ИЗВЕШТАЈ

од ИЗВрШЕноТо ИсТрАжуВАњЕ ЗА ЗАгАдуВАњЕТо со ТЕШкИ мЕТАлИ И рАдИоАкТИВносТА прЕдИЗВИкАнИ од

рЕк БИТолА спроВЕдЕно прЕку прИмЕроцИ од почВА, моВ И пЕпЕл од подрАчЈЕТо

околу рЕк БИТолА

Подготвил:

проф. д-р Трајче стафилов

во соработка со Центарот за истражување и информирање за животната средина “Еко-свест”- Скопје

Скопје, јули 2016

Издавач:Центар за истражување и информирање за животната средина “Еко-свест”- Скопје

Автори:Проф. д-р Трајче Стафилов

Тираж:200 примероци

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 504.4:621.311.22(497.774)(047) СТАФИЛОВ, Трајче

Извештај од извршеното истражување за загадувањето со тешки метали и радиоактивноста предизвикани од РЕК Битола спроведено преку примероци од почва, мов и пепел од подрачјето околу РЕК Битола / подготвил Трајче Стафилов. - Скопје : Центар за истражување и информирање за животната средина "Еко-свест", 2016. - 14 стр. : табели ; 30 см ISBN 978-608-65411-7-0 а) Животна средина - Загадување - Тешки метали - Радиоактивност - РЕК "Битола" - Извештаи

COBISS.MK-ID 101979914

1

ВоВЕд

Урбаното и регионалното загадување со тешки метали во последниве години е предмет на многу студии. Toa претставува глобален проблем инициран од голем број светски технолошки процеси како и од човечката експлоатација на природните ресурси. Четири типови на процеси влијаат на нивото на загаденост на воздухот: емисијата, индустријата, транспортот и депонирањето. Загадувањето на урбаните средини со тешки метали главно се јавува во индустриски региони и во области со големи населени места каде индустријата, сообраќајот и комуналниот отпад се најзначајни извори на тешки метали. Нивото на загадувањето на животната средина ќе зависи од соодветна контрола на антропогенитe активности, како и од екстракција, концентрација и сепарација на отпадот на отворено. Сепак, постојат случаи кога индустриски објекти, особено рудниците и металуршките фабрики кои се наоѓаат во близина на населени места, значително придонесуваат за загадувањето на животната средина. Горенаведените фактори укажуваат на глобалниот проблем на загадувањето на животната средина. Поголемиот дел на тешки метали, како и сулфурни и азотни соединенија, кои се сметаат за загадувачи, потекнуваат од антропогени извори. Природни извори на овие соединенија се вулканите, шумските пожари, процесите на биолошко разградување и океаните. Степенот на загадување зависи од изворот на емисија, видот и составот, но воедно зависи и од временските услови. Загадувачи, односно индустрии со чија работа се емитираат тешки метали се индустриите за петрохемија, вештачки ѓубрива, хартија, хлор, железарите, термоелектраните и други. Тешките метали од производните процеси на загадувачите во вид на фини честички на прав доаѓаат до атмосферата, а потоа се таложат во почвите и водите како тешко растворливи соединенија на карбонати, сулфати или сулфиди. Ова овозможува не само директна експозиција на луѓето, туку и директен контакт со тешките метали поради внесување на атмосферските честички во организмот со вдишување преку респираторниот систем. Терминот „тешки метали“ нe секогаш правилно се употребува. Металите кои имаат густина околу и над 4,5 g/cm-3 се наречени тешки метали. Меѓутоа, употребата на овој термин е критикувана бидејќи граничната вредност од 4,5 g/cm-3 е вештачка и не постојат биолошки основи за употребата на овој термин. Овие метали освен „тешки“ се именуваат и како „токсични метали“ поради тоа што кога се среќаваат во повисоки содржини во природата претставуваат опасност за живите организми. Тешките метали како што се: Cd, Cu, Pb, Ni, Zn, Hg, As, Cr, Co, Mo, и V1 претставуваат најголема опасност за здравјето на луѓето кога ќе се најдат во синџирот на исхраната.

1Кадмиум (Cd), Бакар (Cu), олово (Pb), никел (Ni), цинк (Zn), жива (Hg), арсен (As), хром (Cr), кобалт (Co), молибден (Mo) и ванадиум (V)

2

Во друг случај пак, елементи како што се: кобалт (Co), хром (Cr), бакар (Cu), манган (Mn), молибден (Mo) и цинк (Zn) кога се застапени во ниски содржини претставуваат есенцијални елементи за растенијата, но високи содржини од истите доведуваат до аномалии, ја нарушуваат природната рамнотежа и делуваат токсично. Загадувањето на воздухот со тешки метали е сериозен проблем и во Република Македонија. Од резултатите во досегашните студии за загадувањето на воздухот утврдено е дека Република Македонија не покажува поволна слика во однос на аерозагадувањето со тешки метали, а како главни емисиони извори се јавуваат топилниците, рудниците, термоелектраните итн. Од досегашните испитувања беше утврдено дека главни извори на емисии се рудниците и топилниците во близина на градовите Велес, Тетово, Кавадарци и Радовиш, а во некои беше утврдена депозиција на ураниум заради работата на електраните кои користат јаглен како гориво. 234 Во југозападниот дел на Република Македонија еден од главните полутанти е рудникот за лигнит и термоелектраната РЕК Битола, лоцирани во близина на градот Битола. Рударско-енергетскиот комбинат Битола (РЕК Битола) е најголем производител на електрична енергија во системот на македонското електростопанство и е составен од 2 производствени единици: Рудници за јаглен: Суводол и Брод-Гнеотино и Термоелектрана. РЕК Битола се наоѓа на периферијата на Пелагонија, во близина на селото Новаци. Производството во комбинатот е започнато во 1980 година, со ископ на јаловина од првиот БТО систем (багер, трака, одлагач), а првите киловат-часови електрична енергија се добиени во 1982 година кога во работа е пуштен првиот од трите блока на електраната. РЕК Битола учествува со над 72% во вкупното производство на електрична енергија во македонскиот електроенергетски систем. Со отворање на новиот рудник за јаглен Брод - Гнeoтино лоциран во Пелагонискиот басен, се проценува дека работниот век на оваа електрана ќе биде продолжен за најмалку 15 години. Со оглед на дејноста која РЕК Битола ја извршува се очекува да има значително влијание во загадувањето на градот Битола и нејзиниот регион, кое потекнува од копот на кафеав јаглен и работата на термоцентралата.

2 L. Barandovski, M. Cekova, M. V. Frontasyeva, S. S. Pavlov, T. Stafilov, E. Steinnes, V. Urumov, Atmospheric depo-sition of trace element pollutants in Macedonia studied by the moss biomonitoring technique, Environmental Monitoring and Assessment, 138, 107-118 (2008).3 L. Barandovski, M. V. Frontasyeva, T. Stafilov, R. Šajn, T. Ostrovnaya, Atmospheric deposition of trace elements in Macedonia studied by the moss biomonitoring technique, Environmental Science and Pollution Research, 22(20), 16077-16097 (2015).4 T. Stafilov, R. Šajn, Z. Pančevski, B. Boev, M. V. Frontasyeva, L. P. Strelkova, Heavy metal contamination of surface soils around a lead and zinc smelter in the Republic of macedonia, Journal of Hazardous Materials, 175, 896-914 (2010).

3

2. ЕкспЕрИмЕнТАлЕн дЕл

2.1. Земање и подготовка на примероци од почви

Во непосредната околина на термоелектраната Битола и градот Битола беа земени вкупно 14 примероци од почва. Локациите се дадени на слика 1. Примероците се земени до длабочина од 20 cm и се собрани според одредени стандарди за земање на примероци од почва. Секој примерок мора да биде репрезентативен, што значи мешавина на 5 соодветни примероци собрани во област во рамките на 10 х 10 m. Почвата се складира во полиетиленски кеси на кои се ставаат ознаки со координатите од местото од каде е земена почвата, како и ознаката на тоа место.Примероците од почва по собирањето се сушени на воздух на собна температура, а потоа дробени, сеени и се мелени. За разложување на примероците од почвата е применета постапка на влажно разложување под дејство на мешавина од киселини (азотна киселина, флуороводордна киселина, перхлорна киселина и хлороводородна киселина). По целосното разложување и ладење, растворот од тефлонските садови се филтрира во одмерни колби од 50 ml со што примероците се спремни за анализа.

2.2. Земање и подготовка на примероци од мовови

Собирањето на примероците од мов е реализирано според методологијата за собирање на ваков тип примероци, според стандарди спроведени во Европски истражувања за тешки метали. Мововите беа земени во непосредната и пошироката околина на термоелектраната „Битола“ при што беа земени вкупно 14 примероци. Локациите на примероците се дадени на слика 2. Главно се земени примероци од следните видови мов: Homalothecium lutescens (Hedw. Robins), Hypnum cupressiforme (Hedw.), Lencodon scinoroides и Scleropodium purum. Примероците од мов се чистат од земјата и се оставаат на воздушно сушење. По сушењето се ситнат и раствораат во микробранова печка со додавање на азотна киселина и водород пероксид. По разложувањето и ладењето, растворот од тефлонските садови се филтрира во одмерни колби со волумен од 25 ml. Колбите до марката се дополнуваат со редестилирана вода, па приготвени на ваков начин примероците се спремни за анализа.

4

Слика 1. Локации од кои се земени примероците од почва

Слика 2. Локации од кои се земени примероците од мов

БИТолА

рЕк БИТолА

БИТолА

рЕк БИТолА

5

2.3. примероци од депонијата за пепел

Од пепелта која се депонира близу до термоелектраната, земени се два примерока кои исто така се анализирани по својот состав, а извршени се и радиохемиски анализи во Институтот за јавно здравје во Скопје.

2.4. Инструментација

Определувањето на 24 елементи во примероците од почва и мов се анализирани со атомска емисиона спектрометрија со индуктивно спрегната плазма (ИСП-АЕС). Испитувањата на радиоактивноста и активноста на поедини радиоизотопи е вршена со гама спектрометрија.

3. рЕЗулТАТИ

Во сите примероци вкупно се анализирани 24 елементи: Ag, Al, As, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, K, La, Li, Mg, Mn, Mo, Na, Ni, P, Pb, Sr, V и Zn5 . Резултатите од определувањето на овие елементи во примероците од почва се дадени во Табела 1, а за примероците од мов во Табела 2. Од добиените резултати од определувањето на наведените елементи во примероците од почви (Табела 1) може да се види дека за поголем број на тешки метали нивната содржина е релативно ниска. Исклучок се повисоките вредности на содржината на цинк во примероците 11 и 13 (47,5 и 42,5 mg/kg, соодветно), на олово во примерокот бр. 12 (40,1 mg/kg) и на арсен во примероците бр. 11, 12 и 13 (147, 44 и 29 mg/kg, соодветно). Сите овие примероци се наоѓаат во непосредна близина на РЕК Битола и најверојатно тие се делумно контаминирани со овие метали преку преносот на прашина од депонијата на која на отворен простор има депонирано огромно количество пепел. Сепак, содржините на олово и цинк во овие примероци се пониски од оптималните вредности според Холандските стандарди (85 и 140 mg/kg, соодветно) според која овие почви би се дефинирале како чисти почви. Ова не се однесува и за содржината на арсенот која во примероците од почва бр. 11 и 12 е повисока од оптималната вредност. Повисоки содржини од просечните се забележуваат за кадмиум (Cd), бакар (Cu), олово (Pb) и цинк (Zn) и во примерокот бр. 4 земен во близина на градот Битола, што може да се смета дека е резултат од делумна контаминација од другите индустриски активности и сообраќајот во урбаното подрачје.

5 Сребро (Ag), алуминиум (Al), арсен (As), калциум (Ca), кадмиум (Cd), кобалт (Co), хром (Cr), бакар (Cu), железо (Fe), жива (Hg), калиум (K), лантан (La), литиум (Li), магнезиум (Mg), манган (Mn), молибден (Mo), натриум (Na), никел (Ni), фосфор (P), олово (Pb), стронциум (Sr), ванадиум (V) и цинк (Zn)

Табе

ла 1.

Резу

лтат

и од о

пред

елув

ањет

о на е

леме

нтит

е во п

риме

роци

те о

д поч

ва (д

аден

и во m

g/kg

)

6 M

. Mih

ajlo

v, L

. Bar

ando

vski

, R. Š

ajn,

T. S

tafil

ov, S

patia

l dis

trib

utio

n of

hea

vy m

etal

s in

soi

ls in

the

Repu

blic

of M

aced

onia

, Geo

logi

ca M

aced

onic

a, 3

0(1)

, 41-

54 (2

016)

.7 T.

Sta

filov

, R. Š

ajn,

Geo

chem

ical

atla

s of

the

Repu

blic

of M

aced

onia

, Fac

ulty

of N

atur

al S

cien

ces

and

Mat

hem

atic

s, Sk

opje

, 201

6, в

о пе

чат.

8 Th

e N

ew D

utch

list

, htt

p://

ww

w.e

sdat

.net

/Env

ironm

enta

l%20

Stan

dard

s/D

utch

/ann

exS_

I200

0Dut

ch%

20En

viro

nmen

tal%

20St

anda

rds.p

df

Р. б

р.A

gA

l A

sBa

C

a C

dC

r C

u Fe

H

gK

La

Li

Mg

Mn

Mo

Na

Ni

P Pb

Sr

V

Zn

10.

4540

024

12.7

682

1574

30.

0661

.47.

6226

100

0.02

319

005

28.7

17.6

892

1471

00.

8714

669

29.3

894

5.0

367

93.7

25.3

20.

5718

731

24.0

581

1025

30.

1346

.86.

7712

650

0.02

020

005

26.4

19.7

138

3151

50.

8423

509

16.8

421

5.0

202

43.2

11.4

30.

5337

463

22.7

443

2037

00.

0411

731

.126

556

0.02

818

096

20.4

30.2

911

931

801

1.05

1794

635

.612

195.

019

092

.334

.7

40.

7934

970

27.0

478

2214

40.

5885

.022

.523

005

0.01

620

007

23.4

13.9

078

4353

51.

0612

862

34.5

1167

25.8

182

72.4

134

50.

7322

633

15.2

389

2390

0.29

119

47.0

3038

30.

028

2043

03.

9142

.15

6359

341

1.58

5570

53.3

866

23.4

4811

7.5

80.8

60.

8698

9922

.244

534

800.

2550

.37.

5515

313

0.03

417

569

10.4

23.6

624

5055

51.

1513

592

25.6

268

10.3

7661

.010

.4

70.

4219

532

14.7

317

2935

0.09

24.7

2.88

7883

0.03

629

796

5.97

24.3

927

8242

20.

7231

961

6.4

352

11.2

7521

.322

.7

80.

5686

7418

.637

643

760.

4124

73.

0079

760.

016

2324

56.

165.

7921

6939

30.

7320

907

6.9

189

5.0

5225

.720

.7

90.

7216

958

18.1

566

7582

0.06

58.9

6.83

1504

90.

034

2293

616

.49.

5454

7340

80.

6416

703

16.3

233

19.6

145

43.5

22.5

100.

7722

853

25.3

573

2636

0.30

117

38.2

3289

20.

048

2752

37.

0249

.84

8746

490

1.48

4410

58.2

870

19.6

9312

6.2

111

110.

5954

937

147

428

1145

060.

2858

.125

.321

269

0.02

219

240

23.9

28.0

867

0763

72.

4988

7925

.255

418

.915

451

.447

.5

120.

5935

076

43.7

445

3271

0.22

98.8

32.6

4161

60.

042

2704

817

.050

.17

8203

2203

1.50

5918

75.8

890

40.1

7013

4.9

12.9

130.

6119

764

29.0

498

4224

0.32

74.9

23.8

2421

60.

040

2201

115

.332

.96

7397

588

1.00

1157

336

.956

02.

573

82.4

42.5

140.

5012

476

22.0

265

6168

0.49

22.2

12.8

7919

0.03

630

269

19.6

18.2

319

1063

70.

9319

909

18.9

770

14.3

6023

.919

.1

Ср.

вре

днос

т0.

6024

186

30.0

446

1494

20.

2480

.417

.420

070

0.02

922

861

15.6

24.3

157

6465

61.

1115

427

29.0

634

13.9

122

67.7

41.1

Мед

ијан

а0.

5919

763

22.2

445

4376

0.25

61.4

7.62

2126

90.

028

2201

116

.423

.66

6359

555

1.00

1466

925

.656

011

.275

.861

.025

.3

РМ6

7

6500

015

500

2800

00,

8171

3236

000

-19

000

2731

1300

010

001,

7013

000

7870

095

190

9414

0

РЕК

Бито

ла

Пеп

ел -

10,

3916

230

21,6

159

1603

00,

5515

,718

,659

050,

183

86-

6,38

3040

186

0,21

5600

19,8

178

19,5

7119

,542

Пеп

ел –

20,

4015

400

22,0

145

1543

01,

2374

,272

,362

200,

285

00-

6,20

2950

166

0,18

5870

8118

514

,369

2111

0

Хола

ндск

и ст

aнда

рди8

Опт

имал

на29

200

0.8

100

360.

3010

8514

0

Акц

иона

5562

512

380

190

1020

053

072

0

Р. б

р.A

gA

lA

sBa

Ca

Cd

Co

Cr

Cu

FeH

gK

LaLi

Mg

Mn

Mo

Na

Ni

PPb

SrV

Zn

10,

030

2324

0,42

33,9

7452

0,09

0,81

4,68

5,73

2312

0,03

4156

1,31

1,29

3409

460,

3811

84,

2418

173,

9224

,74,

8220

,3

20,

038

4975

1,29

21,9

8695

0,11

2,54

5,51

5,49

4497

0,01

6246

2,34

2,33

3641

230

0,70

140

11,1

1692

3,91

11,4

6,79

18,6

30,

013

3979

0,31

33,0

9971

0,06

0,80

3,99

4,30

3837

0,03

8015

2,65

1,23

4073

106

0,20

144

4,37

1557

3,87

25,5

4,56

20,3

40,

022

8789

0,64

77,1

9985

0,05

2,71

12,2

6,82

9380

0,02

9616

5,38

2,56

4763

148

0,28

330

7,77

1530

4,98

40,8

13,9

26,8

50,

017

2195

0,22

23,7

9626

0,06

0,42

1,60

3,33

2083

0,01

1039

60,

610,

4141

0416

10,

1012

22,

7925

220,

9114

,51,

8414

,6

60,

016

4414

0,57

63,2

1095

00,

091,

064,

924,

3038

700,

0111

680

1,91

1,51

4267

125

0,35

157

4,18

2642

1,96

23,5

5,59

18,3

70,

017

7142

0,53

44,5

9989

0,07

1,18

7,25

4,11

5629

0,03

7950

3,03

3,71

4023

880,

2753

34,

2219

312,

7819

,87,

6814

,8

80,

035

3504

0,53

44,7

9998

0,11

1,51

5,40

6,41

3638

0,04

9764

1,92

1,38

4119

192

0,24

155

6,04

2117

4,53

24,4

6,45

30,4

90,

081

7430

0,94

60,9

1261

10,

272,

1811

,913

,667

710,

0567

223,

532,

6835

3715

00,

3026

68,

6217

0720

,627

,710

,614

2

100,

016

6186

0,55

17,9

7500

0,05

0,59

3,12

2,15

4221

0,01

3447

1,83

2,61

3287

530,

1485

3,59

514

2,47

16,4

3,54

7,3

110,

041

2935

0,29

46,6

6873

0,14

0,91

2,90

4,17

3068

0,04

4015

1,57

1,58

3491

870,

1161

4,30

1209

6,08

26,3

4,77

17,0

120,

008

4939

0,53

31,0

9035

0,04

1,83

4,42

3,86

4506

0,01

4989

2,05

1,54

4228

123

0,23

122

4,04

1562

1,93

27,8

6,71

11,7

130,

015

1327

0,50

22,7

6663

0,05

0,37

1,70

3,50

1133

0,02

4525

0,76

0,74

3546

213

0,27

762,

8210

931,

7822

,81,

7813

,2

140,

011

1647

0,27

31,2

7755

0,04

0,43

1,88

2,66

1460

0,01

5591

0,66

0,98

3916

590,

1192

2,36

1400

1,28

21,2

1,87

12,2

Ср.

вред

ност

0,03

4973

0,60

44,8

9920

0,10

1,47

6,39

6,01

4669

0,03

8283

2,52

1,90

3993

138

0,31

218

5,93

1946

5,28

23,6

6,91

34,0

Мед

ијан

а0,

0244

140,

5344

,599

850,

091,

185,

405,

4938

700,

0380

152,

341,

5140

7314

80,

2815

54,

3718

173,

9124

,46,

4520

,3

Мак

едон

ија

2010

9-

2800

0,59

6284

000,

290,

928,

504,

021

000,

1166

001,

81,

225

0018

00,

1625

06,

811

005,

439

4,4

32

Табе

ла 2.

Резу

лтат

и од о

пред

елув

ањет

о на е

леме

нтит

е во п

риме

роци

те о

д мов

(дад

ени в

о mg/

kg)

9 M

. Mih

ajlo

v, L

. Bar

ando

vski

, M. V

. Fro

ntas

yeva

, T. S

tafil

ov, R

. Šaj

n, T

. Ost

rovn

aya,

Atm

osph

eric

dep

ositi

on o

f tra

ce e

lem

ents

in M

aced

onia

stu

died

by

the

mos

s bi

omon

i-to

ring

tech

niqu

e, E

nviro

nmen

tal S

cien

ce a

nd P

ollu

tion

Rese

arch

, 22(

20),

1607

7-16

097

(201

5).

8

Резултатите од анализата на примероците од мов може да укажат на евентуално загадување на воздухот со честички кои имаат зголемена содржина на некои од тешките метали. Според добиените резултати од извршените анализи на примероците од мов земени во испитуваното подрачје, може да се заклучи дека вредностите на поголемиот дел од елементите се во граници кои се блиски до оние добиени за мововите земени од целата територија на Република Македонија. Исклучок прават неколку примероци во кои имаме зголемена содржина на одредени елементи. Таков е случајот со зголемени содржини на арсен во примерокот бр. 2 (во близина на РЕК Битола и градот Битола) со содржина од 1,29 mg/kg (средната вредност изнесува 0,60 mg/kg). Релативно зголемени содржини имаат и други примероци земени во близина на депонијата на пепел (примероци бр. 4, 6, 7, 10 и 13) што може да укажува на извесно загадување на воздухот со прашина од депонијата на пепел. Зголемени содржини во однос на средните вредности имаат и бакарот, живата, оловото и цинкот, но во примероци земени во градот Битола и неговата непосредна околина. Ова укажува на емисија на честички со релативно зголемена содржина на овие елементи што е резултат на индустриската активност и сообраќајот во урбаното подрачје. Во два примерока од пепел беше анализирана специфичната радиоактивност на ториум (Th232), радиум (Ra226), калиум (K40) и цезиум (Cs137). Резултатите се дадени во Табела 3.

Табела 3. Радиохемиска анализа на пепел до депонијата на пепел во РЕК Битола

параметар радиоактивност, Bq/kgПепел - 1 Пепел -2 Почва – Битола Почви –

Кавадарци10Почви – Велес11

40K 644±58 396±15 592±21 546+118 585±86

226Ra 102±2 74±1 31±1 39+15232Th 94±3 69±1 42±1 44+18 43±5137Cs <4,4 <2,3 18±1,0 41+40 71+84

Индекс на активност12 , I1 критична вредност = 0,5

1,02 0,72 0,51 0.53 0,53

10 S. Dimovska, T. Stafilov, R. Šajn, M. V. Frontasyeva, Distribution of some natural and man-made radionuclides in soil from the city of Veles (Republic of Macedonia) and its environs, Radiation Protection Dosimetry, 138, 144-157 (2010).11 S. Dimovska, T. Stafilov, R. Šajn, Radioactivity in soil from the city of Kavadarci (Republic of Macedonia) and its environs, Radiation Protection Dosimetry, 148(1), 107-120 (2012).12 Правилникот за максимално дозволени количини на радионуклиди во металите, градежните материјали, вештачките ѓубрива, пепел од термоелектраните и отпадниот материјал од рудници и топилници (Сл. Весник на РМ, бр. 98, 2010).

9

Во Табелата 3 дадени се и вредностите на пресметаниот индекс на активност (I1) за кој во Правилникот за максимално дозволени количини на радионуклиди во металите, градежните материјали, вештачките ѓубрива, пепел од термоелектраните и отпадниот материјал од рудници и топилници (Сл. весник на РМ, бр. 98 од 21.07.2010) е наведено дека критична вредност за материјалите во кои е вклучена и пепелта од термоелектраните изнесува 0,5 доколку се применува како градежен материјал. Во секој случај, со споредба на индексите на активност добиени за радиоактивноста на примероците од пепел, тие се за скоро два пати поголеми од оние добиени за почвата од Битола и почвите од Кавадарци и Велес. Во Табелата 4 направена е споредба со добиените вредности за активноста на ториум (Th232), радиум (Ra226) и калиум (K40) со дозволените нивоа на активност според Правилникот за максимално дозволени граници на испуштање на радиоактивни материи во животната средина, начин на вршење мониторинг, водење евиденција и поднесување извештаи (Сл. Весник на РМ, бр. 162 од 30.12.2009). Според овој Правилник, односот на добиените вредности за активност за одлагање на радиоактивни супстанци во цврста состојба не треба да надминува вредност 1. Може да се види дека овој однос за 40К е далеку понизок во сите примероци, додека односот за 226Ra и 232Th се значително повисоки за примероците од пепелта отколку во примерокот од почва. Ова укажува на зголемена радиоактивност на пепелта депонирана во близината на РЕК Битола.

Табела 4. Нивоа на активност споредени со ниво на активност според Правилник 13

проба 40K 40K -однос

226Ra 226Ra - однос

232Th 232Th - однос

137Cs 137Cs - однос

пепел 1 644±58 0,43 102±2 12 94±3 6,7 <4,4пепел 2 396±15 0,26 74±1 9 69±1 4,9 <2,3почва Битола

592±21 0,39 31±1 4 42±1 3,0 18 0,05

ниво на активност според правилник 1

1500 8 14 380

13 Правилник за максимално дозволени количини на радионуклиди во металите, градежните материјали, вештачките ѓубрива, пепел од термоелектраните и отпадниот материјал од рудници и топилници (Сл. весник на РМ, бр. 98 од 21.07.2010)

10

11

ЗАклучок

1. Од испитувањата на примероците од почви може да се заклучи дека за поголем број на тешки метали нивната содржина е релативно ниска, освен во примероците земени од околината на РЕК Битола кои имаат зголемени содржини на олово и арсен. Ова најверојатно се должи на делумна контаминација на почвите со овие метали преку преносот на прашина од отворената депонија на пепел.

2. Според добиените резултати од извршените анализи на примероците од мов може да се заклучи дека примероците земени во околината на РЕК Битола имаат зголемени содржини со арсен што укажува на извесно загадување на воздухот со прашина од депонијата на пепел. Во примероци земени во градот Битола и неговата непосредна околина има зголемени содржини и на бакар (Cu), жива (Hg), олово (Pb) и цинк (Zn) што укажува на загадување на воздухот од индустриската активност и сообраќајот во урбаното подрачје.

3. Резултатите од определувањето на специфичната радиоактивност на пепелта од РЕК Битола укажуваат на двојно поголема вредност на индексот на активност од критичната вредност. 4. Овие прелиминарни испитувања укажуваат на тоа дека пепелта депонирана на отвореното јаловиште на РЕК Битола е извор на прашина која содржи одредени тешки метали и има зголемена радиоактивност и претставува потенцијална одредена опасност за околното население.

12