|| مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل)ع(... || 85 ||

چکیده چنــدی از اتفاقــات مهــم زندگــی حضــرت ابراهیــم؟ع؟ در بابل-بین النهریــن رقم خــورده، بنابرایــن نــام آن حضــرت بــرای مــردم بابــل آشــنا بــوده اســت. شــهر بابــل یکــی از تمدن هــا و شــهرهای واقــع در جنــوب بین النهریــن اســت. مــردم بابــل خــدای یکتــا و بــزرگ را نمی شــناختند و بت هــای ســنگی را می پرســتیدند، تــا این کــه حضــرت ابراهیــم؟ع؟ پــس از حضــورش در ایــن شــهر، بت هــای معبــد ایــن شــهر را درهــم شکســت گلســتان شــد. او کوهــی از آتــش انداختنــد و آتــش بــرای او و به همیــن دلیــل وی را بــه دســتور نمــرود داخــل کــه مــورد ابتــاء کــه به جــز خالــق یکتــا بــر هیچ چیــز دیگــر ســجده نکــرد؛ پیامبــری مســلمانی پاك دیــن بــود گرفــت و هربــار ســربلند از آزمایــش الهــی، خــود را بــه معبــودش نزدیك تــر یافــت. یکــی از آزمایشــات قــرار ــی ا ســت و ــاری تعال ــد ب حضــرت ابراهیــم؟ع؟، »ذبــح« فرزنــدش حضــرت اســماعیل؟ع؟ بــه دســتور خداونگرفــت و تــاج خلیــل الهــی1 را کــه او مقــام خلــت را از درگاه پــروردگار خــود بعــد از ایــن آزمایــش الهــی بــود کریــم2 آمــده اســت. اثــر مهرهــای منقــوش از جملــه برســر نهــاد. وقایــع زندگــی او به صــورت مفصــل در قــرآن کــه مــا را از زمــان باســتان و تحــوالت اجتماعــی آن هــا منابــع تصویــری و مکتــوب و یکــی از راه هایــی اســت آشــنا می ســازد. بــا مطالعــه بــر روی اثــر مهرهــا و نقــوش آن هــا می تــوان بــا زندگــی اجتماعــی مردمــان پیــش از تاریــخ و نحــوۀ فعالیت هــا، آداب و رســوم، اعتقــادات، ســنن و خصوصیــات زندگی شــان آشــنا شــد. یکــی کــه نقــش ترسیم شــده کاوش باستان شــناختی شــهر بابــل، »اثــر مهــری« اســت از مهم تریــن یافته هــای کــه "مضمــون" آن گل منقــوش، روایــت بریــدن ســر شــخصی )ذبــح( را تداعــی می کنــد بــر روی ایــن قطعــه کــه چــه ارتبــاط قابل قیــاس بــا ذبــح حضــرت اســماعیل؟ع؟ اســت. ســؤال اصلــی ایــن پژوهــش ایــن اســت معنایــی و زمانــی بیــن واقعــۀ تاریخــی ذبــح حضــرت اســماعیل؟ع؟ بــا اثــر مهــر به دســت آمده از بابــل وجــود دارد؟ بــا فــرض داشــتن ارتبــاط معنایــی در مضمــون هــر دو داســتان، در ایــن نوشــتار ســعی شــده اســت واقعــۀ کریــم و منابــع دینــی و کــه یکــی از مهم تریــن قصــص مختلــف قــرآن تاریخــی ذبــح حضــرت اســماعیل؟ع؟ عرفانــی ادبــی اســت، بــا یکــی از مهم تریــن یافته هــای تصویــری باستان شــناختی از شــهر بابــل )شــامل اثــر کــرده کــه مشــابه بــا واقعــۀ تاریخــی ذبــح حضــرت اســماعیل؟ع؟ اســت( را بازگــو مهــری از صحنــۀ قربانــگاه

گــردد. و ارتبــاط بیــن ایــن دو ارائــه کلیدواژگان: حضرت ابراهیم؟ع؟، ذبح، حضرت اسماعیل؟ع؟، بابل، اثر مهر.

مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل؟ع؟ در متون مذهبی با یافته های باستان شناختی از بابل-بین النهرین

Iخلیل اهلل بیک محمدی)صص: 98 - 85(تاریــخ دریافت: 1396/12/24تاریخ پذیرش: 1397/02/17

khalil_bm@yahoo.com .دکترای باستان شناسی ، مدیر دفتر پژوهش و آموزش حوزۀ هنری استان همدان .I

|| 139

7 ن

ستاـــــــ

ابـــ|| ت

م دو

ل ـــــا

ــــــــــــــ

ـــــــســ

|| 4

رۀما

ــــــــــــــ

ــــــــــــــ

شـ ||

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| 86 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

مقدمهــرای هدایــت انســان های هم عصــر خــود فرســتاده ــه ب ک ــران الهــی اســت ابراهیــم؟ع؟ از بزرگ تریــن پیامبکــه ازطــرف اســماعیل، جــد پیامبــر بزرگــوار اســام)ص( و ازطــرف اســحاق، جــد پیامبرانــی شــد؛ پیامبــری چــون موســی و عیســی؟ع؟ اســت. ابراهیــم؟ع؟ در طــول زندگــی خــود بــا ســختی ها و مشــقات فراوانــی کریــم )ســوره های ابراهیــم، نســاء، آل عمــران، نحــل( بخش هــای مختلــف مواجــه شــد. خداونــد در قــرآن وقایــع زندگــی حضــرت ابراهیــم را به صــورت مفصــل بیــان فرمــوده و شــأن و مقامــی بــس واال را بــه او کــه ح ماجــرای حضــرت ابراهیــم اختصــاص یافتــه اختصــاص داده اســت. بخشــی از تــورات نیــز بــه شــراز -ســفر پیدایــش، بــاب دوازدهــم- بــا ذکــر ســفرهای ابراهیــم آغــاز می گــردد و بــا نقــل جزئیــات زندگــی او ادامــه می یابــد و بــه وفــات او ختــم می شــود. امــا انجیــل به صــورت مجــزا از زندگــی ایــن پیامبــر الهــی گــون دینــی و بــرای اثبــات ایــن مطالــب، گونا ح مباحــث ســخنی بــه میــان نیــاورده اســت و تنهــا هنــگام طــرکریــم و عهدیــن کوتــاه بــه بعضــی از زوایــای ایــن واقعــۀ تاریخــی داشــته اســت. بــا مقایســۀ قــرآن اشــاراتی کــه برخــی از قســمت های اصلــی )بــرای اطــاع بیشــتر در ایــن بــاب ن.ک: نجفــی، 1381( روشــن می شــود کریــم به عنــوان بخش هــای و مهــم ایــن واقعــۀ تاریخــی در تــورات و انجیــل ذکــر نشــده، درحالی کــه قــرآن مهــم زندگــی خلیــل خــدا از آن یــاد می کنــد؛ »الاحــب االفلیــن« مناظــره بــا قــوم بت پرســت، بــه آتــش افکنــدن کریــم و عهــد قدیــم بازتــاب کــه در قــرآن کعبــه و چگونگــی زنــده شــدن مــردگان. در قســمت هایی او، بنــای ع روایــت و جزئیــات واقعــۀ تاریخــی بــه چشــم می خــورد. گاه تفاوت هــای چشــم گیری در نــو یافتــه اســت، گاه متوســل کــه بــه عبــارت دیگــر، در روایــت تــورات، ابراهیــم تنهــا منزلــت یــك شــخصیت تاریخــی را دارد گاه در رفتــارش نســبت بــه همســر و فرزنــدش نوعــی کــم حــران( و بــه دروغ می شــود )در ماجــرای ســاره و حاــر اخــراج ــه پــس از خواســتۀ ســاره مبنی ب ک ــز در ماجــرای هجــرت هاجــر ــم و بی عدالتــی روا مــی دارد. نی ظلهاجــر و پســرش از خانــه، خداونــد ابراهیــم را تنهــا به دلیــل این کــه »نســل تــو بــه اســحاق خوانــده خواهــد

شــد« بــه شــنیدن ســخن ســاره فــرا می خوانــد )نجفــی، 1381(.قصــص مختلــف حضــرت ابراهیــم؟ع؟ در متــون تفســیری نیــز بازتــاب چشــم گیری دارد. مفســران کــه مربــوط بــه زندگــی ایــن پیامبــر خداســت، به صــورت مشــروح بــه بخش هــای قــرآن در تفســیر آیاتــی ــا موشــکافی نظــر ــل رخدادهــای زندگــی ابراهیــم ب ــاره عل ــد و درب کرده ان ــع زندگــی وی اشــاره مختلــف وقایکریــم پیوســته الهام بخــش معنویتــی عظیــم در دل هــای عرفــای مســلمان بــوده و بنابرایــن داده انــد. قــرآن کریــم ج نهــادن قــرآن بســیاری از الگوهــای قرآنــی در ادبیــات عرفانــی مــا بازتــاب یافتــه اســت. تکریــم و ارکــه بســیاری از عرفــا دربــارۀ ایــن شــخصیت واالی قرآنــی بــه تفکــر و تعمــق بــه ایــن پیامبــر الهــی ســبب شــده کننــد. ابراهیــم؟ع؟ در سراســر زندگــی خــود از آزمایش هــای پرداختــه، زوایــای مختلــف زندگــی او را بررســی کــه پــروردگار متعــال او را بــه آن هــا آزمــود، ســربلند بیــرون آمــد. از نــکات قابل توجــه در مــورد گونــی گوناحضــرت ابراهیــم حضــور وی در شــهر بابــل و مباحــث و وقایــع مختلــف اســت. امتحــان الهــی حضــرت کــه از فرازهــای بلنــد زندگــی ایــن پیامبــر بــزرگ الهــی اســت، کــردن فرزنــد خویــش، ابراهیــم؟ع؟ در قربانــی گرفتــه اســت. به دلیــل اجمــال موجــود در آیــات مربــوط بــه واقعــۀ تاریخــی کریــم مــورد اشــاره قــرار در قــرآن ذبــح و عــدم بیــان فرزنــد قربانــی و محــل ذبــح، از صــدر اولیــۀ اســام در تعییــن نــام ذبیــح در بیــن مفســران اســامی اختاف نظــر وجــود داشــته اســت، امــا ایــن اختافــات از قــرن هفتــم هجــری به بعــد فروکاســته و نــام اســماعیل؟ع؟ به عنــوان نامــزد قربانــی در ســنت اســامی بــه ثبــت رســیده اســت. امــروزه برخــی مستشــرقان کرده انــد و ذبیــح اهلل خوانــدن کــه منابــع اولیــۀ اســام، اســحاق؟ع؟ را به عنــوان ذبیــح اهلل معرفــی مدعی انــد ــا یهودیــت در متــون و تفاســیر اســامی وارد شــده اســماعیل؟ع؟ قرن هــا بعــد بــه دالیلــی از جملــه رقابــت بگســترده بــودن تفاســیر ذبیــح، در ایــن نوشــتار اســت. )آقاحســینی و زراعتــی، 1381: 60-58(. به دلیــل

نــکات مهــم مصــداق ذبیــح اهلل آورده شــده اســت.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل)ع(... || 87 ||

گلــی منقــوش به جامانــده از مهرهــای مســطح و اســتوانه ای از جملــه منابــع تصویــری و لوحه هــای مکتــوب روایت کننــدۀ تحــوالت اجتماعــی و فرهنگــی ادوار مختلــف تاریخــی از هــزارۀ چهــارم ق.م تــا اواخــر دورۀ ساســانی بوده انــد. بــا مطالعــه بــر روی اثــر مهرهــا و نقــوش آن هــا می تــوان بــا زندگــی اجتماعــی و نحــوۀ فعالیت هــا، آداب، رســوم و اعتقــادات، ســنن و خصوصیــات زندگی شــان آشــنا شــد. یکــی از مهم تریــن کــه نقــش ترسیم شــده بــر روی ایــن کاوش باستان شــناختی شــهر بابــل، »اثــر مهــری« اســت یافته هــای کــه »مضمــون« آن قابل قیــاس بــا واقعــۀ تاریخــی ذبــح گل منقــوش، تصویــر قربانگاهــی اســت قطعــه کریــم اســت. بــرای تحلیــل ایــن اثــر هنــری در ایــن بیــن به گفتــۀ »روژه حضــرت اســماعیل؟ع؟ در قــرآن ــازۀ ســادۀ شــخصی کــه هنــر یــک ب کــه معتقــد اســت: »مدت هاســت دریافته ایــم باســتید« اشــاره می کنیــم ــد سرنوشــت جوامــع انســانی ــذارد و می توان ــر می گ ــر زندگــی جمعــی انســان ها اث بی نتیجــه نیســت، بلکــه بکنــد«. بایــد از خــود بپرســیم آیــا ایــن رابطــه دو ســویه نیســت؟ آیــا هنــر خــود یــک فــرآوردۀ زندگــی را دگرگــون جمعــی انســان نیســت؟ و سرنوشــت آن وابســته بــه سرنوشــت جوامــع انســانی نمی باشــد؟ )باســتید، به نقــل از: رفیع فــر، 1381: 6(. بایــد در تفســیر آثــار هنــری و نقش هــای ترسیم شــده در هــر جامعــه و فرهنــگ ابتــدا

بــه یــک جامعه شناســی مردمــی پرداخــت و ســپس بــه تحلیــل و نقــد هنــر آن.

روش تحقیق در ایــن نوشــتار، مهم تریــن بخش هــای فرمــان ذبــح حضــرت اســماعیل؟ع؟ بــه حضــرت ابراهیــم؟ع؟، یافته هــای بــا قــرآن و منابــع دینــی و مشــهورترین متــون تفســیری و عرفانــی مرتبــط و تطبیــق آن در ــه به صــورت اســنادی و باستان شــناختی در شــهر بابــل - عــراق بررســی شــده اســت. تحقیــق در ایــن مقالکــه بــا مراجعــه بــه تفاســیر و متــون مذهبــی و عرفانــی و بازتــاب دیــدگاه کتابخانــه ای و تحلیــل محتواســت

ــار بــه رشــتۀ تحریــر درآمــده اســت. عرفــا و مفســران در ایــن آث

شهر و تمدن بابلکــه از نخســتین تمدن هــای بشــری اســت، در چندیــن شــهر باســتانی شــکوفا تمــدن بین النهریــن یــا ســومری کــه یکــی از باشــکوه ترین و تأثیرگذارتریــن آن هــا بابــل بــوده اســت. شــهرهای ایــن تمــدن همگــی از شــده کامــا شــهری یافته انــد. بابــل هســته ای روســتایی بــا رشــدی ســازمان یافته بــه شــهر تبدیــل شــده و هویتــی کتــب مقــدس نیــز از ایــن قاعــده مســتثنی نبــوده اســت، آوازۀ افســانه ای ایــن شــهر حتــی از البــه الی خطــوط کشــفیات انجام شــده در قــرن نوزدهــم میــادی مســیحیان و یهودیــان نیــز نمایــان اســت؛ شــگفت آن کــه بــا کــه بزرگ تریــن گلــی« دست نوشــته ســومری ها و بابلی هــا و جســتجوی بقایــای شــهر و به ویــژه »الــواح اســت، مشــخص بــوده باستان شناســان توســط باســتان، از دنیــای کتابخانه هــای مکتــوب مکشــوف کــه افســانۀ بابــل دور از حقیقــت نبــوده اســت. آن چــه بابــل را از ســایر شــهرهای ایــن تمــدن متمایــز گردیــد می ســازد، اقتــدار تاریخــی آن و عظمتــش به خصــوص در زمــان بخت نصــر اســت. ایــن اقتــدار نشــان از کالبــدی دارد ــۀ آن در ابعــاد ــور هنرمندان ــر در تمــام جنبه هــای زندگــی مردمــان و تبل وجــود اندیشــه ای برتو به راســتی می تــوان داســتان تاریخــی ایــن شــهر و تأثیــرش را بــر ســایر ســرزمین ها، چــه در همــان دوران و

ــه نامیــد )شــی یرا، 1341، 7(. چــه در روزگاران پســین، اندیشــه ای هنرمندانگرفتــه اســت. پایتخــت ســرزمین باســتانی بابیلونیــا، شــهر جغرافیــا: بابــل در جنــوب بین النهریــن قــرار کیلومتــری رودخانــۀ فــرات، در جنــوب شــهر بغــداد امــروزی کنونــی آن در هشــتاد بابــل »الحیلــه« جایــگاه ــا و ــر پهن کیلومت ــه در پهن تریــن نقطــه، حــدود شــصت و پنــج ک ــد ــك و بلن ــع اســت. ایــن ســرزمین باری واقکشــور عیــام، از جنــوب کشــور آشــور، از شــرق بــا کیلومتــر مربــع وســعت دارد، از شــمال بــا حــدود ســیزده هــزار Burrell,( ،)1 و غــرب بــا ســرزمین حجــاز و از جنوب شــرقی بــا خلیــج فــارس همســایه بــوده اســت )نقشــه

.)1994, Vol. I, p. 125

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| 88 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

.)Http://Www.Biblesoft.Com( نقشۀ 1. نقشۀ جغرافیایی تمدن و شهر بابل در بین النهرین و عراق امروزی

تاریــخ: تاریــخ ســرزمین بابلونیــا و به دنبــال آن شــهر بابــل، دارای فــراز و نشــیب های بســیار اســت. بارهــا ایــن شــهر مــزۀ تلــخ شکســت و ویرانــی را چشــیده، ولــی دوبــاره بــه یــاری خــرد سیاســت گزاران و مردمانــش روی پــا ایســتاده اســت، تــا ســرانجام بابــل از باشــکوه ترین شــهرهای تاریــخ بشــری گردیده اســت. بخت نصر کلمــۀ بابــل برگرفتــه کتــاب مقــدس عهــد عتیــق، بابــل »بــاب ال« به معنــی دروازۀ خداســت، بنابــر نوشــتۀ ــه آســمان کــه ب ــا ایــن هــدف ج بلنــدی را ب ــر کــه فرزنــدان نــوح؟ع؟ آن را ســاخته و ب ــوده از ریشــۀ عبــری بشــهری در ناحیــۀ شــنار )Shinar( راه یابنــد در آن بنــا می نهنــد، ولــی خداونــد آنــان را بــا ایــن عمــل غرورآمیــز گشــته و ایشــان را از تــرس، گهــان ســرنگون ج نا کار را مانــع آمــد، یعنــی: »آن بــر عقــاب فرمــود و اتمــام آن کندگــی در زبان هــا«ی ایشــان روی داد )ســفر پیدایــش، بــاب گفتــن فرامــوش شــد و از ایــن رو پرا ســخن 9/11-1( آن چــه در مــورد ایــن ســرزمین در انجیــل آمــده اســت، بیشــتر بــه زمــان حمورابــی )هــزارۀ دوم ق. کبیــر بازمی گــردد )PC Study Bible(. در انجیــل آمــده کــوروش م( تــا ســقوط بابــل حــدود 550 ق. م بــه ــام ــه ن ــد، مــردی ب ــان مشــترك ســخن می گفتن ــك زب ــه ی ــان ب ــام مردم ــه تم ک ــوح، ــان ن ــس از طوف اســت: پکتــاب در کــرده و دینــی یگانــه را بنیــان نهــاد. در ایــن نمــرود )Nimrod( از نــوادگان پســر نــوح شــهری را بنــا گفتــه شــده اســت؛ کــه بامــش بــه بهشــت می رســد ســخن ها ج نامــدار آن مــورد ســاختمان، ایــن شــهر و بــرکــه چگونــه خداونــد از آســمان بــه زمیــن آمــد تــا »بشــر سرشــار از خودبینــی« را بــا ایجــاد گفتــه شــده هم چنیــن ــا از کنــد. بدیــن روش، بشــر مجبــور می شــد ت انبــوه آشــفته ای از زبان هــا و نیــز اختافــات نــژادی مجــازات کنــده شــود )PC Study Bible(. از کــرده و بــارور باشــد و روی همــۀ زمیــن پرا فرمــان اصیــل الهــی پیــروی کــه پایتخــت پادشــاهی بابلی هــا کهنــی اســت دیــدگاه تاریخ شناســان جدیــد، بابــل نــام شــهر باســتانی بســیار کلدانی هــا بــوده، دو هــزار ســال ق.م بــه وجــود آمــده و بــا پیــروزی ایرانیــان و پــس از ایجــاد شــهر تیســفون و کنــون در نزدیــك فــرات، نزدیــك شــهر جدیــد حلــه موجــود اســت ویــران شــده اســت. ویرانه هــای بابــل هم اکــه دســتگاه های دینــی دنیــای امــروز، )شــی یرا، 1341: 33(. یــادآوری ایــن نکتــه خالــی از لطــف نیســت

.)Northcott, 1988: P 47( ریشــه در ایــن ســرزمین باســتانی دارنــدبابلونیــا ســرزمین بی ماننــد شــکوه و بالندگــی و رشــد دوران همه جهــت، از دوم بخت نصــر دوران کــه در ســال 605 ق.م. بــه پادشــاهی رســید، بابــل را بــه اوج شــکوفایی خــود رســاند. در زمینــۀ اســت. وی کــه یــك قــرن بعــد هــرودت، فرهنــگ، ادبیــات، هنــر و معمــاری آثــار باارزشــی از عصــر بخت نصــر باقــی مانــده

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل)ع(... || 89 ||

کــه تاریخ شــناس یونانــی از آن می نویســد. از ارزشــمندترین آنــان می تــوان »باغ هــای معلــق« را نــام بــرد گنجینه هایــی یونانی هــا آن را یکــی از شــگفتی های هفتگانــۀ عالــم نــام می بردنــد. بخت نصــر بــا اســتفاده از کــه از ســایر ملــل به دســت مــی آورد، شــهر بابــل، پایتخــت ســرزمین بابــل و یکــی از ارزشــمندترین شــهرهای ــتقل و ــی مس ــی اول در 1921 م. دولت ــگ جهان ــد از جن ــاد )Chisholm, 1991: P 33(. بع ــا نه ــان را بن جهملــی بــه نــام نویــن عــراق در ســرزمین بابلونیــا تأســیس شــده اســت )شــی یرا، 1341: 53-54(. آن چــه از آن کاخ تابســتانی بخت نصــر، کــه ویرانه هــای ســرزمین افســانه ای در عــراق امــروزی باقــی مانــده، تلــی اســت کاخ دیگــر و نیــز معبــد خــدای مــردوك و زیگــورات و یــك منطقــۀ مســکونی را دروازۀ ایشــتار و چنــد مجموعــه

.)Roux, 1993: P. 101( ــر می گیــرد. قســمت هایی از دروازۀ ایشــتار بازســازی شــده اســت درب

حضرت ابراهیم؟ع؟ در بابلبابــل در جنــوب بین النهریــن شــاهد اتفاقــات تاریخــی بســیاری اســت. یکــی از ایــن اتفاقــات مهــم در زمــان کــه در ایــن ســرزمین حکومــت می کــرد. مــردم بابــل خــدای یکتــا و پادشــاهی به نــام »نمــرود« می باشــد بــزرگ را نمی شــناختند و مشــغول پرســتش بت هــای ســنگی بودنــد تــا این کــه حضــرت ابراهیــم؟ع؟ بــه دنیــا آمــد. پــس از مــرگ پــدر و مــادرش، سرپرســتی حضــرت ابراهیــم؟ع؟ را عمویــش آزر بت تــراش برعهــده ــوزش ــرت آم ــه آن حض ــا را ب ــتش بت ه ــاختن و پرس ــی س کودک ــود، از ــاز ب ــردی بت س ــود م ــه خ ک ــت. او گرفکــه کــرد کــه چگونــه می تــوان بتــی را پرســتش مــی داد و ایــن بــرای حضــرت ابراهیــم ســؤال بزرگــی بــود کــه مشــغول کــه بــه خــدای یکتــا اعتقــاد داشــت، روزی ســاختۀ دســت انســان اســت؟ حضــرت ابراهیــم؟ع؟ گفتــن در دشــتی بــود، حضــرت جبرائیــل بــر او نــازل شــد و ایشــان بــه پیامبــری برگزیــده شــدند. چنــدی ذکــر ج از شــهر رفتــه بودنــد، حضــرت ابراهیــم؟ع؟ بــه کــه اهالــی شــهر بــرای انجــام مراســمی بــه خــار بعــد در شــبی کــه بهانــۀ بیمــاری در شــهر مانــد و بــه امــر خــدا وارد بت خانــه شــد و همــۀ بت هــا را در هــم شکســت و تبــری را ج شــد. از آن جایی کــه خدمــت کار بتکــده ایشــان گذاشــت، ســپس خــار بــا خــود داشــت بــر دوش بــت بــزرگ گــزارش داد و بــه این ترتیــب ابراهیــم؟ع؟ گ -وزیــر نمــرود- را دیــده بــود، شکســتن بت هــا را بــه هارپــاــه ک ــد ــد و ایشــان فرمودن کردن ــان را ســؤال ــه خدای ــت ب ــد. علــت شکســتن بت هــا و اهان ــزد نمــرود بردن را نکاری ــام ــه حرکــت نیســتند و توانایــی انج ــادر ب ــا ق گفــت: بت ه ــزرگ« اســت. نمــرود در جــواب ــت ب کار »بکــه قــادر بــه کــه حضــرت ابراهیــم؟ع؟ فرمودنــد: چگونــه خدایانــی را می پرســتید را ندارنــد. در اینجــا بــود ــا آن حضــرت را بــه کــه از ایــن پاســخ عصبانــی شــده بــود، دســتور داد ت انجــام هیــچ کاری نیســتند. نمــرود ک در میــدان شــهر بیندازنــد تــا درســی بــرای عبــرت دیگــران باشــد. در آن شــب درون آتشــی بــه بلنــدی افــادر میــان انبــوه مــردم، حضــرت ابراهیــم؟ع؟ را توســط منجنیقــی در آتــش انداختنــد، ولــی بــه اذن خداونــد گلســتان تبدیــل شــدند. او بانــگ بــرآورد: »خداونــد بــزرگ و یکتــا خالــق آتــش بــر وی ســرد شــد و هیزم هــا بــه ــدی ــا و مانن ــت و همت ــاز و یکتاس ــت. او بی نی ــی اس کس ــه زادۀ ــد و ن ــه می زای ــد، ن ــات می باش ــا و مخلوق دنیکــه جــان می بخشــد و جــان می ســتاند«. بــه دســتور نمــرود ابراهیــم را بــه زنــدان می آورنــد نــدارد و اوســت گفــت: »مــن هســتم کــرد و کشــت و دیگــری را آزاد و در آنجــا از دو زندانــی محکــوم بــه مــرگ، نمــرود یکــی را کــه می توانــم جــان دهــم و جــان بســتانم و فــردا هــم بــا خــدای تــو خواهــم جنگیــد«. فــردای آن روز نمــرود گذاشــت و رهــا کمــان ــرد و آمــادۀ جنــگ شــد. تیــری در ک ــل رفــت و اظهــار قدرتمنــدی ج باب ــر ــاالی ب ــه ب بگهــان مگســی از ســوراخ بینــی وی وارد مغــز او شــد و بــه دســتور خــدا زنــده کــه نا کــرد. همه جــا در ســکوت بــود کــه خــود را خــدای بــزرگ بابــل می دانســت، از کمــی بعــد، نمــرود کــرد. مانــد و شــروع بــه خــوردن مغــز نمــرود

کــرد )طاه ری اح م ــدی ، 1363، 10-55(. شــدت درد جــان بــه جــان آفریــن تســلیم

آزمایش الهی حضرت ابراهیم؟ع؟ و ذبح اسماعیل؟ع؟پــروردگار متعــال همــواره بنــدگان خــود را بــا آزمون هــای مختلفــی می آزمایــد تــا میــزان خلــوص بندگــی

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| 90 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

ــا ــتند. چه بس ــرار داش ــات ق ــن ابتائ ــرض ای ــز در مع ــی نی ــران اله ــود. پیامب ــن ش ــان روش ــرای خودش ــا ب آن هکــه بــرای دیگــر کــه انبیــا بــه آن هــا مبتــا می شــدند، بســیار ســخت تر از آزمایش هایــی بــود آزمون هایــی کــه انســان ها پیــش می آمــد. واقعــۀ تاریخــی ذبــح اســماعیل توســط پــدرش نیــز یکــی از آزمایش هایــی بــود

خداونــد پیامبــر خــود را بــدان آزمــود )میبــدی، 1361ج1: 352(.اولیــن نکتــۀ مهــم در واقعــۀ تاریخــی ذبــح فرزنــد، مســأله ذبیــح اســت. دربــارۀ این کــه ذبیــح اســماعیل اســت یــا اســحاق، اختاف نظــر وجــود دارد. مفســران نیــز در این بــاره نظــرات معتقــدان بــه ذبیــح بــودن گرچــه ع پرداخته انــد. ا کــرده و به صــورت مفصــل بــه ایــن موضــو ح اســحاق و اســماعیل را بــا دالیــل آن مطــربیشــتر عرفــا از اســماعیل به عنــوان ذبیــح یــاد می کننــد، امــا در منابعــی هــم نــام اســحاق ذکــر شــده اســت. کــه در انتســاب آن بــه عطــار نیشــابوری تردیــد وجــود دارد، هــرگاه نامــی از ابراهیــم در »جوهــر الــذات« و اســماعیل آمــده، پــس از آن از اســحاق یــاد می گــردد. در همــۀ ایــن مــوارد، لفــظ »قربــان و قربانــی« در ــه کار رفتــه اســت. در متــون تفســیری همــۀ جزئیــات ــرای اســحاق ب ــر »ســربریده« ب مــورد اســماعیل و تعبیگفتــن خــواب بــرای فرزنــد، تســلیم پــدر و پســر دربرابــر فرمــان واقعــۀ تاریخــی، از خواب دیــدن ابراهیــم، ــا وسوســۀ هاجــر، اســماعیل و ابراهیــم توســط شــیطان و پرتــاب ســنگ الهــی، بــردن فرزنــد بــه قربانــگاه تــت. ــده اس ح ش ــر ــل مط ــورت مفص ــد، به ص ــب خداون ــه از جان ــتادن فدی ــو و فرس ــدن چاق ــیطان، نبری ــه ش بگاه اختافاتــی در زمــان و مــکان خــواب دیــدن ابراهیــم در ایــن متــون بــه چشــم می خــورد؛ ابوالفتــوح البتــه کــه ابراهیــم در شــب ترویــه، خــواب ذبــح را دیــد )رازی، 1385ق، ج 9، 321(. طبرســی رازی معتقــد اســت کــه ابراهیــم به همــراه ســاره بــه ســفر حــج مشــرف شــده بــود، نیــز خــواب ذبــح را مربــوط بــه زمانــی می دانــد کــرده و خــود بــا کــرد و رمــی جمــره را به جــا آورد. ســپس خانــواده را بــه زیــارت امــر کــه پــس از آن قصــد منــا کــی فرزنــدش بــه جمــرۀ وســطی رفــت و قصــد قربانــی فرزنــد را نمــود )طبرســی، 1358: 214(. روایتــی نیــز حاکــه پــس از رشــك ســاره نســبت بــه هاجــر و اخــراج اســماعیل و مــادرش از خانــۀ ســاره، ایــن از آن اســت ــه ابراهیــم؟ع؟ می پردازنــد، گرفــت )همــان: 34(. درحالی کــه عرفــا به علــت فرمــان ذبــح ب اتفــاق صــورت صاحبــان متــون تفســیری دربــارۀ علــت این کــه خداونــد در خــواب، فرمــان ذبــح فرزنــد را بــه ابراهیــم داد، کــرد؛ اول این کــه ابراهیــم ســخن می گوینــد. از نظــر مفســران دلیــل ایــن مســأله را در دو علــت بایــد جســتجو از پیامبــران مرســل بــود؛ یعنــی جبرئیــل را می دیــد و صدایــش را می شــنید و می توانســت عاوه بــر مشــافهه، بــه آواز جبرئیــل و یــا مرســل خــواب، دســتور خــدا را دریافــت نمایــد و این کــه خداونــد او را بــه خــواب فرمــان کنــد. علــت دوم این کــه ایــن فرمــان امــری ع پیغامبــری را تجربــه کــه او هــر ســه نــو داد بــرای ایــن بــود کــه ابراهیــم بــا خداونــد کــه ابراهیــم مأمــور بــه انجامــش شــود، بلکــه نــذری بــود مطلــق از جانــب خــدا نبــود کــرد؟ کــه آیــا پیامبــرش بــه نــذر خــود وفــا خواهــد بســته بــود و اینــك پــروردگار می خواســت تــا او را بیازمایــد کــه کــرد و نیــت آن نــذر او، کشــتن فرزنــد را از ابراهیــم نمی خواســت، بلکــه همــی درواقــع خداونــد او طلــب

کنــد یــا نــه )طبــری 1365، ج 6-5: 1530(. وفــا بــا ســاره چــون بچــه دار نشــدند، حضــرت ابراهیــم؟ع؟ ازدواج حضــرت از گذشــت ســال ها از پــس کــرد و از وی صاحــب فرزنــد پســری بــه کنیزشــان بــود ازدواج کــه ابراهیــم؟ع؟ بــه اصــرار ســاره بــا هاجــر نــام اســماعیل شــد. ســاره از حســادت بــه عاقــۀ بیشــتر ابراهیــم؟ع؟ بــه هاجــر، هاجــر و فرزنــدش را از خانــه کــه آن هــا را بــه منطقــۀ بیابانــی ای کــرد. ازطــرف خداونــد وحــی بــر حضــرت ابراهیــم؟ع؟ نــازل شــد بیــرون کــرد. پــس از تمــام شــدن ذخیــرۀ آب کــوه صفــا و مــروه بــرده و رهــا ســازد و آن حضــرت نیــز ایــن کار را بیــن دو کــوه صفــا و مــروه ســراب کــه از تشــنگی بی قــراری می کــرد، مــادر به دنبــال آب بــر قلــۀ دو هاجــر، اســماعیل کــرد. در آن لحظــه بــه اذن خــدای کــوه را طــی آب می دیــد و بــرای آوردن آب هفــت مرتبــه مســافت بیــن دو گذشــت توانــا و مهربــان از ضربــۀ پــای اســماعیل؟ع؟ بــر زمیــن، چشــمه ای جوشــید و خروشــان شــد. ســال ها ــردن فرزنــدش اســماعیل؟ع؟ ک ــی ــد جهــت قربان ــه فرمــان خداون ــه روزی حضــرت ابراهیــم؟ع؟ ب ــا این ک تــود، ابتــدا او را نشــناخت. از ــا و برومنــد شــده ب ــی زیب ــه اینــک جوان ک ــدن فرزنــدش ــا دی راهــی آنجــا شــد. ب

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل)ع(... || 91 ||

ــه بزرگــی ــود و ب ــد الزم االجــرا ب ــی چــون امــر خداون ــرد بســیار غمگیــن شــد، ول ــد او را قربانــی می ک ــه بای این کگذاشــت. اســماعیل؟ع؟ هــم و مهربانــی خداونــد ایمــان داشــت، لــذا ایــن امــر را بــا اســماعیل؟ع؟ در میــان کــه بــه خداونــد یکتــا ایمــان داشــت، فرمــان خــدا را پذیرفــت و به همــراه پــدرش راهــی قربانــگاه شــد. در کــردن حضــرت ابراهیــم؟ع؟ بارهــا ظاهــر شــد و هربــار آن حضــرت ســنگی بیــن راه شــیطان بــرای منحــرف ــا این کــه بــه محــل مــورد نظــر رســیدند. حضــرت ابراهیــم؟ع؟ چاقــو به طــرف شــیطان پرتــاب می نمــود، تگهــان حضــرت جبرائیــل؟ع؟ فرمــود: »ابراهیــم، تــو از گــردن اســماعیل؟ع؟ نهــاد، ولــی چاقــو نبریــد. نا را بــر کــن«. گوســفند را به جــای فرزنــدت در راه خــدا قربانــی امتحــان خداونــد ســربلند بیــرون آمــدی و اینــک ایــن کعبه/خانــۀ خــدا شــد و ایــن کار را چنــد ســال بعــد حضــرت ابراهیــم؟ع؟ از جانــب خداونــد مأمــور بازســازی

به کمــک فرزنــدش اســماعیل؟ع؟ انجــام داد )فقیــری، 1390: 32-33(.

مهر و اثر مهرــر روی ــه به واســطه آن هــا، نقــوش را ب ک ــخ هســتند ــه دست ســاخته های دوران پیــش از تاری گون مهر هــا از گــون و مختلفــی ســاخته اند و نقــوش ایجادشــده گونا گلــی منتقــل می کردنــد. مهرهــا را از اجســام لوحه هــای کــه مــا را بــه زمــان و قــدرت آن هــا رهبــری می کنــد. مهرهــا گلــی یکــی از جملــه راه هایــی اســت در لوحه هــای بــه دو دســتۀ اصلــی: مهرهــای مســطح )اســتامپی( و اســتوانه ای تقســیم می شــوند. جنــس ابتدایی تریــن گــچ، ســنگ آهــن، مرمــر و ســپس از ســنگ های قیمتــی مختلــف دیگــر می باشــد گل پختــه، ســنگ مهرهــا از

کنــده کاری شــده اســت )یوسفی زشــک، 1389: 118(. کثــرا نقــوش بــر ســطح آن هــا کــه اکــه چــاپ مســطح هــم ع مهرهایــی هســتند مهرهــای مســطح )اســتامپی(: مهرهــای اســتامپی از نــوکنــده و برجســته ع مهرهــا به صــورت مســطح بــوده و نقــوش به صــورت می تــوان آن هــا را نــام بــرد. ایــن نــو)مثبــت و منفــی( بــر ســطح آن ایجــاد می شــده اند. ایــن مهرهــا دارای ســاختمانی شــبیه بــه ســاختمان گل ســاخته می شــدند و نقــوش حک شــده بــر گاهــی هــم از کــه از ســنگ و مهرهــای دســتی امــروزی دارنــد گلــی منتقــل می شــد. در بیــن نقــوش ایــن مهرهــا می تــوان نقش هــای ایــن مهرهــا بــر روی ســفال ها و الــواح کــرد. بــرای ایجــاد نقــوش بــر روی ســنگ های مهرهــا، از ابــزار گیاهــی، حیوانــی و... را مشــاهده هندســی، ع ســنگ مهــر بــوده و باعــث کــه جنــس ایــن ابــزار محکم تــر از نــو و مته هــای ســنگی اســتفاده می شــده

کنــده شــدن ســنگ و حــک شــدن نقــش بــر روی آن می شــده اســت )یوسفی زشــک، 1389: 119(. مهرهــای اســتوانه ای: در اواســط هــزارۀ چهــارم قبــل از میــاد اقــوام مختلفــی از بین النهریــن و دشــت گرفتنــد تــا بــه بهتریــن وجــه از امکاناتــی ســوزیان مجــاور بین النهریــن نحــوۀ زندگــی جدیــدی را در پیــش کار مشــروط کننــد؛ ولــی ایــن گذاشــته بــود، اســتفاده کــه زمیــن بســیار حاصل خیــز آن نواحــی در اختیارشــان کوشــش فوق العــاده بــود و فشــار شــدید جمعیــت در ایــن ناحیــه حاصل خیــز تغییــر و تحــول غیــر قابــل بــه ــا ایجــاد همبســتگی بیــن خــود، ــز یافتــن مــردم ب کارهــا و تمرک اجتنابــی را به همــراه داشــت. دســته بندی از میــاد را ملت هــای حقیقــی ســازمان یافتۀ شــهری را به وجــود آوردنــد. می تــوان هــزارۀ چهــارم قبــل ــا در دســت اشــخاص ــرای ایجــاد نقــش دانســت. ایــن مهرهــا غالب شــروع اســتفاده از مهرهــای مختلــف بگــود کــردن نقــوش بــر روی ایــن ســنگ ها به صــورت کمــان بــوده اســت. بــا حــک برجســته ماننــد تجــار و حاو برجســته، اولیــن نمونه هــای اســتفاده از چــاپ را در تاریــخ زندگــی بشــر مشــاهده می کنیــم. از موضوعاتــی گیاهــی، نقــوش حیوانــی، کــه در مهرهــای اســتوانه ای دیــده می شــود، می تــوان نقــوش هندســی، نقــوش ــا موضوعاتــی خــاص ماننــد مراســم آیینــی و مذهبــی، گاهــی ترکیبــی از ایــن نقــوش را ب نقــوش انســانی و کاربــرد کــرد. دربــارۀ کمــان را مشــاهده صحنه هــای جنــگ و شــکار، تصویــر زندگــی و معیشــت مــردم و حاکــردن کــه مهم تریــن آن هــا در جمعیت شناســی و پلمــپ کــرد ایــن مهرهــا می تــوان مــوارد مختلفــی را بیــان کــز مختلــف را بیــان داشــت )یوسفی زشــک، 1389: 120(. از هــزارۀ چهــارم ــا مرا اجنــاس مــورد تجــارت بکــه می خواســتند ع و مطلبــی را کــه بــا آن موضــو پیــش از میــاد مهرهــای اســتوانه ای وســیله ای بــوده

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| 92 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

گفــت ایــن نخســتین وســیلۀ چــاپ و نشــر بــوده کننــد، تکثیــر و پخــش می کرده انــد و درواقــع بایــد تکثیــر ــه هریــک از آن هــا معنــی و مفهــوم خاصــی داشــته، ک ــم و نقوشــی ــا عائ اســت. پیــش از پیدایــش خــط بدر روی مهرهــای اســتوانه ای آن را نقــر می کرده انــد و پــس از این کــه خــط پدیــد آمــده اســت، مطالــب گونا گــون بــوده اســت؛ اولیــن کرده انــد. نقــش مهرهــا در ادوار متفــاوت و فرمان هــا را نوشــته و تکثیــر کاملــی از هنــر، آداب، رســوم، وضــع زندگــی، اعتقــادات و اندیشــۀ مردمــان آن روزگار بــوده نقش هــا، نشــانۀ کــه بــرای شناســایی تمــدن اســت. بــا تحقیــق و بررســی در ایــن آثــار می تــوان بــه بســیاری از مســائلی اقــوام و ملــل و تقویــم تاریــخ آن هــا ضــروری اســت، دسترســی یافــت. در مهرهــای اســتوانه ای شــکل بدنــۀ کهــن هــزارۀ چهــارم پیــش از میــاد بیشــتر نقــوش از خطــوط هندســی و آن هــا منقــوش اســت. بــر مهرهــای ــان ــارزۀ قهرمان ع از مب ــات تشــکیل یافتــه اســت. از هــزارۀ ســوم به بعــد صحنه هــای داســتانی متنــو حیوانگیل گمــش و انکیــدو و نیــز مبــارزۀ حیوانــات عجیــب و غریــب دیــده می شــود. از اواســط افســانه ای چــون گرفتــه شــده و در ضمــن کــه از طبیعــت الهــام هــزارۀ ســوم تــا اواخــر هــزارۀ دوم صحنه هــای متنوعــی کــه عقایــد مذهبــی و خرافــات نیــز در آن راه یافتــه، بــر روی مهرهــا نقــل اســت، ماننــد درخــت مقــدس کــه درکنــار درخــت حــک گاومیــش کوهــی یــا گاهــی بــا تزیینــات دیگــری چــون بــز مظهــر زندگــی ا ســت و کوهــی مظهــر فراوانــی و نشــانۀ روییدنی هاســت.( بــر نوعــی دیگــر از مهرهــای شــده اند، همــراه اســت )بــز کــه آن هــم نمونــه ای از درخــت مظهــر زندگــی ا ســت. این زمــان، شــخصی شــاخۀ درختــی را به دســت دارد کــه به ســوی او روی آورده انــد، بــا هدایــا کــه از خدایــان اســت، افــراد و معتقــدان در صحنه هــای مختلفــی ع نقشــه دارد، از کــه بســتگی بــه موضــو و نــذور دیــده می شــوند. در زمینــۀ مهــر انــواع مظاهــر طبیعــت کــه مظهــر خــدای بــزرگ اســت، میــز هدایــا و کــوزۀ آب کــه مظهــر آســمان اســت، قبیــل هــال مــاه، ســتاره کــه هریــک نمونــه ای از اعتقــادات و توجــه صاحــب مهــر و پیوســتگی او بــه بســیاری از نشــانه های دیگــر کــه صاحبــان اغلــب ایــن مهرهــا ایــن مســایل می باشــد، نقــش شــده اســت. ضمنــا بایســتی توجــه داشــت ــه کار ــب ب ــرات و مصائ ــات و خط ــع آف ــد و دف ــر ارواح پلی ــود از ش ــت خ ــرای حفاظ ــمی ب ــد طلس ــا را مانن آن همی بردنــد. در بســیاری از مهرهــای اســتوانه ای، شــکل وضــع زندگــی مــردم و پــاره ای از صنایــع آن نشــان کوزه گــری، بافندگــی، پختــن نــان، یــا شــخم زدن گلــه داری، داده شــده اســت، ماننــد صحنه هــای شــکار، زمیــن و نیــز آثــار ســاختمانی معابــد یــا آغــل بــرای چهارپایــان و ســیلو بــرای حفاظــت و نگهــداری غلــه و

ــی، 1352: 44-50(. ــایل دیگــر... )بیان بســیاری از مس

واقعۀ تاریخی ذبح اسماعیل؟ع؟ در یافته های )اثر مهر گلی( باستان شناختی بابل کــه بــا مطالعــه بــر روی نقــوش آن هــا همان گونه کــه اشــاره رفــت، اثــر مهر هــا یکــی از جملــه راه هایــی اســت می تــوان دربــارۀ زندگــی اجتماعــی مردمــان پیــش از تاریــخ و نحــوۀ فعالیت هــا و آداب و رســوم، معتقــدات و کــه می تواننــد ســنن و خصوصیــات زندگــی و... اطاعاتــی را به دســت آورد. ایــن مهرهــا مســتنداتی هســتند گرفتــن ابــزار و ادوات زراعــی چگونگــی پیدایــش خــط و مطالعــه در امــور زندگــی روزمــره و چگونگــی بــه کار خ، کننــد )همایونفــر و نگهــداری غــات و طــرز پــرورش دام هــا و صدهــا مــورد دیگــر را بــرای محققــان افشــا کــه 1349: 40-32(. یکــی از ایــن اثــر مهرهــای منقــوش از بابــل در بین النهریــن به دســت آمــده اســت توســط جیــن دیمــر نیجــون )Jeanne diemer nijhowne( در رســالۀ دکتــری تحت عنــوان »بررســی و مطالعــۀ نمادهــای سیاســی، مذهــب، و مهــر و مــوم مهرهــای اســتوانه ای بین النهریــن در هــزارۀ دوم پیــش گلــی ایــن اثــر مهــر نقــش 6 فیگــور گرفتــه اســت )تصویــر 1(. بــر روی لــوح از میــاد« مــورد مطالعــه قــرار کــه مضمــون آن، قابل قیــاس بــا واقعــۀ تاریخــی ذبــح حضــرت انســانی را مشــاهده می کنیــم و صحنــه ای کریــم و دیگــر منابــع مذهبــی آمــده اســت، مطابقــت دارد. تصویــر مجسم شــده کــه در قــرآن اســماعیل اســت کــه شــخص ذبح کننــده بــه حالــت گلــی، صحنــۀ قربانــگاه و ذبــح شــخصی را نشــان می دهــد در ایــن لوحــۀ کاهــی بــر ســر و ریــش بلنــد، در یــک دســت خــود خنجــر دارد و کمــان برپشــت، ردای بلنــد برتــن، ایســتاده و

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل)ع(... || 93 ||

کــه شــخص قربانــی نیــز بــه حالــت ایســتاده و خمیــده، گرفتــه گــردن شــخص ذبح شــده را بــا دســت دیگــر، دارای ردای بلنــد برتــن اســت و دســتانش از پشــت بســته شــده اســت. در پشت ســر شــخص ذبح کننــده، کــه در یــک دســت آلتــی ماننــد داس، ولــی بــا دســتۀ یــک شــخص دیگــر ایســتاده و از روبــه رو ترســیم شــده ع آلــت جنگــی اســت، ایســتاده و حالتــی محافــظ از قربانی کننــده را تداعــی کــه احتمــاال یــک نــو بلنــد دارد می کنــد. ایــن شــخص نیــز دارای ریشــی بلنــد و ردایــی بلنــد برتــن اســت، امــا در پشت ســر شــخص قربانــی ع لبــاس آن ــو کــه ن ــر ترســیم شــده کوچک ت کمــی در تناســبی دو فیگــور قــرار دارد؛ فیگــور اول: پشــت ســر کــه کــه دامنــی پرچیــن اســت، نشــان گر مؤنــث بــودن آن اســت )شــاید مــادر شــخص ذبح شــده اســت( گرفتــه، نوعــی تــرس و نگرانــی را نشــان کــه دو دســت خــود را روی هــم در مقابــل بــدن خــود ــه حالتــی بــری ــا س ــر ب ــزرگ و غول پیک ــبی ب ــتاده و در تناس ــت ایس ــه حال ــه ب ک ــت ــخصی اس ــور دوم: ش ــد. فیگ می دهکــه در دســت دیگــرش یــک آلــت جنگــی )مشــابه فیگــور پشــت شــخص پرمــو و دســتی بــا انگشــتان بلنــد گذاشــته و حالتــی از شــیطان را قربانی کننــده اســت( دارد و پــای خــود را بــر روی یــک حیــوان )سگســان( کــه در در ذهــن بیننــده تداعــی می کنــد. امــا در بــاالی ســر فیگــور ذبح شــده یــک فیگــور دیگــر را می بینیــم کــه گوســفند دارد و از قســمت بــاالی تصویــر وارد صحنــه می شــود بــاالی ســرش و دو دســت خــود یــک کــه از ذبــح شــدن شــخص گوســفند را بــه قربانــگاه مــی آورد گویــا یــک کــه تداعی کننــدۀ فرشــته ای اســت کنــد. ایــن داســتان در مضمــون خــود تداعی کننــدۀ داســتانی نیســت، جــز واقعــۀ تاریخــی قربانــی جلوگیــری کریــم؛ یعنــی واقعــۀ تاریخــی قربانــگاه ذبــح حضــرت ــه قــرآن کتــب ادیــان مختلــف و از جمل نقل شــده در

اســماعیل؟ع؟.ایــن نقــش بــا واقعــۀ تاریخــی نقل شــده در قــرآن عینــا مطابقــت نــدارد و فقــط مضمــون داســتان ها ــه ــا یکدیگــر تفاوت هایــی نیــز دارنــد. همان گون کــه ایــن دو داســتان ب ــا یکدیگــر هســتند؛ چرا قابل قیــاس بکــه پیش تــر اشــاره رفــت، واقعــۀ تاریخــی نقل شــده در قــرآن دارای دو شــخصیت در صحنــۀ قربانــگاه کــه حضــرت ابراهیــم؟ع؟ به عنــوان قربانی کننــده، حضــرت اســماعیل؟ع؟ را به عنــوان قربانــی نقــل اســت گوســفندی بــه اذن خداونــد وارد کنــدن پــدر از پســر و انجــام عمــل قربانــی، ــا اینکــه بعــد از دل می کنــد، تصحنــه قربانــگاه می شــود. پــس در واقعــۀ تاریخــی نقل شــده در قــرآن، 3 شــخصیت بیشــتر حضــور ندارنــد، گلــی بابــل 6 فیگــور انســانی و 2 فیگــور حیوانــی حضــور دارنــد. شــاید ایــن تعــداد فیگــور امــا در داســتان لوحــۀ کــه در بطــن کشــیده اند؛ چرا را بــرای درک بهتــر داســتان تصویرگــران ایــن اثــر مهــر بدین صــورت بــه تصویــر واقعــۀ تاریخــی نقل شــدۀ قــرآن نیــز به صــورت مجــازی حضــور شــیطان، مــادر حضــرت اســماعیل)هاجر( و فرشــتۀ وحــی و ایمــان راســخ حضــرت ابراهیــم؟ع؟ در انجــام ایــن فرمــان بــاری تعالــی حضــور داشــته اند. ــات ــۀ جزئی ــه هم ک ــیری ــون تفس ــده در مت ــی ذکرش ــۀ تاریخ ــا واقع ــل ب ــوف از باب ــی مکش گل ــۀ ــتان لوح داسگفتــن خــواب بــرای فرزنــد، تســلیم پــدر و پســر دربرابــر فرمــان واقعــۀ تاریخــی، از خواب دیــدن ابراهیــم، ــا وسوســۀ هاجــر، اســماعیل و ابراهیــم توســط شــیطان و پرتــاب ســنگ الهــی، بــردن فرزنــد بــه قربانــگاه تــت، ــده اس ح ش ــر ــل مط ــورت مفص ــد، به ص ــب خداون ــه از جان ــتادن فدی ــو و فرس ــدن چاق ــیطان، نبری ــه ش ب

ــق دارد. تطابکــه تاریــخ ایجــاد آن بــه لحــاظ زمانــی فاصلــۀ چندانــی بــا عصــر زندگانــی ایــن اثــر مهــر مکشــوف از بابــل حضــرت ابراهیــم؟ع؟ نــدارد، بازگــوی تأثیــر و نقــش ایــن داســتان در افــکار و اعتقــاد مردمــان بابــل در عصــر کــه ایــن داســتان در ذهــن و افــکار بابــل باقــی می گــذارد، ایــن اســت خــود اســت. نکتــۀ قابل توجــه دیگــری ــاز ماننــد شــاه داده ــه اشــخاص ممت ــه ب ک ــای مهمــی ــل یکــی از هدای ع ایــن داســتان در باب ــه بعــد از وقــو ککــه به وفــور گوســفند، کــرده، هدیــه ای نیســت جــز گســترش پیــدا می شــود و به صــورت یــک ســنت فرهنگــی گوســفند کــه در اثــر مهرهــای مختلــف، صحنــۀ هدیــه و پیشــکش بــه شــاهان را بعــد از ایــن اتفــاق می بینیــم

کشــیده شــده اســت )تصاویــر: 3 تــا 5(. به خــود اختصــاص می دهــد و بــه تصویــر

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| 94 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

Nijhowne,( کاوش هــای باستان شــناختی بابــل ــگاه، به دســت آمده از ــا صحنــه قربان ــر مهــر ب تصویــر 1. نقــش اث.)1979: 336, plate 4, pp 243

Ni�( کاوش هــای باستان شــناختی بابــل 2. نقــش اثــر مهــر بــا نقــش صحنــۀ قربانــگاه، به دســت آمده از تصویــر.)jhowne, 1979: 335, Plate 3, p 185

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل)ع(... || 95 ||

کاوش هــای از به دســت آمده شــاه، بــه گوســفند دادن هدیــه درحــال مالزمــان بانقــش: مهــر اثــر .3 تصویــر .)Nijhowne, 1979: 337, Plate 5, p 405( بابــل باستان شــناختی

کاوش هــای از به دســت آمده شــاه، بــا گوســفند دادن هدیــه درحــال مالزمــان بانقــش: مهــر اثــر .4 تصویــر .)Nijhowne, 1979: 334, Plate 2, p 77( بابــل باستان شــناختی

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| 96 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

کاوش هــای از به دســت آمده شــاه، بــا گوســفند دادن هدیــه درحــال مالزمــان مهــر، اثــر نقــش .5 تصویــر .)Nijhowne, 1979: 336, Plate 4, p 267( بابــل باستان شــناختی

نتیجه گیریکــه هنــر یــک بــازۀ نتیجــه را بــا همــان جملــۀ »روژه باســتید« آغــاز می کنیــم: »مدت هاســت دریافته ایــم ــد سرنوشــت ــذارد و می توان ــر می گ ــر زندگــی جمعــی انســان ها اث ســادۀ شــخصی بی نتیجــه نیســت، بلکــه بکــه ایــن رابطــۀ دو ســویه کنــد«. بایــد از ایــن جملــه بــه ایــن نتیجــه رســید جوامــع انســانی را دگرگــون چیســت؟ آیــا هنــر خــود یــک فــرآوردۀ زندگــی جمعــی انســانی نیســت؟ و سرنوشــت آن وابســته بــه سرنوشــت جوامــع انســانی نیســت؟ بــرای درک هرچــه بهتــر ماهیــت افــکار و اعتقــادات و جایــگاه اجتماعــی، جوامــع کــه می توانــد سرنوشــت جوامــع بشــری را بــا مطالعــۀ هنرشــان می تــوان دریافــت، زیــرا هنــر پدیــده ای اســت ــد به عنــوان یکــی از موضوعــات اساســی و تعیین کننــده در ــد می توان کنــد و بــدون تردی انســانی را دگرگــون کــرد گرفتــه شــود. به درســتی بایــد بــه ایــن جملــه توجــه مطالعــات اجتماعــی و اعتقــادات هــر جامعــه در نظــر کــه »هنــر یــک زبــان اســت« و بازگوکننــدۀ تحــوالت مهــم زمــان خلــق خــود بــوده اســت. هیچ یــک از هنرهــا کــه تعلــق داشــته در این خصــوص در دایــرۀ اســتثنا قــرار نمی گیرنــد. هــر پدیــدۀ هنــری بــه هــر زمــان و مکانــی کــه تحــوالت اجتماعــی بخــش مهــم و باشــد، بــه ایــن ادعــا دامــن می زنــد و ایــن نکتــه پذیرفتــه شــده اســت

تعیین کننــده ای از هنــر را تشــکیل می دهــد.ــۀ گرچــه مقول ــر از زیبایــی ظاهــری دارنــد. »نقــوش مذهبــی« در فرهنگ هــای مختلــف جایگاهــی فراتزیبایــی و زیبــا جلــوه دادن آثــار هنــری خــود یکــی از شــاخصه های مهــم هنــر اســت، ولــی ایــن نقش هــا ــد. هــر نقــش فقــط زیبایــی، رنــگ و شــکل نیســت، بلکــه ــا( برخوردارن ــز )در معن ــری نی از ارزش هــای واالتیــک معنــای دیــدن آغــاز نقــوش مختلــف در حکــم از نقش هــا در بســیاری معنایــی هــم دارد. ظاهــر نادیدنــی و باطنــی اســت. مطالعــه و پژوهــش در ابعــاد مختلــف هنــر، شایســتگی فهــم بســیاری از نشــانه ها و کافــی از آثــار نقش هــای هنرهــای مختلــف را در پــی خواهــد داشــت، در غیــر این صــورت نمی تــوان بهــره ای مختلــف هنــری بــرد. متأســفانه بررســی ایــن بعــد از هنــر مذهبــی و آیینــی )قصــص مختلفــی ماننــد واقعــۀ کم تــر مــورد بحــث و تاریخــی ذبــح حضــرت اســماعیل؟ع؟( در مقایســه بــا ابعــاد تاریخــی و ســیر تحــول آن، کــه در ایــن نوشــتار بــدان پرداختــه شــد، در وهلــۀ اول بــا هــدف ع گرفتــه اســت. ایــن موضــو موشــکافی قــرار کــه در قــرآن و منابــع تاریخــی بــدان اشــاره گذشــته در بســتر تاریــخ معرفــی یــک واقعــۀ تاریخــی از مســتندات رفتــه اســت، پرداختــه و ســعی بــر آن شــده اســت تــا بــه رابطــۀ دوســویۀ )تزئینــی و معنایــی( یــک اثــر )لوحــۀ کــه در منابــع گلــی منقــوش مکشــوف از بابل-عــراق( هنــری یافته شــده بــا ایــن واقعــۀ تاریخــی بپــردازد کــه ادعــای جدیــدی در تحــوالت کم تــر بــه آن برمی خوریــم و به هیــچ عنــوان قصــد آن را نــدارد فارســی

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| مطالعۀ تطبیقی واقعۀ تاریخی: ذبح حضرت اسماعیل)ع(... || 97 ||

ــی و ــدف جامعه شناس ــا ه ــه ب ــن مقال ــد. ای کن ــاد ــی ایج ــۀ تاریخ ــن واقع خ داده در ای ــی ر ــات موضوع و اتفاقــزارۀ ــول ه ــتان )ط ــل باس ــۀ باب ــن جامع ــول آن در بط ــی تح ــره چگونگ ــر و باالخ ــدۀ هن ــا پدی ــی ب مردم شناســود، ــش های موج ــی از پرس ــه بخش ــخ دادن ب ــدف پاس ــا ه ــت و ب ــده اس ــر درآم ــتۀ تحری ــه رش دوم ق.م.( ببــه تفســیر ایــن اثــر هنــری پرداختــه و ممکــن اســت جــای نقــد و بحــث نیــز داشــته باشــد. بــه هرحــال یــک ــر هنــری را نادیــده بگیــرد، زیــرا ــر در خلــق یــک اث ــد تحــوالت اجتماعــی و فرهنگــی مؤث پژوهشــگر نمی توانکــه شــاید ایــن امــر دالیــل بســیار مشــخص تری داشــته باشــد. نکتــۀ بــارز هنــر بخشــی از فرهنــگ اســت کــه هنــر باالتریــن رتبــۀ تســخیر طبیعــت ازســوی فرهنــگ اســت و بــا انــواع پدیده هــا و مهــم ایــن اســت گرفتــه اســت، به ویــژه در بــه کــه مطمئنــا از تفکــرات مذهبی-آیینــی افــراد جامعــه نشــأت ســروکار دارد ــرت ــی حض ــش اله ــد آزمای ــم مانن ــاق مه ــک اتف ــأت گرفته از ی ــه نش ک ــتانی ــن داس ــیدن این چنی کش ــر تصویابراهیــم؟ع؟ بــوده اســت. در وهلــۀ دوم، ســعی بــر آن شــد تــا ارتبــاط بیــن داســتان مذکــور نقل شــده در گــردد و نتیجــۀ حاصلــه ایــن کاوی گلــی مکشــوف از بابــل وا قــرآن و ســایر منابــع مذهبــی بــا داســتان لــوح گلــی بــا واقعــۀ تاریخــی نقل شــده در قــرآن عینــا مطابقــت نــدارد و فقــط »مضمــون« کــه داســتان لــوح اســت ــا یکدیگــر تفاوت هایــی اساســی در نحــوۀ کــه ایــن دو داســتان ب ــد؛ چرا ــا یکدیگرن داســتان ها قابل قیــاس بــر اشــاره رفــت، واقعــۀ تاریخــی نقل شــده در قــرآن دارای دو شــخصیت ــد. همان گونه کــه پیش ت بیــان دارنکــه حضــرت ابراهیــم؟ع؟ به عنــوان قربانی کننــده و حضــرت اســماعیل؟ع؟ در صحنــۀ قربانــگاه اســت کنــدن پــدر به عنــوان قربانــی را به صــورت خوابیــده بــا چشــمانی بســته نقــل می کنــد، تــا این کــه بعــد از دل گوســفندی ازطــرف خداونــد وارد ــی، ــاری تعال از پســر و انجــام عمــل قربانــی و بریــده نشــدن ســر بــه اذن بگلــی بابــل، 6 شــخصیت انســانی و 2 هیــکل حیوانــی صحنــۀ قربانــگاه می شــود. امــا در داســتان لوحــۀ کــه در بطــن داســتان حضــور دارنــد. شــاید ایــن تعــداد هیکل هــا را بــرای درک بهتــر داســتان آورده انــد؛ چرانقل شــدۀ قــرآن نیــز به صــورت مجــازی حضــور شــیطان، مــادر حضــرت اســماعیل )هاجــر( و فرشــتۀ وحــی و ایمــان راســخ حضــرت ابراهیــم؟ع؟ در انجــام ایــن فرمــان بــاری تعالــی حضــور داشــته اند. ایــن اثــر مهــر از گلــی خ داده اســت. لوحــۀ بابــل به دســت آمــده و ابتــای آزمایــش حضــرت ابراهیــم؟ع؟ در ســرزمین حجــاز ربابــل بازگــوی تأثیــر و نقــش ایــن واقعــۀ تاریخــی در افــکار و اعتقــاد مردمــان بابــل در عصــر خــود بــوده اســت. ــوح ــا تمــام رعایــت احتمــال و شــبهات موجــود در داســتان ل کــه ب بــه هرصــورت نتیجــۀ نهایــی ایــن اســت ــا یکدیگــر ارتبــاط معنایــی داشــته باشــد، والغیــر. گلــی بابــل، فقــط مضمــون هــر دو داســتان »می توانــد« ب

پی نوشت

1. )سوره نساء، آیه 125(.

2. )سوره های: ابراهیم، نساء؛ آل عمران؛ نحل(.

کتابنامهکریم. - قرآن

- انجیل عیسی مسیح؟ع؟ )1362(. بی جا: انتشارات آفتاب عدالت، ج دوم.رچــارد دارالطباعــه لنــدن: قس یــس، تومارابنســن ترجمــۀ م.(. 1839( عتیــق(، )عهــد تــورات -

واصــس.- آقاحســینی، حســین و زراعتــی، ســمانه )1389(. »بررســی تطبیقــی داســتان حضــرت ابراهیــم در ــۀ الهیــات تطبیقــی )علمــی پژوهشــی(، ســال ــا قــرن هفتــم هجــری(«، مجل ــی )ت متــون تفســیری و عرفان

اول، شــمارۀ دوم، تابســتان 1389، صــص: 41-64.کبــر غفــاری، - رازی، ابوالفتــوح )1383ق.(. تفســیر ابوالفتــوح رازی. ج 2، 4، 8 و 9. تصحیــح: علی ا

تهــران: اســامیه.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]

|| 98 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

شــرکت تهــران: امین ریاحــی، محمــد به اهتمــام: مرصاد العبــاد. .)1365( نجم الدیــن رازی، -فرهنگــی. و علمــی انتشــارات

- رفیع فــر، جال الدیــن )1381(. پیدایــش و تحــول هنــر )در آمــدی بــر انسان شناســی هنــر(، تهــران: نشــر بــرگ زیتــون.

- س ل طان ی ، اب راه ی م )1380(. روای ت زن دگ ان ی ح ض رت اب راه ی م ؟ع؟، ق م : نشر ن ص ای ح .- شی یرا، ادوارد )1341(. الواح بابل. ترجمۀ علی اصغر حکمت، تهران: انتشارات ابن سینا.

- طاه ری اح م دی ، م ح م ود )1363(. اب راه ی م در آت ش ، ت ه ران : ام ی رک ب ی ر.- طبرســی، فضــل بن حســن )1350(. تفســیر مجمع البیــان. ج 8. ترجمــۀ احمــد بهشــتی، تهــران:

مؤسســه انتشــارات فراهانــی.- طبــری، عماد الدیــن )1356(. تفســیر طبــری. جلــد 1، 2 و 6. چــاپ دوم. به اهتمــام حبیــب یغمایــی،

تهــران: انتشــارات توس.ابواســحاق خلف النیســابوری. امیــر )1390(. قصص االنبیــاء )داســتان های پیامبــران(. - فقیــری،

کتــاب پارســه. به روایــت امیــن فقیــری. تصویرگــر مریــم طباطبایــی، تهــران: کهــن )شــمه ای از تاریخچــۀ ــی، ملکــه )1352(. »مهرهــا، وســائل شناســائی روزگاران - ملک زاده بیانکنده کاری هــا - علــت به وجــود آمــدن مهــر(«. مجلــۀ هنــر و مــردم. آبــان مهــر در ایــران - نقــوش مهرهــا و

1352. شــمارۀ 133. صــص: 44-50.ــد. به اهتمــام: علی اصغــر حکمــت، ــرار. 10 جل - میبــدی، رشــیدالدین )1361(. کشف االســرار و عدة االب

تهــران: امیرکبیــر.کارشناسی ارشــد، - نجفــی، حمیدرضــا )1381(. »حضــرت ابراهیــم در قــرآن و عهدیــن«. پ ای ان ن امــه

دانشــگاه علــوم قــرآن و حدیــث، قــم .مجلــۀ ایران باســتان«. اســتوانه ای نشــانه های و »مهرهــا .)1349( رکن الدیــن خ، همایون فــر -

.27-89 صــص: .25 شــمارۀ .1349 اردیبهشــت و فروردیــن تاریخــی. بررســی های ایــران؛ مرکــزی فــات در پیش حکومتــی نهادهــای »پیدایــش .)1389( روح اهلل یوسفی زشــک، -پیش ازتاریــخ. باستان شناســی دکتــری رســالۀ سفالین-پیشــوا«. تپــه در آغازایامــی خان ســاالرهای

تهــران. دانشــگاه

- Burrell, R., )1994(. Oxford First Ancient History. New York, Oxford University Press.

- Chisholm, J. & Millard, A., )1991(. Early Civilization. London, Usborne.- Jeanne Diemer Nijhowne. )1979(. Politics, Religion, and Cylinder Sealse: A Study

of Mesopotamian Symbolism in the Second Millennium B.C, B. A., University of Wash-ington.

- Northcott, J., )1988(. Detailed Study of Historical and Cultural Development in Mesopotamia, Chicago.

- Roaf, M., )1990(. Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient near East, New York, Facts on File.

- Roux, G., )1993(. Ancient Iraq, Viking-Penguin, 3d Ed.- Pc Study Bible – Bible Soft: Http://Www.Biblesoft.Com

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 21:

42 IR

ST

on

Sat

urda

y F

ebru

ary

29th

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.85

]