ˆ˛ ornis ˘ mongolica · ornis mongolica e oul o ee oeo volume 2 o 2013 issn 2227 -9504...

OrnisMongolica

The Journal of Bird Science and Conservation

Volume 2 o 2013

ISSN 2227 -9504

Монгол орны шувуу

Шувуу судлал, хамгааллын сэтгyyл

OrnisMongolica

The Journal of Bird Science and Conservation

Editor in Chief / Ерөнхий редакторGombobaatar Sundev/ Сүндэвийн Гомбобаатар, Ph.D. Mongolian Ornithological Society and National University of Mongolia / Монголын Шувуу Судлалын Нийгэмлэг ба Монгол Улсын Их Сургууль

Editorial Assistant/ Редакторын туслахEnkhbat Unurjargal/ Энхбатын Өнөржаргал Mongolian Ornithological Society/ Монголын Шувуу Судлалын Нийгэмлэг

Editorial Board/ Редакцийн зөвлөлReuven Yosef/Рувен Иосеф, Ph.D. International Birding and Research Centre, Eilat, Israel/ Олон улсын Шувуу Ажиглах ба Судалгааны Төв, Илат, Изриал Eugene Potapov/Евгений Потапов, Ph.D. Bryn Athyn College, Pennsylvania, USA/ Брин Атин Коллеж, Пенсилваниь АНУ Rick Watson / Рик Ватсон, Ph.D. The Peregrine Fund, USA / Перегрин Сан, АНУMartin Gilbert / Мартин Гильберт, Ph.D. Wildlife Conservation Society, USA/Зэрлэг Амьтны Нийгэмлэг, АНУNathan Conaboy/ Натан Конабой Zoological Society of London, UK/Лондоны Амьтан Судлалын Нийгэмлэг, АнглиUuganbayar Chuluunbaatar/Ууганбаяр Чулуунбаатар State Agriculture University, Mongolia/ХААИС, Монгол

Ornis Mongolica Journal office/ Монгол орны шувуу сэтгүүлийн байрлалMongolian Ornithological Society and Natioinal University of MongoliaIkh surguuliin gudamj-1, Ulaanbaatar, Mongolia

Монголын Шувуу Судлалын Нийгэмлэг, Монгол Улсын Их Сургууль.Их сургуулийн гудамж-1. Улаанбаатар хот, Монгол улс.

Subscription/ ЗахиалгаThe Ornis Mongolica is a peer reviewed journal and sponsored by the Mongolian Ornithological Society.

Individual subscription price is USD 10Institutional subscription price is USD 30.

Ornis Mongolica/Монгол орны шувуу сэтгүүл нь Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгээс ивээн тэтгэдэг шинжлэх ухааны бүтээл мөн.

Уг сэтгүүл жил бүр нэг дугаарыг хэвлэх бөгөөд хувь хүн 10 доллар, байгууллага 30 доллараар захиалан авч болно.

For further information please write to: / Сэтгүүлтэй холбоо бүхий дэлгэрэнгүй мэдээллийг дараахь хаягаар авна уу:

P.O.Box 537, Ulaanbaatar 210646A, MongoliaШуудангийн 46А салбар, 537-р хайрцаг. Улаанбаатар хот, Монгол улс.Email address:/ Цахилгаан шуудан: [email protected], [email protected] site: http://www.mos.mn

Front cover photographs: / Хавтасны нүүр талын зураг: Saker Falcon Falco cherrug by Gombobaatar Sundev/ Сүндэвийн Гомбобаатар

Back cover photographs:/ Хавтасны ар талын зураг: Mongolian Accentor Prunella kozlovi Mongolian Ground-jay Podoces hendersoni Mongolian Gull Larus mongolicus Mongolian Finch Bucanetes mongolicus Mongolian Lark Melanocorypha mongolica

ISSN 2227 -9504

The Journal Ornis Mongolica is dedicated to ornithological research works and conservation activities in Mongolia and other countries. The Journal is focused on peer reviewed papers and solid conservation initiatives for all aspects of birds within the country.

Ornis Mongolica / “Монгол орны шувуу“сэтгvvл нь Монгол орны болон бусад улсын шувуу судлал, хамгааллын ажлын дvнг нэгтгэж туурвисан эрдэм шинжилгээний ªгvvлэл, хээрийн судалгааны ажиглалт, шувуу судлах болон хамгаалах чиглэлийн мэдээ, баримтыг хэвлэдэг шувуу судлалын мэргэжлийн бvтээл болно.

Copyright and Permissions© 2013 Mongolian Ornithological Society.

Ornis Mongolica, Vol. 2. All rights reserved.

No part of this publication may otherwise be reproduced, stored or distributed by any means without permission in writing from copy-right holder. Authorization to photocopy items for internal and per-sonal use is granted by the copyright holder for libraries and other users registered with their local reproduction rights organization.


Шувуу судлал, хамгааллын сэтгyyл

Ornis Mongolica 2013 Vol. 2

Зохиогчийн эрх ба зөвшөөрөл© 2013 Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг,

Ornis Mongolica, Vol. 2. Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан болно.

Монголын Шувуу Судлалын Нийгэмлэгийн зөвшөөрөлгүй энэ сэтгүүлд орсон материалыг бүхлээр болон хэсэгчлэн хувилан олшруулах, хадгалах, тараахыг хориглоно. Таны худалдаж авсан дугаарын зохиогчийн эрх Монголын Шувуу Судлалын Нийгэмлэгт хадгалагдсан хэвээр байх бөгөөд нийтийн номын сангийн буюу ашгийн бус зорилгоор ашиглах зөвшөөрлийг Монголын Шувуу Судлалын Нийгэмлэг бичгээр олгоно.

Ornis Mongolica

ISSN 2220 -5853


Монгол орны шувуу / Ornis MOngOlica 2013 VOl. 2

The Journal of Bird Research and Conservation

Монгол орны шувуу судлал, хаМгааллын сэтгyyл

Монгол улс / MOngOlia

3

Ornis MongolicaThe Journal of Bird Research and Conservation

Захиалга / Subscription

Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica сэтгүүл нь Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, Монголика хэвлэлийн газар, Монголын махчин шувууны сан, Осорын Шагдарсүрэн сан ба бусад үндэсний болон олон улсын шувуу судлаач, хамгаалагчдын санхүүгийн дэмжлэг, хамтын ажиллагааны дүнд хэвлэгдэн гардаг шинжлэх ухааны бүтээл мөн. Уг сэтгүүл жил бүр нэг дугаарыг хэвлэх бөгөөд хувь хүн 10 доллар, байгууллага 30 доллараар захиалан авч болно.

Ornis Mongolica is a peer reviewed journal, sponsored and collaborated by the Mongolian Ornithological So-ciety, Mongolica Publishing, Mongolian Foundation of Birds of Prey, Osor Shagdarsuren Foundation, and other national and international ornithologists and bird conservationists.

Individual subscription price is USD 10Institutional subscription price is USD 30.

ISSN 2220-5853

Ornis Mongolica / “Монгол орны шувуу“сэтгvvл нь Монгол орны болон бусад улсын шувуу судлал, хамгааллын ажлын дvнг нэгтгэж туурвисан эрдэм шинжилгээний өгvvлэл, хээрийн судалгааны ажиглалт, шувуу судлах болон хамгаалах чиглэлийн мэдээ, баримтыг хэвлэдэг шувуу судлалын

мэргэжлийн бvтээл болно.

The Journal Ornis Mongolica is dedicated to bird research works and conservation activities in Mongolia and other countries. The Journal is focused on peer reviewed papers and solid conservation initiatives for

all aspects of birds within the country.



Ìîíãîë îðíû øóâóó 2013 Дóãааð 2. Ornis Mongolica 2013 Vol. 2

Зохиогчийн эрх ба зөвшөөрөл/ Copyright and Permissions

© Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан болно. Энэ сэтгүүлд орсон материалыг Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн зөвшөөрөлгүй бүхлээр болон хэсэгчлэн хувилан олшруулах, хадгалах, тараахыг хориглоно. Таны худалдаж авсан дугаарын зохиогчийн эрх дээрх байгууллагад хадгалагдсан хэвээр байх бөгөөд нийтийн номын сангийн болон бусад ашгийн бус зорилгоор ашиглах зөвшөөрлийг зөвхөн дээрх хамтран ажилладаг байгууллагууд, шувуу судлаач, хамгаалагчдын харилцан зөвшилцсөнөөр Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг бичгээр олгоно.

© All rights reserved. No part of this publication may oth-erwise be reproduced, stored or distributed by any means without permission in writing from the copyright holder. Authorization to photocopy items for internal and personal use is granted by the copyright holder and the decision between the copyright holder and collaborating and sup-porting parties for libraries and other users.

Хэвлэлийн эх, загварыг “Монголика хэвлэлийн газар©”-т бэлтгэв. Design, layout, and production by Mongolica Publishing©.

Зар, сурталчилгаанд зориулсан мэдээлэл /Information for advertisementsЗар, сурталчилгаа байршуулахыг хүсвэл дараах хаягаар хандана уу:

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг ба Монголика хэвлэлийн газар Email: [email protected].

Tel: 99180148, 88092306.Advertising orders and enquiries can be sent to:

Mongolian Ornithological Society and Mongolica Publishing, Ulaanbaatar, Mongolia. Email: [email protected].

Tel: 976-99180148, 976-88092306.

The Journal of Bird research and conservaTion in Mongolia


ISSN: 2220-5853

Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica2013 Vol. 2

76

Content

ARTICLES AND FIELD NOTES

Impacts of forest fire and predation to the breeding biology of Azure-winged magpie (Cyanopica cyanus Pallas, 1776), MongoliaB. Gantulga, S. Gombobaatar, K.-J. Wilson, M. Muehlenberg 3

Negative impacts of 15 kv power lines on the birds of Mongolia and retrofitting measures S. Gombobaatar, P. Amartuvshin, R. Harness 10

Daily activity of bird communities and impacts of weather conditionsG. Ariunjargal, Yang Guisheng, Wu-Ri-Han 24

The first breeding record of the Chinese grey shrike (Lanius sphenocercus Cabanis, 1873) in MongoliaS. Gombobaatar, H. Shirihai, G. Dorjlkhagvajantsan 31

Records of newly found and vagrant species for Mongolian avifauna in 2007-2012Mongolian bird taxonomy and rarity committee 35

Rare birds of Oyu Tolgoi project areaTs. Purevsuren, B. Dashnyam, S. Dorjderem, D. Bataa and S. Amarsaikhan 47

Documented new records of some species of birds in Mongolia R. Samiya 57

NEW PubLICATIONS 60

IN mEmORIAm 63

INSTRuCTIONS FOR CONTRIbuTORS 64

NEWS 71

Түлхүүр үгс:



ISSN: 2220-5853


3

Хүлээн авсан: Received: Хэвлэхийг зөвшөөрсөн: Accepted: Эш татах: Citation:

*Хариуцан харилцах зохиогч /Corresponding author.

ТанилцуулгаЦэнхэр шаазгай (Cyanopica cyanus) нь

хэрээний овогт багтах Байгаль нуураас Амар

мөрний сав газар, Япон хүртэл тархсан, бүлээр

амьдардаг зүйл юм (Bogorodski 1981, 1983,

Babenko 1984, 2000, Cheng 1987, Cramp and

Perrins 1994, Fomin and Bold 1991, Madge and

Burn 1999). Монгол орны Сэлэнгэ, Орхон, Ерөө

гол, тэдгээрийн цутгал голуудын ай саваар

тархдаг бөгөөд залуу бодгалиуд нь өвөл урагш

нүүж, бүлийн цөм болсон бие гүйцсэн зарим

бодгаль үржлийн нутагтаа үлдэн улирлын

шилжилт хийж амьдарна. Энэ зүйлийн талаар

Монгол оронд хийгдсэн судалгаа бага хийгээд

судлаачид бусад судалгааны ажил гүйцэтгэх

үедээ бүртгэсэн байдаг (Болд 1968, 1973 &

1977, Болдбаатар 1999, 2006, Козлова 1930,

Тугаринов 1929). Бидний энэ зүйлийн үржлийн

биологийг судлах чухал үндэслэл нь энэ болно.

Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Мандал болон Төв

аймгийн Мөнгөнморьт, Эрдэнэ сумын нутагт

хүний буруутай үйл ажиллагаанаас шалтгаалан

гарсан ойн гурван түймэр 2009 оны 5-р сарын

дундаас 6-р сарын эх хүртэл үргэлжлэн, улмаар

эдгээр нь хоорондоо нэгдэж, ойролцоогоор

3000-6000 км2 ойг шатаав. Бидний судалгааны

талбайд Цэнхэр шаазгайн үржлийн бүлгийн

ихэнх хос нь энэ түймрийн улмаас үүрээ алдаж,

бүгд идэш тэжээлийн дутагдалд орсон юм.

Харин ойн түймрийн дараа бүлийн гишүүдийн

туслах зан төрх хүчтэй илэрч, туслагчид үржлийн

ЦЭНХЭР ШААЗГАЙН (Cyanopica cyanus Pallas, 1776) ҮРЖИЛ, ТҮҮНД ОЙН ТҮЙМЭР, ЗАРИМ АМЬТДААС ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

*Баяндонойн Гантулга1,3, Сүндэвийн Гомбобаатар1, Kerry-Jayne Wilson2, Michael Muehlenberg3

1Монгол улсын их сургууль, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг2Ecology Department, Lincoln University, P.O. Box 84, Lincoln, New Zealand

3Centre for Nature Conservation, University of Geottingen, Geottingen, Germany

*[email protected]; [email protected]

Гантулга, Б., Гомбобаатар, С., Wilson, K.-J., Muehlenberg, M. 2013. Цэнхэр шаазгайн (Cyanopica cyanus Pallas, 1776) үржил, түүнд ойн түймэр, зарим амьтдаас үзүүлэх нөлөө. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 3-9.

Cyanopica cyanus, үржил, туслах зан төрх, ойн түймэр

19 February 2013 21 December 2013

Гантулга, Б., Гомбобаатар, С., Wilson, K.-J., Muehlenberg, M. 2013. Цэнхэр шаазгайн (Cyanopica cyanus Pallas, 1776) үржил, түүнд ойн түймэр, зарим амьтдаас үзүүлэх нөлөө. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 3-9.

2013 оны 2-р сарын 19 2013 оны 9-р сарын 21

Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2013 Vol. 2: 3-9. Гантулга нар /Gantulga et al. 2013

4

амжилтанд маш чухал үүрэг гүйцэтгэв. Бүлийн

гишүүд ангаахай, эх шувуудыг идэш тэжээлээр

хангах, махчдын эсрэг тэмцэх, үржлийн нутгаа

хамгаалах зэрэгт хамтран оролцож байлаа.

Бидний судалгааны зорилго бол энэ зүйлийн

үржлийн амжилт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн

нөлөөг тогтооход оршино.

Арга зүй, материалХээрийн судалгаа Сэлэнгэ аймгийн Ерөө,

Мандал сумдын нутагт орших “Хонин нуга”

судалгааны суурин (49o05’N; 107o17’E)-д 2007-2009

оны 5-8 дугаар сард үргэлжилсэн юм. Судалгааны

талбай нь монос (Padus asiatica) давамгайлсан

хавтага навчит хус (Betula platyphyla), шинэс

(Larix sibirica), голын бургас (Salix sp.), долоогоно

(Grataegus sanguine) зэрэг мод, бутлаг ургамал

сийрэг ургасан, голын эргийн алаг өвст нугаас

бүрдэнэ. Тус нутаг нь сэрүүн бүсийн халуун зун,

хахир хүйтэн өвөлтэй бөгөөд жилийн агаарын

дундаж хэм 0.70С. Хамгийн хүйтэн үе болох

нэгдүгээр сарын дундаж хэм нь -22.10С (хамгийн

хүйтэн -40.10С). Цасан бүрхүүл 10-р сарын эхээс

4-р сарын дунд хүртэл тогтдог. Хамгийн дулаан

үе болох 7-р сарын дундаж хэм нь 190С (хамгийн

халуун 36.40С) (Dulamsuren 2004).

Бидний судалгаанд хамрагдсан цэнхэр

шаазгайн үржлийн бүлүүд 2007 онд 54 бодгалиас,

2008 онд 34, 2009 онд 41 бодгалиас бүрдэж

байв. Бид нийт 14, 19, 14 үүрийг сүүлийн гурван

үржлийн улиралд олж, хянан судалсан болно.

Бид 2008 ба 2009 оны үржлийн үед үүр бүрийг

хоёр хоногт нэг удаа, эдгээр үүр амжилтгүй болох,

эсвэл ангаахайнууд үүрээ орхих хүртэл ажиглалт

хийв. Үржлийн бүлийн нийт 112 бодгалийг

хооронд нь ялгах зорилгоор нэг хөнгөн цагаан,

гурав хүртэл хуванцар өнгөт бөгжийг 2006-2009

онд зүүв. Шувуудыг 6-12 метр урт, 4-6 халаастай

шувуу барих тороор барив. Бөгжилсөн шувуудын

хүйсийг өндөг дарах толбо, өндгөө болон нялх

ангаахайгаа дарах, үүрний материал цуглуулах

зэрэг онцлогт тулгуурлан (Goodwin 1986, Hosono

1966) тодорхойлов. Komeda et al. (1987) цэнхэр

шаазгайн зөвхөн эм бодгалиуд өндөг дарах

толботойг тогтоожээ.

Үржлийн хос, үүрний туслагч болон үүрэнд

ирэгч бусад бодгалиудыг тогтоох, эдгээрийн

эм шувууд, ангаахайнуудыг хооллох онцлог,

үржлийн хосуудын үүрэнд эзгүй байх хугацаа,

махчдын эсрэг үзүүлэх хариу үйлдэл болон бусад

үржлийн зан төрхийг тогтоохын тулд ажиглалтыг

гүйцэтгэлээ. Ажиглагч идэвхтэй үүрнээс 10-30 м

зайд, далдлах мод бут бүхий газар өглөө 07:00-

10:00, өдөр 11:00-14:00, орой 16:00-19:00 цагийн

хооронд 2 цагийн давтамжтай ажиглалтыг хийсэн

юм. Дээрх ажиглалтыг үүрнүүдийн дарааллыг

санамсаргүйгээр сонгох аргаар бүх үүрэнд

үржлийн бүхий л үе шатанд ажиглалт ижил

тоотой байхаар тооцоолон тодорхой хуваарийн

дагуу өндөглөх, өндөг дарах, ангаахай үүрэнд

бойжих үед гүйцэтгэв.

Ангаахайлах амжилтыг бүлийн бүх

өндөгнөөс хагарч гарсан ангаахайн хувь

(%), нисгэл ангаахайн амжилтыг бүлийн бүх

ангаахайнуудаас үүрээ орхин ниссэн ангаахайн

хувь (%), үржлийн амжилтыг бүлийн бүх

өндөгнөөс үүрээ орхин ниссэн нисгэл ангаахайн

тоог харьцуулсан хувиар тодорхойлов.

Үүрний эцэг, эх шувуудаас өөр бодгаль тухайн

үүрний эм шувуу, ангаахайнуудыг хооллох, мөн

ямар нэг өөр хэлбэрээр дэм үзүүлсэн шувуудыг

“Туслагч” хэмээн үзлээ.

Судалгааны өгөгдлүүдийг боловсруулахдаа

SAS Institute, 2004; SYSTAT 10.0 зэрэг

статистикийн программ ашиглан, үнэмшлийн

95%-ийн төвшин (алдааны төвшинг p = 0.05)-д

тооцоолон бодов.

Үр дүн ба хэлэлцүүлэгҮржлийн амжилт

Цэнхэр шаазгайн ангаахайлах амжилт 2007

онд 69% (n=78), 2008 онд 49% (n=87), 2009

онд 63% (n=76), нисгэл ангаахайн амжилт 2007

онд 91% (n=54), 2008 онд 95% (n=43), 2009

онд 59% (n=39), харин үржлийн амжилт 2007

онд 63% (n=49), 2008 онд 47% (n=41), 2009

онд 30% (n=23) байв (график 1).

Ангаахайлах амжилтыг үржлийн гурван

улирлаар харьцуулахад хоорондоо ялгаагүй

байлаа (Kruskal-Wallis, H2 = 3.20, P = 0.20;

график 1).


5

График 1. Ангаахайлах, нисгэл ангаахай болон

үржлийн амжилт (2007, 2008 ба 2009)

Бидний судалгааны явцад үржлийн хамгийн

өндөр амжилт 2007 онд бүртгэгдсэн. Үржлийн

амжилт 2008 онд өмнөх жилийнхээс бага байсан

шалтгаан нь амьтдын нөлөөгөөр өндөгтэй

үүр сүйдэх үзэгдэл байлаа. Хэдийгээр олон

тооны туслагчид үржлийн хосуудад тусалсан ч

үржлийн амжилт 2009 онд мах идэшт амьтад,

ойн түймрээс шалтгаалан харьцангуй бага байв.

Анхны үржих оролдлого бүтэлгүйтсний дараа

зарим үржлийн хосууд 2008, 2009 онд дахин

үүрлэсэн. Энэ зан төрх мөн Япон (Komeda et al.

1987), Испани улсын (Filipe Canario et al. 2004,

Valencia et al. 2002) цэнхэр шаазгайн популяцид

ажиглагджээ. Ойн түймрийн өмнө 2009 онд олж

тэмдэглэсэн нийт идэвхтэй үүрнүүдийн 67% нь

түймэрт өртжээ. Мөн түймрийн дараа үлдсэн

болон шинээр үүрлэсэн хосуудын үүрний 40%

нь махчин амьтдад өртсөн юм.

Ангаахайлах амжилтыг оноор харьцуулахад

статистикийн хувьд мэдэгдэхүйц ялгаа

илэрсэнгүй: 2007 ба 2008 (Mann-Whitney

test: U = 125.5, n1=13, n2=16, P = 0.28); 2008

ба 2009 (U = 136.5, n1=14, n2=16, P = 0.25).

Гэвч 2009 оны ангаахайлах амжилт 2007 оны

ангаахайлах амжилтаас статистикийн хувьд

эрс бага (Mann-Whitney test: U = 130.5, n1=13,

n2=14, P=0.03) байлаа. Энэ эрс ялгаа нь мах

идэшт амьтад, ойн түймрээс шалтгаалсан болно.

Туслагчтай үүрнүүдийн ангаахайн тоо туслагчгүй

үүрнүүдийн ангаахайн тооноос мэдэгдэхүйц

олон (Mann-Whitney test: U = 2, n1=4, n2=6, P =

0.02). Туслагчтай үүрнүүдийн үржлийн амжилт

туслагчгүй үүрнүүдийхээс илүү өндөр байв

(Mann-Whitney test: U = 20, n1=4, n2=5, P =

0.009). Эдгээр үр дүн нь нэг талаар туслагчид

ангаахайн мэнд үлдэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн

болохыг харуулна.

Мах идэшт амьтад ба ойн түймрийн нөлөө

Хар хэрээ (Corvus corone) зэрэг амьтад Цэнхэр

шаазгайн зарим хосын өндөг, ангаахайг сүйдлэн

идсэн. Амьтдын нөлөөгөөр сүйдсэн үүрний

тоо 2008 онд харьцангуй өндөр (19 үүрнээс 9)

хэдий ч хүрэлцээтэй идэш тэжээлтэй үед туслах

зан төрх 176 цагийн ажиглалтын үед зөвхөн 2

удаа тэмдэглэгдэв. Гэтэл 2009 онд олдсон 14

үүрний 4 нь бусад амьтдын нөлөөгөөр, 4 нь ойн

түймэрт сүйдсэн бол 1 үүрний ангаахайн өлсөж

энджээ. Туслах зан төрхийн 100 тохиолдол нийт

132 цагийн ажиглалтаар илрэв. Мах идэшт

амьтдын нөлөөгөөр сүйдсэн 2008 ба 2009 оны

үүрнүүдийн тооны хооронд статистикийн хувьд

мэдэгдэхүйц ялгаагүй (Mann-Whitney, U = 14,

n1=9, n2=4, P = 0.53). Энэ нь бидний судалгаанд

хамрагдсан бүлийн хувьд амьтдын нөлөөгөөр

үүр сүйдэх үзэгдэл нь туслах зан төрхийг өдөөгч

гол хүчин зүйл биш болохыг илтгэнэ.

Бидний 2008 оны ажиглалтаар өндөг дарах болон

ангаахайгаа өсгөх үедээ өрөөсгөл хүр эрвээхийн

(Lymantra dispar) авгалдай, хүүхэлдэй нь гол идэш

тэжээл болж буй нь ажиглагдсан. Үржлийн амжилт

ба өрөөсгөл хүр эрвээхийн дундаж тоонуудын

хооронд эерэг өндөр хамаарал ажиглагдав (F1.1 =

4.22, P = 0.29, R2 = 0.81) (график 2).

График 2. 2007, 2008 ба 2009 оны үржлийн

үед бүлийн туслагчдын тоо, үржлийн амжилт, нэгж

мод, бутны дээрх өрөөсгөл хүр эрвээхийн авгалдай,

хүүхэлдэйн тооны хамаарал


6

Үржлийн амжилт энэ зүйл эрвээхийн

авгалдай, хүүхэлдэйн тооноос шууд хамаарах

хандлагатай байгаа нь өрөөсгөл хүр эрвээхийн

авгалдай чухал үүрэгтэй гэдгийг илтгэнэ. Ойн

түймрийн улмаас 2009 онд ихэнх шавьж,

тэдгээрийн авгалдай, хүүхэлдэйнүүд шатсан.

Үржлийн эзэмшил нутагт нэг бут ба модонд

амьдрах Өрөөсгөл хүр эрвээхийн авгалдай,

хүүхэлдэйн дундаж тоо 2007 оны үржлийн дунд

үед 7.46±0.61 (±SD), 2008 онд 7.01±0.84, 2009

онд ойн түймрээс шалтгаалан 0 байв.

Үржлийн улирал бүр дэх үржлийн бүлд

тэмдэглэгдсэн туслагч бодгалийн тоо ба нэгж

мод, бут дээрх өрөөсгөл хүр эрвээхийн дундаж

тоонуудын хооронд өндөр урвуу хамаарал

ажиглагдлаа (F1,2 = 158.79, P = 0.05, R2 = -0.99).

Энэ үр дүн нь ойн түймрээс үүссэн үржлийн

бүлийн идэш тэжээлийн хомсдол нь туслах зан

төрх хүчтэй илрэх гол шалтгаан мөн болохыг

харуулна.

Бидний судалгааны бүлд нийт үүрний дотор

туслагчтай үүр 2008 онд 10% (n = 2), 2009

онд 64% (n = 7) байсан ба 2007 онд туслагчид

тэмдэглэгдээгүй. Нэг үүрний туслагчдын дундаж

тоо 2009 онд 2.4±1.5 (SD; min. 1, max. 5, n =

7) байв. Бид 2008 оны туслагчтай 1, туслагчгүй

9 үүр, 2009 оны туслагчтай 7, туслагчгүй 2

үүрийг хамруулан хийсэн боловсруулалтаар

туслагчтай үржлийн эр бодгалиудын 2009 онд

ангаахайгаа хооллох эрчим нь 2008 оныхоос

даруй хоёр дахин бага (Wilcoxon, Z = 2.87, p <

0.004). Үржлийн эр болон туслагчид 2009 онд

ангаахайгаа хооллох эрчим ба зөвхөн үржлийн

эр бодгалиуд ангаахайгаа 2008 онд хооллох

эрчмийн хооронд статистикийн мэдэгдэхүйц

ялгаа илэрсэнгүй (Wilcoxon, Z = -0.14, p = 0.89)

(график 3).

Үржлийн бус болон үржих оролдлого нь

бүтэлгүйтсэн зарим шувууд туслагчид болон,

2009 оны идэш тэжээл дутмаг үржлийн улиралд

бусад үржлийн эр бодгалиудын гүйцэтгэж

хүчрэхгүй байсан үүргийг хамтран гүйцэтгэсэн

буюу ангаахайг зайлшгүй шаардлагатай

тэжээлээр таслалгүй хангаж байв. Энэ хүчин

зүйлийн нөлөөгөөр ангаахайнууд өлсгөлөнд

бага өртөж, амжилттай бойжсон билээ.

График 3. Үржлийн эр, эм шувууд болон туслагчдын

ангаахайг хооллох эрчим цагаар (дундаж ±S.E).

2009 онд нэг үүрнээс бусад бүх туслагчидтай

үүрэнд ангаахайнууд амжилттай бойжив. Харин

туслагчгүй үүрнүүдээс ангаахай нисээгүй юм.

Тиймээс туслах зан төрх үржлийн амжилтыг

нэмэгдүүлэх хүчин зүйл мөн болох дээрх үр дүнг

энэ баримт давхар батална. Цэнхэр шаазгайн

туслагчдаас үзүүлсэн нөлөөний талаарх бидний

үр дүн судалгааны бусад ажил (Filipe Canario et

al. 2004, Valencia et al. 2002, 2003, 2006)-тай

төсөөтэй.

Туслагчтай үүрнүүдийн зөвхөн нэг нь, харин

туслагчгүй үүрнүүдийн 3 нь 2009 онд мах идэшт

амьтдын нөлөөгөөр эндсэн бол нэг туслагчгүй

үүр ангаахайн өлсгөлөнгөөс болж эндэв.

Туслагчид нь тусалж буй үүрнүүдийг илүүтэй

хамгаалж, идэш тэжээлээр ангаахай, үржлийн эм

шувуудыг хангаснаар үржлийн эмүүд үүрэндээ

урт хугацаанд үлдэж, өндөг, ангаахайдаа

илүүтэй анхаарал тавьж, махчдын үүрэнд ойртох

боломжийг багасгажээ. Манай судалгааны энэ

үр дүн нь Испани болон бусад газар хийсэн

судалгаа (De La Cruz et al. 1990, Filipe Canario

et al. 2004, Munoz-Pulido et al. 1990)-тай ижил.

Үржлийн эр ба эм бодгалиудын ангаахайгаа

хооллох эрчмийн хооронд 2008 (Two-sample

t-test, t1,46 = 1.28, P = 0.21) ба 2009 онд (Two-

sample t-test, t1,38 = 0.73, P = 0.47) ялгаагүй. Энэ

баримт нь үржлийн эм ба эр бодгаль ангаахайгаа

хооллоход ижил үүрэгтэй оролцдог болохыг

харуулна. Туслагчдын ангаахайг хооллох эрчим

нь ангаахайн өсөлтийг даган нэмэгдэв (F1,5

= 6.88, P = 0.046, r = 0.76). Харин үржлийн


7

хосуудын ангаахайгаа хооллох эрчим ангаахайн

өсөлтийн хоногийг даган өсөөгүй буюу

харьцангуй тогтвортой байлаа (үржлийн эр: F1,14

= 0.20, P = 0.66; үржлийн эм: F1,16 = 2.04, P =

0.17). Энэ зүйл шувуудын хувьд туслагчид бол

орчны тааламжгүй нөхцөлд үржлийн амжилтыг

нэмэгдүүлэх нэгэн чухал хүчин зүйл мөн.

ТалархалСудалгааны ажлыг санхүүгийн хувьд дэмжиж

ажилласан Германы Гөттингений их сургуулийн

проф. Michael Muehlenberg, төслийн менежер

А.Энхмаа, Судалгааны ажилд үнэтэй зөвлөгөө

өгч, хээрийн судалгааны арга зүйг зааж өгсөн

Шинэ Зеландын Линколны их сургуулийн

проф. Kerry Jayne Wilson, Монголын шувуу

судлалын нийгэмлэгийн хамт олонд гүнээ

талархаж байна. Мөн судалгааны ажлыг

хээрийн багаж, тоног төхөөрөмжөөр хангасан

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, АНУ-

ын иргэн хатагтай Susan Sloan, АНУ-ын Mass

Audubon Society байгууллагын ажилтан Dr. Chris

Leahy нарт маш их баярласнаа илэрхийлэхэд

таатай байна. Судалгааны ажлыг боловсруулж,

нэгтгэж бичихэд санхүүгийн туслалцаа үзүүлсэн

Technologiestipendien Ost /Zentral-/Sudasien

and EURASIA ба OeAD-Austrian Agency for

International Cooperation in Education and

Research, Austria болон Австрийн Байгалийн

түүхийн музейн профессор Dr. Anita Gamauf,

түүний хамт олонд талархлаа илэрхийлье.

Эш татсан бүтээлБолд, А. 1968. Хэнтийн уулархаг районы

шувуу (зүйлийн бүрэлдэхүүн ба тархалт). БУХ-

ийн бүтээл 2:

Болд, А. 1973. Монгол орны шувуу. БУХ-ийн

бүтээл 7: 6

Болд, А. 1977. Птицы Хэнтэйского

горного района и их практическое значение.

Автореферат дисс. канд. биол. наук.

Болдбаатар, Ш. 1999. Туул голын савд

тохиолдох хэрээний овгийн шувууд. Монгол

улcын их сургуулийн эрдэм шинжилгээний

бичиг Биологи 9: 122-133.

Болдбаатар, Ш. 2006. Эгийн голын савын сээртэн

амьтны судалгааны дүнгээс. Биологийн хүрээлэнгийн

эрдэм шинжилгээний бүтээл 26: 82-100.

Козлова, Н.А. 1930. Птицы Юго-

Западного Забайкалья, Северной Монголии и

Центральной Гоби. Л.

Тугаринов, А. Я. 1929. Северная Монголия

и птицы этой страны. В кн. “Предварительный

отчет зоологической экспедиций в Северную

Монголию за 1926 г.” АН СССР. М.

Babenko, V.G. 1984. Winter records of the

azure-winged magpie (Cyanopica cyana) near

lower Amur River. Ornitologiya 19: 172.

Babenko, V. G. 2000. Birds of Lower Amur.

Moscow. Prometey.

Bogorodski, Y. 1981. Range expansion of the

azure-winged magpie (Cyanopica cyana) in the

region west to Lake Baikal. Ornitologiya 16: 153.

Bogorodski, Y. 1983. Nesting of the azure-

winged magpie in Baikal region. In. Bolotnikov.

A.M., Irisov. E.A., Irisova. N.L., Kuchin. A.P.,

Malkov. N.P., Moskvitin,. S.S., Ravkin. Yu. S.,

Smekhova. G.E. [еds]. Birds of Siberia. Papers and

theses from the Second Siberian Ornithological

Conference. Acad. Sci. USSR. Gorno-Altaisk. Russia.

Cheng, T.-H., 1987. A Synopsis of the Avifauna

of China. Berlin. P. Parey.

Cramp, S. and Perrins, C. M. 1994. Handbook

of the birds of Europe, the Middle East and North

Africa. The birds of the Western Palearctic: Crows

to finches. Vol. 8. Oxford. Oxford University Press.

De La Cruz, C., F. De Lope, and E. Da Silva.

1990. Exito reproductor del Rabilargo (Cyanopica

cyanea Pall.) en Extremadura. Ardeola 37:175–195.

Dulamsuren, Ch. 2004. Floristische Diversitaet,

Vegetetion und Standortbedingungen in der

Gebirstaiga des WestHkentey, Nord Mongolei.

PhD Thesis, Dissertations in Biology, University of

Goettingen. 267 pp.

Filipe Canario, Susana Matos, and Manuel

Soler. 2004. Environmental constraints and

cooperative breeding in the Azure-winged

magpie. Condor 106: 608-617.


8

Fomin, B.E. and Bold, A. 1991. Checklist of

Birds of Mongolian Peoples Republic. Moscow.

Nauka Publication (in Russian).

Goodwin, D. 1986. Crows of the World.

Brithish Museum (Natural History), London.

Hosono, T. 1966. A study of the life history

of Blue Magpie (1). Breeding biology. Misc. Rep.

Yamashina Institute for Ornithology 4: 327—347.

Komeda, S., Yamagashi, S. and Fujioka, M.

1987. Cooperative breeding in Azure-winged

magpies, Cyanopica cyana, living in a region of

heavy snowfall. Condor 89: 835-841.

Madge, S. and Burn. H. 1999. Crows and Jays.

London. C. Helm.

Munoz-Pulido, R. Bautista, L. M., Alonso,

J. C. and Alonso, J. A. 1990. Breeding success

of Azure-winged Magpies Cyanopica cyana in

Central Spain. Bird Study 37: 111–114.

Valencia, J., de la Cruz, C. and Carranza, J.

2002. Timing of breeding in azure-winged magpie

in Spain. Ethologia 10: 17-22.

Valencia, J., de la Cruz, C. and Gonzalez, B.

2003. Flexible helping behaviour in the Azure-

winged Magpie. Ethology 109: 545-558.

Valencia, J., de la Cruz, C., Carranza, J. and

Mateos, C. 2006: Parents increase their parental

effort when aided by helpers in a cooperatively

breeding bird. Anim. Behav. 71: 1021–1028.

IMPACTS OF FOREST FIRE AND PREDATION TO THE BREEDING BIOLOGY OF AZURE-WINGED MAGPIE (Cyanopica cyanus Pallas, 1776), MONGOLIA

*Bayandonoi Gantulga1,3, Sundev Gombobaatar1, Kerry-Jayne Wilson2, Michael Muehlenberg3

1National University of Mongolia and Mongolian Ornithological Society

2Ecology Department, Lincoln University, P.O. Box 84, Lincoln, New Zealand3Centre for Nature Conservation, University of Geottingen, Geottingen, Germany

*[email protected], [email protected]

Key words: Cyanopica cyanus, breeding, helping behavior, forest fire

We studied the breeding performance and helping behaviour of the Azure-winged magpie’s (Cyanopica

cyanus) isolated breeding colony in three breeding seasons with high nest predation and major forest fire.

Breeding success was 63% (n=49) in 2007, 47% (n=41) in 2008 and 30% (n=23) in 2009 (Kruskal-

Wallis, H2 = 3.20, P = 0.20). High inverse relevance was found between the average number of larva

of Gypsy moth and the number of helpers in years. Helping behaviour strongly instigated after forest

fire and helpers greatly played an important role in breeding performance. Comparison of nests with

and without helpers showed that helpers played a significant role in the number of fledglings. In fact,

the helpers improved the survival of nestlings and breeding success of our study colony. A total of two

occasions of helping behaviour were observed durng 176 hours of observation in 2008, whereas 100

helping behavior events were recorded for 132 hours of observation in 2009. There was no difference on

predation between 2008 and 2009. It clearly shows that nest predation was not associated with helping

behaviours for this colony. A comparison of data from 2008 and 2009 showed that the frequency of

feeding to nestlings from males in 2009 was shorter than 2008 due to a food deficency (Wilcoxon, Z =

2.87, p < 0.004). The nest failures without helpers were highly associated with nest predation (3 of 4)

and starvation of nestlings (1 of 4). However, only one nest (1 of 7) with helpers failed due to predation.

The breeding success of the nests with helpers was high because of protection from predators and food

delivery which gives an opportunity to females to spend more attention on nests.


9

We would like to acknowledge Prof. Michael Muehlenberg, manager A.Enkhmaa, Goettingen University,

Germany, Kerry-Jayne Wilson, Lincoln University, New Zealand and the Mongolian Ornithological Society

for their advice and financial support. We would like to express our thanks to Mrs. Susan Sloan, Dr. Chris

Leahy of the Mass Audubon Society, USA and the Mongolian Ornithological Society for their incredible

support of field equipments and encouragement. Our appreciation go to the Technologiestipendien Ost

/Zentral-/Sudasien, EURASIA, OeAD-Austrian Agency for International Cooperation in Education and

Research, Austria and Dr. Anita Gamauf for their help, encouragement, and support for the completion

of this work.






ISSN: 2220-5853


10

ТанилцуулгаМахчин шувуудын үүрлэхэд тохиромжтой

биет бол өндөр хүчдэлийн цемент, төмөр, модон

шонгууд болно (Ferrer et al. 1991, Harness and

Gombobaatar 2008, Harness et al. 2009, Potapov

et al. 2002, Kruger and Rooyen 2000, Гомбобаатар

нар 2005, Гомбобаатар 2006, Гомбобаатар нар

2008, Gombobaatar et al. 2007, Gombobaatar et

al. 2010 and 2012).

Өндөр хүчдэлийн шонгууд нь хээрийн

махчин шувууд үүрлэхэд тохиромжтой биет

мөн боловч бүтэц, хэлбэрийн хоцрогдсон

байдал нь махчин шувуудын хүчдэлд цохиулж

олноор эндэх шалтгаан болдог. Манай орны

өндөр хүчдэлийн шугамын шонгууд нь эртний,

хоцрогдсон бүтэцтэй бөгөөд энэ нь Мексик,

Африк зэрэг орныхтой төсөөтэй (Harness and

Wilson 2000, Гомбобаатар нар 1999, Harness and

Gombobaatar 2008).

Өндөр хүчдэлийн шонгууд нь махчин

шувуудын үүрлэх төдийгүй нүүдлийн үедээ

сууж амрах, идэш бологч амьтдаа алсаас

ажиглах, өндрөөс ангуучлахaд онцгой үүрэгтэй

(Гомбобаатар 2006, Гомбобаатар нар 2006a,

Kruger and Rooyen 2000, Rooyen 2000).

Бидний судалгааны зорилго бол Монгол

орны хээрийн махчин болон нүүдлийн бусад

шувуудад өндөр хүчдэлийн 15 КВ-ын шугамын

үзүүлэх сөрөг нөлөөг шувуудын хавар, намрын

нүүдэл ба үржлийн үед судалж илрүүлэх, эдгээр

шувуудын хүчдэлд цохиулж болон утас мөргөж

эндэх шалтгааныг тодруулах, шугамын бүтцийг

ӨНДӨР ХҮчДЭЛИЙН 15КВ-ыН ЦАХИЛГААНы ШУГАМААС ШУВУУДАД ҮЗҮҮЛЭХ СӨРӨГ НӨЛӨӨ, ТҮҮНИЙГ ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ

*Сүндэвийн Гомбобаатар1, Пүрэвдоржийн Амартүвшин1, Rick Harness2

1Монгол улсын их сургууль ба Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг2EDM International, USA


Өндөр хүчдэл, шувуу, махчин шувуу, үхэл хорогдол, хүчдэлд цохиулах

Гомбобаатар, С., Амартүвшин, П., Harness, R. 2013. Өндөр хүчдэлийн 15кв-ын цахилгааны шугамаас шувуудад үзүүлэх сөрөг нөлөө, түүнийг шийдвэрлэх арга зам. Монгол орны шувуу / Оrnis Mongolica 2: 10-23.

Gombobaatar, S., Amartuvshin, P., Harness, R. 2013. Negative impacts of 15 kv power lines on the birds of Mongolia and retrofitting measures. Монгол орны шувуу / Оrnis Mongolica 2: 10-23.

20 January 2013 30 December 2013


Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2013 Vol. 2: 10-23. Гомбобаатар нар /Gombobaatar et al. 2013

11

шувуудад сөрөг нөлөө багатай, эсвэл сөрөг

нөлөөгүй болгон өөрчлөх, нэмэлт материал,

тоног бэхлэх зэрэг болно.

Судалгааны талбай, материал, арга зүйСүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр-Халзан (БХ),

Уулбаян-Мөнххаан (УМ) сумдын нутагт 2007

оны 9 сар, 2009 оны 6, 9-р сард, Дундговь

аймгийн Адаацаг- Сүм Хөх бүрдийн (АС) нутагт

2008 оны 9-р сард 15КВ цахилгаан шугамыг

шалгах, хянах ажлыг зохион байгуулав. Манай

оронд 2004 оноос эхлэн бетон тулгуур, төмөр

хөндлөвч, цахилгаан гүйдэлтэй 3 утас бүхий

15КВ-ын өндөр хүчдэлийн шугамыг байгуулж,

ашиглалтанд оруулсан. Шон хоорондын зай 150

м. Хорин шон тутамд 4 таталгат-чангалагч шон

(анкер) байгуулжээ.

Судалгааны УМ талбайд 2007, 2009 онд

судалгааг гүйцэтгэв. Үхсэн шувуудын эндсэн

хугацааг үлдэгдлийн үнэр, ялзрал, бүрэн бүтэн

байдал, сэг идэгч шавжид идүүлсэн байдал,

судлаачдын ажлын туршлага, үлдэглүүдийг

хооронд нь болон лабораторийн нөхцөлд

хийсэн туршилгын үхсэн шувуутай харьцуулах

аргаар ерөнхийлөн тодорхойллоо. 2007-2009

оны 9-р сарын судалгааг үржлийн (5-7-р сар)

ба намрын нүүдлийн (8-9-р сар), харин 2009

оны 6-р сарын судалгааг хаврын нүүдлийн (4-

5-р сар) ба үржлийн үе (5-6-р сар)-ийн үхэл

хорогдол гэж ойлгож болно.

Ш.Цэгмид (1969)-ийн манай орны

геоморфологи, өргөрөг-бүсийн шинжийг

хослуулан тодорхойлсон мужлалаар судалгааны

Баяндэлгэр, Халзан, Уулбаян, Мөнххааны шугам

нь Монголын дорнод талын их муж, Дарьгангын

талархаг муж, ухаа гүвээт, дундад талын

тойрогт, харин Адаацагийн шугам нь Говийн их

муж, дорнод говийн муж, умард говийн гүвээт

талын тойрогт багтана. Сүүлийн үеийн уул тогтох

хөдөлгөөнөөр өндөрт өргөгдөөгүй, харьцангуй

нам байдалтай үргэлжилсэн, хад чулуутай,

гуу жалгаар хэрчигдсэн, боржин чулуун хад

зонхилох налуу хажуутай мөлгөр нам уулс, цав

толгод, хотгор хонхоруудтай, уулсын үнэмлэхүй

өндөр 1,400-1,800 м, дулаан уур амьсгалтай

учир цэвдэггүй. Чийг бага, элсэрхэг хөрстэй,

гадаргын ус ховортой. Хөхтөн амьтны аймгийн

хувьд Монгол Төвдийн муж, Монгол-Дагуурын

хээрийн тойрогт хамаарагдах ба давамгайлагч

төлөөлөгчид нь мэрэгчдээс үлийн цагаан оготно,

хэргэлзий оготно, зумбараа зурам, дагуур

огодой, хул чичүүл болно (Банников 1954).

Зураг 1. Судалгааны талбайн байршил


12

Судалгааны эдгээр талбайг өндөр хүчдэлийн

15КВ-ын цахилгаан шугамыг хамруулан, амьдрах

орчны нөхцлийн харьцангуй ижил шинжийг

харгалзан сонгов (зураг 1).

Судалгааны “УМ”талбайн 61 км шугамд 527

шон, БХ талбайн 70 км шугамд 624 шон, АС

талбайн 30 км шугамд 272 шонг нэг бүрчлэн

шалгаж, нийт 283 км замналаар хээрийн

судалгааг гүйцэтгэлээ.

Бид сумын төв бүрийн дэд станцыг

шалгаж, түүнийг эхлэлийн цэгболгож, ОХУ-д

үйлдвэрлэсэн УАЗ фургон машинаар шугамын

утас доорхи замын бартааг үл харгалзан 10-20

км/цагийн хурдтай явж, утас мөргөж эндсэн

шувуудыг цуглуулж, баримтжуулав. Шон бүрийн

доор зогсож, явганаар шонгийн эргэн тойрон

15 м голдочтой талбайд эндсэн шувуудын

үлдэгдлийг хайж олсон юм. Шонгийн ойролцоо

ургамалжилт ихтэй, өндөр тохиолдолд бид

10-15 минутын турш шувуудын үлдэгдэл

хайв. Эндсэн шувууны үлдэгдэл бүрийг гэрэл

зургаар баримтжуулан, хүчдэлд цохиулсныг

EDM International (2004) бүтээлд үндэслэн хөл,

далавч, бусад өд, эрхтэн дээрх шатсан болон

гэмтсэн ул мөрийг тулгуурлан тогтоолоо.

Шувуудын нас, хүйсийг Даваа нар (1994),

Harrison & Greensmith (1993), Svensson

(1984), Иванов ба Штегман (1978) бүтээл,

мөн боломжгүй үлдэгдлийг МУИС-ийн болон

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн өдний

цуглуулга, чихмэлтэй харьцуулан тодорхойлов.

Өмнө дурдсан судалгааны талбай нь

хуурайсаг хээрийн ургамжилттай учир ургамлын

өндөр 20 см хэтрэхгүй нь эндсэн шувуудын өд,

яс мэт бусад үлдэгдлийг хайж олох, илрүүлэхэд

хүндрэлгүй байв.

Судалгааны талбайд хүчдэлд цохиулж эндсэн

шувуудын хорогдлыг хавар, намрын нүүдлийн

болон үржлийн хугацаагаар харьцуулсан

судалгааг Harness & Gombobaatar (2008) нарын

судалгааны аргачлал (GPS wayрoints; digital

photos; power pole configurations, including

transformers, arresters, cutouts, etc.; retrofitting

measures; signs of raptor usage/mortality/

nesting; species name; sex/age; contact points

(burn marks); habitats; topography; land use)-ыг

ашиглан гүйцэтгэв.

Өндөр хүчдэлд цохиулж эндсэн зүйлийн

шувуудын биеийн уртыг Mullarney et al. (1999),

Shimba (2007), Brazil (2009) зэрэг бүтээлээс иш

татлаа.

Өндөр хүчдэлийн 15КВ-ын шугамын

дагуу 4 удаагийн судалгаагаар 529 шувууны

үлдэгдэл илрүүлж, тэдгээрийн нас, хүйс,

байрлал, хорогдлын шалтгааныг тодорхойлон

баримтжуулав. Эндсэн шувуудын байрлалыг

газрын зураг дээр тэмдэглэхдээ OZI Explorer, ARC

View GIS 3.2 программ ашигласан. Өгөгдлийг

Jump 5.0, SPSS10.0, МS Excel-ийн data analyze

программын тусламжтай боловсруулав.

Үр дүн

Өндөр хүчдэлд цохиулж болон утас мөргөж

эндсэн шувуудын тоо, зүйлийн бүрэлдэхүүн

Арван таван киловольтийн өндөр хүчдэлийн

283 км үргэлжлэх шугам дагуу хүчдэлд цохиулж

болон утас мөргөж эндсэн нийт 29 зүйлд

хамаарах 529 бодгалийг илрүүлэв (хүснэгт 1).

Өндөр хүчдэлд цохиулан эндсэн нийт 13

зүйлийн өдөр болон шөнийн махчин шувууд

бүгд Нүүдлийн зүйлийн тухай конвенци (CMS),

Зэрлэг амьтан ба ургамлын аймгийн ховордсон

зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах

тухай конвенци (CITES)-ийн нэг (Falco naumanni)

ба хоёрдугаар хавсралт (бусад зүйл)-д багтжээ.

Олон улсын байгаль хамгаалах холбоо (IUCN)-

ны ховордлын үнэлгээгээр Falco naumanni

нь “Эмзэг” (VU) (одоогоор “Анхааралд

өртөхөөргүй” гэсэн үнэлгээтэй болсон), Falco

cherrug нь “Устаж болзошгүй” (EN), Aegypius

monachus “Ховордож болзошгүй” (NT) ангилалд

багтана (Gombobaatar et al. 2011).

Хүчдэлд цохиулж эндсэн шувуудын дотор

махчин шувуу 207 бодгаль (64.1%) (n=207,

min.1, max. 63), харин бусад шувуу116 бодгаль

(35.9%) (n=116, min.0, max. 94) байна. Олон

улсын байгаль хамгаалах холбооны улаан


13

номын ангиллаар ховор зүйлүүд нийт махчин

шувуудын дотор 31% хүрч буйгаас үзвэл 15КВ-

ын шугам нь ховор болон ховордож буй махчин

шувуудад их сөрөг нөлөөтэй болно (хүснэгт 1).

Судалгаанд хамрагдсан өндөр хүчдэлийн

шугамын нийт уртыг шувууны хорогдолд

харьцуулан үзэхэд, хүчдэлд цохиулж болон

утас мөргөж эндсэн шувууд 1.86 шувуу/км,

харин зөвхөн хүчдэлд цохиулж эндсэн шувууд

1.14 шувуу/км, зөвхөн хүчдэлд цохиулж эндсэн

махчин шувууд 0.73 шувуу/км байна.

Үржлийн болон намрын нүүдлийн үед

хүчдэлд цохиулж болон мөргөж эндсэн махчин

шувуудын бодгалийн тоо нь харилцан адилгүй.

Цохиулж эндсэн махчин шувуудын тоо нь

мөргөснөөс мэдэгдэхүйц олон байна (χ2=18.3,

df=3, P<0.0004). Хүчдэлд цохиулж үхсэн махчин

шувуудын насыг тодорхойлбол бие гүйцсэн

58.5% (n=120), залуубуюу 1-2 жилийн настай

6.8% (n=14), нисгэл ангаахай 13.7% (n=28),

тодорхойгүй 21% (n=43) эзэлнэ.

No Зүйлийн нэрЭндсэн бодгалийн тоо, эзлэх хувь

Хүчдэлд цохиулсан

%Утас

мөргөсөн%

1 Сохор элээ (Milvus migrans) 5 1.55 0 0

2 Үлэг харцага (Accipiter gentilis) 3 0.93 0 0

3 Шилийн сар (Buteo hemilasius) 63 19.50 1 0.49

4 Талын сар (Buteo rufinus) 1 0.31 0 0

5 Ойн сар (Buteo buteo) 3 0.93 0 0

6 Тарважи бүргэд (Aquila nipalensis) 7 2.17 0 0

7 Цармын бүргэд (Aquila chrysaetos) 13 4.02 1 0.49

8 Нөмрөг тас (Aegypius monachus) 2 0.62 0 0

9 Идлэг шонхор (Falco cherrug) 60 18.58 0 0

10 Зээрд шонхор (Falco naumanni) 2 0.62 0 0

11 Начин шонхор (Falco tinnunculus) 44 13.62 0 0

12 Наран бөднө (Coturnix japonica) 0 0 1 0.49

13 Азийн сүвээцагаан (Pluvialis fulva) 0 0 1 0.49

14 Монгол ногтруу (Syrrhaptes paradoxus) 0 0 165 80.10

15 Дорнын хүүрзгэнэ (Streptopelia orientalis) 0 0 1 0.49

16 Эгэл шаршувуу (Bubo bubo) 2 0.62 0 0

17 Хотны бүгээхэй (Athene noctua) 2 0.62 0 0

18 Бөвөөлжин өвөөлж (Upupa epops) 10 3.10 0 0

19 Талын жиргэмэл (Calandrella brachydactyla) 0 0 1 0.49

20 Монгол болжмор (Melanocorypha mongolica) 1 0.31 8 3.88

21 Шоорон эвэртболжмор (Eremophila alpestris) 1 0.31 4 1.94

22 Годлевскийн шийхнүүхэй (Anthus godlewskii) 0 0 8 3.88

23 Улаанхошуут жунгаа (Pyrrhocorax pyrrhocorax) 5 1.55 0 0

24 Хон хэрээ (Corvus corax) 94 29.10 2 0.97

25 Хурган намнаа (Ficedula albicilla) 0 0 1 0.49

26 Бүжимч чогчиго (Oenanthe isabellina) 5 1.55 8 3.88

27 Өнгөлүүрт гургалдай (Luscinia calliope) 0 0 1 0.49

28 Номин гургалдай (Luscinia cyane) 0 0 1 0.49

29 Жиргэмэл (Calandrella spр.) 0 0 2 0.97

Нийт 323 100 206 100

Хүснэгт 1. Судалгааны талбайд өндөр хүчдэлд цохиулж болон мөргөж үхсэн шувууд (2007-2009)


14

Өндөр хүчдэлд цохиулах шалтгаан

Бетон тулгуур, төмөр хөндлөвч, цахилгаан

гүйдэл бүхий 3 утастай 15КВ-ын шугамын шонд

шувууд нүүдлийн үедээ сууж амрах, өндрөөс

ангуучлах, үүр засах үедээ хүчдэлд цохиулж үхэх

нь дараах шалтгаантай. Үүнд:

1. Зураг 2-т үзүүлсэн цэгүүд нь цахилгаан

гүйдэлтэй холбогч утас ба газардуулагчтай

холбогдсон цемент тулгуурын доторх төмрийг

шувуу холбосноор “Гүйдэл дамжуулагч” болон

хүчдэлд цохиулдаг болохыг харуулав.

2. Цахилгаан гүйдэлтэй утас ба

газардуулагчтай холбогдсон төмөр хөндлөвч

хоёрыг шувуу холбож, “Гүйдэл дамжуулагч”

болсноор хүчдэлд цохиулна.

3. Тас, бүргэд мэт том биетэй шувууд зураг

2-ын 3-т үзүүлсэнчлэн хүчдэлтэй хоёр утсыг

далавчаараа холбосны улмаас хүчдэлд цохиулж

эндэнэ. Гэхдээ энэ нь 15КВ-ын шугамд харьцангуй

ховор тохиолдох үзэгдэл бөгөөд энэ тохиолдолд

шувууны бие ихээр түлэгдэнэ (зураг 2).

Хүчдэлд цохиулж эндсэн шувуудын тоо ба

биеийн хэмжээний хамаарал

Өндөр хүчдэлд цохиулж үхсэн шувуудын

биеийн урт дунджаар 45.1±22.6 cм (min.15, max.

100, n=19). Хамгийн том нь нөмрөг тас, 100 см

бол, хамгийн жижиг нь бүжимч чогчиго, 15 см

байв. Биеийн урт 15 см-ээс бага шувуудын хувьд

хүчдэлд цохиулж эндэх боломж бага. Харин 15

см-ээс дээш биеийн урттай зүйлүүдийн хувьд

хүчдэлд цохиулж эндэх магадлал харьцангуй

өндөр. Хүчдэлд цохиулж эндсэн шувуудын

биеийн урт ба бодгалийн тооны хооронд

хамаарал маш бага (Spearman correlation,

ρ=0.14, df=18, P>0.2).

Утас мөргөж үхсэн шувуудын хорогдол

Бидний 2007-2009 оны судалгааны явцад

өндөр хүчдэлийн утас мөргөж эндсэн нийт 16

зүйлд хамаарах 206 бодгалийн дотор Монгол

ногтруу (Syrrhaptes paradoxus) хамгийн олон

буюу 80.1% эзлэж байна (хүснэгт 1). Энэ

нь сүрэглэн нисэх шувууд олноороо утас

мөргөдөгтэй холбоотой.

Хүчдэлд цохиулж болон утас мөргөж эндсэн

шувуудын харьцуулал

Судалгааны “УМ” талбайн 2007 онд өндөр

хүчдэлд цохиулж болон утас мөргөж эндсэн

шувуудын зүйл ба бодгалийн тоог 2009 оны

дүнтэй харьцуулахад өсөх хандлага ажиглагдана

(график 1).

Зураг 2. 15КВ-ын шонгийн бүтэц (1,3-Анкер) (2-нэг тулгуурт)

График 1. Зүйл ба эндсэн бодгалийн тооны харьцуулал (2007 ба 2009)


15

Өндөр хүчдэлийн шугамыг шувуунаас

хамгаалахаар авсан арга хэмжээ

Холбогдох эрчим хүчний компаниуд 15КВ-

ын өндөр хүчдэлийн шугамыг шувуунаас

хамгаалах зорилгоор хуванцар суурьтай хадаас,

туузыг 2004, 2006 онд ашиглажээ. Судалгааны

“УМ” талбайн 61 км үргэлжлэх шугамын

төмөр хөндлөвчтэй нийт 527 шонгийн 122-

т шувуу суухаас сэргийлсэн 1-4 ширхэг хадаас

байрлуулжээ. Хүчдэлд цохиулж үхсэн шувуудын

нийт тоог хадаастай болон хадаасгүй шонгоор

харьцуулахад статистикийн хувьд мэдэгдэхүйц

ялгаа илрэв (Kruskal-Wallis test, Z=71.16, df=1,

P<0.001). Шугамыг шувуунаас хамгаалах

зорилгоор тавьсан хадаастай шон дахь шувууны

үхэл нь хадаасгүй шонгоос их байлаа.

Хадаасны тоо ба хүчдэлд цохиулж эндсэн

шувуудын тооны хооронд корреляцийн эерэг,

өндөр хамаарал 2007 (Spearman correlation,

ρ=0.6, df=3) ба 2009 онд (Spearman correlation,

ρ=0.8, df=3) ажиглагдав. Өөрөөр хэлбэл,

хөндлөвч дээрх хадаасны тоо олшрох нь олон

шувуу үхэх шалтгаан болжээ (график 2).

График 2. Хүчдэлд цохиулан эндсэн шувуу ба

хадаасны тооны хамаарал

Эрчим хүчний компанийн ажилчид

судалгааны “БХ” талбайн 70 км шугамын

цахилгаантай утсыг шаазан тусгаарлагчаас

хоёр тийш 70-80 см зайд тусгаарлагч туузаар

ороожээ. Утсыг нь туузаар ороосон шонд нийт

6 зүйлд хамаарах 57 бодгаль, харин туузаар

ороогоогүй шонд 6 зүйлийн 19 бодгаль цохиулж

эндэв. Тууз ороосон утастай шонд цохиулж үхэх

бодгалийн тоо нь тууз ороогоогүй шонд эндсэн

шувуудаас даруй 3.2 дахин их байна.

Шувуу хамгаалах арга хэмжээ

Шугамын дээрх бүтцийг шийдвэрлэхийн

тулд хүчдэлтэй утас, газардуулагчтай холбосон

төмөр хөндлөвчийг тусгаарлагчаар бүрхэх нь

чухал юм. Тусгаарлагч бүтцийн дараах загварыг

Канадын Кантега, АНУ-ын EDM International

байгууллагатай хамтран зохион бүтээгээд байна

(зураг 3). Шувуу хамгаалахын тулд төмөр

хөндлөвчийг хуванцар тусгаарлагчаар бүрхэх,

шаазан тусгаарлагчийг хуванцараар бүрхэх, мөн

шаазан тусгаарлагчаас хоёр тийш гарсан утсыг

резин тусгаарлагчаар бүрхэх (зураг 3), мөн

анкерын холбогч утсыг төмөр хөндлөвч доогуур

оруулах зэрэг арга хэмжээг авах шаардлагатай

байна.

Зураг 3. Шаазан тусгаарлагч, төмөр хөндлөвч,

хүчдэлтэй утсыг бүрхсэн тусгаарлагчууд

Хүчдэлд цохиулж эндсэн шувууд, эдийн засгийн

үнэлгээ

Хээрийн судалгааны 2007, 2008, 2009 онд

шалгасан 283 км шугамын хүчдэлд цохиулж

үхсэн шувуудын дундаж тоог харгалзан манай

оронд өнөөдрийн байдлаар баригдаад буй нийт

2,414 км-ийн урттай 15КВ-ын шугамд тооцоолбол

нэг жилд дунджаар 783 бодгаль эндэж байна.

Үүний дотор шилийн сар, идлэг шонхор, начин

шонхор зэрэг олон улсын хэмжээнд ховордож,


16

олон улсын конвенцийн жагсаалтанд орсон

шувууд олноор үхэж байгаа нь анхаарал татна

(график 3).

Зөвхөн 15КВ-ын өндөр хүчдэлийн шугамын

хүчдэлд цохиулж 2007, 2008, 2009 онд эндсэн

нийт шувуудыг Монгол улсын Засгийн газрын

2005 оны 248-р тогтоолд заасан ан, амьтны

экологи, эдийн засгийн үнэлгээнд тулгуурлан

үнэлбэл дээрх хугацаанд хамгийн багаар

264,746,500 төгрөгийн хохирлыг байгалийн

баялагт учруулжээ (хүснэгт 2).

Хээрийн судалгааны дүнг харгалзан хүчдэлд

цохиулж эндсэн махчин шувуудын дундаж тоог

2010 оны эхний улирлын байдлаар ашиглалтанд

оруулсан 15КВ-ын нийт 2,414 км шугамаар

тооцвол хамгийн багаар бодоход жил бүр

456,587,201 төгрөгөөр үнэлэгдэх шувуудыг

хөнөөж байна.

График 3. Монгол орны 15КВ шугамын хүчдэлд нэг

жилд цохиулан эндсэн шувуудын дундаж тоо

ДД Зүйлийн нэрЭр

(мянган төгрөг)

Эм (мянган төгрөг)

Төл буюу ангаахай,залуу шувуу

(мянган төгрөг)

Нийт (мянган төгрөг)

1 Сохор элээ (Milvus migrans) 500.00 - - 500.0

2 Үлэг харцага (Accipiter gentilis) - - 510.00 510.00

3 Талын сар (Buteo rufinus) - - 170.00 170.00

4 Ойн сар (Buteo buteo) 100.00 130.00 170.00 400.00

5 Шилийн сар (Buteo hemilasius) 5,800.00 520.00 170.00 6,490.00

6 Тарважи бүргэд (Aquila nipalensis) 600.00 - 170.00 770.00

7 Цармын бүргэд (Aquila chrysaetos) 700.00 260.00 680.00 1,640.00

8 Нөмрөг тас (Aegypius monachus) 200.00 - - 200.00

9 Идлэг шонхор (Falco cherrug) 42,000.00 113,100.00 86,700.00 241,800.00

10 Зээрд шонхор (Falco naumanni)

- - 153.00 153.00

11 Начин шонхор (Falco tinnunculus) 11,250.00 409.50 918.00 12,577.50

12 Эгэл шаршувуу (Bubo bubo) 18.00 - - 18.00

13 Хотны бүгээхэй (Athene noctua) 18.00 - - 18.00

Нийт 60,686.00 114,419.50 89,641.00 264,746.50

Хүснэгт 2. Хүчдэлд цохиулж эндсэн махчин шувуудын экологи-эдийн засгийн үнэлгээ


17

ХэлэлцүүлэгБүтцийг алдаж тооцсон өндөр хүчдэлийн

15КВ-ын 283 км үргэлжлэх шугамд нийт 29

зүйлд хамаарах 529 бодгаль шувуу хүчдэлд

цохиулж болон утас мөргөж эндсэн нь Ferrer et

al. (1991), Harness et al. (1999, 2000, 2008, 2009),

Rooyen (2000), Diego et al. (2005), Karyakin et al.

(2005, 2008a, 2009), Болдбаатар (2006) нарын

судалгааны үр дүнтэй төсөөтэй байлаа. Хүчдэлд

цохиулж эндсэн нийт 13 зүйлийн өдөр болон

шөнийн махчин шувууд нь олон улсын конвенци,

гэрээ хэлэлцээрт тусгагдсан бөгөөд эдгээр ховор

шувууг хамгаалахын тулд өндөр хүчдэлийн

шугамын бүтцийг өөрчлөх, эсвэл тусгаарлагч

нэмэлт материал суурилуулах шаардлагатай

болж байна.

Үржлийн болон намрын нүүдлийн үед хүчдэлд

цохиулж эндсэн махчин шувуудын бодгалийн тоо

нь судалгааны талбай бүрт харилцан адилгүй нь

идэш тэжээлийн нөөцтэй хамааралтай (Benson

1981). С. Гомбобаатар (2006) судалгаагаар утас

мөргөж, хүчдэлд цохиулж эндсэн идлэг шонхорын

тоо нь үлийн цагаан оготнотой нутагт олон байдаг.

Өндөр хүчдэлийн шон дээр махчин шувууд оготно

мэт мэрэгчдийг ангуучлах, шувууд нүүдлийн үедээ

сууж амрах, хоноглох ба үүрлэнэ (Ellis et al. 1997,

Potapov et al. 2001, Potapov et al. 2002, Гомбобаатар

2006, Гомбобаатар нар 2006а). Судалгааны

“УМ” талбайд харьцангуй олон махчин шувууд

үхсэн нь энэ нутагт үлийн цагаан оготно олширч

буйтай холбоотой. Хүчдэлд цохиулж эндсэн насыг

нь тодорхойлоход хүндрэлтэй шилийн сар, хон

хэрээнийүхэл их байсан учир “тодорхойгүй” гэсэн

ангилал 21% хүрэв.

Ferrer et al. (1991), Rooyen (2000), Harness

(2000), Harness & Gombobaatar (2008), Harness

et al. (2009), Karyakin et al. (2005, 2008a,

2009) нарын судалгаагаар төмөр хөндлөвч

нь газардуулагчтай холбогдсон тохиолдолд

хөндлөвч дээр сууж, утсанд хүрсэн шувуу бүхэн

хүчдэлд цохиулдаг. Иймээс өндөр хүчдэлийн

шугам барихдаа төмөр хөндлөвчнөөс татгалзах

шаардлагатай. Цахилгаан гүйдэлтэй холбогч

утсыг төмөр хөндлөвчийн доогуур байрлуулах

ёстой ч, технологийн алдаа гаргаж хөндлөвчийн

дээгүүр гаргасан нь олон шувууг хөнөөх шалтгаан

болов. Төмөр хөндлөвчийн урт нь одоогийн

15КВ-ын шугамынхаас богино байж болохгүй

бөгөөд богино тохиолдолд нөмрөг тас, хээрийн

болон цармын бүргэд мэт том биетэй шувууд

хүчдэлтэй хоёр утсыг далавчаараа холбосны

улмаас богино холболт үүсгэж, өөрсдөө эрсдэх,

мөн шугамыг гэмтээх аюултай.

Өндөр хүчдэлд цохиулж шувуудын эндэх нь

экоморфологийн онцлогоос хамаардаг (Diego

et al. 2005). Том биетэй шувууд ихэвчлэн төмөр

хөндлөвч дээр сууж улмаар холбогч утас ба

шаазан тусгаарлагчийн хажуугийн цахилгаантай

утсанд хошуугаа цэвэрлэхдээ хүрэх, нисэх,

санамсаргүй сүүл, далавчаараа хүрэхэд хүчдэлд

цохиулна. Бүжимч чогчиго, монгол болжмор,

шоорон эвэртболжмор зэрэг жижиг биетэй

шувуудын хүчдэлд цохиулж үхэх шалтгаан нь

дээрх том биетэй махчин шувуудынхтай ижил

юм. Үхлийн хэмжээ харьцангуй бага нь тэдний

бие богино учир утсанд хүрэх магадлал багатай

холбоотой. Жижиг шувууд ихэвчлэн холбогч

утасны шаазан тусгаарлагчтай холбогдох хэсэгт

хүрснээс хүчдэлд цохиулдаг.

Судалгааны явцад өндөр хүчдэлийн шугамын

утас мөргөж эндсэн нийт 16 зүйлд хамаарах

206 бодгалийн дотор монгол ногтруу өндөр

буюу 80.1% эзэлсэн нь энэ зүйлийн 2008 оны

улирлын ер бусын нүүдэлтэй холбоотой. 2008

оны 9-р сард улирлын нүүдлийн үед 1000 гаруй

бодгалиар сүрэглэсэн ногтруу нар орохоос

өмнө баруун хойш нам өндөртэй хурдтай нисэх

үедээ ихэвчлэн хоёр шонгийн дунд орчимд утас

мөргөж олноор эндэж байв. Хэнтий аймгийн

Дархан сумын нутагт нэг цагт ойролцоогоор

11,000 бодгалийг тоолж байлаа. Үржлийн үедээ

ус уухаар талын нуур, булаг руу нисэхдээ тэд

утас мөргөж олноор энддэг. G.F.E.Janss &

M.Ferrer (1998)-ээр тууз хэлбэрийн материал нь

шувуудын үхлийг багасгахад бага нөлөөтэй. Утас

мөргөлтийг багасгахын тулд гол, нуур, горхинд

ойр байрлах хоёр шонгийн дунд цахилгаан

дамжуулах шугамын утсанд бөмбөлөг, дарцаг

хэлбэрийн нисэж буй шувуунд алсаас ялгаран

харагдахуйц материал байрлуулах нь зүйтэй.


18

Судалгааны “УМ” талбайд утас мөргөж болон

өндөр хүчдэлд цохиулан эндсэн шувуудын

тоог 2007 ба 2009 оноор харьцуулахад өсөх

хандлагатай нь шувууд шугамд дасаж үүрлэх

оролдлого хийх нь ихэссэнтэй холбоотой. Идэш

тэжээлийн нөөц ихсэх ба махчин шувуудын

өндөр хүчдэлд цохиулж эндсэн бодгалийн

тооны хооронд хамаарал байдаг (Benson

1981, Гомбобаатар 2006)-ийг харгалзвал

эндэх шувуудын тоо ихсэх бас нэгэн шалтаан

бол тухайн нутагт үлийн цагаан оготно зэрэг

мэрэгчид олшрох хандлага ажиглагдаж буйтай

холбоотой гэж үзэхээр байна.

Холбогдох эрчим хүчний байгууллагууд 15КВ-

ын шугамд шувууны үхэл их байгааг харгалзаж

өндөр хүчдэлийн шугамыг шувуудаас хамгаалах

зорилготой хуванцар суурьтай хадаасыг төмөр

хөндлөвч дээр байрлуулжээ. Энэхүү хамгаалах

арга хэмжээ нь үр дүнтэй биш болохыг

“хадаастай шон дахь шувуудын үхэл нь хадаасгүй

шонгоос их байсан” бидний судалгаа батална.

Төмөр хөндлөвч дээр төмөр хадаас, төмрөөр

хийсэн бусад биет байрлуулах нь шувуудад

сөрөг нөлөөтэйг Karyakin (2008), Harness &

Gombobaatar (2008), Harness et al. (2009) нарын

судалгаа харуулна. Бидний болон Harness et al.

(2009) нарын судалгаагаар хөндлөвч дээрээ олон

хадаастай шонд шувуудын хүчдэлд цохиулах

эрсдэл их байв. Учир нь шонгийн хөндлөвч

дээрх 4 хадаас нь идлэг шонхор, цармын ба

хээрийн бүргэд зэрэг том биетэй шувууд суухаас

хамгаалах талтай ч, бөвөөлжин өвөөлж, начин

ба зээрд шонхор, хотны бүгээхэй, улаанхошуут

жунгаа зэрэг шувуудыг утас руу шахах, улмаар

утсанд шүргэлцэх, хүрэх нөхцөлийг бүрдүүлнэ.

Шонгийн хоёр талын хөндлөвч дээрх хоёр хадаас

нь идлэг шонхор, шилийн сар, ойн сар, талын

сар, сохор элээ, үлэг харцгай зэрэг шувуудын

утсанд ойртож суухад түлхэц өгдөг учир

эдгээрийн хорогдол их байв. Иймээс хуванцар

суурьтай хадаасыг хөндлөвч дээр бэхлэхийг

зогсоох, хэрэв хадаастай төсөөтэй хуванцар

материал байрлуулах бол шувууны биеийн урт,

далавчны хэмжээ, мөн зан төрхийн онцлогийг

тусгахад мэргэжлийн байгууллагын зөвлөгөөг

авч, хамтран ажиллах нь зайлшгүй чухал.

Судалгааны “БХ” талбайн шугамд эрчим

хүчний компанийн ажилчид цахилгаантай

утсыг шаазан тусгаарлагчаас 70-80 см зайд

зориулалтын бус туузаар ороосон нь шувууд

олноор үхэх бас нэгэн шалтгаан болжээ.

Е.Potapov et al. (2003) С.Гомбобаатар (2006)

нарын судалгаагаар хиймэл үүрэнд үүрний

материал болох бут, сөөгний цөөн иш, даавуу мэт

намирсан зүйлийг байршуулах нь шилийн сар,

хон хэрээний анхаарлыг татаж, улмаар тэдгээр

шувуу уг хиймэл үүрийг сонгоно. Цахилгааны

утсыг ороосон туузны үзүүрийг хумин тогтоосон

бэхлэгч хуванцар нь тасарснаар тууз сувигдаж

унжсан тууз нь үржлийн үед махчин шувуудыг

тэдгээр шонд суух, улмаар үүр барих оролдлого

хийх нөхцөлийг бүрдүүлж, улмаар олон зүйл

махчин шувуу үхэхэд нөлөөлөв.

Өндөр хүчдэлд цохиулан эндэж буй дээрх

асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд Канадын

Кантега, АНУ-ын EDM International, Монголын

шувуу судлалын нийгэмлэг, МУИС-ийн судлаач,

эрдэмтдийн хамтран бүтээсэн хүчдэлтэй утас,

газардуулагчтай холбосон төмөр хөндлөвчийг

бүрхэх хуванцар тусгаарлагч бүтцийн

загварыгдээр дурьдсан нийт 2,414 км болон

удахгүй барихаар төлөвлөж буй 15КВ-ын бүх

шугамд байршуулах шаардлагатай. Энэ арга

хэмжээг авч хэрэгжүүлэх арга замаар Монгол

улс олон улсын конвенци (CMS, CBD, CITES)-д

нэгдэн орсон гишүүн орныхоо хувьд биологийн

төрөл зүйлийг хамгаалах үүргээ биелүүлэх нь

зүйн хэрэг бизээ. Мөн анкерын холбогч утсыг

төмөр хөндлөвч доогуур оруулах болон резин

тусгаарлагчийг углах арга хэмжээг цаг алдалгүй

авах нь чухал байна.

Бидний 2007-2009 оны судалгаанд

хамрагдсан 283 км шугамд цохиулж үхсэн

шувуудын дундаж тоог нийт 2,414 км-ийн

урттай шугамд тооцоолбол нэг жилд дунджаар

783 бодгаль шувуу үхэж, хамгийн багаар

тооцоолоход 456,587,201 төгрөгөөр үнэлэгдэх

шувуудыг жил тутамд хөнөөж байна.


19

Дүгнэлт-Газардуулагчтай холбогдсон төмөр хөндлөвч,

анкерын холбогч утас төмөр хөндлөвчийн дээгүүр

гарсан бүтэцтэй 15КВ-ын өндөр хүчдэлийн шугам

нь манай оронд төдийгүй дэлхийд ховордож буй

15 см-ээс дээш биеийн урттай шувуудыг олноор

хөнөөдөг ба эндэж буй шувуудын зүйл болоод

бодгалийн тоо өсөх хандлагатай.

-Шувуудын утас мөргөж эндэх нь харьцангуй

бага боловч судалгааны талбайд 2008 онд

монгол ногтрууны ер бусын улирлын шилжилт

явагдсанаас шалтгаалан тэд олноор утас мөргөн

энджээ.

-Өндөр хүчдэлийн шугамд байрлуулсан

хуванцар суурьтай хадаас, тууз нь шугам болон

шувуу хамгаалах зөв зохистой хамгааллын арга

хэмжээ биш юм.

-Манай улсын төдийгүй олон улсын хэмжээнд

анхаарал татсан 15КВ-ын шугамын асуудлыг

холбогдох байгууллагууд анхааран, шувуу

хамгааллын арга хэмжээг цаг алдалгүй хамтран

авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

ТалархалЭнэхүү судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэхэд

мэргэжлийн болон санхүү, багаж, тоног

төхөөрөмжийн дэмжлэг, туслалцаа үзүүлсэн

МУИС-ийн Азийн судалгааны төв, Английн

Oriental Bird Club, АНУ-ын EDM International

байгууллагын хамт олонд, мөн АНУ-ын Mass

Audubon нийгэмлэгийн Chris Leahy болон

хатагтай Susan Sloan нарт талархаж буйгаа

илэрхийлж байна.

Судалгааны ажлыг боловсруулж, нэгтгэж

бичихэд санхүүгийн туслалцаа үзүүлсэн

Technologiestipendien Ost /Zentral-/Sudasien

and EURASIA ба OeAD-Austrian Agency for

International Cooperation in Education and

Research, Austria болон Австрийн Байгалийн

түүхийн музейн профессор Dr. Anita Gamauf,

түүний хамт олонд талархлаа илэрхийлье.

Эш татсан бүтээл

Банников, А.Н. 1954. Млекопитаюшие

Монгольской Народной Республики. Москва. с.

493, 625-643.

Болдбаатар, Ш. 2006. Проблемы охраны

птиц монголий и в сопределеных странах.

Современные проблемы орнитологий Сибири

и Центральной Азий. Изд-во Бурятского гос.

университетав Вып. 3. Ч. 1. с. 22-27.

Гомбобаатар, С., Сумъяа, Д., Шагдарсүрэн,

О. 1999. Монгол орны идлэг шонхор (Falco

cherrug)-ийн популяциийн тоо толгойд хүнээс

үзүүлэх нөлөө. МУИС-ийн Э.Ш.Б. 8(144):33-42.

Гомбобаатар, С., Сумъяа, Д., Шагдарсүрэн,

О., Potapov, E., Fox, N. 2005. Хээрийн бүсийн

зарим махчин шувуудын үржлийг хиймэл үүр

байгуулан дэмжих. Биологийн хүрээлэнгийн

Э.Ш.Б. 25:207-212.

Гомбобаатар, С. 2006. Монгол орны төв

хэсгийн идлэг шонхор (Falco cherrug milvipes

Jordan, 1871)-ын биологи, экологи, хамгаалал.

Докторын диссертаци. Улаанбаатар.

Гомбобаатар, С., Сумъяа, Д., Мөнхзаяа, Б.,

Одхүү, Б., Потапов, Е. 2006a. Идлэг шонхор

(Falco cherrug milvipes)-ын бие гүйцсэн бодгаль

ба ангаахайн зан төрх. Биологийн хүрээлэнгийн

Э.Ш.Б. 26:108-112.

Гомбобаатар, С., Одхүү, Б., Гантулга, Б.,

Reuven Yosef. 2008. Шилийн сарын (Buteo

hemilasius) үүрлэх биетийн сонголт. Биологийн

хүрээлэнгийн Э.Ш.Б. 27: 47-51.

Даваа, Н., Бушинг, В.Д., Сумъяа, Д., Болд,

А., Самьяа, Р. 1994. Монгол орны шувуу,

хөхтөн амьтны тухай лавлах бичиг. Көтэн.

Герман.

Зэрлэг амьтан ба ургамлын аймгийн

ховордсон зүйлийг Олон улсын хэмжээнд

худалдаалах тухай Конвенцийн лавлах. 2001.

CITES-ийг хэрэгжүүлэх Монголын үндэсний

комисс. Улаанбаатар.

Иванов, А.И., Штегман, Б.К. 1978. Краткий

определитель птиц СССР. Ленинград.


20

Цэгмид, Ш. 1969. Монгол орны физик-

газарзүй. Улсын хэвлэлийн газар. Улаанбаатар.

x.1-405.

Benson, P.C. 1981. Large Raptor Electrocution

and Power Pole Utilization: A Study in Six Western

States. Ph.D. diss., Brigham Young Univ., Provo,

Utah. 98 pp.

Diego, R., Marco, G., Guiseppe, B., Roberto, G.

2005. Birds and Powerlines in Italy: an assessment.

Bird Conservation International 15:131–145.

EDM International. 2004. Guide to Raptor

remains. A Photographic Guide for Identifying

the Remains of Selected Species of California

Raptors. p.1-115.

Ellis, D.H., Ellis, M.H., Tsengeg, Pu. 1997. Remarkable

Saker Falcons Falco cherrug breeding records for

Mongolia. Journal Raptor Research 31: 234-240.

Ferrer, M., de la Riva, M. and Castroviejo, J.

1991. Electrocution of raptors on power lines in

Southwestern Spain. J. Field Ornithol. 62: 181–190.

Gombobaatar, S., Sumiya, D., Potapov, E., Fox,

N., Stubbe, M. 2007. Mortality of raptors in the

Central Mongolian Steppe. Populationoekologie

von Greifvogel-und Eulenarten (Population

ecology of raptors and owls) 5:491-503.

Gombobaatar, S., Odkhuu, B., Reuven Yosef,

Gantulga, B., Amartuvshin, P., Usukhjargal, D.

2010. Do nest materials and nest substrates affect

the breeding of Upland Buzzard Buteo hemilasius

in the Mongolian Steppe? Exploration into the

Biological Resources of Mongolia 11:213-219.

Gombobaatar, S. and Monks, E.M. 2011.

Regional Red List Series Vol.7. Mongolian Red

List of Birds. Zoological Society of London,

National University of Mongolia and Mongolian

Ornithological Society. Ulaanbaatar.

Gombobaatar, S., Reuven, Y., Odkhuu, B.,

Sumiya D. 2012. Breeding ecology of the Steppe

Eagle Aquila nipalensis in Mongolia. Ornis

Mongolica 1: 13-19.

Karyakin, I.V. and Barabashin T.O. 2005. Dark

holes in the Raptor Populations (Electrocutions

of Birds of Prey on Power Lines in the Western

Betpak-Dala), Kazakhstan. Raptors Conservation

4: 29-32.

Karyakin, I.V., Levashkin, A.P., Glybina, M.A.,

Piterova, E.N. 2008a. Use of GIS Techniques in

Estimating the Level of Birds of Prey Electrocution

on 6–10 kV Power Lines in the Kinel Region of the

Samara District. Raptors Conservation 14: 50-58.

Karyakin, I.V., Nikolenko, E.G., Yazhov, S.V.,

Bekmansurov R.H. 2009. Raptor electrocution

in the Altai Region: Results of Surveys in 2009,

Russia. Raptors Conservation 16: 45-64.

Kruger, R. and Rooyen, C. 2000. Evaluating

the Risk existing Powerlines pose to large Raptors

by utilizing Risk Assessment Methodology: the

Molopo Case Study. Raptors at Risk. WWGBR/

Hancock House. p.757-764.

Harness, R. and Wilson, K.R. 1999.

Effectiveness of Perch Guards to Prevent Raptor

Electrocutions. Journal of the Colorado Field

Ornithologists 33, 4: 215-220.

Harness, R. and Wilson, K.R. 2000. Raptor

Electrocutions and outages – A review of Rural

Utility Records spanning 1986-1996. Raptors at

Risk. WWGBR/Hancock House. p.765-771.

Harness, R. and Gombobaatar, S. 2008.

Mongolian Distribution Power Lines and Raptor

Electrocutions. IEEE 52:1-6.

Harness, R., Gombobaatar, S., Yousef, R.

2009. Bird spikes are ineffective to prevent Saker

Falcon (Falco cherrug) electrocutions in Mongolia.

Raptor Research Foundation 2009 Annual

Conference. Scotland.

Harrison, С. and Greensmith, A. 1993. Birds of

the World. London.

Mark Вrazil. 2009. Field Guide to the Birds of

East Asia. Christopher Helm. London.

Mullarney, K., Svensson, L., Zetterstrom, D.,

Grant, P.J. 1999. Bird guide: The Most Complete

Field Guide to the Birds of Britain and Europe.

Harper Collins Publisher. London.

Potapov, E., Fox, N., Sumiya, D.,

Gombobaatar, S., Shagdarsuren, O. 2001. Nest

site selection in Mongolian Sakers. In: Proceeding

of the II International Conference on the Saker

Falcon and Houbara Bustard. Ulaanbaatar,

Mongolia. p.132-137.


21

Potapov, E., Sumiya ,D., Gombobaatar, S., Fox,

N. 2002. Nest site selection in Mongolian Sakers.

Falco 19: 9-10.

Potapov, E., Sumiya, D., Shagdarsuren, O.,

Gombobaatar, S., Karyakin, I., Fox, N. 2003.

Saker farming in wild habitats: progress to date.

Falco 22:5-6.

Rooyen, C. 2000. Raptor mortality on

Powerlines in South Africa. Raptors at Risk.

WWGBR/Hancock House. 739-740.

Shimba, T. 2007. A Photographic Guide to the

Birds of Japan and North –East Asia. A&C Black.

Christopher Helm. London.

Svensson, L. 1984. Identification Guide to

European Passerines. Stockolm.

Janss, G.F.E. and Ferrer, M. 1998. Rate of Bird

Collision with Power Lines: Effects of conductor

marking and static wire-marking. J. Field Ornithol.

69(1): 8-17.

SUMMARY

NEGATIvE IMPACTS OF 15 Kv POWER LINES ON THE BIRDS OF MONGOLIA AND RETROFITTING MEASURES

*Sundev Gombobaatar1, Purevdorj Amartuvshin1, Rick Harness2

1National University of Mongolia

Mongolian Ornithological Society2EDM International, USA


Key words: Power line, birds, raptors, mortality, electrocution

Pylons, wood and concrete poles of high power electric lines are suitable nesting substrates for raptors

in Mongolia. However, these old and imperfect structures for nesting birds are one of the reasons for high

mortalities of raptors and other birds caused by electrocution. Poles and pylons play a significant role for

nest building, roosting and resting on migration and hunting prey from the top of the poles and pylons

for both raptors and migratory birds.

The main aims of our study were to determine negative impacts of the 15 KV line to birds on the

steppe during the periods of breeding and migration of spring and autumn, to clarify the reasons for

electrocution and collision, and to design and take bird-friendly retrofitting measures.

We conducted field research work on 15 KV distribution lines, located in Bayandelger to Khalzan

soum, Sukhbaatar province (BH), Uulbayan to Munhkhaan soum (UM) in September of 2007 and June/

September of 2009, and in Adaatsag soum to Sum Huh Burd (AS) in September of 2008. The 15KV power

lines with concrete poles, three phases and metal cross-arms were built by private and state electricity

generating companies in 2004. The distance between each pole is 110-150 m and one supporting pole with

6 insulators, 3 jumpers over or under cross-arms and 4 supporting strings, were placed for each 20 poles

with 3 insulators without jumpers and supporting strings.

We drove 283 km in total covering 61 km of power lines of the UM study area consisting of 527 poles,

70 km of line with 624 poles in BH and 30 km long line with 272 concrete poles in AC study area.

We followed the study methods of EDM International (2004), Harness & Gombobaatar (2008)

(GPSwayрoints; digitalphotos; powerpoleconfigurations, includingtransformers, arresters, cutouts,

etc.; retrofittingmeasures; signsofraptorusage/mortality/nesting; speciesname; sex/age; contactpoints

(burnmarks); habitats; topography; landuse) in order to gather field data and to analyze.


22

A total of 529 dead birds’ remains, caused by electrocution and collision, belonging to 29 species were

examined and documented during a total of four field trips in 2007, 2008 and 2009. All electrocuted

birds of prey found are listed in the appendices of the International conventions such as CMS and CITES.

According to the IUCN Red List categories, Lesser kestrel Falco naumanni is listed as Least Concern (LC)

(used to be as vulnerable (VU)), Saker falcon Falco cherrug as Endangered (EN) and Cinereous vulture

Aegypius monachus as Near Threatened (NT). Amongst electrocuted birds, 207 individuals (64.1%) were

raptors and 116 individuals (35.9%) were other birds. Based on the assessment of IUCN, threatened

species make up 31% of all species of birds of prey found. This shows that 15 KV distribution lines are

significanlty lethal to threatened raptors in Mongolia.

The mortality rate was 1.86 birds/kilometer for both electrocution and collision, 1.14 birds/kilometer

for only electrocuted birds and 0.73 bird/kilometer for electrocuted raptors. The number of electrocuted

birds was statistically different for breeding and migration seasons in the study areas (χ2=18.3, df=3,

P<0.0004).

There are three main reasons for electrocution; a). birds contact with the jumper and wires inside of

the poles (phase to ground). b). birds on the metal cross arm touch hot wires (phase to ground). c). large

raptors, Cinereous vulture, Steppe and Golden eagles contact with two energized wires (phase to phase).

The average body length of the electrocuted birds was 45.1 ± 22.6 cm (min. 15, max. 100, n=19) where

the largest was Cinereous vultures and the smallest was Isabelline wheatear. For electrocuted birds with a

body length of less than 15 cm, electrocution rate was not associated with body length.

From 2007 to 2009, Pallas’s sandgrouse (Syrrhaptes paradoxus) had the highest mortality rate amongst

206 collided individuals belonging to 16 species. The number of dead individuals and species caused by

collision and electrocution in 2007 dramatically increased in 2009 in the “UM” study area.

Electricity companies, owners of the 15 KV distribution lines, erected 1-4 spikes with plastic bases on

the metal cross-arms and wrapped the wires with plastic tape in order to reduce the number of birds

electrocuted in 2004 and 2006 respectively. They attached one to four spikes on the metal cross-arms of

122 poles of a total of 527 poles on the 61 km line in the “UM” study area. A significantly high number

of birds were electrocuted on poles with spikes compared to poles without spikes (Kruskal-Wallis test,

Z=71.16, df=1, P<0.001) in the same area.

The number of spikes on cross-arms are positively and highly correlated to the number of dead birds

found on the power lines during 2007 and 2009 (Spearman correlation, ρ=0.8, df=3). The increase of

the number of spikes on poles was one of the reasons for the high death numbers of birds.

Energized wires were covered with plastic tape at the end of the wires with 70-80 cm distance from

each insulator on 15 KV lines with 70 km length in BH study area. A total of 57 dead individuals belonging

to 6 species of birds were found underneath poles with covered wires and 19 individuals of 6 different

species were recorded underneath poles without covered wires. This result shows that the number of dead

birds found underneath poles with covered wires was 3.2 times higher than underneath poles without

covered wires.

Considering that our field results of 2007, 2008 and 2009 covered 15 KV lines with 283 km length;

our extrapolation demonstrates that the average number of electrocuted birds would be 783 individuals

per year across Mongolia’s 2,414 km of lines. The lines were built by electricity generating companies and

they have extended throughout several soums in the steppe since 2004.

Amongst the dead birds found, the high mortality of threatened species of raptors including Saker

falcon, Lesser kestrel, Upland buzzard and others, listed in the appendices of international conventions, is

strongly alarming to national and international nature conservation organizations.

Based on ecological and economical valuation by the Mongolian Government Act 248 of 2005, these

lines built by the electricity generating companies killed birds valued up to a minimum of 183,851.7$ US.


23

Combining this calculation and the results of 2007-2009, we have extrapolated that the value of dead

birds caused by electrocution across 2,414 km lines was a minimum of 317,074.445 $ for every single year.

In order to solve this bird-unfriendly structure, it is urgent to cover the metal cross-arms and energized

wires by special designed retrofitting items. In collaboration with Canadian Cantega, EDM International

USA, the Mongolian Ornithological Society and the National University of Mongolia, scientists and

specialists have specifically designed retrofitting items for 15 KV lines in Mongolia including covering

jackets for the metal cross arms and insulators made from special plastics and covering tubes for wires

and jumpers made from rubber. These three different retrofitting items will be extremely efficient in

reducing the electrocution of birds on power lines and help to conserve threatened birds if these three

items are used at the same time.

We would like to express our thanks to Oriental Bird Club, Asia Research Centre, NUM and Dr. Chris

Leahy and Mrs Susan Sloan for their supports of finance and field equipments. Our appreciations go to

the Technologiestipendien Ost /Zentral-/Sudasien, EURASIA, OeAD-Austrian Agency for International

Cooperation in Education and Research, Austria, and Dr. Anita Gamauf for their help, encouragement,

and support for the completion of this work.






ISSN: 2220-5853


24

Танилцуулга

Хөх хот орчмын шувуудын бүлгэмдлийн

судалгааг 2008-2012 онд судлаачид дараах

хэд хэдэн чиглэлээр гүйцэтгэв. Үүнд: шувуудын

идэвхжил (Wu et al. 2011), зүйлийн олон янз

байдaл (Limin et al. 2012), бүлгэмдэл (Urihan

2013; Liu et al. 2008), экологийн судалгааг

(Zhang et al. 2008). Судлаач Yang 2012 онд

Хөх хотын зүүн хэсгийн шувуудын бүлгэмдлийг

судлан, нийт 17 багийн 39 овгийн 148 зүйл

бүртгэсэн. Харин тариалангийн талбайн

шувуудын бүлгэмдлийн өдрийн идэвхжилийг

цаг агаарын хүчин зүйлтэй харьцуулан судалсан

ажил одоогоор хийгдсэнгүй.

ШУВУУДыН БҮЛГЭМДЛИЙН ӨДРИЙН ИДЭВХЖИЛ, ТҮҮНД ЦАГ АГААРыН ЗАРИМ ХҮчИН ЗҮЙЛСИЙН ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

*Гэрэлхүүгийн Ариунжаргал, Yang Guisheng, Wu-Ri-Han

Өвөр монголын их сургууль, Хөх хот 010021.


Бидний судалгаа гүйцэтгэсэн тариалангийн

талбайд нийт 8 баг, 19 овог, 31 зүйлийн 13,867

бодгаль тэмдэглэгдэв (хавсралт 1). Нийт

бүртгэсэн шувуудын 16 зүйл буюу 52% суурин

(R), 11 зүйл буюу 35% өндөглөн зусдаг (S),

3 зүйл буюу 10% өвөл ирдэг (W), 1 зүйл 3%

дайран өнгөрдөг (P) (Zhang 1999).

Зэрлэг амьтан, ургамлын ховордсон зүйлийг

Олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай

конвенци (CITES)-ийн II хавсралтанд бүртгэгдсэн

(Zheng 2005) шилийн сар Buteo hemilasius,

начин шонхор Falco tinnunculus, шууман шонхор

Falco subbuteo зэрэг шувууд бидний судалгааны

явцад бүртгэгдэв.

Шувуу, бүлгэмдэл, идэвхжил, цаг агаар, тариан талбай

Ариунжаргал, Г., Yang Guisheng, Wu-Ri-Han. 2013. Шувуудын бүлгэмдлийн өдрийн идэвхжил, түүнд цаг агаарын зарим хүчин зүйлсийн үзүүлэх нөлөө. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 24-30.

Ariunjargal, G., Yang Guisheng, Wu-Ri-Han. 2013. Daily activity of bird communities and impacts of weather conditions. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 24-30.

25 September 2013 24 December 2013


mailto:[email protected]

Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2013 Vol. 2: 24-30. Aриунжаргал нар / Ariunjargal et al. 2013

25

Судалгааны талбай ба арга зүй

Хээрийн судалгааг 2011 оны 01-р сараас 12

сард гүйцэтгэв. Судалгааны талбай нь Байта

нисэх буудлын дэргэд, Хөх хотын захиргааны төв

байрнаас 7 км зайтай, Сайхан дүүрэг (1100 49’ 24”N;

400 51’ 06” E; д.т.д 1,077 метр өндөр)-т оршино.

Хээрийн ажлын явцад цуглуулсан баримт

дээр үндэслэн шувуудын бүлгэмдлийн өдрийн

идэвхжилийг улирал бүрээр гаргалаа. Цэгэн

трансектийн судалгааг 2 цэгт, сард 3 удаа

сонгосон талбайд гүйцэтгэв. Нэг удаагийн

ажиглалтыг хоногийн 24 цагийн турш 2

цаг тутамд 10 минутын давтамжтай хийж,

ажиглагдсан шувуудын зүйл, тоо, идэвх болон

тухайн үеийн цаг агаарын нөхцлийг тэмдэглэв.

Хээрийн судалгаанд 20-60 өсгөлттэй, 45 мм

дуран ашигласан.

Хээрийн судалгааг эрдэнэ шишийн

тариалангийн талбай дээр гүйцэтгэв. Цэгэн

трансектийн аргаар 150 м радиуст ажиглалт

хийсэн бөгөөд судалгааны талбайн хэмжээг

-т томьёогоор тооцлоо. Судалгааны нийт

талбайн хэмжээ 14.13 га болно. Цаг агаарын

үзүүлэлтүүдийг Kestrel 4500 Pocket Weather

Tracker, TES digital illuminance meter TES-1335

багажаар хэмжив.

Судалгаанд бүртгэгдсэн шувуудын элбэгшлийг

Стерджесийн томьёогоор (k=1+3.32 lgn) (Төмөрбаатар

2007) эрэмбэлж, эхний 5 зүйл шувуу, алагтуу хэрээ

Corvus dauuricus-5,329, хээрийн боршувуу Passer

montanus- 4,029, алаг шаазгай Pica pica- 1,710, буулгат

хүүрзгэнэ Streptopelia decaocto- 854, хөхвөр тагтаа

Columba livia- 603 бодгалийн хэмжээнд тулгуурлав.

Шувуудын латин, монгол нэрсийг оноохдоо

Монгол орны шувууны зүйлийн арван хэлний толь

(Болд нар 2007)–ийг баримтлав.

Шувуудын өдрийн идэвх, түүнд нөлөөлөх цаг

агаарын хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг R

статистик программын (R Development Core Team,

2013) “cor.test” функцийг ашиглан хоёр хүчин зүйлсийн

хоорондын шугаман хамаарлын коэффициент(r)-ийг

Пиирсон (Pearson)-ны корреляцийн аргаар тооцож,

paired t-test-ээр шалгав.

Үр дүн

Судалгаанд сонгосон буюу өмнө дурьдсан

5 зүйл шувуу тухайн бүлгэмдлийн зүйлийн

16.1% -ыг эзлэх боловч тухайн бүлгэмдэлд

тэмдэглэгдсэн нийт бодгалийн 90.3% эзэлнэ

(нийт 12,525 бодгалийн хувьд) байв. Эдгээр

5 зүйл бүгд суурин (R) шувууд юм. Шувуудын

өдрийн идэвхжлийг улирал тус бүрээр ялган

тодорхойллоо (хавсралт 2).

Хаврын улиралд 8:00-10:00 цагт хамгийн

олон буюу 347 бодгаль бүртгэгдэв. Эдгээрийн

дотор хээрийн боршувуу, алаг шаазгай

давамгайлна. Алаг шаазгай, буулгат хүүрзгэний

идэвх өдрийн турш харьцангуй жигд байв. Зуны

улиралд 06:00-08:00 цагт хамгийн олон буюу

470 бодгаль тоологджээ. Зуны улиралд өглөө

эрт шувууд их идэвхтэй байна. Намрын улиралд

06:00-08:00 цагт 1,622 бодгаль, 14:00-16:00 цагт

1,481 бодгаль тохиолдов.

Өвлийн улиралд 10:00-12:00 цагт хамгийн

олон буюу 767 бодгаль тоологджээ. Алагтуу

хэрээ нь тоо толгойн хувьд олон тохиолддог

зүйл болно. Өвлийн улиралд шувууд 10:00-12:00

цагт идэвх ихтэй (график 1).

График 1. Шувуудын өдрийн идэвх (улирлаар)


26

Шувуудын өдрийн идэвх нь цаг агаарын

зарим үзүүлэлтээс хамаардаг эсэхийг тодрууллаа

(хавсралт 3). Үүнд агаарын хэм, салхины хурдыг

улирал тус бүрээр гаргаж ажиглалтыг цагийн

дунджаар харьцуулав.

Шувуудын өдрийн идэвх хавар, зун, намрын

улиралд салхины хурдаас үл хамаардаг бол

харин өвлийн улиралд ихээр хамаардаг (r =

-0.82, p = 0.0009). Өөрөөр хэлбэл, салхины

хурд нэмэгдэхэд шувуудын өдрийн идэвх буурч

байна (график 2).

Шувуудын өдрийн идэвх хавар, зуны улиралд

агаарын хэмээс үл хамаарах ба харин намар,

өвлийн улиралд агаарын хэмээс эрс хамаардаг.

Өөрөөр хэлбэл, намар, өвлийн улиралд агаарын

хэм нэмэгдэх нь өдрийн цагт шувуудын идэвхтэй

байхад нөлөөлдөг үндсэн хүчин зүйл болно

(график 3).

График 2. Шувуудын өдрийн идэвх ба салхины хурдын хамаарал

График 3. Шувуудын өдрийн идэвх ба агаарын

хэмийн хамаарал

Хэлэлцүүлэг

Өвлийн улиралд шувуудын хувьд идэш

тэжээлээс илүү дулаан газрыг шүтэн байршина

(Wu Shu et al. 2011).

Хавар болон зуны улиралд тариан талбайд

ирэх шувуудын тоо цөөрсөн нь үржлийн

улиралтай холбоотой байж болох юм. Өөрөөр

хэлбэл, шувууд үржлийн үед өөрсдийн үүр

орчимд илүү цаг зарцуулдаг (Chen He et al.

2010).

Намрын улиралд шувууд өвлийг давахын тулд

идэш тэжээл эрчимтэй хайж, тариан талбайгаар

элбэгшдэг. Энэ үед залуу шувууд сүрэгт олноор

нэмэгдэх тул шувуудын элбэгшил жилийн

бусад үеэс илүү. Өвөл, хаврын улиралд тариан

талбайд идэш тэжээл хомс тул шувууд цөөн

тоотой тохиолдоно. Өөрөөр хэлбэл, шувуудын

бүлгэмдлийн өдрийн идэвх улирлаас хамаарч

харилцан адилгүй.

Зуны улиралд тариалангийн талбайн

шувуудын зүйлийн баялаг их, тоо толгой

олон нь шавж, тэдгээрийн авгалдай түргэн

өсөж үрждэгтэй холбоотой (Aryuna et al.

2012). Намар тариалангийн талбайд унасан

ургамлын үр, жимс, ургац хураах үед хөрсөн


27

дээр ил гарсан сээр нуруугүйтнээр хооллодог

шувуудын сүрэг олширдог, мөн залуу шувууд

сүрэгт олноор нэмэгдсэнээр шувуудын зүйлийн

болон бодгалийн тоо зуныхаас эрс ихэсдэг.

Энэ нь намрын улиралд суурин шувуудын

өдрийн идэвхжлийг ихэсгэдэг (Wan et al. 2012).

Эдгээрээс үзэхэд тариалангийн талбай нь зарим

шувуудын хувьд идэш тэжээлийн чухал газар

болох төдийгүй идэвхжилд нөлөөлдөг хүчин

зүйл мөн. Шувуудын зүйлийн болон бодгалийн

тооны олширол нь улирлаас хамаардаг. Энэ нь

агаарын хэм, салхины хурд зэрэг орчны хүчин

зүйлсийн өөрчлөлттэй хамааралтай байдгийг

Yang (2007) дүгнэсэн байдаг. Энэхүү үр дүн нь

бидний судалгаагаар батлагдаж байв.

Тунлиа хотод хийсэн ижил төсөөтэй

судалгаанаас үзвэл 1, 2 болон 12 сард шувуудын

өдрийн идэвхжлийн оргил үе нь 8:00-10:00

цагт, 3, 10 сард 8:00-10:00, 14:00-16:00 цагт,

4, 5 сард 8:00-12:00 цагт, 6, 7 сард 16:00-18:00

цагт, 8, 9 сард 6:00-8:00 цагт, 11 сард 6:00-

10:00 цагт ажигдлагджээ (Chen He et al. 2010 ).

Өвлийн улиралд салхи багатай, дулаан нөхцөлд

шувуудын идэвхжил нь ихэсдэг. Өвлийн

улиралд үүсэх чийглэг хүйтэн агаар нь шувуудын

идэвхжилийг бууруулдаг бөгөөд энэ нь салхины

хурд нэмэгдэх үед илүүтэй ажиглагдана.

Дүгнэлт

-Суурин шувууд тариалангийн талбайг

жилийн турш харьцангуй тогтвортой ашигладаг

ба шувуудын бүлгэмдлийн өдрийн идэвхижилд

цаг агаарын хүчин зүйлсийн үзүүлэх нөлөө

улирлаас хамаарч харилцан адилгүй.

-Шувуудын бүлгэмдлийн элбэгшилд салхины

хурд, агаарын хэм нь хүйтэн сэрүүний улиралд

мэдэгдэхүйц нөлөөтэй.

-Шувуудын бүлгэмдлийн олон янз байдал нь

намрын улиралд их, харин хавар зуны улиралд

харьцангуй бага байна.

Талархал

Хээрийн судалгааг гүйцэтгэхэд бүх талаар

зөвлөж, дэмжлэг, туслалцаа үзүүлсэн ӨМИС-ийн

багш доктор, проф. Yang Guisheng, түүний шавь

нар болон энэхүү өгүүлэлд арга зүйн зөвлөгөө

өгсөн ШУА, Биологийн хүрээлэнгийн Шувуу

судлалын лабораторийн эрхлэгч, доктор Н.

Цэвээнмядаг, Зэрлэг амьтан судлах, хамгаалах

төвийн шувуу судлаач П.Ганхуяг нарт гүн

талархал илэрхийлье.


Болд, А., Н.Цэвээнмядаг, Ш.Болдбаатар,

Г.Майнжаргал, 2007. Монгол орны шувууны

зүйлийн нэрийн арван хэлний толь.Төрийн

хэлний зөвлөл, Шинжлэх ухааны академи,

Хэл зохиолын хүрээлэн, Хэрэглээний хэл

шинжлэлийн сектор, Биологийн хүрээлэн шувуу

судлалын лаборатори. х. 4.

Төмөрбаатар, Д. 2007. Биометр

(Биостатистик). Улаанбаатар.

Aryuna Norboeva, 2012. Seasonal dynamics

of bird community structure in Hohhot. Master

thesis. College of Life Sciences, Inner Mongolia

University. р. 24-28. (in Chinese).

Chen He, Yang Yong, Zhang Shifeng, Xu

Ying, Zhang Le, Yang Guisheng. 2010. A Study on

Daily Activity Rhythm of Birds and the Avoidance

of Birdstrike in Tongliao Civil Aviation Airport.

Zoological Research 41(3):331-335.

Li Min, Chen Jing. 2011. Diversity of Breeding

Birds in Middle Inner Mongolia. Journal of

Zoology, China 47(3): 102 -108. (in Chinese).

Liu Bao. 2008. Avian community structure of

Baotou Civilian airport and bird strike avoidance.

Journal of Inner Mongolia University 39(2):38-45.

(in Chinese).

Li Xin, Yang Gui-sheng, Jiang Chun-yang,

Zhang Shi-feng, Wang Xiao-dong, Fan-Zuo-jie,


28

Xing Lian-lian. 2007. Assessing the Hazard Grade

of Birdstrike in Spring at Baita Airport, Hohhot.

Zoological Research 28(2):161-166. (in Chinese).

Urihan, Yang Guisheng. 2013. Community

Structure of birds on Aershan city. Master thesis.

Inner Mongolia University, Hohhot. p. 28-30. (in

Chinese).

Wu Shu Nan, Yang Gui-sheng. 2011.

Differences and Analysis of Avifauna Composition

at Civil Airports in Inner Mongolia. Journal of

Inner Mongolia University 42(4):428-441.

Wan wei, Quan Weidong. 2012. The Research

of Bird Resources in Shanghai Farmland. Master

thesis. Shanghai Normal Universit. Shanghai. p.

28(4)8-10. (in Chinese).

Yang Guisheng, Lixin. 2007. Study on Avian

diversity and community structure in Spring of

White Tower Airport in Hohhot. Journal of Inner

Mongolia University 38(4):38-42. (in Chinese).

Yang Gui-Sheng. 2012. Ecology of birds at

the Baita International Airportin Hohhot and bird

strike prevention countermeasure research report.

Journal Inner Mongolia University 2:189-193. (in

Chinese).

Zhang Rongzu.1999. Animal Geography of

China. Beejin: Science Press.

Zheng Guangmei . 2005. Bird taxonomy and

distribution list of China. Beejin: Science Press. p.

98-101. (in Chinese).

Zhang Shifeng, Yang Guisheng, Li-xin 2008.

Bird ecology of Baita Airport. Journal of Inner

Mongolia University. Natural Science 39(1): 85-91.

Зүйлийн латин нэр ОБХ Тоо CITES1

Buteo hemilasius R 1 II

Falco tinnunculus R 1 II

Falco subbuteo S 5 II

Vanellus cinereus S 2

Columba livia R 603

Streptopelia decaocto R 854

Cuculus canorus S 1

Apus apus S 14

Upupa epops R 10

Dendrocopos major R 39

Picus canus R 1

Calandrella cinerea S 98

Calandrella cheleensis R 22

Alauda arvensis S 17

Hirundo rustica S 158

Motacilla alba S 45

Anthus hodgsoni S 14

Anthus spinoletta P 8

Bombycilla garrulus W 1

Зүйлийн латин нэр ОБХ Тоо CITES1

Lanius cristatus S 5

Sturnus cineraceus S 88

Pica pica R 1710

Corvus dauuricus R 5329

Corvus frugilegus R 398

Corvus corone R 157

Corvus macrorhynchos R 77

Phoenicurus erythrogaster W 1

Passer montanus R 4029

Fringilla montifringilla W 1

Carduelis sinica R 12

Emberiza pusilla S 166

Тайлбар: Оршин байх хэлбэр: (R) – суурин, (S) –

өндөглөн зусдаг,

(W) – өвөл ирдэг, (P) – дайран өнгөрдөг.

1Зэрлэг амьтан ургамлын ховордсон зүйлийг олон

улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенци

Хавсралт 1. Судалгааны талбайд бүртгэсэн шувуудын зүйлийн бүрдэл болон оршин байх хэлбэр, бодгалийн

тоо, хамгааллын статус


29

Хавсралт 2. Үндсэн 5 зүйлийн шувуудын улирлын элбэгшил /цагаар/

Улирал ЗүйлЦагууд

Бүгд06-08 08-10 10-12 12-14 14-16 16-18 18-20

Хава

р

Corvus dauuricus 0 58 14 66 31 15 141 325

Passer montanus 140 150 41 9 12 107 16 475

Pica pica 73 111 57 49 62 39 47 438

Streptopelia decaocto 22 8 17 1 6 16 15 85

Columba livia 63 20 8 4 8 19 13 135

Нийт 298 347 137 129 119 196 232 1458

Зун


Passer montanus 228 163 87 58 91 62 77 766

Pica pica 64 33 14 30 28 29 35 233


Columba livia 117 7 0 1 6 9 21 161

Нийт 470 231 143 109 150 150 196 1449

Нам

ар


Passer montanus 123 364 464 236 631 359 12 2189

Pica pica 83 102 214 75 74 68 22 638


Columba livia 35 71 20 10 8 3 14 161

Нийт 1622 1368 1035 647 1481 1023 165 7341

Өвө

л


Passer montanus 0 129 192 115 94 67 2 599

Pica pica 1 49 92 58 62 113 26 401


Columba livia 0 55 55 0 9 5 22 146

Нийт 1 300 767 378 246 465 120 2277

Хавсралт 3. Цаг агаарын зарим хүчин зүйл /жилийн дунджаар/

Улирал

цаг

Хавар Зун Намар Өвөл

*Аг-ын хэм

*С-ныхурд

*Ш-ынтоо

Аг-ын хэм

С-ныХурд

Ш-ынтоо

Аг-ын Хэм

С-ныХурд

Ш-ынтоо

Аг-ын хэм

С-ныХурд

Ш-ынтоо

6—8 5.32 2.78 298 20.43 2.33 470 5.47 2.56 1622 -13.79 2.78 1

8--10 9.53 4.56 347 24.60 2.33 231 9.99 2.11 1368 -8.26 2.44 300

10--12 11.27 5.11 137 27.62 4.67 143 11.74 3.22 1035 -4.63 1.56 767

12--14 12.64 5.89 129 29.03 5.56 109 12.73 4.67 647 -5.00 1.78 378

14--16 12.24 6.89 119 27.11 6.33 150 11.92 4.56 1481 -4.74 2.00 246

16--18 11.66 5.56 196 25.94 4.22 150 10.99 3.33 1023 -6.12 1.44 465

18--20 9.38 4.00 232 24.28 5.00 196 7.87 2.22 165 -8.10 2.56 120

20--22 7.22 2.78 0 20.82 2.22 0 6.57 2.33 0 -10.39 2.22 0

22--24 5.34 2.89 0 18.89 2.00 0 5.72 2.78 0 -11.27 2.67 0

24--02 3.13 2.44 0 17.62 2.22 0 4.49 2.33 0 -12.04 2.33 0

02--04 2.09 3.00 0 16.03 2.11 0 3.57 2.89 0 -12.59 2.33 0

04--06 1.36 4.00 0 16.62 2.67 0 2.92 2.22 0 -12.46 2.67 0

Тайлбар: *Аг-ын хэм – агаарын хэм, *С-ны хурд – салхины хурд, *Ш-ын тоо – шувуудын (бодгалийн) тоо

31


30

SUMMARY

DAILY ACTIvITY OF BIRD COMMUNITIES AND IMPACTS OF WEATHER CONDITIONS

*Ariunjargal Gerelkhuu, Yang Guisheng, Wu-Ri-Han

College of Life Sciences, Inner Mongolia University, Hohhot 010021, China


Key words: Birds, community, activity, weather, fields

A total of 148 bird species from 39 families and 17 orders have been recorded in the eastern part of

Hohhot city. However, 13,867 individuals of 31 species within 19 families and 8 orders were recorded in the

farmland where our study was conducted. Considering the methodology, five bird species with the highest

abundance within a total of 31 species recorded were selected for further data and statistical analysis

in order to determine the daily activity of these bird species under severe weather conditions. Although

the daily activity of bird communities was seasonally dissimilar depending on weather conditions, the

species permanently used the farmland throughout the year. It can be concluded that wind speed and

air temperature are the significant factors on abundance of bird Communities during the cold months.

The highest density was recorded in autumn and low number of individuals was recorded in spring and

summer seasons.





ISSN: 2220-5853


31




Энэ зүйл нь боршувууны баг (Passeriformes),

дунхайн овог (Laniidae)-т багтана. Манай оронд L.

s. sphenocercus хэмээх салбар зүйл тархдаг тухайг

Howard & Moore (1994), Harris & Franklin (2000)

нар өгүүлсэн байдаг. Энэ зүйл дунхай нь биеийн

өнгө зүсээрээ манай орны үнсэн дунхай (Lanius

excubitor)-тай тун ижил бөгөөд харьцангуй том

бие, шаталсан урт залуур өд болон далавчны дээрх

цагаан толбо том зэргээрээ ялгарна. Энэ зүйлийг бүс

нутгийн хэмжээнд “Мэдээлэл дутмаг” гэж үнэлжээ

(Gombobaatar et al. 2011). Дэлхийд БНХАУ, Монгол,

ОХУ, Өмнөд болон Хойд Солонгост тархсан (Birdlife

International 2011). Манай орон дахь энэ зүйлийн

ерөнхий тархац нь Буйр-Халх гол-Хянган болон

Дорнод говь юм (Dawaa et al. 1994).

Манай оронд энэ зүйл шувууны талаарх цөөн

баримт, мэдээ бий. Эдгээрээс дүгнэвэл энэ зүйл

нь Монгол оронд үрждэг байх боломжтой гэсэн

дүгнэлтийг өмнө нь хийж байлаа. Монголын

шувуу судлалын нийгэмлэг, Монгол улсын их

сургуулийн хамтран зохион байгуулсан хээрийн

судалгаанд Изриаль улсын иргэн, нэрт шувуу

судлаач Хадорам Ширихай, туслах судлаач

хатагтай Мария нар болон МШСН-ийн залуу

гишүүд, МУИС-ийн оюутнууд оролцож, Монгол

орны шувуудын ангилал, салбар зүйлийн

судалгааг гүйцэтгэх явцдаа энэ зүйлийг Дорнод

аймгийн Халх гол сумын нутагт үрждэг болохыг

анхлан баримтжуулсан бөгөөд үүнээс хойш

энэ зүйлийг манай орны хувьд “Нүүдлийн

өндөглөдөг зүйл” хэмээн үзэх шаардлагатай

боллоо.

МОНГОЛ ОРОНД ХУЛ ДУНХАЙН (Lanius sphenocercus Cabanis, 1873) ҮРЖДЭГ ТУХАЙ АНХНы БАРИМТ

*Сүндэвийн Гомбобаатар1, Ширихай Хадорам2, Ганболдын Доржлхагважанцан1

1Монгол улсын их сургууль, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг

Улаанбаатар хот Шуудангийн 46А салбар, 537-р хайрцаг. 2Photographic Handbook of the Birds of the World, Natural History Bloomsbury Publishing.


[email protected]

Монгол, Халх гол сум, Lanius sphenocercus, үржил

Гомбобаатар, C., Ширихай, Х. Доржлхагважанцан, Г. 2013. Монгол оронд хул дунхайн (Lanius sphenocercus Cabanis, 1873) үрждэг тухай анхны баримт. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 31-34.

Gombobaatar, S., Hadoram, Sh., Dorjlkhagvajantsan, G. 2013. The first breeding record of the Chinese grey shrike (Lanius sphenocercus Cabanis, 1873) in Mongolia. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 31-34.




32

Арга зүй ба материал “Photographic Handbook of Birds of the

World (H.Jornvall & H.Shirihai)” and “Birds of

Western Palearctic” төслийн хүрээнд Монголын

шувуу судлалын нийгэмлэг, Монгол улсын их

сургуулийн хамтран зохион байгуулсан хээрийн

судалгаанд дээрх номын зохиогч Изриаль улсын

иргэн, дэлхийн нэрт шувуу судлаач Хадорам

Яизхак Ширихай/ Hadoram Yizhak Shirihai,

Испани улсын судлаач Мариа Дэл Кармэн Сан

Роман Малло/ Maria Del Carmen San Roman

нар оролцож, Монгол орны шувуудын ангилал,

салбар зүйлийн судалгааг 2013 оны 5-7 сард

хийлээ. Хээрийн судалгааг шувуу судлалд өргөн

ашигладаг ажиглах, гэрэл зургаар баримтжуулан

бусад судалгааны баримттай харьцуулах аргаар

гүйцэтгэв.

Бидний судалгааны ажил Халх гол сум

орчимд нийт 3 хоног үргэлжилсэн болно. 2013

оны 6- сарын 5-нд Халх гол сумаас зүүн урагш

байрлах армаг, тармаг, сийрэг байрласан одой

хайлас зэрэг навчит мод голчлон ургасан

орчинд энэ зүйлийг хайж, хааш хаашаагаа 200

м өргөнтэй шугаман замналаар ажиглалтыг

гүйцэтгэв. Замналын нийт урт урдаас хойш 1 км

байв. Энэ замналаар явах явцдаа анхлан эр нь

эмийгээ хооллож байхыг олж харсан юм. Улмаар

тэр орчимдоо 20 минут байж, хүлээсэн ч эр

дахин ирээгүй бөгөөд эм нь нисэж ажиглалтаас

гарав. Бид нийт 30 минут хүлээсний дараа эр

бидний орчимд эргэлдэхийг дахин ажиглаж,

үүр ойр байгааг анзааран, тухайн байрлалаас 60

м холдсон болно. Энэ үед харин эр шувуу дахин

ирж, эмийгээ хооллох үед үүрийг нь телескопоор

олж харлаа. Үүрнээс 100-150 м зайд ажиглалтыг

2 цаг орчим гүйцэтгэсэн. Хээрийн судалгаанд

шувуу судлалд өргөн ашигладаг 10х40 өсгөлттэй

дуран, х25-60 өсгөлттэй яндан дуран буюу

телескоп, мөн гэрэл зургийн дэлхийд хамгийн

сүүлд ашиглаж буй аппарат, хэрэгслийг ашиглав.

Үр дүн ба хэлэлцүүлэгСудалгааны баг тогтмол ажиглалт хийсний

дүнд 2013 оны 6-р сарын 5-д Дорнод аймгийн

Халх гол сумын зүүн урагш байрлах хайлас

голдуу модоор бүрхэгдсэн элсэн манхны днд

байрлах 6 м өндөр одой хайлас (Ulmus pumila)-

ны газраас дээш 2,3 м –т байрлах үүрэнд эм

бодгаль байв. Эм нь үүрэндээ ойр нягт суусан

тул толгой болон сүүл нь ажиглагдаж байв.

Үүнээс үзвэл энэ хосын хувьд бүх өндөг нь гарч,

эм нь идэвхтэй дарж буйг илтгэнэ. Тухайн өдөр

хэт халуун байсан тул бид үүрийг шалгахаас

зайлсхийж, эмийг үргэж нисэхээргүй зайнаас

гэрэл зургаар баримтжуулав (гэрэл зураг 1-2).

Энэ бол манай орны хувьд энэ зүйл шувууны

үржлийг баримтжуулсан анхны ажиглалт бөгөөд

цаашид уг зүйлийг манай орны хувьд “Нүүдлийн

өндөглөдөг” гэсэн статусаар авч үзэх нь зүйтэй.

Ажиглалтаас үүрний хэмжээ болон хэлбэр нь

ерөнхийдөө үнсэн дунхайнхтай тун ижил бөгөөд

модны гол ишний салаалсан хэсэгт байршиж

байв. Гэхдээ бусад дунхайн үүртэй харьцуулахад

харьцангуй ил гарсан харагдана. Голчлон эр

нь 30 минут тутамд эмийгээ хооллож байсан

ба үдийн халуунд идэвхжил нь буурна. Эр нь

үүрнээс 60-150 м зайд голчлон байршина. Эр нь

эмийгээ жижиг шувууны ангаахайгаар хооллож

байв. Энд хээрийн бор шувуу нэн элбэг.

Манай оронд энэ зүйлийн тархалтыг С.

Гомбобаатар, П. Амартүвшин, Ч. Ууганбаяр

(Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, МУИС,

ХААИС) нар Германы судлаачидтай хамтарсан

хээрийн аяллын явцад Дорнод аймгийн

Сүмбэр сумын нутгаас зүүн урагш 5 км орчимд

тэмдэглэжээ. Тэд хоёр хос шувуу тус бүртээ 3 залуу

шувуу /тухайн жилийн ангаахай/-тай байсныг

2009 оны 7-р сарын 22-нд тэмдэглэсэн (гэрэл

зураг 3) боловч үүрийг нь олж, баримтжуулж

чадаагүй юм (Gombobaatar et al. 2011). Иймээс

энэ зүйлийг үрждэг байх боломжтой зүйл хэмээн

үзэж байв. Өмнөговь аймгийн Номгоны сумын

Борзонгийн говийн загтай нутагт МУИС-ийн

судлаач Н.Батсайхан хэд хэдэн удаа харсан

тухай мэдээлсэн байдаг. Хустайн нурууны

“Молцог элс” жуулчны баазын орчимд бие

гүйцсэн 1 бодгалийг 2010 оны 9-р сарын 7 болон

24-нд С. Гомбобаатар, Д. Өсөхжаргал нар

тэмдэглэж, зургаар баримтжуулжээ. Судлаач С.

Гомбобаатар Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын

төвийн орчимд мөн бие гүйцсэн 1 бодгалийг

2011 оны 8-р сарын 19-д харж, зургийг нь авчээ


33

(гэрэл зураг 4). Дээрх баримтуудаас дүгнэвэл

энэ зүйл дунхай манай орны төв болон өмнөд

хэсгээр 8-9-р сард нүүдлийн үедээ дайрдаг

“Нүүдлийн дайрч өнгөрдөг” зүйл болно.

Энэ зүйл дунхайд нөлөөлөх олон хүчин зүйл

байна. Үүнд: Энэ орчимд энэ хугацаанд мал олонтой.

Иймээс түүний үржилд мал нөлөөлнө. Мөн энэ бүс

нутагт хавар болон зуны эхэн сард түймэр гарах нь

түгээмэл. Энд 5- р сард түймэр гарсан мэдээ байв.

Иймээс энэ зүйлд түймрийн нөлөө их.

Энэ зүйлийн тархац нутгийн 41.7% нь тусгай

хамгаалалттай нутагт багтдаг (Gombobaatar

et al. 2011). Үүрний координатыг оруулаагүй

нь харьцангуй хязгаарагдмал тархацтай энэ

шувууны үржилд шувуу ажиглагч нар сөргөөр

нөлөөлнө хэмээн үзсэнтэй холбоотой.

Талархал Энэ судалгааны ажлыг санхүүжүүлэхэд

туслалцаа үзүүлсэн Natural History Bloomsbury,

Publishing, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг,

Mongolica Co.Ltd. зэрэг байгууллагад талархлаа

илэрхийлье. Хээрийн судалгааны ажлыг нэгтгэн

бичих бололцоо олгосон Австрийн Technologi-

estipendien Ost/Zentral-/Sudasien and EURASIA-

Pacific Uninet granted by OeAD-Austrian Agency

for International Cooperation in Education and

Research-т талархлаа. Хээрийн судалгааны явцад

бидний аюулгүй байдлыг хангаж явсан жолооч

Д. Төмөрбаатар, МУИС-ийн оюутан н.Дулмаа

нартаа баярлалаа. Судалгааны ажлыг дэмжиж

ажилласан БОНХЯ-ны ТХНУГ-ын дарга хатагтай

Т. Эрдэнэчимэг болон хамт олон, Нөмрөгийн

ДЦГ-ын дарга ноён н.Батболд нарт талархснаа

илэрхийлж буйг хүлээн авна уу.

Эш татсан бүтээл BirdLife International 2011 IUCN Red List for

birds. Downloaded from http://www.BirdLife.org

on 18/01/2011.

Dawaa, N., Busching, W.D., Sumijaa, D.,

Bold, A., Samijaa, R. 1994. Checklist of Birds

and Mammals. V. 1: Voegel Naumann-Museum

Koethen. 207 p. (in German and Mongolian)

Gombobaatar, S. and Monks, E.M. (compil-

ers), Seidler, R., Sumiya, D., Tseveenmyadag, N.,

Гэрэл зураг/Photograph 1. Халх голын хөндий дэх үржлийн нутаг. С. Гомбобаатар©

Гэрэл зураг/Photograph 2. Өндгөө дарж буй эмдунхай.

Hadoram Shirihai©

Гэрэл зураг/Photograph 4. Хустайн нуруунд тэмдэглэсэн бодгаль. С. Гомбобаатар©

Гэрэл зураг/Photograph 3. Халх голын хөндийд тэмдэглэсэн бодгаль. С. Гомбобаатар©

35


34

Bayarkhuu, S., Baillie, J. E. M., Boldbaatar, Sh.,

Uuganbayar, Ch. (editors). 2011. Regional Red List

Series Vol.7. Birds. Zoological Society of London,

National University of Mongolia and Mongolian

Ornithological Society. 1036 pp. (In English)

Harris, T. and Franklin, K. 2000. Shrikes and

Bush-Shrikes. Princeton University Press. Princeton

and Oxford. 392 pp. (in English)

Howard, R. and Moore, A. 1994. A Complete

Checklist of the Birds of the World. 2nd edition.

Academic Press. 630 p. (in English)

SUMMARY

THE FIRST BREEDING RECORD OF THE CHINESE GREY SHRIKE (Lanius sphenocercus Cabanis, 1873) IN MONGOLIA

*Gombobaatar Sundev1, Shirihai Hadoram2, Dorjlkhagvajantsan Ganbold1

1National University of Mongolia and Mongolian Ornithological Society

*[email protected]; [email protected] Handbook of the Birds of the World, Natural History Bloomsbury Publishing.

[email protected]

Key words: Mongolia, Khalkh gol sum, Lanius sphenocercus, breeding This species belongs to the family, Laniidae of the order, Passeriformes. According to Howard & Moore (1994),

Harris & Franklin (2000), L. s. sphenocercus, subspecies occurs in Mongolia. This species was regionally assessed as “Data Deficient” (Gombobaatar et al. 2011). Its distribution is limited to China, Mongolia, Russia, and North and South Korea. It is found in the Buir-Khalkh river-Khyangan regions of the country (Dawaa et al. 1994). Based on few well-documented field records, we consider it a possible breeding visitor to Mongolia. The Mongolian Ornithological Society and the National University of Mongolia conducted a field survey on taxonomy and plumage of birds in Mongolia, collaborating with HadoramShirihai and his team in Mongolia in June 2013. The team documented a breeding record of the species in Khalkh Gol sum of Dornod province in Mongolia for the first time. The team’s finding is significant in showing this species as a breeding visitor to Mongolia. In the field, general ornithological methods (line transects, observations and comparative analyses of field observations with major references) combined with recent photo-graphic techniques and optics were used to find and document the species. On 5 June 2013, the field team found a nest of the species located in an Elm tree, 2.3 m high above the ground. The female was sitting tightly in the nest, which means the pair already had a full clutch. Due to the extremely hot day, we decided not to disturb the bird in the nest. However, we photographed the female in the nest without any disturbance to the bird. This was the first documented record of this species breeding in Mongolia. The status of the species will be changed from “Possible breeding” to “Breeding Visitor to Mongolia”. The nest structure and appearance was similar to that of the Great grey shrike. The nest was surprisingly placed in an open part of the tree without a thick covering of branches as other shrikes seek. Almost every 30 minutes,the male fed the female on small passerine chicks and then disappeared for a while. The male was perching in trees around the nest site within a 60-150 m radius. Two pairs with three young birds each were found by S. Gombobaatar, P. Amartuvshin and Ch. Uuganbayar (MOS, NUM, and MSAU) on 22 July 2009. The team could not find their nest due to the late breeding season (Gombobaatar et al. 2011). This is where the status “Possible Breeding Visitor” for the species came from. N. Batsaikhan saw few individuals in Saxaul forest at Borzon Gobi, Umnugobi province. Two adult birds were found and documented by S. Gombobaatar and D. Usukhjargal at HustaiNuruu National Park on 7 and 24 September 2010 and near Khalzan sum centre of Sukhbaatar province on 19 August, 2011. These documented field data show that this species is a passage migrant through central and southern Mongolia in August and September. Primary population threats include livestock overgrazing and steppe forest in the breeding area. Due to a bird watchers’ disturbance of the species, we have not given the coordinates of the breeding area. We would like to express our thanks to Natural History Bloomsbury Publishing, Mongolian Ornithological Society, and Mongolica Co.Ltd. for their financial support for the trip. Our thanks go to Technologiestipendien Ost /Zentral-/Sudasien and EURASIA in the frame of the Pacific Uninet granted by OeAD-Austrian Agency for International Co-operation in Education and Research, Austria for giving the opportunity for the completion of this proceeding. We would like to send our special thanks to Mr. D. Tumurbaatar (driver) and Ms. Dulmaa (cook) for their excellent com-pany; Mrs. T. Erdenechimeg, director of Protected Areas Administration of the Ministry of Environment and Green Development and her team, and also Mr.Batbold, director of Khalkh-Numrug SPA for their help in obtaining a permit necessary to enter the protected areas.




ISSN: 2220-5853


35



ТанилцуулгаШувууны зүйлийн бүрдлийн жагсаалт нь

ангилалзүйн бусад нэгжүүдээ бодвол харьцангуй

хөдөлгөөнт шинжтэй. Сүүлийн үед Монгол оронд

шувуу судлаач, сонирхогч, шувуу ажиглагчид

олширсонтой холбоотой шувууны зүйлийн тоо

нэмэгдэж байна. Шувууны зүйлийн тоо нэмэгдэх

нь дараахь хэд хэдэн шалтгаантай. Үүнд:

•Шувуу судлаач, сонирхогч, жуулчдын

тоо нэмэгдсэн,

•Шувууны төрөлжсөн аялал өргөжиж,

хөгжсөн,

•Хээрийн нөхцөлд шувуу ажиглах,

тодорхойлох багаж, тоног төхөөрөмжийн

төрөл олширч, чанар, хүрэлцээ сайжирсан,

•Цаг уур, орчны хүчин зүйлсийн

өөрчлөлттэй холбоотойгоор шувуудын

нүүдлийн зам, байршил, хөдөлгөөн

өөрчлөгдөж буй зэрэг болно.

Эдгээр нь шувуу судлалын салбарт гарч буй

нааштай хандлага хэдий ч системтэй бүртгэл,

судалгаагүй тохиолдолд зарим нэгэн сөрөг үр

дагаварт хүрч болзошгүй байна. Тухайлбал,

шинэ зүйлүүд олноор бүртгэгдсэнтэй холбоотой

Монгол орны шувуудын зүйлийн бүрдлийн

жагсаалт байнга шинэчлэгдэх, ангилалзүй,

нэр, нэршил, амьдралын хэлбэр, статус нь

шинэчлэгдсэн жагсаалт бүрт зөрөөтэй байдлаар

тодорхойлогдож болно. Энэ нь цаашдаа

олон нийт, байгаль орчны чиглэлээр үйл

ажиллагаа явуулдаг төрийн болон төрийн бус

байгууллагууд, судлаачдын дунд төөрөгдөл

МОНГОЛ ОРОНД 2007-2012 ОНД ШИНЭЭР БҮРТГЭСЭН БОЛОН ХЭРМЭЛ ЗҮЙЛҮҮД

Монгол орны шувууны ангилал зүй, ховор тохиолдох зүйлийг бүртгэх зөвлөл

Монгол улсын их сургууль, Шинжлэх ухааны академи,

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг,

Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам

*[email protected], [email protected], [email protected],

[email protected], [email protected]

Монгол, хэрмэл зүйл, анхны бүртгэл, ангилал, зөвлөл

Монгол орны шувууны ангилал зүй, ховор тохиолдох зүйлийг бүртгэх зөвлөл (эмхэтгэгч С. Гомбобаатар, Ш. Болдбаатар, С. Баярхүү, Н. Цэвээнмядаг, Д. Өсөхжаргал). 2013. Монгол оронд 2007-2012 онд шинээр бүртгэсэн болон хэрмэл зүйлүүд. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 35-46.

Mongolian Bird Taxonomy and Rarity Committee (compilers: S. Gombobaatar, Sh. Boldbaatar, S. Bayarkhuu, N. Tseveeenmyadag, D. Usukhjargal). 2013. Records of newly found and vagrant species for mongolian avifauna in 2007-2012. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2:35-46.



Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2013 Vol. 2: 35-46. MОШАХЗБЗ / MBTRC 2013

36

үүсэхэд хүргэх аюултай. Иймээс Монголын

шувуу судлаачид дээр дурьдсан асуудлуудыг

цэгцлэх, шувуу судлалын хөгжлийн хандлага,

чиглэлийг цэгцтэй, зөв замд оруулах, хэвшүүлэх

зорилгоор олон улсын түгээмэл туршлагыг

дагаж “МОНГОЛ ОРНы ШУВУУНы АНГИЛАЛ

ЗҮй, ХОВОР ЗҮйЛИйГ БҮРТГЭХ ЗӨВЛӨЛ”-ийг

(цаашид зөвлөл гэх) доктор С. Гомбобаатарын

санаачилга, Монгол орны тэргүүлэх шувуу

судлаачид (доктор Ш. Болдбаатар, доктор Н.

Цэвээнмядаг, доктор С. Баярхүү, докторант Д.

Өсөхжаргал)-ын дэмжлэгтэйгээр 2011 оны 02-р

сарын 28-нд албан ёсоор Улаанбаатар хотод

байгуулсан билээ. Байгуулагдсан даруйдаа

үйл ажиллагаагаа эхэлж, зөвлөлийн зорилго,

чиглэл, ажиллах зарчим зэргийг судлаачид, олон

нийтэд таниулах, сурталчлах, шинээр бүртгэсэн

болон ховор тохиолдох зүйлийг бүртгэсэн

мэдүүлгийн хуудсыг цахим шуудангаар хүлээж

авах зэрэг ажлуудыг гүйцэтгээд байна. Энэ

ажлынхаа хүрээнд зөвлөл нь 2013 оны 1-р сарын

28-нд хоёрдугаар хурлаа Байгаль орчин, ногоон

хөгжлийн “Хаан” танхимд хийж, манай оронд

шинээр бүртгэж буй болон “Хэрмэл зүйл”-

ийн баримт, материалтай танилцаж, дүгнэлт

гаргалаа.

Монголд шинээр бүртгэсэн болон хэрмэл

зүйлийг бүртгэх зөвлөлийг байгуулах болсон

үндэслэл, шалтгаан, шинэ болон ховор зүйл

шувууг бүртгэх, баталгаажуулах журам, шувуу

бүртгэлийн мэдүүлгийн хуудас, уг зөвлөлийн

бүтэц, бүрэлдэхүүн, ажиллах зарчим болон

бусад мэдээллийг дараах цахим хуудсанд

(http://www.mongoliabirdsraritycommittee.mos.

mn; http://www.mongoliabirdsraritycommittee.

mos.mn/index.php/regulation; http://www.

mongoliabirdsraritycommittee.mos.mn/index.php/

appendix) байршуулав.

Mатериал, арга зүй

Шувуу судлаач, хамгаалагч, ажиглагч нарын

Монгол орны шувууны зүйлийн бүрэлдэхүүнд

өмнө нь бүртгээгүй байгалийн буюу тэжээмэл

бус зүйлийг шинээр бүртгэж, баримтжуулсан

материал, баримтаа “Монгол орны шувууны

ангилалзүй, ховор тохиолдох зүйлийг бүртгэх

зөвлөл”-д илгээсэн. Дээрх баримт, материалыг

уг зөвлөл хэлэлцэж, шалган тунгаасны дараа

зөвлөл шийдвэр гаргаж, зөвлөлийн шийдвэрээр

манай орны шувууны зүйлийн бүрэлдэхүүн

өөрчлөгдөж, хэрмэл зүйлийн шинэ цэгийн

талаарх баримт, материалыг нийтэд нээлттэй

хүргэхийн тулд “Ornis Mongolica” сэтгүүлд хэвлэж

баталгаажуулав. Манай орны хувьд хэрмэл буюу

ховор тохиолдох зүйлийн жагсаалтыг зөвлөлийн

шийдвэрээр гаргасан. Зөвлөлийн шийдвэрээр

баталсан хэрмэл зүйлийн жагсаалтанд буй

зүйлийн тухай мэдээ, баримтаа www.mos.

mn вебсайтад буй хүснэгтийг бөглөж, зөвлөлд

ирүүлдэг. Зөвлөлийн гишүүд хүлээн авсан

баримт, материалыг нэгтгэн боловсруулж,

хэвлэнэ. Эмхэтгэн хэвлэж буй баримт, материалд

тухайн зүйлийг тэмдэглэсэн, шинээр олсон хүний

нэрийг заавал дурьдах, гэрэл зургийг зөвхөн

тухайн хүний эрхтэйгээр хэвлэх зэрэг болон

бусад зохиогчийн эрхийг уг зөвлөл нь чандлан

мөрдөв. Хэрмэл болон шинээр бүртгэсэн зүйлийн

тухай мэдээ, баримтаа сэтгүүлийн “Хээрийн

тэмдэглэл” хэсэгт бие даан хэвлүүлэхийг хүсвэл

сэтгүүлийн загвар болон агуулгын дагуу бичиж,

сэтгүүлийн редакцийн зөвлөлд хүргэнэ. Хэрэв

шинээр бүртгэсэн болон хэрмэл зүйлийн тухай

мэдээ, баримтаа гадаадын болон дотоодын

сэтгүүл, гарын авлага, танилцуулга дээр

хэвлүүлсэн тохиолдолд, хэвлэгдсэн материал

болон хээрийн ажиглалтын тэмдэглэлээ зөвлөлд

хүргэх шаардлагатай. Уг материалыг зөвлөл

дахин хэлэлцэж, шаардлагатай тохиолдолд

магадлах юм. Монгол орны шувууны зүйлийн

бүрэлдэхүүнд зүйлийг шинээр нэмж оруулах,

хасах, хэрмэл зүйлийн баримтыг баталгаажуулах,

мэдээллийн сан үүсгэх, нийтэд түгээх, хүргэх

талаар зөвлөлийн шийдвэр гарна.

Манай оронд 2007-2012 онд гадаад, дотоодын

нийт 9 хүнээс Монгол улсад шинээр бүртгэгдэж

буй 10 шинэ зүйл, 11 хэрмэл зүйл/салбар зүйлийн

мэдүүлгийн хуудсыг хүлээн авч, зөвлөл 2013 оны

1-р сарын 28-нд хоёрдугаар хурлаа Байгаль

орчин, ногоон хөгжлийн яаманд хийж, дээрх

материалыг хэлэлцэж баталгаажуулав.


37

Үр дүн Зөвлөлийн 2013 оны 1-р сарын 28-

ны хоёрдугаар хурлаар манай оронд шинээр бүртгэгдсэн нийт 10 зүйл шувууны тухай материалыг хэлэлцэв. Шинээр бүртгүүлэхээр ирүүлсэн нийт 10 зүйл шувууны материал нь зөвлөлийн стандартыг хангасан ба зөвлөл хэлэлцэж, баталгаажуулснаар Монгол орны шувууны зүйлийн бүрэлдэхүүн доорх 10 зүйлээр баяжигдаж байна.

Бэсрэг дэглээ Egretta intermedia Intermediate egret or yellow-billed egret

ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн судлаач Н. Цэвээнмядаг болон Sunbird аяллын ахлагч James Lidster нар 2007 оны 06-р сарын 08-нд 1 бодгалийг Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын Бөөнцагаан нуур, Байдраг голын цутгалаас урагш 3 км орчим (45O36’42”N; 099O15’16”E /45.61167°N; 099.25444°E/, д.т.д. 1,317 м)-д тэмдэглэж, гэрэл зургаар баталгаажуулжээ. Уг шувуу нуурын эргээс 300 м орчмын жижиг тогтонги усны орчимд байв. Энэ талаар биологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний 2007 оны тайланд товч дурьдав (гэрэл зураг 1).

Зээрд түнжгэр Porzana paykullii Band-bellied crake

Герман улсын иргэн, шувуу сонирхогч ноён Манфред Линдеман (Manfred Lindemann), найз нар (Alfons Pennekamp, Thorsten Zegula, Mathias Putze, Uli Winkler and Andreas; [email protected])-ынхаа хамт бие гүйцсэн нэг эр бодгалийг 2011 оны 5- р сарын 22-24-нд Дорнод аймгийн Халх гол сумын төвөөс хойш 15 км-т байх бургас (Salix spp.) давамгайлсан голын хөндийн зэгстэй жижиг нуур орчимд анх олж харав. Нуурын эргийн зэгстэй хэсгээр нэг өдрийн турш байнга ажиглагдаж байв (гэрэл зураг 2).

Зээрд хүүрзгэнэ Streptopelia tranquebarica Red collared dove

Н. Цэвээнмядаг (ШУА-ийн Биологийн хүрээлэн, Шувуу судлалын лаборатори, [email protected]; [email protected]) болон Sunbird аяллын ахлагч James Lidster

нар 2007 оны 06-р сарын 12-13-нд бие гүйцсэн нэг бодгалийг 4 буулгат хүүрзгэнэ (Streptopelia decaocto)-ийн хамт байсныг Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумын нутаг “Жуулчин говь-1” жуулчны баазын хашаан дотор (43О49’54”N; 103О51’57”E /43.83167°N; 103.86583°E/, д.т.д. 1600 м) тэмдэглэв. Эдгээр шувуу жуулчны баазын хашаан дотроос холдоогүй ба газарт, модон дээр, холбооны утсан дээр сууж байв. Энэ тухай биологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний 2007 оны тайланд товч тусгав (гэрэл зураг 3).

Ягаавар шийхнүүхэй Anthus roseatus Rosy pipit

Оюу Толгой уурхайн ажилтан Цолмонжавын Пүрэвсүрэн ([email protected]) Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Жавхлант багийн нутаг Оюу Толгойн уурхай дээр байрлах цөөрмийн дэргэд (43°02’19.62”N; 106°52’50.37”E/43.03878°E; 106.88066°E) нэг бодгалийг 2012 оны 5 сарын 6-нд бүртгэсэн. Цөлийн олон наст ургамал зонхилсон хиймэл цөөрмийн эрэг дээр уг бодгаль идээшилж байсныг гэрэл зургаар баримтжуулжээ. Энэхүү бүртгэлийн тухай материалаа өмнө нь BirdingAsia бүтээлд хэвлүүлжээ (Purevsuren & Brаunlich 2012) (гэрэл зураг 4).

Өрвийт доронго Dicrurus hottentottus Hair-crested drongo

Герман улсын иргэн шувуу сонирхогч Andreas Buchheim ([email protected]) болон Thorsten Zegula, Mathias Putze, Uli Winkler, мөн Их Нартын ТХГ-ын судлаач нар анх энэ зүйлийг тэмдэглэжээ. A. Buchheim нөхдийн хамт 2011 оны 6-р сарын 7-11-нд Дорноговь аймгийн Их Нартын судалгааны суурингаас доош хуурай сайрын хөндийн мод, бут, хад чулуутай хэсэгт бие гүйцсэн 1 бодгалийг тэмдэглэж, гэрэл зургаар баримтжуулав. Тэд brevirostris гэх салбар зүйл хэмээн тодорхойлжээ (гэрэл зураг 5).

Үнсэн доронго Dicrurus leucophaeus Ashy drongo

С. Гомбобаатар, шавь нарынхаа болон


38

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн гишүүдийн хамт “Үндэсний шувуу ажиглагчдын өдөр”-ийг тэмдэглэх явцдаа Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг UB2 зочид буудлаас зүүн урагш 8 км-т Туул голын хөндийн улиасан шугуйн (47°57’52.92”N; 107°33’37.41”E/47.96470°N, 107.56039°E) хөгшин улиасны оройн хатсан мөчир болон модны оройн хатсан гишүү дээр 1 бодгаль байхыг баримтжуулав. Голын хөндийн бургас, улиас, мойл, үрлийн мод, шинэс бүхий холимог ойд анх С. Гомбобаатар харж, зураг авсны дараа нэг цаг гаран бусад хүмүүс ажиглав. Өдний онцлогийг нь харгалзвал энэ бодгаль нь бие гүйцсэн шувуу бус, харин идэр насных бололтой юм (гэрэл зураг 6).

Цэгээндагзат дуучшувуу Phylloscopus coronatus Eastern crowned-warbler

Герман улсын шувуу сонирхогч Andreas Buchheim ([email protected]), шувуу ажиглагч Manfred Lindemann, Alfons Pennekamp, Thorsten Zegula and Mathias Putze нартай хамт дорнод бүс нутгаар аялахдаа олжээ. A. Buchheim анх Дорнод аймгийн Халх гол сумаас хойш 15 км-т Халх голын хөндийн бургас давамгайлсан амьдрах орчинд дуулж буй бие гүйцсэн 1 эр бодгалийг 2011 оны 5-р сарын 23-нд харж, гэрэл зургаар баримтжуулав. Цаашид бүртгэл хийж буй шувуу судлаач, сонирхогч нар зөвлөлийг солбицлоор хангаж байхыг анхаарах шаардлагатай байна (гэрэл зураг 7).

Зээрдсүвээт гархинүдэн Zosterops erythropleurus Chestnut-flanked white-eye

Б. Отгонбаяр ([email protected]) Дорноговь аймгийн Их Нартын ТХГ-ын орчимд хайлаас модон дээр (46°43’12.0000”N; 108°37’12.0000”E/45.72ON; 108.62OE) сууж байсан бие гүйцсэн нэг бодгалийг 2012 оны 9-р сарын 19-нд тэмдэглэж, гэрэл зургаар баталгаажуулжээ. Энэ тухай мэдээ баримтыг зөвлөлийн шийдвэрээс хойш BiringAsia бүтээлд хэвлүүлэв (Otgonbayar et al. 2013) (гэрэл зураг 8).

Халзан шүрсүүлт Chaimarrornis leucocephalus White-capped water-redstart

Өмнөговь аймгийн шувуу сонирхогч Хумбаагийн Түмэндэлгэр ([email protected]) болон Япон улсын иргэн Мима Хисатояо (Mima Hisatoyo) нар Өмнөговь аймгийн Булган, Сэврэй, Баяндалай сумын зааг нутаг, Гурвансайханы Баруун сайхан уулын баруун үзүүр шувтарга, Сэврэй сумын нутаг Баян бор нурууны зүүн үзүүр Гэгээтийн хөндий /Баяндалай сумаас баруун хойш 60 орчим, Булган сумаас баруун урагш 60 орчим км- 43° 50’17”N; 104°10’40”E /43.83806°N; 104.17778°E, д.т.д 2300 м/-д 2009 оны 5 сарын 23- нд бие гүйцсэн 1 бодгалийг харж, гэрэл зургийг нь авчээ. Уг бодгаль Баруун сайхан уулын ар тийш хандсан, хойш 2 км орчим урсдаг горхины хоёр талын хадан цохио бүхий арц, бүйлс, харгана, хар шавагтай хэсэгт байршив (гэрэл зураг 9).

Улаанхушуут тодол Sturnus sericeus Red-billed starling

МУИС-ийн шувуу судлаач, МШСН-ийн тэргүүн С. Гомбобаатар, гишүүн Д. Баянмөнх нар Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын төвийн 15КВ-ын өндөр хүчдлийн шугамын трансформатор бүхий хашаа дотор (46°32’39.36”E; 112°10’18.77”N/46.544267ON; 112.171880OE) 22 бодгаль бор тодлын хамт бие гүйцсэн 1 шувуу байсныг 2012 оны 5-р сарын 23-нд баримтжуулав. Тэд сумын төвийн өндөр хүчдлийн дэд станц орчмын хашаа орчмын хагд өвстэй хэсэгт идээшилж байв. Бор тодлууд нүүдлийн бодгалиуд байсан ба маргааш өглөө нь тэд нүүсэн байв (гэрэл зураг 10).

2011 оноос өмнөх хэрмэл зүйлийн баримтууд Монгол орны шувууны Улаан данс бүтээл (Gombobaatar et al. 2011)-д тусгагдсан тул зөвлөл 2011-2012 онд бүртгэсэн хэрмэл зүйлийн тухай мэдээ, баримтыг хүлээн авав. Энэ хугацаанд бүртгэсэн хэрмэл зүйлийн тухай мэдээ баримт хангалтгүй байсан бөгөөд цаашид зөвлөл идэвхтэй ажиллах, судлаач, шувуу ажиглагч нар зөвлөлийн ажлыг дэмжин ажиллах шаардлагатай байна. Дээрх хугацаанд шувуу судлаач, сонирхогчдын ирүүлсэн, зөвлөлийн хэлэлцсэн нийт 10 зүйл, 1 салбар зүйлийн тухай баримтыг хүснэгт 1-д үзүүлэв (гэрэл зураг 11-17).


39

Хүс

нэгт

1. М

онго

л ор

он д

ахь

хэрм

эл з

үйли

йн

бүр

тгэл

(20

01-

2012

)

Д/Д

Шинж

лэх

ухаа

ны н

эрАнг

ли н

эрМ

онго

л нэ

рНас

Хүй

сТо

оАж

игл

агч

Огн

ооГа

зар

нута

г

1But

orid

es s

tria

tus

Striat

ed h

eron

Ног

оон

дэг

лэй

Бие

гүйцсэ

нТо

дор

хойгү

й1

Sйba

stie

n P

rovo

st(Ф

ранц

)20

12.5

.26

Онг

ийн

хийдийн

Онг

и

голы

н хө

ндий

2Bub

ulcu

s ib

isCat

tle

egre

tХот

ны д

эгэл

Залу

уТо

дор

хойгү

й1

Б.Г

анту

лга

2012

.05.

30Хан

бог

д с

ум, Ум

дай

н са

йр

3Ayt

hya

nyro

caFe

rrug

inou

s po

char

dУнд

ар

шум

буу

рБие

гүйцсэ

нЭр

4Ц

.Пүр

эвсү

рэн

2011

.03.

30О

юу

толг

ой д

ээрх

цөө

рөм

4Fa

lco

pere

grin

es

pere

gina

tor

Pere

grin

e fa

lcon

Эгэ

л ш

онхо

рБие

гүйцсэ

нТо

дор

хойгү

й1

Ч.У

уган

бая

р20

11.0

9.16

Өм

нөго

вь, Гу

рван

тэс

сум

5Van

ellu

s cine

reus

Gre

y-he

aded

la

pwin

gСаа

рал

зуун

хург

аТо

дор

хойгү

йТо

дор

хойгү

й1

Ц.П

үрэв

сүрэ

н20

11.0

4.14

Ою

у то

лгой

дээ

рх ц

өөрө

м

6La

rus

relic

tus

Rel

ict

gull

Рели

кт

цах

лай

Бие

гүйцсэ

нТо

дор

хойгү

й1

Ц.П

үрэв

сүрэ

н20

11.0

5.16

Ою

у то

лгой

дээ

рх ц

өөрө

м

7Hal

cyon

pile

ata

Bla

ck-c

appe

d ki

ngfish

erХар

маг

найт

халу

уБие

гүйцсэ

нТо

дор

хойгү

й1

Seba

stie

n Pr

ovos

t (Ф

ранц

)20

11.0

5.30

Онг

ийн

гол,

“О

нгийн

нууц

” баа

зын

ойро

лцоо

8Den

dron

anth

us

indi

cus

Fore

st w

agta

il М

одны

цөг

цги

йБие

гүйцсэ

нТо

дор

хойгү

й1

Kan

zaki

Yos

hio

(Япо

н)20

12.0

4.13

Өм

нөго

вь а

йм

гийн

Зүүн

са

йха

н уу

л, Ёл

ын

амны

эх

энд

9Cor

vus

corn

ixHoo

ded

crow

Саа

рал

хэрэ

эБие

гүйцсэ

нТо

дор

хойгү

й1

С.Г

омбоб

аата

р,

Б. О

дхү

ү20

12.0

3.17

Ула

анбаа

тар,

АПУ к

омпа

ни

10Eo

phon

a m

igra

toria

Yel

low

-billed

gr

osbe

akНар

ан

шар

шуу

Бие

гүйцсэ

нЭр

1M

artin

Klu

schk

e20

11.0

7.20

Их

нарт

бай

гали

йн

нөөц

га

зар

11Car

duel

is/C

hlor

is

chlo

ris

Euro

pean

gr

eenf

inch

Өрн

ийн

ного

олдой

Бие

гүйцсэ

н 2,

зал

уу 2

1эр,

1 э

м, 2

тодор

хойгү

й4

С.Г

омбоб

аата

р20

12.0

7.18

Хов

д а

йм

гийн

Төви

йн

захи

ргаа

ны б

аруу

н та

лын

тари

мал

ули

ас


40

Талархал

Хурлыг зарлан хуралдуулж, зохион байгуулсан

доктор С. Гомбобаатар, хуралд шаардлагатай

“Хаан” танхимыг зохион байгуулсан доктор

С. Баярхүү, техникийн ажлыг гүйцэтгэсэн Д.

Өсөхжаргал, хуралд цаг, хүчээ зарцуулсан гишүүн

доктор Ш. Болдбаатар, доктор Н. Цэвээнмядаг,

саналаа илгээсэн доктор Хрис Ли нарт талархлаа

илэрхийлж байна.

Өнгөрсөн хугацаанд бидэнтэй хамтран

ажиллаж, монгол орны нутаг дэвсгэрт тохиолдсон

шинэ болон хэрмэл зүйлийн мэдээ, баримтаа

байнга илгээж байсан судлаач Ц.Пүрэвсүрэн,

Ч.Ууганбаяр, Б.Одхүү, Б.Гантулга, Х.Түмэндэлгэр,

Б.Отгонбаяр, Sebastien Provоst, Martin Kluschke,

Manfred Lindemann, Andreas Buchheim, Kanzaki

Yoshio нартаа гүн талархал илэрхийлж цаашдын

шувуу ажиглах, судлахад нь өндөр амжилт

хүсье.

Бидэнд ирүүлсэн мэдээ, баримтыг нэгтгэн,

энэхүү материалыг эмхэтгэн бичсэн зөвлөлийн

гишүүн доктор С. Гомбобаатарт баярлаж буйгаа

зөвлөлийн бусад гишүүд болон нийт шувуу

бүртгэгч, судлаач нарынхаа өмнөөс илэрхийлж

байгааг хүлээн авна уу.

Шувуудын тухай дээр дурьдсан мэдээ,

баримт, тухайн зүйлийн гэрэл зургийг ашиглах

асуудлаар комиссийн гишүүд болон гэрэл

зургийн зохиогчтой холбоо барьна уу.


Otgonbayar, B., Buyandelger, S., & Reading,

R. 2013. Chestnut-flanked White-eye Zosterops

erythropleurus: first record for Mongolia.

BirdingAsia 20:111

Purevsuren, T. and Brдunlich, A. 2012. Rosy

Pipit Anthus roseatus: first record for Mongolia.

BirdingAsia17: 121-122.

SUMMARY

RECORDS OF NEWLY FOUND AND vAGRANT SPECIES FOR MONGOLIAN

AvIFAUNA IN 2007-2012

Mongolian Bird Taxonomy and Rarity Committee

National University of Mongolia, Mongolian

Academy of Sciences, Mongolian Ornithological

Society, Ministry of Environment and Green

Development

*[email protected], [email protected], boogii51@

yahoo.com, [email protected],

[email protected]

Kew words: Mongolia, vagrant, first record,

taxonomy, committee

Bird species composition is a dynamic. For

the last few years the number of recorded bird

species in Mongolia has been increasing due to

an increased number of ornithologists and bird

watchers, extended and developed bird watching

and birding trips, sufficiency of equipments and

guidebooks for birding, and probably changes of

migration pattern and behavior of migrants caused

by climate change.

In order to produce annotated checklists of

birds and effect changes in bird taxonomy and

status and coordinate bird records in Mongolia, the

Mongolian Bird Taxonomy and Rarity Committee

was established on 28 January, 2011. The committee

was initiated by Dr. S. Gombobaatar from the

National University of Mongolia and the Mongolian

Ornithological Society collaborating with national

ornithologists, Dr. Sh. Boldbaatar, Mongolian Birds

of Prey Fund, Dr. N. Tseveenmyadag, Mongolian

Academy of Sciences, Dr. S. Bayarkhuu, Ministry of

Environment and Green Development (MEGD), and

MSc. D. Usukhjargal, Khustai National Park. The

second meeting of the committee was organized at

Khaan conference hall at MEGD on 28 January, 2013.


41

The committee members received the records for

10 newly found species from 9 different reporters

and 11 species/subspecies for vagrants and newly

found species for Mongolia from 2007 to 2012.

You can find detail information and forms for

new and vagrant species for the country at www.

mongoliabirdsraritycommittee.mos.mn; www.

mongoliabirdsraritycommittee.mos.mn/index.php/

regulation; www.mongoliabirdsraritycommittee.

mos.mn/index.php/appendix).

From 2007 to 2012, a total of 10 species were

newly recorded for Mongolia.

Intermediate egret or yellow-billed egret Egretta intermedia Бэсрэг дэглээ

N. Tseveenmyadag from the Mongolian Academy

of Sciences and James Lidster from Sunbird birding

trip found one individual at 3 km south of Baidrag

river delta of Buuntsagaan lake at Baatsagaan

sum of Bayankhongor province (45O36’42”N;

099O15’16”E /45.61167°N; 099.25444°E/, a.s.l.

1,317 m) on 08 June 2007. The individual was at a

small pond located at 300 m from the main lake

(photograph 1).

Band-bellied crake Porzana paykullii Зээрд түнжгэр

German bird watcher Manfred Lindemann

and his colleagues (Alfons Pennekamp, Thorsten

Zegula, Mathias Putze, Uli Winkler and Andreas;

[email protected]) documented one adult male

at a small pond surrounded by reeds in the river

valley with willow trees at 15 km north of Khalkh

Gol soum of Dornod province during 22-24 May,

2011. The bird was seen in reeds at the same pond

during the time (photograph 2).

Red collared dove Streptopelia tranquebarica Зээрд хүүрзгэнэ

N. Tseveenmyadag (MAS; tsvnmydg@yahoo.

com; [email protected]) and James

Lidster from Sunbird birding trip photographed

one individual Red collared dove with 4 Eurasian

collared doves at Juulchin Gobi -1 tourist

resort of Khankhongor soum of Umnugobi

provice (43О49’54”N; 103О51’57”E /43.83167°N;

103.86583°E, a.s.l. 1,600 m) on 12-13 June, 2007.

The birds perched on the ground, wire, and

trees in the area while they were being observed

(photograph 3).

Rosy pipit Anthus roseatus Ягаавар шийхнүүхэй

Ts. Purevsuren, researcher of Oyu Tolgoi

LLC ([email protected]) found one

individual near an artificial pond created by mining

at Oyu Tolgoi of Javkhlant bag in Khanbogd

soum of Umnugobi province (43°02’19.62”N;

106°52’50.37”E/43.03878°E; 106.88066°E) on

6 May, 2012. The individual was feeding on the

ground near a shore of the pond surrounded

by desert plants. The finding was published in

BirdingAsia in 2012 (Purevsuren & Braunlich 2012)

(photograph 4).

Hair-crested drongo Өрвийт доронго Dicrurus hottentottus

Andreas Buchheim ([email protected]),

bird watcher from Germany, his friends (Thorsten

Zegula, Mathias Putze, Uli Winkler), and field

researchers from Oyu Tolgoi LCC recorded this

species for the first time in Mongolia. A. Buchheim

documented one individual near Ikh Nart of

Dornogobi province on 7-11 June, 2011. It was

found in trees and scrubs with rocks in dry river

beds. They described a subspecies as brevirostris

(photograph 5).


42

Ashy drongo Dicrurus leucophaeus Үнсэн доронго

S. Gombobaatar, his colleagues, and members

of the Mongolian Ornithological Society found one

individual in a riparian forest located at 8 km SE

UB2 hotel Terelj in Erdene sum of Tuv province

(47°57’52.92”N; 107°33’37.41”E / 47.96470°N,

107.56039°E) during National bird watchers’ day.

The bird was perching on a dried branch of an old

poplar tree while the team photographed. Based

on the plumage, a reporter considered that the

individual was immature (photograph 6).

Eastern crowned-warbler Phylloscopus coronatus Цэгээндагзат дуучшувуу

Bird watcher, Andreas Buchheim (abu.cachellis@

web.de) and his friends from Germany (Manfred

Lindemann, Alfons Pennekamp, Thorsten Zegula and

Mathias Putze) found one singing adult male of the

species and photographed it at 15 north of Khalkh

Gol of Dornod province on 23 May, 2011. There is no

coordinate for the record (photograph 7).

Chestnut-flanked white-eye Zosterops erythropleurus Зээрдсүвээт гархинүдэн

B. Otgonbayar ([email protected])

documented adult individual in elm trees at Ikh

Nart of Dornogobi province (46°43’12.0000”N;

108°37’12.0000”E/45.72ON; 108.62OE) on 19

September, 2012. The bird was perching on top of

a tree. After the committee accepted the report,

the record was published in BiringAsia in 2013

(Otgonbayar et al. 2013) (photograph 8).

White-capped water-redstart Chaimarrornis leucocephalus Халзан шүрсүүлт

Bird watcher Khumbaa Tumendelger

([email protected]) and Japanese birder Mima

Hisatoyo sighted one individual in Gegeet valley of

western end of Baruunsaikhan of Gurvansaikhan

mountain range /60 km NW of Bayandalai

soum and 60 km SW Bulgan soum- 43O 50’17”N;

104O10’40”E /43.83806°N; 104.17778°E, a.s.l. 2300

m on 23 May 2009. The individual was seen near a

stream up 2 km long with juniper, Cargana bushes

with cliffs and rock faces (photograph 9).

Red-billed starling Sturnus sericeus Улаанхушуут тодол

S. Gombobaatar ([email protected]) and

D. Bayanmunkh, a member of the Mongolian

Ornithological Society documented one individual

of the species together with 22 individuals

of White-cheeked starling near a fenced off

substation of a 15KV power line in Uulbayan

soum of Sukhbaatar province (46°32’39.36”E;

112°10’18.77”N/46.54427ON; 112.17188OE) on 23

May, 2012. The mixed flock was feeding in a dried

grassy area very close to the fence. We believe that

the individuals were migrants thus they left the site

next morning (photograph 10).

The committee decided to receive all records

from 2011 to 2012 due to most records before 2011

having been entered in the Mongolia Red List of

Birds (Gombobaatar et al. 2011). Unfortunately, the

committee could not receive enough records from

ornithologists, bird watchers and photographers in

2011 -2012. Therefore, it is very important and

urgent to develop the collaboration between the

committee and various professional ornithologists,

birders and bird watchers in the near future. The

committee received and accepted the records for

10 species (Cattle egret, Ferruginous pochard,

Peregrine falcon, Grey-headed lapwing, Relict

gull, Black-capped kingfisher, Forest wagtail,

Hooded crow, Yellow-billed grosbeak, European

greenfinch) and 1 subspecies (Falco peregrinus

peregrinator) from different people (table 1 and

photograph 11-17).


43

Гэрэл зураг/Photograph 1. Бэсрэг дэглээ (Egretta intermedia) Intermediate egret or Yellow-billed egret James Lidster©

Гэрэл зураг/Photograph 2. Зээрд түнжгэр (Porzana paykullii) Band-bellied crake Mathias Putze©

Гэрэл зураг/Photograph 3. Зээрд хүүрзгэнэ (Streptopelia tranquebarica) Red collared dove James Lidster©


44

Гэрэл зураг/Photograph 4. Ягаавар шийхнүүхэй (Anthus roseatus) Rosy pipit Ts. Purevsuren©

Гэрэл зураг/Photograph 5. Өрвийт доронго (Dicrurus hottentottus) Hair-crested drongo Andreas Buchheim©

Гэрэл зураг/Photograph 6. Үнсэн доронго (Dicrurus leucophaeus) Ashy drongo S. Gombobaatar©

Гэрэл зураг/Photograph 7. Цэгээндагзат дуучшувуу (Phylloscopus coronatus) Eastern crowned-warbler Andreas Buchheim©


45

Гэрэл зураг/Photograph 8. Зээрдсүвээт гархинүдэн (Zosterops erythropleurus) Chestnut-flanked white-eye B. Otgonbayar©

Гэрэл зураг/Photograph 9. Халзан шүрсүүлт (Chaimarrornis leucocephalus) White-capped water-redstart Kh. Tumendelger©

Гэрэл зураг/Photograph 10. Улаанхушуут тодол (Sturnus sericeus) Red-billed starling S. Gombobaatar©

47


46

Гэрэл зураг/Photograph 11. Ногоон дэглэй (Butorides striatus) Straited Heron Sebastien Provost©

Гэрэл зураг/Photograph 12. Эгэл шонхор (Falco peregrines pereginator) Shaheen falcon

Ch. Uuganbayar©

Гэрэл зураг/Photograph 13. Хармагнайт халуу (Halcyon pileata) Black-capped kingfisher

Sebastien Provost©

Гэрэл зураг/Photograph 14. Модны цөгцгий (Dendronanthus indicus) Forest wagtail

Kanzaki Yoshio©

Гэрэл зураг/Photograph 15. Саарал хэрээ (Corvus cornix) Hooded crow S. Gombobaatar©

Гэрэл зураг/Photograph 16. Өрнийн ногоолдой (Carduelis/Chloris chloris) European greenfinch

S. Gombobaatar©




ISSN: 2220-5853


47



ОЮУ ТОЛГОЙ ОРчМыН ХОВОР ШУВУУД

*Цолмонжавын Пүрэвсүрэн, Батсуурийн Дашням,

Сүхрагчаагийн Дорждэрэм, Дандармаагийн Батаа,

Саруулын Амарсайхан

Оюу Толгой ХХК, Улаанбаатар 14240, Сүхбаатар дүүрэг,

Чингисийн өргөн чөлөө-15, Моннис цамхаг, 7 давхар

*[email protected]


Монгол орон өргөн уудам газар нутагтай бөгөөд байгалийн бүс бүслүүрийн олон янзын хэв шинж илэрдэг. Экосистемийн энэ олон янз байдал нь олон зүйл шувуудын тархан амьдрах нөхцлийг бүрдүүлдэг. Монгол орон шувуу судлал, хамгааллын хувьд өндөр ач холбогдолтой. Манай орон дэлхийн шувуудын нүүдлийн гурван замд байршдаг ба дэлхийн хэмжээнд ховордсон зарим зүйл шувуудын үржлийн чухал нутаг болдог. Монгол орны газар нутгийн хэмжээ харьцангуй том, олон зүйлийн шувуудтай, мэргэжлийн шувуу судлаачид цөөн, мөн байнгын шувуу ажиглах суурин цэг хомс зэрэг нь шувуудын нүүдэл, үржлийн талаарх мэдээ баримт харьцангуй дутмаг цугларах шалтгаан болдог (Gombobaatar et al. 2011).

Оюу Толгой орчмын шувуудын ажиглалт бүртгэл 2002, 2003 онд байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээний хүрээнд хийгдсэн ба үүний үр дүнд 65 зүйлийн шувуу бүртгэгджээ (Эко трейд 2006). Оюу Толгой орчмын орчны хяналт, шинжилгээний хөтөлбөрийн хүрээнд Оюу Толгой орчмын газар нутаг, ялангуяа төслийн талбайд байрлах хиймэл цөөрөмд шувуудын нүүдлийн үеэр тогтсон нэг цэг дээр байнгын ажиглалт, бүртгэл явуулж байна.

Ажиглалт судалгааны гол зорилго нь энэ нутгийн шувуудын зүйлийн бүрдлийг тогтоох, нүүдэл, амьдрах орчны мэдээ, баримт цуглуулах, шувуудад үзүүлэх сөрөг нөлөөг тодорхойлж, нөлөөллөөс зайлсхийх, бууруулах зэрэг хамгааллын арга хэмжээ боловсруулан хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой баримт, материалыг хуримтлуулахад оршино.

Оюу Толгой, Ханбогд, ховор шувууд, хиймэл цөөрөм, ажиглалт, бүртгэл

Пүрэвсүрэн, Ц., Дашням, Б., Дорждэрэм, С., Батаа, Д., Амарсайхан, С. 2013. Оюу толгой орчмын ховор шувууд. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 47-56.

Purevsuren, Ts., Dashnyam, B., Dorjderem, S. Bataa, D., and Amarsaikhan, S. 2013. Rare birds of oyu tolgoi project area. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 47-56.



Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2013 Vol. 2: 47-56. Пүрэвсүрэн нар / Purevsuren et al. 2013

48

Судалгааны талбай

Шувуудын ажиглалт судалгааг Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг, ялангуяа хавар, намрын нүүдлийн үед Оюу Толгой уурхайн талбайд байрлах хиймэл цөөрөм, ойр орчмын задгай уст цэгүүдийг хамруулж ажиглалтыг ойр давтамжтай явуулсан юм. Оюу Толгой ордоос зэс, алт олборлох төсөл нь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Жавхлант багийн нутгийг хамарсан 8,496 га талбайтай. Ханбогд нь Өмнөговь аймгийн хамгийн зүүн өмнөд захын сум ба баруун талаараа Баян овоо, хойд талдаа Манлай, зүүн талдаа Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумтай, өмнө хэсгээрээ БНХАУ-тай хил залгадаг. Сумын нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 15,150 км2 ба энэ нутагт Говийн бага дархан цаазат газрын “Б” хэсгийн баруун хэсэг, Галбын говийн шувуудад чухал газрын ихэнх хэсэг багтана (зураг 1). Галбын говийн хөндий нь д.т.д 800-1,000 м өргөгдсөн, томоохон заган ой, хайлаас бүхий хуурай сайрууд байхаас гадна олон төрөл зүйлийн мод, бут, сөөг ургана. Уулын ам, хуурай сайруудын байнгын болон түр урсацтай булгууд нь зэрлэг амьтдыг (шувуудыг) ундаалж байдаг (Пүрэвсүрэн 2013).

Арга зүй, материал

Судалгааг ажиглах, бүртгэх, гэрэл зургаар баримтжуулах зэрэг энгийн аргуудаар гүйцэтгэв. Оюу Толгой орчмын шувуудын ажиглалтыг 2010 оноос явуулж эхэлсэн ба 2011-2013 оны хаврын нүүдлийн үед олон давтамжтай, зарим үед өдөр бүр хийж байлаа. Ажиглалтанд 10х42 хэмжээтэй хоёр нүдний дуран, 20-60х телескоп ашигласан ба дижитал гэрэл зургийн аппаратаар шувуудын гэрэл зургийг баримтжуулан, байршил тогтоогч багаж (GPS) -аар зарим ховор зүйлийн байршлыг тэмдэглэсэн болно. Зарим зүйлийг тодорхойлоход Brazil (2009), Svensson et al. (2010), Gombobaatar et al. (2011) нарын бүтээлийг ашиглав.

Ховор шувуудыг сонгохдоо Олон улсын байгаль хамгаалах холбооны Улаан дансны ангилал, шалгуурын дагуу (IUCN 2001) Oлон улс болон бүс нутгийн Улаан дансанд “Устаж байгаа, Устаж болзошгүй, Эмзэг, Ховордож болзошгүй” зэрэглэлд багтсан зүйл, мөн Монгол орны шувуудын ангилалзүй, ховор тохиолдох зүйлийг бүртгэх зөвлөлөөс гаргасан Монгол орны ховор шувуудын зүйлийн жагсаалтыг баримталсан (IUCN 2013, Gombobaatar et al. 2011).

Зураг 1. Судалгаа хийсэн Ханбогд сумын нутаг


49

Үр дүн

Шувуудын тогтмол ажиглалт, бүртгэл хийснээс хойш Оюу Толгой орчмын шувуудын зүйлийн тоо тогтмол нэмэгдэж байна. Одоогоор 17 баг, 42 овог, 120 төрөлд хамаарах 213 зүйлийн шувуу бүртгэгдээд байна. Эдгээрээс 38 зүйл нь олон улс болон бүс нутгийн Улаан дансанд “Устаж байгаа, Устаж болзошгүй, Эмзэг, Ховордож болзошгүй” гэсэн зэрэглэл, Монгол орны ховор шувуудын зүйлийн жагсаалтанд багтсан байна (график 1 ба 2).

Оюу Толгой орчмын ховор зүйл шувуудын дийлэнх буюу 53% нь (n=20) энэ бүс нутгаар нүүдлийн үедээ дайран өнгөрдөг, 24% нь (n=9) Монгол орны нутаг дэвсгэрт тохиолдлын ховор таарах хэрмэл зүйлүүд байна. Суурин, өвөлждөг болон өндөглөн зусдаг зүйл 23%-ийг (n=9) эзэлж байна (xүснэгт 1). Зүйлийн холбогдох гэрэл зургийг хавсралт 1-ээс үзнэ үү.

Хурган шунгуур (Tachybaptus ruficollis): Монгол оронд ховор зусдаг. Хар ус нууранд үрждэг байх боломжтой ба энэ зүйлийн үржлийн экологийн талаарх мэдээ баримт дутмаг байна (Gombobaatar et al. 2011). Оюу Толгой уурхайд байрлах хиймэл цөөрөмд 2012 оны 5 сард 1 бодгаль, 6 сард 1, 7 сард 1, 2013 оны 4 сард 1, 5 сард 5 бодгаль тус тус бүртгэгдсэн (хавсралт 1).

Борцгор хотон (Pelecanus crispus): Монгол оронд өндөглөн зусдагховор шувуу бөгөөд Их нууруудын хотгорын Хар ус, Айраг зэрэг нуурт үрждэг (Gombobaatar et al. 2011). Оюу Толгой уурхайн лицензийн талбайн баруун талд 2012 оны 4-р сард 1 бодгаль бүртгэгдсэн (Nyambayar et al. 2012).

Ногоовор дэглий (Nycticorax nycticorax): Монгол оронд цөөн тэмдэглэгдсэн зүйл. 2009 оны 5 сард Оюу Толгойн далд уурхайн “Босоо ам №1” гадна эндсэн бие гүйцсэн 1 бодгаль. 2012 оны 5 сард Оюу Толгой уурхайн талбайд 1 бодгаль залуу шувуу тэмдэглэгдсэн.

Ногоон дэглэй (Butorides striatus): Энэ зүйл өмнө нь Буйр нуур болон Онгийн хийд орчимд хоёр удаа бүртгэгдэж байсан (Gombobaatar et al. 2011). 2013 оны 5 сард Оюу Толгойн уурхайн талбайд байрлах хиймэл цөөрөмд 1 бие гүйцсэн бодгаль ажиглагдсан.

Бөртөт одойбух (Ixobrychus eurhythmus): Энэ зүйл өмнө нь манай оронд Монгол Дагуурын дархан цаазат газар, Чойбалсан хотын ойролцоо Хэрлэн гол дагуу хоёр удаа тэмдэглэгдсэн байна (Gombobaatar et al. 2011). 2010 оны 8 сард Оюу Толгой уурхайд 1 бодгаль бүртгэгдэв.

График 2. Оюу Толгой орчмын шувуудын олон улс

дахь хамгааллын статус

График 1. Оюу Толгой орчмын шувуудын бүс нутаг дахь хамгааллын статус


50

Хүснэгт 1. Оюу Толгой орчмын ховор шувууд, тэдгээрийн оршин амьдрах хэлбэр

№Зүйлийн Монгол

нэрШинжлэх ухааны нэр

Бүс нутгийнүнэлгээ

Олон улсын үнэлгээ

МО-ы ховор

шувуудын жагсаалт

МО-д оршин

амьдрах хэлбэр

ОТ-д оршин

амьдрах хэлбэр

1 Хурган шунгуур Tachybaptus ruficollis LC LC + ӨЗ ДӨ

2 Борцгор хотон Pelecanus crispus CR VU + ӨЗ ДӨ

3 Ногоовор дэглий Nycticorax nycticorax NA LC + X X

4 Ногоон дэглэй Butorides striatus NA LC + X X

5 Бөртөт одойбух Ixobrychus eurhythmus NA LC + X X

6 Цагаан дэвлээ Ardeola bacchus NA LC + X X

7 Хотны дэгэл Bubulcus ibis NA LC + X X

8 Зээрд дэглий Ardea purpurea NT LC + ӨЗ ДӨ

9 Цагаагчин халбагат Platalea leucorodia LC LC + ӨЗ ДӨ

10 Хошуу галуу Anser cygnoides NT VU ӨЗ ДӨ

11 Гунгар хун Cygnus columbianus LC LC + З/ДӨ ДӨ

12 Гэзэгт нугас Anas falcata NT NT + ӨЗ ДӨ

13 Мандир уранхажин Aix galericulata NA LC + X X

14 Ундар шумбуур Aythya nyroca VU NT + З/ДӨ ДӨ

15 Согсоот гоорбис Pernis ptilorhynchus LC LC + ӨЗ ДӨ

16 Шунгаач харцага Accipiter gularis LC LC + ӨЗ ДӨ

17 Могойч загалай Circaetus gallicus EN LC + ӨЗ ӨЗ

18Цагаансүүл нөмрөгбүргэд

Haliaeetus albicilla NT LC ӨЗ ДӨ

19 Ооч ёл Gypaetus barbatus VU LC С С

20 Нөмрөг тас Aegypius monachus LC NT С С

21 Идлэг шонхор Falco cherrug VU EN ӨЗ ӨЗ

22 Эгэл шонхор Falco peregrinus DD LC + З/ДӨ ДӨ

23 Шилийн шонхор Falco pelegrinoides NA LC + З/ДӨ ДӨ

24 Хайргууна шонхор Falco columbarius LC LC + ӨЗ ДӨ

25 Наран бөднө Coturnix japonica LC NT ӨЗ ДӨ

26Цагааномруут түнжээхэй

Amaurornis phoenicurus NA LC + X X

27 Хонин тоодог Otis tarda VU VU + ӨЗ ДӨ

28 Жороо тоодгой Chlamydotis undulata VU VU + ӨЗ ӨЗ

29 Саарал хавтгаалж Vanellus cinereus NA LC + X X

30 Бэсрэг тутгалжин Numenius phaeopus LC LC + З/ДӨ ДӨ

31 Морин цууцал Limosa limosa LC NT ӨЗ ДӨ

32 Реликт цахлай Larus relictus EN VU + ӨЗ ДӨ

33 Ягаавар шийхнүүхэй Anthus roseatus NA LC + X X

34 Хул дунхай Lanius sphenocercus DD LC + ӨЗ ӨЗ

35 Хурган тодол Sturnus sturninus LC LC + ӨЗ ДӨ

36 Монгол хуланжороо Podoces hendersoni VU LC + С С

37 Козловын хайруулдай Prunella kozlowi LC LC + ӨЗ Ө

38 Загийн боршувуу Passer ammodendri NT LC С С

Товчилсон үгийн тайлбар: CR= Устаж байгаа, EN=Устаж болзошгүй, VU=Эмзэг, NT=Ховордож болзошгүй, NA=Үнэлгээ хийгдээгүй, DD=Мэдээлэл дутмаг,LC=Анхааралд өртөхөөргүй

С=Суурин, ӨЗ=Өндөглөн зусдаг, ДӨ=Дайран өнгөрдөг, З=Зусдаг, Ө=Өвөлждөг, X=Хэрмэл


51

Цагаан дэвлээ (Ardeola bacchus): Монголд цөөн тэмдэглэгдсэн зүйл. Оюу Толгой уурхайд байрлах хиймэл цөөрөмд 2010 оны 4 сард 2 бодгаль, 2012 оны 5 сард 1 бодгаль, Ханбогд уул орчимд Уртын булаг хэмээх газар 2 бодгаль, 2013 оны 7 сард Оюу Толгойд 1 бодгаль тус тус ажиглагдсан.

Хотны дэгэл (Bubulcus ibis): Орог, Бөөнцагаан, Өгий нуур, мөн Хурхын хөндийд нийт дөрвөн удаа тохиолдсон (Gombobaatar et al. 2011). 2012 оны 5 сард Оюу Толгойд байрлах хиймэл цөөрмийн дэргэд 1 бодгаль бүртгэгдэв.

Зээрд дэглий (Ardea purpurea): Монгол орны зүүн хэсгийн Халх гол, Буйр нуур орчимд ховор үрждэг (Gombobaatar et al. 2011). 2012 оны 7 сард Оюу Толгойд байрлах хиймэл цөөрмийн дэргэд 1 бодгаль ажиглагдав.

Цагаагчин халбагат (Platalea leucorodia): Манай орны хувьд нүүдлийн өндөглөн зусдаг. 2012 оны 4 сард Оюу Толгойн хиймэл цөөрөмд 1 бодгаль, 8 сард Ханбогд сумын төвөөс зүүн хойш 50 км орчим тогтоол усанд 1 бодгаль, 9 сард Ханбогд сумын төв орчим 1 бодгаль тэмдэглэгдэв.

Хошуу галуу (Anser cygnoides): Монгол оронд нүүдэллэн ирж өндөглөдөг. 2010 оны 4 сард Оюу Толгойн хиймэл цөөрөмд 18 бодгаль тохиолдов.

Гунгар хун (Cygnus columbianus): Монгол оронд нүүдлийн үедээ дайран өнгөрдөг. 2012 оны 4 ба 5 сард Оюу Толгойн хиймэл цөөрөмд 3 бодгаль байв.

Гэзэгт нугас (Anas falcata): Монгол оронд нүүдэллэн ирж өндөглөн зусдаг. 2013 оны 5 сард Оюу Толгой уурхайн хаягдлын даланд 1 бие гүйцсэн эр бодгаль байлаа.

Мандир уранхажин (Aix galericulata): Монголд зусдаг ба маш ховор тааралдана. 2012 оны 4 сард Галбын говьд 1 бие гүйцсэн эр бодгаль эндсэн байхыг олов.

Ундар шумбуур (Aythya nyroca): Монголд оронд зусдаг, нүүдлийн үедээ дайран өнгөрнө. Оюу Толгойд 2011 оны 3 сард 4 бодгаль, 2013 оны 3 ба 4 сард 3 удаагийн тохиолдлоор 6 бодгаль бүртгэгдсэн.

Согсоот гоорбис (Pernis ptilorhynchus): Монгол орноор нүүдлийн үедээ дайран өнгөрдөг бөгөөд үрждэг байх боломжтой (Gombobaatar et al. 2011). 2012 оны 5 сард Галбын говь орчимд 3 бодгаль бүртгэгдсэн.

Шунгаач харцага (Accipiter gularis): Монгол оронд ховор өндөглөн зусдаг. 2012 оны 4 сард Оюу Толгойн лицензийн талбайн хайлаас дээр 1 бодгаль бүртгэгдсэн (Nyambayar et al. 2012).

Могойч загалай (Circaetus gallicus): Монгол орны өмнөд хэсгийн Говь цөлийн бүсээр өндөглөдөг ховор шувуу (Stubbe et al. 2010). Оюу Толгой орчимд үүрлэнэ. 2011 онд уурхайн талбайгаас өмнө зүг 10 км орчимд үүрлэсэн 1 хосыг олсон. 2013 оны зун Ханбогд сумын нутагт идэвхтэй нийт 4 үүр бүртгэгдсэн (Nyambayar et al. 2013).

Цагаансүүлт нөмрөгбүргэд (Haliaeetus albicilla): Монгол орны томоохон гол мөрөн, цэнгэг устай нуурын орчим өндөглөн зусдаг. 2011 оны 3 сард Ханбогд сумын төвийн ойролцоо 1 бие гүйцсэн бодгаль, 12 сард Оюу Толгойгоос өмнө зүг Ундай голын сайранд 1 залуу бодгаль тус тус тэмдэглэгдсэн.

Ооч ёл (Gypaetus barbatus): Монгол орны хад цохиобүхий өндөр уул, уулын хээрийн бүсэд суурин амьдардаг (Gombobaatar et al. 2011). Ханбогд уулын орчим нэг үүр бүртгэгдсэн. Оюу Толгой орчмын уул хадтай газраар цөөн тохиолдоно.

Нөмрөг тас (Aegypius monachus): Энэ зүйл Олон улсын байгаль хамгаалах холбооны Улаан дансанд “Ховордож болзошгүй” ангилалаар орсон (IUCN 2013). Монгол оронд харьцангуй элбэг таарах суурин шувуу. Оюу Толгой орчимд хайлаастай хуурай сайр бүхий газар үүрлэж өндөглөнө.

Идлэг шонхор (Falco cherrug): Монгол орны байгалийн бүх бүс бүслүүрт тархана. Оюу Толгой орчимд нүүдэллэн ирж, өндөглөн зусна. Өвлийн улиралд энэ орчимд цөөн тоогоор тохиолдоно.

Эгэл шонхор (Falco peregrinus): Монгол оронд зусдаг ба үрждэг байх магадлалтай. 2012 оны 4 сард Оюу Толгой уурхайд талбайд 1 бодгаль бүртгэгдсэн.


52

Шилийн шонхор (Falco pelegrinoides): Монгол оронд зусдаг ба нүүдлийн үедээ ховор тохиолдоно. 2011 оны 8 сард уурхайн талбайн хиймэл цөөрмийн дэргэд 1 бодгаль бүртгэгдсэн.

Хайргууна шонхор (Falco columbarius): Монгол оронд өндөглөн зусдаг ба зарим шувууд өвөлжинө. 2013 оны 4 сард Оюу Толгой уурхайд 1 бодгаль тохиолдсон.

Наран бөднө (Coturnix japonica): Манай оронд өндөглөн зусдаг ба зарим шувууд өвөлжинө. 2012 оны 9 сард Оюу Толгой уурхайд талбайд 1 бодгаль байсан.

Цагааномруут түнжээхэй (Amaurornis phoenicurus): Монголд өмнө нь хоёр удаа үхсэн байдалтай бүртгэгдэж байжээ (Gombobaatar et al. 2011). 2013 оны 5 сарын 1 нд Оюу Толгой уурхайн талбайд, 5 сарын 25 нд Ханбогд сумын төвд байрлах мод үржүүлгийн газар эндсэн 1 бодгалийг тус тус бүртгэсэн.

Хонин тоодог (Otis tarda): Монгол оронд нүүдэллэн ирж, өндөглөн зусдаг.Зарим шувууд тариан талбай бүхий газруудад өвөлжинө.Ханбогд сумын нутгаар нүүдлийн үедээ дайран өнгөрнө. 2012 оны 4 сард Оюу Толгойн лицензийн талбайн баруун талд 1 бодгаль, Манлай сумын төвийн ойролцоо 3 бодгаль, 2012 оны 11 сард Галбын Говьд 2 бодгаль, 2013 оны 4 сард Оюу Толгой уурхайн дээгүүр нисэж яваа 3 бодгаль бүртгэгдсэн.

Жороо тоодгой (Chlamydotis undulata): Монгол оронд нүүдэллэн ирж, өндөглөдөг ба говь цөлийн бүсэд амьдардаг ховор шувуу. Оюу Толгой уурхайн орчим болон Галбын говьд өндөглөн зусна.

Саарал хавтгаалж (Vanellus cinereus): Монгол оронд өмнө нь цөөн удаа, голдуу зүүн бүс нутагт бүртгэгдэж байжээ (Gombobaatar et al. 2011). Оюу Толгой уурхайн хиймэл цөөрөмд 2011 оны 4 сард 1 бодгаль, 2012 оны 4, 5, 6 сард тус бүр 1 бодгаль, 2013 оны 4 сард 1 бодгаль, 5 сард 2 бодгаль тэмдэглэгдсэн.

Бэсрэг тутгалжин (Numenius phaeopus): Монгол орны нутгаар нүүдлийн үедээ дайран өнгөрдөг. Оюу Толгойн уурхайн хиймэл цөөрөмд 2013 оны 5 сард 2 бодгаль байв.

Морин цууцал (Limosa limosa): Монгол оронд өндөглөдөг нүүдлийн шувуу. Оюу Толгой уурхайн хиймэл цөөрөмд 2013 оны 7 сард 1 бодгаль байсан.

Реликт цахлай (Larus relictus): Монгол оронд нүүдэллэн ирж өндөглөн зусдаг ховор шувуу. Оюу Толгой уурхайн хиймэл цөөрөмд 2011 оны 5 сард 1 бодгаль, 2012 оны 4 сард 5 бодгаль байсныг бүртгэсэн.

Ягаавар шийхнүүхэй (Anthus roseatus): Оюу Толгой уурхайн хиймэл цөөрөмд 2012 оны 5 сарын 6-нд 1 бодгаль бүртгэгдсэн (Purevsuren and Braunlich 2012).

Хул дунхай (Lanius sphenocercus): Монгол орны зүүн хэсэг Халх гол орчимд өндөглөн зусдаг ховор зүйл. 2010 оны 11 сард Оюу Толгой уурхайн талбайд 1 бодгаль бүртгэгджээ. Галбын говьд үрждэг байх боломжтой.

Хурган тодол (Sturnus sturninus): Монгол оронд нүүдэллэн ирж өндөглөдөг. 2012 оны 5 сард Оюу Толгойгоос өмнө зүг 60 кморчимдтаримал модтой талбайд 1 бодгаль бүртгэгдсэн (Nyambayar et al. 2012).

Монгол хуланжороо (Podoces hendersoni): Монгол орны говь цөлийн бүсэд суурин амьдардаг зүйл. Оюу Толгой орчимд үүрлэж өндөглөнө.

Козловын хайруулдай (Prunella kozlowi): Монгол оронд суурин амьдардаг шувуу. Оюу Толгой орчимд бүйлстэй сайр бүхий амьдрах орчинд 2012 оны 4 сард 2 бодгаль бүртгэгдсэн (Nyambayar et al. 2012). Оюу Толгой орчмын уулс, хадаар өвөлждөг байх боломжтой.

Загийн боршувуу (Passer ammodendri): Монгол орны говь цөлийн бүсийнзаган ой бүхий газруудад суурин амьдардаг шувуу. Ханбогдын нутагт заган ой, загтай залгаж ургасан хайлаас, сухайтай газар үүрлэнэ.


53

Хавсралт 1. Оюу Толгой орчимд бүртгэгдсэн зарим ховор шувуудын гэрэл зураг

Хурган шунгуур

(Tachybaptus ruficollis)

Ногоовор дэглий

(Nycticorax nycticorax)© С.Дорждэрэм

Ногоон дэглэй

(Butorides striatus)

Бөртөт одойбух

(Ixobrychuseurhythmus)©Д.Батаа©Ц.Пүрэвсүрэн

Цагаан дэвлээ

(Ardeola bacchus)©Ц.Пүрэвсүрэн

Хотны дэгэл

(Bubulcus ibis)©Б. Гантулга

©Ц.Пүрэвсүрэн


54

Зээрд дэглий

(Ardea purpurea)©Ц.Пүрэвсүрэн

Ундар шумбуур

(Aythya nyroca)©Ц.Пүрэвсүрэн

Цагааномруут түнжээхэй

(Amaurornis phoenicurus)©Д.Батаа

Саарал хавтгаалж

(Vanellus cinereus)©Ц.Пүрэвсүрэн

Реликт цахлай

(Larus relictus)©Ц.Пүрэвсүрэн

Бэсрэг тутгалжин

(Numenius phaeopus)©Ц.Пүрэвсүрэн


55

Талархал

Шувуудын ажиглалт судалгаа явуулах бололцоо олгож, сайн чанарын багаж төхөөрөмжөөр хангасан Оюу Толгой ХХК-д талархаснаа илэрхийлье. Мөн өөрсдийн ажиглалтын мэдээлэл, гэрэл зургаа өгсөн ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн шувуу судлалын лабораторийн эрхлэгч доктор Н.Цэвээнмядаг, ЗАСХТ-ийн тэргүүн доктор Б.Нямбаяр, судлаач П.Ганхуяг, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн судлаач П.Амартүвшин, Б.Гантулга, зарим зүйл шувуудыг тодорхойлоход тусалж, мэргэжлийн зөвлөлгөө өгсөн Германы шувуу судлаач Аксель Бройнлих, Англи хэл дээрх хураангуйг хянаж тусалсан Жон Пилгрим нарт талархал илэрхийлье.


Пүрэвсүрэн, Ц. 2013. Ханбогдын шувууд. Улаанбаатар.

Эко трейд. 2006. Оюу Толгой ордоос зэс, алт олборлох, боловсруулах төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан. Улаанбаатар.

Brazil, M. 2009. Birds of East Asia (Eastern China, Taiwan, Korea, Japan and Eastern Russia). Christopher and Helm, A & C Black publishers. London.

Gombobaatar, S. аnd Monks, E.M. (compilers), Seidler, R., Sumiya, D., Tseveenmyadag, N., Bayarkhuu, S., Baillie, J.E.M., Boldbaatar, Sh., Uuganbayar, Ch. (editors) (2011). Regional Red List Series Vol.7. Birds. Zoological

Society of London, National University of Mongolia and Mongolian Ornithological Society.

IUCN. 2001. IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK.

IUCN.2013. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2013.2.<www.iucnredlist.org>.

Nyambayar, B., Gankhuyag, P., Munkhzul, Ts., Amartuvshin, P., Gantulga, B., Tseveenmyadag, N. 2012. Surveys for Houbara bustards (Chlamydotis undulata) in infrastructure development areas related to the Oyu Tolgoi project in southern Mongolia. Survey report. Ulaanbaatar.

Nyambayar, B., Gankhuyag, P., Amarkhuu, G. and Baatarkhuu, B. 2013. Short-toed Snake Eagle Circaetus gallicus survey activities in Oyu Tolgoi and Khanbogd areas. Survey report. Ulaanbaatar.

Purevsuren, T. and Braunlich, A. 2012. Rosy Pipit Anthus roseatus: first record for Mongolia. BirdingAsia 17: 121-122.

Stubbe, M., Stubbe, A., Batsajchan, N., Gombobaatar, S., Stenzel, T., Wehrden, H., Boldbaatar, Sh., Nyambayar, B., Sumjaa, D., Samjaa, R., Ceveenmyadag, N., Bold, A. 2010. Grid mapping and breeding ecology of raptors in Mongolia. Erforsch. Biol. Ress. Mongolei (Halle/Saale) 2010 (11): 23-175.

Svensson, L., Zetterstroem, D., Mullarney, K. 2010. Birds of Europe: (Second Edition). Princeton University Press.

Ягаавар шийхнүүхэй

(Anthus roseatus)

Хул дунхай

(Lanius sphenocercus)©Ц.Пүрэвсүрэн ©Ц.Пүрэвсүрэн

57


56

SUMMARY

RARE BIRDS OF OYU TOLGOI PROJECT AREA

*Purevsuren Tsolmonjav, Dashnyam Batsuuri, Dorjderem Sukhragchaa, Bataa Dandarmaa and Amarsaikhan Saruul

OyuTolgoi LLC, Chinggis Avenue 15, Sukhbaatar District, Ulaanbaatar 14240, Mongolia

*[email protected]

Key words: OyuTolgoi, Khanbogd, rare birds, grey water pond, observation, record

Oyu Tolgoi (OT) is a large copper and gold mine in Khanbogd soum, Umnugobi province, approximately

80 kilometres north of the Mongolia-China border and 550 kilometres south of capital, Ulaanbaatar.

Baseline bird surveys in the vicinity of the mine lease area recorded 65 bird species in the summer months

of 2002 and 2003 (Eco Trade 2006). We have conducted further bird surveys and observations since

2010 in and around the mine lease to comply with national and international requirements. Moreover,

OT is committed to have a net positive impact on biodiversity in the region by mine closure. Our goal in

undertaking bird surveys is thus not only to comply with commitments, but also to identify conservation

actions to mitigate negative impacts caused by mining activities.

We used simple bird survey methods such as direct observation and photography, using 10x42 binoculars,

a 20-60x spotting scope and digital camera between 2010 and 2013. We focused on the OT mine lease,

especially artificial water ponds (grey water ponds) and other open water sources in the vicinity of

the mine lease during spring and autumn migration. Rare species were classed as those categorised as

Threatened or Near Threatened in the IUCN Red List, Mongolian Red List of Birds or Mongolian Bird Rarity

List (IUCN 2013, Gombobaatar et al. 2011).

To date, 213 species of birds, including 38 rare species, have been recorded in the vicinity of the

OT mine lease. Most of these are migrants through the area. Several globally and regionally threatened

species were recorded during migration – e.g., Dalmatian pelican Pelecanus crispus, Relict gull Larus

relictus and Great bustard Otis tarda – and others are breeding visitors to this area – e.g. Saker falcon

Falco cherrug, Houbara bustard Chlamydotis undulata and Short-toed snake-eagle Circaetus gallicus.

We also recorded the first Rosy pipit Anthus roseatus for Mongolia and several species with only a few

previous Mongolian records, such as Shrenck’s bittern Ixobrychus eurhythmus, Striated heron Butorides

striatus, White-breasted waterhen Amaurornis phoenicurus and Cattle egret Bubulcus ibis.





ISSN: 2220-5853


57



Улаандухт серин Serinus pusillus Red-fronted Serin

ХБНГУ-ын эрдмийн солилцооны албаны дэмжлэгээр хэрэгжиж байгаа “Монгол орны биологийн олон янз байдлын мониторинг, баримтжуулал” төслийн хүрээнд МУИС-ийн багш, оюутнууд Гөрлитц хотын байгалийн түүхийн Зенкенбергийн музейн судлаачдын хамт 2013 оны 6-р сард Зүүн гар говьд ажиллав. Судалгааны явцад хоёр цэг дээр, тухайлбал Булган голын хөндий, Байтаг Богд ууланд төвлөрч ажилласан ба Байтаг Богд ууланд улаандухт сериний тархалтын шинэ цэгийг тэмдэглэв. Энэ зүйл шувуу манай орны нутаг дэвсгэрээс урьд өмнө анх удаа Алтайн өвөр говьд Богц цагаан дэрсний баян бүрдэд намар 2002 оны 10-р сарын 21-28-нд тэмдэглэгджээ (Reading et al. 2011).

Бид 2013 оны 6-р сарын 10-13-ны өдөр энэ зүйлийг Байтаг Богд уулын бүдүүн Харгайтын голын эхэнд олов. Бүдүүн Харгайтын гол эхэндээ хоёр амнаас орж ирэх хоёр томоохон цутгалтай. Хойт салааны хойноос цутгах жижиг горхийн эхний нарийн хавцлын адагт ургасан шинэс модны титмийн хамгийн доод захын том салаанд, газрын гадаргаас 2 м гаруй өндөрт хагд өвс, малын ноосыг зулж, үүр барьсан байв. Үржлийн хос мод дамжин хөөцөлдөж, үе үе үүрэндээ орж, гарч байсан боловч үүрэнд өндөг байсангүй. Улаандухт серин манай оронд өндөглөн зусдаг зүйл болохыг энэ баримт батална (гэрэл зураг 1-3).

ЗАРИМ ЗҮЙЛ ШУВУУДыН ТАРХАЛТыН ШИНЭ ЦЭГИЙН ТУХАЙ БАРИМТ

Р.СамъяаМонгол улсын их сургууль

[email protected]

Хээрийн тэмдэглэл/ Field Notes

Монгол, Serinus pusillus, Erithacus rubecula, Columba palumbus, шинэ цэг

Р.Самъяа. 2013. Зарим зүйл шувуудын тархалтын шинэ цэгийн тухай баримт. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 57-59.

R.Samiya. 2013. Documented new records on some bird species in Mongolia. Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2: 57-59.

26 November 2013 30 December 2013


Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2013 Vol. 2: 57-59. Cамъяа / Samiya 2013

58

Өрнийн зээрдомруу Erithacus rubecula European Robin

Говийн их дархан цаазат газар зургийн автомат камер суулгах ажлаар Цагаан Богд ууланд ажиллах үед өрнийн зээрдомрууг ажиглаж, гэрэл зургийг нь авч, тархалтын шинэ цэг тэмдэглэв. Цагаан Богд уулын Алтан тэвшийн уст цэгээс хойш буусан машин замтай сайраар уруудаж явах үед хажуугийн ханан хадны энгэр (42O52.109’N; 098O 52.180’E; 1,793 м д.т.д)-т нэг бодгаль 2013 оны 11-р сарын 07-ний өдөр сууж байв. Энэ зүйлийг анх удаа 2007 оны 11-р сарын 15-17-нд Ховд хотын хойно, Оцон чулуу орчимд ажиглажээ (Gombobaatar et al. 2011). Намар орой цагаар ажиглагдаж байгаагаас үзвэл энэ зүйл зөвхөн нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг байж болох талтай (гэрэл зураг 4).

Ойн тагтаа Columba palumbus Wood Pigeon

Ойн тагтааг 2013 оны 10-р сарын 8-ны өдөр Шинэ жинст сум болон Эхийн голын Баянбүрд хоорондын замын дунд хэсэгт орших Зуун модны баян бүрд орчимд нэг бодгаль сууж байхыг нь гэрэл зургаар баталгаажуулав. Мөн оны 12-р сарын 8-нд Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын төвийн ойролцоо, голын өмнө байх үр тарианы үтрэмийн дэргэд 1 бодгаль ажиглав (гэрэл зураг 5).

Гэрэл зураг/Photograph 4. Өрнийн зээрдомруу

Р. Самъяа©

Гэрэл зураг/Photograph 5. Ойн тагтаа Р. Самъяа©

Гэрэл зураг/Photograph 1. Улаандухт сериний

үүрлэсэн орчин Р. Самъяа©

Гэрэл зураг/Photograph 2. Улаандухт сериний үүр

Р. Самъяа©

Гэрэл зураг/Photograph 3. Бие гүйцсэн улаандухт

серин

Д. Лхагвасүрэн©

Монгол орны шувуу / Ornis Mongolica 2013 Vol. 2: 57-59. Cамъяа / Samiya 2013

59

SUMMARY

DOCUMENTED NEW RECORDS ON SOME BIRD SPECIES IN MONGOLIA

R. SamiyaNational University of Mongolia

[email protected]

Key words: Mongolia, Serinus pusillus, Erithacus rubecula, Columba palumbus, new records

One active nest was built by a pair of Red-fronted Serin Serinus pusillus in a larch tree branch at 2 m above ground in the upper stream of Buduun Khargait river, Baitag Bogd mountain on 10-13 June, 2013. The record was the first documentation of the species breeding in Mongolia (photographs 1, 2).

One individual of European robin Erithacus rubecula was photographed on a cliff (42O52.109’N; 098O 52.180’E; 1,793 m a.s.l.) of Altan tevsh of Tsagaan Bogd mountain on 07 November, 2013. Based on the observation, we can conclude that this species is most likely a passage migrant for the county.

One individual of Wood Pigeon Columba palumbus was documented near open water of Zuun mod oasis, situated between Ekhiin Gol oasis and Shine Jinst soum on 8 October 2013. A single bird was found at a wheat station near Yuruu sum of Selenge province on 8 December 2013.



ISSN: 2220-5853


60

ӨНДӨР ХҮчДЭЛД ЦОХИУЛЖ БОЛОН

УТАС МӨРГӨЖ ЭНДСЭН ЗАРИМ

ШУВУУДыГ ТОДОРХОЙЛОХ ГАРыН АВЛАГА

A MANUAL GUIDE TO THE ELECTROCUTED

AND COLLIDED BIRDS IN MONGOLIA

Гомбобаатар, С. ба Одхүү, Б. 2012. Өндөр хүчдэлд цохиулж болон утас мөргөж эндсэн зарим шувуудыг тодорхойлох гарын авлага. Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, Монгол улсын их сургууль, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам. Монголика хэвлэлийн газар. Улаанбаатар хот. Монгол улс. 132 х. (Монгол хэлээр)

Gombobaatar, S. and Odkhuu, B. 2012. A Manual Guide to the Electrocuted and Collided Birds in Mongolia. Mongolian Ornithological Society, National University of Mongolia, Ministry of Environment and Green Development, and Mongolica Publishing. Ulaanbaatar. Mongolia. 132 p. (in Mongolian)

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, Монгол улсын их сургуулийн судлаачид Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яамтай хамтран “Өндөр хүчдэлд цохиулж болон утас мөргөж эндсэн зарим шувуудыг тодорхойлох гарын авлага”-ыг уншигчдын хүртээл болгов. Манай орны тал хээрийн бүсийн өндөр хүчдэлд цохиулж болон мөргөж эндсэн шувуудын үхлийн шалтгаан, тэдгээрийг хээрийн нөхцөлд таних, тодорхойлох зэрэг мэдээ, баримтыг тусгасан бүтээл юм. Гарын авлагыг шувуу судлаач, хамгаалагч нар болон өндөр хүчдлийн шугамын чиглэлээр ажилладаг хүмүүст зориулан Монгол хэлээр бичсэн болно.

МОНГОЛ ОРНы БИОЛОГИЙН ОЛОН

ЯНЗ БАЙДЛыН СУДАЛГАА

BIODIvERSITY RESEARCH IN MONGOLIA

Штуббе, A. ба Више, K. (ред). 2012. Монгол-Германы биологийн экспедицийн 50 жилийн ойд зориулсан “Монгол орны биологийн олон янз байдал” Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл. Халле хот, Герман улс. 2012 оны 3-р сарын 25-29.

Stubbe, A. and Wesche, K. (eds). 2012. Abstracts of the International Symposium on “Biodiversity Research in Mongolia”. 50 Y Anniversary of Mongolian-German Biological Expeditions: an Anniversary (1962-2012), Halle (Saale), Germany. 25-29 March, 2012.

Монгол-Германы хамтарсан биологийн экспедицийн 50 жилийн ойд зориулсан “Монгол орны биологийн олон янз байдал” сэдэвт Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал Германы Халле хотод 2012 оны 3-р сарын 25-29-нд амжилттай зохион байгуулагдав. Хуралд Монгол болон Германы судлаачдын 1962 оноос хойш хамтран гүйцэтгэсэн эрдэм шинжилгээний олон талт сэдвийг хөндсөн сонирхолтой илтгэлүүдийг хэлэлцүүлэв. Шувуу судлалын чиглэлээр доктор С. Гомбобаатар, Н. Цэвээнмядаг нар болон Герман, ОХУ-ын шувуу судлаачид Монгол орны шувуу судлал, хамгааллын чиглэлээр 2 илтгэл танилцуулжээ.

ШИНЭ ХЭВЛЭЛ / NEW PUBLICATIONS



ISSN: 2220-5853


61

МОНГОЛ ОРНы ИДЛЭГ ШОНХОР

SAKER FALCON OF MONGOLIA

Гомбобаатар, С. 2013. Монгол орны идлэг шонхор. Монгол улсын их сургууль, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг. Улаанбаатар хот. Монгол улс. 246 х. (Монгол хэлээр)

Gombobaatar, S. 2013. Saker Falcon of Mongolia. National University of Mongolia and Mongolian Ornithological Society. Ulaanbaatar, Mongolia. 246 p. (in Mongolian)

Монголын орны нэг зүйл шувууны чиглэлээр сүүлийн 30 жилд гарсан нэгэн сэдэвт бүтээл бөгөөд Монгол орны идлэг шонхорын ангилал зүй, тархалт, тоо толгой, идэш тэжээл, үржил, зан төрх, нүүдэл, шилжилт, өвөлжилт, үхэл хорогдол, нөлөөлөх хүчин зүйл, хамгаалал зэрэг чиглэлээр мэдээ, баримтыг нэгтгэжээ. Уг монографиас идлэг шонхорын амьдралын онцлог болон хамгаалах арга хэмжээний талаарх мэдээ, баримтыг Монгол хэлээр унших боломжтой.

МОНГОЛ ОРНы ШУВУУНы ФОТО

ЛАВЛАХ PHOTO GUIDE TO

BIRDS OF MONGOLIA

Болдбаатар, Ш. ба Төгсбаяр, Ш. 2013. Монгол орны шувууны фото лавлах. Монголын махчин шувууны сан, Төгс. Улаанбаатар хот. Монгол улс. 447 х. (Монгол, Англи хэлээр)

Boldbaatar, Sh. and Tugsbayar, Sh. 2013. Photo Guide to Birds of Mongolia. Mongolian Fund Birds of Prey and Tugs. Ulaanbaatar, Mongolia. 447 p. (in Mongolian and English)

Монголын махчин шувууны сан, Осорын Шагдарсүрэн сан болон Төгс ХХК хамтран “Монгол орны махчин шувууны фото лавлах” хэмээх хээрийн нөхцөлд 175 зүйлийг таньж тодорхойлоход онцгой холбогдолтой гадаад шинж болон тархац, амьдралын онцлогийг тайлбарласан нийт 525 гэрэл зураг бүхий гарын авлагыг шувуу судлаач, хамгаалагч нар зориулан бүтээжээ. Бүтээлийг Монгол, Англи хэл дээр бичсэн ба зүйлийн тархалтын зураг, тодорхойлох шинжийг тусгаснаараа онцлог юм.

ХАНБОГДыН ШУВУУДBIRDS OF KHANBOGD

Пүрэвсүрэн, Ц. 2013. Ханбогдын шувууд. Оюу Толгой ХХК. Улаанбаатар хот. 138 х. (Монгол, Англи хэл дээр)

Purevsuren, Ts. 2013. Birds of Khanbogd. Oyu Tolgoi. Ulaanbaatar, Mongolia. 138 p. (in Mongolian and English)

“Ханбогдын шувууд” хэмээх шувуу тодорхойлох гэрэл зурагт гарын авлагыг Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яамны байгаль орчны боловсролыг дэмжих жилийн хүрээнд 2013 онд хэвлүүлсэн юм. Энэхүү ном нь Хан Богд орчимд өндөглөн зусдаг, нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг нийт 112 зүйл шувууны таних шинж, нүүдэл, статус, амьдрах орчин, идэш тэжээлийн талаар товч мэдээ, баримтыг тусгасан онцлогтой. Уг бүтээлийг сонирхсон хувь хүн, байгаль орчны судалгаа, хамгааллын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудад үнэгүй тарааж байгаа болно.



ISSN: 2220-5853


62

ОЛОН УЛСыН Ач ХОЛБОГДОЛ БҮХИЙ УС НАМГАРХАГ ГАЗАР,

ЯЛАНГУЯА УСНы ШУВУУД ОЛНООР

АМЬДАРДАГ ОРчНы ТУХАЙ КОНВЕНЦ-

РАМСАРыН КОНВЕНЦИЙН ТАЙЛАН

NATIONAL REPORT ON THE CONvENTION

ON WETLANDS OF INTERNATIONAL IMPORTANCE, ESPECIALLY

AS WATERFOWL HABITAT-RAMSAR CONvENTION

Гомбобаатар, С. (эмхэтгэсэн). 2012. Олон улсын ач холбогдол бүхий ус намгархаг газар, ялангуяа усны шувууд олноор амьдардаг орчны тухай конвенц-Рамсарын конвенцийн тайлан. Дэлхийн байгаль хамгаалах сан, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг. Улаанбаатар хот. Монгол улс. 44 х. (Монгол, англи хэлээр)

Gombobaatar, S. (compiler). 2012. National Report On The Convention On Wetlands Of International Importance, Especially As Waterfowl Habitat-Ramsar Convention. World Wide Fund for Nature (WWF), Ministry of Nature, Environment and Tourism, Mongolian Ornithological Society. Ulaanbaatar, Mongolia. 44 p. (in Mongolian and English)

Рамсарын конвенцийн тухай, Монгол улсын Рамсарын конвенцид нэгдэхээс өмнө болон орсноос хойшх ус намгархаг газрын судалгаа ба хамгаалал, конвенцид бүртгэлтэй газруудад нүүрлэж буй аюул ба бэрхшээл, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, Рамсарын үндэсний зөвлөлийн стратеги ба ажлын төлөвлөгөө зэргийг монгол, англи хэлээр авах боломжтой.

ЗЭРЛЭГ АМЬТДыН НҮҮДЛИЙН

ЗҮЙЛҮҮДИЙГ ХАМГААЛАХ ТУХАЙ

КОНВЕНЦИЙН ТАЙЛАН

NATIONAL REPORT ON THE CONvENTION ON MIGRATORY SPECIES

Лхагвасүрэн, Б. (эмхэтгэсэн). 2012. Зэрлэг амьтдын нүүдлийн зүйлүүдийг хамгаалах тухай конвенцийн тайлан. Дэлхийн байгаль хамгаалах сан, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, ШУА-ийн Биологийн хүрээлэн. Улаанбаатар хот. Монгол улс. 56 х. (Монгол, англи хэлээр)

Lkhagvasuren, B. (compiler). 2012. National Report on the Convention on Migratory Species. World Wide Fund for Nature (WWF), Ministry of Nature, Environment and Tourism, Institute of Biology, Mongolian Academy of Sciences. Ulaanbaatar, Mongolia. 56 p. (in Mongolian and English)

Конвенцийн тухай, Монгол улс ба Бонны конвенци, конвенцид нэгдэхээс өмнө болон орсноос хойшх судалгаа, хамгааллын үйл ажиллагаанууд, конвенцид бүртгэлтэй зүйлд нүүрлэж буй аюул ба бэрхшээл, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, конвенцийн үндэсний зөвлөлийн стратеги ба ажлын төлөвлөгөө зэргийг монгол, англи хэлээр энэ бүтээлээс унших боломжтой.



ISSN: 2220-5853


63

Гэгээн дурсгалд

Xайрт найз, хамтран зүтгэгч, дотны анд Надмидтогоогийн Янжинцэвэл 2013 оны 10 сарын 21-ний өдөр зуурдаар таалал төгсөж, шувуу судлал, хамгааллын чиглэлээр ажилладаг бидний сэтгэл зүрхэнд нөхөж баршгүй орон зайг үлдээлээ.

Морьт овогт Надмидтогоогийн Янжинцэвэл нь 1989 оны 07-р сарын 20-ны өдөр Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр суманд төрж, бага насаа эцэг, эхийн гар дээр бусдын адил өнгөрөөсөн юм.

Тэрээр 1997 онд Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр сумын Соёмбо цогцолбор сургуулийн 10-р ангийг төгсөж, улмаар 2007 онд МУИС-ийн Биологи, биотехнологийн сургуулийн Аялал жуулчлалын ангид элсэн суралцаж, 2011 онд “Тэмээний баяр”–ын менежментийг сайжруулах асуудлууд“ сэдвээр дипломын ажлаа хамгаалж төгссөн билээ.

Тэр их сургуульд суралцахын сацуу хамт олон, нийгмийн сайн сайхны төлөөх олон үйл ажиллагаанд найз, нөхдийн хамт идэвхтэй оролцдог, манлайлагч залуучуудын нэг байлаа. Тэрээр Өвөрхангай аймгийн Эрүүл мэндийн газрын дэргэдэх “Өсвөрийн элч” СӨУЗ 2005 онд, Байгалийн аялал жуулчлалын чиглэлээрх “Green Peace” клубыг 2007 онд үүсгэн байгуулалцаж, уг клубын нарийн бичгийн дарга

(2007-2008), хяналтын зөвлөлийн дарга (2010), MУИС-ийн Байгаль хамгааллын “Экологи-Эрдэм” клубын хяналтын зөвлөлийн гишүүн (2007-2009), МУИС-ийн ББС-ийн оюутны зөвлөлийн хяналтын зөвлөлийн гишүүн (2009-2010) зэрэг сонгуульт ажлыг хийж байв.

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн идэвхтэн гишүүнээр 2007 оноос эхлэн ажиллаж, тус нийгэмлэгээс 2009 онд зохион байгуулсан Дорнод Монголын шувууны судалгаанд хээрийн туслах судлаач, “Монгол орны шувууны бүс нутгийн улаан дансны Олон улсын бага хурал”-ыг зохион байгуулах комиссийн гишүүнээр ажиллаж байлаа. Тус нийгэмлэгийн шувуу хамгаалал, нийгэм рүү чиглэсэн олон талт үйл ажиллагааг үргэлж дэмжин, мөр зэрэгцэн олон сайхан ажлыг хамтран гүйцэтгэж явсныг нь эргэн санахад үнэхээр сайхан байна.

Богинохон амьдрах хугацаандаа олон сайхан ажил, үйлсийн төлөө мөр зэрэгцэн зүтгэж явсныг найз нөхөд, хамт олон нь өндрөөр үнэлж, 2006-2007 оны сургуулийн шилдэг сурагч, 2011 онд Монголын ардчилсан социалист оюутан залуучуудын холбооны “Эрдмийн од” алтан медалиар шагнажээ.

Тэрээр аялал жуулчлалын “Жи Би Жи” ХХК-нд менежерийн туслах (2008-2009), Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хот дахь “Өшгөг” ресторан, зочид буудлын менежер (2012-2013)–ээр ажиллаж байлаа.

Шувуу судлах, хамгаалахад чиглэсэн хээрийн олон судалгаа болон бусад ажлуудад хамтран зүтгэж явахдаа үргэлж инээмсэглэн явдаг түүний гэгээн төрх, хүүхдийн мэт намуухан дуу хоолой, чимээгүйхэн атлаа ажлыг чамбай гүйцэтгэдэг зан чанар, чадах, мэдэх, сурахын төлөөх уйгагүй зүтгэл, итгэл бидний сэтгэлд тодхон үлджээ.

Бидний найз, дотны нөхөр Надмидтогоогийн Янжинцэвэлийн гэгээн дүр хамт олон, анд нөхөд, бидний зүрх сэтгэлд мөнхөд хоногшин үлдэж, үргэлж дурсагдах болно.

Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн тэргүүн

С. Гомбобаатар Гишүүн Э.Цоморлиг

Нийгэмлэгийн гишүүд, дэмжигчид, найз, нөхөд.

Улаанбаатор хот 2013 оны 12-р сарын 5.



ISSN: 2220-5853


64

INSTRUCTIONS FOR CONTRIBUTORS

TITLE (Arial 14, Caps lock, Bold)

Author’s full name (Arial 14, Bold, centre) * before corresponding author

Affiliation and address (Arial, 12, italic)E-mail: (Arial, 12, italic)Corresponding author (*)

Abstract: (Please write your abstract here. No more than 500 words)

Key words: (Arial, 12 italic)Include some words from the title and others that identify: • common and scientific names of principal organ-isms in the manuscript;• the geographic area, usually the state, province, or equivalent, or region if its name is well known; • phenomena and entities studied (e.g., behav-ior, populations, radiotelemetry, habitat, nutrition, density estimation, reproduction); • methods (only if the manuscript describes a new or improved method); • other words not covered above but useful for indexing.

Introduction (Arial 12, Bold)It starts with the publication name and contains a concise synthesis of literature specific to the manuscript’s main topic. In the latter part of this section, state the objectives of the study and the hypotheses tested.

Methods and Materials (Arial 12, Bold)o Methods should be clear and brief and include dates, sampling schemes, duration, research or ex-perimental design, and data analyses. o Cite previously published methods without ex-planation. o Identify new or modified methods and explain them in bit detail. o Include all materials, substances, apparatuses and techniques used in sufficient detail to allow other investigators to reproduce the study. o Avoid overlapping text with information in tables and figures.

o Give references to established methods, includ-ing statistical methods (results of statistical analysis should justify the interpretations and conclusions). o Always try to describe the magnitude of the bio-logical effect in addition to the results of statistical analyses. That is, terms such as “fewer” or “smaller” tell us little, and stating that something was “statisti-cally different (p < 0.01)” without giving the actual difference conveys little meaning to the reader. o The preparation method, equipment, and mea-surements will be expressed by SI units. Avoid us-ing trademarks and brand names of equipment and reagents.

Results (Arial 12, Bold)o Summarize the data collected and their statistical treatment. Include only relevant data, but give suf-ficient detail to justify your conclusions. Use equa-tions, figures, and tables only where necessary for clarity.

Discussion (Arial 12, Bold)The purpose of the discussion is to interpret and compare the results. o The discussion provides an opportunity for in-terpreting data and making literature comparisons.o Begin the discussion by synthesizing your results with regard to your objectives and then relate your work to other literature and research. o Please consider the following; relate your re-sults to current knowledge in the issue and to your original purpose in undertaking the project: have you resolved the problem? What exactly have you contributed? Briefly state the logical implications of your results. Suggest further study or applications if warranted. o Present your results and discussion either as two separate sections or as one combined section if it is more logical to do so.

Conclusion (if needed) (Arial 12, Bold)o The purpose of the Conclusion section is to put the interpretation into the context of the original problem. o Do not repeat discussion points or include irrel-evant material. Your conclusions should be based on the evidence presented.



ISSN: 2220-5853


65

Acknowledgements (Arial 12, Bold)o The Acknowledgments section appears immedi-ately before References section. As simply as pos-sible, thank those persons, other than coauthors, who added substantially to the work, provided ad-vice or technical assistance, or aided materially by providing equipment or supplies.

References (Arial 12, Bold)Each entry in the list should use the style Reference. o The reference list follows The Chicago Manual of Style, fifteenth edition (Chicago: University of Chi-cago Press, 2003) and is organized alphabetically by the author’s name. o Article titles use the “Sentence case” style from MSWord. o Italicize the name of a book or journal. Where URLs (web addresses) are cited, the web address may be set in Courier font.

Note the following examples: Chiva-Gomez, R. 2003. The facilitating factors

for organizational learning: Bringing ideas from complex adaptive systems. Knowledge and Process Management 10 (2): 99–114.

Holt, J. 2004. UML for systems engineering. A pragmatic guide to business process modelling. Swindon: The British Computer Society.

Temple, P., R. Witt, and C. Spencer. 2005. Stan-dards and long-run growth in the U.K. In The em-pirical economics of standards. UK.

Urie, A. 2005. The standardization ecosystem: Understanding organizational complexity. In The standards edge. ed. S. Bolin. Ann Arbor, MI: Bolin

Bold, A. Birds of Ugii lake, Mongolia. Amphib-ians, Amphibians, Reptiles and Birds 2:45-51. (in Mongolian)

Citation (Mankins 1995); (Temple et al. 2005) or Temple et al. (2005); (Urie and Sheard 2005) or Urie and Sheard (2005)

Tables o Submit only essential tables and figures. o Use a Microsoft Word tabe. o Use Arial font if use different software for the table. o The Table shall be placed at the end of text with a title above the table. o Each table, numbered with Arabic numerals in the order in which they are to appear, must be on a separate page with the table number and an ap-propriate stand-alone caption.o Tables should have titles and sufficient experimen-tal detail in a legend immediately following the title to be understandable without reference to the text.o Do not submit tables if the information overlaps with information presented in the text, can be easily printed in the text with less journal space, or pres-ents the same data in another table and a figure. o Number tables and figures independently. o Reference tables and figures parenthetically (Ta-ble 1, Figure 3) and avoid statements such as, “The results are shown in Tables 2-9.” o Table and figure titles must include the species or subject of the data studied and when and where (region/state and country) the data were collected. o Do not include statistics (e.g. p-values) or other statements of results in the titles.o Do not prepare tables for small data sets, those containing many blank spaces, zeros, repetitions of the same number, or those with few or no signifi-cant data. Put such data or a summary of them in the text. o For data that must be shown in a table, items that provide the most important comparisons usu-ally read vertically, not horizontally. o Construct tables for column-width no wider than 85 mm (~3.5 inches) printing. o Do not combine multiple tables or figures on one page.

Figures o Should have titles and legends containing suf-ficient detail to make the figure easily understood. o Begin figure on a new page immediately fol-lowing the References. Each figure should have its own title, placed on the top of the figure. o Figure size for a maximum width is 210 mm. A maximum page length would be 290 mm.o For lettering use Arial font, 14 pt (12-14 pt inside figures is acceptable). o Thickness of lines (including boxes) should be 0.5 pt (vary for contrast if necessary). o Contrast between grey shades/patterns must be distinct.



ISSN: 2220-5853


66

TAxONOMY AND NOMENCLATURE Use English and scientific names as presented in Dickinson, E. C. (ed.) 2003: The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World: Third Edition. — Princeton University Press. 1056 pp. or check BirdLife international website.

AFTER ACCEPTANCEAll manuscripts within the scope of the journal are reviewed by at least two reviewers. Authors will generally be notified of provisional acceptance or rejection within two months. The Author(s) should consider all suggestions proposed by the referees and the Editor, and make appropriate changes. Major changes pre-suppose a new review process. The Editor retains the right to modify the style and length of a manuscript; for major changes the Author(s) will be consulted. The correspondence author will receive a page proof for approval. Ex-tensive alterations are not allowed at this stage. The journal provides a free electronic offprint in PDF format.

o Graphs and histograms should preferably be two-dimensional with scale marks turning inwards. Most figures are either line (or computer) draw-ings or pictures. o Do not submit color figures unless you are able to pay for printing. Figure captions tend to be lon-ger than table titles because figures are not foot-noted. The caption may be several sentences and include brief suggestions for interpreting the figure content. Line drawings and pictureso Line drawings, and scanned pictures must have sharp focus in the most important parts of the im-age, have high tonal contrast, and have a reference scale if size is important (if it is essentially needed). o Letters, scales, or pointers can be drawn on the prints, but they must be of professional quality. o All image files must have a resolution of >300 dots per inch (dpi) and for black line drawings must be 600 dpi. We will tend to not retouch or resize photos, so submit only print-quality images.

REVIEW PROCESSo Upon receipt, the editorial staff examines a man-uscript for proper style, format, and appropriate subject matter. o If style and format are seriously flawed, the pa-per likely will be returned for revision. Editor’s re-views are submitted electronically to authors via Scientific Committee (SC).

ACCEPTANCE AND REJECTION POLICIES o Decision on final acceptance of manuscripts is made by editors and SC. Once a manuscript is ac-cepted, it enters the queue for publication. o Based on editors and SC members decision, a manuscript that is seriously flawed, poorly written, and improved after more than two revisions will be published as abstract only (not full paper). o Page proofs of each paper are created by the Mongolian Ornithological Society and National University of Mongolia and sent to each corre-sponding author. o During the page proof stage, press deadlines are fast approaching and author corrections to page proofs are urgently needed, preferably within 48 hours of their receipt. o It is important that authors clearly communicate their recommended changes, mark proofs clearly, or describe changes in detail. Make only essential changes to page proofs.



ISSN: 2220-5853


67

БҮТЭЭЛ БИЧИХ ТОВЧ ЗААВАР БА ШААРДЛАГУУД

ӨГҮҮЛЭЛ НЭР (Arial 14, Caps lock, Bold)Зохиогчийн овог, нэр (Arial 14, Bold, centre)* Өгүүллийг хариуцан хэвлүүлэгч зохиогчийн өмнө тавих тэмдэгХаяг (Arial, 12, italic)E-mail: (Arial, 12, italic)

Түлхүүр үгс: (Arial, 12 italic)•Өгүүлэл болон материалыг илэрхийлэх үгс•Зүйлийн шинжлэх ухаан болон англи нэрс•Газар нутгийн нэр, сум, аймаг, хот, улсын нэр•Үзэгдэл, үйл явц, судалгааны онцлогийг тодорхойлсон ойлголт (зан төрх, популяци, радиотелеметр, амьдрах орчин, нягтшил, нөхөн төлжилт гэх мэт);•Арга, арга зүй (хэрэв таны судалгаа шинэ арга, аргачлал дэвшүүлж байгаа бол);•Таны судалгааг тодорхойлж буй дээрхээс бусад үгс.

Танилцуулга (Arial 12, Bold)Таны өгүүлэл, материалын нэр болон агуулгын онцлогийг бусад бүтээл, хэвлэлийн эх үүсвэртэй холбон нэгтгэж бичнэ. Мөн төгсгөлд нь судалгааныхаа зорилго, зорилт болон таамаглал, түүнийг шалган баталсан, эсвэл үгүйсгэсэн тухайг дурьдана.

Арга зүй (Arial 12, Bold)•Судалгааныхаа аргуудын талаар тодорхой дурьдана. Судалгаа болон туршилтын загвар, өгөгдлийн боловсруулалтын тухай ч бичнэ. •Бүхэнд тодорхой, түгээмэл ашигладаг судалгааны аргын хувьд нуршсан тайлбар хийлгүй аргын нэрийг нь дурьдаад, ишлэл хийх замаар бичиж болно. •Шинэ болон өөрчилж хэрэглэсэн аргын талаар тодорхой тайлбарлана. •Бичвэр /текст/-ийн агуулгыг хүснэгт болон графикт дахин үзүүлж, давтах, нуршихгүй байхыг анхаарна уу.

•Статистик ба бусад аргын талаар бичсэн зохиогчийг эш татах бөгөөд статистик үр дүнг зөвхөн дурьдах бус биологийн үнэдэслэлтэй тайлбараар баяжуулж, тодорхой дүгнэлт хийсэн тухайгаа бичнэ. •Арга, аргачлалд хэрэглэсэн хэмжигдэхүүн нь SI нэгжээр илэрхийлэгдэнэ. Энэ талаар http://en.wikipedia.org/wiki/International_System_of_Units цахим хуудаснаас үзнэ үү. Бүтээгдэхүүн, бодис, урвалж, багаж, тоног төхөөрөмжийн барааны тэмдэгт, үйлдвэрийн нэрийг хэрэглэхээс аль болох татгалзана.

Материал, арга зүй (Arial 12, Bold)•Дээж, сорьцын хэмжээ, хугацаа, тоон үзүүлэлтийг дэлгэрэнгүй бичнэ. •Судалгаанд ашигласан урвалж, бодис, багаж, тоног, төхөөрөмж, техникийн талаар дэлгэрэнгүй дурьдана.

Үр дүн (Arial 12, Bold)Зорилтын хүрээнд гарсан бодит үр дүнг нэгтгэж, аль болох статистикаар баталгаажуулна. Дүгнэлт гаргахад шаардлагатай бодит өгөгдөл, боловсруулалтын үр дүнг нарийвчлан тайлбарлана. Уг тайлбарыг ойлгомжтой, хялбар болгох зорилгоор хүснэгт, график, томъёог ашиглана.

Хэлэлцүүлэг (Arial 12, Bold)Хэлэлцүүлгийн үндсэн зорилго бол өөрсдийн хийсэн судалгааг бусдынхтай харьцуулан тайлбарлаж, улмаар улмаар дүгнэлт гаргахад оршино.

•Хэлэлцүүлэг хэсэг нь өөрсдийн өгөгдөл, үр дүнг хэвлэлийн бусад эх үүсвэртэй харьцуулан тайлбарлах боломжийг зохиогчид өгдөг. •Хэлэлцүүлгийг өөрийн тавьсан зорилтын хүрээнд гарсан үр дүнг нэгтгэх байдлаар эхэлж, улмаар өөрсдийн үр дүнг бусдын судалгаа, хэвлэлийн эх үүсвэртэй харьцуулах арга замаар үргэлжилнэ. •Хэлэлцүүлэгт дараахь хэдэн зүйлийг анхаарна уу: Өөрийн судалгааны үр дүнг бусдынхтай одоогийн байгаа мэдлэгийн төвшин, хүрээнд харьцуулах, мөн судалгааны үр дүнгээ өөрсдийн тавьсан анхны зорилготой харьцуулж, “Бид

http://en.wikipedia.org/wiki/International_System_of_Units

http://en.wikipedia.org/wiki/International_System_of_Units



ISSN: 2220-5853


68

асуудлыг шийдсэн бэ?”, “Таны тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд оруулсан хувь нэмэр юу вэ?” гэдгийг анхааран бичнэ. Өөрийн судалгааны үр дүнгийн логик утга санааг товчлон дурьдана. Мөн судалгааны ажил үргэлжлэх эсэх, цаашид ямар асуудал дэвшүүлж буй талаар товчхон дурьдана. •Гэхдээ Үр дүн ба Хэлэлцүүлэг бүлэг хамтдаа байх шаардлагатай гэж үзвэл нэгтгэн бичиж болно.

Дүгнэлт (хэрвээ шаардлагатай бол) (Arial 12, Bold)

•Дүгнэлтийн зорилго бол дэвшүүлж буй асуудлын агуулгын хүрээнд нэгдсэн тайлбар хийхэд оршино. •Дүгнэлт бол үр дүн болон хэлэлцүүлэг, эсвэл материал бүлэгт дурьдсан санааг давтана гэсэн хэрэг биш юм. Дэвшүүлсэн зорилтуудаас гарсан үр дүнгүүдийг бусдын судалгаатай харьцуулах замаар өөрсдийн нэгдсэн, цэгцтэй тайлбарыг дэвшүүлсэн зорилгын хүрээнд хийх шаардлагатай.

Талархал (Arial 12, Bold)Талархал хэсэг нь Иш татсан бүтээлийн өмнө байна. Маш товчхон, оновчтой байдлаар тодорхойлно.

Эш татсан бүтээл (Arial 12, Bold)Иш татсан бүтээлийг бичихэд дараах зааврыг анхаарна уу. Үүнд: • Цагаан толгойн үсгийн дарааллын дагуу крил болон латин үсгээр бичсэн бүтээлийг тус тусад нь жагсаана. • Эрдэм шинжилгээний сэтгүүл, эрдэм шинжилгээний хурлын эмхтгэл, ном, гарын авлагын нэрийг ташуугаар бичнэ. Жишээлбэл:

•Chiva-Gomez, R. 2003. The facilitating factors for organizational learning: Bring-ing ideas from complex adaptive systems. Knowledge and Process Management 10 (2): 99–114.•Holt, J. 2004. UML for systems engineer-ing. A pragmatic guide to business process modeling. Swindon: The British Computer Society.• Kamlani, D. 2005. ICT standards and the

new arms race: The rule of 3 (+N). In The standards edge: Future generation, ed. S. Bolin, 261–68. Ann Arbor, MI: Bolin Com-munications.•Urie, A. 2005. The standardization ecosys-tem: Understanding organizational complex-ity. In The standards edge, ed. S. Bolin. Ann Arbor, MI: Bolin•Bold, A. Birds of Ugii lake, Mongolia. Amphibians, Reptiles and Birds 2:45-51. (in Mongolian)

АНГЛИ ХЭЛ ДЭЭРХ ХУРААНГУЙ (Summary)

Зохиогч бүр бичсэн бүтээлийнхээ үндсэн агуулгыг 500 хүртэл үгт багтаан англи хэлээр товчлон бичнэ. Товчлолыг унаган англи хэлтэй хүнээр шалгуулсан байхыг шаардана. Товчлол нь дараах хэсгээс бүрдэнэ. Үүнд: ӨГҮҮЛЭЛ НЭР (Arial 14, Caps lock, Bold)Зохиогчийн овог, нэр (Arial 14, Bold, centre)* Өгүүллийг хариуцан хэвлүүлэгч зохиогчийн өмнө тавих тэмдэгХаяг (Arial, 12, italic)E-mail: (Arial, 12, italic)Түлхүүр үгс: (Arial, 12 italic)Материал, арга зүй (Arial 12, Bold): Аргын нэрийг дурьдаж, арга бүрийн ард ишлэл хийнэ үү. Материалын хэсгийг товчлон, материал цуглуулсан хугацаа, хэмжээг тоон үзүүлэлтээр харуулна. Үр дүн (Arial 12, Bold): Үр дүнг товчлон бичнэ. Дүгнэлт (Arial 12, Bold): Хэрэв дүгнэлт байгаа бол дүгнэлтийг бүхлээр нь орчуулбал сайн болно.

Эш татах Бичвэр дотор эш татахдаа доорх загварыг ашиглана уу. Үүнд: (Болд 1973), (Сумъяа ба Скрябин 1969), (Цэвээнмядаг нар 2004), (Mankins 1995); (Tem-ple et al. 2005) or Temple et al. (2005); (Urie and Sheard 2005) or Urie and Sheard (2005) гэх мэт.

Цахим хуудасны нэрийг эш татсан бүтээлийн хамгийн сүүлд бичиж, дугаарлана. Бичвэр дотор оруулахдаа зөвхөн дугаарыг оруулна. Тухайлбал, 1. www.mos.mn цахим хуудсыг ашиглсан бол эш татахдаа (1) гэх мэт.

http://www.mos.mn



ISSN: 2220-5853


69

Хүснэгт бА график

Хүснэгт •Зөвхөн шаардлагатай хүснэгт, графикийг оруулна. •Microsoft Word программ дээрх хүснэгтийг хэрэглэнэ. •Хүснэгтийг өөр программаас татаж байгаа бол зөвхөн Arial font –ыг ашиглана.•Хүснэгт бичвэрийн сүүлчийн хуудаснаас эхлэх ба хүснэгтийн нэр, тайлбар нь хүснэгтийн дээр байрлана. •Хүснэгт бүр дугаар (1.2.3.)-тай байх ба зөвхөн нэг хуудас дээр байна. MS Word-ын Insert-Page Break ашиглана. •Хүснэгтийн нэр, тайлбар, нэмэлт тайлбар зэрэг нь тодорхой байх шаардлагатай. •Хэрвээ хүснэгтийн утга санаа, өгөгдөл зэргийг өгүүлбэр, эсвэл графикаар илэрхийлсэн тохиолдолд хүснэгтийг бичвэрт оруулах шаардлагагүй. •Хүснэгт болон графикийн дугаар нь бие биеэсээ үл хамаарна. •Хүснэгт болон графикийг бичвэрийн дотор (Хүснэгт 1, График 3) бичнэ. “Хүснэгт 2-9- үзүүлсэнчлэн” гэх мэт бичихээс татгалзана. •Хүснэгт болон графикийн нэр нь хэзээ, хаана /аймаг, сум, газар нутаг/, зүйлийн нэр, өгөгдлийн утга зэргийг агуулсан байх нь зүйтэй. •Хүснэгтийн нэр дотор ямар нэгэн статистикийн үзүүлэлт (p-values), эсвэл үр дүнгийн тухай нэмэлт тайлбар хийхээс татгалзана уу. •Хэрвээ таны хүснэгтийн өгөгдөл цөөн бол заавал хүснэгтээр илэрхийлэх шаардлагагүй бөгөөд бичиж оруулна. Учир нь 4-6 өгөгдөл бүхий хүснэгт нь зай их эзэлнэ. •Хүснэгтийн доторх бичвэр, өгөгдлийн утга нь хуудас дээр босоогоор байрлавал сайн. Хүснэгтийн өгөгдөл олон, том хэмжээтэй тохиолдолд хүснэгтийг хэвтээ байрлалаар өгч болно. •Хүснэгтийн доторх баганыг хамгийн өргөндөө 85 мм байхаар тохируулна. •Нэг хуудас дотор олон хүснэгт, графикийг нэгтгэхээс татгалзана.

График•Графикийн нэр болон тэнхлэг дээрх өгөгдлийн агуулга нь товч, тодорхой байхаас гадна ойлгоход хялбар байна.

•График бүрийг шинэ хуудаснаас, “Иш татсан бүтээл”-ийн арын хуудаснаас эхлэн бичнэ. График бүрийн дээр нэр байна. •Графикийн хэмжээ нь хамгийн томдоо 160 мм.•Графикийн доторх өгөгдөл Arial font, 14 pt хэмжээтэй байна. •Графикийн шугамын хэмжээ 0.5 pt байна. •Графикийн доторх өгөгдлийн утгыг илэрхийлсэн дүрсүүд /жижиг ромбо, гурвалжин, дөрвөлжин гэх мэт/ тод хар өнгөтэй байна. •Графикийн босоо, хэвтээ тэнхлэгийн шугамын хуваарьт-хэмжээсний жижиг хөндлөн шугамууд нв графикийн дотор тал руугаа хандсан байна /тэнхлэг дээр байрлах хэмжээг заасан хуваарьт богино шугам/. •Өнгөт графикийг ашиглахгүй. Нэмэлт төлбөр хийж байгаа тохиолдолд зөвшөөрнө. Графикийн нэр болон тайлбар нь урт, нэмэлт тайлбартай байхыг зөвшөөрнө.

Гар, гэрэл болон бусад зураг •Гар, гэрэл, хувилж оруулсан зураг бүр хэвлэлийн шаардлагыг хангасан тоон өгөгдөл, шугам нь тод байна. Хэмжээ заах шаардлагатай бол масштаб ашиглана. •Бүхий л хэлбэрийн зургууд хар - цагаан өнгөөр >300 DPI (dots per inch), харин гар зургууд 600 DPI үзүүлэлттэй байна. Бид хэвлэлийн эхийг бэлтгэхдээ таны зурагт гар хүрэхгүй тул хэвлэлийн шаардлага хангасан байх ёстойг анхаарна уу.

АНГИЛАЛ ЗҮЙ БА НЭРШИЛАнгли, Монгол, Латин нэрийг Dickinson,

E. C. (ed.) 2003: The Howard and Moore Com-plete Checklist of the Birds of the World: Third Edition. — Princeton University Press. 1056 pp. бүтээлийг ашиглах, эсвэл С. Гомбобаатар. 2009. Монгол орны сээртэн амьтдын нэрсийн толь бичиг. Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг. Улаанбаатар. Монгол улс. х. 1-317. /A Dictionary of Vertebrate Animals of Mongolia. Ulaanbaatar./ бүтээлийг ашиглана уу.



ISSN: 2220-5853


70

“ХЭЭРИЙН СУДАЛГААНы ТОВч МЭДЭЭ, МОНГОЛ ОРНы ХОВОР ШУВУУДыН БҮРТГЭЛД ОРСОН ШУВУУДыН ҮРЖЛИЙН БОЛОН ТОХИОЛДОЦ, ОНЦЛОГИЙН ТУХАЙ ХЭЭРИЙН БҮРТГЭЛ, ТЭМДЭГЛЭЛ”, “ХЭЭРИЙН СУДАЛГАА, АЯЛЛыН ТОВч ТЭМДЭГЛЭЛ”

Дээрх сэдэв, агуулгын хүрээнд материал бичихдээ өгүүлэл бичих өмнөх зааврыг баримтлахыг хичээнэ үү. Мөн товч мэдээ, баримт, тэмдэглэл бичих талаар санаа өгөхөөр материалыг http://libguides.usc.edu/content.php?pid=83009&sid=2516330 цахим хуудаснаас уншина уу. Хээрийн судалгаа болон аяллын товч тэмдэглэл, богино хэмжээний өгүүлэл, ховор шувуудын бүртгэлийн тухай бүтээлд өнгөт гэрэл зургийг хавсаргаж болно. Өмнө дурьдсан шаардлагыг гэрэл зурагт тавих юм.

ХЯНАН МАГАДЛАХ ҮЙЛ ЯВЦ•Таны бүтээлийг хүлээн авсны дараа, хариуцсан хүмүүс дээрх шаардлага болон сэтгүүлийн ерөнхий агуулгын шаардлагыг хангасан эсэхийг шалгана. •Хэрэв дээрх шаардлага хангагдаагүй тохиолдолд таньтай холбоо барьж буцаах ба шаардлагад нийцүүлэн цэгцэлж, бэлэн болгосныхоо дараа дахин илгээж болно. Шаардлага хангасан материалыг хүлээн авсны дараа Редакцийн зөвлөл уншиж танилцана. •Өөрчлөлт хийх шаардлагатай бүлэг, хэсэгт редакцийн зөвлөл өөрсдийн хийсэн санал, өөрчлөлтийг MS Word-ын Review-Track Change-ыг ашиглан тусгана. Зохиогч дээрх шаардлагын дагуух өөрчлөлтийг мөн л MS Word-ын Review-Track Change-ыг ашиглан гүйцэтгэнэ.

ЗӨВШӨӨРч ХҮЛЭЭН АВАХ БА ТАТГАЛЗАХ •Таны бүтээлийг хүлээн авах эсэхийг сэтгүүлийн шинжлэх ухааны зөвлөл шийднэ. Таны бүтээлийг зөвшөөрч хүлээн авсан тохиолдолд хэвлэлд шууд өгнө. •Таны бүтээл бичвэр, агуулга, бүтэц нь редакцийн зөвлөлөөс өгсөн шаардлагыг хоёр дахь удаагаа хангаагаагүй тохиолдолд зөвхөн хураангуй хэлбэрээр хэвлэж болно. •Редакцийн зөвлөл уншиж, шаардлагатай засварын санал бүхий эх хувийг хариуцагч

зохиогч руу илгээнэ. Бүтээлийг хариуцан ажиллаж буй зохиогч бусад хамтран зохиогчдын саналыг тусган сүүлчийн хувилбараар засаж, цэгцлэн бүтээлийн сүүлчийн хувилбарыг редакцийн зөвлөлд өгнө. Редакцийн зөвлөл дахин хянаж үзээд шаардлага хангасан тохиолдолд зохиогч руу бүтээлийн хамгийн сүүлчийн хувийг илгээнэ. Үүнтэй холбоотой бэлтгэл ажлыг Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, Монгол улсын их сургууль, Шинжлэх ухааны академийн судлаачид хангана. •Дахин хянан үзэх, засварлах шаардлагатай материалыг хариуцсан зохиогч хүлээн авсны дараах 48 цагийн дотор хянаад редакцийн зөвлөлд буцааж илгээнэ. •Хэвлэлд өгөхөд бэлэн болсон бүтээлийн хувилбарт зохиогчид өөрчлөлт хийх бол өөрчлөлт хийсэн шалтгаанаа маш тодорхой илэрхийлэх ба зөвхөн онцгой шаардлагатай тохиолдолд засвар, өөрчлөлтийг хүлээн авахыг анхаарна уу.

БҮТЭЭЛИЙГ ЗӨВШӨӨРч ХҮЛЭЭН АВСНы ДАРАА

Бүтээлийг редакцийн зөвлөлийн хамгийн цөөндөө хоёр хүн уншина. Бүтээлийг зөвшөөрч хүлээн авч, хэвлэх боломжтой эсэхийг 1- 2 сарын дараа мэдэгдэнэ. Зохиогчид редакцийн зөвлөлийн санал болгосон өөрчлөлт, зөвлөлгөө, хувилбарыг хүлээн зөвшөөрч, богино хугацаанд тэдний саналын дагуу өөрчлөлтийг гүйцэтгэнэ. Редакцийн зөвлөл бүтээлийн загвар, дараалал, хэмжээг өөрчлөх эрхтэй бөгөөд томоохон өөрчлөлт хийхийг зохиогчид зөвлөнө. Бүтээлийг хариуцсан зохиогч бүтээлийн сүүлчийн хувилбарыг хүлээн авч, хэвлэлд оруулахыг зөвшөөрнө. Сэтгүүлийн зөвлөл бүтээлийн хувийг зохиогч нарт PDF хэлбэрээр өгнө.

http://libguides.usc.edu/content.php?pid=83009&sid=2516330

http://libguides.usc.edu/content.php?pid=83009&sid=2516330



ISSN: 2220-5853


71

МОНГОЛ ОРНЫ ШУВУУ СУДЛАЛ, ХАМГААЛЛЫН ЧИГЛЭЛТЭЙ

2012-2013 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНУУД

ACTIONS AND ACTIVITIES OF BIRD RESEARCH AND CONSERVATION IN

MONGOLIA (2012-2013)

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ОЛОН УЛСЫН ИХ, БАГА ХУРЛУУД/

INTERNATIONAL CONFERENCE AND SYMPOSIUMS, AND WORKSHOPS

ASIAN RAPTOR AND RESEARCH CONSERVATION NETWORK -2012

Азийн махчин шувуу судлах, хамгаалах сүлжээний Олон улсын хурлыг 2012 оны 1-р сарын 13-16-нд Солонгос улс албан ёсоор зохион байгуулав. Энэ хуралд Монголоос нийт 5 махчин шувуу судлаач оролцов. МУИС-ийн болон Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгээс 3, Зэрлэг амьтан судлах, хамгаалах төвөөс 2 судлаач оролцож, Монгол орны махчин шувуу судлах, хамгаалах талаар илтгэл хэлэлцүүлэв. Доктор С. Гомбобаатарын удирдлага болон хамтран ажилладаг АНУ-ын Дартмоут коллежийн оюутан Фрэнсис Ванг (Francis Wang), Канзасын их сургуулийн оюутан Марла Стиила (Marla Steela) нар, шувуу судлаач Д. Өсөхжаргал, Ч. Ууганбаярын хамт сонирхолтой илтгэлээр оролцов. Дараа нь дээрх нийгэмлэгийн гишүүд өөрсдийн хөрөнгөөр шувуу ажиглах олон улсын аялалд оролцсон нь олон Монгол хүмүүсийн энэ чиглэлээр аялахад дөхөм болсон анхдагч туршлагуудын нэг боллоо.

“EFFECTS OF CLIMATE CHANGE AND LAND USE ON BIODIVERSITY AND ECOSYSTEMS”

Олон улсын хурлыг 2012 оны 10-р сарын 1-3-нд зохион байгуулахад МУИС болон МШСН-ийн гишүүд хамтран оролцож, хурлын зарим ажлын хэсгийг удирдаж, Монгол орны шувуу хамгааллын чиглэлээр илтгэл хэлэлцүүлэв. “BIODIVERSITY RESEARCH IN МONGOLIA”

Монгол- Германы хамтарсан биологийн экспедицийн 50 жилийн ойд зориулсан “Монгол орны биологийн олон янз байдлын судалгаа” сэдэвт Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал Германы Халле хотод 2012 оны 3-р сарын 25-29-д амжилттай зохион байгуулагдав. Хуралд шувуу судлалын чиглэлээр доктор С. Гомбобаатар, Н. Цэвээнмядаг нар болон Герман, ОХУ-ын шувуу судлаачид сонирхолтой илтгэлээ танилцуулав.

ҮНДЭСНИЙ БОЛОН ОЛОН УЛСЫН СУРГАЛТ

“ЭРГИЙН ШУВУУДЫН ОЛОН УЛСЫН СУРГАЛТ-2012”/INTERNATIONAL SHORE BIRD TRAINING-2012

Эргийн шувуудын олон улсын сургалтыг МШСН, БОАЖЯ, Австралийн эргийн шувуу судлалын ажлын хэсэг, Зүүн Ази, Австралазийн нүүдлийн шувууны сүлжээ олон улсын байгууллагатай хамтран Улаанбаатар болон Булганы Баян нуурт 2012 оны 8-р сарын 10-15-нд амжилттай зохион байгуулав. Сургалтанд нийт 6 сургагч багш, 7 залуу судлаач хамрагдаж, сертификат хүртэв.

ЭРГИЙН ШУВУУДЫН СУРГАЛТ -2013/ A TRAINING ON SHORE BIRDS IN MONGOLIA-2013

Эргийн шувуудын олон улсын сургалтыг МШСН, МУИС, БОНХЯ, Зүүн Ази, Австралазийн нүүдлийн шувууны сүлжээ олон улсын байгууллагатай хамтран, WWF-Хон Конг байгууллагын “Усны шувуудыг хамгаалах олон улсын сан”-ийн санхүүгийн дэмжлэгтэй

МЭДЭЭ /NEWS



ISSN: 2220-5853


72

Булган аймгийн Баян нуурт 2013 оны 8-р сарын 23-25-нд амжилттай зохион байгуулав. Сургалтанд нийт 30 гаруй судлаачид оролцов. Оролцогчдод эргийн шувуудыг барих, таних, бөгжлөх, тоолох, биеийн хэмжилт авах МУИС-ийн багш, шувуу судлаач доктор, профессор С.Гомбобаатар ахлагчтай багш нарын баг ажиллав.

ӨНДӨР ХҮЧДЛИЙН УУЛЗАЛТ /WORKSHOPS ON BIRD ELECTROCUTION IN MONGOLIA

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас зарласан “Өндөр хүчдлийн дагуух махчин шувуудад тохиромжтой боломжит хувилбарыг тогтоох суурь судалгаа” хээрийн судалгааны ажлыг МУИС, МШСН-ийн судлаачид санаачлан, гүйцэтгэж, “ЦАХИЛГААН ДАМЖУУЛАХ БАйГУУЛАМЖИйГ ШУВУУДАД ЭЭЛТЭй БОЛГОХ

БОЛОМЖ“ сэдэвт олон талт зөвлөлдөх уулзалтыг 2 сарын 27- ны өдөр Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам, Барилга хот байгуулалтын яам, Эрчим хүчний яам болон судалгаа хамгааллын чиглэлээр ажилладаг төрийн ба төрийн бус байгуулагуудтай хамтран зохион байгуулж, шийдвэрлэх арга замыг хэлэлцэв.

ТУСГАЙ СОНИРХЛЫН ХӨТӨЧ ТАЙЛБАРЛАГЧДЫН УР ЧАДВАР ОЛГОХ СУРГАЛТ / TRAINING ON GUIDES OF SPECIAL INTEREST TOURISM

Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам (ССАЖЯ), МШСН, МУИС, Аялал жуулчлалын үндэсний төвтэй хамтран 2013 оны 04-р сарын 25-наас 05-р сарын 12 хүртэл 21 хоногийн сургалтыг Улаанбаатар хотноо зохион байгуулсан. Энэхүү төрөлжсөн сургалт нь Монголын аялал жуулчлалын салбарт шувуу болон амьд байгальд түшиглэсэн тусгай сонирхлын аяллын чиглэлээр зохион байгуулагдаж буй анхны дэвшилтэт ажлуудын нэг болж буйгаараа онцлог болно.

ОЛОН УЛСЫН ХЭМЖЭЭНИЙ НИЙТИЙН ХҮРТЭЭЛ БОЛГОСОН

АЖЛУУД/

PUBLIC RELATED INTERNATIONAL ACTIVITIES AND ACTIONS

“ДЭЛХИЙН НҮҮДЛИЙН ШУВУУДЫН ӨДӨР-2012” /WORLD MIGRATORY BIRD DAY-2012

Энэхүү үйл ажиллагааг Монгол улсад анхлан санаачлан, МШСН, МУИС, БОНХЯ-тай хамтран 2012 оны 5-р сарын 11-12-нд Улаанбаатар хотод зохион байгуулж, 50 орчим хүнийг хамруулсан нүүдлийн шувуу судлах, хамгаалах ажлыг сурталчилав. Мөн үйл ажиллагааг сурталчлах ажлыг БОАЖЯ Хэнтий аймгийн Биндэр, Хурх, Баян-Адрага, Дадал сумын сургуулийн хүүхдүүдэд хүргэв.

ШУВУУНЫ ГЭРЭЛ ЗУРГИЙН ҮЗЭСГЭЛЭН / BIRD PHOTOGRAPHIC EXHIBITION

Доктор С. Гомбобаатарын “Монгол орны шувуу” гэрэл зургийн үзэсгэлэн Монгол улсын Байгалийн түүхийн музейд 2012 оны 5-р сарын 11-13-нд, мөн “Монгол орны махчин шувууд“ гэрэл зургийн үзэсгэлэн Франц улсад “Association of Guillaume de Rubrouck” байгууллагатай хамтран 2012 оны 5-р сарын 5-19-нд зохион байгуулав. “Монгол улсын үндэсний бахархалт шувуу” –г зарлан тунхаглах ажлын хүрээнд 2012 оны 11-р сарын 13-нд Монгол бөхийн өргөөнд “Хаан шонхор” гэрэл зургийн үзэсгэлэн гаргасан ба уг үзэсгэлэнг 2012 оны 11-р сарын 15-д Байгалийн түүхийн музейд, 2012 оны 12-р сарын 16-д Богд хааны ордон музейд гаргасан болно.

“ШУВУУНЫ ҮНДЭСНИЙ ӨДӨРЛӨГ -2012” /NATIONAL BIRD FAIR-2012

Үйл ажиллагааг 2012 оны 9-р сарын 30-нд Улаанбаатар хот, Тэрэлжийн голд зохион байгуулсан ба үйл ажиллагаанд Соёл спорт, аялал жуулчлалын сайд хатагтай Ц. Оюунгэрэл, Аялал жуулчлалын бодлогын хэрэгжилтийн газрын дарга, хатагтай Б. Маргад нар болон тус яамны холбогдох мэргэжилтэн, төлөөлөл болсон нийт 40 орчим хүн оролцож, хамтын ажиллагааны чиглэлийг хэлэлцэв.



ISSN: 2220-5853


73

“МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДЭСНИЙ БАХАРХАЛТ ШУВУУ”/NATIONAL BIRD OF MONGOLIA

Шонхор тэр дотроо идлэг шонхор шувууг Монгол улсын үндэсний бахархалт шувуугаар зарлан тунхаглах ажлыг ССАЖЯ-тай МШСН, МУИС-ийн судлаачид хамтран санаачилж, зохион байгуулсан ба Монгол улсын Засгийн газрын 2012 оны 10-р сарын 20-ны 101 тоот тогтоолоор шонхорыг үндэсний бахархалт шувуугаар зарлав. Энэ ажлын хүрээнд шонхор шувууг зарлан тунхаглах 2000 хүнд зориулсан төрийн хэмжээний арга хэмжээг 2012 оны 11-р сарын 13-нд Монгол бөхийн өргөөнд зохион байгуулахад ССАЖЯ, МШСН, МУИС-тай хамтран ажилласан. Энэ ажлын хүрээнд “АХА” тэмцээнийг TV9 телевиз болон ССАЖЯ-тай хамтран зохион байгуулж, тэмцээний асуулт, хариулт, зохион байгуулах ажлыг гүйцэтгэв. Энэ ажлын хүрээнд Монголын үндэсний телевизээр шувуу судлаачид нээлттэй хэлэлцүүлэгт оролцов.

“ҮЗЭСГЭЛЭНТ ШУВУУ” ШУУДАНГИЙН МАРКЫН ЦУГЛУУЛГА / NATIONAL POST STAMP “BEAUTIFUL BIDS”

Монгол шуудан компанийн Монгол маркын газар, МШСН болон МУИС хамтран 2012 оны 12-р сарын 24-нд “Үзэсгэлэнт шувуу” маркын цуглуулгыг хамтран гаргаж, шинэ маркын нээлтийн үйл ажиллагааг амжилттай зохион байгуулав.

МОНГОЛ ОРНЫ ИДЛЭГ ШОНХОР НОМ / SAKER FALCON BOOK LAUNCH

Доктор С. Гомбобаатар болон хамтран зүтгэгч нарын 10 гаруй жилийн хөдөлмөрөөр бүтсэн «Монгол орны идлэг шонхор» монографийн нээлтийг 2013 оны 4-р сарын 26-нд Цэнгэг ус, байгаль хамгаалах төвтэй хамтран хийж, олны хүртээл болгов. Бүтээлийг Байгаль хамгаалах сан, Лондоны амьтан судлалын нийгэмлэг, Монголын шувуу судлалын нийгэмлэг, Англи улсын иргэн Линнет Митчелийн гэр бүл ивээн тэтгэжээ.

ДЭЛХИЙН НҮҮДЛИЙН ШУВУУДЫН ӨДӨР-2013 / WORLD MIGRATORY BIRD DAY-2013

Энэ үйл ажиллагааг Монгол улсад МШСН анх санаачлан 2011 оноос тасралтгүй үргэлжлүүлж байна. 2013 оны 5-р сарын 11-12-нд Улаанбаатар хотод зохион байгуулж, 50 орчим хүнийг хамруулсан нүүдлийн шувуу судлах, хамгаалах ажлыг сурталчилав.

“ДЭЛХИЙН ШУВУУДЫН ГЭРЭЛ ЗУРАГТ ЛАВЛАХ” / PHOTOGAPHIC HANDBOOK TO THE BIRDS OF THE WORLD

Дэлхийн алдарт шувуу судлаач Хадорам Ширихайн (Hadoram Shirihai) багтай МУИС, МШСН-ийн судлаачид хамтран 2013 оны 5-р сарын 22-оос 2013 оны 7-р сарын 8 хүртэл Монгол орны төв, баруун, дорнод, өмнөд бүс нутгийг хамруулан “Монгол орны шувуудын ангилал зүй, эволюци, экологи”-ийн судалгааг хамтран гүйцэтгэв. Доктор С. Гомбобаатар Монгол улсаа төлөөлж уг ажлыг зохион байгуулсан ба МУИС-ийн 2 оюутан оролцов.

“ҮНДЭСНИЙ БАХАРХАЛТ ШУВУУ” МАРКЫН ЦУГЛУУЛГА / NATIONAL POST STAMP “MONGOLIAN NATIONAL BIRD”

Монгол шуудан компанийн Монгол маркын газартай хамтран 2013 оны 07-р сард “Үндэсний бахархалт шувуу” маркын цуглуулгыг гаргахад зөвлөхөөр ажиллаж, гэрэл зургаар хангаж, шинэ маркын нээлтийг амжилттай зохион байгуулав.

МОНГОЛЫН ШУВУУ АЖИГЛАГЧДЫН ӨДӨР-2013 / NATIONAL BIRD WATCHER’S DAY -2013

Уг үйл ажилагааг 2011 оноос хойш зохион байгуулж байгаа бөгөөд сүүлийн 2 жилийн үйл ажиллагаанд ССАЖЯ-ны Аялал жуулчлалын бодлого хэрэгжилтийн газрын хамт олон дэмжин хамтран зохион байгуулж байна. Энэ жилийн өдөрлөгийг 2013 оны 9-р сарын 21-22-нд зохион байгуулсан ба төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын төлөөллөөс гадна олон улсын, хувийн хэвшлийн нийт 12 байгууллагын төлөөлөл бүхий нийт 60 орчим хүн оролцов.

ХУНГИЙН ЧУУЛГАН БУЮУ НҮҮДЛИЙН ХУН АЖИГЛАХ АЯЛАЛ- 2013 / MIGRATORY SWAN WATCHING-2013

МШСН-ийн судлаачид Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын Сангийн далай нуурт хун ажиглах аяллыг 2013 оны 10-р сарын 12-нд албан ёсоор зохион байгуулав. Энэ аяллын зорилго нь Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын Сангийн далай нуурт чуулж буй нүүдлийн усны шувууд, тэр дотроо хунг ажиглах, гэрэл зураг авах аяллын замнал, хөтөлбөрийг боловсруулахад оршиж байв. Аялалд МШСН-ийн гишүүд, Байгаль, зэрлэг амьтан хамгаалах нийгэмлэг, МУИС, Экологи-эрдэм клуб зэрэг байгуулага, мэргэжлийн шувуу судлаачид болон сонирхогчид гэсэн бүрэлдэхүүнтэй зохион байгуулав.

75



ISSN: 2220-5853


74

ИРЭЭДҮЙД ЗОХИОН БАЙГУУЛАГДАХ ШУВУУ СУДЛАХ, ХАМГААЛАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА БА ЭВЕНТ / ACTIVITIES AND EVENTS FOR FUTURE BIRD RESEARCH AND CONSERVATIONS

• Монголын шувуу судлалын нийгэмлэгийн идэвхтэн гишүүд, дэмжигчдийн 7-р уулзалтыг 2014 оны 5-р сарын 25-нд зохион байгуулна.

• “Монгол орны шувууны ангилал, ховор тохиолдох зүйлийг бүртгэх зөвлөл”-ийн 2-р уулзалт 2014 оны 5-р сарын эхээр болно.

• “Агуу жил буюу хэн олон зүйл шувуу ажиглах вэ?” үндэсний уралдааныг 2014 оны 6-р сарын 6-8-нд зарлана.

• “Шувууны үндэсний өдөрлөг” 3 дахь удаагийн өдөрлөгийг 2014 оны 6-р сарын 6-8-нд зохион байгуулна.

• Үндэсний гэрэл зургийн “Биологийн олон янз байдал-Монголика-2013” уралдааныг 2014 оны 6-р сарын 6-нд дүгнэнэ.

• Үндэсний шувуу ажиглагчдын өдрийг 2014 оны 9-р сард 4 дэх удаагаа зохион байгуулна.

• Нүүдлийн хун ажиглах аяллыг 2014 оны 10-р сарын 18-19-нд Өвөрхангай аймагт хоёр дахь удаагаа зохион байгуулна.

• “Өвлийн шувуу ажиглах аялал”-ыг 2014 оны 12- р сард зохион байгуулна.

• “Монгол орны шувуу судлал: өнгөрсөн, өнөөдөр, ирээдүй” сэдэвт үндэсний шувуу судлалын мэргэжилтэн бэлтгэсний 60 жилийн ойд зориулсан үндэсний шувуу судлаачдын анхдугаар хурлыг 2015 онд зохион байгуулна.



ISSN: 2220-5853


75

Агуулга

Өгyyлэл болон хээрийн тэмдэглэл

Цэнхэр шаазгайн (Сyanopica cyanus Pallas, 1776) үржил, түүнд ойн түймэр, зарим амьтдаас үзүүлэх нөлөөБ. Гантулга, С. Гомбобаатар, K.-J.Wilson, M. Muehlenberg 3

Өндөр хүчдэлийн 15кв-ын цахилгааны шугамаас шувуудад үзүүлэх сөрөг нөлөө, түүнийг шийдвэрлэх арга замС. Гомбобаатар, П. Амартүвшин, R. Harness 10

Шувуудын бүлгэмдлийн өдрийн идэвхжил, түүнд цаг агаарын зарим хүчин зүйлсийн үзүүлэх нөлөөГ.Ариунжаргал, Yang Guisheng, Wu-Ri-Han 24

Монгол оронд хул дунхайн (Lanius sphenocercus cabanis, 1873) үрждэг тухай анхны баримтС. Гомбобаатар, Х. Ширихай, Г. Доржлхагважанцан 31

Монгол оронд 2007-2012 онд шинээр бүртгэсэн болон хэрмэл зүйлүүдМонгол орны шувууны ангилалзүй, ховор тохиолдох зүйлийг бүртгэх зөвлөл 35

Оюу толгой орчмын ховор шувуудЦ. Пүрэвсүрэн, Б. Дашням, С. Дорждэрэм, Д. Батаа, С. Амарсайхан 47

Зарим зүйл шувуудын тархалтын шинэ цэгийн тухай баримтР.Самъяа 57

Шинэ хэвлэл 60

гэгээн дóрñгàлд 63

бүтээл бичих товч зààвàр (монгол, àнгли хэлээр) 64

мэдээ 71

ˆ˛ ornis ˘ mongolica · ornis mongolica e oul o ee oeo volume 2 o 2013 issn 2227 -9504...

Documents