αυτοβιογραφία του φωτός.pdf

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

E-BOOK

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣIδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής

prodƒinfinintsectpartπradic 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1527 711 10 Tηλ 2811 391097 Fax 2811 391085Aθήνα Κλεισόβης 3 10677 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgr

wwwcupgr

ΣEIPA ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Διευθυντής σειράς Στέφανος Τραχανάς

ISBN 978-960-524-207-7

copy 2005-2010 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Φιλολογική επιμέλεια Βίκτωρ ΑθανασιάδηςΠρώτη έκδοση Νοέμβριος 2005Δέκατη έκδοση Σεπτέμβριος 2010

Εκτύπωση ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗΣ ΑΒΕΕ

Μακέτα εξωφύλλου Βάσω Αβραμοπούλου

Στη μνήμη του πατέρα μου και της μητέρας μουμε ευγνωμοσύνη

Εκείνος έφυγε την νύχτα υπό το φως των άστρωνκαι Εκείνη στο απαλό φως του πρωινού

ndash 9 ndash

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο συγγραφέας και το φως 13

1 ΤΑ ΦΩΤΕΙΝΑ ΣΚΙΡΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 251-1 H ψευδαίσθηση της οικειότητας 251-2 Φωτεινές αναλαμπές στην αρχαιότητα 301-3 Η πλατωνική θέαση του κόσμου 361-4 Η φωτεινή κυριαρχία του Αριστοτέλη 401-5 Το γεωμετρικό φως 441-6 Φως στις χίλιες και μία νύχτες 481-7 Φωτεινές λάμψεις στον Μεσαίωνα 521-8 Τα παραλειπόμενα ενός αστρονόμου 561-9 Ένας αγγελιαφόρος των άστρων 60

1-10 Η ορθολογική αναδόμηση της γνώσης 641-11 Η ανάδυση του χριστιανικού φωτός 701-12 Το ανέσπερο φως της Ορθοδοξίας 741-13 Οι φωτεινές παράλληλοι συγκλίνουν 79

2 ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ 812-1 Ένα επιστημονικό πρελούδιο 812-2 Οι φανερές και κρυφές χάρες του φωτός 852-3 Ο θαυμαστός κόσμος των χρωμάτων 902-4 Χρωματικές και φιλοσοφικές ακροβασίες 94

2-5 Mια ταχύτητα αλλιώτικη από τις άλλες 992-6 Oι φωτεινές ιδέες του Iσαάκ Nεύτωνα 1032-7 Tο φως συμβάλλει στην κατανόησή του 1082-8 Aιθέρια κύματα και ψευδαισθήσεις 1132-9 Η ευεργετική σημασία της αποτυχίας 116

2-10 Τα πεδία ενός αυτοδίδακτου 1192-11 Κεραυνός εν αιθρία 1222-12 Ορατό και αόρατο φως 1272-13 H αρχή και το τέλος του ονείρου 132

3 Η ΦΩΤΕΙΝΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ 1373-1 Tο μαγικό χαλί του Aϊνστάιν 1373-2 Ένας μοναχικός του Σύμπαντος 1413-3 Aπλά αξιώματα με μεγάλες συνέπειες 1453-4 Φωτεινές απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα 1503-5 Η συγχώνευση του χώρου και του χρόνου 1533-6 Η ηλικία του φωτός 1583-7 Η εξωγήινή μας μοναξιά 1613-8 Mηχανές του χρόνου και χρονοποιοί 1653-9 Τα επικίνδυνα ταξίδια του μήκους και της μάζας 170

3-10 H επιβεβαίωση ενός παράδοξου κόσμου 1743-11 H χαρακτηριστική εξίσωση της εποχής μας 1783-12 O Θεός υπήρξε γεωμέτρης 1823-13 Η Βίβλος του Σύμπαντος 188

4 ΤΟ ΚΒΑΝΤΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΚΟΣΜΟΥ 1934-1 Ο δρόμος προς την κβαντική θεωρία 1934-2 Τα φωτόνια ήρθαν για να μείνουν 1984-3 Κβαντικά άλματα στο άτομο 2024-4 H διττή φύση των πραγμάτων 2094-5 Ο Θεός παίζει ζάρια με τον κόσμο 2154-6 H βεβαιότητα της άγνοιας 2194-7 Κβαντικές ακροβασίες 2254-8 O ερωτικός δεσμός των φωτονίων 2324-9 Mια εποχή δημιουργίας και ανατροπών 236


ndash 10 ndash

5 ΤΟ ΦΩΤΕΙΝΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ 2415-1 Μια προαιώνια αναζήτηση 2415-2 Ο αναπάντεχος δρόμος προς την αντιύλη 2455-3 Ένας γλωσσοδέτης με σημασία 2505-4 Ο χορογράφος του φωτός 2555-5 Δυνάμεις και αδυναμίες 2585-6 Eμπρός στον δρόμο που χάραξε το φως 2645-7 Το βαρύ φως 2675-8 Xρώματα και αρώματα 2735-9 Tο όνειρο για μια τελική θεωρία 277

5-10 Χορδές η μουσική του κόσμου 283

6 ΟΙ ΧΕΙΡΑΨΙΕΣ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ 2896-1 Φως η κινητήρια δύναμη της ζωής 2896-2 Η φωτοσύνθεση στο μικροσκόπιο 2936-3 Έμβιο φως στις θάλασσες και στην στεριά 2986-4 Tο εκπληκτικό θαύμα της οράσεως 3036-5 Η μηχανή του νου ndash και η αμηχανία της 3086-6 Άλλα τα μάτια του λαγού 3156-7 Και είπεν ο άνθρωπος γεννηθήτω φως 3206-8 Ο άνθρωπος τιθασεύει το φως 3236-9 Η δημιουργική αιχμαλωσία του φωτός 329

6-10 Μια φωτεινή συνεργασία στον μικρόκοσμο 3346-11 Φως που καίει και φως που δημιουργεί 3386-12 Οι περιπλανήσεις του φωτός στην Τέχνη 3426-13 Η φωτεινή σύζευξη της Επιστήμης με την Τέχνη 348

7 ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ 3557-1 Το φως προδίδει το μυστικό των γαλαξιών 3557-2 Η Mεγάλη Έκρηξη Μια μέρα δίχως χθες 3617-3 Ένα απολίθωμα φωτός 3657-4 Η γλώσσα των άστρων 3727-5 Mας περιβάλλει το παρελθόν 3777-6 Πυρηνικά εργοστάσια στα άστρα 3817-7 Βίος και πολιτεία των αστέρων 3857-8 Η αστρική αποθέωση του φωτός 389


ndash 11 ndash

7-9 Η σκοτεινή προοπτική ενός μεγάλου άστρου 3927-10 Το χαμόγελο του Σύμπαντος 3977-11 Ένα Σύμπαν ορατών τε και αοράτων 4027-12 Μια σκοτεινή θάλασσα ενέργειας 4057-13 Οι συμπαντικές προοπτικές μας 4107-14 Ο λυγμός του ανθρώπου και το τέλος του φωτός 415

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο αποχαιρετισμός του φωτός 421

Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ 429

Βιβλιογραφικά 457Ευχαριστίες 467Ευρετήριο 471


ndash 12 ndash

paraƒradicsectradicdegradictrade

Ο συγγραφέας και το φως

Μου είπε ότι το βιβλίο τουονομαζόταν η Βίβλος της Άμμουδιότι όπως η άμμος ούτε το βιβλίοείχε αρχή ή τέλος

ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ

Π ρέπει να ομολογηθεί από την αρχή από εντιμότητα προς τοναναγνώστη ότι η αυτοβιογραφία του φωτός είναι κατά βάθος μια

ερωτική ιστορία Kάποια στιγμή που χάνεται στον χρόνο το φως ανα-δύθηκε απρόκλητα στο κέντρο της ζωής του συγγραφέα Τα χρώματακαι η αινιγματική του φύση το άπειρο των διαδρομών και οι ιριδισμοίτου έμοιαζαν να κατέχουν μια γοητεία ανείπωτη Δεν άργησαν λοιπόννα κατακτήσουν την ψυχή του Όπως εκείνη η γυναίκα αν υπήρξε ndashσεποια διαδρομή να ταξιδεύει άραγε σήμερα τώραndash που κάποια στιγμήβρέθηκε απέναντί του στο κατάστρωμα του πλοίου και τον συνόδευεσιωπηλή από νησί σε νησί και από θάλασσα σε θάλασσα χρόνια καιαιώνες

Eίναι πάντως αλήθεια ότι εγώ ο συγγραφέας δεν μπορώ να καθορί-σω με ακρίβεια πότε άρχισε αυτή η περιπέτεια με το φως Θυμούμαιόμως ότι παιδί φοβόμουν την νύχτα Αισθανόμουν την νύχτα να με τυ-λίγει και να με απειλεί συχνά λοιπόν έμενα ξάγρυπνος και περίμενατο φως Το φως ερχόταν το πρωί λυτρωτικό τρύπωνε από τις χαραμά-δες και έδιωχνε τη νύχτα ζωήρευε όσο περνούσε η ώρα και έδινε ταυ-τότητα στα πράγματα Ήταν ένα φως ήπιο και τρυφερό άλλοτε όμωςndashτα καλοκαίριαndash γινόταν γρήγορα εκθαμβωτικό και ανελέητο

ndash 13 ndash

Το παιχνίδι αυτό με το φως και τον φόβο της νύχτας συνεχίσθηκε γιαπολλά χρόνια Λιγότερο ίσως αιχμηρό υπάρχει ακόμα και σήμερα Οιώρες του ύπνου μου είναι συνήθως λίγες κι ακόμα τις νύχτες σηκώνο-μαι και τριγυρνώ άσκοπα Η απουσία του φωτός είναι πάντοτε οδυνηρήH έλευση του φωτός ndashόπως συμβαίνει και με την δική της έλευσηndash εί-ναι σαν να ρίχνει βάλσαμο στις ταραγμένες ατραπούς της ψυχής

Από το σχολείο ήξερα ήδη μερικά πράγματα για το φως μάλλονόμως αποσπασματικά και χωρίς να συνειδητοποιώ τη σημασία

τους νόμοι της ανακλάσεως και της διαθλάσεως τα φαινόμενα τηςσυμβολής και εκείνη η ακατανόητη πόλωση του φωτός Μεγαλύτερηπάντως πλήξη από τα άλλα προκαλούσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο τηςlaquoΟπτικήςraquo που αφορούσε τους φακούς φακοί αποκλίνοντες και συ-γκλίνοντες εστιακές αποστάσεις είδωλα πραγματικά ή φανταστικάΚαθώς τέλειωνα το σχολείο πίστευα ότι το φως που περιέγραφαν ταβιβλία ndashόπως συνέβαινε και με άλλα πράγματα της ζωήςndash δεν είχε κα-μία σχέση με το φως που υπήρχε γύρω μας Μια μέρα μόνον ένας κα-θηγητής μάς μίλησε για την φωτοσύνθεση και το πάθος της φωνής τουέπειθε πράγματι ότι το φως έπαιζε κάποιον σπουδαίο ρόλο στην ίδιατην ζωή

Αργότερα λίγο η τάση της εποχής προς τις laquoθετικέςraquo επιστήμες λί-γο κάποιες μοιραίες συμπτώσεις με οδήγησαν στο Τμήμα Φυσικής τουΠανεπιστημίου Αθηνών Εκεί προσπάθησα να ξεδιαλύνω μερικές απότις επιστημονικές έννοιες που συνδέονται με το φως Σε σχέση με τοσχολείο τα πράγματα ασφαλώς βελτιώθηκαν σπάνια όμως ξεπερνού-σαν και πάλι τον φορμαλισμό και την επιφάνεια Η αόριστη προσδοκίαότι το πανεπιστήμιο σήμαινε έναν ξεχωριστό χώρο ζωής και γνώσεωνγρήγορα διαψεύσθηκε Όπως λοιπόν συμβαίνει και με τους σημερινούςφοιτητές οι προσπάθειές μου εστιάζονταν στις απαιτήσεις των εξετά-σεων Τον υπόλοιπο καιρό προτιμούσα να βλέπω κινηματογράφο ή θέα-τρο και να περνώ ώρες στα ράφια των βιβλιοπωλείων

Είχα πάντως αντιληφθεί ότι η σημασία του φωτός για την ίδια τηνφυσική ήταν πρωταρχική Με έκπληξη μάλιστα συνειδητοποίησα ότι ηφύση του δεν διέφερε από την φύση των κυμάτων του ραδιοφώνου ή τωνακτίνων Χ που χρησιμοποιούσε η ιατρική Η έννοια άλλωστε του laquoδυϊ-σμούraquo κύματος-σωματιδίου που έμοιαζε καθοριστική προκαλούσε τον


ndash 14 ndash

βαθύ προβληματισμό εμάς των φοιτητών Ούτε όμως η έννοια αυτή ού-τε κάποια άλλα στοιχεία κβαντικής φυσικής που διδάσκονταν τότε στοπανεπιστήμιο χωρούσαν εύκολα στο μυαλό μας Είχαμε εγκλωβισθείndashσε πόσα άλλα πράγματα δεν ίσχυε το ίδιοndash στις κλασικές ιδέες τηςεπιστήμης Ο ρηχός τρόπος διδασκαλίας και τα πανεπιστημιακά βιβλίαπου ήταν συνήθως απωθητικά δεν βοηθούσαν στο ξεπέρασμά τους Τοπτυχίο του φυσικού συνοδεύθηκε λοιπόν από την πικρή αίσθηση ότι λί-γο είχα γευθεί την ποιότητα της επιστημονικής γνώσης

Από την άλλη η ζωή μου έπαιρνε συχνά δρόμους αποκλίνοντεςαλλά και ουσιαστικούς Η λάμψη των ιδεών της Αριστεράς με οδήγη-σε στους χώρους της ποίησης του κινηματογράφου και των καλλιτε-χνικών αναζητήσεων Αίφνης ανακάλυψα ότι η έννοια του φωτός είχεεκεί σταθερή και έντονη παρουσία και ήταν φορτωμένη με λογής-λο-γής συμβολισμούς Ένας στίχος του Σεφέρη ndashκαι σήμερα δεν είμαι βέ-βαιος για το νόημά τουndash μου έκανε βαθειά εντύπωση laquoΕίπες εδώ καιχρόνια Κατά βάθος είμαι ζήτημα φωτόςraquo Ενώ στην ποίηση του Ελύ-τη που ακόμα δεν είχε τη σημερινή της απήχηση το φως αναδυότανμε δύναμη και με διαρκείς αναδιπλώσεις

Από ένα λοιπόν σημείο και πέρα η σχέση μου με το φως ακολου-θούσε δύο παράλληλους δρόμους Ο πρώτος ο δρόμος της επιστήμηςαυστηρός και ωστόσο γοητευτικός οδηγούσε σε συνεχή εμβάθυνσηαλλά και παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες Ο δεύτερος δρόμος περνού-σε από την τέχνη την ποίηση ή την φιλοσοφία και προσπαθούσε ναανιχνεύσει κρυφά νοήματα και σημασίες Δεν άργησα βέβαια να κα-ταλάβω ότι οι δύο δρόμοι ενώ ήσαν παράλληλοι ετέμνοντο και είχανκοινά σημεία Η γενική θεωρία της σχετικότητας είχε δείξει άλλω-στε ότι η πραγματική γεωμετρία του Σύμπαντος είναι μη ευκλείδειακαι οι παράλληλες ευθείες τέμνονται

Ε ίναι ίσως περιττό να τονισθεί ότι ο δρόμος της επιστήμης απαι-τούσε μέθοδο και σκληρή προσπάθεια H διαπίστωση αυτή υπήρ-

ξε βασανιστική όταν ο συγγραφέας άρχισε τις μεταπτυχιακές τουσπουδές στο Imperial College του Λονδίνου Ανακάλυψε ότι ήταν απα-ραίτητη η γνώση της σύγχρονης φυσικής ndashτης σχετικότητας της κβα-ντομηχανικής των στοιχειωδών σωματιδίωνndash για να αναδυθεί η φύσητου φωτός με κάποια καθαρότητα Έτσι ο δυϊσμός του σωματιδίου-κύ-

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ

ndash 15 ndash

ματος που χαρακτήριζε το φως αποτελούσε μια γενικότερη και απαρα-βίαστη αρχή της κβαντομηχανικής Ενώ οι νόμοι της διαθλάσεως καιτης ανακλάσεως που δηλητηρίαζαν ανάμεσα σε άλλα τα μαθητικά μαςχρόνια αποτύπωναν απλώς μια σπουδαία ικανότητα του φωτός ότι γιανα κινηθεί από το ένα σημείο στο άλλο διάλεγε πάντοτε εκείνη τηνδιαδρομή που απαιτούσε τον λιγότερο χρόνο

Την πρωτοπορία στην έρευνα της φυσικής αποτελούσε τότε ένααπό τα προαιώνια προβλήματά της η δομή και τα στοιχειώδη σωματί-δια της ύλης Σε αυτόν τον τομέα περισσότερο από διαίσθηση παράαπό γνώση διάλεξε ο συγγραφέας να εκπονήσει την διδακτορική δια-τριβή του Eίχε γίνει ήδη φανερό ότι τα πρωτόνια και τα νετρόνια πουσυνιστούσαν τον πυρήνα του ατόμου δεν ήσαν τα έσχατα συστατικάτης ύλης Ένας ολόκληρος κόσμος σωματιδίων αναδυόταν από τα πει-ράματα και τις θεωρητικές έρευνες Με αλλεπάλληλες μεταμορφώ-σεις ή συνδυασμούς συμμετείχαν στις αέναες διαδικασίες του Σύμπα-ντος Ανάμεσά τους μοναχικό και υπερήφανο έστεκε το φωτόνιο ηθεμελιώδης δηλαδή μονάδα του φωτός

Σ τον κόσμο αυτόν της επιστημονικής έρευνας που μήτε αρχή φαι-νόταν να έχει μήτε τελειωμό ο συγγραφέας πέρασε ένα μεγάλο

μέρος της ζωής του Εργάσθηκε ως ερευνητής στην Aγγλία και μετάτην επιστροφή του στην Ελλάδα ndashήταν το 1973ndash στο Κέντρο laquoΔημό-κριτοςraquo Τα απαραίτητα όμως πειράματα που ήσαν πολύπλοκα και δα-πανηρά διεξάγονταν πάντοτε στο Eυρωπαϊκό Kέντρο ΠυρηνικώνEρευνών της Γενεύης Εκεί λειτουργούν ndashκαι σήμερα κατασκευάζο-νται ακόμα ισχυρότεροιndash οι μεγάλοι επιταχυντές όπου τα στοιχειώδησωματίδια αποκτούν τεράστιες ταχύτητες και αφήνονται στην συνέ-χεια να συγκρουσθούν μεταξύ τους Όπως ένα παιδί που διαλύει το παι-χνίδι του με ένα σφυρί οι συγκρούσεις αυτές αποκάλυπταν την εσω-τερική δομή της ύλης και φώτιζαν τις αλληλεπιδράσεις που δέσποζανστο θεμελιακό επίπεδό της

Οι ανάγκες των πειραμάτων απαιτούσαν λοιπόν την συχνή παραμο-νή και πολλά ταξίδια του συγγραφέα στην Γενεύη Αργότερα μάλισταπροσκλήθηκε να εργασθεί εκεί για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα Ηανάγκη του να κατανοήσει όσο γίνεται την φύση του φωτός απάλυνετην νοσταλγία αλλά και την ένταση της ερευνητικής δουλειάς Του


ndash 16 ndash

άρεσε μάλιστα να παρατηρεί τους διαρκείς μετασχηματισμούς τωνφωτονίων σε ηλεκτρόνια που αποτυπώνονταν σε ειδικούς ανιχνευτέςΜπορεί πράγματι να φαίνεται απίστευτο το φως όμως μετατρέπεταισε ύλη

Όσο λοιπόν βάθαιναν οι γνώσεις του συγγραφέα η επιστημονικήόψη του φωτός έπαιρνε στο μυαλό του μια πιο καθορισμένη μορφή Τοφως ήταν ηλεκτρομαγνητικό κύμα που διαδιδόταν με κολοσσιαία ταχύ-τητα Είχε όμως ταυτόχρονα και σωματιδιακή φύση Το φωτόνιο το θε-μελιώδες σωματίδιο του φωτός είχε μια ξεχωριστή θέση ανάμεσα στασωματίδια ύλης και ενέργειας που συνέθεταν τον κόσμο Μια κομψήκαι αναλυτική θεωρία η κβαντική ηλεκτροδυναμική είχε ήδη διαμορ-φωθεί και περιέγραφε τις αλληλεπιδράσεις των φωτονίων με την ύληΣύμφωνα με αυτήν το φωτόνιο είναι ένα είδος αγγελιαφόρου πουανταλλάσσεται ανάμεσα στα σωματίδια της ύλης και δημιουργεί τιςηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις Η ιδέα της ανταλλαγής επεκτάθηκε μά-λιστα αργότερα για να ερμηνευθούν και οι υπόλοιπες δυνάμεις Στηνεπιστήμη όπως και αλλού το φως έδειχνε πάντοτε τον δρόμο

Όσα χρόνια πάντως χρειάσθηκε να ζήσει ο συγγραφέας μακριά απότην Ελλάδα η νοσταλγία του ελληνικού φωτός παρέμενε βασανιστι-κή Υπήρχε άλλωστε και η νοσταλγία εκείνης ndashσε ποιες άραγε δια-δρομές φωτός να ταξιδεύει τώραndash που συνόδευε την σκέψη και ταόνειρά του Η διπλή αυτή νοσταλγία οδηγούσε σε διαρκείς αμφιταλα-ντεύσεις τα αισθήματα του συγγραφέα Η προσδοκία της επιστροφήςέσμιγε συχνά με φόβους για το νόημά της

Ε δώ χρειάζεται μια ανάσα γιατί είναι η στιγμή ndashγύρω στο 1980ndashπου η ζωή και συνεπώς η ενασχόληση του συγγραφέα με το φως

κάνει μια ουσιαστική στροφή Είχε μόλις αρχίσει να λειτουργεί τοΠανεπιστήμιο Κρήτης και εκείνος κλήθηκε να συμμετάσχει στην ορ-γάνωσή του και να διδάξει στο Τμήμα Φυσικής Λίγο αργότερα εκλέ-γεται καθηγητής και αφήνει οριστικά τον laquoΔημόκριτοraquo Η έρευνα σταστοιχειώδη σωματίδια παραμερίζεται από τα πράγματα και στρέφειαλλού τα ενδιαφέροντά του Στο μέλλον όμως επέπρωτο πάλι να συ-ναντηθεί με έναν παράδοξο εκπρόσωπό τους το νετρίνο Την τελευ-ταία πράγματι δεκαετία ένα φιλόδοξο πείραμα στην Πύλο ndashόπου καιο συγγραφέας συμμετέχειndash προσπαθεί να ανιχνεύσει στα βάθη της θά-


ndash 17 ndash

λασσας τα φαντασματικά νετρίνα Φθάνουν εκεί από τους μακρινούςγαλαξίες ή από τις εκρήξεις αστεριών και όντας απίστευτα διεισδυτι-κά διαπερνούν ολόκληρη την Γη μας Αν μοιάζουν σε κάτι με τα φω-τόνια είναι ότι και τα νετρίνα ταξιδεύουν με κολοσσιαία ταχύτητα πουπροσεγγίζει την ταχύτητα του φωτός

Δεν χρειάζεται ασφαλώς να τονισθεί ότι και στον νέο κύκλο τηςζωής του που είχε κέντρο το πανεπιστήμιο ο συγγραφέας ένιωθε τηνανάγκη να κατανοήσει όσο γίνεται το φως Είχε μάλιστα τώρα μια ανα-πάντεχη βοήθεια που ήταν ταυτόχρονα και βάσανο τους φοιτητέςτου Όταν λοιπόν δίδασκε ηλεκτρομαγνητισμό ή θεωρία της σχετικό-τητας ndashπου έχουν βασική σημασία στην θεωρία του φωτόςndash οι ερωτή-σεις τους τον έφερναν συχνά σε αμηχανία Δεν ήσαν σπάνιες οι φορέςπου ξέφευγε με τρόπο διπλωματικό Η εμπειρία πάντως της διδασκα-λίας ενίσχυσε την υποψία των φοιτητικών του χρόνων Ότι δηλαδή τοφως και η συμπεριφορά του αποτελούσαν θεμέλιο λίθο στην φυσικήκαι στα μεγάλα της επιτεύγματα Είναι χαρακτηριστικό ότι η απομά-κρυνση των γαλαξιών αποκαλύφθηκε χάρις στο φως τους και η ανα-κάλυψη του laquoαρχέγονουraquo φωτός επιβεβαίωσε την δημιουργία του Σύ-μπαντος από μια Μεγάλη Έκρηξη Την εντυπωσιακή αυτή άνθηση τηςκοσμολογίας αλλά και την εξέλιξη της ζωής στην Γη ο συγγραφέαςπεριέγραψε στο πρώτο του βιβλίο την Κόμη της Βερενίκης που είχεαναπάντεχη απήχηση

Το φως λοιπόν αποδεικνυόταν ένας πολύτιμος αγγελιαφόρος τωνμυστικών του Σύμπαντος Έτσι η ακατανίκητη έλξη για το φως που οσυγγραφέας ένιωθε τώρα και χρόνια τον γέμιζε υπερηφάνεια είχεόμως και στοιχεία ζήλειας που ακόμα τότε έμοιαζε αδικαιολόγητη

Ε ννοείται ότι όσον αφορά την άλλη όψη του φωτός εκείνην της τέ-χνης ή των παιχνιδιών του με τα πρόσωπα και τα τοπία εγώ ο συγ-

γραφέας αφηνόμουν ανυπεράσπιστος σε μια γοητεία που δεν είχε όριαΔεν αποτελεί λοιπόν υπερβολή όταν στην αρχή αυτού του προλόγου ndashήμήπως είναι άραγε εξομολόγησηndash γράφηκε ότι το παρόν βιβλίο για τοφως είναι κατά βάθος μια ερωτική ιστορία Η επιστήμη που σημαίνει οορθολογικός μου νους προσπαθούσε διαρκώς να καταλάβει το φως νααναλύσει την συμπεριφορά του με νόμους και εξισώσεις Η ίδια όμως ηπαρουσία του φωτός προσκαλούσε ndashόπως ο κάθε μεγάλος έρωταςndash σε


ndash 18 ndash

μια αποδοχή χωρίς όρους σε ένα άφεμα στο πάθος και την γοητεία τουανερμήνευτου Ίσως γιrsquo αυτό εκείνη η γυναίκα που συνόδευε αιώνες τώ-ρα τις περιπλανήσεις μου παρέμενε σιωπηλή στην εμμονή μου να μα-ντέψω τις προθέσεις της laquoΟι Σειρήνες όμως έχουν ένα όπλο πιο φοβε-ρό και από το τραγούδι την σιωπή τουςraquo έγραψε ο Κάφκα

Την πραγματική πάντως σημασία του φωτός στον βίο και στα αισθή-ματά μας την ανακάλυψα όταν όπως διηγήθηκα ήδη οι μεταναστεύσειςτης ψυχής με οδήγησαν οριστικά στην Ελλάδα Στην Αγγλία και σε χώ-ρες της Ευρώπης όπου είχα μέχρι τότε ζήσει το φως έμοιαζε να ασθμαί-νει ή να καταδιώκεται ποιος ξέρει από ποιον άδηλο εχθρό Με την επι-στροφή μου όμως στην Ελλάδα είχα την αίσθηση ότι ανακάλυψα πάλιτο φως laquoΤο ελληνικό φωςraquo έγραψε ο Χένρυ Μουρ laquoείναι όπως λένεόλοι κάτι που δεν μπορείς να φαντασθείς προτού το βιώσεις Στην Αγ-γλία το μισό φως κατά κάποιον τρόπο απορροφάται μέσα στο αντικεί-μενο όμως στην Ελλάδα το αντικείμενο μοιάζει να αναδίνει φως σαν ναφωτίζεται το ίδιο από μέσαraquo Άρχισα πράγματι να πείθομαι ότι όπως τό-νιζαν από παλιά οι δάσκαλοί μας και οι ποιητές το φως είναι συναρτη-μένο με την Ελλάδα και την μοίρα της Ακόμα περισσότερο ότι κουβα-λούσα μέσα μου την προσδοκία και την ανάγκη του

Εδώ στην Ελλάδα η διαύγεια του φωτός καθόριζε τον χαρακτήρατου τοπίου και των πνευματικών μας αναζητήσεων Μια νοητή γραμμήξεκινούσε από το Απολλώνειο φως της αρχαιότητας διέσχιζε το laquoδεύ-τε λάβετε φωςraquo της Αναστάσεως και έφτανε μέχρι το laquoάξιον εστί τοφωςraquo του Ελύτη Όπως σημειώνει και ο ίδιος ο ποιητής laquoΤο φως και ηιστορία στην Ελλάδα είναι ένα και το ίδιο πράγμα το ένα αναπαρά-γει το άλλο το ένα ερμηνεύει και δικαιώνει το άλλο ακόμα και αυτότο κενό που είναι το μαύροraquo

Πράγματι λοιπόν Στην Ελλάδα το φως δεν μεταφέρει απλώς εικό-νες και πρόσωπα δεν είναι μόνον ο αγγελιαφόρος του ΣύμπαντοςΥψώνεται στο επίπεδο του δημιουργού και με έναν τρόπο μαγικό πλά-θει και αναδεικνύει

Τ ο 1990 η εκλογή μου ως πρύτανη στο Πανεπιστήμιο Κρήτης άλ-λαξε πάλι ριζικά τον τρόπο και το περιεχόμενο της ζωής μου Στην

ένταση και την μοναξιά του αξιώματος το φως υπήρχε πάντοτε ως αγω-νία και παρηγοριά ως νόημα και διάψευση Στα ταξίδια μου ένιωθα


ndash 19 ndash

σαν να ξαναζούσα την Ελλάδα ως πολλαπλές αναζητήσεις του φωτός ndashή την άρνησή του Έτσι στα νησιά του Αιγαίου και στην Θράκη στηνΑττική ή στο Ιόνιο πέλαγος το ελληνικό φως ξεδίπλωνε πάντοτε τιςδικές του ιδιαιτερότητες και έδινε μιαν αίσθηση ταυτότητας στον τό-πο και στους ανθρώπους του Εκείνη η φράση του Σεφέρη laquoκατά βάθοςείμαι ζήτημα φωτόςraquo που με καταδίωκε από τα φοιτητικά μου χρόνιααποκτούσε τώρα ένα ευκρινέστερο περιεχόμενο

Όταν έληγε και η δεύτερη ndashέτσι θέλησε η καλοσύνη των συναδέλ-φων μου και των φοιτητώνndash θητεία μου στο αξίωμα του πρύτανη εκ-δόθηκαν τα Κοσμογραφήματα Όπως και η Κόμη της Βερενίκης το δεύ-τερο και πιο προσωπικό αυτό βιβλίο μου αγαπήθηκε πολύ από τουςαναγνώστες Είχα όμως ήδη αναπτύξει μια βασανιστική επιθυμία ναγράψω ένα βιβλίο για το φως Λίγο όμως προχωρούσε η ιδέα μια πουδεν έλειπαν οι νέες προκλήσεις Την ίδια περίπου εποχή η ΕΡΤ θέ-λησε να γυρισθεί σε τηλεοπτική σειρά η Κόμη της Βερενίκης και ταγυρίσματα απαίτησαν χρόνο και πολλά ταξίδια που όπως νόμιζα του-λάχιστον με αποσπούσαν από την ιδέα του βιβλίου Αποδείχθηκε ότιαυτό δεν ίσχυε Το φως εξακολουθούσε να συντροφεύει τις αναζητή-σεις και την σκέψη μου Θυμούμαι ένα βράδυ που χρειάσθηκε να μεί-νομε με το τηλεοπτικό συνεργείο στην Δήλο Ζήσαμε στην αρχή ταπαιχνίδια του δειλινού και ύστερα απλώθηκε παντού το τρυφερό φωςτης νύχτας Μόνο το φως των άστρων και οι ήχοι των κυμάτων πουέσβηναν στην ακτή συνόδευαν την άγρυπνη αναμονή του πρωινού Οχρόνος σαν να είχε ακινητοποιηθεί Όπως τότε πάντοτε που η προσ-δοκία εκείνης ακύρωνε κάθε άλλη σκέψη ή πρόθεση Όταν κάποιαστιγμή ανέτειλε υποβλητικό το πρωινό φως της Δήλου ndashπου μήτε ερ-μηνεία έχει μήτε περιγραφήndash αφέθηκα απλώς στην αιχμηρή του γοη-τεία Σε λίγο ο Ήλιος υψώθηκε περίλαμπρος και έκαιγε τα μάτια καιτο τοπίο Όσα λοιπόν είχα ακούσει για τα θαύματα του φωτός στο ιε-ρό νησί ωχριούσαν μπροστά στην πραγματικότητα ndash και τί είναι άρα-γε πραγματικότητα

Έτσι περνούσε ο καιρός Το γράψιμο του βιβλίου προχωρούσε μεσπασμωδικό τρόπο Πότε το ένα τύχαινε πότε το άλλο Ο χρόνος πουπερνά υπήρξε άλλωστε μια ύπουλη δύναμη που πίεζε πάντοτε τον συγ-γραφέα Η laquoηλικίαraquo ήταν μια λέξη που τον απωθούσε Μετρούσε μεαπόγνωση τα πράγματα που ήθελε να τελειώσει ndash ενώ υπήρχαν άλλα


ndash 20 ndash

που θα επιθυμούσε να ξεκινήσει από την αρχή Φοβόταν όμως ότι δενυπήρχε πια τόσος καιρός

Στην ιδιότυπη αυτή σχέση με τον χρόνο ίσως να οφείλεται και το εν-διαφέρον που εγώ ο συγγραφέας απέκτησα κάποια στιγμή για τα πα-λαιά ρολόγια τσέπης Κάθε ρολόι έχει την δική του την μοναδικήομορφιά που μοιάζει ανέγγιχτη από το πέρασμα του χρόνου Ενώ άλ-λωστε η ζωή του συχνά μετριέται σε αιώνες ούτε ο αξιοθαύμαστος μη-χανισμός του ρολογιού παρουσιάζει ουσιαστική φθορά Πόσα ωστόσοχέρια θα είχε πιθανόν αλλάξει σε πόσες ιστορίες της ζωής θα ήτανίσως μάρτυρας Έτσι καθώς κούρδιζα προσεκτικά τα ρολόγια και τακρεμούσα εδώ κι εκεί με τις υπέροχες αλυσίδες τους είχα την αίσθη-ση ότι ο χρόνος δεν υπήρχε ότι διαλυόταν σε δεκάδες πρόσωπα

Ο πραγματικός ωστόσο χρόνος εξακολουθούσε να κυλά αδυσώπη-τος Μια νέα πρόκληση στην ζωή μου ndashνα αναλάβω το Ιόνιο Πα-

νεπιστήμιο ως πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής τουndash απομάκρυνεπάλι την προοπτική του βιβλίου Από την άλλη δύσκολα θα μπορού-σα να αρνηθώ την επικίνδυνη αυτή συνάντηση με το ιόνιο φως Η Κέρ-κυρα πράγματι και τα νησιά του Ιονίου αναδείκνυαν τις δικές τους φα-ντασμαγορίες του φωτός κι εγώ άφηνα τον εαυτό μου ανυπεράσπιστοστην γοητεία τους Στην άλλη άκρη του ίδιου γεωγραφικού τόξουστην Πύλο το πείραμα ανιχνεύσεως των νετρίνων είχε αρχίσει ναστήνει τις συσκευές και τις προσδοκίες του στα βάθη της θάλασσαςΚάποτε οι δυσκολίες φαίνονταν αξεπέραστες Αν όμως τα νετρίνα ανι-χνεύονταν θα έδιδαν ndashόπως το φωςndash πολλές πληροφορίες για τα άστρακαι την εξέλιξή τους Ένα καινούργιο παράθυρο θα άνοιγε στο Σύ-μπαν Παρrsquo όλο που η σπουδαία αυτή προοπτική έδιδε δύναμη σεόσους συμμετείχαν ένιωθα τον εαυτό μου να καταδιώκεται συνεχώςαπό τον χρόνο και τις υποχρεώσεις

Το παράδοξο είναι ndashτώρα δεν είναι ίσως πια παράδοξοndash ότι παράτις μεγάλες πρακτικές δυσκολίες το γράψιμο του βιβλίου κέρδιζεδιαρκώς σε ορμή Εδραιωνόταν μέσα μου ως επιθυμία αλλά και ως έναείδος χρέους Όπως πίστευα στην αρχή οι λόγοι γιrsquo αυτήν την παρά-δοξη ανάγκη είχαν έναν καλώς εννοούμενο ορθολογισμό Έλεγα ότιτο φως είναι μια καίρια παρουσία στην ζωή μας Η επιστημονική λοι-πόν διάστασή του θα είχε πολλαπλό ενδιαφέρον για τον αναγνώστη


ndash 21 ndash

Στην ίδια άλλωστε την επιστήμη η θέση του φωτός είναι πράγματιξεχωριστή Δύσκολα βρίσκονται τομείς της γνώσεως που να μην επη-ρεάζονται από την πολυδύναμή του παρουσία Για την φυσική ιδιαί-τερα η διερεύνηση του φωτός απεικονίζει την ίδια την ιστορία τηςΜια ιστορία που δεν έχει την μορφή ευθείας αλλά τεθλασμένης οικατακτήσεις συμπλέουν με την αμφισβήτηση τα επιτεύγματα με τιςαποτυχίες

Αξίζει πάντως να υπογραμμισθεί ότι η έννοια του φωτός όπως καιπολλά πράγματα της ζωής και του νου μοιάζει απατηλά οικεία καιαπλή Ελπίζω ότι η ψευδαίσθηση αυτή θα ακυρωθεί από τις πρώτεςκιόλας σελίδες του βιβλίου Το φως όπως και εκείνη η γυναίκα που μεσυνόδευε σε περιπλανήσεις δίχως τέλος κρύβει με επιμονή το πραγ-ματικό του πρόσωπο ταράζει τον νου και την ψυχή μας με τα μυστικάτου Ο αναγνώστης ο προσεκτικός αναγνώστης πρέπει ίσως να διε-ρωτηθεί Μήπως το ίδιο ισχύει και για άλλες δήθεν αυτονόητες αλή-θειες μήπως είναι καιρός να αμφισβητηθεί η ευκολία των κρίσεων καιτων συμπερασμάτων μας Αν διδάσκει κάτι η συνεχής προσπάθεια γιατην κατανόηση του φωτός αυτό είναι το πόσο συχνά οι βεβαιότητεςδιαλύονται το πόσο κάθε είδους δογματισμός γίνεται επικίνδυνος Εί-θε η γεύση αυτή της συνεχούς αναζητήσεως μιας αβέβαιης αλήθειαςνα αγγίξει με την ευεργετική της δύναμη τον αναγνώστη Θα είναι τό-τε λιγότερο ευάλωτος στο εύκολο και το παροδικό στις επιφανειακέςκρίσεις ή στην σύγχυση των αξιών που αποτελούν συμπτώματα τουασθμαίνοντος σημερινού πολιτισμού μας

Υ πήρχαν λοιπόν ισχυροί αντικειμενικοί λόγοι που ένα βιβλίο γιατο φως άξιζε να γραφεί Στην Κόμη της Βερενίκης σημείωνα άλ-

λωστε ότι laquoένα βιβλίο αποτελεί πάντοτε μια προσπάθεια επικοινω-νίας Αν την επικοινωνία αυτή ο συγγραφέας την επιδιώκει με τον ανα-γνώστη ή τον εαυτό του δεν έχει ίσως ιδιαίτερη σημασία Εκείνο πουέχει σημασία είναι όταν η επικοινωνία αφήνει κάποια ίχνη εσωτερι-κά Στον συγγραφέα ή τον αναγνώστηraquo

Ότι η θαυμαστή περιπέτεια του φωτός άφησε ίχνη εσωτερικά σε εμέ-να τον συγγραφέα είναι νομίζω φανερό αυτά τα αισθήματα ελπίζω ότιθα μοιρασθώ και με τους αναγνώστες Ήρθε όμως η ώρα να ομολογηθείότι τα ίχνη αυτά δεν αφορούσαν μόνον την σημασία του φωτός ή την


ndash 22 ndash

επιστημονική του κατανόηση Όπως συνειδητοποίησα με τον καιρόυπήρχε και μια άλλη ουσιαστική αιτία την φύση του φωτός σφραγίζουνορισμένες παράλογες ιδιότητες κάποια χαρίσματα μοναδικά

Ο συγγραφέας θέλει λοιπόν να είναι ειλικρινής Από τότε που απο-καλύφθηκαν στον νου και στην ψυχή του τα απροσδόκητα μυστικά πουέκρυβε το φως η έλξη που ένιωθε έγινε απροσμέτρητη Έτσι ερμη-νεύεται το γεγονός ότι ανάμεσα στις περιδινήσεις της ημέρας και τηςζωής του ο συγγραφέας προσπαθούσε πάντα να ξεκλέψει λίγο χρόνονα προχωρήσει ένα κεφάλαιο να διορθώσει κάποιο άλλο Και ακόμαότι ώρες προχωρημένες της νυκτός τότε που έρχονται τα μηνύματατου χρόνου και ο φόβος εκείνος έπιανε τον εαυτό του να παλεύει μετις λέξεις να αποτυπώνει στο χαρτί όσα θα συναντήσει ο αναγνώστηςστις σελίδες που ακολουθούν

Ειπώθηκε άλλωστε από την αρχή ότι η αυτοβιογραφία του φωτόςείναι κατά βάθος μια ερωτική ιστορία Και όπως κάθε παρόμοια ιστο-ρία κρύβει στο βάθος της στιγμές γαλήνης ή πάθους την επιβεβαίω-ση ή την διάψευση το μεγαλείο και την απόγνωση Μιλώντας για τοφως μιλά κανείς για τον κόσμο και τα μυστικά του Αγγίζει επίσης ndashκιαυτό είναι ίσως σοβαρότεροndash κάποιες αγωνίες της ψυχής και τα κρυ-φά της ερωτήματα

Την έλξη όμως του συγγραφέα προς το φως όπως συμβαίνει σε κά-θε μεγάλον έρωτα συνόδευε μια ζήλεια ανομολόγητη Ή για να είμαιπιο ακριβής υπήρχε ένα είδος θαυμασμού που έκρυβε ωστόσο καιστοιχεία ζήλειας Δεν συνοδεύει άλλωστε η ζήλεια την αγάπη δεν θο-λώνει συχνά το λογικό και τα αισθήματά μας

Τ ο παρόν λοιπόν βιβλίο θα αναζητήσει στις σελίδες του την φύσητου φωτός θα περιγράψει όσο γίνεται την συμπεριφορά του Έτσι

θα αναδυθούν κάποια σπουδαία του χαρίσματα που όσο εγώ ο συγ-γραφέας ndashίσως και ο αναγνώστηςndash μάθαινα τον εαυτό μου αποκτού-σαν βαρύτητα ιδιαίτερη Η ζήλεια μου λοιπόν απέναντι στο φως είχετουλάχιστον κάποιο έρεισμα ήταν λιγότερο αξιοκατάκριτη ή ταπεινή

Δεν φαίνεται άλλωστε τυχαίος ο τρόπος που το βιβλίο απέκτησετον τίτλο του Κάποια στιγμή εκείνη η γυναίκα που συνόδευε αιώνεςτώρα τις περιπλανήσεις μου από νησί σε νησί και από θάλασσα σε θά-λασσα προχώρησε στο αμυδρό φως των άστρων και με πλησίασε Αυ-


ndash 23 ndash

τήν τη φορά η παρουσία της δεν ήταν μια ψευδαίσθηση Είδα καθαράτη μελαγχολία των ματιών της ένιωσα το άγγιγμα των χεριών στο δι-κό μου πρόσωπο laquoΤο φωςraquo είπε laquoέρχεται από πολύ μακριά Από ένανΧώρο όπου δεν υπήρχε χώρος κι από έναν Χρόνο όπου δεν υπήρχεχρόνος Από τότε τυλίγει τον Κόσμο και αναδεικνύει κάθε του έκ-φρασηraquo Με κοίταξε τρυφερά laquoΗ αυτοβιογραφία του φωτόςraquo συνέχι-σε laquoείναι λοιπόν και δική μου αυτοβιογραφία Και δεν θα παύσει ναγράφεται όσο εγώ υπάρχω Όσο εμείς υπάρχομεraquo ψιθύρισε κι άρχισεπάλι να απομακρύνεται Μέσα στην παραζάλη και στο πάθος μου δενήξερα πια αν ήταν εκείνη που μιλούσε ή το ίδιο το φως

Έτσι πάντως έγινε και το βιβλίο απέκτησε τον τίτλο του Η αυτο-βιογραφία του φωτός


ndash 24 ndash

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΑ ΦΩΤΕΙΝΑ ΣΚΙΡΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

1-1 H ψευδαίσθηση της οικειότητας

Το φως πληροί όλο το Σύμπαν Φως υπάρχει στα πιο μακρινά σημείατου διαστήματος στην βαθειά σιωπή της νύχτας στα πρόσωπα και τατοπία του κόσμου μας Εν τούτοις η παρουσία του γίνεται μόνον έμ-μεσα αισθητή Δεν βλέπομε το ίδιο το φως Μέσω του φωτός βλέπομετα αντικείμενα τα χρώματα ή την κίνησή τους όπως τα συνθέτει οεγκέφαλος Λες και η φύση να θέλει να μας προφυλάξει Αν το ίδιο τοφως γινόταν αντιληπτό έτσι καθώς φθάνει κάθε στιγμή και από όλεςτις κατευθύνσεις θα υπερφόρτωνε τις λειτουργίες του εγκεφάλουΤην υποψία ότι υπάρχει κάτι ανάμεσα σε μας και στον κόσμο που μαςπεριβάλλει την δημιουργεί η συχνά παράδοξη συμπεριφορά του φω-τός Όπως είναι για παράδειγμα τα παιχνίδια του ηλιακού φωτόςστην ατμόσφαιρα ή ένα κουπί που φαίνεται να λυγίζει μέσα στο θα-λασσινό νερό

Από την άλλη αισθανόμαστε ότι το φως είναι πολύ οικείο ότι απο-τελεί βασικό ιστό της ζωής μας Mε κάποια έννοια ζούμε μέσα στοφως δημιουργούμε υπό την σκέπη του υπάρχομε χάρις σrsquo αυτό Όπωςδεν μπορούμε να φαντασθούμε τα ψάρια έξω από το νερό το ίδιο ισχύ-ει και για την σχέση των ανθρώπων με το φως Χωρίς το φως δεν νοεί-ται ο άνθρωπος μήτε η ζωή του Eκτός από κάποιους που τους σημά-δευσε η ατυχία στιγμές μόνον στον βίο τους οι άνθρωποι ενεργούνχωρίς την παρουσία του φωτός χωρίς την ευεργετική συνδρομή τουΌπως άλλωστε μαθαίνομε από τα σχολικά μας χρόνια η θαυμαστήδιεργασία της φωτοσύνθεσης συντηρεί τον κύκλο της ζωής

ndash 25 ndash

H έλλειψη λοιπόν του φωτός ndashτο σκοτάδιndash δίκαια συνδέεται με φό-βους υπαρκτούς ή ανύπαρκτους με τον ίδιο τον θάνατο με τις σκοτει-νές δυνάμεις του εαυτού μας και της φύσης Ενώ χάρις ακριβώς στηνιδιαίτερη σημασία της η λέξη laquoφωςraquo εμπεριέχει βαθείς συμβολι-σμούς laquoΦως μουraquo αποκαλεί ο ερωτευμένος την αγαπημένη του laquoέδω-σε τα φώτα του στην ανθρωπότηταraquo επαναλαμβάνομε καθrsquo έξιν για τοναρχαίο ελληνικό πολιτισμό ενώ laquoδεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρουφωτόςraquo ψάλλουν οι πιστοί την βραδιά της Αναστάσεως

Στην διαδρομή λοιπόν των αιώνων το φως συνδέεται πάντοτε μετην σοφία και την αλήθεια το σκοτάδι εκπροσωπεί το Κακό Και ενώαυτή η laquoδιχοτόμησηraquo χαρακτηρίζει τις μυθολογικές και πολιτισμικέςαιχμές κάθε εποχής τον 18ο αιώνα κυριαρχεί στην Ευρώπη ένα ευρύπνευματικό και φιλοσοφικό ρεύμα που θα ονομασθεί χαρακτηριστικάlaquoΔιαφωτισμόςraquo Ο Διαφωτισμός εκφράζει την πίστη στην πρόοδο καιστην δυνατότητα τελείωσης του ανθρώπου υπερασπίζεται τις πολιτι-κές ελευθερίες και την ανοχή στις πεποιθήσεις του άλλου και αντιδράστην ανορθολογική ερμηνεία του κόσμου και στην υποταγή του σεθρησκευτικά δόγματα Οι ιδέες του Διαφωτισμού απέκτησαν ισχυράπολιτικά και κοινωνικά ερείσματα και άσκησαν έτσι ndashκαι δυστυχώςείναι ανάγκη να ασκήσουν ακόμηndash μεγάλη επίδραση

Το φως επομένως είναι για τον άνθρωπο η απαραίτητη προϋπόθε-ση που του επιτρέπει να αντιληφθεί τον χώρο και την κίνηση του επι-τρέπει επίσης να αντιληφθεί τα χρώματα και το σχήμα των αντικει-μένων Το φως αποκαλύπτει τον κόσμο ndash είναι όμως και δημιουργόςτου Δεν έχει άδικο ο Διονύσης Σαββόπουλος όταν τραγουδά

Το φως στις δέκα το πρωί έρχεται όλο πλάγιοεκεί που ήταν οι χείμαρροι και ξαναζωγραφίζειτους κήπους πάνω στο νερό νά rsquoχουν σκαλίδεμένη βάρκα και μια θάλασσα γυαλί

Είναι αλήθεια πως τα ανθρώπινα μάτια έχουν συχνά την ψευδαίσθησηότι ο ουρανός είναι από μόνος του φωτεινός και ότι η φωτεινότητα τηςΓης και των υλικών σωμάτων μοιάζει μια εγγενής ιδιότητά τους πουπαροδικά μόνον χάνεται στο σκοτάδι Στην πραγματικότητα ωστόσοτο φως ταξιδεύει σε ένα σκοτεινό Σύμπαν για να καταλήξει στην Γη


ndash 26 ndash

και να φωτίσει τον ουρανό της Είναι αξιοσημείωτο ότι το σύνολο σχε-δόν των πληροφοριών που αφορούν τους αναρίθμητους γαλαξίες και τααστέρια φθάνουν σε μας υπό μορφήν φωτός laquoΧάρη στο φωςraquo υπο-γραμμίζει ο Νίκος Δήμου laquoμείναμε δεμένοι με το σύμπαν Δεν χωρί-σαμε Δεν αποξενωθήκαμε Δεν αλλοτριωθήκαμεraquo

Σε βαθύτερο άλλωστε επίπεδο ο κόσμος μας αποτελείται από φωςκαι ύλη H αλληλεπίδραση των δύο το αιώνιο παιχνίδι ανάμεσά τουςκρύβεται συχνά πίσω από τον κόσμο των φαινομένων Όπως μάλιστααποκάλυψε η σύγχρονη φυσική το ίδιο το φως μπορεί να μετατρέπε-ται σε ύλη Η μετατροπή αυτή ενώ ηχεί απίστευτη αποτελεί καθημε-ρινή εμπειρία στα μεγάλα ερευνητικά εργαστήρια Είναι άλλωστε πε-ποίθηση της σύγχρονης κοσμολογίας ότι η οργιαστική μεταμόρφωσητου φωτός σε υλικά σωματίδια ndashκαι αντίστροφαndash κυριαρχούσε τιςπρώτες στιγμές της δημιουργίας

Tην ζωή μας όμως δεν την περιβάλλει μόνον το φυσικό φως πουπροέρχεται κυρίως από τον Ήλιο Mε μακρινό και πολύτιμο πρόγονοτην φωτιά ποικίλες τεχνητές πηγές φωτός είναι σήμερα απαραίτητεςστον άνθρωπο και στις δραστηριότητές του Σημαντικό βήμα αποτέλε-σε ασφαλώς η παραγωγή του ηλεκτρικού φωτός που άλλαξε άρδην τιςκοινωνικές και τις ατομικές μας συνήθειες Την σημερινή άλλωστεζωή την σφραγίζει ολονέν και περισσότερο μια άλλη τεχνητή πηγήφωτός το λέιζερ Φως συγκεντρωμένο και με μεγάλη ένταση οι ακτί-νες λέιζερ έχουν ήδη θαυματουργές επιδράσεις στην καθημερινή ζωήστην ιατρική στην βιομηχανία

Δεν είναι ωστόσο μόνον η φυσική παρουσία του φωτός ούτε οι πολ-λαπλές χρηστικές του μορφές που το καθιστούν αναπόσπαστο συνοδότου ανθρώπου Το φως αποτελεί επίσης κεντρικό σημείο αναφοράςστην Tέχνη Με την βοήθεια του φωτός οι εικαστικές τέχνες αναπα-ριστούν μορφές όγκους και φόρμες ενώ από τους αρχαίους χρόνους ηυποβλητική δύναμη των χρωμάτων σφραγίζει αριστουργήματα σε αγ-γεία και τοιχογραφίες Δύο εξ άλλου από τις σύγχρονες μορφές τέ-χνης ndashη φωτογραφία και ο κινηματογράφοςndash στηρίζονται στην αποτύ-πωση των παιχνιδιών του φωτός στα πρόσωπα και στα πράγματα τουκόσμου μας

Η αέναη λοιπόν παρουσία του φωτός στον κόσμο και στην ζωή μαςοδηγεί σε μια μεγάλη ψευδαίσθηση ότι η ίδια η φύση του είναι απλή


ndash 27 ndash

ότι εύκολα μπορεί κανείς να συλλάβει τις ιδιότητες και την βαθύτερηδομή του Έτσι στην διαδρομή των αιώνων φιλόσοφοι και μεγάλοιδιανοητές από τον Λεύκιππο έως τον Γκαίτε και από τον Πλάτωνα έωςτον Λεονάρντο ντα Βίντσι διατύπωσαν απόψεις για το φως και τηνλειτουργία της οράσεως Οι απόψεις αυτές ενώ συχνά έδειχναν πνευ-ματική ικανότητα και τόλμη σήμερα μοιάζουν αφελείς Την ίδια μοί-ρα είχε εν πολλοίς και η καθrsquo εαυτό επιστημονική διερεύνηση του φω-τός που ιδίως από τον 17ο αιώνα και μετά ndashμε την επιστημονική επα-νάστασηndash παρουσίασε μεγάλη άνθηση Η πρόοδος υπήρξε αναμφι-σβήτητη είναι όμως μια πρόοδος που χαρακτηρίζεται από αμφιβολίεςκαι διαμάχες Το φως αποδεικνύεται πολύ ανθεκτικό στην κατανόησήτου εκεί που διαπιστώνεται μια ιδιότητά του μια άλλη εμφανίζεται μεμεγαλύτερη σημασία εκεί που νομίζει κανείς ότι φθάνει στο τέλος τοτέλος φαίνεται πάλι μακρινό laquoΚι είναι ένα δικό μας πράγμα το φωςraquoτονίζει ο Ανδρέας Κασσέτας laquoΚαι ταυτόχρονα τόσο άγνωστο μαγικόκαι παράξενο Τί είναι το φως Από τί είναι φτιαγμένο Πόσο έχουμεκαταλάβει ότι μπορούμε και βλέπουμε γιατί υπάρχει φως ενώ το ίδιοτο φως δεν θα μπορέσουμε να το δούμε ποτέ Μπορούμε και βλέπουμετον Ήλιο τις ανεμώνες τα ραδίκια τις θάλασσες το σώμα μας όχιόμως και το φως που έρχεται από όλα αυτά για να μας μεταφέρει το μή-νυμα για την μορφή και το χρώμα τους το φως ο αδιαμφισβήτητοςπρωταθλητής ταχύτητας του Σύμπαντος ο αιώνιος ταξιδιώτης που πρέ-πει να ταξιδεύει για να υπάρχει που ταξιδεύει υπάρχοντας και υπάρ-χει ταξιδεύονταςraquo

Είναι πάντως αναμφισβήτητο ότι το φως αποτελεί στοιχείο θεμε-λιώδες της φυσικής μέρος αναπόσπαστο της προόδου της Η προσπά-θεια κατανόησής του ανακλά κατά κάποιον τρόπο την ίδια την ιστο-ρία αυτής της επιστήμης Σε ένα βιβλίο του με τον χαρακτηριστικότίτλο Το μυστικό του φωτός ήδη από το 1955 ο καθηγητής του Πολυ-τεχνείου Ε Κοκκινόπουλος σημειώνει laquoΕνθυμούμαι ότι εξελθών απότο Πολυτεχνείον κατεχόμουν από οξυτάτη έφεσι να μάθω περισσότε-ρα πράγματα διά το φως αφrsquo ενός επειδή το φως είναι φαινόμενον κα-θολικόν είναι η κυρίαρχος αίσθησις είναι το ldquoκλειδίrdquo της ερμηνείαςτου φυσικού κόσμου αφrsquo ετέρου από την ριζωμένη πεποίθησι ότι βα-θυτέρα είσδυσις εις τα τόσο πολύμορφα φωτεινά φαινόμενα συμπίπτειμε σύγχρονον είσδυσιν εις όλα τα λοιπά φυσικά φαινόμεναraquo


ndash 28 ndash

Το φως λοιπόν αποτελεί το βασικό κλειδί για την κατανόηση τουίδιου του Σύμπαντος Η αλήθεια αυτή που χαρακτηρίζει όλη την πορείατης φυσικής επιστήμης φθάνει στην αποθέωσή της τον εικοστό αιώναΗ θεωρία της σχετικότητας η διαμόρφωση της κβαντικής φυσικής ηανακάλυψη της διαστολής του Σύμπαντος οι ακτίνες λέιζερ η κοσμικήακτινοβολία μικροκυμάτων ndashγια να σταθούμε μόνον σε μερικά από τασπουδαία βήματα της σύγχρονης επιστήμηςndash έχουν την ρίζα τους στηνεντατική προσπάθεια για την κατανόηση του φωτός laquoΤί θαυμαστή περι-πέτειαraquo σημειώνει ο Ανδρέας Καπογιαννόπουλος laquoΟι ποιητές δεν θά-χουν πια μόνοι τους το προνόμιο να αποθεώνουν το φως με τους στίχουςτους ολόκληρη η επιστήμη έχει γίνει ύμνος για το φωςraquo

Ταυτόχρονα ο τεχνολογικός πολιτισμός που αποτελεί την υπερη-φάνεια αλλά και την απειλή μας τυλίγει με τα ηλεκτρομαγνητικά τουκύματα κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα και έχει δημιουργήσει στονπλανήτη έναν αδιανόητο μέχρι χθες ιστό πληροφοριών και επικοινω-νίας Τα ηλεκτρομαγνητικά όμως κύματα είναι και αυτά μια αθέατηόψη του φωτός Η ταύτιση των δύο υπήρξε και πάλι ένας θαυμαστόςκρίκος σε μια μακρά και περιπετειώδη αναζήτηση

Ενώ όμως η οντότητα του φωτός με τις πολλαπλές της πτυχές κυ-ριαρχεί στην καθημερινή ζωή όσο και στην επιστήμη ερωτήματα πα-ραμένουν ακόμα ως προς την πραγματική του φύση Η οικειότητα μετο φως και τα χρώματά του οδηγεί σε εύκολες ψευδαισθήσεις Είναιωστόσο ψευδαισθήσεις διδακτικές αφού αναδεικνύουν την απλοϊκήευκολία που χαρακτηρίζει συχνά την σκέψη μας Γράφει πάλι ο ΕΚοκκινόπουλος laquoΤο παχύ στρώμα του μυστηρίου που αρχικά εκάλυ-πτε την φύσιν του φωτός σιγά σιγά απεφλοιώθη Παρέμεινε όμως έναςλεπτός αλλά αδιαφανής χιτών που μας επιτρέπει ίσως να διακρίνουμεαμυδρά το περίγραμμα του μυστικού χωρίς όμως και να το συλλαμβά-νομε καθαρά και εντοπισμέναraquo

Έχει περάσει μισός αιώνας από τότε που γράφηκαν αυτά τα λόγιααλλά το laquoμυστικόraquo εξακολουθεί να ανθίσταται στην πλήρη αποκρυ-πτογράφησή του Έτσι η θαυμαστή περιπέτεια του φωτός που αρχίζειαπό πολύ παλιά δεν φαίνεται να τελειώνει Έχει να επιδείξει μεγάλεςστιγμές κρίσιμα λάθη αλλά και την διαρκή προσπάθεια της αναζήτη-σης Οδηγεί στην κατανόηση του κόσμου και αποκαλύπτει τις κρυφέςτου διαστάσεις Υποδεικνύει όμως ακόμα τα όριά μας και μας υπο-


ndash 29 ndash

βάλλει κάποια ταπεινότητα Ας σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια τηςζωής του ο ίδιος ο Αϊνστάιν που είχε θριαμβευτικά εισαγάγει τα φω-τόνια ως τους θεμελιώδεις laquoκόκκουςraquo του φωτός παραδέχθηκε τηναδυναμία του να συλλάβει την πραγματική τους φύση

Είναι λοιπόν διδακτικό ndashμε την ευρύτερη όμως έννοιαndash να αναφερ-θούμε έστω και συνοπτικά στην ιστορία του φωτός Η ιστορία αυτήδεν γίνεται να απομονωθεί από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα κάθεεποχής από τις ευρύτερες πολιτισμικές συντεταγμένες της Το αντί-θετο μάλιστα Η ιστορία του φωτός είναι αλληλένδετη με την ανθρώ-πινη διαδρομή τα επιτεύγματα και τους φόβους της τις προκαταλή-ψεις και τις αγωνίες της laquoΖούμε στον πολιτισμό του φωτόςraquo γράφει οΗρακλής Λογοθέτης laquoκαι η γραμμή της νοηματοδοσίας του φαίνεταιαδιάκοπη ndash από τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο ώς τον Δάντη και τονΡοβέρτο Γκροσετέστεraquo Ενώ στον έξοχο Πρόλογο για την πραγματείαπερί του κενού ο Μπλαιζ Πασκάλ παρατηρεί laquoΕξ ου και χάρη σrsquo ένα ει-δικό πλεονέκτημα όχι μόνο κάθε άνθρωπος κάνει συνεχώς βήματα μέ-ρα με την μέρα στη σφαίρα των επιστημών αλλά και όλοι οι άνθρωποιμαζί κάνουν μια συνεχή πρόοδο όσο το σύμπαν μεγαλώνει σε ηλικίαγιατί με την αλλεπάλληλη διαδοχή των ανθρώπων συμβαίνει ότι καιμε τις διαδοχικές ηλικίες σε έναν άνθρωπο Πρέπει δηλαδή όλους τουςανθρώπους που διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλο στην πάροδο των αιώ-νων να τους θεωρήσομε σαν ένα και μόνον άνθρωπο που υπάρχει πά-ντα και μαθαίνει συνεχώςhellipraquo

Τα φωτεινά λοιπόν σκιρτήματα της ιστορίας είναι ndashας το έχει πά-ντοτε στο μυαλό του ο ευγενικός αναγνώστηςndash σκιρτήματα του ίδιουτου ανθρώπου

1-2 Φωτεινές αναλαμπές στην αρχαιότητα

Πολύ πριν το φως γίνει αντικείμενο της επιστήμης σε αυτό και στιςπηγές του αποδιδόταν θεϊκή υπόσταση Οι μυθολογίες των λαών έχουνέτσι να επιδείξουν εικόνες και μύθους απαράμιλλους που μιλούν γιατον Ήλιο και την Σελήνη τα αστέρια ή την φωτιά O Ήλιος αποτε-λούσε την πηγή της ζωής συμβόλιζε την δημιουργική δύναμη της φύ-σεως και καθοδηγούσε τον άνθρωπο για τις ώρες και τις εποχές


ndash 30 ndash

Από πολύ παλιά λοιπόν το φως υπήρξε σύμβολο που συμπύκνωνε τααγαθά στοιχεία του κόσμου Στους Πέρσες λόγου χάριν ο Αχούραήταν θεός του φωτός και αντιπροσώπευε την ομορφιά την σοφία καιτην καλοσύνη Ενώ αντίθετα ο Αριμάν ήταν κυρίαρχος του σκότουςκαι προσωποποίηση του κακού Σύμφωνα με την αιγυπτιακή μυθολο-γία ο Ήλιος με την μορφή του θεού Ρα υπήρξε ο δημιουργός του κό-σμου που ακούμπησε στην Γη και γέννησε τα στοιχεία της Από ταστοιχεία αυτά το φως και η υγρασία είχαν πρωταρχικό ρόλο Τα αστέ-ρια εθεωρούντο ως ψυχές των νεκρών βασιλέων που ανεβαίνουν στονOυρανό για να ενωθούν με τον Θεό του Ήλιου ή να μπουν στην ακο-λουθία του

Aργότερα στον πιο εκλεπτυσμένο ελληνικό κόσμο η λατρεία τουΉλιου συνδέεται με τον Aπόλλωνα Το φως ως οντότητα έχει ήδη ου-σιαστική παρουσία στις κοσμογονικές θεωρίες Σύμφωνα με την Θεο-γονία του Ησιόδου ndashτην παλαιότερη και μια από τις ποιητικότερεςαπεικονίσεις του Κόσμουndash την πρωταρχική τριάδα της δημιουργίαςσυνιστούν το Xάος η Γη και ο Έρως Aπό το Xάος γεννιούνται η Nύ-κτα και το Έρεβος και από την δική τους ένωση τα αντίθετα η Hμέ-ρα και ο Aιθέρας Έτσι διατυπώνεται η πάγια προεπιστημονική γνώ-ση ότι την νύχτα την διαδέχεται η ημέρα το σκοτάδι παραχωρεί τηνθέση του στο φως

Την σημασία του φωτός υπογραμμίζει άλλωστε μια ωραία εικόνατης κοσμογονίας που απαντά στον κωμικό ποιητή Αντιφάνη laquoΑπό τηνΝύχτα και την Σιωπή έγινε το Χάος από το Χάος και την Νύχτα οΈρως από τον Έρωτα το Φως και από το Φως η πρώτη γενιά των θε-ώνraquo Η ιδέα ότι το φως προέρχεται από τον Έρωτα και από εκείνονπροέρχονται οι θεοί δύσκολα μπορεί να συναντήσει ακόμα και σήμε-ρα αντίρρηση Εξ άλλου η ιδιαιτερότητα του ελληνικού φωτός ανα-δύεται ήδη από τους ομηρικούς χρόνους laquoΜόνο στην ομηρική Ελλά-δαraquo σχολιάζει ο Ρομπέρτο Καλάσσο laquoείναι νοητή η ικεσία του πολε-μιστή που ζητά από τον Δία να σκοτωθεί στο φως ldquoκαι μέσα στο φωςτότε χάλα μας αφού το θέλεις τόσοrdquo Το φως δεν χρησιμεύει για τηναποφυγή του θανάτου αλλά για την φιλοξενία του Ο θάνατος μέσαστην αβεβαιότητα της ομίχλης θα ήταν ένα θραύσμα της θλιβερήςύπαρξης μετά το θάνατο ένας κυματισμός χωρίς δύναμη ενώ ο θάνα-τος στο φως είναι η τελευταία στιγμή σαφήνειαςraquo


ndash 31 ndash

Αξίζει τέλος να τονισθεί ότι την φωτιά που είναι εργαλείο αλλάκαι φως διάλεξε ο Προμηθέας ως ανεκτίμητο δώρο στους ανθρώπουςκαι ο μύθος ndashαφού σημαίνει και την απαρχή του τεχνικού πολιτισμούndashέχει διαχρονικό συμβολισμό

Κάθε όμως προσπάθεια αναφοράς στους μύθους των αρχαίων λαώνπου σχετίζονται με τον Ήλιο και το φως μοιάζει μάταιη και ατελέσφορηΤόσος είναι ο πλούτος και η φαντασία τους Είναι πάντως αλήθεια όσοκαι αν αυτό ενισχύει την ελληνοκεντρική μας οίηση ότι οι πρώτες ιδέ-ες που αφορούν την πραγματική φύση του φωτός απαντούν στην αρχαίαΕλλάδα Έχουν προέλευση φιλοσοφική συχνά όμως εμπεριέχουν καιστοιχεία επιστήμης Είναι άλλωστε γνωστό ότι η αρχαία ελληνική laquoφι-λοσοφίαraquo περιέκλειε όλους τους τομείς του επιστητού και ότι οι φιλό-σοφοι ήσαν καθολικοί στοχαστές χωρίς στεγανά στην γνώση Όπως υπο-γραμμίζει ο ιστορικός της επιστήμης C Gillispie laquoΑπό όλους τουςθριάμβους του θεωρητικού δαιμονίου των Ελλήνων ο πιο απροσδόκη-τος ο πιο καινοτόμος ήταν ακριβώς η ορθολογική τους αντίληψη ότι οκόσμος είναι ένα τακτοποιημένο σύνολο που λειτουργεί με νόμους προ-σιτούς στο ανθρώπινο μυαλό Το Ελληνικό άλμα από τον μύθο στην γνώ-ση υπήρξε η απαρχή τόσο της επιστήμης όσο και της φιλοσοφίας Πραγ-ματικά η γνώση αποτελούσε μέρος της φιλοσοφίας ώσπου οι δρόμοιτους χώρισαν με την επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώναraquo

Η προσπάθεια ερμηνείας του κόσμου με λογικά επιχειρήματα καισυλλογισμούς έχει ως αφετηρία τις ακτές της Ιωνίας Η Μίλητος πόληπλούσια και σε επαφή με τους πολιτισμούς της Ανατολής αποτελεί τον6ο πΧ αιώνα επίκεντρο καινοτόμων ιδεών που θα μεταλαμπαδευθούνγρήγορα και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο Σπουδαίοι διανοητές ndashοιονομαζόμενοι laquoπροσωκρατικοίraquondash αναπτύσσουν τις πρώτες θεωρίες γιατην δημιουργία του κόσμου και την φύση των αισθήσεων με συχνέςαναφορές στο φως και στην όραση laquoΟ στόχος των προσωκρατικώνraquoυπογραμμίζει ο Κωνσταντίνος Βαμβακάς laquoείναι μεγαλεπίβολος Σκο-πός τους είναι να κατανοήσουν όχι να περιγράψουν την φύση Είναιεξαιρετικά οξυδερκείς και ενορατικοί ώστε να μπορούν να διαισθάνο-νται ότι τυχόν ενασχόλησή τους με επιμέρους λεπτομερειακές πειρα-ματικές αποδείξεις θα σήμαινε κατrsquo ανάγκην απόκλιση από τον μοναδι-κό στόχο τους που είναι το ldquoειδέναιrdquo τον κόσμο στην ολότητά τουraquo Δενπρέπει ωστόσο να αγνοείται και η πικρή αλήθεια που επισημαίνει σε


ndash 32 ndash

ένα σχόλιό του ο πρόωρα εκλιπών Νίκος Γιανναδάκης laquoΟι ldquoπόλειςrdquoκαι τα ldquoχωριάrdquo που συναντούμε ταξιδεύοντας στην περιοχή της προσω-κρατικής φιλοσοφικής σκέψης έχουν σχεδόν ολότελα καταστραφεί τατείχη τους είναι γκρεμισμένα αφήνοντας έτσι ελεύθερη την διέλευσηστον οποιονδήποτε τα κτήριά τους είναι σωρός ερειπίων και μόνο κά-ποια ndashλίγαndash κομμάτια από την αρχική κατασκευή μοιάζουν να έχουναντέξει στην δοκιμασία του χρόνου οι δρόμοι και τα σοκάκια τέλοςδηλώνουν πως τα πάντα εκεί ήταν συναρμοσμένα σε ένα ldquoσχέδιοrdquo τουοποίου όμως η λογική στέκεται πολύ μακρυά από τον δικό μας νοητικόορίζονταraquo Παρά το γεγονός αυτό η συμβολή των προσωκρατικώνστην δυτική σκέψη υπήρξε σημαντική

Ας σημειωθεί ότι ήδη ο Παρμενίδης χρησιμοποιεί συστηματικά τοφως και την νύχτα για να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα και να κτί-σει το κοσμολογικό του οικοδόμημα Τα λίγα ωστόσο αποσπάσματατου έργου του που διασώθηκαν είναι ανεπαρκή και δυσνόητα Δενεπιτρέπουν λοιπόν την ανασύσταση του πολύπλοκου κοσμολογικούτου συστήματος που περιελάμβανε και laquoστεφάνεςraquo ή δακτυλίους απόφως και σκοτάδι Την παρουσία του φωτός στις θεωρίες του Παρμενί-δη μαρτυρεί ένας από τους ωραιότερους στίχους της ελληνικήςγραμματείας

νυκτιφαές περί γαίαν αλώμενοναλλότριον φως

που σε ελεύθερη απόδοση αναφέρεται στο φως που λάμπει την νύχτακαι πλανιέται γύρω από την Γη ερχόμενο από τα ξένα

Η ιστορία της οπτικής αρχίζει λοιπόν με έργα φυσικής φιλοσοφίαςΑπό τους προσωκρατικούς που προβληματίσθηκαν για την φύση τουφωτός και την λειτουργία της οράσεως ξεχωρίζουν ο Εμπεδοκλής οΛεύκιππος και ο Δημόκριτος Βρίσκονταν όλοι εν ζωή όταν κατά ταμέσα του 5ου πΧ αιώνα το ελληνικό θαύμα έφτανε στην κορύφωσήτου Ο Παρθενώνας είχε αρχίσει να υψώνεται στο αττικό φως στα θέα-τρα παίζονταν οι τραγωδίες του Αισχύλου και του Σοφοκλή και έναςταπεινός άνθρωπος ndashο Σωκράτηςndash δίδασκε στην αγορά της ΑθήναςΌταν αυτή η λαμπρή εποχή έφτανε στην δύση της ο Πλάτων περίμε-νε με αδημονία την δική του στιγμή

Πολύ θα επηρεάσουν πάντως τους μεταγενεστέρους οι φιλοσοφικέςιδέες του Εμπεδοκλή Ο Εμπεδοκλής υπήρξε ένας παράδοξος συνδυα-


ndash 33 ndash

σμός φιλοσόφου μυστικιστή και μάγου Οι ιδέες του σχετικά με τηνλειτουργία της οράσεως ανατρέπουν την προηγούμενη πυθαγόρειααντίληψη που πρέσβευε ότι οι οπτικές ακτίνες εκπέμπονται από τα μά-τια και ανακλώνται στα αντικείμενα δημιουργώντας την εικόνα τουςΟ Εμπεδοκλής εστιάζει αντίθετα την προσοχή του στα ίδια τα αντι-κείμενα από την επιφάνειά τους laquoαπορρέουνraquo φωτεινές ακτίνες πουμεταφέρουν τις πληροφορίες για το αντικείμενο Ένα είδος οπτικούαισθητηρίου που προεκτείνεται τότε από το μάτι συλλαμβάνει τιςπληροφορίες και σχηματίζει την εικόνα του αντικειμένου Υπάρχειδηλαδή μια σαφής αναλογία με το δάκτυλο που ψηλαφίζει ένα σώμακαι laquoαισθάνεταιraquo το σχήμα του Η θεωρία των απορροών προσπαθού-σε άλλωστε να ερμηνεύσει όλες τις αισθήσεις και υποστηρίζει ότιαισθανόμαστε κάτι όταν αυτό ταιριάζει στους πόρους της κάθε μιας αί-σθησης Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι σύμφωνα με τον Εμπεδοκλήτο φως του Ήλιου έχει σωματιδιακή φύση και φθάνει πρώτα ανάμεσαστην Γη και στον ουρανό και ύστερα σε μας Η κίνησή του μας δια-φεύγει διότι γίνεται με τεράστια ταχύτητα

Την θεωρία των απορροών δέχονται και επεξεργάζονται οι laquoατομι-στέςraquo φιλόσοφοι ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος Θεωρούν ότι υπό τηνεπίδραση του φωτός η επιφάνεια των αντικειμένων παράγει συνεχώς λε-πτότατα υμένια ύλης τα laquoείδωλαraquo Τα είδωλα κινούνται συνεχώς με τε-ράστια ταχύτητα προς όλες τις κατευθύνσεις Διατηρούν όμως το σχήματους και καθώς φθάνουν με μικρές χρονικές διαφορές στο μάτι δημι-ουργούν την αίσθηση της συνέχειας σε μια μεταβαλλόμενη εικόνα ΟΔημόκριτος μάλιστα επιμένει ότι μπορούμε να δούμε και την νύχτα αρ-κεί ο ύπνος να ενεργοποιήσει το μυαλό μας αφού πολλά είδωλα εξακο-λουθούν να περιπλανώνται στο σκοτάδι και να γεμίζουν τα όνειρά μας

Είναι επόμενο ότι αφού οι laquoατομιστέςraquo φιλόσοφοι ενστερνίζονταιτην θεωρία των απορροών θα την συνέδεαν με την ιδέα των ατόμωνπου αποτελεί μια από τις λαμπρότερες συλλήψεις της αρχαίας ελληνι-κής σκέψεως Μήπως λοιπόν ένα σώμα φαίνεται κόκκινο επειδή εκ-πέμπει κόκκινα άτομα Η απάντηση είναι αρνητική Το χρώμα δενανήκει στις laquoπρωταρχικέςraquo ιδιότητες των ατόμων όπως είναι το μέγε-θος ή το σχήμα τους Απλώς τα άτομα των ειδώλων αγγίζουν με τέτοι-ον τρόπο το μάτι που δημιουργούν την εντύπωση του κόκκινου laquoΤογλυκό υπάρχει κατά συνθήκην το πικρό κατά συνθήκην το χρώμα κα-


ndash 34 ndash

τά συνθήκην Μόνον τα άτομα και το κενό υπάρχουν στην πραγματι-κότηταraquo τονίζει ο Δημόκριτος Τα ίδια τα άτομα χαρακτηρίζονται λοι-πόν από λίγες μόνον ιδιότητες και η εικόνα που βλέπομε καθώς τα δε-χόμαστε δημιουργείται από μας τους ίδιους

Οι αντιλήψεις για τον ρόλο των ατομικών σωματιδίων που μεταφέ-ρουν την αίσθηση της ακοής ή της οράσεως υπερισχύουν μέχρι τηνΑναγέννηση Σημαντικό ρόλο στην διάδοσή τους αποτελεί το γεγονόςότι την ατομική θεωρία όπως και την ιδέα των ειδώλων αποδέχεταιέναν αιώνα αργότερα ο Επίκουρος Τις απόψεις του τις συνοψίζει στοακόλουθο απόσπασμα μιας επιστολής του laquoΥπάρχουν εικόνες ή δομέςπου έχουν το ίδιο σχήμα όπως τα στερεά σώματα που παρατηρούμεαλλά εξαιρετικά λεπτεπίλεπτη υφή Είναι αρκετά πιθανόν ότι παρό-μοιες απορροές σχηματίζονται κοντά σε κάποιο αντικείμενο και ότικαθώς απομακρύνονται διατηρούν το σχήμα του Τις απορροές αυτέςονομάζομε είδωλα Όσο τίποτα δεν παρεμβάλλεται στον δρόμο τους ηκίνηση των ειδώλων διά μέσου του κενού καλύπτει όποια απόστασηκαι αν φαντασθεί κανείς σε απειροελάχιστο χρόνοraquo

Φαίνεται ότι ο μηχανισμός ενός κόσμου που αποτελείται από απρό-σωπα και ουδέτερα άτομα ήταν συμβατός με την αποστροφή του Επί-κουρου για το αφηρημένο και το υπερφυσικό laquoΕίναι αδύνατονraquo λέειο ίδιος laquoνα απαλλαγούμε από τις αγωνίες μας και να χαρούμε εάν δενκατανοήσουμε την φύση του Σύμπαντος και απλώς επιτρέπομε σεπράγματα που προέρχονται από τους μύθους να μας τρομάζουνraquo

Οι επικούρειες αντιλήψεις για τις αισθήσεις όσο και η ατομική θε-ωρία απαντούν εν εκτάσει σε ένα από τα φημισμένα έπη της Ρωμαϊ-κής Εποχής το Περί της φύσεως των πραγμάτων του Λουκρητίου πουγράφηκε γύρω στο 50 μΧ Το γεγονός ότι το έπος είχε γραφεί στα λα-τινικά έχει ιδιαίτερη σημασία Ο ελληνικός κόσμος παρήκμαζε και ηλατινική γλώσσα άρχισε να έχει ευρεία διάδοση στους κύκλους τωνμορφωμένων ανθρώπων Σύμφωνα λοιπόν με τον Λουκρήτιο το φως εί-ναι αναγκαία συνθήκη για να αντιληφθούμε τα είδωλα που σχηματί-ζονται από άτομα Το φως αυτό προέρχεται από τον Ήλιο την Σελήνηκαι ποικίλες άλλες laquoφωτιέςraquo και αποτελεί μια συγκεκριμένη ουσία μειδιαίτερη συμπεριφορά

Είναι ενδιαφέρον ότι το έπος του Λουκρητίου που φαντάζεται τοΣύμπαν ως συνδυασμούς ατόμων αλλά περιέχει και στοιχεία της εξε-


ndash 35 ndash

λικτικής θεωρίας προκαλεί μεγάλο θαυμασμό και αντιγράφεται αστα-μάτητα Ίσως διότι η υλιστική και διαλεκτική θεώρηση του Λουκρη-τίου και οι επικούρειες επιδράσεις του αντιτίθενται στον χριστιανικόδογματισμό που είχε αρχίσει να κυριαρχεί

Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι και η ιστορία της επιστήμης ndashόπωςκαι η ανθρώπινηndash υπήρξε συχνά όμηρος δογματικών αντιλήψεων Μετην καθιέρωση ωστόσο του πειράματος η επιστήμη θα βρει ευτυχώς τοντρόπο να τις παρακάμπτει Η πειραματική δοκιμασία των ιδεών της απο-τελεί μια αναμφισβήτητη υπεροχή της επιστήμης και ιδιαίτερο στοι-χείο της προόδου της Τα δόγματα και οι εξ αποκαλύψεως αλήθειεςυπήρξαν ndashκαι είναι πάντοτεndash πηγή ανθρώπινων δεινών και αλαζονείας

1-3 Η πλατωνική θέαση του κόσμου

Κατά το δεύτερο ήμισυ του 5ου πΧ αιώνα γίνεται εμφανής μια στρο-φή της φιλοσοφίας προς τον άνθρωπο και τα προβλήματα της ζωής Ηριζική αυτή στροφή εξέφραζε την αντίδραση του κοινού νου κατά τουκόσμου που παρουσίαζαν οι φυσικοί φιλόσοφοι ο οποίος ήταν ακατα-νόητος και απόμακρος Η άνοδος μιας καινούργιας τάξης εκείνης τωνσοφιστών που κέρδιζαν τα προς το ζην καθοδηγώντας τους ανθρώπουςσε πρακτικά θέματα υπήρξε αποτέλεσμα της γενικότερης αυτής αν-θρωποκεντρικής στροφής Τους σοφιστές διέκρινε ο σκεπτικισμόςπου έφθανε μέχρι την ειρωνεία για τις απόλυτες αξίες και την γνώση

Στον μεταβατικό αυτό κόσμο των ιδεών εμφανίσθηκε ο Σωκράτηςπου προσπάθησε να αποκαταστήσει το κλονισμένο κύρος της φιλοσο-φίας και των ηθικών αξιών ενώ ο Πλάτων ο προικισμένος μαθητήςτου έκανε έργο ζωής του την διάδοση και την διεύρυνση της σωκρα-τικής διδασκαλίας ndashπου παρέμενε προφορικήndash και των ηθικών της δι-δαγμάτων Μετά τον θάνατο του Σωκράτη και πολλές περιπετειώδειςπεριπλανήσεις ο Πλάτων επανακάμπτει στην Αθήνα όπου ιδρύει έναείδος φιλοσοφικής σχολής την φημισμένη Ακαδημία Έγραψε περίτους 30 διαλόγους που κινούνται γύρω από την μεταφυσική την ηθι-κή ή την πολιτική laquoΗ πλατωνική φιλοσοφίαraquo επισημαίνει ένας βαθύςμελετητής της ο Βασίλης Κάλφας laquoμπορεί να ιδωθεί ως προσπάθειαυπεράσπισης ενός νέου τρόπου ζωής του φιλοσοφικού βίου απέναντιστον βίο που ευαγγελίζονται αφενός οι ποιητές και αφετέρου οι σοφι-


ndash 36 ndash

στές Η πολυσυζητημένη εξορία των ποιητών από την πλατωνική πο-λιτεία δεν είναι τίποτε άλλο από την απόρριψη μιας παιδείας και ενόςτρόπου ζωής που στηριζόταν στην μνήμη την προφορικότητα και τοεθιμικό δίκαιο υπέρ μιας νέας παιδείας που στηρίζεται στο έλλογοεπιχείρημα στην γραφή και στον νόμοraquo

Είναι χαρακτηριστικό ότι σύμφωνα με τον κορυφαίο σύγχρονο φι-λόσοφο Alfred Whitehead όλη η μεταγενέστερη δυτική φιλοσοφίαμπορεί να αναγνωσθεί σαν απλές υποσημειώσεις στον Πλάτωνα Πα-ρά την φαινομενική του υπερβολή το σχόλιο αυτό απηχεί το ιστορικόβάρος αλλά και την αντοχή στον χρόνο του πλατωνικού έργου Ο Πλά-των δεν ενεργεί σαν αυθεντία παρακινεί αντίθετα στην αναζήτησητης αλήθειας θέτει αλλεπάλληλα ερωτήματα και προσπαθεί να κλονί-σει προϋπάρχουσες βεβαιότητες Έτσι επιλέγει ως κεντρικό πρόσω-πο των διαλόγων του τον Σωκράτη όχι απλώς ως αναφορά στον δά-σκαλό του αλλά για να αποκαλύψει με την laquoμαιευτική μέθοδοraquo τηνπλάνη των αισθήσεων και των φαινομένων Με απαράμιλλο τρόποστο έργο του αναδύεται η διαλεκτική πορεία προς τις αιώνιες αρχε-τυπικές ιδέες του αγαθού του κάλλους της αλήθειας που μόνον ατε-λείς απομιμήσεις τους απαντούν στον καθημερινό κόσμο

Όσον αφορά όμως το φως και την λειτουργία της οράσεως λίγαέχει να προσθέσει το έργο αυτό σε όσα ο Εμπεδοκλής και οι ατομιστέςφιλόσοφοι επρέσβευαν Αποτελεί ωστόσο μια σύνθεση πληρέστερηκαι θεωρεί ότι το φως που ξεκινά από το μάτι έχει έναν ρόλο ίσηςσπουδαιότητας με το φως του Ήλιου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Πλάτωνα ένα απαλό φως που οφείλεταιστην εσώτερη φλόγα του ματιού συνενώνεται με το φως της ημέραςκαι σχηματίζει έτσι μια ομοιογενή φωτεινή ουσία Η ουσία αυτή απο-τελεί την γέφυρα που επιτρέπει στις εικόνες του εξωτερικού κόσμουνα φθάσουν στην ψυχή Υπάρχει επομένως μια βαθύτερη αρμονίαανάμεσα στην λειτουργία του ματιού και στον Ήλιο Η ίδια ιδέα ανα-κλάται πολλούς αιώνες αργότερα στους στίχους του Γκαίτε

Εάν το μάτι δεν ήταν όπως ο Ήλιοςπώς θα μπορούσαμε να βλέπομε το φωςΕάν η δύναμη του Θεού και η δική μας δεν ήταν έναπώς θα μπορούσε το έργο Του να γοητεύει τη ματιά μας


ndash 37 ndash

Όσα πάντως σχετίζονται με τις αισθήσεις απαντούν σε έναν από τουςύστερους διαλόγους του Πλάτωνα τον Τίμαιο Εκεί ο φιλόσοφος πραγ-ματεύεται με ποιητική γλώσσα την δημιουργία του κόσμου και περι-γράφει τις θεμελιώδεις δομές του Τονίζει χαρακτηριστικά

laquoΤο πρώτο όργανο που έπλασαν οι θεοί ήταν τα μάτια που μας φέρ-νουν το φως Επέτρεψαν στην ανόθευτη φωτιά που βρίσκεται μέσαμας και είναι αδελφή της άλλης να ρέει διά μέσου των ματιών λεία καιπυκνή Όταν λοιπόν υπάρχει ολόγυρα φως της ημέρας τότε το ρεύματης όρασής μας βγαίνει από τα μάτια και καθώς το όμοιο έλκεται απότο όμοιο συνενώνεται με το έξω φως δημιουργείται έτσι ένα ομοιογε-νές σώμα οικείο σε μας στην ευθεία των ματιών οπουδήποτε και ανβρίσκεται το εξωτερικό αντικείμενο στο οποίο προσκρούει το ρεύμααυτό Εξαιτίας της ομοιογένειας το προϊόν της συνένωσης αυτής απο-κτά παντού ίδιες ποιότητες είτε προέρχεται από την πρόσκρουση τουίδιου του ρεύματος σε ένα αντικείμενο είτε από την πρόσκρουση ενόςαντικειμένου στο ρεύμα και μεταφέρει τις κινήσεις που προκαλούνταικατά την πρόσκρουση όλου του σώματος στην ψυχή με αποτέλεσματην γέννηση της αίσθησης που ονομάζομε όρασηraquo

Όπως φαίνεται και από άλλα αποσπάσματα του πλατωνικού έργουο φιλόσοφος θεωρεί ότι ένας μηχανισμός απορροών υποστηρίζει τηνλειτουργία των αισθήσεων Τα αισθητήρια όργανα διαθέτουν μικρο-σκοπικούς πόρους και καθώς τα σωματίδια του ήχου ή του χρώματοςέχουν διαφορετικό σχήμα και μέγεθος διεισδύουν ανάλογα με το αντο όργανο είναι σχεδιασμένο για την όραση ή την ακοή Ο μηχανι-σμός της οράσεως είναι συνεπώς πολύπλοκος Χρειάζεται να συνδέ-σει τα σωματίδια αυτά με την φλόγα που εκπηγάζει από το μάτι απο-κρυπτογραφεί τα μηνύματα του χρώματος και του σχήματος και μετα-φέρει τις πληροφορίες στην ψυχή Είναι λοιπόν συχνά σε θέση να δη-μιουργήσει κατά τον Πλάτωνα αυταπάτες ή πλάνες Μια παρόμοιαπλάνη είναι το ουράνιο τόξο στην πραγματικότητα δεν υπάρχει όπωςδεν υπάρχουν και οι παράδοξες εικόνες των αντικειμένων σε έναν κυρ-τό καθρέφτη Μόνον ο αιώνιος αμετάβλητος κόσμος των ιδεών πουως μάτι έχει την ψυχή και τον Θεό ως πηγή φωτός αποτελεί τηναδιαμφισβήτητη βάση της αλήθειας

Ας σημειωθεί ότι ο πλατωνικός θεός είναι μια καλλιτεχνική φύσηπου σμιλεύει τον υπαρκτό κόσμο με βάση ένα ιδεατό πρότυπο και την


ndash 38 ndash

τελειότητα του προτύπου προσπαθεί να προσεγγίσει με κόπο Eντυπω-σιακή είναι άλλωστε η θέση που επιφυλάσσει ο πλατωνικός διάλογοςστον άνθρωπο Ο άνθρωπος είναι κατά κάποιον τρόπο μια μικρογραφίατου Σύμπαντος Aν ρυθμίσει συνεπώς την στάση του με βάση την αρ-μονία που διέπει το Σύμπαν η δράση του θα είναι έλλογη και ηθικήΣτο πλαίσιο αυτό είναι χαρακτηριστική η αποστολή της οράσεως ηοποία δεν εξαντλείται στις τετριμμένες ανάγκες της καθημερινότηταςlaquoΑς πούμε απλώς και μόνον ότι η όραση είναι η αιτία του μέγιστου αγα-θού ο Θεός την ανακάλυψε και μας την δώρισε για να μπορούμε να πα-ρατηρούμε στον ουρανό τις αδιατάρακτες κυκλικές κινήσεις του νουκαι να τις προσαρμόζουμε στις συγγενικές αλλά ταραγμένες περιφορέςτης δικής μας διάνοιας Η εξοικείωση με τις ουράνιες κινήσεις μάς επι-τρέπει να κατανοούμε την σύμφυτη ορθότητα των μαθηματικών τουςσχέσεων οπότε μπορούμε να διορθώνουμε την πλάνη των εσωτερικώνμας κινήσεων μιμούμενοι τις απλανείς θεϊκές τροχιέςraquo

Η θεωρία των αισθήσεων του Πλάτωνα αποτελεί απειροελάχιστο μό-νον ψήγμα του φιλοσοφικού του έργου Η σχετικά εκτεταμένη αναφοράσε αυτήν πέραν του ειδικού βάρους που φέρει ο φιλόσοφος έχει και μιαάλλη αιτία Μέχρι τον 11ο μΧ αιώνα ο Τίμαιος ήταν ο μόνος μεταφρα-σμένος στα λατινικά διάλογος του Πλάτωνα και είχε τεράστια απήχησηστον χριστιανικό και αργότερα στον μουσουλμανικό κόσμο Ανάμεσασε άλλα συνετέλεσε έτσι στην διάδοση των προσωκρατικών ιδεών Ηδημιουργία του κόσμου από μια αγαθοεργό θεότητα ήταν άλλωστε σύμ-φωνη με τα χριστιανικά δόγματα Δεν είναι λοιπόν τυχαία η ισχυρή επί-δραση που ασκεί το πλατωνικό έργο στην χριστιανική σκέψη Είναι χα-ρακτηριστικό ότι οκτώ αιώνες αργότερα ο άγιος Αυγουστίνος στο Πε-ρί Γενέσεως σύγγραμμά του επαναλαμβάνει όσα ο Πλάτων πρεσβεύει γιατην λειτουργία της οράσεως Και καταλήγει laquoΠάντως το φως που υπάρ-χει στο μάτι σύμφωνα με όσα λένε οι αυθεντίες είναι τόσο ασθενικόπου χωρίς την βοήθεια του εξωτερικού φωτός δεν θα βλέπαμεraquo

Ας σημειωθεί ότι όσα εγνώριζε ο τέταρτος πΧ αιώνας γύρω απότην ιατρική και την αστρονομία την ψυχολογία και τις φυσικές επι-στήμες συνοψίζονται με ενάργεια στον πλατωνικό Τίμαιο Σήμεραπου η επιστημονική γνώση εμφανίζεται εν πολλοίς στείρα και εξειδι-κευμένη ο πλατωνικός διάλογος εξακολουθεί να διδάσκει την ανάγκητης ενοποιητικής ματιάς και της συνολικής θεώρησης του κόσμου


ndash 39 ndash

1-4 Η φωτεινή κυριαρχία του Αριστοτέλη

Στην αρχαία Ελλάδα η σχέση του δασκάλου με τον μαθητή αναδει-κνύει συχνά το αρχετυπικό υπερβατικό της περιεχόμενο Έτσι ο Πλά-των καταγράφει σχολιάζει αλλά και διευρύνει την σωκρατική διδα-σκαλία Ο Αριστοτέλης στην συνέχεια μαθητής στην Ακαδημία τουΠλάτωνα δεν ασκεί μόνον κριτική στις ιδέες του δασκάλου του Σε με-γάλο βαθμό τις ανατρέπει για να θεμελιώσει το δικό του οικοδόμημαΘα αποτελέσει έτσι τον δεύτερο κορυφαίο διανοητή της αρχαιότηταςπου υπερβαίνει γρήγορα τα όρια του χρόνου και του τόπου του

Το ενδιαφέρον είναι ότι ο δεσμός του δασκάλου με τον μαθητή θαέχει συνέχεια ndash αυτήν την φορά όμως με παράδοξο τρόπο Ο Αριστο-τέλης που είχε γεννηθεί στα Στάγειρα της Μακεδονίας το 384 πΧπαρέδιδε επί ένα διάστημα ιδιαίτερα μαθήματα στον Αλέξανδρο τονγιο του Φιλίππου Όταν ο Αλέξανδρος κατέκτησε τον μακεδονικό θρό-νο ο Αριστοτέλης δεν έχασε την ευκαιρία της υποστήριξης που τουπαρείχε ο μαθητής του και ίδρυσε την περίφημη Περιπατητική Σχο-λή του στην Αθήνα Θα διδάξει εκεί μέχρι τον θάνατο του Αλεξάν-δρου αφήνοντας υπό τύπον σημειώσεων ένα μνημειώδες έργο Δενυπάρχει σχεδόν κανένας τομέας του επιστητού που να μην θίγεται στοέργο αυτό ιατρική φυσιολογία μετεωρολογία φυσική ψυχολογίακαθώς και θέματα βιολογίας ή φυσικής ιστορίας Ο Αριστοτέλης κα-θιέρωσε την συστηματική μελέτη της λογικής ενώ η Ηθική του συνι-στά ανυπέρβλητο έργο Μεγάλη επίσης υπήρξε η συνεισφορά τουστην πολιτική θεωρία αλλά και στην φιλολογική κριτική

Όσον αφορά πάντως την λειτουργία της οράσεως ο Αριστοτέληςδεν είχε πεισθεί από τις προγενέστερες ερμηνείες που πρέσβευαν εί-τε ότι το φως είναι σωματιδιακή ακτινοβολία είτε ότι το μάτι εκπέμπειοπτικές ακτίνες Δεν συμπαθούσε γενικότερα την ατομική θεωρίααφού αυτή δεν συμβιβαζόταν με τις ιδέες του για τις πρωταρχικές ιδιό-τητες που ενυπάρχουν στα πράγματα Ούτε έβρισκε πειστικό τον τρό-πο που ο Εμπεδοκλής και ο Πλάτων αιτιολογούσαν την αδυναμία μαςνα βλέπομε και την νύχτα laquoΕίναι ανωφελές να ισχυριζόμαστε όπωςκάνει ο Τίμαιος ότι κατά τη νύχτα η οπτική ακτίνα σβήνει όταν εξέρ-χεται από το μάτι Τί σημαίνει λοιπόν σβήσιμο του φωτόςraquo αντιτείνειο Αριστοτέλης Ο ίδιος δέχεται την ανάγκη υπάρξεως ενός φυσικού μέ-


ndash 40 ndash

σου ανάμεσα στο αντικείμενο και στον παρατηρητή Το μέσο αυτό πρέ-πει να είναι διαφανές Έτσι δεν είναι κάτι που βλέπομε αλλά κάτι μέ-σω του οποίου μπορούμε να δούμε Πληρούται από εικόνες που με κά-ποιον τρόπο μεταφέρονται στις αισθήσεις Όπως συνοψίζει με ενάρ-γεια ο Λάμπρος Σιάσος laquoΔιευκρινίζοντας την φύση του φωτός ο Φι-λόσοφος υποστηρίζει ότι αυτό είναι κάποιο διαφανές Διαφανές όμωςτοιαύτης φύσεως ώστε να είναι μεν ορατόν πλην ουχί καθrsquo αυτό αλλάεξαιτίας (κάποιου) αλλοτρίου χρώματος Επικαλούμενος φυσικά παρα-δείγματα μεταξύ αυτών του αέρα και του ύδατος υποστηρίζει ότι αυτάδεν είναι κατά την ουσία τους διαφανή Αντιθέτως αυτό που εξασφαλί-ζει ή καθιστά δυνατή την διαφάνειά τους είναι κάποια φύση που ενυ-πάρχει η αυτή και σε αυτά τα δύο (τον αέρα το ύδωρ) και στο αΐδιο άνωσώμα Το φως λοιπόν είναι η ενέργεια αυτού του διαφανούς αυτής τηςανώνυμης κοινής φύσης Το φως είναι κάτι ωσάν το χρώμα του διαφα-νούς όταν αυτό ευρίσκεται σε κατάσταση εντελέχειαςraquo

Το φως λοιπόν θεωρείται από τον Αριστοτέλη ως μια κατάστασητου διάφανου μέσου που προκαλεί η παρουσία της φωτιάς ή ενός άλ-λου φωτεινού σώματος Αυτό εξηγεί γιατί το φως δεν χρειάζεται χρό-νο για να διαδοθεί αφού συνιστά laquoκατάστασηraquo και όχι ουσία Το χρώ-μα τέλος ndashόπως εξηγεί στο έργο του Περί αισθήσεως και αισθητώνndash εί-ναι χαρακτηριστικό των ορατών αντικειμένων και έχει την ικανότητανα θέτει σε κίνηση το διάφανο μέσο Το μαύρο και το άσπρο συνι-στούν τις θεμελιώδεις ιδιότητες του χρώματος η ανάμιξή τους σε μιαεπιφάνεια παράγει τα άλλα χρώματα

Ουσιαστικά η αριστοτελική θεωρία της οράσεως παρέχει ένα λε-ξιλόγιο αναφοράς στην λειτουργία των αισθήσεων Η αρετή της συνί-σταται στο ότι αποτελεί μέρος ενός ευρύτατου συστήματος που επι-χειρούσε να ερμηνεύσει με συνέπεια τον φυσικό και πνευματικό κό-σμο Δεν είναι συνεπώς παράδοξο ότι τα κύρια χαρακτηριστικά τηςθεωρίας απαντούν στο Περί ψυχής έργο του Αριστοτέλη που είναι μιαμεγαλειώδης πραγματεία για το σύνολο της ανθρώπινης φύσης

Είναι πάντως ενδιαφέρον ότι στα τέσσερα θεμελιώδη στοιχεία τουκόσμου που είχε προτείνει ο Εμπεδοκλής ndashτο νερό την φωτιά τηνγη και τον αέραndash ο Αριστοτέλης αισθάνεται την ανάγκη να προσθέ-σει ένα πέμπτο την πεμπτουσία Η πεμπτουσία είναι σταθερή καιαμετάβλητη και συνδέει κατά κάποιον τρόπο τα άλλα τέσσερα στοι-


ndash 41 ndash

χεία που βρίσκονται σε συνεχή ροή και συνθέτουν τα πράγματαΕμπνεόμενος μάλιστα από τους αστερισμούς που παρέμεναν αμετά-βλητοι κατά την διάρκεια των αιώνιων διαδρομών τους στον ουρανόο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η πεμπτουσία είναι φτιαγμένη από την ύλητων αστεριών laquoΗ υπόθεση αυτή δεν βρίσκεται μακριά από τις αντι-λήψεις της σύγχρονης φυσικήςraquo παρατηρεί ο Leonard Shlain χει-ρουργός αλλά και συγγραφέας ενός βιβλίου για την σχέση Φυσικήςκαι Τέχνης laquoΗ πεμπτουσίαraquo συνεχίζει laquoδεν είναι τα αστέρια αλλάτο ίδιο το φως Πράγματι φευγαλέα και αινιγματική αυτή η πε-μπτουσία προκαλεί απορία και σεβασμό σε όλη την διάρκεια τηςιστορίας Είτε πρόκειται για το θαύμα της φωτιάς είτε για τις ζωογό-νες ακτίνες του Ήλιου το φως το ίδιο παραμένει πάντοτε το πιο μυ-στηριώδες στοιχείο Κατέχει ξεχωριστή θέση σε όλες τις θρησκείεςτου κόσμου και η σύγχρονη φυσική αποκάλυψε ότι αυτό συνδέει τιςσημερινές θεμελιώδεις οντότητές της που είναι πάλι τέσσερεις οχώρος ο χρόνος η ενέργεια και η ύληraquo

Αξίζει άλλωστε να σημειωθεί ότι πρώτος ο Αριστοτέλης κάνει μιασοβαρή προσπάθεια να κατανοήσει το ουράνιο τόξο και την δημιουρ-γία του στον βροχερό ουρανό Προς τούτο και παρά τις επιφυλάξειςπου είχε εκφράσει υποθέτει στην Μετεωρολογία του την ύπαρξη ενόςείδους οπτικής ακτίνας που ξεκινά από το μάτι Παρατηρεί στην συ-νέχεια ότι σε μικρά σώματα ndashόπως για παράδειγμα στις σταγόνεςδροσιάς που λάμπουν στον Ήλιοndash δεν ανακλώνται οι εικόνες των αντι-κειμένων αλλά μόνον τα χρώματα Συμπεραίνει λοιπόν ότι η οπτικήακτίνα φεύγει από το μάτι του παρατηρητή αναπηδά στις σταγόνεςτης βροχής που υπάρχουν στα σύννεφα και κινείται προς την κατεύ-θυνση του Ήλιου πίσω από τον παρατηρητή Στην ερμηνεία του φαι-νομένου που εμπλουτίζεται με πολλές λεπτομέρειες αναγνωρίζει κα-νείς τα πρώτα ίχνη μιας επιστημονικής μεθόδου

Στους αιώνες πάντως που ακολουθούν η επίδραση της αριστοτελι-κής σκέψεως υπήρξε τεράστια Στην διάδοσή της ndashο ίδιος ο φιλόσοφοςέφυγε από την ζωή το 322 πΧndash βοήθησε η σχολή των νεοπλατωνικώνπου άνθησε κατά την τελευταία περίοδο της Ρωμαϊκής ΑυτοκρατορίαςΣτον Μεσαίωνα οι αριστοτελικές ιδέες απαντούν στις αρχές της ισλα-μικής φιλοσοφίας ενώ ενσωματώνονται στην δυτική θεολογία κυρίωςαπό τον Θωμά τον Ακινάτη Η επίδραση του Αριστοτέλη φθάνει μέχρι


ndash 42 ndash

τις μέρες μας και η παρουσία των ιδεών του είναι πάντοτε έντονη στονκόσμο της σκέψης και στις ακαδημαϊκές συζητήσεις

Είναι πάντως αναγκαίο καθώς ολοκληρώνονται οι αναφορές στηνιστορία του φωτός κατά την εποχή του ελληνικού θαύματος να υπο-γραμμισθεί μια αυτονόητη αλήθεια ότι όσα αναφέρθηκαν εδώ με συ-νοπτικό εξ ανάγκης τρόπο πρέπει να θεωρηθούν απλά ψήγματα ενόςκόσμου πλούσιου σε ιδέες και πνευματικά επιτεύγματα Καθώς όμωςτα ψήγματα αυτά εμφανίζονται απομονωμένα και αποσπασματικά χά-νουν συχνά τον συνεκτικό δεσμό τους με το συνολικό έργο του δημι-ουργού Μόνον η ίδια η ανάγνωση του Τίμαιου του Πλάτωνα ή του Πε-ρί ψυχής του Αριστοτέλη θα αποκαθιστούσε το ειδικό βάρος μιας ανα-φοράς στην λειτουργία της οράσεως ή ενός μύθου για το φως

Είναι πάντως ενδιαφέρον ότι στην ενασχόλησή τους με την επιστή-μη οι Έλληνες αποφεύγουν τους ποσοτικούς υπολογισμούς και κάποιεςαπλές έστω πειραματικές αποδείξεις laquoΤο γιατί οι Έλληνεςraquo γράφει οWK Guthrie laquoπαρά την λαμπρότητα του πνεύματός τους χρησιμοποίη-σαν τόσο λίγο τις πειραματικές μεθόδους και δεν σημείωσαν καμία πρό-οδο στην ανακάλυψη συσκευών για τον έλεγχο των πειραμάτων είναι έναερώτημα πολύπλοκο Σε κάποια μικρή έκταση όσοι ακολουθούσαν τηνιωνική παράδοση έκαναν χρήση της παρατήρησης αλλά όχι συστηματι-κά μέχρι την εποχή του Αριστοτέλη και δεν είχαν ιδέα για το ελεγχό-μενο πείραμα Η κληροδοσία τους έγκειται αλλού στις εκπληκτικές δυ-νατότητες που είχαν για επαγωγικούς συλλογισμούςraquo

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η ερμηνεία της οράσεως που πρώ-τος εισήγαγε ο Εμπεδοκλής και προϋπέθετε την ύπαρξη κάποιου εί-δους οπτικών ακτίνων επιβίωσε με διάφορες παραλλαγές για πολλούςαιώνες Παράλληλη πορεία ακολούθησε η συμπληρωματική ndashκαι ενμέρει ανταγωνιστικήndash θεωρία η οποία υποστηρίχθηκε από τους ατο-μιστές φιλοσόφους και απέδιδε την όραση σε είδωλα που ίπτανταιστον χώρο μέχρις ότου συλληφθούν από το μάτι και την ψυχή Όσο γιατην αριστοτελική αντίληψη περί διαφανούς μέσου παρά την αυθεντίατου εμπνευστή της και ενώ δεν συγκρούεται ουσιαστικά με την ύπαρ-ξη των οπτικών ακτίνων ελάχιστα επηρεάζει τα πράγματα Κινείταιυπερβολικά στον χώρο του αφηρημένου και εντάσσεται στην συνολι-κή προσπάθεια του σπουδαίου φιλοσόφου να κατανοήσει ικανοποιητι-κά τις αισθήσεις


ndash 43 ndash

Από μια άποψη αυτό αποτέλεσε πραγματική τύχη για την ιστορίατου φωτός Είναι γνωστό ότι οι αυθεντίες στην επιστήμη όσο και στηνζωή παρασύρουν εμάς τους άλλους όχι μόνον στις μεγάλες τους ιδέεςαλλά και στα λάθη τους

1-5 Το γεωμετρικό φως

Ενώ κανένας από τους πρώιμους φιλοσόφους δεν θέτει απευθείας τοερώτημα laquoτί είναι το φωςraquo αυτό δεν παύει ασφαλώς να τους απασχο-λεί και έμμεσα δίδουν μερικές απαντήσεις στις θεωρίες τους περί ορά-σεως Πλησιέστερα σε κάποιου είδους απάντηση ndashπου και αυτή όμωςαπομένει μετέωρηndash βρίσκεται ο Αριστοτέλης όταν θεωρεί το φως ωςμια laquoδράσηraquo ένα είδος κατάστασης του διαφανούς μέσου Αργότερατο καίριο ερώτημα και πάλι παραμερίζεται υπάρχει όμως μια ουσιώδηςεξέλιξη ότι αρχίζει να διερευνάται η συμπεριφορά των φωτεινών ακτί-νων η ανάκλασή τους στις λείες επιφάνειες ο τρόπος που κινούνται ηδύναμη που μεταφέρουν Έτσι κι αλλιώς ο Ήλιος έστελνε στους αν-θρώπους θερμότητα και φως το Φεγγάρι φώτιζε την νύχτα αλλά προ-καλούσε και τις παλίρροιες και τα άστρα έμοιαζαν να λάμπουν αιώνιακαι να ρυθμίζουν την μοίρα των ανθρώπων Το φως λοιπόν δεν είχε νακάνει μόνο με την όραση ndash ήταν ίσα ίσα κύριο συστατικό του κόσμου

Ο πρώτος που θα διατυπώσει κάποια μαθηματικά στοιχεία για τηνσυμπεριφορά του φωτός είναι ο μέγας γεωμέτρης της Αρχαιότητας Ευ-κλείδης Ενώ όμως πολλά είναι γνωστά για το έργο του Ευκλείδη ελά-χιστα γνωρίζομε για την ζωή του Υπήρξε πιθανόν μαθητής στην Ακα-δημία του Πλάτωνα και γύρω στο 300 πΧ μετακινήθηκε στην και-νούργια πόλη ndashτην Αλεξάνδρειαndash που έκτισε ο Αλέξανδρος στην Αί-γυπτο και εξελίχθηκε σε λαμπρή εστία του ελληνικού πολιτισμού ΟΕυκλείδης συγκέντρωσε συστηματικά όλη την μαθηματική γνώση τηςεποχής του Επί πλέον της έδωσε μια αξιοθαύμαστη ενότητα πουστηρίχθηκε σε ορισμούς αξιώματα και θεωρήματα Από τους 13 τό-μους των Στοιχείων του οι εννέα ασχολούνται με την γεωμετρία και οιυπόλοιποι με την θεωρία των αριθμών Στην Οπτική του εστιάζει τηνπροσοχή του ιδίως στην όραση και οι αντιλήψεις του είναι κατά βά-σιν πλατωνικές μια δέσμη οπτικών ακτίνων ξεκινά από το μάτι και δι-


ndash 44 ndash

αισθάνεται με κάποιον τρόπο τα αντικείμενα που συναντά Ο Ευκλεί-δης πρεσβεύει ότι οι ακτίνες αυτές είναι διακριτές και ότι έχουν τηνίδια φύση με τις φωτεινές ακτίνες Η συμπεριφορά τους όμως υπα-κούει σε ορισμένα γεωμετρικά θεωρήματα και αξιώματα Ο Ευκλείδηςδιατυπώνει την βασική αρχή της γεωμετρικής οπτικής ότι δηλαδή τοφως διαδίδεται ευθύγραμμα και ότι ανακλάται με την ίδια γωνία μετην οποία συναντά μια επιφάνεια Περιγράφει επίσης την αλλαγή πουυφίσταται μια οπτική ακτίνα σε διαθλαστικά υλικά χωρίς όμως ναφθάνει σε αριθμητικούς υπολογισμούς Η σημασία της Οπτικής έγκει-ται στο ότι αντιμετωπίζει φαινόμενα που πράγματι παρατηρούνταιστην φύση ndashόπως είναι το φως και η λειτουργία της οράσεωςndash με τηναυστηρότητα της μαθηματικής λογικής

Τον δρόμο του Ευκλείδη θα ακολουθήσει ένας ακόμη διανοητήςπου έζησε σχεδόν δύο αιώνες αργότερα στην Αλεξάνδρεια και επη-ρέασε όσο λίγοι την εξέλιξη της επιστήμης ο Κλαύδιος ΠτολεμαίοςΤο αξιοθαύμαστο γεωκεντρικό του σύστημα που στηριζόταν στις κυ-κλικές κινήσεις των πλανητών και του Ήλιου και επέτρεπε την ακρι-βή πρόβλεψη της θέσεώς τους έμελλε να επιβιώσει έως τον 17ο αιώ-να ndash και την Κοπερνίκεια Επανάσταση laquoΗ αστρονομία του Πτολε-μαίουraquo σχολιάζει ο Βασίλης Κάλφας laquoδεν έχει καμία ουσιαστικήσχέση με τις κοσμολογικές πεποιθήσεις των συγχρόνων του Η μέθο-δός του στηρίζεται στην αναγνώριση ότι τα μαθηματικά είναι κλειδίγια την προσέγγιση των φαινομένων του ουρανού ενώ το μοναδικόλειτουργικό της κριτήριο είναι η αρχή της απλότηταςraquo

Ο Πτολεμαίος έχει να επιδείξει σπουδαίο έργο και σε άλλα επι-στημονικά πεδία όπως στην γεωγραφία και στην οπτική Η Τετράβι-βλος αποτελεί μια εκτεταμένη πραγματεία για την αστρολογία και τηνεπιρροή των πλανητών στα ανθρώπινα και θα αποτελέσει για πολύνκαιρό την εγκυρότερη πηγή για το θέμα Δεν στερείται όμως επιστη-μονικών στοιχείων και είναι κατά κάποιον τρόπο το συμπλήρωμα τηςΑλμαγέστης που περιέχει την θεωρία και τους υπολογισμούς του Πτο-λεμαίου για τις πλανητικές κινήσεις Από την Οπτική θα διασωθεί έναμόνον τμήμα και αυτό σε αραβική απόδοση

Είναι όμως σημαντικό ότι ο Πτολεμαίος όχι μόνον επεξέτεινε τηνμαθηματική ανάλυση της οπτικής του Ευκλείδη αλλά ενσωμάτωσε καιστοιχεία φυσικής φυσιολογίας και ψυχολογίας Απέδωσε την όραση


ndash 45 ndash

στην δράση οπτικής ακτινοβολίας που εξέρχεται κωνικά από το μάτιτου παρατηρητή Θεωρούσε ότι η ακτινοβολία αυτή είχε την ίδια φύ-ση με το εξωτερικό φως και ακόμη ότι μετέφερε ενέργεια η οποίαμειωνόταν κατά την ανάκλαση ή την διείσδυσή της σε διαφανή μέσα

Η σπουδαιότερη όμως συμβολή του Πτολεμαίου σε σχέση με τοφως συναρτάται με τις πειραματικές μεθόδους που χρησιμοποίησε ΟΑλεξανδρινός διανοητής κατέγραψε πράγματι τις συγκεκριμένες γω-νίες εισόδου και εξόδου μιας φωτεινής δέσμης όταν αυτή διέρχεταιαπό ένα διαφανές μέσο Έφτασε έτσι σε μια ικανοποιητική προσέγγι-ση του νόμου της διαθλάσεως Είχε άλλωστε διαπιστώσει ότι για ναπροσδιορίσει με ακρίβεια την θέση ενός πλανήτη πρέπει να λάβει υπrsquoόψιν του την καμπύλωση της φωτεινής ακτίνας όταν εκείνη εισέρχε-ται στην ατμόσφαιρα της Γης Ένα αστέρι ή ένας πλανήτης φαίνεταιλοιπόν ψηλότερα στον ουρανό από ότι είναι στην πραγματικότητα Ηδιάθλαση του ηλιακού φωτός είναι εκείνη που ανυψώνει φαινομενικάτον Ήλιο και παρατείνει την διάρκεια της ημέρας

Πρέπει πάντως να υπογραμμισθεί ότι ενώ τους στοχαστές του ελ-ληνικού ndashκαι όχι μόνονndash κόσμου τους απασχολούσε η θεωρητική με-λέτη του φωτός ευρύτατες ήταν οι εφαρμογές που βασίζονταν στασχετικά συμπεράσματα και στην συναφή εμπειρία Επακριβής γνώσητων ηλιακών κινήσεων υπήρχε ήδη στην αρχαία Αίγυπτο και μερικάαπό τα θαυμαστά μνημεία της αναδεικνύουν στο έπακρο την γνώση αυ-τή Όπως άλλωστε διηγείται ο Όμηρος στην Ιλιάδα η ίδια η θεά Αθη-νά συμβούλευσε τον Διομήδη να προσαρμόσει στην ασπίδα ή στην πε-ρικεφαλαία του μεταλλικά κάτοπτρα για να τυφλώνονται οι αντίπαλοίτου από την ανάκλαση του ηλιακού φωτός Με μια ανάλογη χρήση κα-τόπτρων ο Αρχιμήδης εστίασε την ηλιακή ακτινοβολία και έβαλε φω-τιά στα εχθρικά πλοία Τα αρχιτεκτονικά άλλωστε αριστουργήματατης αρχαίας Ελλάδας ndashσε αντίθεση με τα σημερινά κτήριά τηςndash ελάμ-βαναν υπrsquo όψιν τις διαδρομές του φωτός και τα παιχνίδια του με τηνσκιά Ακόμη και σε αρχαία θέατρα φαίνεται η μέριμνα για τον σωστόπροσανατολισμό τους Έτσι οι συνθήκες του φωτός που επικρατούσανκατά τα Μεγάλα Διονύσια επέτρεπαν την παρακολούθηση των παρα-στάσεων από το πρωί μέχρι το απόγευμα

Την ίδια περίπου εποχή που με τον Ευκλείδη και τον Πτολεμαίο ηδιερεύνηση του φωτός αποκτά συγκεκριμένο και κάπως πειραματικό


ndash 46 ndash

περιεχόμενο μια θρησκευτική κίνηση ο μανιχαϊσμός ανάγει το φωςσε σφαίρες απόλυτες και σε σύμβολο του Καλού Η κίνηση αυτή εμ-φανίσθηκε στις αρχές του 2ου μΧ αιώνα και είχε ιδρυτή τον Πέρσηπροφήτη Μάνη Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι διήρκεσε περισσότεροαπό μία χιλιετία και γνώρισε περιόδους ακμής στην Ρώμη την Αφρι-κή ακόμη και στην Κίνα Ο μανιχαϊσμός συνέθετε στοιχεία του χρι-στανισμού του ζωροαστρισμού και του βουδισμού Βασική του όμωςσυνιστώσα υπήρξε η απόλυτη διαρχία του Φωτός και του ΣκότουςΠρέσβευε ότι η αρχή του φωτός ήταν καλή ενώ η αρχή του σκότουςκακή Επειδή οι ακτίνες του Φωτός εγκλωβίσθηκαν στον υλικό κόσμοξέσπασε ιερός πόλεμος ανάμεσα στις δυνάμεις του Φωτός και σε εκεί-νες του Σκότους Κατά την διάρκεια αυτού του πολέμου ο Άρχων τουΦωτός δημιούργησε τον πρώτο άνθρωπο τον αρχάνθρωπο ο οποίοςόμως αλίμονο αιχμαλωτίσθηκε από τις δυνάμεις του Σκότους και πα-ρέμεινε δέσμιος της ύλης Έργο του Άρχοντα του Σκότους υπήρξε επί-σης η δημιουργία του Αδάμ και της Εύας Φρόντισε όμως συγχρόνωςνα δεσμεύσει τα φωτεινά στοιχεία στο υλικό τους σώμα Η μόνη επο-μένως λυτρωτική διαδικασία για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι η γνώ-ση ότι η ψυχή του περιέχει στοιχεία από την φύση του αγαθού ΘεούΑυτή είναι η αλήθεια που αποκαλύφθηκε στον Μάνη και που αποτέ-λεσε τον πυρήνα της προφητικής του διδασκαλίας

Αξίζει να υπογραμμισθεί ότι οι οπαδοί του μανιχαϊσμού δεν είχανναούς εικόνες ή άλλα ορατά στοιχεία λατρείας Ούτε όμως το γεγονόςαυτό ούτε οι αναμφισβήτητα αγαθές προθέσεις της θρησκείας τουεμπόδισαν την καταδίκη του Μάνη σε θάνατο από τις περσικές αρχέςγύρω στο 276 μΧ Η καταδίκη του ndashόπως συμβαίνει συνήθως με κάθεκαταδίκηndash είχε ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα από το επιθυμητό τοτραγούδι του Φωτός εξακολούθησε να ακούγεται για πολύν καιρό καιμολονότι προκαλούσε αντιδράσεις σε κάθε μορφής ορθοδοξία επηρέ-ασε ευρύτερα τις θρησκευτικές αντιλήψεις

Το ενδιαφέρον είναι ότι το τραγούδι του Φωτός ακούγεται ακόμηκαι σήμερα και μάλιστα με μεγάλη ένταση και με πλούσιες συγχορ-δίες Εμπνευστής και συνθέτης του είναι όμως στους σημερινούς και-ρούς η επιστήμη που αποκάλυψε ότι το φως αποτελεί κύρια δύναμηστην λειτουργία και στην κατανόηση του κόσμου


ndash 47 ndash

1-6 Φως στις χίλιες και μία νύχτες

Από την εποχή του Ευκλείδη και του Πτολεμαίου μεσολαβεί ένα χρο-νικό άλμα μεγαλύτερο από οκτώ αιώνες μέχρις ότου η ιστορία του φω-τός παρουσιάσει και πάλι κάποιες αξιοσημείωτες αιχμές Ο κόσμος εντω μεταξύ έχει αλλάξει ριζικά Οι πιστοί στρατιώτες του Μωάμεθέχουν κτίσει μια ολόκληρη αυτοκρατορία που τον 8ο μΧ αιώναεκτείνεται από την Μεσόγειο μέχρι τις Ινδίες Το Ισλάμ θα φανεί ανε-κτικό στην καλλιέργεια της γνώσης συχνά μάλιστα την ενθαρρύνειΠαρουσιάζεται έτσι μια άνθηση της επιστήμης και της φιλοσοφίαςπου βασίζεται στην αρχαία ελληνική σκέψη και στα μεγάλα πνευμα-τικά της επιτεύγματα

Μια πολύ προικισμένη και καλλιεργημένη προσωπικότητα ο χαλί-φης της Βαγδάτης Χαρούν Ελ Ρασίντ θα αφήσει την σφραγίδα της σταπράγματα της εποχής και στην ενίσχυση των τεχνών Οι αρχαίοι συγ-γραφείς μεταφράζονται επίμονα και γίνεται ενσυνείδητη προσπάθειαγια την διάδοσή τους Η πόλη της Βαγδάτης θα ζήσει έτσι έναν μικρόχρυσούν αιώνα Η ποίηση και η μουσική ανθούν και οι θαυμαστές Χί-λιες και μία νύχτες απηχούν την ευμάρεια και το κλίμα της εποχής Ηκαλλιέργεια των γραμμάτων δεν θα σβήσει τελείως ακόμη και μετάτον θάνατο του Χαρούν τους ανταγωνισμούς των διαδόχων του και τιςκαταστροφικές επιδρομές που είχαν ως στόχο τον πλούτο της σπου-δαίας πόλεως Μία από τις πιο βάρβαρες επιδρομές ndashκαι αυτό προκα-λεί αληθινή μελαγχολίαndash θα ζήσει η πόλη και στην δική μας εποχήστο όνομα μάλιστα των ιδεωδών της δημοκρατίας και της ελευθερίας

Η πνευματική πάντως άνθηση ιδίως στα κέντρα της Μέσης Ανατο-λής και της Μεσογείου που συνοδεύει την ισλαμική κυριαρχία θααναδείξει διανοητές με μεγάλη εμβέλεια Ανάμεσά τους ο Πέρσης μα-θηματικός Αλ-Χουαρισμί που έζησε στην Βαγδάτη και ανέπτυξε κυ-ρίως τον αλγεβρικό λογισμό ο ιατρός και φιλόσοφος Aβικένας πουάσκησε σημαντική επίδραση στους μεταγενέστερους ο φιλόσοφοςAβερόης βαθύς γνώστης του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα που επι-μένει ότι η φιλοσοφική αλήθεια πρέπει να στηρίζεται στον λόγο καισυμφιλιώνει έτσι την ελληνική με την ισλαμική σκέψη ένας σπου-δαίος τέλος φυσικός ο Aλχάζεν θα επιχειρήσει μια μεγάλη τομήστις θεωρίες του φωτός και της οράσεως


ndash 48 ndash

Ο πρώτος πάντως φιλόσοφος του ισλαμικού κόσμου που θα ασχο-ληθεί με την οπτική είναι ο Aλκίντι Έζησε στην Βαγδάτη τον 9ο μΧαιώνα και έγραψε βιβλία επιστήμης φιλοσοφίας και μουσικής Το έρ-γο του Περί της ακτινοβολίας των άστρων παρrsquo όλο που έχει αστρολογι-κό περιεχόμενο αποκλίνει προς την φιλοσοφία και λίγο ασχολείταιμε προβλέψεις ή με πρακτικές συμβουλές Σύμφωνα με την θεωρία τουγια την όραση ndashπου είναι βασικά η πτολεμαϊκήndash οι οπτικές ακτίνεςέχουν κωνική μορφή και συνδέουν τις αισθήσεις μας με τον κόσμο Μετην επίδρασή τους ο αέρας καθίσταται ικανός να μεταδίδει το σχήμακαι το χρώμα των αντικειμένων Είναι όμως ενδιαφέρον ότι ο Aλκίντιθεωρεί πως ακτινοβολία και μάλιστα προς όλες τις κατευθύνσεις δενεκπέμπεται μόνον από το μάτι laquoΚάθε τι σε αυτόν τον κόσμοraquo γράφειlaquoπαράγει ακτίνες με τον δικό του τρόπο όπως ένα αστέριraquo Ένας ιστόςακτινοβολιών καλύπτει έτσι όλον τον χώρο και συνδέει την Γη τααστέρια την φωτιά τους μαγνήτες Οπουδήποτε επομένως και αν βρί-σκονται τα μάτια μας δέχονται ακτίνες Ακόμη και ο ήχος είναι μιαμορφή ακτινοβολίας Υπάρχει όμως και πληθώρα άλλων που δεν γίνο-νται αντιληπτές από τις αισθήσεις Οι ακτινοβολίες αυτές που ο Aλκί-ντι αποκαλεί laquoμεταφυσικέςraquo προκαλούν μυστηριώδεις επιδράσεις Ταίδια τα αστέρια αφού έχουν το καθένα διαφορετική σύσταση και από-σταση επενεργούν με ποικίλους τρόπους στα αντικείμενα

Ένα Σύμπαν που διατρέχεται από ακτινοβολίες κάθε είδους με δια-φορετική η καθεμία επίδραση και αποστολή μοιάζει ασφαλώς περί-πλοκο και ακατανόητο Το γεγονός όμως αυτό δεν φαίνεται να ανησυ-χεί τον Aλκίντι Ο φιλόσοφος πιστεύει ότι υπάρχει μια βαθύτερη αρ-μονία που είναι έργο Θεού και ο άνθρωπος δεν έχει παρά να προσαρ-μόσει στις επιταγές της την ελεύθερη βούλησή του

Έναν περίπου αιώνα αργότερα σε κάποιο χωριό νότια της Βαγδά-της θα γεννηθεί ο Αμπού Αλή αλ-Χασάν ιμπν αλ-Χαϊτάμ που θα γί-νει γνωστός στην δύση με το εκλατινισμένο όνομα Alhazen Λίγαπράγματα γνωρίζομε για την ζωή του Φαίνεται ότι κάποια στιγμήεγκαταστάθηκε σε ένα τέμενος του Καΐρου που ήταν ένα είδος θεο-λογικού πανεπιστημίου και ότι για να αποφύγει την μήνιν του χαλί-φη στον οποίο είχε υποσχεθεί ότι θα ελέγξει τις πλημμύρες του Νεί-λου προσποιήθηκε τον τρελό Ο Aλχάζεν μετέφρασε τον Ευκλείδηκαι τον Πτολεμαίο συνέγραψε όμως και ο ίδιος γύρω στα 120 βιβλία


ndash 49 ndash

Το έργο του για την οπτική είναι μνημειώδες και ανέτρεψε τις επι-κρατούσες μέχρι τότε απόψεις Ενώ όμως μεταφράσθηκε στα Λατινι-κά περί το 1200 μΧ άργησε πολύ να διαδοθεί στην Ευρώπη ίσως λό-γω του όγκου του Έκτοτε όμως κυριαρχεί στην διδασκαλία της οπτι-κής μέχρις ότου τον 17ο αιώνα η επιστημονική επανάσταση ανοίγεικαινούργιους δρόμους

Η διαφορά του Αλχάζεν από τους Έλληνες φιλοσόφους και φυσικούςπου ασχολήθηκαν με το φως είναι αμέσως φανερή Αντί αξιωμάτων καιυποθέσεων ο Aλχάζεν χρησιμοποιεί επίμονα την πειραματική προσέγ-γιση ενώ στηρίζεται παράλληλα στις εφαρμογές της άλγεβρας και τηςγεωμετρίας Με την βοήθεια επίπεδων και κυρτών κατόπτρων όσο καιφακών θα μελετήσει με λεπτομέρειες την ανάκλαση και την διάθλασητου φωτός Διατυπώνει επίσης την υπόθεση η οποία θα επιβεβαιωθείμόνον τον 19ο αιώνα ότι το φως διαδίδεται πιο δύσκολα στα πυκνότεραυλικά και στο γεγονός αυτό οφείλεται η διάθλασή του

Κρίσιμη είναι πάντως η διαπίστωση του Aλχάζεν ότι οι φωτεινέςακτίνες διαδίδονται σε ευθεία γραμμή Την αλήθεια αυτή επιβεβαιώ-νει με την παρατήρηση του φωτός που έρχεται από τον Ήλιο από ταάστρα ή από μια μακρινή φλόγα Θεωρεί άλλωστε ότι το φως και τοχρώμα είναι αναπόσπαστα και ακτινοβολούνται από κάθε σημείο ήμικρή περιοχή της επιφάνειας ενός σώματος προς όλες τις κατευθύν-σεις Επειδή μάλιστα οι ακτίνες είναι ευθύγραμμες φθάνουν στο μάτιόπως ξεκίνησαν χωρίς να συγχέονται Όσο για την φύση του φωτός οAλχάζεν πρεσβεύει ότι το φως αποτελεί περιστασιακή ιδιότητα τουαντικειμένου που φωτίζεται και ότι το ίδιο αποτελεί στην συνέχειαπηγή φωτός Με αυτόν τον τρόπο μάλιστα εξασφαλίζεται η διάδοσητου φωτός κάθε σημείο του αέρα φωτίζεται και αποτελεί νέα πηγή φω-τός που απλώνεται προς όλες τις κατευθύνσεις Η ριζοσπαστική αυτήαντίληψη προαναγγέλλει την κυματική θεωρία του Huygens που θακυριαρχήσει πολλούς αιώνες αργότερα

Η συλλογιστική του Aλχάζεν καθιστά περιττή την ύπαρξη της οπτι-κής ακτίνας που δέσποζε μέχρι τότε στις θεωρίες της οράσεως laquoΔενυπάρχει όρασηraquo γράφει στην Οπτική του laquoεκτός αν κάτι εκκινεί απότο ορατό αντικείμενο και φθάνει στο μάτι ανεξάρτητα από το εάν κά-τι εξέρχεται από αυτόraquo Στηρίζεται έτσι σε πειραματικές παρατηρή-σεις και σε λίγες υποθέσεις και επεξεργάζεται μια πλήρη εκπληκτι-


ndash 50 ndash

κή στις λεπτομέρειές της θεωρία της οράσεως η οποία δεν απέχει πο-λύ από τις σύγχρονες αντιλήψεις Όπως συνοψίζει ο ίδιος laquoΌταν τοαντικείμενο είναι αδιαφανές τότε έχει χρώμα Και αν ακτινοβοληθείη επιφάνειά του από οποιοδήποτε φως εγείρεται από το φως και τοχρώμα μια μορφή που εξαπλώνεται μέσω του αέρα προς κάθε κατεύ-θυνση Η μορφή αυτή επενεργεί στο μάτι που αποκτά έτσι την αίσθη-ση του αντικειμένουraquo

Βασική πάντως συνιστώσα της θεωρίας του Αλχάζεν είναι ότι κάθεσημείο της επιφάνειας ενός αντικειμένου απεικονίζεται μέσω του φω-τός που εκπέμπει στον κρυσταλλικό φακό του ματιού Σχηματίζεταιέτσι μιας μικρής κλίμακας αλλά πιστή εικόνα που διαβιβάζεται κατό-πιν στην ψυχή Η διαδικασία δεν είναι προφανώς απλή laquoΠολλέςιδιότητες του αντικειμένουraquo τονίζει ο Aλχάζεν laquoγίνονται αντιληπτέςμέσω της κρίσεως και του συμπεράσματος επιπρόσθετα με την αίσθη-ση της μορφής που παρέχει η όρασηraquo Ας σημειωθεί ότι για να επι-βεβαιώσει τις απόψεις του ο Aλχάζεν κατασκεύασε έναν σκοτεινό θά-λαμο και πειραματίσθηκε με κεριά και με τα είδωλά τους σε οθόνη Εί-ναι δίκαιο όμως να επισημανθεί ότι οι οπτικές αρχές του σκοτεινού θα-λάμου αναφέρονται ήδη στο έργο του Αριστοτέλη ενώ απαντούν καισε κινεζικά κείμενα του 5ου πΧ αιώνα

Είναι φανερό ότι ο Πτολεμαίος και πολύ περισσότερο ο Αλχάζενμελέτησαν το φως με έναν τρόπο που για πρώτη φορά μπορεί να χα-ρακτηρισθεί επιστημονικός Οι προγενέστεροί τους ήσαν είτε φιλό-σοφοι που πάσχιζαν να κτίσουν ένα συνολικό οικοδόμημα των αι-σθήσεων και του κόσμου είτε μαθηματικοί όπως ο Ευκλείδης πουχρησιμοποίησαν την γεωμετρία για να περιγράψουν την πορεία τωνοπτικών ακτίνων Ο Aλχάζεν δεν αρνείται την γεωμετρική μέθοδοΑναστρέφει όμως το βέλος της φωτεινής ακτίνας και το κάνει να κα-τευθύνεται από το αντικείμενο προς το μάτι Ο ρόλος του φωτός πουπαρέμενε μέχρι τότε θολός αποκτά αίφνης ευκρινέστερο περιεχόμε-νο Το φως είναι μια ουσία Ξεκινά από τον Ήλιο ή από μια απλή φω-τιά και αγγίζει τα αντικείμενα Ένα ανθοδοχείο απέναντί μας δέχε-ται λοιπόν την φωτεινή ουσία που εξαπλώνεται από κάθε σημείο τηςεπιφανείας του προς όλες τις κατευθύνσεις ενώ μεταφέρει παράλλη-λα την μορφή του χρώματος Όποιος παρατηρεί λοιπόν το ανθοδοχείοθα δεχθεί το φως και το χρώμα που εισέρχονται στο μάτι και σχημα-


ndash 51 ndash

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

Σελίδα τίτλου


ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο συγγραφέας και το φως

1 ΤΑ ΦΩΤΕΙΝΑ ΣΚΙΡΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ







1-7 Φωτεινές λάμψεις στον Μεσαίωνα

1-8 Τα παραλειπόμενα ενός αστρονόμου

1-9 Ένας αγγελιαφόρος των άστρων

1-10 Η ορθολογική αναδόμηση της γνώσης

1-11 Η ανάδυση του χριστιανικού φωτός

1-12 Το ανέσπερο φως της Ορθοδοξίας

1-13 Οι φωτεινές παράλληλοι συγκλίνουν

2 ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

2-1 Ένα επιστημονικό πρελούδιο

2-2 Οι φανερές και κρυφές χάρες του φωτός

2-3 Ο θαυμαστός κόσμος των χρωμάτων

2-4 Χρωματικές και φιλοσοφικές ακροβασίες

2-5 Mια ταχύτητα αλλιώτικη από τις άλλες

2-6 Oι φωτεινές ιδέες του Iσαάκ Nεύτωνα

2-8 Aιθέρια κύματα και ψευδαισθήσεις

2-9 Η ευεργετική σημασία της αποτυχίας

2-10 Τα πεδία ενός αυτοδίδακτου

2-11 Κεραυνός εν αιθρία

2-12 Ορατό και αόρατο φως

2-13 H αρχή και το τέλος του ονείρου

3 Η ΦΩΤΕΙΝΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

3-1 Tο μαγικό χαλί του Aϊνστάιν

3-2 Ένας μοναχικός του Σύμπαντος

3-3 Aπλά αξιώματα με μεγάλες συνέπειες

3-4 Φωτεινές απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα

3-5 Η συγχώνευση του χώρου και του χρόνου

3-6 Η ηλικία του φωτός

3-7 Η εξωγήινή μας μοναξιά

3-8 Mηχανές του χρόνου και χρονοποιοί

3-9 Τα επικίνδυνα ταξίδια του μήκους και της μάζας

3-10 H επιβεβαίωση ενός παράδοξου κόσμου

3-11 H χαρακτηριστική εξίσωση της εποχής μας

3-12 O Θεός υπήρξε γεωμέτρης

3-13 Η Βίβλος του Σύμπαντος

4 ΤΟ ΚΒΑΝΤΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΚΟΣΜΟΥ

4-1 Ο δρόμος προς την κβαντική θεωρία

4-2 Τα φωτόνια ήρθαν για να μείνουν

4-3 Κβαντικά άλματα στο άτομο

4-4 H διττή φύση των πραγμάτων

4-5 Ο Θεός παίζει ζάρια με τον κόσμο

4-6 H βεβαιότητα της άγνοιας

4-7 Κβαντικές ακροβασίες

4-8 O ερωτικός δεσμός των φωτονίων

4-9 Mια εποχή δημιουργίας και ανατροπών

5 ΤΟ ΦΩΤΕΙΝΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ

5-1 Μια προαιώνια αναζήτηση

5-2 Ο αναπάντεχος δρόμος προς την αντιύλη

5-3 Ένας γλωσσοδέτης με σημασία

5-4 Ο χορογράφος του φωτός

5-5 Δυνάμεις και αδυναμίες

5-6 Eμπρός στον δρόμο που χάραξε το φως

5-7 Το βαρύ φως

5-8 Xρώματα και αρώματα

5-9 Tο όνειρο για μια τελική θεωρία

5-10 Xορδές η μουσική του κόσμου

6 ΟΙ ΧΕΙΡΑΨΙΕΣ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣΜΕ ΤΗΝ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

6-1 Φως η κινητήρια δύναμη της ζωής

6-2 Η φωτοσύνθεση στο μικροσκόπιο

6-3 Έμβιο φως στις θάλασσες και στην στεριά

6-4 Tο εκπληκτικό θαύμα της οράσεως

6-5 Η μηχανή του νου ndash και η αμηχανία της

6-6 Άλλα τα μάτια του λαγού

6-7 Και είπεν ο άνθρωπος γεννηθήτω φως

6-8 Ο άνθρωπος τιθασεύει το φως

6-9 Η δημιουργική αιχμαλωσία του φωτός

6-10 Μια φωτεινή συνεργασία στον μικρόκοσμο

6-11 Φως που καίει και φως που δημιουργεί

6-12 Οι περιπλανήσεις του φωτός στην Τέχνη

6-13 Η φωτεινή σύζευξη της Επιστήμης με την Τέχνη

7 ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ

7-1 Tο φως προδίδει το μυστικό των γαλαξιών

7-2 Η Mεγάλη Έκρηξη Μια μέρα δίχως χθες

7-3 Ένα απολίθωμα φωτός

7-4 Η γλώσσα των άστρων

7-5 Mας περιβάλλει το παρελθόν

7-6 Πυρηνικά εργοστάσια στα άστρα

7-7 Βίος και πολιτεία των αστέρων

7-8 Η αστρική αποθέωση του φωτός

7-9 Η σκοτεινή προοπτική ενός μεγάλου άστρου

7-10 Το χαμόγελο του Σύμπαντος

7-11 Ένα Σύμπαν ορατών τε και αοράτων

7-12 Μια σκοτεινή θάλασσα ενέργειας

7-13 Οι συμπαντικές προοπτικές μας

7-14 Ο λυγμός του ανθρώπου και το τέλος του φωτός

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο αποχαιρετισμός του φωτός

Ηράκλειο Κρήτης Οκτώβριος του 2005 14 δισεκατομμύρια χρόνια μετά την Μεγάλη Έκρηξη

Η αυτοβιογραφία του φωτός

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1527 711 10 Tηλ 2811 391097 Fax 2811 391085Aθήνα Κλεισόβης 3 10677 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgr

wwwcupgr

ΣEIPA ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Διευθυντής σειράς Στέφανος Τραχανάς

ISBN 978-960-524-207-7

copy 2005-2010 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Φιλολογική επιμέλεια Βίκτωρ ΑθανασιάδηςΠρώτη έκδοση Νοέμβριος 2005Δέκατη έκδοση Σεπτέμβριος 2010

Εκτύπωση ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗΣ ΑΒΕΕ

Μακέτα εξωφύλλου Βάσω Αβραμοπούλου



ndash 9 ndash













ndash 10 ndash







ndash 11 ndash






ndash 12 ndash








ndash 13 ndash







ndash 14 ndash







ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash







































































































ndash 9 ndash













ndash 10 ndash







ndash 11 ndash






ndash 12 ndash








ndash 13 ndash







ndash 14 ndash







ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash












































































































ndash 10 ndash







ndash 11 ndash






ndash 12 ndash








ndash 13 ndash







ndash 14 ndash







ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 11 ndash






ndash 12 ndash








ndash 13 ndash







ndash 14 ndash







ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 12 ndash








ndash 13 ndash







ndash 14 ndash







ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash












































































































ndash 13 ndash







ndash 14 ndash







ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 14 ndash







ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 15 ndash







ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 16 ndash







ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 17 ndash







ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 18 ndash








ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash












































































































ndash 19 ndash





ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 20 ndash







ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 21 ndash







ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 22 ndash









ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash













































































































ndash 23 ndash




ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash








































































































ndash 24 ndash






ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 25 ndash







ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 26 ndash







ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 27 ndash




ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash








































































































ndash 28 ndash






ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 29 ndash







ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 30 ndash





ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 31 ndash





ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 32 ndash








ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash












































































































ndash 33 ndash





ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 34 ndash







ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 35 ndash







ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 36 ndash







ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash











































































































ndash 37 ndash






ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 38 ndash





ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 39 ndash






ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 40 ndash






ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 41 ndash





ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 42 ndash






ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 43 ndash






ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 44 ndash






ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 45 ndash






ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 46 ndash





ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 47 ndash






ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 48 ndash





ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 49 ndash






ndash 50 ndash





ndash 51 ndash










































































































ndash 50 ndash





ndash 51 ndash









































































































ndash 51 ndash





































































































αυτοβιογραφία του φωτός.pdf

Documents