بسمه تعالیدانشگاه علمی و کاربردی

مرکز آموزش علمی و کاربردی جهاد کشاورزی شهیدفروزنده ساری

گروه زراعت تکمیلیدرس پروژه گروهی

موضوع :

بررسی منا بع مختلف کود های آلیو زیستی

استاد رهنما : دکتر بهمن امیری الریجانی 

تهیه کننندگان: مجید نیک نژاد-شکرالله یوسفی

مقدمه: -1

 ارائه یک تعریف کوتاه، دقیق و واضح از کشاورزی ارگانیک دشوار اس::ت چراکه

در این باره برخی تصورات وجود دارد ک::ه گ::اه از روی تعص::ب، ذهن را از اص::ل1

واقعیت دور می س::ازد. از ط::رفی، بن::ا ب::ه اعتق::اد بس::یاری دس::ت ان::درکاران، کشاورزی ارگانیک موفق یک مفهوم ذهنی است که نیازمن::د ب::ه ک::ارگیری ش::یوه ه::ای عملی خ::اص می باش::د. بن::ابراین ب::رای اینک::ه ب::دانیم ب::ه چ::ه سیس::تمی کشاورزی ارگانی::ک اتالق می ش::ود، راحت ت::ر آن اس::ت ک::ه گفت::ه ش::ود ب::ه چ::ه کشاورزی این واژه تعلق نمی گیرد .یکی از تصورات اشتباه در مورد کش::اورزی ارگانیک آن است که این ش::یوه کش::اورز بی نی::از از ک::اربرد م::واد ش::یمیایی می

توج::ه داش::ت ک::ه س::اختمان تم::ام موج::ودات زن::ده و غیرزن::ده، از باش::د. باید در حقیقت بای::د این ط::ور گفت ک:ه آنترکیب::ات ش::یمیایی تش::کیل ش::ده اس::ت.

دسته از مواد شیمیایی که به صورت ط::بیعی ب::ه دس::ت آم::ده ان::د در کش::اورزی ارگانیک و در حاصلخیز نمودن خاک یا حف::اظت گیاه::ان و پ::رورش دام، اس::تفاده می شوند. البته کشاورزی ارگانیک، سیس::تمی اس::ت ک::ه ب::ا ک::اربرد مس::تقیم ی::ا مصرف همیشگی آن دسته از مواد شیمیایی ک::ه ب::ه راح::تی ب::ه ف::رم قاب::ل ح::ل درمی آیند همچنین کاربرد هر گونه ماده ضد حیات حتی اگر منشا طبیعی داش::ته باشد، مخالف است. در ج:ایی ک:ه اس:تفاده از این ترکیب:ات ال:زامی باش:د، بای:د آنهایی به کار برده شوند که کمترین تاثیر سو را در سیستم به جای گذارند. نباید تصور کرد که کشاورزی ارگانیک صرفاً هدف جایگزینی ترکیب::ات آلی ب:ا ترکیب:ات به اصطالح آگروشیمیایی را دارد. مثال ب::ارز آن ج::ایگزینی کوده::ای ش::یمیایی ب::ا کوده::ای آلی می باش::د؛ ک::ه ممکن اس::ت از نظ::ر ت::اثیر ب::ر کیفیت محص::ول، حساسیت نسبت به بیماری ها و آلودگی محیط زیست مش::ابه )و ش::اید زیانب::ار(

واقعیت این است که هیچ چیز اعج::از آم::یزی در رابط::ه ب::ا کوده::ای آلی باشند. وجود ندارد. کاربرد غلط مواد آلی، چه به صورت مصرف بیش از ح::د، و چ::ه ب::ه صورت عدم کاربرد آنها در زمان مناسب، و یا ترکیبی از هر دوی این م::وارد، ب::ه نحو چشمگیری سبب اختالل در عمل چرخه ه::ای زیس::تی ی::ا ط::بیعی می گ::ردد. تصور اشتباه دیگر از کشاورزی ارگانیک، آن است که تصور می ش::ود منظ::ور از کشاورزی ارگانیک یعنی بازگشت به کشاورزی سنتی که سال ها قبل از مکانیزه

ب::ا لعکس، زارعین کش::اورزی ارگانی::ک، نمیشدن کشاورزی رواج داشته است. س::ال اخ::یر، بی نی::از بدانن::د. در حقیقت50توانند خود را از دس::تاوردهای علمی

کشاروزی ارگانیک سعی دارد با بهره گیری از یافته های علوم زیستی به صورت

2

تکنیک های پیشرفته خود را از قید ترکیبات آگروشیمیایی ک::ه کش::اورزی ص::نعتی را به خود وابسته کرده است رها س::اخته و ب::ه بهب::ود کیفیت خ::اک و محص::والت کشاورزی کمک کند. تناوب کشت، کشت مخل::وط، روش ه::ای مک::انیکی کن::ترل علف های هرز، درک بهتر هم زیستی میکوریزا، ریزوبیوم ها و رایزوسفر، تجدی::د ماده آلی و دیگر بخش های زنده خاک، تلفیق زراعت و دامپروری، از موضوعات

اس::امی و اص::طالحات متع::ددی تحتم::ورد بحث در کش::اورزی ارگانی::ک اس::ت. ً عنوان کشاورزی ارگانیک وجود دارد. گفته می شود ک::ه در سراس::ر دنی::ا ح::دودا

ب::رخی از نام متفاوت از آنچه که کش::اورزی ارگانی::ک می ن::امیم وج::ود دارد.16 کشاورزی زیستی، کشاورزی بیولوژیک، کشاورزی تجدی::دشده ترین آنها، شناخته

اص::طالح کش::اورزی بیولوژی::ک در اروپ::اش::ونده و کش::اورزی پای::دار اس::ت. طرفداران بیشتری دارد؛ در حالیک::ه در بخش ه::ایی از بریتانی::ا ک::ه ب::ه انگلیس::ی تکلم می کنند و در ای::االت متح::ده آمریک::ا اص::طالح کش::اورزی ارگانی::ک، ک::اربرد

علی رغم اختالفات ظاهری این اس::امی، اص::ول همگی مش::ابه اس::ت. ایندارد. اصولی و اهداف، به طور خالص::ه، توس::ط فدراس::یون جه::انی جنبش کش::اورزی

ارگانیک به صورت زیر بیان گردیده است:

یتولید غذا باکیفیت باال، در حد کاف-نهمگامی با طبیعت، به جای سلطه گری و چیرگی بر آ - قویت چرخه های زیستی در سیستم های زراعی، ش::امل تق::ویت میک::روت -

ارگانیسم ها، ف::ون )پوش::ش ج::انوری( و فل::ور ) پوش::ش گی::اهی( خ::اک و در  و حفظ و افزایش حاص::ل خ::یزی خاکهایافزایش تنوع گیاهی و جانور

نبهرگیری از منابع تجدید شونده، تا حد امکا دراز مدت. و فراهم نمودن ش::رایطی از زن::دگی ب::رای دام ه::ا ک::ه امک::ان ب::روز کلی::ه -

رفتارهای غریزی را برای آنها فراهم سازد جلوگیری از بروز کلیه اشکال آلودگی ناشی از عملیات مختلف کشاورزی- حفظ تنوع ژنتیکی سیستم کشاورزی و محیط اطراف، شامل حفاظت از -

گیاهان و زیستگاه های طبیعی مکان کسب درامد کافی برای زارعین و جلب رضایت آنه::ا و ن::یز ایج::ادا -

محیط کار سالم.

3

در نظر گرفتن اثرات گسترده تر اجتماعی و اکولوژیکی سیستم زراعی. -

در حقیقت کش::اروزی ارگانی::ک س::عی دارد ب::ا به::ره گ::یری از یافت::ه ه::ای عل::وم زیستی به صورت تکنیک های پیشرفته خود را از قید ترکیب::ات آگروش::یمیایی ک::ه کشاورزی صنعتی را به خود وابسته کرده اس::ت ره::ا س::اخته و ب::ه بهب::ود کیفیت خاک و محصوالت کشاورزی کمک کند.این اص::ول، مبن::ای عملی::ات کش::اورزی را برای زارعین کشاورزی ارگانیک در سراسر دنیا تش::کیل می دهن::د، و ب::اعث می شوند تا روش های کشاورزی ارگانیک نظیر تهیه کمپوس::ت، ک::اربرد تن::اوب ه::ای طوالنی شامل مخل::وط ه::ای علوف::ه ای بق::والت و عل::ف ه::ای چم::نی، همچ::نین

سبز، اجتناب از مصرف کودهای شیمیایی محل::ول، اجتن::اب از عملی::ات کودهای اجتناب از مص::رف آن:تی بوتی::ک ه:ا و هورم:ون ه:ای رایج در دامپروری فشرده،

محرک، استفاده از روش ه:ای ح:رارتی و مک::انیکی در کن:ترل عل:ف ه:ای ه:رز، همچ::نین عرض::ه مس::تقیم محص::ول ب::ه تاکید ب::ر ف::راوری محص::ول در مزرع::ه،

مصرف کنندگان، تاثیر مثبت و مطلوبی بر زندگی جوامع روستایی داشته باشند. اگر چه كشاورز ي سنتي و توليد محص::والت كش::اورزي ب::دون اس::تفاده از م::واد شيميايي از سابقه ي بسيار طوالني برخوردار است، ولي كشاورزي زيس::تي ك::ه

حفظ تع::ادل اكول::وژيكي اساساً بر منابع توليد محلي متكي بوده و فعاليت آن بر و توس::عة مطل::وب فرآين:دهاي بيولوژي:ك اس::توار اس::ت و از ط::رف ديگ::ر داراي مقررات و استانداردهاي خاصي است، از س::ابقه ي چن::داني برخ::وردار نيس::ت . شواهد زيادي حاكي از برتري كشاورزي زيستي بر كشاورزي رايج از جنب::ه ه::اي مختل::ف زيس::ت محيطي مانن::د اف::زايش تن::وع زيس::تي، ك::اهش بقاي::اي س::موم شيميايي در مواد غ::ذايي گي::اهي و دامي، ك::اهش گازه::ا ي گلخان::ه اي و گرم::اي زمين و جنبه هاي اجتماعي- اقتصاد ي مانن::د تولي::د پاي::دار و ع::دالت اجتم::اعي و اقتصاد ي وجود دارن::د . س::طح زي::ر كش::ت جه::اني محص::والت زيس::تي در س::ال

ميلي::ارد38 ميليون هكتار و ارزش تجاري محصوالت زيستي به 31 حدود 2006 میلی::ارد دالر70) بر طبق آخرین گزارش ب::ه بیش از دالر در سال رسيده است

و دقيقي . نظام هاي كشاورز ي زيستي مبتني ب::ر اس::تانداردهاي خ::اصرسیده( هس::تند ك::ه در آنه::ا ام::نيت و اطمين::ان مص::رف كنن::دگان، رق::ابت عادالن::ه بين توليدكنندگان و تسهيل در تجارت محصوالت زيستي بين دولت ها در نظر گرفت::ه

4

3

شده است. استانداردها در كشاورزي زيستي شامل اصول، قواعد، پيشنهادات و ضرورت هايي هستند كه بايد در كلية مراحل توليد و فرآوري ت::ا مص::رف رع:ايت شوند . با وجودي كه كشور ما از نظر كشاورزي سابقه ي بسيار ط::والني دارد و ب::رخي محص::والت مهم زراعي فعلي در دني::ا از قبي::ل غالت و حبوب::ات در اين قسمت از جهان اهلي شده اند، متأسفانه هنوز در چ::ارچوب كش::اورزي زيس::تي نوين، فاقد مقررات ملي است . امروزه بازارهاي خارجي و به خص::وص اتحادي::ة اروپا، تمايل خود را نسبت به خريد محصوالت زيستي ايران (پسته، گردو، خرما، كشمش، ميوه هاي تازه، زعفران و غيره( اعالم داشته اند، ولي هن::وز هيچ گون::ه مقررات ملي در اين رابطه با توليد محصوالت زيستي اير ان وجود ندارد . نظام

توج::ه متخصص::ينم::ورده::اي تولي::دي ج::ايگزيني سيس::تم ه::اي كش::اورزي رايج كش::اورزي و محي::ط زيس::ت، كش::اورزان و عام::ه م::ردم و ن::يز دولتم::ردان و سياستگذاران در سطح جهان قرار گرفته ، و تحقيق::ات وس::يعي در زمين::ة ابع::اد مختلف اين نوع نظام ه:اي تولي::د ي پاي:دار ، بط::ور فزاين::ده اي رو ب:ه گس:ترش اس::ت. تع::اريف مختل::ف كش::اورزي زيس::تي در س::طح جه::ان عم::دتاً از مبن::اي مشتركي برخوردارند . بنا به تعريف اتحادية بين المللي جنبش كشاورزي زيستي )آيفوم( كه يك سازمان بين المللي مستقل بوده و عهده دار گسترش اين نظ::ام توليدي است، كشاورزي زيستي ن::وعي نظ::ام كش::او رزي اس::ت ك::ه اساس::اً ب::ر

محلي متكي بوده و فعاليت آن برحفظ تع::ادل اكول::وژيكي و توس::عة منابع توليد مطلوب فرآيندهاي بيولوژي::ك اس::توار اس::ت، بن::ابراين حاص::لخيزي خ::اك و تن::وع زيستي و پايداري، اجزاي كليدي سيستم ه::اي كش::اورزي زيس::تي محس::وب مي شوند. در اين تعريف، كشاورزي زيستي نوعي نظام مديريتي جامع است ك::ه در آن كميت و كيفيت محص::والت از تولي::د ت::ا فرآين::د و انتق::ال ب::ه مص::رف كنن::ده، سالمت خاك، گياه، حيوان، انسان، ميكروارگانيسم ها، محي::ط و س::ياره ي زمين به عنوان يك موجود واحد رعايت شده و اصول اكولوژيكي و محيط زيست و نيز اصول عدالت و رواب:ط اجتم:اعي و اح:ترام ب::ه مخلوق::ات در نظ:ر گرفت::ه ش::ده اس::ت . ام::روزه، جنب::ه ه::اي اجتم::اعي و اخالقي از جمل::ه رفت::ار منص::فانه ب::ا ك:ارگران، تج::ارت عادالن::ه، اس::تفاده از نيروه::اي ك::ار خ::انوادگي و من::ابع محلي،

نظ::ام ه::اي كش::اورزي(:: IFOA )رعايت جنبه هاي رفاهي براي حيوانات را ن::يز در

5

3

زيستي منظور ميكنند. در ح::ال حاض::ر، س::رعت فزاين::ده ي رش::د بازاره::ا ب::راي محصوالت زيستي و جنبه ه::اي درآم::د زاي آن، مش::وق خ::وبي ب::راي كش::اورزان

(1)است.

اهمیت حاصلخیزی خاک:-2

حاصلخیزی خاک توصیف کننده توانایی و قابلیت خاک برای تامین ش::رایط رش::د است. در گذشته حاصلخیزی خ::اک، ص::رفاً ت::امین نی::از پایا، بهینه و مطلوب گیاه

مورد توجه قرار گ::رفت و  بوده است. پس از آن اهمیت ماده آلی NPKعنصری سرانجام بحث ری::ز مغ::ذی ه::ا مط::رح ش::د.س::پس سیس::تم دین::امیکی زیس::تی )

Biodynamic Systemمورد بررسی قرار گرفت که توسط دانشمندی آلمانی ب:ه ) ارائه شد و کشاورزی به عن::وان ی::ک سیس::تم پای::دار درونRoudolphSteunerنام

نام آن از واژه یونانی »بیو« ک::ه ب::ه مع::نی »ان::رژی اکوسیستم معرفی گردید و عن::وان ی::ک زیس::تی« اس::ت، گرفت::ه ش::ده اس::ت. در این سیس::تم ج::انوران ب::ه

قس::مت از اکوسیس::تم کش::اورزی در نظ::ر گرفت::ه ش::ده ان::د. اس::تانداردهای کشاورزی آلی بود و در کش::اورزی بیودینامی::ک مت::دهایی بیودینامیک محدودتر از

س::رانجام بحث کش::اورزی آلی ش::بیه ب::ه هومیوپ::اتی کن::ونی رایج ب::وده اس::ت و مطرح شد. هرچند استفاده از کودهای مع::دنی ظ::اهراً س::ریعترین و مطمئن::ترین

میرود، لیکن هزینه های زی::اد مص::رف راه برای تامین حاصلخیزی خاک به شمار بن::ابراین، ک:ود، آل:ودگی و تخ::ریب محی::ط زیس::ت و خ:اک، نگ::ران کنن:ده اس:ت.

استفاده کامل از منابع گیاهی غذایی قابل تجدی::د موج::ود )آلی و بیول::وژیکی( ب::ه هم::راه ک::اربرد بهین::ه ای از م::واد مع::دنی،نقش مهمی در جهت حف::ظ ب::اروری، ساختمان و فعالیت حیاتی خاک ایفا میکند. در ایران با اقلیم غالب خشک و نیم::ه خشک نه تنها خاکها عموم:اً از نظ:ر م:واد آلی فق:یر ب::وده )کم:تر از ی:ک درص::د(

به جهت باال بودن دما، ثابت نگهداشتن و حفظ مقدار ماده آلی خاک بس::یار بلکهدشوار میباشد.

فواید استفاده از مواد آلی:-3

6

درصد ازت م::ورد نی::از گی::اه در خاکه::ای ک::ود95-90مواد آلی منبع تامین -نخورده است.

مواد آلی منبع مهم تامین فسفر و گ::وگرد می باش::د ، مش::روط ب::ه اینک::ه-خاک به دو درصد یا بیشتر برسد. مقدار هوموس

دهن::ده مواد آلی بطور مستقیم یا غیر مستقیم سبب تولی::د م::واد تش::کیل -خاکدانه ها از جمله پلی ساکاریدها میشود.

( خ::اكCEC درصد از ك::ل ظ::رفيت تب::ادل ك::اتيوني)30-70مواد آلي غالبا - قاب::ل دس::ترس در هوم::وس، مح::ل ه::اي راتشكيل مي دهند. سطوح زياد

تبادل كاتيوني زيادي داردكه عناص::ر غ::ذايي را ب::راي اس::تفاده بع::دي گي::اه نگ::ه مي دارد. عالوه ب::راين، فل::زات س::نگين آل::وده كنن::ده مانن::د س::رب،

استفاده از فاضالبها وارد خاك كادميم و فلزات مشابه كه معموال به علت مي شوند را جذب سطحي مي كن::د و از اين طري::ق ب::ه پاكس::ازي محي::ط

ميكند. كمك مواد آلي عموما مق::دار آب موج::ود در خ::اك در ح::الت ظ::رفيت مزرع::ه و-

خاكه::اي ش::ني را اف::زايش داده و همچ::نين مق::دار آب قاب::ل اس::تفاده در تهويه خاكهاي رسي را باافزايش خاكدانه سازي و در نتيج::ه ايج::اد خل::ل و

فرج بزرگتر،زیادتر میکند. موادآلي به عنوان يك كالت عم::ل مي كن::د و در نتيج::ه ق::ابليت اس::تفاده و-

تحرك عناصر كم مصرف را افزایش میدهد. مواد آلي كربن مورد نياز ميكروارگانيسم ه:اي مفي:دخاك مانن::د باكتريه:اي-

تثبيت کننده ازت )ازتوباکترها( را فراهم میکند. وقتي كه ماده آلي به عنوان پوشش دهنده ) مالچ( به سطح خ::اك اض::افه-

مي شود،فرسايش خاك را كاهش میدهد. مواد آلي با جلوگيري از تابش مستقيم آفتاب مانع از دست رفتن رطوبت-

تابستان دمای خاک را متعادل نگه میدارد.خاك مي شود و در زمستان و هوموس ناش::ي از م::اده آلي، مق::اومت خ::اك را در براب::ر تغي::يرات س::ريع-

اسيديته، قلياييت و شوري و همچ::نین ص:دمه آفت کش:ها و فل::زات س::می سنگین افزایش میدهد.

7

: کودهای زیستی

کودهای زیستی به مواد حاصل خیز کنن::ده ای اطالق می ش::ود ک::ه ح::اوی تع::داد کافی از یک ی:ا چن:د گون:ه از ارگانیس:مهای مفی:د خ:اکزی هس:تند ک:ه روی م:واد نگهدارن::ده مناس::بی عرض::ه می ش::وند. کوده::ای زیس::تی بص::ورت مای::ه تلقیح میکروبی و به عنوان یک ترکیب حامل سوش های میکروبی م::وثر و ب::ا ران::دمان باال برای تامین یک یا چند عنصر غذایی مورد نیاز گیاه تعریف می شوند. کودهای بیولوژیک میکروارگانیسم هایی هستند که قادرن::د عناص::ر غ::ذایی را از ش::کل بال استفاده به شکل قابل استفاده تبدیل کنند و این تبدیل در یک پروسه بیول::وژیکی انجام می گیرد. هزینه تولید کودهای بیولوژیک کم و در اکوسیستم آلودگی بوجود

عواملی که باعث کاهش جمعیت میکروارگانیسم ه::ای م::ورد. از جمله نمی آوردنظر در خاکهای یک منطقه می شوند عبارت است :

غرقاب ... (– حرارت زیاد و یخبندان –- تنش های محیطی بلند مدت ) خشکی

- استفاده بی رویه از سموم شیمیایی

- عدم حضور گیاه میزبان مناسب به مدت طوالنی

:- کودهای بیولوژیک و نقش آن ها در راستای نیل به کشاورزی پایدار4 آس::مان های غب::ارآلود، آب ه::ای گل آل::ود و پهنه ه::ای رو ب::ه گس::ترش، بیابان ه::ای تب آلود، ضایعه تأسف بار مرگ و م::یر خاک ه::ا را پی::ام می دهن::د. م::رگ پیش رس

خاک هایی که می توانستند و می بایست که عمری پایدار و پربار داشته باشند. ضایعه، با اختالل ه::ای ت::دریجی و س::پس ب::ا در هم ریختن کام::ل تع::ادل در نظ::ام طبیعی خاک ها، ش::کل می گ::یرد و ن::اگزیر، ه::ر گون::ه چاره اندیش::ی در براب::ر این

بینانه تر خ::اک و رع::ایت اص::ول پای::داریخطر رو به تزاید، مستلزم شناخت واقع متعادل آن، در الگوی یک »اکوسیستم طبیعی« است.

در چنین الگویی، خاک نه به عنوان توده ای از کانی ها و سنگ های متالشی ش::ده، بلکه به صورت یک »سیستم اکولوژیک«، متشکل از یک جامعه زیستی متنوع در بستر حجیمی از مواد غ::یر زن::ده مع::دنی و آلی اس::ت ک::ه این اج::زای ب::ا انتش::ار گسترده و با روابط متعدد پیچیده، آن چنان به هم آمیخته اند که می توانند سیستم

8

زنده واحدی محسوب شوند. سیستمی حساس و آسیب پذیر که بهره گیری از آن را با روش های استثماری رایج، یعنی تحمی::ل فش:ار متکی ب:ه زور ک:اربرد آالت و ابزار مکانیکی و مصرف انواع و اقسام مواد شیمیایی، نمی توان ت::داوم بخش::ید. به نظر می رس::د ک::ه این واقعیت متکی ب::ه اص::ول بنی::ادین »بیول::وژی خ::اک« در دهه های اخیر، در قالب برنامه ریزی برای »سیستم های کشاورزی پای::دار« م::ورد

« و1توجه قرار گرفته است. توصیه برای سیستم های زراعی »بدون خ::اک ورزی ( که موفقیت آن ها، مس:تلزم فع:ال نگهداش:تن117« )2یا با »حداقل خاک ورزی

جامعه موجودات خاک زی است و همین طور تالش برای استفاده هر چه بیشتر و کامل تر از راه حل های بیولوژیک برای تغذیه گی::اه و ت::أمین س::المت آن، نموده::ای روش::ن تغی::یر دی::دگاه کارشناس::ان و توج::ه آن ه::ا ب::ه ض::رورت اتخ::اذ ش::یوه های مدیریت مبت::نی ب::ر حف::اظت از س::اختار ط::بیعی سیس::تم زن::ده خ::اک، محس::وب

می شود. خاک نیز با هدف »استفاده از پتانسیل ارگانیسم های مفید خ::اک زی3بیوتکنولوژی

به منظور تولید حداکثر محصول در ضمن توجه ب::ه بهب::ود کیفیت خ::اک و رع::ایت ( و ب::ا بهره گ::یری از آخ::رین اطالع::ات90 و 71بهداشت و ایمنی محیط زیس« )

علمی روز در مسیر ابداع و تکمیل فن::ون و تکنیک ه::ای الزم ب::رای اعم::ال چ::نین مدیریتی، در حال توسعه است. زمینه های کاربردی آن، عالوه بر »تولید کوده::ای بیولوژیک« شامل استفاده ارگانیسم های مفید خاک زی به منظور حذف س::موم و سایر آالینده های خ::اک، تجزی::ه س::ریع بازمان::ده های گی::اه و م::وارد دیگ::ری از این قبیل هستند. کودهای بیولوژیک، مواد نگهدارنده ای با انبوه متراکم یک یا چند نوع ارگانیس::م مفی::د خ::اک زی و ی::ا ب::ه ص::ورت ف::رآورده متابولی::ک این موج::ودات می باشند که صرفاً به منظور تأمین عناصر غذایی موردنیاز گیاه، تولید می شوند.

ش::امل می ش::وند ک::ه ب::ا ن::ام4ان::واع رایج آن ه::ا را »مای::ه تلقیح ه::ای میک::روبی« میکروارگانیسم مورد استفاده ی::ا گی::اه م::ورد تلقیح و ی::ا اک::ثراً ب::ا اس::امی خ::اص

(139تجارتی، برای فروش عرضه می شوند.):- سابقه تولید4-1

1 . No - tillage2 . Minimum (Surface) - tillage3 . Soil Biotechnology4. Microbial inculants

9

)حاوی باکتری ریزوبی::وم(، درس::ت1نخستین کودمیکروبی با نام تجارتی نیتراژین ( و متع::اقب آن مراک::ز58( ب::رای ف::روش عرض::ه ش::د )1897ی::ک ق::رن پیش )

متع::ددی ک::ار تولی::د گونه ه::ای مختل::ف ریزوبی::وم و ب::رخی باکتری ه::ای دیگ::ر )ازتوباکترها، فسفو باکتری ه:ا و ...( را آغ::از کردن:د ولی این فعالیت ه::ا ب:ه دلی::ل تقارن آن ها با شروع تولید کودهای شیمیایی، دوامی نیافتن::د. س::رازیر ش::دن این رقیب نیرومند به عرصه بازاره::ای مص::رف، ب::ه دلی::ل جاذبه ه::ای گمراه کنن::ده ای چون: بهای ارزان، کاربرد سهل و آسان و به ویژه درآمدهای ک::اذب کوت::اه م::دت )بدون توجه به استهالک س::رمایه اص::لی یع::نی خ::اک و م::واد آلی آن(، چن::د ده::ه تاریک رکود و وقفه را بر تولید کودهای بیولوژیک، تحمل نمود. با اوج گ::یری به::ای

که افزایش بهای کوده::ای ش::یمیایی را1970نفت و مواد سوختی در اوائل دهه در پی داش::ت، مس::ئله اقتص::ادی نب::ودن مص::رف این کوده::ا ب::رای محص::والت کش::اورزی ارزان قیمت و ل::زوم اس::تفاده از جایگزین ه::ای مناس::ب تر، مط::رح گردید. این خ::ود س::رآغاز تح::ولی ب::ود ک::ه اس::تحکام پایه ه::ای آن را بای::د م::دیون دانشمندانی باشیم که طی این سال ها، با طرح مسائل اساسی تری چون ل::زوم صرفه جویی در مصرف سوخت های فسیلی غیرقاب::ل تجدی::د ش::ونده و تأکی::د ب::ر اثرات منفی ناشی از مصرف غیر اصولی این کودها بر کیفیت خاک، محص::والت زراعی و سایر عوارض زیست محیطی آن ها، زمینه های مناسب برای آغاز چنین

-74تح::ولی را ف::راهم آورده بودن::د. س::ال های مق::ارن ب::ا اوج به::ای نفت خ::ام ) ( را زمان تجدید حیات یا رنسانس تحقیقات در زمینه تولید مجدد کوده::ای1973

(. آغاز شکوفایی جوانه نهفته ای که طی چند دهه اخ::یر88بیولوژیک، شناخته اند ) به شاخه ای برومند و پربار تبدیل شد و ب::ا اتک::اء ب::ه بنیاده::ای مس::تحکم علمی و بهره گ::یری از اطالع::ات مرب::وط ب::ه توس::عه بیوتکنول::وژی در س::ایر زمینه ه::ای ک::اربردی، آین::ده ای درخش::ان را ب::رای رس::یدن ب::ه اه::داف واالی »بیوتکنول::وژی

خاک«، نولید می دهد.:-موارد استفاده و مراحل تولید کودهای میکروبی4-2

به طور معمول، ارگانیسم های مورد استفاده ب::رای تولی::د کوده::ای بیولوژی::ک، از خاک منشأ می گیرند و در اغلب خاک ها حضور فعال دارند. معه::ذا در بس::یاری از موارد، کمیت و کیفیت آن ها در حد مطلوب نیست و ب::ه همین دلی::ل اس::تفاده از1 . Nitragin

10

مایه تلقیح آن ها، ضرورت پیدا می کن::د. در این قبی::ل کوده::ای میک::روبی، ت::راکم جمعیت سلولی در حدی است که می توان تا بیش از یک میلیون س::لول زن::ده را برای هر دامنه تلقیح شده با آن، فراهم کند در حالی که ب::ه ط::ور ط::بیعی چ::نین تع:دادی ب:ه خص::وص در ح:وزه فع:الیت سیس:تم ریش:ه ای گی:اه، حض::ور ندارن::د. عوامل زیر می توانند موجب تشدید کمبود یا دلی::ل نب::ود ارگانیس::م م::وردنظر، در

خاک های یک منطقه باشند:- تنش های محیطی بلندمدت مانند خشکی، غرقاب، حرارت زیاد و یخبندان.

- اس:تفاده زی:اد و مک:رر از س:موم ش:یمیایی ب:ه منظ:ور مب:ارزه ب:ا بیماری ه:ا وآفت های گیاهی.

- در مورد انواع همزیست با گیاهان، عدم حضور گیاه میزب::ان مناس::ب ب::ه م::دتطوالنی و یا وارد کردن گونه یا واریته خاصی از یک گیاه غیربومی.

مزید بر مسائل کمی، تفاوت های کیفی ن::یز ب::ه ش::دت مط::رح هس::تند. اس::تعداد بالقوه افراد یک گونه برای انجام یک فرایند بیولوژیک خاص و یا ب::رای مقابل::ه ب::ا تنش های محیطی، بسیار متفاوت اس::ت و ب::ه ط::ور ط::بیعی در ه::ر خ::اک طی::فً وسیعی از سویه های مختلف ی::ک گون::ه از ض::عیف و کم ت::أثیر ت::ا مق::اوم و ک::امال موثر، حضور دارند، به همین دلیل، اولین مرحله تولید ه::ر مای::ه تلقیح، جمع آوری و بررسی سویه های مختلف، به منظور انتخاب انواعی است که باالترین پتانسیل را از نظر انجام فرایند موردنظر و در ضمن به::ترین ت::وان تحم::ل را ب::ه ش::رایط اقلیم و خاک محل مورد اس::تفاده و همین ط::ور بیش::ترین س::ازگاری را ب::ا گون::ه وواریته گیاه زیر کشت در آن منطقه داشته باش::ند. مرحل::ه بع::دی، تکث::یر س::ویه انتخاب ش::ده روی محی::ط غ::ذایی اختصاص::ی و س::پس نگه::داری روی ی::ک م::اده

مناسب است که قادر به حف:ظ و نگه:داری آن، از زم:ان تولی:د ت:ا هنگ:ام1حامل مصرف )معموالً برای حدود یک سال(، به طور زنده و فعال، ب::ه تع::دادی در ح::د

س::لول زن::ده در ه::ر گ::رم از م::اده109 ت::ا 108استانداردهای تعیین ش::ده )ح::داقل (.14 و 33، 6، 8، 7حامل( باشد )

انواع کودهای بیولوژیک-5 رایج ترین این کودها، با استفاده از ارگانیسم های مربوط به گروه ه::ای زی::ر تهی::ه

می شوند:1 . Carrier

11

2- باکتری های تثبیت کننده ازت ملکولی )دی ازوتروف ها(1

- باکتری های ریزوسفری محرک رشد گیاه4- میکروارگانیسم های تبدیل کننده مواد آلی زائد به کمپوست5- کرم های خاکی تولیدکننده ورمی کمپوست6

باکتری های تثبیت کننده ازت ملکولی - 5-1Nپدیده دی ازو تروفی یا توان تغذیه از دی نیتروژن ) ( به عنوان تنه::ا منب::ع ازتی،2

ک::ار بس::یار ارزش::مند گ::روه خاص::ی از باکتری ه::ای خ::اک زی اس::ت ک::ه هم::ه اکوسیستم های طبیعی دست نخورده، تعادل ازتی خود را مرهون چ::نین موهب::تی

میلیون تن ازت در سال برای مقدار کل تث::بیت175هستند. برآورد رقمی حدود بیولوژیک در سطح جهانی، نشانگر برتری فعالیت دی ازوتروف ه::ا در مقایس::ه ب::ا

(. این95 و 93،:: 57،:: 28،:: 7ت::وان تولی::دی کارخانه ه::ای ک::ود ش::یمیایی اس::ت ) برت::ری کّمی ب::ه مزیت ه::ای کیفی آن ه::ا ک::ه مرتب::ط ب::ا عرض::ه ازت ب::ه ف::رم

ترکیب های آلی به خاک است، افزوده می گردد. دی ازوتروف ها بر اساس وابستگی به گیاهان ب::ه منظ::ور ت::أمین ک::ربن و ان::رژی

برای تثبیت ازت، به سه گروه: آزادزی، همیار و همزیست تفکیک شده اند. آزاد زی - موارد استفاده از دی ازوترف های5-1-1

این موجودات کربن و انرژی الزم برای انجام فرایند تثبیت ازت را مستقالً یع::نی بدون همکاری یک گیاه میزب::ان و اک::ثراً ب::ا روش ه::تروتروفی )اس::تفاده از م::وادکربنی ساده موجود در خاک( و یا فتوتروفی )با انجام فتوسنتز(، فراهم می کنند.

هتروتروف - گروه هتروتروف های آزاد زی، اکثر جنس ها و گونه ه::ای مع::رفی ش::ده ب::ه عن::وان

(. معه::ذا ب::ه رغم تن::وع زی::اد و50 و 134تثبیت کننده ازت را ش::امل می ش::وند ) گستردگی انتشار گونه ها، فعالیت آن ها در مقایسه با سایر گ::روه ه::ا، ب::ه دالی::ل

زیر بسیار محدود است: نیاز به ترکیب های کربنی ساده مثل قن::دها ک::ه مق::دار آزاد آن ه::ا در اک::ثر–(:: 1)

خاک ها بسیار جزئی و برای انجام تثبیت ازت در حد معنی دار، غیرکافی است. عدم توان استقرار در ریزوسفر و بهره گیری از حمایت یک گیاه میزبان–( 2)

2. Diazotrophs

12

در نتیجه، استفاده از مایه تلقیح های آماده شده از انواع مختل::ف باکتری ه::ای این گروه، تأثیر معنی داری در افزایش مقدار ازت خ::اک ی::ا گی::اه تلقیح ش::ده، نش::ان نداده ان::د. در عین ح::ال مش::اهده ش::ده ک::ه ب::ا اف::زودن بازمان::ده های گی::اهی ب::ه خص::وص ک::اه ب::ه خ:اک، تث::بیت ازت توس::ط این باکتری ه:ا ب::ه ط:ور قاب::ل توج:ه

(. رایج ت::رین و س::ابقه دار ت::رین ک::ود میک::روبی118 و 105افزایش پیدا می کند ) اس::ت.ازتوب::اکترین ب::ا اس::تفاده از1تهی::ه ش::ده از ان::واع این گ::روه، ازتوب::اکترین

، ب::ر روی م:واد حام:ل مختل::ف2گونه های ازتوباکتر، به خصوص گون::ه کروکوک:وم (. از آن121، کود دامی پوسیده و پودر شده، تهیه می شود )4، لیگنیت3مثل تورب

بیشتر در روسیه، اروپای شرقی، مص::ر و هن::د و ب::رای محص::والتی مانن::د گن::دم، ارزن، پیاز، گوجه فرنگی، کلم و ... مصرف شده اس::ت. پاس::خ گی::اه ب::ه تلقیح ب::ا ازتوب::اکترین، ب::ر حس::ب س::ویه ب::اکتری و ش::رایط خ::اک و اقلیم م::ورد مطالع::ه،

درص::د12 تا 7متفاوت بوده و در موارد پاسخ مثبت، افزایش محصول در حدود (. م:::وارد60 و 55 و 45 درص:::د، گ:::زارش ش:::ده اس:::ت )39و ح:::داکثر ت:::ا

مح::دودیت های ی::اد ش::ده ب::رای هتروتروف ه::ای آزادزی ب::رای ازتوباکتری ه::ا ن::یز صادق است و موارد جواب ه:ای مثبت، معم:والً ن:ه ب:ه دلی:ل تث:بیت مق:دار قاب:ل توجهی ازت ملکولی، بلکه به دالیل دیگری مانند تولید هورمون های محرک رش::د گی::اه و همین ط::ور تولی::د م::واد ض::د ق::ارچی و کن::ترل کنن::ده فع::الیت قارچ ه::ای بیم:اری زا، نس:بت داده ش:ده اس:ت ک:ه جمع:اً م:وجب رش::د به:تر گی:اه و حف:ظ س::المت آن می ش::وند. در ب::ذرهای تلقیح ش::ده ب::ا ازتوب::اکترین، اف::زایش درص::د

جوانه زنی و رشد بهتر گیاهک اولیه، مشاهده شده است. فتوتروف ها-

5دی ازوتروف های آزاد زی قادر به انجام فتوسنتز، به دو رده آنوکس::ی/فتوباکتریا تعل:ق دارن:د ک:ه گ:روه اول تث:بیت را در ش:رایط بی ه:وازی6و اکس:ی/فتوباکتریا

انجام می دهند و اس::تفاده عملی از آن ه::ا رایج نیس::ت. از رده دوم س::یانوباکتری ، از نظر تثبیت ازت، اهمیت قابل توجهی دارند.سیانوباکتری ها یا ب::ه اص::طالح7ها

1 . Azotobacterin2 . Azotobacter Chroococcum3 . Peat4 . Lignite5 . Anoxyphotobaceria6 . Oxphotobaceria7 . Cyanobacteria

13

آبی، مهم ترین انواع تثبیت کننده ازت در سیستم مستقل–رایج، جلبک های سبز خاک )بدون منظور کردن گیاه(، محسوب می ش::وند، زی::را تغذی::ه متکی ب::ه خ::ود )اتوتروفی( دارند و مانند گروه قبل، فعالیت آن ها تحت تأثیر کمبود م::واد آلی درً خاک، محدود نمی شود. در عین ح::ال س::یانو باکتری ه::ا فق::ط در خاک ه::ای ک::امال

( قاب::ل توج::ه، مق::دار1مرطوب می توانند با رسیدن به وزن ت::وده زن::ده )بی::ومس معنی داری ازت به خاک اضافه کنند، بنابراین استفاده عملی از آن ها اک::ثراً ب::رای

(.127شالیزارها است ) جنس مع::رفی31ان::واع تثبیت کنن::ده ازت در فهرس::تی از ن::ه خ::انواده ش::امل

می باش::ند.2(، که اکثر آن ها از ان::واع رش::ته ای ح::اوی هتروسیست118شده اند ) ،3مایه تلقیح آن ها اکثراً از یک یا مخلوطی از چند جنس شامل گونه ه::ایی از آنابنا

و102، تهیه می ش::ود )8 و سیتونما7، پلکتونما6، تولیپوتریکس5، اولوزیرا4نوستوک (. در کشورهایی مانند هند که استفاده از س::یانوباکتری ه::ا، ب::ه عن::وان ک::ود125

بیولوژیک، رایج است، مایه تلقیح اولیه توسط مراکز تحقیقاتی و بر اساس ت::وان تثبیت ازت سویه ها و سازگاری آن ها با شرایط خاک و اقلیم مورد اس::تفاده، تهی::ه می شود و مرحله تکثیر و تولی::د ک::ود آن ب::ه کش::اورزان محلی واگ::ذار می گ::ردد. تکثیر مایه تلقیح اولیه در شرایط مزرعه و روی آب راکد آن به کشاورزان محلی واگذار می گردد. تکثیر مایه تلقیح اولیه در شرایط مزرعه و روی آب راک::د درون حوضچه های کم عمق، کرت های مخصوص و یا سینی های فلزی ک::ه ک::ف آن ه::ا ب::ا خاک غنی شده از امالح، بخص::وص فس::فر، پوش::یده ش::ده و در زی::ر ت::ابش ن::ور خورش:::ید ق:::رار داده ش:::ده اند تکث:::یر می ش:::ود. پس از دو الی س:::ه هفت:::ه، سیانوباکتری ها سطح آب را به صورت ورقه ض::خیمی ف::را می گیرن::د ک::ه پس از تبخیر الیه نازک آب و خشک ش::دن، ب::ه ص::ورت ورقه ه::ایی از روی س::طح خ::اک بستر مجزا شده و در داخل کیسه پالس::تیکی در مح::ل مناس::ب ب::ا ح::رارت کم و دور از تابش نور مستقیم نگهداری می شوند. در شروع فص::ل کاش::ت ب::رنج، آب

1 . Biomass2 . Heterocyst3 . Anabaena4 . Nostoc5 . Aulosira6 . Tolypothrix7 . Plectonema8 . Scytonema

14

کیلوگرم از ماده خش::ک س::یانوباکتری و ی::ا ب::ا15 تا 10مزرعه با مقداری حدود مقدار معادل آن از کشت تازه موجود در خزان::ه تلقیح می ش::ود. این مق::دار پس

تن در هکتار ب::الغ15از تکثیر روی سطح آب، در طی چند هفته به بیومس حدود می گردد که با فرو نشستن آب به صورت یک کود سبز سرشار از ازت، به خ::اک اضافه می شود. مق::دار ک::ل ازتی ک::ه ب::ه این ت::رتیب تث::بیت می ش::ود ب::ر حس::ب

(، ولی دری::افتی ب::رنج از آن118 کیلوگرم در هکتار گزارش شده )80شرایط تا کیل::وگرم در هکت::ار و اف::زایش محص::ول30 تا 25در طول دوره رویشی، حدود

(. 127 و 42 درصد تعیین شده است )14برنج به طور متوسط حدود 1اس::تفاده از س::یانوباکتری ها در کش::ت ب::رنج و ی::ا ب::ه اص::طالح آلگالیزاس::یون

شالیزارها حتی در حضور مقدار کافی از کودهای ش::یمیایی ازتی، م::وجب بهب::ود درص::د( و کیفیت آن ش::ده25 تا 5رشد گیاه، افزایش بازده محصول )در سطح

است که برای آن دالیلی از جمله تولید مواد محرک رشد مانند اس::ید آس::کوربیک تولید شده توسط سیانو باکتری ه::ا و همین ط::ور کم::ک آن ه::ا ب::ه رف::ع ی::ا ک::اهش مسمومیت خ:اک از طری::ق ح:ذف س::ولفیدها، بهب:ود س::اختمان ف:یزیکی خ:اک و

(.122 و 118تشدید فعالیت میکروارگانیسم های مفید ذکر شده اند ) 2 - موارد استفاده از تثبیت ازت به روش همیاری5-1-2

این حالت، ن::وعی همزیس::تی باکتری ه::ای دی ازوت::روف ب::ا گیاه::ان اس::ت ک::ه ب::ه صورت تماس فیزیکی و همزیستی با هم و بدون تشکل اندام ساختمانی خاص::ی ب:رای مح:دود ک:ردن مک:ان همزیس:تی ص:ورت می گ:یرد. باکتری ه:ای این گ:روه معموالً در ریزوسفر، روی سطح ریشه و همزیستی صورت می گیرد. باکتری های

ی::ا فض::اهای3این گروه معموالً در ریزوسفر، روی س::طح ریش::ه و آندوریزوس::فر بین سلول های پوست ریشه فعالیت دارند و در موارد مختلف ح:تی در ان::دام های درونی گی::اه مانن::د سیس::تم آون::دی، س::اقه و گ::اهی در بین س::لول های ب::رگ ن::یز

(. گیاهان میزب::ان اک::ثراً از گرامینه ه::ا ش::امل ان::واع106 و 29مشاهده شده اند ) مهم زراعتی مانن::د گن::دم، ذرت، ب::رنج، نیش::کر، س::ورگوم و همین ط::ور از ان::واع عل::وفه ای و علفی هس::تند. این ب::اکتری ه::ا، تث::بیت ازت را معم::والً در ش::رایط

1 . Algalization2 . Associative N2 Fixation3 . Endorhizosphere

15

و ب::ا اس::تفاه از ترکیب ه::ای کرب::نی س::اده مانن::د اس::یدهای آلی و1میکروائروبیک قندها انجام می دهند. ریشه های گیاه با ترشح م::واد کرب::نی مناس::ب ب::رای تغذی::ه این باکتری ها و همین طور با فعالیت های تنفسی و پایین نگهداشتن فش::ار نس::بی اکسیژن در اطراف خود، این دو پیش نیاز را برای انج::ام تث::بیت ازت توس::ط این

در1972گروه از باکتری ها فراهم می کنند. اولین م::ورد این ن::وع همزیس::تی در گزارش شده اس:ت.3 با گونه خاصی از ازتوباکتر2برزیل بین یک گونه گیاه علفی

موارد دیگری در همان س::ال و س::ال های بع::د شناس::ایی ش::دند ک::ه نوی::د تحق::ق آرمان دیرینه محققین را با خود به همراه داشتند: اینکه بتوان مانن::د لگومینوزه::ا برای تغذیه ازتی سایر گیاهان و به ویژه محصوالت استراتژیک چ:ون ان::واع غالت ن::یز ب::ه ط::ور مس::تقیم از تث::بیت بیولوژی::ک ازت به::ره گ::رفت. فهرس::ت ان::واع

و29شناسایی ش::ده این گ::روه از دی ازوت::روف ه::ا، در ح::ال گس::ترش اس::ت )(، که در زیر به چند نمونه از موارد استفاده آن ها اشاره می شود.34

4-ازوسپیریلوم5-1-2-1

این باکتری ها عالوه بر توان قابل توجهی که برای بهبود رشد گیاهان میزبان خود نشان داده اند به دالی::ل دیگ::ری مانن::د وس::عت انتش::ار جغرافی::ایی، طی::ف وس::یع گیاهان میزبان، تن::وع گ::ونه ای و تحم::ل بعض::ی از گونه ه::ا ب::ه تنش ه::ای محیطی، بیش از سایر انواع موردتوجه و بررس::ی بوده ان::د و مای::ه تلقیح آن ه::ا ب::ه مرحل::ه

تولید تجارتی رسیده است. تورب و ورمیکولیت به عنوان مواد حامل مناسب مورد استفاده قرار گرفته اند و اخیراً نوعی اینوکولوم مایع نیز با فرموالسیون تجارتی عرضه شده اس::ت. تلقیح

درص::د،35 ت::ا 30با ازوس::پیریلوم، عالوه ب::ر ک::اهش مص::رف ک::ود ازتی در ح::د دارای اث::رات مفی::د دیگ::ری اس::ت ک::ه در مقایس::ه ب::ا مق::دار مش::ابه ک::ود ازتی،می تواند سبب رشد بهتر گیاه تلقیح شده و اف:زایش مق:دار محص:ول آن گ:ردد )

(، مثالً تلقیح گیاهانی مانند گندم، سورگوم و ذرت با ازوسپیریلی،20 و 59، 110 (. این ت::أثیر59 درصد را موجب ش::ده اس::ت )30 تا 10افزایش محصولی حدود

مفید را بیشتر به تولید هورمون های محرک رش::د گی::اه مانن::د اوکس::ین ها نس::بت

1 . Microaerobic2 . Paspalum notatum (cv. Batatais)3 . A. Paspali4 . Azospirillum

16

(. در گی::اه تلقیح ش::ده معم::والً تغی::یراتی در مورفول::وژی سیس::تم137داده ان::د ) ریشه ای ایجاد می شود: طول ریشه های فرعی و تع::داد انش::عابات آن ه::ا، و ن::یز تعداد و طول تارهای کشنده و انشعابات سر آن ها افزایش پیدا می کند، اف::زایش سطح جذب ریش::ه ها م::وجب اف::زایش ج::ذب آب و عناص::ر غ::ذایی توس::ط گی::اه

(. گ::زارش ش::ده ک::ه تلقیح گن::دم ب::ا ازوس::پیریلوم در ش::رایط89می گ::ردد ) محدودیت آب و سال هایی که بارندگی زیر سطح اپتیمم بوده، نتایج بهتری نش::ان

داده است. 1 - آلکالیژنس فکالیس2-2 -5-1

در چین از ریش::ه های ب::رنج ج::دا گردی::د و م::ورد1977این ب::اکتری در س::ال (. موتان ه::ایی از این ب::اکتری تهی::ه ش::ده اند ک::ه34مطالعات وسیع قرار گرفت )

می توانند تثبیت ازت را در محیط حاوی غلظت ب::االی آمونی::وم ن::یز انج::ام دهن::د. درص::د9 ت::ا 6افزایش محصول برنج در نتیجه تلقیح گی::اه ب::ا این ب:اکتری، ح::دود

بیش از دویس::ت ه::زار هکت::ار از1991-92گ::زارش ش::ده اس::ت. در س::ال زمین های زیر کشت برنج در چین، با این باکتری تلقیح شده اند.

2 - استوباکتری دی ازوتوروفیکوس5-1-2-3 یک گونه جدید و استثنایی از استوباکترها بوده که در شرایط میکروائروبیک توان قابل توجهی برای تثبیت ازت ملکولی، نشان داده است. این باکتری در برزیل از ساقه و ریشه های نیشکر جدا شده و به دلیل توان رشد در غلظت باالی ساکارز

( ک::ه ش::رایط موج::ود5/5 گرم در لیتر( و پ.هاش اسیدی )اپتیمم 150 تا 100) (. گ::زارش29 و 34در ساقه های نیشکر هستند مورد توجه ق::رار گرفت::ه اس::ت )

درصد از نیاز ازتی خود را60شده که بعضی از کولتیوارهای نیشکر می توانند تا (. ام::روزه در هندوس::تان از69از طریق همیاری با دی ازوتروف ه::ا ت::أمین کنن::د )

50این باکتری در سطح وسیعی تولید و در مزارع نیشکر مصرف و بدین ترتیب درصد از کود ازته مصرفی را کاهش داده اند.

3 - باسیلوس ازتوفیکسنس5-1-2-4

1 . Alcaligenes Faecalis2 . Acetobacter diazotrophicos3 . Bacillus azotofixans

17

گونه جدیدی از باسیلوس ها است که قادر به استفاده از ازت ملکولی به عن::وان تنها منبع ازتی می باشد. این باکتری در برزیل از گندم و در هاوایی ازنیشکر ج::دا

از ریش::ه های گن::دم1(. در خاک های غرب کانادا، نوعی باسیلوس34شده است ) مجزا و روی خاک های همین منطقه مورد بررسی قرار گرفته اس:ت. ت:أثیر تلقیح گندم با این باسیلوس بهتر از ازوسپیریلوم غیربومی و مقدار تث::بیت ازت توس::ط

کیلوگرم در هکتار گزارش ش::ده31 کیلوگرم و در دیگری 52آن در یک آزمایش (.101است )- موارد استفاده از دی ازوتروف های همزیست با گیاهان5-1-3

مهم ترین سیستم های همزیستی دی ازوتروف ها با گیاهان که بخش اصلی تث::بیتبیولوژیک ازت را به عهده دارند عبارتند:

- همزیستی ریزوبیوم ها با لگومینوزها1-3-1- همزیستی های اکتینوریزی1-3-2 آزوال–- همزیستی آنابنا 1-3-3

لگومینوز – - سیستم های همزیستی ریزوبیوم 5-1-3-1 میلی::ون تن در85 ت::ا 70ازت تثبیت ش::ده توس::ط این ن::وع همزیس::تی را ح::دود

درصد کل ازت تثبیت شده در مقی::اس جه::انی50سال برآورد کرده اند که حدود است و حدوداً با میزان تولید مجموع کارخانه های کود شیمیایی، برابری می کند )

بیلی::ون دالر در س::ال گ::زارش ش::ده85(. ارزش اقتصادی این تثبیت مع::ادل 28 است. در حالت همزیس::تی، مق::دار تث::بیت ازت ب::ر حس::ب گون::ه و واریت::ه گی::اه، س::ویه ب::اکتری، ش::رایط خ::اک و اقلیم متغ::یر ب::وده و ب::ه ط::ور متوس::ط ب::رای

کیلوگرم250 کیلوگرم و برای انواع علوفه ای حدود 100لگوم های دانه ای حدود در هکتار در سال برآورد شده اس::ت. در بین لگومینوزه::ای عل::وفه ای، درخ::تی و درختچه ای، گونه های سریع الرشد با توان تولید ب::اال و سرش::ار از ازت ن::یز وج::ود

کیلوگرم در هکت::ار در س::ال و500دارند که برخی دارای ظرفیت تثبیت تا حدود که در مناطق گرم و مرطوب می روید و غده های2حتی برای گونه ای از سسبانیا

تثبیت کننده ازت، عالوه بر ریشه ها در روی ساقه های آن ن::یز تش::کیل می ش::وند،

1 . Bacillus SP.2 . Sesbania rostrata

18

،99،:: 45،:: 8،:: 7 کیلوگرم در هکتار در سال گزارش شده اس::ت )800رقمی تا 31.)

موارد استفاده امروزه در برنامه ریزی برای سیستم های کشاورزی پایدار، استفاده از همزیستی

لگومینوز، ضرورتی اساسی تلقی می شود. برنامه ه::ای دقی::ق تن::اوب–ریزوبیوم زراعی با منظور کردن لگومینوزهای مناس::ب در گ::ردش کش::ت، پس از س::ال ها دوباره جایگزین سیستم های تک کشتی متکی به مصرف کود شیمیایی می ش::وند

(. کشت گندم در مناطق مختلف استرالیا در تناوب ب::ا ش::بدر، یونج::ه و ...111) کشت ذرت در مناطق گ::رم و خش::ک برزی::ل در تن::اوب ب::ا لگوم ه::ای مق::اوم ب::ه خشکی و کشت برنج در سنگال در تن:اوب ب:ا سس:بانیا، نمونه ه:ای موف:ق چ:نین

(. به خصوص در مورد برنج103 و 64،: 23،: 50،: 101برنامه ریزی هایی هستند ) به دلیل ایجاد ش::رایط غرق::ابی ک::ه م::وجب تل::ف ش::دن بخش مهمی از کوده::ای شیمیایی به صورت تصاعد آمونیاک و یا دنیتریفیکاسسیون می ش::ود، ت::أمین ازت از طریق تثبیت بیولوژیک اهمیت بیشتری پیدا می کند و به این منظور استفاده از لگوم های مختلف دانه ای یا علوفه ای در تناوب با کشت برنج برای ت::أمین بخش::ی از ازت موردنیاز گیاه و یا استفاده از برخی لگوم های عل::وفه ای ب::ه ص::ورت ک::ود

(. همین طور روش استفاده از لگوم ها به105،: 41،: 130سبز، توصیه شده اند ) (.66 و38صورت کشت مخلوط با غالت، از نو مورد توج:ه ق::رار گرفت::ه اس::ت )

در برنامه ه::ای تن::اوب زراعی::ف در ص::ورتی ک::ه از لگوم ه::ای عل::وفه ای مناس::ب استفاده شود و بخش هوایی گیاه به صورت ک::ود س::بز ب::ه ط::ور کام::ل ب::ا خ::اک مخلوط گردد، گیاه غیرلگوم منظور شده در تناوب، نیاز به مصرف کود شیمیایی ازتی نخواهد داشت. در مورد استفاده از لگوم های دانه ای، در ص::ورت برداش::ت دانه ها و مخل:وط ک:ردن بازمان:ده های محص::ول ب::ا خ:اک، برحس:ب ن::وع لگ:وم و کارآیی همزیستی، میزان نسبتاً چشم گیری از نیاز ازتی گیاه بعدی ت::أمین خواه::د شد. استفاده از لگوم های درختی و درختچه ای نیز در سال های اخ::یر ب::ه ص::ورت کشت مخلوط و یا در تناوب با گیاه::ان زراع::تی در برنام::ه سیس::تم های زراعی -

متداول ش::ده اس::ت. این گیاه:ان عالوه ب:ر اف:زودن مق:دار ق::ابل توجهی1جنگلی مواد آلی سرشار از ازت ب::ه خ::اک، بخص::وص از طری::ق ری::زش برگ ه::ا از نظ::ر1 . Agroforestry Systems

19

تولی::د چوب ه::ای س::وختی ن::یز اهمیت دارن::د و ب::رای اص::طالح خاک ه::ای فق::یر و در ن::واحی1(. در یک رویشگاه لوسنا118 و 93،:: 57فرسوده، توصیه می شوند )

خشک گرمسیر، مقدار مواد آلی که از طری::ق ری::زش ش::اخه و برگ ه:ا ب::ه خ::اک کیل::وگرم250 تن در هکتار و محت::وی ازت آن بیش از 10اضافه می شود، حدود

(.93در هکتار برآورد شده است )ضرورت استفاده از مایه تلقیح ریزوبیوم

تمام فوای::د این همزیس::تی و ش::رط اص::لی ب::رای اینک::ه بت::وان از آن ب::ه عن::وان جایگزین مناسب برای کودهای شیمیایی ازتی استفاده کرد این است که گی::اه از

را3 و کامالً موثر ریزوبیوم2ابتدای رویش در خاک، تعداد کافی از سویه های فعال در اختیار داشته باشد، به طوری که سیستم همزیستی بتواند ب::ا ح::داکثر ت::وان و ظرفیت خود، تثبیت ازت را به انجام برساند. برای تأمین چنین منظوری، در اکثر خاک های زیر کشت، به ویژه در چند حالت زیر استفاده از مای::ه تلقیح ریزوبی::وم،

ضرورت پیدا می کند: - نبود ریزوبی::وم اختصاص::ی گی::اه ب::ه دلی::ل کش::ت گون::ه ی::ا واریت::ه جدی::د(1)

)غیربومی( - کمبود تعداد ریزوبیوم اختصاصی به دلیل تنش های محیطی(2)5 و یا بی تأثیر4 - فراوانی نسبی ریزوبیوم های کم تأثیر(3)

6مایه تلقیح لگوم ها

، روی محیط غ::ذایی جام::د6 توسط ناب و هیلتنر1895اولین مایه تلقیح در سال شده با ژالتین در ظروف شیشه ای تولید و با نام »نیتراژین« به ص::ورت تج::ارتی

( و این در ح::ال حاض::ر رایج ت::رین و پرمص::رف ترین مای::ه تلقیح58عرض::ه ش::د ) میکروبی است که در اغلب کشورهای جهان تولید و اس::تفاده می ش::ود. ف::روش

میلیون دالر در سال گ::زارش ش::ده اس::ت )18مایه تلقیح سویا در آمریکا حدود یا نگهدارنده برای تولی::د مای::ه تلقیح ریزوبی::وم،8(.رایج ترین ماده حامل58

1 . Leucaena2 . Infective3 . highly effective4 . Partially effective5. non - effective6 Legume inoculants7 . Nobbe & Hiltner8 . . Inoculant carriers

20

انواع خاصی از تورب )پیت( است زیرا همه تورب ه::ا ب::رای این منظ::ور مناس::ب نیستند و توصیه شده که تورب یا هر نوع ماده حامل دیگر، قبل از تولید انب::وه از نظر توان نگهداری باکتری در سطحی متناسب ب::ا اس::تانداردهای تع:یین ش::ده از نظر کّمی و کیفی دقیقاً مورد بررسی قرار گیرد. به دلیل فقدان ت::ورب مناس::ب در غالب کشورها، مواد گون::اگونی ب::ه عن::وان ج::ایگزین آن م::ورد آزم::ایش ق::رار گرفته اند که به صورت یک یا مخلوطی از چن::د م::اده مرب::وط ب::ه گروه ه::ای زی::ر

هستند: مواد کربنی: زغال سنگ، لیگنیت، زغال چوب و ..–(1) - مواد معدنی: ورمیکولیت، پرلیت، بنتونیت، ماسه، سولفات کلسیم و ...(2) - کمپوست مواد گیاهی: چوب ذرت، برگ خرما، الیاف نارگیل، خ::اک اره،(3)

پوسته برنج، سبوس و کاه گندم، آرد یونجه و سویا، تفاله نیشکر و ... - برخی روغن های معدنی یا گیاهی، آلژینیت، ژل پلی آکریل آمیدو ...(4)

جزئیات مربوط به مراحل تولید و چگونگی مصرف مای:ه تلقیح لگوم ه:ا در من:ابع(.98 و 45، 16، 6، 7، 129، 128، 116مختلف ذکر شده اند )

انواع مایه تلقیح تجارتی مایه تلقیح لگوم ها معموالً به صورت پودری شکل ک::ه ف::رم مناس::ب ب::رای تلقیح دانه هاست، برای فروش عرضه می شود و در عین حال به اشکال زیر ن::یز تولی::د

می گردد:- فرم گرانول یا دانه ای )مناسب برای تلقیح باکتری به خاک(

- کشت خالص باکتری روی آگار2 - فرم کنسانتره منجمد1- فرم لیوفیلیزه : نسل جدی::د مای::ه تلقیح ب::ا فرموالس::یون تج::اری ک::ه معم::والً ب::ه3 فرم های مایع–

109×6صورت کش::ت خ::الص )م::اده حام::ل اس::تریل(، ب::ا اس::تاندارد باالس::ت )ت::ا م::اه( و قاب::ل نگه::داری در25سلول/میلی لیتر( با مهلت مص::رف ط::والنی تر )ت::ا

حرارت متوسط )حرارت اطاق( هستند. الزم به یادآوری است که کنترل کیفیت مای::ه تلقیح ه::ای وارداتی، بس::یار ال::زامی است. زیرا در بسیاری از موارد مش::اهده ش::ده ک::ه مشخص::ات عن::وان ش::ده از

سوی شرکت های تولیدکننده با کیفیت واقعی فرآورده آن ها تطابق نمی کند.1 . Lyophilized (Freezed – Dried)2. Frozen Rhizobium Concentrate3 . Liquid inoculants

21

1 - همزیستی های اکتینوریزی5-1-3-2 ب::ا گیاه::انی از2این ن::وع همزیس::تی ک::ه بین اکتینومیس::ت هایی از جنس فرانکیا

نهاندانگان دو لپه ای )غیرلگومینوز( به وج::ود می آی::د از نظ::ر م::یزان تث::بیت ازت، بخصوص در برخی شرایط نامساعد برای فعالیت سایر تثبیت کنن::ده ها از اهمیت

(. 57 و 31، 114خاصی برخوردار است ) گون::ه از نهان::دانگان دو200 جنس و ح::دود 24گیاهان میزبان، هش::ت خ::انواده،

لپه ای را شامل می شوند که اکثراً غیر زراع::تی و ب::ه ص::ورت گیاه::ان ب::وته ای ی::ا کنجد و ... با انتشار جغرافیایی وسیع4، کازوآرینا3درختان چوبی بلند مانند توسکا

(. محل همزیستی و تثبیت ازت درون غده هایی است93 و 28،: 15،: 14هستند ) که روی سیستم ریشه ای تشکیل می شوند. به عالوه این گیاهان توان همزیس::تی ب::ا قارچ ه::ای میک::وریزی را ن::یز دارن::د ک::ه می توانن::د در نامس::اعدترین ش::رایط زیستی، به عنوان گیاهان پیشگام ظاهر شوند و با اصالح خاک از طریق اف::زودن مواد آلی سرش::ار از ازت، ش::رایط مس::اعد را ب::رای ت::والی رویش ه::ای گی::اهی، فراهم نمایند. اغلب گیاهان اکتینوریزی، عالوه بر اصالح خ::اک، ت::وان چش::مگیری برای تولی::د چوب ه::ای س::وختی، چ::ون ص::نعتی و خم::یر کاغ::ذ دارن::د ک::ه از نظ::ر

(. ب::ه همین دلی::ل در س::ال های اخ::یر19اقتصادی بسیار ح::ائزاهمیت می باش::ند ) بسیار موردتوجه قرار گرفته اند و از گونه های آن ها بر حسب توقع::ات اکولوژی::ک خاص هر گونه، برای منظورهای مختلفی مانند اصالح اراضی جنگل ه::ای تخ::ریب ش::ده، خاک ه::ای فرس::ایش یافت::ه، زمین ه::ای بج::ا مان::ده از عملی::ات حف::اری بهره برداری از معادن، زمین های غرقابی و باتالقی و یا اراضی خش::ک و بیاب::انی، تپه های شنی و ...، در بس::یاری از کش::ورها اس::تفاده می ش::ود. ب::ه عن::وان مث::ال

ذکر می شود:5نمونه هایی از موارد استفاده کازوآرینا به نقل از دییم و دمرگس

1 ه::زار هکت::اری از این گی::اه در ح::دود 30- در سنگال جنگ::ل ان::رژی وارداتی10

برای سوخت کشور را تأمین می کند.

1 . Actinorhizal symbiosis2 . Frankia3 . Alnus4 . Casuarina5 . Diem & Dommergues

22

- در مصر درآمد حاصل از چوب ه::ای کازوآرین::ا، براب::ر ارزش محص::والت زراعیاست که برای کشت در همان محل مناسب باشند.

این گیاه برای جلوگیری از حرکت5- در جنوب چین یک میلیون هکتار از یک گونه شن های روان، کاشته شده است. این گونه مقاوم ب::ه پ ه::اش قلی::ایی اس::ت و

، رشد مناسب و غده بن::دی8/10گزارش شده که در هندخاکی با پ هاش برابر (.118بسیار خوب داشته است )

- در مصر، تونس، یمن و اسرائیل، از گونه گلوک::ا ک::ه ریش::ه جوش ه::ای ف::راوان تولی::د می کن::د، ب::ه عن::وان بادش::کن در اط::راف م::زارع ب::ه منظ::ور حف::اظت از زمین ه::ای زراعی، اف::زایش تولی::د محص::ول و در ض::من ب::رای تولی::د چوب ه::ای

سوختی استفاده می شود. –- در هند کازوآرین::ا ب::ه عن::وان بخش::ی از تن::اوب زراعی در سیس::تم های جنگ::ل

زراعی )اگروفورستری( منظور شده است. - در امریکا و انگلیس برای احیای زمین های تخریب شده بر اثر عملی::ات حف::اری

و بهره برداری از معادن از این گیاه استفاده کرده اند. در مناطق مرطوب کشورهای اروپایی، امریکا و استرالیا برای تأمین اهداف ب::اال

(.132 و 51گونه های مختلف توسکا را در سطوح بسیار وسیع کاشته اند )مقدار تثبیت ازت

در مورد تثبیت ازت توسط همزیستی های اکتینوریزی، ارق::ام بس::یار متف::اوتی در کیلوگرم در هکتار در سال گزارش شده اس:ت، زی:را مق:دار320محدوده یک تا

تث::بیت ازت ب::ر حس::ب گون::ه گی::اه میزب::ان و س::ن آن، ش::رایط خ::اک و اقلیم و همین طور بر حسب وضعیت کّمی و کیفی سوش های فرانکیا در خاک ب::ه ش::دت

(. در جنگل های شمال غربی امریکا برای توسکا7 و 17،: 45،: 51تغییر می کند ) (. در51 کیلوگرم در هکتار در سال ذکر شده اس::ت )300 تا 200ارقامی حدود

290استرالیا در یک جنگل طبیعی کازوآرینا، تجم::ع ازت در الش::ه برگ ه::ا ح::دود (، در حالی که ب::رای کازوآرین::ا در ش::رایط118کیلوگرم در هکتار در سال بوده )

کیلوگرم در هکتار در سال ان::دازه گیری ش::ده12خشک و کم باران رقمی حدود (.27است )

موارد ضرورت تلقیح5 . C. equisetifolia

23

فرانکیا قادر به رشد ساپروفیتی است و در اکثر خاک های بررسی ش::ده، حض::ور آن مشخص شده است. در عین حال مشاهده شده که وقتی گیاه میزب::ان ب::رای اولین بار به خصوص روی اراضی کامالً تخریب ش::ده کاش::ته می ش::ود، غ::ده های ریشه ای تشکیل نمی شوند. در چنین ش::رایطی، تلقیح ب::ا س::ویه مناس::ب فرانکی::ا ض::رورت دارد. زی::را تش::کیل این همزیس::تی تث::بیت کنن::ده ازت، ش::رط اص::لی

استقرار این گیاهان در خاک های فقیر و شرایط زیستی نامساعد است. 1 - همزیستی آنابنا - آزوال5-1-3-3

این همزیستی بین سرخش آبزی آزوال و سیانو باکتری دی ازوتروف به نام آنابن::ا آزوله است که همراهی سیانوباکتری با گیاه میزبان در تمام سیکل زن::دگی آزوال )مراحل رویشی و زایش::ی( ت::داوم پی::دا ک::رده و از نس::لی ب::ه نس::ل بع::د منتق::ل می گردد. محل انجام تثبیت ازت، درون حفره ای است که در زیر پره ه::وایی ه::ر

باالیی برگ در مجاورت محل اتصال برگ به ساقه، به وجود می آی::د2برگ زیرلُب و ب::ا محص::ور ش::دن آنابن::ا در درون این حف::ره و اف::زایش تع::داد هتروسیس::ت ها نسبت به سلول های رویشی، شرایط مناس::ب ب::رای تث::بیت ازت و انتق:ال آن ب::ه

(. ب::اکتری از جنس91،:: 28،:: 18،:: 7،:: 126،:: 92گیاه میزبان ف::راهم می ش::ود ) که همیشه در هر سیستم ساقه و انشعابات آن، همین ط::ور در درون3آرتروباکتر

حفره زی:رین برگ ه::ا هم:راه ب::ا آنابن::ا حض::ور دارد، ب:ه عن:وان ش::ریک س::وم این (. تارهای اپیدرمی درون حفره واسطه انتقال37همزیستی معرفی شده است )

متابولیت ها هستند، ازت تث:بیت ش::ده توس::ط س::یانوباکتری ب:ه ف:رم آمونی:اک در حفره برگی آزاد می شود و توسط تارهای اپیدرمی منشعب به گیاه منتق::ل و ب::ه مصرف رشد و تکثیر آن می رسد. در مقابل، تارهای اپیدرمی ساده، مواد کرب::نی را از گیاه به درون حفره انتقال می دهند که مورد استفاده آنابن::ا ق::رار می گ::یرد. آزاد شدن مقداری آمونیاک در محیط رشد آزوال اندازه گیری و مشاهده گردید که

درص::د از ازت20 درصد و گونه مکزیکانا، حدود 14 تا 12یک واریته چینی حدود ( ولی ب::ه ط::ور معم::ول بخش5تثبیت شده را به محیط رشد خود پس می دهند )

اصلی ازت تثبیت شده در توده زنده آزوال ب::اقی می مان::د و ب::ه ص::ورت ی::ک ک::ود

1 . Anabaena azollae2 . Upeer lobe3 . Arthrobacter

24

Cس::بز، ب::ه خ::اک اض::افه می ش::ود. ب::ه دلی::ل سرش::ار ب::ودن این ک::ود از ازت )N

(، مراحل تجزیه و تبدیل ازت آن به فرم قابل جذب برای گیاه12 متوسط حدود بسیار سریع است.

مقدار تثبیت ازت به دلیل اختالف گونه های آزوال و تفاوت شرایط محل رشد آن ه::ا، ارق::ام بس::یار متفاوتی در مورد توان تثبیت ازت این همزیستی، در منابع مختلف دیده می شود.

کیلوگرم در5/1 الی 1تثبیت روزانه برای یک پوشش انبوه آزوال بر سطح آب از و70 کیلوگرم در هکتار در روز گ::زارش ش::ده اس::ت )10( تا حدود 118هکتار )

(. مقدار کل ازتی که مصرف یک پوشش آزوال به صورت کود س::بز می توان::د28 ( و مق:دار متوس:ط آن93 کیل::وگرم در هکت:ار )100 تا 30به خاک اضافه کند از

کیلوگرم در هکتار گزارش شده که با مخلوط کردن این پوش::ش45 تا 30حدود ب::ا خ::اک و ادام::ه تولی::د ب::رای ایج::اد ی::ک پوش::ش ث::انوی، همین مق::دار ازتبرگشت پذیر می باشد که جمعاً برای تأمین نیاز ازتی برنج، کف::ایت خواه::د ک::رد )

(. در شرایط اقلیمی مناسب برای کشت و برداشت متوالی آزوال در ط::ول126 کیل::وگرم در هکت::ار در س::ال ب::رآورد600 ت::ا 300سال، مقدار کل تثبیت ح::دود

(.18شده است )اهمیت همزیستی

اهمیت این سیستم همزیس:تی ب:ه دلی:ل ت:وان رش:د س::ریع آزوال، ب:دون نی:از ب:ه مصرف هیچ گونه ترکیب ازتی است. این گیاه با تولید بیوموس انبوه ک::ه در طی

تن در هکتار به طور متوس::ط ب::ه40 تا 10 هفته به 3 الی 2مدت کوتاهی حدود (، مقدار قابل توجهی م::اده آلی ب::ه خ::اک اض::افه105 تن در هکتار می رسد )15

درص:د اس:ت )6 ت:ا 4می کند. مقدار ازت این ماده بر حسب وزن خشک ح:دود (، بنابراین در صورت ایجاد پوشش ثانوی، ت::وان ت::أمین تم::ام ی::ا الاق::ل بخش93

مهمی از نی::از ازتی ی::ک ب::رنج پ::ر محص::ول را خواه::د داش::ت. در ض::من تک::رار مص::رف آن ب::ه ت::دریج م::وجب اص::الح س::اختمان ف::یزیکی خ::اک و بهب::ود س::طح حاصلخیزی آن خواهد شد. به عالوه با تشکیل پوش::ش آزوال ب::ر س::طح آب رش::د علف های هرز آبزی کنترل ش::ده و از ش::دت تبخ::یر آب ن::یز کاس::ته خواه::د ش::د.

25

درصد، در نتیج::ه ک::اربرد آزوال گ::زارش ش::ده20افزایش محصول برنج تا سطح (.28است )

موارد استفادهکاربرد آزوال را می توان در موارد زیر خالصه کرد:

- کش::ت آزوال ب::ر س::طح آب ش::الیزارها و اس::تفاده از آن ب::ه عن::وان ک::ود س::بزسرشار از ازت به عنوان جایگزین مناسبی برای کودهای شیمیایی ازتی.

- تولید کمپوست به صورت مخلوط با کاه گندم ی::ا ب::رنج و ی::ا مخل::وط ک::ردن ب::ا خاک و افزودن سوپرفسفات برای جلوگ::یری از اتالف ازت آن و اس::تفاده از این

کمپوست برای زراعت های دیگر مانند سبزی کاری ها.- استفاده به صورت مالچ گیاهی.

- استفاده برای تغذیه ماهی ها و طیور و یا به صورت مخلوط با کاه ب::رای تغذی::هدام.

مشکالت تولید آزوال: معمول ترین روش تولید آزوال تکثیر فرم رویش::ی آن اس::ت ک::ه در ض::من قطع::ه شدن از مح::ل انش::عابات ث::انوی روی س::اقه اص::لی و رش::د قطع::ات ج::دا ش::ده حاصل می ش::ود. در این ح:الت رویش::ی، آزوال ب::ه یخبن::دان زمس::تانی ی::ا گرم::ای شدید تابستانی بسیار حس::اس اس::ت و بن::ابراین ب::رای نگه::داری و مح::افظت از اینوکولوم مورد نیاز برای فصل کشت برنج باید مح::ل مناس::ب و ک::افی در نظ::ر گرفته شود. اسپورها هر چند به شرایط نامساعد مقاوم تر هس::تند ولی ب::ه دلی::ل تولی::د نس::بتاً کم::تر و رش::د بس::یار کن::دتری ک::ه در ش::روع فص::ل کش::ت دارن::د نمی توانند به عنوان اینوکولوم مورد استفاده باشند. به عالوه آزوال در طول دوره رشد به عوامل مختلفی مثل جریان شدید باد، ن::ور، ح::رارت آب، کمب::ود عناص::ر غذایی به ویژه فسفر، انواع متع:ددی از آفت ه:ای گی::اهی و همین ط::ور ب::ه عل::ف کش های مورد استفاده در زراعت برنج حساسیت نشان می دهد. نیاز ب::ه ن::یروی ک::ار اض::افی ب::رای کش::ت و تکث::یر آزوال و مخل::وط ک::ردن آن ب::ا خ::اک از دیگ::ر مشکالت کاربردی آن به حساب آمده است و این نکته احتم::االً عم::ده ترین دلی::ل عدم استقبال از آزوال برای تولید و رواج مصرف آن در کشورهای صنعتی است. استفاده از آزوال بیشتر در کشورهای آسیایی مانن::د چین، ویتن::ام، تایلن::د و ... ب::ه

26

طور سنتی همراه با کشت برنج متداول است و برای کشورهای در حال توس::عه ک::ه مش::کل ت::أمین ک::ار ک::ارگری را ندارن::د بهره گ::یری از مزای::ای ب::ا ارزش این

همزیستی مفید، توصیه شده است. قارچ های میکوریزی- 5-2

گیاه شناس آلمانی،2 توسط فرانک1885 ریشه( در سال – )قارچ 1واژه میکوریز برای نوعی همزیستی دو جانب:ه مفی:د بین ان:واع خاص:ی از قارچ ه:ای خ:اک زی و سیستم ریش::ه ای گیاه::ان، وض::ع گردی::د.میک::وریز از رایج ت::رین و س::ابقه دارترین، ارتباط های همزیستی در سلسله گیاهی است. به طوری که اکثر گیاه::ان )ح::دود

درص::د گونه ه::ای گیاه::ان آون::دی( الاق::ل یکی از تیپ ه::ای میک::وریزی را دارا95 (. انواعی که به طور طبیعی توان برق::راری این ن::وع همزیس::تی را125هستند )

( و معم::والً در134 و 90،:: 55،:: 46ندارند، موارد استثنایی، نام ب::رده ش::ده اند ) (. مانن::د گیاه::ان اراض::ی47مح::دوده رطوبت ه::ای نه::ایی خ::اک بس::ر می برن::د )

غرق::ابی )نی، جگن و ...( و گیاه::ان خش::کی پس::ند ب::ه خص::وص از خانواده ه::ای و ... همین طور بر اساس شواهد بدس::ت5، کروسیفر4، کاریوفیالسه3کنوپودیاسه

آمده از فسیل های مربوط ب::ه میلیون ه::ا س::ال قب:ل، مش:خص ش::ده ک:ه زن::دگی ابتدایی ترین گیاهان بر روی کره ی زمین ب::ه کم::ک این ن::وع همزیس::تی، یع::نی ب::ا

(. متأس:فانه دخالت ه:ای125 و 81 آغ:از ش:ده اس:ت )6روش تغذیه مایکوتروفی غیراصولی انسان به خصوص از طریق مصرف زیاد و مکرر س::موم ق::ارچ کش و یا استفاده فراوان از کودهای فسفاتی، این همزیستی مفی::د را ن::یز م::ورد تهدی::د جدی قرار داده است. کوشش برای تولی::د مای::ه تلقیح از قارچ ه:ای میک::وریزی و اس::تفاده از آن در م::وارد الزم، راه مناس::بی ب::رای جلوگ::یری از خط::ر ح::ذف و نابودی این موجودات مفید و کمک به بهبود تغذی::ه و رش::د گی::اه ب::ا بهره گ::یری از

اثرات مفید این موهبت طبیعی است.فواید همزیستی میکوریزی

1 . Mycorrhiza (fungus – root)2 . Frank3 . Chenopodiaceae4 . Caryophyllacea5 . Cruciferae6 . Mycotropghy

27

مهم ترین فوای::د میکوریزه::ا را می ت::وان ب::ر اس::اس نت::ایج ارائ::ه ش::ده در من::ابع ( به شرح زیر خالصه109 و 107،: 120،: 100،: 96،: 62،: 55،: 47،: 46مختلف )

کرد: - افزایش جذب عناصر غذایی: این افزایش عم::دتاً ب::ه دلی::ل انتش::ار میس::لیوم1

قارچ های میکوریزی مرتبط با بافت های درونی ریشه، در خ::اک اط::راف ریش::ه و تشکیل یک سیستم جذب اضافی به صورت مکمل سیستم ریش::ه ای گی::اه اس::ت ک::ه بهره گ::یری از حجم بیش::تری از خ::اک را ک::ه ریش::ه های تغذیه کنن::ده ب::ه آن دسترسی ندارند ممکن می سازد. به همین دلیل تأثیر میک::وریز در ج::ذب عناص::ر کم تحرک مانند فسفر که جریان آن به سمت ریشه با پخش و انتشار و ب::ا کن::دی بس::یار انج::ام می ش::ود، اهمیت بیش::تری پی::دا می کن::د، ب::ه ط::وری ک::ه اهمیت میکوریزها در تأمین فسفر مورد نیاز گیاه به خصوص در خاک هایی ک::ه ب::ا کمب::ود فسفر قابل جذب مواجه هستند، مع::ادل نقش ریزوبیوم ه::ا در ت::أمین ازت ب::رای لگومینوزها، دانسته اند. البته عالوه بر افزایش س::طح ج::ذب کنن::ده، ت::وان ج::ذب یونی بیشتر نسبت ب:ه سیس::تم ج:ذب ریش::ه، انتق::ال س::ریع تر عناص::ر از طری::ق هیف ه::ا ب::ه ریش::ه نس::بت ب::ه مس::یر خ::اک ب::ه ریش::ه و احتم::االً امک::ان اس::تفاده قارچ های میکوریزی از منابع فسفاتی نامحلول و یا کم محلول را نیز در افزاییش جذب موثر دانسته اند. عالوه بر فسفر، افزایش جذب عناصر دیگر، ب::ه خص::وص

روی، مس، گوگرد، آهن، پتاسیم، ازت، کلسیم و ... نیز گزارش شده است. - افزایش جذب آب به دلیل اف::زایش س::طح جذب کنن::ده و ت::وان ج::ذبی بیش::تر2

هیف ها نسبت به سیستم ریشه ای که نتیجه آن ایجاد مقاومت بیشتر گیاه نس::بتبه کمبود رطوبت است.

- تولید هورمون های محرک رشد گیاه مانند انواع اوکسین، سیتوکینین و ...3 - کمک به کاهش تنش ه::ای محیطی مانن::د ح::رارت، ش::وری، آل::ودگی خ::اک ب::ه4

سموم یا فلزات سنگین. - افزایش مقاومت گیاه به عوامل بیماری زای ریشه به طور مستقیم از طری::ق5

ایج:::اد ی:::ک م:::انع ف:::یزیکی ب:::ر روی ریش:::ه )ایج:::اد غالف ق:::ارچی در م:::ورد اکتومیکوریزها( و یا تولید مواد ضد رشد پاتوژن ها مانند بعضی آنتی بیوتیک ها و به

طور غیرمستقیم با بهبود بخشیدن به تغذیه گیاه و کمک به تسریع رشد آن ها.

28

- ایجاد خاکدانه های پایا در مج::اورت سیس::تم ریش::ه ای گی::اه ب::ه وس::یله ش::بکه6هیفی ظریف و گسترده ای که وسیله اتصال ذرات خاک به یکدیگر می شوند.

- کاهش درصد از بین رفتن نهال ها ،آسیب های ناشی از جابجایی مانند انتق::ال7از خزانه به زمین اصلی.

- تشدید فعالیت تثبیت ازت توسط انواع دی ازوتروف های همزیست و همیار با8 گیاهان، احتماالً به دلیل بهبود تغذیه گیاه میزبان و امک::ان عرض::ه بیش::تر عناص::ر

غذایی و به خصوصی فسفر به میکروسمبیونت. - ارتباط سبزژیستی ب::ا میکروارگانیس::م های ح::ل کنن::ده فس::فات های غیرقاب::ل9

جذب برای گیاه. سیستم های میکوریزی از نظر انجام نقش های مفی::دی ک::ه ب::ه آن ه::ا اش::اره ش::د کارایی متفاوت دارند. پتانسیل این کارآیی به خصوصیات اعضای اص:لی سیس:تم )قارچ، گیاه و خاک( و روابط متقابل آن ها با یکدیگر ارتباط پیدا ک::رده و ش::رایط

(. ب::رای85 و 54اقلیمی نیز این کارآیی را به ش::دت تحت ت::أثیر ق::رار می ده::د ) حصول به حداکثر بهره گیری از پتانس::یل مفی::د سیس::تم های میک::وریزی ض::روری اس::ت ک::ه مناس::ب ترین ن::وع ق::ارچ ب::رای ه::ر واریت::ه گی::اهی و ش::رایط زراعی موردنظر انتخاب گردد و پس از تکثیر مای:ه تلقیح آم:اده ش::ده در هنگ::ام کاش::ت

گیاه به مقدار کافی در حوزه فعالیت سیستم ریشه ای گیاه قرار داده شود.ضرورت تلقیح

هر چند در ش::رایط ط::بیعی قارچ ه::ای میک::وریزی در اک::ثر خاک ه::ا حض::ور فع::ال دارند، معهذا در بسیاری از موارد ب::ا بهره گ::یری از س::ویه های ق::ارچی فع::ال تر و موثرتر و با استفاده از روش ه::ای تلقیح توانس::ته اند درص::د آل::ودگی ریش::ه ها ب::ه قارچ میکوریزی را افزایش دهند و بازدهی سیستم میکوریزی را به ح:د مطل::وب

رسانند. استفاده از مایه تلقیح به خصوص برای خاک هایی که در معرض سمپاشی مک::رر با سموم قارچ کش ق:رار می گیرن::د و ی:ا خاک ه::ایی ک::ه ب::ه دالی::ل مختل::ف، فاق:د

قارچ های میکوریزی مناسب برای گیاه موردنظر هستند ضروری است.

29

کاربرد مای::ه تلقیح این قارچ ه::ا بیش::تر در م::ورد دو تیپ اص::لی میک::وریزی یع::نی مت::داول2(VA کیس::ه ای )–( و میک::وریز ب::وته ای 1میک::وریز ب::رونی )اک::تیومیکوریز

است.- موارد استفاده از قارچ های اکتومیکوریزی5-2-1

این قارچ هخا به درون سلول های ریشه وارد نمی ش::وند و ب::ه همین دلی::ل ح:الت میکوریزی آن ها، برونی )اکتو( خوانده می شود. هیف های این قارچ ها، در فضای

ب::رای مبادل::ه3بین سلول های پوست ریشه شبکه متراکمی به نام ش::بکه هارتیگ متابولیت ها با گیاه میزب:ان، ب::ه وج:ود می آورن:د. در ض::من ب:ا تش::کیل پوس::ته ی:ا

ک:ه اغلب ب:ا5 کم وبیش ضخیم بر روی سطح ریشه های کوتاه تغذیه کنن:ده4غالف تغی::یر رن:گ و تغی:یر ش:کل این ریش:ه ها ب:ه ص:ورت انش:عابات کوت:اه دو ی:ا چن:د شاخه ای مکرر، هم::راه اس::ت ب::ه خ:وبی از ریش:ه های غ:یر میک:وریزی مش:خص

(. بیش از پنج ه::زار گون::ه ق::ارچ )اک::ثراً از134 و 75،:: 55،:: 46،:: 47می شوند ) بازیدیو میست ها( در تشکیل میکوریز برونی ب::ا ح::دود دو ه::زار گون::ه از گیاه::ان

(. از78)اکثراً از انواع درختان جنگلی سوزنی ب::رگ و پهن ب::رگ( دخ::الت دارن::د ) بین این قارچ های اکتومیکوریزی فقط معدودی از آن ها که ق::ادر ب::ه رش::د س::ریع روی محیط های غ:ذایی آزمایش:گاهی و دارای ت:وان تش:کیل همزیس:تی م:وثر ب:ا طی::ف وس::یع تری از گیاه::ان میزب::ان بوده ان::د، ب::رای تولی::د مای::ه تلقیح در س::طح

تجارتی، مورد استفاده قرار گرفته اند. در نهالس::تان های جنگلی1920تلقیح با قارچ های اکتومیکوریزی در ح::دود س::ال

استرالیا برای کشت بذرهای کاج آغاز گردید که به عنوان مایه تلقیح، مستقیماً از اس::تفاده می ش:د و6اندام بازده قارچ های کالهک دار مث::ل ریزوپوگ::ون لوتئول:وس

( تهی::ه کش::ت خ::الص قارچ ه::ای40همین روش در اروپ::ا ن::یز بک::ار گرفت::ه ش::د ) اکتومیکوریزی روی محیط غذایی آزمایشگاهی و استفاده از آن برای مای::ه تلقیح

( اب::داع کردن::د ک::ه در انس::تیتوی تحقیق::ات1960 )8( و م::وزر1956 )7را بوک::ور

1 . Ectomycorrhiza2 . Vesicular - Arbuscular3 . Hartig net4 . Mantle5 . feeder roots6 . Rhizopogon luteolus7 . Bokory8 . Moser

30

و همک::ارانش1میکوریزی در امریکا ادامه و توسعه یافت و با تالش های م::ارکسبه مرحله تولید تجارتی رسانده شد.

در حال حاضر یکی از مهم ترین قارچ ه::ای اکتومیک::وریزی رایج ب::رای تولی::د مای::ه ( ک::ه عالوه ب::ر رش::د س::ریع روی81 اس::ت )2تلقیح، پیس::ولیتوس تینکتوری::وس

محیط های غ::ذایی، ق::ادر ب::ه همزیس::تی ب::ا بیش از ص::د گون::ه از درخت::ان چ::وبی جنگلی است و توان رشد در شرایط زیستی بسیار نامساعد دارد. به همین دلیل

،78،:: 77در امریکا بیشترین س::طح تولی::د تج::ارتی و مص::رف را داش::ته اس::ت ) 4 آمانیتاموس:::کاریا3(. عالوه ب:::ر آن قارچ ه:::ای دیگ:::ری مانن:::د الکاریاالکاتا81

و ... هم کم و بیش ب:ه خص:وص در کش:ورهای اروپ:ایی م:ورد5تلفوراترس:تریس استفاده هستند. با استفاده از این قارچ ه::ا ان::واع مختل::ف اینوکول::وم ب::ه ص::ورت میسلیوم های رویشی، اسپورهای قارچی و یا بذرهای پوش::ش ش::ده ب::ا اس::پورها

83ً و 82،:: 78،:: 77تهیه و برای مصرف عرضه شده اند ) (. اسپورها را مس::تقیما از اندام بارده قارچ ها مجزا می کنند و به ح:الت تعلی::ق در آب ی:ا مخل:وط ب:ا ی::ک ماده بی اثر و یا به صورت پوشش شده بر روی بذر گی::اه بک::ار می برن::د. در عین حال تولید اسپور به مقدار زیاد، برای مصرف در مقیاس وسیع مشکل است. ب::ه همین دلیل تولید تجارتی اینوکولوم بیشتر به ص::ورت میس::لیوم رویش::ی ب::ر روی انواع مختلف مواد نگهدارنده است. در امریکا برای تولید انبوه قارچ پیسولیتوس

ورمیک::ولیت اس::تفاده می ش::د. این اینوکول:وم عالوه ب::ر–از م:اده حام::ل ت::ورب امریکا در کشورهای دیگر مانند سوریه، کنگو، غنا، کره، ماالوی، برزی::ل، مکزی::ک و فرانسه نیز آزمایش شده و نتیجه رضایت بخش بوده است. یک شرکت تجارتی در امریکا همین قارچ را با ت::رکیب جدی:د تولی::د و عرض:ه ک:رده اس::ت ک:ه در آن برای تلقیح پنج میلیون نهال کاج ب::رای تجدی::د جنگ ک::اری ه::ا، و همین ط::ور ب::رای اصالح خاک های تخریب شده بر اثر عملیات حفاری معادن در قسمت های جنوبی

گون::ه دیگ::ر از قارچ ه::ای22و مرکزی امریکا با موفقیت اس::تفاده ش::ده اس::ت. ( تولی:د انب:وه1991 )6(. رامان78اکتومیکوریزی در دست بررسی و تهیه هستند )

1 . Max2 . Pisolithus tinctorius3 . Laccaria lacata4 . Amanita muscaria5 . Thelephora terrestris6. Raman

31

قارچ های الکاریا، و آمانیتاراروی دانه های سورگوم به عنوان روشی بسیار موف::ق (. در فرانسه اینوکولوم قارچ های99برای تولید مایه تلقیح، گزارش کرده است )

اکتومیکوریزی مانند الکاریاالکاتا با اس::تفاده از م::اده نگهدارن::ده کلس::یم آلژی::نیت(.40تهیه شده است )

- میکوریزهای بوته ای کیسه ای و موارد استفاده آن ها5-2-2 این نوع میکوریز به دلیل نفوذ قارچ به داخل سلول های پوس::ت ریش::ه، از ان::واع

( محس:وب می ش:ود. مبن:ای نامگ:ذاری اولی:ه آن ب:ه1میکوریز درونی )اندومیکوریزها ، تولی::د ان::دام های ق::ارچی خاص::ی ب::ه ش::کل بوت::ه کوچ::کVAن::ام میک::وریز

(،3( و همین طور محفظه یا کیسه انباش:ته از م:واد ذخ:یره )وزیک:ول2)آربوسکول (. در134،:: 102،:: 100،:: 90،:: 55،:: 46در درون ریشه گیاه::ان میزب::ان اس::ت )

بعضی از انواع این میکوریز، وزیکول ها تشکیل نمی شوند و یا اکثراً در اواسط تا اواخر دوره رویشی گیاه ظاهر می گردند و وجود آربوسکول ها تنه:ا نش:انه ق:اطع برای تشخیص این نوع میکوریز محسوب می شود. بههمین دلیل ترجیحاً ب::ه ط::ور

(.84( هم خوانده می شوند )4اختصاص میکوریز بوته ای )آربوسکوالر آربوسکول ها معموالً در سلول های بخش درونی پوست ریشه، تشکیل می شوند. رشد قارچ پس از نفوذ به داخل سلول، با تولی::د پی درپی انش::عابات دو ش::اخه ای که به تدریج نازک تر و ظریف تر می شوند، در مجموع اندامی ش::بیه ی::ک درختچ::ه کوچک به وج::ود می آورد ک::ه ب::ه دلی::ل س::طح تم::اس بس::یار گس::ترده ب::ا س::لول میزب::ان، مبادل::ه متابولیت ه::ا را بین دو هم::زیت تس::هیل می کن::د. وزیکول ه::ا ی::اً در نتیجه تورم انتهای هی::ف ق::ارچی و ی::ا گ::اهی در اندام های کیسه مانند، معموال میان رشته، در درون و یا در بین سلول های پوست ریشه، تشکیل می شوند و به تدریج با قطرات لیپیدی انباش::ته ش::ده، نقش ان::دام ذخ::یره و اس::تراحتی را پی::دا

می کنند.گیاهان میزبان

میکوریز بوته ای را ب::ه رایج ت::رین ن::وع میک::وریز در سلس::له گی::اهی اس::ت. ت::وان هزار گونه گیاهی )از انواع کامالً ابت::دایی25تشکیل این نوع میکوریز در بیش از

1. Endomycorrhizae2. Arbuscule3 Vesicle4. Arbuscular M.

32

(. نکت::ه قاب::ل توج::ه این ک::ه اک::ثر گیاه::ان مهم55تا عالی( گزارش شده است ) زراعی مانند انواع غالت، حبوبات، س::یب زمینی، پی::از، پنب::ه، چ::ای، تنب::اکو، ان::واع گیاهان علوفه ای از گرامینه ها و لگومینوزه::ا و ... از به::ترین گیاه::ان میزب::ان این نوع قارچ های میکوریزی، محسوب می شوند. به عالوه، اکثر درختان می::وه مانن::د مرکبات، س::یب، ب::ادام، ت::وت، انج::یر، گ::ردو، فن::دق و ... همین ط::ور بس::یاری از درخت::ان جنگلی، گیاه::ان علفی، درخت::ان ب::ا ارزش من::اطق گرمس::یری )قه::وه،

(.125، 49، 96، 46کاکائو، نخل و ...( در شمار گیاهان میزبان قرار دارند ) 1 - میکروارگانیسم های حل کننده فسفات ها5-3

بسیاری از میکروارگانیسم های خاک زی قادرند که با مکانیسم هایی مانند تولی::د و - کتوگلوکونی::ک، س::یتریک،2ترش::ح اس::یدهای آلی ب::ه خص::وص ان::واعی مانن::د

آلزالی::ک، مالی::ک، سوکس::ینیک و ... در حاللیت فس::فات های مع::دنی کم محل::ول، ( به عالوه، بسیاری از آن ها با تولید آنزیم ه::ای102،:: 86،:: 48،:: 44موثر باشند )

فسفاتاز، آزاد ش::دن فس::فر از ترکیب ه:ای آلی فس::فردار را م::وجب می ش::وند ) (. ط::بیعی اس::ت ک::ه این میکروارگانیس::م ها ب::ر حس::ب ن::وع و مق::دار م::واد90

حل کننده ای که تولید می کنند شدت تأثیر کامالً متف::اوتی داش::ته باش::ند. اس::تفاده عملی از انواع کامالً م:وثر آن ه:ا ک:ه در ش:رایط آزمایش:گاهی ت:وان بیش:تری در حاللیت فس:::فات ه:::ا، نش:::ان داده ان:::د، همیش:::ه م:::وردنظر محققین ب:::وده و

از جمله اولین کودهای میکروبی است ک:ه ب:ا اس:تفاده از ب:اکتری2فسفوباکترین تهی:ه و مص:رف آن در روس:یه و ب:رخی3باسیلوس مگاتریوم، واریته فس:فاتیکوم

دیگر از کشورهای اروپایی، متداول بوده است. در مراحل اولیه تولید این کوده::ا توجه بیشتر معطوف به باکتری های حل کننده فسفات یا فس::فوباکتری ه::ا، ب::وده است. در دهه های اخیر، قارچ ها نیز موردتوجه قرار گرفته اند و کودهای میکروبی

« ب::ا مخل::وطی از میکروارگانیس::م های حل کنن::ده فس::فات4مانن::د »میکروف::وس (. باکتری ه::ای م::ورد اس::تفاده بیش::تر از دو جنس122 و 61ها، تهی::ه می ش::وند )

( و باس::یلوس )گونه ه::ای مختل::ف مانن::د5پودومون::اس )بخص::وص گون::ه اس::تریاتا

1. Phosphate-Solubilizing Microorganisms2. Phosphobacterin3. Bacillus megaterium var. Phosphaticum4. Microphos5 P striata

33

( و قارچ ه::ا بیش::تر از دو جنس پنس::یلیوم و آس::پرژیلوس )گونه ه::ای1پلی میکسا ( انتخ:اب ش::ده اند. ت:وان قارچ ه:ا در حاللیت فس:فات ها گ:اهی3 و آوام:وری2نیژر

( و اس::تفاده از مای::ه تلقیح63حدود ده بار بیش از باکتری ها، اندازه گیری شده )آن ها با افزایش قابل توجه در جذب فس::فر در رش::د گی::اه هم::راه ب::وده اس::ت )

(. در هند ب:رای اس:تفاده بیش:تر از من::ابع فس::فاتی موج:ود در کش:ور )س::نگ12 فسفات( این میکروارگانیسم ها مورد توجه قرار گرفته ان::د و نت::ایج تلقیح گیاه::ان زراعتی مانند گندم، ب:رنج، س:یب زمینی و ... ب:ا ان:واعی از باکتری ه:ای فس:فاتی هم::راه ب::ا اف::زودن س::نگ فس::فات، م::وجب اف::زایش مع::نی دار در م::یزان تولی::د

(. نت::ایج بررس::ی های مختل::ف، ح::اکی از وج::ود121محصول آن ها ش::ده اس::ت ) رابطه سیزژیستی بین این میکروارگانیس::م ها و قارچ ه::ای میک::وریزی اس::ت، ب::ه طوری که تلقیح همزمان آن ها به گیاه، افزایش جذب فسفر و رشد بهتر گی::اه را

( در اس::ترالیا از باکتری ه::ای جنس122 و 94،:: 63،:: 61در پی داش::ته اس::ت ) (. تلقیح121 استفاده می ش::ود )5، برای تولید کودی به نام بیوسوپر4تیوباسیلوس

گونه ه::ای فع::ال این ب::اکتری ب::ه مخل::وط س::نگ فس::فات و گ::وگرد، ب::ا انج::ام اکسیداسیون گوگرد و تولید اسید سولفوریک، موجب آزاد شدن فس::فر از س::نگ

(.48فسفات می شود ) 6 ( PGPR - باکتری های ریزسفری افزاینده رشد گیاه )5-4

این اصطالح ابتدا برای باکتری های ریزسفری متعلق به گ::روه پس::ودوموناس های ( وض:ع گردی:د و دلی:ل آن اف:زایش9 و پیوتی:دا8 )گونه ه:ای فلورس:نس7فلورسنت

قابل توجهی ب::ود ک::ه در رش::د گیاه::ان تلقیح ش::ده ب::ا این ب::اکتری ه::ا، مش::اهده (. نکته جالب این ک::ه این اف::زایش رش::د، همیش::ه ب::ا ک::اهش ب::رخی71می شد )

بیماری های گیاهی همراه بود. به همین دلیل در بررسی های مق::دماتی، نقش این باکتری ه::ا ب::ه ط::ور غیرمس::تقیم و از طری::ق کن::ترل پاتوژن ه::ایی مانن::د عام::ل

1. B.polymyxa2. A.niger3. A.awamori4 . Thiobacillus5 .Biosuper6 . Plant Growth Promoting Rhizobacteria (PGPR)7 . Fluorescent Pseudomonace8 . P. fluorescens9 . P.Putida

34

ب::ا2 و قارچ های بیم::اری زا مانن::د عام::ل م::رگ گیاهچه1پوسیدگی نرم سیب زمینی و همین طور توقف فعالیت پاتوژن های ضعیف مانند ان::واع3پوسیدگی سیاه ریشه

(. ب::ا پیگیری ه::ای بع::دی ب::ه61،:: 72،:: 71مواد هیدروژن س::یانید، ش::ناخته ش::د ) منظور تشخیص نحوه این ت::أثیر، ارتب::اط مشخص::ی بین ش::دت کن::ترل بیماری ه::ا

تولی:د ش:ده توس:ط این ب:اکتری ه:ا، بدس:ت آم:د ک:ه ض:من4مق:دار س:یدروفور مطالعات بعدی و از جمله بررس::ی موتان ه::ای س::یدروفور منفی ک:ه فاق::د ت::وان کاهش بیماری بودند و یا استفاده از سیدروفورهای خالص ش:ده ک:ه این توان:ایی

(.س::یدروفورهای72،:: 59،:: 68،:: 15را نشان می دادند، مورد تأیید قرار گ::رفت ) 1500 ت::ا 1000میکروبی، ملکول های آلی نسبتاً درشتی با وزن ملک::ولی ح::دود

دارن:د و ن:وعی¿¿+Fe3دالتون هستند که میل ترکیبی شدیدی برای پیون:د ش:دن ب:ا ً کالت آهن قابل جذب برای میکروارگانیسم تولیدکنن::ده ف::راهم می کنن::د. معم::وال تمام باکتری های هوازی و بی هوازی اختیاری، همین ط::ور قارچ ه::ا در ص::ورتی ک:ه

باش::د، ق::ادر ب::ه تولی::دppm20غلظت یون فریک در محی::ط رش::د آن ه::ا کم::تر از سیدروفور اختصاصی، در ح:د ت:امین آهن موردنی:از خ:ود هس::تند و فق:ط بعض::ی انواع مانند پسودوموناس های فلورس::نت، مق::داری خیلی بیش از ح::د م::ورد نی::از

(.انتق::ال87،:: 72،:: 68س::لول، تولی::د و در محی::ط رش::د خ::ود آزاد می کنن::د ) سیدروفور پیوند شده با آهن، ب:ه درون س::لول، ب:ه دلی:ل درش:تی ملک:ول آن، از طریق پدیده انتشار یا جذب غیرفعال، ممکن نیست. در ضمن، ب::ه دلی::ل تف::اوت ساختمان شیمیایی سیدروفورها، باید مواد ناقل ی::ا پذیرن::ده اختصاص::ی آن ه::ا در

(68،:: 26غشاء سلول وجود داشته باشد تا جذب فعال آن ها، امکان پذیر گ::ردد ) به همین دلیل، سیدروفور تولید شده توس::ط ی::ک گون:ه و ی:ا ی:ک س::ویه ب:اکتری، ممکن است حتی برای انواعی با ق::رابت سیس::تماتیک بس::یار نزدی::ک ب::ا آن ن::یز،

قابل استفاده نباشد. (، این ط::ور عن::وان ش::ده ک::هPGPRدر مورد پسودوموناس های فلورسنت )گروه

در محی::ط، ب::ا تولی::د مق::دار زی::ادی از¿¿+Fe3این باکتری ه::ا در ش::رایط کمب::ود

1 . Soft-Rot (Erwinia carotovora)2 . Damping-off (Pythium Ultimum)3 . Take-all (Gaeumanomyces graminis)4 . Siderophores (Iron Transport agents: Fe III specific Ligands)

35

و ...( ک:ه3، پ:ایوکلین2، پ:ایووردین1سیدروفورهای اختصاصی )مانند پسودوباکتین برای پاتوژن ها قابل استفاده نیستند، این موجودات را با کمبود آهن شدید مواجه ساخته و از فعالیت باز می دارند و در نتیجه، به طور مس::تقیم، ح::ذف ی::ا ک::اهش بیماری و به طور غیرمستقیم، رشد بهتر گیاه را م::وجب می ش::وند. آزمایش ه::ای متعددی با نتیجه گیری در صورت تأیید این نظ::ر، ارائ::ه ش::ده اند، ب::ه ط::ور مث::ال،

(، ض::من کن::ترلBioتلقیح سیب زمینی با پسودوموناس مولد پسودوباکتین )سویه بیماری پوسیدگی ن::رم، م::وجب دو براب::ر ش::دن تولی::د محص::ول ش::ده اس::ت. ب::ا استفاده از پسودوباکتین خالص شده، نتیجه مشابهی بدست آم::ده، در ح::الی ک::ه

Feافزودن کالت آهن ) III EDTAبه محیط رشد گیاه تلقیح شده، م::وجب ح::ذف ) اث::رات مفی::د ب::اکتری در کن::ترل بیم::اری و تحری::ک رش::د گی::اه ش::ده اس::ت. در سال های اخیر، سیدروفورهای میکروبی در ارتباط با تأثیر مستقیم در تغذیه گیاه

(. طی بررس::ی های25،:: 4از نظ::ر ت::أمین آهن قاب::ل ج::ذب مط::رح ش::ده اند ) آزمایش::گاهی و ب::ا اس::تفاده از روش ه::ای ایزوت::وپی، مش::خص ش::ده ک::ه بعض::ی سیدروفورهای میکروبی، در صورت مح::دودیت س::ایر من::ابع آهن قاب::ل ج::ذب در محیط، می توانند ب::رای ان::واعی از گرامینه ه::ا مانن::د ی::والف، س::ورگوم و گیاه::اندیگری مانند بادام زمینی، پنبه، آفتابگردان، نخود و لوبیا قاب::ل اس::تفاده باش::ند )

، تولی::د ش::ده توس::ط س::ویه خاص::ی از4(. ب::ه عن::وان مث::ال، اگ::ر وب::اکتین4 است، می تواند موجب تشدید ج::ذب6، که یک سیدروفور کاتشولی5اگروباکتریوم

Fe3+¿¿توسط گیاه جوان نخود و لوبیا ش::ده و در نتیج::ه س::نتز کلروفی::ل را در این (. در عین ح::ال، هم::ان ط::وری ک::ه قبالً اش::اره ش::د، 72گیاه::ان اف::زایش ده::د )

سیدروفور تولید شده توسط هر سویه میک::روبی، ب::ه دلی::ل س::اختمان ش::یمیایی اختصاصی نیاز به سیستم پذیرنده مختص خود نیز خواهد داشت و بن::ابراین گی::اه موردنظر، فقط در صورتی قادر به جذب یک سیدروفور میکروبی خواهد بود ک::ه سیس::تم ج::ذبی متناس::ب ب::ا آن را دارا باش::د، در غ::یر این ص::ورت، س::یدروفور

، م:انع ج:ذب آهن7میکروبی به دلیل برتری رقابتی در جذب آهن با پیون:د رق:ابتی1 . Pseudobactin2 . Pyoverdine3 . Pyochelin4 . Agrobactin5 . Agrobacterium tumafaciens6 . Catechol S.7 . Competitive binding

36

توسط گیاه خواهد شد و تلقیح گیاه با چنین سویه ای، نتیج::ه منفی روی رش::د آن ب:ه وس:یلهFeCl3نشان خواهد داد. به طور مث:ال در ی:ک آزم:ایش، ج:ذب آهن از

ت:ا ح:دی1ریشه های نخ:ود و ذرت، توس:ط س:یدروفور گ:ونه ای از پس:ودوموناس (.72مهار شده که موجب ک::اهش س::نتز کلروفی::ل در این گیاه::ان ش::ده اس::ت )

بنابراین تلقیح یک گیاه مشخص، با ان::واع مختل::ف باکتری ه::ای مول::د س::یدروفور،می تواند نتایج بسیار متفاوت و گاه متناقضی را در پی داشته باشد.

به ط::ور کلی، در بررس::ی اهمیت س::یدروفورهای میک::روبی، توج::ه ب::ه این نکت::ه ضروری است که ضریب حاللیت ترکیب های معدنی آهن، بسیار ناچیز است و به

محیط، حدود هزار ب::ار ک::اهش پی::دا می کن::د و ب::ه اینpHازای افزایش هر واحد ، این ترکیب ها اساساً به فرم غیرقابل جذب در می آین::د.4 باالتر از pHترتیب در

گیاهان مختلف ب::ا مکانیس::م های خ:اص خ:ود مانن::د تولی::د س::یدروفورهای گی::اهی مختل::ف توس::ط ان::واع گرامین::ه ه::ا( و ی::ا تولی::د آنزیم ه::ای2)فیتوس::یدروفورهای

ردوکتاز و آزادسازی پروتون، می توانند در شرایط مناسب آهن مورد نیاز خ::ود را تأمین کنند. در عین حال، در بس::یاری از م::وارد، کمب::ود این عنص::ر در بافت ه::ای گیاه، نشانه عدم کفایت این مکانیسم ها است. به همین دلیل، امکان اس::تفاده از سیدروفورهای میکروبی برای رفع این قبیل کمبودها، مورد توج::ه ق::رار گرفت::ه و

، بر همین اساس است.PGPRبیشترین تأکید بر روی انواع PGPR سایر نقش های مفید

در سال های اخیر در معنای وسیع تری به کار گرفت::ه ش::ده و ج::زوPGPRاصطالح گونه های پسودوموناس، ب::رای ب::رخی از باکتری ه::ای فع::ال ریزس::فری ک::ه ت::أثیر مشخص:::ی در اف:::زایش رش:::د گی:::اه نش:::ان داده ان:::د مانن:::د ازوس:::پیریلوم، ازتوباکترپاسپالی، فسفوباکتری ها و ... نیز استفاده ش::ده اس::ت. ب::ه همین دلی::ل

و59،:: 54،:: 24،:: 3 نقش های مفی::د دیگ::ری، اض::افه ش::ده اند )PGPRبرای گروه 72.)

( تولید هورمون های محرک رشد گیاه که نتیج::ه آن بهب::ود ج::ذب آب و عناص::ر1)غذایی توسط گیاه است.

1 . P. avreofaciens, ATCC 159262 . Phytosiderophores

37

( تأثیر روی بهبود جوانه زنی و ظهور گیاهک: این تأثیر روی دانه گیاهانی مانن::د2) سویا و کلزا که کیفیت ضعیفی داشته اند، پس از تلقیح با پسودوموناس و کاشت در شرایط مزرعه ای در کانادا، گزارش شده و ماده موثر، از ترکیب های کینونی،

معرفی شده است. ( تأثیر سیزژیستی با ریزوبیوم ها: مش::اهده ش::ده ک::ه ب::ذر لگوم ه::ای مختل::ف3)

مانند سویا، لوبیا، یونجه، شبدر، هنگ::امی ک::ه ض:من تلقیح ب::ا ریزوبی::وم ب::ه ط::ور ن::یز تلقیح گ::ردد، م::وجب اف::زایش تع::داد غ::ده هایPGPRهمزمان با باکتری ه::ای

ریشه ای و وزن آن ها، همین طور افزایش تثبیت ازت و باال رفتن تولی::د محص::ول ب::رای این قبی::ل باکتری ه::ای مح::رکNPR1گیاه::ان ف::وق ش::ده اس::ت. اص::طالح

(.54گروه بندی و تثبیت ازت در لگوم ها، توصیه شده است ) برای حذف عوام:ل2( تولید بعضی ترکیب های آنتی بیوتیک مانند باکتریوسین ها4)

بیماری زا و همین طور تحریک ژن های دفاعی گیاه برای فعال شدن مکانیسم های نیز از جمله فواید این گ::روه از باکتری ه::ای3انواع طبیعی و تولید فیتوالکسین ها

( ب::ه خص::وص پس::ودوموناس های فلورس::نت ب::ه54ریزوس::فری، ذک::ر ش::ده اند ) عنوان عوامل بسیار موثری در کنترل پاتوژن های ریشه، شناخته شده اند ک::ه این خصوصیت، عالوه بر تولید سیدروفور، به دلیل ترشح مواد آنتی بیوتیک و استفاده 4از مکانیسم حذف رقابتی اس::ت. ب::ه ط::ور مث::ال تولی::د آنتی بیوتی::ک پ::ایلوتئورین

را می ت::وان ن::ام ب::رد ک::ه م::اده ض::د ق::ارچی اس::ت و5توس::ط گون::ه فلورس::نس ( ب:::ه عالوه،59 ش:::ود )6می توان:::د م:::وجب توق:::ف فع:::الیت گونه ه:::ای پی:::تیوم

پسودوموناس ها در صورت تلقیح به گیاه، به دلیل توان رشد و تکثیر بسیار سریع و پتانسیل اشغال جایگاه ه:ای مناس::ب در ریزس:فر، می توانن:د ان:واع بیم:اری زای

ریشه را از طریق حذف رقابتی نیز کاهش دهند.میکروارگانیسم های تبدیل کننده مواد آلی زائد به کمپوست- 5-5

کمپوست یک کود آلی و حاصل مجموع تغییر و تب::دیل هایی اس::ت ک:ه روی ان::واع بازمان::ده های گی::اهی و حی::وانی در نتیج::ه ت::والی فع::الیت گروه ه::ای مختل::ف1 . Nodulation promoting Rhizobacteria2 . Bacteriocins3 . Phytoalexin4 . Pyluteorin5 . Fluorescens6 . Pythium spp.

38

( ب::ه این ت::رتیب ف::رآورده این فراین::د6میکروارگایس::م ه::ا، ب::ه وج::ود می آی::د )میکروبی می تواند یک کود بیولوژیک محسوب شود.

تولید کمپوست از زمان های بسیار دور، در کش::اورزی س::نتی اغلب کش::ورها، ب::ا استفاده از ان::واع بازمان::ده های محص::والت زراعی و ب::ا اف::زودن فض::والت دام و طی::ور ب::ه آن ه::ا، مت::داول ب::وده اس::ت. در توده ه::ای م::تراکم چ::نین مخل::وطی، فعالیت ه::ای بیولوژی::ک ب::ا تکث::یر س::ریع میکروارگانیس::م های تجزیه کنن::ده ک::ه حرارت های متوسط را ترجیح می دهند )انواع مزوفیل( آغاز می شود. با اف::زایش فعالیت های حیاتی و باال رفتن حرارت درون توده ک::ه در طی چن::د روز ب:ه ح:دود

درجه سانتیگراد بالغ می گردد، حشرات، انگل ه::ا، و پاتوژن ه::ا70 تا 60متوسط ح:::ذف می ش:::وند و ش:::رایط ح:::رارتی الزم ب:::رای فع:::الیت اکتینومیس:::ت های گرمادوست فراهم می آید که در این دوره، نقش اصلی را در تجزی::ه ترکیب ه::ای آلی، به عهده می گیرند. ضمن عملیات بهم زدن و هوادهی به این توده ها ک::ه ب::ه طور منظم انجام می شود، گرمای درونی توده، به ت::دریج ک::اهش پی::دا می کن::د و

درجه سانتیگراد تا زم::ان افت آن ب::ه س::طح گرم::ای50پس از رسیدن به حدود محی::ط، ان::واع باکتری ه::ا و قارچ ه::ای گرمادوس::ت تجزیه کنن::ده م::واد س::لولزی، فرصت رشد و فعالیت کافی، پیدا می کنند. معموالً این توالی میک::روبی ب::ه ط::ور طبیعی انجام می گیرد و تلقیح با میکروارگانیسم های تجزیه کننده بی ت::أثیر خواه::د

(. حاصل فرایندهای بیولوژیک انجام ش::ده در طی این مراح::ل، تجزی::ه115بود ) بخش مهمی از مواد آلی اولیه است که موجب کاهش وزن خش::ک این م::واد در

C درصد، می شود. این کاهش وزن با کاهش قابل توجه نس::بت 50حد متوسط، N

این مواد و همین طور با تولید مقدار قابل توجهی، اسیدهای هومیک و آزاد ش::دن عناصر معدنی به فرم قابل ج::ذب ب::رای گی::اه، هم::راه اس::ت ک::ه ف::رآورده ای ب::ا

کیفیت یک حاصلخیزکننده بسیار مرغوب، تولید می کند. امروزه عالوه ب::ر بازمان::ده های محص::والت کش::اورزی و دامی، انب::وهی از س::ایر مواد آلی به صورت مواد زائد و ضایعات برخی کارخانه ه::ای ص::نعتی و بخص::وص کارخانه های وابسته به صنایع کشاورزی )در ارتباط با تولید انواع کنس::رو، روغن، قند، چای، برنج، نیشکر، پنبه و ...( همین ط:ور از طری:ق زباله ه:ای ش:هری، لجن فاضالب هایی ....، در حجم زیاد تولید می شوند که تجدید س::یکل آن ه::ا از طری::ق

39

تبدیل به کمپوست و استفاده از آن ها به عنوان یک ک::ود آلی، هم از نظ::ر اص::الح خاک و افزایش سطح حاص::لخیزی آن و هم از لح::اظ جلوگ::یری از انتش::ار م::واد

زائد آلوده کننده محیط زیست، امری کامالً ضروری است. در مورد تجزیه بازمانده ی گیاهی خشبی، به دلیل ف::راوانی س::لولز ک::ه گ::اهی ت::ا حدود نیمی از وزن خشک این مواد را شامل می شود و نیز به علت کندی تجزی::ه این ماده و نیاز به فعالیت میکروارگانیسم های اختصاصی برای انجام این تجزی::ه، استفاده از مایه تلقیح حاوی یک یا چند گونه از ان:واع تجزیه کنن:ده س:لولز، نتیج::ه مطلوبی از نظر تسریع عمل تجزیه و بهب::ود کیفیت ف::رآورده تولی::د ش::ده، نش::ان

(. ان::واع م::ورد اس::تفاده، ش::امل باکتری ه::ایی مانن::د121،:: 39داده اس::ت ) ،4، کتومی::وم3 و قارچ ه::ایی از جنس ه::ای تریکودرما2، س::یتوفاگا1س::لولوموناس

(. ب::ه عالوه، ب::رای تب::دیل س::ریع تر121 بوده ان::د )6 و میروتس::یوم5آس::پرژیلوس بازمانده محصوالت کشاورزی، کمپلکس های آنزیمی تجزیه کننده م::واد س::لولزی، ب::ه ط::ور خ::الص )ب::دون حض::ور س::لول های میک::روبی( ب::ه عن::وان ترکیب ه::ای

ک::امین و کلش توس::ط ش::رکت های تولیدکنن::ده م::واد بیوش::یمیایی7هض::م کننده عرضه شده اند که همراه با ک::ود ازتی ب::ه ص::ورت محل::ول رقی::ق ش::ده ب::ر روی

(.در کشورهایی مانن::د هن:د، چین، ک:ره و ...76،: 9بازمانده ها پاشیده می شوند ) که با کمبود مواد سوختی، مواج::ه هس::تند در س::طح روس::تاها از م::واد آلی زائ::د مانن::د بازمان::ده های گی::اهی و کوده::ای دامی، ب::رای تولی::د گ::از مت::ان، اس::تفاده می شود. این نیز فرایندی بیولوژیک است که در شرایط تخم::یر بی ه::وازی انج::ام

(.5، مشهور است )8می گیرد و به همین دلیل گاز حاصل به بیوگاز در مرحل:::ه اول این فراین:::د، کربوهی:::درات های س:::اده و کمپلکس مانن:::د م:::واد

تخم:یر ش:ده و9سلولزی، توسط باکتری های بی هوازی، به وی:ژه کلس:تریدیوم ها اسیدهای آلی مختلف و الک::ل ه::ا، تولی::د می ش::وند. در اث::ر ک::اهش بیش::تر ت::وان

1 .Cellulomonas2 . Cytophaga3 . Trichoderma virid4 . Chaetomium abuanse5 . Aspergillus niger & A. terreus6 . Myrothecium roridum7 . Stubble Digester8 . Biogas9 . Clostridium SPP.

40

آغ::از می ش::ود ک::ه1اکسید و احیای محیط، فعالیت باکتری ه::ای تولیدکنن::ده مت::انCO2طی آن گاز متان و به مقدار کم:تری گازه:ای ب:ه وج:ود می آین:د. پس ازH2و

تولید گاز، مواد زائد باقیمانده، به صورت کمپوست در اراضی کشاورزی مصرف(.73می شوند )

2 -کرم های خاکی و تولید ورمی کمپوست5-1 ورمی کمپوس::ت ب::ه ط::وری ک::ه پیش::وند این اص::طالح اش::اره می دارد، ن::وعی کمپوست تولید شده به کمک کرم های خاکی است که در نتیج::ه تغی::یر و تب::دیل و هضم نسبی بازمانده های آلی در ضمن عبور از دستگاه گوارشی این جانوران به

، طبیعی دان مش::هور،3وجود می آید. این همان، ماده آلی است که چارلز داروین از آن به عنوان »کود گیاهی« نام برده و عن::وان اولین کت::اب در زمین::ه بیول::وژی خاک را که بیش از یک قرن از تدوین آن می گذرد به خود اختص::اص داده اس::ت.

پ::در بیول::وژی خ::اک و ب::ه عن::وان4چارلز داروین را به خاطر نگارش همین کت::اب یکی از بنیانگذاران خاکشناسی م::درن ش::ناخته اند. داروین ب::ا این کت::اب اندیش::ه نوینی را نیز در علم بوم شناسی بنیان نهاد. قبل از او فقط جنبه ه::ای تأثیرپ::ذیری موجودات زنده از محیط و نیازها و وابستگی های آن ها به محیط زیستشان مورد تأکید بودند و داروین با عنوان کردن نقش های مفید کرم های خ::اک زی نش::ان داد که محیط زیست نیز متقابالً تا چه حد به فعالیت چنین موجوداتی، نیازمن::د اس::ت

(. البته توجه به اهمیت کرم های خاکی به قرن ها قبل از داروین برمی گ::ردد،42) رفتاره::ای خ::اص و اس::تثنایی این موج::ودات از نظ::ر حف::اری و تغ::ذیه ای از دی::د نگاه های ژرف و تیزبین اندیشمندان، پنهان نبوده است. اولین چمله حکیمان::ه، از ارسطو فیلسوف مشهور یونانی، نقل شده که کرم های خاکی را اندام گوارش::ی

(1770 )5خاک توص:یف ک:رده اس:ت. همین ط:ور در بیش از دو ق:رن پیش وایت حذف آن ها را از چرخه حیات به عنوان یک ضایعه ب::رای نش::و و نماه::ای گیاه::ان

(. القاب متعدد دیگری چ::ون »ریه ه::ای خ::اک«، »مج::اری30اعالم داشته است ) تنفسی خاک«، »آرواره، معده و لوله ه::ای گوارش::ی خ::اک«، »اولین ش::خم زننده ها« یا »شخم زنندگان طبیعی خاک« و باالخره »معماران خاک« و نظ::ایر آن ن::یز1 . Methanogens (Methanococcus. Methanobacter, Methanosarcina, …)2 . Vermicompost3 . C. Darwin4 . Darwin, C., 1881, The Formation of vegetable Mould through the action of worm5 . Gilbert White (1770)

41

برای توصیف تالش های بی وقفه و بسیار پر ارزش این جانوران خ::اک زی ب::ه ک::اررفته اند.

یادآوری ارقام گزارش شده در مورد فعالیت یک جمعیت متوسط از آن ها )حدود تن خاک در سطح ی::ک250 عدد در متر مربع( که قادر به عبور دادن حدود 100

ه:زار کیلوم:تر راه و کان:ال در هکت:ار در س:ال5 ت:ا 4هکتار، در سال و ی:ا حف:ر هستند، همین طور نتایج درخشان استفاده عملی از آن ها برای اصالح پول::درها در هلند و یا خاک های تخریب شده در اثر جنگل تراش::ی و س::وزاندن بقای::ای گی::اهی، برای تبدیل جنگل ها به زمین های زراعتی در نیوزیلن::د، هم::ه نش::انگر این واقعیت هستند که توصیف های بک::ار رفت::ه در م::ورد این ج::انوران پ::ر تالش ب::ه هیچ وج::ه،

(.112، 90، 73 ،67، 65، 30، 22، 13مبالغه آمیز نبوده اند ) تولید ورمی کمپوست، فن آوری استفاده از انواع خاصی از کرم های خاکی اس::ت که به دلیل توان رشد و تکثیر بسیار سریع و توان::ایی قاب::ل توج::ه ب::رای مص::رف انواع مواد آلی زائد، این قبیل مواد غالباً مزاحم و محیط را ب::ه ی::ک ک::ود آلی، ب::ا کیفیت ممت::از، تب::دیل می کنن::د. عب::ور آرام، م::داوم و مک::رر از مس::یر دس::تگاه گوارشی کرم خاکی، همراه با عم::ال خ::رد ک::ردن، س::ائیدن، بهم زدن و مخل::وط کردن که در بخش های مختلف این مسیر انجام می شود، آغشته کردن این م::واد به انواع ترشحات سیستم گوارشی مانند ذرات کربنات کلس::یم آن::زیم ه::ا، م::واد مخاطی، متابولیت های مختلف میکروارگانیسم های دس::تگاه گوارش::ی و ب::االخره ایجاد شرایط مناسب برای سنتز اسیدهای هومیک، در مجموع مخلوطی را تولید می کند که خصوصیاتی کامالً متفاوت با مواد فرو ب::رده ش::ده، پی::دا ک::رده اس::ت. فرآورده ای که »ورمی کمپوست« خوانده می شود و از لحاظ کیفی، م::اده ای آلی

تنظیم شده، سرشار از مواد هومیک و عناصر غذایی ب::ه ف::رم قاب::ل ج::ذبpHبا برای گیاه، دارای انواع ویتامین ها، هورمون ه::ای مح::رک رش::د گی::اه و آنزیم ه::ای مختلف است. از لحاظ ظاهری، به صورت دانه ای شکل با رنگ تیره، بدون ب::وی

(.123، 73، 7، 31، 22نامطبوع و دارای قابلیت عرضه تجارتی است ) تجدید سیکل مواد آلی، نه عنوان عامل کلیدی ب::رای ارتق::اء س::طح حاص::ل خیزی خاک ها و حف::ظ بهداش::ت محی::ط زیس::ت، محس:وب می ش::ود و کرم ه::ای خ:اکی می توانن::د در این تجدی::د س::یکل، نقش اساس::ی داش::ته باش::ند. اس::تفاده از این

42

جانوران مفید ب::رای تب::دیل ان::واع م::واد زائ::د ط::بیعی مث::ل بازمان::ده های گی::اهی، فضوالت حیوانی، مواد زائد کارخانه های ص::نایع غ::ذایی، زباله ه::ای ش::هری و لجن فاضالب ه::ا، ب::ه کمپوس::ت، نت::ایج رضایت بخش::ی داش::ته و تولی::د تج::ارتی ورمی کمپوست در کشورهای مختلف مانن:د ژاپن، کان:ادا، امریک:ا، ایتالی:ا و ... گ:زارش

(. در ضمن تولید کمپوست، کرم ها هم به مقدار بسیار زیاد73،: 31شده است ) تکثیر می شوند که پس از جدا کردن کود، از این کرم ها به عنوان یک ماده غذایی

درصد پروتئین ب::ر حس::ب وزن خش::ک72 تا 54سرشار از پروتئین )حاوی حدود درص:د وزن خش:ک( و3 ت:ا 5/2بدن( حاوی اسیدهای چ:رب غ:یر اش:باع )ح:دود

امالح مفید مانند ید، در صنایع مرغداری، پ::رورش م::اهی و ی::ا مخل::وط در ج::یره (. ب::رای جلوگ::یری از خط::ر پاتوژن ه::ایی ک::ه22غ::ذایی دام، اس::تفاده می ش::ود )

احتماالً ممکن است همراه با این کرم ها باش::ند پس از شستش::وی کام::ل و چن::د ساعت قرار دادن در آب برای تخلیه کامل روده ها در حرارت کافی ب::رای ح::ذف میکروب های بیماری زا، خش::ک ش::ده و ب::ه ص::ورت پ::ودری مش::ابه ب::ا آرد م::اهی مصرف می شوند. استفاده مستقیم از آن ها برای صید ماهی ن::یز در کش::ورهایی مث::ل امریک::ا، و حاش::یه جن::وبی کش::ور در س::واحل خلیج ف::ارس مت::داول اس::ت. ارزش غذایی کرم ها، منوط به سالم بودن مواد بس::تر پ::رورش آن ه::ا اس::ت. در صورتی که تکثیر آن ها روی مواد آلوده به سموم و یا فل::زات س::نگین مانن::د لجن فاضالب ها، انجام شده باشد، به دلیل تراکم این مواد در بافت ه::ا قاب::ل مص::رف

(.34نخواهند بود ) اس::ت ک::ه1مهم ترین گونه مورد استفاده برای تولید ورمی کمپوست، ایزنیافتی::دا

به دلیل سرعت رشد و تکثیر و توانایی کافی برای مصرف انواع م::واد آلی زائ::د، بیش از سایر انواع مورد استفاده قرار گرفت::ه اس::ت. عالوه ب::ر آن از ی::ک گون::ه

،67،: 32،: 30 ک:ه منش:أ آن افریق:ا اس:ت، ن:یز اس:تفاده می ش:ود )2اودریل:وس (، تولید ورمی کمپوست بیشتر با اس::تفاده از گونه ه::ای محلی از جنس ه::ای112

(. در فیلی::پین ب::رای جلوگ::یری از11 انج::ام گرفت::ه اس::ت )4 و آمینتس3مت::افیر ، به منظور تولید مواد5واردات آرد ماهی، پرورش گونه پریئونیکس اکسکاواتوس

1 . Eisenia fetida2 . Eudrilus eugeniae3 . Metaphire Posthuma4 . Amynthas Morrisi5 . Perionyx excavatus

43

پروتئینی برای تغذیه ماهی ها و طیور، برنامه ریزی ش::ده و از بس::تر پ::رورش این کرم ها )حاوی کود گاومیش و الش::یرگ های لوس::نا(، ب::ه عن::وان ورمی کمپوس::ت

(.از ورمی کمپوست فعالً بیشتر در سبزی کاری ه::ا، خزان::ه43استفاده می شود ) و نهالس::تان ها و ب::ه عن::وان ک::ود گل::دانی ب::رای پ::رورش گیاه::ان زین::تی اس::تفاده

(.73، 11 نیز توصیه شده است )1می شود، در هند برای تولید قارچ خوراکی

کود های بیولوژیک

مزایامعایب

حساسیت به نور خورشید عملیات تلقیحباید در سایه انجام شود

تثبیت نیتروژن و تامین بخشی از نیاز نیتروژن گیاه، کمکبه جذب فسفر و احیاء پتاس

۱۰ تا ۴لزوم نگهداری محصول در دمای درجه سانتیگراد.

حفاظت از گیاه در مقابل عوامل بیماریزا و تنش هایزنده و غیر زنده

بطور کامل جایگزین کود شیمیایینمیشود

تولید مواد محرک رشد

نبود فرهنگ تلقیح بذر به وسیلهکشاورزان

افزایش جوانه زنی بذر و محافت در مقابل حمالتقارچی

کمک به افزایش جمعیت میکروبی مفید خاک 

درصد مقدار ۳۰کاربرد حجم کمتری از کود بیولوژیک )تا   کودهای شیمیایی(، به تنهایی می تواند تأثیر به سزایی در کاهش هزینه های حمل و نقل، انبار داری و توزیع داشته

باشد.

افزایش حجم ریشه  

1 . Agaricus bisporo

44

افزایش رشد قسمت هوایی بوته ونیز افزایش سبزینگی 

افزایش محصول و کاهش میزان مصرف کود شیمیایی  ازته و فسفاته به نصف یا کمتر از جمله مزیتها بوده

است

هزینه های حمل و نقل و انبارداری به مراتب کاهش پیدا کند.

كودهاي بيولوژيك عالوه بر صرفه اقتصادي، باعث  پايداري منابع خاك، حفظ توان توليد در دراز مدت و

جلوگيري از آلودگي محيط زيست مي گرد

جلوگیری از توسعه بیماری های ناشی از مصرف آب و  محصوالت آلوده به ترکیبات ازته ای که در اثر کاربرد

کودهای شیمیایی به ویژه کودهای ازته ایجاد می شوند. سرطان های دستگاه گوارش و متهموگلوبینیا از این دسته

بیماری ها به شمار می روند

( به موازاتSoil Productivityحفظ و توسعة باروری خاک ) (.Soil Fertilityافزایش حاصلخیزی خاک )

منابع مورد استفاده

قربانی،ر.کوچکی،ع.جهان،م.نصیری،م.رضوانی مقدم،پ.-1 .استانداردهای ملی کشاورزی زیستی) ارگانیک ( ایران :1388

مفاهیم ،اصول و اهداف تولیدات زیستی و استاندارهای تولید محصوالت ،صص1،شماره 1زراعی و باغی .نشریه بوم شناسی کشاورزی. جلد

129-142 ص::الح راس::تین،ن.کوده::ای بیولوژی::ک و نقش آنه::ا در راس::تای نی::ل ب::ه-2

.کتاب ضرورت تولید صنعتی کوده::ای بیولوژی::ک در1380کشاورزی پایدار.54-1کشور.صص

3- Abbass, Z. and Y. Okon. 1993. Plant growth promotion by Azotobacter

paspali in the Rizosphere, Soil. Biol. Biochem. 25(8): 1075 – 1083.

4- Alexander, D. B. and D. A. Zuberer. 1993. Responses by Iron - efficient

and inefficient oat cultivars to inoculation with siderophore - producing

bacteria in a calcareous soil, Biol. Fertil. Soils, 16: 118-124.

5-

45

3- Anon. 1978. China:Azolla Propagation and Small- Scale Biogas Technology,

FAO. Soil Bulletin, NO 41, 81p.

4- Anon. 1982. Organic Materials and Soil Productivity in the Near East, FAO.

Soil Bulletin, NO. 45, 279 p.

5- Anon. 1983. Technical Handbook on Symbiotic Nitrogen Fixation,

Legume/Rhizobium, FAO, 164 p.

6- Anon, 1984. Legome inoculatns and Their Use, NIFTAL/FAO pocket manual,

FAO, Rome, 61 p.

7- Anon.1987. Experiment Summary on the Use of Stubble Digester on Sugar

cane pulp. Cytozyme lab. Inc. USA, 6p.

8- Anon, 1993. BNF Means Million $ for Zambia, BNF Bulletin, XII (2):1-2

9- Anon. 1994. Vermiculture in the Center for Rural Development and

Technology, IIT Delhi- Academic News, 4(1), P.6.

10- Asea. P.E.A., R.M.N. Kucey, and J.W.B. Stewart. 1988. Inorganic phosphate

solubilization by two Penicillium species in solution culture and soil, Soil Biol.

Biochem. 20(4): 459-464.

11- Bachelier, G. 1978. La Faune Des Sols, Son Ecologie et Son Action, O.

R.S.T.O.N., paris, 123-176.

12- Baker, D.D. and C.R. Schwintzer. 1990. Introduction, In: The Biology of

Frankia and Actionrhizal plantns, C.R. Schwintzer and J. D.Tjepkema (Eds).

Academic press, Lindon, 1-13.

13- Baker, D.D.and B.C. Mullin. 1992. Actinorhizal symbiosis, In: Biological

Nitrogen Fixation, G, Stacey et al. (Eds.), Chapman and Hall, London, 259-292.

14- Beck, D.P., L. A. Materon, and F. Afandi, 1993. Practical Rhizobium –

Legume Technology Manual. Technical Manual No. 19, ICARDA, Syria, 389 p.

46

15- Becking, J. H. 1975. Root nodules in non – legume, In: The Development

and Function of Roots, Torrey, J.G. and D.T. Clarkson (Eds.), Academic press,

London, 507-566.

16- Becking, J.H.1985, Nitrogen fixation by the Azolla – Anabaena azlooae

symbiosis, in: The Role of Isotopes in Studies on Nitrogen Fixation, LAEA-

TECDOC-325, Vienna, 9-20.

17- Benoit, L.F. and A.M. Berry. 1990. Methods for production and use of

actinorhizal plants in forestry low-maintenance landscapes and Revehetation,

In: The Biology of Frankia and Actinorhizal Plants, Schwintzer, C.R. and J.D.

Tjepkema, (Eds.), Academic press, London, 281-297.

18- Boddey, R. M. and J. Dobereiner. 1988. Nitrogen fixation associated with

grasses and cereals: Recent results and perspectives for future research, plant

and soil, 108: 53-65.

19- Bohlool, B. B., J. K. Ladha, D. P. Garrity, and T. George. 1992. Biological

nitrogen fixation for sustainable agriculture: A perspective, plant and soil,

141:1-11.

20- Bouche, M. 1983. Les Vers de Terre: Les Lombriciens, La Recherche, 15

(156): 796-804.

21- Burle, M. L. 1992. Legume Green Manures, Dry- Season Survival and the

Effect on Succeeding Maize Crops, Soil Management, CRSP Bulletin 92-04,

USAID, USA, 35 p.

22- Chamway, C.P., R. K. Hynes, and L.M.Nelson. 1989. Plant growth promoting

rhizobacteria: effects on the growth and nitrogen fixation of lentil and Pea, Soil

Biol. Biochem., 21:511-517.

23- Chen, Y. and Y. Hadar Eds. 1991. Iron nutrition and Interactions in Plants,

Section 4: Microbial- plant Interaction in the Rhizosphere and their Role in Iron

Nutrition, Kluwer, The Netherland, 213-311.

47

24- Crowley, D. E., Y. C. Wang. C.P.P. Reid, and P.J. Szaniszlo. 1991.

Mechanisms of Iron acquisition from siderophores by microorpanisms and

plants, In: Iron Nutrition and Interactions in Plants, Y. Chen and Y. Hadar (Eds.)

Kluwer, The Netherlands, 213-232.

25- Diem, H.G. and Y. R. Dommergues. 1990. Current and Potential uses and

management of Casuarinaceae in the tropics and subtropics, In: The Biology of

Frankia and Actinorhizal plants, C. R. Schwintzer and J. D. Tjepkema (Eds.),

Acedemic press. London, 317-342.

26- Dixon, R.O.D. and C.T. Wheeler. 1986. Nitrogen Fixation in Plants, Blackie,

London. 157 p.

27- Dobereiner, J. 1989. Isolation and identification of root associated

diazotrophs, In: Nitrogen Fixation with Non-Legumes, F.A. Skinner et alg. (Eds.),

Kluwer, The Netherlands, 103-108.

28- Edwrds, C. A and J. R. Lofty. 1972. Biology of Earthworms, chapman and

Hall, London, 283 p.

29- Edwards, C. A. and I. Burrows. 1988. The potential of earthworm composts

as plant growth media, In: Earthworms in waste and Environmental

Management, Edwards, C. A. and E. F. Neuhauser, (Eds.), SPB Academic

publishing bv, The Netherlands, 211-219.

30- Edwards, C. A. and E. F. Neuhauser (Eds.). 1988. Earthworms in waste and

Environmental Management, SPB Academic publishing bv. The Netherlands,

391 p.

31- Elkan, G. H., Ed. 1987. Symbiotic Nitrogen Fixation Technology, Marcel

Dekker Inc., New York, 440 p.

32- Elmerich, C., W. Zimmer and C. Vieille. 1992. Associative nitrogen - fixing

bacteria, In: Biological Nitrogen Fixation, Stacey, G. et al. (Eds.) Chapman and

Hall, London, 212-258.

48

33- Evans, H. J. and R. H. Burris. 1992. Highlight in biological fixation al. (Eds.),

Chapman and Hall, London, 1-42.

34- Ferguson, J. J. and S. H. Wookhead. 1982. Increase and maintenance of

Vesicular – Arbuscular mycorrhizal fungi, In: Methods and Principles of

Mycorrhizal Research, Schenck, N. C. (Ed.), APS, USA, 47-50.

35- Forni, C., M. G. Caiola, and S. Gentili. 1989. Bacteria in the Azolla -

Anabaena symbiosis, in: Nitrogen Fixation with Non- Legume, Skinner, F. A. et

al. (Eds.). Kluwer, The Netherland, 83-88.

36- Fujita, k., k. G. Ofosu- Budu and S. Ogata. 1992. Biological nitrogen fixation

in mixed legume- cereal cropping systems, Plant and Soil, 141:175.

37- Gao, P.J., Q.R. Ma, Y. Z. Zhang, B. Y. Jiang, and Z. N. Wang. 1980.

Augmentation of the nutrition value and digestibility of cellulosic wastes by the

microbiological method, In: Global Impacts of Applied Microbiology,

Emejuaiwe, S. O. et al. (Eds), Academic Press, London, 253-260.

38- Genere, B., F. Le Jacon, J. M. Amirault, and D. Bouchard. 1994. La

mycorhization controle de boutures d’ Epicea commun en pepiiere, Rev. For. Rf

XLVI (1): 49-58.

39- George, T., J. K. Ladha, R. J. Buresh and D. P. Garrity. 1992. Managing native

and legume – fixed nitrogen in lowland rice – based cropping systems, Plant

and Soil, 141:69-91.

40- Ghilarov, M. S. 1983. Darwin,s formation of vegetable mould, its

philosophical basis, In: Earthworm Ecology, from Darwin to Wermiculture,

Satchell, J. E. (Ed.), Chapman and Hall, London, 1-4.

41- Guerrero, R. D. 1983. The Culture and use of Perionyx excavates as a

Protein Resource in the philippin, In: Earthworm Ecology, Satchell, J. E. (Ed.),

Chapman and Hall, London, 309-313.

49

42- Halvorson, H. O., A. Keynan, and H. L. Kornberg. 1990. Uilization of calcium

phosphate for microbial growth at alkaline pH, Soil Biochem., 22(7): 887-890.

43- Hamdi, Y. A. 1982. Application of Nitrogen Fixing Systems in Soil

Improvement and Management, FAO Soil Bulletin, Rome, 188 p.

44- Harley, J. L. and S. E. Smith. 1983. Mycorrhizal symbiosis, Academic press,

London, 483 p.

45- Harley, J. L. 1984. The Mycorrhizal associations, In: Cellular Interactions,

Linskens, H. F. and Heslop- Harrison, J. (Eds.), Springer- Verlag, Berlin, 1480186.

46- Hayman, D. S. 1975. Phosphorus cycling by soil micro – organisms and

plant roots, In: Soil Microbioligy, Walker, N. (Ed.), Butter worths, 67-91.

47- Hyman, D.S.1987.VA mycorrhizas in field crop systems In: Ecophysiology of

VA Mycorrhizal plants, Safir, G. R. (Ed.), CRC Press, Inc., Boca Raton, Florida.

171-192.

48- Herridge, D. F. 1982. Crop rotations involving legumes, In: Nitrogen Fixation

in Legumes. Vincent, J. M. (Ed.), Academic press, London, 253-261.

49- Hibbs, D. E. and Jr. K. Cromack. 1990. Actinorhizal plants in pacific

northwest forests In: The Biology of Frankia and Actinorhizal Plants,

Schwintzer, C. R. and Tjepkema, J. D. (Eds.) Academic Press, London, 343-363.

50- Hill, S. 1992. Physiology of nitrogen fixation in free- living heterotrophs, In:

Biological Nitrogen Fixation, Stacey, G. er al. (Eds.), Chapman and Hall, London,

87-134.

51- Howeler, R. H., E. Sieverding and S. Safir. 1987. Practical aspects of

mycorrhizal technology in some tropical crops and pastures, Plant and Soil,

249-283.

52- Hynes, R. K. 1993. Nodulation- Promotin Rhizobacteria, BNF Bulletin, XLL

(1), P.4.

50

53- Isaac, S. 1992. Fungial – Plant Interactions, Chapman and Hall, Lonson, 266-

298.

54- Ishac, Y. Z. 1989. Inoculation with associative N2 – fixers in Egypt, In:

Nitrogen Fixation with Non-Legumes, Skinner, F. A. et al (Eds.), Kluwer, The

Netherlands, 241-246.

55- Ishizuka, J. 1992. Trends in biological nitrogen fixation research and

application, plant and Soil, 141:197-209.

56- Jones, D. G. and D. M. Lewis. 1993. Rhizobium inoculation of crop plants,

In: Exploitation of Microorganisms, Jones, D. G. (Ed.), Chapman and Hall,

London. 197-224.

57- Kapulnik, Y. 1991. Plant –Growth- promoting Rhizobacteria, In: Plant Roots,

The Hidden Half, Waisel, Y.et al. (Eds.) Marcel Dekker, New York 717-729.

58- Kennedy, I. R. and Y. T. Tchan. 1992. Biological nitrogen fixation in non-

leguminous field crops: Recent advances, Plant and Soil, 141:93-118.

59- Konde, B. K., S. R. Rathi and S. K. Ruika. Bulb yield and phosphorous uptake

in onion as influenced by Glomus, Gigaspora and Microphos inocilationunder

graded phosphorus levels, In: Mycorrhizae for Green Asia, Mahadevan, A. N. et

al. (Eds.). Alamu Printing Worke, Madras, 151-152.

60- Krikun, J. 1991. Mycrrhizae in agricultural crops, In: Plant Roots, the Hidden

Half, Waisel, y. et al. (Eds.), Marcel Dekker, New York, 767-786.

61- a-Kucey, R. M. N. 1983. Phosphate – Solubilizing bacteria and fungi in

various and virgin Alberta soils, Can. J. Soil Sci. 63-671-678.

61- b-Kucey, R. M. N. 1987. Increased phosphorus uptake by wheat and field

beans inoculated with a phosphorus – solubilizing Penicillum bilaji strain and

with Vesicular- Arbuscular mycorrhizal fungi, Appl. Environ. Microbiol.,

53(12)2699-2703.

51

62- Lathwell, D. J. 1990. Legume Green Manures, Principles for Management

Based on Recent Research, Trop Soils bulletin, No. 90-91, USAID, USA, 30 p.

63- Lavelle, p. 1988. Earthwor activities and soil system, Biol. Fertil Soils, 6:237-

251.

64- Ledgard, s. F. and K. W. Steele. 1992. Bilolgical nitrogen fixation in mixed

legume/grass pastures, Plant and Soil, 141:137-153.

65- Lee, K. E. 1985. Earthworms, Their Ecology and Relationship with Soils and

Land Use, Academic Press, London, 411 p.

66- Leong, J., W. Bitter, M.Koster, J. D. Marugg and P. J. Wesbeek. 1991.

Genetic of iron transport in plant Growth, Keister, D. L. and Cregan, P. B. (Eds.),

Kluwer, The Netherlands, 271-278.

67- Lima, E., R. M. Boddey and J. Dobereiner. 1987. Quantification of biological

nitrogen fixation associated with sugar cane using a 15N aided nitrogen

balance, Soil Biol. Biochem., 19:165-170.

68- Lumpkin, T. A. 1987. Collection, maintenance and cultivation of Azolla, In:

Symbiotic Nitrogen Fixation Technology, Elkan, G. H. (Ed.), Marcel Dekker, New

York, 55-49.

69- Lynch, J. M. 1983. Soil Biotechnology, Microbiological Factors in Crop

Productivity, Blackwell, oxford, 191 p.

70- Lynch, J. M., Ed. 1990. The Rhizosphere, John wiley, Chichester, 458 p.

71- Madan, M. 1993. Organic waste recycling with earthworm Potential source

for energy conservation in india, In: Biogas Slurry utilization, Madan, M. (Ed.),

Cort, Indian Institute of Technology, New Delhi, 83-92.

72- Mahadevan, A., N. Raman, and K. Natarajan, Eds., 1989. Mycorrhizae for

Green Asia, Alamu Priting works, Madras, India, 351p.

73- Marks, G. C. and T. T Kozlowski. 1973. Ectomycorrhizae their Ecology and

Physiology, Academic Press, London.

52

74- Martines, V. G. 1987. Report on the Application of Cytozyme Stubble

Digester on Sugarcane field, Cytozyme Lab., USA, 2P.

75- Marx, D. H. and D. S. Kenney, 1982 Production of ectomycorrhizal fungus

inoculum, In: Methods and Principles of Mycorrhizal Research, Schenck, N. C.

(Ed.), APS, USA, 131-146.

76- Marx, D. H. and J. L. Ruehle. 1989. Ectomycorrhizae as biological tools in

reclamation and revegetation of waste lands, In: Mycorrhizae for Green Asia,

Magadevan, A. et al. (Eds.), Alamu Madras, India, 336-344.

77- Menge, J. A. and L. W. Timmer. 1982. Procedures for inoculation of plants

with vesicular – arbuscular mycorrhizae in the laboratory, greenhouse and

field, In: Methods and Principles of Mycorrhizal Research, Schenck, N. C. (Ed.),

Aps, USA, 59-68.

78- Menge, J. A. 1984. Inculum production, In: VA Mycorrhiza, Powell, C. L. and

Bagyaraj, D. J. (Eds.), CRS Press, Inc., Folrida, 187-203.

79- Mitchell, D. T. 1993. Mycorrhizal associations. In: Exploitation 169-196.

80- Molian, R. and J. G. Palmer. 1982. Isolation, maintenance and pure culture

manipulation of ectomycorrhizal fungi, In: Methods and Principles of

Mycorrhizal Research, Schenck, N. C. (Ed.), APS, USA, 115-129.

81- Molina, R. and J. M. Trappe, 1982. Applied aspects of ectomycorrhizae, In:

Advances in Agricultural Microbiology, Subba Rao, N. S. (Ed.), Oxford and IBH

publishing co., New Delhi, 305-324.

82- Morton, J. B. and G. L. Benny. 1990. Revised classification of arbuscular

mycorrhizal fungi (Zygomycetes), Mycolaxon, VOL. XXXVLL:471-491.

83- Mosse, B. and D. S. Hayman. 1980. Mycorrhiza in agricultural plants, In:

Tropical Mycorrhiza Research, Mikola, P. (Ed.), Oxford University Press, New

York, 213-230.

53

84- Nahas, E., D. A. Banzatto and L. C. Assis. 1990. Fluorapatite solubilization by

Aspergillus niger in Vinasse medium, Soil Biol. Biochem, 22(8) 1097-1101.

85- Neilands, J. B. and S. A. Leong. 1986. Siderophores in relation to plant

growth and disease, Ann. Rev. Plant Physiol., 37: 187-208.

86- Nopamornbodi, O., W. Rojanasiriwong and S. Thamsurakul. 1989.

Production of VAM fungi, Glomus intraradices and G. mosseae in tissue

culture, In: Mycorrhizae for Green Asia, A. Mahadevan et al. (Eds.), Alamu

Printing works, Madras. India, 315-316.

87- Okon, Y. and Y. Kapulnik, 1986. Derelopment and functions of Azospirillum-

Inoculated roots. Plant and Soil, 3-16.

88- Paul, E. A. and F. E. Clark. 1989. Soil Microbiology and Biochemistry,

Academic press, London, 275 p.

89- Peters, G. A. and H. E. Calvert. 1982. The Azolla- Anabaena symbioses, In:

Advances in Agricultural Microbiology, Subba Rao. N. S. (Ed.), Oxford and IBH

Publishing Co. New Delhi, 191-218.

90- Peters, G. A., R. E. Toia Jr, H. E. Calvert and B. H. Marsh. 1986. Lichens to

Gunnera- with emphasis on Azolla, Plant and Soil, 90:17-34.

91- Peoples, M.B. and E. T. Craswell. 1992. Biological nitrogen fixation:

Investments, expectations and actual contributions to agriculture, Plant and

Soil, 141:13-39.

92- Piccini, D, and R. Azcon. 1987. Effect of phosphate- solubilizing bacteria and

vesicular – arbuscular mycorrhizal fungi on the utilization of Bayovar rock

phosphate by alfalfa plants using a sand – vermiculite medium, Plant and Soil,

101: 45-50.

93- Postgate, J. 1987. Nitrogen Fixation, Edward Arnold, London, 73 p.

74- Powell, C. L. and D. J. Bagyaraj, Eds. 1984. VA Mycorrhiza, CRC press, Inc.,

Florida, 234 p.

54

95- Powell, C. L. 1984. Field inoculation with VA mycorrhizal fungi, In: VA

Mycorrhiza, Powell, C. L. and Bagyaraj, D. J. (Eds.), CRC Press, Inc., Florida, 205-

222.

96- Powell, K. A. 1993. The commercial exploitation of microorganisms in

agriculture, In: Exploitation of Microorganisms, Jones, D. G. (Ed.), Chapman

and Hall, London, 441-459.

97- Raman, N. 1989. Mass production of ecotomycorrhizal grain spawn of

laccaria laccata and Amanita muscaria., In: Mycorrhiza for Green Asia,

Mahadevan, A. et al. (Eds.), Alamu printing works, Madras, India, 317-318.

98- Reid,. C. P. P. 1990. Mycorrhizas, In: The Rhizosphere, Lynch, J. M. (Ed.),

John Wiley, New York, 281-315.

99- Rennie, R. J. 1987. 15 N- determined effect of inoculation with N2 fixing

bacteria on nitrogen assimilation in western Canadian wheats, Plant and Soil,

100:213-223.

100- Richards, B. N. 1987. The Microbiology of Terrestrial Ecosystems,

Longman, UK, 399 p.

101- Rinaudo, G., B. Dreyfus and Y. Dommergues. 1983. Seshania rostrata

green manure and the nitrogen content of rice crop and soil, Siol Biol.

Biochem., 15: 111-113.

102- Roger, P. A. 1985. Blue-Green algae in rice field, their ecology and their

use as inoculant, In: The Role of Isotopes in Studies on Nitrogen Fixation, IAEA

–TEC Doc-325, Vienna, 99-117.

103- Roger, P. A. and J. K. Ladha, 1992. Biological N2 fixation in wetland rice

fields: Estimation and contribution to nitrogen balance, Plant and Soil, 141-55.

104- Ruppel, S., C. Hecht- Buchholz, R. Remus, U. Ortmann and R. Schmelzef.

1992. Settlement of the diazotrophic, phytoeffective bacterial strain Pantoea

agglomerans on and within winter wheat, Plant and Soil, 145:261-273.

55

105- Safir, G. R. 1987. VA mycorrhizae: An ecophysiological approach, In:

Ecophysiology of VA Mycorrhizal Plants, Safir, G. R. (Ed.), CRC Press, Inc.,

Florida, 1-3.

106- Safir, G. R., Ed. 1987. Ecophysiolohy of VA Mycorrhical Plants, CRC Press,

Inc., Florida, 224 p.

107- Sanders, F. E., B. Mosses and P. B. Tinker, Eds. 1975. Endomycorrhizas,

Academic press, London, 626 p.

108- Sarig, S., Y. Kapulnik and Y. Okaon, 1986. Effect of Azospirillum inoculation

on nitrogen fixation and growth of several winter legumes, Plant and Soil, 90:

335-342.

109- Sarrantonio, M. 1991. Methodologies for Screening Soil- Improving

Legumes, Rodale Institute, USA, 310 p.

110- Satchell, J. E., Ed. 1983. Earthworm Ecology from Darwin of Vermiculture,

Chapman and Hall Ltd., London, 495 p.

111- Schenck, N. C. and Y. Perez. 1988. Manual for the identification of VA

Mycorrhizal Fungi, University of Florida, 241 p.

112- Schwintzer, C. R., J. D. Tjepkema, Eds., 1990. The Biology of Frankia and

Actinorhizal Plants, Academic Press, London, 408 p.

113- Smith, J. F. 1993. The role of microorganisms in composting, In:

Exploitation of Microorganisms, Jones, D. G. (Ed.), Chapman and Hall, London,

225-263.

114- Somasegaran, P. and H. J. Hoben. 1994. Handbook for Rhizobia: Methods

in Legume- Rhizobium Technology, Springer – Verlag, New York, 450 p.

115- Sprague, M. A. and G. B. Triplett, Eds. 1986. No- Tillage and Surface –

Tillage Agriculture, John Wiley, New York, 467 p.

116- Sprent, J. I. and P. Sprent. 1990. Nitrogen Fixing Organisms, Pure and

Applied Aspects, Chapman and Hall, London, 256 p.

56

117- Stacey, G., R. H. Burris and H. J. Evans. 1992. Biological Nitrogen Fixation,

Chapman and Hall, London, 943 p.

118- Stevenson, F. J. 1987. Soil biochemistry: Past accomplishments and recent

developments, In: Future Developments in Soil Science Research, 537 p.

119- Subba Rao, N. S. 1988. Biofertilizers in Agriculture, Oxford and IBH

Publisging Co., New Delhi, 208 p.

120- Subramanian, L. and R. S. Dwivedi. 1989. The efficiency of utilization of

rock phosphate by some microbes including VAM, In: Mycorrhizae for Green

Asia, Mahadevan, A. N. et al. (Eds.), Alamu Printing works, India, 153-154.

121- Tartarini, M. 1982. Introductory Remarks and Properties of

Lombricocolture, Italy, 9 p.

122- Torrey, J. G. 1990. Cross- Inoculation groups within Frankia and host-

endosymbiont associations, In: The Biology of Frankia and Actinorhizal Plants,

Schwintzer, C. R and J. D. Tjepkema (Eds.), Academic Press, London, 83-106.

123- Trappe, J. M. 1987. Phylogenetic and ecologic aspects of mycotrophy in

the Angiosperms from an evolutionary standpoint, In: Ecophysiology of VA

Mycorrhizal Plants, Safir, G. R. (Ed.), CRC Press, Inc., Florida, 5- 25.

124- Van Hove, C. 1989. Azolla and its Multiple uses with Emphasis on Africa,

FAO, Rome, 53 p.

125- Venkataraman, G. S. 1981. Blue – Green Algae for Rice Production, FAO

Soil Bull., No 46, FAO, Rome, 102p.

126- Vincent, J. M. 1970. A Manual for Pracitical Study of the Root – Noudule

Bacteria, Blackwell, Oxford, 164 p.

127- Vincent, J. M., Ed, 1982. Nitrogen Fixation in Legumes, Academic Press,

London, 288 p.

128- Watanabe, I. and C. C. Liu, 1992. Improving nitrogen- fixing systems and

integrating them into sustainable rice farming, Plant and Soil, 141: 57-67.

57

129- Werner, D. 1992. Physiology of nitrogen- fixing legume nodules, In:

Biological Nitrogen Fixation, Stacey, G. et al. (Eds.), Chapman and Hall, London,

399-431.

130- Wheeler, C. T. and I. M. Miller. 1990. Current and potential uses of

actinorhizal plants in Europe, In: The Biology of Frankia and Actinorhizal Plants,

Schewintzer, C. R. and J. D. Tjepkema (Eds.), Academic Press, London, 365-389.

131- Whitton, B. A. 1993. Cyanobacteria and Azolla, In: Exploitation of

Microorganisms, Jones, D. G. (Ed.), Chapman and Hall, London, 137-167.

132- Wilcox, H. E. 1991. Mycorrhizae, In: Plant Roots, The Hidden Half, Waisel,

Y. et al. (Eds.), Marcel Dekker, New York, 731-765.

133- You, C. 1993. An effective associative nitrogen fixation system: Alcaligenes

faecalis and wetland rice, BNF Bulletion, Vol. XLL, No. 1, 0. 5.

134- Young, J. P. W. 1992. Phylogenetic classification of nitrogen-fixing

organisms, In: Biological Nitrogen Fixation, Stacey, G. et al. (Eds.), Chapman

and Hall, London 43-86.

135- Zimmer, W. and H. Bothe. 1989. The Phytohormonal interactions

between Azospirillum and wheat, In: Nitrogen Fixation with Non-legumes,

Skinner, F. A. et al. (Eds.), Kluwer, The Netherland, 137-145.

58