηµαντικότερο ρόλο στην άντληση πετρελαίου. Στις πετρελαιοπαραγωγικές περιοχές των ΗΠΑ υπολογίζεται ότι 50 δισεκατοµµύρια βαρέλια µένουν στο έδαφος περιµένοντας να βελτιωθεί η τεχνολογία άντλησης. «Κάθε χρόνο εκατοντάδες γεωτρήσεις πετρελαίου ενεργοποιούνται µε τη βοήθεια µικροβίων», εξηγεί ο Τ.Ε. Μπέρτσφηλντ του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών Πετρελαίου και Ενέργειας στην Οκλαχόµα. «Τα βακτηρίδια διασπούν τις παραφίνες που κλείνουν τους πόρους της γεώτρησης. Μπορούµε να εισπιέσουµε µικρόβια µέσα στη γεώτρηση ή να ενθαρρύνουµε τους µικροοργανισµούς που ήδη υπάρχουν εκεί κάτω, προσφέροντάς τους τροφή – συνήθως µελάσα». • Αποθείωση του γαιάνθρακα. Η όξινη βροχή που απειλεί λίµνες και δάση στις βιοµηχανικές χώρες προκαλείται σε µεγάλο βαθµό από το διοξείδιο του θείου που εκλύεται από την καύση του γαιάνθρακα. Φαίνεται όµως ότι θα καταφέρουµε να βρούµε τρόπους να αποµακρύνουµε το θείο από τον άνθρακα πριν από την καύση, χρησιµοποιώντας βακτηρίδια.

158

• ∆έσµευση του Αζώτου. Ήδη από τον 19ο αιώνα ο Λουί Πατέρ είχε αναγνωρίσει ότι τα µικρόβια του εδάφους έχουν ουσιώδη σηµασία για τη ζωή. Είναι η κυριότερη σηµασία για τη ζωή. Είναι η κυριότερη δύναµη που διασπά τα συνεκτικά µόρια του ατµοσφαιρικού αζώτου, κάνοντάς το προσιτό

στα φυτά. Τα βακτηρίδια αυτά είναι συνήθως του γένους Ριζόβιον και ζουν στις ρίζες των φυτών, κυρίως των οσπρίων όπου σχηµατίζουν µικρές µάζες, τα λεγόµενα φυµάτια. Η γεωργική έρευνα θέλει να επεκτείνει αυτή τη διεργασία σε άλλα εδώδιµα φυτά κι έτσι να µειώσει την εξάρτηση του ανθρώπου από τα χηµικά λιπάσµατα που προκαλούν επικίνδυνη ρύπανση του περιβάλλοντος σε τεράστια κλίµακα. Το εγχείρηµα αυτό είναι πολύ µεγάλη πρόσκληση για την οικολογικά φιλική βιοτεχνολογία. • Σηµείο πήξης του νερού. Το 1975 ο Στήβεν Λίντσου του Πανεπιστηµίου του Ουισκόνσιν ανακάλυψε ότι ορισµένα βακτηρίδια που ζουν πάνω στα φύλλα των φυτών ανεβάζουν το σηµείο τήξης του νερού κι έτσι ενθαρρύνουν τον σχηµατισµό παγετού. Αιτία του φαινοµένου είναι η Ψευδοµονάς η σύριγξ. Η κυτταρική µεµβράνη του µικροβίου περιέχει µία πρωτεΐνη που κάνει τα µόρια του νερού να ευθυγραµµίζονται και να σχηµατίζουν παγοκρύσταλλο σε θερµοκρασίες αρκετά πάνω από το µηδέν. Ξεκινώντας από αυτή τη διαπίστωση, ο συνεργάτης του Τρέβορ Σάσλοου επινόησε τη σκόνη Snomax, που αποτελείται από νεκρές Ψευδοµονάδες σ. Και χρησιµοποιείται σήµερα στην παραγωγή τεχνητού χιονιού. Η εταιρία Genecor International έχει τα δικαιώµατα γι’ αυτό το προϊόν, το οποίο αναµειγνύεται µε νερό και ψεκάζεται σε πίστες σκι σε ολόκληρο τον κόσµο. Αν τα βακτηρίδια ενθαρρύνουν τον παγετό, µήπως οι ζηµιές που προκαλεί ο παγετός στη γεωργία θα µπορούσαν να αποσοβηθούν µε την αποµάκρυνση αυτών των βακτηριδίων; Οι καλλιεργητές των ΗΠΑ δαπανούν κάθε χρόνο εκατοµµύρια δολλάρια καταπολεµώντας τον παγετό µε µεγάλους ανεµιστήρες ή µε ψεκασµό χλιαρού νερού. Οι διδάκτορες Λίντσου και Σάσλοου εργάστηκαν πάνω σε αυτή την ιδέα, που της έδωσαν την ονοµασία Erostban. Βρήκαν τρόπο να αφαιρέσουν το παγετογόνο γονίδιο από τις Ψευδοµονάδες και τις πολλαπλασίασαν µέσα σε δεξαµενές. Όταν ψεκάζονται πάνω στα φυτά, οι µεταλλαγµένες Ψευδοµονάδες υπερνικούν τις λογιστές αυτόχθονες και αποτρέπουν τον παγετό. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80, οι επιστήµονες θέλησαν να ραντίσουν τα µεταλλαγµένα βακτηρίδια σε καλλιέργειες πατάτας και φράουλας στην Καλιφόρνια, αλλά αυτό προκάλεσε µεγάλη ανησυχίας στους οικολόγους, που το 1983 προσέφυγαν στα δικαστήρια, ζητώντας διακοπή των δοκιµών υπαίθρου. Ακολούθησε µια περίοδος ανταλλαγής πυρών µε δεκάδες εφέσεις που ζητούσαν να συνεχιστούν οι δοκιµές και δεκάδες ενστάσεις των οικολόγων. Τελικά το 1987 τα δικαστήρια επέτρεψαν στον δρα Σάσλοου να δοκιµάσει τα βακτηρίδιά του σε φυτά φράουλας και στον δρα Λίντρου σε φυτά πατάτας. Τα αποτελέσµατα έδειξαν σηµαντική µείωση του παγετού, αλλά η χρησιµοποίηση µεταλλαγµένων βακτηριδίων είχε χάσει την αρχική της αίγλη.

159

«Εκείνη ακριβώς την περίοδο», λέει ο δρ. Σάσλοου, που σήµερα εργάζεται στα εργαστήρια DNAP του Όουκλαντ, «ανακαλύψαµε αυτόχθονα βακτηρίδια που µπορούν να υπερνικούν τις παγετογόνες Ψευδοµονάδες. To 1992 o OPP των ΗΠΑ έδωσε την έγκρισή του για να χρησιµοποιηθούν στο ύπαιθρο αρκετές ποικιλίες από αυτά τα αυτόχθονα βακτηρίδια. Το κοινό και ιδιαίτερα οι οικολόγοι, ανησυχούν ότι κάποια µεταλλαγµένη ποικιλία

βακτηριδίων, απελευθερωµένη στο φυσικό περιβάλλον για ένα συγκεκριµένο σκοπό θα αρχίσει ξαφνικά να παρουσιάζει άγνωστε ιδιότητες, και πιο συγκεκριµένα να προκαλεί σοβαρές αρρώστιες στις καλλιέργειες, τα ζώα ή τον άνθρωπο. Πόσο ασφαλής µπορεί να είναι η απελευθέρωση µικροβίων στο φυσικό περιβάλλον; Οι επιστήµονες αναγνωρίζουν ότι στην αρχή δεν υπήρχαν κανόνες για την απελευθέρωση µικροβίων, αλλά πιστεύουν ότι σήµερα πια η νέα νοµοθεσία, σε συνδυασµό µε τα δοκιµασµένα πρότυπα έρευνας, παρέχουν επαρκείς εγγυήσεις ασφαλείας. “Πειραµατιζόµαστε µε µεταλλαγµένα βακτηρίδια αρκετές δεκαετίες”, δηλώνει ο Ρόµπερτ Στήβενσον, επίτιµος διευθυντής της εταιρίας American Type Culture Collection στο Ρίκβιλ της Μαίρυλαντ, που είναι η υπ’ αριθµόν ένα συλλογή και πηγή βακτηριδίων στις ΗΠΑ, «και δεν είχαµε ποτέ κανένα πρόβληµα, ακριβώς επειδή συµµεριζόµαστε την ανησυχία του κοινού». Πριν κλείσω αυτό το ρεπορτάζ, πήγα να επισκεφθώ τον Παράδεισο των Βακτηριδίων – τη µεγάλη µονάδα επεξεργασίας λυµάτων στο Μπακ Ρίβερ του Μαίρυλαντ, αµυντικό κέντρο ενάντια στον χείµαρρο ανθρωπίνων και βιοµηχανικών αποβλήτων των Βαλτιµόρης, που ρέουν προς τον οικολογικά ευαίσθητο κι επιβαρηµένο κόλπο Τσέσαπηκ. «Φιλτράρουµε τα λύµατα, τα αφήνουµε να καθιζάνουν και χρησιµοποιούµε και µια µικρή δόση χηµικά», µου εξηγεί ο Τζέρυ Σλάτερυ, διευθυντής της µονάδας, «αλλά τα µικρόβια κάνουν το µεγαλύτερο µέρος της δουλειάς. Με τα λύµατα της πόλης τρέφουµε δύο χιλιάδες τόνους βακτηρίδια. Μερικές στιγµές αναρωτιέµαι ποιος είναι ο εργοδότης εδώ». Επισκεφθήκαµε τις δευτερεύουσες εγκαταστάσεις –µεγάλες τάφρους γεµάτες σκούρο υγρό. «Για κάθε λίτρο λυµάτων που φθάνει από τους υπονόµους, εµείς αµολάµε δέκα λίτρα βακτηρίδια, ισχνά και πεινασµένα. Σε λίγη ώρα δεν έχουν αφήσει ούτε ίχνος ρύπων». Πήγαµε να δούµε το στόµιο εξόδου της µονάδας, εκεί που τα τελικά κατάλοιπα χύνονται στη θάλασσα. Κοπάδια µικρόψαρα τριγυρίζουν την τσιµεντένια προβλήτα, και οι ερασιτέχνες ψαράδες βγάζουν µεγάλες πέρκες του Ατλαντικού. «Μετά την επεξεργασία, τα κατάλοιπα είναι πιο καθαρά από το νερό του κόλπου», κατέληξε ο Τζέρυ Σλάτερυ. Εντάξει, κύριε Σλάτερυ, έχουµε λάβει το µήνυµά σας. Εµείς θα φροντίσουµε τα βακτηρίδια κι εκείνα µε τη σειρά τους θα µας οδηγήσουν να καθαρίσουµε λίγο τον πλανήτη µας.

Η ΜΟΥΧΛΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΕΙ ΤΑ ΒΑΚΤΗΡΙ∆ΙΑ

160

Η ανακάλυψη της πενικιλίνης προσφέρει στην ιατρική νέα ισχυρά µέσα Στην Γαλλία του ήρθε η ιδέα, µέσα στον θόρυβο, τη βρωµιά και τον θάνατο των χαρακωµάτων. Ο νεαρός Αλεξάντερ Φλέµινγκ, βακτηριολόγος άριστα καταρτισµένος, είχε καταπλήξει φίλους και συναδέλφους φεύγοντας εθελοντής για τα χαρακώµατα το 1914. Στάλθηκε στο µέτωπο ως

υπολοχαγός του Ρ.Α.Μ.Κ (Ιατρικό Σώµα) κι αµέσως έφτασαν στο νοσοκοµείο του οι τραυµατίες κατά εκατοντάδες, µε τις πληγές τους γεµάτες µικρόβια και στη στιγµή αντιλήφθηκε, µε λύπη του, ότι δεν µπορούσε να κάνει πολλά πράγµατα για να τους βοηθήσει. "Τριγυρισµένος απ' όλα αυτά τα µολυσµένα τραύµατα," έγραψε αργότερα, "από ανθρώπους που υπέφεραν και πέθαιναν χωρίς να είµαι σε θέση να τους βοηθήσω, φλεγόµουν από την επιθυµία να ανακαλύψω κάτι, ύστερα απ' όλη την αναµονή να σκότωνα αυτά τα µικρόβια.". Και µέσα του ήξερε ότι αυτό το "κάτι" έπρεπε να βοηθήσει τη φυσική άµυνα του ανθρώπινου οργανισµού. Τα αντισηπτικά που χρησιµοποιούσαν τότε δεν ήταν αποτελεσµατικά. Όχι µόνο δεν προλάβαιναν π.χ. την γάγγραινα, αλλά µάλλον φαίνεται ότι ευνοούσαν την ανάπτυξη της. Για ένα επιφανειακό τραύµα -λίγα ήταν όµως αυτής της κατηγορίας- είχαν κάποια χρησιµότητα, κατέστρεφαν τα βακτηρίδια και µαζί µ' αυτά , µια και το τραύµα ήταν επιφάνεια, τα κύτταρα της επιδερµίδας, που µπορούσαν να αντικατασταθούν και ταυτόχρονα φαίνεται ότι εκµηδένιζαν την φυσική ικανότητα του οργανισµού να αντισταθεί στις µολύνσεις. Ο πόλεµος τελείωσε τον Νοέµβριο του 1918 και δύο µήνες αργότερα, ο Φλέµινγκ αποστρατεύθηκε χωρίς να έχει βρει µιαν απάντηση στο πρόβληµα. Εξακολούθησε όµως να το σκέφτεται, δεν έπαψε να τον απασχολεί. Ήξερε ότι η ουσία που αναζητούσε θα έπρεπε να είναι κάτι που προερχόταν ίσως από το ίδιο το σώµα του ανθρώπου και ότι θα βοηθούσε το σώµα να σκοτώσει τους "εισβολείς" του. Τρία χρόνια αργότερα , το 1921, έκανε το πρώτο βήµα προς τα εµπρός. Επιχείρησε πειράµατα µε διάφορες ανθρώπινες εκκρίσεις και ανακάλυψε ότι τα ανθρώπινα δάκρυα που έπεφταν σε µια καλλιέργεια βακτηριδίων τα διέλυαν µε µεγάλη ταχύτητα. Ονόµασε "λυσοζύµη" την ουσία που περιείχαν τα δάκρυα και η οποία δηµιουργούσε αυτό το αποτέλεσµα και γρήγορα ανακάλυψε ότι η ίδια αυτή ουσία βρισκόταν στα νύχια, στα µαλλιά και στο δέρµα, ακόµα και σε ορισµένα φύλλα και στους µίσχους των φυτών. ∆υστυχώς η λυσοζύµη, τόσο ισχυρή εναντίον µερικών βακτηριδίων, δεν είχε, πρακτικά κανένα αποτέλεσµα πάνω στα επικίνδυνα βακτηρίδια. Γι' αυτό, η άµεση χρήση της ήταν περιορισµένη, αποτελούσε όµως , όπως µπορούµε να καταλάβουµε τώρα, ένα πολύ προχωρηµένο βήµα στην βακτηριολογία. Ο Φλέµινγκ διάβασε "µια ανακοίνωση για την ανακάλυψή του στο Medical Research Club τον ∆εκέµβριο του 1921 και στεναχωρήθηκε µε την ψυχρή υποδοχή που του έγινε. Οχτώ χρόνια αργότερα, θα είχε την ίδια ψυχρή υποδοχή και η πρώτη του ανακάλυψη της πενικιλίνης.

161

Σ' αυτά τα οκτώ χρόνια, ο Φλέµινγκ δε σταµάτησε ποτέ τις έρευνες, ακολουθώντας επίµονα την θεωρία του οτι κάτι προερχόµενο από το ανθρώπινο σώµα, κάτι το ζωντανό, θα ήταν η απάντηση στα βακτηρίδια. Η λυσοζύµη, µολονότι δεν µπορούσε να γίνει ένα πρακτικό φάρµακο, φαινόταν να δικαιολογεί τον τρόπο µε τον οποίο αντιµετώπιζε το πρόβληµα. Η λυσοζύµη µπορούσε να βελτιωθεί έτσι που να µπορεί να επιδρά µε την ίδια αποτελεσµατικότητα µε την οποία επιδρούσε και στα ακίνδυνα.

Ή µήπως η λύση θα ήταν κάποια άλλη ουσία; Η απάντηση ήρθε απρόβλεπτα, στο εργαστήριο του Φλέµινγκ στο Λονδίνο. Το εργαστήριο του ήταν γεµάτο όργανα: λυχνίες του Μπούνσεν, καµινέτα, δοκιµαστικοί σωλήνες, πλάκες του Πέτρι γεµάτες αποικίες βακτηριδίων για εξέταση µε το µικροσκόπιο, γυάλινα δοχεία. Εκείνη την ηµέρα είχε ξεσκεπάσει µερικές πλάκες του Πέτρι για να µπορέσει να τις εξετάσει στο µικροσκόπιο. Σε µια στιγµή, εκεί που φλυαρούσε µε έναν νεαρό Άγγλο επισκέπτη του, ο Σκωτσέζος βακτηριολόγος ανασήκωσε τα καλύµµατα, ένα προς ένα, και κοίταξε µέσα. Πρόσεξε ότι µερικές καλλιέργειες είχαν πιάσει µούχλα, αυτό όµως ήταν συνηθισµένο φαινόµενο, ο αέρας ήταν γεµάτος από σπόρια και όταν αυτά τα µικροσκοπικά όργανα πολλαπλασιασµού εγκατασταθούν σ' ένα υγρό περιβάλλον, αναπαράγονται ξεπετάγοντας προς κάθε κατεύθυνση τις αποφύσεις τους όπως το φυτό της φράουλας, και γίνονται µύκητες. Ήταν ενοχλητικό, παραδεχόταν ο Φλέµινγκ αλλά ωστόσο συνέβαινε. "Μόλις ξεσκεπάσω µια από αυτές τις πλάκες είπε στον επισκέπτη του, πέφτει µέσα κάτι από τον αέρα. Ακριβώς εκεί µέσα". Ξαφνικά σταµάτησε. Έσκυψε και παρατήρησε προσεκτικά µια από τις πλάκες. Στην επιφάνεια της καλλιέργειας σταφυλόκοκκων είχε πιάσει µούχλα. Έµοιαζε ακριβώς µε την µούχλα που δηµιουργείται σε άλλες επιφάνειες, αλλά στην περίπτωση αυτή, γύρω στα χείλη του µύκητα είχαν εξαφανιστεί οι αποικίες των σταφυλόκοκκων. 'Αν παρατηρούσε προσεκτικά µπορούσε να τις δει αλλά αντί να είναι µια σκοτεινή µάζα, έµοιαζαν απλές στάλες δροσιάς. Μάζεψε µια µικρή ποσότητα µούχλας, την απόθεσε σ' ένα δοκιµαστικό σωλήνα. Ο νεαρός γιατρός που βρισκόταν µαζί του δεν είχε εκπλαγεί από την επίδραση του µύκητος στα βακτηρίδια: θα γινόταν το ίδιο και θα σκοτώνονταν τα βακτηρίδια, αν έπεφτε στην πλάκα µια σταγόνα ενός ισχυρού οξέος. Ίσως ο µύκητας να παρήγε οξύ. Στο κάτω-κάτω, ήταν αρκετά εύκολο να σκοτωθούν τα βακτηρίδια στις πλάκες. Το πρόβληµα ήταν να σκοτωθούν µέσα στο ανθρώπινο σώµα χωρίς ταυτόχρονα να σκοτωθεί το ίδιο το σώµα. "Αυτό", είπε ο Φλέµινγκ, "είναι στ' αλήθεια πολύ ενδιαφέρον". Έβγαλε έξω το υπόλοιπο του µύκητος, το απόθεσε προσεκτικά σε έναν άλλο δοκιµαστικό σωλήνα και τον σφράγισε. Ύστερα συνέχισε τη συζήτηση µε τον φίλο του. "Αυτό που µου έκανε εντύπωση", έγραψε αργότερα ο νεαρός συνάδελφος του, "είναι ότι δεν περιορίστηκε στην παρατήρηση αλλά ενήργησε αµέσως.

162

Πολλοί παρατηρούν ένα φαινόµενο, βέβαιοι ότι µπορεί να είναι σηµαντικό, αλλά δεν προχωρούν πέρα από την έκπληξη". Την άλλη µέρα, ο Φλέµινγκ άρχισε να καλλιεργεί τη µούχλα του. Την έβγαλε από το δοκιµαστικό σωλήνα, τη σκόρπισε σε µια µικρή λεκάνη γεµάτη υγρό που χρησιµοποιείται στα εργαστήρια για την καλλιέργεια βακτηριδίων. Ο µύκητας µεγάλωνε, µε απίστευτη βραδύτητα. Ωθώντας τις αποφύσεις του έξω από την επιφάνεια του υγρού, και γινόταν, εκατοστό µε εκατοστό, µια πυκνή µάζα, µαλακή, µε πράσινα, λευκά και µαύρα στίγµατα. Ο Φλέµινγκ τον παρακολουθούσε για µερικές µέρες. Ύστερα, ξαφνικά, το

ίδιο το υγρό, από διάφανο που ήταν, πήρε έντονο κίτρινο χρώµα. Ο Φλέµινγκ πήρε µια σταγόνα από το κίτρινο υγρό και την απόθεσε στο κέντρο της πλάκας του Πέτρι, στην οποία είχε τοποθετήσει σε σχήµα άστρου, µισή δωδεκάδα από διάφορες αποικίες βακτηριδίων. Κάθε ακτίνα του άστρου την αποτελούσε ένας τύπος διαφορετικών βακτηριδίων, στρεπτόκοκκοι, γονόκοκκοι, σταφυλόκοκκοι. Παρακολουθούσε µε κοµµένη την αναπνοή. Σιγά-σιγά οι αποικίες των βακτηριδίων, όλες άρχισαν να διαλύονται. Σε λίγο δεν έµεινε παρά η δροσιά που είχε ήδη προσέξει προηγουµένως. Και δεδοµένου ότι είναι βακτηρίδια επικίνδυνα, ακόµη και θανατηφόρα, κατάλαβε ότι είχε βρει την απάντηση στο πρόβληµά του. Η λυσοζύµη, η µεγάλη του ελπίδα πριν από λίγα χρόνια, ήταν ανώφελη για να καταπολεµήσει τα βακτηρίδια αυτά. Τα αντισηπτικά και τα απολυµαντικά σκότωναν τα βακτηρίδια αλλά σκότωναν, επίσης, και τους αρρώστους. Αυτή ήταν µια ουσία αβλαβής και ήταν τόσο σίγουρος που ήπιε µισό ποτήρι από αυτήν. Ενώ περίµενε τις αντιδράσεις, έσπευσε να διαλύσει το υγρό, πειραµατιζόµενος ,µε κάθε αναλογία διαλύσεως, από µισό προς µισό ως ένα µέρος προς πεντακόσια. Μολονότι µε βραδύτερο ρυθµό, η διαλυµένη µούχλα εξακολουθούσε να σκοτώνει βακτηρίδια. Τώρα το σηµαντικό ήταν να ανακαλύψει το είδος της µούχλας, να ξέρει αν µπορούσε να επιτύχει κι άλλη χωρίς να πρέπει να στηρίζεται στην αργή αναπαραγωγή του αρχικού σπορίου. ∆εν ήξερε σχεδόν τίποτα από µυκητολογία, αλλά τη µελετούσε, εξασφάλιζε τη βοήθεια ειδικών και πολύ σύντοµα ήταν σε θέση να προσδιορίσει ότι η µούχλα αυτή ήταν το penicillum notatum, ένα πενικίλιο ή µύκητας του είδους notatum. Το πρόβληµα όµως ήταν πώς θα παρουσίαζε µεγαλύτερη ποσότητα. Ένα δεύτερο πρόβληµα, πιο δύσκολο , ήταν να επιτύχει το κίτρινο υγρό σε αρκετά σταθερή µορφή, για να µπορέσει να το διατηρήσει και να το χρησιµοποιήσει όταν θα του χρειαζόταν: το παρασκεύασµα κρατούσε λίγο καιρό µόνο πριν εκφυλισθεί σ' ένα αδρανές και ανώφελο υγρό. Τα δύο αυτά προβλήµατα σταµάτησαν την ανάπτυξη αυτού του θαυµαστού φαρµάκου, που ο Φλέµινγκ ήξερε την σηµασία του, για περισσότερο από δέκα χρόνια. Στο µεταξύ, καθώς δεν µπορούσε να παραγάγει αρκετή ποσότητα για µια πλήρη και πειστική επίδειξη, κανείς στον κόσµο της επιστήµης δεν τον πήρε στα σοβαρά. Από την ηµέρα που το σπόριο είχε µπει από το παράθυρο του Φλέµινγκ, στο Πάντιγκτον, και ο ίδιος και οι άλλοι που πίστευαν σε αυτόν δε

163

σταµάτησαν ποτέ να εργάζονται για τη λήψη του φαρµάκου σε σταθερή µορφή. Ο Φλέµινγκ επέτυχε θεραπείες σε διάφορες περιπτώσεις µικρής σηµασίας, αλλά θαυµατουργές, µε τις µικρές ποσότητες που µπορούσε να παρασκευάζει, δεν είχε όµως επαρκείς ποσότητες για ένα σηµαντικό πείραµα. Με την έκρηξη του πολέµου του 1939, δέκα χρόνια, µετά την αρχική ανακάλυψη, η πενικιλίνη δεν ήταν δυνατόν ακόµη να παραχθεί σε επαρκή ποσότητα ούτε να γίνει σταθερός ο ρυθµός παραγωγής της. Έπρεπε να παράγεται από την µούχλα, από τη µικρή εκείνη ποσότητα µούχλας, για

κάθε θεραπευτική ανάγκη. Ύστερα µε την ενίσχυση της κυβερνήσεως µια µικρή οµάδα επιστηµόνων µε επικεφαλής τον Αυστραλό Χάουαρντ Φλόρεϊ συγκεντρώθηκε στην Οξφόρδη αποφασισµένη να λύσει το πρόβληµα. Σιγά-σιγά κατόρθωσαν να αποκαθάρουν µικρές ποσότητες µούχλας µε µια περίπλοκη µέθοδο εξατµίσεως και ήρθε η στιγµή να δοκιµασθεί το νέο φάρµακο σε ασθενή προσβεβληµένο από κάτι πολύ πιο σοβαρό από τους δοθιήνες και τις επιπόλαιες µολύνσεις που ο Φλέµινγκ είχε θεραπεύσει ως τότε. Έφτασε η πληροφορία ότι ένας αστυνοµικός της Οξφόρδης ήτανε ετοιµοθάνατος από σηψαιµία εξαιτίας µιας µικρής αµυχής στα χείλη, που είχε µολύνει το αίµα,. Στις 20 Φεβρουαρίου 1941 έγινε στον ετοιµοθάνατο µια ενδοφλέβια ένεση αποκαθαρµένης πενικιλίνης και ακολούθησαν άλλες ενέσεις κάθε τρεις ώρες. Ύστερα από είκοσι τέσσερις ώρες, η βελτίωση ήταν σχεδόν απίστευτη. Έπειτα, καθώς είχαν φοβηθεί ο Φλόρεϊ και οι συνεργάτες του, η πενικιλίνη που τόσο είχαν κοπιάσει για την παραγωγή της, εξαντλήθηκε. Ο άρρωστος άντεξε λίγες ηµέρες ακόµα, αλλά τα µικρόβια, που δεν δέχονταν πια την επίθεση της πενικιλίνης, υπερίσχυσαν και ο άνθρωπος πέθανε. Έπρεπε να βιαστούν περισσότερο στην παραγωγή του φαρµάκου. Για τον σκοπό αυτό, ο Φλέµινγκ έκαµε διάφορες κρούσεις στην Αµερική και τέλος το Northern Regional Research Laboratory της Πεόρια στο Ιλλινόις, δέχτηκε να τους βοηθήσει. Το ινστιτούτο αυτό είχε εργαστεί πάνω στους τρόπους χρησιµοποιήσεως των oργανικών υποπροϊόντων της γεωργίας και, όταν άρχισε να πραγµατοποιεί έρευνες για το νέο φάρµακο που ερχόταν από την Αγγλία, ανακάλυψε ότι ένα υγρό που παραγόταν από το καλαµπόκι ήταν ιδανικό µέσο για να καλλιεργηθεί ο µύκητας της πενικιλίνης. Οι ερευνητές ενθουσιάστηκαν και µέσα σε µερικούς µήνες η Πεόρια είχε είκοσι φορές µεγαλύτερη παραγωγή από την Οξφόρδη. Την ίδια εποχή αναζητούσαν µούχλες που θα µπορούσαν να δώσουν µεγαλύτερη παραγωγή πενικιλίνης. Ως τότε κάθε γραµµάριο του παραγόµενου φαρµάκου προερχόταν από το σπόριο που είχε πέσει τυχαία πάνω στο τραπέζι του Φλέµινγκ το 1929. Έγιναν πολλά πειράµατα µε διάφορες µούχλες, αλλά τα πράγµατα άλλαξαν µόλις το 1943, όταν µια νεαρή υπάλληλος του εργαστηρίου της Πεόρια που της είχαν αναθέσει να γυρίζει σε όλα τα µαγαζιά και να αγοράζει σάπια φρούτα (της είχαν κολλήσει το παρανόµι "Μαρία η µουχλιασµένη"), γύρισε στο εργαστήριο µε ένα πεπόνι. Η µούχλα που πήραν από αυτό, ένα pennicillium chrysogenum, αποδείχτηκε κατάλληλη και πολύ παραγωγική.

164

Σήµερα όλη σχεδόν η χρησιµοποιούµενη πενικιλίνη προέρχεται από το χαλασµένο πεπόνι που αγοράστηκε από την αγορά της Πεόρια του Ιλλινόις. Στο τέλος η αληθινή αξία της ανακαλύψεως του Φλέµινγκ έγινε σε όλους φανερή. Η παραγωγή, στην Αγγλία και στην Αµερική, άρχισε µε γοργό ρυθµό και αρχικά προοριζόταν ολόκληρη για το στρατό. Χιλιάδες ετοιµοθάνατοι στρατιώτες, ναύτες και αεροπόροι , σώθηκαν από το νέο θαυµατουργό φάρµακο και µόνο στο τέλος του 1944 οι στρατιωτικές αρχές µπόρεσαν να διαθέσουν αποθέµατα του και στους πολίτες. Εκείνη την εποχή , ο ήρεµος, συνεσταλµένος, ευαίσθητος άνθρωπος που το είχε

ανακαλύψει τιµήθηκε από το βασιλιά του µε τον τίτλο του βαρονέτου. Στα τελευταία πριν από το θάνατο του (1955) χρόνια, του απονεµήθηκαν τιµητικές διακρίσεις σε κάθε χώρα. Η πενικιλίνη, το πρώτο από τα "αντιβιοτικά", ουσίες παραγόµενες από µύκητες ή βακτήρια που εµποδίζουν την ανάπτυξη άλλων µικροοργανισµών, υπήρξε η µεγαλύτερη ιατρική ανάπτυξη της πρώτης πεντηκονταετίας του εικοστού αιώνα. Ήταν και είναι εξαιρετικά αποτελεσµατική εναντίον µιας σειράς ασθενειών, όπως η πνευµονία , που τόσο συχνά είχε µοιραία έκβαση. Αντίθετα, δεν επιδρά στα βακτήρια π.χ. της γρίπης και της φυµατιώσεως, στα οποία όµως δεν επιδρούν άλλα αντιβιοτικά, παραγόµενα µε τον τρόπο που υπέδειξε ο Φλέµινγκ. Κάθε χρόνο, ο αριθµός των αντιβιοτικών µεγαλώνει: στρεπτοµυκίνη, χρυσοµυκίνη, τεραµυκίνη, και πολλά άλλα. Υπάρχει ο κίνδυνος, µε µια υπερβολικά διαδεδοµένη χρήση των αντιβιοτικών, τα βακτηρίδια να ισχυροποιηθούν και µια µέρα ο πληθυσµός θα βρεθεί εκτεθειµένος σε µια επιδηµία από µικρόβιο νέου ανθεκτικού είδους. Ως τώρα ο κίνδυνος αυτός αποσοβήθηκε χάρη στο πλήθος των νέων αντιβιοτικών, εναντίον των οποίων τα βακτηρίδια δεν είναι ακόµα ανθεκτικά. Η ανακάλυψη της πενικιλίνης έφερε επανάσταση στη θεραπεία των ασθενειών. Ο σηµερινός νέος γιατρός µε δυσκολία µπορεί να αντιληφθεί πόσο ανίσχυροι ένιωθαν οι προγενέστεροι του θέλοντας να αντιµετωπίσουν πολλές θανατηφόρες µολύνσεις. Ο µέσος όρος ζωής αυξήθηκε τόσο πολύ, ώστε ολόκληρη η δοµή της κοινωνίας µεταβλήθηκε. Και όλα αυτά επειδή ένας ερευνητής πίστεψε στην δυνατότητα της ύπαρξης ενός φαρµάκου και ήταν προετοιµασµένος να το αναγνωρίσει τη στιγµή που θα εµφανιζόταν.

ΧΙΡΟΣΙΜΑ 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1945 Οι σειρήνες σήµαναν συναγερµό στις 7 αλλά κανείς δεν έδωσε ιδιαίτερη

σηµασία. Τη νύχτα είχαν σηµάνει κι άλλοι συναγερµοί, αλλά αυτό ήταν πια κάτι συνηθισµένο: τα αµερικανικά βοµβαρδιστικά Β 29, περιφρονώντας πια τώρα την ιαπωνική αντιαεροπορική άµυνα, χρησιµοποιούσαν, εδώ και πολλές εβδοµάδες, τη λίµνη Μπίβα σαν σηµείο συγκεντρώσεως, οποιαδήποτε κι αν ήταν η ιαπωνική πόλη που ετοιµάζονταν να βοµβαρδίσουν. Ήταν εύκολο να διακρίνει κανείς αυτή τη µεγάλη υδάτινη

165

έκταση στα βορειοανατολικά της Χιροσίµα. Νύχτες και νύχτες ακούγοντας τις σειρήνες, οι κάτοικοι της πόλεως περίµεναν να δουν µήπως αυτή τη φορά ήταν η δική τους σειρά(ως τότε, δεν είχαν δεχτεί µαζικές επισκέψεις των «µίστερ Β» όπως είχαν βαφτίσει οι Ιάπωνες τα Β29) και, µην ακούγοντας κανένα βόµβο αεροπλάνου, πήγαιναν για ύπνο.

Αυτή τη φορά όµως, ήταν µέρα όταν σήµαναν οι σειρήνες. Αλλά και της µέρας οι συναγερµοί, τώρα τελευταία, είχαν κάτι το πολύ συνηθισµένο: συχνά οι Αµερικανοί έστελναν, πολύ πρωί, κάποιο αεροπλάνο της µετεωρολογικής υπηρεσίας µε συνοδεία ή χωρίς, που πετούσε ψηλά για

µερικά λεπτά πάνω από την Ιαπωνία, κι ύστερα ξαναγύριζε στη βάση του σε κάποιο νησί του Ειρηνικού. Παρά ήταν ωραίο, έλεγαν αστειευόµενοι οι Ιάπωνες:οι Αµερικανοί ήξεραν όχι µόνο ποια πόλη ετοιµάζονταν να βοµβαρδίσουν αλλά και τι καιρό θα έκανε.

Σήµερα, 6 Αυγουστου1945,στις οθόνες των ραντάρ εµφανίστηκαν 3 αεροπλάνα να πετούν σε µεγάλο ύψος. Ήταν πολύ λίγα για να αποτελούν σχηµατισµό βοµβαρδιστικών κι έτσι σήµαινε λήξη του συναγερµού. Οι κάτοικοι της Χιροσίµα συνέχισαν την καθηµερινή τους εργασία. Για πολλούς ήταν µια εργασία που τους γέµιζε θλίψη, γιατί µε κυβερνητική διαταγή, έπρεπε να γκρεµίζουν τα ίδια τους τα σπίτια για δηµιουργούνται κενοί χώροι, ώστε να µην εξαπλώνονται οι πυρκαγιές κατά τις µαζικές αεροπορικές επιθέσεις, που όλοι τις περίµεναν µε βεβαιότητα. Με εξαίρεση το Κιότο και την Χιροσίµα, όλα τα σηµαντικά αστικά κέντρα είχαν βοµβαρδιστεί σκληρά από τον «µίστερ Β». Αυτό που τους φόβιζε περισσότερο δεν ήταν η ενδεχόµενη αεροπορική επιδροµή µε µεγάλες εκρηκτικές βόµβες, αλλά µια επίθεση µε βόµβες εµπρηστικές, που µέσα σε µια µόνο νύχτα θα κατεδάφιζαν τα µισά κτίρια της πολιτείας, όπως είχε συµβεί σε τόσες ιαπωνικές πόλεις, µικρές και µεγάλες, σε ένα φοβερό δεκαπενθήµερο του Μαρτίου. Παρόλο που η αναµενόµενη επιδροµή δεν είχε γίνει και παρά το γεγονός ότι τα αµερικανικά βοµβαρδιστικά δεν έδειχναν να ενδιαφέρονται για τη Χιροσίµα, οι πολιτικές αρχές ενέτειναν τις προσπάθειές τους. Τα σχολεία έκλεισαν και οι µαθητές ρίχτηκαν στη δουλειά: κατεδάφιζαν σπίτια, αποµάκρυναν τα ερείπια, έκαψαν τα άχρηστα υλικά για να δηµιουργηθούν κενοί χώροι αφού µόνο έτσι υπήρχε ελπίδα να µην εξαπλωθούν οι πυρκαγιές, που, αργά ή γρήγορα, θα άναβαν µε τους βοµβαρδισµούς. Αυτό το ήξεραν καλά. ∆εν µπορούν όµως να ξέρουν τι φοβερή φωτιά θα απλωνόταν σε ακτίνα πάνω από 2 χιλιόµετρα, που θα κονιορτοποιούσε και θα απανθράκωνε ότι συναντούσε στο δρόµο της. Ένα µόνο από τα µέτρα που είχαν λάβει οι αρχές θα δικαίωνε τις προσπάθειές τους. Τελικά, είχαν κατορθώσει να πείσουν όλους τους κατοίκους που µπορούσαν να αποµακρυνθούν από την πόλη, να φύγουν. Με το αργό πέρασµα της ώρας, έφτασαν οι οκτώ, οι δέκα και οι κάτοικοι, άντρες και γυναίκες, βιάζονταν να µαζέψουν τα υπάρχοντά τους, να τα συσκευάσουν σε δέµατα για την αναχώρησή τους.

Σε απόσταση 16 περίπου χιλιόµετρα και σε ύψος 10.000 µέτρα, το «Enola Gay» κατευθυνόταν προς το στόχο του, ενώ τα δυο αεροπλάνα που το

166

συνόδευαν, άλλαζαν πορεία. Ο πρωινός ήλιος, χαµηλά στην γραµµή του ορίζοντα, πρόβαλλε τη σκιά του µεγάλου αεροπλάνου πάνω στο παχύ στρώµα των άσπρων συννεφιών, που έµοιαζαν σαν µάζα από µπαµπάκι. Για µια στιγµή η σκιά βρισκόταν εκατοντάδες µέτρα χαµηλότερα σχηµατίζοντας κάτι σαν αράχνη, που γυάλιζε πάνω στην συννεφιασµένη επιφάνεια. Ύστερα, ξαφνικά, φτάνοντας σε µια ψηλότερη µάζα νεφών, η σκιά ξεπεταγόταν µπροστά στα µάτια των ανδρών του πληρώµατος, και µπορούσε να διακρίνει κανείς το προφίλ του αεροσκάφους, µε την άτρακτο, τους πυργίσκους, τα πολυβόλα, τα φτερά.

Με µια σχισµή στα σύννεφα άφησε να φανεί,10 µίλια χαµηλότερα η θάλασσα. Ύστερα από ένα δευτερόλεπτο είχε ξαναχαθεί και το πλήρωµα ξαναείδε κάτω τη σκιά του αεροπλάνου. Σε λίγο, απρόβλεπτα το στρώµα των σύννεφων τελείωσε, σα να το είχαν κόψει µε το ψαλίδι και φαινόταν µόνο η έκταση της θάλασσας και απέναντι, µακριά, η καθαρή καστανόχρωµη γραµµή της ακτής. Ύστερα από ένα λεπτό, η θάλασσα βρισκόταν πίσω τους.

Ο αξιωµατικός πλεύσεως διέταξε διόρθωση πορείας προς τα δεξιά και το αεροπλάνο πέταξε για ένα λεπτό προς τη νέα κατεύθυνση. Τότε, µέσα από το σύστηµα εσωτερικής επικοινωνίας, ήρθε η διαταγή. Η πόλη ήταν µπροστά τους , σαν ένας σωρός από σπιρτόκουτα, µε ένα σύνολο από ψηλότερα τσιµεντένια κτίρια στο κέντρο. Ο πιλότος έδωσε απότοµη στροφή προς τα επάνω και αριστερά, τράβηξε το µοχλό που αποδέσµευε τη βόµβα και κατευθύνθηκε προς τα νοτιοανατολικά. Ξαφνικά ο ουρανός πυρπολήθηκε.

Για τους κατοίκους της Χιροσιµα,10.000 µέτρα χαµηλότερα, ήταν η ίδια εκτυφλωτική φλόγα, και για όσους βρίσκονταν στους δρόµους κάτω ακριβώς από το σηµείο της εκρήξεως δεν υπήρξε τίποτε άλλο: έγιναν, στη στιγµή, στάχτη και σκόνη, που τη σκόρπισε ένα λεπτό αργότερα το τεράστιο, ορµητικό ρεύµα θερµού αέρα που ακολούθησε την έκρηξη. Όσοι βρέθηκαν σε απόσταση ενός χιλιοµέτρου και περισσότερο από την κάθετο της εκρήξεως, είδαν πρώτα µια τροµακτική εκτυφλωτική φλόγα κι αµέσως έπειτα, ένιωσαν µια ξαφνική ζέστη και σε συνέχεια τη µετατόπιση του αέρα: µια µετατόπιση που σήκωσε ψηλά τα σπίτια και τα έριξε µακριά από τον δρόµο, να σωριαστούν στους κενούς χώρους που είχαν ανοίξει οι αντιπυρικές ζώνες. Το ίδιο ρεύµα σήκωσε ψηλά ολόκληρο το νοσοκοµείο, έναν κινηµατογράφο και ένα ξενοδοχείο και τα τίναξε στο ποτάµι. Όσοι βρίσκονταν στην πόλη, δε θυµόντουσαν να είχαν ακούσει κανένα θόρυβο. Για όσους βρίσκονταν εξω,30 χιλιόµετρα, ήταν ένας τροµακτικός, φοβερά τροµακτικός κρότος, που µπροστά του ωχριούσε η θύµηση από το βουητό που είχε συνοδεύσει τον βοµβαρδισµό του Ιβακούµι, και το Ιβακούµι δεν απείχε ούτε 8 χιλιόµετρα.

Όσοι επέζησαν νόµιζαν ότι είχαν πέσει πολλές βόµβες, που η καθεµιά τους είχε γκρεµίσει µόνο το σπίτι, το γραφείο ή το εργοστάσιο όπου βρισκόταν ο καθένας τους, αφήνοντας άθικτη την υπόλοιπη πόλη. Πάνω στην πόλη βάραινε ένα πυκνό σύννεφο σκόνης, τόσο πυκνό που να σταµατά την αναπνοή- και στις8 και µισή εκείνου του πρωινού φαινόταν σα να είχε δύσει ο ήλιος. Ένας από εκείνους που γλίτωσαν, όπως αναφέρει ο

167

Τζών Χέρσεϋ σε µιαν εντυπωσιακή περιγραφή του φοβερού γεγονότος, που είχε ακριβώς τον τίτλο Χιροσίµα, είδε το σπίτι όπου ετοιµαζόταν να µπει, να σωριάζεται µπροστά του και πίστεψε ότι το είχε χτυπήσει καίρια κάποια βόµβα. Πρόσεξε όµως ότι οι τοίχοι δεν είχανε πέσει προς τα έξω αλλά προς τα µέσα. Παρατήρησε ακόµα ότι µια οµάδα στρατιωτών που έσκαβαν ένα βαθύ και περίπλοκο καταφύγιο στον απέναντι λόφο, πετάχτηκαν τρεκλίζοντας έξω, ενώ το αίµα έτρεχε από τις πληγές τους.

Η βόµβα είχε εκραγεί στον αέρα, πάνω από µια έκταση ξύλινων σπιτιών, που απλώνονταν σε 10 περίπου τετραγωνικά χιλιόµετρα και από τα σπίτια αυτά δεν είχε µείνει κυριολεκτικά τίποτα: είχανε κοµµατιαστεί από τη µετατόπιση του αέρα και ύστερα έγιναν στάχτη. Τα κτίρια από µπετόν είχαν αντέξει στην µετατόπιση του αέρα, αλλά είχαν ξεκοιλιαστεί από τη φωτιά. Και ότι βρισκόταν στο εσωτερικό τους άψυχο ή έµψυχο, εξαφανίστηκε µέσα σε δευτερόλεπτα. Άνθρωποι όπως ο κ. Τανιµότο, που προστατεύτηκε από το κτίριο όπου ετοιµαζόταν να µπει, σε απόσταση 3 χιλιόµετρων και περισσότερο από την κάθετο της εκρήξεως, είχαν µια πιθανότητα να σωθούν. Κι ωστόσο πολλοί από αυτούς, που νόµιζαν ότι είχαν σωθεί, πέθαναν µέσα σε ένα χρόνο από τη ραδιενέργεια. Το σύνολο των θυµάτων που προκάλεσε µια µόνο βόµβα ξεπέρασε, πριν τελειώσει ο χρόνος, τους 250.000 και ο αριθµός τους θα ήταν πολύ µεγαλύτερος αν, όπως είδαµε, δεν είχε αρχίσει η γενική εκκένωση της Χιροσίµα: την ηµέρα της εκρήξεως είχαν µείνει στην πόλη µόνο το ένα τρίτο από τους κατοίκους της απογραφής του 1940.

Η καταστροφή πήρε ακόµα µεγαλύτερη έκταση µε την µαζική έξοδο των πανικόβλητων κατοίκων που επέζησαν, έτσι, χιλιάδες άτοµα, πλακωµένα κάτω από τα ερείπια, εγκαταλείφθηκαν στη µοίρα τους χωρίς καµιά βοήθεια. Όλες σχεδόν οι υπηρεσίες προστασίας αµάχου πληθυσµού και οι πυροσβεστικές δε λειτούργησαν και χρειάστηκε να περάσει ένας ολόκληρος µήνας για να αρχίσει ο καθαρισµός των ερειπίων και η αποτέφρωση των πτωµάτων εκείνων που είχαν εγκαταλειφθεί στην τύχη τους.

Η βόµβα της Χιροσίµα ήταν η πρώτη ατοµική βόµβα που ρίχτηκε πάνω σε εχθρικό στόχο. Στο τέλος του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου είχαν ήδη κατασκευαστεί 3 ατοµικές βόµβες:η πρώτη είχε χρησιµοποιηθεί σε πειραµατική έκρηξη στο Νέο Μεξικό τον Ιούλιο του 1945,η δεύτερη είχε καταστρέψει τη Χιροσίµα λίγες εβδοµάδες αργότερα, και η τρίτη, ύστερα από τρεις ηµέρες, επιφύλαξε την ίδια µοίρα στο ιαπωνικό λιµάνι Ναγκασάκι. Ακόµα και σήµερα γίνονται έρευνες για τις συνέπειες που µπορεί να έχουν οι δυο αυτές βόµβες πάνω στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά εκείνων που επέζησαν, για να διαπιστωθεί η φύση των γενετικών αλλαγών που σηµειώθηκαν, πολλές από τις οποίες έχουν ήδη επισηµανθεί. Οι άµεσες συνέπειες της ατοµικής εκρήξεως έγιναν γρήγορα γνωστές σε όλο τον κόσµο: µεγάλες καταστροφές σηµειώθηκαν από την µετατόπιση του αέρα και τις υψηλοτάτες θερµοκρασίες. Στα µαυρισµένα ασφαλτοστρώµατα των δρόµων, έµειναν αποτυπωµένες, όπως σε φωτογραφική πλάκα, οι σκιές των περαστικών την ώρα της εκρήξεως. Πάνω στο δέρµα των γυναικών αποτυπώθηκαν τα σχέδια των φορεµάτων τους. Σε πολλά κτίρια από µπετόν-αρµέ οι στέγες βαθούλωσαν σαν πιάτα. Λείες επιφάνειες από πέτρα

168

ή µάρµαρο πήραν µια τραχιά µορφή, ενώ τα κεραµίδια φουσκώσανε. Γυναίκες που εγκυµονούσαν απέβαλαν. Και το πιο σηµαντικό αποτέλεσµα για εκείνους που είχαν διατάξει τη ρήψη της βόµβας: τέλος του πόλεµου. Η Ιαπωνία ζήτησε ειρήνη και επίσηµα ο πόλεµος τελείωσε στις 15 Αυγούστου.

Ένα από τα πολλά φαινόµενα που προκάλεσαν το ενδιαφέρον των επιστηµόνων ήταν το γεγονός ότι τα κτίρια από µπετόν µε εξωτερικά κουφώµατα δεν κάηκαν, µολονότι τα κουφώµατα αποσπάστηκαν και καταστράφηκαν από την µετατόπιση του αέρα. Αντίθετα, τα µπετονένια

κτίρια χωρίς εξωτερικά κουφώµατα ξεκοιλιάστηκαν από τις φλόγες. ∆ιαπιστώθηκε ότι αιτία του φαινοµένου αυτού ήταν το κύµα της ζέστης, που, κινούµενο µε την ταχύτητα του φωτός, είχε προηγηθεί από τη µετατόπιση του αέρα αλλά βρήκε εµπόδιο τα παραθυρόφυλλα και εξαντλήθηκε πριν τα ίδια τα παραθυρόφυλλα ξεριζωθούν από την µετατόπιση του αέρα.

Χρειάστηκε να περάσουν εβδοµάδες για να συνειδητοποιήσουν τι ακριβώς είχε συµβεί όσοι το κατόρθωσαν από τους επιζήσαντες. Πολλοί παρουσίαζαν συνεχή εµετό, πράγµα που τους οδήγησε στη σκέψη ότι τα αίτια ήταν µια «επίθεση µε αέρια» ιδιαίτερα για τη δυνατή οσµή ιονισµού που προκαλεί η διάσπαση της βόµβας. Μερικοί πέθαναν χωρίς να έχουν υποστεί τραυµατισµούς ή ορατά εγκαύµατα. Πέθαναν µε γρήγορο θάνατο, χωρίς φανερή αιτία, κι αυτό ακριβώς έδωσε αφορµή να κυκλοφορήσουν φήµες ότι είχε γίνει επίθεση µε αέρια.

Σήµερα η Χιροσίµα, το πιο µεγάλο θύµα πολεµικού πειραµατισµού στην παγκόσµια ιστορία, που ο πληθυσµός της ξεπερνά το µισό εκατοµµύριο έχει εξασφαλίσει την ευµάρεια της χάρη σε µια εξαιρετικά αναπτυγµένη βιοµηχανία. Πολλοί κάτοικοι της έχουν ακόµη τις ουλές από την τροµερή εκείνη δοκιµασία, αλλά οι Αµερικανοί τους αποζηµίωσαν µε την προσφορά οικονοµικής βοήθειας και µε βιοµηχανικές επενδύσεις έτσι που οι µεγιστάνες της ιαπωνικής οικονοµίας είναι σήµερα ισχυρότεροι από ποτέ άλλοτε, και όσοι επέζησαν από την ατοµική εξόντωση ζουν σήµερα υπό καλύτερες συνθήκες.

Οι δυο βόµβες της Χιροσίµα και του Ναγκασάκι έδωσαν τέλος στον πόλεµο. Γιατί όµως οι Αµερικανοί άργησαν τόσο να χρησιµοποιήσουν το φοβερό τους όπλο; Έπρεπε να περάσουν σχεδόν 6 χρόνια αιµατοχυσίας για να οριστικοποιήσουν οι σύµµαχοι τη νίκη τους, µε αυτά τα δυο, τόσο σκληρά πλήγµατα; Το κεφαλαίο του βιβλίου µας που αναφέρεται στην ανακάλυψη του Ράδερφορντ µπορεί να δώσει κάποια απάντηση στο ερώτηµα. Αλλά, µε λίγα λόγια, δυο ήταν οι ουσιώδεις παράγοντες, που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο σε αυτό το θέµα:ο χρόνος και η δαπάνη. Για την κατασκευή της βόµβας και των συστατικών της χρειάστηκαν τριάµισι χρόνια, από το 1942 ως το1945.Και η δαπάνη ήταν δυο δισεκατοµµύρια δολάρια. Μόνο τρεις βόµβες κατορθώθηκε να κατασκευαστούν σε όλο αυτό το χρονικό διάστηµα και µε όλη αυτή τη δαπάνη και δεν έγινε δυνατό να διατεθούν για πολεµική χρήση παρά µόλις τον Ιούλιο του 1945,οταν, στο Αλαµογκόρντο του Νέου Μεξικού, έγινε η πρώτη δοκιµαστική έκρηξη.

169

Το µεγάλο ερωτηµατικό, αν δηλαδή ήταν σωστό να ριχτεί η ατοµική βόµβα, όταν ο πόλεµος είχε ουσιαστικά τελειώσει, θα µείνει για πολύ καιρό αναπάντητο. Ήταν σωστό, υπό τις συνθήκες αυτές, να σκοτωθούν τόσοι αθώοι, να θανατωθούν και να ακρωτηριαστούν τόσοι άλλοι που ακόµα δεν είχαν γεννηθεί; Οι Ιάπωνες είχαν αρχίσει τον πόλεµο µε αγριότητα. Τώρα, όπως παρατηρούσε ο κύριος Τανιµότο, περιχαρακώνονταν για να υπερασπίσουν σπιθαµή προς σπιθαµή το πάτριο έδαφος, χωρίς να δώσουν ανάπαυλα ούτε στον εχθρό ούτε στον εαυτό τους και οι απώλειες, είτε καλά είτε άσχηµα κατέληγε η τελική µάχη, θα ήταν τεράστιες και για τους δυο αντίπαλους.

Η συζήτηση σχετικά µε τη χρησιµοποίηση της ατοµικής βόµβας συνεχίζεται και θα συνεχίζεται για πάντα. Αλλά για τους στρατιώτες, τους ναύτες και τους αεροπόρους των συµµαχικών δυνάµεων, ένα µόνο πράγµα έχει αξία εκείνο τον Αύγουστο: ότι ο πόλεµος τελείωσε.

8:15' 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1945 «ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ»

Η Ολέθρια Σχάση Χτυπηµένος από την ατοµική βόµβα, ένας άνθρωπος έγινε τέφρα και ατµός, αφήνοντας µοναδικό αποµεινάρι το κατεστραµµένο ρολόι µε τους δείκτες λιωµένους για πάντα στην ώρα της έκρηξης. Το µανιτάρι της πυρηνικής έκρηξης στο Ναγκασάκι , µια εφιαλτική εικόνα που τροµοκράτησε την ανθρωπότητα για πολλές δεκαετίες, δίνοντας την αφορµή για τον παραλογισµό του ψυχρού πολέµου, το µίσος και τον πανάκριβο ανταγωνισµό των εξοπλισµών. Πενήντα χρόνια µετά την καταστροφή, η Χιροσίµα και το Ναγκασάκι εξακολουθούν να θυµίζουν στον κόσµο ότι ο άνθρωπος δεν µπορεί να συµβιώσει µε την ατοµική βόµβα. Το φεγγάρι δεν είχε ακόµα ανατείλει, όταν ξαφνικά η γαλήνη της τροπικής νύχτας ταράχτηκε από τις εκπυρσοκροτήσεις µεγάλων αεροπορικών κινητήρων που παίρνανε µπρος. Εκατοντάδες κουρνιασµένα πουλιά ξύπνησαν, σκίζοντας το πυκνό σκοτάδι µε τις διαµαρτυρίες τους. Πρώτα ένα, και σε λίγο δύο ακόµα αµυδρά µπλε φώτα κινήθηκαν προς το διάδροµο απογείωσης. Το πρώτο αεροπλάνο σταµάτησε για να ανεβάσει στροφές, ώσπου ο θόρυβος των κινητήρων έγινε ένα ουρλιαχτό τόσο διαπεραστικό που ξύπνησε ξαφνιασµένους τους άντρες στους γειτονικούς στρατώνες. "Μα τι κάνει ο ατζαµής" φώναξε µισοκοιµισµένος ένας σµηναγός, αναγνωρίζοντας τον ήχο του βοµβαρδιστικού Β-29. "Γιατί µαρσάρει έτσι;" Τρέµοντας ολόκληρο από τις υψηλές στροφές, το αεροπλάνο έλυσε τα φρένα, αλλά ο εκκωφαντικός βόµβος ελάχιστα µειώθηκε, και µέσα στο σκοτάδι µπορούσες να δεις το µπλε φως να κινείται µε απερίγραπτη βραδύτητα. Μα τι φορτίο κουβαλούσε τέλος πάντων; Άραγε, θα κατάφερνε να απογειωθεί; Αρκετά λεπτά αργότερα το βοµβαρδιστικό ξεκόλλησε

170

αγκοµαχώντας από τη µακρινή άκρη του διαδρόµου κι άρχισε σιγά - σιγά να κερδίζει ύψος. Πίσω του ξεχύθηκαν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία άλλα δύο βοµβαρδιστικά Β-29. Ήταν περασµένα µεσάνυχτα. Σε λίγο οι πρώτες ακτίνες του φεγγαριού φώτιζαν τη στιλπνή άτρακτο κι' ένα γυναικείο όνοµα ζωγραφισµένο στο ρύγχος του αεροπλάνου: Ένολα Γκαίυ. Το όνοµα της µητέρας του σµήναρχου Πωλ Τίµπετς, που τώρα έδινε στο βαρύ βοµβαρδιστικό κατεύθυνση βόρεια-βορειοδυτικά και συνέχισε να ανεβαίνει. Όταν έφτασε στα 9 χιλιάδες µέτρα έδωσε στο αεροπλάνο την τελική του κατεύθυνση και πήρε το µικρόφωνο για να ανακοινώσει στο πλήρωµα ότι έξι ώρες και 2.500

χιλιόµετρα αργότερα θα φτάνανε στις νότιες ακτές της Ιαπωνίας. Ανέτειλε η 6η Αυγούστου 1945. Ένα φθινοπωρινό απόγευµα του 1939, ο ατοµικός επιστήµονας Λήο Ζίλαρντ περπατούσε µόνος µέσα στην οµίχλη του Λονδίνου, και στο νου του στριφογυρνούσαν χιλιάδες σκέψεις. Σταµάτησε στη διασταύρωση του Σάουθαµπτον Ρόου, κι' όπως έγραψε ο ίδιος "τη στιγµή που άναψε το πράσινο.. µου ήρθε ξαφνικά η ιδέα ότι αν ήταν δυνατόν να βρεθεί ένα στοιχείο που ο πυρήνας του να διασπάται όταν βαρβαρδίζεται από νετρόνια, και να εκπέµπει δύο ακριβώς νετρόνια για κάθε ένα νετρόνιο που απορροφά, τότε αυτό το στοιχείο, αν συγκεντρωθεί σε αρκετά µεγάλη µάζα, θα µπορούσε να συντηρήσει µια αλυσωτή πυρηνική αντίδραση". Απ' όλους τους επιστήµονες που µετείχαν στην αµερικανική προσπάθεια για την κατασκευή ατοµικών όπλων, κανείς δεν βρέθηκε τόσο κοντά στην αλήθεια της βόµβας όσο ο Ζίλαρντ. Ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την ιδέα της αλυσωτής πυρηνικής αντίδρασης, ο πρώτος που αντιλήφθηκε τον τεράστιο κίνδυνο να αποκτήσει ο Χίτλερ την ατοµική βόµβα πριν τους συµµάχους, αλλά και ο πρώτος που συνειδητοποίησε κι εξέφρασε τους ηθικούς ενδοιασµούς του για τη στρατιωτική χρήση της ενέργειας του ατόµου. Μετά τη καταστροφή της Χιροσίµα και του Ναγκασάκι, ο Ζίλαρντ εγκατέλειψε για πάντα την Ατοµική Φυσική και στράφηκε προς τη Βιολογία, την επιστήµη της ζωής. Ο Ζίλαρντ γεννήθηκε στην Ουγγαρία και σπούδασε Φυσική στη Γερµανία. Οι επιστηµονικές αναζητήσεις που τον οδήγησαν σε µια συνεργασία µε τον Άλµπερτ Αϊνστάιν, στο Βερολίνο του 1933, όπου γνώρισε από απόσταση αναπνοής το φανατισµό και την αγριότητα των οργάνων του ναζισµού που ανέβασαν το Χίτλερ στην εξουσία. ∆ραπετεύοντας από την εφιάλτη, ζήτησε καταφύγιο στην Αγγλία, όπου ξαναβρήκε -προσωρινά- τη γαλήνη που το πνεύµα του είχε τόσο ανάγκη. Οι συνεργάτες του Ζίλαρντ έχουν περιγράψει τα µάτια του, που "έλαµπαν από ευφυΐα και πνευµατώδη διάθεση", και τη µεγαλοψυχία του να µην κρύβει τις επιστηµονικές του εµπνεύσεις αλλά να τις συζητάει απλόχερα µε όλους, "όπως µοιράζεται τις συζύγους του ένας αρχηγός των Μαορί". Πολλοί επιστήµονες βρέθηκαν να ακολουθούν το νήµα της σκέψης του, και κάποια στιγµή εντόπισαν το ουράνιο σαν το πιο πιθανό στοιχείο που µπορούσε να συντηρήσει αλυσιδωτή αντίδραση. Πέντε χρόνια µετά την αρχική έµπνευση

171

του Ζίλαρντ, Γερµανοί φυσικοί πέτυχαν την πρώτη σχάση ουρανίου, το ∆εκέµβριο του 1938 στο Βερολίνο του Χίτλερ. Κεραυνοβοληµένος από την είδηση, ο Ζίλαρντ πλανιόταν µόνος στους δρόµους της Νέας Υόρκης, όπου είχε καταφύγει ως πολιτικός πρόσφυγας. Οι σκληρές αναµνήσεις από το Βερολίνο του 1933 είχαν γεννήσει µέσα του ένα νέο εφιάλτη. Με τα µάτια της εξαιρετικής διόρασης, έβλεπε τους ναζιστές να κατασκευάζουν και να χρησιµοποιούν το νέο υπέρτατο όπλο, που ακόµα δεν είχε όνοµα, και µε αυτό να επικρατούν σε ολόκληρο τον κόσµο. Αποφασισµένος να µην αφήσει αυτό τον εφιάλτη να γίνει πραγµατικότητα, ο Ζίλαρντ αναζήτησε τον παλιό του συνεργάτη Άλµπερτ Αϊνστάιν που είχε κι αυτός βρει καταφύγιο στην Αµερική. Περπάτησαν µαζί

στις απέραντες αµµουδιές του Λογκ Άϊλαντ, θυµήθηκαν τα παλιά και µίλησαν για τις τελευταίες εξελίξεις της Ατοµικής Φυσικής. Ο Αϊνστάιν κατάλαβε αµέσως τον κίνδυνο που του εξέθεσε ο Ζίλαρντ, αλλά βέβαια ο Αϊνστάιν ήταν Αϊνστάιν και οι δύο τους γνώριζαν καλά ότι δεν θα ήταν καθόλου εύκολο να πείσουν την Αµερική ότι η ατοµική βόµβα δεν είναι απλώς επιστηµονική φαντασία. Λίγες εβδοµάδες αργότερα, µια κακή συγκυρία έκανε τους φόβους του Ζίλαρντ πολύ πιο χειροπιαστούς, ακόµα και για την εφησυχασµένη Αµερική. Στα τέλη Αυγούστου 1939 η γερµανική πολεµική µηχανή εισέβαλε στην Πολωνία. Καθώς οι στρατιές του Χίτλερ συνέτριβαν κάθε αντίσταση στην Ευρώπη, ο Ζίλαρντ επισκέφθηκε ξανά τον Αϊνστάιν, και µαζί συνέταξαν µια επιστολή προς τον πρόεδρο Φράνκλιν Ρούσβελτ, στην οποία του εξηγούσαν την ιδέα της ατοµικής βόµβας και τον κίνδυνο να την αποκτήσει πρώτος ο Χίτλερ. Ο Ρούσβελτ κατάλαβε αµέσως τη σοβαρότητα της κατάστασης κι έδωσε εντολή να αρχίσει η έρευνα για την κατασκευή της βόµβας. Στόχος του: να προλάβει η Αµερική, που ήδη βρισκόταν αρκετά πίσω από τους ναζιστές, να κατασκευάσει τη βόµβα πριν το Χίτλερ. Για περισσότερα από δύο χρόνια το Σχέδιο Ουράνιο, όπως ονοµάσθηκε αρχικά η προσπάθεια, έµεινε σε θεωρητικό επίπεδο. Οι Αµερικανοί είχαν σοβαρούς λόγους να µη θέλουν να µπουν στον πόλεµο. Όλο αυτό το διάστηµα, ο Ζίλαρντ µε τον Ενρίκο Φέρµι και άλλους φυσικούς συνέχισαν την έρευνα στο Πανεπιστήµιο Κολούµπια, έκαναν µερικά στοιχειώδη πειράµατα, αλλά δεν είχαν αρκετή χρηµατοδότηση για να προχωρήσουν. Η κατάσταση άλλαξε µέσα σε µια µέρα στις 7 ∆εκεµβρίου 1941, όταν εκατοντάδες ιαπωνικά αεροπλάνα, που είχαν απογειωθεί από αεροπλανοφόρα, ξεπρόβαλαν µέσα από τα σύννεφα πάνω από τη Χαβάη κι άρχισαν να καταστρέφουν συστηµατικά τα πολεµικά πλοία του αµερικανικού στόλου, αγκυροβοληµένα µέσα στο "µαργαριταρένιο λιµάνι", το Πέρλ Χάρµπορ. Η επιδροµή συντάραξε την Αµερική, που την ίδια µέρα κήρυξε τον πόλεµο κατά των δυνάµεων του Άξονα κι έπεσε αµέσως µε τα µούτρα στην πολεµική προσπάθεια. Στα µέσα του 1942 το Σχέδιο Ουράνιο χαρακτηρίστηκε πρώτης προτεραιότητας, µετονοµάσθηκε σε σχέδιο Μανχάταν και ανατέθηκε σε στρατιωτικούς µε επικεφαλή τον Λέσλι Γκρόουβς, έναν ταξίαρχο του Μηχανικού "µε την πιο εντυπωσιακή εγωµανία από την εποχή του

172

Ναπολέοντα" όπως είπε κάποτε ένας θαυµαστής του, ικανό να εξουσιάζει τους πάντες για να πετύχει τους στόχους του. Παρά τις αντιπάθειες που γεννούσε συνέχεια γύρω του, ο Γκρόουβς κατάφερε να αποκτήσει τεράστια κονδύλια κι εγκαταστάσεις, κι έτσι η κατασκευή της βόµβας άρχισε να προχωρεί µε ταχύτατους ρυθµούς. Τον καιρό αυτό άρχισαν να εκδηλώνονται και οι πρώτες αντιρρήσεις των επιστηµόνων, που έβλεπαν τη δουλειά τους να ελέγχεται όλο και περισσότερο από τους στρατιωτικούς. Για τους επιστήµονες, η ατοµική έρευνα ήταν µια µεγάλη εξερεύνηση στα µυστήρια της ύλης, µε µοναδικό σκοπό να πλατύνει τους ορίζοντες της ανθρώπινης γνώσης, για τους στρατιωτικούς, ο στόχος ήταν πολύ στενότερος, η κατασκευή ενός

υπέρτατου όπλου, και µάλιστα σε συνθήκες απόλυτης µυστικότητας. Τον επόµενο Φεβρουάριο, η ατοµική έρευνα άρχισε να έχει τα πρώτα της θύµατα. Μια φούχτα Βρετανοί χιονοδρόµοι κοµάντος πήδηξαν µε αλεξίπτωτα στα παγωµένα βουνά της κατεχόµενης Νορβηγίας, συναντήθηκαν µε τη Νορβηγική αντίσταση, συγκρούστηκαν µε τους Γερµανούς και µετά από πολλές µέρες περιπετειώδους καταδίωξης κατάφεραν να ανατινάξουν µια µεγάλη µονάδα παραγωγής βαρέως ύδατος, δίνοντας καίριο πλήγµα στην ατοµική έρευνα του Χίτλερ. Πολλοί επιστήµονες έχασαν τη ζωή τους σε αυτή την επιδροµή και σε άλλες που ακολούθησαν. Ο µυστικές υπηρεσίες της Μεγάλης Βρετανίας είχαν οσµιστεί αρκετά νωρίς το ατοµικό πρόγραµµα του Χίτλερ και το φοβερό κίνδυνο που απειλούσε άµεσα τη χώρα τους, όµως δεν απειλούσε τη µακρινή Αµερική. Από την πρώτη στιγµή το σχέδιο Μανχάταν απασχόλησε, εκτός από τους Αµερικανούς, και πολλούς άλλους επιστήµονες από διάφορες χώρες, εθελοντές από τη Μεγάλη Βρετανία, πρόσφυγες από τη Γερµανία, αλλά και ένα διάσηµο δραπέτη από την Ιταλία. Όταν ο Ενρίκο Φέρµι τιµήθηκε στη Στοκχόλµη µε το βραβείο Νόµπελ του 1938, εκµεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να εγκαταλείψει για πάντα την Ιταλία του Μουσολίνι και να καταφύγει στην Αµερική µαζί µε την επιστήµονα σύζυγό του Λάουρα Φέρµι. Μετά από τέσσερα χρόνια συνεχών πειραµατισµών, ο Φέρµι πέτυχε την πρώτη ελεγχόµενη αλυσωτή αντίδραση σε έναν πρωτόγονο αλλά λειτουργικό αντιδραστήρα που κατασκευάστηκε σύµφωνα µε τις οδηγίες του στο Σικάγο. Ήταν 2 ∆εκεµβρίου 1942. Μετά τη δοκιµή, ο Ζίλαρντ περίµενε να φύγουν οι επισκέπτες για να µπορέσει να µιλήσει µόνος µε το Φέρµι. Του έσφιξε το χέρι για να τον συγχαρεί, αλλά τα λόγια του µετέφεραν ένα τελείως διαφορετικό µήνυµα: είπε ότι η µέρα εκείνη θα γραφόταν µε µαύρα γράµµατα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Και βέβαια, δεν ήταν καθόλου συµπτωµατικό που ο αντιδραστήρας του Φέρµι χρησιµοποιήθηκε λίγο αργότερα στην παραγωγή πλουτωνίου για τη δεύτερη βόµβα, αυτή που κατάστρεψε το Ναγκασάκι. Η έρευνα για τη βόµβα είχε προχωρήσει τόσο πολύ κι απασχολούσε τόσο µεγάλο αριθµό ατόµων, που για να εξασφαλιστεί από πιθανή γερµανική κατασκοπία ή δολιοφθορά, ο Γκρόουβς αποφάσισε να τους εγκαταστήσει όλους µαζί σ' ένα αποµονωµένο στρατόπεδο στη ορεινή έρηµο του Νέου Μεξικού, σε υψόµετρο 2.100 µέτρα.

173

Σύσσωµη η επιστηµονική αφρόκρεµα της Αµερικής βρέθηκε ξαφνικά να ζει σε παραπήγµατα, περικυκλωµένη από συρµατοπλέγµατα και ναρκοπέδια. Ο µόνος τρόπος να αγοράσουν τρόφιµα ήταν διανύοντας πενήντα χιλιόµετρα σε βαθιά αυλακωµένους χωµατόδροµους. ∆εν έβρεχε και το νερό ήταν ελάχιστο, αλλά αυτό ήταν µάλλον ευτύχηµα γιατί µε την παραµικρή βροχή οι δρόµοι γίνονταν αδιάβατοι χείµαρροι. Βέβαια, οι συνθήκες βελτιώθηκαν αρκετά γρήγορα, αλλά το Λος Άλαµος διατήρησε για πολύ καιρό την αρχική του ατµόσφαιρα, γεµάτη συγκίνηση, σκληρή δουλειά κι επιστηµονική περιπέτεια. Στο Λος Άλαµος συγκεντρώθηκαν γρήγορα όλοι οι αξιόλογοι ατοµικοί επιστήµονες που ζούσαν τον καιρό εκείνο στις συµµαχικές χώρες. Ήταν ο

µόνος τρόπος να βρεθούν στην πρώτη γραµµή της ατοµικής έρευνας, µε τόσο µεγάλη χρηµατοδότηση , στο µέσο µιας δίνης συνεργασίας και δηµιουργικότητας που ώθησε την Ατοµική Φυσική σε µεγάλα άλµατα προόδου. Αν ήσουν ατοµικός φυσικός κι ήθελες να παρακολουθήσεις τις αλµατώδεις εξελίξεις, δεν είχες άλλη επιλογή από το να δουλέψεις και συ στο Λος Άλαµος. Ο ενθουσιασµός της δηµιουργίας ήταν για τους περισσότερους αρκετά καλό αντίδοτο για το σαράκι που είχε αρχίσει να τους βασανίζει καθώς έβλεπαν την έρευνα τους να περιορίζεται σε έναν εξαιρετικά στενό στόχο, την ατοµική βόµβα. Επιστηµονικός διευθυντής του Σχεδίου Μανχάταν ορίστηκε ο Αµερικανός φυσικός Ρόµπερτ Οπενχάιµερ, ένας µεγαλοφυής, δραστήριος αλλά και αρκετά γραφικός ατοµικός επιστήµονας που συχνά διέκοπτε έρευνες και συζητήσεις για να απαγγείλει στροφές από αρχαίες περσικές ωδές ή ινδικά έπη. Μετά τη Χιροσίµα ο Οπενχάιµερ έγινε ένας από τους πιο αυστηρούς επικριτές και πολέµιους της ατοµικής βόµβας. Οι επιστήµονες έφθασαν αρκετά νωρίς στα τελικά σχέδια της βόµβας ουρανίου-235 και της βόµβας πλουτωνίου, αλλά δεν υπήρχε ακόµα αρκετή ποσότητα πυρηνικών υλικών για να κατασκευαστεί µια βόµβα. Με την γνωστή ορµητικότητά του, ο Γκρόουβς κατάφερε γρήγορα να αποσπάσει από την κυβέρνηση µεγάλες εκτάσεις και τεράστια ποσά για την κατασκευή µονάδων παραγωγής ουρανίου, στην πολιτεία Τένεση, και πλουτωνίου, στην πολιτεία Ουάσιγκτον. Στην Ευρώπη, οι Σύµµαχοι κέρδιζαν σιγά αλλά σταθερά τον πόλεµο, και καθώς προχωρούσαν απελευθέρωναν χιλιάδες φυλακισµένους και δεκάδες χιλιάδες άτοµα που έκαναν καταναγκαστική εργασία στις γερµανικές βιοµηχανίες. Τον Απρίλιο 1945 οι µυστικές υπηρεσίες των Συµµάχων κατάφεραν να εντοπίσουν Γερµανούς ατοµικούς επιστήµονες, κι ανακρίνοντάς τους πληροφορήθηκαν ότι το ατοµικό πρόγραµµα του Χίτλερ είχε ήδη µείνει πολύ πίσω. Έτσι πέθανε για πάντα ο κίνδυνος ότι οι λαοί της Ευρώπης και του Κόσµου θα ξυπνούσαν µια µέρα µε την απειλή της ναζιστικής ατοµικής βόµβας πάνω από τα κεφάλαια τους. Στο Λος Άλαµος, οι επιστήµονες ανάπνευσαν µε την χαρµόσυνη είδηση κι άφησαν να περάσουν µερικές ώρες περισυλλογής. Η µεγάλη απειλή είχε εκλείψει, η ειρήνη και η

174

συµφιλίωση έµοιαζαν να πλησιάζουν ολοταχώς. Για να µην σταµατήσει αµέσως η τρελή κούρσα για την πρωτιά της ατοµικής βόµβας, και να διατεθούν σε κάτι πιο χρήσιµο τα εκατοµµύρια δολλάρια που ξόδευε κάθε εβδοµάδα το Σχέδιο Μανχάταν. Αλλά βέβαια δεν ήταν καθόλου εύκολο να πάρεις από ένα παιδί το γλειφιτζούρι του, ούτε από τους στρατιωτικούς το υπέρτατο όπλο. Το Σχέδιο Μανχάταν είχε γίνει ένας αυτοδύναµος οργανισµός που απασχολούσε, µαζί µε τα παρακλάδια του, πάνω από 500 χιλιάδες άτοµα, µια λερναία ύδρα που καµιά αίσθηση ανθρωπισµού δεν ήταν ικανή να την σταµατήσει. Λίγο αργότερα, άρχισε για πρώτη φορά να αναφέρεται η Ιαπωνία ως πιθανός στόχος της βόµβας, µολονότι αυτή είχε πάψει από καιρό να αποτελεί ουσιαστικό στρατιωτικό κίνδυνο για την Αµερική. Όπως έγραψε µε

σαφήνεια αργότερα για την ατοµική βόµβα ο Αµερικανός ναύαρχος Λήχυ "η χρήση αυτού του βαρβαρικού όπλου δεν πρόσφερε καµιά πραγµατική βοήθεια στον πόλεµό µας κατά της Ιαπωνίας, γιατί οι Ιάπωνες είχαν ήδη ηττηθεί κι ήταν έτοιµοι να παραδοθούν εξαιτίας του ναυτικού αποκλεισµού και των συµβατικών βοµβαρδισµών". Ο µόνος λόγος που οι Ιάπωνες πιλότοι καµικάζι µπορούσαν ακόµα να αυτοκτονήσουν καταστρέφοντας τα πλοία του Αµερικανικού στόλου, ήταν επειδή τα πλοία αυτά βρίσκονταν κοντά στις ακτές της Ιαπωνίας. Αν πήγαιναν πιο πέρα, οι καµικάζι θα πέφτανε όλοι στη θάλασσα, γιατί η Ιαπωνία διέθετε ελάχιστα καύσιµα και τα αεροπλάνα ήταν εφοδιασµένα µόνο για τον πηγαιµό, αφού οι αποστολές αυτοκτονίας δεν είχαν επιστροφή. Είχε έρθει η ώρα που κάθε φυσιολογικός άνθρωπος θα αποφάσιζε να αρχίσει τις διαπραγµατεύσεις. Να όµως που ο πόλεµος δεν βρισκόταν στα χέρια φυσιολογικών ανθρώπων. Στην Ιαπωνία η πραγµατική εξουσία ήταν στα χέρια αξιωµατικών από παλιές οικογένειες σαµουράι, µε έναν κώδικα τιµής που τους επέβαλλε να πεθάνουν µαχόµενοι, κι αν κατά λάθος πιαστούν αιχµάλωτοι, να αυτοκτονήσουν κάνοντας χαρακίρι. Αλλά και από τη µεριά τους οι Αµερικανοί στρατιωτικοί ηγέτες δεν ήταν όλοι το ίδιο ισορροπηµένοι. Οι ναύαρχοι Νίµιτς και Σπρούανς υποστήριζαν τη µόνη λογική άποψη, δηλαδή ότι η Αµερική έπρεπε να προχωρήσει από αέρα και θάλασσα, και να αποφύγει κάθε αχρείαστη αιµατοχυσία, προσπερνώντας τα νησιά µε τις τελείως αποµονωµένες ιαπωνικές µονάδες, που σύντοµα θα καταντούσαν γραφικοί Ροβινσώνες µε σκουριασµένα όπλα. Στα επιτελεία, όµως µακριά από την καθηµερινή φρίκη του πολέµου, κυριαρχούσε η άποψη του στρατηγού Ντάγκλας Μακάρθουρ, ενός παλαίµαχου µε οράµατα ηρωικών επελάσεων πεζικού και τέλεια περιφρόνηση για τις ανθρώπινες απώλειες. Καθώς ο πόλεµος έφτανε στις πύλες της Ιαπωνίας ο στρατός της δεν πολεµούσε πια έναν επιθετικό πόλεµο αλλά έναν αγώνα µέχρι θανάτου στα σύνορα της πατρίδας. Το Φεβρουάριο και Μάρτιο του 1945, οι Αµερικανοί έκανα απόβαση για να καταλάβουν το µικροσκοπικό νησιωτικό σύµπλεγµα Ίουο Ζίµα, κι αυτό τους κόστισε 7 χιλιάδες νεκρούς και 22 χιλιάδες τραυµατίες, σχεδόν έναν στους δύο Αµερικανούς µετείχαν στην απόβαση!

175

Γιατί τόσες µεγάλες απώλειες; Επειδή περισσότεροι από 20 χιλιάδες Ιάπωνες πολέµησαν µέχρι θανάτου αντί να παραδοθούν. Οι χίλιοι που πιάστηκαν αιχµάλωτοι ήταν βαριά τραυµατισµένοι και απλώς δεν κατάφεραν να πολεµήσουν µέχρι θανάτου. Ήταν η πρώτη φορά µετά το Πέρλ Χάρµπορ που η φρίκη του πολέµου χτυπούσε πραγµατικά την πόρτα της Αµερικής, ταράζοντας συθέµελα την χαρακτηριστική µακαριότητα αυτής της τεράστιας και πλούσιας χώρας, τέλεια ασφαλισµένης από κάθε κίνδυνο ξένης εισβολής. Τη φρίκη αυτή χρησιµοποίησαν πολλοί πολιτικοί και στρατιωτικοί για να φανατίσουν την αµερικανική κοινή γνώµη ακόµα περισσότερο εναντίον της Ιαπωνίας, ώστε κανείς να µην αµφιβάλλει ότι ήταν απαραίτητο να χρησιµοποιηθεί η ατοµική βόµβα.

Όπως και να είχαν τα πράγµατα, την Άνοιξη του 1945 τα εργοστάσια παραγωγής πυρηνικών υλικών παρήγαγαν πολύ περισσότερο πλουτώνιο παρά ουράνιο, κι ο Γκρόουβς αποφάσισε ότι ήταν απαραίτητο να δοκιµαστεί αµέσως ο πυροδοτικός µηχανισµός της βόµβας πλουτωνίου, που ήταν τόσο πολύπλοκος και αδοκίµαστος ώστε να µην είναι καθόλου βέβαιο ότι θα λειτουργήσει σωστά. Γι' αυτόν το λόγο, αποφασίστηκε να γίνει η πρώτη πυρηνική δοκιµή στο Αλαµογκόρντο, µια έρηµη έκταση της νοτιοδυτικής πολιτείας Νέο Μεξικό. Η δοκιµαστική βόµβα πλουτωνίου εξερράγη στις 05:29 την 16η Ιουλίου 1945 µε µια λάµψη που έγινε ορατή από 400 χιλιόµετρα, και ωστικό κύµα που έσπασε τζάµια σε απόσταση 200 χιλιόµετρα. Η τεράστια θερµοκρασία έλιωσε το αµµώδες έδαφος και σχηµάτισε τραχύ πράσινο γυαλί. Από τον ψηλό χαλύβδινο πύργο πάνω στον οποίο ήταν τοποθετηµένη η βόµβα, έµεινε µόνο ένα µικροσκοπικό κοµµάτι της βάσης. Μέσα στα τσιµεντένια παρατηρητήρια, οι επιστήµονες έµειναν αποσβολωµένοι από το φοβερό θέαµα. Καθώς το γιγάντιο ατοµικό µανιτάρι ανέβαινε όλο και πιο ψηλά στον ουρανό, ο Βρετανός φυσικός Τζέηµς Τακ δεν βρήκε το λόγο να κρατήσει τα συναισθήµατά του, κι έσπασε τη νεκρική σιγή µε τις λέξει: "Θεέ µου, τι είναι αυτό που κάναµε;" Ο µυστηριακός Οπενχάιµερ άρχισε να απαγγέλλει στίχους από ένα ινδουιστικό έπος για το θάνατο του σύµπαντος. Λίγες στιγµές αργότερα, ο φυσικός Κιστιακόουσκι είπε, ποιητικά και συγχρόνως ρεαλιστικά, ότι "αυτό το θέαµα θα αντικρίσουν τα µάτια των ανθρώπων την τελευταία µέρα του κόσµου". Οι µετρήσεις έδειξαν εκρηκτική ισχύ αντίστοιχη προς 21 χιλιάδες τόνους ΤΝΤ (τρινιτροτολουόλης), πολύ µεγαλύτερη από κάθε πρόβλεψη, κι οι στρατιωτικοί πανηγύριζαν: επιτέλους η Αµερική είχε στα χέρια της το υπέρτατο όπλο, δοκιµασµένο κι έτοιµο για χρήση, όµως, η σηµασία της έκρηξης ήταν αρκετά διαφορετική, όπως εξάλλου απέδειξε και η ιστορία. Οι επιστήµονες είδαν για πρώτη φορά το αληθινό πρόσωπο του δηµιουργήµατός τους: πολύ περισσότερο από ένα απλό στρατιωτικό όπλο, η βόµβα έµοιαζε σαν µέσο σκληρής, ολοκληρωτικής καταστροφής. Πολλοί άρχισαν να εκφράζουν φωναχτά την ανησυχία και τις αντιρρήσεις τους για τη στρατιωτική χρήση της βόµβας, που φαινόταν αναπόφευκτη. Ο Νις Μπορ

176

πρότεινε να µοιραστούν αµέσως οι ΗΠΑ το µυστικό της βόµβας µε την ΕΣΣ∆, για να αποφευχθεί ο πιθανός ανταγωνισµός των εξοπλισµών, κι ο Ζίλαρντ κυκλοφόρησε στους ατοµικούς επιστήµονες µια επιστολή διαµαρτυρίας. Όµως, οι στρατιωτικοί δεν είχαν αφήσει τίποτα στην τύχη, κι έτσι την ηµέρα της δοκιµής στο Αλαµογκόρντο, το βαρύ καταδροµικό Ιντιανάπολις περίµενε πανέτοιµο στο ναύσταθµο του Σαν Φρανσίσκο, φορτωµένο µε τις βόµβες. Όταν πήρε σήµα ότι η δοκιµή είχε επιτύχει, αναχώρησε αµέσως προς την κατεύθυνση της Ιαπωνίας. Τρεις εβδοµάδες αργότερα η Χιροσίµα είχε σβήσει από το χάρτη της Γης, και λίγο µετά ακολούθησε το Ναγκασάκι. Στην Ιαπωνία, ο αυτοκράτωρ και η κυβέρνηση περνούσαν τη δική τους αγωνία. Τα εχθρικά βοµβαρδιστικά ήταν τελείως ελεύθερα να αλωνίζουν πάνω από τη χώρα. Μέσα σε µια νύχτα, στις 10 Μαρτίου 1945, οι

εµπρηστικές βόµβες τους άναψαν τόσο µεγάλες φωτιές που µόνο στην πρωτεύουσα, στο Τόκιο, πέθαναν 100 χιλιάδες και τραυµατίστηκαν µε σοβαρά εγκαύµατα άλλο ένα εκατοµµύριο άτοµα. Οι πολιτικοί ήταν από καιρό έτοιµοι να συνθηκολογήσουν, αλλά πέφτανε συνέχεια πάνω στο βέτο των στρατιωτικών, που φαίνεται ότι προτιµούσαν-όσο τρελή κι αν ακούγεται η ιδέα- να µεταφέρουν τον πόλεµο στο έδαφος της Ιαπωνίας, όπου πίστευαν ότι οι τακτικές αυτοκτονίας θα τους έκαναν αήττητους και θα ανάγκαζαν την Αµερική να συνθηκολογήσει µε όρους ευνοϊκούς για την Ιαπωνία. Καθόλου απίθανη ιδέα, αν το δει κανείς µε την προοπτική του Βιετνάµ. Το λουτρό αίµατος δεν φαινόταν να τους νοιάζει ιδιαίτερα. Τον Απρίλιο 1945 ο αυτοκράτορας διόρισε µια καινούργια, πιο ειρηνόφιλη κυβέρνηση, και διέταξε τον πρωθυπουργό Σουζούκι να ερευνήσει τρόπους για να τελειώσει ο πόλεµος. Στη Μόσχα, ο πρεσβευτής Σάοτ προσπαθούσε να επιτύχει τη διαµεσολάβηση της Σοβιετικής Ένωσης που δεν ήταν σε πόλεµο µε την Ιαπωνία. Το µόνο αίτηµα της Ιαπωνίας ήταν να διατηρήσει τον αυτοκράτορά της, ένα αξίωµα βασικά θρησκευτικό, µε ελάχιστες πολιτικές εξουσίες. Οι αρχηγοί των Συµµάχων συναντήθηκαν στο Πότσνταµ, κοντά στο Βερολίνο, για να συζητήσουν το τέλος του πολέµου, και στις 27 Ιουλίου εξέδωσαν µια διακήρυξη µε την οποία ζητούσαν από την Ιαπωνία να συνθηκολογήσει. Αν συνθηκολογούσε, τότε ήταν ελεύθερη να επιλέξει χωρίς περιορισµούς όποια µορφή διακυβέρνησης προτιµά. Το υπουργικό συµβούλιο της Ιαπωνίας ήταν πολύ πρόθυµο να δεχθεί τη διακήρυξη, αλλά δεν κατάφερε να ξεπεράσει το βέτο των στρατιωτικών που ήθελαν διαβεβαιώσεις για τον αυτοκράτορά τους και δεν καταλάβαιναν καθόλου τη δυτική τύπου ιδέα ότι θα είναι ελεύθεροι να επιλέξουν. Περιµένοντας να επιστρέψει ο Στάλιν από το Πότσνταµ στη Μόσχα για να αναλάβει τη διαµεσολάβηση, εξέδωσαν µια απάντηση στην οποία έλεγαν ότι δεν θα απαντήσουν στη διακήρυξη. Όµως το νόηµα της ιαπωνικής απάντησης χάθηκε στη µετάφραση. Ο Τρούµαν κατάλαβε λανθασµένα ότι οι Ιάπωνες αρνούνται να συνθηκολογήσουν, και µε αυτή ακριβώς την εντύπωση έδωσε την εντολή να

177

βοµβαρδιστεί µε το νέο όπλο ο πρώτος στόχος. Όσο για τους ευσεβείς πόθους των Ιαπώνων, µόλις ο Στάλιν επέστρεψε από το Πότσνταµ, τους κήρυξε κι αυτός τον πόλεµο. Ήδη από τον Αύγουστο 1944 είχε οργανωθεί µια επίλεκτη αεροπορική µονάδα µε βοµβαρδιστικά Β-29 ειδικά διαµορφωµένα για να ρίξουν τη βόµβα. ∆ιοικητής της ορίστηκε ο σµήναρχος Πωλ Τίµπετς, κι η εκπαίδευση περιλάµβανε ειδικές τεχνικές τάσης για το µεγάλο βάρος και την τεράστια εκρηκτική ισχύ της ατοµικής βόµβας. Οι περισσότεροι αεροπόροι δεν γνώριζαν για ποιο σκοπό εκπαιδεύονταν. Καθώς τα τρία Β-29 πλησίαζαν τις ακτές της Ιαπωνίας, πυκνά σύννεφα ήταν απλωµένα όσο έφτανε το µάτι, σχηµατίζοντας µια συµπαγή άσπρη µάζα. Ο σµήναρχος Τίµπετς είχε ρητές εντολές να ρίξει την ατοµική βόµβα µε οπτική σκόπευση, κι όχι µε το ραντάρ. Αλίµονο αν το ραντάρ αστοχούσε

κι έριχνε τη βόµβα των δυο δισεκατοµµυρίων δολαρίων στη θάλασσα ή σε καµιά ακατοίκητη πεδιάδα, όπως συχνά συµβαίνει στον πόλεµο. Μετά από µια νύχτα µονότονης πτήσης, ο Τίµπετς έβρισε µέσα του τη νέφωση που τον ανάγκαζε να επιστρέψει άπρακτος στη βάση του. Πριν όµως γυρίσει το αεροπλάνο για το µακρύ δρόµο της επιστροφής, θυµήθηκε ότι το πρωινό µετεωρολογικό αεροπλάνο είχε µιλήσει για κάποια κενά στα σύννεφα στην περιοχή της Χιροσίµα. Αποφασίζει να πάει ως εκεί και να ελέγξει. Για τους ανθρώπους που είχαν ξυπνήσει στη µοιραία πόλη εκείνο το πρωινό και βρίσκονταν ήδη στις δουλειές τους, η µέρα δεν έµοιαζε να διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη. Πολλοί γύρισαν το κεφάλι τους στον ουρανό για να χαρούν λίγο την ηλιόλουστη µέρα, τόσο σπάνια την εποχή εκείνη στην Ιαπωνία. Ίσως µάλιστα να άκουσαν κάποιο αδύναµο βόµβο και να είδαν τρία βοµβαρδιστικά, µικρές κουκίδες πολύ ψηλά στον ουρανό. Κανείς δεν έδωσε ιδιαίτερη σηµασία. Τι ζηµιά µπορούσαν να κάνουν τρία βοµβαρδιστικά; Έτσι κι αλλιώς, αφού δεν είχαν στο στόχαστρό τους την πόλη, σίγουρα θα προσπερνούσαν για να ρίξουν τις βόµβες τους στη βόρεια Ιαπωνία, εκεί όπου ήταν συγκεντρωµένες οι περισσότερες βιοµηχανίες. Στις 08:15 το πρωί η ατοµική βόµβα εξερράγη 580 µέτρα πάνω από το κέντρο της Χιροσίµα µε εκρηκτική δύναµη που πλησίαζε τους 20 χιλιάδες τόνους ΤΝΤ. Το Ένολα Γκαίυ αποµακρύνθηκε όσο ταχύτερα µπορούσε για να αποφύγει την έκρηξη, αλλά κατόπιν πλησίασε ως την άκρη της πόλης για να εκτιµήσει τις ζηµιές, και τότε ο δεύτερος πιλότος Ρόµπερτ Λούις, αναφώνησε κι εκείνος µε τη σειρά του: "Θεέ µου, τι είναι αυτό που κάναµε!" ∆υο χιλιόµετρα από το επίκεντρο της έκρηξης, ο Χιρότο Κυµπούρα κοίταξε τον ορίζοντα κι είδε να κινείται µε τεράστια ταχύτητα προς το µέρος του ένας πανύψηλος τοίχος από φλόγες. Μέσα στο κλάσµα δευτερολέπτου που µεσολάβησε, σκέφτηκε ότι το κτίριο µέσα στο οποίο δούλευε θα έπαιρνε φωτιά. Άκουσε τον εαυτό του να φωνάζει "συναγερµός" πριν µείνει αναίσθητος από ένα πολύ δυνατό χτύπηµα. Όταν συνήλθε βρήκε τον εαυτό του κάτω από ένα γραφείο, έξι µέτρα από το δικό του. Παντού γύρω του υπήρχαν σωροί από τούβλα, καδρόνια

178

και σπασµένο γυαλί. Πρώτα είδε τα αίµατα που ήταν απλωµένα στο πάτωµα, και µετά τα αίµατα που σκέπαζαν τα χέρια του. Στην πρώτη προσπάθειά του να κινηθεί, ένιωσε έναν καυτό πόνο να διατρέχει ολόκληρο το σώµα του. Γύρω του µπορούσε να ακούσει βογκητά πόνου και φωνές που καλούσαν βοήθεια. Προσπάθησε να φωνάξει, αλλά από το στόµα του δεν βγήκε κανένας ήχος. Με φοβερούς πόνους, άρχισε να σέρνεται στο πάτωµα προς την έξοδο , µε τις αισθήσεις του άλλοτε να χάνονται κι άλλοτε να επιστρέφουν. Ξαφνικά βρέθηκε στο ισόγειο, χωρίς να έχει την παραµικρή ανάµνηση πως κατάφερε να κατέβει τις σκάλες, που ήταν σχεδόν κατεστραµµένες. Μπορούσε να δει αρκετά καλά µε το δεξί µάτι, κι έτσι δεν πρόσεξε ότι το αριστερό του είχε τυφλωθεί. Κάποιοι τον βοήθησαν να φτάσει σε ένα υπόγειο καταφύγιο, γεµάτο µε φρικτά τραυµατισµένους ανθρώπους. Μια µητέρα µε µωρό στην αγκαλιά έφτασε τρικλίζοντας και ζητώντας βοήθεια για το µωρό της. Το

σώµα της ήταν ολόκληρο ένα έγκαυµα και το πρόσωπό της τόσο τραυµατισµένο που δεν θύµιζε τίποτα ανθρώπινο. Κάποιος πήρε το µωρό και είδε ότι ήταν ήδη νεκρό, αλλά στη µητέρα είπε ότι ήταν καλά. Εκείνη έβγαλε ένα µικρό βογκητό ευγνωµοσύνης και λιποθύµησε. ∆εν συνήλθε πριν ξεψυχήσει, λίγες ώρες αργότερα. Πολλά έχουν γραφεί για τα αποτελέσµατα της έκρηξης: τη θερµοκρασία πολλών εκατοµµυρίων βαθµών Κελσίου στο κέντρο της έκρηξης, την ακαριαία λάµψη, εκτυφλωτική όσο χιλιάδες ήλιοι, τη φοβερή ακτινοβολία που καταστρέφει κάθε µορφή ζωής, το ωστικό κύµα που δεν αφήνει τίποτα όρθιο στο πέρασµά του, τα δεκάδες χιλιάδες θύµατα που απλώς εξατµίστηκαν, αφήνοντας µόνο τη σκιά τους στο οδόστρωµα, δεκάδες χιλιάδες που βασανίστηκαν λίγες ώρες πριν πεθάνουν από φοβερά εγκαύµατα, την ακτινοπάθεια, κι αργότερα τη λευχαιµία και άλλες ακατονόµαστες παθήσεις. Και το τεράστιο πυρηνικό µανιτάρι, µια τροµακτική εικόνα που έγινε ο χειρότερος εφιάλτης της ανθρωπότητας για πολλές δεκαετίες, όσο κράτησε ο ψυχρός πόλεµος. Για τους λιγοστούς που επέζησαν στη Χιροσίµα, η βόµβα είχε καταστρέψει κάθε µέσο επικοινωνίας µε την υπόλοιπη Ιαπωνία. Πέρασαν ώρες και µέρες πριν καταλάβει η χώρα ότι κάτι ιδιαίτερο είχε συµβεί στη Χιροσίµα, και κανείς δεν γνώριζε τι ήταν. Οι στρατιωτικοί επέµεναν ότι η πόλη είχε υποστεί ένα συµβατικό βοµβαρδισµό, σαν αυτούς που κατέστρεφαν καθηµερινά πολλές πόλεις της Ιαπωνίας. Στην Αµερική όµως, ο χρόνος κυλούσε µε άλλο ρυθµό. Ο Πρόεδρος Τρούµαν περίµενε άµεση παράδοση της Ιαπωνίας κι όταν είδε να καθυστερεί, αποφάσισε να ρίξει τη δεύτερη βόµβα, ακριβώς τρεις ηµέρες µετά την πρώτη. Όπως και στην περίπτωση της Χιροσίµα, ο στόχος δεν ήταν προκαθορισµένος µε ακρίβεια αλλά αποφασίστηκε την τελευταία στιγµή από τις καιρικές συνθήκες και την ορατότητα. Όπως η Χιροσίµα, έτσι και το Ναγκασάκι ήταν απλώς άτυχο. Εύκολα θα µπορούσαν να είχαν καταστραφεί κάποιες άλλες πόλεις. Στις 10 Αυγούστου η πολιτική κυβέρνηση της Ιαπωνίας παραµέρισε τους στρατιωτικούς κι έστειλε µήνυµα µέσω του πρεσβευτή της στην Ελβετία ότι

179

αποδέχεται το τελεσίγραφο του Πότσνταµ, µε µόνο όρο να διατηρήσει τον αυτοκράτορά της. Έτσι µια φραστική παρεξήγηση έκλεισε τον αιµατηρό κύκλο της, αφήνοντας πίσω της 200 χιλιάδες νεκρούς, και στις 14 Αυγούστου 1945 ο αυτοκράτορας ανακοίνωσε στους υπηκόους του την παράδοση της Ιαπωνίας. Θα ήταν µεγάλο ευτύχηµα να µπορούσα να γράψω ότι το πυρηνικό δράµα είχε φτάσει στο τέλος του. ∆υστυχώς, είχε µόλις αρχίσει. Θυµάµαι καθαρά ένα καλοκαιρινό απόγευµα, στις αρχές της δεκαετίας 1960. Καθόµουν µε τον πατέρα µου και χάζευα τις πάπιες στην ήρεµη λίµνη της Ζυρίχης, ευτυχισµένος που το σχολείο κι όλες οι άλλες σκοτούρες της ζωής µου ήταν τόσο µακριά. Όλα όµως άλλαξαν µέσα σε µια στιγµή, όταν ο πατέρας µου αισθάνθηκε ότι χρειαζόταν να µου µεταφέρει µια πληροφορία από την εφηµερίδα που διάβαζε: Η Αµερική ή η Σοβιετική Ένωση, δεν θυµάµαι ποια, είχε µόλις δοκιµάσει µια ατοµική βόµβα 100 µεγατόνων. Είχα

ήδη δει φωτογραφίες από την καταστροφή της Χιροσίµα, και τώρα το παιδικό µου µυαλό ήταν αναγκασµένο να χωρέσει την ιδέα µιας βόµβας 5 χιλιάδες φορές πιο ισχυρής από εκείνη. Γνωρίζοντας συγχρόνως ότι οι δύο χώρες είχαν ήδη χιλιάδες ατοµικές βόµβες, φορτωµένες σε πυραύλους και αεροπλάνα, έτοιµες να δώσουν το αποφασιστικό χτύπηµα στον αντίπαλο µέσα σε λίγα λεπτά. Ήταν µια τροµερή εικόνα, κι ένα συναίσθηµα φόβου και απόγνωσης που χαράχθηκε για πάντα στην παιδική ψυχή µου, όπως χαράχθηκε στις ψυχές εκατοµµυρίων άλλων ανθρώπων, στοιχειώνοντας τις ζωές τους για πολλές δεκαετίες. Μια κατάσταση τόσο παράλογη, που χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια πριν µπορέσω να κατανοήσω τους µηχανισµούς που την συντηρούσαν. Όσο κράτησε ο ψυχρός πόλεµος, στην Αµερική και την ΕΣΣ∆ υπήρχαν πολλοί πολιτικοί και στρατιωτικοί που έκαναν ότι µπορούσαν για να τροµοκρατήσουν και να φανατίσουν τον πληθυσµό της χώρας τους. Χωρίς τη σοβιετική απειλή, οι Αµερικανοί στρατιωτικοί δεν θα είχαν µπορέσει να διατηρήσουν τόσο µεγάλο έλεγχο στις αποφάσεις και τις δαπάνες της χώρας τους. Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και στη Σοβιετική Ένωση. Με αυτή την έννοια, θα µπορούσε να πούµε ότι Αµερικανοί και Σοβιετικοί στρατιωτικοί συνεργάζονταν για έναν κοινό σκοπό. Αυτή είναι λίγο πολύ η ιστορία του ψυχρού πολέµου. Το αγαπηµένο δηµιούργηµα των στρατιωτών, ο πανάκριβος ανταγωνισµός των εξοπλισµών, στέρησε από εκατοντάδες εκατοµµύρια ανθρώπους το καθηµερινό τους φαγητό, την ιατρική περίθαλψη, τη µόρφωση και τις ελπίδες για έναν καλύτερο και ειρηνικό αύριο. Ελεύθερες από την παράνοια του στρατιωτικού ανταγωνισµού, η Γερµανία και η Ιαπωνία κέρδισαν την ειρήνη κι έχουν σήµερα τις πιο δυναµικές οικονοµίες στον κόσµο. Στο Καζακστάν, οι αξιωµατικοί του πρώην Σοβιετικού στρατού έχουν βαρεθεί να φυλάνε τους αχρηστευµένους διηπειρωτικούς πυραύλους, και για να µπορέσουν κι αυτοί να µετάσχουν στην ελεύθερη οικονοµία, αφαιρούν τις πυρηνικές κεφαλές και πουλάνε το θανατηφόρο πλουτώνιο. Ένα πρόσφατο ναυάγιο στη Βαλτική Θάλασσα αποκάλυψε ένα ακόµα λαθραίο φορτίο πλουτωνίου που είχε φορτωθεί στη Ρωσία και ταξίδευε προς άγνωστη

180

κατεύθυνση. Άγνωστο, γιατί σήµερα πια έχουν πολλαπλασιασθεί επικίνδυνα τα κράτη που ενδιαφέρονται να αγοράσουν πλουτώνιο και να κατασκευάσουν τη δική τους βόµβα. Η ατοµική τεχνολογία είναι κοινό µυστικό, κι εκτός από τις µεγάλες χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία και το Πακιστάν, που κλιµακώνουν τα πυρηνικά τους προγράµµατα, κάθε παρανοϊκός µικροδικτάτορας έχει πραγµατικά τη δυνατότητα να αποκτήσει τη δική του βόµβα. Αν δεν γίνει κάτι, σε λίγο το καρτέλ κοκαΐνης του Κάλι θα αντιµετώπιζε τις διωκτικές αρχές της Αµερικής µε µικρές ατοµικές βόµβες, µεγέθους Χιροσίµα. Ακούγεται σαν επιστηµονική φαντασία, αλλά δεν είναι. Το τέρας που απελευθερώθηκε µε την πρώτη ατοµική έκρηξη είναι ακόµα ζωντανό. Όπως και τότε , έτσι και σήµερα ο έλεγχος του είναι σε λάθος χέρια. Η Χιροσίµα ήταν από παλιά γνωστή για τις όµορφες ιτιές της, τις πιο όµορφες σε ολόκληρη την Ιαπωνία. Στο κέντρο της πόλης, ο ποταµός

χωρίζεται σε δυο ρεύµατα. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η γέφυρα Αιόϊ, το σηµείο που σκόπευσε ο βοµβαρδιστής του Ένολα Γκαίυ για να ρίξει τη βόµβα. ∆ίπλα στη γέφυρα βρίσκεται το πιο γνωστό ανάµεσα στα κτίρια που στέκονταν όρθια µετά τη καταστροφή, που σήµερα είναι γνωστό µε το όνοµα δρόµος της Ατοµικής Βόµβας κι αποτελεί µέρος του κήπου µε τα µνηµεία για την Ειρήνη. Καθώς η έκρηξη χτύπησε το κτίριο από τελείως κατακόρυφη κατεύθυνση, οι στέγες και τα πατώµατα του κατέρρευσαν σε κλάσµα δευτερολέπτου, η ακτινοβολία εξάτµισε τους ανθρώπους, αλλά οι γεροί κατακόρυφοι τοίχοι άντεξαν. Για πολλά χρόνια οι επιζώντες δεν συµφωνούσαν τι έπρεπε να κάνουν µε το κτίριο: να το κατεδαφίσουν και να ξεχάσουν την καταστροφή ή να το συντηρήσουν, διατηρώντας έτσι ζωντανές και τις αναµνήσεις τους. Σήµερα οι όµορφες ιτιές φυτρώνουν και πάλι στους κήπους και τους δρόµους της πόλης. Κι όµως η Χιροσίµα δεν πρόκειται ποτέ να είναι µια πόλη σαν όλες τις άλλες. Μπορεί η φοβερή οπτασία του πυρηνικού µανιταριού να µην πλανιέται πια πάνω από τις πόλεις του κόσµου, αλλά εδώ τα πράγµατα είναι διαφορετικά. Η Χιροσίµα γνωρίζει πολύ καλά ότι ο άνθρωπος δεν µπορεί να συµβιώσει µε την ατοµική βόµβα. Αυτός ο βασανισµένος τόπος ανασαίνει την πολύ µεγάλη ελπίδα ότι οι άνθρωποι δεν θα ξεχάσουν τον απερίγραπτο πόνο της βόµβας, κι ότι έτσι θα βρουν τους.

ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΖΟ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Πηγή ενεργείας και πρώτη ύλη, το πετρέλαιο είναι ένας από τους πρωταγωνιστές της τεχνολογικής εξελίξεως

Έχουν περάσει εκατό χρόνια και πάνω, από τότε που ο συνταγµατάρχης Ντρέικ άνοιξε την πρώτη πετρελαιοπηγή στην Τίτουσβιλ της Πενσυλβανίας. Τότε, το πετρέλαιο χρησιµοποιόταν µόνο για το φωτισµό και για φάρµακο.

181

Σήµερα, έχει γίνει ένας από τους κυριότερους πρωταγωνιστές της σύγχρονης εντυπωσιακής τεχνολογικής αναπτύξεως, είτε σαν πηγή ενεργείας είτε σαν πρώτη ύλη για αναρίθµητα άλλα προϊόντα. Σαν καύσιµη ύλη, τροφοδοτεί τα εκατοµµύρια αυτοκίνητα πού διατρέχουν τους δρόµους όλων των χωρών του κόσµου, τους κινητήρες των τρακτέρ και των άλλων αγροτικών µηχανών, Τις γιγάντιες µηχανές ντίζελ των πλοίων, προµηθεύει τις θερµικές ενέργειες σε άπειρες βιοµηχανίες, στα θερµοηλεκτρικά έργα, χρησιµοποιείται στα αεροπλάνα και στους διαστηµικούς πυραύλους πού µεταφέρουν τον άνθρωπο στη σελήνη. Σαν πρώτη ύλη ατή χηµική βιοµηχανία, το πετρέλαιο δηµιούργησε ένα νέο βιοµηχανικό τοµέα, την πετροχηµεία πού γνώρισε, τελευταία, τεράστια ανάπτυξη, µε την παραγωγή σηµαντικών χηµικών ουσιών, όπως τα αλκοόλ, τα οργανικά οξέα, ή γλυκερίνη, τα απορρυπαντικά, τα εντοµοκτόνα, το συνθετικό καουτσούκ, υφαντουργικές ίνες και πολλές άλλες πλαστικές ύλες.

Το πετρέλαιο ήταν γνωστό σε πολλές χώρες πολύ πριν από την

ανακάλυψη του Ντρέικ. Στη Βίβλο διαβάζουµε πώς Ο Νώε είχε αλείψει την κιβωτό του µε µια προστατευτική ουσία, την πίσσα (στερεό κατάλοιπο του πετρελαίου). Στην Περσία και τις Ινδίες, χώρες µε πανάρχαιο πολιτισµό, χρησιµοποιούσαν την πίσσα για να στεγανοποιήσουν τα κανάλια και τις δεξαµενές νερού, και το πετρέλαιο πού ξεχείλιζε µόνο του από τις σχισµές του εδάφους χρησιµοποιόταν για να συντηρούν τις Ιερές φλόγες. ΟΙ Κινέζοι είχαν ανακαλύψει ένα σύστηµα γεωτρήσεως πού έµοιαζε πολύ µε το σηµερινό γεωτρητικό σύστηµα ερεύνης. Το πετρέλαιο, πού έβρισκαν µ' αυτό τον τρόπο, το µετέφεραν µε ένα πολύπλοκο σύστηµα αγωγών από καλάµια µπαµπού για να το χρησιµοποιήσουν σε υποτυπώδεις λυχνίες.

Τα παράγωγα του πετρελαίου ήταν γνωστά και στη ρωµαϊκή αυτοκρατορία: αναφέροµε τις περίφηµες φλεγόµενες πηγές της Βάλλε Παντάνα, απλές αναθυµιάσεις µεθανίου πού τυχαία έπαιρναν φωτιά, γνωστότατο ήταν κυρίως το λεγόµενο «λάδι του Άγκρι-τζέντο», πού ξεχείλιζε από µια πλαγιά έξω από την πόλη και ο λαός το χρησιµοποιούσε για τα λυχνάρια. Όπως βεβαιώνει ο Πλίνιος, στο πετρέλαιο είχαν αποδοθεί οι πιο ποικίλλες ευεργετικές και θεραπευτικές ιδιότητες: «.... σταµατά την αιµορραγία, επιταχύνει την επούλωση των πληγών. Η πίσσα της Βαβυλωνίας είναι δραστική στη θεραπεία του καταρράκτη, της λέπρας, του κνησµού ... Ένα έµπλαστρο από πίσσα µπορεί να κάνη καλό και στις περιπτώσεις επιληψίας». Παρόµοια χρήση είχαν οι πετρελαιοφόρες ουσίες κατά τον µεσαίωνα και τους αιώνες πού ακολούθησαν.

Στον Νέον Κόσµο πολυάριθµες φυλές Ινδιάνων γνώρισαν την ωφελιµότητα του πετρελαίου: χρησιµοποιούσαν την πίσσα για να καλαφατίσουν τις σχεδίες. Και άλειφαν µε πετρέλαιο το σώµα τους για να προστατευθούν από τις επιδηµίες. Με τον ερχοµό των λευκών, το πετρέλαιο έγινε εµπόρευµα για ανταλλαγές: οι πρώτοι µετανάστες αγόραζαν το πετρέλαιο πού συγκέντρωναν οι ινδιάνοι από τις επιφάνειες των βάλτων, πληρώνοντας µε περιδέραια από γυαλί ή µε ρακή. Το χρησιµοποιούσαν κυρίως για να αλείφουν τους άξονες στις ρόδες των κάρων και να θεραπεύουν τις πληγές των αλόγων. Αργότερα, το πετρέλαιο απόκτησε τη

182

φήµη ότι είναι εξαίρετο φάρµακο, καλό για όλες τις χρήσεις και άρχισε να γίνεται περιζήτητο.

Ωστόσο, ακόµα και στις αρχές του 19ου αιώνα, για τους πιονιέρους, ήταν πραγµατική ατυχία να συναντήσουν πετρέλαιο: όταν οι πρώτοι µετανάστες έσκαβαν πηγάδια αναζητώντας αλάτι ή αρµυρό νερό για τις τροφές των ζώων ή για να διατηρήσουν το κρέας, συχνά συναντούσαν ελαιώδες νερό πού εµπόδιζε τις έρευνές τους. Και για να απαλλαγούν απ’ αυτό, δεν έβρισκαν άλλο καλύτερο να κάµουν, παρά να του βάλουν φωτιά.

Αλλά στο µεταξύ, κάποιος Σάµουελ Κίερ είχε τη ιδέα να λανσάρει το πετρέλαιο σαν «θαυµατουργό φάρµακο» µε την κατάλληλη προπαγάνδα. Έτσι, αφού µάζευε το πετρέλαιο πού έβγαινε από µια πλαγιά στην περιοχή των βουνών Αλλεγκάνι, το µποτιλιάριζε σε µικρά φιαλίδια και το έριχνε στο εµπόριο. Η επιχείρηση σηµείωσε κάποια επιτυχία και άρχισαν, τότε, να ξεπηδούν τα πρώτα διυλιστήρια για το «λάδι από πέτρα». Σύντοµα δηµιουργήθηκε η ανάγκη να βρεθούν νέες πηγές πετρελαίου, αφού οι

ποσότητες πού έβγαιναν απ’ τις φυσικές πηγές ήταν πολύ περιορισµένες, και κυρίως γιατί το πετρέλαιο άρχισε να αντικαθιστά το λάδι της φάλαινας για τον φωτισµό.

Το 1856, ένας δικηγόρος από τη Νέα Υόρκη αγόρασε τυχαία ένα φιαλίδιο µε πετρέλαιο και κατάλαβε ότι µε το «θαυµατουργό φάρµακο» µπορούσε να κάνη χρυσές δουλειές. Ίδρυσε τότε µια µετοχική εταιρεία, τη Seneca Oil Company, για την ανεύρεση υγρών καυσίµων και νοίκιασε για 99 χρόνια µια περιοχή έξω από την Τίτουσβιλ, στην Πενσυλβανία. Από τους πιο ένθερµους υποστηρικτές της εταιρείας ήταν ο συνταγµατάρχης Ντρέικ. Λίγα πράγµατα ξέροµε γι' αυτόν. Γιος κτηµατία και προικισµένος µε σπάνια µόρφωση, φαίνεται ότι είχε καταπιαστεί µ' ένα σωρό επαγγέλµατα πριν επιδοθεί στην αναζήτηση πετρελαίου. Είναι βέβαιο ότι ο τίτλος του συντα-γµατάρχη του δόθηκε από τους εταίρους για να έχει µεγαλύτερο κύρος. Ό Ντρέικ ήταν όµως προικισµένος µε πνεύµα πρωτοβουλίας και µε µεγάλη επιµονή, γι' αυτό του ανατέθηκε να ανακαλύψει το πολύτιµο µαύρο υγρό πού κρυβόταν στο έδαφος. Εγκαταστάθηκε κοντά σε µια παλιά πετρελαιοφόρο πηγή και άρχισε να σκάβει. Το έδαφος, αµµουδερό και αργιλώδες, κατέρρεε εύκολα και οι πρώτες προσπάθειες ναυάγησαν. Τότε ο Ντρέικ σκέφτηκε να χώση στην άµµο ένα σωλήνα από χυτοσίδηρο ώσπου να φτάσει στο συµπαγή βράχο κι έπειτα να πέραση µέσα στο σωλήνα το τρυπάνι, πού λειτουργούσε µ' ένα ατµοκίνητο βαρούλκο στηριγµένο σε µια ξύλινη σκαλωσιά. Στις 27 Αυγούστου 1859 ο σωλήνας, άρχιζε να γεµίζει πε-τρέλαιο: ή γεώτρηση είχε φτάσει τα 22 µέτρα περίπου. Μετά από λίγο, το πετρέλαιο έβγαινε µε ρυθµό δέκα βαρέλια τη µέρα.

Ή είδηση διαδόθηκε αµέσως και από κείνη τη στιγµή άρχισε ο αγώνας δρόµου για το πετρέλαιο, που είχε τόσο θεαµατικές και δραµατικές όψεις όσο και το κυνηγητό του χρυσού. Χιλιάδες άτοµα ρίχνονται µε αγωνία στην αναζήτηση του µαύρου χρυσού ανοίγοντας παντού πηγάδια χωρίς να έχουν την παραµικρή τεχνική κατάρτιση και αφηµένοι µόνο στην τύχη. Πόλεις καινούριες φυτρώνουν σε περιοχές άλλοτε έρηµες και ιδρύονται άπειρες

183

µικρές εταιρείες πετρελαίου. Μερικές απ’ αυτές, πού τις διηύθυναν άνθρωποι τολµηροί και επιχειρηµατικοί, γνώρισαν τεράστια ανάπτυξη, συντρίβοντας τις πιο µικρές επιχειρήσεις. Ακόµα κι ο ίδιος ο Ντρέικ, µετά την αρχική επιτυχία, εγκαταλείφθηκε από την τύχη και γρήγορα κατέληξε στη φτώχεια, ενώ οι άλλοι χρησιµοποιούσαν το δικό του σύστηµα γεωτρήσεως, πού είχε παραλείψει να κατοχύρωση και συσσώρευαν αναρίθµητα πλούτη.

Στο µεταξύ, ή αναζήτηση πετρελαίου πέρασε στους ειδικούς, πού σιγά-σιγά αποκάλυψαν τα µυστικά της πολύτιµης ουσίας: πώς σχηµατίσθηκε στους παλαιούς θαλάσσιους βυθούς µε τη βιοχηµική µεταµόρφωση πελώριων µαζών από πλαγκτονικούς οργανισµούς, πώς έµεινε παγιδευµένη σε ιδιαίτερα πετρώµατα, και πώς µπορούσε να επισηµανθεί για να ακολουθήσει η ορθολογιστική εξαγωγή του. Το κυνήγι του πετρελαίου απλώθηκε και έξω από την Αµερική και οι µεγάλες εταιρείες άρχισαν να ανταγωνίζονται για να αποκτήσουν νέες αγορές.

Ένα από τα πιο περίεργα περιστατικά ήταν ο «πόλεµος των τιµών στην Κίνα», ανάµεσα στη Στάνταρ Όϊλ του Ροκφέλλερ και τη Σέλλ, πού τη

διηύθυνε τότε ο Ντέτερντινγκ. Η Κίνα µε τα 400 εκατοµµύρια των κατοίκων της ήταν µια απέραντη αγορά για τα πετρελαϊκά προϊόντα. ∆υσκολίες για την εισαγωγή πετρελαίου προκαλούσε κυρίως ή νοοτροπία των Κινέζων, πού δεν εννοούσαν να αντικαταστήσουν τα λυχνάρια πού έκαιαν µε φυτικό λάδι. Τότε ή Στάνταρ Όϊλ µοίρασε δωρεάν πάνω από µισό εκατοµµύριο λάµπες 'πετρελαίου, διαφηµίζοντας ταυτόχρονα τα πλεονεκτήµατα αυτού του υγρού. Ή επιχείρηση είχε µεγάλη επιτυχία και ή χρησιµοποίηση του πετρελαίου για φωτισµό κέρδισε γρήγορα έδαφος. Άλλα συνέβη κάτι πού οι ειδικοί της Στάνταρ "Όϊλ δεν είχαν προβλέψει: οι Κινέζοι χρησιµοποιούσαν το πετρέλαιο, αλλά το αγόραζαν από την εταιρεία του Ντέτερντινγκ πού είχε ανακαλύψει κοιτάσµατα πετρελαίου πιο γειτονικά στην Κίνα και µπορούσε να προσφέρει το πετρέλαιο σε χαµηλότερες τιµές. Για να µην πάει χαµένη όλη ή επιχείρηση, ή Στάνταρ αναγκάσθηκε να ρίξει ακόµα περισσότερο τις τιµές και αναπτύχθηκε µια σκληρή πάλη πού παρατάθηκε για πολύν καιρό, µε επικράτηση πότε της µιας και πότε της άλλης εταιρείας.

Κατά το 1895, εµφανίζονται τα πρώτα αυτοκίνητα µε µηχανή εσωτερικής καύσεως. Αυτά τα νέα µέσα κινήσεως χρησιµοποιούσαν ως πηγή ενεργείας τη βενζίνη, δηλαδή το ελαφρότερο κλάσµα του µείγµατος υδρογονανθράκων πού αποτελεί το πετρέλαιο. Τα πρώτα αυτοκίνητα ήταν στοιχειώδη, ωστόσο επιβλήθηκαν γρήγορα σ' όλο τον κόσµο. Στις παραµονές του πρώτου παγκοσµίου πολέµου, κυκλοφορούσαν ήδη δύο εκατοµµύρια αυτοκίνητα, τα περισσότερα στην Αµερική, όπου ο Φορντ, εκείνη την περίοδο, εφαρµόζει τις πρώτες αλυσίδες συναρµολογήσεως για το περίφηµο µοντέλο Τ. Μετά τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο, ο αριθµός των αυτοκινήτων πληθαίνει αδιάκοπα και µε ταχύ ρυθµό ως τις µέρες µας. Ταυτόχρονα µε την ανάπτυξη της βιοµηχανίας αυτοκινήτων διαπιστώνεται και ή ανάπτυξη της αεροπορίας. Και τα αεροπλάνα επίσης, είτε µε έλικα, είτε, τα πιο µοντέρνα, µε τουρµποέλικα ή τουρµπίνα, χρησιµοποιούν, ως καύσιµη ύλη, τη βενζίνη ή την κηροζίνη (φωτιστικό πετρέλαιο). Το πετρέλαιο ακολουθεί και παρακινεί αυτήν την πρόοδο και ή κατανάλωση του ολοένα αυξάνει.

184

Στις πρώτες προσπάθειες διυλίσεως του πετρελαίου, έµειναν σαν κατάλοιπα βαριά έλαια, από τα οποία απαλλάσσονταν καίγοντάς τα αµέσως στα διυλιστήρια. Αλλά πολύ σύντοµα και αυτά τα «άχρηστα προϊόντα», οι νάφθες, έγιναν σηµαντική πηγή ενεργείας. Το 1867, άρχισε να χρησιµοποιείται η νάφθα ως καύσιµη ύλη στα καζάνια των πλοίων, στην αρχή στα πολεµικά πλοία, αλλά σιγά-σιγά ή χρήση της γενικεύθηκε. Τα πλεονεκτήµατα πού έχει το βαρύ πετρέλαιο (µαζούτ) σε σχέση µε το κάρβουνο είναι πραγµατικά σηµαντικά: Ίδιο βάρος πετρελαίου δίνει περισσότερη ενέργεια, αφού ή θερµική του δύναµη είναι 10.500 καλορί στο χιλιόγραµµο ενώ ένα κιλό κάρβουνο δίνει µόνο 7.000 καλορί. Εποµένως, µε το ίδιο τονάζ καύσιµης ύλης, το πλοίο µπορεί να κινηθεί περισσότερο χρόνο και να περιορίσει τις σκάλες ανεφοδιασµού του. Σ' αυτά τα πλεονεκτήµατα πρέπει να προστεθούν ή απλοποίηση των µηχανισµών τροφοδοσίας των κινητήρων και µια µεγαλύτερη προσαρµοστικότητα στη λειτουργία τους, κι ακόµα ή µεγαλύτερη ευκολία ανεφοδιασµού και ή ευκολότερη χρήση του πετρελαίου χάρη στην υγρή µορφή του.

Το πλεονέκτηµα αυτό το συναντούµε σ' όλες τις εφαρµογές του πετρελαίου. Με την επικράτηση και την τελειοποίηση των πετρε-λαιοµηχανών ντίζελ, αντικαταστάθηκαν στα πλοία οι µηχανισµοί κινήσεως και το πετρέλαιο, από απλή πηγή θερµικής ενέργειας µετατράπηκε, και στα µέσα θαλασσίων µεταφορών, σε πηγή µηχανικής ενέργειας. Στη δεκαετία του 50, τα 75% των πλοίων στον κόσµο χρησιµοποιούσαν µηχανές ντίζελ, και µόνο τα τελευταία χρόνια φαίνεται ότι οι ατµοµηχανές τείνουν να κερδίσουν έδαφος.

Ακόµα το πετρέλαιο χρησιµοποιείται σε ποικίλους τοµείς της βιοµηχανίας σαν πρωταρχική πηγή ενέργειας. Το µεγαλύτερο ποσοστό της ενέργειας πού σήµερα καταναλίσκεται στον κόσµο έχει ως πηγή του το πετρέλαιο. Και η ποσοστιαία αύξησή του σε σχέση µε τις άλλες ενεργειακές πηγές είναι σταθερή. Ενώ ή κατανάλωση του κάρβουνου έχει σταθεροποιηθεί γύρω στα 10%, του πετρελαίου έχει φτάσει σήµερα στο 70% περίπου και το ποσοστό αυτό είναι ακόµα µεγαλύτερο αν προσθέσουµε και την κατανάλωση των φυσικών αερίων (µεθάνιο) πού συχνά βρίσκονται στα κοιτάσµατα πετρε-λαίου. Ωστόσο, όπως φαίνεται, το πετρέλαιο, σαν πηγή ενεργειακή, πρόκειται σιγά-σιγά να παραχωρήσει τη θέση του στην ατοµική ενέργεια, αλλά τουλάχιστον ως το 2.000, οι υδρογονάνθρακες θα παίζουν το ρόλο του πρωταγωνιστή.

Για να ανταποκριθούν στην όλο και µεγαλύτερη ζήτηση πετρελαίου, οι εταιρείες έχουν επεκτείνει τις έρευνες τους σ 'όλες τις χώρες του κόσµου. Πολλές φορές, σε τόπους απίθανους, όπως κάτω από τα χιόνια της Αλάσκας ή στη θάλασσα, στην ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα. Έκτος από τις έρευνες για την αναζήτηση κοιτασµάτων πετρελαίου, οι µεγάλες εταιρείες ασχολούνται µε την άντληση του πετρελαίου, τη µεταφορά του, τη διύλιση του και τη διανοµή του πετρελαίου και των παραγώγων του. Για τη µεταφορά χρησιµοποιούνται σήµερα γιγαντιαία πετρελαιοφόρα πλοία, πού µπορούν να µεταφέρουν 300 χιλ. τόνους και σχεδιάζονται δεξαµενόπλοια µε

185

ακόµα µεγαλύτερη χωρητικότητα. Άλλο σύστηµα µεταφοράς είναι οι πετρελαιαγωγοί πού καλύπτουν αποστάσεις χιλιάδων χιλιοµέτρων.

Σήµερα ή βιοµηχανία πετρελαίου δεσπόζει στην ανάπτυξη της σύγχρονης κοινωνίας. Χωρίς το πετρέλαιο µια χώρα δύσκολα θα µπορούσε να προοδεύσει ή να παρακολούθηση το ρυθµό της τεχνολογικής αναπτύξεως άλλων χωρών. Η κατανοµή των αποθεµάτων πετρελαίου στον κόσµο είναι µάλλον άνιση. Η φύση ευνόησε τις Ηνωµένες Πολιτείες, όπου όµως ή παραγωγή δεν κατορθώνει να καλύψει τις εθνικές ανάγκες, την Ανατολική Ευρώπη, τη Βενεζουέλα, τις χώρες της Μέσης Ανατολής, τη Σαχάρα και την Ινδονησία. Το γεγονός αυτό, σε συνάρτηση µε την εξαιρετική οικονοµική σπουδαιότητα του πετρελαίου, έχει επηρεάσει στο παρελθόν και επηρεάζει και σήµερα την παγκόσµια πολιτική, αφού µάλιστα οι πετρελαιοπαραγωγικές χώρες δεν είναι συνήθως και οι καταναλώτριες.

Αν και µελλοντικά το πετρέλαιο, ως ενεργειακή πηγή, θα αφήσει το προβάδισµα στην ατοµική ενέργεια, θα παραµένει πάντα απαραίτητη πρώτη ύλη σ' ένα πρωτοποριακό βιοµηχανικό τοµέα, την πετροχηµεία. Ανάµεσα στα πετροχηµικά προϊόντα σήµερα αριθµούνται τα φαρµακευτικά, τα

εντοµοκτόνα, το συνθετικό καουτσούκ και η µεγάλη ποικιλία των πλαστικών υλών. Πράγµατι, από το πετρέλαιο εξάγονται, έκτος από άλλα, το αιθυλένιο και προπυλένιο, τα οποία, µε τις διαδικασίες του πολυµερισµού, δίνουν τα γιγαντιαία µόρια των πολυµερών. Μ’ αυτά, µπορούν να κατασκευασθούν πολυάριθµες νέες ουσίες για τις πιο ποικίλες χρήσεις. Με την εφαρµογή του στερεοποιητικού πολυµερισµού, χάρη στον ιταλό Νάττα, κατορθώνεται ή συνένωση των µορίων σύµφωνα µε προσδιορισµένες δοµές και δηµιουργούνται, εποµένως, ουσίες µε προκαθορισµένα χαρακτηριστικά. Αναφέροµε, ενδεικτικά, ορισµένες πλαστικές ύλες σκληρές σαν κράµα µεταλλικό. Ικανές να αντέξουν σε υψηλές θερµοκρασίες, ελαφρές, ευκολοµεταχείριστες και ανθεκτικές στη διάβρωση. Από την πετρελαιοβιοµηχανία γεννιέται µια µεγάλη ελπίδα για την ανθρωπότητα. Με την καλλιέργεια µικροοργανισµών πού υπάρχουν στο πετρέλαιο έχουν ληφθεί πρωτεϊνικές ουσίες µε µεγάλη θρεπτική αξία και, όπως φαίνεται, είναι δυνατόν να ληφθούν από υδρογονάνθρακες, µε διαδικασίες χηµικών συνθέσεων, υδατάνθρακες και λίπη. Μπορεί λοιπόν, το πετρέλαιο να συµβάλει αποφασιστικά ώστε να λυθεί το πιο σοβαρό πρόβληµα πού αντιµετωπίζει ο κόσµος σήµερα: το πρόβληµα του υποσιτισµού και της πείνας.

DNA Ο ΚΩ∆ΙΚΑΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Οι θαυµαστές ανακαλύψεις της σύγχρονης βιολογίας Αν το πρώτο µέρος του 20ου αιώνα χαρακτηρίζεται από τη γοργή και τεράστια ανάπτυξη της φυσικής και της χηµείας, το δεύτερο µέρος φαίνεται ότι θα καταγραφεί στην ιστορία σαν η εποχή της βιολογίας. Ποτέ άλλοτε δεν

186

αντιµετωπίσθηκε σε τόσο βάθος, σε όλο τον κόσµο και µε τόσα µέσα, η µελέτη του ζωντανού κόσµου, όσα αυτά τα τελευταία χρόνια. Αφού εγκαταλείφθηκε κάθε θρησκευτική εξήγηση και κάθε φιλοσοφικός ή επιστηµονικός βιταλισµός, η ζωή αντιµετωπίζεται σήµερα σαν η συνέπεια φυσικοχηµικών φαινοµένων και οι σηµερινές µορφές ζωής, σαν η τελευταία εκδήλωση µιας µακρότατης εξελικτικής διαδικασίας που άρχισε, πριν τρία ή τέσσερα δισεκατοµµύρια χρόνια, από την ανόργανη ύλη. Φτάσαµε έτσι να φωτίσουµε πολλές όψεις του µυστηρίου της ζωής και, σήµερα δε φαίνεται να είναι µακριά η µέρα που θα πετύχουµε να δηµιουργήσουµε στο εργαστήριο, µε απλές χηµικές ουσίες, ένα µόριο ζωντανής ύλης. Η βιολογία, δηλαδή η µελέτη των ζωντανών όντων, είναι πανάρχαιη επιστήµη, αφού η παρατήρηση, η σύγκριση και η ταξινόµηση των πολλαπλών µορφών ζωής είχαν κινήσει πάντοτε το ενδιαφέρον των ανθρώπων. Οι πρόγονοί µας όµως, περιορίζονταν να περιγράφουν τους ποικίλους µικροσκοπικούς οργανισµούς βλέποντας στον οργανισµό τη βασική βιολογική µονάδα. Γνώριζαν τα χαρακτηριστικά και τις διαφορές ανάµεσα σε ένα είδος και στο άλλο και τις ποικιλίες στη οµάδα του ίδιου

είδους. Ωστόσο, δεν µπορούσαν να καταλάβουν τον µηχανισµό της αναπαραγωγής και γιατί, π.χ., τα παιδιά µοιάζουν µε στους γονείς τους ή γιατί ένα είδος διατηρεί τα χαρακτηριστικά του. Αγνοούσαν τις ουσιώδεις διαδικασίες της ζωής. Η ανακάλυψη του µικροσκοπίου και η συστηµατική χρησιµοποίηση του στη µελέτη των διαφόρων ιστών, βοήθησαν σηµαντικά την πρόοδο της βιολογίας. Το 1665 ο άγγλος επιστήµονας Ρόµπερτ Χούκ δηµοσίευε ένα βιβλίο, τη "Μικρογραφία", όπου περιέγραψε όσα είχε παρατηρήσει στο µικροσκόπιο: "Πήρα ένα κοµµάτι φελλό και µε ένα καλά ακονισµένο µαχαίρι, έκοψα ένα µικρό κοµµατάκι και έπειτα λείανα την επιφάνειά του. Όταν το εξέτασα προσεκτικά µε το µικροσκόπιο, είδα ότι η ύλη του φελλού είναι γεµάτη αέρα κι αυτός ο αέρας είναι ολότελα κλεισµένος σε µικρές κοιλότητες, παρόµοιες µε τις κυψέλες των µελισσών". Ο άγγλος επιστήµονας είχε δηλαδή ανακαλύψει τα κύτταρα του φυτικού ιστού, αλλά δεν µπορούσε ακόµη να συλλάβει ότι οι µονάδες αυτές υπήρχαν σε κάθε ζωντανή ύλη. Σε αυτό το συµπέρασµα θα καταλήξουν δύο γερµανοί φυσιοδίφες, ο βοτανολόγος Ματτία Σλάιντεν και ο ζωολόγος Τεοντόρ Σβάν, οι οποίοι, το1838 -1839 ανακοίνωσαν, µαζί, την περί κυττάρων θεωρία τους ότι κάθε ζωντανός οργανισµός, ζωικός ή φυτικός, αποτελείται από κύτταρα. Η ανακάλυψη ήταν πολύ σηµαντική: η βιολογική µονάδα δεν ήταν πια οργανισµός αλλά το κύτταρο, δηλαδή ένα ζωντανό µόριο προικισµένο µε αυτονοµία και ατοµικότητα. Το 1885 ένας άλλος γερµανός ερευνητής, ο Ρούντολφ Βίρχωφ, προχώρησε ένα ακόµα βήµα, όταν διατύπωσε την υπόθεση ότι κάθε κύτταρο έπρεπε να προέρχεται από άλλο κύτταρο µέσω του µηχανισµού της αναπαραγωγής. Η ύπαρξη αυτής της διαδικασίας είχε ήδη διαπιστωθεί, λίγα χρόνια πριν, από τον Βάλτερ Φλέµινγκ. Ο Φλέµινγκ,

187

µε την νέα τεχνική του χρωµατισµού των κυτταρικών δειγµάτων, πέτυχε να διακρίνει τα διάφορα µέρη του κυττάρου, τον πυρήνα, την ύλη που περιβάλλει τον πυρήνα, δηλαδή, το κυτταρόπλασµα (ή κυτόπλασµα) και την κυτταρική µεµβράνη. Και είδε ότι από ένα κύτταρο σχηµατίζονται µε την διχοτόµηση, δύο κύτταρα. Ονόµασε την διαδικασία αυτή µίτωση (από την ελληνική λέξη ''µίτος" νήµα), επειδή η διαίρεση φαινόταν να κατευθύνεται από πολύ µικρά σωµατίδια, σαν ίνες που υπήρχαν στον πυρήνα, τα χρωµοσώµατα ή χρωµατοσώµατα. Στην αρχή της µιτώσεως, τα χρωµοσώµατα χάνουν την ινώδη όψη τους διχάζονται και παίρνουν τη µορφή ραβδίων. Ταυτόχρονα, στο κυτταρόπλασµα εµφανίζεται το κεντρόσωµα, που χωρίζεται σε δύο µέρη, τα οποία µένουν συνδεδεµένα από µια δέσµη ινών ( το µιττικό πηνίο ). Η µεµβράνη ανάµεσα στον πυρήνα και το κυτταρόπλασµα εµφανίζεται, τα χρωµοσώµατα κινούνται προς το ''πηνίο", έπειτα κάθε χρωµόσωµα έλκεται προς το πιο κοντινό κεντρόσωµα. Το ''πηνίο'' αρχίζει να διαιρείται και στο µέσο του κυττάρου εµφανίζεται ένας λαιµός που στενεύει όλο και πιο πολύ όσο χρωµοσώµατα συγκεντρώνονται στις αντίθετες άκρες του κύτταρο. Τέλος, γίνεται η διχοτόµηση:τώρα υπάρχουν δύο κύτταρα που το καθένα είναι αντίγραφο του αρχικού κυττάρου.

Η µίτωση είναι αναγκαία στη ζωή του κάθε οργανισµού και γι' αυτό γίνεται συνεχώς. Αν η µίτωση σταµατήσει, σβήνει και η ζωή. Στους µονοκύτταρους οργανισµούς η µίτωση είναι αρκετή για να εξασφαλίσει τη διαιώνιση του είδους, αλλά στα φυτά και στα ζώα που έχουν διαφορετικούς τύπους κυττάρων για τις διάφορες ζωτικές λειτουργίες, η λειτουργίας της αναπαραγωγής της ζωής ανήκει µόνο στα γεννητικά ή σπερµατικά κύτταρα. Η αναπαραγωγή γίνεται όταν το αρσενικό κύτταρο, το σπερµατοζωάριο, ενώνεται µε το θηλυκό κύτταρο, το ωάριο:δηλαδή, µια αναπαραγωγή φυλετική. Αφού για κάθε είδος διατηρείται σταθερός ο αριθµός των χρωµατοσωµάτων, τα δύο γεννητικά κύτταρα µπορούν να αναπαράγουν µόνο αφού µειώσουν στο µισό τον αριθµό των χρωµατοσωµάτων τους. Το νέο ον που γεννιέται από το γονιµοποιηµένο κύτταρο θα έχει, εποµένως, την ποσότητα των χρωµατοσωµάτων του είδους του, αλλά τα χρωµατοσώµατά του θα είναι σύζευξη των χρωµατοσωµάτων των γεννητόρων. Η φυλετική αναπαραγωγή πραγµατοποιεί έτσι αυτό που η απλή µίτωση δεν µπορεί να πετύχει : ένα γόνο που, αν και είναι διαφορετικός από τους γεννήτορες, διατηρεί µερικά χαρακτηριστικά τους διατηρώντας πλήρως τα χαρακτηριστικά του είδους. Οι νόµοι της κληρονοµικότητας ανακαλύφθηκαν από τον Μέντελ, ο οποίος προσδιόρισε ποια χαρακτηριστικά (κυριαρχικά και ιδιαίτερα) µεταβιβάζονται στους απογόνους και πως µπορούν να διασταυρωθούν. Τα πειράµατα του Μέντελ έµειναν άγνωστα για πολλά χρόνια, οι επιστήµονες που τα επανέλαβαν στις αρχές του αιώνα, ονόµασαν γονίδια τα στοιχεία που ρυθµίζουν τους κληρονοµικούς χαρακτήρες και σκέφτηκαν να ταυτίσουν τα γονίδια µε τα χρωµατοσώµατα. Η υπόθεση όµως αυτή σύντοµα απορρίφθηκε, επειδή διαπιστώθηκε ότι οι κληρονοµικοί χαρακτήρες είναι, σε όλους τους ζωντανούς οργανισµούς, πολύ πιο

188

πολυάριθµοι από τα χρωµατοσώµατά τους. Η πιο απλή εξήγηση ήταν να θεωρηθούν τα γονίδια ως τα συστατικά των χρωµατοσωµάτων δηλαδή, κάθε χρωµόσωµα σχηµατίζεται από µια ιδιαίτερη διάταξη των γονιδίων, που ο διαφορετικός αριθµός τους είναι όλο και πιο µεγάλος(στον άνθρωπο για κάθε ίδιο χρωµόσωµα υπάρχουν από 1.000 ως 10.000 ίδια γονίδια). Αλλά για να εξηγηθεί πως τα γονίδια καταφέρουν να µεταβιβάζουν τους χαρακτήρες του είδους από γενιά σε γενιά και πως κατευθύνουν το σχηµατισµό νέων κυττάρων µε τη διαδικασία της µιτώσεως, ήταν ανάγκη να κατανοηθεί από τι έχουν γίνει τα γονίδια. Το 1868, ο βιοχηµικός Φρίντριχ Μίσχερ, µελετώντας τα κύτταρα του πύου µολυσµένης πληγής, κατόρθωσε να αποµονώσει από τον πυρήνα τους µια ουσία, που την ονόµασε νουκλεοπρωτείνη και που, χηµικώς, ήταν ένα οξύ. Αργότερα, βρήκε την ίδια ουσία στους πυρήνες σπερµατοζωαρίων των σολοµών. Κατάλαβε ότι µε τη χηµική αυτή σύνθεση συνδεόταν η κληρονοµικότητα, αλλά πέθανε πριν ολοκληρώσει τα πειράµατά του. Η νουκλεοπρωτείνη, µετά από συνεχείς έρευνες, ονοµάστηκε δεσοξυριβονουκλεϊκόν οξύ ή σε λατινική συντοµογραφία, ADN ή DNA. Ωστόσο, για πολλά χρόνια, πίστευαν ότι τα γονίδια αποτελούνται από πρωτεΐνες ώσπου το 1946, πραγµατοποιήθηκε ένα αποφασιστικό πείραµα. Οι επιστήµονες του Ινστιτούτου Ροκφέλλερ της Νέας Υόρκης πέτυχαν να

πάρουν, από µια οµάδα βακτηριδίων, DNA και το µετέφεραν στα κύτταρα άλλων βακτηριδίων. Όταν έγινε η αναπαραγωγή, τα νέα βακτηρίδια αντί να µοιάζουν µε τους γεννήτορες, ήταν όµοια µε τα βακτηρίδια από τα οποία είχε ληφθεί το DNA. Αποδείχτηκε έτσι ότι η ουσία που ρυθµίζει την κληρονοµικότητα είναι το DNA, ότι δηλαδή τα γονίδια σχηµατίζονται από δεσοξυριβονουκλεϊκόν οξύ. Τώρα έµενε να προσδιορισθεί ο µηχανισµός δράσεως του DNA καθώς και η δοµή του. Το πρόβληµα λύθηκε το 1953 από δύο νεαρούς ερευνητές του εργαστηρίου Κάβεντις του Καίµπριτζ, στην Αγγλία, τους Κόµπτον Κρικ και Τζ. Ουάτσον. Όταν άρχισαν τις έρευνές τους, πολλά πράγµατα ήταν ήδη γνωστά για το DNA.Ήταν γνωστό το DNA είναι ένα γιγαντιαίο µόριο µε υψηλό µοριακό βάρος (από100.000 έως 10.000.000 φορές βαρύτερο από το υδρογόνο) αποτελούµενο από υδατάνθρακα, από φωσφορικό οξύ και από αζωτούχες χηµικές ενώσεις, την αδενίνη, τη θύµινη, την κυτοζίνη και τη γουανίνη. Μερικοί υποστηρίζουν ότι η δοµή του DNA πρέπει να είναι γραµµική, ενώ κατά τον χηµικό Πώλινγκ, πρέπει, αντίθετα, να είναι µάλλον σπειροειδής. Ο βιοχηµικός Τσάργκαφ απέδειξε ότι στο DNA η ποσότητα της αδενίνης είναι ίση µε της θυµίνης και το ίδιο ισχύει για τη γουανίνη και την κυτοζίνη. Τέλος, ο Μώρις Γουίλκινς κατόρθωσε, χρησιµοποιώντας τις ακτίνες Χ, δηλαδή εικόνες που εµφάνιζαν σε ένα πλάνο τις προβολές των ατόµων του µορίου. Με όλα αυτά τα δεδοµένα στη διάθεσή τους, οι Γουάτσον και Κρικ επεξεργάστηκαν ένα δοµικό πρότυπο που εξηγούσε τις ιδιότητες και τη συµπεριφορά του DNA.Αυτό το πρότυπο είναι σήµερα γενικά αποδεκτό.

189

Το µόριο του DNA αποτελείται από δύο σπείρες που περιελίσσονται η µια γύρω από την άλλη (σε αντίστροφη φορά) έτσι ώστε να αποτελούν ένα είδος κλίµακας ελικοειδούς, όπου τα δυο κΙκλιδώµατα είναι ο υδατάνθρακας και το φωσφορικό οξύ και οι βαθµίδες οι χηµικές βάσεις. Κάθε βαθµίδα σχηµατίζεται από τη σύζευξη δύο βάσεων που παραµένουν ενωµένες µε ένα αδύνατο χηµικό δεσµό (δεσµός υδρογόνου). οι βαθµίδες µπορεί να είναι δύο τύπων: βαθµίδα ΑΤ ή ΤΑ (αδενίνη - θυµίνη) και βαθµίδα CG ή GC (κυτοζίνη - γουανίνη). Σύµφωνα µε έναν ιδεατό τύπο των ίδιων επιστηµόνων, µπορούµε να παραστήσουµε τις τέσσερις βάσεις µε τα τέσσερα σύµβολα της τράπουλας: η βάση Α είναι τα σπαθιά, η βάση Τ οι κούπες, η βάση G είναι οι πίκες και η βάση C είναι τα καρό. Αυτό σηµαίνει ότι κάθε βαθµίδα µπορεί αποτελείται µόνο από το συνδυασµό σπαθιά - κούπες και πίκες - καρό. Οι διάφορες βαθµίδες µπορούν να ακολουθούν η µια την άλλη κανονικά ή να εναλλάσσονται εντελώς τυχαία και δεν υπάρχει κανόνας που να προσδιορίζει πόσες πρέπει να είναι οι βαθµίδες σπαθιά - κούπες και πίκες - καρό. Κάθε ζωντανός οργανισµός έχει όµως την τυπική του διαδοχή βαθµίδων ενώ τα ''κικλιδώµατα'', δηλαδή τα στηρίγµατα, υδατάνθρακας και φωσφορικό οξύ του DNA, είναι ίδια για όλους τους οργανισµούς. Εξάλλου, υπολογίζεται ότι σε όλες τις µικρές παραλλαγές που υπάρχουν στην διάταξη των βάσεων, αντιστοιχούν οι χαρακτήρες εκείνοι που προσδιορίζουν στην

οµάδα του είδους τις ατοµικές διαφορές. Ένας άνθρωπος π.χ., έχει σκούρα µαλλιά ή µάτια ανοικτόχρωµα επειδή στο DNA του οι βαθµίδες έχουν µια ορισµένη διάταξη. Στο DNA, λοιπόν, έχουν καταγραφεί, σαν σε µαγνητική ταινία ή σε διάτρητα δελτία, όλοι οι χαρακτήρες ενός ατόµου ή του είδους του. Οι χαρακτήρες είναι αναρίθµητοι, αρκούν όµως οι συνδυασµοί τεσσάρων στοιχείων να τους παραστήσουν όλους, όπως ακριβώς οι συνδυασµοί περιορισµένων σε αριθµό γραµµάτων του αλφαβήτου µπορούν να σχηµατίσουν άπειρες λέξεις και σηµασίες. Κατά τον Κρικ, αν φανταστούµε ότι τα ζεύγη των βάσεων είναι οι παύλες και οι τελείες των σηµάτων Μορς, το DNA του ανθρώπινου κυττάρου θα ήταν να το γράψει µε κωδικό τρόπο χίλιους µεγάλους τόµους. Και έχει υπολογιστεί ότι τα κληρονοµικά χαρακτηριστικά όλου του πληθυσµού της γης θα µπορούσαν να καταγραφούν σε µια ποσότητα DNA ίση µε το κεφάλι µιας καρφίτσας. Το DNA µεταβιβάζει τα µηνύµατά του από κύτταρο σε κύτταρο µε την διχοτόµηση. Όταν πρόκειται να αρχίσει η κυτταρική µίτωση, οι δεσµοί που συνδέουν τις βάσεις σε κάθε βαθµίδα υποχωρούν και οι βάσεις χωρίζουν, τα δύο στηρίγµατα του µορίου ορθώνονται και αποµακρύνονται, παρασύροντας καθένα τις µισές από τις βαθµίδες. Έτσι, το καθένα από τα δύο µέρη του µορίου που έµεινε ελεύθερο έλκει νέο υλικό για να αντικαταστήσει το άλλο µισό που λείπει. Στο τέλος της διαδικασίας θα έχουµε δυο µόρια DNA εντελώς όµοια µε το αρχικό, που θα βρίσκονται σε δυο νέα κύτταρα. Έτσι, οι γενετικές µορφές διατηρούνται και µεταβιβάζονται συνεχώς στα κύτταρα ενός οργανισµού που αναπαράγεται ή αναπτύσσεται.

190

Αλλά πέρα από την µεταβίβαση των κληρονοµικών χαρακτήρων, το DNA προκαλεί και κατευθύνει το σχηµατισµό των πρωτεϊνών. Οι πρωτεΐνες είναι τα µόρια που αποτελούν την πρωταρχική ουσία των ζωντανών οργανισµών. Βρίσκονται στον πυρήνα και στο κυτταρόπλασµα όλων των κυττάρων και αποτελούν το σηµαντικότερο συστατικό υλικό τους. Είναι γιγαντιαία µόρια που εµφανίζονται σαν µακριές αλυσίδες µε κρίκους από αµινοξέα (20 διάφοροι τύποι ) τα οποία, µε τη σειρά τους, αποτελούνται από άνθρακα, υδρογόνο άζωτο, οξυγόνο και σε µερικές περιπτώσεις, και από φώσφορο και θείο. Οι πρωτεΐνες συµµετέχουν σε πάµπολλες βιοχηµικές διαδικασίες. Πρωτεΐνες είναι τα ένζυµα που µεταβάλλουν τις τροφές σε απλές ουσίες κατάλληλες να αφοµοιωθούν, πρωτεΐνες είναι πολλές ορµόνες, οι πρωτεΐνες επιτρέπουν στο αίµα να µεταφέρει το οξυγόνο στους ιστούς. Στον οργανισµό µας υπάρχουν πάνω από χίλιοι τύποι πρωτεϊνών και καθένας είναι προϊόν των γονιδίων του DNA. Στον πυρήνα, το DNA παράγει ένα µόριο που λειτουργεί ως παράγων του ίδιου του DNA στη δηµιουργία των πρωτεϊνών το ριβονουκλεϊκό οξύ ή RNA. Η δοµή του µορίου RNA δεν είναι πολύ γνωστή όπως του DNA: υπολογίζεται ότι και το RNA αποτελείται από διπλή έλικα, που συντίθεται όµως από µια µοναδική αλυσίδα υδατάνθρακος και φωσφόρου, αυτοπεριελισσόµενη, οι βάσεις είναι πάντοτε η αδενίνη, η κυτοζίνη, η γουανίνη, αλλά στη θέση της κυτοζίνης υπάρχει η βάση ουρακίλη (U). Το DNA δηµιουργεί δύο τύπους ριβονουκλεϊνικού οξέος, το RNA µηνύτορα και

το RNA µεταφορέα. Το RNA µηνύτωρ φέρει τις οδηγίες του DNA σε ιδιαίτερες ζώνες κυττάρου, τα ριβοσώµατα, όπου το RNA µεταφορεύς έχει µεταφέρει τις αναγκαίες ουσίες για την παρασκευή των πρωτεϊνών, δηλαδή τα αµινοξέα που προέρχονται από τις χωνεµένες και αφοµοιωµένες τροφές. Οι βάσεις του RNA µηνύτορος µπορεί να είναι διατεταγµένες σε χιλιάδες ποικίλες σειρές, καθεµιά από τις οποίες είναι ο κώδικας για µια ιδιαίτερη πρωτεΐνη. Οι βάσεις του RNA µεταφορέως µπορεί να είναι διατεταγµένες σε 20 διάφορους τρόπους, που αντιστοιχούν σε 20 διάφορα αµινοξέα. Κάθε µόριο του RNA µεταφορέως συλλαµβάνει το αµινοξύ του, το φέρει στο ριβόσωµα όπου το προσκολλά στην ακριβή θέση του µορίου του RNA µηνύτορος. Όταν όλα τα αµινοξέα τακτοποιηθούν, η πρωτεΐνη έχει ολοκληρωθεί και µπορεί να αποσπαστεί από το ριβόσωµα. Ένα πρόβληµα που λύθηκε µόλις τελευταία ήταν να κατανοηθεί το πώς το RNA µεταφορεύς ξέρει που θα τακτοποιήσει τα αµινοξέα στα µόρια RNA µηνύτορες ή ποιος είναι ο µηχανισµός µεταφοράς της σειράς των βάσεων του RNA στην σειρά των αµινοξέων των πρωτεϊνών. Οι επιστήµονες έχουν τη γνώµη ότι τρεις βάσεις µαζί συγκροτούν το κωδικό όνοµα για κάθε αµινοξύ. Π.χ., η σειρά UUA (δύο ουρακίλη και µια αδενίνη) είναι το σύµβολο ενός τύπου αµινοξέως, τότε, αν το RNA έχει τις βάσεις σε αυτή τη σειρά θα αποσύρει ακριβώς εκείνο τον τύπο αµινοξέος και θα το µεταφέρει στο ριβόσωµα προσκολλώντας τον στο RNA στο σηµείο UUA, δηλαδή εκεί όπου θα βρει την ίδια σειρά. Ο προσδιορισµός όλων των συµβόλων του κώδικα έχει ολοκληρωθεί από τους Χόλλεϋ, Κοράνα και

191

Νίρεµπέργκ (το 1966), οι οποίοι πέτυχαν να καθορίσουν συγκεκριµένη θεµελιώδη σχέση για τη ζωή : DNA-RNA-πρωτεΐνες. Οι πρόσφατες αυτές ανακαλύψεις ανοίγουν µεγάλες και ανέλπιστες δυνατότητες για τη βιολογία και την ιατρική. Ίσως η θεραπεία του καρκίνου θα µπορούσε να βρεθεί µε τις έρευνες πάνω στα νουκλεονικά οξέα: πράγµατι, έχει παρατηρηθεί ότι µερικοί όγκοι στα ζώα, δηµιουργούνται από διηθητούς ιούς και ότι υπεύθυνο µέρος του ιού είναι το DNA του, που διεισδύοντας στα υγιή κύτταρα προσβάλλει όλο τον οργανισµό. Η επιδίωξη είναι να βρεθεί το DNA που µπορεί να δράσει ως ανταγωνιστής στο DNA του καρκίνου µπλοκάροντας τις οδηγίες για την παραγωγή των καρκινογόνων κυττάρων. Μια άλλη δυνατή εφαρµογή είναι η αντιµετώπιση των περιπτώσεων που ο οργανισµός απορρίπτει τα ξένα σώµατα κατά τις µεταµοσχεύσεις. Ένα ειδικό DNA θα επέτρεπε στον οργανισµό να δεχθεί µια ξένη καρδιά ή ένα ξένο πνεύµονα. Θα µπορούσε να παραταθεί η ζωή των ανθρώπων µε την αποκατάσταση, στο DNAτων γερασµένων ιστών, της αποτελεσµατικότητάς του. Αρρώστιες κληρονοµικές που προκαλούν διανοητικές ανωµαλίες και διαταραχές στον µεταβολισµό του παιδιού θα αποτρέπονταν µε µια επέµβαση στα νουκλεονικά οξέα των ελαττωµατικών γονιδίων. Αλλά και ζωή θα µπορούσε ίσως να δηµιουργηθεί. Το 1952, ο Στάνλεϋ Μίλερ διοχέτευσε ηλεκτρικές εκκενώσεις σε ένα µείγµα αερίου (µεθάνιο, διοξείδιο του άνθρακα, αµµωνία, οξυγόνο, υδρατµό) όµοιο µε εκείνο που ενδεχοµένως συνέθετε την πρωταρχική ατµόσφαιρα της γης Μετά από λίγες

µέρες, παρατήρησε ότι στο µείγµα εµφανίστηκαν πολλά αµινοξέα συστατικά των φυτικών και ζωικών πρωτεϊνών. Το 1956, ο Άρθουρ Κόρνµπεργκ πέτυχε να παράγει στο εργαστήριο ένα µόριο DNA. Βρισκόµαστε ακόµη µακριά από τη δηµιουργία ενός ζωντανού κυττάρου, έστω και υποτυπώδους, αλλά οι βάσεις για την τεχνητή δηµιουργία ζωής έχουν ήδη τεθεί

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΗΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗΣ Αυτό το καλοκαίρι συµπληρώνονται 30 χρόνια από την πρώτη προσσελήνωση. Ήταν η νύχτα της 20ης Ιουλίου του 1969, όταν δύο άνθρωποι, ο Νιλ Άρµστρονγκ και Έντγουιν Όλντριν, περπάτησαν στο φεγγάρι. Τα βήµατά τους είδε σε ζωντανή µετάδοση ολόκληρος ο κόσµος. Όλοι µοιράστηκαν την αίσθηση ότι βρίσκονται µπροστά σε µια ιστορική στιγµή µεγάλης κλίµακας, γιατί, αν ξεχωρίζει κάτι από τον αιώνα µας µετά από άλλα 2.000 χρόνια, µάλλον θα πρόκειται γι’ αυτόν το µικρό σεληνιακό περίπατο. Ήταν η ευόδωση των προσπαθειών του προγράµµατος Απόλλων, που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας, µε διακηρυγµένο στόχο να στείλει επανδρωµένη αποστολή πάνω στο δορυφόρο µας, πριν τελειώσει η

192

δεκαετία. Μια εξαιρετικά ασφυκτική προθεσµία, γιατί θα χρειαζόταν µια τεχνολογία µε προδιαγραφές θαύµατος για να την προλάβει. Επειδή όµως έγινε µεγάλη και ιδιαίτερα αισιόδοξη προσπάθεια, µε πίστη στην αξία του σκοπού από επιστήµονες και πιλότους, µπόρεσαν όλοι όσοι συνέβαλλαν στη µεγάλη κούρσα προς τη Σελήνη, να πανηγυρίσουν τη συλλογική επιτυχία τους εκείνη τη µαγική νύχτα του Ιουλίου. Σκεφτείτε πως αισθάνθηκαν τις στιγµές αυτές όλα τα παιδιά που παρακολουθούσαν µε κοµµένη την ανάσα στην πορεία και το τέλος της προσπάθειας. Τα ίδια παιδιά, όλα τα αµέσως προηγούµενα χρόνια, έπαιζαν µε µοντέλα των διαστηµικών σκαφών, αυτών των πρώτων που άνοιξαν το δύσβατο δρόµο προς το φεγγάρι. Σίγουρα, δεν υπήρχε καλύτερος τρόπος να διδαχθούν ότι, αφού η ανθρωπότητα κατάφερε αυτόν το στόχο, τίποτα δεν είναι πια ακατόρθωτο.

Αυτό που δεν µπόρεσαν να µεταδώσουν όµως οι τηλεοράσεις ήταν η ένταση της εµπειρίας των αστροναυτών, των πρώτων επισκεπτών ενός άλλου κόσµου. Επιστρέφοντας µετέφεραν τα ίχνη της ακραίας έντασης και της αφάνταστα ξένης πραγµατικότητας, την οποία βίωσαν. Στη συνέχεια της ζωής του ο καθένας ακολούθησε τελείως διαφορετικό δρόµο από τους υπόλοιπους, αλλά όλοι έδειξαν µε τη στάση τους πόσο τους σηµάδεψε το απίστευτο ταξίδι. Οι λίγες λέξεις τους όµως δεν µπόρεσαν να γεφυρώσουν την απόσταση ανάµεσα στην υψηλή διαστηµική τεχνολογία και την καθηµερινή εµπειρία, αφήνοντάς µας ουσιαστικά απέξω από τη µεγάλη περιπέτεια. Ίσως γι’ αυτό, ενώ τότε φάνηκε πως το φεγγάρι θα αποτελούσε µια πύλη, ένα εφαλτήριο για τη συνέχιση της διαστηµικής εποποιίας, έως πρόσφατα έχει απλά παραµείνει το µεγαλύτερό της κεφάλαιο. Οι τελευταίοι

άνθρωποι στη Σελήνη, το 1972, έµειναν τρεις ολόκληρες µέρες και έφεραν πίσω σηµαντικά πετρώµατα, που θα µπορούσαν να µας πληροφορήσουν για την προέλευση του ηλιακού συστήµατος. Η χρυσή όµως εποχή της διαστηµικής εξερεύνησης έφτανε στο λυκόφως της. Αυτό το πάγωµα βέβαια δεν µπορούσε να κρατήσει για πολύ. Οι άνθρωποι απαντούσαν πάντα στην πρόκληση της εξερεύνησης. Η κατάκτηση των τελευταίων απάτητων ορίων του πλανήτη έφερνε στα µέσα ενηµέρωσης τις πιο κερδοφόρες ειδήσεις. Πανάκριβες δηµοσιογραφικές αποστολές οργανώνονταν για να βρουν χαµένους πρωτοπόρους εξερευνητές, ώστε να έχουν την αποκλειστικότητα της µετάδοσης των πληροφοριών τους στο κοινό.

Ατέλειωτες συζητήσεις στους δρόµους και τα καφενεία, έντονοι διαξιφισµοί για την τύχη του Λίβιγκστον στην Αφρική, για το ποιος πραγµατικά έφτασε πρώτος στο Βόρειο Πόλο ή για τη µοίρα που περίµενε το Σκοτ στην Ανταρκτική και την επικίνδυνη κατάκτηση του Έβερεστ. Τα ταµπλόιντ εκείνων των καιρών συγκινούσαν το λαϊκό κοινό τους µε αυτές τις ιστορίες και όχι µε τα ταπεινά καθηµερινά και τα εφήµερα. Πως λοιπόν ο ίδιος κόσµος δεν κατάλαβε τι σηµαίνει να πάει κανείς σε έναν άλλο κόσµο µε µια µικρή άκατο, να κατέβει, µέσα σε µια αδέξια στολή, στη µέση του πουθενά; Πως δεν αντιλήφθηκε αµέσως την απίστευτη δυνατότητα που παρουσιάστηκε, να επεκτείνουµε τους βιότοπούς µας σε αχανή πεδία; Κατακτήθηκε µια άγνωστη περιοχή, σαν αυτές που οι αρχαίοι χάρτες γέµιζαν µε ζωγραφιές δράκων και µυθικών όντων, ενώ εµείς θεωρήσαµε ότι επρόκειτο µόνο για µια άχρωµη,

193

τεχνική προσπάθεια. Πως φτάσαµε άραγε να πιστέψουµε ότι δεν µας αφορά µια περιπέτεια κατεξοχήν συλλογική, η οποία µπορεί και να µας ενώνει µε στέρεους δεσµούς σε µια κοινή αποστολή, µε όλη την υπόλοιπη ανθρωπότητα;

Ο Κάπτεν Κερκ από το Σταρ Τρεκ, υποστηρίζει πως το ∆ιάστηµα είναι το τελευταίο σύνορο. ∆εν είναι όµως καθόλου αποµακρυσµένο. Είναι µόνο µια ώρα απόσταση από εδώ, αν το αυτοκίνητό µας µπορούσε να πάει κατά πάνω. Η πρόοδος της εξερεύνησής του είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένη µε το µέλλον µας. Χρειαζόµαστε το µακρινό όραµα, τις ανοιχτές προοπτικές, για να µην καταντήσουµε κοντόθωροι. Κάθε κοινωνία που δεν θέλει µόνο να επιβιώσει, αλλά επιδιώκει να αναπτυχθεί, πρέπει να αγωνιστεί να ξεπεράσει τα όριά της. Όπως είπε ο Τζον Κένεντυ, εγκαινιάζοντας την κούρσα προς το φεγγάρι, η µεγάλη εξερεύνηση εξαιτίας της δυσκολίας της,, µας κάνει να συγκεντρωνόµαστε στις ικανότητές µας και να τις βελτιώνουµε. Και όµως, µόνο την τελευταία δεκαετία αναθερµάνθηκε το ενδιαφέρον του κοινού για τα διαστηµικά ταξίδια. Οι πρόσφατες σηµαντικές έρευνες στον Άρη, η αποστολή σκαφών στα όρια του ηλιακού µας συστήµατος και η αναζήτηση ενδείξεων εξωγήινης ζωής έχουν αναδείξει τη δυναµική και τη διάρκεια του προσανατολισµού µας προς τα αστέρια. Η επίδραση στη γλώσσα, τη µόδα, τη µουσική, το βιοµηχανικό σχεδιασµό, την αρχιτεκτονική και τα καταναλωτικά προϊόντα τώρα φαίνεται ισχυρότερη από ποτέ. Αναµένονται προσεχώς τα ταξίδια προς τον Ήλιο, για να µελετηθεί το µαγνητικό του πεδίο, τη Σελήνη, για την έρευνα του νότιου πόλου της, την Αφροδίτη, ώστε να παρατηρήσουµε την ατµόσφαιρά της, τον Άρη για την ανάλυση του

υπεδάφους του. Έχουµε να περιµένουµε ακόµα την προσέγγιση του Κασίνι στον Κρόνο, τη χαρτογράφηση του Ερµή και την αποστολή ενός νέου ανιχνευτή πλανητών στο εξώτερο ∆ιάστηµα. Το ∆ιαδίκτυο έχει συµβάλλει σηµαντικά σε αυτή την εξέλιξη, αναδεικνύοντας το εύρος των έως τώρα επιτευγµάτων και την έκταση των µελλοντικών δυνατοτήτων. Έχει φέρει σε επαφή όλους τους ενδιαφερόµενους ανεξάρτητα από το βαθµό εµπλοκής τους, δηµιουργώντας µια ιδεατή διαστηµική κοινότητα. Το web site του Pathfinder είχε 720 εκατοµµύρια hit σε ένα χρόνο. Πάνω απ’ όλα φαίνεται πως δίνει τη λύση για ρεαλιστική αντιµετώπιση της επικοινωνίας µε άλλους κόσµους και τη διάσωση της ανθρώπινης γνώσης και µνήµης σε κάθε πιθανή εξέλιξη. Ξεκινάµε να στέλνουµε οχήµατα µε επικοινωνιακά κέντρα, τα οποία θα αποικίσουν το εξώτερο ∆ιάστηµα. ∆ικτυώνοντας το ηλιακό σύστηµα και κατόπιν το γαλαξία µας, δίνουµε µια νέα προοπτική στην επικοινωνία µε οποιαδήποτε µορφή νοηµοσύνης στο σύµπαν. Η απευθείας ανταλλαγή ερωταπαντήσεων µε µακρινούς κόσµους θα ήταν αργή και ανέφικτη. Αντίθετα, η αποστολή διαστρικών δικτυακών κόµβων εξασφαλίζει τη δυνατότητα αποθήκευσης της διαθέσιµης πληροφορίας, για µελλοντική χρήση κάθε διαστηµικού ταξιδιώτη, που θα ήθελε να µάθει ποιοι ζουν σ’ αυτό το γαλαξία, πως µοιάζουν, ποια είναι η ιστορία τους, τι σκέπτονται και τι κάνουν. Το πρωτόκολλο του Ίντερνετ είναι ιδανικό για παροχή πληροφορίας µε την ταχύτητα του φωτός, χωρίς τη χωροχρονική σύµπτωση ή την ύπαρξη ανοιχτού καναλιού, ποµπού και δέκτη. Πολλά mirror site της Γης θα

194

αποτελέσουν έτσι τις νέες κιβωτούς του πολιτισµού µας. Το σηµαντικότερο διαστηµικό ταξίδι έχει ήδη ξεκινήσει µέσα στο µυαλό και τις ψηφιακές συνδέσεις µας. Μήπως καταλάβαµε εντέλει πως οι ερηµιές του ∆ιαστήµατος µας φέρνουν πιο κοντά µε τον εσώτερο εαυτό µας; Άραγε συνειδητοποιήσαµε ότι οι δύσκολοι και µακρινοί στόχοι µας δένουν περισσότερο µε τους άλλους ανθρώπους, αυτούς που µόνο µε τη συνεργασία τους θα γίνουν τα όνειρα πραγµατικότητα; Μοιάζει να επανέρχεται η εποχή του Space is the place. Τι τα θέλετε; ∆ιψάµε πάντα για ουρανό.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΗΣ Ο έναστρος ουρανός ασκούσε µια ιδιαίτερη γοητεία στους ανθρώπους. Αρχικά θεοποιήθηκε τόσο αυτός όσο και όλα τα ουράνια σώµατα. Στη συνέχεια, µέσα από την παρατήρηση και τις επιστηµονικές θεωρίες, καθορίστηκε ως µέγεθος και κατά συνέπεια ήρθε σε αντιπαράθεση µε το µέγεθος Άνθρωπος. Ο τελευταίος, στην προσπάθειά του να το κατακτήσει ,δηµιούργησε τις βάσεις για την ανάπτυξη των διαστηµικών ταξιδιών εστιάζοντας στη δηµιουργία των κατάλληλων διαστηµικών οχηµάτων. Τα σηµερινά διαστηµικά οχήµατα αποτελούν µια από τις µεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρώπου σε τεχνολογικό επίπεδο, αφού ενσωµατώνουν αιώνες πειραµατισµών και εφαρµοσµένης έρευνας σε γνωστικούς τοµείς όπως η Φυσική, η Μηχανολογία, η Χηµεία, η Πληροφορική.

Μια από τις πρώτες ιπτάµενες συσκευές (425 π.Χ.) είναι το ξύλινο µηχανικό περιστέρι ή πετοµηχανή, που κατασκεύασε ο Αρχύτας ο Ταραντίνος, φιλόσοφος και µαθηµατικός. Η συσκευή του Αρχύτα

λειτουργούσε µε ένα σύστηµα αεροπροώθησης µε ατµό και διήνυσε µία απόσταση 200 µέτρων. Ουσιαστικά πρόκειται για την πρώτη συσκευή που λειτουργεί µε βάση την αρχή της δράσης-αντίδρασης είκοσι περίπου αιώνες πριν αυτή καθιερωθεί ως θεµελιώδης νόµος της Μηχανικής. Σύµφωνα µε τους ιστορικούς οι Κινέζοι κατασκεύασαν τις πρώτες ρουκέτες το 1232µ.Χ. στην προσπάθειά τους να αντιµετωπίσουν τους Μογγόλους κατά τη διάρκεια της µάχης του Κάι-Κένγκ.

(http://www.allstar.fiu.edu/aero/rock1.htm#INTRODUCTION). Οι Κινέζοι απέκρουσαν τους εισβολείς µε τη βοήθεια ''βελών ιπτάµενης φωτιάς''. Αυτά τα βέλη φωτιάς ήταν στην πραγµατικότητα µια µορφή ρουκέτας µε στερεό καύσιµο. Ένας σωλήνας κλειστός από τη µία άκρη, ήταν γεµάτος µε πυρίτιδα και διέθετε ένα φιτίλι. Το άλλο άκρο του ήταν ανοιχτό και όλο το σύστηµα ήταν δεµένο σε ένα βέλος ή καλάµι από µπαµπού. Όταν άναβε το φιτίλι, η πυρίτιδα παρήγε φωτιά, καπνό και αέρια τα οποία εκτοξεύονταν από το ανοιχτό στόµιο του σωλήνα δηµιουργώντας ώθηση στο σύστηµα. Το βέλος λειτουργούσε σαν σύστηµα πλοήγησης και κρατούσε τη ρουκέτα σε µια γενική διεύθυνση, καθώς αυτή πετούσε στον αέρα. Αν και δεν είναι γνωστά πολλά πράγµατα για την ικανότητα των ρουκετών αυτών ως οπλικού συστήµατος, θα πρέπει να υποτεθεί ότι στο ψυχολογικό επίπεδο λειτουργούσαν ιδιαίτερα αποτελεσµατικά, αφού απέκρουσαν την εισβολή. Μετά τη µάχη του Κάι-Κένγκ, οι Μογγόλοι υιοθέτησαν τις ρουκέτες ως οπλικό σύστηµα και τις χρησιµοποίησαν τόσο εναντίον των Ούγγρων το 1241(µάχη

195

της Βουδαπέστης) όσο και εναντίον των Αράβων το 1258(κατάληψη της Βαγδάτης).Οι Άραβες µε τη σειρά τους υιοθέτησαν και αυτοί τη ρουκέτα ως επιθετικό όπλο και τη χρησιµοποίησαν εναντίον των Γάλλων το 1268.

Μεταξύ 13ου & 15ου αιώνα οι ρουκέτες διαδόθηκαν στην Ευρώπη, τόσο ως όπλα, όσο και ως ψυχαγωγικό µέσο (πυροτεχνήµατα).Στην Αγγλία ο µοναχός Ρότζερ Μπέικον ανέπτυξε ένα είδος πυρίτιδας που αύξανε την ακτίνα δράσης των ρουκετών, ενώ στη Γαλλία ο Ζαν Φρουσάρ παρατήρησε ότι ήταν δυνατόν να επιτευχθούν πιο ακριβείς πτήσεις, µε τη χρήση ενός σωλήνα που θα περιέβαλλε τη ρουκέτα. Η παρατήρηση αυτή οδήγησε στην ανάπτυξη των σύγχρονων µπαζούκας. Στο 17ο αιώνα ο Νεύτωνας (http://www.newtonia.freeserve.co.uk/) θεµελίωσε τη σύγχρονη Μηχανική και Κινηµατική παρουσιάζοντας τους τρεις νόµους του. Οι αρχές αυτές εξηγούσαν την κίνηση των ρουκετών, αλλά και το γιατί αυτές µπορούν να λειτουργούν στο ∆ιάστηµα, παρά την απουσία αέρα. Για την κατανόηση του τρόπου κίνησης των πυραύλων µε απλές γνώσεις Φυσικής, µπορείτε να επισκεφθείτε τις σελίδες στη διεύθυνση: (http://dept.physics.upenn.edu/cou...athphys/subsub-section3-1-33.html, http://www.allstar.fiu.edu/aero/rocket1.htm)

Το 1720 ο Ολλανδός καθηγητής Βίλεµ Γκράβεσαντ κατασκεύασε ένα αυτοκίνητο που χρησιµοποιούσε ρουκέτες ατµού για την κίνησή του, ενώ διάφοροι ερευνητές στη Γερµανία και τη Ρωσία κατασκεύασαν ρουκέτες µε βάρος που υπερέβαινε τα 50 κιλά. Το 1799 ο Ουίλλιαµ Κονγκρίβ δηµιούργησε έναν εξελιγµένο τύπο ρουκέτας που χρησιµοποιήθηκε από το βρετανικό στρατό. Οι ρουκέτες αυτές χρησιµοποιήθηκαν µε ιδιαίτερη επιτυχία

το 1812. Παρά τις βελτιώσεις, οι ρουκέτες δεν αποτελούσαν ιδιαίτερα αξιόπιστο όπλο, µέχρι τη στιγµή που ο Βρετανός Ουίλλιαµ Χέιλ ανέπτυξε µια µέθοδο για τη σταθεροποίηση της στροφορµής των ρουκετών, επιτρέποντας σε αυτές να κινούνται όπως και οι σφαίρες. Η τεχνική του Χέιλ χρησιµοποιείται ακόµα και σήµερα µε κάποιες παραλλαγές. Οι ρουκέτες συνέχισαν να χρησιµοποιούνται µέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα, αλλά δεν µπορούσαν µέχρι τότε να συγκριθούν µε τα πυροβόλα όπλα και η έρευνα σχετικά µε την ανάπτυξή τους ως πολεµικών όπλων εγκαταλείφθηκε σταδιακά.

http://www.wsmr.army.mil../paopage/Pages/rkhist.httm. Στο τέλος του 19ου αιώνα τα µυθιστορήµατα του Ι. Βερν και του Ουέλς

καθώς και η ταινία του Μελιέζ ‘‘Από τη Γη στη Σελήνη’’ έφεραν σε επαφή της µεγάλες µάζες µε την επερχόµενη διαστηµική εποχή, έστω και µε απλοϊκό τρόπο. Ταυτόχρονα όµως αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για τους θεµελιωτές των διαστηµικών πτήσεων. Οι πρώτοι ακριβείς επιστηµονικοί υπολογισµοί για διαστηµικές πτήσεις έγιναν από το Ρώσο καθηγητή µαθηµατικών, Κοσταντίν Τσιολκόβσκι (1857-1935)

(http://www.teleline.es/personal/heimdal/eng/precursors.htm).Οι εργασίες του δηµοσιεύθηκαν σε ρώσικα περιοδικά την περίοδο 1896-1913. Το 1903 δηµοσίευσε µια εργασία µε τίτλο ‘‘The Exploration ήταν ο πρώτος που πρότεινε τη χρήση µηχανής υγρών καυσίµων για διαστηµικά ταξίδια, εστιάζοντας of Space by Reaction-Propelled Devices’’. Ο Τσιολκόβσκι

196

απέδειξε ότι είναι δυνατές η µεταφορά του ανθρώπου στο ∆ιάστηµα, η εξερεύνηση των πλανητών και η χρήση της ηλιακής ενέργειας. Επιπλέον, κυρίως στη χρήση του υγρού οξυγόνου και υγρού υδρογόνου ως καύσιµων υλών.

Αν και οι εργασίες του δεν δηµοσιεύθηκαν εκτός της Ρωσίας πριν από τη δεκαετία του 1920 , στη συνέχεια µέσω του Όµπερθ έγινε παγκόσµια γνωστός , µε αποτέλεσµα ο Τσιολκόβσκι να θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους της σύγχρονης αστροναυτικής. Στις αρχές του αιώνα µας ο Αµερικανός Ρόµπερτ Γκόνταρ (1882-1945) (http://www.thespaceplace.com/history/rocket2.html#goddard) άρχισε να πειραµατίζεται µε τη χρήση ρουκετών µε υγρό καύσιµο. Το έναυσµα για τον Γκόνταρ ήταν το µυθιστόρηµα του Ουέλς ‘Ο Πόλεµος των Κόσµων’. Σπούδασε Φυσική και στη συνέχεια ασχολήθηκε επαγγελµατικά µε την κατασκευή ρουκετών µε κινητήρα υγρού καυσίµου, συνεργαζόµενος µε το Ινστιτούτο Σµιθσθόνιαν. Το 1919 παρουσίασε µια εργασία µε τίτλο ‘‘A Method of Reaching Extreme Altitudes’’. Στο διάστηµα 1920-22 ασχολήθηκε αποκλειστικά µε τη µελέτη των υγρών καυσίµων και πειραµατίστηκε µε το υγρό οξυγόνο, τους υγρούς υδρογονάνθρακες (υγρό προπάνιο ).Ο Γκόνταρ κατέληξε στο συµπέρασµα ότι ,αν και το υγρό οξυγόνο και υδρογόνο ήταν τα ιδανικά καύσιµα για πτήση στο ∆ιάστηµα , ο συνδυασµός υγρού οξυγόνου και µεθανόλης θα µπορούσε να έχει ανάλογα αποτελέσµατα µε πολύ µικρότερο κόστος , ενώ και ο κινητήρας που θα χρησιµοποιούσε αυτόν το συνδυασµό καυσίµων θα µπορούσε να κατασκευαστεί ευκολότερα. Στις 16 Μαρτίου του 1926 ο Γκόνταρ εκτόξευσε την πρώτη ρουκέτα µε κινητήρα

υγρών καυσίµων στο Όµπουρν της Μασαχουσέτης .Η ρουκέτα ταξίδεψε για 2,5 δευτερόλεπτα και έφτασε έως το ύψος των 60 µέτρων. Το 1929 εκτόξευσε στον ίδιο χώρο µια ρουκέτα εφοδιασµένη µε κινηµατογραφική κάµερα, θερµόµετρο και βαρόµετρο, τα οποία περισυνέλεξε µετά την πτήση. Το 1932 ενσωµάτωσε ένα γυροσκόπιο στις ρουκέτες του για τη σταθεροποίηση κατά τη διάρκεια της πτήσης. Αυτό το γυροσκοπικό σύστηµα υιοθετήθηκε στη συνέχεια από τους Γερµανούς και τοποθετήθηκε στους πυραύλους V-2. Σταδιακά οι ιπτάµενες συσκευές του Γκόνταρ ανέπτυξαν ταχύτητα 500 µιλίων, ενώ έφτασαν σε ύψος 2.500 µέτρων. Αν και συνεργάστηκε µε το στρατό ποτέ δεν κατάφερε να αναπτύξει ένα αξιόπιστο οπλικό σύστηµα όπως οι Γερµανοί. Ο τρίτος άνθρωπος που έθεσε τα θεµέλια της σύγχρονης διαστηµικής τεχνολογίας ήταν ο καθηγητής ρουµανικής καταγωγής Χέρµαν Όµπερθ (1984-1989). Το 1923 δηµοσίευσε ένα βιβλίο σχετικά µε το µε διαστηµικά ταξίδια µε τον τίτλο ‘‘Ο ∆ρόµος για τα ∆ιαστηµικά Ταξίδια. (http://www.allstar.fiu.edu/aero/oberth.htm). Στο βιβλίο αυτό ο Όµπερθ πραγµατεύθηκε θέµατα όπως ρουκέτες υγρών καυσίµων, πύραυλοι πολλαπλών ορόφων, ταξίδια στο ∆ιάστηµα, διαστηµικοί σταθµοί, διαστηµικά οχήµατα επανεισόδου στην ατµόσφαιρα κ.α.

∆ούλεψε για ένα διάστηµα µαζί µε το σκηνοθέτη Φρίτς Λανγκ ως τεχνικός σύµβουλος για την ταινία ‘‘Το Κορίτσι στη Σελήνη’’, κατασκευάζοντας τη µακέτα του πυραύλου. Στην ταινία αυτή πρότεινε στο σκηνοθέτη να

197

ακούγεται κατά τη διάρκεια της εκτόξευσης ενός πυραύλου η αντίστροφη µέτρηση, κάτι που έχει παραµείνει µέχρι σήµερα.

ΟΙ ΠΥΡΑΥΛΟΙ ΩΣ ΟΠΛΑ ΣΤΟ Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ http://www.nameinspace.com/history/july/july.html Οι Γερµανοί άρχισαν να ενδιαφέρονται για το ∆ιάστηµα και τις πτητικές

µηχανές από τα µέσα της δεκαετίας του ’20.Η αποδοχή των ιδεών του Όµπερθ ήταν τέτοια στη γερµανική κοινωνία, που οδήγησε στη δηµιουργία της Γερµανικής Αστροναυτικής Εταιρίας στο Βερολίνο. Ο νεαρός Βέρνερ Φον Μπράουν διάβασε το βιβλίο αυτό το 1925 και έπειτα από πέντε χρόνια ενώθηκε µε την οµάδα του Όµπερθ. Ο Βέρνερ Φον Μπράουν( http://www.flash.net/~imagine5/bios/vonBraun.html) σπούδασε Φυσική και στην ηλικία των 21 χρονών τελείωσε το διδακτορικό του στη Βλητική. Η εργασία του θεωρήθηκε τόσο απόρρητη, που δεν παρουσιάστηκε στο κοινό, αλλά µόνο στον καθηγητή του και σε ορισµένους στρατιωτικούς. Ο Γερµανικός στρατός, πιεσµένος από τη συνθήκη των Βερσαλλιών, η οποία δεν του επέτρεπε την ανάπτυξη στρατηγικών όπλων, στράφηκε γρήγορα στη Γερµανική Αστροναυτική Εταιρεία προσφέροντας αφειδώς χρήµατα και υποστήριξη για την ανάπτυξη πυραύλων για στρατιωτικούς σκοπούς. Η εταιρεία διαλύθηκε, τα µέλη της απορροφήθηκαν από το στρατό και από τα περίχωρα του Βερολίνου όπου στεγάζονταν, και µεταφέρθηκαν σε ένα αποµονωµένο νησί της Βαλτικής, το Πεενεµούντε, το 1936.Το 1934 ο φον Μπράουν εκτόξευσε µε επιτυχία ένα πύραυλο τύπου Α-2 µε καύσιµη ύλη υγρό οξυγόνο και αιθανόλη. ∆ύο χρόνια αργότερα ο Φον Μπράουν άρχισε να σχεδιάζει τον πύραυλο Α-4 ( http://greenspider.com/dan/ww2/v2.html). Στη συνέχεια κατασκεύασε τους Α-3 και Α-5, που χρησιµοποιήθηκαν ως

ιπτάµενα εργαστήρια δοκιµών. Μεταξύ του 1937 και του 1941 οι Γερµανοί εκτόξευσαν 70 ρουκέτες των τύπων Α-3και Α-5, για να δοκιµάσουν την πτητική συµπεριφορά των τµηµάτων του Α-4.Στις 3 Οκτωβρίου του 1942, έπειτα από δύο αποτυχηµένες προσπάθειες, ένας πύραυλος τύπου Α-4 εκτοξεύθηκε από το Πεενεµούντε, ακολούθησε επακριβώς την προγραµµατισµένη τροχιά του και έπεσε στο στόχο του, 120 µίλια µακριά από το χώρο εκτόξευσης. Επρόκειτο για τον πρώτο βαλλιστικό πύραυλο και ουσιαστικά τον πρόδροµο όλων των πυραύλων, αφού ήταν σε θέση να µεταφέρει εκρηκτικά ενός τόνου σε απόσταση 320 χιλιοµέτρων, ενώ ανέπτυσσε µια ταχύτητα 5 µαχ. Λόγω της ταχύτητάς του δεν ήταν δυνατό να ανιχνευθεί και να καταρριφθεί από κανένα αεροπλάνο της εποχής. Επιπλέον, ήταν δύσκολο να ανιχνευθούν και να καταστραφούν στο έδαφος, αφού χρησιµοποιούσαν κινητές βάσεις εκτόξευσης. Ο πύραυλος Α-4 µπήκε σε παραγωγή το 1943. Το 1944 µετονοµάστηκε σε V-2. Ο πρώτος πύραυλος χτύπησε το Παρίσι το στις 6 Σεπτεµβρίου του 1944, ενώ δύο µέρες αργότερα δύο επιπλέον πύραυλοι εκτοξεύθηκαν, αυτή τη φορά εναντίον του Λονδίνου. Συνολικά εκτοξεύθηκαν 2.650 πύραυλοι αυτού του τύπου εναντίον στόχων στη δυτική Ευρώπη και τη Βρετανία. Μέχρι το τέλος του πολέµου κατασκευάστηκαν 10.000 πύραυλοι του τύπου αυτού, οι περισσότεροι από τους οποίους µεταφέρθηκαν στην Αµερική και τη Ρωσία και χρησιµοποιήθηκαν για την ανάπτυξη των αντίστοιχων διαστηµικών

198

προγραµµάτων. Ο Φον Μπράουν είχε κατασκευάσει και ένα V-2 που µπορούσε να εκτοξευθεί από υποβρύχιο, αλλά δεν χρησιµοποιήθηκε ποτέ, ενώ σχεδίαζε και την κατασκευή των Α-10.Οι Α-10 ήταν ναι βελτιωµένη έκδοση του Α-4 πολλαπλών ορόφων και µεγάλης ακτίνας δράσης, µε σκοπό να πλήξει από το έδαφος της Γερµανίας την αµερικανική ήπειρο. Λίγο πριν τη συνθηκολόγηση της Γερµανίας, ο Χίτλερ είχε δώσει εντολή να καταστραφεί όλο το υλικό του γερµανικού διαστηµικού προγράµµατος και να θανατωθούν οι υπεύθυνοι ανάπτυξης, για να µην πέσουν στα χέρια των συµµάχων. Οι περισσότεροι από τους επιστήµονες ‘‘µεταφέρθηκαν’’ στη ∆ύση, ενώ αρκετοί άλλοι ‘‘στελέχωσαν’’ το ρώσικο διαστηµικό πρόγραµµα.

ΤΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ http://www.rka.ru/english/erka.html

Η διαστηµική εποχή άρχισε ουσιαστικά ένα πρωινό Παρασκευής του 1957, όταν ένα θερµόµετρο, ένας ραδιοφωνικός ποµπός και µία µπαταρία, τοποθετηµένα µέσα σε µία µπάλα αλουµινίου, άφησαν την επιφάνεια της γης. Η µπάλα ονοµαζόταν Σπούτνικ 1 και εκτοξεύθηκε στις 6π.µ.ώρα Μόσχας, στις 4 Οκτωβρίου (http://www.windows.umich.edu/egibin/tour_def/space_missions/sputnik.html). Για τρεις εβδοµάδες ο Σπούτνικ 1 εξέπεµπε ραδιοσήµατα από ύψος 560 µιλίων πάνω από τη Γη, ενώ περιφερόταν σε κυκλική τροχιά µε περίοδο 96 λεπτών. Ο πρώτος δορυφόρος εκτοξεύθηκε για τον εορτασµό 100 χρόνων από τη γέννηση του Τσιολκόβσκι. Το όλο εγχείρηµα προκάλεσε ενθουσιασµό στη Ρωσία, θαυµασµό σε όλο τον κόσµο και ένα ισχυρό σοκ στη ∆ύση και ιδιαίτερα στους Αµερικάνους. Οι Αµερικάνοι από εκείνη τη στιγµή άρχισαν ένα αγώνα για να αποκτήσουν την πρωτοβουλία στην

εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος. Το σοκ έγινε µεγαλύτερο όταν στις 12 Απριλίου του 1861 ο Γιούρι Γκαγκάριν (http://www.cosmonaut.com/pioneers.html) µε το Βοστόκ 1 έγινε ο άνθρωπος που ταξίδεψε στο διάστηµα σε µια πτήση 118 λεπτών. Ο Γκαγκάριν προσγειώθηκε στην περιοχή του Σαρατόβ, 1000 περίπου µίλια δυτικά από το σηµείο εκτόξευσής του.

Οι Ρώσοι συνέχισαν τις επιτυχίες τους µε την αποστολή και άλλων αστροναυτών, µε την πρώτη έξοδο ανθρώπου στο ∆ιάστηµα, µε µη επανδρωµένες αποστολές που σκοπό είχαν τη χαρτογράφηση της σκοτεινής πλευράς της Σελήνης, καθώς και µε την αποστολή του πρώτου µη επανδρωµένου οχήµατος στη Σελήνη. Η αποτυχία τους να στείλουν επανδρωµένη πτήση στη Σελήνη οφείλεται στο ότι δεν κατάφεραν να κατασκευάσουν ένα ικανό πύραυλο-φορέα στα πρότυπα του ‘‘Κρόνος-5’’. Οι µέχρι τότε πύραυλοι-φορείς ήταν ουσιαστικά οι διηπειρωτικοί πύραυλοι SS-6, από τους οποίους είχε αφαιρεθεί το τµήµα που µετέφερε την πυρηνική κεφαλή και στη θέση του τοποθετήθηκε µία επιπλέον δεξαµενή υγρού οξυγόνου. Στη συνέχεια προστέθηκαν τέσσερις επιπλέον κινητήρες στη βάση του πυραύλου µέσα σε ένα αεροδυναµικό περίβληµα. Ο πύραυλος αυτός αποτέλεσε το βασικό πύραυλο-φορέα του σοβιετικού διαστηµικού προγράµµατος για περισσότερες από δύο δεκαετίες. Αν για την Αµερική ο άνθρωπος που δηµιούργησε το επιτυχηµένο διαστηµικό της πρόγραµµα

199

ήταν ο Βέρνερ Φον Μπράουν, για τους Ρώσους ήταν ο Σεργκέι Κορολίωφ. Ο Κορολίωφ µε σπουδές στη Μηχανολογία (http://solar.rtd.utkk.edu/~mwade/articles/korgress.htm) ασχολήθηκε από νεαρή ηλικία µε την αστροναυτική, ενώ κατά το τέλος του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου ήταν ο άνθρωπος που στρατολόγησε αρκετούς Γερµανούς επιστήµονες και φρόντισε να µεταφερθούν στη Σοβιετική Ένωση περισσότεροι από 500 V-2 για να χρησιµοποιηθούν ως πλατφόρµες ανάπτυξης για το διαστηµικό πρόγραµµα. Υπό την καθοδήγησή του οι Ρώσοι είχαν σηµαντικές επιτυχίες στον αγώνα δρόµου για την κατάκτηση του ∆ιαστήµατος. Εγκαταλείποντας τις επανδρωµένες πτήσεις για τη Σελήνη, οι Ρώσοι αφοσιώθηκαν στη δηµιουργία ενός διαστηµικού σταθµού σε χαµηλή τροχιά µε το πρόγραµµα Σογιούζ. Το Σοβιετικό επανδρωµένο πρόγραµµα Σογιούζ (http://www.planetarium.net/edcenter/human/soyuz.com) ήταν ένα ευέλικτο και αξιόπιστο πρόγραµµα, που σχεδιάστηκε µε σκοπό την τοποθέτηση ανθρώπων σε τροχιές κοντά στη Γη, εξυπηρετώντας µία πλειάδα αποστολών, επιστηµονικών ή και στρατιωτικών. Το διαστηµόπλοιο αποτελείτο από τρία επιµέρους οχήµατα, το τροχιακό, το όχηµα καθόδου, και το όχηµα οργάνων. Το τροχιακό όχηµα είχε ωοειδές σχήµα και βάρος ενός µετρικού τόνου. Ήταν εφοδιασµένο µε συστήµατα διατήρησης ζωής για περισσότερα από τρία άτοµα. Το πρόσθιο τµήµα του ήταν δυνατό να διαµορφωθεί για ένα σύνολο αποστολών, ενώ το οπίσθιο ήταν συνδεδεµένο µε το όχηµα καθόδου.

Το όχηµα καθόδου. Το κωδωνόσχηµο αυτό όχηµα µπορούσε να διασκευαστεί για να φιλοξενήσει ένα, δύο ή και τρία άτοµα. Η κάψουλα επανεισόδου στην ατµόσφαιρα ήταν σχεδιασµένη αεροδυναµικά και

επέτρεπε την πραγµατοποίηση ελιγµών και την κάθοδο µε ταχύτητες της τάξης τεσσάρων G σε προκαθορισµένα σηµεία της γήινης επιφάνειας, ενώ µπορούσε να εκτελέσει και επείγουσες επιχειρήσεις καθόδου στη γήινη ατµόσφαιρα µε ταχύτητα 10 G.

Το όχηµα οργάνων.To κυλινδρόσχηµο αυτό όχηµα χρησιµοποιείτο για

τον τροχιακό, θερµικό και ενεργειακό έλεγχο του όλου σταθµού. Στο τµήµα αυτό είχαν τοποθετηθεί και δύο επιφάνειες ηλιακών κυψελών που χρησιµοποιούνταν για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας που χρειαζόταν ο σταθµός. Επιπλέον ήταν εφοδιασµένο µε ανασχετικές ρουκέτες και ρουκέτες ελιγµών που χρησιµοποιούντο για την αλλαγή των τροχιακών παραµέτρων του Σογιούζ, όποτε αυτό κρινόταν απαραίτητο. Το πρόγραµµα Σογιούζ θεωρείται ίσως το πιο επιτυχηµένο πρόγραµµα των Ρώσων, αφού οδήγησε στην ανάπτυξη του διαστηµικού σταθµού Μιρ και κατά συνέπεια και του διεθνούς διαστηµικού σταθµού.

ΤΟ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ www.nasa.gou

Με το τέλος του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου η Αµερικανική κυβέρνηση έθεσε σε εφαρµογή το σχέδιο Paper Clip(Συνδετήρας) µε σκοπό τη ‘’στρατολόγηση’’ των Γερµανών επιστηµόνων του Πεενεµούντε. Περίπου 100 επιστήµονες µε επικεφαλής τον Βέρνερ Φον Μπράουν µεταφέρθηκαν στο

200

Χάντσβιλ της Αλαµπάµα και αρχικά εκπαίδευσαν µία οµάδα Αµερικανών µηχανικών στη συναρµολόγηση, τον έλεγχο και την εκτόξευση των V-2. Στη συνέχεια οι οµάδες αυτές ανέπτυξαν τον πύραυλο Ρεντστόουν, τον πρώτο αµερικανικό δορυφόρο, το πρόγραµµα Εξπλόρερ και τις πρώτες επανδρωµένες πτήσεις.

Η εκτόξευση του Σπούτνικ 1 τροµοκράτησε ιδιαίτερα τους Αµερικανούς που αποφάσισαν να ενεργοποιηθούν στον αγώνα δρόµου για το διάστηµα. Ο Φον Μπράουν υποσχέθηκε αµέσως ότι το πολύ σε 50 ηµέρες θα υπάρχει Αµερικανικός δορυφόρος στο ∆ιάστηµα. Ως πρώτο βήµα αποφασίστηκε ο διαχωρισµός από το πρόγραµµα ανάπτυξης βαλλιστικών πυραύλων µε τη δηµιουργία της NASA.Καρπός αυτής της προσπάθειας ήταν η εκτόξευση του Εξπλόρερ 1 στις 31 Ιανουαρίου 1958. Το πρόγραµµα Εξπλόρερ αφορούσε τη µελέτη µεγεθών της µαγνητόσφαιρας και του εξωτερικού διαστήµατος. Το πρόγραµµα συνεχίστηκε µέχρι το 1975 εκτοξεύοντας τελικά περισσότερους από 50 τεχνητούς δορυφόρους για την κατανόηση του εξωτερικού διαστήµατος.

Στη σελίδα http://solar.rtd.ntk.edu/~mwade/project/explorer.htm παρουσιάζεται µία εκτενής περιγραφή των αποστολών του προγράµµατος Explorer.

TO ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΡΚΙΟΥΡΙ (http://www.ksc,nasa.gov/history/mercury/mercury.html) Αποτέλεσε την πρώτη αµερικανική προσπάθεια για επανδρωµένες πτήσεις.

Η αρχική απαίτηση ήταν να σχεδιαστεί µια κάψουλα αρκετά µικρή και ελαφριά, ώστε να είναι δυνατόν να µεταφερθεί από το διηπειρωτικό βαλλιστικό πύραυλο Άτλας. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα το διαστηµόπλοιο Μέρκιουρι να είναι κατά 60% ελαφρύτερο από το ρωσικό Βοστόκ, αλλά και

να υπολείπεται κατά πολύ σε δυνατότητες από το τελευταίο, αφού αυτό µπορούσε να εκτελέσει πτήσεις διαρκείας µιας εβδοµάδας. Το 1962 το Μέρκιουρι 6 εκτοξεύθηκε από το ακρωτήριο Κανάβεραλ και µετέφερε τον Τζων Γκλέν στο διάστηµα σε µία πτήση που διήρκεσε 4 ώρες και 43 λεπτά. Το πρόγραµµα τερµατίστηκε το 1963 µε το Μέρκιουρι 9, σε µία πτήση που διάρκεσε 24 ώρες µε όλα τα συστήµατα του σκάφους κατεστραµµένα.

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΖΕΜΙΝΙ (http://www.thespaceplace.com/history/gemini2)

Αποτέλεσε τον προποµπό του προγράµµατος Απόλλων και λειτούργησε ουσιαστικά σαν ένα διαστηµικό εργαστήριο για την προετοιµασία της µεταφοράς του ανθρώπου στη Σελήνη. Συνολικά εκτελέστηκαν δώδεκα αποστολές του προγράµµατος Τζέµινι, δέκα από τις οποίες ήταν επανδρωµένες. Στη διάρκεια του προγράµµατος αυτού οι αστροναύτες έµαθαν να εργάζονται µε διαστηµικές στολές σε συνθήκες µηδενικής βαρύτητας, να εκτελούν κοινές πτήσεις µε άλλα διαστηµόπλοια(κοινή πτήση Τζέµινι 6 και 7).

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟΛΛΩΝ (http://www.imagine5.com/appolo/index.html) Ξεκίνησε µε τους πιο άσχηµους οιωνούς αφού κατά τη διάρκεια δοκιµών στις 27 Ιανουαρίου του

201

1967 οι αστροναύτες Γκρίσσοµ, Ουάιτ και Τσάφι βρήκαν το θάνατο λόγω πυρκαγιάς στην εξέδρα εκτοξεύσεων. Παρά το ατύχηµα αυτό, το πρόγραµµα αποτέλεσε την πιο φιλόδοξη και θεαµατική προσπάθεια των Αµερικανών, αφού στις 20 Ιουλίου του 1969 µετέφερε αστροναύτες στο έδαφος της Σελήνης σε αποστολή συνολικής διάρκειας οκτώ ηµερών, υλοποιώντας έτσι τη δηµόσια δέσµευση του προέδρου Κένεντυ ότι η Αµερική θα έστελνε ανθρώπους στη Σελήνη πριν από το 1970. Το πρόγραµµα Απόλλων είχε τεράστιο κόστος, αφού έπρεπε να σχεδιαστεί ένα νέο διαστηµόπλοιο αλλά και ένας νέος πύραυλος-φορέας(Κρόνος 5) ικανός να µεταφέρει το σκάφος στη Σελήνη. Το διαστηµόπλοιο αποτελείτο από τρία τµήµατα: το όχηµα ελέγχου(Command Module), το όχηµα υποστήριξης(Service module) και το όχηµα προσσελήνωσης (Lunar Module).Κατά τη διάρκεια µίας ‘’ τυπικής ’’ αποστολής στη Σελήνη, το όχηµα ελέγχου και το όχηµα υποστήριξης ήταν τοποθετηµένα στην κορυφή του πυραύλου ενώ το όχηµα προσσελήνωσης ήταν τοποθετηµένο σε µία ειδική θήκη κάτω από τα δύο πρώτα. Το διαστηµόπλοιο και ο τρίτος όροφος του πυραύλου τέθηκαν σε κυκλική τροχιά γύρω από τη Γη, κατά τη διάρκεια της οποίας πραγµατοποιήθηκαν οι απαραίτητοι έλεγχοι πλοήγησης. Έπειτα από µία ή δύο τροχιές ο τελευταίος όροφος του πυραύλου πυροδοτήθηκε ξανά αυξάνοντας την ταχύτητα του σκάφους από τα 17.000 στα 25.000 µίλια ανά ώρα και µεταφέροντάς το σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη. Αφού το σκάφος τέθηκε σε τροχιά, ο τρίτος όροφος αποκολλήθηκε και άρχισαν οι διαδικασίες σύνδεσης µε το όχηµα προσσελήνωσης. Για το λόγο αυτό, το όχηµα ελέγχου και υποστήριξης ακολούθησε µια διαδικασία ελιγµών που του επέτρεψε να συνδεθεί µε το όχηµα προσσελήνωσης κατά τέτοιον τρόπο, ώστε το τελευταίο να τοποθετηθεί ανεστραµµένο στην κορυφή του οχήµατος ελέγχου. Στη συνέχεια το όλο σύστηµα, µειώνοντας ταχύτητα, παρέµεινε σε τροχιά γύρω

από τη Σελήνη, ενώ δύο από τους τρεις αστροναύτες µεταφέρθηκαν στο όχηµα προσσελήνωσης και ο τρίτος παρέµεινε στο όχηµα ελέγχου. Με χαµηλή πλέον ταχύτητα, το όχηµα προσσελήνωσης αποκολλήθηκε και άρχισε την κάθοδό του προς τη Σελήνη. Μετά τη διαδικασία της προσεδάφισης, πραγµατοποιήθηκαν η συλλογή δειγµάτων από την επιφάνεια του δορυφόρου και η τοποθέτηση συσκευών µετρήσεων(σεισµογράφοι, µαγνητόµετρα κ.α.). Με το τέλος της αποστολής η σεληνάκατος απογειώθηκε, συνδέθηκε πάλι µε το όχηµα ελέγχου-υποστήριξης και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Το όχηµα υποστήριξης ενεργοποίησε τον κινητήρα του, ώστε το διαστηµόπλοιο να αποκτήσει πάλι µία ταχύτητα 25.000 µιλίων ανά ώρα επιστρέφοντας στη Γη, και λίγο πριν από την είσοδό του στη γήινη ατµόσφαιρα αποκολλήθηκε από το όχηµα ελέγχου. Το όχηµα ελέγχου συνέχισε την κάθοδό του επιβραδυνόµενο και τελικά µε χρήση αλεξίπτωτων επιβράδυνσης προσθαλασσώθηκε και το περισυνέλεξαν πλοία του αµερικανικού ναυτικού. Συνολικά εκτελέστηκαν 11 επανδρωµένες πτήσεις του προγράµµατος Απόλλων, από το 1967 έως το 1972. Από το 1972 µέχρι το 1975 το Απόλλων χρησιµοποιήθηκε για τη συναρµολόγηση και τον ανεφοδιασµό του διαστηµικού σταθµού Σκάϊλαµπ και για την κοινή αµερικανο-σοβιετική πτήση του 1975.

202

Το 1973 οι Αµερικανοί εγκατέστησαν το διαστηµικό εργαστήριο Σκάϊλαµπ σε τροχιά γύρω από τη Γη πραγµατοποιώντας µία ποιοτική στροφή στο πρόγραµµά τους, επιτρέποντας στους αστροναύτες να παραµένουν για µεγάλα χρονικά διαστήµατα στο ∆ιάστηµα, παρά τα τεχνικά προβλήµατα που παρουσιάστηκαν. Για πρώτη φορά το ∆ιάστηµα θεωρήθηκε ως ένας χώρος εργασίας και διαβίωσης. Το πρόγραµµα Σκάϊλαµπ αποτέλεσε τον προποµπό της κοινής διαστηµικής πτήσης Απόλλων-Σογιούζ. Στη συνέχεια οι Αµερικανοί ασχολήθηκαν µε τη δηµιουργία ενός επαναχρησιµοποιούµενου διαστηµικού µεταφορικού συστήµατος που ονοµάστηκε ‘’∆ιαστηµικό λεωφορείο’’.

ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕΝΑ ∆ΙΑΣΤΗΜΑ ΟΧΗΜΑΤΑ http://www.flatoday.com/space/explore/special/floridasfuture/pg04.htm

Η ιδέα για επαναχρησιµοποιούµενα διαστηµικά οχήµατα εκκολάφθηκε από τη δεκαετία του 1930, ενώ διάφορα ερευνητικά προγράµµατα άρχισαν να εκτελούνται από τη δεκαετία του 1950 (Χ-15, Χ-24). (http://solar.rtd.utk.edu/~mwade/project/x24.htm).

Αρχικά το διαστηµικό λεωφορείο σχεδιάστηκε ως ένα πλήρως επαναχρησιµοποιούµενο εµπορικό διαστηµόπλοιο. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 το πρόγραµµα άρχισε να αντιµετωπίζει έντονες δυσκολίες όπως κατασκευαστικά και σχεδιαστικά προβλήµατα, κυβερνητικές παλινωδίες, αρνητική διάθεση του Κογκρέσου και, το κυριότερο, περικοπές προϋπολογισµού. Για να χρηµατοδοτήσουν το πρόγραµµα οι Αµερικανοί ακύρωσαν την κατασκευή ενός δεύτερου Σκάϊλαµπ. Αυτό που κατασκευάστηκε τελικά ήταν ένα µικρότερου µεγέθους ηµι-επαναχρησιµοποιούµενο όχηµα, που διαφηµίστηκε σαν ένα αποδοτικό και οικονοµικό µέσο µεταφοράς εµπορευµάτων (δορυφόρων) στο διάστηµα. (http://www.amdahl.com/internet/events/shuttle.html).

To διαστηµικό λεωφορείο πέταξε για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 1977 πάνω σε ένα ειδικά διασκευασµένο 747. Το όχηµα χρησιµοποιούσε απορριπτόµενους προωθητικούς πυραύλους και εξωτερική δεξαµενή καυσίµων για να ανέβει στη στρατόσφαιρα, και στη συνέχεια, αφού είχε εκτελέσει την αποστολή του, ήταν σε θέση να επιστρέψει στη Γη λειτουργώντας σαν ανεµόπτερο. Συνολικά κατασκευάστηκαν πέντε οχήµατα του τύπου αυτού, τα Τσάλεντζερ (OV-099), Κολούµπια (OV-102), Ντισκάβερι (OV-103), Ατλαντίς (OV-104), Εντέβορ (OV-105) τα οποία πραγµατοποίησαν 24 διαδοχικές εκτοξεύσεις (εµπορικές, επιστηµονικές και στρατιωτικές) µέχρι την καταστροφή του Τσάλεντζερ το 1986. Από τότε το πρόγραµµα εγκαταλείφθηκε για τρία χρόνια και στα τέλη της προηγούµενης δεκαετίας άρχισε να επαναλειτουργεί, εκτελώντας συνολικά µέχρι σήµερα 87 αποστολές.

Αν και σχεδιάστηκε ως διαστηµόπλοιο µεταφοράς εµπορευµάτων τελικά το ∆ιαστηµικό Λεωφορείο απέτυχε στον τοµέα αυτό, αφού ακόµα και οι ίδιοι οι Αµερικανοί χρησιµοποίησαν οικονοµικότερους τρόπους µεταφοράς δορυφόρων Στο ∆ιάστηµα (γαλλικούς, ρωσικούς και αµερικανικούς πυραύλους). Η ανάπτυξη του ∆ιεθνούς ∆ιαστηµικού Σταθµού και η ανάγκη

203

για µεταφορά προκατασκευασµένων τµηµάτων στο ∆ιάστηµα είναι πολύ πιθανό να επιτρέψουν στη NASA να χρησιµοποιήσει το ∆ιαστηµικό Λεωφορείο για τους λόγους που αρχικά σχεδιάστηκε. Λόγω του µειωµένου ρυθµού αποστολών, οι υπεύθυνοι της NASA θεωρούν ότι τα υπάρχοντα οχήµατα είναι δυνατόν να παραµείνουν σε υπηρεσία µέχρι το 2020. Παρά τα όποια προβλήµατα, το ∆ιαστηµικό Λεωφορείο παραµένει το βασικό διαστηµόπλοιο του αµερικανικού διαστηµικού προγράµµατος τα τελευταία 25 χρόνια.

Έπειτα από µία δεκαετία ανάπτυξης οι Σοβιετικοί εκτόξευσαν το δικό τους διαστηµικό λεωφορείο, που έφερε το όνοµα Μπουράν, το Νοέµβριο 1988 µε τη βοήθεια του πυραύλου- φορέα ‘’Ενέργεια’’, σε µία µη επανδρωµένη πτήση. Ουσιαστικά πρόκειται για τη µοναδική πτήση που πραγµατοποίησε το ρωσικό διαστηµικό λεωφορείο. Το πρόγραµµα άρχισε τη δεκαετία του 1970 , ενώ ένα οµοίωµα του διαστηµοπλοίου επιδείχθηκε πάνω σε ένα αεροπλάνο τύπου Μ-4 το 1983, κατά τη διάρκεια πτητικών δοκιµών. Η κατάρρευση του σοβιετικού κράτους είχε άµεσο αντίκτυπο στο διαστηµικό πρόγραµµα, πολλά προγράµµατα ανεστάλησαν και µεταξύ αυτών και το πρόγραµµα Μπουράν.

Περισσότερες πληροφορίες για το πρόγραµµα Μπουράν µπορείτε να βρείτε στη σελίδα http://liftoff.msfc.nasa.gov/rsa/buran.html.

Το Χ-38 αποτελεί το νέο επαναχρησιµοποιούµενο όχηµα της NASA. Το Χ-38 σχεδιάστηκε ως ένα όχηµα επιστροφής και διάσωσης των αστροναυτών που θα επανδρώσουν το διεθνή διαστηµικό σταθµό. Αρχικά, για το σταθµό θα χρησιµοποιηθεί το διαστηµόπλοιο Σογιούζ, αλλά καθώς το πλήρωµα του σταθµού θα αυξάνεται, κρίνεται αναγκαία η χρήση ενός τέτοιου οχήµατος, αφού θα είναι σε θέση να µεταφέρει έξι επιβάτες. Η σχεδίαση και το µέγεθός του επιτρέπουν να µεταφερθεί στο ∆ιάστηµα όχι µόνο από αµερικανικούς

πυραύλους αλλά και από το γαλλικό πύραυλο-φορέα ‘’Αριάδνη 5’’. Το σηµαντικό για το Χ-38 είναι το µικρό κόστος ανάπτυξής του, αφού ενσωµατώνει εξοπλισµό(υπολογιστές, βίντεο, συστήµατα πλοήγησης) που χρησιµοποιούνται είδη σε εµπορικά αεροσκάφη. Οι πρώτες µη επανδρωµένες πτητικές δοκιµές έχουν ήδη αρχίσει µε τρία πρωτότυπα από το Μάρτιο του 1998, ενώ η πρώτη διαστηµική µη επανδρωµένη πτήση αναµένεται το 2000. Το Χ-38 για την κάθοδό του χρησιµοποιεί ανασχετικά αλεξίπτωτα, τα οποία ενεργοποιούνται από ένα ύψος 8.000 µέτρων. Σύµφωνα µε τη NASA, το Χ-38 προβλέπεται να είναι πλήρως επιχειρησιακό το 2003. Περισσότερες πληροφορίες για το πρόγραµµα αυτό µπορείτε να βρείτε στη σελίδα http://www.dfrc.nasa.gov/Projects/X38/index.html. ΤΑΞΙ∆ΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟ

Στον κυβερνοχώρο υπάρχουν χιλιάδες αν όχι εκατοντάδες χιλιάδες, σελίδες που αναφέρονται µε τον ένα ή άλλο τρόπο στην προσπάθεια του ανθρώπου να κατακτήσει το ∆ιάστηµα, κάτι που γίνεται αµέσως κατανοητό, αφού στα περισσότερα προγράµµατα αναζήτησης ιστοσελίδων υπάρχει

204

προεπιλεγµένο το λήµµα space. Μερικές από τις πλέον ενδιαφέρουσες σελίδες είναι οι ακόλουθες: http://www.nasa.gov Στην επίσηµη αυτή σελίδα της ΝΑSA υπάρχουν πλήρεις πληροφορίες και links για τα κυριότερα προγράµµατα της NASA. Επιπλέον, στην ίδια ιστοσελίδα στο τµήµα gallery, υπάρχει ένας µεγάλος αριθµός στοιχείων ήχου και βίντεο που είναι ταξινοµηµένος ανά διαστηµικό πρόγραµµα. http://www.nameinspace.com/history/historysinop/html

Παρουσιάζεται η ιστορία των διαστηµικών πτήσεων, από τις πρώτες ρουκέτες των Κινέζων µέχρι τις ηµέρες µας. Η σελίδα περιλαµβάνει µερικά ιστορικής αξίας βίντεο µε τις πρώτες προσπάθειες του Γκόνταρ αλλά και τις πτήσεις των V-2 κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσµίου Πολέµου. http://cnn.com/TECH/space/ Μία σελίδα για όσους ενδιαφέρονται για καθηµερινή ροή νέων σχετικά µε το ∆ιάστηµα και τις διαστηµικές αποστολές. Περιέχει αρκετές πληροφορίες για µη επανδρωµένες αποστολές (∆ιαστηµικό Τηλεσκόπιο, Πρόγραµµα Κασίνι κ.α.). Είναι εµπλουτισµένο µε πολλά αρχεία multimedia.

http://www.ccas.ru/~chernov/vsmThe.Virtual.Space.Museum. Στην

ιστοσελίδα αυτή περιέχονται σηµαντικές πληροφορίες για το ρωσικό διαστηµικό πρόγραµµα. Συγκεκριµένα, δίνονται πληροφορίες για όλα τα προγράµµατα, επανδρωµένα και µη, καθώς και για τα ακυρωµένα διαστηµικά προγράµµατα. Επιπλέον, ο συγγραφέας προσφέρει σε φόρµα VRML 74 διαφορετικά µοντέλα που καλύπτουν όλη τη γκάµα του ρωσικού διαστηµικού προγράµµατος. http://www.users.wineasy.se/svengrahn/sounds/Sounds.html

Στη σελίδα αυτή ο αναγνώστης µπορεί να βρει αρχεία µε τους ήχους που εξέπεµπαν ρωσικοί, αµερικανικοί και κινεζικοί δορυφόροι κατά τη διάρκεια της πτήσης τους. Οι ήχοι είναι δυνατόν να αναπαραχθούν µε τη βοήθεια του Real Audio Player. Το σύνολο των διατεθειµένων αρχείων αφορά ήχους που έχει ηχογραφήσει ο ίδιος ο δηµιουργός της ιστοσελίδας, ενώ στην κεντρική του σελίδα αναφέρεται και σε ιδιαίτερα τεχνικά θέµατα σχετικά µε τις µεθόδους εντοπισµού ηχητικών σηµάτων από το ∆ιάστηµα. http://solar.rtd.utk.edu/~mwade/spaceflt.htm.Encyclopedia.stronautika.

Αν και δεν είναι µια σελίδα που διακρίνεται για το σχεδιασµό της, αποτελεί ίσως την πληρέστερη σελίδα για θέµατα διαστηµικής. Παρουσιάζεται ένας πλήρεις κατάλογος όλων των οχηµάτων και των αποστολών που έχουν πραγµατοποιηθεί µέχρι σήµερα, ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό και πληροφορίες για ιδιαίτερα εξωτικά θέµατα (κινεζικό επανδρωµένο διαστηµικό πρόγραµµα, διαστηµικό πρόγραµµα της Β. Κορέας, αυθεντικά εγχειρίδια των V-1,V-2), καθώς και µια πλήρης και εξαντλητική βιβλιογραφία για όλα τα θέµατα που σχετίζονται µε την προσπάθεια του ανθρώπου στο ∆ιάστηµα. ΤΑΞΙ∆Ι ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Σήµερα ο αποικισµός του ∆ιαστήµατος από τον άνθρωπο έχει πάψει να θεωρείται ουτοπία. Είναι κάτι πραγµατοποιήσιµο και κάτι που πολλοί από εµάς, θα δούµε να υλοποιείται µέσα στις επόµενες δεκαετίες. Γιατί, παρά τις περικοπές που έκανε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον στο σχετικό πρόγραµµα της ΝΑΣΑ, στις αρχές του 21ου αιώνα ένας νέος διαστηµικός

205

σταθµός θα τεθεί σε τροχιά γύρω από τη Γη. Αυτήν όµως τη φορά θα είναι ένας µόνιµα επανδρωµένος διαστηµικός σταθµός. Ένα διεθνές διαστηµικό εργαστήριο που θα το επισκέπτονται αστροναύτες απ’ όλον τον κόσµο, για την εκτέλεση επιστηµονικών και τεχνολογικών ερευνών.

Ο ∆ΙΕΘΝΗΣ ∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ (http://station.nasa.gou/station/reference/index.html)

Ήδη, από τον περασµένο Νοέµβριο τα σχέδια άρχισαν να παίρνουν σάρκα και οστά. Με δύο διαφορετικές εκτοξεύσεις από τη Ρωσία και τις ΗΠΑ, τοποθετήθηκαν στο ∆ιάστηµα τα δύο πρώτα τµήµατα του ∆ιεθνούς ∆ιαστηµικού Σταθµού (∆∆Σ), ενώ µέχρι το τέλος του 1999 πέντε ακόµη µονάδες θα συνδεθούν. Έργο τους θα είναι η προετοιµασία των χώρων που θα χρειαστούν τα πρώτα τριµελή πληρώµατα, όταν θα αρχίσουν τις επισκέψεις τους στις αρχές του 2000, επανδρώνοντάς τον στο εξής σε συνεχή βάση και αρκετά νωρίτερα από το 2004 που αναµένεται ότι ο διαστηµικός σταθµός θα έχει την πλήρη του µορφή. Για την κατασκευή του ∆∆Σ θα χρειαστεί να γίνουν συνολικά 44 πτήσεις πυραύλων – φορέων, καθώς και του διαστηµικού λεωφορείου, για τη µεταφορά των 100 περίπου διαφορετικών τµηµάτων του : µονάδων διαβίωσης, πειραµάτων, εργασιών και υποστήριξης. Οι διαστάσεις του θα είναι – µε τα σηµερινά δεδοµένα – τεράστιες, µε όγκο ίσο περίπου µε το Ολυµπιακό Στάδιο (πλάτος 108 µέτρα, µήκος 88 µέτρα και ύψος 44 µέτρα). Πάνω στη Γη τα διάφορα τµήµατά του θα ζύγιζαν 450 περίπου τόνους και οι χώροι που θα διαθέτει θα υπερβαίνουν τα 1.300 κυβικά µέτρα.

Το πρώτο τριµελές πλήρωµα (αποτελούµενο από δύο Ρώσους και έναν Αµερικανό) θα ξεκινήσει από το κοσµοδρόµιο του Μπαικονούρ µε ένα διαστηµόπλοιο «Σογιούζ». Θα εγκατασταθεί στο σταθµό στις αρχές του ερχόµενου έτους και θα παραµείνει εκεί επί πέντε µήνες. Κατόπιν, θα αντικατασταθεί από ένα δεύτερο τριµελές πλήρωµα στα µέσα του ερχόµενου

έτους. Το διαστηµόπλοιο που θα τους µεταφέρει θα συνδεθεί µε τις πρώτες µονάδες του ∆∆Σ, ενώ πρόκειται να αλλάζει κάθε έξι µήνες, για να µπορεί να εγγυάται την καλή του λειτουργία ως µέσο διαφυγής των αστροναυτών σε περίπτωση ανάγκης. Γι’ αυτό το λόγο η επιστροφή του πρώτου πληρώµατος θα γίνει µε το διαστηµικό λεωφορείο. Ήδη, οι αστροναύτες των τεσσάρων πρώτων αποστολών, που θα επανδρώσουν το ∆∆Σ, έχουν επιλεγεί και έχει αρχίσει η εντατική προετοιµασία τους.

Ο ∆∆Σ θα βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τη Γη, σε ύψος 400 περίπου χιλιοµέτρων από την επιφάνεια. Το κόστος της κατασκευής και της λειτουργίας του θα ξεπεράσει το αντίστοιχο κόστος του προγράµµατος «Απόλλων» µε τις επανδρωµένες αποστολές στη Σελήνη, και για τη ΝΑΣΑ (που είναι και ο κύριος χρηµατοδότης) θα υπερβεί τα 25 δισεκατοµµύρια δολάρια (το 16% περίπου του ετήσιου προϋπολογισµού της). Η συνολική όµως επένδυση των 60 δισεκατοµµυρίων δολαρίων δεν είναι καθόλου «πεταµένα λεφτά», γιατί έχει υπολογιστεί ότι, για κάθε ποσό που δαπανάται στο διαστηµικό πρόγραµµα, δηµιουργούνται, άµεσα ή έµµεσα, διπλάσια οφέλη. Για τη Ρωσία, ιδιαίτερα, η προσπάθεια αυτή θα της επιτρέψει να συντηρήσει 80.000 θέσεις εργασίας για τα επόµενα 15 χρόνια. Η πρώτη

206

µονάδα, µε την ονοµασία «Ζαρίγια» (ξηµέρωµα), η οποία τοποθετήθηκε στο ∆ιάστηµα τον περασµένο Νοέµβριο, κατασκευάστηκε από τους Ρώσους και την αµερικανική εταιρεία «Μπόινγκ» και χρηµατοδοτήθηκε από τη ΝΑΣΑ. Το κυλινδρικό του σχήµα έχει µήκος 12,5 µέτρα και πλάτος 4 µέτρα και αρχικά θα εκτελεί χρέη µονάδας ελέγχου και αποθήκευσης καυσίµων. Η δεύτερη µονάδα εκτοξεύτηκε τον περασµένο ∆εκέµβριο ως µέρος της δωδεκαήµερης αποστολής του διαστηµικού λεωφορείου «Εντέβορ». Η µονάδα αυτή, µε την ονοµασία «Γιούνιτι» (ενότης), αποτελεί µια από τις κεντρικές του σταθµού και στη διάρκεια της αποστολής συνδέθηκε µε τη «Ζαρίγια».

Μία από τις σπουδαιότερες αποστολές του διαστηµικού σταθµού θα είναι και η παρατήρηση και τηλεπισκόπιση της Γης και της ατµόσφαιράς µας. Το λεπτό στρώµα του αέρα που µας περιβάλλει είναι ιδιαίτερα ευπαθές, προστατεύει όµως όλα τα έµβια όντα του πλανήτη µας. Από το ύψος του διαστηµικού σταθµού η Γη µοιάζει µε έναν ευαίσθητο, ζωντανό οργανισµό που χρειάζεται να προστατευτεί µε τη συµµετοχή ολόκληρης της ανθρωπότητας. Οι πληροφορίες που θα συγκεντρώνονται από το διαστηµικό σταθµό θα αναπτύξουν τις γνώσεις µας στην Αστρονοµία, την Ωκεανογραφία, τη Γεωλογία και τη Μετεωρολογία, και θα αλλάξουν τον τρόπο µε τον οποίο βλέπουµε τη Γη και το ηλιακό µας σύστηµα.

Οι διάφορες µονάδες που θα αποτελούν σε τελική φάση το διαστηµικό σταθµό θα σκοπεύουν όχι µόνο τη Γη αλλά και τον ουρανό, παρατηρώντας έτσι τα απόµακρα αντικείµενα του απύθµενου διαστηµικού ωκεανού. Έτσι, από τις πρώτες ηµέρες της λειτουργίας του ο ∆∆Σ θα χρησιµεύει ως εργαστήριο µελετών, παρατηρητήριο και σπιτικό για τις πολυµελείς οµάδες που θα αποτελούν το πλήρωµά του. Τα µέλη του θα ζουν στο εσωτερικό του µε αρκετή άνεση επί µήνες, σε πολύ µεγαλύτερη δηλαδή έκταση απ’ ότι ήταν δυνατόν µε τα επανδρωµένα διαστηµόπλοια ή µε τα διαστηµικά λεωφορεία. Το εσωτερικό θα διαθέτει καµπίνες µε προσωπικούς ηλεκτρονικούς

υπολογιστές, βίντεο και τηλεπικοινωνίες άµεσης σύνδεσής τους µε τη Γη. Οι µονάδες διαβίωσης θα διαθέτουν µπάνιο, πλήρες υγειονοµικό κέντρο και κάθε ευκολία, συµπεριλαµβανοµένης και µιας µεγάλης ποικιλίας φαγητών.

Στο διαστηµικό σταθµό δεν θα υπάρχει φυσικά βαρύτητα. Έτσι, οι επιστήµονες θα έχουν τη δυνατότητα να εκτελούν πειράµατα που

είναι αδύνατο να γίνουν στη Γη. Η έλλειψη βαρύτητας θα τους επιτρέπει να παράγουν χηµικές ενώσεις µε ανεπανάληπτα επίπεδα καθαρότητας και να εκτελούν κάθε είδους πειράµατα στην Ηλεκτρονική, στη Ροµποτική, στην Ιατρική και στη Φυσιολογία των ζωικών και των φυτικών κυττάρων. Έρευνα που θα έxει ως στόχο την ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνολογίας και την παραγωγή νέων προϊόντων.

Ο ∆∆Σ θα χρησιµεύσει επίσης και για κάτι άλλο: την προετοιµασία ειδικών διαστηµικών οχηµάτων για επανδρωµένα ταξίδια στη Σελήνη και αργότερα στον Άρη, σε τόσο µεγάλη έκταση, ώστε µια τέτοια προσπάθεια θα ήταν πρακτικά αδύνατη αν είχαµε ως βάση µας µόνο τη Γη. Τα διαπλανητικά αυτά οχήµατα θα µεταφέρονται τµηµατικά από τη Γη στο διαστηµικό σταθµό, όπου θα συναρµολογούνται και θα ετοιµάζονται για τις αποστολές τους. Επιπλέον η προώθηση που θα χρειάζεται ένα τέτοιο διαστηµόπλοιο θα είναι

207

συγκριτικά πολύ µικρότερη από αυτή που θα χρειαζόταν αν εκτοξευόταν από τη Γη. Με αυτόν τον τρόπο θα γίνει δυνατή και η αποστολή πολύ περισσότερων υλικών και ανθρώπων, µε την ίδια ποσότητα καυσίµων που δαπανούµε σήµερα για τα µικρά µας διαστηµόπλοια.

Στη διεύθυνση http://sraceflight.nasa.gov/index-n.html, υπάρχουν πληροφορίες σχετικά µε την πρόοδο των εργασιών του διεθνούς διαστηµικού σταθµού (χρόνος µέχρι την επόµενη αποστολή διαστηµικού λεωφορείου στο σταθµό, χρόνος κατά τον οποίο ο σταθµός είναι σε λειτουργία) τις διαστηµικές αποστολές και τα πειράµατα που θα εκτελεστούν στα εργαστήριά του, ενώ προσφέρεται και ένα VRML µοντέλο του σταθµού και µία εικονική περιπλάνηση στο εσωτερικό του.

ΟΙ ΠΡΟΠΟΜΠΟΙ Ο κύριος σχεδιασµός του ∆∆Σ άρxισε στα µέσα της περασµένης δεκαετίας,

όταν το όλο πρόγραµµα είχε την ονοµασία " ∆ιαστηµικός Σταθµός Ελευθερία". Το1993, ο Πρόεδρος Κλίντoν έδωσε εντoλή να ανασκευαστεί ο σχεδιασµός του σε συνεργασία και µε άλλες χώρες, οπότε και επιλέχτηκε µια πρόταση που ονοµάστηκε «Άλφα». 'Οταv τελικά η Pωσία συµφώνησε να συµµετάσχει στη διεθνή αυτή διαστηµική προσπάθεια, ο σταθµός πήρε τη σηµερινή του ονοµασία, δηλαδή «∆ιεθνής ∆ιαστηµικός Σταθµός».

Ο ∆∆Σ όµως δεν είναι ο πρώτος διαστηµικός σταθµός. Η τιµή αυτή ανήκει στο «Σαλιούτ 1»

http://www.nauts.com/histpace/vehicles/histsalyut1.html, ο οποίος τέθηκε σε τροχιά το 1971 από τη Σοβιετική Ένωση, δέκα χρόνια

µετά την πρώτη αποστολή στο ∆ιάστηµα του Γιούρι Γκαγκάριν. Η όλη, όµως προσπάθεια είχε τροµερές δυσκολίες, και κατέληξε στο θάνατο ενός τριµελούς πληρώµατος. Αργότερα, η εγκατάσταση βελτιωµένων σταθµών επιβεβαίωσε τη δυνατότητα του ανθρώπου να παραµένει στο ∆ιάστηµα για µεγάλα χρονικά διαστήµατα.

Ο πρώτος αµερικανικός διαστηµικός σταθµός ήταν το "Σκάϊλαµπ" http://www.ksc.nasa.gov/history/skylab/skylab.html, το οποίο επανδρώθηκε απ6 τρία διαφορετικά τριµελή πληρώµατα στη διάρκεια του 1973-197 4. Η πρώτη αυτή αµερικανική διαστηµική βάση έµοιαζε µε γιγάντιο µεταλλικό έντοµο που είχε xάσει το ένα του φτερό. Είχε βάρος 85 τόνους, µήκος 25 µέτρα και πλάτος 6,5 µέτρα, ενώ συµπλήρωνε µια περιφορά γύρω από τη Γη σε 93 λεπτά της ώρας, σε ύψος 435 χιλιοµέτρων. Τα άρτια εξοπλισµένα εργαστήριά του έκαναν το Σκάϊλαµπ έναν πραγµατικά πρότυπο επιστηµονικό σταθµό ∆ιαστήµατος, µε xωριστά υπνοδωµάτια, κουζίνα, τραπεζαρία, µικρό σαλονάκι µε βιβλιοθήκη και πλήρη τουαλέτα. Στις τρεις αποστολές του Σκάϊλαµπ, τρία διαφορετικά πληρώµατα από τρεις αστροναύτες το καθένα παρέµειναν επί µήνες µέσα σ' αυτό δουλεύοντας εντατικά, εκτελώντας διάφορα πειράµατα και εξετάζοντας τις δυνατότητες που παρέχουν στον άνθρωπο οι ειδικές συνθήκες που επικρατούν στο διαστηµικό χώρο. Τα αποτελέσµατα των ερευνών αυτών απέδειξαν πανηγυρικά όσα από καιρό υποστήριζαν οι ειδικοί επιστήµονες για τις πολύµορφες ευκαιρίες που προσφέρει το ∆ιάστηµα στην επιστήµη,

208

στην τεχνολογία και σε κάθε σχεδόν πτυχή του ανθρώπινου ενδιαφέροντος πάνω στη Γη και έξω από αυτήν.

Χαρακτηριστικές ήταν επίσης και οι παρατηρήσεις που έγιναν µε στόχο τους ίδιους τους αστροvαύτες. Τα τρία πληρώµατα ήταν κάτω από συνεχή ιατρική παρακολούθηση που απέδειξε ότι δεν υπάρχουν ανυπέρβλητα εµπόδια για την πολύχρονη διαστηµική διαβίωση. Επειδή, οι διαστηµικές έρευνες έχουν ως στόχο την καλυτέρευση των συνθηκών της ζωής και της διαβίωσης του ανθρώπου, δεν αποκλείεται η ευηµερία των προσεχών γενιών να εξαρτηθεί από τη διαστηµική τεχνολογία. Για τις γενιές αυτές η πρωτοποριακή εργασία των εννέα αστροναυτών του Σκάϊλαµπ µπορεί να αποδειχθεί το ίδιο σηµαντική µε το ταξίδι που πραγµατοποίησε ο Κολόµβος πριν από 500 χρόνια.

Πέντε όµως χρόνια µετά την εκτόξευσή του, το µεγαλύτερο µέρος του "Σκάϊλαµπ" καταστρεφόταν στη γήινη ατµόσφαιρα, ενώ ένα από τα `κοµµάτια που επέζησαν από την καταστροφή και έφτασαν στη Γη σκότωσε µια αγελάδα στην Αυστραλία. Το Σκάϊλαµπ αποδείχτηκε λοιπόν ένας πρωτοπόρος του ∆ιαστήµατος, αφού µετά από µερικά χρόνια τη θέση του σε αυτό πήρε ένας µεγαλύτερος διαστηµικός σταθµός πoυ ονοµάστηκε «Μιρ» (ειρήνη) (http:/www.nauts.com/histpace/vehicles/histmir.html).

O "Mιρ" άρχισε να εγκαθίσταται στο ∆ιάστηµα το 1986 από τη Σοβιετική Ένωση και έκτοτε παρέµεινε σε λειτουργία, αποτελούµενος από επτά συνολικά µοvάδες (η τελευταία εγκαταστάθηκε στο 1996). Το «Μιρ» επισκέφτηκαν κατά καιρούς αστροναύτες διαφόρων εθνικοτήτων, συµπεριλαµβανοµένων τελευταία και Αµερικανών, ενώ στο σταθµό αυτό ο κοσµοναύτης Βάλερ Πολικόφ απέκτησε το ρεκόρ συνεχούς παραµονής ανθρώπου στο ∆ιάστηµα επί 438 ηµέρες.

Την ίδια περίοδο η Αµερική επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στις πτήσεις των διαστηµικών λεωφορείων. Έτσι ένας νέος στόλος διαστηµοπλοίων µετέτρεψε (τα τελευταία 20 χρόνια) τα διαστηµικά ταξίδια σε ρουτίνα.

Ονοµάζονται Κολούµπια, Ντισκάβερι, Ατλαντίς και Εντέβορ, παίρνοντας τα ονόµατά τους από τα φηµισµένα πλοία του παρελθόντος που όργωναν σε ανατολή και δύση τις επίγειες θάλασσες.

ΤΑ ∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΑ ΛΕΩΦΟΡΕΙΑ (http://www.ksc.nasa.gou/shuttle/missions/missions.html) Πριν από το 1980 τα διαστηµόπλοια που χρησιµοποιούσαµε ήταν

διαστηµόπλοια µιας χρήσης, οπότε και το κόστος κάθε αποστολής ήταν τεράστιο. Φανταστείτε άλλωστε ποιο θα ήταν το κόστος ενός αεροπορικού ταξιδιού, αν στο τέλος κάθε πτήσης καταστρέφαµε το αεροπλάνο που µας µετέφερε. Αυτό ακριβώς συνέβαινε µε τα διαστηµικά ταξίδια που εκτελούσαµε µέχρι το 1980.

Τον Απρίλιο του 1981 όµως άρχισε µια νέα εποχή στην εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος, µε τη δραστηριοποίηση ενός νέου τύπου διαστηµοπλοίων, των διαστηµικών λεωφορείων.

http://www.nauts.com/histpace/vehicles/histcolumbia.Html και http://www.nauts.com/histpace/vehicles/histchllenger.html.

209

Το πρώτο διαστηµικό λεωφορείο (το Κολούµπια) ξεκίνησε για το παρθενικό του ταξίδι 20 ακριβώς χρόνια µετά την ιστορική πτήση του Γιούρι Γκαγκάριν, µε την υπόσχεση ότι θα έκανε φθηνότερη την εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος. Ο θάνατος όµως των επτά αστροναυτών του «Τσάλεντζερ», τον Ιανουάριο του 1986, ανάγκασε τη ΝΑΣΑ να επανεξετάσει καλύτερα τους στόχους του προγράµµατος πτήσεων των διαστηµικών λεωφορείων. Σήµερα το πρόγραµµα αυτό έχει πάρει νέες κατευθυντήριες γραµµές για µεγαλύτερη ασφάλεια, αποδοτικότητα και αποτελεσµατικότητα.

Στην εξέδρα εκτόξευσης το διαστηµικό λεωφορείο µοιάζει πολύ µε αεροπλάνο, στηµένο κατακόρυφα. Το µήκος του εκτείνεται στα 37 µέτρα, ενώ στην κοιλιά του είναι προσδεµένη µια τεράστια δεξαµενή υγρών καυσίµων, που έχει ύψος 47 µέτρα. Τέλος δεξιά και αριστερά του βρίσκονται οι πύραυλοι εκτόξευσης που έχουν ύψος 45 µέτρα ο καθένας. Οι δύο κύριες πυραυλικές µηχανές που διαθέτει το διαστηµικό λεωφορείο βρίσκονται στο ουραίο τµήµα του, µαζί µε 44 ακόµη µικρότερους προωθητικούς µηχανισµούς για τις µικροδιορθώσεις της πορείας του στο διαστηµικό κενό. Σήµερα φυσικά η πτήση των διαστηµικών αυτών οχηµάτων σε τροχιά γύρω από τη Γη έxει γίνει πια θέµα ρουτίνας. Παρ' όλα αυτά, κάθε φορά µια νέα εκτόξευση είναι και µια πραγµατικά νέα εµπειρία.

Eπειδή τα διαστηµικά λεωφορεία έχουν τη δυνατότητα να επαναχρησιµοποιούνται µέχρι και 100 φορές το καθένα, οι πτήσεις τους στο ∆ιάστηµα γίνονται πολύ συχνά, µε σκοπό όχι µόνο την άµεση µελέτη του διαστηµικού χώρου αλλά και την τοποθέτηση δορυφόρων σε τροχιά γύρω από τη Γη για την εκτέλεση µακρόχρονων ερευνών. Τα διαστηµικά λεωφορεία «πετάνε» σε ύψος που κυµαίνεται από 200 έως 600 χιλιόµετρα πάνω από την επιφάνεια της Γης, ανάλογα µε τις εργασίες και τους στόχους κάθε αποστολής. Από την τροχιά τους αυτή µπορούν να κάνουν εκτεταµένες παρατηρήσεις της Γης, καθώς και επιστηµονικές ή τεχνολογικές έρευνες και µελέτες. Έχουν αρχίσει επίσης να γίνονται εκτεταµένες δοκιµές έξω από το διαστηµικό λεωφορείο, για να αποκτηθούν έτσι οι απαραίτητες εµπειρίες που θα βοηθήσουν αργότερα στη συναρµολόγηση µόνιµων µεγάλων τροχιακών σταθµών στο ∆ιάστηµα.

Η τοποθέτηση όµως διάφορων δορυφόρων σε τροχιά ή η επιδιόρθωση δορυφόρων που έχουν υποστεί βλάβες και δεν λειτουργούν είναι η κύρια απασχόληση των αστροναυτών κάθε αποστολής. Επειδή καθένας από τους δορυφόρους αυτούς κοστίζει δισεκατοµµύρια, η επιδιόρθωσή τους από τους αστροναύτες εξοικονοµεί τεράστια ποσά. Η διαδικασία µιας τέτοιας επιδιόρθωσης στο ∆ιάστηµα πολλές φορές παίρνει τη µορφή ενός πραγµατικά παράξενου µπαλέτου, µε σκηνικό το σύµπαν και χορευτές τον άνθρωπο και τις µηχανές.

Άλλη µια χρήση των διαστηµικών λεωφορείων είναι και η µετατροπή τους σε διαστηµικές βάσεις εκτόξευσης αυτόµατων διαστηµοπλοίων που θα ερευνούν τους πλανήτες του ηλιακού µας συστήµατος. Η εκτόξευση από το ∆ιάστηµα των οχηµάτων αυτών δεν απαιτεί µεγάλους πυραύλους, οπότε το όλο κόστος της αποστολής µειώνεται σηµαντικά.

Στην επιστροφή του στη Γη, το διαστηµικό λεωφορείο δεν συµπεριφέρεται ούτε ως διαστηµόπλοιο ούτε ως αεροπλάνο. Η λειτουργία του µοιάζει

210

περισσότερο µε αυτήν ενός ανεµόπτερου. Με µια σηµαντική διαφορά όµως: η είσοδός του στην ατµόσφαιρα και η προσεδάφισή του είναι 100% ελεγχόµενη από δύο ισχυρότατους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Οι υπολογιστές αυτοί ελέγχουν ο ένας τον άλλο 50 φορές κάθε δευτερόλεπτο, και αν ο ένας από τους δύο κάνει κάποιο λάθος, τότε ο άλλος διαγράφει τις αποφάσεις του πρώτου. Φυσικά, αν χρειαστεί, οποιοσδήποτε από τους αστροναύτες-πιλότους µπορεί να αναλάβει τη διακυβέρνηση του σκάφους οποιαδήποτε στιγµή. Σε ύψος 500 µέτρων από την επιφάνεια η ταχύτητα του διαστηµικού λεωφορείου έxει ελαττωθεί σηµαντικά, πλησιάζοντας στο διάδροµο προσγείωσης µε ταχύτητα 350 περίπου χιλιοµέτρων την ώρα.

ΟΙ ΝΕΟΙ ΗΡΩΕΣ http://www.hq.nasa.gou/osf/qanda.html Με την είσοδο όµως του ανθρώπου στην εξερεύνηση του διαστηµικού

ωκεανού, ένα νέο είδος ήρωα γεννήθηκε τα τελευταία 4ο χρόνια : οι αστροναύτες και κοσµοναύτες. Όλοι τους ζουν επί µέρες ή και ολόκληρους µήνες σε ένα περιβάλλον µε συνθήκες πολύ διαφορετικές από αυτές που γνωρίζουµε στη Γη. Φυσικά οι αστροναύτες είναι και αυτοί άνθρωποι σαν όλους µας, µε τη διαφορά όµως ότι µέσα ή έξω από τα διαστηµόπλοιά τους είδαν τη Γη διαφορετικά από εµάς. Άνθρωποι και αυτοί, που περπάτησαν όµως πάνω σε έναν άλλο κόσµο. Άνθρωποι και αυτοί, που όµως πέταξαν ελεύθεροι από τα δεσµά της βαρύτητας στο κενό του ∆ιαστήµατος. Στα πρώτα βήµατα των επανδρωµένων αποστολών, οι αστροναύτες αναγκάστηκαν να υποστούν πραγµατικά σκληρές δοκιµασίες και να καταβάλλουν τεράστιες προσπάθειες εξάσκησης, προτού αντιµετωπίσουν τις άγνωστες τότε επιδράσεις ενός ταξιδιού στο ∆ιάστηµα. Και µέχρι να µάθουµε τις αντιδράσεις των ζώντων οργανισµών στο νέο αυτό περιβάλλον, οι πρώτοι αστροναύτες ήταν ζώα: σκυλιά και χιµπατζήδες, κουνέλια και αρουραίοι. Ακόµη και αράχνες επιστρατεύτηκαν για να διαπιστωθούν οι αντιδράσεις στην έλλειψη βαρύτητας. Έτσι µε την αποστολή των πρωτοπόρων αυτών στο ∆ιάστηµα και τη µελέτη των αντιδράσεών τους, ο άνθρωπος απόκτησε τη σιγουριά ότι µπορεί να ζήσει και να δουλέψει στο διαστηµικό κενό χωρίς µεγάλους κινδύνους.

Στην προσπάθεια για την κατάκτηση του ∆ιαστήµατος τη µεγαλύτερη ταλαιπωρία υπέστησαν φυσικά οι αστροναύτες που προορίζονταν να περπατήσουν στη Σελήνη. Εκατοντάδες ώρες εκπαίδευσης, σε δεκάδες προσοµοιωτές, δαπανήθηκαν για να προετοιµάσουν τους αστροναύτες για έναν κόσµο όπου επικρατούσαν άγνωστες, ως επί το πλείστον, συνθήκες. Σήµερα τα πράγµατα είναι πολύ πιο ήπια. Οι σύγχρονοι αστροναύτες δεν χρειάζεται να είναι παρά απλά φυσιολογικά άτοµα και των δύο φύλων και δεν απαιτείται πια η φυσική κράση πρωταθλητών. Αυτό όµως δεν σηµαίνει ότι δεν χρειάζονται εκπαίδευση και προετοιµασία.

Για να συµµετάσχει ένας αστροναύτης σε µια αποστολή, απαιτείται προετοιµασία µηνών. Κάθε λεπτό παρουσίας του στο ∆ιάστηµα είναι προγραµµατισµένη από µήνες πριν και έχει προσοµοιωθεί στο έδαφος δεκάδες φορές. Ιδιαίτερα οι αστροναύτες που προορίζονται για εργασίες έξω από το διαστηµόπλοιό τους εκπαιδεύονται σε τεράστιες δεξαµενές νερού που προσοµοιώνουν κάπως τις συνθήκες έλλειψης βαρύτητας του

211

∆ιαστήµατος. Αντίθετα, µε πτήσεις αεροπλάνων ελεύθερης πτώσης τους δίνεται η πρώτη εµπειρία µε τις συνθήκες έλλειψης βαρύτητας. Και όταν όλα είναι έτοιµα, οι αστροναύτες χρειάζεται να πάρουν µαζί τους όλη την προστασία που παρέχει σε όλους µας η ατµόσφαιρα του πλανήτη µας : αέρα για να αναπνέουν και γήινα επίπεδα πιέσεως µέσα στα διαστηµικά τους σκάφανδρα.

Φυσικά το περιβάλλον του διαστηµικού λεωφορείου έχει απλοποιήσει πολλά από τα προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι πρώτοι αστροναύτες, µε αποτέλεσµα στις σηµερινές επανδρωµένες αποστολές να µπορεί να συµµετάσχει οποιοσδήποτε υγιής άνθρωπος, εφόσον έχει τις απαιτούµενες γνώσεις για την εκτέλεση των προγραµµατισµένων εργασιών και πειραµάτων. Η µόνη απαίτηση για τους περισσότερους αστροναύτες του µέλλοντος θα είναι η γνώση και η ικανότητά τους να συνεργάζονται µε άλλους σε περιορισµένους σχετικά χώρους. Το πρόγραµµα διαβίωσης και εργασίας των αστροναυτών σε αυτό δεν διαφέρει πολύ από ένα παρόµοιο πρόγραµµα πάνω στη Γη, αν εξαιρέσει κανείς τις συνθήκες µικροβαρύτητας που υπάρχουν στο ∆ιάστηµα. Η εργασία των αστροναυτών εντός και εκτός του διαστηµικού τους εργαστηρίου περιλαµβάνει µια ποικιλία δραστηριοτήτων, ανάλογα µε τις απαιτήσεις της δεδοµένης αποστολής.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΣΕΛΗΝΗ http://expert.cc.purdue.edu/~jstudy/http://spaceflight.nasa.gou/station/scien

ce/index.html Στη σηµερινή εποxή, φυσικά απασχοληµένοι από τις δραστηριότητες της

καθηµερινής µας ζωής, πολλές φορές δεν είµαστε σε θέση να αναγνωρίσουµε τα όρια των σύγχρονων εξερευνήσεων του ανθρώπου: εξερευνήσεων που ανέκαθεν βασίζονταν στην ανάπτυξη της τεχνολογίας. Για σκεφτείτε: ο Κολόµβος χρειάστηκε 70 µέρες για να περάσει τον Ατλαντικό, ενώ 500 χρόνια αργότερα τα υπερηχητικά αεριωθούµενα χρειάζονται µερικές µόνο ώρες για το ίδιο ταξίδι. Από την εποχή που ανακαλύφθηκε η φωτιά και η χρήση εργαλείων,

πριν από 70.000 χρόνια, ο άνθρωπος έγινε µάρτυρας µιας συνεχώς αυξανόµενης τεχνολογικής ανάπτυξης. Η µεταµόρφωση της επιστηµονικής γνώσης σε πρακτικά εργαλεία και µεθόδους υπολογίζεται ότι θα τριπλασιαστεί µέσα στα επόµενα δέκα χρόνια.

Η νέα αυτή Μεγάλη Εποχή Aνακαλύψεων υπόσχεται να πλουτίσει τον κόσµο ολόκληρο µε νέες ιδέες και γνώσεις, νέα τεχνολογία και πιθανότατα µε ένα νέο πνεύµα ειρήνης και συνεργασίας. Όλα αυτά είναι αναγκαία στοιχεία για τα επόµενα βήµατα του ανθρώπου στο ∆ιάστηµα και για τους νέους ορίζοντες που απλώνονται µπροστά του: στη Σελήνη, στον Άρη και στους δορυφόρους του ηλιακού µας συστήµατος. Σε απόσταση 400.000 χιλιοµέτρων, η Σελήνη απέχει τρεις µόνο µέρες διαστηµικού ταξιδιού από τη Γη µας, σε αντίθεση µε ένα ταξίδι στον Άρη που θα απαιτούσε δέκα σχεδόν µήνες. Γι' αυτό άλλωστε και η Σελήνη αποτελεί το λογικό µέρος για να µάθει ο άνθρωπος να ζει πάνω σε άλλους κόσµους. Τα σχέδια για την επιστροφή του ανθρώπου σε αυτή έχουν ήδη διαµορφωθεί. Αυτή όµως τη φορά θα είναι

212

επιστροφή για πάντα, µε τη δηµιουργία της πρώτης ανθρώπινης αποικίας σε έναν άλλο κόσµο, µέχρι το 2010.

Φυσικά η δηµιουργία µιας αποικίας στην επιφάνεια της Σελήνης δεν είναι κάτι εύκολο, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι η Σελήνη δεν είναι κανένας παράδεισος. Στην επιφάνειά της δεν βρήκαµε ούτε ατµόσφαιρα ούτε νερό. Η περίοδος περιστροφής της είναι τόσο µεγάλη, ώστε η ηµέρα και η νύχτα της διαρκούν δύο συνεχείς εβδοµάδες η καθεµία. Επιπλέον, χωρίς την προστατευτική ασπίδα µιας ατµόσφαιρας, η επιφάνεια της Σελήνης είναι εκτεθειµένη στις διάφορες επικίνδυνες ακτινοβολίες του Ήλιου και στο συνεχή βοµβαρδισµό χιλιάδων µικρών και µεγάλων µετεωριτών .

Τα στοιχεία αυτά ίσως να φαίνονται τροµερά και φοβερά για τη σεληνιακή µας αποικία. Κανείς όµως δεν υποστηρίζει ότι η αποικία µας αυτή θα πρέπει να εγκατασταθεί στην εκτεθειµένη επιφάνεια, αλλά µάλλον κάτω από αυτήν . Γιατί κάτω από την επιφάνεια η θερµοκρασία παραµένει σταθερή και σε λογικά όρια, ενώ τα πετρώµατα του σεληνιακού φλοιού θα προστατεύουν άvετα την αποικία από το βοµβαρδισµό των µετεωριτών .

Η έλλειψη όµως νερού και αναπνοής είναι µια άλλη ιστορία. Ο άνθρωπος χρειάζεται απόλυτα τα δύο αυτά στοιχεία για να επιζήσει.

Γι αυτό οι άποικοι θα προµηθεύονται τα στοιχεία αυτά από το σεληνιακό χώµα. Το µόνο που θα χρειαστούν είναι µεγάλες ποσότητες ενέργειας. Κάτι που υπάρχει άφθονο στη Σελήνη από µια σχεδόν ανεξάντλητη πηγή: τον Ήλιο.

Ο Ήλιος ακτινοβολεί στο γύρω ∆ιάστηµα 400 δισεκατοµµύρια τρισεκατοµµύρια κιλοβατώρες ενέργειας κάθε δευτερόλεπτο. Η σεληνιακή αποικία λοιπόν θα µπορεί να συλλέξει µεγάλες ποσότητες ενέργειας µε ειδικούς ηλιακούς συλλέκτες. Η τεράστια αυτή ηλιακή ενέργεια θα µετατρέπεται σε ηλεκτρική µε την οποία θα είναι δυνατή η ανακύκλωση του νερού. Θα χρησιµοποιείται δηλαδή συνεχώς το ίδιο νερό και το ίδιο οξυγόνο, τα οποία θα αποσπούνται από τα απόβλητα προϊόντα του. Eππλέον τα υλικά που θα παραµένουν µετά την απόσπαση αυτή θα χρησιµεύουν ως λίπασµα στα ειδικά θερµοκήπια που θα προµηθεύουν στους αποίκους την

τροφή τους.

∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ http: / /www.hawastsoc.org/solar/span/apoepi.htm Με τις συνθήκες όµως που επικρατούν στη Σελήνη, το ερώτηµα που

δηµιουργείται είναι γιατί πήγαµε εκεί και γιατί θέλουµε να επιστρέψουµε και πάλι; Τι µας ωφέλησε και σε τι θα µας ωφελήσει; H Σελήνη δεν κρύβει µόνο τη γεµάτη µεγαλείο ιστορία της που είναι και δική µας ιστορία. Ούτε είναι τόσο φτωχή όσο φαίνεται. Περιέχει άφθονα υλικά που χρειαζόµαστε για την ανάπτυξη των µελλοντικών µας δραστηριοτήτωνv ενώ η έλλειψη ατµόσφαιρας θα διευκολύνει τους επιστηµονικούς µας σταθµούς να παρατηρήσουν φαινόµενα που από τη Γη είναι αόρατα.

Στο απώτερο µέλλον η Σελήνη µπορεί να µας δώσει επίσης τα υλικά για το χτίσιµο νέων κόσµων, νέων ανθρώπινων αποικιών στο ∆ιάστηµα. Με ειδικές πλατφόρµες εκτόξευσης µεγάλες ποσότητες σεληνιακών πετρωµάτων

213

µπορούν να κατευθυνθούν σε ειδικά σηµεία του ∆ιαστήµατος, τα σηµεία Λαγκράνζ, που απέχουν 350.000 χιλιόµετρα και από τη Γη και από τη Σελήνη.

Εκεί, στα σηµεία αυτά, οµάδες αστροναυτών σε ειδικούς σταθµούς θα µετατρέψουν τα σεληνιακά πετρώµατα σε µέταλλα, για να χτίσουν ένα µικρό τεχνητό πλανήτη, ικανό να φιλοξενήσει 10.000 ανθρώπους. Χρησιµοποιώντας την άφθονη και ανέξοδη ηλιακή ενέργεια, τα πολύτιµα σεληνιακά πετρώµατα θα προσφέρουν οξυγόνο και πλούσιο χώµα για καλλιέργεια. Αργότερα θα κατασκευαστούν νέες µεγαλύτερες βάσεις, όπου εκατοντάδες χιλιάδες άτοµα θα ζουν κανονικά. Και τέλος ένας γιγάντιος κύλινδρος που θα γυρνά σιγά – σιγά θα γίνει η κατοικία εκατοµµυρίων ανθρώπων. Ένας κόσµος φτιαγµένος ολοκληρωτικά από τον άνθρωπο, πλούσιος σε ενέργεια από τον Ήλιο, ανέγγιχτος από λοιµούς και ασθένειες, πλούσιος σε καλλιέργειες, που θα παράγει όλα τα αναγκαία αγαθά από το σεληνιακό χώµα µε µια ευκολία που είναι αδύνατη µέσα στη βαρύτητα της Γης.

Και από ψηλά, ο άvθρωπος θα φροντίσει τότε να σώσει και αυτή ακόµη τη Γη µας, δηµιουργώντας από τη σεληνόσκονη τεράστιους σταθµούς ηλιακής ενέργειας. ∆ιαστηµικά ρυµουλκά θα θέτουν τους σταθµούς αυτούς σε τροχιά γύρω από τη Γη, απ’ όπου θα µετατρέπουν την ηλιακή ενέργεια σε ηλεκτρισµό και µε µορφή µικροκυµάτων θα τον στέλνουν στην επιφάνεια του πλανήτη µας : φτηνή και άφθονη ενέργεια΄, γενναιόδωρη σαν τον Ήλιο και τη Σελήνη. Ποτέ πια δεν θα αιµορραγήσει η Γη, για να ανταπεξέλθει στις ανθρώπινες ανάγκες για ενέργεια. Και από τους ίδιους αυτούς κόσµους, τους φτιαγµένους από σεληνόσκονη, θα ξεκινήσουν νέα διαστηµόπλοια που θα µεταφέρουν αστροναύτες στον Άρη και στους δορυφόρους του ∆ια, του Κρόνου και ακόµη πιο πέρα, έξω από το ηλιακό µας σύστηµα. Η εµπειρία άλλωστε της µακρόχρονης διαβίωσης στις διαστηµικές βάσεις είναι απαραίτητη προϋπόθεση για το επόµενο βήµα του ανθρώπινου αποικισµού στο ∆ιάστηµα.

ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΑΡΗ Η αναζήτηση ζωής στον Άρη θα είναι µια από τις βασικές προτεραιότητες

της επανδρωµένης επίσκεψης στον Κόκκινο Πλανήτη που σχεδιάζεται να γίνει σε 20 περίπου χρόνια. Οι προετοιµασίες για την πρώτη επανδρωµένη επίσκεψη σε αυτόν, το 2020, έχoυν ήδη αρχίσει. Στα αεροδιαστηµικά κέντρα ερευνώv λεπτοµερείς µελέτες του τρόπου µε τον οποίο θα γίνει η πρώτη αυτή ανθρώπινη επίσκεψη, έχουν διαµορφώσει τα διαστηµικά οχήµατα που θα χρειαστούν και την όλη πoρεία που θα ακολουθήσουν οι πρώτοι αστροναύτες προς τον Άρη.

Ο δρόµος όµως προς τον Άρη δεν θα είναι απλός. Πριν από τον άνθρωπο, ειδικά τηλεκατευθυνόµενα οχήµατα µε αυτόνοµους ηλεκτρονικούς υπολογιστές θα κάνουν πρώτα µια επιτόπια επισκόπηση της αρειανής επιφάνειας, για να φέρουν πίσω τα πρώτα δείγµατα από το έδαφός του. Στις αρχές της δεκαετίας του 2010 θα αρχίσει και η κατασκευή του διαστηµοπλοίου σε τροχιά γύρω από τη Γη. Μια σειρά διαστηµικών πορθµείων θα µεταφέρουν από τη Γη όλα τα αναγκαία εξαρτήµατα που θα

214

συναρµολογηθούν στο ∆ιάστηµα. Τεράστιες ροµποτικές εγκαταστάσεις θα ολοκληρώσουν την προετοιµασία του διαστηµικού οχήµατος κάτω από την καθοδήγηση των µηχανικών του διαστηµικού σταθµού. Για την κατασκευή του διαστηµόπλοιου – φορέα για τον Άρη, θα απαιτηθεί η κατασκευή ενός νέου διαστηµικού αεροπλάνου που θα απογειώνεται και θα προσγειώνεται σαν ένα κανονικό αεροπλάνο. Το αεροδιαστηµικό αυτό όχηµα θα πάρει τη θέση του διαστηµικού λεωφορείου που χρησιµοποιείται σήµερα, και θα είναι εξοπλισµένο µε πυραύλους για την κίνησή του στο ∆ιάστηµα, ενώ στην ατµόσφαιρα θα χρησιµοποιεί κανονικές αεριωθούµενες µηχανές.

Οι πιλότοι του αύριο εκπαιδεύονται ήδη σε ειδικούς προσοµοιωτές για να µπορούν να καθοδηγήσουν το νέο αεροδιαστηµικό όχηµα, όταν αυτό γίνει πραγµατικότητα στις αρχές του 21ου αιώνα. Το θαύµα αυτό της αεροδιαστηµικής τεχνολογίας θα ταξιδεύει µε ταχύτητα 30 φορές µεγαλύτερη από την ταχύτητα των σύγχρονων αεριωθούµενων. Θα έχει επίσης τη δυνατότητα να χρησιµοποιείται ταυτόχρονα και ως φορτηγό και ως λεωφορείο και θα κάνει καθηµερινά δροµολόγια για την κατασκευή του αρειανού διαστηµοπλοίου.

Το ταξίδι στον Άρη θα αρχίσει στις αρχές της δεκαετίας του 2020 και θα διαρκέσει δέκα περίπου µήνες, µέχρις ότου το διαστηµόπλοιο φτάσει στον Κόκκινο Πλανήτη. Αφού τεθεί σε τροχιά γύρω από τον Άρη, θα αναδιπλώσει τις συσκευές του, ενώ µια από τις διαστηµακάτους που θα µεταφέρει, θα ξεκινήσει για την πρώτη αναγνωριστική πτήση πάνω από την επιφάνεια του πλανήτη. Τελικά το πλήρωµα θα προσεδαφιστεί στον Άρη και θα αρχίσει η εγκατάσταση της πρώτης επανδρωµένης αρειανής βάσης. Στα επόµενα είκοσι χρόνια τα σηµερινά σχέδια θα γίνουν επιτέλους πραγµατικότητα, µεταφέροντας τον άνθρωπο στους τροχιακούς σταθµούς, στη Σελήνη και στον Άρη. Και από εκεί ποιος ξέρει πού;

ΝΕΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ http://nctn.hq.nasa.gou/ Και λοιπόν τι έγινε ; Τι καλό προκύπτει από τέτοιου είδους εγχειρήµατα;

Αξίζουν άραγε τον κόπο όλες αυτές οι προσπάθειες και τα χρήµατα που δαπανώνται; Για σκεφθείτε! Στον αιώνα µας είδαµε να βγαίνει στην επιφάνεια

ότι χειρότερο έχει ο άνθρωπος. Ηγέτες µε έµµονες, παράφρονες ιδέες κατακρεούργησαν εκατοµµύρια ανθρώπους. Άνθρωποι από καθαρά ατοµικό συµφέρον πρόδωσαν κάθε ιερό και όσιο. Είδαµε το µίσος να επικρατεί και να εξευτελίζονται δηµόσια όλα όσα για αιώνες είχε µάθει να σέβεται και να εκτιµάει ο άνθρωπος.

Τώρα όµως µια νέα κατάκτηση του ανθρώπινου πνεύµατος αρχίζει να ξεπροβάλλει. Κανένας συγγραφέας επιστηµονικής φαντασία, δεν µπόρεσε να προβλέψει την έκπληξη, το δέος και τα άλλα συναισθήµατα που νιώσαµε όταν είδαµε για πρώτη φορά την εικόνα της όµορφης ζωντανής Γης µας να ανατέλλει πάνω από το νεκρό ορίζοντα της Σελήνης. Αξίζουν λοιπόν τον κόπο όλες αυτές οι προσπάθειες;

Η απάντηση σε τέτοια ερωτήµατα είναι πως ο άνθρωπος από τη φύση του θέλει να µαθαίνει. Με τρόπο συνεχή, το πάθος για τη µάθηση παραµερίζει τα καθιερωµένα δόγµατα της κάθε εποχής για να αναζητήσει την αλήθεια που

215

βρίσκεται πέρα από αυτά. Είµαστε από τη φύση µας περίεργα όντα. Είναι αυτό που µας κάνει να θέτουµε τις ερωτήσεις, που µας κάνει κυνηγούς της γνώσης, πειραµατιστές και εξερευνητές. Μόνο εµείς διερωτώµεθα τι κρύβεται πίσω από τον επόµενο λόγο ή πέρα από την απέραντη θάλασσα. Και έχουµε πάντα αναρριχηθεί στο λόφο, και έχουµε πάντα διασχίσει τον ωκεανό. Και ήταν το ίδιο αναπόφευκτο, έχοντας εξερευνήσει και την τελευταία θάλασσα, να στρέψουµε τελικά την προσοχή µας στον πιο µεγάλο ωκεανό, τον ωκεανό του ∆ιαστήµατος.

Τα σύγχρονα διαστηµόπλοια είναι τα νέα µας φορτηγά, τα πλοία των θησαυρών του νέου ωκεανού που εκτοξεύουν δορυφόρους και διαστηµοσυσκευές και που στο µέλλον θα µεταφέρουν τα υλικά για την οικοδόµηση µόνιµων επανδρωµένων διαστηµικών σταθµών. Τα πλοία που θα ανοίξουν την απέραντη θάλασσα του διαστήµατος, όπως ο Κολόµβος και ο Μαγγελάνος άνοιξαν στην ανθρωπότητα τους επίγειους ωκεανούς. Και δεν υπάρχει καµιά αµφιβολία ότι οι διαστηµικές µας δραστηριότητες θα µας αποφέρουν σύντοµα πλούτη αδιανόητα για την εποχή του Κολόµβου και του Μαγγελάνου : γιατί στις δικές µας περιπλανήσεις στο ∆ιάστηµα έχουµε ανακαλύψει το δικό µας χρυσό και τα δικά µας µπαχαρικά. Τα έχουµε ανακαλύψει στην καινούργια γνώση, στα νέα προϊόντα, στις νέες τεχνολογίες. Πλούτη και κέρδη πολλαπλάσια της επένδυσης που έχει γίνει.

∆εν υπάρχει επίσης αµφιβολία ότι οι διαστηµικές εξερευνήσεις του σήµερα αποτελούν µια φυσική συνέχεια των θαλασσοπορικών εξερευνήσεων του χθες. Το ανθρώπινο πνεύµα της εξερεύνησης εξακολουθεί να ακµάζει και σήµερα. Είµαστε ακόµη περίεργοι. Είµαστε ακόµη ταξιδιώτες. Ζούµε απλώς σε µια νέα εποχή, µε ένα νέο ωκεανό µπροστά µας.

∆εν υπάρχει λοιπόν αµφιβολία ότι ζούµε σε µια εποχή που η ανθρωπότητα θα τη θυµάται για πάντα. Μια εποχή στην οποία οι Σπούτνικ, οι Μάρινερ, τα Βενέρα και τα δεκάδες άλλα διαστηµικά οχήµατα ξεκίνησαν µια απαράµιλλη προσπάθεια εξερεύνησης του σύµπαντος. Εκατοντάδες πύραυλοι και διαστηµικές συσκευές εκτοξεύτηκαν όλα αυτά τα χρόνια στο ∆ιάστηµα όπου εκτελούν χιλιάδες δραστηριότητες. Στο µέλλον οι δραστηριότητες αυτές θα πολλαπλασιαστούν ακόµη πιο πολύ, βοηθώντας έτσι τον άνθρωπο στην

προσπάθειά του να κατακτήσει το σύµπαν.

ΤΑΞΙ∆Ι ΧΩΡΙΣ ΤΕΛΟΣ Παρόλα αυτά, όταν µιλάµε σήµερα για το σύµπαν, µοιάζουµε µε τους

προϊστορικούς µας προγόνους γύρω από τη νυχτερινή φωτιά, που φωτίζει έναν ελάχιστο κυκλικό χώρο, στο µέσο µιας κατασκότεινης ζούγκλας. Με τη βοήθεια των διαστηµοσυσκευών µας ο φωτεινός αυτός κύκλος σιγά – σιγά µεγαλώνει, παραµερίζοντας έτσι τα σκοτεινά πέπλα της άγνοιας. Και καθώς ο καιρός περνάει, ελπίζουµε ότι θα µεγαλώνει συνεχώς όλο και πιο πολύ.

Γιατί τα σύγχρονα διαστηµικά λεωφορεία και τα αστρονοµικά παρατηρητήρια σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη µας και πάνω από το ενοχλητικό πέπλο της γήινης ατµόσφαιρας, έχουν αλλάξει πλέον τον τρόπο µε τον οποίο αντιµετωπίζουµε το σύµπαν και τα διάφορα αντικείµενα που το αποτελούν. Γιατί η σύγχρονη διαστηµική επιστήµη, που έστειλε στο

216

διαπλανητικό χώρο έναν ολάκερο στόλο εξερευνητικών οχηµάτων, µας άλλαξε για πάντα την αντίληψη που είχαµε για τους γειτονικούς µας κόσµους. Γιατί η σύγχρονη διαστηµική τεχνολογία επέτρεψε ακόµη και στον ίδιο τον άνθρωπο να ξεφύγει από τα δεσµά της γης µας, και να ταξιδέψει λεύτερος στο ∆ιάστηµα. Μερικοί φυσικά αµφιβάλλουν για την αποδοτικότητα των δαπανών τέτοιου είδους εξερευνήσεων, όπως επίσης και για την ωφέλεια που θα αποκοµίσει ο άνθρωπος από τέτοιου είδους ανακαλύψεις. Η αναζήτηση όµως της γνώσης είναι στη φύση του ανθρώπου. Και ποτέ δεν είµαστε σε θέση να προβλέψουµε τις συνέπειες µιας επιστηµονικής ανακάλυψης. Γιατί κάθε πρόσθετο κοµµάτι γνώσης, οσοδήποτε περίεργο, άσχετο ή αφηρηµένο και αν φαίνεται στην αρχή, καταλήγει άµεσα ή έµµεσα, αργά η γρήγορα, σε κάποια πρακτική εφαρµογή. Αν δεν συνεχίσουµε την ανάπτυξη της επιστήµης και τον εµπλουτισµό των γνώσεών µας, άσχετα µε την άµεση χρησιµότητά τους, γρήγορα θα θαφτούµε κάτω από το βάρος των προβληµάτων µας. Γιατί η επιστήµη του σήµερα είναι η λύση του αύριο. Τι να είναι όµως αυτό που κάνει τον άνθρωπο να αναζητάει τη γνώση; Ίσως, κάτι βαθιά χαραγµένο στη γενετική µας δοµή να είναι αυτό που µας ωθεί να µάθουµε τι είµαστε και από πού προήλθαµε, που µας ωθεί στην περιπέτεια της εξερεύνησης. Πάρτε για παράδειγµα του Πολυνήσιους: πολύ πριν οι Ευρωπαίο αποτολµήσουν την εξερεύνηση των ωκεανών, οι Πολυνήσιοι είχαν ήδη αποικίες στον Ειρηνικό. Ξεκινώντας από τη Νέα Γουινέα και µε µοναδικό οδηγό τη γνώση τους για τον άνεµο, τα ρεύµατα και τα άστρα, ταξίδεψαν σε τεράστιες αποστάσεις στην ανοιχτή θάλασσα, από το ένα µοναχικό νησί στο άλλο, ενώ στα πιο αποµακρυσµένα νησιά το ταξίδι τους ήταν ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή. Παρ’ όλα αυτά το επεχείρησαν. Οι θαλασσοδαρµένοι και εξόριστοι αυτοί εξερευνητές πήγαν να δηµιουργήσουν αποικίες και να εγκατασταθούν στο µέσο µιας άδειας θάλασσας.

Και εµείς σήµερα δεν είµαστε διαφορετικοί από τους Πολυνήσιους εκείνους. Καθόµαστε πάνω στο µικρό µας νησί, στις ακρογιαλιές του διαστηµικού ωκεανού, που µόλις τώρα αρχίζουµε να εξερευνάµε. Και απορούµε και διερωτώµεθα για τα άλλα φωτεινά νησιά που γεµίζουν το νυχτερινό ουρανό. Θα φτάσουµε άραγε µια µέρα και σ’ αυτά ;

Κάποτε ο Κέπλερ είχε πει ότι “όταν θα έχουν επινοηθεί τα πλοία που θα

ταξιδεύουν στο κενό µεταξύ των άστρων, θα υπάρξουν επίσης και οι άνθρωποι που θα ταξιδέψουν µ’ αυτά”. Γιατί πραγµατικά ποτέ δεν πρόκειται να υπάρξει έλλειψη Κολόµβων και Μαγγελάνων.

Γιατί είναι αναπόφευκτο. Αν συνεχίσουµε να ωριµάζουµε ως είδος, αν είµαστε προσεκτικοί και ευγενικοί µε τους εαυτούς µας και µε τη Γη, κάποια µέρα, κάποιοι από µας, θα µπαρκάρουν για το πρώτο τους ταξίδι στα άστρα. Γιατί είναι στη φύση µας να εξερευνούµε, να είµαστε ταξιδιώτες και ανιχνευτές, και κάποια µέρα, όταν θα είµαστε έτοιµοι, θα πάµε στα άστρα. Γιατί είναι δικαίωµά µας και µοίρα µας. Γι’ αυτό άλλωστε και ο σηµερινός επιστήµονας, όταν κοιτάζει τα άστρα από Γη, δεν αντικρίζει έναν εχθρικό και άδεια κόσµο. Βλέπει, αντίθετα, την υπόσχεση ενός πανέµορφου ταξιδιού προς την Ιθάκη των γνώσεων. Ενός ταξιδιού χωρίς τέλος.

ΑΣΤΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑ

217

Εκεί που συναντάται η επιστήµη της Βιολογίας µε την τεχνολογία της κατάκτησης του ∆ιαστήµατος.

Αν νοµίζετε ότι η µόνη επιστήµη που ασχολείται µε το φαινόµενο της ζωής είναι η Βιολογία, έχετε µείνει πίσω ή τουλάχιστον δεν αντιληφθήκατε ότι το αχανές ∆ιάστηµα µπορεί να αποτελέσει ένα απέραντο πεδίο έρευνας της ζωής και µάλιστα να αποκαλύψει µυστικά για την προέλευση ή την εξέλιξή της, ή ακόµα και για άλλα είδη και µορφές ζωής. Με τέτοιου είδους ερωτήµατα, που εκ πρώτης όψεως φαντάζουν πράγµατι πολύ «εξωτικά», ασχολείται µια µοντέρνα επιστήµη, η οποία αποτελεί έναν άλλο τρόπο έκφρασης της προσπάθειας του ανθρώπου να κατακτήσει και να κατανοήσει το ∆ιάστηµα και εν γένει τον κόσµο στον οποίο ζούµε. Η επιστήµη αυτή ονοµάζεται Αστροβιολογία και µπορεί άνετα να χαρακτηριστεί ως η «επιστηµονική µελέτη του ζωντανού σύµπαντος». Είναι σαφές ότι τέτοιου είδους επιστηµονικές αναζητήσεις προϋποθέτουν την υψηλού διαµετρήµατος τεχνολογική ανάπτυξη των ηµερών µας και συχνά αξιοποιούν τα πολύ προηγµένα µέσα που αυτή προσφέρει, όπως τα ίδια τα διαστηµικά ταξίδια, επανδρωµένα ή όχι, και τις ικανότητες για παρατήρηση του σύµπαντος µε άλλες µεθόδους όπως η χρήση των τηλεσκοπίων. Επίσης, µη νοµίζετε ότι η επιστήµη αυτή χάνεται αιθεροβατώντας στις µακρινές γωνίες του ηλιακού συστήµατος. Τα συµπεράσµατά της αφορούν άµεσα τα ερωτήµατα της επιστηµονικής έρευνας της ζωή στη Γη.

ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Θα µπορούσε λοιπόν να οριστεί αυτή η επιστήµη ως η µελέτη της

προέλευσης, της κατανοµής και του πεπρωµένου της ζωής στο σύµπαν. Με τη χρήση πολλαπλών διεπιστηµονικών µεθόδων και τεχνολογιών προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήµατα όπως τα ακόλουθα : πώς προκύπτει ζωή και πως αναπτύσσεται; Ποιες προϋποθέσεις είναι δηλαδή αναγκαίες για να αναπτυχθεί το φαινόµενο της ζωής; Υπάρχει ζωή στο σύµπαν, εκτός από τη Γη; Πώς επηρέασε αυτή – αν επηρέασε – την εµφάνιση και την ανάπτυξη της ζωής στη Γη; Ποιο πρόκειται να είναι το µέλλον της ζωής στον πλανήτη µας, αλλά και αλλού; Τέτοιου είδους ερωτήµατα έχουν βέβαια τεθεί συχνά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Τώρα όµως µελετώνται για πρώτη φορά καθαρά επιστηµονικά µε τη χρήση των πορισµάτων της επιστηµονικής Βιολογίας και την αξιοποίηση της διαστηµικής τεχνολογίας.

ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η έρευνα για ζωή στο διαστηµικό χώρο έχει λάβει ιδιαίτερες ωθήσεις τα

τελευταία χρόνια µε βάση πολλά καινούργια δεδοµένα που ενισχύουν την πεποίθηση για τη δυνατότητα ύπαρξης ζωής και αλλού στο σύµπαν: Βρέθηκαν πολλοί πλανήτες, εκτός του δικού µας ηλιακού συστήµατος δηλαδή, σε άλλα ηλιακά συστήµατα. ∆ιαπιστώθηκε ότι υπάρχουν µορφές ζωής κάτω από ακραίες καταστάσεις, π.χ. µικροοργανισµοί που επιβιώνουν ακόµα και σε θερµοκρασίες πέραν του σηµείου βρασµού του νερού, πέραν του σηµείου πάγου, αλλά και κάτω από την επίδραση ιδιαίτερα όξινου περιβάλλοντος, όπως και σε γεωγραφικά απίθανες τοποθεσίες, π.χ. 4km κάτω από την επιφάνεια της Γης ή 6km κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ακόµα και τη ραδιενέργεια είναι δυνατόν να αντέξουν κάποιο

218

οργανισµοί. Στον πλανήτη Άρη είναι δυνατόν να υπάρχει νερό κάτω από την επιφάνειά του, µε τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπει σε µικροοργανισµούς να επιβιώνουν.

Ρευστό νερό µπορεί να υπάρχει επίσης κάτω από την παγωµένη επιφάνεια ενός δορυφόρου του πλανήτη ∆ία, που ονοµάζεται Ευρώπη.

Η ζωή στη Γη υπάρχει τουλάχιστον από 3,8 δις. χρόνια και αυτό σηµαίνει ότι αναπτύχθηκε αρκετά σύντοµα µετά το γεωλογικό σχηµατισµό του ίδιου του πλανήτη µας.

Κοµήτες και αστεροειδείς επηρεάζουν την εξέλιξη των πλανητών µε διάφορους τρόπους. Μπορεί να µεταφέρουν οργανικά στοιχεία σε άζωους πλανήτες ή ακόµα και το αντίθετο, να εξαφανίσουν τη ζωή από εκεί που υπάρχει.

ASTROBIOLOGY http://astrobiology.arc.nasa.gou/home.html και http://astrobiology.arc.nasa.gou/roadmap/goals /index.html

H NASA είναι βέβαια ο κατεξοχήν οργανισµός που είναι σε θέση να προωθήσει την έρευνα της Αστροβιολογίας. Στο δικτυακό αυτό τόπο θα βρείτε ιδιαίτερα σηµαντικές πληροφορίες για το επιστηµονικό πρόγραµµα που η ΝΑSΑ σκοπεύει να φέρει εις πέρας, για να διαφωτίσει το µεγάλο ερώτηµα της ύπαρξης ζωής αλλού στο σύµπαν. Οι επιστηµονικές ερωτήσεις που συµπεριλαµβάνει αυτή η έρευνα, και οι οποίες θα άξιζε ιδιαίτερα να λάβουν κάποια απάντηση, είναι µεταξύ άλλων και οι εξής: α) Πως προέκυψε η ζωή στη Γη; β) Ποιες είναι οι γενικές αρχές που καθορίζουν την οργάνωση της ύλης στους ζωντανούς οργανισµούς; γ) Πώς αναπτύσσεται η ζωή σε µικροµοριακό οργανισµό και σε επίπεδο οικοσυστήµατος; δ) Πώς αλληλεπιδρά η γεωλογική εξέλιξη της Γης µε την εξέλιξη της βιόσφαιρας; Όλα τα επιστηµονικά δεδοµένα που συλλέχθηκαν γύρω από αυτά τα ερωτήµατα, χρησιµοποιούνται στη συνέχεια για την ερωτηµατοθεσία σε επίπεδο αναζήτησης της ζωής στον άπειρο χώρο του ∆ιαστήµατος. Οι κύριοι στόχοι της έρευνας από αυτήν την άποψη είναι οι εξής : α) Να βρεθούν τα όρια µέσα στα οποία οι αναλογίες για ζωή σε άλλους κόσµους έχουν νόηµα. β) Να καθοριστεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο µπορεί να θεωρηθεί ότι ένας πλανήτης είναι κατοικήσιµος. γ) Να βρεθούν κριτήρια για το πώς µπορεί να

αναγνωριστεί ζωή σε άλλους κόσµου. δ) Να καθοριστεί µε ακρίβεια αν υπήρξε ή και αν ακόµα υπάρχει ζωή σε άλλο µέρος του ηλιακού συστήµατος. Για καθένα από αυτά τα ερωτήµατα θα βρείτε µια αντίστοιχη πολύ ενδιαφέρουσα ανάπτυξη από τους ανθρώπους που πράγµατι πρωτοστατούν σε αυτόν το χώρο. Εποµένως, µη διστάζετε, το πεδίο που σας περιµένει είναι ιδιαίτερα συναρπαστικό.

ASTROBIOLOGY : MISSIONS http://astrobiology.arc.nasa.gou/missions.html Αυτή η δικτυακή σελίδα της ΝΑSA και όλες όσες συνδέονται µαζί της είναι

ιδιαίτερα εντυπωσιακές, γιατί αποτελούν τη πρακτική πλευρά της έρευνας γύρω από την αναζήτηση ζωής στο ∆ιάστηµα. Πρόκειται για αναλυτική αναφορά στις αποστολές (Missions) της NASA σε περιοχές του ηλιακού µας συστήµατος, και όχι µόνο, οι οποίες ενδιαφέρουν από την άποψη της

219

αναζήτησης ενδείξεων ύπαρξης ζωής. Μερικές από αυτές τις αποστολές, από τις οποίες άλλες έχουν ξεκινήσει ήδη και άλλες πρόκειται να ξεκινήσουν, είναι: όσον αφορά τον πλανήτη Άρη, η αποστολή Mars Global Surveyor. Η συγκέντρωση στοιχείων γύρω από την ατµόσφαιρα, την επιφάνεια αλλά και τις µαγνητικές ιδιότητες του πλανήτη ενδιαφέρουν πολύ, γιατί προσοµοιάζουν ιδιαίτερα στην εξέλιξη και στο παρελθόν της Γης. Η αποστολή Galileo έχει δώσει ισχυρές αποδείξεις ότι στην Ευρώπη (ένας από τους δορυφόρους του ∆ία) κρύβεται νερό κάτω από την επιφανειακή παγωµένη κρούστα. Για το 2003 προβλέπεται η αποστολή Europa Orbiter. Ο Τιτάνας δορυφόρος του Κρόνου, είναι από τους ελάχιστους στο ηλιακό σύστηµα που έχει πυκνή ατµόσφαιρα. Θα µελετηθεί από την αποστολή Cassini το 2004. Προβλέπεται να µελετηθούν επίσης κοµήτες, όπως από την αποστολή Stardust, που άρχισε ήδη και θα συναντήσει τον κοµήτη Wild 2 τον Ιανουάριο του 2004, και από την αποστολή Muses, που θα ξεκινήσει τον Ιανουάριο του 2002 για να φέρει δείγµατα από τον αστεροειδή Νηρέα. Στην αναζήτηση ζωής, εκτός του ηλιακού συστήµατος θα συµβάλουν τα µεγάλα διαστηµικά τηλεσκόπια Hubble Space, Telescope, SOFIA (Space Observatory for Infrared Astronomy), SIRTF (Space Infrared Telescope Facility) αλλά και οι αποστολές Kepler (πιθανή έναρξη το 20004) που θα αναζητεί κατοικήσιµους πλανήτες, στο µέγεθος της Γης, διότι οι πλανήτες που έχουν ανακαλυφθεί έως τώρα είναι σε µέγεθος της τάξεως του ∆ία. Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι πειράµατα Αστροβιολογίας µπορούν να διεξάγονται κατά κόρον στο διεθνή διαστηµικό σταθµό.

ASTROBIOLOGY WEB http://www.reston.com/astro/ Η κατεξοχήν αφετηρία on-line για το θέµα της Αστροβιολογίας αλλά και

συναφών θεµάτων. Η οργάνωση, ο θεµατικός πλούτος, ο σχεδιασµός και η πληροφόρηση που παρέχει αυτός ο δικτυακός τόπος είναι µοναδικά και αποτελούν ένα εξαιρετικό παράδειγµα για το πόσο αποδοτική µπορεί να είναι η ενηµέρωση που προσφέρει το δίκτυο. Συνιστούµε µε έµφαση αυτή τη δικτυακή σελίδα. Κατ’ αρχήν θα βρείτε µια πολύ περιεκτική εισαγωγή σε όλο τον κύκλο των θεµάτων που άπτονται της Αστροβιολογίας ξεκινώντας από τα γενικότερα θέµατα της εξερεύνησης του ∆ιαστήµατος.

Συνδέεται µε το περιοδικό «Ad Astra”, το οποίο αποτελεί την έντυπη έκδοση του δικτυακού τόπου. Πράγµατι εξαντλεί όλο τον κατάλογο των θεµάτων από την Αστροναυτική και την Αρχαιοαστρονοµία µέχρι τη ζωή σε συνθήκες µικροβαρύτητας, τις επιδράσεις των κοµητών, έως και τη Ροµποτική και τη Νανοτεχνολογία. Οπωσδήποτε πρέπει να περάσετε από εδώ!

THE PLANETARY SOCIETY http://planetary.org/ Μια ακόµα βασική αφετηρία στην αναζήτηση των links που σας υπόσχονται

ενηµέρωση γύρω από τα θέµατα της αναζήτησης ζωής στο σύµπαν. Η δικτυακή πηγή πληροφοριών δεν αφήνει περιθώρια ελλείψεων, αφού καλύπτει και θέµατα Αστροβιολογίας αλλά και αναζήτησης εξωγήινης νοηµοσύνης, και αυτό σε καθηµερινή βάση και µε συνεχή ανανέωση.

220

Μπορείτε επίσης να γίνετε µέλος της Planetary Society και έτσι όχι µόνο να βρείτε ανθρώπους µε κοινά ενδιαφέροντα, αλλά και να νιώσετε πιο έντονα πολίτης του σύµπαντος. Συνολικά θα βρείτε παραποµπές γι περισσότερες από 1.000 ιστοσελίδες.

LOOKING FOR EXTRATERRESTRIAL LIFE http://www.resa.net/nasa/ Ένας ακόµα καλά δοµηµένος δικτυακός τόπος που καλύπτει όλη την γκάµα

των θεµάτων που αφορούν την αναζήτηση της ζωής στο σύµπαν. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν εδώ οι ιστορικές αναφορές σε αντιλήψεις αρχαίων πολιτισµών, αλλά και σε µύθους. Ιδιαίτερα καλή είναι επίσης και η αναφορά στις αποστολές που έχουν λάβει ή θα λάβουν ΄χώρα για την εξερεύνηση της ύπαρξης ζωής στον Άρη, στον Τιτάνα και στην Ευρώπη. Επίσης, γίνεται παρουσίαση πολλών άρθρων από µεγάλα επιστηµονικά περιοδικά για τη νέα επιστήµη της Αστροβιολογίας που µπορούν να αποτελέσουν καλή εισαγωγή στο θέµα.

SETI http://ebe.allwebco.com/Science/Searching/SETI.shtml Το ερευνητικό κέντρο SETI (Search for extraterrestrial Intelligence) είναι

γνωστό και αποτελεί την πιο κορυφαία προσπάθεια στην προσπάθεια ανίχνευσης πλανητών που µπορεί να φιλοξενούν εξωγήινους πολιτισµούς. Ουσιαστικά υπάρχουν πολλά µέρη εκτός του ηλιακού µας συστήµατος που δυνάµει είναι σε θέση να φιλοξενήσουν ζωή. Με τα σηµερινά τεχνολογικά µέσα έχει αυξηθεί η ικανότητα του ανθρώπου να ανιχνεύσει πράγµατι εξωγήινους πολιτισµούς, στο βαθµό που αυτοί µπορούν να επικοινωνήσουν σε διαγαλαξιακές αποστάσεις. Το SETI χρησιµοποιεί ισχυρά ραδιοτηλεσκόπια στις έρευνές του και οι επιστήµονές του ερευνούν µε αυτά τους ουρανούς, στην προσπάθεια να ανακαλύψουν σήµατα που µπορεί να θωρηθούν εξωγήινης προέλευσης. Εκατοµµύρια συχνότητες εξετάζονται εξονυχιστικά, τώρα τελευταία µάλιστα µε τη βοήθεια εθελοντών από το Internet, οι οποίοι συµµετείχαν στην έρευνα.

PLANETS EVERYWHERE http://wwwusr.obspm.fr/planets/ ∆ικτυακή εγκυκλοπαίδεια των πλανητών που έχουν ανακαλυφθεί εκτός του

ηλιακού µας συστήµατος και οι οποίοι, όπως θα διαπιστώσετε, δεν είναι λίγοι. Παρακολουθεί στενά τα νέα που σχετίζονται µε αυτές τις ανακαλύψεις πλανητών και µάλιστα καθηµερινά και άρα µπορείτε να ανατρέχετε εδώ για να ενηµερώνεστε. Θα βρείτε επίσης καταλόγους και αναπαραστάσεις αλλά και φωτογραφίες των συστηµάτων όπου ανακαλύφθηκαν πλανήτες.

TIME : LIFE ON MARS? http://egi.pathfinder.com/time/mars/index.html ∆ικτυακός τόπος που ιδρύθηκε από το περιοδικό ΤΙΜΕ και είναι

αφιερωµένος στο θέµα «Ζωή στον πλανήτη Άρη» σε όλες του τις λεπτοµέρειες. Περιέχει όλα τα τελευταία νέα και τις εξελίξεις γύρω από το θέµα αλλά και όλες τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί, και από εκείνους που αµφισβητούν τα ευρήµατα. Επίσης, παρουσιάζεται και µια σειρά άρθρων που εκδόθηκαν από το ίδιο περιοδικό για το ίδιο αλλά και για συναφή

221

θέµατα. Ιδιαίτερα ενδιαφέρων είναι ο σχολιασµός των εξελίξεων από τον Carl Sagan.

EXOBIOLOGY NASA EXOBIOLOGY PROGRAM http://exobiology.nasa.gou/Exobiology_Program/Four_Approaches_E

xobiology.html Από τη ΝΑSA δεν θα µπορούσε να λείπει ένα ερευνητικό πρόγραµµα γύρω

από την προέλευση της ζωής και την Εξωβιολογία, το οποίο µάλιστα είναι πολύ φιλόδοξο και άριστα οργανωµένο, αφού ξεχωρίζει τέσσερις προσεγγίσεις στο θέµα: α) αφενός χρειάζεται διασάφηση της προέλευσης και της δηµιουργίας του ηλιακού συστήµατος, των πλανητών και του πρωταρχικού αβιοτικού περιβάλλοντος (αυτός ο τοµέας ανήκει στην Αστρονοµία και στην Κοσµοχηµεία) β) στη συνέχεια πρέπει να αναπαρασταθούν οι χηµικοί µηχανισµοί που οδήγησαν στα πρώτα ζωντανά κύτταρα (ο τοµέας αυτός ανήκει στην Οργανική Χηµεία και Μοριακή Βιολογία), τέλος, γ) η Βιολογία και Παλαιοντολογία µαζί µε τη Γεωχηµεία πρέπει να εξετάσουν τα αποµεινάρια και τις µαρτυρίες που σώθηκαν και που οδηγούν σε ερµηνεία των πρωταρχών της ζωής. Η συνεργασία της διαστηµικής έρευνας είναι εδώ ουσιώδης, διότι υποβοηθά µε αναλογίες , π.χ. από τη µελέτη της εξέλιξης του κλίµατος στον πλανήτη Άρη, στην κατανόηση εξελικτικών φάσεων από τις οποίες µπορεί να έχει περάσει και η Γη και οι οποίες ήταν ουσιώδεις στο σχηµατισµό ζωής

LIFE FROM THE STARS, ORGANIC CHEMISTRY AMIDST THE STARS

http://www2.astrobiology.com/astro/adastra/ex.astra.html Μία πάρα πολύ διαφωτιστική σελίδα, όσον αφορά τις προϋποθέσεις της

εµφάνισης της ζωής σε συµπαντική κλίµακα γραµµένη από έναν ειδικό της NASA. Αγγίζει το θέµα της ύπαρξης κατάλληλων πλανητών µέσα στην πληθώρα των ουράνιων σωµάτων και στη συνέχεια εξηγεί την ανάγκη της ύπαρξης της σωστής χηµείας για τη γένεση ζωής. Εξηγεί ότι, παρ’ ότι τα βασικά συστατικά, π.χ. υδρογόνο, µοιάζουν να είναι κατά οµοιόµορφο τρόπο κατανεµηµένα στο σύµπαν, η ζωή φαίνεται να προτιµά επιπλέον µια ιδιαίτερη δόµηση και συγκεκριµένα έναν ορισµένο χωρικό προσανατολισµό των βασικών της αµινοξέων. Αυτό το γεγονός, που από πρώτη άποψη δεν φαίνεται να είναι αναγκαίο, ίσως να οφείλεται σε επίδραση εξωτερικών παραγόντων κατά τη δηµιουργία της ζωής στη Γη, όπως στην κρούση µετεωριτών που επέδρασαν φέρνοντας οργανικά στοιχεία από το ∆ιάστηµα. Ο βοµβαρδισµός της Γης από µετεωρίτες πριν από 4 δις. χρόνια περίπου συνετέλεσε επιπλέον στη δηµιουργία ωκεανού, ο οποίος ήταν η βασική αφετηρία για την ανάπτυξη της ζωής. Κάτω από αυτήν την προοπτική βλέπουµε πόσο άµεσα συνάπτεται η µελέτη της προέλευσης της ζωής στη Γη µε την έρευνα του ∆ιαστήµατος.

PREBIOTIC CHEMISTRY – ORIGIN OF LIFE http://www.sandi.net/ljhs/exobiology/intro.html Η Εξωβιολογία ασχολείται µε τις συνθήκες που επέτρεψαν το σχηµατισµό

των πρώτων αυτοπαραγόµενων µορίων και που οδήγησαν στη δηµιουργία των πρώτων κυττάρων. Αποτελεί εποµένως έρευνα της λεγόµενης

222

«Προβιοτικής Χηµείας» που εξετάζει την προέλευση της ζωής. Στοιχεία που καθόρισαν αυτήν τη χηµεία ήταν οπωσδήποτε η παρουσία ατµόσφαιρας νερού και ενέργειας. Τα συστατικά που έπρεπε να είναι παρόντα στην «πρωταρχική σούπα», που αποτέλεσε το αρχικό περιβάλλον ανάπτυξης, µπορεί να ήταν παρόντα στη Γη ή να προήλθαν από την επαφή µε ουράνια σώµατα, όπως κοµήτες και αστεροειδή. Τέτοιου είδους στοιχεία οργανικής φύσεως, όπως αµινοξέα, έχουν παρατηρηθεί σε κάποιους µετεωρίτες. Έτσι γίνεται δυνατό το σενάριο ότι σηµαντικά βιοµόρια µπορεί να παραχθούν αβιοτικά σε εξωγήινο περιβάλλον και να έχουν έτσι φτάσει κάποια στιγµή στη Γη ή και σε άλλα ουράνια σώµατα που θα µπορούσαν να αναπτύξουν ζωή. Αυτό ο δικτυακός τόπος εισάγει ακριβώς σε αυτήν την προβληµατική και στη σχετική έρευνα και καθώς είναι γραµµένο για µαθητές, αποτελεί καλή αφετηρία για κάθε επισκέπτη που θέλει να ασχοληθεί µε το θέµα.

NEW YORK CENTER FOR THE STUDY OF THE ORIGINS OF LIFE

http://www.rpi.edu/dept/phys/Astro/origin.html Για το θέµα της προέλευσης της ζωής υπό το πρίσµα της Εξωβιολογίας

αξίζει και η επίσκεψη σε αυτήν τη δικτυακή πηγή, που διακρίνεται από ιδιαίτερη σοβαρότητα και συγκεντρώνει πλειάδα επιστηµόνων από πολλούς τοµείς. Τα θέµατα έρευνας εδώ δείχνουν µε σαφήνεια τη συνάφεια της έρευνας για την προέλευση της ζωής µε την έρευνα του ∆ιαστήµατος. ∆ιακρίνουµε τους τοµείς έρευνας «∆ιαστρική Χηµεία», «Χηµεία και Φυσική και Ηλιακό Νέφος», «Πλανητική Οικησιµότητα». Στη συνέχεια τα θέµατα επικεντρώνονται περισσότερο στη γήινη περιοχή. Βέβαια πρέπει να επισηµανθεί ότι το επίπεδο αυτού του δικτυακού τόπου είναι υψηλό και ενδείκνυται κυρίως για µεταπτυχιακούς σπουδαστές.

DISCOVERY CHANNEL SCHOOL http://scool.diskovery.com Εδώ θα βρείτε µια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση on-line, όπως µόνο στο

Internet είναι δυνατόν να γίνει, όπου ενδιαφερόµενοι θέτουν ελεύθερα τα ερωτήµατά τους σε µια από τους σηµαντικότερους αστροβιολόγους της NASA, την Lynn Harper, η οποία είναι η διευθύντρια του ερευνητικού κέντρου Ames Research Center για το τµήµα Astrobiology Advanced

Missions and Technologies. Θα βρείτε απαντήσεις σε πολλά ερωτήµατα όπως για τη σκοπιµότητα και το µέλλον των ερευνών σχετικά µε την ύπαρξη ζωής στον Άρη, για αστεροειδείς, οι οποίοι είναι ορατοί από τη Γη, όπως επίσης για βασικά προβλήµατα στην Αστροβιολογία, τα οποία συζητιούνται έντονα στους επιστηµονικούς κύκλους, π.χ. σχετικά µε το µετεωρίτη ALH-84001, ο οποίος έχει πέσει στην Ανταρκτική και προέρχεται από τον Άρη, και πάνω στον οποίο φαίνεται να υπάρχουν στοιχεία απολιθωµένης ζωής. Το ζήτηµα αυτό αποτελεί αντικείµενο έντονης διαµάχης για το αν µπορεί να ισχύει ως απόδειξη ότι στον Άρη υπήρξε ζωή.

GRAVITATIONAL AND SPACE BIOLOGY http://baby.indstate.edu/asgsb/ Ένας δικτυακός τόπος που ασχολείται µε τις επιπτώσεις που έχει το

223

περιβάλλον της µικροβαρύτητας (ή, αν θέλετε, της έλλειψης βαρύτητας) που βιώνουν π.χ. οι αστροναύτες σε διαστηµικούς σταθµούς ή εν γένει οι ζωντανοί οργανισµοί, όταν βρίσκονται στο ∆ιάστηµα ή σε πλανήτες µε διαφορετικό περιβάλλον από αυτό της Γης. Είναι παράδοξο αλλά η βαρύτητα, η οποία µας κρατά δεµένους στο έδαφος, αποτελεί ουσιώδη όρο για τη λειτουργία π.χ. του ανθρώπινου οργανισµού και για τη σωστή κίνησή του. (Θυµηθείτε, για παράδειγµα, την κίνηση των αστροναυτών µέσα στους διαστηµικούς σταθµούς ή το βάδισµά τους στο χαµηλής βαρύτητας περιβάλλον της Σελήνης).

ΣΤΟ ∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΟ INTERNET Το ∆ιάστηµα είναι ένα εχθρικό περιβάλλον για τον άνθρωπο. Κατ’ αρχήν

δεν διαθέτει ούτε αέρα ούτε και οξυγόνο που χρειάζεται ο άνθρωπος για να αναπνέει. Το κενό του αέρα µπορεί να διαλύσει το ανθρώπινο σώµα σε µερικά δευτερόλεπτα αποσυµπιέζοντάς το. Οι θερµοκρασίες στο ∆ιάστηµα, στη σκιά ενός πλανήτη, φτάνουν στο απόλυτο µηδέν, ενώ γίνονται ιδιαίτερα υψηλές όταν εκτίθεται κανείς στην ακτινοβολία του ήλιου.

Η κοσµική ακτινοβολία στο ∆ιάστηµα µπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα επικίνδυνη για τον άνθρωπο, όταν δεν υπάρχει η ασπίδα της ατµόσφαιρας.

Ακόµα και αν προστατευθεί κανείς από όλους αυτούς τους κινδύνους, τα αστέρια είναι πολύ µακριά για να τα φτάσει ο άνθρωπος µέσα σε ένα λογικό χρονικό διάστηµα. Υπάρχει πάντα, στη Φυσική, όπως την ξέρουµε σήµερα, το όριο της ταχύτητας του φωτός και η θεωρία που διατυπώθηκε από τον Αϊνστάιν σύµφωνα µε την οποία τίποτα δεν µπορεί να κινηθεί γρηγορότερα από το όριο αυτό. Ακόµα και υπήρχε ένα τέτοιο διαστηµόπλοιο, θα χρειαζόταν αρκετές χιλιετίες για να φτάσει στα περισσότερα άστρα του δικού µας γαλαξία. Οι επόµενες γενιές ίσως δουν τα ταξίδια στο ∆ιάστηµα µε διαφορετικό πρίσµα, πιο αισιόδοξα. ∆εν είναι λίγα τα συµπόσια που οργανώνονται µε τη χορηγία της NASA στα οποία επιστήµονες διατυπώνουν το όραµα και τις προσδοκίες τους για µελλοντικά προωθητικά συστήµατα ικανά να καλύψουν αυτές τις απίθανες αποστάσεις στο χώρο του ∆ιαστήµατος. Μεταξύ των άλλων έχουν διατυπωθεί θεωρίες για τη µεταφορά στο ∆ιάστηµα, όπως είναι τα wormholes, που ακόµα δεν µπορούν να αποτυπωθούν ως πιθανές λύσεις. Άλλες πάλι, όπως οι µηχανές αντι-ύλης, θέτουν µεγάλες µηχανικές απαιτήσεις, οι οποίες προς το παρόν δεν

λύνονται. Μήπως οι απαιτήσεις δεν είναι µεγαλύτερες από αυτές που είχαν οι µηχανικοί τη δεκαετία του 1930, όταν σχεδίαζαν τους πρώτους πυραύλους;

Στη διεύθυνση της NASA http://space.flight.nasa.gov θα βρείτε συγκεντρωµένο υλικό για τις επανδρωµένες διαστηµικές πτήσεις. Στα τελευταία νέα υπάρχει ότι νεότερο συµβαίνει µε τις αποστολές των διαστηµικών λεωφορείων, το διαστηµικό σταθµό ISS και ότι άλλο µπορεί να συµβαίνει σε άλλες διαστηµικές πτήσεις και αποστολές όπως είναι ο σταθµός Μιρ. Υπάρχει επίσης ειδικό κεφάλαιο για το διαστηµικό σταθµό ISS και τα διαστηµικά λεωφορεία της NASA. Βρείτε ακόµα φωτογραφίες από τις αποστολές στο διάστηµα και µια αναλυτική αναφορά στην ιστορία της εξερεύνησης του ∆ιαστήµατος, από την εποχή του Γιούρι Γκαγκάριν µέχρι σήµερα.

224

Η NASA (National Aeronautics & Space Administration) είναι ο

µεγαλύτερος οργανισµός στον κόσµο µε την πιο ενεργό συµµέτοχή στην εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος. Είναι φυσικό οι πληροφορίες στο Internet γύρω από το ∆ιάστηµα και την εξερεύνησή του από τη NASA να είναι διασκορπισµένες σε πολλές διευθύνσεις. Ακόµα περισσότεροι είναι οι τόποι σε ολόκληρο τον κόσµο που χρησιµοποιούν συνδέσµους σε διευθύνσεις των ιστοσελίδων της NASA.

Πράγµατι, αν κρίνουµε από τον όγκο των ιστοσελίδων φαίνεται ότι µπορεί να βρει κανείς οτιδήποτε σχετίζεται µε το ∆ιάστηµα και όχι µόνο.

Πάντα θα βρείτε τις τελευταίες πληροφορίες και τα τελευταία νέα για τους διαστηµικούς περιπάτους των αστροναυτών, όπως είναι η χρονική περίοδος που γράφονται αυτές οι γραµµές µε το Discovery να βρίσκεται προσκολληµένο στο ISS. Άλλα πάλι νέα και τελευταία στοιχεία µπορείτε να βρείτε στη διεύθυνση http://www.nasangov/today/index.html κάνοντας κλικ στο today@nasa.gov, µια περιοδική έκδοση από τη NASA µε καθηµερινές πληροφορίες. Οι τόποι που θα βρείτε στην επιλογή «NASA Cool Websites” είναι πράγµατι εντυπωσιακοί. Στην κατηγορία της εκπαίδευσης θα βρείτε το Liftoff, το Starchild και το Observatorium. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τεχνική Liftoff µε την οποία η NASA σας επιτρέπει να παρακολουθήσετε την κίνηση και θέση, ανά πάσα στιγµή, των διαστηµικών λεωφορείων και των δορυφόρων που βρίσκονται πάνω από τα κεφάλια µας. Από τη διεύθυνση http://liftoff.msfcm.nasa.gov/temp/ShuttleLoc.html µπορείτε να παρακολουθήσετε τη θέση του διαστηµικού λεωφορείου που βρίσκεται σε τροχιά, κάνοντας κλικ στην επιλογή Shuttle. Η ιστοσελίδα βασίζεται στη Java και οι πληροφορίες εµφανίζονται δυναµικά στην οθόνη σας. Έτσι θα δείτε τη θέση του διαστηµικού λεωφορείου να ανανεώνεται κάθε λεπτό. Στην οθόνη σας θα εµφανιστεί η υδρόγειος, σε τρισδιάστατη µορφή, µε τη θέση του διαστηµικού λεωφορείου πάνω σε αυτή. Χαζέψτε τη για µερικά λεπτά για να δείτε πόσο γρήγορα, σύµφωνα µε τα δικά µας πρότυπα, κινούνται οι δορυφόροι περνώντας πάνω από την Ελλάδα σε ελάχιστο χρόνο.

Στη διεύθυνση http://liftoff.msfc.nasa.gov/RealTime/Jtrack/Spacecraft.html, που µπορείτε να επισκεφτείτε κάνοντας κλικ στην επιλογή «Jtrack”, έχετε τη

δυνατότητα να δείτε την τροχιά και τη θέση των πιο σηµαντικών δορυφόρων. Μεταξύ αυτών µπορείτε να δείτε το διαστηµικό σταθµό Μιρ, το διαστηµικό λεωφορείο αλλά και το τηλεσκόπιο Hubble. Και εδώ η θέση των αντικειµένων αλλάζει δυναµικά και ανανεώνεται κάθε λεπτό. Η διαφορά µε την τρισδιάστατη εικόνα είναι ότι έχετε µια πιο λεπτοµερή απεικόνιση της Γης. Παράλληλα µπορείτε να εµφανίσετε στον ίδιο χάρτη και άλλα στοιχεία, όπως τον καιρό, που φυσικά καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια της Γης. Μπορείτε ακόµα, κάνοντας κλικ πάνω στο συγκεκριµένο δορυφόρο, να δείτε την ακριβή του θέση στη συγκεκριµένη χρονική στιγµή.

Το Starchild, στη διεύθυνση http://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/StarChild.html,

225

αποτελείται από µια σειρά µαθηµάτων για µικρά παιδιά σχετικά µε την αστρονοµία. Μπορεί να βρει κανείς ιστοσελίδες µε απλές απεικονίσεις του ηλιακού µα συστήµατος και πολλές πληροφορίες για τα ουράνια σώµατα. Οι ιστοσελίδες παρουσιάζονται εικονογραφηµένες µε εικόνες και αντίστοιχα σχήµατα. Η NASA HSF Gallery αποτελεί τον εκθεσιακό χώρο στο Internet µε εικόνες, βίντεο και ηχητικά αποσπάσµατα από τις επανδρωµένες αποστολές της NASA στο ∆ιάστηµα. Στη διεύθυνση http://spaceflight.nasa.giv.gallery/ υπάρχει µια µηχανή αναζήτηση, µε την οποία µπορείτε να βρείτε τις διαστηµικές εικόνες που σας ενδιαφέρουν. Έχετε την δυνατότητα να επιλέξετε από το συγκεκριµένο αρχείο, τη συγκεκριµένη αποστολή ή την ηµέρα της αποστολής. Μεταξύ των επανδρωµένων αποστολών θα βρείτε τα διαστηµικά λεωφορεία Shuttle, το νέο διαστηµικό σταθµό ISS, τις παλαιότερες και ιστορικές αποστολές Apollo και το εργαστήριο του ∆ιαστήµατος το Skylab. Επιλέγοντας την ηµέρα της αποστολής ή ακόµα και πληκτρολογώντας µια λέξη – κλειδί µπορείτε να βρείτε πιο εύκολα το θέµα που σας ενδιαφέρει. Αφήνοντας την επιλογή “mission images” θα εµφανιστούν όλες οι εικόνες σε µικρογραφίες, από όπου µπορείτε να επιλέξετε αυτή που σας ενδιαφέρει. Φυσικά οι εικόνες είναι πολλές και καλό θα είναι να επιλέξετε τη συγκεκριµένη αποστολή που θέλετε. Οι αποστολές των διαστηµικών λεωφορείων συµβολίζονται µε το STS και ένα διψήφιο αύξοντα αριθµό της αποστολής, µε την τελευταία να έχει τον αριθµό 96, το Discovery τον Μάιο του 1999.

Η αποστολή στον Άρη, επιλέγοντας το Mars στη διεύθυνση http://spaceflight.nasa.gov/mars/index.html, βρίσκεται υπό κατασκευή και πρόκειται να φιλοξενήσει τις νέες αποστολές του Mars Surveyor στον «κόκκινο πλανήτη». Οι ανυπόµονοι θα βρουν αρκετές πληροφορίες για τα µελλοντικά σχέδια της Αµερικής, όσον αφορά τις επανδρωµένες πτήσεις. Στη διεύθυνση http://stp.msfc.nasa.gov υπάρχουν στοιχεία και αρκετές εικόνες ή καλύτερα µακέτες, για τα νέα προγράµµατα Χ-33 και Χ34 που αποτελούν τη νέα γενιά των διαστηµικών λεωφορείων.

ESA EUROPEAN SPACE AGENCY http://www.esa.int Η ESA αποτελεί την απάντηση της Ευρώπης στη NASA της Αµερικής. Αν

και δύο οργανισµοί δεν συγκρίνονται τόσο από πλευράς µεγέθους αλλά και αποτελεσµάτων, η ESA έχει ξεκινήσει εδώ µε µερικά χρόνια να αποτελεί ένα

αξιόπιστο κέντρο που πλέον διαθέτει όλη την τεχνογνωσία για να συνεργαστεί µε τη NASA και τους άλλους διαστηµικούς οργανισµούς.

Στον τόπο της ESA θα βρείτε, εκτός από τα τελευταία νέα και τα δελτία Τύπου, έξι κατηγορίες µε τις διαφορετικές δραστηριότητες του οργανισµού. Στη διεύθυνση

http://sci.esa.int/index.cfm θα βρείτε πληροφορίες για τις δραστηριότητες της ESA, όσον αφορά την

επιστήµη του ∆ιαστήµατος. Εδώ υπάρχουν στοιχεία για όλα τα έργα της ESA που απευθύνονται στην εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, την εξερεύνηση του ηλιακού µας συστήµατος και την

226

παρατήρηση του σύµπαντος, ένα θέµα ιδιαίτερα αγαπηµένο στους αστρονόµους και αστροφυσικούς. Θα βρείτε πληροφορίες για το µη επανδρωµένο διαστηµόπλοιο «Huygens”, που εκτοξεύθηκε το Νοέµβριο του 1997 και πρόκειται να φτάσει τον Τιτάνα, τη µυστηριώδη Σελήνη του Κρόνου, το 2004. Το «Huygens” είναι ένα από τα πολλά έργα που έχει η ESA σε συνεργασία µε τη NASA.

Το 2003 πρόκειται να εκτοξευθεί και πάλι το κοσµοδρόµιο Κουρού της Γαλλικής Γουινέας το Rosetta, ένα µη επανδρωµένο διαστηµόπλοιο που θα προσγειωθεί για πρώτη φορά σε έναν κοµήτη, τον Wirtanen το 2012, στέλνοντας µια σειρά από µετρήσεις για τη σύνθεσή του.

Στη διεύθυνση http://www.esa.int/esa/progs/launchers.html θα βρείτε αρκετές πληροφορίες για τους πυραύλους της σειράς Αριάδνη V

που χρησιµοποιούνται για να βάζουν σε τροχιά τους δορυφόρους της ESA και όχι µόνο. Υπάρχει και η επιλογή «Image Gallery”, όπου µπορείτε να δείτε εικόνες και βιντεοκλίπ από τις εκτοξεύσεις και τη σύνθεση των πυραύλων.

Στη διεύθυνση http://www.estec.esa.nl/spaceflight/ µπορείτε να βρείτε αρκετές πληροφορίες για το διεθνή διαστηµικό σταθµό ISS, στην κατασκευή του οποίου συµµετέχει ενεργά και σε µεγάλο βαθµό η ESA . Θα βρείτε επίσης στοιχεία για το EAC (European Astronaut Center), την εκπαίδευση των αστροναυτών και τα στοιχεία εκείνων που συµµετείχαν στο πλήρωµα των διαστηµικών λεωφορείων.

∆εν λείπει το πλούσιο φωτογραφικό και αρχειακό υλικό που µπορείτε να δείτε και να κατεβάσετε από τη διεύθυνση http://esapub.esrin.esa.it/cgi-bin/photo.. Η επιλογή γίνεται από το όνοµα της αποστολής ή πληκτρολογώντας µια λέξη – κλειδί. Στο αποτέλεσµα θα εµφανιστεί εκτός από την εικόνα και µια σύντοµη περιγραφή.

RSA RUSSIAN SPACE AGENCY http://www.rka.ru Η Ρωσία είναι η δεύτερη µεγαλύτερη παρουσία στο χώρο της διαστηµικής

τεχνολογίας µε πολλά και σηµαντικά επιτεύγµατα, όπως ο διαστηµικό σταθµός Μιρ και οι πολλαπλές εκτοξεύσεις δορυφόρων σε άλλους πλανήτες. Το διαστηµικό της πρόγραµµα, ελλείψει πλέον και του ψυχρού πολέµου, έχει σχεδόν διακοπεί µε τον Μιρ να αποτελεί τη µοναδική εξαίρεση. Αν και η Ρωσία άλλαξε το αυταρχικό σύστηµα διοίκησης, δεν κατάφερε να πετάξει και

το πέπλο του µυστικισµού. Η πληροφόρηση δεν είναι από τα σηµεία που µπορεί να βρει κανείς εύκολα, ακόµα και στη σηµερινή ανοικτή κοινωνία της Ρωσίας. Είναι ένα χαρακτηριστικό που φαίνεται στον τόπο του ρωσικού διαστηµικού οργανισµού. Εκεί δεν θα βρείτε τις πληροφορίες, τον πλούτο σε φωτογραφίες και άλλα εκθέµατα που περιµένει κανείς. Συγκρίνοντάς το µε άλλους αντίστοιχους τόπους η πληροφόρηση είναι ελάχιστη και ακόµα λιγότερο το φωτογραφικό υλικό. Μπορείτε να βρείτε τις σηµερινές δραστηριότητες του RSA στην ιστοσελίδα

http://www.rka.ru/english/emaindir.html. Θα εκπλαγείτε ασφαλώς µε τα ελάχιστα σηµεία που αναφέρονται, αν σκεφτεί κανείς ότι πριν από µια

227

δεκαετία ο ανταγωνισµός Αµερικής και Ρωσίας ήταν έντονος, µε την RSA να αποτελεί τον πυρήνα της διαστηµικής τεχνολογίας της Ρωσίας.

∆εν υπάρχει σχεδόν καµία πληροφορία για το διαστηµικό σταθµό Μιρ παρά µόνο µια µικρή αναφορά στη διεύθυνση

http://www.rka.ru/english/epilot.html. Το ίδιο συµβαίνει µε την επιλογή «Συλλογή φωτογραφιών» που σας

οδηγούν σε µια λευκή ιστοσελίδα. Αντίθετα θα βρείτε πληροφορίες για τη συνεργασία της RSA µε τη NASA και το νέο, υπό κατασκευή, διεθνή διαστηµικό σταθµό. ∆υστυχώς αυτό βρίσκεται κάτω από την επιλογή «εµπορευµατοποιώντας το ∆ιάστηµα».

Άλλωστε ο οργανισµός RSA (ή RKA όπως είναι η επίσηµη ονοµασία του στα ρωσικά) δηµιουργήθηκε µετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και του διαστηµικού της προγράµµατος. Συνεχίζει να χρησιµοποιεί τις εγκαταστάσεις της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, µε σκοπό τον έλεγχο των µη στρατιωτικών αποστολών στο ∆ιάστηµα. Στη διεύθυνση

http://liftoff.msfc.nasa.gov/rsa/rsa.html, που ανήκει στη NASA, θα βρείτε περισσότερες πληροφορίες για τη µεταµόρφωση του RSA, τις δραστηριότητές του αλλά και αρκετό φωτογραφία υλικό.

Περισσότερες πληροφορίες για τα παλιά διαστηµικά µεγαλεία της πρώην Σοβιετικής Ένωσης µπορείτε να βρείτε στον τόπο http://www.zarya.freeserve.co.uk/. Ο τόπος µε την περιγραφή «Καλώς ήρθατε στο Zarya” διαθέτει πλούσιο υλικό για την ιστορία της εξερεύνησης του ∆ιαστήµατος από τη Σοβιετική Ένωση. Θα βρείτε στοιχεία για τις σειρές Sputnik, Voskhod και Salyut καθώς και φωτογραφίες από το διαστηµικό σταθµό Μιρ. Η λέξη Zaya, που σηµαίνει αυγή, χρησιµοποιήθηκε πολύ στα διαστηµικά ταξίδια, από τις πρώτες κιόλας αποστολές. Ήταν το κωδικό όνοµα για τον πρώτο διαστηµικό σταθµό που αργότερα µετονοµάστηκε σε Salyut και είναι η ονοµασία που δόθηκε στο πρώτο τµήµα (Control Module) του διαστηµικού σταθµού ISS.

IKI SPACE RESEARCH INSTITUTE http://arc.iki.rssi.ru/ To IKI είναι ο υπεύθυνος οργανισµός για την εξερεύνηση του διαστήµατος,

αποτελώντας πρακτικά τον «εργολάβο» του RSA. ∆ιαθέτει το δίκτυο RSSI, ένα µη κερδοσκοπικό δίκτυο υπολογιστών µε το οποίο µπορεί κανείς να έχει πρόσβαση από οπουδήποτε στον κόσµο, µέσα από το Internet, στις πληροφορίες για τα διαστηµικά προγράµµατα της Ρωσίας και όχι µόνο. Όλοι

οι οργανισµοί συνδέονται µε γρήγορες γραµµές και υπάρχει η δυνατότητα της τηλεδιάσκεψης µέσω του πρωτοκόλλου Mbone.

Στον τόπο του ΙΚΙ θα βρείτε αρκετές πληροφορίες σχετικά µε τις δραστηριότητές του και πλούσιο επιστηµονικό υλικό. Υπάρχουν ακόµα πληροφορίες σχετικά µε τις δραστηριότητές του και πλούσιο επιστηµονικό υλικό. Υπάρχουν ακόµα πληροφορίες για τα συνεχιζόµενα έργα, όπως οι αποστολές στο διαστηµικό σταθµό Μιρ και το ερευνητικό κοµµάτι Kvant, όπου γίνονται πειράµατα Αστροφυσικής. Τέλος θα βρείτε στοιχεία για την αποτυχηµένη προσπάθεια του MARS-96, του µη επανδρωµένου διαστηµοπλοίου που είχε ως σκοπό να προσγειωθεί στον Άρη εξερευνώντας

228

την επιφάνειά του. Άντ’ αυτού δεν κατόρθωσε ποτέ να φύγει από την τροχιά της Γης, πέφτοντας εν τέλει στη θάλασσα. Κοντά στις ακτές της Χιλής.

ISRO INDIAN SPACE RESEARCH ORGANIZATION HTTP://WWW.ISRO.ORG Εκτός από τη Ρωσία και την Αµερική που µονοπωλούν τις διαστηµικές

πτήσεις, έρχονται σιγά – σιγά και οι άλλες χώρες να αναπτύξουν τη διαστηµική τους γκαρνταρόµπα. Η Ινδία αποτελεί το τελευταίο µέλος του κλαµπ, µε την εκτόξευση ενός πυραύλου στις 26 Μαΐου του 1999 που θα θέσει σε πολική τροχιά τρεις δορυφόρους. Το βασικό του φορτίο είναι ο OCEANSAT, ένας δορυφόρος που θα παρατηρήσει τους ωκεανούς της Γης.

Η Ινδία, µια χώρα µε µεγάλο δυναµικό, βασισµένο κυρίως στη θάλασσα των 700 εκατοµµυρίων ανθρώπων που την αποτελούν, δηµιούργησε το ISRO το 1969. Βασικοί στόχοι του διαστηµικού οργανισµού της Ινδίας είναι η δηµιουργία δορυφόρων, η κατασκευή συστηµάτων εκτόξευσης και η δηµιουργία πυραύλων για επιστηµονικές έρευνες. ∆εν λείπουν και οι εµπορικοί λόγοι που θέλουν να εκµεταλλευτούν οι άνθρωποι του ΙSRO µε πολλές χώρες να θέλουν να θέσουν σε τροχιά τηλεπικοινωνιακούς δορυφόρους, χωρίς να χρειάζεται να επενδύσουν στην ακριβή τεχνογνωσία των πυραύλων εκτόξευσης. Μέχρι σήµερα η Ινδία έχει κατασκευάσει συστήµατα εκτόξευσης για δορυφόρους πολικής τροχιάς, ενώ προετοιµάζει την κατασκευή πυραύλων για να θέτει σε τροχιά γεωστατικούς δορυφόρους.

Εκτός από τις επιστηµονικές έρευνες και την εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος υπάρχουν επίσης και στρατιωτικοί σκοποί. Ας µην ξεχνάµε ότι η Ινδία διαθέτει πυρηνικά όπλα και βρίσκεται σε έναν αγώνα δρόµου µε το Πακιστάν. Στον τόπο του ISRO θα βρείτε αρκετές πληροφορίες για τις δραστηριότητες του διαστηµικού οργανισµού της Ινδίας, που όµως δεν συµµετέχει στο διεθνή διαστηµικό σταθµό ISS.

NASDA JAPANESE SPACE AGENCY http://www.nasda.go.jp/index_e.html H NASDA (National Space Development of Japan) έχει µια ιδιαίτερα ενεργό

συµµετοχή τα τελευταία χρόνια στην εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος και στην αποστολή τηλεπικοινωνιακών δορυφόρων. Η ΝASDA διαθέτει τη δική της τεχνολογία µε τους πυραύλους εκτόξευσης Η-ΙΙ, µε τους οποίους µπορεί να θέσει οποιονδήποτε δορυφόρο σε οποιαδήποτε τροχιά χρειαστεί. Αρχικά η Ιαπωνία δανείστηκε τη συγκεκριµένη τεχνογνωσία από την Αµερική, δηµιουργώντας τη σειρά των πυραύλων Ν-Ι και Ν-ΙΙ στις αρχές της δεκαετίας

του 1990. Στη συνέχεια δηµιουργήθηκε η σειρά Η, µε το Η-1 να περιέχει την εµπειρία της NADSA από τις επιτυχηµένες και αποτυχηµένες εκτοξεύσεις της προηγούµενης σειράς. Σήµερα η Ιαπωνία διαθέτει το σύστηµα εκτόξευσης Η-ΠΑ, που µπορεί να εξυπηρετήσει τις διαφορετικές ανάγκες των σηµερινών διαστηµικών προγραµµάτων.

Στις ιστοσελίδες του NASDA θα βρείτε πλούσιο υλικό για καθεµία από τις εγκαταστάσεις σε ολόκληρη την Ιαπωνία. Εκτός από το φωτογραφικό υλικό, υπάρχουν και αρκετά αποσπάσµατα από βίντεο από εκτοξεύσεις πυραύλων καθώς και περιηγήσεις σε κτιριακές εγκαταστάσεις. Τα βίντεο µπορείτε να τα κατεβάσετε σε µορφή AVI και QuickTime, αλλά µπορείτε να τα δείτε και

229

απευθείας σε µορφή streaming (τεχνολογία ροής) που απαιτεί να έχετε εγκατεστηµένο το Vivo Active. Υπάρχουν ακόµα πληροφορίες για το διεθνή διαστηµικό σταθµό (ISS) και το τεχνολογικό κοµµάτι που έχει αναλάβει η Ιαπωνία. Είναι το JEM(Japanese Experiment Module) ένα διαστηµικό εργαστήριο, στο οποίο θα µπορούν µέχρι και τέσσερις αστροναύτες να εκτελούν πειράµατα για µεγάλα χρονικά διαστήµατα, ∆ιαθέτει τέσσερα «δωµάτια» και δύο µηχανικούς βραχίονες για πειράµατα που µπορούν να γίνουν εκτός του διαστηµικού σταθµού. Ένα επίσης ενδιαφέρον τµήµα που θα βρείτε στον τόπο της NASDA είναι η συµµετοχή της Ιαπωνίας στην 99η πτήση των διαστηµικών λεωφορείων. Στην πτήση αυτή, η οποία έχει προγραµµατιστεί για τον ερχόµενο Σεπτέµβριο, θα συµµετέχει και ένας αστροναύτης από την Ιαπωνία, που θα είναι και η δεύτερή του παρουσία στο ∆ιάστηµα. Αυτό που έχει όµως περισσότερο ενδιαφέρον είναι η συµµετοχή της Ιαπωνίας στο πρόγραµµα EarthKAM της NASA. Το EarthKAM (από τις λέξεις Earth Kamera) επιτρέπει σε µαθητές του γυµνασίου να φωτογραφήσουν τη Γη από µια φωτογραφική µηχανή που βρίσκεται πάνω στο διαστηµικό λεωφορείο. Στη διάρκεια της αποστολής, οι φοιτητές και τα σχολεία που έχουν επιλεγεί δουλεύουν µαζί, χρησιµοποιώντας κοινές ιστοσελίδες για να στοχεύσουν τα αντικείµενα και τις περιοχές της Γης που θέλουν να φωτογραφίσουν. Τα Ιµαλάια, ο Ειρηνικός ωκεανός και αρκετά ηφαίστεια ήταν µεταξύ των φωτογραφιών του προγράµµατος EarthKAM, από τις προηγούµενες αποστολές των διαστηµικών λεωφορείων.

ULTRANET COMMUNICATIONS http://www.mediasignals.com/~adjm/aero/centers.html Σε αυτή τη διεύθυνση θα βρείτε έναν πλούσιο κατάλογο µε τα διαστηµικά

κέντρα και τους οργανισµούς έρευνας του ∆ιαστήµατος σε ολόκληρο τον κόσµο. Ο τόπος ανήκει σε µια αγγλική εταιρεία παροχής υπηρεσιών Internet.

SPACEVIEWS http://www.spaceviews.com/ Ένα ηλεκτρονικό περιοδικό που εκδίδεται στο Internet και περιέχει

πλούσιο υλικό και νέα από τις εξελίξεις στο χώρο του ∆ιαστήµατος και της διαστηµικής έρευνας. Θα βρείτε τις τελευταίες πληροφορίες για τις εκτοξεύσεις πυραύλων και δορυφόρων από ολόκληρο τον κόσµο και φυσικά ιδιαίτερες αναφορές στο διεθνή διαστηµικό σταθµό ISS.

THE YURI GAGARIN COSMONAUTS TRAINING CENTER http://howe.iki.rssi.ru/GCTC/getc_e.htm

Το κέντρο εκπαίδευσης κοσµοναυτών στη Ρωσία, το οποίο έχουν επισκεφθεί πολλοί κοσµοναύτες από ολόκληρη τη Γη, ειδικά µετά τις κοινές αποστολές. Θα βρείτε αρκετές φωτογραφίες από τις εγκαταστάσεις και θα πάρετε µια γεύση γιο το τι σας περιµένει, αν ποτέ ονειρευτείτε να γίνετε αστροναύτης.

COSMOSHPERE LINKS http://www.cosmo.org/links.htm Η διεύθυνση αυτή περιέχει επίσης ένα µακρύ κατάλογο από διευθύνσεις

στο Internet που αφορούν την εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος και όχι µόνο. Οι

230

περισσότερες παραπέµπουν σε ιστοσελίδες και τόπους της NASA, αλλά υπάρχουν και οι διευθύνσεις για τον καιρό και τα διαστηµικά νέα από άλλους φορείς. Θα βρείτε επίσης και τη βιογραφία πολλών αστροναυτών που άφησαν το όνοµά τους στην Ιστορία της εξερεύνησης του ∆ιαστήµατος. Η διεύθυνση ανήκει στο διαστηµικό κέντρο του Κάνσας.

SPACE MAGNIFICENT http://space.magnificent.com/ Ο τόπος ανήκει σε έναν ανεξάρτητο οργανισµό, που δεν έχει σχέση µε

κάποιο κρατικό κέντρο όπως η NASA, αν και είναι φυσικό να βρείτε πολλές από τις φωτογραφίες της NASA. Ο τόπος περιλαµβάνει πλούσιο υλικό σχετικά µε το ηλιακό µας σύστηµα, την εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος αλλά και το απώτερο ∆ιάστηµα, µε εικόνες και στοιχεία από το τηλεσκόπιο Hubble.

SPACE LINKS http://www.j-2.com/space/spacelink.htm Ένας τόπος όπου θα βρείτε αρκετές και αξιόλογες συνδέσεις και

διευθύνσεις στο Internet, ταξινοµηµένες ανά θεµατικές κατηγορίες. Υπάρχουν οι διευθύνσεις της NASA, µε το διαστηµικό κέντρο Κένεντι, του JPL µε την εξερεύνηση του Άρη, µια σειρά από διευθύνσεις για τα ταξίδια στο ∆ιάστηµα, χωρίς να λείπει και η αναφορά στην παρατήρηση του σύµπαντος και στην Αστρονοµία.

NASA NEXU Shttp://station.msfc.nasa.gou/ Ακόµη µία διεύθυνση της NASA που απευθύνεται στον απλό πολίτη και

προσπαθεί να εξηγήσει τα διάφορα φαινόµενα και τα αποτελέσµατα στην εξερεύνηση του ∆ιαστήµατος. Θα βρείτε πληροφορίες για τα διαστηµικά, επανδρωµένα κα µη, ταξίδια καθώς και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

∆ΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ∆ΙΑΒΙΩΣΗ Στους χώρους διαβίωσης και εργασίας του διαστηµικού λεωφορείου η

θερµοκρασία µπορεί να ρυθµιστεί από 16 έως 32 βαθµούς Κελσίου, ενώ η «ατµόσφαιρα» που αναπνέουν έχει σχεδόν την ίδια περιεκτικότητα και πίεση που υπάρχει στην επιφάνεια της θάλασσας (80% άζωτο, 20% οξυγόνο, µε πίεση 1 χγρ. Ανά τετρ εκατ. ). Ειδικά φίλτρα καθαρίζουν συνεχώς τον αέρα από το διοξείδιο του άνθρακα, την υπερβολική υγρασία και τις διάφορες δυσοσµίες, µε αποτέλεσµα ο αέρας που αναπνέουν οι αστροναύτες να είναι

πιο καθαρός από το γήινο. Αυτό το περιβάλλον επιτρέπει στους αστροναύτες να φορούν όποιο άνετο

ρούχο θέλουν : από πουκάµισα και σορτ µέχρι φόρµες εργασίας. Τα ογκώδη διαστηµικά σκάφανδρα φοριούνται µόνο στις εξωτερικές εργασίες.

Το φαγητό που τρώνε έχει και αυτό βελτιωθεί τροµερά σε σχέση µε αυτό που έτρωγαν στο παρελθόν, όπως για παράδειγµα, αφυδατωµένα φαγητά σε πλαστικές σακούλες στις οποίες πρόσθεταν νερό, ή µωρουδίστικες τροφές σε σωληνάρια. Σήµερα η ποικιλία είναι µεγάλη και περιλαµβάνει από γαρίδες µέχρι κανονικές µπριζόλες. Σε ειδικούς φούρνους µικροκυµάτων,

231

ένας αστροναύτης µπορεί να προετοιµάσει µέσα σε πέντε λεπτά ένα πραγµατικά λουκούλλειο γεύµα για τέσσερις συναδέλφους του, επιλέγοντας από 70 διαφορετικά είδη φαγητών και 20 είδη ποτών, τα οποία περιλαµβάνονται στα µενού κάθε αποστολής, παρέχοντας έτσι στον κάθε αστροναύτη 3.000 θερµίδες την ηµέρα.

Οι κανόνες υγιεινής διαβίωσης είναι πολύ πιο σηµαντικό να τηρούνται στο ∆ιάστηµα απ’ ότι στη Γη, γιατί οι µελέτες που έχουν γίνει έχουν δείξει ότι ορισµένα µικρόβια αναπτύσσονται εκπληκτικά στις συνθήκες µικροβαρύτητας και περιορισµένου χώρου ενός διαστηµοπλοίου. Γι’ αυτό τα σκεύη και οι χώροι του φαγητού, η τουαλέτα και οι χώροι του ύπνου καθαρίζονται µε µεγάλη προσοχή. Επειδή δεν υπάρχει πλυντήριο, οι φόρµες και τα παντελόνια αλλάζονται κάθε εβδοµάδα ενώ οι κάλτσες τα πουκάµισα και τα εσώρουχα κάθε δυο ηµέρες. Τα µεταχειρισµένα ρούχα, όπως και όλα τα σκουπίδια φυλάσσονται σε αεροστεγείς πλαστικούς σάκους και επιστρέφονται στη Γη. Η τουαλέτα του διαστηµοπλοίου λειτουργεί σχεδόν όπως και στη Γη, µε τη διαφορά ότι µια συνεχής ροή αέρα µεταφέρει τα απόβλητα σε µια ειδική δεξαµενή. Το νερό του νιπτήρα και της σωµατικής του καθαριότητας, που γίνεται µε σπόγγους και νεροπίστολα, ελέγχεται µε τη ροή ρεύµατος αέρα και κατευθύνεται σε µια άλλη δεξαµενή. Επίσης οι άνδρες αστροναύτες ξυρίζονται µε αφρό για να εµποδίσουν τα µικροσκοπικά γένια τους να ρυπάνουν τον περιορισµένο χώρο του διαστηµοπλοίου.

Όπως και στη Γη, οι αστροναύτες δεν εργάζονται συνεχώς, αλλά έχουν και περιόδους σωµατική άσκηση, διασκέδασης και ανάπαυσης. Ένα επιστηµονικά σχεδιασµένο πρόγραµµα ασκήσεων είναι ο καλύτερος τρόπος ενάντια στην ατροφία που δηµιουργεί η µικροβαρύτητα σε ορισµένους µύες. Στις υπόλοιπες ελεύθερες ώρες τους µπορούν να διαβάσουν, να ακούσουν µουσική ή να παίξουν διάφορα παιχνίδια.

«ΙΝCLUDE 15” Ένα πάντως από τα χαρακτηριστικά στοιχεία των πτήσεων του ανθρώπου στο ∆ιάστηµα είναι και το γεγονός ότι το σώµα των αστροναυτών µεγαλώνει κατά τρία έως πέντε εκατοστά λόγω της επέκτασης των σπονδύλων τους. Κάτι παρόµοιο συµβαίνει σε όλους µας κάθε πρωί, µετά τη χαλάρωση του ύπνου οπότε το σώµα µας είναι κατά 1 έως 1,5 εκατοστά ψηλότερο απ’ ότι το βράδυ. Στο ∆ιάστηµα επίσης η µέση των αστροναυτών µικραίνει κατά 6-8 εκατοστά, επειδή τα εσωτερικά όργανα µετακινούνται προς το στήθος τους. «INCLUDE 15» Όσο και αν σας φανεί παράξενο, είναι επίσης γεγονός ότι η εµφάνιση του προσώπου των

αστροναυτών στο ∆ιάστηµα αλλάζει σηµαντικά, έτσι ώστε να µην µπορούν να αναγνωρίσουν στον καθρέφτη τον ίδιο τους τον εαυτό. Πρώτα απ’ όλα η εµφάνισή τους παίρνει κάτι το ασιατικό (µε τα µάτια τους να λοξεύουν λίγο) ενώ οι «σακούλες» κάτω από τα µάτια τους εντείνονται και οι φλέβες στο σβέρκο τους και το µέτωπό τους φουσκώνουν. Μερικά από τα συµπτώµατα αυτά ελαττώνονται µετά από τρεις µε τέσσερις ηµέρες, αλλά παρ’ όλα αυτά οι διαφορές στο πρόσωπό τους παραµένουν αρκετά έντονες.

232

«INCLUDE 15» Φανταστείτε τώρα ότι βρίσκεστε σ’ έναν περίπατο στο ∆ιάστηµα στο εσωτερικό ενός υπέροχου διαστηµικού σκάφανδρου και θαυµάζετε το όµορφο θαύµα της Γης από τη µια πλευρά και του γεµάτου µε άστρα σκοτεινού ουρανού από την άλλη. Και ξαφνικά, αρχίζει να σας «τρώει» η µύτη σας! Τι κάνετε τότε; Με άλλα λόγια, έχετε αναλογιστεί πως ξύνουν τη µύτη τους οι αστροναύτες που βρίσκονται στο εσωτερικό των σκαφάνδρων τους; Απλούστατα, «ξύνουν» τη µύτη τους πάνω σε µια ειδική προεξοχή µε ανώµαλη επιφάνεια, που βρίσκεται προσκολληµένη στην εσωτερική επιφάνεια της περικεφαλαίας τους. Το ίδιο κάνουν και στην περίπτωση των αφτιών τους. Αν βρείτε κάποια καλύτερη µέθοδο, ειδοποιήστε αµέσως τη ΝΑΣΑ. Χιλιάδες αστροναύτες του µέλλοντος θα σας ευγνωµονούν για πάντα.

Οι αστροναύτες στο ∆ιάστηµα χρειάζονται και αυτοί περιόδους ανάπαυσης και ύπνου. Παρ’ όλο που η περίοδος της ηµέρας τους (η περίοδος που βρίσκονται στο φωτισµένο από τον Ήλιο µέρος της τροχιάς τους) διαρκεί 50 λεπτά και η περίοδος της νύχτας 40 λεπτά, ακολουθούν το κανονικό ωράριο που επικρατεί στο διαστηµικό κέντρο του Χιούστον, στο Τέξας. Με βάση αυτό το ωράριο κοιµούνται κανονικά επί έξι ώρες µέσα σε υπνόσακους, που είναι αγκιστρωµένοι στα τοιχώµατα του διαστηµοπλοίου, σε ειδικούς χώρους ύπνου, στις θέσεις διακυβέρνησης, ή απλά αγκιστρωµένοι µε σχοινιά για να µην πλέουν αδέσποτοι.

Ο ύπνος τους έχει αποδειχτεί αναπαυτικότατος σε οποιαδήποτε θέση, οριζόντια, διαγώνια ή και κάθετη. Λόγω των συνθηκών µικροβαρύτητας, είναι σαν να κοιµούνται σε σύννεφα. Η κατάσταση µάλιστα της µικροβαρύτητας που επικρατεί σε τροχιά δεν επιδρά στο εσωτερικό της στοµατικής κοιλότητας, όπως στη Γη, ανάλογα µε τη θέση που έχει το κοιµισµένο σώµα. Και έτσι, ενώ στη Γη οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν κοιµούνται ανάσκελα ροχαλίζουν, στο ∆ιάστηµα, µέχρι τώρα τουλάχιστον, δεν έχει ακουστεί οποιοδήποτε ροχαλητό από τους κοιµισµένους αστροναύτες.

Στο µέλλον, η διαβίωση των αστροναυτών στο διαστηµικό σταθµό υπόσχεται να γίνεται σε πραγµατικά ιδανικές συνθήκες εργασίας και ανάπαυσης. Πράγµα που σηµαίνει ότι όλοι µας µπορούµε να θεωρούµε τους εαυτούς µας επίδοξους αστροναύτες. Στις αποστολές τους όµως στο ∆ιάστηµα οι αστροναύτες χρειάζεται να πάρουν µαζί τους όλη την προστασία που παρέχει σε όλους µας η ατµόσφαιρα του πλανήτη µας: αέρα για να αναπνέουν και γήινα επίπεδα πιέσεως µέσα στα διαστηµικά τους σκάφανδρα.

Το πρώτο αεροδιαστηµικό σκάφανδρο δηµιουργήθηκε στη δεκαετία του

1930, όταν ο πιλότος Γουάιλι Ποστ προσπάθησε να φτάσει στη στρατόσφαιρα µε το µονοπλάνο του. Υπήρξαν όµως και σκάφανδρα που ποτέ δεν χρησιµοποιήθηκαν στην πράξη. Στις διάφορες σύγχρονες διαστηµικές αποστολές χρησιµοποιήθηκαν διαφορετικά σκάφανδρα, ανάλογα µε τη χρήση για την οποία προορίζονταν. Στο πρόγραµµα Μέρκιουρι χρησιµοποιήθηκε µια απλή σχετικά διαστηµική στολή, µε

233

δυνατότητες τεχνητής πιέσεως παρόµοιες µε αυτές που φορούσαν οι πιλότοι των πειραµατικών αεροσκαφών υψηλών πτήσεων. Στο πρόγραµµα Τζέµινι οι απαιτήσεις ήταν µεγαλύτερες λόγω των διαστηµικών περιπάτων. Τέλος, στο Πρόγραµµα Απόλλων οι διαστηµικές στολές έπρεπε να παρέχουν όλες τις ανάγκες των αστροναυτών έξω από τα διαστηµόπλοιά τους, καθώς επίσης και τη δυνατότητα άνετης κίνησης για τις εργασίες που έκαναν στην επιφάνεια της Σελήνης. Τέλος οι διαστηµικές στολές που φορούν οι αστροναύτες του διαστηµικού λεωφορείου στις εξωτερικές τους εργασίες είναι διαµορφωµένες έτσι ώστε να εξυπηρετούν και µεγαλόσωµους και µικρόσωµους αστροναύτες. Ένας ειδικός µάλιστα µεταφορέας επιτρέπει αυτόνοµη κίνηση στους αστροναύτες και είναι τµήµα αυτού του σύγχρονου διαστηµικού σκάφανδρου.

ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ Σε πολλές σχέσεις ισχύει το «µια φορά µονάχα φτάνει να ραγίσει το γυαλί» και η αποτυχία πολλών επανασυνδέσεων κάθε είδους αποδίδεται σ’ αυτόν ακριβώς το λόγο. Πάντως, το γυαλί της τηλεόρασης, που παλαιότερα µονοπωλούσε τον ελεύθερο µας χρόνο, µοιάζει άθραυστο, ενώ η καρδιά µας είναι πλέον ψηφιακή. Και καλά να ήθελε να ξανακερδίσει µόνο την καρδιά µας Τούτη εδώ θέλει να πάρει όλο µας το σπίτι! Τα ψέµατα τελείωσαν. Η ψηφιακή τηλεόραση είναι εδώ. Τα φουτουριστικά κείµενα που κάποτε µας µιλούσαν γι΄ αυτήν και σπαταλούσαν ώρα και ενέργεια για προβληµατισµούς µε τους οποίους θα βρισκόµαστε αντιµέτωποι, φαντάζουν πλέον σαν γραφική ανάµνηση. Ο χορός έχει αρχίσει για τα καλά, η επιστηµονική κοινότητα-πολιτικοί, νοµικοί κ .λ π. - τρέχουν και δεν φτάνουν. Όλοι µας έχουµε ακούσει για την ψηφιακή τηλεόραση, για τα νοµοσχέδια, τη µάχη για τις άδειες, για το ότι είναι κάτι νέο που έρχεται και θα µείνει µαζί µας για πολλά χρόνια. Πολλοί λιγότεροι είναι αυτοί που γνωρίζουν για την ψηφιακή τηλεόραση, το τι προσφέρει, το πώς θα µας το παρέχει κ.λ.π., ενώ ελάχιστοι είναι αυτοί που απασχολούνται-πέρα από κουβέντες καφενείου-και µε την καθοριστική επίδραση που θα έχει στον τρόπο ζωής µας. Ψηφιακή εναντίον αναλογικής. H ψηφιακή τηλεόραση προσφέρει καλύτερη ποιότητα (αλλά όχι απαραίτητα πιστότητα) ήχου και εικόνας από την κλασική (αναλογική) τηλεόραση. ∆ύο είναι οι κυριότερες παράµετροι στη µετάδοση εικόνας όσον αφορά στον θεατή-χρήστη:η ποιότητα της µετάδοσης και η πιστότητα της εικόνας.

Η ψηφιοποίηση, όπως ήδη γνωρίζουµε από τις τεχνολογίες των CD ή ακόµα και του Internet, το µόνο που εγγυάται είναι την ποιότητα της µετάδοσης. Αυτό βέβαια δεν σηµαίνει ότι σώνει και καλά η πιστότητα της εικόνας υποφέρει. Το αντίθετο µάλιστα: στη συντριπτική πλειονότητα των πραγµατικών συνθηκών µετάδοσης και λήψης που πολύ απέχουν από τις

234

ιδανικές, η ψηφιακή µεταφορά δίνει πολύ καλύτερη τελική εικόνα στο δέκτη µας. Τι εννοούµε ποιότητα µετάδοσης; Τι χαρακτηρίζει τελικά την ποιότητα, για την οποία ακούµε όλο και περισσότερο ; Η ποιότητα ενός προϊόντος έχει άµεση σχέση µε την αναπαραγωγή αντιτύπων του ίδιου προϊόντος µέσα από την ίδια διαδικασία, ανεξάρτητα από τον τόπο ή τον χρόνο αναπαραγωγής του. Προσοχή: η ποιότητα µετάδοσης δεν χαρακτηρίζει την ακρίβεια αντιγραφής του πρωτοτύπου στο πρώτο αντίγραφο, αλλά την (ελάχιστη) απόκλιση στις ιδιότητες κάθε αντίτυπου. Όπως ένα CD αναπαράγεται µε ακρίβεια κάθε φορά που το παίζουµε, µε σχεδόν µηδενικές φθορές από τη χρήση και το χρόνο (σε αντίθεση µε το κλασσικό δίσκο βινυλίου που κάθε φορά που το παίζουµε φθείρεται) έτσι και η ψηφιακή µετάδοση εγγυάται την πιο αξιόπιστη και ακριβή αναµετάδοση της εικόνας και του ήχου. Πώς καταφέρνει να εξασφαλίζει τη µέγιστη δυνατή ποιότητα µετάδοσης η ψηφιακή; µε το να µεταδίδει µόνο τα <<κοµµάτια>> από το κάθε καρέ που έχουν αλλάξει σε σχέση µε το προηγούµενο καρέ. Στην εκφώνηση των ειδήσεων-εάν υποθέσουµε ότι το σκηνικό πίσω από τον παρουσιαστή δεν αλλάζει-οι πληροφορίες που θα µεταδίδονται, αφού έχει σταλεί το πρώτο καρέ που έχει και τον παρουσιαστή και το σκηνικό, είναι µόνο όσες αφορούν στην κίνηση των χεριών, των χειλιών και του σώµατος του παρουσιαστή. Έτσι, εάν υποθέσουµε ότι πέφτει ένας κεραυνός κάπου κοντά µας, ενώ µε την αναλογική τηλεόραση θα χάναµε –έστω για λίγο- όλη την εικόνα, µε την ψηφιακή θα βλέπουµε την οθόνη, όπως και πρώτα. Απλά θα παγώσει για λίγο η κίνηση των χειλιών κ . λ π . του παρουσιαστή. Επιπλέον αυτό που µεταδίδεται είναι ψηφιακό, µια ατελείωτη σειρά από 0 και 1, χωρίς ενδιάµεσες τιµές και µε πολλούς κώδικες διόρθωσης λαθών µεταφοράς. Οπότε υπάρχει µια τεράστια ανοχή σε ανωµαλίες του συλληφθέντος από το δέκτη σήµατος. Στην αναλογική τηλεόραση για παράδειγµα, οι ανακλάσεις των ηλεκτροµαγνητικών κυµάτων σε διάφορα εµπόδια που ούτως ή άλλως υπάρχουν (π.χ . κτίρια, λόφους κ .λ π. ) δίνουν τα γνωστά µας είδωλα στην εικόνα που εξαιρετικά δύσκολα µπορούµε να εξαλείψουµε. Η ψηφιακή δεν επηρεάζεται από αυτά και δίνει το 100% της ποιότητας της σε κάθε περίπτωση. Η τεχνική της συµπίεσης των δεδοµένων που περιγράψαµε πιο πάνω, δηλαδή του να µην εκπέµπεται κάθε φορά όλο το καρέ της εικόνας αλλά µόνο ο ,τι έχει αλλάξει από το προηγούµενο, συνεπάγεται και κάτι ακόµα τι µεγάλη οικονοµία στα δεδοµένα που απαιτούνται για να µεταδοθεί κάθε κανάλι εξασφαλίζοντας τη µετάδοση πολλών (συµβατικών ) καναλιών σε συχνότητες, όπου µέχρι σήµερα χωρούσε µόνο ένα κανάλι. Έτσι οι ψηφιακές µας τηλεοράσεις θα δέχονται από εδώ και πέρα, σήµατα από

σταθµούς/ διαχειριστές καναλιών που θα µας µεταδίδουν δεκάδες συµβατικά κανάλια µαζί. Αυτά είναι τα λεγόµενα µπουκέτα. Στην Ελλάδα ήδη λειτουργεί πειραµατικά (ελλείψει αδείας µιας και µέχρι το Σεπτέµβριο δεν υπήρχε καν η σχετική ελληνική νοµοθεσία ) το µπουκέτο Nova της Nethold

235

(Filmnet) που µεταδίδει -δορυφορικά-δεκάδες κανάλια στους συνδροµητές του. Η πιστότητα, από την άλλη, χαρακτηρίζει την ακρίβεια δηµιουργίας του πρώτου αντίτυπου από το πρωτότυπο. Πολλοί υποστηρίζουν ότι σ΄ αυτόν τον τοµέα η αναλογική τεχνολογία υπερέχει της ψηφιακής και ίσως έχουν δίκιο. Αλλά τι να το κάνεις, όταν δεν µπορείς να εγγυηθείς την ακρίβεια του κάθε επόµενου αντιτύπου ή όταν δεν έχεις τα χρήµατα να αγοράσεις τα µηχανήµατα <<αναφοράς>> που-κατά πάσα πιθανότητα-παρέχουν αυξηµένη πιστότητα στους ιδιοκτήτες τους και όταν το σήµα που τελικά φθάνει στους δέκτες είναι χαµηλής ποιότητας; Πάντως οι προδιαγραφές για την ανάλυση εικόνας και κατά συνέπεια το εύρος συχνοτήτων που απαιτούνται για τη µετάδοση της ψηφιακής τηλεόρασης δεν έχουν οριστικοποιηθεί ακόµα στην χώρα µας. Κάθε περιοχή φαίνεται ότι θα θεσπίσει τις δικές της προδιαγραφές, άλλες η Αµερική, άλλες η Ευρώπη, άλλες η Ιαπωνία κ .ο .κ Αλλά ακόµα και στην ίδια χώρα δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός ενιαίου πρωτοκόλλου. ∆ιαφορετικά κανάλια αναµένεται να ορίσουν διαφορετικές προδιαγραφές, ο καθένας για τους δικούς του λόγους π.χ. θέµατα συµµαχιών, περιεχοµένου που προβάλλεται, αλλά και ευκολία µετάβασης στην νέα εκδοχή µε βάση την προϋπάρχουσα υποδοµή. Έτσι στις Η.Π.Α. πιθανολογείται η υιοθέτηση πολλών διαφορετικών προδιαγραφών. Πάντως-ανεξάρτητα µε το πώς θα λειτουργούν εσωτερικά τα κανάλια-η τελική πιστότητα του ήχου και της εικόνας στην ψηφιακή µας τηλεόραση θα είναι τόσο καλή όσο και ο δέκτης µας! Η Ευρώπη έχει εγκαταλείψει τη High Definition Television (HDTV) που παρέχει ανάλυση υψηλότερη της συµβατικής, αλλά και εντυπωσιακές δυνατότητες για την µετάδοση ακουστικού υλικού και έχει επικεντρωθεί πιο πολύ στην αξιοποίηση του αµφίδροµου χαρακτήρα του Μέσου. Στις Η .Π .Α . και την Ιαπωνία, όµως, η HDTV ορίστηκε ως το προτεινόµενο στάνταρτ ευθύς εξαρχής. Οι λόγοι της µη άµεσης υιοθέτησης της HDTV στην Ευρώπη είναι τεχνικοί (απαιτούνται συχνότητες που δεν είναι προς το παρόν διαθέσιµες ), οικονοµικοί (για τα κανάλια) αλλά και πολιτικοί και ψυχολογικοί.

Η συµβατότητα της αναλογικής τηλεόρασης µας µε την ψηφιακή. Αρχικά, όλες οι παλαιάς τεχνολογίας τηλεόρασης αναλαµβάνουν το περιεχόµενο της ψηφιακής τηλεόρασης µέσω αποκωδικοποιητών –ψηφιακών δεκτών (set-top boxes). Οι αποκωδικοποιητές θα παρέχονται από τα συνδροµητικά κανάλια. Ο συνδροµητής θα πληρώνει µόνο ένα µικρό µέρος του πραγµατικού κόστους του κάθε αποκωδικοποιητή – δηλαδή µε όµοιο τρόπο µε αυτόν που

λειτουργούν οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας – όπου κάθε συνδροµητής πληρώνει µόνο ένα µικρό µέρος της αξίας του τηλεφώνου (σε πολλές περιπτώσεις δεν πληρώνει τίποτα). Αλλά τελικά τι είναι ο αποκωδικοποιητής /ψηφιακός δέκτης;

236

Ο αποκωδικοποιητής έχει το ρόλο της «πόρτας» για το περιεχόµενο της ψηφιακής συνδροµητικής τηλεόρασης. Ο δέκτης πρέπει να ελέγχει πρώτα απ’ όλα εάν ο συνδροµητής έχει πληρώσει την συνδροµή ή το συγκεκριµένο πρόγραµµα, εάν αυτό είναι extra, και άρα περιλαµβάνει ένα µηχανισµό ∆ιακεκριµένης Πρόσβασης – (Conditional Access -CA). Αυτός αποτελείται από δύο µέρη: Α. Τον µηχανισµό αποκρυπτογράφησης (decryption) και Β. Τον µηχανισµό µετατροπής του τροποποιηµένου σήµατος στο τελικό σήµα (descrambling). Ο αποκρυπτογράφος µεταφράζει τα <<κλειδιά>> που µεταδίδονται µαζί µε την εικόνα και, αναλόγως, επιτρέπει ή όχι τη λειτουργία του µηχανισµού<<καθαρισµού>> της εικόνας. Έτσι ακριβώς λειτουργεί το γνωστό κουτί του Filmnet για την αναλογική τηλεόραση. Η ψηφιακή, εκεί δηλαδή που όλη η πληροφορία που µεταδίδει το κανάλι θα αποτελείται από τους γνωστούς ψηφιακούς <<άσσους>> και <<µηδενικά>>, επιβάλλει τον εµπλουτισµό (upgrade) του κοινού αποκωδικοποιητή µε πρόσθετα ηλεκτρονικά και λογισµικό που του επιτρέπουν την <<κατανόηση>> του ψηφιακού περιεχοµένου. Μάλιστα ολόκληρα λειτουργικά συστήµατα χρησιµοποιούνται γι΄ αυτήν τη δουλειά. Στην Ευρώπη το θέµα των αποκωδικοποιητών προσπαθεί να συντονίσει ο φορέας DVΒ (Digital Video Broadcasting), που ιδρύθηκε από κανάλια και κρατικούς φορείς µε στόχο τη δηµιουργία κοινά αποδεκτών στάνταρ που θα διασφαλίζουν τη συµβατότητα των αποκωδικοποιητών αλλά και των τηλεοπτικών προγραµµάτων εν γένει. Είναι ευνόητο ότι η συµβατότητα (Interoperability στη γλώσσα των broadcasters) να βοηθήσει στη µείωση του κόστους τόσο στην παραγωγή και µετάδοση του περιεχοµένου, αλλά και στο κόστος κατασκευής των ευρωπαϊκών αποκωδικοποιητών. Κι όταν λέµε ότι DVB <<προσπαθεί>>, το εννοούµε. Γιατί, ενώ από τη µία το DVB θα καταλήξει σε οριστικές αποφάσεις το Νοέµβριο, πολλές υπηρεσίες συνδροµητικής τηλεόρασης έχουν ξεκινήσει ήδη σε αρκετές χώρες. Έτσι, στη Γαλλία, λόγου χάρη, κυκλοφορούν ήδη στην αγορά δύο ασύµβατοι µεταξύ τους αποκωδικοποιητές. Η Canal + προσφέρει έναν αποκωδικοποιητή που χρησιµοποιεί το πρωτόκολλο διακεκριµένης πρόσβασης MediaGuard και βασίζεται σε <<λειτουργικό>> MediaHighway, ενώ η TPS χρησιµοποιεί το πρωτόκολλο διακεκριµένης πρόσβασης Viaccess και <<λειτουργικό>> Open TV. Έτσι κάθε Γάλλος που θέλει να αγοράσει συνδροµή και στα δύο καναλιών, θα πρέπει να έχει και τα δύο κουτιά (τα δύο τηλεκοντρόλ κ. λ. π.) Η παρέµβαση του DVB θα είναι πάντως καθοριστική, από τη στιγµή βέβαια που θα αποφασιστεί. Είναι δε βέβαιο ότι το οποιοδήποτε κόστος απόκλισης από τις προδιαγραφές του θα το πληρώσει στο τέλος η εταιρία

που δεν τήρησε τις προδιαγραφές που ορίστηκαν, αφού ή θα πρέπει να αλλάξει αποκωδικοποιητές ή θα πρέπει να επιβαρύνεται καθηµερινά µε το κόστος µετατροπής του περιεχοµένου από το <<κοινά αποδεκτό>>

237

στάνταρτ στο δικό της. Με δεδοµένο τον αυξηµένο ανταγωνισµό που θα έχουν τα µέσα, δεν θα µπορεί να περάσει καν το κόστος αυτό στους πελάτες της. Το DVB προτείνει δύο τεχνολογίες αποκωδικοποιητών, όσον αφορά στην ∆ιακεκριµένη Πρόσβαση. 1. Simulcrypt. Εδώ µπορούν να χρησιµοποιηθούν πολλοί διαφορετικοί αποκωδικοποιητές και απλά έχει συµφωνηθεί µεταξύ των καναλιών για το τι κώδικα θα στέλνουν, έτσι ώστε ο συνδροµητής του κάθε µπουκέτου να βλέπει µόνο το µπουκέτο για το οποίο έχει πληρώσει και όχι (δωρεάν) τα άλλα. 2. Multicrypt. Η Multicrypt είναι η πλέον προηγµένη και φιλική για το χρήστη – αλλά και το περιβάλλον λύση (βλέπε οικονοµία σε πλαστικό!) Το κουτί είναι ένα σε κάθε χώρα, το λειτουργικό σύστηµα είναι κοινό και υπάρχουν υποδοχές για επαναπρογραµµατιζόµενες κάρτες PCMCIA που έχουν τους απαραίτητους κωδικούς για τα µπουκέτα που έχει επιλέξει να αγοράσει ο κάθε συνδροµητής. Και επειδή είναι µάλλον δύσκολο να καταφέρουµε να έχουµε απολύτως κοινά λειτουργικά (ειδικά στην αρχή) , το λειτουργικό (ή µεγάλο µέρος αυτού) µπορεί να βρίσκεται και στην ίδια κάρτα.

To λειτουργικό σύστηµα της ψηφιακής. Η καρδιά του αποκωδικοποιητή και της ψηφιακής. Εδώ δόθηκαν και θα συνεχίσουν να δίνονται οι µεγαλύτερες µάχες. H Ευρώπη, ενώ είχε τελειοποιήσει το δικό της λειτουργικό το MHEG-5 πήρε την απόφαση να χρησιµοποιήσει κάποια(θα αποφασιστεί µέχρι το τέλος του χρόνου το ποια ακριβώς) γεύση της Java. Μια πρωτόγνωρη όσο και θεµιτή εξέλιξη, αφού-µε δεδοµένο το πλήθος των αµερικανικών προγραµµάτων στους ευρωπαϊκούς αιθέρες οποιαδήποτε άλλη λύση θα επιβάρυνε επιπλέον το κόστος µετάδοσης των προγραµµάτων-θα έπρεπε να µεταφραστούν από το αµερικανικό στο ευρωπαϊκό πρωτόκολλο. Και όλο αυτό το κόστος, αφού θα επιβάρυνε όλους τους παροχείς µπουκέτων θα το πληρώναµε όλοι µας. Πάντως πρέπει να οµολογήσουµε ότι µε τα λειτουργικά γίνεται ένας χαµός. Οι Ευρωπαίοι είπαν <<ναι>> στη Java, αλλά αφήνουν και την πόρτα ανοιχτή για plug-in, όπως π .χ . αυτό της υλοποίησης του MHEG-5 µέσα από hardware που θα έχει σχεδιαστεί να υπηρετεί πρωτίστως τη Java Virtual Machine. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού η µάχη<<Όλων εναντίον Microsoft>> (που έχει διαρκέσει τόσο πολύ, που σε λίγο θα νιώθουµε συµπάθεια για τους αντιδίκους, ανεξάρτητα λογικής ή σχέσης µας µε το συγκεκριµένο αντικείµενο) καλά κρατεί. ∆εν ξέρω ποιος θα είναι ο νικητής ή ο χαµένος από τους δύο, αλλά ο σίγουρος νικητής(ανεξάρτητα του αποτελέσµατος της δίκης) θα είναι η Java.Ακόµα και αν <<χάσει>> τη δίκη η Microsoft, η ήττα της ίσως κουράσει τους µαρκετίστες της, αλλά στο λογιστήριό της θα συνεχίσουν να χαµογελάνε. Κι αυτό, γιατί όπως άλλωστε φαίνεται και από την στρατηγική, αλλά και από τις τακτικές κινήσεις της εταιρίας-η Microsoft

ήταν από τις πρώτες εταιρίες που αντιλήφθηκαν την καταλληλότητα της Java για συσκευές για το ευρύ κοινό (π.χ. ψηφιακή τηλεόραση). Μα την δηµιουργία των Windows CE καθησύχασε τους µετόχους της και

238

ταυτόχρονα επένδυσε στην Java και, όπως βλέπουµε και από τα τελευταία της προϊόντα (Visual Java 6), επιχειρεί να την ολοκληρώσει µε τα <<καταναλωτικά>> λειτουργικά της στοχεύοντας στην καλύτερη διαδικτύωση. Άλλωστε έχει περάσει ανεπιστρεπτί η εποχή που τα λειτουργικά είχαν αξία σε αυτόνοµες µηχανές, όπου πάνω του κάθονταν, συνεργαζόµενες, διάφορες εφαρµογές. Η αξία των λειτουργικών του σήµερα(και πολύ περισσότερο του αύριο)είναι στην αναγνώριση του γεγονότος ότι πάνω τους κάθονται, συνεργαζόµενοι, άνθρωποι. Από την άλλη πλευρά η Sun Microsystems απασχολείται µε τη <<σκληρή>> υλοποίηση της original Java Virtual Machine που έχει πατεντάρει. Το λογισµικό που διατίθεται σε πακέτα ή σταδιακά-όπως δηλαδή υπόσχεται η αρχιτεκτονική της Java-αποφέρει πολλαπλά κέρδη στα κανάλια διανοµής, αλλά και στον τελικό πελάτη, ενώ µειώνει δραµατικά τα έσοδα από την πρωτογενή πώληση. Αυτό πρέπει να το έχει συνειδητοποιήσει η Sun µαζί και την αδυναµία του δικτύου πωλήσεών της (αλλά και των συνεταίρων της π.χ. Netscape) σε χώρες όπως η Ελλάδα και θα προσπαθήσει να µπει δυναµικά και στον χώρο κατασκευής hardware για την ψηφιακή. Εάν δεν το κάνει, κινδυνεύει να χάσει την ίδια την κυριότητα της Java-τόσο απλά! Και για να κλείσουµε το θέµα αξίζει να σηµειωθεί ότι η Microsoft έκλεισε τον προηγούµενο µήνα µια συµφωνία µε τη Motorola για 5εκ. Chipset που θα <<φοράνε>> τα Windows CE και θα χρησιµοποιηθούν σε ψηφιακές τηλεοράσεις. H ψηφιακή τηλεόραση δεν είναι µόνο δορυφορική. Το πώς είναι δυνατόν να πιστεύει όλος ο κόσµος ότι ψηφιακή και δορυφορική είναι το ίδιο και το αυτό, είναι αξιοπερίεργο. <<∆εν µπορεί>> σου λένε, <<κοτζάµ δορυφόρος θα έχει τόσα κοµπιούτερ µέσα, άρα ψηφιακά, άρα και η τηλεόραση είναι ψηφιακή>> Το σώµα της ψηφιακής τηλεόρασης, όπως άλλωστε και το σήµα της αναλογικής, µπορεί να (ανά)µεταδοθεί:

• δορυφορικά (ο δέκτης λαµβάνει το σήµα από παραβολικές κεραίες-<<πιάτα>>

• επίγεια (ο δέκτης λαµβάνει το σήµα από τις γνωστές-κοινές κεραίες)

• καλωδιακά (το σήµα έρχεται µέσω οπτικών ινών στο δέκτη)

• µε τη χρήση υβριδικών µέσων σύνδεσης, όπως το MVDS. Από τα παραπάνω στάνταρ στη χώρα µας θα λειτουργούν-όσον αφορά τον τελικό καταναλωτή-τουλάχιστον δύο: επίγειο και δορυφορικό. Σε επιλεγµένες περιοχές θα υλοποιηθεί και το καλωδιακό (ήδη υλοποιείται δίκτυο καλωδιακής µετάδοσης στα Εξάρχεια). Με δεδοµένο τις πολλές πυκνοκατοικηµένες αστικές περιοχές της χώρας µας το πολλαπλό δορυφορικό (SMATV) είναι ένας επίσης πιθανός υποψήφιος. Τα µικροκυµατικά αναµένεται να χρησιµοποιηθούν από µικρούς τοπικούς σταθµούς που δεν θα καταφέρουν να εξασφαλίσουν θέση σε κάποιο από τα

µπουκέτα ή από τους παροχείς τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών, που θα εισέλθουν στην ελληνική αγορά µε την απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών στις αρχές του 2000. Αξιοσηµείωτο πάντως είναι ότι για την αξιόπιστη

239

κάλυψη όλου του ελλαδικού χώρου είναι πιθανόν να απαιτηθεί η χρήση τουλάχιστον δύο τεχνικών µετάδοσης ακόµα και για τη λήψη του ίδιου µπουκέτου. Στο σχέδιο νόµου που κατατέθηκε για την ψηφιακή ορίζεται ότι οι σταθµοί υποχρεούνται να επιλέξουν µόνο µια τεχνική µέθοδο, ενώ σε καµιά περίπτωση µια εταιρία ή φυσικό πρόσωπο δεν µπορεί να χρησιµοποιεί πάνω από δύο τεχνικές. Το πόσο τεχνικά και οικονοµικά εφικτό είναι αυτό, µένει να απαντηθεί. Το ανάλογό του στους υπολογιστές είναι να αναγκάσεις κάποιον να στήσει ένα δίκτυο υπολογιστών χρησιµοποιώντας µόνο ένα πρωτόκολλο-ή το πολύ δύο. Ας φανταστούµε ένα δίκτυο µόνο σε TCP ή NetBeui ή Apple Talk κ.λ.π., και που εάν θελήσουµε να τρέξουµε ένα δεύτερο πρωτόκολλο, θα πρέπει να ανοίξουµε µια δεύτερη εταιρία. Για τρίτο, βέβαια, ούτε λόγος να γίνεται. Οι αποκωδικοποιητές /ψηφιακοί δέκτες δεν θα βρίσκονται πάνω από την τηλεόρασή µας για πολύ. Σύντοµα θα βρίσκονται και µέσα της. Ήδη στην Ευρώπη και πιο συγκεκριµένα στη Βρετανία, εταιρίες, όπως η Sony, (που παρουσίασε τον περασµένο µήνα το πρώτο της µοντέλο στην Έκθεση IBG ‘ 98) συµφώνησαν να παράγουν τηλεοράσεις που θα περιλαµβάνουν και τον ψηφιακό δέκτη επίγειας ψηφιακής τηλεόρασης και οι πρώτες συσκευές θα βρίσκονται στην αγορά πριν από τα Χριστούγεννα. Σε µερικά χρόνια οι αναλογικές τηλεοράσεις θα πάψουν να υπάρχουν και οι προνοητικοί αλλά και έντιµοι Βρετανοί σκέφτονται να αρχίσουν να ενηµερώνουν τον κάθε υποψήφιο αγοραστή αναλογικής τηλεόρασης (µ΄ ένα αυτοκόλλητο στην οθόνη της), ότι<<αυτή η συσκευή θα είναι ανίκανη να προβάλλει ζωντανό πρόγραµµα µετά από λίγα χρόνια(σ.σ. η ακριβής ηµεροµηνία δεν έχει αποφασιστεί ακόµα). Ενεργοί οι τηλεθεατές. Όπως τα ψηφιακά τηλέφωνα (ή για να είµαστε πιο ακριβείς τα ψηφιακά τηλεφωνικά κέντρα), έρχονται µε παρελκόµενες υπηρεσίες, όπως αναγνώριση και προώθηση κλήσης κ.λπ. , έτσι και ή τεχνολογία υλοποίησης της ψηφιακής τηλεόρασης προσφέρει υπηρεσίες που µέχρι χτες ανήκαν στην σφαίρα της φαντασίας. Η τεχνολογία της ψηφιακής τηλεόρασης είναι η πλέον πολυσύνθετη και άντλησε πόρους από πολλές πηγές. Βλέποντας την ψηφιακή τηλεόραση ο χρήστης του Internet εύκολα πείθεται ότι πρόκειται για µια απλουστευµένη, εκλαϊκευµένη, εάν θέλετε, έκδοση του ∆ιαδικτύου, τόσο στην υλοποίησή της όσο και στο αποτέλεσµα που προβάλλει στον τηλεθεατή/ χρήστη. Όπως το ∆ιαδίκτυο έτσι και η ψηφιακή µας δίνει καλύτερο έλεγχο του χρόνου µας. Ο χαµένος χρόνος περιορίζεται στο ελάχιστο, αφού ανά πάσα στιγµή θα µπορούµε να δούµε τα προγράµµατα που µας ενδιαφέρουν . Η εµφάνιση των συµπληρωµατικών πληροφοριών που παρέχονται µε την ψηφιακή, αλλά και η διαχείριση του περιεχοµένου µοιάζει καταπληκτικά µε αυτήν του διαδικτύου. Οι εικόνες που µας δόθηκαν από το τµήµα Τεχνολογικής Στρατηγικής του BBC πιστοποιούν του λόγου το αληθές. Να σηµειωθεί ότι η λειτουργία

που παρουσιάζεται βασίζεται στην πιο πρόσφατη έκδοση του MPEG-5 (ας µην αποπροσανατολιζόµαστε από τις ηµεροµηνίες στα –δοκιµαστικά-

240

θέµατα). Οι νεότερες σελίδες θα µοιάζουν ακόµη περισσότερο στο διαδίκτυο αφού –όπως γράφτηκε και πιο πριν-η Java κέρδισε τις προτιµήσεις και των Ευρωπαίων. Τρεις είναι οι βασικοί τοµείς στους οποίους ποντάρει η ψηφιακή τηλεόραση για να προσφέρει στο θεατή-χρήστη αυτό που δεν µπορεί η αναλογική:Προηγµένη µετάδοση (Enhanced Broadcast), Αµφίδροµη µετάδοση(Interactive Broadcast) και Ενοποιηµένη πρόσβαση στο ∆ιαδίκτυο (Internet Access). Ας δούµε τους τοµείς αυτούς αναλυτικότερα. Προηγµένη Μετάδοση (Enhanced Broadcast). Τα µπουκέτα θα αποστέλλουν-µαζί µε το περιεχόµενο του κάθε καναλιού που ξέρουµε έως σήµερα-πολλές πρόσθετες πληροφορίες, από τις οποίες θα επιλέγουµε εµείς το τι, το πώς καθώς και το πόσο θα δούµε. Υπάρχει πρόσθετος υποτιτλισµός, επικουρικές πληροφορίες και επιπρόσθετοι τρόποι µετάδοσης για άτοµα µε ειδικές ανάγκες (πρόσθετη ακουστική περιγραφή για τυφλούς ή αυτόµατη προβολή σε γλώσσα κωφών µε τη χρήση VRML(Virtual Reality Modeling Language) που γνωρίσαµε στο Internet.Ο σταθµός θα στέλνει συνεχώς συσκευή µας πρόσθετες πληροφορίες (π.χ. νέα σε συνεχή ροή),στις οποίες θα έχουµε άµεση πρόσβαση. Θα µπαίνουµε σπίτι και, ενώ π.χ. θα έχει αρχίσει ο αγώνας θα ελέγχουµε εµείς το σκορ-δεν θα περιµένουµε το πότε θα βρει την ευκαιρία ο σχολιαστής να το ξαναπεί. Με τη χρήση του MPEG-4 θα έχουµε τη δυνατότητα να ζουµάρουµε εκεί που µας ενδιαφέρει, να αποµονώνουµε παράθυρα ή ακουστικά κανάλια-ακόµη και συγκεκριµένα όργανα στις πολυκάναλες-πολυεπίπεδες εφαρµογές των πολυµέσων που µεταδίδονται. Και το σηµαντικότερο: θα βλέπουµε το πρόγραµµα που θέλουµε ανεξάρτητα από την ώρα που είχε αρχικά προγραµµατιστεί! Υπάρχουν αρκετές τεχνικές, οι οποίες έχουν συζητηθεί αλλά ας αναφερθούµε στις δύο επικρατέστερες. Near Real Time Video On Demand. Εδώ οι σταθµοί θα εκπέµπουν συνεχώς τα ίδια προγράµµατα µε κάποια δεδοµένη χρονική διαφορά. Θα στέλνουν µία ταινία και µετά από ένα τέταρτο από την αρχή της πρώτης µετάδοσης θα στέλνουν σε άλλη συχνότητα την ίδια ταινία από την αρχή της και ούτω καθεξής. Ο Ρ. Μέρντοχ σκοπεύει να απασχολήσει πάνω από 60 δορυφόρους που θα κάνουν αυτή την δουλειά και η υπηρεσία θα είναι διαθέσιµη µέσα στο 1999. Και αν αναρωτηθούµε εάν αξίζει πραγµατικά τον κόπο και το χρήµα η επένδυση της θα πρέπει να αναλογιστούµε ότι η ψηφιακή τηλεόραση θα µας ξανακερδίσει µόνο, εάν µας πείσει ότι δεν θα χάνουµε τον χρόνο µας µαζί της περιµένοντας να δούµε αυτά που πραγµατικά µας ενδιαφέρουν. Αγαπήσαµε το Ίντερνετ, γιατί µας έδωσε την αίσθηση ότι διαβάζουµε ότι µας ενδιαφέρει και επικοινωνούµε µε αυτούς που θέλουµε άµεσα. Αυτό το συναίσθηµα µας έκανε να ξεχνάµε τα αργά modem ή ακόµα και την «επίµονη» διαδικασία της ανεύρεσης της πληροφορίας που µας ενδιέφερε. Ας οµολογήσω όµως ότι εάν µε εύρισκε ο Μέρντοχ και µε ρωτούσε εάν πιστεύω ότι οι 60 δορυφόροι θα βγάλουν τα

λεφτά τους ,η εύκολη απάντηση θα ήταν πώς όχι. Απ΄ την άλλη πλευρά όµως ούτε οι περισσότεροι υπολογιστές που χρησιµοποιούνται στις πιο

241

πολλές επιχειρήσεις αποσβένουν την επένδυση, όπως θα έβλεπε την απόσβεση ένας λογιστής. Και το κυριότερο : θα θυµόµουν ότι ο κύριος που µε ρωτάει έχει δικά του Μ.Μ.Ε., και το «χαρτί» του στο µέλλον θα είναι η τηλεπικοινωνιακή δυνατότητά του. Το «µέσο» λοιπόν θα το ήθελε όσο το δυνατόν πιο φτηνό και 60 παραπάνω δορυφόροι στην «αγορά», αρκούν για να κρατήσουν το «µέσο» αρκετά φτηνό για αρκετό χρονικό διάστηµα. Οι δορυφόροι ξεπερνούν σε ευελιξία το χάρτη πάντως. Όχι µόνο αναµεταδίδουν διαφορετικό περιεχόµενο, αλλά εύκολα αλλάζει κάποιος και την τεχνική της µετάδοσης. Είναι ένα πολυµορφικό χαρτί, εάν θέλετε, που άλλοτε γίνεται εφηµερίδας , άλλοτε ιλουστρασιόν κ.λ.π. Ψηφιακά αποθηκευτικά µέσα. Άλλη µέθοδος να βλέπουµε το πρόγραµµα, όταν το θέλουµε, είναι η χρήση επανεγγραφόµενων αποθηκευτικών µέσων στο δέκτη της ψηφιακής τηλεόρασης. Αυτή διαφαίνεται ως η κυρίαρχη προσέγγιση/ λύση στο θέµα της παροχής των προγραµµάτων που θέλουµε, την ώρα που το θέλουµε. Τα προγράµµατα που µας ενδιαφέρουν θα αποστέλλονται στη συσκευή µας για να παρακολουθήσουµε όποτε µπορέσουµε. Τρεις είναι οι κύριες παράµετροι που θα κρίνουν την επιτυχία αυτού του εγχειρήµατος: οι τεχνολογικές εξελίξεις στον τοµέα των αποθηκευτικών µέσων, ο εύκολος προγραµµατισµός των προτιµήσεων και η παρέµβαση των ιδιοκτητών περιεχοµένου. Όπως µας διεµήνυσε ο πρόεδρος του BBC Σερ Τζον Μπερτ, <<µέχρι το 2006 όλο το εβδοµαδιαίο πρόγραµµα ενός καναλιού θα µπορεί να αποθηκευτεί στον ψηφιακό µας δέκτη >>. Μιας, και ο Σερ Τζον διακρίνεται για την σοβαρότητά του, αξίζει τον κόπο να µελετήσουµε προσεκτικά αυτή του την πρόταση : το MPEG-2 θα είναι το στάνταρ για την µετάδοση οπτικοακουστικού περιεχοµένου στην ευρωπαϊκή ψηφιακή συνδροµητική τηλεόραση. Η ταχύτητα του MPEG-2 είναι 5,5 Mbit/sec. Ας σηµειωθεί ότι το MPEG-4 που οριστικοποιείται αυτές τις µέρες, δεν πρόκειται να προσφέρει σηµαντικές βελτιώσεις στην πιστότητα του ήχου και της εικόνας σε σχέση µε το MPEG-2. Θα βελτιώσει µόνο τις δυνατότητες παρέµβασης του τελικού χρήστη στο περιεχόµενο και άρα δεν πρόκειται να αυξήσει τις απαιτήσεις σε ταχύτητα). Παραβλέποντας την επικείµενη δραµατική πρόοδο των µαγνητο-οπτικών µέσων και για λόγους αξιοπιστίας της πρόβλεψης ας µελετήσουµε τους συµβατικούς σκληρούς δίσκους. Στη βιοµηχανία των σκληρών δίσκων η χωρητικότητά τους διπλασιάζεται- στη χειρότερη περίπτωση- κάθε 18 µήνες (όσο περνάει ο χρόνος, ο ρυθµός αύξησης της χωρητικότητας αυξάνεται). Ένας δίσκος των 10GB χωράει περίπου 4 ώρες περιεχοµένου σε MPEG-2. Μοιάζει λοιπόν ο πρόεδρος του BBC να µην έχει πέσει καθόλου έξω στις προβλέψεις του. Στα υπάρχοντα πλεονεκτήµατα των σκληρών δίσκων θα προστεθεί και η ταυτόχρονη εγγραφή πολλών προγραµµάτων/ δεδοµένων. Άλλο σηµαντικό σηµείο είναι ότι οι τηλεθεατές πρέπει να µπορούν να δηλώνουν πολύ εύκολα τις προτιµήσεις τους και να ρυθµίζουν έτσι τα προγράµµατα που θα δουν και το πότε θα τα δουν. Ο χρηστικός οδηγός θα πρέπει να είναι τόσο απλός, που στα µάτια των µη σχετικών να µοιάζει

242

πρωτόλειος. Επειδή είναι τόσο σηµαντικός, έχουν δηµιουργηθεί οι προδιαγραφές του EPG (Electronic Programming Guide) που ορίζουν πώς το κάθε πρόγραµµα θα βρίσκεται και θα αποθηκεύεται εύκολα από τους τηλεθεατές. Η οµοιότητα µε το βίντεο (που ελάχιστοι έµαθαν να προγραµµατίζουν) είναι ανησυχητικά τροµακτική. Υπάρχει όµως µία διαφορά ικανή να ανατρέψει τις όποιες επιφυλάξεις, για το εάν και πώς αυτή η τεχνική θα αξιοποιηθεί από τους χρήστες. Σε αντίθεση µε το βίντεο, ο χρηστικός οδηγός του EPG θα είναι κοινός, ανεξάρτητα του µπουκέτου, της µεθόδου µετάδοσης ή του µοντέλου τηλεόρασης του κάθε χρήστη. Στα βίντεο δεν ίσχυε κάτι τέτοιο. Κάθε κατασκευαστής, για να µην πούµε κάθε µοντέλο, και διαφορετικός τρόπος προγραµµατισµού. Η µετάδοση της γνώσης για τον τρόπο χειρισµού από χρήστη σε χρήστη ήταν περιορισµένη. Αυτό ανατρέπεται στην ψηφιακή. Για τους πλέον δύσπιστους να σηµειώσουµε ότι η µετάδοση γνώσεων και τεχνικής από χρήστη σε χρήστη στο διαδίκτυο (από την εποχή των BBS’s ακόµα) έχει πείσει τα περισσότερα στελέχη τηλεοπτικών σταθµών. Βοηθήσαµε αγνώστους και βοηθηθήκαµε από αυτούς Είναι δυνατόν να µην καταφέρουµε να µεταδώσουµε τις γνώσεις µας στους φίλους ή στους συγγενής µας; Άλλος καθοριστικός παράγοντας είναι οι εταιρίες παραγωγής ταινιών, µουσικής κ.λπ., που τροµάζουν στην ιδέα ότι θα µπορεί ο καθένας µας να γράφει τις ταινίες ή τα κοµµάτια που του αρέσουν στην τηλεόρασή του. ∆ύσκολοι καιροί για τους µεσάζοντες ή τους <<ραντιέρηδες>> της δηµιουργικότητας του κάθε καλλιτέχνη στον ορίζοντα. Ετοιµαστείτε για ανατροπές στο σύστηµα πώλησης και διανοµής των (πολύ) µέσων. Το MP3, όπως το έχουµε περιγράψει στο RAM, είναι µόνο ο προποµπός. Άρα οι εταιρίες (δισκογραφικές κ.λπ.) –όσες αποµείνουν τέλος πάντων-θα αντιδράσουν, όπως µπορούν και να σας πούµε και κάτι; ∆εν θα µπορέσουν να κάνουν και πολλά πράγµατα πέρα από το να φτιάξουν τα δικά τους κανάλια που θα τροφοδοτούν κάποια ή και όλα τα µπουκέτα κάθε χώρας. Σκεφτείτε µόνο ότι το MTV θα παίζει στην Βρετανία και στο µπουκέτο του British Interactive Broadcasting (Μέρντοχ) και στο µπουκέτο του British Digital Broadcasting (OnDigital) και σε λίγο θα <<παρακαλάει>> να παίζει και στα άλλα. Αµφίδροµη µετάδοση (Interactive Broadcast). Ενώ στο πρώτο στάδιο της ψηφιακής χειριζόµαστε τις πληροφορίες που αποφασίζει να στείλει το κάθε µπουκέτο στην τηλεόρασή µας-έχοντας δηλαδή αµφίδροµη σχέση µε την συσκευή µας-στο δεύτερο στάδιο η αµφίδροµη σχέση µας µε το περιεχόµενο επεκτείνεται παραπέρα και φτάνει µέχρι την τηλεόραση σταθµό. Οι τεχνικές αυτής της µετάδοσης αναφέρονται στις-υπό διαµόρφωση-προδιαγραφές DVB-I. Τα πράγµατα είναι προς το παρόν ρευστά και αναµένουµε να δούµε το αποτέλεσµα της διαµάχης των αντιπροσώπων της δορυφορικής και της επίγειας µετάδοσης. Οι εστίες <<πολέµου>> είναι τρεις:

Κεντρική Ευρώπη: υπερισχύει η δορυφορική µετάδοση.

243

Αυστραλία: αν και πατρίδα του Μέρντοχ, εδώ η κυβέρνηση αποφάσισε να ακολουθήσει την επίγεια µετάδοση. Να το εκλάβουµε ως πατριωτική κίνηση του Μέρντοχ που γλιτώνει την Αυστραλία από τα δορυφορικά πιάτα, που όχι µόνο δεν συµβάλλουν στην αισθητική της πόλης, πιάνουν τόπο αλλά δεν βοηθούν ούτε στο άπλωµα των ρούχων; Βρετανία: αγώνας σώµα µε σώµα δορυφορικής και επίγειας. Μέρντοχ ενάντια στην µερίδα του κατεστηµένου που δεν εξαγόρασε (ακόµα;). Η πιο πρόσφατη εκδοχή της διαµάχης είναι η ποδοσφαιρική: Μάντσεστερ Γιουνάϊτεντ-Άρσεναλ. Εξακολουθεί ακόµα να υπάρχει Έλληνας διαιτητής που να θέλει να <<σφυρίξει>> στο αγγλικό πρωτάθληµα; Πολλοί Άγγλοι διαιτητές ονειρεύονται από φέτος να <<σφυρίξουν>> κάπου αλλού πάντως! Να δούµε πώς το DVB-αλλά και οι διάφοροι εθνικοί φορείς-θα τα βολέψουν. Χίλιοι καλοί φαίνεται να χωράνε πάντως και ούτως ή άλλως τα µέλη των τεχνικών επιτροπών δεν είναι αυτά που στο τέλος θα ρισκάρουν ζηµιές δισεκατοµµυρίων. Ας ελπίσουµε µόνο ότι όλοι όσοι θα αποφασίσουν να ρισκάρουν έχουν κατανοήσει όχι µόνο το τι σηµαίνει globalization (παγκοσµιοποίηση), αλλά και το τι σηµαίνει και fragmentation (<<κατάτµηση>>)-συνήθως πάνε <<πακέτο>>. Στην Deutsche Welle πάντωs- όπου κάποιοι νόµισαν ότι το ίδιο ακριβώς πρόγραµµα, σε δορυφορική µετάδοση µαζί µε µία τσουχτερή συνδροµή, ονοµάζεται <<ψηφιακή τηλεόραση>>-έχουν λάβει ήδη το µήνυµά τους πληρώνοντας δισεκατοµµύρια σε ζηµιές, µεταδίδοντας εδώ και ένα χρόνο µόνο σε 15.000 δέκτες. Το DVB-I θα είναι σύντοµα γεγονός πάντως και έτσι θα µπορούµε λ.χ. σε εκποµπές προβληµατισµού να ψηφίζουµε ή να καταθέτουµε τις ερωτήσεις µας. Επίσης τα µπουκέτα, για να αυξήσουν την πίστη µας (viewer loyalty) σε αυτά, θα αρχίσουν να µας προσφέρουν υπηρεσίες, όπως ανάγνωση του ηλεκτρονικού µας ταχυδροµείου από την τηλεόραση, ενώ θα εξασφαλίζουν την άµεση επικοινωνία µας µε τους άλλους συνδροµητές τους (κάτι σαν σηµερινό ICQ). Γι ‘ αυτό ο καθένας µας θα προσπαθεί να πείσει τους φίλους και γνωστούς να διαλέξουν το δικό τους µπουκέτο και όχι κάποιου τρίτου. Αυτά είναι µόνο µερικά από τα παραδείγµατα και µόνο η φαντασία των ιθυνόντων των σταθµών θα περιορίσει τις προσφερόµενες υπηρεσίες. Ενοποιηµένη πρόσβαση στο ∆ιαδίκτυο (Internet Access). Το τελευταίο στάδιο θα είναι η πλήρης διαδικτύωσή µας. Οι συνδροµητές του κάθε «µπουκέτου» θα συνοµιλούν όχι µόνο µε τους συνδροµητές των άλλων «µπουκέτων» αλλά και µε όλους στο ∆ιαδίκτυο. Φανταστείτε να βλέπεται ειδήσεις και όταν γίνεται µια παραποµπή στο θέµα ενός εντύπου να έχετε την δυνατότητα να διαβάσετε το σχετικό άρθρο από την τηλεόρασή σας µε το πάτηµα ενός πλήκτρου από το τηλεχειριστήριό σας. Οι δυνατότητες είναι άπειρες. Εδώ πλέον το ποιες από όλες θα αξιοποιήσουµε τελικά είναι κάτι που το αφήνουµε στη φαντασία, τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα του καθενός. Το Internet και η τεχνολογία των υπολογιστών συναντάει την τηλεόρασή

244

µας και είναι βέβαιο ότι θα αγγίξει τον κάθε τηλεθεατή. Η ψηφιακή τηλεόραση εισβάλλει στα σπίτια µας. Το Internet και η τεχνολογία των υπολογιστών συναντάει την τηλεόραση. Η ψηφιακή τηλεόραση είναι και αυτή δικτυακή και µόνο ως τέτοια θα εξασφαλίσει την άνευ όρων παράδοσή µας. Σε λίγα χρόνια θα συζητάµε για το εάν το Internet έγινε τηλεόραση ή το αντίθετο. Μέχρι τότε όµως, οι πολλές συζητήσεις είναι περιττές. Το ότι το Internet δεν έχει κατακτήσει το ευρύ κοινό ακόµα, οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στις εξειδικευµένες γνώσεις και µέσα που απαιτούσε η πρόσβαση σ ‘αυτό. Επίσης, η επίφαση επιστηµονικότητας που, έστω και άθελά µας, εµείς οι χρήστες του, φροντίσαµε να καλλιεργήσουµε, φόβισε τον κόσµο εκείνο που δεν είχε σχέση µε τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Η ψηφιακή τηλεόραση όµως δεν έρχεται να φοβίσει κανέναν, ούτε καν τον τηλεθεατή που αποκοιµήθηκε. Τουλάχιστον όχι περισσότερο από το ψηφιακό ξυπνητήρι

STEPHEN HAWKING Το ∆ΩΡΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ «Η φύση προίκισε τον καθηγητή Stephen Hawking µε ένα σπάνιο µυαλό, δώρο στην Ανθρωπότητα. Η φύση προσπάθησε να πάρει πίσω από την Ανθρωπότητα το δώρο της, δίνοντας στον Hawking µια σπάνια αρρώστια. Η Τεχνολογία ξεγέλασε την φύση και κράτησε το δώρο για την Ανθρωπότητα». Η φύση τον προίκισε µε ένα σπάνιο µυαλό και µία σπάνια αρρώστια. Ανίκανο για όλα τα καθηµερινά, τα απλά και αυτονόητα για όλους µας και ικανό , για να ανοίξει καινούριους δρόµους στην επιστήµη, που <<µε δυσκολία µπορεί να παρακολουθήσει η επιστηµονική ελίτ της εποχής µας>>. Ο λόγος για τον Stephen W. Hawking, καθηγητή των Μαθηµατικών στην έδρα του Νεύτωνα στο πανεπιστήµιο του Cambridge. Από τα 20 του χρόνια χτυπηµένος από µία σπάνια αρρώστια του νευροµυικού συστήµατος (µυοατροφική πλευρική σκλήρυνση-ALS), έφτασε στο σηµείο σήµερα να λειτουργεί η όρασή του µόνο και να µπορεί να κουνήσει ελαφρά τα τρία µόλις δάχτυλα του ενός χεριού. Καθηλωµένος σε µία αναπηρική καρέκλα (από τα 25 του χρόνια), µε τη βοήθεια ενός ειδικού υπολογιστή, της γυναίκας του, του βοηθού του και τριών νοσοκόµων, για να µπορεί να αντεπεξέλθει στις γήινες απαιτήσεις της ζωής, προσπαθεί να ενοποιήσει τις βασικές δυνάµεις της Φύσης και να εξηγήσει τη γένεση του Σύµπαντος µε µια πλήρως ενοποιηµένη θεωρία που να προσφέρει πλήρη κατανόηση των φαινοµένων γύρω µας και της ίδιας της ύπαρξής µας. Να εκφράσει <<Τη Θεωρία των Πάντων>> (<<The Theory of Everything>>, όπως την ονοµάζει. Καθηλωµένος βέβαια για εµάς, τους πολλούς, µε τον κοινό νου. Γιατί το µυαλό του είναι πάντα σε εγρήγορση, ελεύθερο από προκαταλήψεις και δυνατό, τρέχει στα νεφελώµατα και τους γαλαξίες, στον απέραντο ωκεανό

245

του διαστήµατος, στις εσχατιές του Σύµπαντος, διαπερνά την ύλη και την κοσµική ακτινοβολία, τις µαύρες τρύπες και τις ανεξερεύνητες περιοχές του χωροχρόνου, τα διαλύει και τα ανασυνθέτει, προσπαθώντας να δει από κοντά το ∆ηµιουργό των πάντων (αν υπάρχει) και να ξεδιαλύνει τους κανόνες του παιχνιδιού (αν υπάρχουν). Κανόνες που έθεσε (αν έθεσε) η Φύση, χωρίς να τους οµολογήσει σε κανέναν, αφήνοντάς µας στα αιώνια, αναπάντητα, υπαρξιακά ερωτηµατικά µας και τη συµπαντική µας µοναξιά (;). Και ίσως είναι πραγµατικό θαύµα αυτό το θαυµάσιο µυαλό του Stephen W. Hawking. Αλλά είναι εξίσου θαύµα και ο τρόπος, µε τον οποίο επικοινωνεί µε το περιβάλλον. Στερηµένος από όλες σχεδόν τις αισθήσεις και τα εκφραστικά µέσα που διαθέτουµε οι περισσότεροι, επικοινωνεί µε τον κόσµο µε µέσα που του δίνει η σύγχρονη τεχνολογία και οι υπολογιστές. Ένας υπολογιστής (που τον έχει ονοµάσει <<Κόσµο>>), προσαρµοσµένος στο αυτοκινούµενο αναπηρικό καροτσάκι, παράγει λέξεις που εµφανίζονται στο πάνω µέρος της οθόνης που βρίσκεται µπροστά του προσαρµοσµένη και αυτή στο αναπηρικό καροτσάκι τις οποίες µε ένα ποντίκι τις <<κλικάρει>> και στη συνέχεια µετακινούνται στο κάτω µέρος της οθόνης και µπαίνουν στη σειρά για να σχηµατίσουν προτάσεις. Και όταν σχηµατιστεί αυτό που θέλει να πει, πάλι µε το ποντίκι ή κουνώντας τα βλέφαρά του δίνει εντολή και οι προτάσεις φεύγουν σε ένα συνθετητή οµιλίας (speech synthesizer) που αναλαµβάνει την µετατροπή ους σε φωνή, η οποία ακούγεται από ένα µικρό ηχείο που βρίσκεται στο πλάι της αναπηρικής καρέκλας. Έτσι <<µιλάει>> ο Stephen W. Hawking. Και οι ερωτήσεις από το κοινό, υποβάλλονται στον βοηθό του, τον Tom Auld (µεταπτυχιακό φοιτητή της Φυσικής), που στην συνέχεια τις πληκτρολογεί στον υπολογιστή, για να τις δει ο Stephen W. Hawking στην οθόνη του. Και µετά µεσολαβεί αρκετός χρόνος µέχρι την απάντηση (περίπου 10 λεπτά). Η συλλογή και το ταίριασµα των λέξεων σε φράσεις και στην συνέχεια η µετατροπή τους σε φωνή, είναι µια χρονοβόρα διαδικασία, ακόµα και όταν ο Stephen W. Hawking έχει έτοιµες τις απαντήσεις και απλά τις ανακαλεί από τον σκληρό δίσκο στον υπολογιστή του. Ανάµικτα συναισθήµατα θαυµασµού και λύπης για αυτόν τον άνθρωπο που κατορθώνει και παράγει πρωτότυπη επιστηµονική σκέψη στο δύσκολο αντικείµενο της θεωρητικής Φυσικής, που συχνά συµπορεύεται µε την Φιλοσοφία. Αλλά και θαυµασµός στην τεχνολογία που βοηθά στην εξωτερίκευση αυτής της σκέψης. Στερηµένος από όλες τις αισθήσεις, πλην της όρασης, και τα φυσικά εκφραστικά µέσα που διαθέτουµε οι περισσότεροι, καταφέρνει να εξωτερικεύσει αυτή την σκέψη και να την κάνει γνωστή στους γύρω του µε τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας και των υπολογιστών. Γιατί η σκέψη είναι το ένα µέρος της υπόθεσης. Το δεύτερο είναι η έκφρασή της. Η ανέκφραστη σκέψη ισοδυναµεί µε ανύπαρκτη σκέψη. Και η έκφραση της σκέψης είναι το πρώτο βήµα, για να βγει κανείς από την

246

µοναξιά του (είτε πρόκειται για συναισθηµατική είτε για επιστηµονική µοναξιά) και προσδοκά την συνάντηση µε τον άλλο, την απάντηση και τη

δηµιουργία επαφής, δηλαδή την δηµιουργία επικοινωνίας. Και η τεχνολογία προσφέρει τον δρόµο για αυτό. Αλήθεια, τι θα ήταν ο Stephen W. Hawking χωρίς την τεχνολογία; Ένα χαµένο µυαλό; το πιθανότερο. Όχι λόγω της πνευµατικής τεµπελιάς ή ατροφίας, (κάθε άλλο), αλλά λόγω αδυναµία έκφρασης και επικοινωνία µε το περιβάλλον. Βίωσε ο ίδιος τέτοιες συνθήκες το 1985, όταν εξαιτίας της προσβολής του από πνευµονία οι γιατροί αναγκάστηκαν να του κάνουν εγχείρηση τραχειοτοµίας, µε αποτέλεσµα να χάσει και τη λίγη φωνή που του είχε αποµείνει. Στερηµένος έτσι και από το τελευταίο εκφραστικό µέσο που του είχε αποµείνει, έπρεπε, για να επικοινωνήσει, κάποιος να δείχνει σε έναν ειδικό πίνακα ένα-ένα τα γράµµατα της αλφαβήτου και όταν έβρισκε το σωστό, τότε ο Stephen W. Hawking σήκωνε ελαφρά τα βλέφαρά του και συνέχιζαν για το επόµενο γράµµα. Αρκετά χρονοβόρα και επίµονη διαδικασία που δείχνει όµως το ψυχικό σθένος αυτού του ανθρώπου και την διάθεσή του να µην παραιτηθεί από την ζωή. Ώσπου η λύση ήρθε από την Word Plus (εταιρία κατασκευής λογισµικού για άτοµα µε ειδικές ανάγκες)στην Καλιφόρνια, και τον Walt Woltosz. Ο Walt Woltosz έγραψε ένα πρόγραµµα για αυτόν που το ονόµασε Equalizer και το εγκατέστησε σε έναν επιτραπέζιο υπολογιστή στην αρχή και στη συνέχεια το σύστηµα βελτιώθηκε από τον David Mason του Cambridge Adaptive Communication που προσάρµοσε έναν φορητό και έναν συνθετητή οµιλίας της Speech Plus στο αναπηρικό καροτσάκι, δίνοντάς του έτσι περισσότερες δυνατότητες έκφρασης και επικοινωνίας και επιτρέποντάς του ξανά να πραγµατοποιεί µαθήµατα και διαλέξεις και να γράφει βιβλία και εργασίες (µάλιστα ο ίδιος ο Stephen W. Hawking λέει ότι όλο αυτό το σύστηµα τον βοηθάει να επικοινωνεί µε το περιβάλλον καλύτερα από ότι πριν χάσει τη φωνή του). Αλλά και πώς θα τροφοδοτούσε το µυαλό του µε νέα ερωτήµατα- ερεθίσµατα; Γιατί τα ερωτήµατα-ερεθίσµατα πολλές φορές (αν όχι τις περισσότερες) έρχονται από έξω. Τι θα γινόταν άραγε αν ο ίδιος άνθρωπος είχε γεννηθεί όχι το 1942, αλλά λίγα χρόνια νωρίτερα, οπότε δεν θα προλάβαινε την τεχνολογική επανάσταση των τελευταίων ετών; Θα ήταν ένα µυαλό χωρίς δυνατότητα έκφρασης ή επικοινωνίας. Με έναν ανέκφραστο πλούτο σκέψεων και ανακαλύψεων, που τον καθιστά έναν από τους σπουδαιότερους επιστήµονες του αιώνα µας. και εµείς θα είχαµε στερηθεί έναν πρωτοπόρο της σκέψης και της επιστήµης που προσπαθεί να βρεθεί κοντά στον ∆ηµιουργό των πάντων, να τον ανακαλύψει και στην συνέχεια να τον αποκαλύψει και σε εµάς, δίνοντας απάντηση στα αναπάντητα ερωτηµατικά που µας βασανίζουν αιώνες τώρα. ∆ηλαδή θα είµαστε πολύ πιο πίσω στα µυστήρια του Σύµπαντος, του ανθρώπου και του Θεού (όπως τον ορίζει ο καθένας µας ατοµικά) χωρίς τον Stephen W. Hawking.

247

∆εν ξέρω γιατί, αλλά από µικρό παιδί πάντα µε συγκλόνιζε η τεχνολογία, ιδιαίτερα αυτή που χαρακτηρίζεται ως επεκτατική. Αυτή δηλαδή που αυξάνει τις δυνατότητές µας και διευρύνει-αυξάνει την αισθητηριακή µας αντίληψη για τον κόσµο και µας βοηθάει να τον δούµε και να τον κατανοήσουµε καλύτερα(ίσως γιατί µας φέρνει πιο κοντά στον Θεό). Ό, τι είναι το µικροσκόπιο για τον µικρόκοσµο, είναι και το τηλεσκόπιο για τον µεγάκοσµο-και τα δύο προεκτάσεις του µατιού µας είναι. Αλλά µήπως και τα γυαλιά του µύωπα και τα ακουστικά του βαρήκοου δεν είναι επεκτατική τεχνολογία που διορθώνει ένα λάθος της Φύσης ή ένα ατύχηµα και επιτρέπει στο άτοµο να συµµετέχει στη ζωή; Στην περίπτωση του Stephen W. Hawking, όµως, πρόκειται για κάτι άλλο. Για κάτι µεγαλύτερο και συγκλονιστικότερο. ∆εν πρόκειται απλά για συµµετοχή στην ζωή. Πρόκειται για την συνολική έκφραση ενός µυαλού στερηµένου απόλυτα από τα φυσικά εκφραστικά του µέσα, που καθηλώνει τον κόσµο γύρω του κάνοντάς τον να απορεί και να θαυµάζει. Το έζησα από κοντά στις 7 Σεπτεµβρίου στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστηµίου Κρήτης στο Ηράκλειο. Ο Stephen W. Hawking για µιάµιση ώρα καθήλωσε το µεγάλο πλήθος του κόσµου που είχε συρρεύσει από όλη την Κρήτη, αλλά ακόµα και από την Αθήνα, για να τον παρακολουθήσει. Πάνω από 3000 άνθρωποι κάθε ηλικίας, µόρφωσης και οικονοµικής κατάστασης παρακολούθησαν την οµιλία του µε απόλυτη τάξη και ησυχία και στα τέσσερα σηµεία (στο κατάµεστο µεγάλο αµφιθέατρο της Ιατρικής που γινόταν, καθώς και στο φουαγιέ και τον αίθριο χώρο του κτιρίου και στο κοντινό κτίριο του Ι. Τ. Ε., που γινόταν ζωντανή µετάδοση µε βιντεοπροβολείς), παρά τα κάποια προβλήµατα σχετικά µε τον ήχο και την ταυτόχρονη µετάφραση στα ελληνικά που παρουσιάστηκαν στην αρχή, αναγκάζοντάς τον να ξαναρχίσει. Οι περισσότεροι από τους παρευρισκόµενους δεν κατάλαβαν και πολλά πράγµατα από την οµιλία του και δεν ενδιαφέρονταν και τόσο για το τι έλεγε ο Stephen W. Hawking, όσο για το πώς το λέει. Πώς <<µιλάει>> και το πώς επικοινωνεί ήταν των περισσοτέρων η απορία! Αυτό ήταν που καθήλωσε και εντυπωσίασε, κυρίως τον κόσµο, η δυνατότητα επικοινωνίας του, το χιούµορ του και η διάθεσή του για ζωή! Και ο Stephen W. Hawking τελείωσε την οµιλία του στις 7/9/98 στο αµφιθέατρο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Κρήτης στο Ηράκλειο, ανανεώνοντας το ραντεβού του µε το ελληνικό κοινό, µε ένα αισιόδοξο µήνυµα: <<Στη διάλεξή µου το 1980 είχα πει ότι µας χρειάζονται 20 χρόνια για την ενοποίηση των θεωριών για την γένεση του Σύµπαντος. Το ίδιο λέω και τώρα, µε τη µόνη διαφορά ότι τα 20 χρόνια αρχίζουν τώρα. Θα ξανάλθω λοιπόν µετά από 20 χρόνια για να σας πω αν τα καταφέραµε.» «Αντίθετα από τις απόψεις εκείνων που λένε ότι οι υπολογιστές αποξενώνουν τους ανθρώπους στην περίπτωση του Stephen Hawking οι υπολογιστές είναι αυτοί ακριβώς που του επιτρέπουν να επικοινωνεί µε τον κόσµο. Ας ρίξουµε µια µατιά στις συσκευές και τα προγράµµατα που χρησιµοποιεί ο µεγάλος επιστήµονας». Μέχρι πρόσφατα ο Hawking χρησιµοποιούσε έναν υπολογιστή που είχε σχεδιαστεί από τον David Mason, της εταιρίας Cambridge Adaptive

248

Communications. Πρόσφατα τον αντικατέστησε µε ένα σύστηµα Pentium MMX, το οποίο σχεδίασαν ειδικά γι αυτόν οι τεχνικοί της Intel. Η κεντρική µονάδα και η µπαταρία βρίσκονται σε ένα κουτί τοποθετηµένο κάτω από το κάθισµα της αναπηρικής του πολυθρόνας, ενώ η οθόνη είναι

προσαρµοσµένη στο µπράτσο της. Η µπαταρία προσφέρει αυτονοµία µιας ώρας στο σύστηµα. Μοναδικός ενδιάµεσος κρίκος µεταξύ του υπολογιστή και του Hawking είναι ένα χειριστήριο που ελέγχει µε το δάκτυλο του χεριού του. Για να σχηµατίσει τις φράσεις του, ο Hawking χρησιµοποιεί ένα πρόγραµµα που ονοµάζεται Equalizer , της εταιρίας Words +. Με τη βοήθεια του χειριστηρίου του ο καθηγητής µπορεί να επιλέξει λέξεις από ένα µενού, σταµατώντας το δρόµο που κινείται στο πάνω µέρος της οθόνης. Η ηµιτελής ακόµα φράση στο κάτω µέρος της οθόνης µένει µέχρι να παραχθούν όλες οι λέξεις. Ειδικοί αλγόριθµοι προσπαθούν να διευκολύνουν την αλλαγή των λέξεων παρουσιάζοντάς τες κατά πιθανότητα εµφάνισης, σύµφωνα µε κανόνες συντακτικής και νοηµατικής ανάλυσης. Μόλις ολοκληρωθεί η φράση, ο Hawking τον αποστέλλει στον ειδικό συνθετητή φωνής. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό µηχάνηµα που κατασκευάζει η εταιρία Speech + και το οποίο, όπως ο ίδιος παραδέχεται, τον εκνευρίζει, γιατί του προσδίδει κάπως αµερικάνικη προφορά. Ο Hawking µπορεί να χρησιµοποιήσει τα Windows 95 µε την βοήθεια του προγράµµατος EZ Keys, επίσης της Words +,ενός interface που υποκαθιστά πληκτρολόγιο και ποντίκι και επιτρέπει τη χρήση του συστήµατος µε τη βοήθεια του χειριστηρίου που έχει στο χέρι του. Ως κειµενογράφο χρησιµοποιεί ένα πρόγραµµα που λέγεται TEX, το οποίο τον διευκολύνει ιδιαίτερα στο γράψιµο εξισώσεων. Ο Hawking γράφει την εξίσωση µε λέξεις και το TEX την µεταφράζει σε σύµβολα. Το ρόλο του κέντρου ελέγχου τον παίζει πάντα ο υπολογιστής. Τέλος, ο Stephen Hawking µπορεί να επικοινωνήσει τηλεφωνικώς µε την βοήθεια συνθετητή προσαρµοσµένου στο κινητό του τηλέφωνο, ενώ συνδέοντας τον υπολογιστή που έχει στην καρέκλα του µε ένα άλλο σταθερό σύστηµα µπορεί να λάβει και να στείλει µηνύµατα ηλεκτρονικού ταχυδροµείου.

ΜΑΥΡΕΣ ΤΡΥΠΕΣ ΤΟ ΜΗ∆ΕΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΕΙΡΟ Οι µαύρες τρύπες είναι το γνωστότερο εξωτικό αντικείµενο στις πλατιές ρίζες των ανθρώπων. Τουλάχιστον κατ’ όνοµα , µια και η απόδειξη της ύπαρξής τους διαφεύγει ακόµα από την επιστήµη µας. Οι µαύρες τρύπες είναι από τα κοσµικά εκείνα αντικείµενα που πρώτα προβλέφθηκε η ύπαρξή τους από µαθηµατικές εξισώσεις και µετά

249

προσπαθήσαµε να τα εντοπίσουµε µε τις αισθήσεις µας. ακόµα και σήµερα, έµµεσες µόνο αποδείξεις έχουµε για την ύπαρξή τους. Πάντως σήµερα, τα εξωτικά αυτά αντικείµενα, έχουν αρχίσει να θεωρούνται πιο πιθανά και πιο συνηθισµένα παρά ποτέ. Πληθαίνουν οι ενδείξεις ότι βρίσκονται στο κέντρο σχεδόν κάθε µεγάλου Γαλαξία. Μπορεί να αποτελούν τον κρίκο που κλείνει την αλυσίδα της εξήγησης της ύπαρξης των quasar, ενώ µπορεί να έχουν

παίξει ουσιαστικό ρόλο κατά το σχηµατισµό των γαλαξιών. Μπορεί µέχρι σήµερα οι µαύρες τρύπες να είναι ο µεγάλος άγνωστος της επιστήµης, το όνοµά τους όµως είναι γνωστό στον πολύ κόσµο, παρότι οι περισσότεροι δεν έχουν ιδέα για το τι πρόκειται, και δικαίως. Η βαρύτητα είναι η καθολική δύναµη που κυριαρχεί στο σύµπαν, καθώς κάθε σώµα που έχει η µάζα υπόκειται σε αυτήν. Η ελκτική δύναµη που ασκεί ένα σώµα σε άλλα σώµατα, π .χ. ο Ήλιος προς τη Γη ή η Γη προς τη Σελήνη, είναι ανάλογη προς τη µάζα που έχει ένα σώµα, έτσι ώστε πιο βαριά σώµατα έλκουν µε µεγαλύτερη δύναµη. Το ίδιο µπορεί να εκφραστεί λέγοντας πως σώµατα µε µεγαλύτερη µάζα δηµιουργούν γύρω τους πιο ισχυρό µαγνητικό πεδίο. Η ελκτική βαρυτική δύναµη ενός σώµατος γίνεται τόσο πιο ισχυρή, όσο πιο πολύ ένα σώµα συµπυκνώνεται, δηλαδή η συνολική ύλη του συγκεντρώνεται σε µικρότερο χώρο. Αυτό µπορούµε να το καταλάβουµε και από τον τρόπο, µε τον οποίο περιγράφεται η βαρυτική δύναµη στη νευτώνεια φυσική, σύµφωνα µε την οποία η έλξη ανάµεσα σε δύο σώµατα είναι αντιστρόφως ανάλογη προς το τετράγωνο της απόστασης που τα χωρίζει. Αυτός είναι ο λόγος, γιατί οι λεγόµενοι <<άσπροι νάνοι>>, άστρα τα οποία, ενώ έχουν µάζα περίπου ίση µε τη µάζα του Ήλιου, την έχουν συρρικνώσει λόγω βαρυτικής κατάρρευσης περίπου στο µέγεθος της Γης και ασκούν µεγάλη βαρυτική έλξη. (Βαρυτική κατάρρευση υφίσταται ένα άστρο, όταν λόγω της µεγάλης µάζας του ασκεί πολύ µεγάλη πίεση στο εσωτερικό του, ώστε οι ηλεκτροµαγνητικές δυνάµεις ανάµεσα στα άτοµά του στην αρχή και αργότερα οι πυρηνικές δυνάµεις ανάµεσα στους πυρήνες του δεν επαρκούν, για να αντισταθµίσουν αυτήν την πίεση, µε αποτέλεσµα το άστρο να καταρρεύσει.) Ακόµα µεγαλύτερη είναι η δύναµη της βαρύτητας στα λεγόµενα <<άστρα νετρονίων >>, τα οποία παρουσιάζουν ακόµα µεγαλύτερη συµπύκνωση της ύλης τους. Ύψιστη τιµή έχει η έλξη που ασκούν οι λεγόµενες <<µαύρες τρύπες>>, οι οποίες αποτελούν τα αποµεινάρια άστρων που έχουν καταρρεύσει βαρυτικά τόσο πολύ, ώστε ακόµα και το φως είναι αδύνατον να ξεφύγει από αυτά. Μια παλιά ιδέα µε πολύ µέλλον. Παρότι οι µαύρες τρύπες έχουν γίνει αντικείµενο σοβαρής µελέτης µόνο στον αιώνα µας µε βάση τη σχετιστική θεωρία της βαρύτητας του Einstein ωστόσο η δυνατότητα της ύπαρξής τους έχει προβλεφθεί εδώ και 200 χρόνια από τον John Michell, έναν πολυµαθή Άγγλο. Ο Michell παρατήρησε-πάντα σκεφτόµενος σύµφωνα µε τους κανόνες της νευτώνειας βαρύτητας -ότι ένα σώµα, το οποίο θα εκτοξευόταν από την επιφάνεια του Ήλιου, θα χρειαζόταν, για να µπορέσει να διαφύγει από αυτόν µια ταχύτητα διαφυγής ίση µε το 1/500 της ταχύτητας του φωτός.

250

(Ξέρουµε ότι για να µπορέσει ένα σώµα να ξεφύγει από ένα βαρυτικό πεδίο, π. χ. της γης, πρέπει να αναπτύξει µία συγκεκριµένη ταχύτητα, χαρακτηριστική για το πεδίο και ανάλογη προς την ισχύ του. Το ίδιο πρέπει να πετύχουν και οι πύραυλοι για να µπορούν να ταξιδέψουν στο διάστηµα.) Αυτό οφείλεται στο ότι ο Ήλιος έχει πάρα πολύ µεγάλη µάζα και ανάλογη προς τη µάζα του είναι και η τιµή της ταχύτητας διαφυγής. Αντίστοιχα µπορεί κανείς να βρει ότι η ταχύτητα διαφυγής είναι αντιστρόφως ανάλογη προς την πυκνότητα ενός σώµατος. ∆ιότι, όπως είπαµε, µεγαλύτερη πυκνότητα

σηµαίνει ισχυρότερο βαρυτικό πεδίο. Αντίστοιχα, σώµατα µε την ίδια πυκνότητα έχουν ταχύτητες διαφυγής ανάλογες προς την ακτίνα τους. Όλα αυτά µάλιστα µπορούµε να τα συµπεράνουµε από την κλασική φυσική. Ο Michell συµπέρανε µε βάση αυτά τα δεδοµένα, ότι εάν η ακτίνα µιας σφαίρας της ίδιας πυκνότητας µε τον Ήλιο ξεπερνούσε την ακτίνα του ήλιου 500 φορές και υπό την προϋπόθεση ότι το φως έλκεται όπως κάθε άλλο σώµα (και πραγµατικά έλκεται, διότι σύµφωνα µε την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας Μάζα και Ενέργεια είναι ανάλογες και µπορούν να αντικαταστήσουν η µια την άλλη), τότε το φως το οποίο θα εκπέµπετο από το σώµα αυτό δεν θα µπορούσε να διαφύγει, αλλά θα παρέµενε φυλακισµένο στην επιφάνεια αυτού του σώµατος. Είναι εύκολο να καταλάβουµε ότι και το φως έχει πεπερασµένη ταχύτητα. Παρότι αυτή είναι τόσο µεγάλη (300.000 χιλιόµετρα το δευτερόλεπτο),εάν κάποια στιγµή η ταχύτητα διαφυγής που είναι απαραίτητη για ένα βαρυτικό πεδίο ξεπεράσει την τιµή της ταχύτητας του φωτός, τότε ούτε αυτό δεν θα µπορεί να διαφύγει και επειδή στην φύση δεν υπάρχει µεγαλύτερη ταχύτητα από του φωτός και κανένα άλλο σώµα επίσης. Τέτοιου είδους σώµατα, λοιπόν, τα οποία δεν επιτρέπουν στο φως να διαφύγει, µπορούν να γίνουν αντιληπτά µόνο από τις βαρυτικές επιδράσεις που ασκούν σε σώµατα που βρίσκονται κοντά τους και ονοµάζονται, µάλλον δίκαια, µαύρες τρύπες. Θεωρία της Σχετικότητας και µαύρες τρύπες. Μετά την ανάπτυξη της σχετιστικής θεωρίας της βαρύτητας από τον Einstein το 1916, η οποία ήταν σε θέση να αντιµετωπίσει προβλήµατα που έχουν να κάνουν µε σώµατα, τα οποία κινούνται µε σχετιστικές ταχύτητες, (δηλ. ταχύτητες που πλησιάζουν την ταχύτητα του φωτός και τα οποία δεν µπορούσαν να περιγραφούν από την νευτώνεια φυσική), οι επιστήµονες ξεκίνησαν τις προσπάθειας εφαρµογής της θεωρίας αυτής σε συγκεκριµένα σώµατα. Η θεωρία της βαρύτητας του Einstein παρέχει τις λεγόµενες <<εξισώσεις του πεδίου βαρύτητας>>, οι οποίες πρέπει στη συνέχεια να εφαρµοστούν σε ειδικές περιπτώσεις. Πρώτος ο Γερµανός αστρονόµος Karl Schwarzschild εφήρµοσε τη θεωρία αυτή για µια σφαιρική µάζα. Αυτή είναι µια σχετικά απλή περίπτωση και οµοιάζει σε µεγάλο βαθµό µε τα συνήθη αστρικά σώµατα στο σύµπαν, τα οποία είναι συνήθως περίπου σφαιρικά. Ο ίδιος ο Einstein είχε υπολογίσει µε ποιο τρόπο φως, το οποίο περνά κοντά από ένα µεγάλο σώµα, διαθλάται, δηλαδή εκτρέπεται από την πορεία του, εξαιτίας της καµπύλωσης που υφίσταται ο χωροχρόνος στη γειτονιά του, σύµφωνα µε τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Αυστηρές λύσεις των εξισώσεών του, οι οποίες είναι ιδιαίτερα πολύπλοκες, είναι εν γένει δύσκολο να βρεθούν. Ο

251

Schwarzschild βρήκε λοιπόν ακριβείς λύσεις για τις εξισώσεις αυτές όσον αφορά σε σφαιρικές µάζες. Τα πρώτα αντικείµενα τα οποία ανακαλύφθηκαν µε βαρυτική δύναµη αρκετά µεγάλη, ώστε να διαφαίνονται οι συνέπειες της σχετιστικής βαρύτητας ήταν τα <<άστρα νετρονίων>>. Στη γειτονιά τόσο µεγάλων µαζών προκύπτουν σχετιστικά φαινόµενα. Ο χρόνος κυλά π. χ. πιο αργά. Ένας παρατηρητής θα έβλεπε το ρυθµό ενός ρολογιού τοποθετηµένου στην επιφάνεια ενός άστρου νετρονίων µειωµένο. Ένα άλλο φαινόµενο που προκύπτει είναι η λεγόµενη <<βαρυτική µετατόπιση της συχνότητας του φωτός προς το ερυθρό>>. Οποιαδήποτε ακτινοβολία δηλαδή πηγάζει από ένα άστρο, π. χ. από τη Γη, µε συχνότητα µειωµένη από ότι κανονικά της ταιριάζει. Εάν σε ένα άστρο νετρονίων προσθέσουµε µάζα ή το αναγκάσουµε να συµπυκνωθεί πάρα πολύ, τότε κάποτε θα φτάσει σε ένα σηµείο όπου εξαιτίας της βαρύτητάς του ούτε το φως δεν θα µπορεί να ξεφύγει και έτσι θα έχει προκύψει µια µαύρη τρύπα. Το χωρικό όριο του πόσο πρέπει να συµπυκνωθεί ένα σώµα ορισµένης µάζας, ώστε η πυκνότητά του να αντιστοιχεί στην πυκνότητα µιας µαύρης τρύπας είναι η λεγόµενη <<ακτίνα Schwarzschild>>. Ό, τι βρεθεί στο χώρο κάτω από την ακτίνα βρίσκεται µέσα στην µαύρη τρύπα και δεν µπορεί να διαφύγει από αυτή. Μπορούµε να τη φανταστούµε σαν έναν ορίζοντα, µέσα από τον οποίο τίποτα δεν µπορεί να εισχωρήσει µέσα σε αυτόν. Αν π. χ. ένας αστροναύτης ήταν κλεισµένος µέσα στον ορίζοντα δεν θα µπορούσε να στείλει κανενός είδους µήνυµα στον έξω κόσµο. Γι’ αυτόν και την ακτίνα αυτή τη λέµε και ορίζοντα συµβάντων. Η λύση των εξισώσεων του πεδίου βαρύτητας από τον Schwarzschild ήταν µια σχετικά απλή περίπτωση, γιατί τα περισσότερα σώµατα στο σύµπαν περιστρέφονται επίσης γύρω από τον άξονα τους και έτσι δεν είναι απολύτως σφαιρικά (και η Γη µας είναι, εξαιτίας της περιστροφής της, κάπως διογκωµένη στον Ισηµερινό). Το 1963 ο Roy Kerr ανακάλυψε µια γενικότερη λύση για τις εξισώσεις του πεδίου βαρύτητας που αφορούσε σε ένα περιστρεφόµενο σώµα, το οποίο έχει υποστεί βαρυτική κατάρρευση. Όπως και στην προηγούµενη περίπτωση ένας ορίζοντας χωρίζει το χώρο της µαύρης τρύπας από το εξωτερικό της. Αλλά σε αυτήν την περίπτωση ο χώρος έξω από την µαύρη τρύπα συµπεριφέρεται επίσης ως δίνη. Αναγκάζει δηλαδή τα σώµατα στη γειτονιά του να περιστρέφονται γύρω από αυτή µέχρι να πέσουν οριστικά µέσα σε αυτήν. Μέχρι και τις προηγούµενες δεκαετίες δεν ήταν σαφές, εάν οι δυο ευρεθείσες λύσεις αποτελούν απλώς ειδικές περιπτώσεις ή αφορούσαν σε πραγµατικά αντικείµενα. Ωστόσο, σύντοµα βρέθηκε ότι έχουµε να κάνουµε µε τις κατεξοχήν συνήθεις περιπτώσεις, διότι είναι αδύνατον να υπάρχουν άλλου είδους µαύρες τρύπες εκτός από τις σφαιρικές και τις περιστρεφόµενες. Θα µπορούσε µάλιστα να πει κανείς ότι οι µαύρες τρύπες είναι εξαιρετικά οµοιόµορφα αντικείµενα. Από τη στιγµή θα σχηµατιστούν δεν υπάρχει τρόπος να διαπιστωθεί πως προέκυψαν και τι είδους αντικείµενα κατέρρευσαν στη µαύρη τρύπα. Βρέθηκε µάλιστα ότι η λύση του Kerr αντιπροσωπεύει το χωροχρόνο γύρω από κάθε µαύρη τρύπα. Μια

252

µάζα που υπέστη βαρυτική κατάρρευση σύντοµα καταλήγει σε µία κατάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται απλά από δυο αριθµούς : την τιµή της µάζας της και της στροφορµής της. (Το ηλεκτρικό πεδίο δεν παίζει πρακτικά ιδιαίτερο ρόλο.) Το 1930, ο Ινδός, φυσικός, Σουµπραχµάνιαν Τσαντρασεκάρ προσπαθούσε να κατανοήσει τους <<άσπρους νάνους>> που, όπως είπαµε, αποτελούν πολύ συµπυκνωµένα άστρα, τα οποία προέκυψαν από βαρυτική κατάρρευση. Έβγαλε το συµπέρασµα ότι οι άσπροι νάνοι δεν µπορούν να έχουν µεγαλύτερη του 1, 4 της µάζας του Ήλιου, καθώς η εσωτερική πίεσή τους δεν θα µπορούσε να αντέξει τη δύναµη της βαρύτητας που προκύπτει από την υψηλή πυκνότητά τους. Όσον αφορά στους αστέρες νετρονίων βρέθηκε ότι η µάζα τους δεν µπορεί να ξεπερνά το τριπλάσιο της µάζας του Ήλιου, διότι µεγαλύτερη µάζα οδηγεί τον αστέρα νετρονίων σε βαρυτική κατάρρευση λόγω του ότι η εσωτερική του πίεση δεν µπορεί να αντισταθµίσει στη βαρύτητα, όταν τα εσωτερικά του καύσιµα εξαντληθούν. Υπάρχουν όµως στην πραγµατικότητα; Από τη στιγµή που σχηµατίζεται µία µαύρη τρύπα, πώς µπορεί να ανιχνευτεί; Μόνο µέσα από τη βαρυτική της αλληλεπίδραση µε το περιβάλλον της! Μία µαύρη τρύπα π. χ. κοντά σε ένα άλλο άστρο (σε ένα λεγόµενο διπλό σύστηµα) θα τείνει εξαιτίας της ισχυρής βαρυτικής δύναµης που διαθέτει να απορροφά ύλη συνήθως σε µορφή αερίου, από το άστρο. Καθώς η ύλη που έλκεται κατευθύνεται µε µεγάλη ταχύτητα προς τη µαύρη τρύπα, θα αρχίσει λόγω τριβής και συµπίεσης να ακτινοβολεί και επειδή αυτή η κίνηση είναι ακανόνιστη και χαώδης, έτσι και η ακτινοβολία θα παρουσιάζει ένα ακανόνιστο αριθµό. Ο Cygnus X-1 είναι µια τέτοια πηγή ακτινών Χ µε µη κανονικό αριθµό και επειδή επιπλέον είναι σαφές ότι ζυγίζει τουλάχιστον έξι φορές όσο ο ήλιος, δεν µπορεί να είναι άσπρος νάνος ή αστέρας νετρονίων, αλλά αποτελεί υποψήφιο για µαύρη τρύπα. Υπάρχουν και άλλες τέτοιες ανάλογες περιπτώσεις. Στα κέντρα µεγάλων γαλαξιών µπορούν επίσης να υπάρχουν τεράστιες µαύρες τρύπες µε εκατοµµύρια και δισεκατοµµύρια φορές τη µάζα του Ήλιου. Αυτές οι µαύρες τρύπες στην κυριολεξία <<ρουφούν>> αστέρες και αέρια από τη γειτονιά τους και αποτελούν έτσι πηγές έντονης ραδιοακτινοβολίας, ένα φαινόµενο που είναι γνωστό ως Quasar. Αν και δεν είναι ακόµα απολύτως σίγουρο πώς πρόκειται ένα quasar , ωστόσο- σύµφωνα µε την ασφαλέστερη εκδοχή-θεωρείται πως ο µηχανισµός της γέννησης του συµπεριλαµβάνει µια µαύρη τρύπα τεραστίων διαστάσεων στο κέντρο ενός γαλαξία που έλκει την κοντινή ύλη. Προτού η ύλη αυτή απορροφηθεί από τη µαύρη τρύπα συγκεντρώνεται σε τροχιά γύρω από αυτήν και ακτινοβολεί έντονα. Αυτή η δραστηριότητα, η οποία είναι γνωστή ως quasar, διαρκεί όσο υπάρχει αρκετή ύλη, για να απορροφάται από τη µαύρη τρύπα στο κέντρο του γαλαξία. Μετά από αυτό παραµένει µία <<ήσυχη>> πλέον µαύρη τρύπα. Ο γαλαξίας Μ87 στο νεφέλωµα Virgo περιέχει µία κεντρική µάζα τρία δισεκατοµµύρια φορές σαν τον Ήλιο και ανάλογη περίπτωση έχουµε και στο γαλαξία της Ανδροµέδας. Στο γαλαξία Μ106 οι ραδιοαστρονόµοι ανακάλυψαν ένα δίσκο αερίων που περιστρέφεται γύρω από το κέντρο του γαλαξία ακριβώς µε τον τρόπο που αναµένεται, εάν

253

εκεί υπάρχει µία µαύρη τρύπα µε µάζα 36 εκατοµµύρια φορές τη µάζα του Ήλιου. Υψηλές τροχιακές ταχύτητες. Επειδή υπάρχει µεγάλη πιθανότητα οι περισσότεροι γαλαξίες στο σύµπαν να πέρασαν από τη φάση του quasar, µπορεί έτσι, όπως είπαµε, να περιέχουν και µία µαύρη τρύπα στο κέντρο τους. Αυτές οι µαύρες τρύπες θα έλκουν, όπως είναι αναµενόµενο, την ύλη

που βρίσκεται κοντά τους µε ισχυρές βαρυτικές δυνάµεις και εξαιτίας τούτου προκύπτει µια δεύτερη δυνατότητα, για να παρατηρήσει κανείς την ύπαρξη µιας µαύρης τρύπας. Αν δηλαδή παρατηρηθεί εξαιρετικά γρήγορη κίνηση κάποιων σωµάτων γύρω από το κέντρο ενός γαλαξία, αυτό θα σηµαίνει ότι στο κέντρο του υπάρχει µία µεγάλη µάζα και άρα πιθανότατα µια µαύρη τρύπα. Προς αυτή την κατεύθυνση αναζωογονήθηκε η έρευνα τα τελευταία χρόνια εξαιτίας του µεγάλου θεωρητικού ενδιαφέροντος, όλοι οι θεωρητικοί θέλουν να ξέρουν µε ακρίβεια αν υπάρχουν µαύρες τρύπες, διότι η ύπαρξή τους συναρτάται µε θεµελιώδεις παραδοχές της µοντέρνας φυσικής, αφού και το ίδιο το σύµπαν µπορεί να ξεκίνησε από µία µαύρη τρύπα, η οποία εξερράγη στο γνωστό Big Bang. Επιπλέον οι τεχνικές της παρατήρησης βελτιώθηκαν. Ο αστρονόµος Douglas Richstone του Πανεπιστηµίου Michigan, θεώρησε ότι οι πολύ γρήγορες τροχιές που παρατηρούνται στο κέντρο του γαλαξία της Ανδροµέδας µπορούν να αποδοθούν µε αρκετά ικανοποιητικό τρόπο στην ύπαρξη µιας υπερµεγέθους µαύρης τρύπας, ενώ άλλες εναλλακτικές εξηγήσεις είναι λιγότερο ικανοποιητικές, διότι είναι θεωρητικά αναγκαίο για την εξήγηση των ταχυτήτων αυτών ένα κεντρικό σώµα µε τόσο µεγάλη πυκνότητα (γύρω στα 30 εκατοµµύρια ηλιακές µάζες) που πρέπει να είναι µαύρη τρύπα. Η συλλογιστική αλλά και η τεχνική της παρατήρησης που βρίσκεται πίσω από αυτές τις µελέτες είναι απλά η εξής : όταν ένα σώµα βρίσκεται σε τροχιά γύρω από ένα άλλο σώµα, όπως για παράδειγµα η Γη γύρω από τον Ήλιο, µπορούµε µετρώντας την απόστασή της από τον ήλιο και την ταχύτητα περιστροφής της να βρούµε, απλά µε βάση τη νευτώνεια φυσική, τη µάζα του Ήλιου, ή οποιουδήποτε άλλου κεντρικού σώµατος. Με τον ίδιο τρόπο µετρώντας την ταχύτητα και την απόσταση ενός σώµατος από το κέντρο ενός γαλαξία µπορούµε να βρούµε το µέγεθος της µάζας του σώµατος που βρίσκεται στο κέντρο. Εάν λοιπόν παρατηρηθούν σώµατα π. χ. αστέρες που κινούνται µε πολύ µεγάλες ταχύτητες γύρω από το γαλαξιακό κέντρο, τότε µπορούµε να υποπτευθούµε εκεί µια µαύρη τρύπα. Με αυτή την τεχνική σύντοµα διαπιστώθηκε ότι οι γαλαξίες Μ104 και NGC3115 πρέπει να περιέχουν στο κέντρο τους τερατώδεις µαύρες τρύπες. Αργότερα ωστόσο, µε τη χρήση του τηλεσκοπίου Hubble δηµιουργήθηκε η υποψία ότι όλοι σχεδόν οι γαλαξίες πρέπει να έχουν στο κέντρο τους µαύρες τρύπες. Τελευταία χρησιµοποιήθηκε µάλιστα µία καινούρια τεχνική για τον εντοπισµό Quasar που οφείλονται σε µαύρες τρύπες, µε βάση ένα δίκτυο ραδιοτηλεσκόπιων που απλωνόταν σε όλη την Αµερική. Βρέθηκαν περίπου 15 τέτοια Quasars, για τα οποία υπάρχει η βεβαιότητα ότι οφείλονται σε κεντρικές µαύρες τρύπες. Έτσι ενισχύεται η πίστη των αστρονόµων ότι

254

σχεδόν σε όλους τους γαλαξίες φιλοξενούνται µαύρες τρύπες, καθώς τα Quasar δεν είναι ασυνήθη φαινόµενα. Πέραν τούτου φαίνεται πως υπάρχει κάποια συσχέτιση ανάµεσα στο µέγεθος της µαύρης τρύπας και το πόσο <<φουσκωτός>> είναι ένας ελλειψοειδής ή σπειροειδής γαλαξίας. Όσο πιο φουσκωτός είναι ο γαλαξίας, τόσο πιο µεγάλη είναι η µάζα της κεντρικής µαύρης τρύπας. Οι αστρονόµοι Kormendy και Richstone θεωρούν ότι αυτό συνεπάγεται ότι η κεντρική

µαύρη τρύπα έπαιξε ρόλο στο σχηµατισµό του γαλαξία. Η µαύρη τρύπα µπορεί να θεωρηθεί ως ο <<πυρήνας>>, γύρω από τον οποίο σχηµατίζεται ένας µεγάλος γαλαξίας. Έτσι φαίνεται πως οι µαύρες τρύπες αποτελούν κεντρικό χαρακτηριστικό σε κάθε µεγάλο γαλαξία στο σύµπαν, ίσως µάλιστα να αντιπροσωπεύουν ένα φυσιολογικό στάδιο της εξέλιξης του σύµπαντος και συνδέονται µε τη στιγµή της γέννησης ενός γαλαξία.

ΤΟ ΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

Η µόνη περικοπή που αναφέρει απερίφραστα το Άστρο της Βηθλεέµ είναι

µία µόνο περικοπή στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Είναι δε η µοναδική µνεία

που γίνεται τόσο απόλυτα για το Άστρο αυτό. Εάν µάλιστα προσέξατε, το

άστρο αυτό αναφέρεται ακόµη και σ’ αυτή την περικοπή τέσσερις µόνο

φορές. Ούτε η ηµεροµηνία εµφάνισής του αναφέρεται, αλλά ούτε και

οποιαδήποτε άλλη περιγραφή του. Ας δούµε λοιπόν πώς µπορούµε να

εντοπίσουµε πρώτα απ’ όλα τη χρονολογία γέννησης του Χριστού. Φυσικά ο Ευαγγελιστής Ματθαίος µας πληροφορεί ότι ο Χριστός γεννήθηκε, όταν ο Ηρώδης ήταν ακόµη βασιλιάς. Και λίγο αργότερα, µετά µερικά ίσως χρόνια, µας λέει ότι ο Ηρώδης πέθανε όταν ο Ιησούς ήταν ακόµη «παιδίον». Πότε όµως πέθανε ο Ηρώδης; Την πληροφορία αυτή πρέπει να την αναζητήσουµε στα Κείµενα του Εβραίου ιστορικού του πρώτου µ.Χ. αιώνα Φλάβιου Ιώσηπου, ο οποίος συνέγραψε δύο πραγµατείες µε τίτλο «Ιουδαϊκοί Πόλεµοι» και «Ιουδαϊκές Αρχαιότητες». Ο Ιώσηπος λοιπόν µας πληροφορεί ότι ο Ηρώδης αρρώστησε βαριά, όταν ήταν 70 περίπου ετών και πέθανε 6 µήνες αργότερα, µετά από µια έκλειψη της σελήνης που συνέβη πριν από την εορτή του εβραϊκού Πάσχα. Σήµερα µπορούµε εύκολα να προσδιορίσουµε ότι σεληνιακές εκλείψεις που ήταν ορατές στην Παλαιστίνη την εποχή εκείνη, έγιναν το 4 και το 1 π.Χ. Το έτος 4 π.Χ. το εβραϊκό Πάσχα γιορτάστηκε στις 12 Απριλίου και η έκλειψη της σελήνης πριν από το Πάσχα, ορατή από την Ιεριχώ, όπου ο Ηρώδης είχε ένα από τα παλάτια του, έγινε στις 13 Μαρτίου. Έτσι, σήµερα, πολλοί ερευνητές προσδιορίζουν το θάνατο του Ηρώδη µεταξύ της 13ης Μαρτίου και της 12ης Απριλίου του 4 π.Χ. Τα τελευταία όµως χρόνια νεότεροι ερευνητές θεωρούν ότι η έκλειψη αυτή δεν πρέπει να ήταν η σωστή έκλειψη, αφ’ ενός µεν γιατί η έκλειψη αυτή ήταν µερική και δύσκολα παρατηρήσιµη στην Παλαιστίνη, αφ’ ετέρου δε,

255

γιατί ο χρόνος που µεσολάβησε µεταξύ της σεληνιακής εκλείψεως, στις 13 Μαρτίου και της αρχής του εβραϊκού Πάσχα εκείνης της χρονιάς, στις 11 Απριλίου ήταν πάρα πολύ µικρός, για να «χωρέσουν « όλα όσα αναφέρει ο Ιώσηπος ότι συνέβησαν. Η νεότερη αυτή άποψη υποστηρίζει ότι η σωστή έκλειψη που αναφέρει ο Ιώσηπος πρέπει να ήταν η ολική έκλειψη που έγινε τη νύχτα της 9ης Ιανουαρίου του 1 π.Χ. και διήρκεσε από τις 11:30 το βράδυ έως τις 03:00 το πρωί. Και επειδή το εβραϊκό Πάσχα ακολούθησε µετά από 90 ηµέρες,

υπήρχε αρκετός χρόνος για να συµβούν όλα όσα αναφέρει ο Ιώσηπος. Έτσι, όλα αυτά σηµαίνουν ότι ο Χριστός πρέπει να γεννήθηκε µεταξύ του 2 π.Χ. το νωρίτερο και 7 π.Χ. το αργότερο. Αλλά πότε ακριβώς; Ας ψάξουµε λοιπόν να βρούµε πότε έγινε η απογραφή που διέταξε ο Αύγουστος Καίσαρας. Το 1932 κοντά στην Άγκυρα της Τουρκίας, µια επιγραφή που βρέθηκε σ’ έναν ρωµαϊκό ναό αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Καίσαρα Αυγούστου είχαν προκηρυχτεί τρεις µεγάλες απογραφές. Η πρώτη το 28 π.Χ., το χρόνο της ανακήρυξής του ως αυτοκράτορα από τη Γερουσία της Ρώµης, η δεύτερη το 8 π.Χ., και η Τρίτη το 14 µ.Χ. Το 14 µ.Χ. είναι πολύ αργά και το 28 π.Χ. είναι πολύ νωρίς. Έτσι, η απογραφή του 8 π.Χ. ίσως είναι αυτή που αναφέρει ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Οι νεότεροι όµως ερευνητές υποστηρίζουν ότι η απογραφή που έστειλε τη Μαρία και τον Ιωσήφ στη Βηθλεέµ, δεν ήταν η απογραφή του 8 π.Χ., γιατί οι απογραφές αυτές αφορούσαν άτοµα που είχαν τη ρωµαϊκή υπηκοότητα και σε καµία περίπτωση δεν θα αφορούσε τη Μαρία, έστω και αν υποθέσουµε ότι ο Ιωσήφ είχε ρωµαϊκή υπηκοότητα. Σύµφωνα µε τους ερευνητές αυτούς, η απογραφή που αναφέρει ο Λουκάς πρέπει να ήταν ο όρκος πίστεως που διετάχθη µε την ευκαιρία του Αργυρού Ιωβηλαίου της βασιλείας του Αυγούστου Καίσαρα, όταν του απενεµήθη ο τίτλος Pater Patriao στις 5 Φεβρουαρίου του 2 π.Χ. Η «απογραφή» αυτή αναφέρεται και από τον Ιώσηπο και ήταν υποχρεωτική για όλους, υπηκόους και µη. Σ’ αυτή την περίπτωση η γέννηση του Χριστού ίσως συνέβη το 2 ή το 3 π.Χ., ανάλογα µε το πότε ακριβώς έγινε η «απογραφή-όρκος» στην Παλαιστίνη. Είτε έτσι, όµως, είτε αλλιώς, η γέννηση του Χριστού εντοπίζεται µεταξύ των ετών 2 και 7 π.Χ. Ίσως λοιπόν τώρα να σας δηµιουργηθεί το ερώτηµα, γιατί το χρονολόγιό µας δεν αρχίζει ακριβώς µε τη γέννηση του Χριστού, αφού σήµερα προσονοµάζουµε τα διάφορα χρόνια µε την προσθήκη «προ ή µετά Χριστόν». Το σηµερινό χρονολόγιο εθεωρείτο ότι άρχιζε µε τη γέννηση του Χριστού από τότε που ο ελληνικής καταγωγής Σκύθης µοναχός, ∆ιονύσιος ο Μικρός έγραψε το 533 µια πραγµατεία, στην οποία υπελόγιζε τις ηµεροµηνίες εορτασµού του Πάσχα για 95 έτη τον 6ο και 7ο αιώνα. Αυτό το µικρό του σύγγραµµα τον αποθανάτισε, γιατί σηµείωνε για πρώτη φορά τα έτη του πίνακα, µε βάση τη χρονολόγηση από τη γέννηση του Ιησού Χριστού.

256

Ο ∆ιονύσιος προσδιόρισε ως έτος γέννησης του Χριστού το έτος 754 «από κτίσεως Ρώµης». Έτσι έδωσε στο έτος αυτό την ονοµασία «Primo Anno Dοmini», δηλαδή «Πρώτο έτος του κυρίου» ή 1 µ.Χ. Κανονικά όµως, το έτος αυτό θα ‘πρεπε να ονοµαστεί έτος µηδέν, γιατί όπως έχουν τα πράγµατα σήµερα έχουµε το έτος 1 π.Χ. και το έτος 1 µ.Χ., αλλά όχι και το έτος 0. Λείπει δηλαδή ένας χρόνος. Εκτός αυτού, ο ∆ιονύσιος, µη έχοντας τα στοιχεία που βρέθηκαν αργότερα, έσφαλε όπως είδαµε κατά 3 – 7 χρόνια. Μια λοιπόν και το ηµερολόγιό µας παρέµεινε χρονολογούµενο όπως το είχε καθορίσει ο ∆ιονύσιος, το σφάλµα του αυτό διαιωνίζεται πια για πάντα στην ιστορία.

Τι άραγε συνέβη στον ουρανό που σκέπαζε το µικρό χωριό της Βηθλεέµ την αποµακρυσµένη εκείνη εποχή µεταξύ του 2 και του 7 π.Χ.; Τι ήταν άραγε το ουράνιο εκείνο φαινόµενο που έκανε τους µάγους να ξεκινήσουν για το µακρινό τους ταξίδι; Μήπως ήταν άραγε κάποιος νόβα, κάποιο δηλαδή νέο ή «καινοφανές» άστρο; Πότε – πότε, φαίνεται, ότι κάποιο νέο άστρο προστίθεται στον ουρανό. Καθώς τα άστρα γερνάνε, γίνονται ασταθή στις θερµοπυρηνικές τους αντιδράσεις και φτάνει µια στιγµή που το άστρο αυτό αποβάλλει µε µια ή περισσότερες εκρήξεις µερικά από τα εξωτερικά τους στρώµατα αερίων και έτσι παρουσιάζεται λαµπρότερο απ’ ό,τι ήταν πριν. Μερικές φορές, λοιπόν, άστρα που ήταν πολύ αµυδρά και γι’ αυτό ήταν αδύνατο να τα διακρίνει κανείς µε γυµνό µάτι, όταν µετατραπούν σε νόβα είναι εύκολα ορατά. Μ’ αυτόν τον τρόπο φαίνεται ότι ξαφνικά ένα νέο, ένα «καινοφανές» άστρο δηµιουργήθηκε στον ουρανό. Ένα άστρο µπορεί να περάσει αυτό το στάδιο της εξέλιξής του αρκετές φορές, χωρίς µια τελειωτική καταστροφή. ∆εν υπάρχει όµως δεύτερη επανάληψη για ένα άστρο που γίνεται σουπερνόβα, δηλαδή υπερνέος ή «υπερκαινοφανής». Όταν ένα άστρο µεταβληθεί σε σουπερνόβα, διασπάται κυριολεκτικά στα «εξ ων συνετέθη» και µπορεί να εκπέµψει εκατοµµύρια φορές περισσότερο φως και ακτινοβολία απ’ ό,τι ο ήλιος µας. Το άστρο των Χριστουγέννων όµως µάλλον δεν θα πρέπει να ήταν ένα παρόµοιο άστρο. Εάν πράγµατι ήταν κάποιος σουπερνόβα, ασφαλώς θα υπήρχε κάποια ένδειξη των αστρονόµων της εποχής εκείνης και κάτι τέτοιο δεν έχει βρεθεί. Εκτός αυτού, ο καθένας θα µπορούσε να δει έναν υπερκαινοφανή και όπως είπαµε µέχρι τώρα, το άστρο της Βηθλεέµ το παρατήρησαν προφανώς µόνον οι Μάγοι. Μήπως ήταν άραγε κάποιος µετεωρίτης; Πριν από αιώνες αντικείµενα που έπεσαν από τον ουρανό διατηρήθηκαν µε µεγάλη προσοχή και λατρεύτηκαν ιδιαίτερα. Ο «Μαύρος Λίθος» για παράδειγµα, ένας µεγάλος µετεωρίτης στο νοτιοανατολικό τµήµα της Κάβας στη Μέκκα αποτελεί αντικείµενο λατρείας των Μωαµεθανών από τον 7ο ακόµη µ.Χ. αιώνα. Σήµερα, φυσικά, γνωρίζουµε πάρα πολλά πράγµατα γι’ αυτές τις πέτρινες και σιδερένιες µάζες που βοµβαρδίζουν συνεχώς τη Γη µας από τον ουρανό. Καθώς τα σώµατα αυτά διασχίζουν τη γήινη ατµόσφαιρα µε ταχύτητα από 12 έως 70 χιλιόµετρα το δευτερόλεπτο θερµαίνονται από τη συµπίεση και την τριβή που υφίστανται και αναφλέγονται µε λαµπρό φως, σχηµατίζοντας

257

τους «διάττοντες αστέρες», οι οποίοι, εάν τελικά επιζήσουν από την ανάφλεξη, φτάνουν στην επιφάνεια της Γης και τότε ονοµάζονται µετεωρίτες. Οι µετεωρίτες είναι αντικείµενα που προέρχονται από το διάστηµα και χρονολογούνται από την εποχή της γέννησης του Ήλιου και των πλανητών, πριν από 4,5 δισεκατοµµύρια χρόνια. Μερικές µάλιστα φορές, είναι αρκετά ογκώδη και έτσι όταν συγκρουστούν µε την επιφάνεια της Γης µπορούν να δηµιουργήσουν ένα τεράστιο κρατήρα ή ακόµη και σµήνος κρατήρων. Τα µετέωρα όµως και οι µετεωρίτες δεν είναι καθόλου σπάνια φαινόµενα και δεν είναι δυνατόν να προκάλεσαν τόση αναστάτωση στους Μάγους και να τους έκαναν να ξεκινήσουν αυτό το µακρινό ταξίδι τους προς τη Βηθλεέµ. Ακόµη και στην περίπτωση που αναφλεγεί ένα µεγαλύτερο κοµµάτι, οι γνωστές σαν «βολίδες», δεν είναι δυνατό να θεωρήσουµε ότι οι Μάγοι θα µπορούσαν να την ακολουθήσουν στη Βηθλεέµ, γιατί η ζωή τους διαρκεί µερικά µόλις δευτερόλεπτα. Μια άλλη πιθανότητα είναι και η εµφάνιση κάποιου κοµήτη. Ένας ξένος αστρονόµος παροµοίασε τους κοµήτες µε γιγάντια βρόµικα παγόβουνα, γιατί ο πυρήνας των κοµητών αποτελείται από παγωµένα αέρια αναµειγµένα µε µέταλλα και σκόνη. Καθώς πλησιάζουν προς τον Ήλιο τα παγωµένα αέρα εξατµίζονται από τη θερµότητα του Ήλιου και αποχωρίζονται από την «κεφαλή» του κοµήτη λόγω της πίεσης που ασκεί η ακτινοβολία του Ήλιου στο κενό του διαστήµατος. Ως αποτέλεσµα έχουµε τη φωτεινή κόµη και µια ουρά η οποία στην περίπτωση µερικών θεαµατικών κοµητών είναι δυνατό να καλύψει ένα αρκετά µεγάλο τµήµα του ουρανού και σε µια έκταση εκατοντάδων εκατοµµυρίων χιλιοµέτρων. Εν τούτοις δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι το άστρο των Χριστουγέννων ήταν ένας κοµήτης αφ’ ενός µεν γιατί θα τον έβλεπαν όλοι, αφ’ ετέρου δε γιατί οι αρχαίοι λαοί θεωρούσαν τους κοµήτες σαν προάγγελους δυσάρεστων γεγονότων και καταστροφών. Ένας κοµήτης όµως δεν θα µπορούσε να ήταν το Άστρο της Βηθλεέµ, γιατί γνωρίζουµε πολύ καλά ότι οι Μάγοι εξέλαβαν το φαινόµενο αυτό ως ένα αγαθό και ευαγγελίζον σηµείο και όχι ως κάτι που θα προκαλούσε θανάτους, επαναστάσεις, λιµούς, σεισµούς και πολέµους. Ο µεγάλος αστρονόµος Γιόχαν Κέπλερ, που είναι γνωστός για την ανακάλυψη των τριών νόµων της κίνησης των πλανητών που φέρουν το όνοµά του, διατύπωσε το 1604 µια άλλη εξήγηση του Άστρου της Βηθλεέµ που έχει σχέση µε τις κινήσεις των πλανητών. Μήπως λοιπόν συνέβη κάτι το ιδιαίτερο στις κινήσεις των πλανητών την εποχή εκείνη; Σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του Κέπλερ, οι πλανήτες ∆ίας και Κρόνος έλαβαν µέρος σε µια σπάνια τριπλή ή µεγάλη συζυγία, στη διάρκεια του 7 και του 6 π.Χ. Την άνοιξη λοιπόν του 7 π.Χ. η κίνηση του ∆ία ήταν πιο γρήγορη από του Κρόνου, γιατί ο ∆ίας είναι πλησιέστερα στον ήλιο από τον Κρόνο. Με αυτή την ταχύτητα ο ∆ίας και ο Κρόνος έρχονται σε σύνοδο (προσπερνά δηλαδή ο ένας τον άλλο) µια φορά κάθε 20 χρόνια. Μια τέτοια σύνοδος έγινε στις 27 Μαΐου του 7 π.Χ. Αµέσως µετά ο ∆ίας συνέχισε να προχωρεί προς τα εµπρός και οι δύο πλανήτες άρχισαν να αποµακρύνονται ο ένας από τον άλλον. Τον Ιούνιο οι δύο πλανήτες άρχισαν να λιγοστεύουν την ταχύτητά τους και µετά άρχισαν να κινούνται προς τα πίσω. Το γεγονός αυτό θα έπρεπε να εξέπληξε τους Μάγους που µελετούσαν τις κινήσεις των

258

πλανητών. Παρόλο που είχαν αφιερώσει όλη τους τη ζωή στη µελέτη των πλανητών, δεν µπορούσαν να γνωρίζουν, γιατί οι πλανήτες εκινούντο προς τα πίσω. Σήµερα γνωρίζουµε ότι η Γη µας είχε αρχίσει να προσπερνάει τον ∆ία και τον Κρόνο και γι’ αυτό οι δύο αυτοί πλανήτες φαίνονταν να κινούνται προς τα πίσω, µια και η Γη τους προσπερνούσε. Επειδή ο ∆ίας είναι πλησιέστερα στη Γη φαινόταν ότι αυτός εκινείτο προς τα πίσω µε µεγαλύτερη ταχύτητα από τον Κρόνο. Έτσι οι δύο πλανήτες ∆ίας και Κρόνος ήλθαν και πάλι σε σύνοδο στις 5 Οκτωβρίου. Μετά η Γη συνέχισε το δρόµο της και οι άλλοι πλανήτες άρχισαν να λιγοστεύουν και πάλι την ταχύτητά τους. Ενώ αργότερα ξανάρχισαν και πάλι την κανονική τους κίνηση προς την Ανατολή. Έτσι ξαναπέρασαν ο ένας τον άλλο και πάλι την 1η ∆εκεµβρίου. Κάτι που κανονικά συµβαίνει µια φορά κάθε 20 χρόνια, µε ένα «παράξενο» για τους Μάγους τρόπο, είχε συµβεί τρεις φορές σε λιγότερο από ένα χρόνο. Και όµως, ο περισσότερος κόσµος ούτε καν το παρατήρησε. Καθώς λοιπόν έµπαινε ο νέος χρόνος, το 6 π.Χ., ένας τρίτος πλανήτης, ο Άρης, άρχισε να κινείται στην ίδια αυτή περιοχή του ουρανού. Ο Άρης είναι πλησιέστερα στον Ήλιο και από τον ∆ία και από τον Κρόνο, γι’ αυτό κινείται στον ουρανό γρηγορότερα. Στις 25 Φεβρουαρίου του 6 π.Χ. ο πλανήτης Άρης βρίσκεται σε µια θέση πάνω και ανάµεσα στον ∆ία και τον Κρόνο σχηµατίζοντας ένα λαµπρό ισοσκελές τρίγωνο. Η ταύτιση όµως του Άστρου της Βηθλεέµ µε την τριπλή σύνοδο των πλανητών ∆ία και Κρόνου δεν µπορεί να γίνει αποδεκτή, γιατί οι πλανήτες δεν σταµατούν ποτέ την κίνησή τους. Και τέτοιου είδους συµπεριφορά συµβαίνει συχνά. Πάρτε, για παράδειγµα, όλα όσα συνέβησαν µερικά χρόνια αργότερα, στη διάρκεια των ετών 3 και 2 π.Χ. Στις 19 Μαΐου του 3 π.Χ. βλέπουµε τον Ερµή να προσπερνάει τον Κρόνο όντας πάρα πολύ κοντά ο ένας στον άλλον. Στις 12 Ιουνίου είναι η σειρά της Αφροδίτης να προσπεράσει τον Κρόνο, σε ακόµη πιο µικρή απόσταση. Στις 12 Αυγούστου έχουµε ένα ακόµη πιο θεαµατικό προσπέρασµα δύο πλανητών. Αυτή τη φορά πρόκειται για τους πλανήτες ∆ία και Αφροδίτη, σε απόσταση ενός δεκάτου της µοίρας, ο ένας από τον άλλο. Η συζυγία αυτή συνέβη στον αστερισµό του Λέοντα, που περιλαµβάνει ένα από τα λαµπρότερα άστρα στον ουρανό, το Βασιλίσκο. ∆ύο βδοµάδες αργότερα, η Αφροδίτη ήρθε σε σύνοδο µε τον Ερµή. Ενώ ο ∆ίας πλησιάζει το Βασιλίσκο που θα τον προσπεράσει στις 14 Σεπτεµβρίου. Καθώς λοιπόν περνούσε ο καιρός, ο ∆ίας κοντοστάθηκε για λίγο και άρχισε να γυρίζει πάλι προς τα πίσω, όπως είδαµε ότι είχε κάνει νωρίτερα. Έτσι ο ∆ίας ξαναπέρασε το Βασιλίσκο για δεύτερη φορά στις 17 Φεβρουαρίου του 2 π.Χ. Με την πάροδο του χρόνου, ο ∆ίας ξανάρχισε την κανονική του πορεία προς την ανατολή και ξαναπέρασε το Βασιλίσκο για Τρίτη φορά στις 8 Μαΐου του 2 π.Χ. Αυτού του είδους οι τριπλές σύνοδοι, παρ’ όλο που θεωρούνται σηµαντικές από τους αστρολόγους, δεν είναι ούτε σπάνιες, αφού συµβαίνουν µια φορά κάθε 40 περίπου χρόνια, ούτε µπορούν να επηρεάσουν οποιαδήποτε γεγονότα πάνω στη Γη ή πάνω στους άλλους πλανήτες του ηλιακού µας συστήµατος. Είναι απλά και σήµερα εύκολα επεξηγήσιµα, ουράνια φαινόµενα που φαίνονται ότι συµβαίνουν, απλώς γιατί εµείς τα παρατηρούµε από το κινούµενο διαστηµόπλοιό µας που

259

ονοµάζουµε Γη, ταξιδιώτες και εµείς στο αέναο ταξίδι του γύρω από τον Ήλιο, όπως κάνουν άλλωστε και όλοι οι άλλοι πλανήτες. Με όλα αυτά, λοιπόν, καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι το άστρο της Βηθλεέµ δεν θα µπορούσε να ήταν κάποια πολλαπλή σύνοδος των πλανητών µεταξύ τους ή κάποιο άστρο, γιατί τέτοιες σύνοδοι συµβαίνουν συχνά. Αλλά ούτε και κανένα άλλο από τα φυσικά φαινόµενα που εξετάσαµε µέχρι τώρα θα µπορούσε να ήταν το Άστρο της Βηθλεέµ. Μήπως όµως θα µπορούσαµε να εντοπίσουµε την εποχή, τουλάχιστον, της γέννησης του Χριστού; Γιατί, παρ’ όλο που σήµερα γιορτάζουµε τα Χριστούγεννα στις 25 ∆εκεµβρίου δεν πρέπει να είναι αυτή η ηµεροµηνία που γεννήθηκε ο Χριστός. Είναι πάντως γεγονός ότι η 25 ∆εκεµβρίου καθιερώθηκε ως ηµέρα εορτασµού των Χριστουγέννων, για πρώτη φορά στη Ρώµη κατά τα µέσα περίπου του 4ου µ.Χ. αιώνα και βασίζεται µάλλον στο ότι η ηµέρα αυτή είχε µια σπουδαία αστρονοµική σηµασία, γιατί η 25η ∆εκεµβρίου ήταν η ηµέρα της χειµερινής τροπής του Ήλιου, του χειµερινού δηλαδή ηλιοστασίου, όταν ο Ήλιος βρίσκεται στο νοτιότερο ύψος του. Με τη γρηγοριανή όµως µεταρρύθµιση του ηµερολογίου το Χειµερινό Ηλιοστάσιο συµβαίνει σήµερα στις 22 ∆εκεµβρίου και ο πρωταρχικός λόγος για τον εορτασµό της 25ης ∆εκεµβρίου έχει πια χαθεί. Στην αρχαιότητα όµως η 25η ∆εκεµβρίου ήταν για τη Ρώµη η κεντρική εορτή της γέννησης του «αηττήτου ηλίου». Επειδή λοιπόν οι πρώτοι χριστιανοί ήταν εκτός νόµου στη Ρώµη και δεν τους επιτρεπόταν να συναντιούνται ή να εκκλησιάζονται µαζί, οι συναντήσεις τους γίνονταν κρυφά και σε µικρές οµάδες στις κατακόµβες τους, όπου και τελούσαν τις θρησκευτικές τους εορτές. Για να αποφύγουν λοιπόν τους διωγµούς, αποφάσισαν αν γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στις 25 ∆εκεµβρίου, ενώ οι Ρωµαίοι ήταν απασχοληµένοι µε τις δικές τους γιορτές των Σατουρναλίων. Μ’ αυτόν τον τρόπο ήλπιζαν να µην ανακαλυφτούν από τους εορτάζοντας Ρωµαίους. Αν λοιπόν η 25η ∆εκεµβρίου είναι µια συµβατική ηµέρα γιορτασµού των Χριστουγέννων και όχι η πραγµατική, το ερώτηµα παραµένει: τι εποχή γεννήθηκε ο Χριστός; Το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο µας δίνει την απάντηση: «Και ποιµένες ήσαν εν τη χώρα τη αυτή αγραυλούντες φυλάσσοντες φυλακάς της νυκτός επί την ποίµνην αυτών. Και ιδού, άγγελος Κυρίου επέστη αυτοίς και δόξα Κυρίου περιέλαµψεν αυτούς και εφοβήθησαν φόβον µέγα. Και είπεν αυτοίς ο άγγελος: «µη φοβείσθε, ιδού γαρ ευαγγελίζοµαι υµίν χαράν µεγάλην ήτις έστοι παντί τω ότι ετέχθη υµίν σήµερον σωτήρος εστί Χριστός Κύριος, εν πόλει ∆αυίδ». Μετεωρολόγοι έχουν κάνει σήµερα λεπτοµερείς µελέτες και αναιρούν ότι η Βηθλεέµ το ∆εκέµβριο είναι βυθισµένη στην παγωνιά και τη βροχή. ∆εν θα ήταν λοιπόν λογικό να παραµένουν, µε τέτοιες συνθήκες βοσκοί και πρόβατα στην ύπαιθρο. Σε µια µόνο εποχή του έτους οι βοσκοί «φυλάσσουν φυλακάς νυκτός επί την ποίµνην αυτών»: την άνοιξη, όταν τα νεογέννητα αρνάκια χρειάζονται τη βοήθεια των βοσκών. Οπότε η γέννηση του Χριστού πρέπει να έγινε µάλλον την άνοιξη. Φτάσαµε πια στο τέλος της αναζήτησής µας για το τι θα µπορούσε να ήταν το Άστρο της Βηθλεέµ. Μέχρι τώρα καµία από τις επεξηγήσεις που έχουν προταθεί δεν µπορεί να µας ικανοποιήσει πλήρως. Γιατί είναι µάλλον

260

δύσκολο να αποδείξουµε όλα τα επιµέρους στοιχεία που απαιτεί µια πλήρης και τεκµηριωµένη απόδειξη. Πολλοί µάλιστα ερευνητές των Γραφών υποστηρίζουν ότι το Άστρο της Βηθλεέµ δεν ήταν κάποιο συγκεκριµένο αστρονοµικό σώµα ή φαινόµενο, αλλά επρόκειτο απλά και µόνο για το συµβολικό άστρο των προφητειών της Παλαιάς ∆ιαθήκης για τον προσδοκώµενο Μεσσία. Σε τελική όµως ανάλυση δεν έχει και τόσο µεγάλη σηµασία το τι συνέβη στον ουρανό εκείνη τη νύχτα των Χριστουγέννων, γιατί κάτι πολύ πιο

σπουδαίο συνέβαινε επάνω στη Γη µας. Το γεγονός πάντως είναι ότι κάτι υπέροχο συνέβη στη µικρή πόλη της Βηθλεέµ εκείνο το βράδυ και το γεγονός αυτό ήταν πολύ πιο σπουδαίο απ’ οτιδήποτε και αν συνέβαινε στον ουρανό. Γιατί όταν ο Ήλιος ανέτειλε το άλλο πρωινό, την πρώτη εκείνη µέρα των Χριστουγέννων, ανέτειλε πάνω από έναν κόσµο που ποτέ πια δεν θα µπορούσε να είναι ο ίδιος. Σήµερα πιστεύουµε ότι η Γέννηση του Χριστού ήταν ένα θαύµα. Πολλοί µάλιστα πιστοί θεωρούν και την εµφάνιση του Άστρου της Βηθλεέµ ως ένα ακόµη θαύµα. Αν προτιµάτε να πιστεύετε ότι το Άστρο των Χριστουγέννων ήταν ένα θαύµα, η επιστήµη δεν έχει τη δυνατότητα να το υποστηρίξει, αλλά ούτε και να απορρίψει κάτι τέτοιο. Είναι ασφαλώς έξω από το πεδίο της επιστήµης και απόλυτα µέσα στο σηµείο της πίστης.

ΤΕΝΤΩΣΤΕ ΤΑ ΑΦΤΙΑ ΣΑΣ

Ας υποθέσουµε ότι κάπου στο σύµπαν, ίσως και σε κάποιον ή κάποιους

πλανήτες στο δικό µας γαλαξία, υπάρχει ζωή. Ας υποθέσουµε επίσης ότι,

δεν µπορεί, έστω σε έναν από αυτούς η ζωή έχει εξελιχθεί και µάλιστα

τουλάχιστον τόσο, όσο και στη Γη. Οι κάτοικοι του µακρινού εκείνου

πλανήτη, που ως υπόθεση εργασίας θεωρούµε ότι υπάρχουν, θα έχουν

πιθανότατα αναπτύξει επιστήµες και τεχνολογία. Θα περνούν τις µέρες τους

όπως περίπου εµείς, χρησιµοποιώντας την τεχνολογία για να διευκολύνουν

τη ζωή τους, και τη νύχτα θα στρέφονται προς τον ουρανό, πληµµυρισµένοι

από το ίδιο δέος και τις ίδιες εκείνες απορίες που αναµφισβήτητα θα

µοιράζονται όλα τα έλλογα όντα στο σύµπαν.

«Είµαστε µόνοι στο σύµπαν;» θα αναρωτιούνται οι µακρινοί µας φίλοι. Οι

σχετικές συζητήσεις θα δίνουν και θα παίρνουν και η ζωή θα κυλά κανονικά.

Τα βράδια, µετά το οικογενειακό τραπέζι, ολόκληρη η (εξωγήινη) οικογένεια

θα µαζεύεται στο καθιστικό, για να δει µια ταινία στην τηλεόραση ή να

ακούσει λίγο ραδιόφωνο. Μπορεί κάποια στιγµή να ακούσει στις (εξωγήινες)

ειδήσεις ότι συζητείται η εκτόξευση ενός δορυφόρου µε µηνύµατα

κωδικοποιηµένα κατά κάποιον «αντικειµενικό» τρόπο, µε στόχο να φτάσει

κάποτε στα χέρια ενός άλλου πολιτισµού. Μπορεί µάλιστα οι επιστήµονες

του πλανήτη εκείνου να έχουν καταλάβει ότι κάτι ενδιαφέρον συµβαίνει προς

261

τη δική µας κατεύθυνση, να έχουν δει το ηλιακό µας σύστηµα και να

αναρωτιούνται σε ποιον από όλους τους υποψήφιους πλανήτες να υπάρχει

ζωή: στον Άρη, τη Γη ή την Αφροδίτη; Έτσι δεν θα έπρεπε να µας εκπλήξει,

αν ο δορυφόρος που θα εκτοξεύσουν, θα σταλεί µε κατεύθυνση προς τα

εδώ. Το θέµα είναι πώς θα τον δούµε. Πώς θα τον ξεχωρίσουµε από όλα

εκείνα τα αντικείµενα που προσεγγίζουν τη Γη πολλές χιλιάδες φορές κάθε

µέρα, τους µετεωρίτες; ∆ύσκολο. Μάλλον χαµένος θα πάει ο δορυφόρος (αν

βέβαια έχει σταλεί). Τι µας µένει λοιπόν; Πώς θα τους βρούµε τους

εξωγήινούς µας;

Οιωνοί από τον ουρανό. Η πρώτη σκέψη που έρχεται στο µυαλό είναι

να στείλουµε ένα διαστηµόπλοιο να αρχίσει να ψάχνει. Αυτό βέβαια εύκολα

το λέει κανείς αλλά δύσκολα το κάνει. Αναλογιστείτε, αν µη τι άλλο, τα

χρήµατα που απαιτούνται. Καλύτερα ας το ξεχάσουµε. Θα βοηθούσε ίσως

να πάρουµε τα τηλεσκόπια και να αρχίσουµε να ψάχνουµε για ίχνη

εξωγήινων πολιτισµών; Χλωµό µοιάζει και αυτό.

Και όµως, είναι απλό: αν υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες και αν σε

µερικούς από αυτούς έχει οδηγήσει σε νοήµονα πλάσµατα και αν, τέλος,

κάποια από αυτά έχουν αποκτήσει επιστήµες και τεχνολογία, τότε είναι

αρκετά πιθανό ότι θα έχουν κατακτήσει και τα ηλεκτροµαγνητικά κύµατα. Σε

µια τέτοια περίπτωση θα µπορούσαµε να αρχίσουµε το ψάξιµο για περίεργα

ηλεκτροµαγνητικά σήµατα. ∆ε χρειάζεται να υποθέσουµε ότι τα σήµατα αυτά

απευθύνονται σε µας ή ότι τέλος πάντων έχουν ως στόχο να κάνουν γνωστή

την ύπαρξη του συγκεκριµένου πολιτισµού. Αρκεί να υποθέσουµε ότι ο

συγκεκριµένος πολιτισµός χρησιµοποιεί τα ηλεκτροµαγνητικά κύµατα για τις

ανάγκες του. Είναι γνωστό ότι ένα τµήµα των ηλεκτροµαγνητικών κυµάτων

σηµάτων διαφεύγει στο ∆ιάστηµα, είτε το θέλουµε, είτε όχι. Ακόµα και από

τη Γη διαρρέουν τέτοια σήµατα, τα οποία κάλλιστα θα µπορούσαν να

ανιχνεύσουν εξωγήινοι πολιτισµοί και να µάθουν έτσι για την ύπαρξή µας,

όπως είχε γίνει στην ταινία «Επαφή» του Robert Zemeckis.

Το SETI και ο Φοίνικας. Αυτά ήταν τα πράγµατα που είχαν κατά νου οι

επιστήµονες που ίδρυσαν το SETI, ένα µη κερδοσκοπικό οργανισµό που

έχει ως στόχο τη µελέτη της ζωής στο σύµπαν. Το όνοµα SETI βγαίνει από

τις λέξεις Search for Extra Terrestial Intelligence (Αναζήτηση εξωγήινης

ευφυΐας). Μία από τις δραστηριότητες του οργανισµού είναι η σάρωση του

χάους των ηλεκτροµαγνητικών κυµάτων που καταφτάνουν στη Γη από όλες

τις πλευρές του ουρανού, για τον εντοπισµό σηµάτων που παρουσιάζουν

απρόσµενη κανονικότητα.

Για παράδειγµα, στο Project Phoenix χρησιµοποιούνται τα µεγαλύτερα

ραδιοτηλεσκόπια του κόσµου για την εξέταση των γειτονικών µας αστέρων

που µοιάζουν µε τον Ήλιο. Η σκέψη είναι ότι κάποιοι από αυτούς θα έχουν

πλανητικά συστήµατα και ότι ενδέχεται σε κάποιο από αυτά να έχει

262

εµφανιστεί νοήµονα ζωή. Έτσι οι ερευνητές διατρέχουν το ηλεκτροµαγνητικό

φάσµα από 1.000 έως 3.000 MHz σε βήµατα του ενός Hz. Η συγκεκριµένη

περιοχή συχνοτήτων έχει επιλεχθεί και γιατί εκεί ο «θόρυβος

περιβάλλοντος» (παράσιτα, σήµατα quasar, κ.λπ.) είναι χαµηλότερος αλλά

και γιατί γύρω στα 1.420MHz είναι η συχνότητα της φυσικής «εκποµπής»

του διαστρικού υδρογόνου. Οι επιστήµονες εικάζουν (ενδεχοµένως βάσιµα)

ότι η συχνότητα αυτή –κοινή σε ολόκληρο το σύµπαν- θα είναι γνωστή στον

εξωγήινο πολιτισµό και θα µπορεί να παίξει το ρόλο του διαστρικού

«σινιάλου». Η αναζήτηση γίνεται για σήµατα µε περιορισµένο εύρος ζώνης,

τυπικώς όχι µεγαλύτερο από 300Hz, µε συγκεκριµένη πόλωση και ίσως µε

κωδικοποιηµένες πληροφορίες.

Η ισχύς εν τη ενώσει. Το µεγαλύτερο εµπόδιο στην προσπάθεια αυτή

των επιστηµόνων βρίσκεται στην αχανή υπολογιστική ισχύ που χρειάζεται

για την ανάλυση των δεδοµένων που λαµβάνουν τα ραδιοτηλεσκόπια.

Ακόµα και οι µεγαλύτεροι σηµερινοί υπερυπολογιστές δεν αρκούν.

Επιπλέον, το SETI ως µη κερδοσκοπικός οργανισµός έχει περιορισµένα

κονδύλια. ∆εν είναι λίγοι, µάλιστα, εκείνοι που θεωρούν ότι η όλη

προσπάθεια αποτελεί σπατάλη χρόνου, χρήµατος και ανθρώπινων πόρων

και εισηγούνται την κατάργησή του. Για ένα διάστηµα οι άνθρωποι του SETI

βρίσκονταν σε αδιέξοδο. Μέχρι που ήρθε ξαφνικά το Internet προσφέροντας

µια απρόσµενη λύση.

Η σκέψη ήταν απλή: στο Internet συνδέονται καθηµερινώς δεκάδες

εκατοµµύρια άνθρωποι. Αν µπορούσαµε να πείσουµε µερικούς από αυτούς,

ένα ελάχιστο ποσοστό, να αναλάβουν την ανάλυση ενός µικρού κοµµατικού

των δεδοµένων, θα συγκεντρώναµε στα χέρια µας µια τεράστια

υπολογιστική ισχύ, πολύ µεγαλύτερη από αυτήν που θα µας προσέφερε ο

µεγαλύτερος σηµερινός υπερυπολογιστής. Παράλληλη επεξεργασία, µε

άλλα λόγια, κ αλλά όχι συγκεντρωµένη σε ένα µηχανισµό, διασκορπισµένη

σε ολόκληρο τον κόσµο. Χρειάζεται φυσικά κεντρικός συντονισµός, αλλά

αυτό είναι σχετικώς εύκολο να επιτευχθεί. Το SETI@home ήταν µια

πραγµατικότητα – τουλάχιστον στα χαρτιά.

∆εν ήταν η πρώτη φορά που επιστρατεύτηκε η συλλογική ισχύς πολλών

διαδικτυωµένων υπολογιστών σε µια συγκεκριµένη εργασία. Πριν από δύο

χρόνια, περίπου, εκατοντάδες εθελοντές έστρωσαν τους υπολογιστές τους

στη δουλειά και µέσα σε λιγότερους από έξι µήνες κατάφεραν να σπάσουν

ένα σύστηµα κρυπτογράφησης, ψάχνοντας να βρουν τον ένα σωστό κωδικό

από ένα σύνολο... 72.057.594.037.927.936 (72 τετράκις εκατοµµύρια)

πιθανών συνδυασµών. Για τη δουλειά αυτή ένας αυτόνοµος

υπερυπολογιστής θα χρειαζόταν περισσότερες από λίγες δεκαετίες.

Το SETI στο σπίτι µας. Η παράλληλη επεξεργασία αποτελεί σήµερα

σηµαντικότατο τοµέα έρευνας σε ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήµια. Τα

αλγοριθµικά προβλήµατα που πρέπει να λυθούν είναι πολλά. Αν µιλάµε για

παράλληλη επεξεργασία στα πλαίσια ενός συστήµατος, υπάρχει το θέµα της

263

από κοινού χρήσης της µνήµης, του επιµερισµού των εργασιών, της

ενορχήστρωσης των διαδικασιών, ώστε ο υπολογιστής να µοιάζει ενιαίος,

έστω και αν µέσα (στην καρδιά του) αποτελείται από πολλούς ξεχωριστούς

επεξεργαστές.

Η παράλληλη επεξεργασία µε τη βοήθεια του Internet είναι ταυτόχρονα

απλούστερη και πιο περίπλοκη. Είναι απλούστερη, γιατί δεν έχουµε να

µοιράσουµε µνήµη ή άλλους υπολογιστικούς πόρους, αλλά πιο περίπλοκη,

γιατί είναι απίθανο όλοι οι συνεργαζόµενοι υπολογιστές να δουλεύουν µε τον

ίδιο ρυθµό. Πρέπει το συλλογικό έργο να οργανωθεί έτσι, ώστε να προχωρά

ανεξάρτητα από τις επιδόσεις των συµµετεχόντων υπολογιστών.

Η λύση που έχουν βρει οι οργανωτές του SETI@home είναι σχετικώς

απλή. Τα δεδοµένα προς ανάλυση, τα οποία προέρχονται από το

µεγαλύτερο σήµερα ραδιοτηλεσκόπιο, στο Arecibo του Πουέρτο Ρίκο,

µοιράζονται σε µικρά κοµµάτια της τάξης των 250 Kb. Σε όσους δηλώνουν

συµµετοχή προσφέρεται ένα ειδικό πρόγραµµα που µοιάζει µε screen-saver

αλλά στην πραγµατικότητα αναλύει τα δεδοµένα, όποτε µένει ο υπολογιστής

ανενεργός. Μόλις τελειώνετε µε το «πακετάκι» που έχετε αναλάβει,

συνδέεστε µε τον κεντρικό διακοµιστή του πρότζεκτ, αποστέλλετε τα

αποτελέσµατα και κατεβάζετε το επόµενο πακετάκι. Ο καθένας δουλεύει µε

την ησυχία του. Ανάλογα µε την ισχύ του µηχανήµατός σας και το πόσο τον

χρησιµοποιείτε για δική σας δουλειά, η ανάλυση του πακέτου µπορεί να

πάρει από λίγες ώρες µέχρι και αρκετές ηµέρες. Ακόµα και αν εντοπίσετε εξωγήινα σήµατα στα δεδοµένα που έχετε αναλάβει, δεν πρόκειται να το µάθετε αµέσως. Τα αποτελέσµατά σας θα τσεκαριστούν και θα διπλοτσεκαριστούν. Το µεγαλύτερο πρόβληµα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι να ξεχωριστούν τα πραγµατικά ευρήµατα από τις παρεµβολές κάθε είδους που έχουν φυσική ή ίσως και ανθρώπινη προέλευση. Επιπλέον, σηµαντικό είναι να µπορούν να επιβεβαιωθούν ξανά και ξανά. Όπως λένε οι ειδικοί, είναι µάλλον απίθανο να κάνει τον κόπο ένας εξωγήινος πολιτισµός να στείλει µηνύµατα στην άλλη άκρη του γαλαξία και να µην επαναλάβει την προσπάθειά του περισσότερες από µία φορές. Αν µάλιστα τα σήµατα που λάβαµε έχουν διαρρεύσει τυχαία, τότε είναι σίγουρο ότι δεν πρόκειται να εξαφανιστούν από τη µια στιγµή στην άλλη. Πάντως, αν τα ευρήµατά σας επιβεβαιωθούν, το όνοµά σας θα γίνει γνωστό και η δόξα θα ανήκει εν µέρει και σε εσάς. Το SETI@home αναµένεται να ξεκινήσει τη λειτουργία του σύντοµα. Αυτή τη στιγµή έχουν ξεκινήσει οι δοκιµαστικές καταγραφές από το Arecibo και η δοκιµή του λογισµικού. Κατά τους τρεις πρώτους µήνες του 1999 θα ολοκληρωθούν οι δοκιµές και οι βελτιώσεις στο λογισµικό και η επίσηµη έναρξη της λειτουργίας του πρότζεκτ έχει προγραµµατιστεί για τον Απρίλιο. Για περισσότερες πληροφορίες για το SETI@home αλλά και για το πώς θα µπορέσετε να συσστρατευτείτε κι εσείς µε τους χιλιάδες άλλους εθελοντές που ήδη έχουν δηλώσει συµµετοχή, ρίξτε µια µατιά στη διεύθυνση http://setiathome.ssl.berkeley.edu/.

264

ΚΑΙ ΑΥΡΙΟ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Όταν η παγκόσµια κοινή γνώµη άρχισε να σκέφτεται πόσο τροµερά δίκοπα όπλα είναι οι ατοµικές και υδρογονικές βόµβες, οι βαλλιστικοί πύραυλοι και τα πυρηνικά υποβρύχια, που οι Ηνωµένες Πολιτείας και η Σοβιετική Ένωση αποθήκευαν µε αγχώδη ταχύτητα δαπανώντας ιλιγγιώδη ποσά, γεννήθηκαν δυο αντίθετες προβλέψεις: µια αισιόδοξη, ότι η εποχή των πολέµων τελείωσε για πάντα, αφού ο κίνδυνος έγινε πάρα πολύ µεγάλος για να µπορέσει κανείς να αποτολµήσει έναν πόλεµο. Η άλλη, φοβερά απαισιόδοξη, ότι ο κόσµος και η ανθρωπότητα θα χαθούν σε µια τραγική πυρκαγιά και στον αργό θάνατο της ραδιενέργειας. Σήµερα, τα

ατοµικά οπλοστάσια είναι ακόµα πιο πελώρια και έχει αυξηθεί ο αριθµός των µελών της λεγόµενης «ατοµικής λέσχης». Αλλά αφού πέρασαν µερικά χρόνια, µέσα στην ισορροπία του τρόµου, όπως την είπαν «µε κάποια κοµψότητα», οι άνθρωποι άρχισαν να βλέπουν τα πράγµατα µε κάπως διαφορετική προοπτική. Ίσως να µην συµβεί η µεγάλη πυρκαγιά, ο πυρηνικός θάνατος, αλλά οι πόλεµοι εξακολουθούν σε περιορισµένη τοπική κλίµακα, εµπλέκοντας δύο, τρεις, τέσσερις, πέντε χώρες, µικρότερες ή µεγαλύτερες, και γίνονται µε συµβατικά όπλα, δηλαδή µε όλα τα πολεµικά µέσα που χρησιµοποιήθηκαν στο δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο, τελειοποιηµένα βέβαια ή και µε κάποιο νέο όπλο, πότε όµως µε όπλα ατοµικά. Οι πόλεµοι θα είναι εποµένως µια περιπέτεια περιθωριακή, ελεγχόµενη από τις σχέσεις των δύο ή τριών υπερδυνάµεων, όσες θα υπάρχουν µεταξύ τους και µε τις άλλες χώρες. Οπωσδήποτε, η Χιροσίµα έφερε το θέµα «το τέλος του Κόσµου». Και όχι σαν µια υποθετική κοσµική, προοπτική, που δεν µπορεί να επιβεβαιωθεί εξαιτίας της χρονικής αποστάσεως (σε πόσα δισεκατοµµύρια χρόνια θα «σβήσει» ο ήλιος;), αλλά σαν ένα πιθανό ιστορικό γεγονός, που η ανθρώπινη δράση µπορεί να το φέρει κοντά ή να το αποµακρύνει. Αλλά η ατοµική καταστροφή δεν είναι το µοναδικό ενδεχόµενο. Στο τέταρτο του αιώνα που ακολούθησε τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο, δύο τουλάχιστον άλλες απειλές απασχόλησαν τη σκέψη των επιστηµόνων κι έπειτα την κοινή γνώµη. Η πρώτη: οι δηµοσιογράφοι έχουν σηµειώσει ότι το ανθρώπινο είδος κινδυνεύει τόσο από την πληθυσµιακή έκρηξη ώστε δύσκολα θα επιζήσει, τουλάχιστον σε αυτό το επίπεδο κοινωνικής οργανώσεως και ικανότητας παραγωγής τροφίµων. Η δεύτερη: τώρα τελευταία έγινε αισθητό ότι δολοφονούµε την ίδια τη ζωή µας. Με λίγα λόγια, εµείς οι ίδιοι δηµιουργούµε µια ατµόσφαιρα ασφυκτική: αέρας µολυσµένος, νερό που δεν πίνεται, γη που δεν µπορεί να καλλιεργηθεί, θάλασσα µη παραγωγική, βλάστηση που εξαντλείται, ζώα ετοιµοθάνατα. Ίσως έπειτα από πολλές γενιές, η ανθρωπότητα θα σκέπτεται το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα, που ακόµα πρέπει να διατρέξει, και τους φόβους των καταστροφών που δέσποζαν σ΄ αυτή την εποχή, µε διασκεδαστική έκπληξη όπως εκείνη που δοκιµάζουµε σήµερα, όταν

265

διαβάζουµε για τους τρόµους που είχαν συγκλονίσει τους προγόνους µας όταν πλησίαζε το έτος 1000. Αλλά φαίνεται λογικό να προβλέψουµε ότι, για να συµβεί αυτό, για να µπορέσει ο άνθρωπος να εξουσιάσει το µέλλον του περιβάλλοντός του, πρέπει να αλλάξουν πολλά πράγµατα. Πώς όµως; Ανάµεσα στις ποικίλες ικανότητες του ανθρώπου, εκείνη που λιγότερο έχει εξελιχθεί φαίνεται ότι είναι η ικανότητα να προβλέψει το µέλλον του. Ας δούµε το θέµα λοιπόν µε προσοχή: Οι περισσότεροι από τα τρία δισεκατοµµύρια των ανθρώπων που σήµερα κατοικούν τον πλανήτη µας (αφήνουµε την υπόθεση της ενδεχόµενης καταστροφής), στατιστικά έχουν την πιθανότητα να δουν τον κόσµο του 21ου αιώνα. Αλλά ποιόν κόσµο θα δουν; Ίσως σ΄ αυτό, µπορεί να βοηθήσει ένα µικρό διανοητικό πείραµα: να φανταστούµε, δηλαδή, τι θα µπορούσε να περιµένει ο άνθρωπος του 1900 από τον κόσµο του 1930 ή ο άνθρωπος του 1925 από τον κόσµο του 1955. Η πιο περίεργη εντύπωση που µπορεί να έχει ο αναγνώστης µας από µια τέτοια σκέψη είναι ότι, από τη µια µεριά µπορεί να σηµειωθούν µεγάλες µεταµορφώσεις απρόβλεπτες και ξαφνικές, είτε στο πολιτικό πεδίο, είτε στο πεδίο της επιστήµης και της τεχνολογίας, ή ακόµα στα ήθη και στον τρόπο της σκέψεως και από την άλλη, να διαπιστωθούν άλλες τόσες καταστάσεις, συνήθειες, αξιοποιήσεις, αντικείµενα, θεσµοί που δε θα έχουν καθόλου αλλάξει. Θα µπορούσαµε λοιπόν να συµπεράνουµε, αν και θα κοµίζαµε «γλαύκα εις Αθήνας», ότι ο κόσµος του 21ου αιώνα θα είναι πολύ διαφορετικός σε πολλά και λιγότερο διαφορετικός σε άλλα, από το σηµερινό κόσµο. Θα ήταν ανιαρό να απασχολούσαµε τον αναγνώστη µε τα ευκολονόητα αυτά πράγµατα, αν δεν επιδιώκαµε να τον προειδοποιήσουµε ότι η αδιαφορία ευνοεί τον κίνδυνο της απερισκεψίας. Από την άλλη µεριά, αν παρατηρήσουµε αυτά που µπορεί να φαίνονται σαν συµπτώµατα του µέλλοντος, θα δούµε ότι η διαδικασία µετασχηµατισµού του κόσµου, που µπορούµε να πούµε, απλουστευτικά, ότι άρχισε µε την είσοδο του 19ου αιώνα και συνεχίστηκε µε ρυθµό όλο και πιο γρήγορο, κινείται µε αύξουσα επιτάχυνση. Επειδή µια τέτοια επιτάχυνση προσκρούει όλο και πιο απότοµα σε ριζωµένες πραγµατικότητες και τις ανατρέπει, προκαλεί σε πολλούς φόβο και ο φόβος εκφράζεται µε αντιστάσεις. Αυτά πάντα συνέβαιναν, αν όµως η έλλειψη της αναγκαίας αποστάσεως για να κρίνει κανείς τέτοια φαινόµενα, που έχουν επίδραση σε όλους, εξαπατά, βρισκόµαστε µπρος σε µια όξυνση. Ας δούµε την επιστήµη. Η επιστήµη προχώρησε πολύ γρήγορα, µε την αισιοδοξία ότι η γνώση δεν µπορεί παρά να ωφελήσει την ανθρωπότητα και ότι, σε κάθε περίπτωση, αποτελεί µια αξία αυτή καθ΄ αυτή, που θα έπρεπε να επιδιωχθεί. Ο κοινός άνθρωπος, που δοκιµάζει τις κατακτήσεις της επιστήµης, χάρη σε όσα του προσφέρουν οι υπερφίαλες θεραπαινίδες της, η τεχνολογία και η βιοµηχανία (και αυτό που του προσφέρουν µπορεί να είναι η τηλεόραση ή η πυρηνική βόµβα, το αυτοκίνητο ή τα καυσαέρια, ένα σωστικό φάρµακο ή ένα δραστικό δηλητήριο, µια υλική άνεση ή ένας επικίνδυνος ερεθισµός), έχει την αίσθηση ότι δεν είναι πλασµένος από τους µαθητευόµενους µάγους, και ότι έχασε την επαφή του µαζί τους, στην πραγµατικότητα ποτέ δεν την είχε και καλλιεργεί το φόβο ότι οι ίδιοι οι µάγοι,

266

κλεισµένοι στον παράξενο κόσµο τους, έχασαν τον έλεγχο εκείνο που δηµιουργούν. Αυτή η αίσθηση, όσο και αν είναι απατηλή, ωστόσο αποτελεί µια πραγµατικότητα. Στην πραγµατικότητα ο κοινός άνθρωπος µπορεί να κατανοήσει σήµερα περισσότερα πράγµατα, από εκείνα που ανακοινώνουν οι επιστήµονες, σε σύγκριση µε όσα θα µπορούσε να κατανοήσει τον καιρό του Νεύτωνα. Αλλά το πρόβληµα δεν είναι η εκλαΐκευση. Από την άλλη µεριά η ικανότητα της επιστήµης και της τεχνολογίας να προβλέψουν τα απώτερα αποτελέσµατα κάθε θεωρητικού βήµατος που πραγµατοποιούν και κάθε πρακτικής εφαρµογής που επιτυγχάνουν, είναι ασφαλώς µεγαλύτερη απ΄ ότι ήταν τον καιρό που ο Μπέρτολντ Σβάρτς ανακάτωνε σ΄ ένα γουδί νίτρο, άνθρακα και θείο, ή, για να έρθουµε σε µια εποχή πιο κοντινή, τον καιρό που ο

Μπεκκερέλ έβαλε, αδιάφορα στο τσεπάκι του γιλέκου του, ένα µπουκαλάκι που περιείχε θραύσµατα ραδίου. Εκείνο που έχει αλλάξει είναι το περιθώριο για λάθη, που διαθέτει η ανθρωπότητα. Σ΄ ολόκληρη τη διαδροµή της ιστορίας και ως χθες ακόµα, ο αριθµός των ανθρώπων που κατοικούσαν τη γη ήταν αρκετά περιορισµένος σε σχέση µε το χώρο που είχαν στη διάθεσή τους, και τα µέσα που κατείχαν για να επενεργήσουν στο φυσικό περιβάλλον, αρκετά πρωτόγονα και λίγα, ώστε το ενδεχόµενο λάθος, οσοδήποτε µεγάλες ζηµιές κι αν προκαλούσε, δεν είχε αθεράπευτες µακροπρόθεσµες συνέπειες. Σήµερα όµως ξέρουµε, ότι τα πράγµατα δεν είναι έτσι: η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση, χωρίς να είναι απόλυτη – κάθε άλλο – έχει όµως φτάσει σε βαθµό αρκετό ώστε να προκαλέσει καταστροφές αµετάκλητες και οριστικές, από απερισκεψία. Η επιστήµη έχει προµηθεύσει στον άνθρωπο τα όργανα για να επενεργεί στο φυσικό αριθµό και να τον µεταµορφώνει και επίσης κατά µεγάλο µέρος, η επιστήµη έχει δηµιουργήσει τους όρους που ευνόησαν την αύξηση του πληθυσµού. Αλλά βέβαια, θα ήταν αστόχαστο να θεωρούµε την επιστήµη υπεύθυνη για την κατάσταση που έχει δηµιουργηθεί. Ο πυρήνας του ζητήµατος βρίσκεται αλλού. Από τεχνική άποψη, µπορούµε να πούµε ότι κανένα από τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουµε δεν είναι άλυτο. Κανείς δεν µπορεί να προβλέψει εάν οι µελλοντικές γενιές θα χρησιµοποιούν ακόµα το αυτοκίνητο ή ίσως, οχήµατα που θα εξουδετερώνουν τη βαρύτητα, κινούµενα µε πυρηνική ενέργεια ή και µε νερό. Κανείς δεν µπορεί να πει αν οι άνθρωποι θα προµηθεύονται τις τροφές τους καλλιεργώντας τις θάλασσες, συνθέτοντας τις πρωτεΐνες ή εκτρέφοντας νέα είδη ζώων που θα έχει δηµιουργήσει η γενετική, αν θα ανέχονται τις ανισότητες ανάµεσα στην ευηµερία και τη φτώχεια, τις ταξικές διαιρέσεις της κοινωνίας σε πεινασµένους ή σε προκλητικά σπάταλους κλπ. αλλά δεν υπάρχει αµφιβολία ότι θα έχουν τα µέσα (τα έχουµε ήδη) να παράγουν αυτοκίνητα που δεν αφήνουν καρκινογόνα αέρια, αν θέλουν φυσικά να τα παράγουν να αναπτύξουν ενέργεια που θα επιτρέπει στα εργοστάσια να λειτουργούν χωρίς να δηλητηριάζουν τα ψάρια των θαλασσών και τα πουλιά του ουρανού να δηµιουργήσουν συνθήκες ζωής ευχάριστες σε κάθε γωνιά της γήινης σφαίρας όπου ο άνθρωπος θέλει να ζει, να δώσουν στον καθένα

267

αρκετή τροφή και όταν ακόµα οι άνθρωποι θα είναι περισσότεροι από όσοι είναι σήµερα και τέλος να επιτύχουν ώστε η παραγωγή των αναγκαίων για τη ζωή να µην εξαρτάται από την εξαντλητική δουλειά, την εξαπάτηση, τη διαρκή φθορά και υποταγή ενός τµήµατος της ανθρωπότητας κτλ. Όταν εξετάζουµε τον σηµερινό κόσµο και τις µελλοντικές προοπτικές του, πρέπει να µην ξεχνούµε πράγµατι µια θεµελιώδη κατάκτηση. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η λέξη ανθρωπότητα αρχίζει να χρησιµοποιείται συγκεκριµένα για να περιλάβει τους ανθρώπους όλου του κόσµου, µετόχους, µε τους ίδιους τίτλους, ενός κοινού πεπρωµένου. Όλα τα προβλήµατα που απασχολούν σήµερα τον κόσµο, και είναι τόσα πολλά, τοποθετούνται κατά κάποια έννοια σ΄ ένα ψηλότερο επίπεδο σε σχέση µε το παρελθόν κι αυτό γιατί τα βλέπουµε σαν προβλήµατα ολόκληρης της ανθρωπότητας. Όχι µιας ανθρωπότητας στην αφηρηµένη και γενική της έννοια, ως ιδέα περί ανθρώπου, όπως π.χ. την είχαν συλλάβει οι διαφωτιστές του 18ου αιώνα. Αλλά µιας ανθρωπότητας συγκεκριµένης, που τη µετρούµε µε αριθµούς. Μέσα σ΄ αυτή είναι παρόντες οι πεινασµένοι χωρικοί της Βεγγάλης και οι εργάτες των πετρελαιοπηγών του Τέξας, οι νεαροί αµφισβητίες και των πέντε ηπείρων και οι πατέρες τους, οι '' προνοµιούχοι" εργάτες της βιοµηχανικής κοινωνίας και οι µάζες των ξεριζωµένων χωρικών που έχουν εγκαταλείψει τις καθυστερηµένες αγροτικές περιοχές όλου του κόσµου. Αν αυτή η συνείδηση που τώρα µόλις άρχισε να γεννιέται, οφείλεται στην τεχνολογική πρόοδο και στην ανάπτυξη των µέσων επικοινωνίας, που µίκρυναν τις διαστάσεις της γήινης σφαίρας, ή στους οικονοµικούς µηχανισµούς που άπλωσαν τα δίχτυα τους στις πιο απόµακρες περιοχές του κόσµου, ή σε µία εµβάθυνση και διάδοση της θρησκευτικής ή κοσµικής σκέψης, ή αντίθετα, αν προκύπτει από διάφορους συσχετισµούς δυνάµεων, όπως τους καθορίζει η ταξική πάλη, ή και από όλα αυτά µαζί µε άλλα ακόµη, είναι πρόβληµα ιστορικό, που ο καθένας µπορεί να λύσει σύµφωνα µε το ιδεολογικό του πιστεύω. Οπωσδήποτε, αν σ’ αυτά τα πέντε χιλιάδες χρόνια της ιστορίας της ανθρωπότητας υπάρχει κάτι άλλο να εξαρθεί ιδιαίτερα, είναι ίσως το γεγονός ότι ο άνθρωπος έφτασε, ή τουλάχιστον βρίσκεται, µπροστά σ’ αυτή τη συνείδηση: µια κατάκτηση που µπορεί να αποτελέσει το οπτιµιστικό αντίβαρο στον πεσιµισµό της καταστροφής, πυρηνικής, πληθυσµιακής ή οικολογικής. Ο σηµερινός κόσµος φέρει το αποτύπωµα εκείνου του ιστορικού και πολιτιστικού ρεύµατος που ταυτίζεται µε τη λέξη ∆ύση. Καλώς είτε κακώς, η ∆ύση κράτησε την υπεροχή. Ο αποικισµός, αυτή η µικρή παρένθεση που δεν τιµά ασφαλώς την ιστορία του δυτικού κόσµου, είχε αποτελέσµατα διαφορετικά από κείνα που παρουσίαζε, αλλά ήταν αποτελέσµατα µεγαλειώδη. Στο πέρασµά της η πολιτιστική κληρονοµιά του δυτικού πολιτισµού σηµάδεψε όλο τον κόσµο. Κάθε λαός ξαναείδε κριτικά και ξαναερµήνευσε αυτή την παράδοση σε σχέση µε τις τοπικές συνθήκες, επιδιώκοντας να ανακτήσει τις σαφείς αξίες του δικού του ιδιαίτερου πολιτισµού, που µπορεί να είναι ο ισλαµικός, ο ινδικός, ο κινέζικος. Αλλά προσωπικότητες όπως ο Νεχρού ή ο Μάο Τσε΄ Τούνγκ, δε θα ήταν νοητές χωρίς την οφειλή τους στη δυτική σκέψη. Ανάµεσα στο Ροβεσπιέρο και τον

268

Μάο υπάρχει ένα νήµα πιο ευδιάκριτο παρότι ανάµεσα στον Μάο και τους µεγάλους δασκάλους της σκέψεως της Άπω Ανατολής. Ο µελλοντικός Αϊνστάιν θα σχολιάζει τους µαθηµατικούς τύπους του ή θα γράφει τα δοκίµιά του στα κινέζικα ή στα σουαζιλανδικά αλλά είναι αδιανόητο ότι µπορεί να επικαλεσθεί µια γραµµή σκέψεως διαφορετική από κείνη του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα. Με άλλα λόγια, σ' έναν κόσµο αλληλοεπικοινωνίας σε όλα τα επίπεδα, όπως φαίνεται να είναι ο δικός µας, θα υπάρξουν πιθανότατα πολιτιστικές κατακτήσεις, που µπορούµε ίσως να υποψιαστούµε το χαρακτήρα τους, αλλά είναι δύσκολο να υπερισχύσει µια πολιτιστική παράδοση διαφορετική από κείνη που σήµερα κυριαρχεί. Η αντίθετη υπόθεση για ένα ξεκίνηµα από το µηδέν, έστω κι από ένα νέον τρόπο κατεργασίας της πέτρας, φαίνεται να ταιριάζει µόνο στη φιλολογία

επιστηµονικής φαντασίας. Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο θέµα, που αξίζει να συζητηθεί, της βιοµηχανικής κοινωνίας. Αυτό το ιδιαίτερο κοινωνικό σύστηµα, µε την τεχνολογική του κληρονοµιά, το τρόπο παραγωγής, την κοινωνική δοµή, την κατανοµή των αγαθών, και τις συναφείς ιδεολογίες και συνήθειες, υπήρξε, κάποτε, το µέσον που επέτρεψε στην ∆ύση να αποκτήσει την πρόσκαιρη πολιτική υπεροχή της και τις «µορφές» µε τις οποίες επιβλήθηκε και έγινε αποδεκτή σαν πρόσωπο για τον υπόλοιπο κόσµο. Όταν το 1973 ο αυτοκράτωρ της δυναστείας των Μαντζού, Τσιέν Λούνγκ, αποµάκρυνε µε ευγένεια την αγγλική αποστολή του λόρδου Μακάρτνεϋ, λέγοντας ότι «δεν δίνει σηµασία σ΄ αντικείµενα παράξενα και επινοηµένα» που του προσφέρονταν, οι διαφορές ανάµεσα στην Αγγλία και την Κίνα ήταν ίσως µικρότερες από ότι οι δύο πλευρές µπορούσαν να υποθέσουν. Έπειτα από εκατό χρόνια, άβυσσος χώριζε τις δυο κοινωνίες. Σαν πολιτική ή στρατιωτική δύναµη, το αποικιοκρατικό κύµα αποσύρθηκε από τις χώρες που είχε πληµµυρίσει, πιο γρήγορα απ' όσο χρειάστηκε για να ξεθυµάνει στον υπόλοιπο κόσµο. Άλλα η αποικιοκρατία αποσυρόταν αφήνοντας στους λαούς του Τρίτου Κόσµου την απογοήτευση για την απόσταση που τους χώριζε από κείνους που τελικά κατάφεραν να διώξουν. Ή πρώτη αληθινή ενοποίηση του κόσµου αποκάλυπτε έναν κόσµο διαιρεµένο. Πλούσιοι και φτωχοί, καταπιεστές και καταπιεζόµενοι, αναπτυγµένοι και υποανάπτυκτοι, κόσµος βιοµηχανικός και κόσµος αγροτικός, χωρίζονταν µε µια γραµµή που συχνά περνάει µέσα από τις ίδιες τις διάφορες χώρες. Οπωσδήποτε, το πρότυπο είχε τεθεί. Όµως είναι γεγονός ότι την ίδια στιγµή που αυτό το πρότυπο επιβεβαιωνόταν σε παγκόσµια κλίµακα, ή λίγο µετά, άρχισε ν' αµφισβητείται στο εσωτερικό του. Όλα σχεδόν τα κακά του κόσµου, οι οικονοµικές ανισότητες και η οικολογική διαταραχή, η ασφυξία των µεγαλουπόλεων, οι ατοµικές απογοητεύσεις από κοινωνικά αίτια, οι εσωτερικές αντιθέσεις ανάµεσα στις διάφορες εθνικές οµάδες, τα «γκέτο», τα ναρκωτικά, η αδυναµία να προσδιοριστούν οι προτεραιότητες στον προορισµό των πηγών και να προσαρµοσθούν οι δοµές και οι µηχανισµοί στις επιθυµίες που πρέπει να ικανοποιηθούν, η αλλοτρίωση του ατόµου, η επιδεικτική κατανάλωση και η πείνα, όλα αυτά µπορούν να φορτωθούν στην βιοµηχανική κοινωνία αν και σήµερα η πολιτική πάλη ανάµεσα στα

269

συστήµατα που υποστηρίζουν δυο διαφορετικές µορφές ιδιοκτησίας των µέσων παραγωγής φαίνεται να ξεπερνιέται, θέτοντας το πρόβληµα µάλλον στον ίδιο τρόπο παραγωγής, στους σκοπούς της παραγωγής και στις εγγυήσεις ελευθερίας µέσα σ’ ένα τρόπο παραγωγής. Παρ' όλα αυτά, η βιοµηχανική κοινωνία υπάρχει και επεκτείνεται ακάθεκτα. Το κύριο πρόβληµα, άλυτο ακόµη, είναι αν όλα αυτά τα κακά είναι αναγκαία, δηλ. αν προέρχονται κατά φυσική διαδικασία από τη βιοµηχανική κοινωνία όπως ο καρπός από το άνθος, ή αν είναι ανωµαλίες, δυσλειτουργίες οι οποίες µπορούν να επανορθωθούν. Αυτό είναι ίσως το κύριο θέµα του µέλλοντος, που πριν από όλα πρέπει να µελετηθεί. Αν θα καταλήξουµε µε µια νότα ελπίδας ή αποθαρρύνσεως αυτό εξαρτάται από την ατοµική ιδιοσυγκρασία του καθενός. Μπορούµε να θυµηθούµε ότι στην

πολιτιστική κληρονοµιά που η ∆ύση, µε µια ιστορική διαδροµή τόσο αµφιλεγόµενη, έχει διαδώσει στον κόσµο υπάρχει και η ιδέα της ελευθερίας, εκείνη η παλαιά αριστοκρατική επινόηση που έχει προχωρήσει αρκετά και µπορεί να προχωρήσει ακόµα περισσότερο. Αύριο, όπως πάντοτε, θα είναι ακόµα ο καιρός για τους ανθρώπους καλής θελήσεως.

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ (ISAAC ASIMOV) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ 2. ΤΑ 100 ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΑΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΑΚΑ∆ΗΜΑΪΚΗ 3. ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ<<ROM>> (INTERNET-MULTIMEDIA) ∆ΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ 4. ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ EXPERIMENT 5. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙ∆ΕΙΑ «LIFE»

285

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙ∆Α 3: ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ ΣΕ 4.000.000 ΧΡΟΝΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ -----//---36: ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ -----//---48: ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ -----//---55: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ -----//---72: Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ -----//---77: Η ΕΦΕΥΡΕΣΗ ΤΗΣ ΠΥΡΙΤΙ∆ΑΣ -----//---83: Ο ΚΟΛΟΜΒΟΣ ΠΕΡΝΑΕΙ ΤΟΝ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟ -----//---88: Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ -----//---93: Ο ∆ΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙ∆ΕΙΑ ---//---100: ΚΛΩΣΤΙΚΕΣ ΥΦΑΝΤΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ ---//---105: Ο ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ ---//---111: Ο ΤΖΕΝΕΡ ΝΙΚΑ ΤΗΝ ΕΥΛΟΓΙΑ ---//---115: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΠΟΥ ΗΡΘΕ ΜΕ ΤΟ ΚΡΥΟ ---//---121: ΑΝΩ∆ΥΝΗ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ ---//---127: Ο ∆ΑΡΒΙΝΟΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΕΙ∆ΩΝ ---//---133: Ο ΦΡΟΪΝΤ ΚΑΙ Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ---//---140: ΦΟΡΝΤ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ ---//---145: ΒΑΚΤΗΡΙΑ ---//---158: Η ΜΟΥΧΛΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΕΙ ΤΑ ΒΑΚΤΗΡΙΑ ---//---163: ΧΙΡΟΣΗΜΑ 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1945 ---//---168: 8:15 6 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1945 ---//---179: ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΖΟ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ---//---184: DNA Ο ΚΩ∆ΙΚΑΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ---//---190: Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ∆ΙΑΣΤΗΜΗΚΗΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ---//---231: ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ---//---242: STEPHEN HAWKING ---//---246: ΜΑΥΡΕΣ ΤΡΥΠΕΣ ΤΟ ΜΗ∆ΕΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΕΙΡΟ ---//---252:ΤΟ ΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ---//---258:ΤΕΝΤΩΣΤΕ ΤΑ ΑΥΤΙΑ ΣΑΣ ---//---261: ΚΑΙ ΑΥΡΙΟ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ---//----268: ΕΙΚΟΝΕΣ ---//----281: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ---//----282: ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

286

Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση και γενική και ολική, µερική ή περιληπτική.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΝΤΥΠΟ ΕΚ∆ΟΘΗΚΕ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥ 65ου ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ. ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΙ ΣΕ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ (CD). ΑΘΗΝΑ ΜΑΪΟΣ 2000