Оглавление

І–ТАРАУ2-ТАРАУ.3-ТАРАУ

2

Шынайыбақытқажеткізетіністердетұрғындарыөзаракөмектесумақсатыналғақойғанқалақайырымдықалаболыптабылады,алазаматтарыбақытқажетумақсатыменбір-бірінекөмектесіп

отыратынқоғам-қайырымдықоғам.ƏбуНасырəл-Фараби

Тарихшыларəлікүнгедейінжербетіндеалғашқықалақайда,қашанпайдаболдыдепталасады,Сірə,бұлмаңыздыемесшығар.Еңбастысы,қалаларадам,халықжəнеөркениеттарихыныңеңшиеленісті,шаттықтыжəнеопықтыоқиғаларыөткенжерлердепайдаболдыжəнеболабереді. Алайда өткеннің, бүгіннің жəне болашақтың “түйін" түйгенжерлеріндеайрықшаоқшауланыпастаналартұр.Оларға əр халықтың кеңістік пен уақыт арқылы өзінің даму жолындажасағанеңбастыжетістіктерінəйгілепкөрсетуабыройыбұйырды.Дəуірдіңтабыменмəнеріекі-үшайшықтысызбаменбейнеленебереді.Эйфельмұнарасы,Вестминстер,Кремль...Бұластаналықнышандар-əлемкартасыныңеңүздікжолбасшылары.Оларбұлкүндесолайжаратылғансияқтықабылданады.Алайдаоларбелгілібірадамдардыңдарыныменжəнееңбегіменжасалған.Астананыкөру -ұлттықтарихтыңжаңамəтінінжазу.Мұндаймəртебеəрұрпақтыңмаңдайынабұйырабермеген.Екімыңжылдықтыңтоғысындабізшешімқабылдап,Еуразияныңжүрегіндеісжүзіндежаңаастанақұрдық.Қасқағымдайболыпсегізжылөтешықты.Күнделікті қауырт тіршіліктен қолым қалт еткенде, мен осы кітаптакүнделікжазбаларымныңшашыраңқыбеттерінбіріктірудіұйғардым.Күрделішешімдер, қанаттастардыңкөмегі, сəулет саласындағы ізденістер,қаланыңболашағытуралыойлар,өлкеніңаңыздарыменжер-суатаулары,тұрмыстың түйткілдері, тарихи салыстырмалар, Астананың бедері менəсемдігі, бір сөзбен айтқандажаңа елордаға арналғанменің ойларымменістерім-бəрі-бəріосында.

3

І–ТАРАУАСТАНААҢСАРЫ

Бұлдүниедеұмытуғаболмайтынбірнəрсебар.Егерсенбасқаныңбəрінұмытып,бірақосыны

ұмытпасаң,алаңдауғасебептеболмаседі.Алайдаөзгеістіңбəрінжадыңдаұстапəріжүзегеасырғанболсаң,бірақеңбастысынұмытыпкетсең,бұлтүкбітірмегенмен

барабар.Сенбұлөміргемақсаттытірліктерді

тындыруғакелдіңжəнеалдағыміндетіңдесол.Егеросыныорындамасаң,ондаештеңе

істемегенің.Жалалад-динРуми

МАҚСАТТЫАЙҚЫНДАУ

Бұлөзітөртаяғышып-шымыр,өзітапал,жоныжазық,шоқтығыменжалы төгілген, кəдімгі қазақы боз айғыр еді. Қап-қара жалы жонарқасының жалғасы іспетті ... сызып қойғандай теп-тегіс боп тұратын.Оның қандай тұқымға жататыны есімде жоқ. Бірақ сырт кейпі сүреңсізкөрінгенімен,жауынгеркөшпелілердіңбіржортқанда200-300шақырымдыеңсеріп,Еуразиякеңістігінталайшиырлағандалажылқысынанекеніанық.Шұбарат деп атайтын бұл жылқы біздің өңірге əйгілі еді. АлатаудыңШамалған тұсындағы бөктерінде бір кездері жиі-жиі аламан бəйгелерболып тұратын да, сонда əлгі Шұбарат шашасына шаң жұқтырмай,əрдайым озып келетін.Оның иесі - осы өңірдіңшопаны-ды, өзінің бəйгебермес сəйгүлігін айрықша мақтан тұтатын. “Ат - ер қанаты” деп халықтегінайтпағанғой.

Алайда бірде... Иə, бірде аламан бəйге кезінде Шұбарат тау

4

аңғарының айрығына дейін бірінші келді де, соншалықты өлерменшабыспен тым үлкен қашықтықтан зорығып құлап түсті. Содан беріШамалғаннан басталып, бергі тауды өзінің сүйір түмсығымен қақжарыптұрғанəлгісайдыШұбаратаңғарыдепатайды.

Қазірдеосытаубейнебір алыпсемсерменқақыратажарылғандайқос шатқалға бөлініп тұр. Көнекөз қариялар осы таулардың жоталыбөлігінің бір биігінде тастан қаланған діңгек бар еді деседі. Сол діңгекке1916жылыосыөңірдекөтерілісбастап,кейінненолкөтерілісжаншылып,ақырықолғатүсіпатылғанатақтыБекболатбатырөзініңтуынтіккенекен.

Менің үйім тұрғанПодгорная көшесі, өзінің атына сай, тауға таяубөктерде созылыпжататын. Күн сайын таңертең оянған бойда көзім осытау бөктеріне, одан əрі ақ басты асқақ Алатаудың қарлы шыңдарынатүсетін. Ағарған осы қарлы шыңдар көк тəңірінің мекені іспетті, қолсозымдайжердетұрсадаешқашанжеткізбестей,кереметтейалыскөрінетін.Жарқырапжазшықсаболдыбіздіңкөшеніңбалаларыертементұрыпалыптау-қияныкезіпкететін.Тауалқымынанкүнібойыжидектеріп, соңынанолардыжергіліктішарап зауытына өткізетін.Өткізгенжидегінің ақысынашамалы тиын-тебен алған балалар, кешке қарай үйлерінемəз-мейрамбопоралатын. Əлгі тапқан-таянғандарын санап отырып шешелеріне өткізетінде,бірербақырдыкиноғадепалыпқалысатын.

Бірқызығы-солкездемендебірқұпияарманболды.Мұнарбасқанкөгілдір көп таулардың тым болмаса ең берісінің шыңына бір шықсамшіркіндепкөксейтінмін.Бұл“асқақ”арманныңқайкездекеудемдепайдаболғаныесімдежоқ.Бестемеекем,əлдежетіжастамынба...

Бірақ көз арбаған əлгі шыңға он төрт жасымда табан тірегенімжадымда.

Қазір өмірімнің үштен біріне жуығы бітпейтін ресми сапарларда,дəлірек айтсам, республика ішінде немесе əлемнің түрлі елдеріне ұшусапарларымен өтіп жатқан шақта, нағыз самғау сезімін алғаш үшаққаотырғанкездеемес,əлгікөгілдіртаудыңшыңындатұрыптөменге-мағанбейнеалыпгеографиякартасысияқтыкөрінгенжазықдалағақарағансəттесезінгенімді түсінемін. Мидай жазық дала солтүстікке қарай, көз жетпескөкжиеккедейінжазылыпжатты,алментұрғанбиіктіңетегішапшыматікболатын. Бейне зəулім үйдің алып терезесінен қарап тұрғандай бойымдыөзгешетолқыныспеншаттықсезімібилегенібар.

Солжерде тұрыпмен бəрін көрдім...Жер тəнінде сала-сала болыпжатқаналыпкүретамырларсияқтыжыраларменсайлар;біздіңауылменкөрші ауылдардың түймедей боп ағараңдаған үйлері; бұраң қаққан сан-

5

тарап жолдар; шоқ-шоқ қызғалдаққа бөккен көк майса белдер; күреңдаланыңбетіндегіжамаусияқтыжүгеріалқабыныңтөртбұрышсап-сарғыштанаптары...бəр-бəрікөзалдымда,етектұстажайылакөсіліпжатты.

Ал одан əрі... Одан əрі көк мұнар. Күннің ашық кездерінде осытаудыңбасынан əулиеБалқаштыкөруге боладыдейтін үлкендер. Балқашкөлініңқайжақтажатқанынанхабарымдажоқ,сөйтседеқариялардыңсөзіесіметүсіп,көзімталғаншакөкжиеккетесілдім,күнгешағылысқаншалқарсудыңжалтылынкөругетырыстым.Бірақештеңекөреалмадым.Əлдекүнсоншалықты ашық болмады ма, əлде көлді көру тіпті мүмкін емес жайəңгімеме,қайданбілейін.

Малдыалысқа,солтүстіккеқарайжайыпкететіншопандарымыздыңдала туралы тамсана айтатын əңгімелеріндегі көз жетпейтін жазираныбарлайалмадым.ОларəржаздаауылданкеңшардыңмалынІлежаққа,тіптіБалқашқадейінайдапəкететінде,күзгесалымқайтаоралғандадалатуралықиял-ғажайып аңыздарды жырдай қып айта келетін. Біз болсақ малдыбарлық уақытта тау жайлауына бағатынбыз. Сосын да, мен кейбірмалшылардың тауы жоқ, көкжиегі көрінбейтін шетсіз-шексіз маң далаға,қияндағысолтүстіккекететінінеқызығатынмын.

Бұлбірғажапқиялдай,түстəріздікереметтейкөрінетін.Далалық малшыларды түсінуге болады - жалпақ даланың көз

арбағансұлулығыменжазирасəнінтексолдаланыоңды-солдыкезіпқанасезінугеболар...ТіптіеңзаңғардегентаушыңынандаДаланыңұлылығынешпайымдайалмайдыекенсің.

Биік тауға шықсам деген арманымды жүзеге асырған сол сəттенбастапкөкірегімдідалатабиғатыныңжанынұқсамдегенкелесібір арманжайлапжүребереді.

Өйткені заңғар болса да аяқ басаржері тар, еркіндігішектеулі солшыңның басында тұрып мен көңілге қанат байлар нағыз еркіндік,қиялыңдыұштаршабытештеңеменшектелмеген,айналасындакөзсүрінерқаражоқдаладағанаболатынынұқтым.

Кейін сахараның нағызы - Сарыарқаға алғаш аяқ басқанымдадаланыңадамбойынақұятынғаламатқуатынақайранқалдымəріоныжан-тəніммен сезіндім. Кереметтей мөлдір де зеңгір аспанды түңғыш рет осыдалада көрдім. Жартысын таулар көлегейлеген аспан емес, көк жүзінкөзбен шарлағанда ылғи да жанарың көктің жарымын жапқан тауқабырғасына тірелетін əдеткі көрініс емес.Тіпті тау шыңынан қарағандаодан да еңселірек өзге таулармен көлегейленген жартыкеш аспанға даұқсамайды.

6

Мидай жазық даланы бейне бір жарқыраған алып шыны қазан тəріздіжауып тұрған, көкжиектің бойымен қаусырыла көмкерілген зеңгір көкаспанның өзі. Тек ұшы-қиырсыз сары жон ғана ештеңемен шектелмегеншексіздешетсізкөгілдіраспанныңұлылығыменсұлулығынтүсінудіңкілтідерсің.

Мен тау сұлулығына əбден тұшынған жан едім, енді даланыңкереметіне қанғым келді. Орыс халқында «Лучше гор могут быть толькогоры»деген қанатты сөз бар...Мен таудыңнағыз сұлулығын1995жылыАбайшыңынашыққандатағыдаайрықшасезіндім.

Көк аспанның шексіздігін, табиғаттың ұлылық парқын бағамдап,таңданыпта,ойланыптаұзақтұрдым.

Бірақ бəрібір дала аспанының түңғиық шексіздігін, боз селеудіңтеңіздей толқыған өміршең қуатын, көшпелінің қарапайым даналығынұғынып қана, сосын тау мəртебесін аласартпай қадірлей отырып қана“Даладанартық...текдаланыңөзіекен"депайтқыңкелгендейсің.

Бала санасына сіңген ұғымдардың көпшілігі кейін, уақыт өте келеересекадамныңəрекеттерінеұласадыдегенсөзбар.

Бұл,əрине,балалықəсербүкілересекөмірдітүзедідегендібілдірмес.Бірақ өмірде болып жатқан кейбір дүниелер əлдекімнің арманыныңкөшірмесіболғандықтанғанаіскеасқанжайларжиікездеседі...Аларман-бұл ересекөмірдіңкүнделікті күйбеңінен, беймаза тірліктен ада, еміс-емісалыстақалғанбалалықсезімніңшарқұруы.

Қай уақытта болмасын, қандай істе болмасын бір қарағанда тосынкөрінетіншешімдерменəрекеттербар.Алшынмəніндеолешқандайтосынемес,еңұтымдынұсқанысаралапсанойланған,тоқсантолғанғантолғақтыойдың түйіні. Əлдеқайда өзекті өзге мəселелер ентелеп тұрғанда,көкейкестіжайттарментіптенбайланысыжоқбасқабір тірліктерəуелгідетектаңырқататыны,кейреттеайыпталатыныдасоданшығар.

Көп нəрсе өз жөнімен, немесе, біз айтып жүргендей, жұмысбарысында атқарылып жатады. Бірақ күнделікті сол шаруаларғабойымыздыңүйреніпкететінісоншалық,бізоларғаоншалықтымəнберіпжатпаймыз, оларды бағалауға немесе себеп-салдарын іздеуге əстетырыспаймыз.

Бірақ егероқиға тосындау, əдеттегіден ерекшесипаттаболса, ондаоған деген жалпы жұрт назарының тоғысу күшінің зорлығы соншалық,болғаноқиғағапайымдыəріжерінежеткізенақтытүсінікбермейінше,олтек таңданыс туғызуы, кейде тіпті естен тандыра қайран қалдыруы дамүмкін.

7

Əрине,біздіңəрекетіміз,əсіресе,мемлекеттіксаясатсияқтыкүрделідеболжапболмас салада емін-еркін сезімжетегіндекетумен, оныңүстінебалалық əсерлерді пернелеумен уəжделе алмайды. Сөйте тұра, менастананыауыстыруидеясынтекбайыбынбағалайқоймағанкөрегендікпенəлдебіркүнібұрынғытарихишешімніңүйлесуідепқанабілемін.

Астананы ауыстыру - сөзсіз тосын да сирек оқиға. Əрине бірадамның ұғымының шеңберінде. Мемлекет ауқымында бұл əдеттен тысболсада,соншалықтыбасшайқаптаңғалғандайқұбылысемес.

Қоныс аудару да адам өміріндегі айрықша оқиға саналады.Кейбірадамдардаешуақыттакөшугедегенқажеттіліктумайды,ендібіреулержиікөшіп-қонуғамəжбүр.

Мемлекеттердеөздерініңбасқалаларынауыстырыпжатады,əдеттемұндайауыстырудыңбаршафактілерідəлелдіəріуəждіболыпкеледі.

Жəне осындай ауыстырудың қажеттілігі ел тұрғындарыныңқалауынақарағанда,мемлекеттіңпайдасынанжиіректуындайды.

Бірақ бұл жерде, ең бастысы - астананы көшіруге мəжбүрлеуші,аңғарылада,түсініктіболадабермейтінкейбірсебептерсілемінсезінебілушарт.

Адам өмірбаяны сияқты мемлекет тарихында да қоғамның,мемлекеттің мекендік - саяси орны, соған сəйкес астананың орналасқанжері туралы пайымын өзгертуге итермелейтін беймаза кезеңдер болады.Осындай тарихи уақыт белесінде астананы ауық- ауық ауыстырудыңсалдарынансырткөзгеабыр-сабыроқиғаларөтіпжатқандайкөрінеді.Бірақолар елдің ұзақ ғұмыры мен кемел келешегі үшін, тұрақты дамуы үшінқажетқұбылыстарболмақ.

Бұл тұрғыда əсіресе Ресейдің мысалы ауызға аларлық. Ресеймемлекетініңтарихындаастананыауыстырудыңталайəрекетімəлім.

Мысалы, аумалы-төкпелі замандарда, қилы-қилы кезеңдерде оларастананы Новгородтан Киевке, Киевтен Владимирге, ВладимирденМəскеуге, Мəскеуден Санкт-Петербургке, Санкт-Петербургтен қайтаданМəскеуге көшіріп отырды. Бұл ұлы көштердің бəрінің де себеп-салдарыболды.

Ресей астаналарының ауысу жайттарын, əсіресе Ертедегі Руськезеңіне қатыстысын белгілі орыс тарихшысы Сергей Соловьев “Петроқуларында” былай деп талдайды:"... аса ауқымды елдің үкіметі өзініңорналасқан жерін қажеттілікке қарай, халық күшінің əлдебір елгеқосылуына жəне кемуіне қарай, халық мүддесінің, халық назарының осыжерге немесе келесі бір жерге шоғырлануына қарай елдің бір бөлігінен

8

екіншібөлігінеауыстырыпотыруғамəжбүр;демек,үкіметтіңорналасқанжерінің бұлайша ауысуын тарихтың əлдебір өз бетінше еркіндігі деугеболмайды".

Егеросылайпайымдарболсақ,меніңтүсінігімде,біздіңҚазақстанда,жерауқымыныңасабайтақтығыжағдайындадəлосы“халықмүддесіменхалықназары”тарихитұрғыдан“үкіметтіңорналасқанжерінауыстыруды’’алдыналаайқындапқойғантəрізді.

Бұлжердегіəңгімеқайданойғакелгенібелгісізоқысшешімсияқтыкөрінген, түйеден түскендей етіп, астананы аяқ астынан АлматыданАқмолағакөшірутуралыболыпотыр.

Жалпы,астананыкөшірупроцесі-айрықшаназараударуғаəріжан-жақтыкөсілебаяндауғатұрарлықтұтасбірэпопея.

Ғылыми ақиқатты іздеуде табиғат құбылыстарын зерттеушілердеөзіндікбірізашарбағдаржолқалыптасты.Бұлбағдаржолдыңмəнісімынада:күтпеген шешім сырттай өңдеу мен қатынас кезеңінде келеді. Алдыменкелетін ой –Бұлмүмкін емес!".Сонан соң -“Мұндабірдеңебар...".Жəнеақырында,-“Мұныкімбілмейді!".

Біз, əрине, “астананы көшіру” үрдісіндегі ізашар атағынан үміттіемеспіз.Адамзаттарихындаастананыауыстырумысалыасакөп,олардыңбəрінтізіпшығудамүмкінемес.

Бірақ астананы көшіру шаруасы мен ғылыми жаңалық ашудағыжағдайасаұқсаспадедім.Оғандəлел-Астанатуралышешімалғашпісіпжатқанкешегікүнменбүгінгікүн,соншалықтытүкпірдемесекте,едəуіршалғайдағы қарапайым Целиноградтың тамаша ғимараттар мен сəулеткешендерімен еңсесін түзеген Қазақстан Республикасының ерке Есілбойындағыкөркемелордасы-Астанақаласынаайналған“өміржолы”.

Бір атақты физик-ғалымның: “Сондай жап-жас жəне сондайбеймəлім!”депайтқаныбарекен.

Осы бір қайшылықты тіркесте тарихты жастар жасауы тиіс дегенбіздіңзаманныңөршілталабыжатыр...

Солсияқтымемлекетіміздіңтарихыдаеліміздіңеңжасастанасындажасалуда.Пайдаболғанынанебарыжеті-ақжылболған,сөйтетұражалпақжалғанғамəшһүрболғанастана.

Сондай-ақ бүгінгі күні жас Астана елдің жай ғана əкімшілікорталығы ретінде, өкіметтің орталық органдары орналасқан, ел үшінтағдырлықмəнібаршешімдерқабылданатынжерретіндеғанақаралмайды.

Не бары жеті жыл ішінде бұл қала біздің миллиондағаназаматтарымызүшінОтанымыздыңнағызжүрегінеайналды.

9

Кез келген жүрек сияқты жаңа астана да Қазақстанның барлықөңіріненəрберуменқатар,ұлттықрухпенсананыкөтеруде.

Күнсанапжаңаастананыңажарынашып,көркейтетүскензəулімдесəулетті жаңа құрылыстары, абаттандырылып жатқан алаңдары менгүлзарлары, саябақтары қала қонақтарын қайран қалдыруда. Мейлі, олбаяғыЦелиноградпенжəнеАқмоламенбұрыннантанысжанболсын,мейлібізгеалғашкелгенмейманболсын,шынризашылықтарынайтуда.

Астана - Қазақстанның жаңаруының нышаны, оның көп ұлттыхалқыныңжасампазкүш-қуатыныңкуəсі.Бұл-соншалықтыжеңілтимегензаманныңөзіндежаңа астанасынтұрғызуғабелшешіпкіріскенхалықтыңөзінің күш-жігеріне деген сенімінің белгісі. Бұл - азаттық алған ұлттыңөзініңгүлденгенболашағына,ұрпағыныңкелешегінезорүмітініңкөрінісі.

Қазақстанның жаңа астаналы болуы - ойланатын əрі зерттеуізденістеріне мол азық болатын өзінше бір айрықша, көп астарлы ұзақтарих.

Мұны тек сөзбен ғана айту аздық ететін шығар, мұндайда нөпірсезімгедебойалдырмайтұраалмасыңсөзсіз...

Күнартынанкүнөткенсайынастанаөмірініңһəмқалыптасуыныңбарлық қыры мен сыры туралы алып жинақ, мəліметтер мен деректертізбелігі байып, жаңа егжей-тегжейлермен, өзгерістермен,толықтыруларменмолайыпкеледі.

Толықтарихтыжазыпшығумүмкінемесжəнеоныңөзімəнсізəлек.Енді жазып болдым-ау деген кезде оның өзі ескіріп қала береді. Иə,Қазақстан өмірінің бүкіл серпіні жəне оқиғалардың нөпірі жағдайындақытай жылнамашыларының:«Күзгі суық жел үзген жапырақ су бетінеқұлаптүсті»депжазғанғаламатдəлдігінееліктеуқиын.

Бірақ қашанда уақытқа, түсіндірулерге жəне баяндауларғабағынбайтын немесе бағынбайтын дерлік ең маңызды жайттарды бөліпалуғаболады.

Еңдұрысшешімдергежолсалаотырып,мынаныайтааламын.Менматематикемеспін.Білуімшеосынақтығылымдашешуқажет,

бірақ дəлшешумүмкін емес есептер бар деседі. Сондықтан мұндай “көпшешімді"есептердіңшешуіеңжуықмəндеғанаалынадыекен.

Астананы көшіру де осылай боп шықты. Астананы ауыстыруқажеттілігінеитермелегенбірқатаржағдайларболды.

Өйткенікөбінедағдылыдакүтілгеншешімемес,қайшылаукелетіншешіммейліншедұрысболыпжатады.

Алдымен Қазақстан астанасын Алматыдан елдің басқа бір өңіріне

10

көшіру міндеті қойылды. Ал Астананың нақ Ақмолаға ауыстырылғаныонықайдакөшірукерекедідегенсұраққамейліншежақынжауапболды.

Расында да, ақбас шыңды Алатаудың бауырын бойлай ондағаншақырымға созылған Алматы қаласын табиғаттың өзі астана етугелайықтағандай-ақ емес пе еді! Жұмсақ климат, мұнартқан таулар,сарқыраған өзендер, баяғыдан қалыптасқан қосалқы құрылымдар, қызметкөрсетудіңдамығанжелісі.

ОныңүстінеАлматыныңөзібосжатқанжердеөркендегенжоқжəнеоңтүстік астананың “отарлық" шығу тегі туралы орныққан əрі жұртқасіңгенкөзқарастарменкөпреттесəйкеспейтінөзіндікескітарихыбар-ды.

Мысалы, Алматы аумағы XIX ғасырдың ортасында майорПеремышльскийдіңотрядыкелгенгедейіндеемін-еркінқазақтаржайлағанЖетісудыңшұрайлыдашырайлыпұшпағыболатын.

ҰлыМоғолстанныңнегізінқалағанқұдіретікүштіБабырдыңестелікжазбаларында монғол шапқыншылығынан қираған көркем қала Алматы(Алмалық) туралы мəлімет бар. Бабырдың замандасы, орта ғасырдың асакөрнектіоқымыстысыМұхаммедХайдарДулатидаөзініңəйгілі“Тарихи-Рашиди" еңбегіндеАлатаудыңəсембөктеріндегіАлмалыққаласытуралыбаяндайды. Көп жылғы зерттеулердің нəтижесінде қазақтың белгіліархеолог-ғалымы К.М.Байпақов Алматы қаласы Х-ХІ ғасырлардақалыптасқанындəлелдепшықты.Бұлқалабойындақалағатəнбелгілердіңбəрібар,ортағасырлықҚазақстанныңірісаяси,экономикалықжəнемəдениорталығыболған.

Орынбор мен Қызылордадан кейін, 1929 жылы республиканыңастанасы боп жарияланған Алматы қауырт өркендеді. Алматылықтардыңталай ұрпағы өз қалаларын ең бір əсем де қайталанбас астаналардың біріетужолындақайрат-күштерінаянбай-ақжұмсасты.

Оның келісті бақтары мен гүлзарлары, көшелері мен алаңдарыақындар мен жазушыларға, сəулетшілер мен суретшілерге, ғылым менмəдениетқайраткерлерінеөздерініңеңүздікшығармаларынөміргеəкелудеəрдайымшабыт беріп отырды, əлі де солай. Бұл қалада жалғыз рет қанаболған жанның жадында естен кетпес шуақты əсерлер мен тамашаестеліктерқаларысөзсіз.

Қазақстанның мəдениеті мен ғылымының, саясатының бастыорталығы Алматыға қашанда шығармашылық пен еркін ой ахуалы тəнболатын.

Тоталитаризмге қарсы ашық наразылықтың алғашқысы - 1986жылғыжелтоқсаноқиғасыныңнақосықаладаболуыкездейсоқтықемес.

11

Алматы тек біздің республиканың демократиялық жұртшылығынағана емес, бұрынғы Одақ көлеміне -халық бұқарасының озбырлықтыңбұғауына қарсы тұруының символына, қазақ халқының намысына, қайтаөрлегенұлттықсана-сезімініңбелгісінеайналды.

Осы қалада Қазақстанның егемендігі мен тəуелсіздігі жарияланды.ОсыоқиғаныңқұрметінеАлматыдаРеспубликаалаңындаалыпТəуелсіздікмонументіайбынданакөккешаншылыптұр.

Менің де талайжылымАлматымен байланысты.Осында алғашқынемерелерімдүниегекелді.Бұлқаламеніңөзімеде,отбасымадажанымдайжақын.

Бірақзаманаақиқатыменбірқатаргеостратегиялықжағдайларбіздіөзіміздің геосаяси кеңістігімізді қалыптастыру үрдісіне жаңаша қырынанкелугемəжбүретті.

Жаңаастананытаңдаудабасшылыққаалынғанбарлықөлшемдердіңнегізінде тəуелсіз Қазақстанның əкімшілікжəне саяси орталығынАқмолақаласынаорналастырунұсқасымейліншеұтымдышықты.

Сөйтіп 1994 жылғы шілдеде астананы солтүстікке 1000шақырымнан астам жерде жатқан далалық Ақмолаға көшіруге шешімқабылданды...

Ақмола Қазақстанның географиялық орталығы деуге болатын,Қазақстанэкономикасыныңөрлеуіндежетекшідеөскелеңнүктелеріболыпотырған маңызды шаруашылық өңірлерге жақын орналасқан. Қала ірікөліктік арналардың қиылысында, тоғыз жолдың торабында тұр. Бұданбасқа, қала Қазақстан үшін көптеген шет елге шығудың мейлінше төтежолы-трансеуроазияарналарынатаяуқоныстанған.

Астана халқының саны қоныс аудару туралы шешім қабылданғанкезде290мыңдайадамеді.

Дегенменқаланыңкелешектеөзхалқынөсіругеүлкенмүмкіндіктерібар-ды. Сəулетшілер қала аумағының орталық бөлігіндежаңа ғимараттармен шағын аудандар салуға болатын 30 гектардай бос алқап барынбелгіледі. Оның үстіне қала салу үшін пəлендей бөтен кедергілер де жоқболатын.

Қаланың тіршілікті қамтамасыз ету жүйелерінің жай-күйі десоншалықты сұрақ туғызбады. Көліктік қосалқы құрылымды шамалыжаңғыртып, аздаған шығын шығарған ретте астананың барша мұқтажынөтеугеболатын.БəріненбұрынАқмоланыңэкологиялықахуалықалыпты,əрібұлахуалкелешектедеойдағыдайсақталыпқалаалатын.

Астананы көшіру Қазақстанды жаңа тəуелсіз мемлекет ретінде

12

орнықтырудазоррөлатқаратынынаменсенімдіболдым.Біріншіден, астананы көшіруді біз əуел бастан геосаяси тұрғыда

Қазақстандынығайтуғабағытталғанқадамретіндеқарағанбыз.Сөйтіпбізөзіміздің бейбітшіл сыртқы саясатымыздың сан-салалы бағыттылығынқуаттадық.

Осы əрекетімен Қазақстан Солтүстікпен жəне Оңтүстікпен,Шығыспен жəне Батыспен тең құқықты ынтымақтастыққа ашықтығынпашетті.

Бұл еліміздің Еуропа мен Азия арасындағы орта тұс жағдайыныңартықшылығынбарыншанығайтуғамүмкіндікберді.

Екіншіден,біздіңтаңдауымыздақауіпсіздікмəселесімаңыздыорыналды. Бұл тұрғыда тəуелсіз мемлекеттің астанасы сыртқы шекараларданалыстаужерде,мүмкіндігіншеелдіңортасынатамантұруытиіс-ті.

Оның үстіне бірқатар сарапшылардың сол кездің өзінде-ақ болжапайтқан, Орталық Азия өңірінде шиеленіс күшейе түсуі мүмкіндігін деназарғаалуғатиісболдық.

Сондықтан мемлекеттік жоғарғы басқару органдары қызметініңқауіпсіздігін, аймақтағы ахуалдың шиеленісуі мүмкін болған жағдайдаолардың жұмысының тиімділігін де қамтамасыз ету маңызды еді. Бұлқаупіміздің негізсіз еместігін кейбір өңірдегі кейінгі оқиғалар көрсетіпберді.

Үшіншіден, астананы ауыстыруҚазақстанның экономикасын оданəрідамытутұрғысынандатиімдіеді.

Осының арқасында халық пен өндіргіш күштердің республикааумағы бойынша біржақты орналасуын біртіндеп түзеу, солтүстік жəнеорталық өңірлерде шетелдік тың жаңалықтарды, ғылымдандырылғанөндірістерді,озықауылшаруашылығымашиналарынжасауды,əріөңдеушіауылөнеркəсібініңкеңжелісінқауыртөркендетуісжүзіндемүмкінболады.Өз кезегінде бұл Қазақстанның өнеркəсіптік даму деңгейін арттырмақ,еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға жəне жұмыспен мейліншетолығыраққамтамасызетугемүмкіндікбермек-ті.

Төртіншіден, бұлшешім елде тұрақтылық пен ұлтаралық келісімдінығайту тұрғысынан даусыз артықшылықтар əкелген қадам болды.Астананы өз халқының құрамы жөнінен көп ұлтты өңірге көшіру көпэтникалық мемлекет құруға, Қазақстанда тұратын барлық этникалық топарасында достық пен ынтымақты сақтау мен еселеуге деген бағыттыңөзгермейтіндігінайқынкөрсетпек-ті.

Мен парламент мінбесінен депутаттарды Қазақстан жаңа астана

13

кейпіндежаңақоғамдық-саясиғанаемес,уақытөтекелеҚазақстанныңіріғылыми, мəденижəне іскерлік орталығына да қолжеткізе алатындығынасендірдім.

АстананыауыстыруАлматыныңөзінедетиімдіболды.Бұлөзгерісоңтүстік астананы дамытуға жаңаша серпін беретіні даусыз-ды. Осықадамменбізқалағадүниегеқайтакелумүмкіндігінжасағандайедік.

Өнеркəсіпті, туризмді, демалыс пен спортты, яғни қалашаруашылығының мейлінше кірісті салаларын дамыту мақсатындабосайтыналаптардыпайдалануғажағдайтуады.Қаламойнынанкөптегенжүктүсіп,оныңэкологиясыжақсаратынболады.

Солай бола тұра, Алматы əрдайым Қазақстанның, ОрталықАзияның күллі экономикалық жəне қоғамдық-саяси өміріне ықпалынтигізетінеңірііскерлік,қаржылық,ғылымижəнемəдениорталығыболыпқалабереді.

Өйткені Алматы - көптеген республикалық жəне еларалықтораптардыңтүйіскенорталығы.

Менің баяндамам бойынша пікірталас қызу жүрді, күн ұзаққасозылды. Дегенмен республиканың Жоғарғы Кеңесі меніңқарсыластарымныңқасарысқанынақарамастан,көпшілікдауыспеншешімқабылдады: Қазақстанның астанасы Ақмолаға көшірілетін болды. Осышешімнің қабылдануы үш жылдан астам уақытқа созылған астананыкөшірупроцесіндегіұлыаттаныстыңбасыеді.

XX ғасырдың аяғында өз тарихымызда түңғыш рет елдің ұлттықмүдделерінбасшылыққаалаотырып, тəуелсізҚазақстанныңастанасықайжерде орналасатыны туралы шешім қабылдауымыздың зор саяси жəнеимандылықмəніболдыжəнеболабереді.Бұлазаттықпентəуелсіздікалғанегеменхалықтыңеркініңкөрінісі-тін.

Астананың, расында да, əлемдік өркениеттің төрінен қаламəдениетін дамытуда өзінің лайықты орнын иеленуіне мүмкіндігі жан-жақты.

Бірақ Астананың келешек халықаралық ізгілікті жəне мəдениалмасулар тоғысар жер ретіндегі тартымдылығының басты шарты -дамыған инфрақұрылымының болуынан басқа, Қазақстан астанасыидеялықеркіндікпеншабыттың«табиғи»қайнарынаайналады.

Қалалардың да адамдар сияқты өз тағдыры болады. Олардыңəрқайсысының өз аты, қайталанбас өмірбаяны, дүниеде ешбір жергеұқсамайтын өзіндік айрықша мінезі мен белгілері бар. Тарихта олардыңқаншасыболдыжəне əлі қаншасыпайдаболмақ.Елдерменформациялар

14

бойынша алғашқы қауымдастықтың көсем-пірлерінің ордаларынан ірімегаполистерге дейін, базарлар мен əміршілер рабаттарынан бастапөнеркəсіпті жəне өнеркəсіптен кейінгі қоғамдардың шоғыр қалаларынадейін,осызаманғықайнағанорталықтардан,еңақырығарышғасырыныңкелешекқалаларынадейінтолыпжатыр.

Адамдарсияқтыолардаөзтағдырларымендараланады.Біреулеріне«мəңгіқала»немесе«əлемастанасы»бақытыбұйырса,ендібірқалалардыңмаңдайына өркениеттен тысқары жетімдік күн кешу, енді біріне жербетінен құрып кету жазылған. Осылайша қалалар да кітаптар сияқты,адамдардыңөздерінкүтіп-баптауынабайланыстытағдыркешеді.

Тек адамзат баласына ғана өз тағдырының əрі өз парасат-пайымының қожайыны болу, ерік-жігерімен, шабытты еңбегімен көктегіжазмышбелгілегеннендеасыраигіліктержасауқұқығыберілген.

Біздің ұзақты күндер мен ұйқысыз түндердегі ойларымыз бентолғанысымыздың, кешкі қиналысымыз бен таң алдындағы арман-мұратымыздыңмəні,мінеки,осыАстанаболды.

Бүгінгі Астана мен келешек Астана - бұл біздің стратегиялықойларымызбенұмтылыстарымыздыңеңбастыжемісі.

ЕгерАстана елтаңбасына зер салар болсақ, онда бір ғана қаланыңосынауелтаңбасы,ондағыбейнеленгентаңбасуреттер - тəуелсіздік алғанəрі əлемдік саяси, қоғамдық, əлеуметтік жəне экономикалық даналыққазынасынақосылғанҚазақстанның,біздіңмемлекетіміздіңбүкілрухыменділіннышандыкөрсеткенінаңғарасыз.

ЕндіосыАстанаелтаңбасынамұқиятзерсалыпкөрейікші...Шаңыраққа қарасаңыз, бұл Қазақстанның кең даласының шексіз

аспаны астында халықтардың жəне мəдениеттердің қауымдасуы менбірлесуінкейіптеуіспетті;

Алтын масаққа қарасаңыз, барша тұрғындар мен еңбекші халыққанəр беріпжатқанҚазақстанжерінің байлығыменжомарттығын кейіптеуіспетті;

Барыстың сұлбасына қарасаңыз, бəрімізге белгілі, бүгінгі күні бұлбарыс-өнеркəсіптікжəнетехнологиялықдамуүрдісімен,қоғамдықөрлеумен демократиялық ұмтылыстардың сара жолымен шеру тартқанҚазақстанныңсимволынаайналды;

Тас қорғанның нобайына қарасаңыз, Қазақстан жерін жайлағанбейбітшілік пен қауіпсіздік ахуалын қорғау, көп ұлтты Отанымыздыңбарлық ұлтының құқықтары мен алаңсыз өмірін, дінін жəне мəдениетінсақтаужолындағыбіздіңкүш-жігеріміздіңнышаны.

15

Нақ осы Астана елтаңбасында Қазақстанның барлық азаматыныңақыл-парасатыменой-сезімібейнеленген.Осынаукөнедеқасиеттіжердеөмірсүрушіжұртшылықтыңсезіміменпарасаты...

ЗАМАНАЗЫМЫРАТҚАНЖҰЛДЫЗДАР...

Мен Лев Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті оқу-зертхана корпусының жаңа ғимаратына енді-енді ғана жайласқанстуденттердің балаусажүздеріне, ғылыми дəрежелі маңғаз оқытушыларғакөңілім толып, қызыға қарап қалдым. Осы заманғы сəулеттік кеңдəрісханаларымен зертханаларыбар əдемі ғимарат университеттің еңселіпішінін ғана емес, қаулап салыныпжатқан астананыңосы аймағыныңдаажарынашыптұрды.Университетжаңакорпусыныңтұсаукесерінөткізген2003жылғы сəуір айынан бастап кадрлар даярлаудыңжаңа стандарттарымен көзқарастары енгізіліп, Астананың жоғары білім жүйесінде тағы бірмаңызды қадам жасалды. Қазіргі дүниеде қажетті білімді меңгеріп қанақоймай, сол біліммен жеңіп шығуға да болатынын біз түсінбегенде кімтүсінбек.Білімғанадүниеніңқозғаушыкүшіболаалмақ.

Бұл дүниені біз күн сайын көріп жүрміз. Біреулер оған жай ғанақарайды,біреулероғанбақылайқарайды.Білімдарадамдарғанабізгедүниеқандайболса,солқалпындаемес,бізонықалайкөргімізкелетінқалпындакөріп,қабылдауғаитермелейді.Көкіреккөзіашық,білімдідебілгірадамдарғана,мəселен,қозғалыспенөмірболмайтын,тіптіоныңболуымүмкінемесжерденқозғалыспенөмірдікөребілуімізгемүмкіндікжасайды.

Жұлдыздардыңмызғымайтынтұңғиықкеңістігітүнгіаспандабіздіңтөбемізден төніп тұрады. Бүгінгі күні астрономдар бұл кеңістіктің бізойлағандай соншалықты қимылсыз емес екендігін айтпағанда, Ғаламныңсалыстырмалыкіндігіненсыртқыкеңістіккеқарайжұлдыздарқаншалықтыжылдамдықпензымырайтынындажақсыбіледі.

Жұлдыздар əлемімен арадағышексіз қашықтық бізгежүлдыздардыжылжымайтындай етіп, ал жұлдызды аспанда тапжылмай тұрған секілдікөрсетеді.

Өмірдедекөбінеосылайболыпжатады.Астанамыздыауыстыруменбайланыстыоқиғағадейінмағандажұлдыз-астаналаркөптегенелдерменқалалардыңарасындамызғымайтұрыпқалғандайкөрінетін.Ендібайқасақ,олай емес екен, тіпті айтарлықтайқысқа тарихикезеңніңөзіндекөптегенастаналарəлемніңсаясикартасынөзгертіп,талайреторынауыстырыпты.Бұлжөніненолараспанəлеміндегіжарқынпланеталардыескесалады.

Жұлдыздардың неге ағатыны жəне көк жүзіндегі планеталардың

16

неліктен ұдайы жылжып отыратыны əрбір мектеп оқушысына мəлім.Астрофизиканыңəрбірпрофессорымұныжақсыбіледі.БіздіңКүнжүйесіпланеталарының жылжу өзгерістерін жұлдыздар картасынан көру деқиынғасоқпайды.

Ал астананы ауыстыру қандай саяси немесе геосаяси өзгерістергеалып келеді? Жаңа астана жұлдызы бір жерде сөніп, ал екінші жердежанғанда елдің ішкі саяси картасында не болады? Бұл сұрақтар тымкүрделі,соғансəйкесоғанқайтарылатынжауаптардаайтарлықтайкүрделіболмақ,əріоларбірмəндіболыпшықпайды.

Егер уақытым болса, мен əлдебір мемлекеттің астанасы бір жердежойылып, басқа жерде пайда болуына алып келетін себептер тізбесініңтұтастомынқұрастырааларедім.Кейдебұлсебептеркөзгеұрыптұрады.Кейдемүлдебайқатпайды,онытүйсіккөзіменғанааңдайаласың.

Бірақ неден бастау керек? Көшіру қажеттігінің тууына не себепшіболадыжəнеқандайдəлелдінегіздіалғатартааламыз?Таңдаужасауəстеқиын,біраққажет...

Айтқалы тұрған сөздерім кейбіреулерге оғаш көрінетін де шығар,сонда да астананы көшіру себептері туралы əңгімені... “шенеунік’’ дегенатауалғанəлеуметтіктоптанбастауғатуракеледі.Иə, қалаларды астанаға айналдыратын,мемлекеттіңмүддесімен келешегіүшін астаналық өзгерістер жасай алатын бір күш - тап осышенеуніктер.Жас астананың жаңа əкімшілік келбетін қалыптастырудағы алғашқықадамдардың бірі ретінде мемлекеттік аппараттар үшін сауаттықызметкерлерменкəсібибасқарушылардыдаярлауғаайрықшакөңілбөліп,солмақсаттаМемлекеттікқызметакадемиясынқұрғанымыздасондықтан.

Адамзаттарихындағыеңалғашқыастананыңөзіолжердебізбүгіншенеуніктік деп атайтын топ пайда болғаннан кейін ғана нағыз астанағаайналдыдесем,жаңалықболақоймас.

Тарихқа сенсек, алғашқы шенеуніктер ежелгі Қытайда пайдаболыпты.Олайболса,əлемдегіалғашқыастанадаҚытайдапайдаболғаныдаусыз. Бұл адамзат өмірін байытқан техникалық тұрғыдағы тұңғышжаңалықтарымен ғана емес, соғыстар мен күйзелістердің талай сұрапылғасыры өтінде өз мемлекеттігін сақтап қалған, елінің қуат-күшін еселейалған шенеуніктік басқарудың дамыған жүйесімен де даңқы жайылғанҚытай.

Нақосыастаналықшенеуніктікқанамемлекеттіңсаясатындабеткеұстар билік жүргізушілер болып табылады. Мемлекеттік басқару менқұрылыстың мол тəжірибесін жинақтаған ғұмырымда мен астаналық

17

шенеуніктіктің тұлғасына, солардың іскерлігіне мемлекеттің тағдырытүгеліментəуелдіекендігінекөзжеткіздім.

Көптеген мысалдар көрсетіп отырғандай, астананы көшіру ғана ісжүзіндешенеуніктіктіңбелгіліконсерватизмінеңсеругежəрдемдесіп,жаңаастанадағы жұртшылықтың озық ой ауанын кейіптеп, бейнелей алатыншенеуніктердіңжаңашоғырыныңкөмегіменбұданкейінгіөзгерістергежолашуғамүмкіндікберді.

Астананы көшіру жаңа төрешілдікті қоса қалыптастырды. Алайдабұл мəні мен рухы жағынан сол баяғы төрешілдік болып қалғанымен,астанадамұрагерлікпенөтіпотыратын,дəстүрлішарттылықпенжəнеқасаңтəжірибеменазшырмалғантөрешілдікеді.

Өзгеріслокомотивіөзсапарынбасқастанция-астанаданбастайтынжағдайларда, əдетте жаңа құрам қоғамның тың негіздеріне басы артықаппараттық ауыртпалықсыз жəне тамырласқан тежеуіштерсіз көшудіқамтамасызетеді.

Өзін номенклатура ғана емес, толық мағынасындағы шенеуніктікдеп сезінетін мұндай билеуші элита уақыт талабымен жəне прогресспəрменімен ашылған жаңа астанада мемлекеттік аппараттың негізінқұрайды. Жəне оның өзін де осы жаңа астана қалыптастырады. Өйткеніөткензаманжүгініңауырлығысондай,мемлекетжүрегі-астанаменоныңорналасқан жері тыңғылықты түрде ішкі саяси сілкілеуден өтпесе, бұлмемлекеттіңбүгінінеғанаемес,келешегінедесалмақсалуымүмкін.

Егер саяси өзгерістер кезі мен астананы ауыстыру кезі əдейі, əлдекездейсоқ дөп келіп қалса, онда осы екі фактор бірін-бірі өзара күшейтетүседі жəне батыл саяси ерік- жігер болғанда елдегі істің жай-күйінежауапты əрі оның дамуына игі ықпал ете алатын тиімді шенеуніктіктіңқалыптасуынаəкелугетиіс.ӨзіміздіңтəуелсізҚазақстанымыздабізжүзегеасыра алған сценарийге сəйкес саяси өзгерістер дəуірі астананыреспубликаның геосаяси орталығына көшіру ауыртпалығымен тығызбайланыстыра отырып, күшті президенттік биліктің қүдіретімен жүзегеасқанынатапкөрсеткімкеледі.

Сондықтан астана озық ойлы шенеуніктік үшін қозғаушы факторқызметінатқараалғанынажəнеатқараберугетиісекендігінеештаңғалуғаболмайды.

Сол себепті мемлекеттің одан əрі өмір сүруі немесе, дəлірекайтқанда, оның табысты дамуы туралы сөз болатын тарихтың осындайсəттерінде мемлекеттегі астананың рөлі мен орналасқан жері сияқтыфакторлардыескермеумүмкінемес.

18

Қазақстандық астананы көшірудің үлгісі өзінің жылнамалықбастауын 1985 жылғы оқиғалардан алады десем, сірə да, жаңылысақоймаспын.

НақсолжылыМихаилГорбачевмəңгімызғымастайкөрінетінКеңесОдағыныңтағдырынашешушіықпалеткенбағдарламаныөзібастапқолғаалғаныбелгілі.

Кеңес Одағының қуатты əлеуетіне кəміл сенетіндіктен, КОКПОрталықКомитетініңсəуірпленумын,солпленумдағыМихаилСергеевичГорбачевтің кеңес қоғамын ауқымды тұрғыда жаппай қайта өзгертуқажеттігітуралытосынидеясын,“қайтақұру"депқарапайымғанааталып,жалпақ жұртқа жария етілген əйгілі баяндамасын мен жан-тəнімменқабылдадым.

МенолкездеҚазақКСРҮкіметініңТөрағасыедімжəнеГорбачевтіңмағанайтарлықтайіштартақарайтынын,əріменіңішкітолғаныстарымдытүсінетінін сезуші едім. Оның өзі де қоғамға үлкен өзгерістер қажетекендігінұғынып,тереңтолғанысүстіндежүретін.Сондықтанбұлпленумталайлардысерпілтіпжіберді.Брежневті,Андроповты,ЧерненконыжерлеукезіндеөзөкілдерінбіріненкейінбірінсоңғысапарғааттандырыпжатқанКеңес Одағының кəрі көкжалдарынан қайыр жоқтығын сезініп, еңсенібасқанторығументығырықтанқиналғанкүндерəліжадымда.

Ескі заманныңдəуреніықылассыз, баяу өтіп баражатқанын, оныңалып мемлекеттің тағдырын басқару құқығынан қынжыла айырылыпжатқанын, билікке сондай өлермен табандылықпен жармасып тұрғанынбақылауестенкетпескөрініседі.

Осының бəрі тек шетелдіктерге ғана емес, көп ұлтты мемлекеттіңжасбасшылары-бізгедежайсызəсеретті.Бүкілқоғамдыдүрсілкіндіретінжəне оны азаматтық мең-зең күйден, сенімсіздік жағдайынан шығуғамəжбүрететінбірбатылқадамкерекболды.Горбачевтің алғашқы мəлімдемелері мен іс-əрекеттерінен кейін орыналғаноқиғаларстихиялыəрібойбермейтінсипаталғанысоншалық,мұныаяусызкүресдегенненбасқашаатайалмайсың.

Мен де тағдырдың жазуымен осы қатыгез, тіпті кей жағдайларда“жаналып,жанберіскен”айқастыңқалыңортасындақалдым.

Мүмкін бұл тым əсірелеп айтқандық шығар, десек те, қайта құрудəуірібасынанаяғынадейіннағызазаматсоғысыболды.1988жылыТаулыКарабахта қарулы қақтығыс басталды. 1989жылыАбхазия менОңтүстікОсетияда қарулы жанжалдар шықты. Бұдан басқа да əр тұстан бір бұрқеткен қарулы қақтығыстар мен ұлтаралық жанжалдар бір кездеп КСРО-

19

ныңмамыражайбейбіттіршілігіндүрсілкіндірді.Əрине,бізүлкенсоғыстарданкөріпжүргендейжағдайболғанжоқ.

Немесе,былайшаайтқанда,жаппайқантөгісболғанжоқ.Қалайдегендеде,арадағықарым-қатынасбіршамаөркениеттіболғаныаян,бірақбұдандау-жанжалдарқатыгездігібəсеңдемеді.

БіздіңҚазақстанда да күрес іштей өткір сипат алды.Шаруашылықжүргізудің ескі əдістері өзін сарқып бітті. Олар белгілі бір дəрежеде өзнəтижелерін беріп те жатты, бірақ нақ осы таптаурын əрі үйреншіктіəдістер салдарынан біз барған сайын даму жағынан барша əлемнен қалабастадық.Ескібасшылықтыңосынытүсінгісікелмеді.Егербізбұрынғышабесжылдық жоспарларды, басқа да жоспарлы көрсеткіштерді асыраорындапжатсақ,басқаəлемдешаруамызқанша?

Бұл тұрғыда бұрынғы басшылық өздеріне түсініксіз көрінгенМ.С.Горбачев келген кезде ашықтан-ашық байқамағансыған монтанысаясатты ұстанды. Бұның бəрі уақытша құбылыс, түбінде бəрі өзініңүйреншіктіқалпынакеледідегентолықсенімбареді.

Ескі басшылар ерте ме, кеш пе Горбачевтің əйтеуір бір сабасынатүсетініне, тіпті болмай бара жатса, оны ептеп жөнге келтіріпжіберетіндерінебұрынғышасенімдіболатын.Сөйтіпбаяғышажоспарлардысүйрелеу,бесжылдықтыісжүзіндезаңсызорындаунемесеасыраорындау,дағдылы қосып жазушылық, жалпы ұлттық өнімді қайта-қайта есептеу“күресі”қайтаданжалғаспақ.

Сөйтіп тағы да ордендер мен медальдар кеуделерге қадалып,ауыспалыжалаушаларменқызылтуларжелбірейтінболады.

Шынын айтқанда, маған қайта құру идеясы барынша жақын еді.Өйткені шаруашылық жүргізудің “кеңестік" жүйесімен байланыстынəрсенің бəрі əбден ығыр қылған. Асыра орындау туралы алдаужалықтырды, экономикалық бюджетті қайта есептеу мен “созғылау”,қосып жазуға “шығармашылық тұрғыдан келу” қажытты. Тіпті жұрттыңбəрініңосылайістейтіндігініңөзікөңілімдіорнықтырмады.Бұданəрібұлайжұмысістеуұятқанаемес,мүлдемарсыздықеді.Менəлдебірөзгерістердітағатсыз күттім. Жасырып керегі не, ол кезде мен біздің осынауөзгерістеріміздің түпкі мақсаты нарықтық экономика мен демократияболадыдепойлағамжоқ.

Мен бұл өзгерістер - шаруашылық қатынастар жүйесінің мəнінөзгертпей-ақ,оғанзоробъективтілік,шыншылдықпенадалдықберуүшінреформалар жасау қажеттілігінен туған болар деп ойласам керек. Қайтақұрудың өзі бастапқы кезеңінде, біз қазір айтып жүргендей, жүйені

20

“косметикалық” жөндеуге ғана қатысты болды. Соған қарамастан менбатыстық экономистермен саясаттанушылардыоқи бастадым.Бірте-біртенарықтық экономиканың негіздеріне ене бастадым, əлемдікқоғамдастықтыңдамығанелдерініңқаржыжүйесініңнегіздерінзерттедім.

Əлемдікэкономиканыңтұғырлықнегіздерінсараптапзерттеуменісжүзінде 85 пен 86-жылдар өтті. Оның үстіне бұл кез Қазақстан жеріндеГеннадий Колбиннің кертартпа тəртібінің біржола мықтап орнаған уағыболатын.Ескіэлитакеңестікноменклатураныңбəрідеертеме,кешпеөзарнасынақайтакеледідегенүмітіақталабастағандай-ды.Қосыпжазуменжалғанесепберуқайтадандағдығаайналды.

1985жылдан1989жылғадейінгікезеңайрықшатабанды,ұстасқанжəне,менайтаредім,ескіменжаңаның“аңдысқан"қырқысыжағдайындаөтті.

1989жылғымаусымда меніОрталықКомитеттің бірінші хатшысыетіпсайлады.

Біз ескі əдістер мен ескі басшылықтан арылдық, бірақпроблемаларданарылаалмадық.1989жылдыңөзінде-ақКеңесОдағыныңэкономикасы бой берместен құрдымға құлдырап бара жатты. Дүкенсөрелерінен май, шұжық, қант, темекі жəне басқа да көптеген тауарларжоғалды. Кейде нанның өзі жетпей қалып жатты. Кеңес Одағы өмірсүруденгөрі,күнінсанауғакөшкенеді.

Көпуақытөтпей,1991жылғыжелтоқсандабүкілхалықтықсайлаудаҚазақстанхалқыныңтолықəрікүмəнсізқолдауыменменжаңамемлекеттіңПрезидентіболыпсайландым.

Бұл біздің кең-байтақ республикамызды аралап, менің бір“сабылған” шағым болды. Халықтың абдыраған алаң көңілін сездім. Бірсəтте олардың өмірін өзгертіп қана қоймай, өмір бойы табынып келгенқұндылықтарының бүкіл жүйесін əдіре қалдырған оқиғалардыңкүйзелткенін көрдім. Жұрттың бəрінің жəудіреген көзінде: « Бұдан əрі неболады?Қалайөмірсүреміз?»дегенсұрақтұрды.

Адамдаркүрделідеқиынсұрақтардытурасынанқойыпжүрді,алолсұрақтардыңбəріне ұғыныңқы тілде нақтыжауап беру керек еді. Бұл асазор жауапкершілік жүктеді. Мен оны жан-тəніммен сезіндім, осыжауапкершілікменібатылəрекеттергеитермеледі.

Уақытшынмəніндеұлыдаелеуліістердіталапетті.Бірақділіқасаң,жеке меншік, нарық, пікір алуандығы, сөз бен рух бостандығы сияқтыұғымдардытүбіріменқабылдамайтынескіжүйемен іргелі істерді атқаруғаболама?

21

Біз жаңа уақытқа күмп бердік, бірақ ділді оңайлықпен шайыптазартаалмайдыекенсің.Біздіңбүкілбасшыпартиялықэлитаəлідеескішеойлайтын. Жарайды, нарықты жасадық дейік, сонда ол нарықты қалайбасқармақпыз, дейді олар. Осылай ойлайтын адамдардан бізді əлемдікшаруашылық байланыстар жүйесіне кіргізуді, экономиканы жаңанарықтық жағдайға бейімдеп, қайта құруды талап етуге немесе күтугеболатынбаеді?

Бұл жағдай ежелден қалыптасқан құндылықтар жүйесіне, кеңестікғылыммен дүниетанымның сөзсіз артықшылығына əбден иланған зиялықауымныңдаедəуірбөлігінеқатыстыболды.

Сілкінуге ешқандай құлқы жоқ адамдарды қалай сілкіндіругеболады? Съездердің сылдыр уағызына, марксизм-ленинизмнің ұлы да,ұлық та классиктерінің дəйексөздеріне толғанмиды қалай тазалау керек?Ескішырмауғаматалып,мемлекеттіңəреңсоғыптұрғанжүрегіАлматыдаұйлыққанескітəртіптегібилеушіэлитанықалайжұмылдырарсың?

Өзгерістер басталған сілкіністі уақыт - 1991 жəне 1992“парламенттік”жылдарəліжадымда.Егерəлдекімменіпарламентаризмгеқарсы екен деп ойласа, құдай сақтасын. Мен əрдайым сындарлылықтыжəнеуақыттыңбоссөзгетөзбейтінінтолықсезінебілудіжақтаймын.Алолкезде қаншама саяси жəне реформаторлық “мылжың” болды десеңізші...Өмірлік маңызы бар бірде-бір заң өтпей жатты. Заңдарды парламенттікталқылау процесіне араласпайтыны, килікпейтіні жоқ. Бүйірден қосылыпжөнді-жөнсіз қыстырыла кету, жоқтан өзгені сағыздай созып сөз ету,лаққан философиялық толғамдар мен əйтеуір өзін көрсетіп қалуға əбденмалтығыпжатқаны.

Мен сондай қажитынмын. Қатты шаршайтынмын. Бұл қажыпшаршауымəлдебір іскерліктен,болмасақабылданған,қабылданыпжатқанзаңдардың көптігінен емес, керісінше солардың мүлдем жоқтығынанболатын.Өйткенізаңдыбүгінқабылдауқажет,ертеңоныңешкімгеқажетіболмайқалады...Сондайминуттардақайдағыбіртүсіндірмелертасқындап,мылжың сөздер малтықтырған кезде не істеріңді білмейсің. Əлдебір тазасуға сүңгіп кетіп, сол жерден жақсы тың ойлармен, құлантаза көңілменшыққың-ақкеледі.

Барлық салада, бəрінде де түгелімен, түбегейлі өзгерістер қажетдегенайқынсезімменібарғансайынбилепалды.Қалыптасқанжағдайдан,тірелгентұйықтаншығудыңамалыніздепшарқұрдым.

Бəрін еңсере отырып қана елді алға жылжытуға, сөйтіп өткенніңкеселжарасынжазуғаболатынынұқтым.

22

Ширығып алып, қайта-қайта бұлқынып, мүмкіндігінше сеніілгерілетуге тиісті адамдардың қасаңдығы мен оралымсыздығынанқұтылуғадаболатынеді.Мұныңөзі біршамауақытқанажалғасқанымен,ұдайы жалғаса беруі мүмкін емес-ті. Адамдарды серпілтіп, турасынайтқанда, бастың миын «желдетіп алуларына» əдеттен тыс төтен шешімкерекболды.

Сөйтіп астананы көшіру қажеттігі туралы ойға бірте-бірте бекінебердім. Осындай алмағайып уақытта астананың өмірлік маңызды рөліешкімнің басына кіріп-шықпағаны белгілі. Расында, астананың бұған неқатысы бар, оны көшіру деген не тағы? Сырт қарағанда орынсызкөрінгенімен,бəрібіржаңамемлекетқұрудыңбастымəселелерініңбіріетіпжаңа астана туралы мəселені қою керектігіне, сонда ғана реформалардыбастауғажəнежалғастыруғаболатынынабарғансайынсенімімбекитүсті.Бізуақыттыңкелешегінеғанаемес,кеңістіктіңтереңінедебойлайқарауғатиіс едік. Маған біздің реформаларымыздың мəні қазақстандық қоғамдыіштей қалай жайластыратынымызда ғана емес, өзімізді қоршаған жалпақəлемге біздің қалай икемделетінімізде, қалай бейімделетінімізде болыпкөрінді. Уақытқа есептелген саясат кеңістікке есептелген геосаясатпентолықтырылсағанатабыстыболмақ.

Өйткеніастанадегенімізмемлекеттіңорталығығанаемесекен,менбұған еш күмəнданбадым. Сондай-ақ астана тек орталық биліктіңшоғырлануы да емес. Астана мемлекеттік қайраткерлер мен барлықдəрежедегі шенеуніктердің сəтті-сəтсіз қызметіне арналған жақсыдамытылғанинфрақұрылымдаболаалмайды.

Бұл, ең алдымен, мемлекет дамуының векторларын айқындайтынжəне қоғамды жаһандық үрдістерге сəйкес құрылымдауға мүмкіндікберетінгеосаяситүзілім.

СоныменқатарАстанаөзініңөмірсүруіменмақсатынаорайтолықұтымдылығына жəне прагматизміне қарамастан, өзінің бойына талайқасиетті,кейдетіптімистикалықжүктеменідесіңіреді.

Астананыңорналасқанжерімемлекеттіңгеосаясисалмағыныңтепе-теңдігімен үндес болуға тиіс. Бұл астананың орналасқан жері заманаикемінеқарайқұбылып,біртараптанекіншітарапқаүнеміауысыптұруыкерекдегендітіптідебілдірмейді.Бірақелменхалықтыңтағдырындағыеңбір өткелекті кезеңдерде астананың орналасқан жері, оны көшіру сияқтыфакторлар келешек үшін маңызды болса, онда мұндайдан тартынып тақажетіжоқдегенсөз.

Астана елдің қай тұсында жəне нақ қай өңірінде тұрғандығының

23

шынмəнінтүсінбеунемеседұрыстүсінбеужиікездеседі.“Ондатұрғаннебардейсің?ТіптіАстананыңсолтүстіктемеəлдеоңтүстіктеме,шығыстамаəлдебатыстама,қайдатұрғанынданеайырмабар?”дегенпікірлертуындапжатады.

Шындығында, астананың қайда тұрғандығында айырма бар ма?Астананың орналасқан жері мемлекеттің тағдыры үшін, келешегі үшінсондайөмірлікмаңыздықызметатқарама?

Ескініқиратып,қоғамдық-саясиқатынастардың,тіптіелдіңтіршілігіментұрмыс-салтыныңжаңашатұрпатынқұруқажеттігітуралысөзболғанмемлекет тарихының алмағайып сəттерінде астананыңорналасқанжерінеайрықшаназараударуқажет.

Осы жерде, меніңше, астана атаулы барлық уақытта мемлекетшегіндеондағанжəнежүздегенжылдарбойықалыптасқандəстүрлерментұрмыс-салттытүйіндейтінордалыортаболыпкелгеніндеестеншығармаукерек.Бұлтұрғыдамемлекетастанасысолелдіңмиығанаемес,халықтыңбарлықтоптарының,соның ішіндежекелегеназаматтардыңділін,сондай-ақолардыңмінез-құлықнормаларынадейінайқындайтынорталықжүйкежүйесі.Астана-бұлбүкілқоғамныңереже-тəртібіменсалт-дəстүрі,мінез-құлық құрылымдары қалыптасатын жер. Астананы прогресс орталығыретіндеғанакөретінорныққанпікірдітеріскешығараотырып,астанакөпретте прогрестен гөрі қалыпты консерватизм жайлаған орта ретінде бойкөрсетіпкелгенінжəнесолайболаберетінінатапөткімкеледі.

Қоғамныңнегіздерінеқатер төндіретінкез келген төңкеріспенкезкелгенəлеуметтіксілкіністер,əдетте,провинцияларда,орталықтаншалғайаймақтарда басталады да, олардың табысқа жетуі көбінесе мұны астанақолдайма,əлдежоқпадегенгебайланыстыболады.

Астананыңнегізгі өзіндік қасиеті -міне осындай қоғамдықнемесесаяси тартыстарды өзі бастамайтын, керісінше оған соңғы нүктені өзіқоятындығында, дəстүрлерді, тұрмыс-тіршілігі мен қоғамның негіздерінөзінебелсендіқабылдауындажəнеоларданбаяуайырылысуындажатыр.

Мұнда тұрған таңғаларлық ештеңе жоқ, ерте ме, кеш пе елдіңшеменді проблемалары астанада біршама жұмсарады жəне астанамəртебесімен жұтылып кетеді. Бір сөзбен айтқанда, мəдениет - астанада,саясат - провинцияда жасалады. Бірақ саясаттың бастау-бұлағы астанаболатыны сияқты, мəдениеттің мəйегі əрдайым провинция болып қалабереді.

Сөйтіп елдің тағдыры мен реформалардың тағдыры шешілетін елүшін қатерлі күндерде қасаң да дəстүрлі мегаполистің астаналық

24

мəртебесінөзгерістержелінеашық,тымболмағанда,қоғамдықжəнесаясижаңалықтарға белсенді қарсы тұрмайтын провинцияға ауыстыру туралымəсележиіқойылады.

Бұл жерде, əрине, провинция өзгерістерге өрелі болғандықтан(солайдаболатыныбар)ашықкеледідепалданбаукерек.

Шалғай аймақтар көп жағдайда елдің саяси өмірінен шетқақпайжатады, сондықтан дажүргізіліпжатқан реформаларға нəумездеу, өзгешебайыппенқарайды.Мемлекетүшінеңозық,пайдалыдегенойдыңөзітерісқабылданып, өзгерістер уақыты белгісіз бір ұзақ мерзімгешегеріліп кетуіəбденмүмкін,астанаданоныңайырмашылығыдаосында.

Астананы көшірудің қуатты саяси факторы мен негізі қызметінбилікті орталықтандыру мен бөлшектеніп кеткен елді жеке біртұтасмемлекеткебіріктіруқажеттігіжиіатқарды.

Жəне барлық уақытта, адамзаттың көз жетер өткен заманыныңбəріндеосылайболғанынатапайтқанжөн.

Біздің дəуірімізге дейінгі 2000 жыл. Ұдайы шапқыншылық пенбасқыншылық кезіне дейін өзінің дəуірлік құрылыстарын салып үлгергенкөне де жұмбақ ұлы Мысыр. Ел енді ғана перғауындардың аса күштібилігіне біріккенімен, жағдайы аумалы-төкпелі. Кез келген уақыттажергілікті номархтарға бағынышты жекелеген аумақтарға қайтаданбөлшектеніпкетуікəдік.ЖаңағанатаққаотырғанАменемхетперғауынөзқызығыөзінежетіпжатқанМысырдыңсолзаманғыастанасымемлекеттіңыдырауқатерінтөндіріптұрғанағымдарғақарсытұруғақауқарсызекенінжақсытүсінді.

Перғауын астананы солтүстіктегі Иттауи қаласына көшірудіұйғарды.Олқалакүштібекінісқанаемес,елдіңқуаттытірегінеəрібереке-бірлігініңнышанынаайналуғатиісболды.

Оныңойыақырынадейініскеаспады,бірақүлгіқалды.Орталықтандырылған билікті нығайту жəне елді біріктіру

мақсатында ассириялық Синахериб патша астананы қасаң да бүлікшілАшшурадан Ниневияға көшіру қажет деп санады. Патшаның мезгілсізқайтысболуынақарамастан,жаңаастанаассирияпатшалығыныңбірыңғайəріорталықтандырылғанастанасынаайналды.

Ассириялық сына жазуы Синахерибтің сөзімен Ниневия туралыбылай дейді: «Мен көне көшелерді қайта салдым, тым тар көшелердікеңейттім,сөйтіпқаланыкүнніңөзісияқтыжарқыратыпқойдым».

Сондықтанастанамемлекеттіңортасындатұруғатиісдегенəңгіменітым біржақты қабылдамау керек. Ол мемлекеттің географиялық

25

орталығынан гөрі саяси орталығында тұруға тиіс. Бір сөзбен айтқанда,мейліншегеосаясисалмағыболуыкерек.

БіркінəмшілағайынəшкерелеуниетіменҚазақстанкартасынолай-бұлай сызғышпен өлшеген сияқты. Сосын Астана, Президент НұрсұлтанНазарбаев қайта-қайта айтып жүргеніндей, тіпті де Қазақстанныңгеографиялықорталығындаемесқойдепбайбаламсалғаныескетүседі.

Енді бір пысық журналист Астананың оңтүстік шекараданқашықтығы Астананың солтүстікке дейінгі қашықтығынан үш еседейартық екендігін есептеп шығарыпты. Осындай «геометрден»: кешіріңіз,мысалы, эллипстің ортасы қай жерде деп сұрағың келеді. Орталық таяушекараға қарағанда қарсы беттегі шекарадан шамамен екі-үш есеқашықтапты.“Нағызэксцентриситет”екенікөрініптұр.Пəлі,оныңүстінеорталық екеу екен ғой.Иə, кешіріңіз, бізде де дəл сондай екеу:СолтүстікжəнеОңтүстікастаналар...

Қанша дегенмен геосаясат геометрия емес, ал мемлекеттіңгеографиялық орталығы шеңбердің геометриялық кіндігіне дөп келебермейді.

Қазақстанның геосаяси орталығы - сызғышпен өлшеп, мөлшерлеуғанаемес,көбінесе,айталық,оқшауойларһəмкелешек.МəселеастананыҚазақстанның географиялық орталығына қарай жылжытуда болған жоқ,мəселе астананыкөптегенжағдайдаҚазақстанныңорталығыбола алатыннүктеге орналастыруда еді. Яғни географиялық қана емес, сонымен бірмезгілдегеосаяси,қоғамдық,экономикалық,саясижəнемəденибайланыс-тардың,мемлекеттің ішкіжəне сыртқықатынастарыныңсалмағынкөтереалатын орталық болуында. Нақ осындай “жинақталған" жəне“ықпалдастырушы"орталық,географиялықортатұсқажақыннүктеАстанадептабылып,олҚазақстанныңжаңаелордасынаайналды.

Əрине, астананы көшірудің басқа да үздіксіз болып тұратын қаупібар екенін ескермеуге болмайды. Жалпы алғанда түкпірдегі бір қаланыбірденастанаетесалуғаболмайтынысияқты,қаланыастанамəртебесіненжай ғана айыра салуға тағы болмайды. Сондықтан жаңа жəне ескіастаналар арасындағы қайшылықтар барлық уақытта қалады. Тіпті бұлшиеленістің ақыры жөнсіз де жайсыз бəсекелестікке ғана емес, басқа даауырсалдарғаалыпкелуімүмкін.Мысалы,елдіңекігежарылуына.

Енді болған елорданың тарихи ұмытшақтыққа ұрынуы да жаңаастанаүшінелеуліқатертуғызады.

Мемлекеттарихыменүндестіктеғасырларбойыжасалғанастаналықмəдениеттен өзгешелігі -жаңа астана өзінше бір таза парақ іспетті, өткен

26

мен келешек алдындағы жауапкершілікті ойда ұстай отырып, осы парақбетіндегі тарихи қадамдарды мейлінше абайлап, жүз ойланып, мыңтолғаныпбарыпжасауқажет.

Астана барлық уақытта мемлекеттің символы жəне оның мəдени,қоғамдықһəмəлеуметтікдəстүрлерінсақтаушыболыпкеледі.Бірақбəрі -мəдениет те, экономика да, əлеуметтің өзі де өзгеретін кез туады.Əрине,бұл өзгерістер астананы көшіруді талап етпейді əрі астананы əлдеқайда“сенімді” жерге көшіру үшін қоғамның саяси құрылымын ауыстырусоншалықтықажетжəнежеткіліктібастышартқаайналмайды.

Бірақ саясатпен, мəдениетпен жəне қоғаммен бірге мемлекеттіқоршаптұрғанəлемніңгеосаясикелбетідеөзгеретінкездерболады.Сөйтіпөңірлік геосаяси картаның өзгеруі мемлекеттің өмір сүру жəне қалыптыдаму мүмкіндігі үшін айтарлықтай елеулі шарт – астананы басқагеографиялықнүктегеауыстыруқажеттігіналғақояды.

Дегенмен геосаяси ақиқатқа бейімделу жəне соған сай болуғатырысуқажеттілігібарлықуақыттабірдейтуабермейді.Тымболмағанда,геосаяси картаның өзгеруі мен астананың орналасқан жерін тым берікбайламдаудан қашу қажет. Əйтпесе мұндай маңызды мəселеде мүлдемқисынсыздықтарғаұрыныпқалуғаболады.

Қайта құру кезеңінде Михаил Горбачев бастамашылық жасаған“кезбеастана”идеясыбіршамауақытсаясиортадатілгетиекболыпжүрді.Солкездеодақтасреспубликаларөзбиліктерінөздеріқолғаалып,Мəскеугетым қатты шоғырланып кеткен билікті орталықсыздандыру туралы ой-пікір ахуалыкүшейіпкележатқан.Солайбола тұра, ешкімдеКСРО-ныңыдырауынқаламайтын.

Нəтижесінде геосаясаттың бірқатар теоретиктері “кезбе астана”ойыніскеасырудыұсынды.“Кезбелік"идеясынұстанушылардыңойынша,астана міндеті эстафета қағидаты ретімен Мəскеуден республикалықастаналардың біріне, ол республикадан басқа республикалық астанағаберіліпотыруғатиіс.Жəнеосылайшасөйтіпкетебереді.

Республикалар өздерінің көңіл-қошын қанағаттандырғаннан кейінастана міндетін атқару Мəскеуге қайта оралады. Бір сөзбен айтқанда:“қасқырдатоқ,қойдааман".

Идея бір қарағанда қисынсыз көрінгенімен,менжөнсіз деп айтпаседім. Бұл оқиғадағы ең бастысы – жоба авторлары астанаға тəнорталықтандыруқасиетін“бұлжымайтынқағида"деңгейінешығарды.Тазапрактикалық тұрғыдан алғанда, астананыңміндеті айтарлықтайкөпжəнеолардыңмаңызымемлекеттік бірлік символыміндетінен бір де кем емес.

27

Қалайболғандада,“кезбеастана”идеясыелдіңбірлігінсақтайалғанымен,қаншамакөлденеңкелеңсіздіктергеалыпкелереді.СөйтіпбұлидеяКСРО-ның ғұмырын ұзартқаннан гөрі, қайта оның тарқауының бастытездетушісінеайналареді.

Мысалы, Коринф одағының бас сұңғыласы АлександрМакедонский Ойкумена жерінің қолға қаратқан бөлігін эллиндендірусияқты ғаламат жоспарды жүзеге асыра отырып, жаңа империяныңастанасынШығысқа-көнеВавилонғакөшіргенібелгілі.

Александрдыңойынша,бұданбылайосышығысВавилонбатыстықэллинөркениетініңөрісіжəнеорталығыболуытиіседі.

Бірақ бұл жерде бір мəселені назардан шығарып алмаған жөн -астананы тек мемлекеттер басшылары ғана құрмайды, астана да елбасшылығын қалыптастырды. Жаңа астананың жəне жаңадан жаулапалынғанжерлердіңшығыстықықпалыҰлыАлександрдыңбойында əлемтуралы жаңаша, батыс пен шығыс мəдениетін біріктіретін, əлдебірсинкретикалық теорияда көрініс тапқан тың түсінік қалыптастырды.Александрдың нөкерлері боп жүрген македондықтар мен эллиндіктерпатша төңірегіне шығыс сипатының ене бастағанына алғашында наразыболса, Александрдың шығыстық парсы бодандары көне парсымəдениетініңтымэллиндендіріліпбаражатқанынанаразыеді.БіраққалайдегендедеастананышығысқакөшіруАлександрға талайуақытбойықоластындағыбоданелгеықпалетіп,олардыөзмүдделерішегіндетеңдестіреұстауға мүмкіндік берді. Бір сөзбен айтқанда, Эллададан үнді Гифасисінедейінгіала-құлаəрібайтақимпериясынбіршамауақытбойытұрақтыұстаптұруға жағдай туғызды. Сол ежелгі Вавилон тарих толқынында өзініңбірнешеретатауынөзгертеотырып,астанаретіндебірнешемыңжылөмірсүрді. Сөйтіп, ақырында Ирактың астанасы - көне де ғажайып қалаБағдатқаайналды.

Астаналар өміріндегі тағы бір тарихи елеулі оқиға, атап айтқанда,астананың көне Мəскеуден жас Санкт-Петербургке көшірілуі. Көпшілікосы оқиғаны I Петр алға қойған стратегиялық міндет - “Еуропаға терезеашу" шешімінің іске асуы ретінде қабылдайды. Нева өзенінің Балтықтеңізіне құяр тұсындағы батпақты ойпат 1711 жылы Ресей империясынеуропаландырупроцесібасталуытиіснүктегеайналды.

Полтава түбінде швед королі Карлды жеңгені I Петрге РесейЕуропаға тек өзінің қаруының артықшылығымен ғана емес, Балтық депаталатын ежелгі еуропалық теңіздің жағасында орналасқан, өзінің көзжауыналарастанасыменделайықтыдеппайымдауғашабытберді.

28

Дегенмен,егербайыппенүңілсек,Ресейдіеуропаландыружайғанаастананы сауатты Еуропаға жақынырақ көшіре қою есебінен ойдағыдайжүзеге асты деуге келмейді. Өйткені Мəскеу де еуразиялық алыпқұрлықтың еуропалық бөлігінде орналасқан ғой. Ресей сияқты алыпимперияны еуропаландыруды сол Мəскеудің өзін еуропаландырудан дабастапжіберугеболатынеді.

I Петрдің боярлар арасына еуропалық мəнерді – олардыңсақалынжұлыпнемесе күзеп, дəстүрлі кафтаншапандар орнына қамзолдар киюгезорлап, ауқатты шонжарлардың балаларын Голландия мен Еуропаныңбасқадаелдерінеоқуғажіберуарқылыенгізгенітуралысайқымазақ,алыпқашпа əңгімелер талайдың есінде шығар. Бірақ, егер шындап қарасақ,боярлықсияқтымықтыэлиталықтоптыңқасаңкөңілауаныРесейдекүштіболғаны соншалық, олармен күллі Русьтің дара билеушісі де есептеспейтұра алмады. “Еуропалық тұрмыс-салтын" енгізумен байланыстыбоярлардыңжаңаділгекөзгекөрінбейтінастыртынқарсылығысоншалық,олармен күрес сақал жұлып, оны күзеумен шектелген жоқ. Сондай-ақбоярлардың қарсылығына көне салуға Ұлы Петрдің Ресей өмірінбатысеуропалық мəнерде қайта құруға деген мықты ұмтылысы жолбермеді.СөйтіпастананымəртебелітақорныққанМəскеуденөзіалыс,өзінүнемісубасыпкетеберетінжергекөшіру-Петрдіңескіменжаңаныөзіншебірымырағаикемдеуіеді.ЕжелденақсүйекбоярларМəскеудеқалаотырып,өздерінің артықшылықтарын жəне ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс-салттарынбарыншасақтапқалды.РесейимпериясыныңəкімшілікбасқаруоргандарыСанкт-ПетербургкекөшірілдіжəнеолРесейхалқының“іскер”бөлігі - көпестерден, қолөнершілерден, тіпті кей жағдайларда қарахалықтаншыққанөкілдерментолықтырылды.

Əрине, боярлар мен ақсүйектер сөйте тұра мемлекеттік басқаружүйесіндегіжетекшілікорындарынанайырылғанжоқ.

Алайда мемлекетті басқарудың жаңа жағдайы жəне астананыңеуропалық талаптарға жақындығы, қалай болғанда, билеуші тапты ісжүзінде еуропаша ойлауға мəжбүр етті. Оның үстіне петербургтікақсүйектерөзшешімдеріндебұданбылайкөнеМəскеуге,ондағыресейлікбоярлықтың ғасырлар тереңінен тартқан қуат-күшіне ендігі жерде арқасүйейалмайтынынбілді.ФеодалдыққатынастарозбырлығыменəлсірегенРесей экономикасы жаңа бір лепті талап етті. Ол леп, I Петрдің пікірібойынша, империяға Еуропада бар нарықтық шаруашылықтың негізіненгізудежатты.Сондай-ақРесейастанасының,шонжарлардыңқасарысқанқарсылығынақарамастан,Санкт-Петербургкеауысуы–Петр айқараашқан

29

“терезе"арқылыалыпимперияғалапқойғанкапиталистікқатынастардыңдіңгегінбекітті.

Əйтсе де,Мəскеудің беделі тіпті осындайжайсыз уақыттыңөзіндеəрдайым биік, іс жүзінде мызғымай қалды. Беріктігі соншалық, астанаБалтық жағалауына көшкенімен Мəскеу бəрібір елорданың көптегенміндетін сақтай білді, кейбір үкіметтік институттар Мəскеуде қалды. Ал1728 - 1732 жылдарда, тағы да төрт жыл бойы қайтадан Ресейимпериясыныңастанасыболды.

Бүкіл мемлекеттің дамуы мақсатында астананы көшірудің мұндаймысалдарынастаналаршежіресіненкөптепкелтіругеболады.Айталық, өткен ғасырдың елуінші жылдары Бразилия президентіЖуселину Кубичек ди Оливейра астананы халық аз қоныстанған таулыаймаққақарайауыстырып,елатымен“Бразилиа”депаталғанжаңақалағакөшірді.

Астананы көшірудің бразилиялық тəжірибесіне, меніңше, айрықшатоқталуқажет.

БразилиялықмысалданҚазақстанастанасынкөшірудіңұқсастығынкөргендіктен емес. Жəне астананы гүлденген Рио-де-Жанейродан елдіңтүкпіріне көшіру өзін ақтаған əрі дұрыс шешім болды ма, жоқ па дегентүрліпікірдіңбарлығынандаемес.Ең алдымен, Бразилия мысалында астана ауыстырудың барлық дəстүрлісебептері көрінеді жəне тəп-тəуір дамыған қаладан елдің қайдағы бірқашықтағы,өзіарттақалғанаймағынакөшірудентуындағанқателіктерменпроблемалар айқын аңғарылып, көшірумен байланысты жетістіктер менкелешеккөкжиектернақтыкөзгетүседі.

Бір қызығы, Бразилияның елордасын алғашқы астана Сан-Сальвадордан жəне екінші астана Рио-де-Жанейродан көшіру идеясы елтарихының бүкіл өн бойында қылаң беріп отырады. Оның адамдардыңақыл-ойын билеп алғаны соншалық, 1889 жылы Бразилия республикаболып жарияланған кезде жаңа мемлекеттің конституциясына астананыкөшірутуралыарнайытармақжазылыпкетті.

Бразилияны отарлау кезеңінде елдің жағалаудағы аймақтары ғанаигерілді.Атлантмухитыныңжағалауындакейінмегаполистергеайналғаналғашқықалаларпайдаболды.Алайдамемлекеттіңішкіаудандары,əсіресеБразилия таулы аймақтарының саванна жазиралары іс жүзінде игерілмейəріхалыққоныстанбайбосқалыпжатты.

Бірақ уақыт зымырап өтіп жатса да, елдің Конституциясындажазылған астананы көшіру туралы бап орындалмады. Оған саяси ерік-

30

жігердің жəне көшіруге деген нақты қажеттіліктің жоқтығы əсер етті.Дегенмен Бразилияның одан əрі қоғамдық-саяси жəне əлеуметтік-экономикалық дамуына орай қолданыстағы Конституцияның осытармағынакөбірекназараударылабастады.

Жағалау аймағындағы ірі өнеркəсіпті қалаларда экономикалыққатынастардың дамуына қарай оларда халық “сүт қатқан кофе" деп атапкеткенжағдайқалыптасты.

Атау – бейнелі, оның үстінемағыналы: əлемге əйгілі бразилиялықкофементанымалдығыодансəлкемдеубразилиялықетпенсүтөнімдерінөндіріп,онысатуданөздерініңбайлығынжинағанжергіліктіалпауыттардыбразилиялықтаросылайатады.

Сонымен қатар тұрғыны көп Рио-де-Жанейро осы кезде іріқалаларға, əсіресе əуел бастан құрылыс салудың жете ойластырылғанжоспарлары мен қосалқы құрылымын үйлесімді дамыту бағдарламаларыжоқ қалаларға тəн əлеуметтік проблемалардың бар қиыншылығын көребастады.

Ақыры, Бразилия үкіметінің тапсырмасымен жаңа астананыорналастыру үшін өткен ғасырдың қырқыншы жылдарының ортасынанбастап елдің бүкіл ұлан-ғайыр аумағы бойынша “жерұйық” іздестірубасталды.

Ұзақ ізденістен соң, түптің түбінде ондай жер табылды да.Сарапшылардың пікірі бойынша, Минас-Жерайс, Гояс жəне Мату-Гросуатты Бразилияның үш штатының түйіскен тұсы жаңарған мемлекетастанасы болуға тиіс жаңа қаланы салу үшін ең қолайлы орын депұйғарылды.

Астананың болашақ құрылыс орны теңіз деңгейінен 1170 метршамасындағы биіктікте жатқан шапад деп аталатын бірқатар тауқырқалары еді. Бұл аумаққа шоқ-шоқ тоғайлы жалпақ жазира ұласыпжатты.Жанындакелешекқаланықажеттісуменқамтамасызететінүлкенсуқоймасы болды. Бір сөзбен айтқанда, бұл жер осыған дейін адам аяғыбаспағанмүлгігенқалпындатұреді.

Сонымен 1956 жылы Бразилияның жаңа астанасын салу туралышешімқабылданып,жұмысбірденқызуқолғаалынды.

Төртжылөткенненкейін1960жылы21сəуірдеастанасалтанаттытүрде ашылды.Колумбияокругіндегі айрықшааймақВашингтон сияқты,Бразилия астанасы даФедералдық астаналық округ деп аталатын арнайыаймаққакірді, бұлмемлекеттегі астананыңайрықшамəртебесінжəне экс-аумақтықсипатынбілдіреді.

31

Айта кету керек, астаналар орналасатын осындай арнайыаумақтардыайрықшамəртебеменбөлектеудіңүлкенмəнібар.Бұл жағдайда астана ең басты əкімшілік орталық ретінде тіптен ерекше,бірегей құрылым болады. Ол бүкіл елге жəне тұрып жатқан жерінеқарамастан əрбір азаматқа тиесілі. Сондықтан астананың айрықша экс-аумақтық мəртебесін айқындау оның ешқандай аймаққа немесе штатқажатпайтынын, бүкіл елге қатысыбарлығынжəне барлықуақытта өңірлікдеңгейдеемес,ұлттықдеңгейдетұратынынатапкөрсетеді.

Расында да, астананы бейтарап аумаққа орналастыруды дəстүрліқұбылысдеугеболады.Мұндайаумақтарастананытүрліəлеуметтікнемесесаяси топтардың мүдделері түйісуінен тысқары жəне жеке-дара алынғанөңірдің проблемаларынан аулақ қояды. Айтып кеткенімдей, 1791 жылықұрылғанжəне1800жылыАҚШастанасынаайналғанВашингтонқаласыарнайы аймақ - Колумбия федералдық округінде орналасқан, онықалыптастыруға жапсарлас жатқан қос штат - Вирджиния менМэрилендтенжербөлінген.

Осыған ұқсасжағдайАвстралияда да болды.Австралия одағыныңастанасыболуқұқығынаМельбурнменСиднейсияқтыекііріпорттықалаталасты. Қалалар арасындағы мүдделіктен туындаған қайшылықтардышиеленістіребермеужəнедау-дамайдыоданəріөршітпеуүшінАвстралияүкіметінағызданалықшешімқабылдады:1913жылыАвстралияастаналықаумағыдепаталатындербесэкс-аумаққұрылып,соларағаастанасалынды.ОлқалаКанберрадегенатқаиеболды.

Астананың жаңа орынға көшірілуінің тағы бір себебі шабуылғаұшыраужəнебасқыншылартарапынанталауғатүсуқаупі.

Мысалы, Қытайда монғолдарға қарсы Қызыл орамалдыларкөтерілісі басшыларының бірі Чжу Юаньчжан 1367 жылы монғолшылЮаньəулетініңастанасыПекиндібасыпалғаннанкейінимператорболыпжарияланды да, жаңа Мин əулетінің билік құруын бастады. Қауіпсіздікмақсатында астана монғол басқыншыларынан алшағырақ жатқаноңтүстіктегіНанкинқаласынаауыстырылды.Айтакеткенжөн,солПекинсолтүстікастана,алНанкиноңтүстікастанаболыптанылды.

МұндаймысалРесейдіңжаңатарихындадабар.1917жылғыҚазанқарулы көтерілісі мен кеңес республикасы жарияланғаннан кейін жаңаөкімет пен оның институттары өздерініңықтималжаулары тікелей төніптұрғанмаңайдақалаалмады.Азаматсоғысыменəскерибасқыншылықтыңқиын жағдайында РКФСР астанасы 1918жылғы 12 наурызда Мəскеуқаласынаауыстырылды.

32

Осылайша тарихтан астананы бір географиялық орыннан екіншіжерге көшіруге түрткі болған талай себептер мен негіздер белгілі.Нəтижесінде əлемдік қоғамдастық тарихы түрлі алмағайып кезеңдердежəне көптеген халықтардың тағдырында астананы көшіру процесінсипаттайтынəрекеттердімолынанбіледі.

Менкелтіргенастананыкөшірумысалдары-астаналардың«өміргекелуі»мен«өмірденөтуі»жайлытарихифактілермұхитындағыбіртамшығана.

Тарихастаналардыкөшірудіңбасқадакөптегеноқиғаларынбіледі.«Аспанастыелі»өзініңсанғасырлық,тіптісанмыңдағанжылдық

тарихындаөзастанасынкеміндеалтыретауыстырды.Қытай мемлекетінің қазіргі астанасы алғашында елдіңЮчжоу деп

аталатын ең көне қонысының жұртында бой көтерді. Пекин талайжүздеген жыл бойы Қытайдың саяси орталығы болып келді əрі өзініңатауын Бей-цзин, Цзи, Яньцзин, Чжунду, Даду, Бейпин деп жиі-жиіөзгертіпотырды.1403жылықалақазіргіПекинатауыналып,1420жылыАспанастыимпериясыныңайшықтыастанасынаайналды.

Астанамəртебесіниемденгенғасырлар ішіндеПекинөзініңтарихиміндетін артығымен атқарып шықты: қытай мемлекетін топтастырушытұғырға жəне бүкіл Шығыс Азияға қытай ықпалын таратушы ордағаайналды. Біршама шетқақпайлықтан кейін, 1912 жылы Пекин қайтаданҚытай республикасының астанасы болды. Алайда Чан Кай Ши Қытайтарихындағыаласапыранды1928жылыастананыНанкингеқайтарды.Текжиырма жыл өткен соң, 1949 жылы Мао Цзе-дун чанкайшишілдердіқұрлықтық Қытайдан қуып, Пекинге астана мəртебесін қайтадан алыпберді.

Əлемдік қоғамдастықтағы атақты мегаполиске жəне аса беделдіастаналардың біріне айналған Пекин астананы көшірудің айтарлықтайсəттімысалыекендігісөзсіз.

Жапон императоры Мейдзи 1868 жылы Эдо (өзен қақпасы)қаласының атын «шығыс астана» дегенді білдіретін Токио атауыменөзгертті. Сол тұста Эдо Жапонияның аса ірі қаласы саналатын жəнетұрғындарымиллионнанасатын.ЭдоежелгіКиотоданкейінЖапонияныңелордасыатанған.АлоғандейінəртүрліуақытаралығындаНара,НагаокужəнеХэйанқалаларыЖапонияғаастанаболды.

Бұлжерде деЖапония астанасының көшуіне ақсүйек сегунИэясуТокугаваның бөлшек-бөлшек елді біріктіру жолындағы бірбеткейқайсарлығы жəне елді біршама тұрақты өмір сүруді қамтамасыз етерлік

33

деңгейде дамытуға деген құлшынысы ықпал етті. Токугава өз есебіненжаңылмапты. Бүгін жапон астанасы адамзаттың технотрондықшарықтайдамуыныңмысалыжəнеəлемдікқоғамдастықтыңаса іріқаржыорталығыболыпотыр.

Енді 1800 жылы Құрама Штаттар астанасын ФиладельфияданВашингтонға көшіруді алайық. Джордж Вашингтон ағылшынкоролевасынан алған тəуелсіздікті түпкілікті бекіту үшін əлі буынықатпаған америкалық федерацияның саяси орталығын құру қажеттігінжақсытүсінді.

Астананы көшірудің бұл мысалы да даусыз жеңіспен аяқталды,бүгінде Вашингтон өзінің экономикалық жəне саяси ықпалын əлемніңбарлық құрлығына жүргізіп отырған дүниедегі ең қуатты державаныңастанасы.

Испан королі II Филипп астананы Пиреней түбегінің нағызгеографиялық кіндігі -Мадридке көшірді.Финляндияның астанасыөткенғасырдың басында Хельсинкиге, Норвегияның астанасы Ослоға,Үндістанның астанасы Нью-Делиге көшті. 1971 жылы Пəкстанныңастанасы Карачиден Исламабадқа ауысты. Кот-ди-Вуардың астанасыАбиджаннанЯмусукурағакөшірілді.

Түрік армиясының генералы Мұстафа Ататүрік ТүрікРеспубликасының астанасын 1923 жылы Осман империясының ордасыСтамбулдан Анкараға көшірді. Ол қала Антанта күштеріне қарсы ұлт-азаттық қозғалыстың орталығына, кейін қауырт та серпінді дамығанТүркияныңастанасынаайналды.

Нигерияның бұрынғы астанасы, алты миллион тұрғыны бар алыпЛагосəкімшіліктізгініннебары230мыңхалқыбаршағынқалаАбуджағатапсырды.

Сөйтіпəлемастаналарының“жұлдызды”картасыбірқарағанғағанажылжымайтын сияқты. Бірақ ол картаға тарихи келешек тұрғысынанмүқиятзерсалсақ,жұлдыздардабірорындатұрмайтынын,олардыңдажиі-жиіорынауыстыратынынбайқаймыз...

Сонымен осы баяндалғандардан жасауға болатын тұжырым,меніңше,мейліншеайқындаашық:астананыкөшірубарлықуақыттажəнебарлықелдебірадамныңорынсызталабыныңнемесетемірдейберікерік-жігерінің арқасы емес. Астананы ауыстыру барлық кезде дерлікмемлекеттің мүддесінен туындап отырды. Бірақ көшірудің өзі егеркөрегендік есеп пен мықты саяси ерік-жігер сəтті тоғысқанда ғана, тексондағанаоңнəтижелербереді...

34

АТАУЛАРКЕРУЕНІ...

Көріптұрғанымыздай,адамзаттарихындамемлекеттерастаналарын

көшіруменқайтаатаумысалыжетіп-артыладыекенжəнеоныңсебептеріде сан түрлі. Бірақ бір заңдылықты оңай байқауға болады – іс жүзіндеəлемде бірде-бір мемлекет, мейлі ол қуаты күшті алып болсын, мейліорташа болсын, бəрібір астананы көшіру қажеттілігінен қашып құтылаалмапты.

ОлардыңқатарынаөзіміздіңҚазақстандажатады...Мұны рекорд деп санауға бола ма, білмеймін, бірақ бір ғана

жиырмасыншы ғасырдың ішінде тұтас бес қала біздің мемлекетіміздіңастанасы болып белгіленді. Бұл тарихи факт өзінше бір рекорд сияқты.Олай дейін десең, тарихтың сол бір кезеңінде Қазақстанның тəуелсізмемлекет еместігін ескеруге мəжбүрсің. Яғни ол кездегі шешімдердіңқисыныбіздіңбүгінгідербесшешімімізгенегізсебеп-салдарданəлдеқайдаөзгешеболғанышындық.

Сөйтіп аз уақыт аралығында астананы көшіру жөнінен ҚазақстанГиннестің рекордтар кітабына ене ме, жоқ па, оны айту тағы қиын. Бұлбіздіңміндетіміземес,астаналарымыздыңтарихыжиырмасыншығасырменшектеліп те қалмайды. Өйткені қазақ астаналарын көшіру үрдісі қалайдегендедеXXғасырдабасталғанжоқ...

Тарихи материалдарды зерделей отырып, əр түрлі уақытта, ҰлыДала тағдырының түрлі кезеңінде барша түркі тайпасының бас орда-астаналары нақ осы заманғы Қазақстан аумағындағы қалалардаорналасқанын байқамау мүмкін емес. Атап айтқанда, бұл жайт Суяб,Құлан, Тараз, Баласағұн, Сығанақжəне Түркістан сияқты көне қалаларғақатысты.Ең қызығы, олар белгісіздеу қалалық қоныстар емес, Қазақстанның атышулы ежелгі қалалары. Олардың гүлденуінің шарықтау кезеңі ортағасырларда,тіптіодандаертетарихидəуірлердежатыр.

Сондай-ақбұларЕуразияныңазиялықбөлігінеғанаемес,Еуропағадаедəуіртанымалболғанқалалар.

Бұл қалалар өздері арқылы Еуропа мен Азия арасында тауарларалмасуы жүрген аса маңызды көлік тораптары ретінде Еуропа тарихынакүнібүгінгедейінбелгілі.

2001жылыҚазақстандаресмижəнедостықсапарменболғанкезіндеЖоғары Шапағатты Рим Папасы Иоанн Павел ІІ-нің сөзінен Батыс пенШығыстың бағзы сауда қатынастары туралы тарихишындықты бекіткен

35

үзіндініосыжердеорныменкелтірекетейін.Ол:“МенбіркездерімəдениетпенсауданыңмаңыздыорталықтарыболғанБаласағұнМеркі,ҚұланТараз,Отырар,Түркістансекілдіжəнебасқақалаларғатаңданыспенкөзсаламын.Оларда Еуропа үшін Аристотельді ашқан Əбу Насыр əл-Фарабиденбастап...ғылымның,өнерментарихтыңкөрнектіқайраткерлерітұрған»,-деді.

Жетісудағы Шу өзенінің алабында орналасқан Суяб қаласы Түрікқағанатының басты қалаларының бірі жəне біршама кейіндеу құрылғанБатысТүрікқағанатыныңастанасыболғанытарихишежірелерденбелгілі.Түрік қағанаты Ұлы Даланың ең үлкен мемлекеттік бірлестігі болғанынайта кету керек. Қағанаттың ықпалы мен билік өрісі Еуразияның орасанзоркеңістігіне-ДунайжағалауынанКореяғадейін,ГобидаласынанБайкалкөліне дейін жайылды. Түркілер мемлекетінің негізін қалаушы Бумынболып саналады, ол біздің заманымыздың 551 жылы “түркілер қағаны"дегендəрежеалды.

Бумын ұрпақтарының арасындағы қырқыстар нəтижесінде Түрікқағанаты ыдырағаннан кейін 603 жылы Батыс Түрік қағанаты құрылды,Суябқаласыоныңастанасыболды.

Біздің заманымыздың 704 - 756 жылдары Суяб қаласы Іле өзенібойындатұрғанКүңгітқаласыменқатарТүркешқағанатыныңдаастанасыболды.

Олтайпааралыққақтығыстарменбилеушілердіңөзаражанжалдары,сондай-ақ Жетісуға қытайлық Таң империясы жасақтарыныңшапқыншылығынəтижесіндеБатысТүрік қағанатыныңорнындадүниегекелгенболатын.

Құлан(қазірЛуговаятеміржолбекеті)жəнеТараз(кеңесзаманындаЖамбыл деп аталды) қалалары Қарлұқ хандығының астаналық ордасыболғаныбелгілі.

Жетісудың ірі сауда-кəсіпшілік орталықтарының бірі Баласағұн,Бұхараментеңдəрежедебіздіңзаманымыздың940-1210жылдарыбірқатартүркі тайпаларының мемлекеттік бірлестігі - қуатты Қараханидтермемлекетініңастанасыболды.

Сығанақ - біздің заманымыздың X ғасырынан 1219 жылға дейінөмірсүргенҚыпшақхандығыныңастанасы.

Ортағасырлық араб жылнамашысы Рузбеханидің жазғанынақарағанда, Сығанақ сол кезде гүлденген жəне бекінісі мықты қала екен.Қаланыңайналасыегіншілікалқаптарменқоршалған,қаланыңөзіауқымдықұрылыстардан тұрған.Қаланыңсолтүстік-батысыСырдарияғақарайқұм

36

шағылдарға ұласқан. Рузбехани ол туралыбылайдепжазады: “Естуімізгеқарағанда, бұлшағылдар біткен жерден Түркістан аяқталып, Өзбекстанбасталады”.

Ресей империясының елімізді отарлау саясаты белең алып, қазақжүздерініңРесейгеқосылғантұсындаДалалықөлкеніңастанасыОрынборболды. Нақ осы Орынборда Түркістан жəне Далалық өлке генерал-губернаторларыныңкеңсесіорналасты.

Бірақ бұған қарап аға сұлтандар өз саясатын жүргізу құқығынантолықайырылдыдеугеболмайтынеді.Орынборменқатарласажүздердің,рулардың астаналары пайда болды, астана қызметін аға сұлтандардыңордаларыатқарды.

Қазантөңкерісіненкейін1917жылғы5-13желтоқсандаОрынбордаЕкіншіЖалпы-қазаққұрылтайышақырылды.

Құрылтайға жер-жерден көп адам қатысты. Делегаттар қатарындаБөкей ордасының, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, СамарқаноблыстарыныңжəнеАлтайгуберниясыныңөкілдеріболды.ОнықазақзиялыларыныңөкілдеріжəнеқазақхалқыныңƏ.Бөкейханов,А.Байтұрсынов, Е. Омаров, С. Досжанов, М. Дулатов сынды қайраткерұлдары үйымдастырған еді. Құрылтайдың қараған өзекті мəселесі Қазақавтономиясынқұруболатын.

Ақыры Құрылтайдың бірауызды шешімімен қазақ облыстарыныңавтономиясы дүниеге келді. Қазақстандағы алғашқы баламалы сайлаунəтижесінде, мұны атап өту керек, тəуелсіз Қазақстан Үкіметінің -Жалпықазақ Ұлттық Кеңесінің Төрағасы болып Əлихан Бөкейхановсайланды. “Алаш” қазақ автономиясының астанасы болып ресми түрдеЕртіс жағалауындағы Семей қаласы жарияланып, Семейдің Ертістің солжағалықбөлігіАлашқаласыдепқайтааталды.

Бірақ, өкінішке қарай, Қазақ автономиясының ту тіккен қаласыретінде Семей көп тұра алмады. Ол 1919 жылы “ақтар" мен ұлттыққозғалыс Түркістан мен Сібірде талқандалғанға дейін ғана астанамəртебесіниеленді.

Кеңес өкіметі орныққаннан кейін 1920 жылы АвтономиялыКеңестікСоциалистікРеспубликасыныңастанасыОрынборқаласыболды,сөйтіпоныңпатшазаманындағыөкілеттігіқайтақалпынакелтірілді.

Айта кету керек, Орынбор автономиялы кеңестік республиканыңуақытшаастанасыретіндеқарастырылды,түптіңтүбіндеөткендегігенерал-губернаторлықкезеңініңауырмұрасынанОрынбордыңарылуықажетеді.Азаматсоғысыаяқталғансоң,жағдайдыңтұрақталуынабайланыстыАКСР

37

əкімшілік құрылысына байыпты да байсалды қараған кеңес өкіметі өлкеастанасын бұрынғыға қарағандажайлы даыңғайлыжерге көшіружолда-рынқарастырабастады.

Республиканың оңтүстік облыстарында тұрып жатқан қазақхалқыныңбасымбөлігініңОрынборданқашықболуы-астананыкөшірудіңқажеттілігінтуғызғаншарттардыңбіріеді. 

ҚазақстанғаастанаболуғаүміткерлерретіндеАқтөбе,Семей,Орал,Ақмола,Шымкент,ƏулиеатажəнеАқмешітқалаларыұсынылды.

Семей, əрине, бірден өтпей қалды,Өйткені бұл қаланың бір кездекеңес өкіметінен тəуелсіз саясатжүргізуге ұмтылғанАлаш автономиялықаймағыныңастанасыболғаныбареді.ИдеологиялықтұрғыданОралдасайкелмеді - азамат соғысының сұрапыл жылдарында Орал ақ казактардыңтірегі жəне өзінше астанасы іспетті болған. Астана болуға Ташкенттіңмүмкіндігіүлкенеді,бірақаумақтық-ұлттықбөліснəтижесіндеӨзбекстанғақарапкетіп,Қазақстанныңастанасыретіндегіықтималмəртебесінекедергібопқалды.Ақырында таңдау Ақмешітке (қазіргі Қызылорда) түсті. 1925 жылыбұрынғы Қоқан хандығының шекаралық қамалы болған АқмешітҚазақстанның астанасына айналды. 15- 19 сəуірде Ақмешітте ҚазақстанкеңестерініңVсъезі өтті.СъездшешіміменҚырғызАКСР (Қазақстанныңреволюциядан кейінгі атауы) Қазақ Автономиялы Кеңестік СоциалистікРеспубликасыболыпқайтааталды.

Сондай-ақсъездделегаттарыАқмешіттіңпатшалықатауынкеңестікзаманғаəбденлайықтапҚызылордадепөзгертті.

СолжылдыңортасындаҚызылордағажасҚазақреспубликасыныңбастыресмимекемелерікөшіпкелді.

Бірақ, көп ұзамай, Қызылорданың Қазақстанның астанасы болуғатекатығаналайықекендігіайқындалабастады.

Басқа барлық өлшемдер бойынша осы тұйық қаладан Қазақавтономиясының кең-байтақ аумағын басқару аса қиын соқты. Біріншікезекте,бұлкөліктораптарынақатыстыеді,оныңжоқболуысалдарынанҚызылордаастанаміндетінтиімдіатқараалмады.

1927 жылы Транссібір темір жолы магистралі салынды. ОлҚазақстанныңеңіріелдімекені-Алматықаласыарқылыөтті.ЗаманындаРесей патшалығының Жетісу жəне Түркістан өлкесіндегі негізгі тірегіболғанбұлқала1921жылғадейінВерныйаталыпкелген-ді.

Қаланың географиялық жағынан ыңғайлы орналасуы жəне оныҰлы Даланың негізгі көлік жолының басып өтетіндігі басшылыққа

38

алынып, қаланы Қазақ Автономиялы Кеңестік СоциалистікРеспубликасыныңастанасыжасауұйғарылды.

Верный деген бодандыққа берілген атау одан əлдеқайда бейтарапəрі құлаққа жылы Алматы деген атаумен ауыстырылды. Сөйтіп 1927жылғы3сəуірдеҚазақстанкартасындажаңажəнебіздіңбаршамызғаетенетанысат-Алматыпайдаболды.Бірақреспубликаүкіметініңжаңаастанағабіржолатакөшуітек1929жылығанажүзегеасты.

Астананың Қызылордадан көшуіне байланысты бір оқиға ескетүседі.БірдеАлматыныңсолтүстігіндеІленіңтөменгіжағындасалтатпенсейілдепшығуғабосуақыттаптым.

Шексіз жазықтың ортасында əлдебір қираған ескі жұртқа тапболғанымəліжадымда.Ескіжұрттабіркездерікірпіштенөрілгенүйлердіңағашшатыры,жартылайбұзылғанбасқадайда құрылыстардыңүйінділерікезікті. Осындай опырылған үйлердің біреуінен уақыт табымен өшебастаған “Қазақстан"деген жазуды көзім шалды. Бұл тосын жайт меніқаттықызықтырды.

Кейін анықтағанымдай, сонау1929жылыастананыҚызылордаданкөшірутуралымəселешешілгенкездеастананытыңжергежаңадансалуғаұйғарымболғанекен. 

Жəне осыжаңа қалаАлматының солтүстігіне қарай 120шақырымжерде,Ілеөзенініңжағасындасалынуытиісболыпты.Бұлұсынысұсыныскүйінде ғана қалмаған, бастапқы кезде құрылыс жұмыстары азды-көптібасталыпкеткен.Вокзал,тұрғынүйлерменжайлар,қоймаларжəнебасқадақұрылыстарбойкөтеребастаған.

Белгісіз себептермен бұл жұмыстар кілт тоқтатылып, ойға алғанжоспар іске аспай қалған. Сөйтіп əлде саяси ерік-жігердің жетіспеуінің,əлдеой-мақсаттыңөзіəуелбастантиянақсыздығыныңескерткіш-куəсіндейқұрылыс үйінділері əлі күнгежайрапжатыр.Осылайша, сайып келгенде,астаналықмəртебеАлматығабұйырған.

Тура жетпіс жылдан кейін, 1997 жылғы 20 қазанда меніңЖарлығыммен Ақмола - бұрынғы Целиноград ҚазақстанРеспубликасының астанасына айналды. Сəл кейінірек 8 қарашадамемлекеттікбиліктіңнегізгінышандықбелгілерініңбəрі -республиканыңтуы,елтаңбасыжəнепрезидентбайрағыжаңаастанағаəкелінді.

Бірқызығы,Целиноградтыңбіршамауақытастанаболғаныдабар.Бірақ Қазақстанның астанасы емес, Қазақ Кеңестік СоциалистікРеспубликасының қақ ортасында əлдебір автономиялық құрылым өміргекелуі тиіс еді. Өз заманында Никита Сергеевич Хрущев Қазақстан

39

құрамында автономиялы əкімшілік-аумақтық субъект - Тың өлкесін құрутуралышешімқабылдағанболатын.

ОсыавтономияныңастанасыЦелиноградболды.Одан да сорақысы, Хрущев Тың өлкесін РКФСР-дың заңдық

құзырынаберугеұсынысжасағаныбар.БірақХрущевтіңойыжүзегеаспай,Тың өлкесі Қазақ КСР құрамында қалды жəне кейін тың игеру науқаныаяқталғансоң,күніөткенаумақтыққұрылымретіндежойылды.

Ақыры Целиноград астанаға айналды: Целиноград - Ақмола -Астана болып дəйекті түрде бірнеше рет қайта атала отырып, тəуелсіз деегеменҚазақстанныңкіндікқаласынаайналды.

Көріпотырғанымыздай,республикамыздаөткенғасырдыңбасынанбері мемлекеттің салмақ түсетін орталығы маятник тəрізді əлденешетербеліп, ауытқыпты. Дегенмен енді Қазақстан астанасын қайта-қайтаауыстырушежіресіненүктеқойылдыдегенүміттемін.

АЛМАТЫКӨКЖИЕГІ...

Бірде белгілі журналист Дмитрий Савицкий Нью-Йоркте болған

кезіндеИосифБродскийге“СізПариждісүйесізбе?”дегенсұраққойыпты.Бродскийдің«Париждіңжолыболмады,менəуеліРимдікөріпқойыпедім»дегенжауабыекіұштыкөрінседе,əрінақты,əрітосын.

Біздің елімізге бұрыннан, əлденеше рет келіп жүрген шетелдіктернемесе Қазақстанның қос астанасын көрген қазақстандық азаматтар «СізАстананы сүйесіз бе?» деген сұраққа Бродский сөзімен үндестіріп:«Астананың жолы болмады, мен əуеліАлматыны көріп қойып едім» депжауапберуіықтимал.

Мұндайжауапендібірнешежылданкейіндеайтылуыəбденмүмкін.Бірақ кім біліпті, Алматы туралы осындай сұраққа, мүмкін, əйтеуіркүндердіңкүнінде:«Алматыныңжолыболмады,менəуеліАстананыкөріпқойыпедім»дегенжауаптыесітерміз.

Алматы – менің балалық шағымның қаласы. Ол менің балаусаестеліктерімменбалғынəсерлерімніңқаласы.МағанкөнеАлматыныңəркөшесі мен əр бұрышы таныс болатын. Бүгінгі қалалық əкімшілік тұрғанжердебіркездері,меніңбалалықұғымымбойынша,кеңкөсілгенжүгерілікалқапжайқалыпжататын.Сəтбаевкөшесіненбастаптажайқалатолқығанегінжай еді, ал Сарай тұрған жерде бір кезде базар бартын. Онша үлкенемес,бірақкереметбатпақтыжерболғаныесімде.

Көне көздер базар маңында бойы екі метрлік еңсегей чешенАқтайдыжиікөретіндерінұмытпағаншығар-ау.Менөзімоныосыжерде

40

жиіұшырататынмынжəнеоғанаузымашылыпқарапқалатынедім.Осы алып адам баршамызды, əсіресе, балалар мен жасөспірімдерді

қаттықайранқалдыратын.Əрбір алматылықтың өз қаласын əлемдегі ең əсем шаһар

санайтынына еш күмəнданбаймын. Мен Алматыны, оның тамылжығанбаулары мен жайнаған парктерін, көкке шаншылған Тянь-Шаньшыршаларын,“Көктөбешамшырағын"жəнебасқадаталайғажайыптарынұнатамындегенімбіреугежаңалықемес.МендеАлматыныжержүзіндегіеңəдеміқаладепбілем.

Бірақ, өкінішке қарай, əдемінің бəрі əрдайым таңдаулы дегендібілдіребермейді.Уақытыкелгенденемесеуақытөтекелеастанамемлекетпенқоғаммүддесінесайкелетінқолайлыжердеорналасқаныжөндегендісезіну мен түйсіну пайда болады екен. Əйтсе де, сайқымазақтар менқылжақбастар менің... Алматыға деген сүйіспеншіліктен астананыАлматыданауыстырғанымдытілдерінетиекетуіықтимал-ау.

Дегенмен, мұнда біршама ақиқат бар деп айтсам, жаңа астананыңбеделіненұқсанкелеқоймас.БізАлматыныңастанаретіндегітехникалықтұрғыдағы проблемалары туралы айтқан кездерде, оларды көбінесеАлматының əрқашан өз дəрежесінде, ең көркем қала болып қала беруінназарғаұстайотырып,шешеміз...

Тоқсаныншы жылдардың басына қарай, тəуелсіздік қарсаңындаАлматыауырдемографиялықсалмақтыөткірсезінебастады.Халқының саны жағынан Алматы тұрғындары миллионнан асты,

сөйтіп бір миллион екі жүз мың адамға жетті. Ал бастапқы бас жоспарбойынша қала не бары 400 мың тұрғынға есептелген екен. Алатаубөктеріндегіауқымышамалытабиғиқазаншұңқырдаорналасқанқалаүшінбұлорасанзоржүкеді.АлматыныоңтүстігіненАлатау,солтүстігіненауылшаруашылығымақсатындағыалқаптар,алшығысыменбатысынанТалғарменҚаскелеңқысыптұрды.

Нəтижесінде Алматы жер таршылығын сезіне бастады. Оңтүстікастанаға ұдайы ағылып көшіп келіпжатқанжаңа адамдардыжайластыруқаланыңжаңабіркеңістіктердіигеруарқылыемес,халықтыңтығыздығынарттыруесебіненжүргізілді.

Халықтың тығыздығын арттыру тиісінше қала ішіндегі боскеңістіктің жəне бау-бақшалы аймақтардың кемуіне соқтырды, бұлқаланың онсыз да жайсыз экологиялық ахуалының одан əрі нашарлайтүсуіне алып келді. Халық саны өсуінің салдарынан қазаншұңқырдағықаланыңтабиғижелдетілуініңбəсеңдеуі,оныңүстінекөлікнөпірініңкүрт

41

өсуіАлматыныбірте-біртеэкологиялықтығырыққатіреді.Ең ықтимал болжам бойынша, Алматының тұрақты халқы 2005

жылы 1 миллион 200 мыңдай адам болады. Ал жұмыс істейтіналматылықтар саны 550 мың адам шамасына жетпек. Сөйтіп Алматығатүсетіндемографиялықсалмақтаяууақыттада,үзақмерзімдікелешектедеөскенүстінеөсебереді.

Нəтижесінде мигранттар үшін тартымды астана Қазақстандахалқының саны бойынша ғана емес, қаланың экологиялық қоршағанортасыныңластанудеңгейібойыншадаалғашқыорынғашықты.

Қала халқы шектен аса шоғырланды, проблемалық аймақтарыкөбейді, қала табиғат кешенінің өзін-өзі қалпына келіп отыруға əлеуетіжетпейжатқандықтан қаланың инфрақұрылымы нашарлай түсті. Осыданбарып қала əлеуеті тиісінше тек өздерінің ішкі мəселелерін шешуденартылмады. Алматы мемлекеттің үлкен қаласы ғана емес, астанасы болатұра бірте-бірте өз-өзімен тұйықтала берді. Бұл оның жеке-дара əріҚазақстанныңқалғанбарлықелдімекеніненқолүзеоқшаудамуынаəкеліпсоқты.

Сөйтіп қала бүкіл ел ауқымында өзінің үйлестіруші жəнежұмылдырушыорталықгеосаясимəнінжоғалтабастады.Бұл Алматының, бүкіл мемлекет туралы айтпағанда, іс жүзінде басқақалалар,тіптіөңірдіңтаяуқалаларыүшіндеешқандайдамусерпінінжасайалмауынанкөрінді.Оныңұлттықауқымдаұдайыалғабасуғасептігітимейжатты.

МұныАстананыңгеосаясиорталықретіндебасқақалалардыөзіменілестіре дамуға жетелеген бүгінгі ахуалымен салыстырыңыз. Астананыңекпініменсерпінібейнееліміздіңқантамырларыментарапжатқансияқты,басқа қалалар мен өңірлер де тіршілігін жандандырдыжəне белсенділігінеселей түсті. Астанаға орналасуы жағынан жақынырақ Көкшетау,Қарағанды,Қостанай,Павлодар сияқты қала тұрғындары өз қалаларындаөркендеуменпрогрестіңастаналықрухысезілетінін,анықаңғарылатынынайтады. Елдің басқа барлық облыс орталықтарында да жағдай осындай.Барша сала, соның ішінде қала инфрақұрылымы дами бастады. Өкінішкеқарай,АлматыданҚазақстанастанасыретіндемұндайықпалбайқалмағанеді,олтымөзімен-өзіболатын.Аластанамəртебесітеконыиеленуменғанаемес, соған лайықты міндетті алып жүре білуімен де маңызды. Əрине,объективтіөлшемдерменалғанда.

Сөйтіп қаланың экономикалық, əлеуметтік, экологиялық, геосаясижəне геофизикалық жағдаяттарының жиынтығы түптеп келгенде оның

42

аумағыныңжəнехалқыныңөсуқабілетіншектеді.Алматыныөсуге алыпкелген экономикалықжағдайларкез келген

ірі қаланың жиынтық экономикалық ерекшелігімен əбден сəйкеседі.Расында да, халықтың ағылуынанжəне астананыңжаңа тұрғындарыныңеңбек мүдделерін қанағаттандыруға тиіс қала өнеркəсібінің өсуінен қалаелеулі дəрежеде байыды. Жүк тасқынының артуы, өнім өндіруге кететіншығындарының кемуі, өндірістік қуаттардың өсуі, салық алымдарыныңкөбеюі – осының бəрі Алматыны республикалық бюджетке аса ірі нəрқүюшыға айналдырды. Бұл орайда, осы таза экономикалық бағыттағыахуал Алматы дамуының кеңестік те, кеңестік заманнан кейінгі декезеңдеріндеқолайлықалыптасты.

Алайда осындай жағдайлардан кейін, күткендей-ақ экономикалықөсудіңмеймілдеуқұбылысыорыналды:қалаөзініңдамушегінебарыншатақапкелді.

Бірте-бірте қалада өндіріс шығындары өнеркəсіп – көлік – халыққарекеті мейлінше астасқан тіршіліктен алынатын кірістер деңгейінен асабастады.Жəнешығындарнегізінентазаэкономикалықемес,маңызыоданартықболмаса,кемтүспейтінэкологиялықсипаталды.

Бірақ Алматының проблемасы мен ерекшелігі қалаға шоғырланатүсуге қарсы қолданылған шаралардың оң нəтиже бермегендігінде еді.Халық сейіле қоймады, өйткені, мен алдында айтып кеткенімдей, қалатөңірегіне астана тұрғындарын орналастыру үшін жарамды аймақтарАлматыда іс жүзінде жоқ-ты. Өндірісті одан əрі ұлғайту халықтың қалатөңірегіне ойысуына емес, қайта қала аумағында халық тығыздығыныңартатүсуінеалыпкелді.НəтижесіндеАлматыдағыəлеуметтік-экологиялықахуал мейлінше шиеленісіп кетті жəне ол өзінің шешімін талап етті.Сырттан көшіп келетіндердің баршасы астана болғандықтан даАлматығаұмтылысатын, бұл жағдай көші-қон мəселесін бақылауды барыншақиындататүсті.Астанамəртебесібұлайшасақталыпқалабергенжағдайдатеріс жағдаяттар тек күшейе түсетіні, əрі түптің-түбінде экологиялықнемесе əлеуметтік апатқа алып келуі əбден мүмкін еді. АвтомобильдерлықатолыпкеткендіктенАлматыныңтынысықалайтарылғанын,“қауыртсағаттарда”қалайтығыншакептеліптұратындығынбізбүгінбəрімізкөріпжүрміз. Ал барлық мемлекеттік мекеме, күллі астаналық шенеунік,астананың инфрақұрылымына ілесетін барлық ұйымдар Алматыда қалабергенденеболатынеді?Шынынайтқанда,елестетуқиын...

Алматының қалалық инфрақұрылымына жəне қоршаған ортасынатерең жарақат салған проблемалар жалпы алғанда осындай еді.

43

Қордаланыпқалғанмəселелершешуді,тезірекшешудіқажететті.Əрине, астананы Ақмолаға көшірудің басқа өзіндік мақсаттары

болдыжəнеолАлматыныңмəселелеріншешудіңжолығанаболғанжоқ.Дей тұрғанмен, астананы көшіру көп ретте жинақталып қалғанпроблемаларды сейілтуге жəне оңтүстік астананың қалыптасқан ахуалынайтарлықтайсауықтыруғажағдайжасады.

Бұқара халықтың Қазақстанның солтүстік аудандарына, жаңаастанаға қарай ойысуы нəтижесінде елдің аса ірі екі қаласыныңдемографиялық,сондай-ақөзгедепроблемаларыелеуліазайды.Осы ретте тұрғындарының біразының көшіп кетуі Алматыға пайдалыболды.АлтұрғындарыеселенетүскенЕсілдегіжаңаастанадатабиғиөсімоныңдамуынақызмететуде.

Астанадахалықтыңөсімінегізіненсолтүстікауылдықаудандарменсол Алматы халқының көшіп келуі есебінен жүріп жатыр. Қаптағанқұрылысжəнеастаналықинфрақұрылымныңқалыптасуықалақызметтерімен ұйымдарының кəсіби майталман жəне кəсіби жарамды кадрларғаөскелең сұранысын туғызуда. Астана бүгінгі күні қалаға ағылу менхалқыныңмолаю қарқыныжағынанҚазақстандағы еңшапшаң өсіп кележатқанқалаболыпотыр.

Көліктораптарыбойындағықалалар-Балқаш,Шу,Қарағандыжəнебасқада елдімекендеркөз алдымыздажанданыпсалаберді.Қазіргі кездеурбанизацияүрдісіҚарағанды,Көкшетау,Талдықорған,Петропавл,Семей,Өскеменсияқтыоблысжəнеауданорталықтарындадажүріпжатыр.

Бүгінгі күні, ақырында, адамдар əлдебір елді мекеннің астаналық,облыстықнемесеөңірлікмəртебесініңжайсөзнемесеəсемпаздыққаберілуеместігінтүсінебастады.Бұл, расында да, болжағанымыздай жəне іс жүзінде солай болыпшыққанындай, қалалар мен облыстардың даму қарқынына қуатты серпінберді.

Көшу сөз болған алғашқы кездерде жəне көшу біткеннен кейін деталайлардың астананы ауыстыру тоқырауға ұшыраған қалалар менөңірлерді көтеруге мүмкіндік береді деген ойды сан-саққа жүгіртіп,кекесінге айналдырғаны да есте. Олай болса, республиканың барлыққаласын осылайша көтеріп шыққанша астананы бір қаладан бір қалағакезек-кезеккөшіріпотырайықдестіолар.

Асырасілтеуменжəнеəсіреқызылшылдықпенайналысудыңқажетіжоқ.Мемлекет-кішішахматтақтасы,аластанакороль.

Еңбастысы,онышахматтақтасындапайдаболатынбарлықахуалды

44

бақылай жəне ықпал ете алатындай етіп ыңғайлы орналастыру екенінтүсіну қажет. Біз Қазақстан астанасының мейлінше оңтайлы орналасқанжеріАстананыңқазіргіорныекендігінтүсінеде,пайымдайдаалдық.Бұлжағдай Астанаға республиканың барлық өңірінің əлеуметтік-экономикалық дамуы мен өркендеу қарқынына біркелкі, тиімді ықпалетуінемүмкіндікбереді.

Біз тоқсаныншы жылдардың басында Қазақстан қоғамыныңобъективті себептермен, айталық, кəдімгідей науқас, əлжуаз күндерініңкуəсі болдық. Астаналық құрылым жəне қалаға шоғырлану қарқынымемлекеттегі қоғамдық қатынастар жүйесіне, мемлекеттің психологиясымен денсаулығына жеткілікті дəрежеде тиімді жəне оң əсер ете алмады.Сондықтан біз алдымызға экономикаменмемлекетті сауықтыруміндетінқойып, мемлекеттегі астананың орны жəне қалаға шоғырланудың жөнітуралы ескі де үйреншікті ұғымдарды түбірімен өзгертуден бастауға тиісболдық.

Мəселе бұл ретте Алматы енді өзі тап болған объективті себептерсалдарынан Қазақстанның астанасы бола алмайды деген тұрғыданқойылыпотырғанжоқ.

Мəселе əлдеқайда кең ауқымда қаралды: елдің тек өмір сүруі ғанаемес, демократиялық қоғам жəне мейлінше жоғары дəрежеде өңірлік һəмəлемдікдеңгейлердеықпалдасқанұлттықнарыққұружолындаелдіңоданəрі дамуына қолайлы жағдай жасау үшін Қазақстанның геосаяситұжырымдамасынданеніқайтақарауқажет?

Осы ауқымды мəселені бөлшектеп талдайық: Алматы Қазақстанпрогресі мен дамуының лайықты орталығы бола ала ма, ол өзініңықпалымен,серпініменеліміздіңбарлықөңірінқамтиалама?

Бұл тұрғыда, егер азырақ ойлансақ, онда астананы көшірумəселесінде: Алматы енді елорда бола алмайтындықтан астана көшірілдіме, əлде астананы қалайда көшіруге итермелеген басқа негізі болды мадеген,алданшығатынқоссұраққажауапіздейміз.

Бұған бірыңғай жəне кесімді жауап беруге болады деп ойлаймын:астананыАлматыелордамəртебесінеқойылатынжаңаталаптардыкөтереалмағандықтан жəне сай келмегендіктен көшірдік, ал нақ солтүстіккекөшірілген себебі, тағы да сол – Қазақстан астанасының жаңашаөлшемдеріне сəйкес жаңа елорданы орналастырудың мейлінше қолайлыорталықтұсысолтүстікжаққатуракелді.

Мемлекетіміз бен оны қоршаған сыртқы төңіректің тұрақтылығыкезеңіндеАлматының саяси, қоғамдықжəне əлеуметтік ресурстары оның

45

астана міндетін ойдағыдай орындай беруі үшін толық жеткен болар едіжəнеəлідежетеберетін.

Бірақ КСРО ыдырап, халықаралық қатынастар жүйесі түбегейліөзгергеннен кейін ТМД елдері аумағында тəуелсіздік пен егемендікқалыптасуыныңалғашқыжылдарындабұрынбұйығыбұғыпжатқан,бірақТМД-ныңжекелегенмемлекеттеріүшінкеле-келемаңызыөтеартқанжаңагеосаясифакторойынғақосылды.

Тəуелсіздік алғаннан кейін ТМД елдерінде көбінесе іріткі салушыпроцестердің қоздырушысы ретінде геосаяси фактор араласқандықтан,ондаорыналғансаяси,əлеуметтік,экономикалықжəнеқоғамдықдағдарысөршіпкетті.

Кеңесзаманындахалықтардыкүштепкөшіру,КеңестікСоциалистікРеспубликалар Одағының қалыптасуы кезеңінде шекараларды емін-еркінбелгілей салу, алыпмемлекеттің бірыңғай экономикалық кешенін ұлттықшаруашылық дəстүрлер ерекшеліктерін назарға алмай ұйымдастыра салу,мұндайда халықтардың мəдениеті, дəстүрі мен тұрмыс-салтын мүлдемескермеу жəне басқа да көптеген себептер - осының бəрі жаңа егеменелдердің өзара қарым-қатынасын ғана емес, олардың игілігін деайқындайтынгеосаясифакторлардыңжойқынкүшінеайналды.

Егер Алматы астана міндеттерін, айталық, техникалық тұрғыданорындай алмаған болса, бұл қиыншылықтың жартысы ғана болыпқалатындығын нық сеніммен айтар едім. Түптеп келгенде, əлемнің талайастанасы əлеуметтік, экономикалық, экологиялық жəне басқа көптегенпроблемаларғаұдайыбелшесіненбатыпжататынырас.

Мəселетекмұндағанаемеседі.БіріншікезектеАлматытəуелсіздікпен егемендіктің алғашқы жəне ең алмағайып кезінде ескермескеболмайтын,басымфакторғаайналғангеосаясижүктікөтереалмады.Мұнынақты тұжырымдасақ, онда мейлінше қарапайым былай деуге болады:тəуелсіздік пен экономика негіздерін қалаудың өтпелі кезеңінде Алматыжаңашабасқараалмады,алөңірлердіңескішеөмірсүргісікелмеді.Уақыт қымбат еді, ал Алматы өз "жан дүниесінде” əлі Қазақ КеңестікСоциалистік Республикасының астанасы екендігін сақтай отырып, өзінегеменжəнетəуелсізҚазақстанРеспубликасыныңелордасыретіндесезінеалмады.

Елге Алатаудың əсем бөктерінен ойлана қарап тұрған ұлық тамаңғаз қала емес, тынысты кеңітер саф ауа тəрізді əрі серпінді, баршағажақынжəнеұғынықты,Сарыарқасамалынаомырауынайқараашқан,ҰлыДаланы дүбірлеткен саяси, қоғамдық жəне əлеуметтік сілкіністерді

46

қаймықпайқабылдап,оларғажеделамалтабаалатынастанакерекболды.Бірақ Алматы саяси жəне геосаяси себептер бойынша ғана емес, тазатехникалықтұрғыдандаҚазақстанныңастанасыболыпқалаалмайтынеді.Мұныданазарғаалғанжөнжəнеоныесептеншығарыптастайалмайсыз.Бұл орайда, астананы көшірудің жергілікті (техникалық) жəне жаһандық(геосаяси)себептерібіржерде,бірсəттетүйісекеттідепайтуғаболады...ЖəнедеАлматыастанаболуындоғарғанымен,бұданолҚазақстанныңеңірі əрі көрікті қаласы болуын тоқтатқан жоқ. Оны “астана” мəртебесіндеұнатпауғаболар,бірақ“шаһар”ретіндежақсыкөрмеутіптенмүмкінемес...Алматыныастанамəртебесіненайырутуралышешім–ісжүзіндеқаланыңинфрақұрылымын экологиялық, əлеуметтік жəне геофизикалық деп теайтуғаболатын,сауықтыруғабағытталғаншешімболды.

Алматы тым болмағанда өзін-өзі сақтау үшін астана мəртебесіненбас тартуға тиіс еді. Солай жасады да. Мүмкін қимаған шығар, бірақ,дегенмен,осышешімніңдұрыстығынсезінеотырып,бұлұйғарымғабірте-біртекөндікті.

Бірақ бұданАлматы енді əрі қарай дамымайды деген ұғым тумасакерек. Ендігі даму, былайынша айтқанда, сандық емес, сапалық сипаталады.ТұрғындарсаныныңкөптігінемесехалықтыңжанбасынашаққандаавтокөлікмөлшеріненалдыңғыорындыиемденуіАлматытұрғындарыныңмақтанышынасебепболақоярмаекен.

Бірақ егер Алматы, айталық, Орталық Азияның аса ірі қаржыорталығына, ТМД-ның ең сұлу қаласына немесе Қазақстанныңэкологиялық ең таза қаласына айналса, онда өз қалаң Алматы үшінмақтануғаəлдеқайданегізкөпдепойлаймын...

Бұл тұрғыдан мен Алматы үшін алаңдамаймын. ӨйткеніАлматының өз дербестігін көрсетуге əлеуеті жететініне жəне тіршілігіқайнаған қала екендігіне кəміл сенімдімін.Мен мұндай қала үшін астанамəртебесініңмəні соншалықтымаңыздыеместігінедесенімдімін,Алматыодан əлсіремейді де, құлдырамайды да. Керек десеңіз, қала бірте-біртедамуын қарыштай үдетіп, осы заманғы алпауыт мегаполиске айналыпбарады.

Қазақстанның қайта өрлеуінің жүйелі əрі жұмылдырушы факторыретіндегі Астанаға келсек, ол өзінің тарихи міндетін орындады – өзініңсерпінді тірлік-тынысымен, жаңашылдығымен Қазақстанның барлықаймақтарынпрогресспендамуғабастады.ЖаңаастананыңжұмылдырушықуатыҚазақстанныңбарлықөңірлерініңмүлгігенəлеуетіноятып,Астанағажақынқалалардығанаемес,айтарлықтайалысжатқандарындақамтыған

47

үдемелідамутолқынынтаратып,оңықпалынтигізуде.Бүгінгі Қазақстан - өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының

басындағы республика емес, сол кездерде біз туралы алдынан аумақтықыдырау, этностық “тазарту", əлеуметтік-экономикалық тоқырау жəнекөшесінде азаматтары атысып-шабысып жататын елге айналу тосып тұрдепдоста,қастасəуегейлікжасапеді-ау.

Болжамдар да түрлі-түрлі, тіпті ең шындыққа жуықтарының өзіəрқилы бола береді ғой – біреулері жүзеге асып, енді біреулері сол қиялкүйіндеқалыпжатады.Алəлгісəуегейлікəдіреқалды.

Бүгінгі Қазақстан - əлеуметтік-экономикалық даму мен қоғамдықоғамдық-саясиқайтақұружолындағынықсенімненайнымайжүріпкележатқан,тұрақтылықпенынтымақтыбірліктіңтуынтіккенмемлекет.

Даму қарқыны бойынша Қазақстан нарықтық экономиканыҚазақстанмен бірге бастаған ТМД-ның көптеген елдерінен алда тұр, кейтұстакөшілгерікеледі.ЖəнебұлжердемəселеҚазақстанжерініңмолқорымен байлығында ғана емес. Түптеп келгенде, Қазақстанға қарағандабайырақ,геосаясижағдайыəлдеқайдатиімдірекжерлержетіпжатыр.Бар мəселе - Қазақстан халқының өзінің өткені, қазіргісі жəне болашағыалдындағыорасанзоржауапкершілігінсезінуінде.“Майшелпек”аспаннанжауақалсадейді,бірақолмəңгіүмітқана.Менқазақстандықтарғаешқашанда жылдам көре қоятын игілікті жəне мəселелердің жедел шешімін уəдееткен емеспін. Егер Қазақстан халқы кезінде тарихи жағдайдытүсінбегенде,өткенніңжүгінжəнеҚазақстанныңəлеуеттікмүмкіндіктерінбағаламағанда,ондабіздіңбүгінгіжетістіктерімізгежетеқоюымызекіталайеді...

Үйреншікті тұрмысқа ұмтылысжəне өзгерістер қажеттілігін түсінужолындағыазаматтықынтымақəлемдікқоғамдастықтыңежелгіжəнеосызаманғы тарихында жиі кездесе бермейді. Озыққа ұмтылыс пен қайтақалыптасқанүрдістіңқатарөмірсүруі“асадарынды"халықтарғағанатəн,мен көп ұлтты Қазақстанның барша халқын сондай жұрт деп санаймын.Қазақтарда,орыстарда,немістерде,кəрістердежəнеҚазақстанныңбасқадаұлттары мен ұлыстарының бойында бар жақсы қасиеттің бəрі Қазақстанхалқын топтастырды, сөйтіп олар осы бір бəріміз үшін күрделі кезеңдеөздерін парасат биігінен көрсете білді. Міне, нəтижелердің өзі-ақ осыныайтыптұр.

АСТАНААЖАРЫ

48

БіркездеəйгілітабиғатзерттеушісіКлодБернаржандытіршіліктің

өмір сүруі туралы осы заманғы түсініктердің негізін құраған түбегейліүғыменгізді.БұлүғымдыБернар“гомеостазис"депатады.

Гомеостазистің не екенін түсіну үшін тірі ағзаға орнатылған жəнесол тірі ағзаның жеткілікті сау-саламат деп атауға болатындай деңгейдеоның бүкіл өмірлік қызметін ұстап тұра алатын əлдебір аппаратты ойшаелестетуқажет.

Күнделікті өмірде тірі ағзаныңосындайкереметқасиеті бар екенінбіз байқай бермейміз. Тіпті бұл туралы ойланбаймыз да. Расында да,айталық, егер ағза үшін жүректің қалыпты ырғағы минутына 60-70 ретсоғуы болса, біз, əдетте, жүрек жұмысының осы өлшемін білумен ғанашектелеміз. Өйткені жүректі ұдайы соқтырып тұрған біз емес қой, олөзінше соға береді жəне біздің ол туралы ойлайтын-ойламайтынымызғақарамайды. Біз қалыпты тыныс алуды да бақылай алмаймыз, өкпе өзбетінше тыныстай береді. Біз ауаны жұтып, дем шығарған сайын бұлпроцесстуралыойланыпжатпаймыз.

Гомеостазистің ең ғажабы - ол барлық өмірлік маңыздыоргандарымыздың санамыз бен еркімізден тəуелсіз, айталық, адам жүрегіқысылғанын, тұншыққанынжəне сол сияқтыларды сезінбеуі үшінжұмысістеугетиісрежимдеөзқызметінатқарабереді.

Яғни біздің барлық органымыз қалай болса, солай емес, табиғатберген əлдебір жұмбақ нұсқаулықтарға бұлжымас сəйкестікпен жұмысжасайды. Ең бастысы, бұл процестер адамның парасаты мен еркінің ісжүзіндеешқандайқатысуынсызжүріпжатады.

Бірақ егер кенет гомеостазисте елеулі ауытқулар пайда болса,адамның да күйі кетеді. Мұндай өзіңді жайсыз сезіну, ауырсыну немеседел-сал сəттер бізді өз ағзамызды еске алуға мəжбүр етеді, ол осындайқарапайым, бірақ жанға батыра бізге өз гомеостазисімізде бəрі деойдағыдайеместігінескертеді.

Өз басым қалалар да адамдар сияқты күрделі “тірі" ағза екендігінееш күмəнданбаймын.Кез келген күрделі “тірі” ағзадағы сияқты, қаланыңдагомеостазистəріздіоныңбүкілқызметінқалыптыкүйдеұстапотыратынсондайбіртетігібар.

Егер қала гомеостазисі бір қалыпты болса, онда мұндай қаланыңтұрғындары, əдетте, өздерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандырушаруасы қалай жүріп жатқанын сезбейді. Қалалықтар, мысалы, пəтергеауызсудыңқалайкеліптұрғаныннемесеқалакөшелеріндеқоқыстыңқалайжиналатынын аңдамайды, бұның бəрі солай болуға тиісті қабылданады.

49

Адамдар қажеттілік басқа түскенде ғана бұларғамəн береді.Ал оның ар-тында қала гомеостазисінің қалыптыжұмысынқамтамасыз ететін барлыққызметтіңқыруареңбегітұр.

Сондықтан, менің ойымша, қаланың мінсіз мэрі, префекті немесеəкімі-өзқам-қарекетіненқалатұрғындарыбейхабаржəнеоғанжолығудыкүнделіктіөмірдеқажететеқоймайтынмемлекеттікқызметші.

Өйткеніқалагомеостазисібірқалыптыболса,қалатұрғындарыныңдатіршілігібірқалыптыболады.

Есілдің құтты жағалауынан Қазақстанның жаңа астанасын құрып,оныңқұрылысынойдағыдайжүргізіпотырып,біз,еңалдымен,астананың-тіпті жете ойластырылса да құрылыстардың жай ғана жиынтығы болаалмайтындығынестеұстадық.Астана,əрине,қалатұрғыныүшінтіршілікетудің оңтайлы ортасы. Бас жоспар бойынша бірқатар үйлер салыпшығумен бірге, оларға лайықты тіршілік тынысын жасау да қажет еді.Астаналық тұрғындар ол үйлерде жақсы тұрып, өркениетті түрде жұмысістеп,жайдарытынығаалатындайжағдайжасауміндетіқойылды.Тұрмыс жайлылығын сезіну қала тұрғындары тіршілігінің ең бастыерекшелігіекендігібелгілі.

Осы заманғы қалалардың, астаналар мен қала құрылысыныңфилософиясынегізіндетіршіліксапасыныңфилософиясыжататындығыдасондықтан. Нақ осы философия Есіл жағасында қанатын жайған жаңаастанаүшіннеғұрлымоңтайлықағидаретінденазарғаалынды.

Мен пікірталастан аулақпын, бірақ мынаны айта аламын - бізқарастырып отырған тіршілік саласы философиясының негізіне əріқарапайым,əріпринциптіекіқағидаалынған.Біріншісі -қаланыңнемесеастананың бірегей əрі қайталанбас ажарын қалыптастыру. Екіншісі -қаланың осы бірегейлігі қала орамдарының жəне қаланың барлықазаматтарыныңмейліншежайлылықтысезінуінеықпалетугетиіс.

Қала құрылыстарының бірегейлігіне келсек, бұл біздің ең əлсізтұсымыз. Сəулетшінің сөздігінен “эстетика” ұғымы іс жүзінде шығыпқалған кеңестік “ұраншыл” кезеңде біздің бұрынғы кеңес заманындағықалаларымыз,соныңішіндеЦелиноградта,бірөңкей“хрущевтік”үйлердіңжиынтығына айналды.Олар, əрине, қалалардыңбірегейкелбетінжасауғада,тұрғындардыңжалпыжайлыөмірсүруінедежағдайжасайалмады.

Біз бүгін сəулет тұжырымдамаларын жəне сəулет нысандарын өзқалауымызша таңдай аламыз. Мəселе нені таңдап алғанымызда емес. Еңбастысы, өзіміз жасаған сол таңдау қалаларымызда қалай көрінуге тиісжəнеазаматтарымызүшінқандайжағдайбарыншақолайлыболадыдеген

50

өзіміздіңқазақстандыққажеттілігімізбенұстанымдарымызғамейліншесайкелуінде.БүгінбіздіңжаңаелордамызАстанақұрылыспенсəулетсаласын-дағы алуан түрлі көзқарастарды бойына жинақтады. Бірақ елорда сəулетнысандарының арқасында ғана емес, онда тұратын Қазақстаназаматтарының өзінің туған жерін жайнатуға, осы жерден бейбітшілік,келісім мен игілік жазирасын жасауға ұмтылған əлеуетінің арқасындаастанағаайналды.

БүгіндеАстананың өзіне ғана тəн қайталанбас келбеті бар, ол баймəдениетіміздің, барлық халықтар мен ұлттардың достық ниетті дарқанмінездерініңүйлесуінентүзілгенғажайыпруханиаурақалыптастырған.Сонымен,бүгінгіАстанамызқандайқала?

Астана-ҚазақстанРеспубликасыныңəкімшілікорталығыжəне517300адамтұрғыны(2004жылғы1маусымдағыжағдайбойынша)əріелордатұрғындарыменқонақтарынажайлытұрмыстықамтамасызететінқауыртдамуүстіндегіқалалықинфрақұрылымыбарүлкеншаһар.

Тамаша тұрғын үй кешендері, еңселі əкімшілік ғимараттары,гүлзарларыменфонтандары, əсеммонументтерімен сəулет ескерткіштерібар бүгінгіАстана көз алдымызда күн сайын өзінің керемет сымбатыменқұлпырыпбарады.Сəулеттікпішінініңəсемдігіменсəн-салтанатыжағынанкөп ұзамай əлемнің көптеген астанасынан кем түспейтін болады.НысандарыныңнақышыменқалатұрмысыныңорныққанмəнеріжағынанАстанатаяууақыттатолыққандыелордаəрідамығанинфрақұрылымыбарқаларетінделайықтыорыналадыдепүміттенемін.

Астана-бейнеқауызжарыпкележатқанкөпгүлді,молжапырақтыөсімдіктəрізді,байтақСарыарқатөсіндегіжеке-даражап-жасылжазира.Есілдің Астана тұсындағы шегенделген жағалауының əдемі пішіні жаңаелорда бейне бір өзен арнасының кең айдынында жүзіп келе жатқандайəсерге бөлейді. Есілдің оң жағалауынан қарсы бетке қарасаңыз,Қазақстанның болашақ астанасының зəулім ғимараттар бой көтергенөскелең құрылысын көресіз. Мəдениет пен руханият мекемелері қайта-ланбас ою-өрнектермен айшықталған. Көз алдымызға суретшінің күнсайын тынымсыз салған, кешке қарай əлдебір штрихтар қосып, əрлейтүскен картинасы келеді. Қараған жан болашақ Астананың сəулетажарындаұдайыжаңаөрнекпайдаболып,əрдайымжаңарыпотыратынынбайқайды.

Немесе көне Есіл жағасында келешекке ұмтылған Қазақстанныңжаңа əкімшілік орталығының алуан бейнесіне əлдебір оң рең беретінөзгешетыңбояулардыңқосылғанынбайқайды.

51

Міне,жапырағынжайыптасшынардайжарқырапБəйтеректұр.ОлКүннұрыменшағылысып, төңірегінежарықсəулешашқаналыпшарды -өмірменмейірімсимволынəлемгепашетіптұр.

«Транспорт-Тауэр» алып діңінің төбесі біз тұмсықталып бітеді де,өзінің осы тұлғасымен Ғаламның шексіз кеңістігіне ұмтылған зымыранкешенінескесалады.Ғарышкемесіменұқсастықосынаубірқоңырқайтүстізəулімғимараттыңдөңгеленгенсүйіртұлғасынананықбайқалады.

«ҚазМұнайГаз» жаңа ғимаратының асқақ ғимараты Сарыарқатөсінде келешекте əлі салынуы ықтимал алып пирамиданың кесіндісііспетті.

Президент Ақордасының төбесінде ұлттық жалауымыз желбірегенкиіз үй сипатты зор күмбез баршаны əрдайым бейбітшілік сүйгіштік пендəстүрлі ауызбіршіліктен айнымауға шақырып, қызбалықтың,түсінбестіктің дауылдарынан, өшпенділік сұрапылдарынан сақтандырыптұр.

Ақорда тұрған көкорай төбешіктің қос бүйіріндегі жебе тəріздізəулім əкімшілік ғимараттарды жолаушының жолына жарық түсіріп,Сарыарқаның əкімшілік жүрегіне төте жолды көрсетіп тұрғаншамшырақдеуге келеді.Айналажаппай тамырын тереңгежіберіп, өркенін молынанжайған əдемі де еңселі құрылыстар: кеңселер, коттедждер, тұрғын үйкешендеріжамырайбойкөтеруде.Оларбейнекезбеқаңбақтəрізді,ақырыталай замандық қуаңшылықтан кейін өздерінің өмірге құштарлығынбарлық күш-қуаты- мен паш етуге мүмкіндік берген бұраң бел Есілдіңқұттықойнауынанжайлыорынтапқандай.

Өзенүстіндегіқосөткелдікеңкөпіроңжағалауменсолжағалаудыңарасынжалғап,біртұтаскеңістікансамблінқұрыптұр.Егер оңжағалаудан көпір арқылы өтсеңіз, онда екі беттегі нысандарменауқымдардың əркелкілігі назарыңызды аударар еді. Оң жағалауда сарытүсті“Астана-Тауэр”биікғимаратыкөпіргетөніптұр.

Ал сол жағалауда - осы заманғы əсіремодерн үлгісіндегі ықшамсəулет нысандары орын тепкен, мұнтаздай жолдар тартылған көкпеңбекжатағансаябақ.ОларСолжағалаудыңбеташарыіспетті.ОларсізгеЕсілдіңсол жағасы саябақтары мен гүлзарларының түр мен түсі келістірілген,ғимараттары руханият, мəдениет, адам ақыл-ойы жемісінің көз тартарнақыш зерлерімен өрнектелген, биік ғимараттары мен күмбездіқұрылыстары сəулет түзілімі өзара тамаша жарастырыла əрі астастырыласалынған,салыныпжатқанАстананыңбірбөлігіекендігінескертеді.Екінші жағынан, қос қанатты барыс қазақ халқының өткен қаһармандық

52

жолын,баршақазақстандықтыңкемелкелешеккеұмтылысынпоэтикалықтұрғыдабейнелептұр.Оныңайбындытұлғасыжарқыністерменбақыттыөміргелайықкүштіəрідамығанмемлекеттібілдіреді.

Есілдің оң жағына көз салсаңыз, бейне бір өзеннің кең айдынынаиілгенсəмбіталдарсекілдітұрғынүйлеркешенін-осызаманғығимараттартізбегінкөреміз.

Олар өрнекті плиткалардан қаланған жəне оюлы металлқоршауларменкөмкерілгенжағалаудабейнеқамалқабырғасындайсамсаптұр.Сөйтіп бір-біріне иін тіресемінгеспей,жеңіл де үйлесімдімəнерде ісжүзіндебіртұтасансамбльқұрайды.

“Арман” тұрғын үй кешенінің айбынды алып күмбезі Астананыңжағалаудағы тұрғын үйлер аймағының жалпы елордаға тəн əуезінаңғартып,үйлесімдіөңбереді.

Республикадаңғылы-көлікбіртынбайағылыпжататынастананыңкүретамырыіспеттібастықатынасжолы.

Провинциялық қаланың бұрынғы Тыңгерлер даңғылы əп-сəттеелордағатəнбарлықбелгісіменастананыңосызаманғыорталықкөшесінеайналыпшығакелді.

Астана əкімшілік орталығының қазіргі бас алаңы - əкімшілік жəнеіскерлік шаһарының əсем сəулет келбетіне əр беріп тұрған тұтас бірмүсіндікбейнегеұқсайды.

Су ағып тұрған үш деңгейдегі ыдыс жəне алаңның тəжі - суреткетүсушілердіңқалаулыжеріғанаемес,жастардыңкездесерорныда.БұрынғыОрталықдүкенніңжаңартылғанғимараты,Үкіметғимаратыныңмығым да салмақты тұлғасы, Парламенттің шынысы жарқыраған биікқабаттары, қайта жөндеуден өткен “Есіл" қонақ үйінің өрнекті жиектері,осы заманға лайықталған əкімшілік ғимараттар мен ескі үлгідегіқұрылыстар, Конгресс-холлдың асимметриялық пішіні - осының бəріорталық алаңды бүкіл периметрі бойынша күргейлей қоршаған жəнемүсіндік символдарды, сəулет қиялының байып пен үйлесім астасқанмаңғазкейпінқорғаптұрғандай.

Қаржы министрлігі ғимаратының самалмен тербелген жалауғаұқсағанасқақкелбетіастаналықтарғаөзқаласыныңуақытпенүндесеқадамбасып кележатқанын, бүгінде оған сəулет өнерінің ең озық тəжірибелерімен ең тосын шешімдерін еркін ойланып, еркін қабылдау тəн екенінескерткендей.

Жастар алаңының əсем сəулет ансамблі, Лев Гумилев атындағыЕуразия Ұлттық университетінің бірқатар жаңа корпустары, Ел Анасы

53

монументі, толқында тербеліп тұрғандай осы заманғы спорт кешені,Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің зəулім ғимараты, солсекілді фонтан жүйелері орнатылған бірқатар жаңа сəулет ғимараттары -осының бəрі астананың келбетіне жаңа рең береді жəне ақын-жазушылардыңталайыныңшығармашылықшабытыныңбастау-қайнарынаайналарыдаусыз.

Ұлы ақындар Абай мен Пушкиннің, Кенесарының жəне басқа даталайқайраткердіңмəрмəрменқолабейнелеріАрқатөсіндегіАстананыңсəнінкелтіргенінжу-маржан,көнеЕсілдіңтікқұламажағалауынаəрбергенгауһармоншақтаріспетті.

Қайда көз салсаңыз да, бұрынғы əрең ілбіген қала тіршілігініңкүйбеңінен артылмаған жерлердің бəрінде қайнаған өмір, қозғалыс, қам-қарекет, шаттық, жетістіктер жəне қазіргі астанаға деген мақтанышсезіледі.Тың өлкесінің астанасы деген шартты аты ғана болмаса, кəдімгіпровинциялыққаланыңсіңістідемүлгігентұрмыс-салтынанбірдеңеқалдымаекен.

Астананытікұшақпенайналаұшыпшолыпшығуғадаболады.Бірақоныңішкісұлулығынсезіну,мəнінтүсіну,мұндабаскөтеріпкележатқанқұдірет-күшті аңғару, басталған нəрсенің біткен пішінін қиялыңмен көзалдыңа əкелу, сөйтіп астананың болашағына үңілу - мұның бəрін егерАстанаға адал ниет, ақ көңілмен жəне жүректегі сеніммен келіп, өмірсүрсеңізғанабастанкешесіз.

ҚазақКСР-ініңжəнетəуелсізҚазақстанныңбасшықызметтеріндегітəжірибем көрсеткеніндей, қала проблемалары үкімет қызметінде көпуақытты алады. Кей жағдайларда маңызы жөнінен жалпы мемлекеттікмəселелерденкемтүспейді.Бұл,əрине,салыныпжатқанжəнеүздіксіздамуүстіндегі Астананың ұдайы шыға беретін проблемаларына ғана қатыстыемес.ТіптіондағанжылдарбойыҚазақстанныңастанасыболғанАлматы-ныңөзінде проблемалар ауқымыжетіп-артылатын.Олпроблемалар бүкілкеңестік жəне кеңестік заманнан кейінгі қоғам түйіндерінің, жергіліктімəселеден мемлекеттік жəне жалпыұлттық мəселеге ұласуының мысалысияқтыеді.

Астаналық əкімдермен кеңес өткізгенде мен муниципалдық билікүшін басым сипат санатында тұруға тиіс негізгі желіні ылғи алға тартыпотырамын.

Құрылыс,дамужəнепрогресс -мұныңбəріжақсыəріқажет.БірақҚазақстанның жаңа астанасы басшылығының инфрақұрылымды жан-жақтыдамытубағдарламасындатұжырымдалғаннегізгімақсаты,меніңше,

54

үшөмірлікмаңыздыбастаманынақтыжəнедəйектілікпен іскеасыруындаболып табылады жəне мен мұны қайталаудан жалықпаймын. Бұлпринциптермейліншеқарапайымəріайқын:қалааумағындакəсіпкерліктіэкономикалық қолдау, қала тұрғындарын əлеуметтік жағынан қолдаудықамтамасыз ету, өмір сүруге қолайлы экологиялық орта қалыптастыру.Қаланың өз ішін көгалдандыру мен Астана төңірегіне орман отырғызуайрықша бақылауда тұр.Үшжаңа парк пен ондағанжаңа баулар осылайпайдаболды.Астананыңайналасына25мыңгектарорманотырғызылды.Қала төңірегіндегі осы орман алқабын 50 мың гектарға дейін жеткізукөзделіпотыр.

Нақ осы факторлар қаланың мүліктік əлеуетін дамытуды, яғниАстананың елорда ретінде де, қала ретінде де өсуі үшін сыртқы əрі ішкіинвестициялардытартужолындағықолайлыахуалдықамтамасызететінінесенімімкəміл.

Бұл орайда талай шаруа атқарылғанын батыл айта аламын.Түпкілікті есебін шығаруға əлі ерте, бірақ аралық нəтижелер, шүкір,кəдімгідейкөңілкөншітеді.

Қалайдегенде,қабылданғаншаралардыңарқасындабізАстананыңЕсілжағасындағы қала ретінде де, Қазақстан Республикасының астанасыретіндедебүгінгікүніедəуірсүйініштімакроэкономикалықкөрсеткіштергеқолжеткізгенінайтааламыз.

Инвестициялар ағыны құрылыспен, қала шаруашылығынқорландырудың басқа салаларына ғана емес, адамдар нөпірінің сипатынақарайəрдайымбейімдепотырудықажетететінкөліккоммуникацияларынадақатысты.Айталық,бізАстанадаЕсілүстінен22көпірсалудыжоспарлапотырмыз десек, бұған сəн қуғандықнемесе басы артық сəулет құрылысыдепқарамағанжөн.

Əкімшілік, коммерциялықжəне сервистік сипаттағынегізгіжұмысорындарының басым көпшілігі Сол жағалауға орналасқанда, кəсіби адамресурстары негізінен бұрынғыша Есілдің оң жағалауында тұрып қалаберетінінболжауқиынемес.

Сондықтан адамдардың оң жағалаудан сол жағалауға жəне керіқарай легі екі жағалауды қосатын көлік арналарының тиісті өткізуқабілетімен сəйкес келуге тиіс. Астана ішіндегі жолаушы жəне жүкайналымыелеулітүрдеартатыныдасөзсізекенінұмытпайық.

Бір сөзбен айтқанда, кез келген қаладағы сияқтыАстанада да қалахалқының тығыздығы, əдетте, қала алаңының бір бірлігіне шаққандағыжұмыс орнының тығыздығымен сай келмейді. Ірі қалаларда жəне

55

астаналардаəрдайымқаланыбұлтұрғыда:əкімшілік-іскерлікорталықжəнебұйығытіршілікаудандарыдепаталатынекіаумаққабөлукездеседі.Осыорайда,дəлсөйтіпАстананыəкімшілікСолжағалауғажəне“бұйығы"Оңжағалауға бөлуге əбден болар еді... Əрине, бұл əлі жүзеге аса қоймағанжобағана.

Əлемдік тəжірибе көрсеткеніндей, қалалар мен астаналардыңəкімшілік-іскерлік орталықтарында жұмыс орындарын орналастырутығыздығы мен тұрғындар тығыздығының арасындағы қатынас 10:1шамасынажетуімүмкін,мысалы,бұлқатынасТокиода-8,4:1.Сол себепті көлікті жəне өзге де коммуникацияларды жетілдіру əдеттеорталықтан шет аймаққа қарай жəне кері бағытта түзіледі. Бұл атапкөрсетілгенсəйкессіздіктіəжептəуіртүзеугемүмкіндікбереді.

Егер Астанадағы осындай қатынас туралы айтсақ, онда бұлайтарлықтай жоғары деп ойлаймын. Өйткені қаланың орталығындахалықтың тығыздығы жұмыс орындарын бөлу тығыздығынан əлдеқайдакем. Астананың əкімшілік бөлігінде, мысалы, Əкімшілікте, Мəжілісте,министрліктерде жұмыс істейтін шенеуніктер мен қызметшілердің басымкөпшілігі қаланың шеткері аймағында, мысалы, құрылысын салу кезіндеқызыл кірпіштің пайдаланылуына байланысты “қызыл ауыл” атаныпкеткенықшамаудандатұрады.

Бұл жұмыс күшінің тығыздығы мен қаланың орталық аудандарыхалқының тығыздығы арасында анық сəйкессіздікті туындатады. Бұғанжұмыс күнінің аяғы мен демалыс, мереке күндерінде іс жүзінде қаңырапбосқалатыніскерУолл-Стритмысалболаалады.

Астананың іскерлік белсенділігінің көрсеткіші, əдетте, іскерлікорталықтарының болуына байланысты. Кəсіпкерлік белсенділіктің іріордасыретіндеАстана,əрине,мұндайорталықтарсызтіршілікетеалмайды.Бұл орталықтарда қаланың жəне республиканың бизнес элитасышоғырланареді.ОларАстанада,Қазақстандаөзістерінөрбітугебелбуғанастаналық, шетелдік бизнесмендердің қаржылық жəне кəсіпкерлікбелсенділікті өрістетуіне арналған өзіндік бизнес алаңына айналар еді.Сондықтан Қазақстанның жаңа елордасында осындай іскерлікорталықтарынқұруасақұптарлықшаруа.

Мұның өнегесі де бар. 2004жылғымаусымда менМəскеудің мэріЮрийЛужковпенбіргеМəскеуІскерлікорталығықұрылысыныңалғашқыіргетасынқалаурəсімінеқатыстым.ЛужковоныҚазақстанастанасыныңеңтамашажерлерініңбірі"депбағалады.

Жалпы алаңы 70 мың шаршы метр осы 22 қабатты Іскерлік

56

орталықтың құрылысын 2006жылы аяқтаужоспарланып отыр.Астанадаелордадағы іскерлік белсенділікті үйлестіруші жəне қолдаушы қызметінатқарып отырған бірқатар бизнес орталықтарының бар екенін деескермеуге болмайды. Мысалы, “Самал" шағын ауданындағы “Астана-Тауэр" бизнес орталығы. Астанадағы, соның ішінде бизнесорталықтарындағы бүгінгі күні қызу іскерлік белсенділіктің арқасындатауарайналымыныңөскелеңсерпінібайқалуда.

Қалалық қазына кірісінің көзі тек өнеркəсіп орындары, əкімшілікнемесе корпоративтік кəсіпорындары ғана емес, сонымен бірге едəуірдəрежедешағынжəнеортабизнессубъектілерідеболыптабылады.

Астананың қалалық жəне астаналық инфрақұрылымын дамытудашағын жəне орта бизнес субъектілерінің алар орны маңызды жəне айтааларлықзор.Қалашаруашылығыжүйесіндегішағынжəнеортакəсіпкерлікқұрылымдар негізінен белгілі бір қуыспен - халыққа қызмет көрсетусаласыменайналысады.Қалаинфрақұрылымыныңбұлбуыныəлеуметтік-тұрмыстық сервис, техникалық қызметтер,жарнамажəне имидж, бөлшексауда, сақтандыру, риэлторлық қызметтер, азаматтық қатынастардыңқаржыаясысияқтыжəнет.б.салалардағыжекешебастамалардықамтиды.

Астананыңелордалықинфрақұрылымыноданəріүйлесімдідамытумақсатында қаланың сол жағалауын тез де ауқымды қарқынмен игеруқажетдеп айтқанда,ҚазақстанҮкіметі алғаміндетқанақояды.Сол ғана.Ал бұлміндетті негізіненжеке инвесторлармен кəсіпкерлік құрылымдарорындауғатиіс.

Міне,сондықтандақаланыдамытудыңнегізгімақсатыретіндеСолжағалауды игеру бағдарламасын жариялай отырып, біз бірқатарынталандырушыжəнежеңілдіктішараларқарастырдық,бұлөзімізкөтергенбастамаларды атқарушылардың ойдағыдай аяқтап шығуына мүмкіндікбереді.ОғанАстананыңсолжағалауындаАрнайыэкономикалықаймаққұружөніндегімемлекеттікбастамажатады.Олқаланыңосыкелешегізорауданын ішкі жəне сыртқы инвесторлар мен бизнесшілердің игеруінеқуаттықозғаусалды.

Мұндайшараларқалаішілікбелсенділіктіғанаедəуірынталандырыпқоймайды, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызмет көлемін деайтарлықтай арттырады. Қала өседі, қызмет көрсету сапасы жақсарады,қалахалқыныңөнімсапасынақоятынталабыартады.Осыныңбəрісайыпкелгендежаңаастананыңшетелдіксаудаəріптестеріментауарайналымынұлғайтуынаықпалетіп,ынталандыратүседі.

Мемлекеттің“басменеджері”қызметіналаотырып,Астанақызмет

57

түрлерінің тұтас кешенін өз мойнына жүктейді. Бұлар бүкіл мемлекетэкономикасықұрылымыныңшағынкөрінісінбейнелейалады.

“Менеджментке” келсек, онда, əдетте, еліміздің түрлі өңірлеріндежұмыс жасап жатқан ірі компаниялар мен халықаралық корпорацияларастанамəртебесіжəнесоныменбайланыстымүмкіндіктеркөпреттетікелей“жұмыс бабына жақын" болғандағыдан əлдеқайда көп пайда əкелетінінтүсініп, өздерінің орталық офистері мен өкілдіктерін елордада ашуғатырысады.

Оның үстіне негізгі мақсаты бизнес немесе оны қолдау жəнеұйымдық жағынан қамтамасыз ету болып келетін ірі халықаралыққоғамдық немесе экономикалық құрылымдарды, консультациялық,биржалықсақтандырушықұрылымдардыастанаөзінетартатүседі.Сөйтіпастана іс жүзінде мемлекеттің бүкіл қоғамдық қаржылық-экономикалықжəнеəлеуметтікөмірітоғысқанордағаайналады.

Осы құрылымдардың бəрі көтеретін кəсіпкерлік толқын өңірлікқалалардағы қаржылық-экономикалық жəне қоғамдық белсенділіктітікелейде,жанаматүрдедежандандырады.

Бұл əсер – ықпалдыАстананың мысалынан байқау қиын да емес.Қазақстанның жаңа астанасында өнеркəсіп салаларының, əсіресеқұрылыстыңжедел дамытылуыжақын қалаларменшеткері аймақтардыңқауыртөркендеуінеалыпкелді.

Астана бастамасының өңірлік немесе жақын жатқан қалаларғатигізген қуатты əсерін елорданың, яғни ірі полистің мəдениет саласы дажаңғыртабереді.

ӨҢІРЛІКӨРЛЕУӨЗЕГІ...

Астананыңқақортасындатұрмын,алқарсыалдымдаекігектарғанаалапқа сыйып кеткен Қазақстанның бүкіл шексіз кеңістігі жайылыпжатыр...

2001 жылғы қыркүйектің шуақты сенбісінде елорданың ең көзтартар көріктіжерлерінің бірі - “Атамекен” этнопаркіне бардым.Ол паркҚазақстанның картасын бейнелейді. Қасымдағы делегациямен жəнежобаныңавторыТимурСүлейменовпенбіргеэтнопарккеКаспийжағынанкіріпкелемін.КөзалдымдаБатысҚазақстанныңмəденижəнеэкономика-лыққұндылықтары-Бекетатакесенесі,Атырауқаласыорталықалаңыныңсəулеткешені,менмұндалағанмұнаймұнаралары.

Оңға - Қазақстанның оңтүстік өңіріне бұрылдық. Қожа АхметЙассауидіңқасиеттікесенесін,Айшабибікесенесін,ЖетісудыңжəнеҰлы

58

Жібек жолының ірі сауда-кəсіпшілік орталығы көне Отырар қаласыныңескіжұртынтаникеттім.ТүркістанменШымкенттенасыпбірнешеқадамжүргенде Тянь-Шань тауларының қарлы сілемдеріне тап болдым. Иə,мынауАлматы-ТəуелсіздікмонументіорнатылғанРеспубликаалаңыныңжəне “Қазақстан" зəулім қонақ үйінің кішірейтілген бейнелері. Одан əріЕкібастұзға дейін бардым, оны əлемдегі ең ірі өнеркəсіптік мұржа -Екібастұз-2 МАЭС-інің мұржасы бейнелепті, ол тіпті əйгілі Гиннескітабынадакірген.ОданəріҚостанаймешітінің,БурабайкөлдерініңжəнеЕртіс айдынының үстінен тартылған Семейдегі ғажап көпірдің шағынкөшірмелерінкөрдім.

Міне,ақырында,Астанаға-Қазақстанныңжаңаелордасынакелдік.Парламент пен Үкімет үйлері, Конгресс-холл жəне елорданың басқа даобъектілері - осының бəрі көз алдымызға, Қазақстанның шағынкартасыныңбірнешешаршыметралаңынасыйыпкеткен.

Бүкіл елдің осындай шағын картасын алғаш рет Индонезиядакөргенмін.Келгеннен кейін қала басшылығына өз картамыздыңжобасынəзірлеп, соны жасап шығаруды тапсырған едім. Жобалаушылар менқұрылысшыларғаосыидеяныойдағыдайжүзеге асырғандарыүшін алғысайттым.ЖаңаастанаортасындакүлліҚазақстандыкөрукімгедеболсаəсеретері даусыз. Оның үстіне этнопарк, авторлар мен қала басшылығыайтқандай, үнемі жетілдіріліп отырады. Олардың əсіресе Астанаға көпкөңілбөліп,“еңбексіңіруіне”туракелер.Өйткеніқазіргі2005жылыоныңнысаныменмазмұны2001жылғақарағандамүлдеөзгеше.Бұлкүндеоныңбастапқысимволдарыменайрықшакөріктіорындарынтіптенбасқасəулетсимволдарыменнысандарыбейнелейді.Иə,əліталайкереметтікөреміз...Мен бұл жерде күллі Қазақстанды аясына сыйғызып кеткен Астананыбекертілгетиекетіпотырғанымжоқ.Астананыкөшірудібізəйтеуіркөшіресалуүшін ғана емес, бүкілҚазақстанныңболашағыүшінжасағанымыздыестеншығармауымызкерек...

Біздің бастапқы ойымызша Есіл жағасында жағылған астананыңжалындыотыбарлықөңірлікшырақтардытұтатып,байтақОтанымыздыңшартарабын жарқыратуға тиісті еді. Солай болып шықты да. Қазірастананы ресми көшіргеннен бергі сегіз жылға толар- толмас мезгілденжəне көшіру туралы ой туғаннан кейінгі он екі жылдан соң, біз өзесебіміздеқателеспеппіздепсенімменайтааламыз.

Басқа қалалардың тəжірибелерін зерделей отырып, мен ірі қалалармен астана экономикасының құрылымын өзгерту іргелес жатқанқалалардың да, таяу орналасқан қалалардың да экономикасының

59

құрылымына түбегейлі ықпал ететінін байқадым. Біздің мысалымызда дадəлсолайболыпшықты.

Астананың тікелей ықпалының нəтижесінде басқа облысорталықтарында, бір жағынан, Астананың қажетін қанағаттандыруғаарналған салалар пайда болып, дами бастаса, екінші жағынан, бұданқаланыңөзқажеттіліктерінедеқозғаусалғанынбайқауқиынемес.Қауырт даму үстіндегі Астанадан тараған өрлеу толқыны, айталық,өнеркəсіпті Қарағандыда жаңа өндірістер ашуға жəне ескілерінжандандыруға ынталандырды. Көкшетауда демалыс пен туристік бизнессаласыдамытылуда.ІсжүзіндеКөкшеөңірініңдамуынаАстананыңжақсыөркендегендемалысжəнетуризмсаласынадегенсұранысытікелейықпалетті.

Осындай дүбірлі даму астананы Орталық Қазақстанға көшірукезінде ескерілген көптеген фактордың бірі ғана болатын. Өйткеніреспубликаның орталық жəне солтүстік аудандары өткен ғасырдыңтоқсаныншыжылдарындағыдағдарыстанкейінəлідееңсесінкөтереалмайкележатқан-ды.

Осыжерде айтайын дегенім - мұндай мəселелердішешуде барлықуақыттаөзмүмкіндіктеріңдібасшылыққаалыпотырукерек.Құлаш-құлашжоспарларды көпіртіп жасап, ойдағы нəрсені орындалған ақиқаттай көреберуге болар. Бірақ астананы көшіру басқа өңірлердегі экономиканыжандандырудыңпəрмендідетиімдітəсіліболатынжағдайтуындағанкезде,онда мұндай дайын ережені ескерген жөн болады. Əрине, бұл факторкөшірудің негізгі себебі бола қойған жоқ. Алайда астананы ауыстырусияқтыкүрделіістіжүзегеасыруміндетіналдымызғақойғанекенбіз,ондабіз бұл іске барынша жауапты келуіміз керек, əрі мүмкіндігінше талаймəселеніңшешімінбүгінніңде,келешектіңдеқамынойлайотырыпкөбірекқамтуғатиіспіз.

Егер астананы көшіру ұлттық ауқымдағы міндет десек, қала менелорданы өркендету өңірлік міндет қана болып қалмайды, ол да ұлттықауқымдағыасқаралыміндеттіңалдыңғышебіндетұрады.

Сондықтан мен Астананың дамуы - Қазақстанның дамуы дегенқарапайымдаұғынықтыөркендеуформуласынұсындым.

Астана-Алматы,Астана-Көкшетауавтомобильжолдары,“Тальго”испан компаниясының Астана - Алматы жүрдек пойызы, барлық облысорталығынаавтомобильжолдары,осыныңбəріеліміздіңжаңаастанасыныңарқасындажасалдыжəнежасалуда.

Мұндайқарапайымдаайқынзаңдылықтоталитарлықэкономикадан

60

нарықтық экономиканың негіздеріне дейінгі даму жолынан өтіп жатқанөтпелікезеңдегібарлықелдерүшінəділеттіəрідəлкеледідепойлаймын.Сондықтан мемлекеттің ірі қалалары мен астанасын дамыту кезінде бұлбағыттағы жұмыстарды үйлестіруге бағытталған əкімшілік саясатпроцесінде осыған байланысты мақсаттардан туындайтын міндеттердіңтолықкешенінəрқашанбасшылыққаалыпотырғаноңды.

Сондай міндеттердің бірі астана мен өңірлік қалалар арасындағытығыз əрі ықпалдасқан өзара қарым-қатынасты дамыту қажеттігіне келіптіреледі.Муниципалдықоргандарарасындағықатынастарменбайланыстымұндай ақпараттық-коммуникациялық бірлік астананың қажеттілігінегжей-тегжейлі айқындауға жəне сонымен бір мезгілде өңірлік қаланыңмүмкіндіктерін дəл айқындауға да септігін тигізуге тиіс. Əрбірпровинциялық қала, қайда орналасқанына қарамастан, өз дамуыноңтайландырумақсатындатекреспубликаныңэкономикасынанғанаемес,астананыңдаэкономикасынанөзінетиесіліеркінбосорындыіздеуікерек.

Сонымен қатар астана өз дамуын жоспарлау кезінде кем дегендетаяу орналасқан қалалардың астана экономикасына кіріге алу жайы менмүмкіндіктерінің сипаты мен келешегін ескеруге тиіс. Кері, яғни өзаратиімді байланыс мүмкіндігі бар мұндай əлеуметтік- экономикалыққатынастарастананығанадамытыпқоймай,тиісіншеаймақтардыдадамы-тады. Мысалы, айталық, демалыс аймағына қатты мұқтаж қала ретіндеАстанағаөзБурабайынжасаудыңқажетіжоқ.Астанағаелордатұрғындарымен қонақтары үшін ғажайып демалысжəне туризм аймағынжасау үшінжол торабының жəне машинамен екі сағатта ғана жетіп баруға болатынБурабайқорықтықаймағынақатыстысервистікқұрылымдардыңмəселесіншешсе,солжетіпжатыр.

Астана мен өңірлік қалалардың өзара қарым-қатынасынжетілдірудің мұндай тетігі экономикалық сипаттағы өзара қарым-қатынастарда ғана қолданылмайды. Ол адамның мəдени, қоғамдық,техникалықжəнебасқақызметініңаясынадатəн.

Астананы көшірудің қазақстандық үлгісі жайын қозғаған екенбіз,онда алдын ала айта кетсем, астананы ауыстыруда ең маңызды факторғаайнала жаздаған бір мəселені сөз етсем деймін. Бірқатар мəн-жайларғабайланысты Алматы Қазақстанның бұрынғы астанасы ретінде өздамуының серпінін жоғалтты немесе жоғалта бастады. Мұны бұдан əріталдап,негіздепберейін.ҚалааумағынбіркелкіигерудіңмүмкінболмауыжəнесоғанқабаттасаАлматыныңпроблемаларыныңтереңдейтүсуіоныңастана мəртебесіндегі экономикасының дамуын тұралау жағдайына алып

61

келді.Нəтижесіндеастанамызөзіөрістемегендіктен,жапсарласқалаларментаяуқалаларүшінде,тұтасыменалғандакүлліреспубликаүшіндедамуғадемберуінтоқтатты.

Бұлайдананықтұжырым-қалалардыңэкономикасыөзімен-өзіболаалмайды, ол бүкіл мемлекеттің экономикасымен тығыз байланысқан.Елорда жағдайында бұл заңдылық астана инфрақұрылымының өзін-өзідамыту мүмкіндігінің болмауы өңірлердің өсу қарқынының баяулауынанбірден көрінеді. Таза практикалық тұрғыдан алғанда, бұл бас қаланыңəлеуметтік-экономикалық өзгерістер саласындағы мемлекеттік саясаттыңжүргізушісіжəне"менеджері"болатындығынанемес,астананыңмемлекетэкономикасының келбетін айқындайтындығынан көрінеді. Нақ сол ғананұсқаулық немесе кəсіпкерлік тəртіппен мемлекеттік өнімнің барлықтүрлері бойынша: ол өнер туындысы болса да, ең соңғы шыққан аспапболсада,сұраныспенұсыныстықалыптастырады.

Бұл үрдіс қалалық деңгейде ғана емес, мемлекеттік деңгейде дежүріпжатады.Елорданыңерекшелігідетапосында.Олбүкілмемлекеттіңтұтастай алғандағы даму қарқыны мен сипатын айқындайды. Мысалы,Астанада қабылданған елдің индустриалдық-инновациялық дамубағдарламасы сұраныс пен ұсыныс нарығын қала аумағында ғана емес,бүкілреспубликабойыншақалыптастыруғажолашты.

Астананы көшіру сияқты тосын шешім бүкіл Қазақстанды қауыртэкономикалық даму жағдайына түсіруге елеулі дəрежеде ықпал еткенінекəмілсенімдімін.

Бұл шексіз, таусылмас сапардың - Қазақстан Республикасыныңүздіксізпрогресспентұрақтыдамужолыныңбастауыдегенсөз...

Соның ішінде бұл жол асқар шыңды Алатаудың бөктерінен еркеЕсілдің қамыс көмкерген жағалауына көшкен жəне бүгінгі күні бүкілбайтақ Қазақстанның өркендеуіне соны сипат пен серпін беріп отырғанастананыңдамуыарқылыөтіпжатыр...

Қала өсіп келеді. Ол қайталанбас өзіндік ырғағымен өмір сүруде.Жаңаастананыңжылнамасыжалғасабереді.ҰлтымыздыңЖаңағасырдағыжарқынтарихыныңшежіресідедəлосыжердежазылыпжатыр..

2-ТАРАУҚАЛАШЕЖІРЕСІ

Тарихтыңөзіалдында

басиетінұлыларбіздіңішіміздесоншалықтыкөпемес,

62

бірақəрадамонысəлдеболсаөзгертеалатындайеңбектенугеқабілетті...Адамзаттарихыерлікпенсенімнің

қисапсызүлгілерінегізіндежасалады.РобертКеннеди 

ЕЖЕЛГІҚОНЫС,ЕСКІЖҰРТ...

Талай адам тылсым құбылысқа сенуге біршама бейім жəне

санамыздың əлдебір түкпірінен “кереметке іңкəрлік" деп атауға болатынбір сезім жиі қылаң береді. Көне кезең туралы хабардарлығымыз біздіңбүгінгіні білуімізбен салыстырғанда болмашы ғана. Сондықтан да бағзызаман біздің ұғымымызда көбінесе ертедегідей ғажайып немесе жұүмбақкейіпте елестейді. Табиғат тылсымына терең бойлай бермеген ата-бабаларымыздаөздерінтолғантқанмəселелерменарман-мұңдарынкөктегіқұдірет иелеріне немесе киелі күштерге сеніп тапсырған. Сөйтіп бүгінгікүні ақиқатқа айналыпотырған қиял іспетті сеніммен танымбізге сонауертезаманғыбабаларымыздыңөсиетіарқылытарихимұраретіндежетті.

Тіптікөнедəуірдіңөзінде-ақəлдебіржердіңнемесеөңірдіңалабөтенерекшелігі, əлдеқандай қасиеті болатындығы айрықша аталып келген.Римдіктербұлұғымды«genius loci»деп атаған, аудармамағынасы«киеліжер»дегендібілдіреді.

Солжердіңнемесесолаумақтыңқасиетінеорайоныңжелеп-жебептұрариесібардегеннанымболған.Міне,«киеліжеріміз»осы.

Алайдакезкелгенжердіңтекөзінеғанатəнкиесіболабермейтініннық сеніммен айта алар едім. Тіршілігіне айрықша мəн-мағына беретінөзіндікортаменадамəрдайымбірденсезінеқоймайтынерекшеқасиетəраумақтантабылабермейді.

Аумақтың киелілігі əу бастағы жаратылысынан деп кесіп айтуғаболмайды, ол ғасырлар, тіпті мыңдаған жылдар бойы қалыптасады. Осыжердежүздегенжылдарбойыболғаноқиғаныңбəрітеккекетпейді.Соныңбəрі,сөйтіп,оныңайрықшақасиетітүзілуінетабиғитүрдесептігінтигізеді.

Көне дəуірден бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихын зерделегенсайынбіздіңбүкілҰлыДаламыздыңөзіндікайрықшақұдірет-болмысыбарекенінекөзжеткізетүсемін.Алоныңорталықаудандарының,соныңішіндеосыкүнгіАқмолаоблысыаумағыныңбірегейқасиеті-оныңөзінеғанатəнкиелікелбетібар.

Археологтар Есіл бойын адамдар ашель-мустьер заманында-аққоныстанғанын дəлелдеп отыр. Есілдің жоғарғы жағынан табылған

63

қызықты олжа - тас қарулар нақ осы кезеңге жатады. Егер осынаужəдігерлерге қарап бағаласақ, Есіл бойының бағзы замандағымекендеушілері аңшылықпен, балық аулаумен жəне тағамдық өсімдіктержинауменшұғылданғаныаңғарылады.Алжаңатасдəуірінде(неолит)осыкүнгі Ақмола облысының аумағында малшылық пен егіншілік өркендейбастаған. Кейінгі кезең - қола дəуірінде біздің заманымызға дейінгі IIмыңжылдықтыңортасынанбастапб.з.д.IмыңжылдықтыңбасыкезеңіндеОрталықҚазақстанда“Андронов"мəдениетіөркендеді.ТабылғанайғақтарАқмоладаласынжайлағантайпалардыңшаруашылықжүргізудегінегізіненкөшпелі тəсіліосыуақыттабіздің заманымызғадейінгі IIмыңжылдықтыңаяғынан I мыңжылдықтың бас кезінде түпкілікті орныққанын айқынкөрсетіпберді.

Қалай болғанда да, үй жануарларының сүйектері, жүн өңдеугеарналған еңбек құралдары, сүйектен жасалған түрлі бұйымдар сияқтыархеологиялық олжалар “Андронов" мəдениетінің нақ осы кезеңінежатады.Бұдан басқа, ерте темір дəуірінде, біздің заманымызға дейінгі VIII - Vғасырларда Орталық Қазақстанды мекендеген сақ тайпалары даегіншілікпен белсенді шұғылданған. Қазба жұмыстары кезінде бұғанкөптегенайғақтар:қолакетпендер,орақтар,пышақтаржəнебасқадаауылшаруашылығыөндірісініңқұралдарытабылды.Оларбіржақтанəкелінгенемес,осыжердежасалғанжəнепайдаланылғанқұралдар.

Алайда біздің заманымызға дейінгі II мыңжылдықтан бастап ҰлыДала аумағындағы ауа райында барған сайын құрғақшылық белең алабастады.Мұндайжағдайдаегіншілікпеншұғылдануқиынғанаемес,тіптімүмкін болмауға айналды. Нəтижесінде ежелгі Орталық Қазақстанаумағында сақ тайпаларының шаруашылық жүргізудегі негізгі тəсіліретіндежайылымдықмалшаруашылығықауыртөркендеп,кеңтарады.VI -VII ғасырларда қазіргіАқмола облысының аумағында бірінің орнынбірі баса негізінен қарлұқ, қыпшақ, қимақ сияқты түркі тайпаларынанқұралған Түрік жəне Батыс Түрік қағанаттары құрылды. Аттарына салтмініп,садақпен,қайқықылышпенжəнеқат-қабаттеріменқапталғанағашқалқанмен қаруланған олар даланың дүлей құйыны іспетті Ұлы Даланыжəнеотырықшыкөршілердіжайпапөтті.

XIғасырғақарайЕділденЕртіскедейінсозылғанҚазақстанныңкең-байтақаумағындақыпшақ,қаңлы,қимақжəнебасқадакөптегентайпаныбіріктіріп, топтасқан əрі бұрынғыдан əлдеқайда қуатты ұйымдасқанбірлестікпайдаболды.

64

Мемлекеттіктің барлық белгісі, соның ішінде астаналары жəнебұрыннанотырықшықоныстар-қалаларыменқорғандарыбарорасанзорəріқуаттыҚыпшақхандығықұрылды.

Археологтардыңкөнеқалаларжұртынантапқанжəдігерлерінақосыкезеңгежатады.БұлолжаларҚыпшақхандығыныңтұсындадалаөңіріндеқалаларментұрақтықоныстарболғандығындəлелдейді.

1820 жылы Ресейдің императорлық “Сибирский вестник”журналында орыс кен инженері ИванШангиннің күнделігі жарияланды.ОсыкүнделікбеттеріндеШангинБасштабтыңтапсырмасыбойынша1816жылыЕсілменНұраарнасынзерттейжүріп,Бозоқкөлініңжағасындакөнеқаланыңорнынтапқанынбаяндаған.

Осы деректерге сүйене отырып, мен Астана төңірегінің толықархеологиялық картасынжасауға бастама көтердім. Тарихқа көзжеткізіп,Есіл жағалауында əлдебір қалалар болды ма дегенді анықтау қажет еді.Дегенмен, жорамал мен болжам бір басқа, Вольфганг Гете айтқандай:«Өкінішке қарай практикасыз теория мəжсіз, сөйтіп өмір ағашы мəңгікөкпеңбекболыптұрабереді».

Сонымен,180жылданкейін,1999жылыосыжұмыстыатқарудызорқұлшыныспен қолға алған академик Кемел Ақышевтің басшылығыменжұмыс істеген археологиялық экспедиция қазіргі Астанадан он бесшақырымжердежатқан,жұмыстықатауына“Ақжол"депатберілгенəлгіқаланықазуғакірісті.Кейінанықталғанындай,қаланыңнағызатауыБозоқекен.ҒалымдарБозоқ қаласының гүлдену дəуірі біздің заманымыздыңХ-ХІІғасырынакелетінінайғақтады.

Бұл олжаның ең құндылығы сол - осыған дейін ОрталықҚазақстандаежелгіқалаларжұртытабылмаған.

Бұл алғашқы өнеге еді. Ол орта жəне одан ерте көне ғасырлардаДала өлкесі өз қалалары мен қоныстары болған көшпелі халықмəдениетініңнағызқайнарыжəнеошағыекендігінанықдəлелдепотыр.КөптегентарихишежіренақОрталықҚазақстандаласыарқылыбіркездерібіздің заманымыздың алғашқы мың жылдығының орта шамасындаЕуразияның Батысы мен Шығысын жалғастырған Ұлы жол өткенінайғақтайды.

Еуропа мен Азия мемлекеттері арасындағы сауда қатынастарыдамыған жəне нығайған сайын адамзат тарихындағы ең бір заманауиқұбылыстардыңбірі -ҰлыЖібекжолыбірте-бірте қалыптасты.Тура осыҰлыЖібекжолыныңтарам-тарамтармақтарыменсалаларыбойындаөзінекөшпелі жəне отырықшымəдениеттер белгілерін тамаша сіңірген бірегей

65

əріөзгешеДалаөркениетіқалыптасты.Олжайхан (тəураттағыНұқтыңтүптұлғасы)жəнеОғызхантуралы

халықаңыздарынақОрталықҚазақстанменбайланыстыбаяндалуыбекеремес.Ортау,Ұлытау,Кішітау,ОрдатаужəнеƏскер-құдық сияқтыжерлертүрлікезеңдедаланыңдаңқтыдаұлыбаһадүрлері:Жошы,Бату,ОрдаЕжен,Тайбұғы, Көшім, Орыс жəне Əбілқайыр Шайбанилермен байланыстыаталады.Екіқұрлықтыңтүйісіндекөсіліпжатқанбұлкеңістіксоғысжəнебасқыншылық шайқастар алаңы ғана болған жоқ. Сонымен бірге олдіндердің, мəдениеттердің, ұлттардың жəне ұлыстардың басын қосқанорталық еді. Əлемге əйгілі Ұлы Жібек жолына дейін осы даламен КөнеЭлладаменҚиырШығысхалықтарыменелдерінжалғастырғанқұбажолөткен-ді.

Арабтар Қазақстан даласын Дешті Қыпшақ деп атады, ерте ортағасырда Дешті Қыпшақ аумағында қуатты Қыпшақ хандығы болғанытарихтанбелгілі.

Археологтардың пайымдауынша, жақында табылған Бозоқ қаласықыпшақ хандарының əскери ордасы немесе тіпті резиденциясы болғантəрізді.

Ұшақтан түсірілген сурет Бозоқ үш бөліктен - орталық жəне шетжағындағы екі бөліктен тұратынын, олардың əрқайсысы орлармен,бөгеттерменқоршалғанынкөрсетті.

Орталықбөлікқырдаорналасқан,ондаисламмəдениетініңбірқатаррəсімдікқұрылыстары:мұнараменкесенесалынған.

Археологиялық қазбалар нəтижелеріне қарап, бұл құрылыстаркəдуілгіорталықазиялықсəулетөнерініңүлгілеріекендігінпайымдаймыз.Дəстүрбойыншамұнараныңқашапсалынғанүшбелдеуəшекейсуреттеріболған. Бұл үш белдеу: аспанның, жердің жəне жер астының нышанынбілдіреді.

Қаланыңқалғанекібөлігіндетұрғынүйлер,кəсіпшілікғимараттарыжəне басқа да құрылыстар бар. Қаладағы барлық ғимарат сол кездеОрталықАзиядакеңтарағанқұрылысматериалықышкірпіштенсалынған.Көне қала қазіргі Астана қаласынан 15 шақырым жерде Бозоқты көлініңжағасындаорналасқан.

Ғалымдар Бозоқ бір кезде Шығыс Еуразияның ірі діни-мəдениорталығы жəне Ұлы Жібек жолының далалық бөлігінде онымен өткенкеруендер үшін аралық нысана болған деп есептейді. Бірақ ең бастысы -қаланыңосыжердеорнауы.Көнедаладақыпшақтартекмалбағуменғанаемес, егіншілікпен де айналысқанын дəлелдейді, Бозоқ қаласының

66

маңындағыкөнесуаруқұрылыстарысоныңайғағы.Бұл туралы жəне ғылыми ізденістің басқа да көптеген нəтижесі

туралы үлкен археолог, тарих ғылымдарының докторы, Лев Гумилеватындағы Еуразия Ұлттық университетінің профессоры Кемел Ақышевекеуміздің2003жылғы28ақпандағыкездесуіміздемағанəңгімелепберді.Ақышев экспедициясының төрт жылға созылған дала жұмыстары бекеркетпеді, мен оның университет жанынан тұрақты жұмыс істейтінархеологиялықэкспедицияқұрутуралыұсынысынықыластанақұптадым.Ізденістердібұданбылайдажалғастыраберукерек:мемлекетастанасыныңтарихинегіздерінзерделеутекөткентарихүшінғанаемес,келешекүшіндеқажет.

Сөйтіп ортағасырлықБозоқ қаласынАқмоланың тікелей атасы, алоның соңғыұрпағықазіргіҚазақстанның елордасыАстана деп есептеугеболады.

ЕсілдіңҚараөткелдепаталыпкеткеносыбөлігініңсолжағалауындаайырбассауданыңтранзиттікорталығынаайналғанкеруенсарайыболғандеген де қосымша деректер бар. Тарихшылар мен археологтардыңзерттеулеріне қарағанда одан бұрынырақ бұл елді мекен атақты Батағайпатшалығыныңатыниемденгенекен.

Осының бəрі маған қазіргі Ақмола облысының аумағы көшпеліжəне отырықшы тұрмыстың бай тарихына ие, мұнда түрлі кезеңдетайпалықбірлестіктерментұтасмемлекеттерпайдаболып,өздеріненкейінкөне қоныстар, рəсімдік құрылыстар, таңбалы зираттар жəне бір кездегүлденгенқаланыңжұртынқалдырыпкеткендепашықтанақтытұжырымжасауымамүмкіндікбереді...

ТАРИХТАНТАНАБЫНДАТАҢБАҚАЛҒАН...

Тарихи талай оқиға жылнамашылар мен əңгімешілердіңбаяндауындакөбінесеромантикалықреңктесипатталатынынбайқауқиынемес. Тарихшылар əлдебір оқиғаны зерттей талдағанда мұндайға жиікезігеді. Осындайда бір кезде Исаак Ньютон өз теориясымен сəйкескелмейтінфактіні“Шындыққақиянат!”деппайымдағаныойғакеледі.

Бірақ біз қалайық-қаламайық, шындық жүзі өткір жəне ...сонысымен ақиқаттан алшақтатпайды. Уақыт туманы тұмшалаған ескізаман тарихшылдығының романтикалық сарынымен сипатталғанжекелеген адамдардың сүйсінуге лайық ерлік істері терең үңіліп қарағанкезде, оның астарында мемлекеттердің мүддесі жəне тұтас халықтардыңқасіретіжатқанынкөрсетеді...

67

XVI ғасырда қазіргі Ақмола облысының солтүстік бөлігі ірі Сібірхандығының құрамына кірді. Сібір ханы Көшім 1598 жылы Ермактыңказакотрядтарынанжеңілістапқаннанкейін,байтақдаланы,соныңішіндеЕсіл даласын да, Ресейдің еш кедергісіз отарлау процесі басталды.Тарихшылар бұл жөнінде: “20-жылдары (XVIII ғ.) казак əскерлері қазіргіКөкшетау уезінің шұрайлы (таулы) бөлігін басып алды, сөйтіп қазіргіАқмоланың, Баянауылдың, Көкшетаудың жəне Қарқаралының орнындабекіністерпайдаболды",-депжазыпты.

Қазақстанның солтүстік аумағы Ресей империясының ұлан-байтақАзия құрлығына ішкерілей енуі жолындағы алғы шеп ретінде қалыптасабастады. Ресейге қаратылған дала өңірін уыста ұстауға қызмет ететінсансызəскерибекіністерқысқамерзімішіндекөптептұрғызылды.Оңтүстікке қарайжылжыған сайын əскерибекіністермен қамалдар қазақжерініңішінеқарайбарыншасұғынабойкөтеребастады...

ЖасылшалғындыҚараөткелаузындаорналасқанқоныс1832жылыАқмолабекінісіболыпқайтақұрылды.

1863 жылы Санкт-Петербургте шыққан Ресей империясыныңгеографиялық-статистикалықсөздігіндеОрталықҚазақстандағыжаңақалатуралыбылайдепжазылған:“Ақмола-СібірқырғыздарыоблысыАқмолаокругініңЕсілөзенібойындағыбасқалашығы.Өзініңорналасқаннүктесінесəйкес бүкіл облыстың орталығына айналған мекен бекеттер меншептікжелілерді бойлап,шығысында -Қарғалықаласымен, оңтүстігінде -Ақтаубекінісімен, батысында - Атбасар станицасымен жəне сол арқылыКөкшетауменбайланысқан".

Егер “Қазақстан" ұлттық энциклопедиясының тиісті томынажүгінсек, онда оның бетінен мына жолдарды оқуға болады: 'Ақмола -аққайрақ тастан əдемілеп жасалған белгілер. Оның қабырғасы төртбұрыштытекшетүріндеқаланып,үстінежартышарғаұқсағаннекиізүйдіңтөбесі тəрізді күмбез орнатқан. Күмбез жолаушының көзіне алыстанжарқырапкөрініп,Есілөзенініңжағасын5-6ғасырбойысұлулыққабөлептұрған.Есілбойынадуанорталығы(1832)салынғаннанкейінАқмоласолдуанның, одан соң Ақмола қаласының, оның уезінің жəне облысыныңресмиатынаайналды”.

Атаудыңшығутүбірідəлосылайма,жоқпаайтуқиын.Өйткенібұлқаланың атыжайлы əңгімелердің басқа да түрлі нұсқаларыбар.Олардыңқайсысыдұрыс-бұрыстығынкесіпайтақоюоңаймəселеемес.XIX ғасырға қарай Ақмола əскери бекінісі Дала өлкесінің ең ірі сауда-өнеркəсіп орталығына айналды жəне XIX ғасырда даланың ірі сауда

68

өнеркəсіпорталығыболды.БолашақАстананыңкеңестіккезеңініңтарихыжақсымəлім,алайда

олтарихтыңкейбіржайттарынбасқатараулардасөзетпекпіз...

ТАБИҒАТҚҰДІРЕТІ...Туған жерден сұлу не бар? Оның үстіне, ол шынында да көркем

болса!АлатауменТянь-Шаньныңасқаралысілемдеріжəнебиіктежатқан

көкорайшалғындары,Шарыншатқалыныңқайранқалдырарарналарыменқұламасарқырамалары,сонадайданкөзтартарҮстірттіңтылсымкеңістігі,інжу-маржан Балқаштың көгілдір айдыны, жасыл желек жазира, самалжелмен жайқалған ақ селеулі даласы, кербез сұлу Бурабайдың бишідейбұралған ақ қайыңдары меншыршалы ормандары, өркеш-өркеш тауларымен айна көлдері, толқындары тулаған қарт Каспийдің шетсіз-шексізшалқарайдынытамсантпайқоярма!

Республиканың баға жетпес байлығы, əрине, іс жүзінде Еуразияалып құрлығының қақ ортасын алып жатқан ұлан-байтақ Сарыарқакеңістігіболдыжəнеболыпқалаберетінісөзсіз.

Бізəлдебірқаланыегероныңорналасқанжерініңтөңірегінқиялменшолыпшықпасақ,толықсипаттапбереалмаймыз.Кезкелгенқаланыңнəрмен əр алар қайнары - нақ осы қоршаған табиғаты. Қала мен оныңтөңірегінің сұлулығы қаланың толыққанды табиғи келбетін жəнеинфрақұрылымынжасайды...

Орталық Қазақстанның солтүстік бөлігінде жатқан қазіргі Ақмолаоблысының аумағы 96,8 мың шаршы шақырымды құрайды. Осы орасанкөлемдіаймақтажазықдалаландшафтыныңсантүрікездеседі.ОблыстыңоңтүстігінСарыарқаныңұсақшоқылары,орталықбөлігінжазықдаламенөзендер алқабы, Көкшетау қыратының сілемдері алып жатыр. АқмолаоблысыныңасаіріөзендерідепЕсілменНұраныбөліпайтуғаболады.ОрталықАзияныңəрікербез,əріəдеміқұсы-қызылқоқиқазмекендейтіноблыстағышалқарайдындыТеңізкөлініңатыбаршағабелгілі.ОданбасқаҚарасор, Қорғалжын, Балықтыкөл жəне Қыпшақ көлдері де біршама ірікөлдердіңқатарынажатады.

Облысжері пайдалы қазбаларға да бай. Оның қойнауынан алтын,уран,боксит,сурьма,мыс,қоңыркөмір,коалинсазы,кварцқұмдарыжəнебасқадакендершығады.АқмоламеноғаніргелесҚазақстанныңсолтүстікоблыстарының аумағындағы қауырт даму үстіндегі кен өнеркəсібініңнегізін осылар құрайды. Еліміздегі техникалық алмастың бүкіл қоры,

69

қалайының үштен екісі, цирконийдің 30 пайыздан астамы, уранның 25пайызы,алтынның15пайызыосындашоғырланған.

Ақмола облысының климаты бүкіл Орталық Қазақстанға тəн күртконтинентальді əрі құрғақ. Ауаның температурасы жыл мезгіліне қарайшұғыл ауысып отырады. Қыста Цельсий бойынша 30 градусқа дейінсуытса, жазда 35 градусқа дейін қызады. Қыстыгүні қарлы борандарұйтқиды, ауаның температурасы əсіресе ақпанда күрт төмендейді. Жаздашаңборайды,аңызақжелтұрады,күнəсіресетамыздақаттыысиды.Бірақ бұл жерде бір нəрсені айтып кетпесе болмайды. Қазір климатжылдан-жылға өзгеріп бара жатқаны баршамызға мəлім. Көне көздердіңайтуынша,бұрынАқмолажəнеОрталықҚазақстанныңбасқадақалаларықар астында қалады екен, қардың қалыңдығы кейде жер үйлерді көміптастаса керек. Бірақ біз кейінгі жылдары қыста қар аз жауып, күн жылыболатынын көріп жүрміз. Жылдан-жылға күн жылып, қыс кеш түсебастады.

Ауа райының осындай құбылысты өзгерісін елорданы АлматыданАстанағакөшіргенкезденбастанкешудеміз.Осыорайдаастаналықтардыңалматылықтаржылудыөздеріменбіргеалакелдідейтінқалжыңындаестіпжатамыз.

Дегенменбəрібіржылыоңтүстіктенкөшіпкелгеналматылықтардыңкөпшілігі үшін Астананың ауа райы тосын. Əйтсе де, оңтүстіктенкелгендердіңАқмолаоблысыныңқысыменжазынаүйренетіндейуақытыболды.БұрынғыалматылықшенеуніктіңАстананыңқытымыраязыменқалай“тілтабыса алмағанын” Əділбек Жақсыбековтің айтып бергені есімде.Ақпанның аязды күндерінің бірінде əлдебір шенеунікті (атын айтыпжатпай-ақ қояйық, себебі белгілі ғой) Астана емханаларының бірінежеткізіпті. Əжептəуір жоғары қызмет істейтін алпамса денелі кісі есінентанып қалса керек. Сөйтсе, пысынап, жүрегі қысылғаннан екен. Жылыкиімдерді бірінің үстіне бірін қабаттап киіп алған оны дəрігерлерқырыққабат аршығандай шешіндіріпті. Ал шенеуніктің кабинетіндегітемператураның жылылығы 30 градусқа жетеқабыл екен. Осы жоғарытемператураоныңбойынқыздырып,онсыздакөтеріңкіқанқысымынодансайын жоғарылатып жіберген. Ол қаланы жылумен жəне жарықпенқамтамасыз етуді жолға қоюға қатты көңіл бөлініп жатқан кез еді. Сірə,жылутымартықберіліпкетсекерек...

Екіншіжағынан,Астанағакөшіпкелгенталайадамныңқанқысымыорныққаны, науқасынан айыққаны жайлы да жиі естідік. Биік таулы

70

өңірденжазықдалағакелубойдысергіткеніайдананық.Бұлөлкегеалғашрет тап болғандар шексіз зеңгір аспанға, даланың ұшы-қиырсыздығынажəнетазаауасынатамсанатын.

Осы ретте айта кетейін, мен 19жыл осы өлкеде тұрдым, оқыдым,еңбекеттім.Қызықсəйкестік,осындакелгенде19жастаедім...

Жазғы дала, шөбі алуан шалғын жер жəне айнала мүлгігентыныштық.Алқысқыборандаролкездеқиындықтарғақаймықпайқарсытұруромантикасындайкөрінетін.Əдетте,боранкезіндекүнжылыболады,сондайда желге қарсы жүру тіпті еліктіретін. Астананы көшіру туралышешімқабылдағанда,сірə,меніңбұлөңірдіөзбасымжақсыбілетінімніңдеəсеріазболмауыықтимал.

Қазақстан - біздіңОтанымыз.Оның əр пұшпағы табиғатымен, ауарайымен қоса Алланың берген сыйы. Отанның жаман əлде жақсы жеріболмайды. Отанды бар болмысымен, ата-бабаларымыз бізге қалдырыпкеткенбағзықалпыменсүйеміз...

БүгінгікүніастаналықтарменелордақонақтарынАстананыңжаңасəулет келбетінің сəн-салтанаты жəне даланың табиғат байлығы қаттықайранқалдырады.

Расындада,Ақмолаоблысыныңөсімдіктерменжануарлардүниесіалуан əрі ала- құла.Облыс аумағындажазықжерлерде, тауларда, сулардасүтқоректінің 55 түрі, құстың 80 түріжəне балықтың 30 түрімекендейді."Қызылкітапқа”кіргенсиреккездесетінжануарлардыңдатүрлеріөтекөп.

Арқарлар, ителгілер, бүркіттер, дуадақтар, ақ бас тырналар, далақырандары, бұйра бірқазандар, безгелдектер жəне алдында айтып кеткенқоқиқаздар-бүкілосыжан-жануарОрталықҚазақстанөңірінмекендейді.СиреккездесетінжəнежойылыпбаражатқанжануартүрлерінқорғауүшінҚорғалжынмемлекеттікқорығыжəнебасқадамамандандырылғанарнайықорықтарқұрылған.

Бұдан басқа, облыста өсімдіктер дүниесінің 66 түрі өседі, оныңжасылекпелікалқабы4391,6гектардыалыпжатыр.

АумағынаҚазақстан Республикасыныңжаңа елордасы орналасқанАқмолаоблысыныңтабиғиəлеуеті -Астананыңбарлықуақыттақолайлыэкологиялық ортада болатындығының кепілі. Мұндай ортаның өзін-өзіқалпына келтіріп отыру қарым-қабілеті орасан зор. Астана мен оныңтөңірегі Ақмола облысының құрамдас бөлігі ретінде табиғаттыңбиологиялықтегеуріндікүшініңқуаттытартылысөрісіндежатыр.Олөрісэкологиялық тазалықты қалпына келтіруге ықпалды астанаға іргелесаймақтарға шоғырланған. Əңгіме іс жүзінде Астананы барлық жағынан

71

қоршап тұрған табиғат жүйелері туралы болып отыр. Ол Есілдегі жаңаелорданың “экологиялық қарауылы” міндетін өз мойнына алып, оныңэкосферасынсыртынанда,ішінендеқалпынакелтіріпотырады.

Бұл“қарауылдар”–баршағабелгіліБурабайжəнекөкайдын,жасылжелектіҚорғалжынқорығы...

Байтақ даланың қақ ортасындағы көкорайдай көркем Бурабайдыңкөзжауыналарғажаптабиғаты,саналуанкейіптегіжасылормандарыментау-тастарыталайаңыз-жырдыңарқауыболған.

Расында да, табиғаттың құдіретіне таң-тамаша қалдыратын əйгілібишіқайыңдарнебіраңыздытудырмайма?Жартастарының сан алуан мүсіндері мен ала-құла кейіптері осы жердіңсиқырлы жаратылысы туралы ойға жетелемей ме? Суы тапшы осынауөлкедемаржандайшашырапжатқанүлкенді-кішіліайнакөлдертабиғаттыңғажап құбылысының кездейсоқ еместігі туралы аңыз бейнелерді алғатартпайма?

ЕгерАлматыҚазақстанныңеңкөріктіқаласыекендігідаусызболса,БурабайжеріОрталықАзиядағыеңсұлуқорықаймағыекендігіешқандайкүмəн тудырмайды. Оны даланың “інжу-маржаны”, “ҚазақстанныңШвейцариясы”депбекератамайды.

Бурабай, Кіші жəне ҮлкенШабақты,Шортан көлдерінің, басқа дакөлдердің көгілдір айдындарының арасында алаңқайлар, сыңсығанкөктеректер, бұталар мен ақ қайыңдар тоғайлары алма-кезек керіліпжатады.Оларкөлдердіңдəлжағалауынанкөтеріліпшығып,бастарынабұлтқонғанбиікжартастарғақарайжоғарыөрмелепкетеді.Шынындадабұл-əр кезеңде көшпелі халыққа құтты қоныс, өсіп-өнген өңір болып келген,қиялғақанатбітіріп,талайаңызбенертегігеарқауболғанаймаққой.Осы ғажап жер, оның бай экологиялық ресурсы, аса қуатты қалпынакелтіру əлеуеті Бурабайдың даңқын асыра беретініне кəміл сенімдімін.Көзін тауып ұйымдастыра білсе, Есілдегі астананың тұрғындары менелордаға ағылған қонақтар бос уақыттарын демалыспен жəне мəдени-сауықтыруменөткізетіннағызөркениеттіорыннақосыараболады.ОсыорайдабүкілБурабайаумағынжəнеЗерендіормандарыменкөлдерінмемлекеттіңқорғауындағыұлттықпаркдепжарияладым.

Астанаданшығысқақарайталайəн-жырдыңарқауыболғанатақтыЕрейментау,оданəріБаянауылтауларыкетеді.

Қазақтың ұсақ шоқылы ұлан-ғайыр аймағында жатқан бұл тауларсоншамабиік те емес, дегенменолардың арасындаАққұм секілді биіктігі1100метрге дейінжететіншыңдар да кездеседі. Біздің ауыз əдебиетімізде

72

тау аттары затына сай келеді.Мысалы,Күншалғанға күн нұрымейліншетөгіліп тұрса, Қойтас, шынында да, жайылып жатқан қойларға ұқсас.Жібектей төгілген жолдан аумай қалған Айғыртал шоқысы қандай əсем.Алайдабұлөлке текқана тілсіз тастарыменғанаемес, асабайжануарлардүниесімен де əйгілі. Бұл маңды арқар, қасқыр, түлкі, қоянның түр-түрі,борсық, күзен, ақкіс, ондатра, аққу, тырнабүркітжəне т.б. аңмен құстармекендейді.

Ал Баянауылды ешқандай əсерлеусіз-ақ əлемдегі ең көріктіөңірлердің бірі дей аламыз. Оны адам палеолит дəуірінен бері мекендепкеледі.Қазақтыңежелгіжыры“ҚозыКөрлеш-Баянсұлудың"мазмұнындаосы өлкемен тікелей байланысты оқиғалар кездеседі. Баянауыл тауыныңбөктерін көмкеріп жатқан қарағай ормандарын көптеген шатқалдар менмөлдір сулы өзендер жарып өтеді. Бұл жерде сүтқоректілердің - 40,құстардың70түрімекендейді.Астанаданбатысқақарайкөлдершалқығанөңірдедалатабиғатыныңтағыбір кереметі - Қорғалжын қорығы жатыр. Бұл табиғат кешені Теңізойпатының оңтүстігінде, одан əрі Қазақтың ұсақ шоқылары ұласады.Қорықтыңжүрегі-өзаражалғасқанТеңізжəнеҚорғалжынкөлдержүйесі.ОларжертүзілімініңэоцендəуіріндеқазіргіОрталықҚазақстандыбіркездетұтасжауыпжатқантеңіздіңжұрнақтарыболыпкеледі.

Қорғалжын қорығындағы көлдер планетаның биосферасындастратегиялыққызметатқарадыдеугеболады.ОларжылсайынАфрикаға,ОңтүстікАзияғасапарғааттанып,СібіргежəнеЕуразияның еуропалық бөлігіне кері қайтып келетін миллиондағанқұстардыңқоныпөтерайдыны.

Теңізкөлініңаумағы159000гектардықұрайды,бұлЖеневакөлінен2есеартық.Суыныңминералдануыəлемдікмұхиттыңтұздылығынан5-6есежоғары.Көлдеқұстарұясалатын70-кежуықүлкенді-кішіліаралбар.ҚорғалжынкөліТеңізкөлінемүлдемұқсамайды.Оныңалыпсуайдынынқамыспенқоғаараласаөскенқопабасқан.

Осытамашақорықтаөсімдіктердүниесінің350-дейтүріөседі,оның90пайызышөптер.

Бұл қорық құстардың ұшып өтетін жəне ұя салатын, молшоғырланғанжеріретіндеҚазақстаннантысқарыжақтарғадажақсымəлім.Күз бен көктемде осы өңір арқылы миллионнан астам суда жүзетін құсұшып өтеді. Қорғалжын су айдындарынан құстардың 300-ге жуық түрінбақылауғаболады, солардың32-сі “Қызылкітапқа"енгізілген.Осыретте,суда жүзетін құстарды қорғау жөніндегі конвенцияға сай Қорғалжын

73

табиғат кешені “А" санаты бойынша халықаралық маңызы бар сулы-батпақтыжерлертізімінеенгізілген.

Бірақ “бір қарын майды бір құмалақ шірітер" деген емес пе.Табиғаттың аты табиғат, ол көбінесе адамның араласқанын қаламайды,оны өзінен алшақтатуға тырысады. Осы теке тіресте ол адам ментабиғаттың үйлесімді бірлігін жəне адамның тұрмысын бұзатынуландырушыкүштііскеқосады.

ƏңгімеАстананыңатақтымасаларытуралыболыпотыр.Елордадакез келген оқиға жаһандық ауқым деңгейіне жетеді. Ал егер əңгімежайсыздықтар немесе проблемалар туралы бола қалса, онда ғаламдықсипаталады.СөздіңтурамағынасындаАстанадамасамəселесітүймедейдітүйедей еткенмен бірдей болды. Ашығын айтсақ, бұқаралық ақпаратқұралдарыныңбетіндегімаса табиғаттыңөзіндегіден əрменкөбейіпкетті.Шынтуайтында, Астанадағы маса өзен жағасында орналасқан басқақалалардағыданкөпемеседі.

Вашингтонның батпақты жерде салынғанын еске түсірейік. Бірзамандаондамасатүгіл,көшелердежəндіктерқаптапөріпжүрген.Куала-Лумпурбатпақтыжердегендібілдіреді.Мұндаймысалдаржетіп-артылады.ОлардыңқасындаАстананыжұмақтатұрдеугеболады.

Дегенмен астаналықтар өмірінде маса мəселесінің белең алғанысоншалық,тіптіменөткізетінкеңестердіңбіріндеөзектіəңгімеқозғалды.Қоғамдықпікірдіңатықоғамдықпікір,шүғылтүрде“масағақарсышайқасжоспарыжасалды.

Қаладағы жəне оның маңындағы, негізінен, Есіл жағалауындағықамыстардықұрту-бастышараболыпбелгіленді.Қаланыңішіндегібарлықашық алаңдарға көк шөп тұқымын себу, сөйтіп жаппай көгалдандыруғакірісуұйғарылды.Есілдіңжағалауына асфальт төселініп, қаламаңындағықамыстаршауыптасталды.

Осылай біз баспасөзге, қоғамдық пікірге жəне астаналықтардыңкөпшілігінемасамəселесінұмыттырдық.

Немесе басқа бір биогендік проблема - қауырт өсіп бара жатқанАстананың пайдаланылған суды ағызу мəселесін алайық. Қолда барқуаттар Целиноградтың қажеттілігін өтеуге есептелген. Бірақ 200 000халқы бар Целиноград бір кездегі провинциялық қаладан Қазақстанныңжарты миллионнан астам тұрғыны бар астанасына айналып шыға келді.Тиісінше, тазарту қондырғылары қақалып-шашалып, үлкен əбігерге түсті.1964 жылы жоспарланып, 1970 жылы іске қосылған негізгі су жинаушыТалдыкөлге сарқынды судың мұндай мөлшері сыймай, ернеуінен асып,

74

сыртқа шығып кетті. Оның үстіне, өскелең қаланың мүддесі осы сужинаушының өзін жойып, Талдыкөлдің түбіндегі қалдық тұнбалардықұрғатудыталапетеді.Мəселені шешу үшін барлық сарқынды су қоймаларын қайта жабдықтаужəнеолардыңтəуліктікорташаөнімділігінтымболмағанда136000текшеметргежеткізуқажетеді.

Бұл орайда бұрынжұмыс істеген инженерлік құрылыстарды қайтажабдықтау,олардыбірмезгілдеқатарпайдаланужəнемаусымдықреттеугеарналған сарқынды суды жинаушы Қарабидайықты пайдалану нұсқасыұсынылып,қабылданды.

Нəтижесінде Талдыкөл қоймасына сарқынды су құю тоқтатылды.Астанадан жіберілген сарқынды судың тазалану деңгейі балық өсіругежарамды судың құрамы нормативтеріне дейін жеткізіледі, су қоймасытабанындағыбатпаққайтаөңделеді.Талдыкөлдіңболашақтағдырынакелсек,бағдарламатолықорындалғаннанкейін ол жерге теректердің өнеркəсіптік плантациялары отырғызылады.Талдыкөлтанабындажасылорманжайқалатынболады.

Елорданың сарқынды суы проблемасы жəне Астананың Солжағалауындағы бұрынғы су жинаушы Талдыкөлдің орнында тағы біртабиғаттықалпынакелтіруаймағынжасауосылайшаорайлышешіледі.Астананысуменжабдықтаумəселесідедəлосылайұтымдышешілмек.Бұлісте бізгежапондықтар көмекбереді. 2002жылыҚазақстанменЖапонияарасында “Астана қаласын сумен жабдықтау жəне су тарту" жобасыбойынша келісімге қол қойылған болатын. Келісім шартына сай жапонжағы осыжобаны іске асыру үшін 21, 361миллиард иен (161,7миллиондоллар) береді. Жоба аясында сорап-сүзгісі бар жаңа су тартушы салу,жұмыс істеп турған стансаны қайта құру, сондай-ақ астанада жаңа сутаратқыштықосу,тозғанқұбырлардыауыстыружəнетыңколлекторлардыіске қосу арқылы жаңа су тарату құбырлары жүйесін жетілдіружоспарлануда.

Қазірқаланыңнегізгісукөзі-Астана(бұрынғыВячеслав),Сергеевжəне Петропавл су қоймалары болып отыр. Су тартудың жаңа жүйесіҚазақстан астанасының барлық ауданын сумен қамтамасыз ету мəселесіноңтайлы шешуге мүмкіндік беретініне күмəн жоқ. айдындары ретіндеАстананыңжəнеоныңтөңірегініңтабиғиқалпынакелтіруəлеуетіжүйесінекіреді.

Ақмола облысының табиғи қалпына келтіру əлеуеті таразы басынАқмоланыңпайдасынабасқансалмақтыфакторлардыңбіріболды.Расында

75

да, табиғаттың осындай қолдауынсыз, өсімдіктер мен жануарлардүниесінің бай қорынсыз, өлкеніңҚорғалжын, БурабайжəнеЕрейментаусияқты “інжу-маржандарынсыз” Қазақстанның жүрегі ретінде Астанақаласыныңелордалықинфрақұрылымыныңтолыққандылығытуралыайтуқиын болар еді. Өйткені астана өзінде барымен ғана емес, өзін қоршаптұрғандармендееңселі.

АРҚАДАТУҒАНАЛЫП...

Кеңес Одағының халық шаруашылығы кешенін қалпына келтіру

жөніндегі соғыстан кейінгі бағдарламасы егіншілікте жəне ауылшаруашылығындапайдалануғаболатынжаңажерлердіигерудікөздеді.

Түптің түбінде, тыңжəне тыңайғанжерлердіигерубағдарламасынжүзегеасыруүшінқолайлыжернақОрталықҚазақстанныңжазықалабыболғаныдатаңдандырмайды.Содантыңжəнетыңайғанжерлердіигерудіңəуелбасынан-ақболашақТыңорталығыретіндеАқмолаодақтықмаңызыбарқалағаайналыпшығакелді.Тыңөлкесінигеругекелгенмыңдағанадамалғашқықадамдарыносыжерденбастады.

КОКП Орталық Комитетінің жоспары бойынша Ақмола 100 000халқыбаріріқаларетінде1960жылыҚазақстанныңорталығындағыжəнесолтүстігіндегіөңдеугежəнеегінегугежарамдыбарлықжерлердіқамтыпарнайықұрылғанТыңөлкесініңорталығыболуғатиіседі.

КелесіжылыТыңныңбейресмиастанасыболыпкелгенАқмолабұлмəртебені ресми иеленді: 1961 жылы Ақмола облысының орталығыАқмолақаласыЦелиноградболыпөзгертілді.

Біз, əрине, тың жерлерді игерудің жер эрозиясын туғызып,тоздырып жіберген, қазақтың дəстүрлі мал шаруашылығын құлдыратуғасоқтырған жағымсыз салдарын əрдайым есімізден шығармаймыз. Алайдаең алдымен, Қазақстанға шын көңілден игілік тілеген жəне өздерініңқажырлыеңбектеріменэкономикамыздыңдамуынаүлесқосқанадамдардыұмытпаукерекдепесептеймінжəнеменікөпшіліктүсінедідепойлаймын.

Тың жəне тыңайған жерлерді игерудің 24 жылы ішінде Қазақстан27,2миллиардкеңессомына250миллионтоннаастықсатаалды.БұлреттеҚазақстанбюджетініңшынмəніндеалтындəнненалатынтазапайдасы6,1миллиардсомболды.

Ал қала инфрақұрылымы қалай дамыды? Ақмола Целиноградқаайналып қана қоймай, 200 000 халқы бар айтарлықтай үлкен қаладеңгейіне жетті. Қазақстан Республикасының картасында ондаған жаңаелдімекендердүниегекелді.

76

Тəуелсіздікалғаннанкейін,1992жылықалағатарихиАқмолаатауықайтарылыпберілді.Бесжылөткенсоң,яғни1997жылғы10желтоқсандабұрынғы тыңның астанасыАқмола қаласы күлліҚазақстанның елордасыболыпресмижарияланды.

Бірақ Ақмола атауы ұзақ тұрмады, 1998 жылы Ақмола Астанаболыпқайтааталды.ОсыатауменҚазақстанелордасыжаңамыңжылдыққаенді.Қазақстанның бүгінгі елордасы Астана - Қазақстанның халық саныбойынша екінші, ал даму қарқыны бойынша бірінші орындағы қаласы.Астана бүгінгі күні республиканың əкімшілік орталығы болса, ал ертеңреспубликаныңмəдени,ғылымижəнеөнеркəсіпорталығынадаайналады.Астана бұған табанды да жүйелі түрде бет алып келе жатыр. Елордаинфрақұрылымының бірте-бірте дамуы Астананың келбетін Азияның еңəсемəріосызаманғыелордаларыныңбіріретіндетүпкіліктібекітетүседі.Осышынмəніндежоғарымақсатқажетудіңбастышарты-жүйелітұрғыдажұмысістеу.ТекҚазақстанастанасыныңғанаемес,республиканыңбасқада қалаларының келбетін қалыптастыруда жүйелілік керек. Өйткеніастананың жəне қаланың инфрақұрылымының үйлесімді дамуы барлықуақыттақалатіршілігініңбаршақырынескеріпотырудыталапетеді.Қаласоншалықты күрделі де көп құрамды ағза, оны басқару – қалажүйелерітамырынқолдаұстаудыңтұтасбірғылымындамытуменпарапар.

Бізде, Қазақстанда, біраздан бері қала тіршілігінің барлық мүмкінболатынпроблемаларынзерделеугеарналғанмамандандырылғанқұрылымқұрутуралымəселеталқыланыпкележатқаныбекеремес.

Мұндай құрылым Қаланы дамыту институты деген шартты атауалды.

Бұл Институт өз қызметінде екі бағытты ұстанатын болады.Біріншісі - қала шаруашылығын, құрылысты, инфрақұрылымды,коммуникацияны қоса алғанда, қала өмірінің «материалдық-техникалық»бөлігін, екіншісі - білімді, ғылымды, мəдениетті, спортты жəне т.б. қосаалғанда“гуманитарлық"бөлігінзерттеу.

Қаланы дамыту институтының міндеті жетіп-артылады, қызметауқымына: қала өмірінің барлық саласының мониторингі, сараптама,болжам, талдау жəне бағалау мəселелері кіреді. Бірақ Институттың еңбасты міндеті – қаланың дамуын, соның ішінде астаналық дамумодельдерінсынапбайқауболады.

Осындай қаланы дамыту институты Астанада құрылады. Олқаланың тіршілік ортасының, əсіресе Қазақстан Республикасының

77

елордасыАстанақаласыныңүйлесімдідетиімдіөркендеуініңөтемаңыздыбуынынаайналарыкүмəнсіз...

ЕЛҚОНДЫРДЫҚЕСІЛГЕ...

Сонымен 1994 жыл келді. Бір кездегі алып мемлекет бөлшектеніп

ыдырапкетті...Еласабіралмағайыпжағдайдыбастанкешіріпжатты.Төтенше жағдай əдеттегі тəсілдермен шешіле алмайтын еді.Реформалардың созылып, əрі саяси, экономикалық, əлеуметтік жəнегеосаяси сипаттағы проблемалардың шиеленісіп кету қаупі төніп тұрғанболатын. Елде қалыптасқан ахуалға мейлінше тиімді əрі парапар ықпалететін басқашаралармен іс-қимылдаржəне содан туындайтын тосын əрітыңшешімқажетболды.

Баяғы бір уақытта, Қазақстан Компартиясы Орталық КомитетініңБірінші хатшысы кезімде менің қолыма академик Қаныш Сəтбаевтыңбаянхатының түскені бар. Ол анау-мынау мəселені емес, Қазақ КСР-ныңастанасын Қазақстанның географиялық орталығы Қарағандыға неЦелиноградқа көшіруді ұсыныпты.Ардақты ғалым, ардагер қайраткер өздəлелдерінің бірі ретінде осындай байтақ республиканың астанасы елдіңəлдебір шеткері түкпірінде болмауы тиістігін келтірген. Оның үстінеарадағы қарым- қатынас сол уақытта нашарлап тұрған Қытай ХалықРеспубликасыменшекарадатыміргеде.Есімде қалғаны: осы елеулі мəні бар баянхат Мəскеуге жіберілген екен.Мұндай мəселелер Мəскеусіз шешілмек түгілі, қолға да алынбайтын едіғой.

Мəскеу:«Басқаістейтіністеріңжоқпа?»-деп,келтекесіпті.Осыменастананы көшіру туралы мəселе жабылған. Бұл Хрущевке дейін болғаноқиға.

Осығанорайласмезгілдіңбіріндеқолымабіртыңардагерініңкітабытүсті. Онда ол Хрущевтің Қазақстан астанасын Целиноградқа көшірмекойыболғанынайтқанекен.

Егер Хрущев 1964 жылы “ұшып кетпегенде", оның ойға алғанынжүзегеасыруымүмкінекендігінешүбəжоқ.

Қуатты мемлекеттегі бірінші адамның ниеті қаншалықты байыптыболғанынкімбіліпті,бірақХрущевсырткөзгеқарапайымəрімылжыңдаукөрінгенімен, сөзін аяқ асты еткізбейтін. Бұл тұрғыда ол табанды болғанжəнеістікөпкешеуілдетебермеген.

Дегенмен, астананы көшіруге бағытталған алғашқы ұйымдықшаралар жəне нақты қадамдар бəрібір жасалған. Білуімше, Тың өлкесін

78

басқарған ресми адамдар осы мəселеменМəскеуге бірнеше мəрте барған.Олар Қазақстанның болашақ астанасы Целиноградқа, Съездер сарайынаұқсас, өзінің ірі Мəдениет сарайы керектігін алға тартқан. Мəскеу бұғанақшаберген.ОсылайкүнібұрыналдарынабарғаннанкейінМəскеуЖастарсарайын, өлкелік комитет үйін, қонақ үйді, шағын аудандарда тұрғынүйлерсалуғада ақшабөледі.Энергияменжəнесуменжабдықтаубіршамашешілген,Тыңтеміржолықұрылған.Яғниосыныңбəрі, ертеме,кешпебастапқыда ойластырылғандай, астаналық объектілерге айналуға тиіс еді.Осылайша, Хрущев биліктен тайдырылғанға дейін Целиноград ақырын,елеусіз ғана, болашақта текТыңөлкесінің ғана емес, бүкілҚазақстанныңастанасыболуғадайындалабастады.

Бұлжоспардың бəріжалпы алғандамен үшін, əрине, соншалықтыжаңалықтаемеседі.Хрущевтіңосындайниетіболғанытуралыбұрындаестігенмін.

Əйтседе,Қазақстантəуелсіздігініңалғашқықадамдарыкезіндебұлжайттармағанойсалды.

Астананы көшіру идеясы мені бірте-бірте қатты баурап алды.Мемлекетіміздіңбасынатүсіптұрғанпроблемалардыойелегіндесараптау,оныңбүгініменболашағытуралытолғанукезеңдеріндеəлгіойғажиі-жиіберілетінболдым.

Меніңайтыпөткенімдей,билеушіэлитаныңжəнезиялықауымныңқасаң консерватизмі, Қаныш Сəтбаевтың беделі, Хрущевтің ой-ниеті,геосаяси ақиқаттар жəне басқа да көптеген мəн-жайлар астананы көшірумəселесінде ойға алған істі жүзеге асыруға алып келді. 1993 жылдыңбасынанбастапменосыныбасшылыққаалдым.Тура сол кезеңдерде мен облыстарға жиі шығып, өңірлердің тіршілігінбақылапжүрдім.

79

Адамдардан, жергілікті басшылардан жəне шаруашылықмамандарынан өздерін астанамыз Алматыдан қаншалықты қашық əріоқшау сезінетіндіктерін сөз арасында жиі елеусіз ғана сұрап қоятынмын.Олардыңөміріндеастана,елордадаорналасқанҮкіметемес,нақастананыңөзіқаншалықтыорыналады.Міне,осысияқтысұрақтардықойыпжүрдім.Содан кейін мен мемлекет өміріндегі астананың рөлі туралы, оныңорналасқан жерінің маңыздылығы жəне жалпы астананы орналастыруғаарналған қолайлы немесе көкейден шығар орын қандай өлшемдерментаңдап алатындығы туралы айқын да анық түсінік беретін талдау жəнешолу сипатындағы қүжаттарды да елеусіз дайындата бастадым. Түрліадамдардыңастананыкөшіружөніндегіойларынжəнекөшірукезіндененібасшылыққаалғандарынақанығаберугеұмтылдым.

Кезіндетуысқанреспубликалардыңарасындағысолтұстағыүрейліжағдаятпенахуалкөшірутаразысынатағыбіртасболыптүсті.

Иə,КеңесОдағының ішіндегі көпшекара өз заманында тым еркінтұспалмен белгілене салынған екен. Бұл жайт егемендік шеруінен кейініле-шала кейбір парасатқа бойлай қоймаған əрі жауапсыздау адамдардыңбар шекараны қайта қарау қажеттігі туралы тіл безеуіне апарыпұрындырды.Əрине,өзпайдасынғанакүйттегенкөзқарастан.МеніəсіресеАлександр Солженицынның «Ресейді қалай жайластырамыз?» (Как намобустроитьРоссию?»)дегенмақаласықаттыалаңдатты.

ЖазушыныңРесейдікөгертпекшынниетінтүсінугеболады.БірақбұлжердеҚазақстанныңқоныстебумəселесініңқандайқатысыбар?Солженицынның күлкі тудыратын көзқарасына қарағанда қазақтардыңежелгі жері қазіргі Қазақстанның оңтүстік облыстарын ғана қамтитын,оңтүстіктен орталық өңірге дейін созылып жатқан иін екен. Осындайқиялмен қанаттас пиғылнегізіндеАлександрСолженицынҚазақстанныңсолтүстік аумағын Ресейге қосып алуды ұсынды. Сонымен қатар олРесейге Украинаны, Беларуссияны Ресеймен славяндық негізде біріктіресалмақ болды, Қырымды нағыз орыс жері деп бөсті.Мұның бəрі, сайыпкелгенде, жаңа тəуелсіз мемлекеттер арасындағы аумақтық тұтастыққанұқсан келтіріп, елеулі зардаптарға соқтыратыны, түп негізі соғыс өртінтұтатуғашақыруекендігісірəонытолғандырақоймағансияқты.

Жириновскийдің де осы сықылды көкімелері жадымызда. Ол«РесейлікҚазақстанарқылыалшаңдайбасып,көктейөтіп,Үндімүхитынаетіктеріншаюды ұсынды.Мұның барлығыҚазақстанда орынды ашу-ыза,қатты қарсылық туғызды. Бұл арандатушылықтың бəрі қайдаапаратындығытүсініктішығардепойлаймын.

80

Расында да Кеңес Одағы келмеске кетті. Қазақтан өзге халықтыңкөпшілігі екіұдай күйге түсті: Алматы болса сонау түкпірде, ал Ресей,Мəскеу – міне, іргеде. Бетті қайда бұрған жөн? Бұрынғы Одақреспубликаларындағы орыс тілді халықтың сезіміне жəне сенімсіздігіненегешижүгіртіп, ықпал етпеске?Ал олардың ертеңгі күндеріне күмəндікөзқарасы көкейлерінде тұрды. Егер басқа республикаларда болғанэтникааралық қанды қақтығыстарды еске алсақ, бұл үндеулергегеосаясаттағы бет алды көку деп қарауға болмайтын. Олар шын мəніндеқатертөндіріптұрды.

Солженицынның бүкпесіз ой-пиғылы бойынша, Қазақстанныңсолтүстік облыстары осылайша Ресейді жайластыруға белсенді қатысуытиіседі.СолтүстікҚазақстанныңРесейдінесіменқұтқарыпқалатыныменүшінкүнібүгінгедейінжұмбақ.

Əйгілі жазушыға саясат пен география арасында нан мен майдыңарасындағыдайайырмабардепқалайтүсіндіріпжатарсың.

Нанменмайды,əрине,жағып,біргеқосыпжеугедеболады,бірақолардыңəрқайсысыөзбетімендеқоректітағам.Географиялық ұғым мен əлдебір аумақтың, жердің қай мемлекеткетиістілігіншатастыруүшінқаншалықты“аңқау"болукерек.

Айталық, Дунай өзені көп мемлекетті басып өтеді. Бірақ Дунайбойындағы əлдебір мемлекеттің өзеннің көп бөлігі нақ соның аумағыарқылы өтетіндігі негізінде бүкіл өзен маған тиесілі дегенін есту қайранқалдырар еді. Сондай-ақ Сібір де саяси да, философиялық та емес,географиялыққанаұғым.

ЕрмакСібірдіемес,тексоныменаттасСібірхандығынбасыпалды.Аумақтық тұрғыдан алғанда ол хандықтың Сібірге қатыстылығыҚазақстанныңЕуразияғақатыстылығындайғанаболатын.Алайдамұндайкөңіл ауанын ойдан кетіре де алмайсың, оған күліп қана қоя салмайсың.Өйткені,бұл–айтарлықтайастарлыəріқауіптікөзқарас.

Экономикалық қатынастар жүйесінде Қазақстан іс жүзінде екіге:өнеркəсіпті Солтүстік пен аграрлы Оңтүстікке бөлініп қалған. Осындайтарихисəйкессіздіктідеескермеугеболмайтынеді.

Қазақстанның негізгі өнеркəсіп қуаттары оның орталық жəнесолтүстікоблыстарынашоғырланған.Алайда1991жылғыоқиғаданкейіннегізінен өнеркəсіп секторында жұмыс істейтін орыс тілді халықтыңөздерініңтарихиОтандары-Ресейге,УкраинағажəнеБеларуссияғакөшуібасталды. Немістер де ағылып кете бастады. Германия ФедеративтікРеспубликасының үкіметі олар үшін арнайы тарихи Отанға оралу

81

бағдарламасынжасады.Республиканыңорталықжəнесолтүстікаудандарындақалыптасқан

демографиялық дағдарыс нəтижесінде өнеркəсіп қуаттарының тұралауыбасталды.Тиісінше,əлеуметтікпроблемалардашиеленісіпкетті.Бұл уақытта Қазақстанның оңтүстік облыстары халықтың тығызорналасуынантуындағанқиыншылықтардыбастанкешіпжатты.Жұмыссыздықбойыншареспубликадағыеңжоғарғыкөрсеткішосыөңірдееді.

Мұндай процестерКеңесОдағының бірыңғай халықшаруашылықкешені ыдырауының нəтижесінде пайда болған жалпы экономикалықдағдарыстұсындатіптенөршіпкетті.

Əрине астананы көшіру осы проблемалардың бəрін лайықтышешудіңбірден-бірамалыболаалмайтынеді.Бірақбасқабарлықмаңыздыда жеткілікті жағдаяттармен қоса алғанда, нақ осы астананы көшіру солпроблемалардың оң шешілуіне игі ықпал ететін. Атап айтқанда,демографиялық теңгерімді қалпына келтіру, еңбек күшінің орталықтағыжəне солтүстіктегі өнеркəсіпті аудандарға көшуін ынталандыру, осығандейінтұрыпқалғанөнеркəсіптікжəнеиндустриалдыққуаттардыңырғақтыжұмыс істеуінқалпынакелтіру,аграрлыҚазақстандыөнеркəсіптікнегізгекөшіру, қазақтарды оңтүстіктен солтүстіктің өнеркəсібі дамығанаудандарына көшіру мəселелерін шешуді астананы көшіруменұштастырдық.

Əрине Алматы халқының тығыздығы мен экологиялықпроблемаларыныңдаелеуліықпалыболды.Менолтуралыалдындаайтыпөттім.

Бірсөзбенқайырғанда,астананыАлматыданҚазақстанныңорталықоблыстарынакөшіруойыбіркүндетуақалғанжоқ.Қазақстанныңалдынаншыққанəрбірауқымдыдаелеуліпроблемаосыойғаитермелейберді.Бұлжерде, əрине, тым əсірелеп жіберудің де қажеті жоқ, бірақ нақ астананыкөшіру саяси, қоғамдық, əлеуметтік жəне геосаяси проблемалартығырығынаншығарып,біздібелгісіздікпенкеңестікмұраданалыстататынсаражоледі.

Мен осы ойға жиі-жиі келе бердім жəне барған сайын ойымныңдұрыстығынакөзжеткізетүстім...Астананы көшіру идеясына белді біржолата бекем буа тұрып, мен ортағабəрінсалатынымды,яғниөзімніңсаясимансабымды,тіпті,мүмкін,өмірімдібəйгегетігетінімдісөзжоқтүсіндім.Əрине,менөмірдіқиюмағынасындаемес, философиялық тұрғыда – ел президенті ретінде қоғам алдындағы

82

өзімніңөмірлікміндеттемелерімдіорындамаумағынасындаайтыптұрмын.Əйтседе,мұндайкөңілкүйімағанжиікелебермейтін.Қалайболғандада,мұның бəрін байыппен салмақтап, ойлану керек еді. Есебін жасамайболмайды. Қанша қаржы керек? Оларды қайдан аламыз? Биліктің бүкілтармағы бірден көшіп бара ма, əлде көші- қонды бірнешежылға созамызба? Ойдағыдай аяқтау үшін неден бастаған жөн? Ақырында астананықайдакөшіреміз,Ақмолағама,Қарағандығама,Көкшетауғама,Ақтөбегеменемесебасқажаққама?

Бірақбізболжаймыз,жағдайбилейді.Техникалықмəселелердішешубір басқа. Айталық, жаңа астананы таңдап алу үшін қажетті ондағанөлшемдібелгілеу.Мəселеніпринциптітұрғыдашешу-тіптенбасқажайт.Жалпыкөшірукерекпеөзі,əлдежоқпа?

Барлық түйін де осы принципке барып тірелетін. Үкімет,Парламент,кеңесшілерімменбірқатарсеріктерімастананыкөшірутуралыжоспарымдыалғашесіткенде,өре түрегелді.Көшкеніқалай?Бізонсыздареформалаудың, қайта құрудың аяқ алғысыз проблемалары менқиыншылықтарына,өтпелікезеңніңбасқадаауыртпалықтарынамалтығыпжатырмыз.Алендісолаздайастананыкөшірумəселесішықты.Саубасқасақина деген осы. Ең басты дəлел – қаржы-қаражаттың жоқтығы немеседəлірек айтқанда, оның бюджетте əлеуметтік проблемалар менсаңылаулардытығындауғажетерліктейғанатапшыболуы.

Қаржымəселесі,əрине,жаңаастананыңпайдасынақызмететпейтінайтарлықтайелеулідəлеледі.Бірақшешушіемес.

Егер біз бүгін осындай қуатты алға ұмтылыс үшін ақша таппасақ,онда барлық уақытта бірыңғай ақша іздеумен жүретінімізді, мұндайкөзқараспенқаржыныңбізгеешуақыттажетпейтінінсезіндім.

Сөйтіпбарлығынтаразылайкеле,менастанакөшедідегеншешімгебіржолатанықбекіндім!

Үкімет жəне Парламент мүшелері бастапқыда «аң-таң қалды»дегенімбекершілік.

Іс жүзінде менің астананы көшіру қажеттігі туралы алғаш сыртқашығарып айтқан ойым менің көзімше жымиыспен, ал менің сыртымнан,сірə, күлкімен қабылданды. Ең қызығы, менің босқа сөйлемейтіндігімдібілетіндіктен, олардың бəрі дерлік менің көшіру туралы ойымды тымсəтсіздеу,орынсыздауқалжыңдепқабылдады.

1993жылдыңсоңындаменөзімнің сөйлеген сөздерімніңбіріндеҚазақстанныңастанасынАлматыданбасқақалағакөшіруқажеттігітуралыайтып, аңысты байқадым. Сол кезде көпшілігі мені жаңылып кетті не

83

шамалышаршағанболардепойласакерек.ОсыжердеШарльдеГолльдің«жоғарыбилікадамдыжалғыздықпенмұңғабатырадыдегенсөзінеріксізеске түсіресің. Көмекшілерім, кеңесшілерім жəне серіктестерім жетерлік,бірақ шешімді қабылдайтын жəне оның салдары үшін жауап беретін бірөзіңғана.

Сол тұста ойыма Наполеонның: "Мен кеңесшілерімді тыңдағанкезде ғана жаңылыстым, бірақ шешімді өзім қабылдағанда қателескенемеспін" деген бір қанатты сөзі түскені бар. Бірақ ол басқа заман,басқарудың басқа мəнері еді. Біздің заманымызда да шешім қабылдау,əрине,өтекүрделі.

1994жылдың басында мен астананы көшіру туралы тағы даайттым. Бұл да сəтсіз əзіл ретінде қабылданды. Бəрі күлді де қойды,соныменұмытболды.

Сөйтіп 1994 жылдың шілдесіне қарай мен бұл мəселеде пісіп-жетілдім, астананыкөшіру туралыойдынақтыұсынысретіндеҚазақстанРеспубликасының Парламентіне шығару үшін қажетті саяси, əлеуметтікжəнегеосаясидəйектердіқорыттым.

1994жылғы6шілдедеПарламентсессиясыныңжалпыотырысындаастананы Алматыдан республиканың орталық өңірі Ақмолаға көшірудіңқажеттілігінқисындықжəнемəн-жайлықтұрғыданнегіздепсөзсөйлегенімəлікүнгеанықжадымда.

Залдаотырғандардыңзейіндіжүздерітымсалмақты.Мұнытүсінугеболады.Басшыларымыздыңалдындакүнсайынбүгіншешпесеболмайтынпроблемалар үйіліп тұрады. Ал дайын шешім жоқ! Алаңдамасқа амалыңқалмайды...

Мінбеге шығып, толқуымды басып, өз көзқарасымды негіздеугекірістім.Елорданыкөшірудітəуелсізмемлекетіміздіңеңжоғарымүдделеріталап ететіндігін айттым. Басқарудыңжаңажүйесі туралымəселе осығанкөпбайланыстыболмақ.

Елорда мүмкіндігінше елдің орталығында, барлық аймаққа бірдейқашықтықтаболуғатиіс.Кең-байтақҚазақстанүшінбұлжайттыңмаңызыайрықша.

Депутаттарға жаңа астананы таңдау 32 өлшем бойынша жүргенінтəптіштеп айтып бердім. Олардың ішінде əлеуметтік-экономикалықкөрсеткіштер, климат, ландшафт, сейсмикалық жағдаят, қоршаған орта,инженерлікжəне көліктік инфрақұрылымның болуы, əрі оны дамытудыңкелешегі, құрылыс кешені, еңбек ресурстары жəне басқа да өлшемдерболғанына тоқталдым. Елдің стратегиялық мүдделері де алыс болашаққа

84

арнапесептелді.Жалпыалғанда,астананыкөшірутуралыұсынылыпотырғантөтен

де тосын шешім тыңғылықты дайындалғандығын, мұнда үстірттік те,асығыстықтажоқекендігінжан-жақтыкөрсетугетырыстым.

Жаңа астананы таңдаудың барлық өлшемінің негізінде тəуелсізҚазақстанның əкімшілік жəне саяси орталығын Ақмола қаласынаорналастырунұсқасымейліншеоңтайлыболыпшыққанынатоқталдым.Өзсөзімде Қазақстанның астанасы болуға лайық үміткер ретінде Ақмолақаласыныңмынадайəлеуеттікартықшылықтарынайрықшаатапкөрсеттім:біріншіден, қала Қазақстанның орталығында дерлік тұр жəне барлықөңірден бірдей қашықтықта, бұл – басқару міндеттерін шешу, нарықтықинфрақұрылымдыдамытуміндеттерікөзқарасытұрғысынанэкономикалықтиімді;екіншіден, қаланың жағдайы, оның аумағы сəулет-құрылыс міндеттеріникемді шешуге, елдің басқа өңірлеріне қарағанда əлдеқайда тиімдіэкономикалық жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді, бұған ісжүзіндекөзжеткіздік;үшіншіден, қала тіршілігін қамтамасыз етудің қолда бар жүйелерін қайтақұрупəлендейшығындыжəнекүрделіболмайды;төртіншіден, қалыптасқан көлік-коммуникация инфрақұрылымының оданəрідамукелешегіжақсы.

Тағыдамұндақалыптыэкологиялықжағдайбаржəнебіздіңортақкүш-жігерімізбенолоданəрісақталаберетінболады.

Əдеттен тыс тып-тыныш жағдайда, мүлгіген тыныштықта депайтуғаболады,ЖоғарғыКеңестің еңселі залынменің тосынсөзімкернепкетті:«...Алматықазірдіңөзіндетəуелсізмемлекеттіңастанасыталаптарынажауап бере алмайды. Халқының саны бір жарым миллионға жақындапқалған оның келешегі үйлесімді де кең кеңістікке орналастыру жағынаншектеуліболыпотыр.Мұндақұрылыстардыңтығыздығыжоғарыжəнебосалаңдарғасығылысыпқалған.Қажеттілікболатұра,оныкеңейтержержоқ.... Менің тапсырмам бойынша мемлекеттің жаңа астанасын оңтайлыорналастырар жерді анықтау үшін тыңғылықты зерттеу жүргізілді. 32өлшем бойынша жасалған талдау барлық нұсқаның ішінде Ақмолабарыншаартықшылыққаиеекендігінкөрсетті».

Мемлекеттің бірінші басшысының сөзін əсіресе біздің бірауызданжəне қызу қолдауға үйренген қоғамдық діліміз жағдайында залдың біржағындағылардың сирек қол шапалақтаумен, ал залдың екінші бөлігінде

85

сілтідей тыныштықпен қабылдауы өте сирек кездеседі. Жалпықабылданғанұғымдарданшығыпкететін,күнделіктітақырыптарменқам-қарекеттерсыртқалатынбірдеңеайтудегеносындай-ақболар.Міне,сондайсəттуды.Бұл жерде салыстыру қаншалықты орынды болатындығын қайдам, бірақзалдыңыңғайыГогольдің“мылқаукөрінісін"ескесалды:үрей,таңырқау,нағыз аңыру сөздерден емес, жүздерден көрініп тұрды. Бірақ бұл жердетүп-түгел күтпегендік əсері болды деу жарамас. Дегенмен мен баяндамажасаралдындаосындаймəлімдемедайындалыпжатырекендегенақпаратдепутаттардыңарасына тарапкетіпті.Мемлекеттік қызметшілер талқылайбастаған.Бірақсыбысбірбасқа,Президенттіңөзаузынанестудіңжөнібірбасқа. Үйренген жерді, үйді қалдырып, бөтен қалаға кету мүмкіндігіболжамғанаемес,бұданбылайғыжердеақиқатқаайналғалытұр.

Бірсөзбенайтқанда,көшірутуралышешімгедуқолсоғуболмады.Мен өз сөзімді туған күніме орайластырып, мəселенің осындай төтенқойылысына түсіністікпен қарар деген есеп жасағанмын. Бірақ осысөзімненкейін,ешкімдеменіңтуғанкүнімтуралыестерінеалғанжоқжəнеөзсөздеріндеменіңдұрыс-бұрыстығымдыескеріптежатпады...Мен Алматының үйреншікті мəртебесін қиғысы келмей тұрған шынкөңілін,əрине,ұқтым.

МенмемлекеттікқызметшілердіңүйреншіктіжағдайданжəнежайлыАлматыдан қыстыгүні боран ұйтқитын,жаздашаңборайтынқайдағыбіржапандалаға,желдіңөтінекөшугеқұлықсызшынкөңілдерінтүсіндім.

Бірақбарлықтартыстыжағдайданкейіндепутаттармемлекеттікістедаурықпағажəнешеткеріқалағакөшумəселесіндежекебастыңмүддесінеорынжоқекендігінкөрсетіп,мемлекеттікқайраткерліктерінтанытты.Жоғарғы Кеңестің: «Қазақстан Республикасының президентіН.Ə.НазарбаевтыңмемлекетастанасынАқмолақаласынаауыстырутуралыұсынысынакелісімберілсін...»-депқабылдағаншешімізалдажарияланды.

Сөйтіпайтулыоқиғажүзегеасты.1996жылы6шілдедеҚазақстанРеспубликасыныңҮкіметі“ҚазақстанРеспубликасыныңастанасынкөшірутуралы"тарихиқаулықабылдады.Біржылданкейін,яғни1997жылғы20қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің «Ақмола қаласынҚазақстанРеспубликасыныңастанасыдепжариялаутуралы»асамаңыздыЖарлығы қабылданды. Ол бүкіл мемлекетіміздің дамуының алғашқықозғаушысыжəнесерпінберушісіболды.

Шынын айтқанда, астананы көшіру туралы шешім Парламенттеосылайт жеңіл өтіп кетеді деп күткен жоқ едім. Меніңше, көптеген

86

депутаттың бұл ойға құптай қараған себебі, олар іс жүзінде бұл көшайтарлықтай ұзақ уақытқа созылады деп ойлады білем. Олар іштеріненастана Алатаудың етегінен өзінің ақырғы стансасы Ақмолаға 25 жылданкейін,мүмкін30жылданкейінқозғалардеппайымдасакерек.

Бізендібұлүміттіңақталмағанынбілеміз,бірақмұндайшешімдікеріқайтарыпалаалмайсың.

Ең қызығы, астананы көшіру қауырт қарқынмен жүргізілді. Менəуелде басты шаруа Президент Əкімшілігін, Парламентті жəне Үкіметтіапару деп ойлағанмын. Министрліктерге, ведомстволарға, соторгандарына, басқа да үкіметтік жəне мемлекеттік құрылымдарға келсек,олардың көшу уақыты əлі алда, тап қазір емес, шамамен 2000 жылдыңмаңындадеппайымдадым.

Кейін таңырқай байқағаным, бəрі де жаңа астанаға көшуге пейілбілдіріп,белсенділікбілдіребастады.Ақмоладанөзбеттеріншеғимараттартауып, оларды жөндеп, өз құрылымдарын жылжытуға кірісті. Бұлпроцестіңқызудақарқындысипаталғанысондай,менендіолардытоқтатаалмадым.Шынынайтқанда,қарсыболғанымдажоқ.

Оның үстіне, осындай сəттерде көптеген басшының ықтималұйымдастырушылыққабілетіанықталады.

Сонымен парламенттік шешім қабылданды. Ал кез келген шешіморындалудыталапетеді.Сөйтіпастананы,соларқылыкүлліелдіорнынанқозғап жіберу үшін 1994 жылдың өне бойына қаржы-қаражат іздеуменболдым.

Сонан соң құрметті депутаттарымызға қайтадан жүгініп,Қазақстанда тұрғын үй құрылысын дамытуға тұтас 50 миллион долларбөлдіреалдым.Алғаозыпайтакетейін,ҚазақстанРеспубликасыныңжаңаастанасындағы9-шағынауданнақосыақшағасалынды.

1995жылы біз Ақмоланы жайластыруды, жаңа əкімшілікғимараттар жəне мемлекеттік қызметшілер үшін тұрғын үйлер салудықаржылай қамтамасыз ету мақсатында “Жаңа астана” арнайы қорынқұрдық.Оғанмемлекеттікменшіктіжекешелендіруденалынатынақшаныңбелгілібірбөлігіқұйылыпотырды.

Бұданбасқа,елорданыжайластыруүшінАстанақаласындаарнайыэкономикалық аймақ құру туралы мəселе алдан шықты. Ақмоланың солкездегі əкімі Аманжол Бөлекбаевтың менімен кездескен кезінде осымəселеніқойғаныесімде.Расындада,Бөлекбаевтыңуəждерісондайсенімдіеді жəне мұндай қадамсыз жаңа астананың қаржы-экономикалықпроблемаларыншешумүмкінеместігінкөрсетіптұрды.

87

Сөйтіп ойға алдық та, іске асырдық. 1996 жылы меніңжарлығыммен арнайы экономикалық аймақ құрылды, ал сол жылықарашадаА.Бөлекбаевтыоныңтөрағасыетіптағайындадым.

ОсығанорайменəдейіАқмолағакелдім.Кеңейтілгенкеңесөткізіп,сонда Ақмола ЕЭА құру туралы шешім қабылданды. Бұл қадам жаңашағынаудандарқұрылысынбастауүшінедəуірқаржыжинауғамүмкіндікберді. Өйткені еркін экономикалық аймақ аясында жинаған бүкілқаржының 60 пайызы қала бюджетінде қалатын, ал қалған 40 пайызытікелейоблысбюджетінекететін.

Бұл идеяны Аманжол Бөлекбаев астананың Ақмолаға көшетінітуралыалғашестігеннен-ақойдаұстағанекен.

Қала əкімінің Ақмолада еркін экономикалық аймақ құру туралыҮкіметке бірнешемəртежасаған ұсынысы қабылданбай,жауапсыз қалыпотырыпты. Бірақ тоқтамауға бел байлаған А. Бөлекбаев менен өзінқабылдауымдыөтінді.Бұл1996жылдыңортасыеді.БөлекбаевөзініңЕЭАқұру туралы ойын өткізе алмай, қалай сергелдеңге түскені туралы айтыпберді.Үкіметтіңайналысыпжатқаншаруасықыруарекенінтүсінгеніммен,дəл осындай шарасыздыққа қатты қынжылдым. Қалыптасқан жағдайүндемей аяқтан шалу деп бағалауға лайық еді. Ой дұрыс жəне ұсынысуақтылы жасалып отыр, оны қалай да жүзеге асыру керек. Оның үстінеқазақстандық тəжірибеде дəл осындай мысалдар бар. Бұған дейінҚызылордада жəне Лисаковта арнайы экономикалық аймақтар құрылғанболатын. Еліміздің бас қаласына айналғалы тұрған қалада кəсіпкерліктідамыту жəне астаналық инфрақұрылымды қалыптастыру мəселелеріншешудің əлдеқайдажеңілдетілген нұсқалары үшін неге барлықжағдайдыжасамасқа.

Мен астананы көшіру туралы шешімді селқос қабылдаған облысəкіміА.Г. Браунды ауыстыруға ұйғардым.Облыс əкімдігіне қаланыжəнеосыөңірдіжақсыбілетінЖ.Кəрібжановтағайындалды.Оғаншаруашылықміндеттермен қоса өзіндік бір «топономикалық тапсырма» да жүктелді.Көшелердіңжəнебарлықауданныңатауларынөзгертукерек еді.Бұлжер«октябрь, краснознамен, совет, Ленин» деген сияқты өткен заманатауларының тұнып тұрған қорығы десе де болғандай-тын. Ол меніңкөптегентапсырмамды,соныңішіндеосыныдатəп-тəуірорындапшықты.1994жылданбастапАқмолағажиі,ісжүзіндеаптасайынкеліп,жергіліктіжердізерделейтүстім.

Сондықтан 1996жылдың бір күндері кезекті келгенімдеАқмоладаеркінэкономикалықаймаққұруғаарналғанарнайыкеңесөткіздім.

88

1996жылғы 6 қазанда Ақмола қаласының аумақтық шекарасы ішіндеАқмолаарнайыэкономикалықаймағынқұрутуралытиістіЖарлыққақолқойдым жəне осы Жарлықпен Аманжол Бөлекбаевты оның тұңғыштөрағасы етіп тағайындадым.Осындайпəрменді тəсілменҮкіметтіңжаңаастана Ақмолаға қатысты үндемей аяқтан шалуын тыйдым. Осылайшаарнайы экономикалық аймақ арқылы жаңа астананың қалааралықбюджетінтүзетугежəнесауықтыруғамүмкіндікжасалды.

Ақмола ЕЭА жемісті қызметінің нəтижесінде қала экономикалықаймақ қызметінен түсетін пайданың 60 пайызын алатын болды. Облысбюджеті де сырт қалған жоқ, оған ЕЭА қаржы түсімдерінің 40 пайызыбөлінді.СөйтіпұзаққасозылғансергелдеңменбұлталақтанкейінАқмолақаласының еркін экономикалық аймағы жобасы астаналықинфрақұрылымды қауырт та белсенді қалыптастыруда жəне қаланыңаудандарынсалудакүштісерпінберді.

Əрине,Астананысалубарысындатекқұрылыспроблемаларығанаемес,басқадамаңызыкемтүспейтін,мысалы,əлеуметтіксаламəселелеріншешугетиіседік.Қаланың,оныңүстінеастананыңинфрақұрылымы–текүйлердің əдемі қасбеті мен биік ғимараттар ғана емес. Бұл – астананыңəрбіртұрғыныүшінмикроклиматтыжақсартуғаарналғанəлеуметтікжəнеқоғамдық проблемаларды ойдағыдай шешу де. Астананың əлеуметтікинфрақұрылымы үшін қаражат түрлі жолмен табылып жатты. Кейреттерде,бұлсөздіқолдануданқашпаймын,əкімшілікресурстардакеңіненпайдаланылды.

Еліміздегі əлеуметтік мəселелер аса бір шиеленісіп тұрған 1994жылыАқмолада митинг болды. Алаңға зейнеткерлер, бірнеше мың адамжиналды.ҚалабасшылығыныңішіненадамдарменкездесугетекАманжолБөлекбаев қана шықты. Ол он бес минуттай қала тұрғындарының,былайшаайтқанда,қалалықөкіметзейнетақыныуақтылыбереалмайкележатқанытуралысындарын,наразылықтарынтістенетыңдаптұрады.

Сол жерде Бөлекбаевқа жақсы таныс бір зейнеткер жақындайды.Ақмолаға таяуда көшіп келген бұл зейнеткер барлық жоғарғы жаққажазып, кезектен тыс пəтер беруді талап етіп жүрген болатын. Бөлекбаевкезектентысберугеқақымжоқдепбастартқан.Аманжолдыалаңдакөріп,ол буған тақап келеді де, мұнда не бітіріп жүрсің деп тілдеп жібереді.Бөлекбаев та оның жанына жақындап, сыпайылап айтқанда, əлгінің өзтіліментиесіліжауабынбереді.

ОсыжердежиналғандарБөлекбаевтан:«Аманжол,неболды?»-депсұрайды.Ол:Мынакісіылғикеліп,кезектентыспəтерберудіталапетеді,

89

барлықжоғарғыжақтажазбағанжеріжоқ,арыздыборатыпжүр.Алменіңоған айтарым:менқалалықатқарукомитетінің төрағасыболыптұрғанда,кезектентыспəтералаалмайтыны»,-дейді.Алаңдағы шиеленісті жағдай бірден сейіліп сала берген. Бəрі де күліп,əзілдей бастаған. Сол уақытта Бөлекбаев сөз алады да: «Сіздер мағансенесіздер ме, жоқ па? - деп сұрайды. - Сенеміз, - деп жауап қатадыжиналғандар.Бөлекбаев:Ондамағанүш-төртаймұрсатберіңіздер,менбұлзейнетақы мəселесін шешемін", - дейді. Халық келіседі. АманжолБөлекбаевтауақтысындауəдесінорындайды.

Мен Аманжол Бөлекбаевқа Ақмолада еркін экономикалық аймаққұру арқылы астананы салудағы қыруар еңбегі мен сенім-қажыры,бастамашылдығы мен табандылығы үшін айрықша ризашылығымдыбілдіремін. Аймақ жаңа астананың құрылысын қаржымен қамтамасызетудебірқатарелеуліпроблеманышешугемүмкіндікберді.

Мұндай еркін экономикалық аймақ құрылмағанда 1997 жылданбастапорындалғанқұрылысжұмыстарыныңосыншамаорасанзоркөлемінатқарумүмкінболмаседі.

Бізосықорға70миллиондоллардайқаржыжинайалдық.Содан кейін бұрынғы Кеңес Одағынан Қазақстанға қалған материалдықрезервкекезеккелді.Ол соғыс жағдайы туа қалса деп жиналған сирек металдар мен темірқорытпаларысекілдіметаллургияөнімдеріжəнеқұрылысматериалдарынантұратынеді.ЕндітəуелсізҚазақстанүшінмемлекеттікматериалдықрезервретінде қажетті бөлікті қалдыра отырып, қалған бөлікті саттық та, бұдантүскенжиырмамиллиондоллардайсоманыжаңаастанақорынааудардық.

Бұлардың бəрінен басқа, менің шетелдік инвесторлардан он жылмерзімгепайызсызнесиеалаалуғақолымжетті.

Əрине,Астанақұрылысынашетелдіктердіңтікелейинвестицияларытуралы да ұмытуға болмайды. Менің шетелге барған сапарларымныңбарлығындаАстанасөзболмайқалмайтын.Көбінесеоныңдамуынажəнеқұрылысынаинвестициясалумəселесіқозғалатын.Өтемсізинвестицияларесебінен–Астанақұрылысынааздаемес,көптеемес200миллиондолларжинай алдым. Оған Астананың көптеген сəулет құрылысы мен кешенісалынды. Олар: «Астана-Бəйтерек», əкімдіктің жаңа ғимараты, жаңаАқорда.АстананыңқұрылысынаКатар,СаудАрабиясы,БАƏ,АҚШжəнеКувейтсияқтыелдербіріншікезектетікелейөтемсізкөмеккөрсетті.Мысалы, Құрама Штаттарға сапар кезінде мұнай компанияларыныңөкілдеріменкездесуде11миллиондолларжинапалғанымесіметүседі.Ол

90

қаражатқаҚазақстанспорткешенісалынды.Егер тек гранттар мен өтемсіз инвестициялар есебінен салынған

объектілерді жай ғана санамалап шықсақ, əжептəуір тізім болар еді.Мысалы,ПрезидентАқордасыƏбу-Дабидамуқорыныңгрантыесебіненсалынды. Бұл 72 миллиондай доллар. Парламент Сенатының ғимаратыСаудАрабиясыныңгрантыесебіненбойкөтеріпотыр.Бұл12миллиондайдоллар. Ұлттық кітапхана “Аджип" жəне “Қарашығанақ Петролеум"инвестицияларыныңесебіненжасалуда.Бұл11миллионнанастамдоллар.Оның үстіне “Аджип” Үкімет үйінің құрылысына 9 миллиондай долларжəне “Оқжетпес”шипажайын қайта құруға 11 миллионнан астам долларқаржыбөлді.Стадионқұрылысын“Испат-Қармет”қаржыландырыпотыр.Бұл 38 миллион доллар. “Нұр-Астана” мешіті Катар мемлекетінің 15миллион доллар гранты есебінен тұрғызылды. Астана қаласы əкімдігініңғимаратына Кувейт қоры 10 миллион доллар грант бөлді. Құны 33миллиондайдоллартұратын“Астана-Тауэр"бизнесорталығынТүркияныңАБ5 орталығы қаржыландырды. 5 миллион долларлық Кардиологияорталығы Сауд Арабиясы корольдігінің гранты есебінен салынды.“Қазақмыс” 7 миллион доллар тұратын дипломатиялық қалашыққұрылысынқаржыландырды.

Жалпы алғанда, əңгіме жүздеген миллион доллар қаржытартылғаны туралы болып отыр. Біз бұл объектілерді салуға бюджеттенқаражатбөлеалмайтынедік.

Екіншіжағынан, осы тартылған қаражаттың көпшілігіҚазақстанғажəнеоныңПрезидентінетартылғансыйлар.Алға озып айта кетейін, бүгінгі күні Астана құрылысын қаржыландырумəселесіісжүзіндесоншалықтыөткіремес.

Астананы салуға инвестициялар көлемі 2 миллиардтай доллардықұрайды.Біратапөтерлігі,соның70пайыздайыбіздіңөзинвестициямыз.Есіл жағалауындағы жаңа астананы салуға арналған бастапқы қаржынытиындапжинайжүріп,ақырыөзіме-өзім:«Алға!»депайтаалдым.

Бірақ бұл, əрине, астаналық объектілерді бастапқы салу кезіндебарлық қаржылай қиыншылықшешілген еді дегенді білдірмейді.Мұндаймəселелерұдайытуыпотырды.

Астанадажаңаелорданыңдүниегекелуініңалғашқыайларындаменкүн сайын немесе, дəлірек айтқанда, əр түн сайын (түнгі сағат 3-4-те)жоспарлауөткізіпотырдым.

Солардың бірінде құрылысшылар жұмыс істеуден бас тартуда,өйткеніоларғажалақытөлейтінақшажоқдегенмəселетуды.Оларекінші

91

ай айлық алмаған. Не істеу керек? Сол кезде жаңа астана құрылысынқадағалап,жетекшілікетіпжүргенВладимирВасильевичНиосымəселенішешуүшінмағанАлматығаарнайыкелді.

Сөйтіп 1995 жылғы қараша айының бір күні кешкі сағат тоғыздаАлматыдағыАқордаға қабылдауымаВ.В.Ни кірді.Оныкөріп: «Володя,неге қабағың түсіңкі?»-деп сұрадым. Ни айтты: «Нұрсұлтан Əбішұлы,солайдасолай!Құрылысшыларғатөлейтіндəнеңежоқ.Жұмыстартоқтапқалуы мүмкін. Көмектесіңіз. Бұл туралы айту қиын, бірақ НұрсұлтанƏбішұлы, астанада жағдай өте шиеленісіп тұр. Ақша жоқ, тамағымызтақұл-тұқыл. Жарты стақан қаймақ, балық пен жұмыртқа". Мен айттым:“Ақша болады. Қанша керек?". Ни батылданып: «Он бес не жиырмамиллион доллар керек», - деді. Мен тағы да: «Ақша болады. Саспа,Володя»,-дедім.Келесі күні Үкіметке Ақмола құрылысына арналған резервтен қаражаттабудытапсырдым.Үкімет қаржыны іздеп тапты, сөйтіп, он жеті миллион доллар бөлді.Владимир Васильевичті шақырып алдым да: «Володя, Ақмолаға бар дажұмысыңдыалаңсыз істейбер.Егербірдеңеболса,мағандереухабарлас.Менсағанкөмекшіболамын»,-дедім.В.В.Ни:“НұрсұлтанƏбішұлы,олайболмайды»,-депкүлді...

Жұмыс қайта жалғасты. 1996 жылы 20 ақпанда Ақмолаға ұшыпкелдім де, объектілерді қарауға кірістім. Үкіметтік жəне мемлекеттікғимараттар, министрліктерге арналған ғимараттар қалай қайта салыныпжатқанын, басқа да құрылыстарды қарап шықтым. Барлық құрылысобъектісінжəнеалаңдардыаралапөткенненкейін,бəрінжинапалдымда,туракөшеде:«1997жылыҚазақстанҮкіметіАқмолағакөшіпкеледіжəнебұл жоспардан ешқандай ауытқу болмайды, болдырмаймыз да. Сіздергетағыбіржылберемін–1997жылғадейін.Сондықтандайындалыңыздар»,-дедім.1996жылғы наурыздың аяғындаВладимирВасильевич тағы келді. Неболды деп сұрадым. Ни айтты: «Нұрсұлтан Əбішұлы, ақша жоқ. Үкіметқаржыландыруды тіптідоғарды, сөйтіп құрылыс тоқтап қалуға айналды.Нұрсұлтан Əбішүлы, түсінбей тұрмын, бұл не – Үкімет тарапынанқарсылықпа?»

Сағаттүнгіонбіржарымеді.Трубканыалдымда,Қазақстанныңсолкездегі Премьер-Министрі Əкежан Қажыгелдинмен жəне оныңорынбасары Александр Павловпен қосуды сұрадым. Оларға тұрғын үйқұрылысына бөлінген ақшаны Ақмоланы салуға басым түрде жолдауға

92

туракелетіндігінайттым.Сөйтіпмəселенішештік.Ниелумиллиондолларалдыда,астананы

салуға қайта кетті. Солай, əр машинаның тежеуіші болады ғой. Рас, олкейдеқажеткезіндежəнедəлсəтіндеқосылмайқалады.Бірақ,дегенмен...Қазақстан Парламентінің тарихи шешімінен кейінгі үш жылда менАқмолағаайсайындерліккеліптұрдым.

Бұл жерде астананы Ақмолаға көшіру жөніндегі мемлекеттіккомиссия жұмыс істеді. Оны жаратылысынан құрылысшы Н. М.Макиевскийбасқарды.Олөзініңсенімділігіменжəнеқұлшынысыментіптіөз сенімім мен құлшынысым жетіп-артылатын менің өзімді еліктіріпжіберетін. НиколайМихайловичті талай жыл біле жүріп мен оны кəсібибіліктілігі, құрылысшылардың үлкен ұжымдарын ұйыта білетіні жəнеқашандақойылғанміндеткеқолжеткізебілетініүшінқаттықұрметтейтінедім. Жаңа астананың құрылысын ол өзінің жеке міндеттемесі ретіндеқабылдады. Ғимараттарды Алматыдан Парламенттің, Үкіметтің көшіпкелуінедайындау,басалаңдыабаттандыру-осыныңбəріндеоныңсіңіргенеңбегіаземес.

Өкінішкеқарайосыбіртамашаадамдүниеденертекетті.Бірақоныңбейнесіталайжанныңжадында.

Бұған дейін айтып кеткенімдей, қаланы «астана көшін» қабылдапалуға дайындау жөніндегі жедел мəселелермен осында жүргенПрезиденттің Іс басқарушысы Владимир Васильевич Ни айналысты. Олбұғандейінкөпжыл(1984жылдан)меніңкөмекшімболыпжұмысістегенеді.Менің ойымдыжерінежеткізе «темірдей қатаң орындаушы» атанған,егер осылай айтуға болатын болса, ол тіпті əр кірпіштің нақ жаңаастананың құрылыс алаңына жетуін қадағалады. Осы қаланыңқамқоршысы ретінде барлық мүмкіндігін пайдалана отырып жəнежергілікті ерекшелікті білетіндігімен Ақмоланың əкімі А. БөлекбаевАқмоланы “астаналық мəртебені” қабылдап алуға дайындауға барыншаатсалысты.

Астананыкөшірутуралышешімқабылданғаннанкейін1995жылғы14шілдедеВладимирВасильевичНидіөзімешақырдым.Оныңбірбет,өтенамысқой,өздегеніндетұраалатынтабанды,мəселенімінезкөрсетпей-аққатаң да нық шеше алатын қасиетін пайдаланғым келді. Байыпты, кеңəңгіме болды. Мен оған: “Володя, кəне, адамдардан бригада жасақта да,Ақмолаға бар. Айнала түгел қарап шық, үкіметтік жəне мемлекеттікмекемелерді қайда орналастыратынымызды анықта. Қарап шық, неденбастаймыз, не істейміз, қалай істейміз, тұжырым жаса. Министрліктер

93

қайда болады? Қандай ғимараттарды қайта құруға болады? Қандайынжаңадансалукерек?Жалпыалғанда,зертте,жергіліктіжердіөзіңшебарла.Өзіңебіріншікезектеқажеттіадамдардыал.Кімдіқажетдепсанайсың,ал.Еңбастысы,созба.Осыныңбəрінжылдамдажеделорында”,-дедім.Соданкейін, «Володя, сен өзің қалай ойлайсың? Астананы ауыстыру керек пеөзі?» - деп сұрадым.Ни сарбазшажауап берді: “НұрсұлтанƏбішұлы, бұлмəселеталқылауғажатпайды.

Сіздің бастамаңызбенЖоғарғыКеңесшешім қабылдады, енді оныорындаукерек».

Шынынайтқанда,жеңілдепқалдым.ВладимирВасильевичбарлықуақытта ашық айтатын, егер астананы көшіру ойы оның көңіліненшықпаған болса, ол маған жарамсақтанып, жағымпаздықпен жай бұлайайтасалмаседі.Алістіауқымдыбастаманыңойдағыдайорындаларынаөзісенбейтұрғанадамғатапсыруоныжөргегіндетұншықтырудегенсөз.Осы əңгімеден кейін В. Ни өзі сенетін, тапсырманы орындауға барыншажауаптыжəнеістіңкөзінтабабілетінадамдардыжинады.

Ондай адамдар бар еді, олар: құрылысшы Вячеслав ПавловичИванов,БолатҒазизұлыНұрпейісов(қазірПрезидентІсбасқарушысыныңорынбасары),ПрезидентІсбасқарушысыныңсолкездегіорынбасарыОлегАнатольевичПесков,ƏусадықƏубековжəнебасқалары.

Олар Ақмолаға келіп, сол кезде қаладағы жалғыз тəуір қонақ үй“Есілге” тоқтайды. Бөлмеге жайласып, əжетханаға кіреді. Су жоқ... Қазіркүлкілі, ал ол кезде су нөмірге күніне үш-төрт сағат қана беріледі екен.Оларұйықтауғашешінбестенжатқан,күнсалқынболған.Олар,əрине,бұлқиыншылықтарға төтеп береді, бірақ көшіп келуге құлшыныстары кеміпқалды-ау.

Солкездеолардыңнеойлағанымағанбелгісіз...Сонымен 16 шілдеде Владимир Васильевич бастаған «ер жүрек

жетеу»Ақмолағажүріпкетті,астанағакеліп«Есіл»қонақүйінежайласты.ІзашарларбригадасыАқмоладаонкүнболды.Қайтыпкелгенсоң,Никіріп,бірденбаяндайбастады.Əкімдіктің ғимаратыбар.Егерқайтақұрса, ондаҮкіметті орналастыруға болады. Жобалау институтының ғимаратыПарламенттіңекіпалатасы-СенатпенМəжілістіорналастыруғажарайды.Сонан соң Ни: “Нұрсұлтан Əбішұлы, Сіздің Ақордаңыз үшін болашақҮкімет үйінің жанынан ғимарат салу керек", - деді. Мен оған: “Неге?Үкіметғимаратыбаремеспе?-депжауапқаттым.Владимир Ни өз дегенінен қайтпады: «Ақорда барлық уақытта бөлектұрады,басқашаболмайды»Мен:«Жарайды,көрерміз...»-дедім.Сонансоң:

94

«Ал тұрғын үйдіқайтеміз?»- деп сұрадым. Ни айтты: «Ақмолада үй жоқесебі.Салукерек.Көпсалукерек».Меноған:«Солайма?Кəне,тұрғынүймəселесін шеш. Алғашқы кезге не салу керек. Мүмкін сатып алармыз?Мүмкін əлдебір жатақханаларды қайта жабдықтауға болар. Мүмкінқұрылысыбітпейтұрғанүйлербаршығар».

Міне, осылай əңгіме жалғаса берді. Тиянақты əңгіме ұзаққасозылды. Əңгіменің соңында: «Володя, кəне, былай етейік. Бір аптаданкейінсондабіргебарайық»,-дедім.Осығантоқтадық.

БірнешеаптаданкейінВ.НиекеумізАқмолағакелдік.Менəкімніңбұрын обкомдікі болған резиденциясына тоқтадым. Болашақ астананыаралапшықтық.Міне,мынауболашақтаҮкіметорналасатынғимаратдейдіНи. Жарайды деймін. Жөндеу жəне қайта қалпына келтіру жұмыстарынжүргізукерек.ҮкіметбасшысыныңжəнеҮкіметмүшелерініңкабинеттеріқайдаорналасатынынойластырғанжөн.

Парламенттің болашақ ғимараты да солай. Барлық ғимараттозыңқырапқалғанекен,қалайдажөндеуқажеттігітуады.

ОблыстыңсолкездегіəкіміБраундықосақалаактивінжинапалдық.Ақмолаға қалай қоныстанумəселесіншештік.Не салу керектігі айтылды.Қала инфрақұрылымының мəселелері талқыланды. Өйткені сол кездеАқмолареспубликаныңкөптегенқаласысияқтыыстықжəнесуықсумен,жылумен жабдықтау қиындықтарын көріп жатқан- ды. Басқа дапроблемалар жетерлік. Бəрі де Ни айтып келгендей екен: үлкендігібармақтаймасалар, кестемен берілетін су, киімшең ұйықтау, суық қысқытүндер, үрей ұшырарлықтай жайттар. Тіпті облыс əкімі өз кабинетіндепальтоменотырады,жанындажылытқыш...

Ондабасқаүй-жайлардажылуқайданболсын...бұлнеқылғанəкімдеп ойлағаным есімде.Қашаннанжұмыс істейді, қаланыңжылуынжолғақояалмаған.

Сонымен айтқаным: “Жігіттер, достар! Шегінетін жер жоқ. Кəне,осының бəрін жасайық. Кəне, ешқандай қорықпайық. Кəне, жұмысістейік",-болды.

Бəрі осылай басталды. Бірте-бірте бəрі қозғалысқа келді. Ақмолағимараттарын қайта қалпына келтіру жəне тұрғын үй салу жұмыстарыбасталды.Осықиындаауқымдыжұмысқабірте-біртебарғансайынжаңаадамдартартылаберді,оларнағызмайталмандарғаайналды.

Астананың дамуына жаңа елорданың бұрынғы əкімі ƏділбекЖақсыбековзорүлесқосты.Қалаинфрақұрылымытіршілігінебайланыстыболған қаланың барлық қызметінің жұмысы нақ соның арқасында тиісті

95

деңгейге жеткізілді. Коммуналдық шаруашылықты, денсаулық сақтауды,сумен жабдықтауды, білім беруді, қаржы бөлуді жəне энергетиканы күнсайын, сағат сайын қадағалап, үйлестіре білді. Ə. Жақсыбеков қалалық“гомеостазистің" барлық маңызды элементінің қызметін бірқалыптыжұмысістейтін,айтаредім,астаналықдеңгейгекөтерді.Бірге жұмыс істеген бұл адамдардың айрықша құндылығы - мен оларғабасшыретіндеқойғанталаптандажоғарыəріқатаңталаптыөздерінеқоябілгендігі.Бүгінменосылардыжəнебасқадакөптегенадамдыризашылықсезімменескеаламын.Оларешқашанмағанкүмəнданғанемесжəнеменіңтапсырмаларымды, өздерінің жұмыстарын бұлжытпай əрішығармашылықпен орындап жүрді. Олар - В.Ни, Ə.Жақсыбеков,А.Бөлекбаев, Т.Досмүхамбетов, Н.Макиевский, Ф.Ғалымов, Президент Ісбасқарушысының орынбасарлары В.П.Иванов пен Б.Ғ.Нүрпейісов,О.А.Песков,облысəкімініңбұрынғыбіріншіорынбасарыҚайсарОмаров,бас мердігер А.Ермегияев, бас мердігер Р.Бекболатов, бас қаржыгерƏ.Əубеков... жəне көптеген басқа да жандар. Қанаттастар, достар,жолдастар...

Астанаға көшіп келер алдында мен Ақмоланың бизнесқайраткерлерін жинадым.«Астананың Ақмолаға көшетінінеқуаныштысыздар ма?» деп сұрадым. Олар “Əрине, қуаныштымыз” десті.Онда дедім: «Жігіттер, көмектесіңіздер. Сіздер коттедждерді жамансалмайтын көрінесіздер. Бастапқы кезде көмектесіңіздер, оларды жаңаастанағасыйлаңыздар.Міне,сіз,АсқарМəмин«Мəскеу»қонақүйінсатыпалыпсыз. Осы ғимаратты мемлекетке қайтара алар ма едіңіз? Мəмин де,басқа бизнесмендер де менің өтінгенімді ойланбастан орындады. Сол,бұрынғы«Мəскеу»қонақүйініңғимаратынаұзақуақытҚазақстанРеспуб-ликасыныңСыртқыістерминистрлігіорналасты.

Егермен əлдекімді атамайкетсем,шынкөңілденкешірімөтінемін.Расын айтқанда, жаңа астананың қалыптасуына зор үлес қосқандардыңбəрініңтолықтізімінжасармаеді.Сірə,тұтастомболатыншығар.Олар жалпы міндетті тамаша түсінді, олар көшіру қажеттілігінің ішкіқисынынұғынды.Бұлоларғасенімбердіжəнеменіңөзімніңдұрыстығымасенім-сезімімдінығайтатүсті.ОсыжердеНорбертВинердіңадамныңтабыстықызметініңкепіліретіндеоныңөзбағытыныңдұрыстығынасеніміменсезіміболуынанықкөрсетіп:«...Армия офицері дəрежесіндегі адам ер жүрек болуы тиіс, бірақ əрбірəскериоперациякезінде,«Менержүрекадаммынба?»депсұрайтынадамжақсыармияофицеріболақоярмаекен”,-дегенінескеалғанорынды.

96

Менің ойымды жүзеге асыру жұмыстарымен айналысқан сол біраз адамөздерініңдұрыстықтарынасенімдіеді,сондықтанда«Назарбаевтікідұрыспа?»дегенсұрақтыөздерінесирекқойғанболар.

Астананы Есіл жағалауына көшірудің негізгі орындаушыларысенімдіболуыныңнəтижесі-бізқолжеткізгентабыс.

Біз мүмкін еместі болдырдық, ең қысқа мерзім ішінде астанақызметінАлатауданСарыарқағакөшіреалдық.

Сөйтіп жұмыс қызып сала берді. Күндіз-түні бірдей жүрді. Қадақаққан машиналар гүрсілдетіп жатты, қаптаған құрылысшыға, көтергішкрандарменқұрылысматериалдарынатолғанқұрылысалаңдарыудашуеді. Ана жер, мына жерде құрылыс жылғалары пайда болып, олар бірте-біртеқуаттытасқынғаұласты.Ақмоланыңбүкілорталығыалыпқұрылысалаңынаайналды.

Келетін мемлекеттік қызметшілер мен олардың отбастары үшінтұрғын шағын аудан салуға зор көңіл бөлінді. Мұндай алғашқы шағынауданды салуға арналған орын таңдау бойынша ұсыныс көп болды.Болашақ құрылыс үшін қазір “Самал" шағын ауданы орналасқан жермейлінше қолайлы деп табылды. Дегенмен нақ осы ауданда құрылыссалуға қарсылар аз болмады. Батпақ, қамыс, ғимарат өзенге құлап кетедідесті. Бірақ əкім мен астана сəулетшілері өз дегендерінде тұрды. Менолардықолдадым,сөйтіпосыучаскеніқұрылыссалуғабөлдік.

СөйтіпжаңаелордакартасындаАстананыңеңбіркөрікті, келбеттітұрғыншағынауданысалынды.Оған“Самал”дегенəдемідеайшықтыатберілді.

Кейін Əділбек Жақсыбеков қазіргі “Самал” аумағына құрылыссалуғақарсыболғандардыңшынсебебінайтыпберді.БұлараАқмоланыңбарлық үлкен дəрежелі шенеунігінің ит қыдыртатын жері болып келгенекен.Сөйтіпосындайыңғайлыжерденайырылғыларыкелмепті.Ит,əрине,адамның досы. Бірақ, дегенмен, адамның проблемасы төрт аяқтыхайуанныңпроблемасынанмаңыздыраққой.

Сөйтіп қауырт құрылыс жұмыстары басталып кеткеннен кейінжоғарғы жəне орталық мемлекеттік органдарды жаңа астанаға көшірунақтыорындауғакірісерлікмежегежетті.

1997жылдың жазы мен күзінде Ақмола жиірек келіп жүрдім.Астаналық əуежайдың жаңа ұшу-қону алаңын салуды, ПрезидентƏкімшілігінің, Парламенттің əкімшілік ғимарат- тарын қайта жөндеу менсалубарысынжекеөзімқадағаладым.

Ұшу-қону алаңын салуға айрықша көңіл бөлінді. Қайта қалпына

97

келтіру жұмыстары жүргізілген екі айда тəулігіне 3 000 тонна асфальтқабылдағанкездердеболды.Нəтижесіндебіржаз ішіндееңқысқамерзімдеұзындығы3000метрұшу-қону алаңы салынды. Осы заманғы жарық-белгі беру жүйесіменжарақталды. Бағыттаушы жолдардың тұтас жүйесі жаңадан қосымшасалынды. Сөйтіп Астананың əуе жолы жасалды жəне елордалық əуежайүлкен əуе кемелерін қабылдай алатын болды. Сондай-ақ келушілергеарналғанVІРзалысалынды.

Бүгінгі күні Астананың əуежайы текшағын тоннажды ұшақтардығанақабылдайалатыншетаймақдеңгейіндегіəуежайемес.

Бүгінгі күні Астананың əуежайы - жолаушы жəне жүктерминалдарынан, үлкен жүк ұшақтарын жəне ірі көлемді жолаушыүшақтарын қабылдауға арналған халықаралық желілерден, аэробағыттауобъектілерінен, əуежайлақ қызметтерінен, жол коммуникацияларынантұратын жəне автотұрақтары бар осы заманғы тұтас инфрақұрылым.Əуежайдың барлық қызметі қуатты əуеайлақ арнайы техникасыменжəнеəуе кемелеріне жерде қызмет көрсету жабдығымен жарақталған. Есілжағалауындағы астаналық əуежай сапа мен қызмет көрсетудің əлемдікстандарттарынасəйкессалынғанеліміздіңалғашқыəуеқақпасыболды.Мен əр сапар сайын министрліктер, ведомстволар, құрылыс ұйымдарыбасшыларының қатысуымен кеңес өткіздім. Солардың бірінде көшудіңнақтымерзіміетіп1997жылғықараша-желтоқсандыбелгілеуұйғарылды.Құрылысфирмаларыныңбасшыларыкүздіңбасынақарайбарлықғимаратдайынболадыдепуəдеетті.Көшіпкелетіншенеуніктерүшінтұрғынүйлердежылдыңаяғынақарайберілетінболды.

Ешкім де бізді осындай қысқа мерзім ішінде Ақмоланы орталықмемлекеттікоргандардыңкөшіпкелуінедайындапүлгередідепойламады.Бірақ біздер, құрылысшылар, астананы көшіру жөніндегі мемлекеттіккомиссияның барлық мүшесі, осы іске қатысқанның бəрі, осыны жасайалдық.

1997 жылғы 20 қазанда «Ақмола қаласын ҚазақстанРеспубликасының астанасы деп жариялау туралы»Жарлық шықты. Осықұжатқа сай Ақмола Қазақстанның астанасы құқығын 1997 жылғы 10желтоқсаннанбастапиеленді.Жаңаастананыңресмитұсаукесертойы1998жылғы10маусымғатағайындалды.МенсолкүніАлматықаласыныңмəртебесітуралыЖарлыққақолқойдымжəнеқалаактивініңжиналысындашаһардыдамытужоспарларымдыортағасалыпсөзсөйледім.

98

Өзсөзімдеменелімізалдағыуақыттадақаланыңқуаттыəлеуетіне,осында еңбек ететін тамаша адамдарға арқа сүйей беретін болады депмəлімдедім.Алматыөнеркəсіптік,ғылыми,қаржылық,тарихижəнемəдениорталықретіндеқызметінжалғастырып,дəйектідамиберетінболады.Қалағареспубликалыққаламəртебесіберілді.Оныңөкіметікоммуналдықменшік объектілерін иелену, пайдалану жəне оларға билік етугеөкілеттіктер алды. Ол қалада тіркелген ұйымдар акциялары мемлекеттікпакетініңиесіболады.

Жаңа жұмыс орындарын құру жəне қоғамдық жұмыстарменқамтамасызетуүшінМемлекеттікжұмыспенқамтуқорынанқаражатбөлубасымтəртіптекөзделді.

Менбарлықалматылыққамағансенгеніүшін,жасымағандарыүшін,сөйтіп білекті сыбанып тастап өздерінің туған қаласын қайтажайластырудықолғаалғандарыүшіналғысымдыайтамын.

Астана солтүстікке көшкен сол күннен бергі өткен уақытАлматықұлдырауға ұшырайды деп үйде отырып сəуегейлік жасағандардыңайтқаныкелмегенінкөрсетіпберді.

Қала – бұрынғысынша ғылым мен мəдениеттің ордасы. Мұндаəдеттегідей елдің қоғамдық-саяси, мəдени өміріндегі аса ірі де маңыздыоқиғаларөтіпжатады.

Үкімет Алматыны өңірдің ірі қаржы орталығына айналдырубағдарламасыніскеасыруқамында.

Қаланыңинфрақұрылымындамытуүшінкөпнəрсежасалуда.Метроқұрылысықайтажалғасты,жаңаавтожолдарсалыныпжатыр,жаңабақтармен гүлзарлар пайда болды жəне тұрғын үйлер салу толық қарқынменжүріп жатыр. Алматыда осы жылдар ішінде тұрғындар саны кемімеді,қайтакөбейетүсті.Алдағыуақыттадаөсеберетінінесенімдімін.

Осы уақытта Ақмолада мемлекеттік қызметшілердің алғашқыэшелонынқабылдауғадайындықтолыққарқынменжүріпжатты.

1997жылғы8қарашадаАқмоланыңорталығындажаңаастанағабастымемлекеттіксимволдардыңжеткізілуі салтанатыжағдайдаөтті.Солкүндері жаңа астанаға Президент Əкімшілігі, Үкімет, жетекшіминистрліктер жəне ведомстволар қызметкерлерінің алғашқы тобы дакелді.

Мен Ақмолаға кетіп бара жатқан Президент Əкімшілігіқызметкерлеріне ақ жол тіледім. Өз сөзімде астананы көшірудің бірмаңыздықырынатоқталдым.Астананыңқонысаударуынабайланысты ісжүзіндебиліктіңөзінреформалаудыңжаңакезеңібасталды.Жаңаелордада

99

мемлекеттік қызметшілердің тың толқынын қалыптастыратын боламыз.Бұлжұмыстыорталықмемлекеттікоргандарқызметкерлеріненбастаймыз.Бастапқы кезде қиыншылықтар болмайтынына кепілдік береалмайтынымдыайттым.

Бірақ біз қоныс аударған шенеуніктер жақсы үй алуы жəнемүмкіндігіншеертерекАқмолағаөзотбастарынкөшіріпəкелуіүшінбарлықмүмкіннəрсеніжасауғатырыстық.Жаңаастанағаалғашқыэшелонменбаражатқандарға айрықша үміт жəне зор жауапкершілік жүктеледі. Оларбасқарушылардыңнегізгілегікелгеншежұмысорындарындайындауларыкерек. Мен кетіп бара жатқандарға осылай сəт сапар тілей отырып,олардың өздеріне жүктелген міндетті ойдағыдай атқаратындықтарынасенімбілдірдім.

Ақмоланыңаязы–көшіпкелгеналғашқыалматылықтардыңүрейінұшырғанынжоққашығараалмаймыз.

Олар үшін даланың бораны мен аязының бүкіл кереметін көруқаншалықты ауыр болғанын білмеймін, бірақ астананың қалыптасуыныңалғашқыжылдарыалматылықтардыңнегізгішағымыныңарқауынақосықақағанқыстыңқытымыраязыеді.

1998жылықыскүндерініңбіріндеКөкшетауданАстанағақаттыборанғабайланыстыпойызбенкелгенімесімде.

Перронға шықтым, қатты аяз жəне боран да аяқтан шалыпқұлатардайкүшпенұйтқиды.Қарсыалғандарғакелдімде:«Суықпа,борансоғып тұр ма?»- деп сұрадым. Бəрі де жамырай: «Иə, суық, қатты соғыптұр»,-десті.Бірақменқосылакетпей,қайтакерісінше:«Соқсасоқсын!Бұлденсаулыққапайдалы»,-дедім.Солжердетағыдабəріқосыла:«Иə,əрине,өтепайдалы»,-депжауапберіпжатты.Бұлкөріністіəркімəрқалайтүсінуімүмкін. Айталық, кəдімгі шенеуніктік жарамсақтану деп. Бірақ мəселемұнда емес, əрине. Қорыққанға қос көрінеді деген. Иə, суық. Боран даболмайтұрмайды.Бірақкөшіпкелубіздітекаязғашынығуғажұмылдырыпқанақойғанжоқ,көшіпкелушенеуніктердіңкөпшілігінəлдеқайдажауаптыболуғажұмылдырды.Олардымемлекеттікбасқарумəселелерінеəлдеқайдажауаптықарауғаитермеледі.Турасолай.

Олардыбұғаннеитермеледі:аяздытазаауама,əлде‘‘ұлыкөштің”рухыма,бұлендімаңыздыемес.Барлық министрліктер мен ведомстволарға тек білікті де іскерқызметкерлер ғана барады деген нұсқау берілді. Қалғандары жергіліктіжерде таңдап алынады. Бір қызығы, Ақмолаға көшу құқығына ие болубарлықтұрмыстыққиындықтарынақарамастан,нағызбəсекегеайналды.

100

Басқарудың орталық органдары қызметкерлерінің Алматыдан Ақмолағакөшуі бірнеше кезеңнен тұрды. 1997жылғыжелтоқсанның басына қарайПрезидент Əкімшілігінің, Үкімет жəне Парламент аппараттарыныңқызметкерлері толық көшті. Көшу ұйымдасқан түрде жүрді, орталыққұрылымдаржұмысындаешқандайіркілісбайқалмады.

Сөйтіп 10 желтоқсанда мен, Үкіметтің жəне Парламенттіңбасшылары Қазақстан Республикасының астанасы туралы Қазақстанхалқына үндеуге қол қойдық, ол баспасөзде жарияланды. Онда байтақелдіңорталығындаосыкүнненбастапжəнеғасырларбойыхалықтағдырыүшін түбегейлі маңызы бар шешімдер қабылданатыны айтылды.Отанымыздыңжүрегіендіосыжердесоғады.Қазақстаносыжердеүшіншімыңжылдықтың қарсаңында өзінің тарихи тағдырын айқындайтынболады.Сол күні Ақмолада түңғыш рет Парламент пен Үкіметтің бірлескенотырысыөтті.

Ол Ақмоланың мəртебесі мен қызметі туралыЖарлықтың күшінеенгендігін білдірді. Отырыста Ақмолада қол қойылған алғашқы Жарлықжария етілді.Астананы көшіруге аса қомақты үлес қосқандарға үкіметтікнаградалартапсырылды.

Сонда 1997 жылғы 10 желтоқсанда мен Əділбек Жақсыбековтіқаланың əкімі етіп тағайындадым. Ол бұл қызметті 6 жылдай атқарды.Ақмоланың төл тумасы ол бұл қалада бəрі-бəрін, қаланың төңірегіненбастап оның тарихына дейін, мəдениет қайраткерлерінен бастап бизнесадамдарынадейінжақсыбілетін.

Бұғандейінолөзінбизнестесынапүлгерді,облысəкімініңбіріншіорынбасары,Парламентдепутатыболды.Ментаңдауданқателеспедім.Олжаңа астанада қыруар іс тындырды. Жұмысқа өте қабілетті, ниеттестержасағын іріктейалғанолқаланыңоңайсоқпайтынпроблемаларынжеделшешіп отырды. Қаланың ескі бөлігінің бүгінгі келбеті жəне жаңа алаңғакөшудібастау–осыныңбəрісоныңтұсындажүзегеасты.Жаңа астанада 12 желтоқсанда алғашқы халықаралық көрме жоғарыдеңгейдеөтті.

Қазақстанның жаңа астаналы болу қуанышына туысқан елдердіңбасшылары –Түркиядан С.Демирел, Қырғызстаннан А.Ақаев,ТəжікстаннанЭ.РахмоновжəнеӨзбекстаннанИ.Каримовқұттыболсынайтты.

Біз бірге кеңес өткіздік. Оның барысында Орталық Азия өңіріндеэкономикалық ынтымақтастықты одан əрі дамытуды бірыңғай нарықтық

101

кеңістік құру мəселелерін талқыладық. Президенттер Саяси қуғын-сүргінқұрбандары ескерткішін ашуға арналған салтанатты митингіге, соңынанТəуелсіздіккүніжəнеАқмоланыҚазақстанРеспубликасыныңастанасыдепжариялауқұрметінеарналғансалтанаттыжиналысқақатысты.МенҚазақстантарихыныңосыбір асамаңыздыкезіндебізбенбіргеболуүшін Ақмолаға келуге мүмкіндік тапқаны үшін оларға шын көңілденризамын.Бұл-түбібір,тағдырыортаққазақ,қырғыз,өзбекхалықтарыныңдостығы мен туысқандығының жарқын дəлелі. Біздің еліміздің адамдарыосытеңдессізбайлықтықастерлейдіжəнеоныбарлықуақыттасақтайдыəрібайытабереді.

Қазақстан - еуразиялық мемлекет, оның жаңа астанасы алыпЕуразия құрлығының географиялық орталықтарының бірі. ТəуелсізҚазақстанның астанасы етіп Ақмоланы таңдауда маңызы кем болмағанайқындаушы факторлардың бірі – бұл қала келе-келе осы орасан зорқұрлықтыңқуаттыбайланыстырушыорталығынаайналатындығыеді.

Жаңағасырдадамуүстіндегіеуразиялықкеңістіктіңэкономикалық,технологиялық, ақпараттық ағыны біздің жаңа астана арқылы өтетінболады.

1998 жылдың алғашқыжартыжылының өне бойыжаңа астананытаныстыруға дайындық жүрді. Жылдың басына қарай Ақмолаға барлықдерлікминистрліктерменведомстволаркөшіпкелді.

Қайталап айтайын, жаңа астана бірде шытынаған аязымен, бірдеұйтқығанбораныменқарсыалды.Бірақжаңаастанағакөшіпкелгендеауарайының қытымырлығы мемлекеттік аппараттың мыңдаған қызметкеріүшін жаңа сапалы пəтерлердің жайлылығы мен жылуы арқасында ұмытболды. Көктемнен бастап астанағажиһаздар тасыған машиналар ағылды,отбасылар балаларымен көшіп келіп мəз-мейрам болды. Сол күндеріастананың шағын аудандарында мыңдаған қоныс тойы өтті. Жаңаастанадағыөмірбірте-біртебайыптыарнасынатүсті.

Астана жаңа орынмен қатар жаңа атау да алды. Бұған дейін бұлқаланы қалай атау туралы сөз көп болды. Түрлі ұсыныстар айтылды.ҚаланыелдіңатыменҚазақстандепатаужөнінде,басқада,соның ішіндеНұрсұлтандепатаукерекдегендеұсыныстарболды.

Қалай болғанда да, Ақмола атауын өзгерту қажеттігі жаппайайтылыпжүрді.Оныңатауыныңмағынасыжөніндекөптегенжорамалдар,тіптіқисынсызтұспалдарайтылды.Ақмоланыңорысшаға“белаямогила"депаударылуыбаспасөздіңсүйіктітақырыптарыныңбіріболды.Менбұданешқандайөрескелдіккөргенжоқпын.Əлемніңкөптегенастанасыныңжəне

102

қаласының атауларында, мазмұн мен мағына жағынан мəнсіз жайттар азкездеспейді.

Мен Малайзияның астанасы туралы бұрынырақ мысал келтіріпөткенмін. Оның аудармасы «батпақ» дегенді білдіреді екен. Бірақ Куала-Лумпур тұрғындарының сол атауға ыңғайсызданып жүргендеріне қаттыкүмəнімбар.

Бұл қала, Қазақстанның жаңа астанасы менің мақтанышым еді,сондықтан оның атауын сан құбылтуға жол бере алмайтын едім. ОндаАқмоланықалайатаған,дəлайтқандақалайдепқайтаатағанжөн?Олатауқазақстандықтардың, еліміздің барша ұлты мен ұлысының ғана емес,кірпиязшетелдіктердіңдекөңіліненшығуыкерек.

Мүмкін Қараөткел дерміз? Алматы өзімен бір аттас Алматышатқалыныңатыменаталғанғой.ƏлдеЕсілме?Сарыарқама?Бірақ көкейге қонар емес. Өзіміздің дəстүрлі, қалаулы, бірақ тым ескіатауларымызбүгінгі астананыкөшіруменжəнеҚазақстандажүріпжатқанбасқа да зор өзгерістермен байланыстыжалпы көңіл ауанынажауап береалмайтұрғандығынанболар.

Шынын айтқанда, астананың атауын ауыстыру ұдайы ойымнаншықпай,атіздеуменболдым.Сөйтіпжүргендебіржолы...

Біржолытүнде,дəлірекайтсам,сағаттүнгіекідеАстанадегенатауойыма сап етіп, көкейіме қона кеткені. Астана дегеніміз астана! Қазақшаəдемі естіледі.Қомақты, ауыз толады, қысқа данұсқа, əуезді.Орысшада,ағылшынша да солай естіледі. Бұл атауда батылдық, мығымдық жəнеайқындық реңк бар. Астана! Біздің жалпы көңіл ауанымызды жəнеастананы көшіруден күтерімізді бейнелейтін өте ауқымды əрі қысқа ұрансияқты. Бірақ бұл атауды қазақша пайдаланудың жаңылтпаш сияқтыөзіндікерекшелігіболғалытұр.Мысалы,астанамызАстана.

Бірақ əлемдік тəжірибеде мұндай да мысалдар жетіп-артылады.Мысалы,БразилияныңастанасыБразилиа.Міне,осылай. 

Сөйтіп түн ортасында келген ой - Қазақстан астанасының жаңаатауыАстанакөкейгебіржолатаұялады.

Бұл атауды жергілікті органдар, Үкімет жанындағы мемлекеттікономастикалық комиссия, ең бастысы, жаңа астананың тұрғындарықолдады.Жаңаатаудыңастанатұрғындарынасіңісіпкеткенібекеремес.Берген сұхбаттарымның бірінде осы орайда қойылған сұраққа: «...Астанакезкелгентілде–қазақшада,орысшада,ағылшыншадажақсыестіледі...Ешқандай екіұдай түсінік жоқ. Орысша аудармасы столица дегендібілдіреді.Қысқаəріанық...»-депжауапқайтардым.

103

Сөйтіп 1998 жылғы 6 мамырда «Қазақстан Республикасыныңастанасы Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы Астанақаласы деп қайта атау туралы» Қазақстан Республикасы ПрезидентініңтиістіЖарлығышықты...

Міне, осындай əдемі, əуезді əрі ауқымды атау - Астана атыменҚазақстанРеспубликасыныңжаңаелордасыүшіншімыңжылдыққаенді.

Астанаосысөздіңтурамағынасынданағызастанағаайналды.Жаңатəуелсізмемлекет–ҚазақстанРеспубликасыныңастанасына.

Айтпақшы,солкүні«ҚазақстанРеспубликасыныңастанасыАстанақаласында Сарыарқа жəне Алматы аудандарын құру туралы» Жарлыққабылданды.

Сөйтіп,Астанақаласыныңкартасындаекіауданпайдаболды.Оларастананыекібөліптұрғанжоқ,қайтабіртұтасбіріктіріптұр...

3-ТАРАУЕЛОРДАЭСТЕТИКАСЫ

КЕҢГЕСОЗҒАНҚҰЛАШЫН...

Жершарындағыөсімдіктердүниесіменжануарларəлемінжүйелеп,

сыныптаған шведтің ұлы ғалымы Карл Линней өзінің «Ботаникафилософиясы» атты əйгілі кітабында былай деп жазыпты:«Жер бетіндекездесетін нəрсенің барлығыда элементтер мен табиғи жаратылысқатиесілі.Біртуаржаратылыстабиғаттың:тас,өсімдікжəнежануарлардепаталатынүшпатшалығыбойыншабөлінеді.Тастарөседі,өсімдіктерөседіəріөмірсүреді,жануарларөседі,өмірсүредіжəнебəрінсезінеді».Бұлнасихатқателінетінсөздерболақоймас,бірақтірінəрсеніөлінəрседендамытып, оның бойында өмірлік күштердің болуын зерделейтін“витализмді”негіздеугедекөпжанасақоймайды.ЖаратылыссынақшысыКарлЛиннейбəріненбұрынтабиғаттағыкүлліқұбылыстар–«тірілер»де,«өлілер»деұдайыдамуменөсуүстіндеболадыдегентүсініктітірілтіптұр.Демек өсу деп жай ғана мөлшерді ұлғайтуды ұғатын болсақ, онда тіріденелер мен объектілер ғана мөлшерін арттырып қоймайтынын, мұныжансызобъектілердіңдежасайалатынынбайқаймыз.Тіптіəлгітастардыңөзі белгілі бір процестердің нəтижесінде пайда болғанжəне бірден пайдаболақалмаған.

Бұлпроцестердеминералдардыңөсуінеұқсастабиғижолменжүріпотырады. Линнейдің ұғымынша, осындай өсу тастарға да тиесілі. Тастарөсімдіктер менжануарлар сияқты өмір сүріп, бір нəрсені сезіне алмайды,бірақ олардың өсуі əбден мүмкін. Философия тұңғиығына көп сүңгімей,

104

түйіпайтарболсақ,бəрідеөседі,уақыттыңөзідекеңістіктікеңейтеотырып“өсебереді".

Осы құбылыс қалаларға да тəн. Қалалар кездейсоқ пайда болақалмайды, олар өседі. Қалалардың өсу процесі жылдармен, ондағанжылдармен,ғасырлармен,тіптімыңдағанжылдарменөлшенеді.Алкірпіш-бетоннантүзілген“сұмпайыүйрекбалапанының”қазіргізаманғысəулеттіңсымбатын сіңіріп, астаналық самғауға түсетін “ару аққуға” айналуы үшінжылдар,ондағанжылдарқажет...

Сүйікті елордамыз,ҚазақстанРеспубликасыныңастанасы -Астанақаласы да көз алдымызда өсіп келеді. Астана – Еуразияның нағызгеографиялықкіндігіндеорналасқанжаңа,тəуелсізəріегеменмемлекеттіңбүгінгі жəне болашақтағы саяси, экономикалық һəм мəдени орталығыретіндеқанатжайыпбарады.

Қаланың көз алдымызда өскенінің айғағындай таяуда бастанкешірген қысқаша ғана тарихымыздың сəулелі бір суретін айтып өтейін.Бұл мысал қаланың астана ретінде ресми тұсауы кесілген күн – 1998жылғы 10 маусым жайында. Осынау ауқымды акция Қазақстанның кең-байтақ жазираларында тастардың қалай өскенін, сол тастардан адамныңеңбегімен,ой-санасыменастанақалайтұрғызылғанынайқынкөрсетеді.Астананы көшірудің қажеттілігі мен мүмкіндігі туралы мəселеніңқойылысын күні кеше ғана талқылаған сияқты едік. Осы ойға алғаністеріміздіңқуатышындыққаайналып,ОрталықҚазақстандағықарапайымғана Целиноград қаласының орнынан мемлекеттің бас қаласы – Астанақаласыөсіпшықты.

Қаланыңкеңіненқанатжайып,абаттанатүскенісоншалық,ендіосышаһардыҚазақстанРеспубликасыныңастанасымəртебесіндеұлықтаудыңдакезікеліпқалғанеді.

Бұл бағытта жүргізілген жұмыстар ұшан-теңіз еді. Жаңа астанажасау жолындағы көкейтесті мəселелер толғантқан мазасыз күндер менұйқысыз түндер əлі есімде. Жаңа астананы қалыптастыруға жауаптыбарлыққатысушыларменбасшыларүшінтəуліктіңкүндізгісағаттарыныңжетіспегені соншалық, жұмыс бабындағы лездемелер түн ішінде, түнгісағат екінің шамасында өткізілетін. Нақ осы уақытта, бүкіл еліміз қалыңұйқығабатқанда,жаңаастананы“жасаушылар”өткенкүнніңнəтижелерінқызуталқылап,келесікүндердіңжоспарларынқабылдапжататын.

БіржолыВладимирНидіөзімешақырдым:«Володя,екіайданкейінАстананың тұсаукесерін өткіземіз. Мемлекеттердің басшылары, елшілеркеледі. Оларды қай жерде қабылдаймыз? Конгресс-холл дайын бола ма,

105

болмайма?»- дедім оған.Олмаған: «Конгресс-холлды қайтажабдықтауғаарналған тендерді чехтар ұтып алған. Бірақ, құрылыс процесін созыпбарады.Оларжасайалмайды.ДегенменСізгеуəдеетейін... егерСіз...чехтарды қуып шығуға... рұқсат етсеңіз... Конгресс-холл тұсаукесерге дейіндайын болады. Олар келісімшарт бойынша жұмыс істеп жатыр, бізкелісімшартты қазір бұзбасақ, астананың тұсаукесері Конгресс-холлсыз...көшеде... өтеді. Оның үстіне алаңдыда солар жасауға тиіс. Мынақарқындарыменалаңдадайынболмайтынсияқты»,-деді.

Не істей аласың, рұқсат бердім. Владимир Ни чехтардышақырыпалып, осылай да осылай, сіздер құрылыс графигін бұзып отырсыздар,сондықтан арадағы келісімшартты бұзуға мəжбүр болып отырмыз дейді.Əрине,бұғанчехтарашуланады,соттасамыздепдүрлігеді.Соттасыңыздардейді Ни. Бірақ, айналып келгенде, чехтар құрылыс графигін бұзған өзкінəларынтүсініп,соттасуғабармады.

Сөйтіп«Имсталькон»фирмасыменжəнетүрікфирмаларыменжаңашарт жасасылды, олар: «Конгресс-холл мен алаң тұсаукесер күнге əзірболады»,-депуəдеберді.

Конгресс-холл мен алаңның құрылысына екі мың адам жұмылды!Сонда да жетпей жатты. Ни маған тағы келді: “Нұрсұлтан ƏбішұлыҰландардыңкөмегікерекболыптұр».Менаң-таңмын,ұландардықайтеді?Ниқояремес:«Нақсолай,ұландардыңкөмегіқажет».

Солай болды. Ұландар алаңды түгелдей тазалап, басқа да көпшаруаныңбасынқайырыпберді.Қайтесіз,əдеттентысшешім,бірақоңдышешім болып шықты. «Қарапайым қозғалыс» деген міне, осы-ақ шығар!Тұсаукесерге,сөйтіп,бəрінтап-тұйнақтайəзіреттік,астананыңқонақтарыда,тұрғындарыдабұғанкөзжеткізді.

Конгресс-холл мен оның алдындағы алаң дайын дейік. Ал ендіастананың тұсаукесеріне келетін атаулы қонақтар қайда тұрады?Тағы даНисөйлесін:«НұрсұлтанƏбішұлы!Қонақүйжасаймыз!»-дейдіол.Меніңсенгімкелмейді: “Неайтыптұрсың,Володя?Қайдағықонақүй,осыншақысқа уақытта ондай қонақ үйді қалай əзірлейміз ? Ал енді бұл үшін некеректігін айтшы?”- деймін оған. Владимир Васильевич тағы бір тыңшешімұсыныптұр: “НұрсұлтанƏбішұлы,шетелдікжұмыскүшінəкелугеарналғанлимитбар.Біржолы500-гежуықадамдыəкелугеболады.Мəселемынада–осылимиттіуақытшатоқтатукерекнеайналыпөтуқажет”.Бұлсөзімен менің мүлде келіскім жоқ: “Тоқтату керек, айналып өту қажетдегеніңқайсөз,неайтыптұрсың,Володя?"-дейміноған.Ниқояремес,өзпікірінде мығым тұр: «Лимиттің күшін тоқтата тұрмасақ, ештеңені істеп

106

үлгереалмаймыз.Ментүрікмердігерлеріненқонақүйқұрылысынонбескүнішіндеаяқтайаласыңдармадепсұрапбілдім.Олараяқтайаламыз,теклимиттоқтатылатұрсындейді».

Сөйтіп мен жеңілдім. Шетелдік жұмыс күшін əкелуге арналғанлимиттітоқтататұруғарұқсатбердім.

Түріктер ұшақпен үш мың жұмысшы жеткізді, нəтижесіндеАстананың қонақтары үшін жаңа “Интерконтиненталь" қонақ үйініңқұрылысын жаңа астанамыздың тұсаукесеріне қарай аяқтап үлгердік.“Интерконтиненталь” қонақ үйі салынып жатқан кезде мен Нимен біргебірнешемəртеосыобъектінібарыпкөрдім.Албұлжолғыкелуімбақылапкөру еді. Лифтілерге көзім түсіп, сонымен көтерілейік дедім. «НұрсұлтанƏбішұлы!Бұлжұмыслифтілеріғой,оныменжүктердіжоғарыкөтереді»,-дейді Владимир Ни. Мен: «Ештеңе етпейді, кеттік», - дедім. Күзетқызметінің көзі алақандай болып, бəрі əбігерленіп қалды. Владимир Ни,Фарид Галимов жəне басқалар бір лифтіге мінді, мен екі жұмысшыменбіргебасқалифтігеміндім.Жанрдыңзаңысолайдегендей,əринелифтілержартыжолдатұралады.Электрөшіпқалды.Оныңүстінеекіншілифтідегіарқанүзіліпкетті.Ақыры,осындайəрі-сəрікүйдікешіп,еңбиікқабатқадажеттік-ау.

Айналаныңбəрінқарапшыққансоң,қонақүйдіңтұсаукесеркүнінетолықəзірболуымүмкінекендігінекөзжеткіздім.Солайболыпшықтыда.Кірбіңді жайлар да болмай қалмады. Бұл Президенттің резиденциясынабайланысты туды. Үкімет ғимаратына жапсыра салынатын, ҚазақстанРеспубликасыПрезидентініңрезиденциясыболуғатиісқұрылысқарқынытуралы маған күн сайын баяндап-ақ тұратын. Бірақ қанша сенсең де,өзіңніңбіртексергеніңніңартықтығыболама?Кезектікеңестегіқұрылысқарқынытуралыжалындырапорттанкейін,түнгісағат2-3-тіңшамасындакүзетімді ертіп резиденцияға лайықтаған құрылыс алаңын аралап өтудіұйғардым.Алайда... кеңесте мəлімделген нəрселерден ештеңе көре алмадым. Іргетасүшінқазылғанешқандайшұңқырболмайшықты.Шұңқырдыңырымыбаршығар-ау, бірақ менің көргенім іргетас құюға дайындықтың, əзірліктіңешбірнышанынбайқатпайтынеді.

Таңертең құрылысқа жауапты адамдарды шақыртып алып, осыорайдағы ойларымды жайып салдым. Содан бастап құрылыс процесіндежəне жаңа объектілерді салуда ешкім көзбояушылықпен соншалықты“тұрпайы” түрде айналысқанжоқ. Бірақжұмыс əлі де баяужүріпжатқансияқты.Мағансолайкөріндідетұрды.Осыныөзімніңсеріктерімменəрбір

107

учаске үшін жауапты адамдарға əлденеше мəрте ескерттім. Олардыбасшылықтың жылдам қарқынына, құрылыстың екпінін тексеругебейімдеугетырыстым.

Көптен күткен күніміз, аса жауапты əрі байсалды ісіміз - жаңаастананыңтұсаукесерікеліпжетті.

Бұғанбіз əзір едік.МеніАстанаүшін, сол арқылыбүкілҚазақстанүшін көп нəрсе істеген бір топ адамдарға астананың тұсаукесеріне орайарнайы шығарылған “Астана” ескерткіш медалін тапсыру зор қанағатсезімінебөледі.Əрине,олардыңарасында“темірдейтегеурінді”ВладимирНи, «өжет те қайсар» Аманжол Бөлекбаев, «қажымайтын, талмайтын»ƏділбекЖақсыбековжəнебасқадакөптегенадамдарбареді.

“Астана” медалін тапсыру рəсімінің жаныма жағатын жəне біржайттары бар-ды. Өйткені қысылып-қымтырылмай-ақ айтар болсам, бұлмедальдіңдүниегекелуінетікелейөзімніңқатысымболыпеді.

Осындай медаль туралы ой көптен көкейімде жүретін.Қазақстанның жаңа астанасының тұсаукесерін өткізу идеясы туғанда солойларымқайтаөрбіді.Талаймəрте«Астана»медалініңастыңғы-үстіңгіқосбетіқандайболуыкерекдепойшаэскиздерсызғанмын.Ақырында,меніңбұлойларымтиістінобайғаайналып,осыэскиздермедальəзірлеугенегізболды. Сол уақытта көз алдымнан сəулет өнерінің көріністері ұдайыкөлбеңдепөтіпжататынынайтакеткенімжөншығар.Астанадағыкөптегенғимараттар мен құрылыстардың алдын ала нобайын мен сол кездеріжасадым.

Бұлардың арасында Ұлттық мұражай, Қабылдау үйі, фонтандар,резиденцияжəне басқа да көптеген объектілермен сəулеттік құрылыстарбар болатын. Əрине кейіннен бұлар кəсіби сəулеттік жəне құрылыстықпысықтауларданөтті.

Сол себепті мемлекет басшысы ғимараттар жобаларының суретінмайлық-сулық қағазға салған екен, ертеңіне-ақ тасқа, бетонға, металғаайналып шыға келіпті деп жүрген аңыздардың бəрі жалған. Мен кəсібиадамдардыңбірқарағандасубъективтіболыпкөрінетін,тіптітартымсыздауболса да өз көзқарасын табандылықпен қорғайтын пікірлерін құрметтейбілетін адаммын. Шынында менің идеяларымның бір бөлігі астанакелбетіне кіріккені рас, бірақ бұлардың бəрі де сарапшылардың мұқиятбағалауынанкейінғанажүзегеасты.

Тұсаукесергежоспарлытүрдеəзірленуүшінарнайықысқамерзімдібағдарлама дайындалды, мұны іске асыруға 217 қазақстандық жəнешетелдіккомпанияларқатысты.

108

Бұлакцияөкілдерқұрамыжағынандаауқымдыболуғатиістіеді.Бізөте көп мемлекеттердің, халықаралық үкіметтік жəне үкіметтік емесұйымдардың басшыларына шақыру жібердік. Менің ерекше қанағатететінім - біздің шақыруымызға олардың басым көпшілігі өзінің келусапарыменжауапбергені.

ТұсаукесергекелетінқонақтардыАстанадатұңғышретбойтүзеген,түріктің “Окан” фирмасы салған бес жұлдызды зəулім“Интерконтиненталь"қонақүйікүтіптұрды.

Тұсаукесер рəсіміне ең бірінші болып біздің еліміздің үлкен досыжəне ірі саяси қайраткер – Түрік Республикасының президенті СүлейманДемирель келді. Айтпақшы, ол келген бойда өзінің елдестері – түрікқұрылысшыларысалған“Интерконтиненталь”қонақүйініңжəнебасқадаастаналықбіршамаобъектілердіңашылусалтанатынақатысты.

Тұсаукесерге бір күн қалғанда Астанаға Əзірбайжанның,Қырғызстанның, Өзбекстанның, Украинаның президенттері келіп жетті.Ресейденкөптегенресмиадамдаркелді.ТМД-дағыкөршілерімізденбасқа,алысшетелдердіңкөптегенөкілдеріменделегацияларықатысты.

Біздің қонақжай халық екенімізді жұрттың бəрі біледі. Біз “жақсықонақпенбіргеүйіңеқұт-берекекіреді”дейміз.

Астананың орасан көп тұрғындары қосылған ең бұқаралық іс-шаралардың бірі 9 маусым күні кешкісін болып өтті. Оның атауы дасоншалықты əуезді еді: «Бүгіннен бастап, ғасырлар бойы, ел жүрегі -Астана!» деп аталды. Бұл театрландырылған спорттық іс-шара, біріншікезектеастанатұрғындарыменқонақтарыныңкөңілінаулаудыкөздеді.Іс-шараның белгілі бір үгіттік элементі де болмай қалмады: спорттықкөрсетілімдер,көңілдідеақжарқынкүлкінегізіненсалауаттыөмірсалтынайқынайғақтаптұреді.

Сонымен,ақырында,10маусымкүніжылдыңеңбастыіс-шарасы–жаңаастананыңресмитұсаукесеріболыпөтті.Жаңакүнастанағаарналғансалтанаттыотырыспен ашылды.Көп адамсөйледі, əрбір сөйлеушінің сөзіҚазақстанның жаңа туған жас астанасына деген ыстық ықыласқа толыболғанын құрметпен атап өтуге тиіспін. Кім сөйлесе де, өз сөзінде жаңаастанаға деген шынайы тілегін, кіршіксіз көңілін білдірмей қала алмады.Бəрі де көп ұлтты Қазақстан халқының жаңа астанасына, оны салғанқұрылысшыларға ақ тілегін арнады. Халық айтқандай, бұл «жақсы ісіңеалыстағыдостыңсүйінуі».

Толғанатұрып,барлықкөпұлттыҚазақстанхалқыныңатынанжəнеөзатымнанменмемлекеттерге,ұйымдарғажəнемəртебеліқонақтарғабізге

109

көрсеткен шын қадірлі сезімдері үшін, бізге деген құрметтері,ынтымақтастығы,достығыүшінриясызкөңілімдібілдірдім.

Бұданкейінтағыдабірқатаріс-шараларөткізілді.Оныңеңбастысы-қазақстандықмəдениетжəнеөнерқайраткерлерініңастаналықКонгресс-холлдыңорасанкеңзалындағыконцертіеді.

Сонымен,ақырында,бүкілбағдарламаныңмықшегесі-Астананыңбастыалаңындағыгала-концертбасталды.

Өкінішке қарай ауа райы қолайлы бола қоймады. Бірақ бұл күніешкімде табиғаттың тосынқұбылысына айрықша көңіл аудара қоймағаншығар,өйткеніжан-жүрегіəнсалыптұрғанадамкүнніңқайрайынелейтінеді?!

Осыкешкежиналғанхалықтыкенеткүштідинамикарқылытікелейғарыштан естілген адам даусы терең тебіреніске бөледі. Бұл - осы кезде«Мир» орбиталық станциясында жұмыс істеп жатқан қазақстандықғарышкерТалғатМұсабаевтыңдаусыеді.Олғарыштөрінентөластанасыменөзхалқынатабыспенбақыттіледі.

Ұшудыбасқаруорталығынарақмет,осыОрталықтелекөпірарқылымаған қазақстандық ғарышкер, Ресейдің орбиталық кешені экипажыныңкомандирімен жəне оның ресейлік əріптесі бортинженер НиколайБударинмен сұхбаттасуға мүмкіндік берді. Мен оларға: “Жерге аман-сауоралыңдар!Жер-анаөздеріңдікүтеді!”-депкіршіксізтілегімдіжолдадым.Міне, осындай өмірге құштар асқақ үнмен жаңа елордамыз Астананыңтұңғыштұсаукесеріаяқталды...

Тегіндебұлжайғанаастананыңтұсаукесеріемеседі.Бұл планетаның саяси картасында жаңа, тəуелсіз, егемен

мемлекеттің дүниеге келгенін бүкіл əлемгежариялап, паш етудің біртуармүмкіндігі болатын. Мыңдаған, он мыңдаған қазақстандықтардыңқажырлы ұмтылысы арқасында біз мұны жасай алдық. Жəне ойдағыдайжасадық.

10 маусым сол күннен бастап Астана күні ретінде үздіксіз аталыпөтіпкеледі.Бұлдатаешқашанөзгермейді (кейдекейбірқалалардыңкүнінөткізу датасы өзгеріп жатады ғой). Біздің ресми мерекелеріміздіңкүнтізбесінде“10маусым”жоқболсада,ісжүзіндебұлкүн-нағызұлттықмереке.Нақсол1998жылғы10маусымдатəуелсізҚазақстанбүкілəлемгеөзініңжаңа,жас,жасампазелордасы-Астанасынкөрсетті.МерекеқарсаңындаАстанаөз қонақтарынылғида ап-ашықауарайыменқарсы ала бермейді.Мұндамистикалық бірдеңе де бар сияқты – дəл осыкүні қалада əрқашан жап-жайлы ауа райы орнай қалады! Дегенмен, көп

110

нəрсеөзімізгедебайланысты-ау...Əліесімде,кезектіАстанаКүніқарсаңында -9маусымдасалынып

жатқан құрылыстарды аралауға шықтық. Ызғырық желден ықтағанқасымдағы адамдар пальтосымен плащын қымтанып алған.Күн салқын,бұлыңғыр.Ауарайымағанілесіпжүргенадамдардыңдажүздеріменкөңілкүйлеріне көшкен тəрізді. Біз саябаққа келіп, кең-байтақ еліміздің барлықдаңқты орындары кішірейтіліп жасалған атақты “Қазақстан картасын”аралапкөріпжүргенде,менқасымдағыадамдардыңбəрінкөзімменшолып,жымия қарадым да, Ə.Жақсыбековке: «Көңілдерің бұзылмай-ақ қойсын,ертең,мейрамкүніжып-жылы,күншуақболады»,-дедім.Əрине,көпшілігіеріксізкүлгенболды,ешқайсысысенбеді...Алкелесі10маусымныңтаңышынындаастананыңбарлықтұрғындарыменқонақтарынашықтажарқыншырайыменқарсыалды.Аспандакешегіқорғасынбұлттарданмысқалдайда түйіршік қалмапты. Жұрттың бəрінің көңіл күйі көтеріңкі болатынытүсінікті,əрине...

СолмерекеЕсілөзеніүстіндегісаналуанбояуменқұбылғанлазер-шоу,ойын-сауық,соңығаламатот-шашуменаяқталды.

Астана Қазақстан жерінде жаңа идеяларды енгізудің полигоныболғаны,болаберетінісөзсіз.Қоршағанəлемгедегенжаңатехнологиялықкөзқарастың алдында жүретін жаңа астананың озық рөлін мен осылайкөремін. Əрине, бұл аясы тар мақсат емес, бірақ əлемдік қоғамдастыққалайықты кіруге ұмтылатын болсақ, бүгінде əлемдік қоғамдастықтыбайытып отырған барлық жетістіктерге бағдар ұстанбағанымыз дұрысболмаседі.

Қала құрылысының жəне жалпы құрылыстың жаңатехнологияларыненгізусаласынанҚазақстандағықұрылысиндустриясындамыту үшін ғана емес, сонымен бірге ұлттық қала құрылысыиндустриясыныңжай-күйіне тікелейнемесежанама байланыстыболатынхалық шаруашылығының басқа да салаларын өрістететін қуатты базаныкөремін.Сол себепті, сəулетжəне құрылыс ұйымдары қазіргі заманғы еңозықтехнологиялардыпайдаланаотырып,ғимараттардыжобалағандажəнесалғанда, бұл өзінен-өзі астананыңинфрақұрылымын ғана емес, соныменбірге бүкіл Қазақстанның өнеркəсіптік жəне өндірістік мəдениетіндамытуғақосылғанмаңыздыүлесболыптабыладыдепсанаймын.

Құрылыс экономиканың саласы ретінде, барлық уақытта жəнебарлық елдерде мемлекеттің экономикалық дамуына серпін беріп келді.Астана құрылысының мемлекеттің астанасы ретінде қаулап өсуі көзалдымыздаҚазақстанныңқұрылыспентөтелейнемесеөзгешебайланысты

111

жəне жалпы алғанда қалалық инфрақұрылымның жұмыс істеп тұруыменсабақтасбүкілэкономикасынкүрткөтергенінбатылайтааламын.

Астана құрылысына бүгінде үш жүзге таяу құрылыс-монтажбасқармаларықатысуда,олардажиырмаекімыңғажуықадамеңбекетеді.Қалалық инфрақұрылымды дамытуға бұған қоса 240 шағын бизнескəсіпорындары атсалысады. Астананың сəулеттік келбетін жасауға 30-ғатартажобалаужəнесəулетұйымдарықатыстыжəнеқатысуда.

112

Бұл фирмалардың барлығы тізбекті реакцияның əсерін тудырады,астананың ғана емес, сонымен бірге республиканың басқа қалаларыныңқалалық инфрақұрылым мен өнеркəсіпті құрумен айналысатын өзге дежүздеген,мыңдағанфирмалардың іскерлік белсенділігінің пайда болуынабастайды.

Нақосықұрылыстакөптегенөлшемдерді есепкеалужəнеəртүрліидеялар мен саймандарды пайдалану еңбектің мүлде жаңа мəдениетініңпайда болуына жағдай тудырады, біз мұны еңбекке деген өркениеттіқатынасдепатаймыз.

Осының бəрі əр түрлі нұсқаларындажəне тіпті ұсақ-түйектерде декөрінісберіпотыр.

Əлгі бір фильмде айтылатындай, “əр кірпіш кəдеге жарағысыкеледі". Шын мəнінде, құрылысшының ескі досы – осы кірпіш, ол ескіконструкциядағы барлық ғимараттар мен құрылыстардың негізі болыптабылады. Бірақ астананы жалғыз кірпішпен ғана сала алмайсың. Бірқұрылысшының айтқанындай, егер біз “қоңды” кірпішті, соған сəйкесескірген технологияларды ғана пайдаланатын болсақ, тұрғын үйқұрылысын толық əрі қарқынды түрде шешу мəселесін ешқашан жүзегеасыраалмаймыз.

Мəселен, біз құрылыс процесінде Астана Еуразияның өзіне тəнкүрт-өзгергіш белдеуіндегі барынша қатал климаттық жағдайдатұрғызылыпжатқанынескеруімізқажет.Солсебептікөптегенжағдайлардажаңаəкімшілікжəнетұрғынүйғимараттарынсалғанкездеойықтыблоктардепаталатындардыпайдалануғанегізделгенжаңатехнологияларбарыншакеңінен пайдаланылады. Жəне Астананың батпақты жерде бой көтеріпжатқанын да ескерген жөн. Осы жағдаят іргетастар тұрғызу кезіндебұрғылау-көтерутіреулерінжаппайпайдалануғасебепшіболды.

Астананыңжаңаобъектілерінсалумерзімініңбарыншақысқаекенінде ескеру керек еді. Астананың жағдайында біз уақыттанжоғалтқанымызды кеңістіктен ұтуға ұмтылдық.Жаңа астананың біршамажайсыздығы, сəулетшілік қызмет пен қиял үшін өрістің кеңдігі, астананытездетіпсалуғақажеттіпреференциялардыңбарыншаболуы,мінеосыныңбəрі қарым-қатынастың жаңа кеңістігі жағдайында уақыт жағынанбарыншаүнемжасауғамүмкіндікберді.

Жаңаастанадақұрылысобъектілерінжылдамдатыпсалумақсатындаəрі құрылыс сапасын нашарлатпас үшін металл мен темірбетоннанжасалғанқаңқалықұрылыстехнологиясықолданылды.

Мəселен, астананың символы - “Бəйтерек’’ кешені ең қысқа

113

мерзімде бой көтергені есімде. Жалпы біздің жəне шетелдің құрылыскомпанияларыөзімАстананыңқұрылысалаңдарындаатауынтұңғышретестіген,“мембраналық-гидрофикациялықжүйе’’,“селективтіжылытқышыбар мембраналық жапқы”, “жоғары қысымдағы полиэтилен трубалар”,“алю-кобонд”жəнет.б.сияқты,біздіңойымызша,“экзотикалық”құрылыстехнологияларынкеңіненпайдаланды.

Əрине, жетілген технологиялар ғимараттарға ғана емес, соныменбірге астана инфрақұрылымының басқа да объектілеріне қатыстықолданылды. Мысалы, Сол жағалауға баратын жолды алайық. НемесеАстананың оң жағалауындағы сонау Целиноград аталған кезінен беріешқашан жоспарланбай келген жауын-шашын суағарларын айтайық.Соның салдарынан Астананың көшелері жаңбырдан кейін саз-балшыққабөгіп, ағын суға толып қалатын. БүгіндеАстананыңСолжағалауындағыжолдар топырақ сулары мен жауын-шашын ағыстары əсер етпейтінарнаулықорғанышыбарбетондынегіздерменжабдықталғанкөпқатпарлыконструкциядантүзілген.

Мұның бəрі ешбір жаңалығы жоқ бос сөз болып көрінуі де ғажапемес. Кеңестік уақытта, өндіріс мəдениеті оншалықты дамымаған кезде,осытехнологиялардыңбəріОрталықҚазақстанжағдайыныңөзіндемүлдеқолданылмағанеді.

МенАстананыңбарлыққұрылысшыларына,барлықтұрғындарынаосы салтанаттарға əзірлену кезіндегі баға жеткісіз үлестері мен еңбектеріүшін, жаңа астанамызды салу арқылы отандастарымыз бен болашақұрпаққаосындайтаңғажайыпсыйлықжасағаныүшіншексізризамын.

Астанақаласыкөзалдымыздакөркейіп,күнсайынөзгеріпбарады.Ол жыл өткен сайын түбегейлі жаңара береді, қалаға бұдан екі-үш жылбұрын келіп кеткен адамдар сəті түсіп қайта оралғанда астананы мүлдетанымайқалатыныөтірікемес.

Қаланыңбұрынғыəкімі,қазірПрезиденттіңІсбасқарушысыболыпістейтінТемірханДосмұхамбетовтіңбылайдегенібареді:«БіржолыұшақүстіндеГерманияныңбіразаматынкездестіріпқалдым.Олмаған:«БаяғыдаАқмолада болып едім, бірақ қазір мүлде басқа қалаға тап болып тұрмын.Мынақаланыəреңтаныдым!»-деді.

Расында бұл мадақтау орайындағы жалаң пікір болмаса керек.Барынша күшті əрі жарқын құбылыс – Астананың қаулап өсіп баражатқанынариясызтаңғалғанадамныңсөзіекеніндедаужоқ.

ҚАЛАУЫНТАПСАҚАРЖАНАР...

114

Жалпықаланыңэстетикасыннежəнекімқалыптастырады?Албірелдің астанасыныңше? Бұл орайдағыжауап қарапайым болуы керек депойлаймын: қаланың эстетикасына əрқашан оның даралығы тұрғысынанқарау керек. Сəулеттік даралығы ғана емес, сонымен бірге əлеуметтік,қоғамдықжəнесаясидаралығыдаүстемтұруышарт.

Меніңше, қаланың нақ осы даралығын қалыптастыру –муниципалдықбиліктенгөрі,еңалдымен,орталықбиліктіңқұзырындағыіс.

Осы ретте мысалды алыстан іздеудің қажеті жоқ. Айталық,Францияда сəулет өнерінің сүлужауһарына айналғанПариждің көптегенобъектілері,біріншікезекте,президенттікжобаларболыптабылады.

Əрине, шаһардың лайықты келбетін қалыптастырудағы қалалықбиліктің рөлі мен маңызын төмендеткім келмейді. Алайда мемлекеттіңелордасы ретінде қарағанда, Астананың эстетикалық нысаны мен түріналдымен биліктің орталық органдары айқындауға тиіс екендігіне ешбіршүбəмжоқ.

Қалаархитектурасыныңөзіндікерекшелігібелгілібірстильдерментұжырымдамалардыпайдаланып,қайталапотырудыжоққашығармайды.Бұл орайда сəулет - жан-тəніңмен түйсінуден өзге ештеңе де емес дегенайқындамабарыншаəділетті.

Сəулетшілердің бүгінгі ұмтылысы өткенді жоққа шығару емес,мəденижадыменқазіргізамандыүйлесімдіұштастырып,қабыстыратүзугебағытталған.

Нақ осы - үйреншікті бейнелер мен архетиптердің қазіргі заманғыəсіре модерндік стильмен жарыса əрі ұштаса отырып даму принципіҚазақстанныңжаңаелордасыАстанақаласыныңэстетикалықсəулетіменбірегейерекшелігініңнегізінқұрайды.

Тұсаукесерқарсаңындакөптегенғимараттарреткекелтіріліп,қайтасалынып, қосымша құрылыстар бой түзеді. Құрылыс-монтаж бен жөндеужұмыстарына білікті қызметшілер мен жұмысшылардың тұтастай бірармиясы–13,8мыңғажуықадамқатысты.Ғимараттарғанаемес,солкездемөлшері 248 шаршы километр аумақты алып жатқан Астана қаласыныңсыртқы бейнесі де тұсаукесерге орай түбегейлі өзгерді. Біз қаланыкөгалдандыру жөніндегі техникалық жұмыстардан бастап тұрғындардыңсанасы мен салтына қала мəдениетінің элементтерін, елордалық ділдіенгізугедейінгіастананыңтыныс-тіршілігіндегібарлықиірімдердіескеругетырыстықдегенүміттемін.Мысалы,тұсаукесерқарсаңындағыкүндері100000-ға жуық ағаштар мен бұта-шіліктер отырғызылды, бұлар астана

115

келбетінбіршамажұмсартатүскендейболды.Ойға алған жұмыстарды істей алдық. Бəрін болмаса да, елордаға

келген қонақтарға да, өз адамдарымызға да көрсетуге жететін жарамдынəрселердіжасағансияқтымыз.

Қаланыңинфрақұрылымы–жаңаастананыңкөшелері,даңғылдары,алаңдарыменгүлбақтарыреткекелтірілді,бұлжұмыссонау1994жылданбасталған болатын. Астананың ең басты көшесі – Республика даңғылы(бұрынғы Тыңгерлер даңғылы) сол кезден бастап қазіргі заманғы түріналып, негізгі көлік тасқынын көтере алатындай дəрежеде толықтай қайтажасалды.

Республика даңғылы – астана инфрақұрылымы ішіндегі басты,маңызды,тіптістратегиялықобъектілердіңбірі.

Осы учаске үшін ең алғашқы күннен бастап жауапты болғанАманжол Бөлекбаевтың күн сайын таңертең Жастар сарайынан шығыпкөпірге дейінгі аралықта бүкіл даңғылдыжаяу аралап, қаланың ең бастыкүре тамырын абаттандыру жөніндегі құрылыс жұмыстарының əрбіручаскесінмұқиятқадағалапжүргенітегінемес.

Іс жүзінде Республика даңғылын Аманжол Бөлекбаевтың төлперзентідесекжарасады.Даңғылдыүнемді,ұтымдыжəнетиімдіетіпқайтажасап,қазіргі заманғытүрінекіргізуүшіносыазаматбарлықкүш-жігерінжұмсады.

Оның бұл мəселедегі принципті көзқарасы есімде қалыпты. 1994жылы Республика даңғылын жəне əуежайға баратын жаңа жолдыасфальттау туралы мəселе қозғалғанда, Үкімет аса қымбат тұратынжапонның жол-құрылыс жəне асфальт төсегіш техникасын іске қосутуралы шешім қабылдайды. Бірақ Аманжол Бөлекбаев Үкіметтің бұлшешімінорындауданбастартады.Егерқарапайымасфальттөсеудіңбағасышынымен асыра қойылмаса, дəл осы техника үшін төрт миллион доллартөлеутымұшқарылықдепөзуəжінайтады.Бұданбасқа,техникажапондікіболса да, Польшада жасалыпты, мұның өзі оның “жапондық” сапасынакепілдікбереалмайды,дəлосындайтехниканыбұданəлдеқайдаазбағаға,сондай жұмыс сапасымен, мəселен, Германиядан сатып алуға болар едідейдіол.

СөйтіпҮкіметтің"тоқпағынан"кейінБөлекбаевтыңқайтаданмағанжүгінуіне тура келді. Ол “асфальт” мəселесіндегі өз позициясын жəнеҮкіметтің бұл орайдағы позициясымен принципті түрде келіспеушілігінтүсіндіргенненкейін,меноған:“Егерсенбұғанкеліспесеңжəнеосыүшінжауапкершіліктітолықөзмойныңаалатынболсаң,ондаГерманияғабар”-

116

дедім.Бөлекбаевкөпкідірместен,қаңтарайындаасфальттөсейтінтехника

сатып алу үшін Германияға жүріп кетті. Керекті техниканы «үкіметтік»төртмиллиондолларғаемес,«мемлекеттік»барболғаны800000долларғасатыпалды.

Бұл техника сəуір айында келіп жетті, нақ соның көмегіменРеспублика даңғылына жəне əуежайға баратын жолға сапалық жаңаасфальттөселді.

Республика даңғылын жаңбыр жауғаннан кейін лай-батпақ басыпкететін,алоллай-батпақкепкенненсоңшаңболыпкөтерілетін.Мұныңəртүрлісебебіайтылыпжүрді.Кейбір“ақылмандар”тіптібұлдалатөсіндегіқалалардың табиғи ерекшелігі деп те сайрады. Бірақ даңғылға жарысасалынғанкөптегенкөшелерсоқпақжолкүйіндееді,осыкөшелерменжүріпөткен автомобильдер даңғыл төсіне шыққанда, дөңгелектеріне жабысқанлай-батпақты шашып кетіп жататын. Осыны дəлелдеу үшін Астананыңқұрылысы мен дамуы жөніндегі кеңестен кейін, жауын-шашынды, лай-батпақты күндердің бірінде аяқ астынан қаланың басшылығын автобусқаотырғыздым да, орталыққа жақындау орналасқан ең лас жерлерге алыпбардым. Бұлжерлерді етіксіз аралапшықтық, мұны көрген басқалар енді«Қай жерді жинаймыз, қалай жинаймыз, қанша жинаймыз» дегентақырыпта талқылау басталады деп ойлады. Бірақ мен бұл ниетті қолдайқойғанымжоқ.Өйткені осыпроблемаға барыншакешенді түрде қарағымкелді.Міне,осындайойларданбастаптозығыжеткенескіүйлердібұзудың,қажетті инфрақұрылымдар салудың жəне де қала аумақтарынкөгалдандырудың жүйелі бағдарламасының негізі қалана берді. Қаланыңбарлықкөшелерінжаңартудыңнақтышаруасы,іргелібағдарламасыосылайбасталды.

Астана өзгере берді. Ол бейне бір «Қазақстан астанасы дегенорнымдыалуғаəзірмін!»дегендейжаңатүргееніпкележатты...Осынау орасан зор жобаның барлық қатысушыларының: тұсаукесердіұйымдастырушылардың, құрылыс қызметтері мен компанияларының,муниципалды органдардың жəне жүздеген басқа адамдардың жаңаастананыастанаретінде“жарыққашығару"əзірлігінқамтамасызеткенкүнсайынғықажырлыжұмысыжемісінберді.

Сонымен тұсаукесерге əзірлік кезіндегі ең басты нəрсе - құрылыссалуменжаңаобъектілердііскеқосушешімінтапты.

Біздің бастапқы ойымыз бойынша, жаңа астананың ресмитұсаукесеріне дейін аз болса да, көп болса да, 57 объектіні іске қосуды

117

жоспарлап едік. Бұл үшін құрылысшылардың мақтануына əбден болады,осынау орасан зор жоспар ойдағыдай орындалды: барлық объектілеруақытындапайдалануғаберілді!

Бүкілөзенжағалауыжинақы,салиқалытүргеенді.Оныңтүйетайлыжағалары əшекейлі плиткалармен көмкерілді, жағалауды бойлай төбесікүмбезделген бағаналы беседкалар салынды, жағалау су айдынынанөрнекті темір қоршаумен бөлініп, өзенді қуалай асфальт соқпақтартартылды.Есілайдыныныңқақтөріненгүлдіңалыпқауашағынаұқсасфонтан“өсіп”шықты. Күн сəулесімен шағылысып, айналасын шағын кемпірқосақтарғатолтырып, су астынан тым биікке атылашапшығанфонтанның сиқырынқарап тұрудың өзі ғажап. Есілге тым таяу жерден «Қиял əлемі» депаталатын “Айя” мəдени ойын-сауық орталығы бой көтерді, ондакемпірқосақтың сан алуан түсімен құбылған қазіргі заманғы əсематтракциондар бар. Кенесары көшесінің бойында тұрған, халқымыздыңдаңқты палуаны Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы Орталық стадионтолығымен қайта жасалып, жаңғыртылды, сөйтіп бұл бұқаралық іс-шаралар мен салтанатты мерекелерді өткізуге əрқашан əзір тұрған нағызастаналық стадионға айналды. Қазақтың кемеңгер абыздары Төле бидің,ҚазыбекбидіңжəнеƏйтекебидіңескерткіштерінашурəсіміболыпөтті.

Бүкіл астаналық инфрақұрылымды қайта жасау қарқын ала түсті:мөлтек аудандар мен көшелер абаттандырылып, көркейтілді, жолдаржөнделіп,қайтажасалды.

Тұсаукесер астана келбетін ұдайы жəне айнымас қалыппенжетілдіретүсудіңбірүзігіғанасияқтыеді.

Астананыңтұсаукесеріөткізілгенкүнненберібарболғаныжетіжылөтті.Алайдаосымерзім ішіндеқаншама істер атқарылдыдесеңізші!Теміржолвокзалытолығыменқайтажасалып,қазіргізаманғыкөркінеенді,Астанағакеліп-кетушілер үшін қолайлы жағдай жасайтын сыртқы жəне ішкі жаңакешендерпайдаболды.

Сөйтіп, ақырында, Астана нағыз астаналық вокзалға ие болды!Күрделі қайта жасау жұмыстары жүргізілгеннен кейін вокзал сыртқысұлбасы бұзылмай-ақ, адам танымастай өзгеріп кетті. Іші де, сырты даөзгерді.

Біріншіден, инженерлік қоммуникациясы толығымен жаңартылды,жаңа терминалдық жабдықтар пайда болды, күту залдары кеңейтіліп,жаңғыртылды.

118

Ендівокзалдыңтəуліксайынғыөткізгіштікқабілеті5800жолаушығадейін артты. Вокзалдың ішкі холы ақпараттық табломен,бейнеқадағалаумен жарақтандырылды. Жолаушыларға қолайлы болуыүшін ғимараттың ішінде бар мен кафе, бейнезал, демалыс бөлмесіорналасқан,тіптішағынмаркеттебар.

Екіншіден, перронның тап үстінде жолаушыларды желден,жаңбырдан, қардан қорғайтын арнайы қалқа орнатылған. Астананыңтұрғындары мен қонақтарына қолайлы жағдай жасау мақсатында вокзалəйнек витраждардан əзірленген конкорсты өткелмен, мүгедектергеарналғанарнаулылифтіменжəнеэскалаторларментолықтырылған.

Астананың теміржол қақпасы ендіжаңа астананыңкөз тартарлықғимараттарыішіненөзініңберікорныналатынысөзсіз...

Астананың жаңа мəдени, ойын-сауық объектілері ашылды,бұлардың ішінен Күлəш Байсейітова атындағы Опера жəне балеттеатрының классикалық пішінін, модерн стилінде орындалған “Синема-Сити” кинотеатрын, мұражай-көрме залы, кітапхана, мəжіліс-залыорналасқан Президенттік мəдениет орталығының зəулім күмбезін атапөткенжөн.

2004 жылдың қаңтар айында біз Ресей Президенті ВладимирПутинмен бірге оның ресми сапары кезінде Президенттік мəдениеторталығынабардық.СондаПутинніңқазақтыңкиізүйініңжасауларыменоныңкөшпелітұрмысыныңбұйымдарынасақызығушылықпенқарағанынбайқадым.Мəртебелімейманымызсəулешашажарқырағанəйгілі "Алтынадамның"түр-тұлғасынақадалақарап,таң-тамашақалды.

Қазақстан Қаржы министрлігінің ғимараты да өзінің желбірегенжалаудай ерекше пішінімен көз тартады. Ғимарат кейде тербелгентолқынды елестетеді. Десек те, Астананың көзі өткір кейбір тұрғындарыбұл ғимараттың пішінінен американдық доллардың сұлбасын көреқалыпты.Сөйтіпбұлғимаратымыз«Доллар»атаныпкетті.Астанадағы осы көз тартарлық ғимараттың бас сəулетшісі, сəулет жəнеқала құрылысы департаментінің директоры Владимир Лаптевтіңтүсіндіруінше, бұл ең басында Қазақстан Республикасы туының тасқаайналған бейнесі ретінде ойластырылған екен. Сəулетшілердің пікірінше,көгілдір қасбетке шағылысқан күн сəулесі ғимаратты жайылған матаныңсуретіне айналдырады, ал көк жұзінде көшкен қазбауыр бұлттардыңжөңкілгенкөлеңкесіосыалыпматаныжелдейжелбіретіптұрғандайəсергебөлеуге тиіс. Бəлкім, ғимараттың қасбеті барыншакөгілдір болмай, соданда ғимарат-тудың əсері жұртқа жетіңкіремей қалған шығар. Соған

119

қарамастан, ғимарат пішінінен астаналықтардың бірінші кезекте«долларды» тап басуын өз басым бөтен көрмеймін. «Доллар» болса,«доллар»болсын...Еңбастысысұлудасүйкімдіғимаратпайдаболды.

Бұрын Қаржы министрлігінің қазіргі ғимаратының орнында“обкомдікі” деп аталатын үйлер тұратын-ды. Бұлар бір кезде заманынабарыншалайықболған,албүгінгікүнүшінтымескіріпкеткенүйлереді.Осы аумақты аралап жүргенде мен астананың қақ ортасында ауласындаклозетібаросындайдербесүйлердіңтұрғанынаренішбілдірдім.Дұрысы бұл үйлерді бұзып тастап, орнына қала мен республиканыңқажеттілігінежауап бере алатын,мейліншежаңа заманға тəн құрылыстарсалған жөн болатын еді. Бұл үйлерді бұзуға қаланың байырғы тұрғыны,əкімƏ.Жақсыбеков əзер келісті. Өйткені ол бала кезінен-ақ бұл үйлергеерекше бір ізетпен қарауды үйренген. Былайша айтқанда, осы жер ескіАқмоладағы “дворяндар ұясы” сияқты еді. Сөйтіп нақ осы аумақта ісжүзінде жаңа аудан – Қаржы министрлігі, фонтандары бар саябақ жəнебасқақазіргізаманғықұрылыстарпайдаболды.

Бүгінгі “Алатау” спорт сарайы бұрынғы КСРО Ауыр арнаулықұрылыс министрлігінің аяқталмай қалған корпусы екенін көп адамұмытыптақалғаншығар.Оныңайналасындабір-бірінежабысасалынып,бетон панельдердің сынығынан жасалған жабайы гараждар тұратын.Мұндай гараждар əр жерде бар-ды. Қала келбетін бұзып тұрған осындайгараждарды аяусыз қиратқан кезде Ə.Жақсыбековтің қандай қарсылыққатөтепбергенімағанжақсымəлім.

Сөз ретінде Қаржы министрлігін, басқа да көптеген көз тартарғимараттарды Астана мен Қазақстанның аса ірі құрылыскомпанияларыныңбірі“Базис-А”корпорациясыныңсалғанынайтыпөткімкеледі. Бұл – құрылыс нарығында өзін орнықты əрі сенімді түрдекөрсеткен, ауқымды жобалардан сескенбейтін, орындау сапасытұрғысынан, өз қызметкерлері мен қызметшілерінің кəсіби шеберлігіжағынанəлемдікстандарттарғасайкомпания.Энергетикаминистрлігінің,«ҚазМұнайГаздың»Есілдіңсолжағалауындапайдалануғаберіліпүлгергенаспанменталасқан«Транспорт-Тауэр»зəулімғимаратынтұрғызуабыройыосыкомпанияғатиесілі.«Транспорт-Тауэр» зəулім ғимаратын жобалау мен салуға арналғантапсырысты алу үшін бірнеше шетелдік жəне отандық компанияларкүресті.

Бірақ осынау даңқы зор конкурста “Базис-А” компаниясыныңталантты сəулетшілері мен дизайнерлерінің жобасымен ешкім бəсекелесе

120

алмады.Орындалушеберлігіненбасқа,бұлжобаеңбірүнемдіжобаболыпшықты. Ғимарат құрылысын салу кезінде 10 миллионға жуық долларқаражатүнемдеугемүмкіндіктуды...

Қаладағыспорттыңжайыдаұмытқалғанжоқ.Қысқамерзімішіндеайнадай жарқыраған “Алатау” спорт сарайы, сыртқы пішіні өзінің өткірқырларыменкеңістіктіжарыпкележатқаналыпмұхиткемесінелестететін«Қазақстан»спортсарайыпайдалануғаберілді.

Жаңа ипподром, есу каналы, сегіз ашық корттан тұратын теннисорталығы, бизнес орталығының биік ғимараты жəне басқа да көптегенқұрылыстарсалынды.

“Қазақстан" спорт сарайының түгелімен меценаттар қаражатынасалынғанынжəнеосынаубірегейқұрылысқа11миллионнанастамдолларжұмсалғанын еске сала өтейін. Бұл қаражаттар Шеврон, Эксон-Мобил,Испат-Қармет, «Қазақстан алюминий», Аксесс Ин-дастриз, ФилиппМорис,Эке,Паркердрилигсияқтыбелгіліфирмалардан,ДөңменСоколов-Сарыбай кен-байыту комбинаттарынан, Қазхромнан жəне Ақсуферроқорытпа зауытынан түсті. Менің өтінішіме дер кезінде көңілбөлгендері үшін бұлардың баршасына ризашылығымды білдіремін. Осыспорт кешенінің тұтастай отандық материалдардан салынғанын да естеұстаған жөн.Мұның ең үлкен мұзды залы бес мыңға дейінгі көрермендісыйғызаалады.Олимпиадалықстандарттағы1200орындықкөрермензалыбаржүзубассейнідеосында.Басқадакөптегендүниелерібар.

Бірсөзбенайтқанда,жаңаастананыңспорткешендерідеталапқасайдеңгейгекөтерілді.Бүгіндежаңаспорттыққұрылыстарастанатұрғындарыменқонақтарыныңеңкөпбаратынсүйіктіорындарынаайналды.

Əрине жаңа астананың бірегей объектісі «Думан» ойын-сауықкешеніболыптабылады.

Астананың тұрғындары мен қонақтары əлемдік мұхиттарданбірнеше мыңдаған шақырым қашықта тұрса да, теңіз суларыментолтырылған13орасанаквариумғаорналасқан,теңізбенмұхиттұңғиығынмекендеушілердің құпия өмірінің қойнауына шынымен бойлай алады.Сөйтіп кең дала төсінде бой көтерген астананың тіршілігін айтарлықтайжадыратып, жандандыруды мақсат тұтқан бұл өзі кереметтей қызық əріғаламаткүрделіжобаныңəсемдігіменмаңыздылығынсезінетүседі.

Əйнекті коридорды бойлай жүріп, жан-жағыңды көзбен шолып,құддыбіркапитанНемоқұсап,басыңдыкөтеріпқарасаң,туракөзалдыңдамұхитпентеңізтұңғиығыныңбейтанысмекендеушілерінкөресің,бұлардабүгінҚазақстанастанасынатұрақтапты.Менихтиологемеспін,солсебепті

121

«Думан» океанариумында көрген теңіз жəндіктерінің бəрінің атын атап,түсін түстеу оңайға түспейді. Бірақ мəселе сонда ғана ма? Ең бастысы,бұдан былай астана тұрғындары мен қонақтарының осынау бірегей,ғажайып кешенге барғанда, өздерін толық құқылы теңіз жағалауындағықалалар тұрғындары сияқты сезінетіндігінде ғой. Айтпақшы,океанариумның ішкі мжағында қазіргі заманғы кинозал мен тіпті теңізсуынөндіретінзауытқадейінбар.

Өзіміз бір мəрте айтып өткендей, астананың ажарын аша түсетінэтнопарк жасалды. Ол Қазақстанның картасын қайталай отырып,республиканың қалалары бойыншаҚазақстанның бүкіл сəулет өнеріндегіінжу-маржан:Оңтүстікастанадағыасқақтағанəсемжаңамешітпеналтынкүмбезі жарқыраған Воскресенск соборынан бастап,Жетісудыңжоғалғаналқасындай болған Отырардың тас мұнарасы, жұмбақ сырлы кəрі Алтайтауы бөктерінің қарағайлы қара орманы сияқты бабаларымыздан қалғанмұраларғадейінжинақталған.

Астана, əлбетте, əлеуметтік-сауықтыру объектілерін де ұмытқалдырған жоқ. Бұлар болмаса, қала мен астананың толық мəніндегіинфрақұрылымыныңөмірсүруіəстемүмкінемес.

Жаңа медициналық мекемелер салып, оларды қазіргі заманғытехникамен толықтыру арқылы денсаулық сақтаужүйесінжақсартужаңаастанатұрғындарыүшінжақсысыйлықболдығойдепойлаймын.Балаларға жəне олардың дені сау болуына қамқорлық жасау жай ғанаміндет емес, бұл біздің парызымыз. Ұдайы қамқорлық жасай отырып,өскелең ұрпақтың бақыты мен болашақ денсаулығы үшін жаныңның бірбөлшегінбергенненартықнебар?

Мысал үшін, Астананың Сол жағалауында 2003 жылы ашылған,ашылу рəсіміне менің қатысуыма тура келген Кардиохирургиялықорталықтыалайық.Бұлобъект-СаудАрабиясындағыханзадаСұлтанныңжекесыйлығы.30орынғаесептелгенжəнежүректіңишемиялықауруымен,жүректің кейін пайда болған жəне туа біткен ақауымен ауыратынадамдарға арнайы хирургиялық көмек көрсету мақсатын көздейтін бұлорталық – тұтастай Орталық Азиядағы осындай тұрпатты бірегей жəнежалғызмедициналықмекемеболыптабылады.Орталықтақазіргі заманғақажетті барлық аппараттар: «Филипс» (Голландия) фирмасыныңангиографиялық қондырғысы, немістің «Дрегер» фирмасы шығарғанқазіргі заманғы наркоз жəне қадағалау аппаратымен, «Сток» (АҚШ)фирмасы шығарған жасанды қан айналысы аппаратымен, 8 төсектікреанимациялықблокпен,немістің«БиБраун»фирмасышығарған екі қан

122

ыдыратуаппаратыменжарақтандырылғанқосоперациябөлмесібар.Қаладағы№2балаларауруханасыныңкелбетініңкүртөзгергенімені

ерекше қуантады. Сонау 1999 жылы Токиода болғанымда Жапонүкіметімен медициналық қызмет көрсетуді жақсарту жөніндегі жобаныҚазақстанда іске асыру туралы келісімге қол қойып едім. Осы келісімніңқағаз жүзінде ғана қалмағаны қандай сүйінішті десеңізші, 2001 жылыАстананың үш балалар ауруханасы жалпы сомасы 10 миллион доллартұратын тамаша медициналық жабдықтарға ие болды! № 2 ауруханадатомограф, əр түрлі диагностикалық жəне зертханалық техника,операциялықбөлмелердіңжабдықтарыорнатылды.

Осынау өз балаларымызға қарай бір қадам аттаудың арқасындақаншамасəбилердіңөміріменденсаулығынсақтауғамүмкіндіктудыжəнедəлсолайболабермек.Ендіқарасаңыз,деңгейіқазіргізаманғыдандаасыптүсетіносыауруханадажылсайынжаңаастананың7-8мыңбүлдіршініемделіпжүр!Астананың балаларын айтпағанда, мұнда бүкіл Қазақстанның балаларыемделуде. Бұл сыйлықтың жалғыз Астана үшін емес, тұтастай Қазақстанүшінтолымдытартубол-ғаныкүмəнсіз...

Өте жаңа, мейлінше бірегей техникамен жарақтанғандардың бірі -Республикалық клиникалық аурухана болып отыр. 2001 жылғықыркүйекте оның ашылу рəсіміне қатыстым. Маған айтуынша, бұлмедициналық кешенге ТМД елдерінде теңдес келетін ештеңе жоқ, ол онжыл мерзімге 88 миллион доллар мөлшерінде жеңілдікті кредит бөлгенҰлыбритания үкіметінің қаражатына салынды. Кешен бір мезгілде 240ересек пациенттерді қабылдай алады, клиниканың жергілікті жəнереспубликалық бюджеттерден қаржыландырылуына байланысты олартегінемделеді.

Əрине, біздің балаларымыздың психологиялық денсаулығына даназар аудармауға болмайтын еді. Бізде шаңырағы шайқалған отбасылар,түрлі себептердің салдарынан ата-анасынан ерте айырылып, ананыңаялыалақанын,əкеніңүлгісінкөрмей-білмейөсіпкележатқанбалалардыңбарыжасырын емес. Əсіресе осыларға қиын. Жүйкенің жарақаты денежарақатынан гөрі ауыр болады.Денежарақатының емін табуға болар-ау,алайда айналасынан əрдайым мейірім мен жылылықты күтетін баланыңжанжарасынқалайемдерсің?

Сондықтан2001жылғымаусымдахалықаралық“СОСКиндердорф-Астана" балалар ауылының ашылу салтанатына –шынмəніндегі балалармерекесінеқатысуменіерекшеқанағатсезімінебөледі.

123

Мұның жайын естімегендер үшін айта кетейін. Мемлекеттік емес«СОС Киндердорф Халықаралық қоры» қайырымдылық ұйымы бұданжарты ғасырға таяу уақыт бұрын соғыстан кейінгі Австрияда құрылған.МұнықұрғанГерманГмайеркейіноныңбіріншіпрезидентіболды.Бұлұйымөзінеасаізгіліктіміндетті,яғнинəсілімендінінеқарамастан,ата-анасын жоғалтқан барлық балаларды тұрақты үймен қамтамасыз етудіқолға алды. Осы үйде балалар ересек өмірге лайықты енуге, қоғамныңтолыққандымүшесіболуғадайындалады.

Қазақстан«Баланыңқұқығытуралы»Конвенцияғақолқойдыжəне2000 жылғы желтоқсанда біз «Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы жəнежасөспірімдерүйлерітуралы»Заңқабылдадық.Бұданбұрын,1994жылғытамыз айында менің зайыбым Сара Назарбаева «СОС - Қазақстанныңбалаларауылдары»қорынқұрғанболатын.ҚазірмұндайбалаларауылдарыАлматыменАстанадажұмыс істеп тұр.Осындай балалар ауылының біріТеміртауқаласындасалынуда.

Дəлосықордыңқұрылуы2000жылғыбалаларауылдарытуралызаңқабылдануыныңтұңғышхабаршысыболды.

Астанадағы балалар ауылы жай ғана тұрғын үйлер емес. Бұлтұтастайбалаларқалашығы,мұнда ауылдыңжас тұрғындарыүшін толықжабдықталған,қолайлыжағдайжасайтынқажеттіинфрақұрылымныңбəрібар. Жылы ұядай үй-жайлар, балабақша, медициналық пункт, қонаққабылдайтын үй, спорт алаңдары, қызметтік құрылыстар - Қазақстанастанасындағытұтасбірбалаларқаласы,міне,осындай!

Бұл мөлтек қалада 108 бүлдіршін тұрады, олардың əрбірі өзіншедара,шетіненталанттыжəнеҚазақстанРеспубликасыныңазаматыретіндеүлкенөміргеараласыпкетулерінетолықмүмкіндіктерібар.

Əрине,астананыңажарынаажарқосқан,жаңакорпустарыменқалаландшафтына тамаша кірігіп кеткен Лев Г умилев атындағы Еуразияуниверситетінайтпайтұраалмаймыз.

Бұл күндері шетелдік мəртебелі қонақтарды Еуразияуниверситетінің қабырғасында қабылдап жүргенде, өз басым осынау оқуордасының үйлесімді де əдемі сəулетіне əрдайым таңдана қараймын.Мұндай таңданыстарын осында келген меймандарымыз да жасыраалмайды. «Астананың мəдени капиталы» деген ұғым Еуразияуниверситетіне көз түскен сəттен-ақ адам санасында нақты бейнегеайналадыдепойлаймын.

2001жылғықаңтардаменАстана қаласында қазақ-түрік лицейініңайшықты əрі қазіргі заманға сай етіп салынған ғимаратының ашылуында

124

болдым. Негізі 1994 жылы қаланған осы лицейде бүгінде білікті детəжірибелі оқытушылар өзшəкірттеріне Еуразияның төрт тілінде – қазақ,түрік,орысжəнеағылшынтілдеріндедəрісберуде.Оқусапасыныңжоғарыекендігі соншалық, лицейді бітірген түлектердің 98 пайызға жуығы өзбілімдерінқазақстандықжəнешетелдікжоғарыоқуорындарындатабыспенжалғастырыпжатыр.

Əлбетте мұндай бірлескен білім беру ордаларының болуыныңҚазақстан мен Түркия арасындағы, Қазақстан мен Ресей арасындағы,ҚазақстанменҰлыбританияарасындағы–халықтардостығыныңсимволыретінде терең саяси мəн-мағынасы бар. Бір сөзбен айтқанда, бұл –Қазақстанменбүкілəлемдікқоғамдастықарасындағыдостық.

1998жылыҚазақстанмен Ресей арасында білім беру саласындағыынтымақтастық туралы шартқа қол қойылып, оған Қазақстан-Ресейуниверситетінқұрутуралыбіртармақенгізілген-ді.Шарттыңосытармағы2003жылы іскеасты.2003жылғы10маусымдаменжаңаастананыңСолжағалауында Қазақстан-Ресей университетінің жаңа корпусыныңашылуына қатыстым. Жаңа университеттің қосымша құрылтайшыларымен əріптестерінің арасында Ресейдегі жəне ТМД-дағы аса ірі білім берумекемесі - Мəскеудің Қазіргі заманғы Гуманитарлық Университеті барекенінайтыпөткенжөн.

Меніңөкімімбойынша,1994жылықұрылғанҚазақмемлекеттікзаңакадемиясының жаңа ғимараты құрылыс материалдарының соңғыүлгілерінқолданаотырып,жинақысəулеттікстильдеорындалды.

Қазіргі заманғы сауатты басқарушыларды көптеп тілеп отырғанқалаға, қаулап өсіп келе жатқан Астанамызға нақ осы заң академиясыауадай қажет деп білем.Өйткені бүгіндеЖоғарғыСот, БасПрокуратура,министрліктер мен ведомстволардың бəрі де осы жаңа астанадаорналасқан. 2001 жылғы маусымда осы жоғары оқу орны студенттерініңалдында сөз сөйлегенде, мен жаһандық əлем жүйесіне қосылу сияқтыбасты міндетті біз қалай шешуіміз керектігі жөнінде өз ойларымменбөлістім.Жəнебұлміндеттердіңбəрікөпжағдайданақосыбілімжолымен,бірінші кезекте заңгерлік білім арқылы шешілетінін жастардың есінесалдым.Қазақстан азаматтарыүшін соншалықтыөмірлікмаңызыбаросыміндеттерді ойдағыдай орындайтын болашақ заңгерлер менқұқықтанушыларемеспе!

Инновациялық бағдарламалар орталығы да мені өзгеше жақсыəсерге бөлейді. Мұнда республиканың Білім жəне ғылым министрлігіжанындағыбілімберуші төртұйымыбар.Олар:Республикалық«Дарын»

125

орталығы,халықаралық«Білім»орталығы,ЫбырайАлтынсаринатындағыҚазақ білім академиясы жəне Білім беру мен тестілеу мемлекеттікстандарттарыныңұлттықорталығы.

«Дарын» орталығының компьютерлерінде сирек ұшырасатындеректербазасы - біздің еліміздіңбарлықдарындыбалаларыныңдеректербанкі бар екенін білгенде, қатты таңдандым. Бұл дегеніңіз,Қазақстанныңжоғарыоқуорындарыменмектептеріндегіалтымыңнанастамстуденттерменоқушыларғой.Еліміздегіжасталанттармендарындыбалалардыңсаныбұданəлдеқайдакөпболуыкерекдепойлайтынжəнеосыдеректербазасынжасаушылардың мұны ұдайы жетілдіріп отыруға, толықтырып отыруғаынтасыда,қабілеттерідежетедідегенүміттемін.

Ал халықаралық «Білім» орталығының ауқымды ақпараттықкомпьютерлікжеліқұружоспарыналыңыз.

Орталықтың түпкі ойы бойынша, бұл желі біздің кең-байтақОтанымыздың барлық қалалық жəне ауылдық мектептерін қамтуға тиіс.Болашақоқушыларнақосыжеліденбарлыққажеттіақпараттыэлектрондыкітаптардағыбілімқазынасынтабаалады.

Енді Ұлттық академиялық кітапхананың əсем де айбындығимаратына келейік. Мұны кезекті Астана күніне орай, 2004 жылғы 10маусымда Юрий Лужков екеуміз ашып едік. Айтпақшы, Лужков жаңакітапханаға шын мəнінде «астаналық» сыйлық жасады, орыс əдебиетіклассиктерініңтураүшмыңтомдықшығармаларынсыйғатартты.

Əрине, білім беру мекемелері жүйесін құру қажет. Сонымен біргестуденттердіңөміріментұрмысыүшінқолайлыжағдайларжасайтынтиістіинфрақұрылымдыдажасаукерек.Бұлорайданеғұрлымкөрнектімысал -Студенттер үйі бола алады, ол 500 студентке арналған Лев Гумилеватындағы Еуразия Ұлттық университеті жанындағы тоғыз қабаттыжатақхана.Студенттерге арналған пəтер үлгісіндегі осы əдемі дежинақыбөлмелерді аралап көру ерекше қуанышқа кенелткендей. Бөлмелердіңбəрінетелефонорнатылған.Ғимараттыңөзішіндекеректінəрсеніңбəрібар– кітапхана, оқу залы, асхана, буфет, кір жуатын бөлме, би залы, тіптіалыстанкелгената-аналарғаарналғанқонақүй,барлығыдаосында.

Біз студент болып жүргенде мұндай нəрсе өңіміз түгіл, түсімізгекірмеушіеді.Тіптістудентосындайжағдайдатұруымүмкін-аудегендікөзалдымызғаелестетедеалмайтынбыз.Шамасы,біздіңтəрбиемізбасқашалауболдыбілем...

Дегенмен Астанадағы білім жайын айрықша айтқым келеді.Мəселеніңтөтеншемаңыздылығыоныəңгімеарқауыетугесұранып-ақтұр.

126

Еліміз үшін зияткерлік ресурстарды даярлау мəселесі – Астана менҚазақстанды бұдан əрі дамыту жолындағы ең маңызды мəселе, ол біздіңбүкілбілімберужүйесінің«тиянақтыимперативі»болыпотыр.

Осынаустратегиялықмаңызыбармəселегеменөрдайымбарыншаназар аударуға тырысып келемін. Білімжəне ғылым қызметкерлерінің IIсъезінде сөз сөйлеген кезімде құрылымдап, жүйелеп баяндап беругетырысқан ойларымның Үкімет қабылдаған «Қалада бастауыш жəне ортакəсіптікбілімберудідамыту,Астанақаласындағыкадрлардаярлаупроцесімен жұмыспен қамтылмаған халықты реттеу жөніндегі 2003-2006жылдарға арналған Өңірлік бағдарламаға» кіргені мені əлбеттеқанағаттандырады.

Өңірлік бағдарламаға білім беру жүйесін реформалау менжаңғыртуғақатыстыкөптегенресмиқабылданғанбазалыққұжаттаренген.

Бірінші кезекте, бұлар – Қазақстан Республикасы Үкіметінің«Қазақстан Республикасында бастауыш жəне орта кəсіптік білім берудіодан əрі дамыту жөніндегі шаралар туралы» 2000 жылғы 15 мамырдағықаулысы, Астана қаласын əлеуметтік-экономикалық дамытудың 2005жылға дейінгі «Астананың гүлденуі - Қазақстанның гүлденуі»Бағдарламасы, Астана қаласының 2005 жылға дейінгі «Астаналық білімберу»Бағдарламасы.

Қаулап өсіп келе жатқан Астана қаласы үшін, оның үстінеҚазақстанныңелордасыретіндебілімберужүйесіндамытуменжетілдірудеайрықша басымдықтар бөлініп отырғаны қуантады. Қазірдің өзіндеАстанада кəсіби кадрлар мен бейінді мамандардың тапшылығы қаттысезілуде.Бұлпроблеманыңөткірлігісоншалық,олдəлбүгіншешудіталапетеді.

Аталғанбағыттаалғашқықадамдаржасалды.Қазірастанадакəсібикадрлар даярлаумен 26-ға тарта ұйымдар айналысады. Бұл оқуқұрылымдарында11000-нанастамоқушыларбілімалуда.

Кəсіптікбілімберетіноқуорындарыжүйесі20жұмысбейіндерімен25мамандықбойыншамамандардайындапшығарудыжүзегеасыруда.

Білім беру процесіне мемлекеттік құрылымдардан басқа, жекеменшікқұрылымдардыңдаатсалысыпжатқаныайрықшақуантады.

Сайыпкелгенде,білімберубағдарламаларынорындаунəтижесіндебіз неге қол жеткіземіз жəне астаналық инфрақұрылымды кəсібикадрларменқамтамасызетугебайланыстықандайпроблемалардышешуімізкерек?

Бірінші кезекте, бейінді оқу орындарында кəсіби кадрлар даярлау

127

жүйесінің икемді əрі жетілдірілген жүйесі құрылатын болады. Бұластаналықеңбекнарығынайтарлықтайоңтайландыруғамүмкіндікбереді,соныңшеңберіндежұмыскүшінедегенұсыныстардыбарлықталапетілетінжəне қажетті мамандықтар мен кəсіптер бойынша кəсіптік ресурстарғаарналғансұранысбарыншатолыққанағаттандыратынболады.

Бұданбасқа,еңбекнарығынболжаументалдаудыңжүйеліқызметіқұрылмақ. Еңбек нарығының даму серпіні бойынша мұндай талдауларжасау кез келген мамандық немесе кəсіп бойынша жұмыс күшініңтапшылығы немесе артылып жатуы сияқты қолайсыз құбылыстарданқысқа мерзімді жəне орташа мерзімді перспективада арылуға мүмкіндікберетінікүмəнтудырмайдығойдепойлаймын.

Кəсіптік білім беру жүйесінің материалдық-техникалық базасы даелеулітүрденығаядыжəнежаңғыртылады.

Жалпы алғанда, жұмыспен қамту нарығының проблемаларыншешуге мүмкіндік беретін осындай жəне басқа да көптеген нəтижелергеқолжеткізуүшінкəсіптікбілімберужүйесінжаңасапалықдеңгейгекөшіруқажет.

Астананың дамуы - астаналық инфрақұрылымды жетілдірудіңүздіксізпроцесі.

Неғұрлым жетілдірілген əрі кең өрісті астаналық инфрақұрылымбарғансайынкүрделіəрітехнологиялықсипаталыпкеледі.

Сол себепті оны ұдайы тиісті деңгейде ұстап тұру жəне одан əрідамыта түсу үшін, бірінші кезекте Қазақстанның жаңа астанасына нағызқазіргі заманғы мамандықтарды игерген, ең бастысы, кəсіби шеберлігіжоғарықызметкерлерменқызметшікадрлардыдаярлаупроблемасыншешуқажет.

СТИЛЬКЕПІЛДІКТЕРІ...

Кез келген қаланың, соның ішінде ел астанасының даңқын

шығаратын оның ғимараттары мен құрылыстары ғана емес екендігінсенімменайтааламын.Бұларайбындыдағаламатболуымүмкін.Айрықшадара немесе оншалық ерекшелігі жоқ та болуы мүмкін. Солай бола тұра,қаланың қайталанбас келбетін бұлардан гөрі, халықтың жан жүрегі менұлттық мəдениетінің бір бөлшегін бойында ұстаған сол шаһардағысимволдық объектілер дəлірек көрсетеді. Яғни, бұл жолғы сөз жаңаастананың əр жерінде тұрған сəулет пен тарих ескерткіштері жайындаболмақ. Егер сəулет пен тарих ескерткіштері болмаса, Астанамыз үсті-үстіне үйіле берген темірбетон жиынтығы сияқты болып көрінуі əбден

128

мүмкін.Қала мен астананың эстетикалық пішінін көп ретте дəл осы

ескерткіштер айқындайды, солар қалыптастырады. Ескерткіштерфункциясы мұнымен де шектеліп қалмайды. Сəулет ескерткіштері менсəулеттік нысандар қала тұрғындарының туған шаһарының эстетикасынөздері сезініп, түйсінуіне мүмкіндік жасай отырып, олардың бойындажоғарыталғамдытəрбиелейді.

Астанада көркем стильдің үлгісі бола аларлықтай ескерткіштерсоншалықты көп деп айта алмайсың. Бірақ, меніңше, мұндай мəселедесаннангөрі,сапаныңүстемтұруышарт.Егербірсəулеттікнысанкөңілдіңкүйінқозғап,өзірəміздептұрғанбейнегедегенсезімгебөлеп,ойғабатырарболса, онда бұл бір-бірінен айнымайтын тұғырға қонып алып, бірін-біріқайталайтынһəмешқандайəсеретпейтінтақылеттестасүйінділерденəлдеқайдаартық.

Ескініңөзорнынжаңағабосатуғамəжбүрболатынжағдайыөмірдежиіболыптұрады.

Мысалы, таяу жылдарға дейін Целиноградтың орталық алаңында,ПарламентүйініңқарсыалдындатұрғанЛенинескерткішініңжайысолайболды. Қаланың байырғы тұрғындары мен соғыс ардагерлері Ленинескерткішін алып тастауға үзілді-кесілді қарсы тұрды, оларды түсінуге деболатын еді. Тіпті мен де олардың көзқарасына қосыла жаздадым. Бірақ,қалайайтсақта,бұлескерткішастананыңəкімшілікорталығыныңсəулеттіккелбетіне түбегейлі қарама-қайшы еді. Осы проблеманы АманжолБөлекбаев шешті. Ол алаңға соғыс ардагерлері мен қаланың байырғытұрғындарынжинапалып,біржарымсағатбойықадірмендіақсақалдарменəңгімелесті.Қаланыңқақортасындажаңатəуелсізжəнеегеменмемлекеттіңзаң шығарушы билігінің тура қас маңдайында Ленин ескерткішініңтұрғаны қалай болмақ, соны ұзақ-ұзақ түсіндірді. Бір жарым сағат бойытамақтары қарлыққанша дауласып-шуласты. Қала тұрғындары ақырыəкімніңкөзқарасынтүсініп,келісімберді.

Целиноградтыңбұрынғыөзіндіккескінінеорайтағыбіржағдайдыайтайын. Қазіргі Президенттік мəдениет орталығының күмбезі жарқыраптұрған жерде, қалаға кірер жолдағы биік тұғырда бұрын К-700 тракторытұратын. Қалай айтсаңыз да, Тың астанасының нағыз символы сол еді.Шынында оның ешкімге бөгеті болған жоқ, бірақ жаңа астананың жаңасəулетіне тіпті кірікпей қойды. Не істейміз? Аманжол Бөлекбаев көпойланбастаносытракторды«Целина»депаталатынатыдатыңғаүйлесіптұрғанкеңшарғасыйлайсалды.Жайғанасыйғатартты.Кеңшарадамдары

129

бұл тракторды өздері келіп алып кетті. Елдің айтуынша, осы трактор əлікүнгедейінбабындакөрінеді,тіптібірбүйірінде«Аманжол»дегенжазуыбардеседі...

Орайы келген сəтті пайдаланып мен де оқырманмен бірге жаңаастананыңсəулеттікқұрылыстарынаралапөтейін.

ƏуежайданқалағақарайшығатындаңғылдыбойлапЕсілгетірелертұста,бірқарағандадағдыдантыссияқтыкөрінетіноқшауқұрылыскөзгетүседі:27метрбиіктөбебасындағыұзынүрлік.Бұлүрліктіңөзіндікоқшаутұрпатты ерекшелігі де сол - алыстан көрген кезде оның не мақсатпенқойылғанмонументекенінешкімтапбасаалмайды.

Биік төбеге қарай созылған 55 сатыны басып көтерілгенде ғанамұның кең жайылған ГУЛАГ архипелагының лагерь-аралдарындадүниеден өткен миллиондаған жазықсыз жандарға, саяси қуғын-сүргінқұрбандарына арналған жады мемориалы екенін ұғуға болады. Бұлмонументтің іргетасы Қазақстан Халықтары ассамблеясының 4-сессиясыашылғанкүніқаланды.Төбебасындағыбарельефтертұтастайхалықтардыңжəне ең қымбат нəрсе – өмірі қиылған жекелеген адамдардың қаталтағдырынаүнсізғанакуəлікетеді.Неүшіндейсізғой?Өздерінмертқылғанжендеттерденгөрі,отанынартықтаусүйгендеріүшін.

Мұнда бір символдықмағына бар деп ойладыммен.Монументтіңмəні оған тікелей жақындап келгенде ғана ашылады. Ақиқатты алыстанкөре алмайсың, осы жан түршігерлік оқиғаны еске салатын жерге тымжақындапкелгеніңдеадамдартрагедиясынжаныңменсезінесің.Монументбиігіне көтерілген əрбір Қазақстан азаматы, тек сол жерге - құрбанболғандар жайында баяндайтын барельефтерге тақап келгенде ғанасталиндік дəуірдің бүкіл трагизмін неғұрлым толық сезіне алады. Бұлкешеннің сəулеттік жəне тұжырымдамалық құндылығы маған нақ осыэстетикалық образдардан көңіл күй ауанына қарай біртіндеп ауысатынерекшелігіненкөрінеді.

Əуежай жақтан құрылыс қаулап салынып жатқан сол жағалауданқалаға ескі көпір үстімен кіріп келе жатқаныңызда, аспанға найзадайшаншылған үш тіректің, арка тəріздес əшекейлі құрылыстың астынанөтесіз. Арканың ұшы дөңгелекке барып тіреледі, ол дөңгелек кейде күнсəулесіменқұбылыпшырайналыптұрғандайəсеретеді.

Бұл арка қазақтың кəдімгі «ақ батасын» бейнелейді.Қандай да бірұлы іскебелбуғанда,ұзақ-сонарсапарғааттанаралдындажолыңболсын,іске сəт деп ақсақалдардың бата беруі – халқымыздың байырғы дəстүрі.Сол себепті бұл символдық мəні бар «бата» қалаға келе жатқан, қаладан

130

кетіп бара жатқан əрбір жолаушыға көпір үстінен ақ жол айтып, сəттіліктілеп тұрады. Сол көпірдің келесі басында тас барыстар тұр. Бұлардықаланың символдық қорғаушылары дегеннен гөрі, бүкіл Қазақстанныңқарышты дамуын бейнелейтін нышан деп ұғынған абзал. Өйткені ҚарБарысы – жаңа жалпы əлемдік құндылықтар негізіндегі өркеніміздіңсимволы жəне тас барыстардың қалаға «кіріп» келе жатқан əр адамныңкөзіне алдымен түсуі – оларға біздің негізгі басымдықтарымызды үздіксізескесалыптұруғатиіс.Тегіндемұндайжағдайлардаосындайобраздардыңидеологиялық тұрғыдан дұрыс қабылдануын шама келгенше ұмытпағанжөн. Барыстың күші мен шапшаңдығы ешбір жағдайда агрессиялықпиғылды туғызбайды жəне туғызбауға тиіс, өйткені мұндай символдықбейнелердің күші мен қуаты əрқашан мемлекеттің прогресс пен дамужолындағыайнымасжəнетабандыұмтылысынбейнелейді.

Республика даңғылымен жүріп өтіп, Қазақстан РеспубликасыҮкіметінің жəне Парламентінің ғимараттарына қарай бұрылсаңыз, сізастананыңорталықалаңынанкеліпшығасыз.

АлаңныңҮкімет пенПарламентті қоршап тұрған бөлігі жартылайашық, ал Кенесары көшесіне тірелетін қалған жарымында бірқатарфонтандар мен өзге де скульптуралық композициялар орналасқан.Бұлардың ішіндегі кесе пішінде үш деңгейлі етіп жасалып, алаңның қақортасына орнатылған үлкен фонтан айрықша көз тартады. Су əуелі еңжоғарғы қабаттан ортаңғы кесеге тасып құйылып жатыр. Ортаңғы кесетолып болған соң, су енді төменгі əшекейлі алып кесеге сарқырайды.Фонтан пішіні бейбітшіліктің ұштаған суретін білдіретін Тіршілікағашының символы іспетті. Төменгі бөлігі – біздің өткен шағымыз.Ортаңғы кесе – бүгінгі күніміз. Ал суойнақтың тəжі – бəрімізге ортақболашағымыздыбейнелейді.

ФонтанныңпериметрінбойлайАйдаһар,Түйе,Бұқа,Тоқтысияқтыхайуанаттардың бейнесі жасалған. Оны жасаушылардың бастапқы ойыбойынша,бұлтөртхайуанатбірмезгілдетөртстихияға:Даналыққа,Жерге,СуғажəнеОтқасəйкескеледі.Осытөртстихиядантуғанөмірдіңмəңгілікқозғалысының белгісі ретінде əр аңның аузынан сыздықтап су ағыптұрады.

Алаңнаноншаалысемес,біреуіЕсілдіңбергіжағалауында,ендібіріРеспублика даңғылыменАбай көшесінің қиылысында екі ескерткішбар.Халқымыздыңаяулықосперзентінеарналғанескерткіштер.Оныңбіріншісі–Кенесарыханға,екіншісіұлыАбайғаорнатылған.

Кенесары хан бір сəтке терең ойға батып, арғымақ аттың үстінде

131

мығым отыр. Бейнебір осы сұсымен жауын жасқап, ұрпағына рух беріп,ұлыерліктергеүндегендей.

Қазақ халқының тарихына Кенесары өз отанының тəуелсіздігінқарулы күреспен сақтап қалуға тырысқан қазақтың соңғы ханы ретіндеенді. Ол – қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру жолындағы халықтықкүрестің қаһарманы, отаршылдыққа қарсы көтерілістің көсемі. Есіл өзеніжағасында сұлтан Кенесары Қасымовтың бастауымен өршіген осыкөтерілістің даңқы алысқа жайылғаны соншалық, Кенесары француздыңқиялгер жазушысы Жюль Верннің бір романының басты кейіпкерінеайналды.

Мүсінші Нұрлан Далбаев пен сəулетші Шота Уəлихановшығармашылығынан туған биіктігі 13 метр (тұғырымен қоса) КенесарыханескерткішіЕсілжағалауындаасқақтап,тəуелсіздіктіңешқашаноп-оңайкелеқалмайтынын,тəуелсіздіктіжеңіпалуменқатар,табандытүрдеқорғайдабілукеректігінқарағанадамныңбəрініңсанасынасалыптұр.

2001жылғымамырайындаКенесарыханныңайбындыескерткішінашу рəсімінде монумент іргесіне гүлшоқтарын қойып тұрып, бостандықпен тəуелсіздікке жан ұшыра ұмтылған Кене ханын мəңгілік ұмытпайжүргенөзұлтымаішімненмыңалғысымдыарнадым.Кезіндеоныңесімінхалықжадынанөшіругетырысушылықтаболдығой.

Ендімінеки,қазақтыңбилеушісіəріқолбасшысыКенесарыныңқолатұлғасыҚазақстанРеспубликасытəуелсіздігінің10жылдығыныңсимволыретіндеЕсілайдыныныңоңжағалауындамаңғазасқақтайды.

Қазақтың данышпан ойшылы Абайға арналған ескерткіште ұлыақынқолынакітапұстап,қиырғакөзшалып,тұңғиықойдатұрғансəтіндебейнеленген. Туған халқының тағдыры толғантқан «қола Абайдың»ақиқат сапарының ұзақ жолында сəл аялдап, ойланып қалған бір сəтісияқты.

Абайдың 3,5 метрлік асқақ бейнесі қала тұрғындарының сүйіктідемалысорнынаайналғанорталықбаудаорналасқан.

Жоғарғы Соттың жанында қазақ халқының үш ұлы биініңескерткіші орын тепкен. Сонау «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама»заманындаалауызболғанхандардыбітімгекелтіріп,қазақхалқыныңбасынбіріктірген, жоңғар басқыншыларына қарсы ұлы жорыққа көтергенəулиелер бұлар. Төле би, Қазыбек би, Əйтеке би бабаларымыз -əділеттіктің,бірліктің,даналықтың,ұлттықрухтыңсимволыретіндеқазақхалқының тарихынан мəңгілік орын алған ұлы тұлғалар. Олардыңайбындымүсіндерібірлікжоқжердетірлікжоқекендігін,даналықболмаса

132

дамуболмайтынынəрдайымбіздіңесімізгесалыптұрғандай.Аты аңызға айналған қасиетті Қаратаудың күнгей бетінде,

Ордабасы биігінде 1726 жылы қазақтың үшжүзінің хандары мен билері,бектеріменбатырлары,елгесыйлыба-тагөйақсақалдарыұлықұрылтайғажиналды.

Осынау үш ұлы би даңқыжержарған сол хандар мен батырларғатура қарап тұрып, қазақ халқының басына түскен ауыр күндер жайындатолғанады:елбасынакүнтуғаншақта,исіқазақбаласыбіржеңненқол,біржағадан бас шығарып, жұдырықтай түйілмесе, қазақ құриды, қазақтыңертеңгітаңыендіатпайды.Əне,ата-бабаңныңжерінебасыпкіргенГалдан-Церен, ойраттың қалың қолы ұлыңды құл, қызыңды күң етіп, ойрандапкележатырдепжарсалады.

Төле, Қазыбек, Əйтеке сынды біртуар билердің қазақ халқыарасындағы шексіз беделінің арқасында, үшеуі үш жақтан толғағаннанкейін құрылтайға жиналғандар бұрынғы өзара реніш-өкпені тастап, ел-жұрттыамансақтапқалуғабіркісідейантберіседі...

АстанадағыЗаңакадемиясынаіргелесжатқанбаудыңдəлортасындақазақтың көрнекті ақыны Сəкен Сейфуллиннің ескерткіші бар. Бұлескерткіш қазіргі заманғы қазақ əдебиетінің негізінсалушыСəкенСейфуллиннің100жылдықмерейтойысалтанатыкүндеріорнатылды.

Ескерткіш орындықта отырған адам түрінде жасалған. Сəкенніңбайыпты, байсалды һəм ойлы жүзі оның ақындық шабытын дабейнелегендей. Əне-міне дегенше қаламын қолына алып, ақ қағаздыңбетіненұрлыжырларнөсерінтүйдек-түйдектөгіпжібергелітұрғандай.

Астана - ақындар қаласы. Бұлтұжырым қаланың ежелден-ақ əн-жырдыңордасыболғандығынангөрі,шаһардаорныққанжалпыжай-күйгеорайласкеледі.БіркездерідалалықөлкеміздімолынанзерттегенГригорийПотанин:«Мағанбүкілқазақдаласыəнсалыптұрғансияқтыкөрінеді», -деген еді.СолПотанингеұқсатаайтсақ: «Маған бүкілАстана əн салыптұрғандай болып көрінеді».Бұл əндер Қазақстанның барлықхалықтарының тілінде шырқалады. Жүректі жарып шыққан осы əндерменақындықбейнелісуреттердіңбірбөлігісəулеттікнысандардакөріністапқан.

Астананың орталық бөлігіндегі гүл жайнап тұрған баудың біріндеорыстың ұлы ақыны Александр Сергеевич Пушкиннің ескерткіші бойкөтерді. Скульптор ұлы ақынның шабытқа беріліп, көңіліне қанатбайлағандайболғанқас-қағымсəтінқалтжібермеген.Шабытүстіндегідəлосы сəтінде ақын өзінің ұлы жырларын туындатып жатқандай. Жүрегін

133

нұрландырыпжаңа ғанаойғакелген сəттіжырларды іштейқайталап, солбейнелі сөздердің сиқырын ұстап қалуға асығып бара жатқан сияқты.Пушкинге қойылған ескерткіштер ішіндегі аса бір сəтті шыққан туындыосытəріздікөрінедімаған...

Əрі ол – өн бойына шығармашылық бастау мен поэзиялықшаттықты үйлесімді сіңірген, Астананың ең бір əсерлі ескерткіштерініңбірі. ПушкинніңМəскеудегі ескерткішін де жақсы білеміз. Ол ескерткіш,бəріненбұрын,ақынныңұлылығымензияткерліккемеңгерлігін,адамдықпарасатының терең де қуатты рухани қайнарын бейнелегендей-ді. АлАстанадағы ескерткіш – ақынның ұшқын атқан поэтикалық жəнешығармашылықбастауыныңəсерлікөрінісі.

Астанада кеңінен созылған тағы бір ашық кеңістік бар. Ол жербүгінде астана тұрғындары мен меймандарының жиі баратын демалысорнынаайналыпкетті.Бұлорасанкеңістік-есуканалыныңқосжағалауынөрнектегенпарктікаймақ.

Бұл парктік жағалауды Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттықуниверситеті, Ішкі істерминистрлігі, католиктердің костелімен синагога,тұрғынүйжəнеойын-сауықкешендеріқоршапжатыр.

Алайдаосыаймақтыңеңбастыкөркі-үлкеналаңортасындатұрған«Отан қорғаушылар» монументі. Мұны Ұлы Отан соғысының қанмайдандарында соғысқан жəне туған жерге əрбір екіншісі ғана аманоралған миллиондаған қазақстандықтар туралы естелік болсын деп жаңаастанағаҚарағандытұрғындарысыйғатартты.

МамырайындағыОтанқорғаушыларкүнінеарналғанмерекелердіңбіріндеменіңойымаəлдебіралыптаайбындықұрылыстыңпішінікелді.Олұрпақтар сабақтастығы мен дəуір байланысының символы ретінде біздіңата-бабаларымыздың өшпес рухын біріктірсе деп қиялдадым. Сөйтіп,мүсіншіЮрийБаймұқашевтың, сəулетшіБақтыбайТайталиевтің, суретшіМақашƏлиакпаровтыңжəнеҚарағандыкөркемөнерқорыныңдиректорыАлександрКурицынныңкүш-жігері арқасындаменіңидеямнақтылы іскеасты...

Зеңгір көкке ұмтылған қола масақтар бауының алыптығы менайбынытаңғалдырады.Металлүрліктердіңбиіктігі37,5метрболса,баудыңөзі101масақтантұрады.

Бұлғаламатқұрылыстыңсимволдықмəніқарапайымдатүсінікті:олбарлыққазақстандықтардыңбірлігімен ізгіліктіұмтылысынайшықтайды.КүрделіəшекейлербелдеулегеналыпшардыңпішінібіздіңОтанымыздыңбайлығы мен қуатын еселеп тұрған рухани мұрамыз туралы парасатты

134

ойдыөрістетіп,үрліктіңсимволдықконструкциясынтолықтыратүседі.Осынау алып монументтің өзегінде көп ұлтты Қазақстан

тұрғындарын, өз ұлдарын күлімдеп қарсы алып тұрған Ел Анасыныңбейнесі тұлғаланған. Ұрпағына сүйіспеншілік пен ақ батаның алтынкесесін ұсынып тұрған Ел Анасының жарқын бейнесі қасиетті де ежелгіҚазақстан жеріндегі бейбітшіліктің, тыныштық пен тұрақтылықтың еңмықтысимволыемеспе?

«Отанқорғаушылар»монументініңтұғырынкөмкергенбарельефтереліміздегібейбіттетату-тəттітірлігімізкескілескенауыркүреспенкелгенінескесалғандай.

Міне, кеңестікжауынгерлердің бір тобыөлім сепкеннеміс-фашистбасқыншыларына қарсы аяусыз ұрысқа ұмтылып барады. Ал келесі бірбарельеф қазақтың батырлары мен сарбаздарының кезінде барша қазақхалқын жер бетінен жойып жібере жаздаған жоңғар басқыншыларынақарсы шайқасының сəттерін бейнелейді. Орасан зор осынау монумент-кешендіоныңтабанындажалындағанМəңгілікалаутұйықтайды.

Бұл Мəңгілік алау Алматыдан жеткізілді жəне 28 батыр-панфиловшылар мемориалы алдында жанып тұрған алаудың оты болыптабылады. 2001 жылғы 9 мамырда, Отан қорғаушыларды еске түсірумемориалының салтанатты ашылу рəсімі кезінде, осы алау да Астанадантұрағын тапты. Бұл күні мен де өзімнің қаһарман-отандастарымды ескеалып,тағзыметіпбасымдыидім.

Кешенніңерекшеліктітағыбірсебебі-2001жылыАстанағакелгенЖоғарыШапағаттыРимПапасыИоаннПавелIIөзмессасынтурасоныңжанында өткізді. Діні мен мəдениетіне қарамастан Қазақстанхалықтарыныңбірлігімен бейбітшілік сүйгіштігін бейнелейтінмонументжанындаҚасиеттіпонтифик,рим-католикшіркеуініңбасшысыхалықтардың бір-біріне деген сүйіспеншілігімен сыйластық құрметін,бейбітшіл ниеттерінің сенімін нығайту қажеттігі туралы ойларынайтып,Қазақстантұрғындарынаөзініңмынадайтілексөздерінжеткізді.«...Сіздердің ұлттық туларыңыздың түсіне қарай отырып, сіздер үшін,қымбаттықазақтар,менҚұдіретікүштіҚұдайданкөктүссимволыболыптабылатынберіктікпенашықтықты,ондағыалтынтүсбейнелейтінберекемен бейбітшілікті тілеймін. Саған, Қазақстан жəне сенің барлықтұрғындарыңа Құдайым рақымын түсіріп, сенің болашағыңа келісім менбейбітшіліктіңнұрынтөксін!».

Қазақстан астанасының ажарын ашып тұрған ескерткіштер менсəулеттік кешендер ғана емес. Есіл үстінен салынып, «Сарыарқа» деген

135

атқаиеболғанжаңакөпірдідеескеалмайтұраалмаймыз.Бұлкөпіржаңаастананың дамып келе жатқан Сол жағалауы мен неғұрлым қаулап өсіпбара жатқан Оң жағалауының арасын жалғастырушы бірінші қатынасбуыныболды.

Жаңакөпірдіңұзындығы-214метр,алені-33метр.Бұлкөпірескікөпір сияқты тура əуежай мен Қорғалжын тасжолына шығады да,елорданың қақпасы қызметін атқарады. Үш қатар жолы бар көпірəрқайсысыныңсалмағыүшмыңтоннағажуықметаллконструкцияларданқұрастырылған, 15 тоннаға дейінгі шынжыр табан трактордың салмағынкөтере алады. Жаңа көпірдің тəулік сайын 25 мыңға жуық машинаныөткізугемүмкіндігібар.

Астананың ажар-көркі туралы сөз болғанда, Астананың ресмигербін айналып өту əділетсіздік болар еді. Əрине, герб сəулет өнерініңескерткіші емес, бірақ ел ордасының барлық орталық көшелері менғимараттардың маңдайларында Астана гербі бейнеленген əлем-жəлемжалауларменкөркемплакаттардыбайқамайөтумүмкінемес.

Желмен желбіреген Астана гербі елорданың эстетикалық өзіндіккелбетін түзейтіні əрі қаланың қайталанбас сəулеттік бейнесінқалыптастыруғаəсерететінісөзсіз.

Еске сала кетейін, Астана гербінің жаңа нұсқасы 1999 жылғымаусымда,қаланыңресмитұсаукесеріненкейінбіржылөткенсоңбекітілді.

Жаңа гербтің авторлары – талантты суретші-дизайнерлер ДембайСалауат пен Аманжол Чеканаев. Гербтің негізі – дөңгелек шығыстыққалқан.Күреңқызылтүстіқамалқабырғасыастарындадөңгеленгенкөкшілдаладан ақ қанатты сақ барысы көрінеді. Барыстың бейнесі қазақхандарының бас киімі түрінде келетін алтын тəжді скифтік аң стиліндесалынған. Мұның мəнін маған кейіннен қаланың тағдырлы тарихының,қазақтың соңғы ханы Кенесарының ерлігі мен жанқиярлық күресінің,сондай-ақ қайта туған мемлекеттің астанасын көшіру туралы шешімқабылдаған республиканың тұңғыш Президентінің даналығы менбатылдығыныңсимволыдептүсіндірді.

Күрең қызыл түсті қамал пішіні қаланың Есіл өзенінің жағасындақамал-қаларетіндепайдаболутарихынескесалады.Ақтүсқазақұлтыныңой-ниетініңпəктігіментілегініңмөлдірлігінбейнелейді.

Геральдикалық қалқанының жиегі айнала алтындалған жолақпенəдіптелген. Алтын жолақтың ұшар басында шаңырақ, бұл – қазақ халқыошағының символы. Қалқанның сол жағында да, оң жағында да - Тыңөңірінің белгісіндей бидайдың алтын масақтары. Жолақтың төменгі

136

бөлігінде«Астана»дегенжазубар.Сайып келгенде, Астананың гербі мемлекеттің жəне еліміздегі

халықтар тарихының, олардың ізгімұраттытілегінің символ-бейнесі болаотырып,халықаралықгеральдикалықсимволиканыңбарлықканондарынатолығыменжауапбереді.

Болашақ жоспарланып қойылғанда ғана жетіле түседі. Бұлтұжырым,бəлкім,тымкесіпайтылғаншығар.Десекте,бүгінгінітүзетуменжақсартуға тырысқан кездемүмкін болатын кемшіліктермен қателіктердіжібермес үшін жоспар жасап алудың ең тиімді құрал екендігіне ешкімкүмəн келтіре қоймас.Оқырман көңіліне «Астана ауқымдықұрылыстарыəйтеуір неғұрлым көп, неғұрлым тез салынса екен дейтін ұранменжүргізіліпті»дегендейəсерұяламасдепойлаймын.

Əлбетте, қала салу, оның үстіне мемлекеттің астанасын тұрғызусияқтыасажауаптыістенақтыойластырылғанəріақылғасалыпөлшенгенжоспар болмаса, өсіп келе жатқан қаланың барлық ерекшеліктерінүйлестіреескеру,қалаорамдарыныңретсізсалынуыкезіндеміндеттітүрдепайда болатын өрескел проблемалар мен келеңсіздіктерді айналып өтумүмкінемес.

Менің білуімше, американың Детройтында «Даму бағдарламасынаескерткіш»депжазылғанескерткіш-тұғырбарекен.Міне,мақтануғалайықестелік тап осы! Өйткені осыдан отыз жылға жуық уақыт бұрынқабылданған дəл сол даму бағдарламасының арқасында Детройт əсіреурбанизацияның болмай қоймайтын алуан проблемаларынан арылды.Сөйтіпжұртқатарлыдамыған,қалыптытірліктегіқалағаайналды.

Астана (сол кездегі Ақмола) құрылысының алғашқы бас жоспарытұңғышрет1840жылы, яғниқамал-қаланың іргесі қаланған соң, онжылөткенненкейінəзірлендідеседі.

Арада жүз жылдан астам уақыт өткенде, кеңестік кезеңде, 1957жылы«Казгорсель-стройпроект»жобалауинститутыəзірлегенАқмоланыдамытудыңБасжоспарықабылданды.

Бас жоспардың негізіне қаланың орталығын нақты айқындауды,қала орамдарын ірілендіруді жəне жұмыс істеп тұрған жолдарды жөндейотырып,қала ішіндежаңаданавтомагистральдарды іскеқосу, соларқылыжол құрылысын дамытуды жүзеге асыра отырып, жалпы қаланыңинфрақұрылымын одан əрі өркендетудің бірқатар міндеттері енгізілді.Мысалы, қаланыңорталығын тікелей вокзал алаңымен байланыстыратынжаңа магистраль салынып, ол «Мир көшесі» деген атау алды (қазіргіБейбітшіліккөшесі).

137

БасжоспарғаорайжəнеКСРОМинистрлерКеңесінің1961жылғыарнаулықаулысынасəйкес1961жылғы11наурызданбастапЦелинограддеп аталғанАқмолада қарапайымжұртшылық «хрущевка» деп кеткен іріпанельдітұрғынүйлердіңжаппайқұрылысыбасталды.

Тың өлкесі астанасының өсу шамасына орай жəне ішкіодақтықкөші-қон мен Тыңның игерілуі салдарынан арта түскен қала халқыныңкөбею қарқынына əрең үлгеріп отырған қала инфрақұрылымын да күртдамуына байланысты қаланы Қазақстандағы ғана емес, бүкіл КеңесОдағындағы ірі орталық ретінде одан əрі өркендету үшін бұдан былайжоспарлау ісіне барынша тыңғылықты жəне жан-жақты қарау қажеттігітуды. 1962 жылы Ленинградтың «Горстройпроект” институтыныңГ.Я.ГладштейнбасқарғанбіртопсəулетшісіЦелиноградқаласының-Тыңөлкесі астанасының Бас жоспарын жасады. Бұл сол уақыттағы Басжоспарларішіндегіеңозықəрітиянақталғанжоспарболатын.

Бас жоспардың негізіне тұрғын үй, əкімшілік, қоғамдық жəнеөнеркəсіптік объектілерін қамтитын аумақтардың функционалдықзоналарын құру есебінен қала ландшафтының құрылымдықтұжырымдамасысалынды.

Астаналық «Астанагорпроект» институты директорының ғылымжөніндегіорынбасарыНұрбекҒабдулхамитұлыАужановөзінің«Астана -XXI ғасырға секіріс» атты кітабында былайша жазады:«...Жобаланғанмерзімде(1980ж.)қалатұрғындары350мыңадамболадыдепайқындалды.Қаланың қазіргіжəне жаңа бөлігінің шекарасындағы жаппай тұрғын үйқұрылысының оңтүстік-шығысқа қарай айтарлықтай екпінмен дамуынабайланысты Ащыбұлақ ауданы жалпықалалық орталық болады депкөзделді.Қалыптасқанорталықтыңжаппайқұрылысаймағынақатыстыалғанда шеткері орналасуы еркін аумақтарда Тың өлкесі орталығыныңжаңа əкімшілік-қоғамдық мекемелерін салу үшін неғұрлым баймүмкіндіктерберугетиіседі.Ғылымижəнежобалауұйымдарынатұрғынүйлер құрылысыныңорталығынан оңтүстікке қарай айтарлықтай аумақбөлінді.ҚаланыңоңжағалаудағыбөлігіндеЕсілдібойлайтынпаркаймағыфункционалдық аймақтардың кезегін тұйықтап тұрды. Жоба бойыншахалқының саны 5 мыңнан 100 мыңға дейін жететін бес қалалық ауданұйымдастырукөзделді...».

Бұрын қаланы дамыту жоспарларының негізіне функционалдықаймақтардың шоғырлану принципі салынып, бұл қаланың (немесеастананың) əкімшілік орталығы – орталық шеңберді жəне орталықтыңайналасына шоғырланатын əр түрлі функционалдық сипаттары бар

138

шеңберлер тобын қамтитын.Орталықшеңберден кейінгі екінші сақина –тұрғынүй(адамдартұратын)аудандарын,алүшіншісақинаөндірістікжəнеөнеркəсіптіккəсіпорындарменкешендердіқамтитын.Паркаймақтарымендемалыс аймақтары мұндай құрылымда қаланың барлық функционалдықшеңберлеріндеорналасатын.

Целиноградтыңжағдайындадөңгеленетұйықталупринципіненгөріфункционалдық аймақтардың тік сызықты параллельдік принципіалынғанынкөріпотырмыз.

Аймақтар түзу сызық бойына созылып, бір-бірімен тығызбайланысқан кең белдеулерді еске салатын жəне аксиальді бағытта ісжүзінде шексіз дами алатын. Мұндай тұжырымдаманың авторыН.Милютиннің ойы бойынша, бір-біріне жалғасып жатқан өнеркəсіптік,тұрғын үйжəне парк аймақтарын қоса, қаланың барлық функционалдықаймақтарының өзара іс-əрекетіне осындай тəсілмен барынша қолжеткізілетін. Бұл ретте Целиноград жағдайында парк аймағы Есілжағалауынабарыптірелетін.

Егер Астананың алғашқы пайда болған жылдарындағы картасынакөз салсақ, Милютиннің жорамалы бойынша, белдеулік қаланыңтұжырымдамасы шынымен іске асырылғанын айқын көруге болады.Қаланың өзі созылған пішінде, көзге ап-анық үш белдеулік аймақтантұратын əлдебір “сэндвич" сияқты көрінеді. Есіл өзенін жағалай парктікаймақ созылып жатыр, ал орталық демалыс паркінің өзі өзеннің солжағалауында орналасқан. Бұдан кейін қалалық орамдарды құрайтын,негізіненіріпанельдітұрғынүйлерғимараттарынантұратынбелдеуіорынтепкен. Ақырында, осы «тұрғын үй» белдеуінің артында Астананыңиндустриялық объектілері мен өнеркəсіптік кəсіпорындары орналасқанөнеркəсіптікаймақжалғасқан.

1987 жылы мемлекеттік «Казгипроград» жобалау институтыəзірлеген Целиноградты салудың жаңа Бас жоспары қабылданды. ШынмəніндежаңаБасжоспардабұрынғы,1962жылғыБасжоспардыңнегізінесалынған тұжырымдама сақталған болатын. Сайып келгенде,«Казгипроградтың» бұл жобасы Тың өлкесінің бұрыннан бар жəнетабысты іске асырылыпжатқан Бас жоспарыныңжаңғыртылған нұсқасыболды.

Жаңа жоспарда қала аумағын одан əрі кеңейтудің стратегиялықвекторы шығыс бағытта деп нақтыланды. Бұдан басқа, Есілдің солжағалауындағы кең кеңістікті жеке құрылыстар салуға, бірқатарсауықтыру, ойын-сауық кешендерін жəне қала тұрғындарының демалыс

139

орны ретінде пайдаланылатын парк аймақтарын салу мақсатындапайдалануұсынылды.Тəуелсіздікке ие болып, ел ордасын Ақмолаға көшіру туралы шешімқабылданғаннанкейінқаланыдамытудыңқолдабартұжырымдамасыжаңаөзгерісті қанағаттандыра алмады. Астаналық мəртебе жағдайындафункционалдық аймақтар жүйесіне жаңа да ауқымды бөлік – əкімшілікаймақтыойластыраотырып,ұтымдыкіріктіруқажетболды.

Нақ осы жаңа аймақ қала қалыптастыру функциясын өзіне алып,республикалық қана емес, халықаралық мəртебені иемденген қаланыөркендетудің алдағы кездегі бағыттарының жүйелі жəне айқындаушыфакторы болуға тиіс еді. Осының бəрі Астананы дамытудың мүлде жаңаөзіндік əрі озық Бас жоспары қажет екендігіне көз жеткізді. Оныңтездетілгенітіптіжақсыеді...

Өкінішке қарай, асығыстық бізді тəлкекке салды. 1995 жылғықарашадаболашақастананыңБасжоспарыныңтұжырымдамасынəзірлеугеконкурсжарияланды.Оныңбəріне турабір ай ғанамерзімберілді.Соғансəйкес 1995 жылғы 13 желтоқсанда сарапшылар конкурс талаптары менбастапқыойымызғажауапбереалмайтын17жобаныамалсызталқылауғакірісті.

Қалыптасқанжағдайдыжəнемұндайжауаптыіс-шарағаəдістемеліктұрғыда барынша сауатты келу қажеттігін ескере отырып, біз жаңаастананың орталығын дамытудың басжоспарының эскиз-идеясына ашықхалықаралықконкурсөткізудіұйғардық.

Жарияланған конкурс жетекші өңірлік жəне əлемдік сəулет-қалақұрылысыорталықтарыарасындашынқызығушылықтудырды.

Конкурсқаайтулысəулетдержаваларынанжəнебұлтұрғыдаəлемгежайылған атақтары бар: Жапония, АҚШ, Австралия, Италия, Франция,Германия, Ресей, Финляндия, Корея, Болгария, Пəкстан, Польша, Чехия,Украина, Өзбекстан, Қырғызстан жəне Латвия сияқты елдерден 50-денастам жоба түсті. Барлық жобалар Конгресс-холлға қойылды, сөйтіполарменəркімніңтанысуынатолықмүмкіндіктуды.

Ұсыныстар топтамасының ішінен халықаралық конкурстыңшарттарыменталаптарынажауапбереалатын27жобалықəзірлемебеделдіжюридіңқарауынаіріктелді.

Сөйтіп конкурс қорытындысы бойынша, Қазақстанның жаңаастанасын салудың бас жоспары ретінде заманымыздың аса көрнектісəулетшілерініңбірі –жапонконцептуалисіКисеКурокаваның (шынатыНориакидепбіршамабасқашааталады)жобасықабылданды.

140

1934жылыдүниегекелгенКисеКурокаваныңесімінбүгіндеəрбірсəулетшіқұрметпенатайды.Алоныңатақ-дəрежесітіптізор:олАҚШ-тағыАмерикалық Сəулетшілер институтының құрметті мүшесі, ҰлыбританияКорольдік Өнер Академиясының мүшесі, Жапонияның ӨнерАкадемиясының академигі, Жапонияның Ландшафты Ұйымдастыружөніндегі қоғамының төрағасы, көптеген кəсіби наградалардың иегері,халықаралық конкурстардың лауреаты жəне... Қазақстан РеспубликасыПремьер-Министрініңкеңесшісіболыптабылады.

Даңқы жер жарған сəулетшінің шығармашылық тізімі тұтастайқазіргі заманғы сəулет өнерінің тасқа айналған інжу-маржан үлгілерінентұрады, бұлар: Жапонияның Осака қаласындағы Ұлттық экологиялықмұражай, «Сони» корпорациясының мұнарасы, ГФР астанасындағыЖапон-герман орталығы, Болгариядағы «Витоша» отелі, Жапонның«Бунраку» ұлттық қуыршақ театры, Хиросимадағы, Вакаямадағы,Нагоядағы ғылым, қазіргі заманғы өнер жəне этнография мұражайлары,сол сияқты басқа да адамзат сəулет өнері жетістіктерінің алтын қорынакіргенкөптегентуындылар.

Ұлысəулетшіəрі архитектураныңсаңлақшеберіКисеКурокаванысəулет саласында Кендзо Танге ұсынған жаңа бағыттың ең жарқынұстанушысы, тіпті нағыз соның жолын қуушы деуге болады. Бұл бағыт«метаболизм»депаталып,табиғат-анатөңірегіндегіойларғажетелейді.

1960жылыЖапонияныңСаудапалатасыөткізгендизайнжөніндегі«метаболизм»терминіментұжырымдамалықтұрғыданжарияетті.

Осы тұжырымдаманың көптеген элементтері Курокава əзірлепұсынған Астананы дамытудың Бас жоспарының тұжырымдамасынасалынғандықтан,бұғанбіршаматоқталыпөткімкеледі.

Сонымен метоболизм тұжырымдамасының негізіне екіқұрылымның симбиозы: сəулеттік элементтердің кейбір мызғымайтынконструкциялықіргетасыменсерпіндіансамбліалынған.

«Метаболисшілер»қаласəулетінэлементтеріəртүрліжылдамдықта,əр түрлі қарқынмендамитынжəне «жоғалатын»бірқалыпты емес өрістеуортасы деп қарайды. Егер қала ландшафтының əрбір элементінеметаболизмнің əр түрлі жылдамдығы (тірі организм процесіне ұқсастыруосыданшыққан)тəнекендігіескерілмесе,ондақалаландшафтыныңескіруіжеделдейтүседі,өйткеніқозғалмайтынконструкцияларбарыншааз«өміруақытына»есептелген.Соғанорай,ТангеменКурокаваныңойыбойынша,əрбір сəулеттік нысан, біріншіден, сəн мен үрдіске қарамастан барлықуақытта өмірге қабілетті, мығым да «ұзақ өмір сүретін» каркастан тұруға

141

тиіс. Екіншіден, уақыт пен сəннің рухына жауап беретін жаңатұжырымдаманың шешімдерімен алмастыра отырып жаңартуға болатын,тез «өлетін» қозғалмалы жəне жылдам ауыстырылатын элементтерденқұралғаныжөн.

Мəселен,1971жылыЖапонияастанасындағыкөппəтерлі«Нагаки»тұрғын үйі осы принцип бойынша салынды. Ағашқа ұқсайтын бұл үйбүкіл коммуникация мен жабдықтау жүйесін жасырып, жауып тұратынқуатты «іргетас-оқпаннан», сондай-ақ осы оқпанға кіргізіп қойылатын«капсул-пəтерлерден»тұрды.

Ал жаңа капсулдарды ауыстырып, монтаждау бірнеше сағат қанауақыталады.Тіріорганизмретіндебұлтұрғынүйконструкциясыбұданəріөсе де алады, ал капсулдар оқпанның өсушамасына қарай монтаждалыпотырады.

Кисе Курокаваның өз баяндауында, «метаболизм»тұжырымдамасының анық та нақты көрінісі бар: «Мен адамның өзіне-өзіұқсастығынсақтауғажəне сəулетпен технологиялардыңдамуынбіртұтасбақылауарқылысəулеттіңөзінеадамдықкейіпберсемдепүміттендім...

Бұл реттегі сөз жаппай тұрғын үй өндірісі туралы ғана емес,сонымен бірге өзгерістер мен өсуге қабілетті сəулетті қалыптастырутуралы да болып отыр. Тұрғындарының өзі жобалау ісіне шыныменқатысаалатынмұндайсəулетті«өзін-өзіұйымдастыру»жүйесіретіндесуреттепжазуғаболареді».

Сөйтіп осы Жапонияның халықаралық ынтымақтастық жөніндегіагенттігінің өкілі, қазіргі заманғы озық ойлы заңғар сəулетшілердің біріжарияланған халықаралық конкурста бірінші орынды жеңіп алып,Қазақстанның жаңа астанасын дамытудың Бас жоспарының авторыатанды. Енді Астананың қала құрылысының тұжырымдамасынтүпнұсқада, автордың өз аузынан естіген лазым:«Жиырмасыншы ғасырмеханикалықпринципүстемдікеткендəуірболды,жиырмабірінші ғасырӨмірПринципінеауысқандəуірболады.Өмірлікпринциптіңүстемдікетутұжырымдамасы: метаболизм, жаңару, симбиоз, экология жəнежаһандыққоршағанортасияқтытиектісөздерденбілінеді.Осыаталғантұжырымдаманы бойына сіңірген Астана 21-ғасырдың қаласы,симбиоздыққалаболуғабейім. 

Жаңа елорда ескі Ақмола мен жаңадан бой көтерген Астанатарихының үйлесімді ұштасуының негізінде пайда болады. Қалақұрылысының құрылымы «шығыс-батыс» темір жол білігімен жəнеоңтүстік шығыстан солтүстік батысқа қарай ағып жатқан Есіл өзені

142

арнасыменқалыптастырылған...Жаңа Астана қаласы Сена, Темза немесе Мəскеу өзені сияқты

қаланықақжарыпағыпжатқанөзенжағасындабойкөтереді.Қала орталығы композициясының эстетикалық құндылығы

көркемдіксапасынажəне«адам көзінің ракурсымен» түйсінужағынанқарағандағы сəулеттік нысандардың орналасу тəсілдеріне байланыстыболады.

Мұндай түйсінудің тірекші элементтері ретінде төрт байтақ-кеңістікті композиция: Президент резиденциясы, Əкімшіліктің ғимаратымен Парламенттің ғимараты (шығыс жағынан орталықтың «қақпасын»нақты көрсетеді), Монумент орнатылған Тəуелсіздік алаңы жəне мəдениойын-сауық алаңы цирк ғимаратымен қоса қызмет етеді. Осыобъектілермен бірлікте ғимараттар биіктігінің кезектесіп тұру ырғағыреттеледі, бұл бой көтерген байтақ-кеңістік композициясына серпіндімəнер беретін болады. Қаланың орталығы екпінін, музыкалықвариациясын өзгерте отырып «концерттік» орындаудың өзіндік ырғақтыкомпозициясы принципі бойынша жобаланған, бұл қала ортасыныңайрықша атмосферасын жасайды. Аспан көкжиегінің айналасы депаталатынкөккүмбезініңбиіктігі,қаланыңқызулысергектігі,байтақсəулетдоминанттары бар парктің тыныштығы мен сырбаздығы - бұл парктіңбатыс бөлігіндегі аудан, парктегі Мемлекеттік тəуелсіздік монументі,Президент Əкімшілігі мен Парламенттің (көше жақ қақпалардың көзарбайтын əсері) ғимараттары жəне Президент Резиденциясы. Үкіметтікорталықтың шығыс-батыс бөлігін жағалай орналасқан Орталық қалалықпарктеəртүрлісуқондырғылары(фонтандар,каскадтарсалу)жобаланған,бұлар айналаның сəулетін құлпыртып, микроклиматты жақсартады,парктерменбауларішінжандандырады».

Мен келтірген дəйексөз ұзақтау болыпшықты, бірақ мұның ақтапалар дəлелі бар: өйткені Курокаваның қала салу жөніндегі теориясы ментəжірибесінжетікбілмейтіноқырманғабұлойлардыКурокаваныңөзінен,яғниавторданартықешкімдетəптіштеп,нақтысипаттапбереалмайды.

Дегенмен осы ұзақ сөзге қарамастан, əлде де қалалық сəулет пенастаналық инфрақұрылымның барлық астарын егжей-тегжейлі баяндармүмкіндік жетерлік. Қалай болғанда да, бəлкім, біз ортақ іске нұқсанкелтірмей, Астанамыздың одан əрі үйлесімді де оңтайлы дамуы үшінКурокаваныңжобасынанеғұрлымшығармашылықпенкелгеншығармыз.

2001 жылғы 15 маусымда Үкіметтің «Астана қаласының Басжоспары туралы» қаулысы қабылданды. Онда: «Қазақстан

143

Республикасының бас қаласын кешенді дамытуды қамтамасыз етумақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді: 1.Қосымшаға сəйкес Астана қаласының мəслихаты ұсынып отырғанХалықаралық ынтымақтастық жөніндегі жапон агенттігінің зерттеу тобыəзірлеген Астана қаласы Бас жоспарының жобасы негізгі техникалық-экономикалықкөрсеткіштеріменбіргебекітілсін...»,-депжазылды.

Өз атымнан қосар болсам, қаланың тарамдалған-сақиналыкомпозициясы мен оның өрісті нысанын ұсынатын Курокаваның Басжоспары біздің көшпелі ата-бабамыздан жеткен ұлттық серпінді сезімдіескеретіндіктен жəне қаланың орталық бөлігінің ландшафт ерекшелігіномадтардың ежелгі көшпелі тұрақтарының пішінін еске салатындықтан,көпжағдайдажанымажақынсезіледі. Сонымен бірге қаланың жаңа орталығының функционалдықаймақтарының мінсіз шоғырлануы қазіргі заманғы əлемдік астаналардыңқатаңландшафтынойғаəкеледі,албұлбіздіңқаламыздысəулетөнерініңталаптары тұрғысынан қарағанда, тұжырымдамалық жағынан алғаұмтылған əрі озық шаһарға айналдырады. Курокаваның бізді толыққанағаттандырған жоспарының стратегиялық ұстанымынаталаспастан, оған былайша айтқанда, бірқатар тактикалық элементтеренгіздік, мұның өзі астаналық ландшафттың ұлттық колоритін күшейтіп,айшықтайтүсті.

Бірінші кезекте, бұл жаңа астананың тұрғын үй жəне əкімшілікғимараттарының күмбез тектес болуын тəжірибеде іске асыруға қатыстыболды. Шынында Астананың көптеген сəулет құрылыстары менкешендерін безендіріп тұрған күмбездердің көп екенін аңғару қиын емес.Мысал ретінде Президент Резиденциясын, Президенттік мəдениорталықты, Есіл жағасындағы биік үйлерді, сол жағалаудағы тұрғын үйкешендерінайтсақтажеткілікті.

Күмбез - сəулет өнеріндегі біздің ұлттық ерекшелікті белгіміздіңкөрінісіболыптабылады.Бізарканыңнеғұрлымұзақғұмырлыжəнеберікнысанын есептеу, сынау жолдарымен айқындаған əл-Фарабидің тұңғышсəулетші екенін қалай мақтан етпейміз? Ұлы əл- Фараби жебе тұрпаттықысқартылған арканың жер сілкінісіне барынша төзімді пішіндерінесептеудің формуласына қол жеткізген. Əдетте аркалардың барлықтүрлеріне созылу күші əсер етіп тұрады, ал əл-Фарабидің аркасынасығымдаудан ғана күш түсетін болған. Сəулетшілердің таңдаулыжаратындысы ретінде бой көтерген Орталық Азиядағы, Иран менПəкстандағы сарайлар мен мешіттер нақ сол əл-Фараби аркасы түрінде

144

орындалған.Астананың қазіргі күмбездерінің мəдениеттің дəстүрлілігі мен

сабақтастығырухындаорындалғанұқсастықтарынақатыстыайтарболсақ,күмбездердің ұлттық дəстүрге орай бірден-бір көзге түсетін үйлесіміқазақтыңкиізүйінеұқсайтындығынанкөрінеді.

Шығыстанушы С. Руденконың пікірі бойынша, киіз үйден«конструкциясыжағынанбірдебір көшпелі халық асып түскенжоқжəнеолкөшпелібаспаналарішіндегіеңбір:жетілдірілгентүрболыптабылады».Бұл сөздерде сəулеттік дəстүрмен қатар, символдық сабақтастық таайтылыптұрғанынбайқаймыз.Киізүй,оныңқұрылымыныңөзі,қаңқалыболыптүзілуіструктурализмүлгісін–көшпеліөміраңыздарындаежелденкеңжайылғанƏлемдікӨмірАғашынкейіптейді.

Құрылыстың күмбез үлгісіндегі нысаны шығыстың əдемілігі менайбындылығы жағынан таңғалдыратын барлық сарайлары менмазарларында, діни ғимараттарында іс жүзінде көрініс тапқан. Сайрам,Тараз,Меркі,Отырар,Айша бибі, Түркістан күмбезді ескерткіштеріжəнебасқаларосығанайғақ.

Егер біз Ұлы Даланың жаңа астанасының сəулеттік салтанатындатапосыкүмбезді-əшекейлістильдіұстанбасақ,бұладамтүсінбестікісболареді.

Сонымен Үкімет Астананы салудың жаңа Бас жоспарын бекітті.Астана қаласын əлеуметтік-экономикалық жағынан дамытудың 2005жылға дейінгі кезеңге арналған «Астананың гүлденуі – Қазақстанныңгүлденуі»Мемлекеттікбағдарламасымұнышығармашылықпендамытатынқосымшаретіндеқабылданды.

Сөзімді қорыта келе, əлемдік сəулет-жобалау ақыл-ойыныңбарлықтаңдаулы жетістіктері астананы салудың Бас жоспарында өз көрінісінтапқанынескесалакеткімкеледі.Əлемдікастаналарстандартынарухыда,мүддесі де сай келетін Астананы көркейту жоспары идеялық, ресурстықжəнеинвестициялыққажеттіліктерментолыққамтамасызетілген.

Ең бастысы, астананың болашағы мен кемелденетініне дегенсенімсіздіктен арылу. Халқымыз «Көз қорқақ, қол батыр» деп тегінайтпаған. Қазақстанның жаңа астанасының шынайы келбетінқалыптастырыпжатқандабіздемұндайжүрексінуатыменжоқ.Егербүгінгіастаналық ділімізді ескере келіп, жоғарыдағы мақалды басқаша айтарболсақ,«Көздебатыр,қолдабатыр»...

Əрине,сəулеттікпроцессбірорнындатұрмайды.Бүгіндеақыл-ойдыбилеп, үстемдік ала бастаған басқа авангардтық идеялар жобалау ісінде

145

жетекшікүшкеие.Бір сөзбен айтқанда, сəнге айналыпбарады.ҚазірРэмКалхаас,МаксимилианоФуксас,ЭрикВанЭгераат, ЗахаХадид,Пъер деМерон, Норманн Фостер, Жан Нувель, Ричард Мейер сияқты жаңа əрісəнгеайналғанатақтысəулетшілердіатауғаболады.

Симбиоздықтабиғатпенмекендеуорныбірлігініңидеясыдепқазірсаналмайды,бүгінде«Ні-Тесһархитектура»депаталатынтехникаменөнерсинтезініңидеясысəнгеайналыпкеледі.

Индустриалдық прогрестің бүгінгі деңгейі қазіргі заманғысуретшілер қиялында жүрген ең қиын деген сəулеттік нысандардыойдағыдайжүзегеасыруғамүмкіндікбереді.

Қазіргі заманғы сəулет өнерінің негізгі өзегі, шамамен айтқанда,мынадай:егерөнерсөйлейбастаса,сəулеткедетілбітіп,сайрапсалабереді.Мұндай «сөйлемпаз» сəулеттің жемістері күннен-күнге артып келеді.Мысалы, сəулетшіРенцоПианоныңЖапониядағыКансай əуежайындағытерминалы, уругвайлық Рафаэль Виньолидің Токиодағы мəдени кешені.Бір сөзбен айтқанда, қазіргі заманғы сəулет - компьютерлік графика менадамныңозыққиялынанегізделгенжоғарытехнологиялысəулет.

АлайдаменКисеКурокаваныңесіміескірдідепайтпаседім.Бəлкім,оған деген əсемпаздық ықылас азайғаншығар, бірақ ешбір ескірген жоқ.Оныңидеяларықазақстандықтардыңғанаемес,жалпыадамзаттыңдаой-пікіріментолықүндеседі.Өйткеніжаңажиырмабіріншіғасыртабиғаттыңқалаға қайта оралған ғасыры болады деп тегін айтылыпжүргенжоқ. Албұл үрдістерге Кисе Курокаваның мектебінен басқа кім сəйкес келеді?Басқа идеяларға қарағанда, нақ осы Курокаваның сəулетшілік идеяларыадамқалалықортаныбарыншақолайлыөмірсүреалатындайетуменқатар,сəулеттіөзініңжеке-дарақабілетінебейімдейдеалатындайжолменқұруғаұмтылыпотыр.

Оның үстіне, Курокаваның сəулет өнері іс жүзінде каллиграфияөнерімен туыстас. Тіпті Кисе Курокаваның шығармашылығының өзінсəулетшіліккаллиграфиядепайтуғаболады.

Сондықтан бізді өз заманының сəнге енбеген сəулетшісін таңдадыдеп санау дұрыс емес. Біз сəн қуалаудан бұрын, ұлттық-мəдениерекшелігімізді табиғатпен, қоршаған ортамен бірігіп, тұтастыққаұмтылысымыз барынша айқын көрінетін ерекшелігімізді неғұрлым толықсезінеалатынсəулетшітабуғатырыстық.

Мұндай сəулетші өзінің сəулетшілік метаболизм идеясы баржапондықКисеКурокаваболыпшықты.

Сонымен бірге біз Курокаваның бас жоспарына көзсіз еріп

146

кеткенімізжоқ.Ара-арасындабұғанқажеттітүзетулеренгізіпотырғанымызөз-өзінентүсінікті.

Мəселен, Курокава Сол жағалаудағы əкімшілік ғимараттарды əртүрлібиіктіктесалудыұсынды.Сырттайқарағанда,бұлөзіншеғимараттарсимфониясысияқтыкөрінетін.Үкіметғимараты27қабат,басқаəкімшілікғимарат 28 қабат болуға тиіс еді. Бірде сол жағалауды аралап жүргенкезімде мен ғимараттар биіктігін азайтуды, тиісінше 21 жəне 22 қабатқылыпсалудыұсындым.Қазақстандажержетпейжатқанжоққой?Айтты– істелді. Ал қазір нақ осы «жерге жақындаңқыраған» ғимараттарəлдеқайда түзу, əдемі, қолайлы, сəулетшінің бастапқы ойынан гөріорнықтылаушыққандайкөрінеді.

АЙРЫҚШАНАЗАРАЙМАҒЫНДА...

Мықтышаруамыздыңбəрінкейдебізерікті-еріксізтүрдебелгілібіршеңбергесалып,шекараменшектепқоятынымызбар.

Қалаларымыз бен астанамыздың жарқын болашағы туралыойларымыз да осылай шығып жатады. Біз өзіміздің сəулетшілікармандарымыздың өмірде іске асуы жолында барлық жағдайлардыжасауға ұмтылып қана қоймай, оған қоса ой-ниетпен шығармашылықізденістеріміздің жемісін де тезірек көру үшін болашақты осы шаққанеғұрлымжақындататүсугетырысамыз.

Əзірге нəзік күйдегі сəулетшілік идеяларымыздың, қала салужоспарларымыз бен экономикалық ойларымыздың өзінше біроранжереялары-ЕркінЭкономикалықАймақтар(ЕЭА)осылайтуады.

2001 жылғы 29 маусымда мен «Астана - жаңа қала» еркінэкономикалық аймағын құру туралы Жарлыққа қол қойдым. Астанашежіресіндегі жаңа кезең – Солжағалауды игеру жəне қаланың «нөлденбастап»депаталатынмүлдежаңабөлігінқұрукезеңібасталды.СөйтіпбұлЖарлық Астананы жəне оның Есіл өзенінің сол жағалауындағы бастыəкімшілікбөлігіндамытуымыздыңұзақмерзімдіжоспарларыныңқисындыжалғасыболды.

Жалпысəулетшілікжоспарларымыздың іскеасуыүшінинвестициятасқынын ынталандыра отырып, Астананы дамытудың бас жоспарынасалынғанидеологиялықіргетасастынабізеркінэкономикалықаймаққұруарқылыэкономикалықжəнеқаржыбазасынқаладық.

«Астана-жаңақала»арнаулыэкономикалықаймағы2002жылғы1қаңтардан жұмыс істей бастады. Бұл арнаулы аймақ Қазақстанның жаңаастанасын əлеуметтік-экономикалық дамытудың ең пəрменді моделіне

147

айналды, мұнда инвесторлардың нарықтық мүдделері мен ел Үкіметініңмемлекеттікбасымдықтарыоңтайлытүрдеұштасты.

«Астана - жаңа қала» арнаулы экономикалық аймағы Басдирекциясының бірінші директоры – тəжірибелі басқарушыжəне кəсібиқұрылысшы Николай Петрович Тихонюк болды. Осы жергіліктіэкономикалық кеңістікте тиімді құрылыс салу жəне инвестициялардыынталандыру үшін жеті жылдық кезеңге арналған еркін экономикалықаймақтыңбүкіл əлеуеттіартықшылықтарын іскеасыруміндетітікелейсоғанжүктелді.Меніңпікірімше,оныңбасқарушылықтəжірибесі,жоғарыкəсіби шеберлігі жəне туғаннан бастап (Н.Тихонюк – қаланыңтұрғылықтытұрғыны) Астананыжақсы білетіндігі еркін экономикалықаймақты басқару жөніндегі ұйымдастырушылық қабілетін көрсетугемүмкіндікберугетиіс.

Николай Петровичтің сіңірген еңбегін мойындау керек, басынанбастап ЕЭА шеңберінде өте көп, ауқымды жұмыстар орындалды, бұлосындай аймақ құру жөніндегі бастамамыз текке кеткен жоқ деп айтуғамүмкіндік береді. Еркін экономикалық аймаққа инвестициялар қаржы-қаражаттары түрінде де, құрылыс технологиялары түрінде де судайағылды.Бұғанбіріншікезектееркінэкономикалықаймаққаберіпотырғанпреференцияларменжеңілдіктісалықсалурежимікеңжолашты.Алолартіптідеаземес!

Əлеуетті инвесторға ЕЭА не беретінін қарап көрейік: біріншіден,тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізу жөніндегіайналымды қосымша құн салығынан (ҚҚС) босату; екіншіден, тауарлармен жабдықтарды өткізу кезінде қосылған құн салығының нөлдікставкасын қолдану; үшіншіден, жер учаскелері бойынша жер салығынанбосату;жəнетөртіншіден,заңдыжəнежекетұлғалардыңғимараттарыменқұрылыстарының қалдық сомасы мүлік салығын салу объектісі болыптабылмайды.

Арнаулыаймақаумағындабүгінде358құрылыс-монтажмердігерлікұйымдары жұмыс істейді, олардың 12-сі шетелдікі, қалғандары –қазақстандықтар. Ал қосымша құн салығынан босатылған айналым 47миллиард901миллионтеңгегежуық.

ЕЭА жанында дербес салық жəне кеден комитеттері құрылған.Алты учаскеге бөлінген еркін экономикалық аймақ аумағының жалпыкөлемі - 1052,6 га. «Астана – жаңа қала» ЕЭА ені – 1500 метр жəнеұзындығы – 2500 метр болатын бүкіл периметрі бойынша қоршалған, албарлықкірунүктелерінекеденқызметініңсегізбақылау-рұқсатнамапункті

148

орнатылған. Аймақ аумағында құрылыс материалдарын уақытшасақтайтынарнаулыалаңдаржабдықталған.

Егер біз бұрын жаңа астананың ең алғашқы объектілерін салукезінде шетелдік компаниялардың тəжірибесі мен білімін пайдалануғаеліктеген болсақ, осы тəжірибені қазақстандықтардың игеру дəрежесінеқарай, кейіннен құрылыс нарығы отандық құрылыс материалдарыментабиғитүрдетолықтырылабастағанынатапөткенжөн.

Қазақстандық компаниялардың Астана құрылысын жүргізуқұқығына қол жеткізуі олардың батыстық стандарттарға айтарлықтайжақындағаны, сондай-ақ құрылысты енді шетелдік мамандардан кемсалмайдыдегенсөз.

Осыған орай, алғаш құрылыс салына бастаған жылдары Астанақұрылысынотандықкомпанияларемес,шетелдіккомпанияларнегесаладыдеген сын-ескертпелер айтылып жүрді. Мұның технологияларды игерумаңыздылығын түсінбеуден жəне əлемдік стандарттарға сай келмеудентуғанынмойындауғатиіспіз.

Сын-ескертпе айтушылардың қарапайым нəрсені – əдеттегі«хрущевкалар» салудың жөні бір басқа (шүкір, бұл жағынан тəжірибемізжетіп жатыр), əлемдік аса жаңа технологиялар бойынша биік əрі көппəтерліғимараттарсалудыңжөнімүлдебасқаекендігінтүсінгісікелмейтінітаңғалдырады.

Осыныңбəрінқұрылыссалупроцесіндеүйреніпжүреаласыңба...Сосын есі дұрыс адам үйренуші шəкірттер салған «тəжірибелік-

өнеркəсіптік» үйде тура қояр ма еді? Тегінде бір нəрсені біреуден артықжасағың келсе, алдымен соларша істеп үйрен, болмағанда солардыңбілетіндүниесінбіліпал.

Қазір жағдай өзгерді – біздің мамандарымыз сəулет пен сұңғыласəулетшіліктің əлемдік стандарттарының ең талғампаз талаптары меншарттары бойынша құрылыс салуды үйренді. Оның үстінеқазақстандықтарды ұзақ оқытуға тура келген жоқ, барлық шетелдіктехнологиялардышынмəніндеқағыпалды...

Біздің құрылыс компанияларымыз тақымды қыса түсті! БірдеРеспублика даңғылымен өтіп бара жатып «Империал» ойын-сауықкешенінің қарсы алдында тұрған тамаша тұрғын үй кешенін көрдім.Шетелдіктердің салғаныбірденбелгілі ғойдепойладым.Олай емес екен.Осы бір ғажап үйді құрамында бірде бір шетелдік маман жоқ өзіміздіңқазақстандық фирмамыз тұрғызыпты. Ниет болса, шіркін, қолданкелмейтіннебар!

149

Еркін экономикалық аймақтағы жұмыс көлемі күн сайын артатүсуде. Мұны көзбен көріп, күнделікті байқап отырмыз. Əлі де ондағанобъектілер салынуға тиіс.Маған белгілі болыпотырғанындай, бүгінде 21құрылысучаскесінентұратынЕЭАаумағындабірмезгілде82объектбойкөтеріпкеледі,бұғанҚазақстанПрезидентініңРезиденциясын,МəжіліспенСенаттыңғимараттарынқосаалғанда,16əкімшілікғимараттарыдакіреді.

Бұдан басқа 17 тұрғын үй кешені мен əлеуметтік маңызы бар 18объектісалынуда.

Əрине, жолдар мен инженерлік инфрақұрылым объектілері жəнебар.Бұлардыңжалпысаны-31.

150

Құрылыспен айналысатын инженер-техник қызметкерлер менжұмысшыларсаны20000-ғажуықтайды.Құрылысқарқыныбірминуттатоластамайды, өйткені құрылыс ұйымдары алдында 2007 жылға дейін«Астана - жаңа қала» еркін экономикалық аймағын дамытуға салынған238,6миллиардтеңгеинвестицияныигеруміндетітұр.

Есілдің сол жағалауындағы құрылыс объектілері бойынша 2004жылығанамен230-ғатартатапсырмаларбергенекенмін.

Осы тапсырмалардың ішінен салынып біткен мешітті, «Отырар»,«Алматы» тұрғын үй кешендерін қоса, басқа да тұрғын үйлер кешенін,дипломатиялық қалашықты, цирк ғимаратын, мемлекеттік органдарғаарналған серверлік орталықтың ғимаратын, Қазақстан ПарламентіПалаталарының бірлескен отырыс залын, БасжəнеДөңгелек алаңдарды,инженерлікжелілерменкоммуникациялардыбөліпкөрсетугеболады.Жəне«Сол жағалаудың орталығы – Абылай хан даңғылы» магистралдыавтожолыбар.

2004жылыАстананыңмынадайəкімшілікобъектілерітапсырылдыжəне тапсырылады деп жоспарланған: Резиденция, Мəжіліс ғимараты,Үкімет үйі, Жоғарғы Сот, Сыртқы істер министрлігі, мешіт, Ұлттықакадемиялықкітапхана,БастыжəнеДөңгелекалаңдарменжаңаəкімшілікорталықтыАбылайхандаңғылыменжалғастыратынмагистралдыавтожол.

Алтынкүмбездіжаңа«Нұр-Астана»мешітіастананың,соныңішіндеСолжағалаудыңсəулеттікжетістігіболатындығынакүмəнжоқ.

Мешіттіңақшаңқанмұнаралары.жарқырағанкүмбездерікереметтейəсерлі көрінеді. Бүкіл алып кешен əрқайсысының ұзындығы 63 метрболатын төрт мұнарадан жəне тиісті инфрақұрылымдары бар басғимараттан тұрады, бұған имамның үйі, «тəрбие» корпусы мен тұтастайбақ-парк кіреді. Бұл «Нұр-Астана» мешіті – Катар əмірінің Астанағасыйлығы болды, ол аталған құрылысқа арнап 6 миллион 840 мыңАҚШдолларынбөлді.

Қалғанобъектілербиылаяқталатынболады.Қазірсалыныпжатқанобъектілергеинженерлік-техникалықкоммуникациялартартылуда.

Қазірге дейін 180 километрден астам электржелілері, 62 километрсуқұбырыменкəрізқұбырлары,50километртелефонсымдарытартылды.

Менайтыпөткендей,көптегенобъектілерАстананыдамытудыңБасжоспарына сəйкес іске қосылыптаүлгерді.Мысалүшін«Думан»мəдениойын-сауық орталығын, «Астана-Бəйтерек» монументін, 1200 оқушығаарналған мектепті, Қорғаныс министрлігінің ғимаратын, «Транспорт-Тауэр» ғимаратын, «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясының ғимаратын,

151

Ұлттықакадемиялықкітапхананыжəнекейбірбасқадаобъектілердіатауғаболады.

Алсалынабастағанкезден-ақкешендікбейнесіҚазақстанныңжаңаастанасына жарқырай енген, ел-жұртты елең еткізген құбылыс болған,жаңа астананың символына айналған «Астана-Бəйтерек» туралы сөзбасқа...

МƏУЕЛІБƏЙТЕРЕК...

ҚазақертегілерініңішіндежұрттыңбəрінетанысеңсүйіктікейіпкерЕр Төстік шығар. Ер Төстіктің айшылық алыс жолдардан, асу-асубелдерден өтіп, жерасты патшалығына тап болатыны бар емес пе еді?Сондаолөмірдіңбастауынбейнелейтіналыпағаштыкөретінедіғой?Түркі халықтарының аңызы бойынша, осы алып ағаштың ұшар басынааңыздағыСамұрық құсжыл сайынжалғыз ғана алтынжұмыртқа саладыекен, сол жұмыртқа өмірдің символындай бүкіл тіршілікке жан беріптұрадыекен.БірақжылдыңбелгілібірмезгіліндеосынауҰлықұстыңжылсайынғыжалғызбалапаныөліпқалабереді.Жұмыртқаданбалапанжарыпшыққанбойдабір айдаһар-жылан алыпағаштыңдіңіменжоғарыөрмелепбарып қорғансыз, күнəсіз балапанды жұтып қояды екен. Жерастыпатшалығына түскен Ер Төстік балапанға ұмтылған айдаһарды садақпенатып өлтіреді. Бұған риза болған Самұрық балапанын ажалдан алыпқалғаныүшінЕрТөстіктіжерастынанжерүстінеалыпшығады...

Əдеттеертегідемұндайалыпағаштыңнақтымөлшерікөрсетілмейді.Ертегі арқылы қиялдағы нысандар мен заттардың пішін-тұлғасын даайқындау мүмкін емес. Бірақ өмірде қиялдың шындыққа айналуы болабереді, мұндай шындық өз мөлшері мен нысанының абсолютті дəлдігінталапетеді.

Жаңа астананы басқа астаналардан айшықтап, өзгешелеп тұратынқандайдабіратаулысимволдыңқажеттігітуралыойастананыңəкімшілікорталығын сол жағалауға көшіру жөніндегі шешіммен бір мезгілде туыпеді.

Біркездерібұлтуралысаналуанұсыныстарболды.ЗурабЦеретелиқызық жоба ұсынды. Оның ойынша, Астананың символы биіктігі 200метрлік алып арка болуға тиіс, оның ең ұшар басына алтын киімдіжауынгердіңбейнесіорнатылады.

Ұсыныс, əрине, елең еткізерлік. Бірақ осыған ұқсас ескерткішАлматыда Республика алаңында орнатылғанын ескергендіктен,символдардықайталап,қосарлаудыөзбасымоншақалағанжоқпын.

152

Араб мамандары биіктігі 200 метрлік шошақ төбе тұрғызудыұсынды,оныңетегіндекиізүйтүріндегіалыпқұрылысорналастырылады.Астаналық символымызға байланысты жаңа эскиздерді қараған сайын,əрқайсысыныңісжүзіндеқалайболыпшығатынынойшаелестетеотырып,бəрінедекөңілімкөншімейтін.

Сондайда бұл символымыз өзіндік ерекше, мағынасы да барыншатүсініктіболсашіркіндейтінмін.Жаңаастананыңсимволынақтынеболуғатиіс?Қандай дүние біздің ұлттық тыныс-тіршілігімізді, бет-бейнемізді дəлбейнелейаладыəрібіркөргенненбəрінетүсініктіболакетеді?Менөзімніңжеке тəжірибем мен Ұлы Даланың мəдениеті, тарихы, мифологиясытуралы оқығандарыма сүйеніп, ойша көп образдарды сомдап шықтым.Ойым онға, санам санға бөліне келе, ақыр аяғында Бəйтерек символынатоқтадым.БалакездеоқығанЕрТөстікертегісініңəсеріақырыөздегеніністеді.МенойымдағыБəйтеректіңдолбар-пішіндерінқағазғатүсірдім.Осыойымды біршама жеткізе алдым-ау деген сызбаларымды Сəулетшілеродағыныңқатаңқазылығынаұсындым.

Сəулетшілерге бұл идея қатты ұнады, олар жұмысқа қызу кірісті.Ақырында кəсіби іскерлер Бəйтеректің нақты пішінін жасап шықты. Бұлэскиздіңшеберлікпенжасалғанысоншалық,бірқарағандасалыныпбіткенобъектініңфотосуретісияқтыболыпкөрінді.

Əрине, кез келген сəулеттік конструкцияны таңдау негізіндеэкономикалық себептер жататынын айтуымыз керек. Іс жүзіндешетелдікжобалардың бəрі дерлік бірнеше ондаған миллион доллар тұрды.Церетелидің жобасының өзі 60 миллион долларға бағаланды. Ал өзжобамыз–«Бəйтерек»бізгебарболғаныбесмиллиондолларғатүсті.Бұлақша«ССС»инвестициялықкомпаниясыныңсыйлығыболатын.

Сондықтан ол рухы жағынан да, мағынасы жағынан да бізгебарыншажақын.

Соныменжаңаастананыңсимволықандайболатыныбелгіліболды.Осыболашақсимволжұрттыңбəрініңкөңіліненшықты.ӨйткеніБəйтерекДаланың көркем дəстүрлерін, байырғы Қазақстан мəдениетін жəне ағашжемісі өмірдің өзі болып табылатын идеяны мегзейтін еді. Енді «Астана-Бəйтерек» дегенжұмыс атауын алған бүкіл кешенніңжобасын əзірлейтінмезгілтуды.

Астананың сол жағалаудағы болашақ əкімшілік орталығының қақтөріненбіркездеқиялдажүрген,алендішындыққаайналғаннағыззəулім«Бəйтерек»бойкөтерді.Бірайтакететінжайт-бұлобъектініңсилуэтіненбастапгеометриялықөлшемдерінедейінбəрініңсимволдықмəнібар.

153

Бəйтеректің биіктігі тура 97 метр екендігінен бастайық. Бұл елдіңордасы Алматыдан Астанаға көшіп келген жылдың соңғы екі цифрына,1997 жылға сəйкес келеді. Біздің «Бəйтерегіміздің» аса бірегей болыптабылатынын жəне əлемде бұған ұқсас объекті жоқ екендігін атапкөрсетугетиіспін.Мысалы,осындайшардыбиіктіккеорнатудыңсəулеттіктəжірибесі кездесетін кейбір қалалар бар.Мəселен, Эмираттарда осындайшар56метрбиіктіккекөтеріліпқойылған,Италияда20метрбиіктіктетұр.Бұлардыбіздіңбиіктігі97метр«Бəйтерегімізбен»салыстырыпкөріңіз...

БəйтеректіңашылуынаарналғантұсаукесердеБəйтеректіңсұлулықпенбиіктіккедегенмəңгілікұмтылысынбейнелегентүрлітүстімыңдағаншарлардыңаспантөсіндеқалықтағаныесімде.

Жалпы Бəйтерек ашылған күн жаңа астанадағы тың объектілердііскеқосуменбайланыстыестеқалатынкүндердіңбіріболды.Солкезде-ақбасындаалтыншарілініптұрғанбиікағаштүріндепайдаболғанжаңаалыпқұрылыстыңəдеттентысəріүйреншіктіемессипатыБəйтеректіңқаланыңажарына айналумен бірге, енді оның символы, тіпті тұмары сияқтыболатындығытуралыойлардакеліпеді...

ШынмəніндеБəйтерек«жапырақжайып»үлгеремдегенше-ақжаңаастананың символына айналып жүре берді. Теледидар экрандары менгазет-журнал беттерінде, плакаттар мен билбордтарда Бəйтеректің көзүйреніп қалған силуэтін көре бастадық. Астананың символына айналғанБəйтерек енді елордамыздың халық ең көп баратын жеріне айналды.Бəйтереккебайланыстысұхбатымныңбірінде:«Бұлжаңаастананың,біздіңбақытты болашағымыздың символы, Бəйтеректің» қала тұрғындарыныңсүйікті демалыс орнына, жаңа астананың беташар карточкасынаайналатындығынасенемін...»дегенімесімде.

Осылай болатынына ешбір күмəнім жоқ. Бəйтерек өзінің сыпайысұлулығымен,сəулеттіксымбатыменадамдытартатүседі.Бесжүзгежуықреңкке бөлейтін тұғырлардан төгілген сан алуан сəулелермен түрлі-түрліқұбылған жүз метрге таяу селдір үрліктер. Əсіресе, бəйтеректің ұшарбасынаорналасқан,үшқатпарлытіліктенжасалғаналтыншарəсіресекөзарбағандай. Оның əйнекпен əдіптелген алаңының өзі 1,5 мың шаршыметрге жуықтайды. Бəйтерек монументі ашылатын қарсаңда жерденсоншалықты биік тұрған алтын шарды бірнеше альпинист көзшағылысатындайетіпжалтыратып,мұқияттазалапшықты.

Сөйтіп, металдан, əйнектен жəне темірбетоннан жымдаса өрілгенБəйтерекбойкөтеріп,Астананыңбарлықтұрғындарыныңкөзқуанышынаайналды,өзініңжарқырағансəулесіменелордаүстіненұрынтөгіптұр.

154

Менайтыпөткендей,осынаутаңғажайыпалыпқұрылыстыңбиіктігітура97метр.Негізгіесіккебастайтынəшекейлітемірбетонсатыжербетінен4,8метржоғарыорналасқан.

Салмағы 85 тонна жапқы материал Бəйтеректің «оқпанын»ылғалданқорғайды.Мұнараныңтабаныныңішіндекеңхоллбар,ондаекіжүрдеклифтжəнеинженерлікүй-жайлар-трансформаторлықшағынстанция,желдетукамерасы,электрқалқаны,насос станциясы жəне басқа техникалық объектілер жайғастырылған.Бұлар бүкіл «Астана-Бəйтерек» алып кешенінің үздіксіз жұмыс істептұруынқамтамасызетеді.

Алтын шардың өзі 76,9 метр биіктікте орналасқан. Сəулеттікжағынанқарағанда,алтыншарФуллердіңгеодезиялықкүмбезінеұқсайтынөзектіқабықсияқты.Бірқызығы-жақында ғана атомдары дəл осылайша орналасқан заттың жаңа күйіашылды. Осы жаңалығы үшін Нобель сыйлығын алған ғалымдар бұлатомаралықкешендердіатақтысəулетшіФуллердіңқұрметінефуллерендердепатапты.

Арнайы шыны пакеттермен əйнектелген күмбездің салмағы 70тоннатартады,алалтыншардыңүстіңгіауданы1553шаршыметр.Осынауғаламатшардыңішіндепанорамалықзалбар,оданжаңаастананыңертегігеайналған «ескі» жəне «жаңа» пейзажы кең ашылады. Алтын шар менғимараттың негізгі кіре берісі бір-бірімен «оқпан» деп аталатын салмағы695тоннаметаллконструкцияменжалғастырылған.

Осылардың бəрін айтпағанда, «Астана-Бəйтерек» кешеніндекелушілердің келісті демалып, асықпай отырып төңірегін тамашалауғамүмкіндікберетінкафеменбуфеттебар.

Орайы келген мүмкіндікті пайдалана отырып, осынау жаңаастананыңжарқынсимволынаайналғанжасандыкереметтіөміргеəкелгенадамдарғашынайы,кіршіксізалғысымдыжеткізгімкеледі.

Бұл, ең алдымен, «Астана-Бəйтерек» кешенін жобалаған топтыңжетекшісі - Қазақстан Сəулетшілер одағының президенті, таланттысəулетшіАқмырзаРүстембековкетікелейқатысты.

Астананың символынжасаған бұл топқа сəулетшілерС. БазарбаевпенЖ.Айтбалаев,инженер-конструкторМ.Вайнштейн,интерьердизайнеріА.Оспановсияқтытамашамамандаркірді.

ЖартыжылішіндесалыныпбіткенБəйтерекқұрылысынтəжірибеліəрі майталман құрылысшы В.Т. Кананыхин бас директор болып істейтін«Имсталькон» ААҚ құрылыс компаниясы салды. «Астана-Бəйтерек»

155

жобасын жасауға «Аэропроект» ААҚ, «ЭМК»ЖШС, «Арх-фонд»ЖАҚ,Сəулетшілер одағы жəне «Алуа» ЖШС секілді қазақстандық жетекшіфирмалардыңмамандарықатысты.

Ішкі интерьерлеріне, олардың көркемдік сипаты мен стильдікдəлдігіне келер болсақ, бұл орайда астаналық «Астана-Жарнама»фирмасының дизайнер-мамандары мен сəулетшілеріне алғыс айтқанымызорынды.

Бір ғана нəрсені айтып өтейін: бұл адамдар болмаса, нақтырақайтқанда, мұндай адамдар болмаса, Астана құрылысы кең құлаш жаяалмағанболареді,нəтижелеросыншалықəсерліболмаседі.

Осы жобаға қатысқан барлық адамдар үшін мақтаныш туғызатынмына бір фактіні айналып өту қиын: Астанада Сəулетшілер одағыныңХалықаралық қауымдастығы өткізген X конкурста беделді халықаралықжюриДостастықелдеріарасындағы2002жылғыеңтаңдаулыжобажəнееңтаңдаулықұрылысретінде«Астана-Бəйтерек»монументінеГран-приүздікайырымбелгісінтабыстады.

ЕСІЛДІҢСОЛЖАҒАСЫ,ОҢЖАҒАСЫ...

СоныменАстанаөсіпбарады.Біркездегіжалғызғанадаңғылыбарқаладан қазір ол көлемді, көп қырлы мегаполиске біртіндеп айналыпкеледі; елорданыңжаңа астаналық келбеті бұрынғы целиноградтық сəнінəлдеқашанкөмкеріпəкетті.ҚазірдіңөзіндеАстананыңөсеберетіні,шексіздамитүсетініайдайақиқатболыпотыр.Оныңаумағыда,халқыныңсаныда өсетін болады. Əрине, болашақта жаңа астана халқының саныншектеудің белгілі бір жоспарлары жасалады. Мəселен, Астана халқының2030жылға қарайжоспарланып отырған 850 000 адам болатынмөлшері.Алайда өмір шындығы өз дегенін істейді. Елестетіп көріңіз, Астанадахалық саны 2020 жылға қарай 500 000 адам болады деп жобалаған едік,бүгінніңөзіндеяғни,одан15жылертерекжартымиллионнанасыпкетті!

Сол себепті жоспар-жоспарымен, 800 000 деген санға да бізəлдеқайда ертерек жетеріміз даусыз. Осы орайда қалалардың шексіз өсутақырыбына тоқталып өткен біршама пайдалы болар деп ойлаймын.Урбанизация мен адам қоғамдастығының əлеуметтік құрылымыныңболашақтағдырықалайболатынынайтаалмаймын,мұнытекжобалайғанааламын.Қалақұрылысыныңəлемдіктəжірибесіменқалалартеориясынанхалықтығызорналасқаннемесеөмірдеңгейіжоғарыелдердегіқалалардыңөсуі мен мегаполистердің жəне суперагломерациялардың құрылуының ісжүзіндебасымүрдісінкөреалдым.

Əлбеттебізөткенгежүгінеміздебүгінгішаққақайтаораламыз.

156

ТарихихроникағасəйкесадамзаттарихыныңалғашқықалаларыАзияныңүшауданындапайдаболған,бұлжерлердеалғашқыіріөркениеттіңошағыдамыған.Меніңбілуімше,жербетіндеқазіргіөмірсүріптұрғанқалалардыңішіндегіеңежелгісіИерихон.

Оның жасы 10 мың жылшамасында. Көптеген қалалардың пайдаболу кезеңі біздің эрамызға дейінгі 3-4-мыңжылдықтарға сəйкес келеді.Бұлардыңбəрібірмезгілде:СолтүстікҚытайда-Хуанхэөзенініңбойында,Батыс Үндістанда - Инд алабында, ежелгі Мысырда - Ніл алқабында, алМесопотамияда қос өзен Тигр мен Евфраттың бойында пайда болабастады.

Мұндайқалалардағытұрғындар саныбүкілмемлекеттіңхалқыныңсанына сəйкес өсіп отырды. Біртіндеп қалалардың көлемі де, сол сияқтысаныдаөсеберді.Ортағасырлардахалқыныңсаныжағынанпланетадағыең үлкен қала қытайдың Нанкин қаласы саналды. Нанкиннің сол кездіңөзінде адам таңғалғандай көп халқы - 470 мың тұрғыны болды. Бұданкейінгіорындардыхалқыныңсаны450мыңадамболғанмысырдыңКаирқаласы, 350 мың тұрғыны бар үндінің Виджаванагар қаласы иеленді. Алорта ғасырлардағы Еуропадағы ең ірі қала Париж болатын. Мұнда 275мыңғажуықадамтұрыпты.

Халқының саны жағынан Еуропа əлемнің басқа өңірлеріненайтарлықтай кейін қалса да, менің байқағанымдай, нақ осы Еуропадақалалықинфрақұрылымдыүдемелідамытупроцесі, қалатұрғындарыменқалалардың саны сияқты урбанизация құбылысы пайда болды немесетанылабастады.

Аумақтық құрылым ретінде қарасақ, қала урбанизация процесінің,тек соның ғана жемісі болып табылады. Сонымен бірге, менің білуімше,осы уақытқа дейін «қала» деген ұғымның өзінің дəл де анық өлшемдеріжоқ екендігін айту қажет. Нақтырақ айтқанда, «қала» дегентерминологияға қатысты осы күнге дейін «қала дегеніміз не?» дейтінсұраққа тиянақты жауап бере алатын əлемдік стандарттар болмай отыр.Айталық, аудан орталығы Қаскелең қала болып табыла ма, əлде қалаүлгісіндегі кент пе? Егер халықтың абсолютті санын алатын болсақ,Қаскелеңбасқашағынқалаларданешбіркемтүспейді.

Мəселен, салқын Исландияда халқының саны не бары 200 адамболатын елді мекендер қала деп есептеле береді. Құрама Штаттардахалқыныңсаны2,5мыңадамнанкемелдімекендерқалағажатпайды.

Демек бүгінгі күні қала деген ұғымның халықтың саны қаншағажеткенде басталып, қаншаға кемігенде аяқталатынын кесіп айту қиын.

157

Қалалық инфрақұрылымның қазіргі заманғы даму үрдісі қалалар алыпжатқан аумақ пен онда тұратын тұрғындар санының шексіз артуынайғақтайды. Бұл орайда жоғарыда сөз еткен Қаскелеңді қалаға жатқызубіршама қиын, өйткені онда біз қалалық инфрақұрылым деп атайтыннəрселер жеткілікті дами қоймаған. Тегінде нақ осы қалалықинфрақұрылымның барлығы жəне оның даму дəрежесі үлкен деревнянышағынқаладанайырыптұрады.

Кейдеқалалардыңөсіпкететінісоншалық,таяужатқанқалалардыңөзарашекараларыжойылып,ісжүзіндебіртұтасқалалықкеңістікқұрыладыда,мегаполиснемесемегалополисдегенатауғаиеболады.Біздіңэрамызғадейінгі 370 жылы гректердің 35 мекен-тұрағынан «түзілген» қала тураосылай Мегалополис деп аталған. Қалалардың бір-біріне кірігіп, сіңісуқұбылысыəсіресехалықөтетығызқоныстанғанелдергетəн.Мұныңнақтымысалын100миллионнанастамтұрғыныбар,аралдаорналасқанЖапониямемлекетіненкөреміз.

Адам сенгісіз қысқа уақыт ішінде феодалдық қоғамнанпостиндустриалды қоғамға қарай жол ашқан Жапония экономикасының20-ғасырдағыкүрт қаулап өсуі нəтижесінде өзара таяу орналасқанТокио,Нагоя, Осака, Кобе жəне Киото сияқты бірнеше қалалардыңшекарасы ісжүзінде араласып кетті, сөйтіп қалалық алып бір ландшафт құрылды.Халқының саны бірнеше ондаған миллион адамға жеткен Токайдо депаталатынмегалополиспайдаболды.

Мегаполистер мен мегалополистердің бұлайша құрылу құбылысыəлемдік қоғамдастықтың көптеген елдеріне (АҚШ, ГФР, Ұлыбритания,Мексика,Қытай,Үндістан,т.б.)тəн.Кім біледі, күндердің күнінде Сарыарқа төсінде де, айталық, Астананың,Көкшетаудың, Қарағандының бірі-бірімен қосылуы есебінен əлдебірмегалополисқұрылуымүмкін-ау.

Бүкілəлемдежаңақалалардыңпайдаболуы,ескілерініңкеңеюіжəнежаңа қалалық жүйелер – агломерациялардың, мегаполистер менмегалополистердің дүниеге келуі есебінен қала халқы санының шексізөсуінің айқынбілінетінүрдісі аңғарылады.Планетақалаларында тұратынхалықтың саны бүгінде екі миллиард адамғажетіп қалды. Яғни бұлЖершарындағы халықтың үштен бірі қалаларда тұрады деген сөз. Əлемніңкөптеген елдерінде қала тұрғындарының саны ауыл тұрғындарыныңсанынан əлдеқашан асып түсті. Бұл əсіресе технологиялық жағынандамыған елдерге немесе қарқынды экономикалық прогресс сатысындағыелдергеқатысты.

158

Əринеастаналардыңсанықалалардыңсанынанəлдеқайдааз.Бірақсоныменбіргедəлосыастаналардақалалардыңсанқырлыпроблемаларыөткір əрі тайға таңба басқандай айқын көрінетінін байқамауға болмайды.Мұныңсебебі,біріншікезекте,осындайастаналардақалалықпроцестердіңкатализдік реакциядағы сияқты тез де қызу өтетіндігінде, соныңсалдарынанпроблемаларөткірəріжанғабататындайсипаталады.

Мегаполистер осылай пайда болған, осылай пайда бола береді де.Əлемніңқазіргізаманғыіріқалаларыныңөсугебейімделгеншексізүрдісі–бүгіндеқалақұрылысыныңеңтəзікəріөзектітақырыбыболыпотыр.ОсыреттегректіңқалақұрылысшысыК.Доксиадистің«қала-динаполис»,яғниқаланың қатаң шектеулі бағытпен – коммуникациялар сызығы бойыменөсуінеқатыстытұжырымдаманыңəділеттілігінжанынсаладəлелдегеносымəселедегіөзгешекөзқарасынғанаатапөтугеболады.

Бірақ əрине, біздің қазақстандық жағдайымызда мұндайдинаполистерқұрутуралысөзəзіргетазаболжамдыққарастырудыңарқауыболыптабылады.

Соғанқарамастан,халықсаныəліазАстананыңқарқындыөсіпбаражатқан жергілікті жағдайының өзінде де қалалардың құрылымдалуы менөсуінің əлемдік үрдістерін əрқашан ескеру қажет.Оныңүстіне астананыңмикроқұрылымы əрқашан бүкіл республиканың кеңістікті құрылымыныңодан əрі дамуының айқындаушы немесе директивалық факторы болыптабылатындығындаескеріпотырғанжөн.

Сондықтан Қазақстанның кеңістікті құрылымының орталық жəнесолтүстік аудандарын қоса қамтитын солтүстік белдеудегі халықтыңқоныстануының қалыптасу сипаты астананың келешек келбетінің қалайорнығатындығына байланысты болатындығына мен ешбір шүбəкелтірмеймін.

Осыған орай біз Астананы дамытудың жоспарлы сипаттан гөрі,стихиялық сипат алып кететін кейбір ықтимал нұсқаларына да қолсілтемегеніміз жөн. Егер Астананың жаңа əкімшілік орталығы қалайдамитынынжеткілікті дəрежедегі дəлдікпен болжапбіле алсақ, онда оданкөп төмен дəлдікпен, бірақ жеткілікті түрдегі ықтималдықпен қаланыңқалғанбөлігініңалдағыөсуіқалайболатынындаболжайаламыз.Бұлреттежаңа астананың немесе нақтылап айтсақ, оның шет жақтарыныңстихиялық түрде өсу факторы əлемдік үрдістердің жазылып қойылғансхемаларына сыйысатыныанықкөрінеді.Астананыңдəлосыорталықтаншалғай жəне шет жақтағы аудандары транспорттық коммуникацияларсызығынбойлайөсудібастанкешіретінболады.

159

Жеке өз басым астананың стихиялық өсуінің белгілі бір үрдісі екікоммуникациялық бағыт бойынша байқалатынын аңғардым. Біріншікоммуникациялықбағыт-Астана-Қарағанды,екіншісіАстана-Көкшетаутасжолдарынбойлайсозылған.

Бүгіннің өзінде Астананың кеңістік-аумақтық ұлғаюының нақтысхемасыөзіндікүшбұрыштүріндеқалыптасатындығынжеткіліктіболжауғаболады.

Бірінші бұрыш - Астананың əкімшілік орталығы дамуыныңастаналық əуежай бағытындағы «батыстық» векторы. Екінші бұрыш -Астана-Қарағанды қатынас өзегі бойымен дамитын қала қоныстары менорамдарының «оңтүстік» векторы. Үшінші бұрыш - дала орамдарыныңАстана-Бурабайқатынасөзегібойымендамитын«солтүстік»векторы.Қаланың өсу үрдісін бөліп көрсете отырып, оның объективті сипатыментолықкелісеотырып,бізгеқаланыңөсубағытынғанаемес,соныменбіргеөсу қарқынын да ескере білу қажет. Көп жағдайда біз астаналықинфрақұрылымды қалай дамытсақ, республиканың басқа өңірлерінің өсуқарқыныдабұғансондайдəрежедебайланыстыболады.

Соғанорайменастанақұрылысынкеңқұлашпенөрістетукерекдепұдайы атап көрсетіп келемін. Астананың барынша қарқынды өсуінеүрейлене қараудың немесе алаңдаудың ешбір керегі жоқ. Бұл біріншікезекте елдің стратегиялықмүдделерінежауапберіпотыр.Жəнебұлайшадамытуүшінбіздеқажеттіресурстардыңбəрідебар.

Біріншіден, Қазақстан экономикасы экономикалық өсу жолынатүсті, сөйтіп кең өрісті қаржылық жəне материалдық мүмкіндіктертудырып, отандық тауар өндірушілердің дербес материалдары меншикізаттарын кеңінен қолдануы үшін қолайлы жағдайлар жасап отыр.Бүгіннің өзінде Қазақстанның инвестициялық рейтингі ТМД елдеріарасында еңжоғарыболыптабылады, ал экономикалықдамудыңдеңгейімен қарқыны бойынша біздің еліміздің ТМД-дағы реформалардың көшбасындакележатқаны–көзімізкөріпотырғанжəнежалпыжұрттанығанфакт.

Екіншіден,біздеəлемніңəртүрліелдеріндегіалдыңғықатарлыоқуорындарында білім алған жоғары білімді жəне кəсіби шыңдалған жаскадрлар бар. Кадрлардың қалыптасуына білім берудің Лиссабондықжүйесініңрухынасайкелетінəлемдікстандарттарнегізіндегіқазақстандықбілімберуреформасыдаелеуліықпалетеді.

Бұдан басқа, қазірдің өзінде əлемнің алдыңғы қатарлыуниверситеттерінің үлгісі бойынша дербес оқу орындарын алдымен

160

Астанадаұйымдастыруүшінжағдайларжасалыпотыр.Үшіншіден, астаналық қаламəртебесіжəне оныңдамытылуыүшін

мемлекет жасап отырған қолдампаздық Астанаға білімді, асқан кəсіби,айқынмақсаттыжастардыүсті-үстінетартатүседі.

ОсыжағдайбізденреспубликадаТМД-ныңбарлықелдерініңеңбекресурстарыүшіннеғұрлымқолайлыболаалатынеңбекнарығыклиматынқұружоспарынжасаудыталапетеді.

Төртіншіден, жаңа компьютерлік техникаға, технологиялар менбағдарламалық құралдарға негізделген жаһандық ақпараттық желі жаңаастананың дамуы үшін кез келген идеялар мен ғылыми жетістіктердің,инновациялық жобалар мен өнімдердің қол жеткізерліктей болуына кеңөрісашады.

Бұл ретте Астананы əлемнің дамыған астаналары қатарына оныңэкономикасын дамытудың қуып жету моделі емес, шабуылдаушы моделіғана шығара алатындығына толық көзім жетеді. Сондықтан астаналықинфрақұрылымды дамыту бүгінде алға шығып, басып озу қарқыныменжүргізілуге тиіс. Біз Астананың өлшемдерін қазіргі күннің барыншатездетіліп,қатаңданатүскенталаптарына«лайықтауымыз»керек.Тəуелсіз,егемен Қазақстанның əлемдік жəне өңірлік шаруашылыққа əлемдікқоғамдастықтыңтолыққұқылымүшесіретіндекіретінкүнідеалысқалғанжоқ.БізДүниежүзілікСаудаҰйымыныңмүшесіболуғаұмтылыпотырмыз.Осынау қуатты геосаяси жəне геоэкономикалық жақындасуға Астанамемлекеттің нағыз астанасы ретінде əзір болуға, ең бастысы, уақытындаəзіртұруғатиіс.Біз Еуразиядан есетін барлық самал желге ашық болуға тиіспіз. Біздіңалдымыздағы жалғыз жол – жаһанданудың өскелең қарқыныжағдайындағыбарыншаашықэкономикаменоңтайлыбасқаружолы.Қазақстанның жаңа еуразиялық бас қаласының қалыпты жұмыс істептұрған астаналық инфрақұрылымын құрудың барынша жедел қарқынынұдайыталапетіпкележатқаным,міне,осымақсаттарғабайланысты.Еркін экономикалық аймақтың ойдағыдай жұмыс істеуі, астаналықинфрақұрылымды дамытудың басқа да жоспарларын іске асыру жəнеАстананы дамытудың Бас жоспарын мүлтіксіз сақтау – гүлденгенАстананың əлемдік қоғамдастықтың өкілдерімен тең тұрғыда сөйлесуініңеңмаңызды,еңқажеттішарттары.

Қазақстанның басты геосаяси орталығының пішіні бүгіннің өзіндеайқынкөрінебастады.Ендібіразуақыттансоң,Астанасəулетпенсұңғыласəулетшіліктің,ұлттықнақышпенөзіндікерекшеліктің,еуразиялықділмен

161

мəдениеттіңжаңаүрдістерінөзінеүйлесімдісіңіргеннағызқазіргізаманғыіріқаларетіндеайбынданатүсетінболады.

Бұл Есілдің екі жағасын бойлай орналасқан көрікті əрі жинақыкіндікқалаболады.Əсіресежаңаəкімшілік-іскерлікорталықтыңсымбаттыда əсерлі келбеті, сөз жоқ, қазіргі сəулет өнерінің зор жетістігі, біздіңсəулетшілеріміздіңшежірегеайналаршеберлігініңжарқынкуəсі.

Астана халқының болашақ саны жөніндегі мəселеге орай белгілісəулетші, «Астана- генплан» жетекшісі Байыр Досмағамбетовтің ой-пікірлеріқызықтыкөрінеді.

Олбылайдейді:«...Біздіңқазақстандықмамандар2030жылғақарайАстанада 1,5 миллион адам тұратын болады деп 1996 жылдың өзінде-ақесептеп шығарып еді. Бірақ бас жоспармен жұмыс аяқталған жоқ-ты.Сосын арабтар келіп, бас жоспармен жұмыс жасауға еуропалықмамандарды тартты. Еуропадан келгенмамандар 2030жылға қарай халықсаныеңкөпдегенде650мыңғағанажететінінесептепшығарды.

Бұданкейініреккелгенжапондар,қаланыңадамсенбесқарқынмендамыпжатқанынкөріп,2030жылғақарайастанада800мыңадамтұрадыдеген қорытындыға келді. Қолданыстағы бас жоспар да осы цифрғанегізделіпотыр».

Əрине, Солтүстік астанадағы халық санының артуы тұрғын үйалаңдарының артуымен бірдей жүруге тиіс. Қала басшылары бұл реттебарынша іскерлікпен, кең өрісті жұмыстаржүргізуде.Мысалы, 2005-2007жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың Өңірлікбағдарламасынасəйкес,Астанада1миллион750мыңшаршыметргежуықтұрғынүйдііскеқосубелгіленген.Бұлүшінүшжылішінде21,4миллиардтеңгеге жуық бюджеттік қаражатты игеру көзделген. Мамандардыңесептеулері бойынша, тұрғын үй құрылысы бағдарламасын іске асыруастаналық 26 мыңнан астам отбасын тұрғын үймен қамтамасыз етугемүмкіндік береді.Алжаңа тұрғынүйлердің құрылысыхалыққа сервистікқызмет көрсетудің қазіргі заманғы қалалық инфрақұрылымын жасауменқатаржүргізілетінінекүмəнжоқ.

Астананың қазіргі жəне болашақ барлық тұрғындарын əлеуметтік-тұрмыстық сала қызметімен толық мəнінде қамтамасыз ету үшін жаңаастананың əкімдігі Астананың бұрын қабылданған 2003-2005 жылдарғаарналған əлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарыныңдирективаларынорындауда.

Бұл құжат Астананың экономикалық секторларының бағдарларымен даму қарқынын, муниципалды биліктің елордада барынша қолайлы

162

іскерлікклиматынжасаужөніндегісаясатыныңсипатыменерекшеліктерінжəнеқалатұрғындарыныңəл-ауқатынарттыруүшінқажеттіжағдайлардыайқындайды.

Бүгінгі таңда Астананың экономикалық дамуының өзіндікерекшеліктері, бəрінен бұрын, индустрияның көптеген салаларындаимпортты алмастыратын жəне экспортқа икемделген өнімдер түрінөндірудідамытуғабағытталған.

Бұл бағытта айрықша жəне басымдылық тұрғыдағы бос қуыстыинновациялық сипаттағы ғылымды көп қажет ететін жəне жоғарытехнологиялыөнімдертолтыруғатиіс.Мұныңқалаэкономикасыныңкөлікпен байланыс, инженерлік-техникалық коммуникациялар мен құрылыс,сервис жəне қызметтер көрсету сияқты маңызды секторларына тікелейқатысыбар.

Индикативтік даму жоспарында əлеуметтік салаға айрықша мəнберілген.Кəсіпкерлікпенбизнестіңөсуі астанабюджетініңкірісбөлігініңартуына ықпал етпей қоймайды, сөйтіп қала өмірінің осынау маңыздысаласынаайрықшаназараударуғамүмкіндікбереді.

Қалатұрғындарыныңбарлықтоптарынқамтитынденсаулықсақтаусаласы түбегейлі қайта құрылып, барынша кеңейтілетін болады. Қалатұрғындарының ең төменгі жалақысын, ең төменгі жəрдемақылары мензейнетақыларының мөлшерін арттыру жоспарлануда. Əлеуметтік іс-шаралардың жалпы кешені 2005 жылдың соңына қарай кедейшілікдеңгейін жаңа астана халқының абсолютті санының 2 пайызына дейінтөмендетугемүмкіндікбереді.

Таяудағы жылдары мəдени, спорттық-сауықтыру, əлеуметтік жəнемедициналықмекемелерменұйымдаржелісіндамытукөзделген.

2005жылдыңсоңынақарайсолжағалаудажəнемөлтекаудандардабалабақшалар,кəсіптікмектептерменколледждерсалужоспарланыпотыр.

Астананыңмəдени секторының дамуы да назардан тыс қалмайды.2002 жылы қабылданған «Астана бағдарламасының өзінде-ақ жаңаастананыңмəдениқұрылысыныңстратегиясыайқындалғанболатын.700 орындық орталық залы бар Мемлекеттік филармонияның, қазіргізаманғыманежыбармемлекеттікцирктің,хайуанаттарбағының,Есілөзеніжағасындағы аквапарктің, көрме орталығының құрылысы басталды.БүгінніңөзіндемəденисалаАстанаболашағында-көзгекөрінерлікпішінгеиеболыпотыр.

Бұл күндері Астанада Ұлттық опера жəне балет театрының балеттруппасы,«Астана»эстрада-симфониялықоркестрі,симфониялықоркестр

163

мен хор, драма театрлары жəне Президенттің мəдениет орталығында,«Жастар»сарайында,Конгресс-холлдамұражайларжұмысістеуде.

Ботаникалықбақпендендрарийдіңнегізінқалау,этно-мемориалдықпарктіоданəрідамыту,жаңа«Жерұйық»паркінсалу,«Жастар»сарайын,орталықмəдениетжəнедемалыспаркінқайтажаңғыртукөзделіпотыр.

Салауатты жəне белсенді өмір салтын қалыптастыру мақсатындақалалық паркте футбол алаңы, ипподром, велосипедтік трек, ат спортыкешені, теннис корттары, жаттығу залдары, есу каналы, шаңғы базасысалынатынболады.

Есіл өзені қаланың құрылымы мен архитектуралық бейнесінқалыптастыруда аса маңызды элемент болып табылады. Өзеннің қалашекарасындағыжағалауынақұрылыссалужəнеоныкөркейтудіжоспарлаужобаларыосыжағдайдыескереотырыпжасалды.

Жобадаөзенніңқосернеуінбойлайсозылғанбүкілжағалықбелдеужағажай,бау,спорт,сауда,демалысжəнеойын-сауықобъектілеріменбіргеүзыннансозылғанжағалаулықпаркретіндеқарастырылады.

Өзен аймағында абаттандырылған көгалды кеңістіктер құруэкологияны,жапсарласаумақтардыңмикроклиматынжақсартуғажəнекеңкөлемдідемалысаймағынқұруғамүмкіндікбереді.

«Астананың гүлденуі - Қазақстанның гүлденуі» Мемлекеттікбағдарламасын орындау нəтижесінде тəуелсіз Қазақстан астанасыныңəлеуметтік-экономикалық жағынан жедел дамуының негізі қаланатынболады.

Қазірдің өзінде қалада үйлесімді дамыған орта қалыптасты. Бұластананың əкімшілік жəне іскерлік функцияларын жүзеге асыруына ғанаемес, сонымен бірге халықтың өмірі мен əл-ауқатының сапалық биікдеңгейгежетуінедемүмкіндікбереді, əріелдіңбарлықөңірлерініңдамуымен гүлденуіне ықпал ететін болады. Сол жағалауда Астананың жаңаорталығыіскеқосылуыменсандықжəнесапалықжағынанбұлортабұдандабиікдеңгейгекөтерілмек.

Астана қаласының үшінші мыңжылдықтардың табалдырығындадүниеге келген тəуелсіз жəне егемен Қазақстанның бас қаласы ретіндепайдаболуыешқандайжайбарақаттықтыңнысанасыбола алмайды.Бұл -астананы,оныңинфрақұрылымыменгеосаясимəртебесіноданəрідамытатүсуүшінқажеттінегізбентұғырнамағана.

Астананың толық мағынасында астана ретіндегі мəртебесін алуыүшін,біріншікезектеоныңастаналықинфрақұрылымынқалыптастырудыаяқтау қажет. Бұл орайда мен соншалықты бір кедергілер мен

164

проблемаларды көріп тұрғаным жоқ. Құрылыстың бас жоспарыайқындалған, құрылыс салудың ауқымы мен қарқыны барынша жоғары,қалалық инфрақұрылымды дамытудың жеделдігі де ойдағыдай жоғарыдəрежеде.

Дамудың таза перспективалық жоспарына орай жаңа астананыңболашақ инфрақұрылымы неге қатысты немесе, дəлірек айтқанда, неніңтөңірегінде тізіледі деген бағдарды бүтіндей бөліп көрсету қажет.Астананыңмүмкіндігіншекөпфункциялыболуғатиісжəнесолайболатынəкімшілікорталығыныңболашағынбізқалайкөріпотырмыздегенсұраққабұлнақтыжауапболаалады.

Осы ретте біз болашақ пішінін қазірдің өзінде көріп отырған бұлəкімшілік орталық сəулет, инфрақұрылым, эстетикалық құндылық,қоғамдық жəне əлеуметтік мақсатқа сəйкестік бағытындағы жəнеэкономикалық топ-менеджмент пен басшылықтың саяси стилісаласындағы қазіргі заманғы ең үздік жетістіктерді өз бойында үйлесімдіұштастыруғатиіс.

Сонымен, Астананың Есіл өзенінің сол жағалауында орналасқанжаңаəкімшілікорталығыдегенімізне?

Құрылымдық тұрғыдан, бұл Орталық бірінші кезекте 67 гектарғажуықжерге орналасқан.Ол аумақтықжағынан ғана емес, сонымен біргефункционалдықжағынандабөлінгенүшалаңдықамтиды.

Бұл алаңдар міндетінің аясына мемлекеттік əкімшілік жүргізу,кəсіпкерлік пен сауда, əлеуметтік жəне тұрмыстық құрылыс, астанатұрғындарыменқонақтарыныңмəденидемалысыкіреді.

Əкімшілік жəне қоғамдық ғимараттардан басқа, осы Орталықтакомпаниялардың, қаржы институттарының офистері, сауда орталықтары,қонақ үйлер, отельдер, көрмелік, жарнамалық залдар жəне елдің басқаласының өзге де объектілері орналасады. Əлеуметтік- мəдени орталықтеатрлар, мүражайлар, демалыс аймақтары, спорттық жəне ойын-сауықкөрсететін орындар жүйесін қамтитын болады. Ғылым-білім беруорталығын университеттер, институттар, колледждер,мамандандырылғанлицейлерменкəсіптікмектептерқұрайды.

Бизнес-орталықта шағын жəне орта кəсіпкерлік субъектілерініңсауда, қызмет көрсету объектілері, көрмелік, жарнамалық жəне өзге дезалдарболады.

Өнеркəсіптік белдеу қаланың шет жағына, көбіне қала маңынаорналастырылады.

Азық-түлік белдеуі қала маңындағы ауылшаруашылық аудандары

165

менқалашегіндеорналасқантамақөнеркəсібікəсіпорындарынқамтиды.Өнеркəсіп негізінен шағын жəне орта кəсіпорындардан, соның

ішінде ғылымды көп қажет ететін салалар мен жоғары технологиялысалалардантұратынболады.

Өнеркəсіптің дамуының мұндай стратегиясы астананың əкімшілік-іскерлікфункциясынкөлеңкедеқалдырмайды.

Əкімшілік орталықтың басты алаңы Қазақстан Президентініңрезиденциясына барынша таяу, Есіл өзенінің жағасына өте жақынорналасатын болады. Болашақ алаңның ауданы, менің ойымша,резиденцияның көлемімен жəне силуэтімен оңтайлы үндесуі шарт. Алоныңұзындығы-600,ені120метр.

Алаңның табанына қалыңдығы 10 сантиметрлік гранит плиталартөселеді. Бұл ауыр техниканы пайдалана отырып əскери парад өткізугемүмкіндікбереді.

Əлбетте, сол жағалаудың басты алаңын көмкеріп жатқан жалғызғимаратрезиденцияғанаемес.Республиканыңресмиорталығыретіндебұлбасты алаң орталық биліктің де шоғырланған жері, соған сəйкес олатқарушы,өкілдіжəнесотбилігіоргандары–Үкімет,СенатпенМəжіліс,ЖоғарғыСоторналасатынғимараттаркешеніндеқамтиды.

Билік органдарының бұл аумақтықшоғырлануын «ыдырату» үшінқұрылыстың бас жоспарышеңберінде осы орталық алаңға Ұлттық операжəне балет театрын орналастыру көзделген. Сөйтіп басты алаңреспубликаныңресмиорталығыболуыменбірге,Қазақстанныңкөпұлттымəдениетініңдеордасынаайналады.

Орталық алаңмен іргелес жатқан тағы бір алаң бар, бұл жоспарбойынша, Қазақстанның жəне Астананың жеке өзінің символдарыныңалаңы болуға тиіс. Əрине орталық символ қашанда жұрт əбден таныған«Астана-Бəйтерек»монументіболыпқалаберетінінекүмəнжоқ.

Өзінің символдықмақсатына сай, осынауұшарбасы заңғарбиіккеұмтылғанөмірағашысалыныпболғаннемесесалыныпжатқан,сондай-ақжобалау сатысындағы көптеген əкімшілік, мəдени жəне тұрғын үй-тұрмыстық кешендерінің тартылыс күшінің орталығына айналатынболады.

Мəселен, Бəйтерекпен қатар тұрған Қорғаныс министрлігініңғимараты пайдалануға берілді, ал қарама-қарсы бетінде, өмір ағашыныңсолтүстікжағынанСыртқыістерминистрлігініңғимаратыбойкөтерді.Қазіргізаманғығимараттарансамблін«Астана-Бəйтерек»кешеніненКөлікжəнекоммуникацияларминистрлігінедейінсозылатынекісатылыжабық

166

бульвартұйықтайтынболады.Бульвардың жабық болуға тиіс екендігі жөніндегі идея амалсыз

жасауға тура келген шара ретінде пайда болды. Өйткені біз ОрталықҚазақстанның құбылмалы континентальді климатымен санасуғамəжбүрміз.Астанадажаздақаттыыстықболыпкететіні,алқыстақақағансуық түсе қалатыны ешкімге тосын емес. Ауа температурасының күртөзгеріп отыратыны жаңа астананың əкімшілік орталығын аралап көргісікелетінастанатұрғындарыменқонақтарыүшінсоншалықтықолайлыболақоядыдепойламаймын.

Бұл бəрі емес. Сəулетшілер мен дизайнерлердің бастапқы ойыбойынша, бульварлық кешенніңжоғарғыжабық бөлігіжарқыраған, түрлітүсті гүлдермен безендірілмек. Ондай жағдайда бульвар іші былайғы гүлшөптерменқосылыпжайнап,жанданыпкетерісөзсіз.

Маңызы жағынан емес, саны жағынан үшінші болып есептелетінтағы бір дөңгелек алаң пайда болады. Оның периметрі бойыншаАстанадағынағызқазіргізаманғасай,(əрине,бүгінгікүнгедейінгі)көркемəрі зəулім ғимараттар тізбегі тізілетін болады. Дөңгелек алаңды біржағынан Энергетика министрлігі мен “ҚазМұнайГаз” Ұлттықкомпаниясыныңіргелідекелістіғимаратыкөмкеріптұрады.

Алаңныңпериметрініңқарама-қарсыжағынбіздің елдегі аспанменталасқантұңғышзəулімүй-Көлікжəнекоммуникацияларминистрлігініңасқақғимаратытұйықтайды.Оныңбірқалыптыпішініосындайбиіктіктегіинедей ұшты төбесімен жалғасып, бейне бір аспаннан төнген бұлттардышаншыпалатындайəсергебөлептұр.Бұл–Қазақстандағыеңбиікғимарат,оның 36 қабатында Қазақстан Үкіметінің көптеген министрліктері менведомстволары: Көлік жəне коммуникациялар министрлігі, Мəдениет,ақпаратжəнеспортминистрлігі,Ақпараттандыружəнебайланысагенттігіорналасқан. Сондай-ақ жаңа астананың негізгі алаңдарының бірініңдөңгеленген ансамблін осы алаңғажанастыра салынған əкімшілік-тұрғынүйкешеніаяқтаптұр.

Дегенмен бұл дөңгелек алаңның негізгі ерекшелігі, тіптіартықшылықсипаты-алаңүстінензаулапөтетін,əуежайданқалағақарайтартылғанавтомагистральэстакадасы.

Бастапқыда менің идеям - алаң астымен өтетін жерасты туннелінсалу еді. Бірақ сəулетшілер одан гөрі нақ осы эстакада дұрыс боладыдепиландырды.КөпірүстіненжүріпбаражатқанадамдарБəйтереккедейінгі,одан арғы да үш километрлік жап-жасыл, фонтандары шапшығанбульвардың бар əсемдігін көретін болады. Мен бұған келістім. Нəтижесі

167

жаманболақойғанжоқ...Алаңныңөзі ғимараттардантысқары.Олсаналуанфонтандардың,

шағын сəулеттік нысандардың, анфиладалардың, мүсіндіккомпозициялардың жəне астана тұрғындары мен қонақтары демалатынбеседкалар мен орындықтардың үйлесімімен құралған. Ең бастысы, бұлалаңтүрлітүстігүлдерменжасылжелеккекөміліптұруғатиіс.

Эстетикалық жəне практикалық жағынан қарағанда, бұл алаңАстананың солжағалауындағы ең əдемі əрі неғұрлым халық көп келетіналаңболады.Алаңныңдөңгелегенкелбеті,периметрінқоршайорналасқанзəулім үйлер, көздің жауын алатын жасыл желек пен сан алуан гүлдер,фонтандар мен мүсіндер бұл жерге өзгеше бір тұйық микроклиматорнатып,жайлыахуалорнықтырып,қолайлылықəкеледі.Бастыүшалаң–орталықалаң,«Бəйтерек»алаңыжəнедөңгелекалаңортақбір ансамбльге бірігіп, ұзындығы үш километрге жуық жабық бульварарқылыбайланысыптұратынболады.

Бульвардың екіжағынан сан алуан офистікжəне тұрғын үй-қонақүй кешендері, көп қабатты гараждар, мəдени ойын-сауық ғимараттары,тұрмыстық жəне сервистік қызмет көрсететін объектілердің тұтас бірансамбліорналасады.

Солжағалаудағыжаңаəкімшіліккешендеріненоңжағалаудыңтымоқшауланып қалмауы үшін болашақта Есіл өзені арқылы, аз болсын, көпболсын,22көпірсалудыжобалапотырмыз.

ОсыншамакөпірЕсілдіңсолжағалауыменоңжағалауыарасындағыықтималқарым-қатынастапшылығынтолықөтеугетиісдепойлаймын...

Қазірдің өзінде соңғы жылдары салынған «Сарыарқа» көпіріорталық көшелерге түсетін салмақты айтарлықтай азайтып, қаладағыавтомобильқозғалысытасқынынұтымдыжүйелеугежеткізіпотыр.

Өзенжағасынаорналасқанəрбірастанасияқты,Астанадасукөлігінайналып өте алмайды. Бұл орайдағы сөз жүк тасымалы туралы болыпотырмағаны,ЕсілдіңЕділөзеніемесекендігібелгілі,əрине.

Соған қарамастан Есіл үстімен, Астананың шекарасын бойлайжүйелі туристік рейстерді ұйымдастыруға, мəселен, су көлігін пайдаланаотырып, басқа да мəдени-көпшілік шараларды ұйымдастыруға болар еді.Бұлайетсек,АстананыңтұрғындарыменқонақтарыүшінЕсілайдынындажүзіпсеруенқұрукеңөрісалатындығына,мұныңжұрттыбіршамарақатқабөлейтініне толық сенімдімін. Айтпақшы, Резиденцияға таяу жерден,Есілдің жағасынан жасалады деп жоспарланып отырған Президенттікпарктің өзен вокзалы болады, бұған демалып жүрген жолаушыларды

168

қыдыртатынкатерлер,ұсақжайпақтабанкемелераялдаптұрады.Жалпыпаркаймақтарыменжасандыормандаржаңаастананыңең

бастыерекшеліктерініңбіріболуғатиіс.Біз ол үшін, Бурабаймен бірге Астананың аумағы да ОрталықҚазақстанның кең даласындағы тағы бір жасыл оазиске айналуы үшін,барлықкүш-жігеріміздіжұмсауғатиіспіз.

Мұның қаланың ішіндегі, сондай-ақ оның шекарасынан тысқарыжерлердегі барлық жасыл екпелерге қатысы бар. Осы орайда қаланықоршай жасыл қорғаныш белдеуін құруға зор мəн берілетін болады, бұлісіміз арқылы қыстың қатал үскірігі мен жаздың шаңды бораны сияқтықолайсызтабиғифакторлардыбіршамажұмсартуғамүмкіндікаламыз...

АСТАНАНЫҢБАСҚАЛҚАНЫ...

Жанды да, жансыз да бақтар бар. Өсімдік бақтары жəне жайтастарданжасалғанбақтар.Адамжанынақайсысыжақын?Əрине,табиғижаратылыс пен қолдан жасалған жасанды желектің əдемі жарасымы.Өміргепарасатпайымыменқарайтынжапондардыңтылсымтасбақтарынтамсанақызықтаймыз,олтасбақтаршешекатқансакураға,жазғыгүлдергетолы жапон бақтары мен бауларының бір пұшпағы ғана екенін аңдайқоймаймыз.Қалалардың қолымызбенжасап, гүлдендіріпжатқанжасандыжелегі қала тұрғындарына жайлы да жайдары өмір сүруге мүмкіндікберетін қалалық инфрақұрылымды түзеді. Бірақ тегінде, тас меңіреудеқұстардың құйқылжыған үні өшіп, қаулаған өсімдіктер ажарынанайырылып,семіпқалатынысияқты,табиғатпенүндестігінжоғалтқанқалатұрғындарыныңдажан-сезімімұқалабереді.Қолданжасалғанжан-жақтықолайлылыққа əбден бой үйретіп алған адам біртіндеп өмірді сезінуден,табиғатпентілдесуденқалады.Бұладамныңруханиғанаемес,физикалықжағынандаазуынаəкелеріақиқат.

Адам қиялының шексіздігі мен ой ұшқырлығын бейнелейтінқаланыңсəулетіне,əдемідесаналуанмақсаттағығимараттарменкешендерсалып,соғанназардыкөбірекаударуғадаболады.

Қаланыңжаяужолдарыменкөшеқиылыстарынатаяутұстарқанықбояуымен,реңкмолдығыменкөзқуантуғатиіс.

Металл мен айнадан соғылған қабырғалар келешекке қол созып,сəулетпенқалақұрылысысаласындаөркениеттіңеңсоңғыжетістіктерінежанасқандайсезімгебөлейді.Түрлітүстінеоншаммаңдайшаларменалуантүске боянған құбылмалы жарнамалар астананың айрықша райынайғақтайды. Ал өткен кезеңдер мен дəуірлердің жəдігері ортақол,

169

сүреңсіздеу ғимараттар күнделікті қарбаласта аптықпай бір сəт бөгеліп,уақыт байланысы туралы ойға шақырады, ұрпақтар мен дəстүрсабақтастығы жайында ойлануға мəжбүр етеді. Қала көшелері менбауларында орнын тауып орнатылған сан түрлі ескерткіштер мен сəулетнысандарыбіздіқалакөркінжақсартып,оғанқайталанбасəрберуге,жаңаізденістерге шақырып, шабытымызға шабыт қосады, ой-мақсатымыздыізгіліккебөлейді.

Егербиіктенойжүгіртіпқарағандақалақаулағанжасылжелегіменкөз қуантпай тұрса, онда қаланың немесе астананың осы айшықтыбояуларыбəрібіржансыз,жалынсызкөрінетіндігіменкеліспескеамалжоқ.Гүлдері мен гүлзарлары, көк шөптері мен ағаштары жоқ қалада ықылас-ниет те, əр тұрғынға соншалықты қажет табиғатпен астасу сезімі деболмайды.Жаппайқалаланументасқамалдықурайттанқашыпқұтылудыңқиындығы жайында қаншама пікір сайыстырсақ та, өсімдіктер дүниесіқалыптаспаған қаланың, қалай айтқанмен,шөл даладан түк те айырмасыжоқ.

Бүгінде тым қалаланып кеткен шаһарлар мен сол шаһарлардағыкөңіл күйді «жаңа қалалардың мұңы» деп дəл де нақты аталып жүргенқұбылысбилепалды.

Байырғы абзал Англияда сол кездің өзінде қолайлы, жанға жайлықала үйлеріне қоныс аударған адамдардыңжиі-жиі ауырып қала беретіні,өздерін мазасыз сезінетіндері байқалған. Əркім де аңғаратын шығар,қаладағы адамдардың көпшілігі халықтың тығыз қоныстанғанына жəнекөрші-қолаңның көптігіне қарамастан, өздерін топ ішіндегі жалғыздайсезінеді.

Ал Астана жөнінде əңгіме басқа. Даланың самал желіне кеудесінайқара ашқан қала ауасы таза байтақ сақараның өмір шырынынан нəралған тіршілік қызықтарына толы.Талай адамəлемніңбіраз астанасыныңауасынан Астана ауасының ғажайып өзгешелігі осы тазалығы ментұнықтығындадеп,бұлжағдайғабірденназараударады.

Қалаланудың өскелең қарқыны жаңа астанада да білініп отыр.Астана – қалада пайда бола бастаған экологиялық проблемаларқолданылыпжүргенжабдықтардыңескіргенінежəнеолардыңэкологиялықнормаларғасəйкескелмейтіндігінекөбірекбайланысты.

Астанаөнеркəсіптіксекторыныңдамытылуы,əринеигіліктішаруа.Бірақертеме,кешпеиндустриалдықəлеуеттіңтұрғынүйлерменкөршілесорналасуы қала экологиясына əсер етпей қоймайды. Оның үстіне қалаішіндегіорташатемператураныңқалатөңірегіндегіорташатемпературадан

170

əрқашан біршама жоғары болатыны белгілі. Өнеркəсіптік əлеует астанамаңайынашоғырланғанжəнешоғырланатынболады.

Нəтижесінде температураның көтерілуіне орай қаланың ауасы дакөтеріледі,оныңорнынақаламаңындағыөнеркəсіпқалдықтарынсіңіргенауа ағыны қалаға беттейді. Астананы «жаңа қалалардың мұңы» жаулапалдыдепойламаймын,бірақмұныңалдыналушараларынқазірдіңөзіндеойластыруымыз қажет немесе астананың тұрғын үй жəне əкімшілікорамдарынжоспарлауменсалупроцесіндежүзегеасыруғатиіспіз.

Бұның амалы оп-оңай. Қала мұңын жасыл желек пен бетонныңоңтайлы ұштасуы ғана сейілте алады. Оның үстіне қалалық орамдардыңжасылжамылғысыоттегігенераторыныңміндетінғанаатқармай,соныменбірге қаланың əуе кеңістігі мен астана төңірегінің ауа жамылғысыарасындағы температураның үйлесімін тең ұстап тұруға да қызмет етугетиіс.Нақосыжасандықолайлылықпентабиғиөміршеңдіктіңарасындағыөзара оңтайлы ұштасу Астананы нағыз мемлекеттің астанасына һəмЕуразияныңлайықтықаласынаайналдыраалады.

XIX ғасырдың аяғында-ақ жəне XX ғасырдың отызыншыжылдарының өзінде Э.Гоуард пен Ле Корбюзье жай қала емес, қала-бақсалуды ұсынған, олардың ойынша мұндай қалалардағы тұрғын үйғимараттарыжасылжелектеңізінешомылғаншағынаралдарсияқтыболуытиіс.

Астананы салудың Кисе Курокава ұсынған бас жоспары көпжағдайда қала үшін сөзсіз өмірлік маңызы бар Гоуард пен Корбюзьеніңосынауойынескеретініқуантады.

«Жаңақалалардыңмұңына»астананыңбойұруынболдырмасүшінкемелденген астаналық инфрақұрылымды қалыптастыру жөніндегі еңбастыміндеттіңбірі–Астананыжасылжелектіқалағаайналдыру,табиғатапаттарынан жасыл қалқанмен қорғап, пайдалы да жан сергітер тазаауаныңтығызқабаттарыменбүркеу...

Алматыныңкүнсайынжантыныштығынсыйлап,жайдарысезімгебөлейтін мол жасыл желегінен кейін, жаңа астанадағы жасыл екпелердіңтымаздығыбіршамажайсыздықтуғыздыжəнетуғызыптаотыр.Қазақстанның жаңа астанасын көгалдандыру туралы мəселені тым тезболмасада,жүйелітүрденақтыпроблеманыалғақояотырыпшешуқажетеді.

Астананы көгалдандыру жөніндегі мəселені шешу алғаш алғақойылған кездің өзінде, біз қолда бар ресурстарға сүйене отырып, таяуболашақта Қазақстанның жаңа астанасын ғана емес, Сарыарқа төсінде

171

пайда болған жаңа қала-бақтың гүлденуі үшін қолдан келгеннің бəрінжасауғатырыстық.

Астананың көптеген жаңа объектілері бойынша қала басшыларымен құрылысшылар есеп берген бірқатар кеңес өткізуіме тура келді.Осындай кеңестерде бəрінен бұрын қала мен оның төңірегінкөгалдандыруға айрықша назар аударып отырдық. Ғалымдардың,жергілікті көгалдандырушылардың баяндамаларын тыңдадық, шетелдікмамандардыңақыл-кеңестерінесепкеалдық.

Алайдаалдыменқаладағыбарлықашықжергекөгалшөптерінегіпшығу қажет болды.ЕскіАқмоланыңқоюшаңыжаңа астананыңкелбетінкелістірмейтұрды.Бірнешеқайтаражүргізілгенғылымитəжірибеденкейін,біздің жер жағдайымызға біршама жақсы үйлесетін канадалықшөптердіңсортынатоқтадық.

Менің тапсыруым бойынша, Табиғи ресурстар жəне қоршағанортаны қорғау министрлігі астананы көгалдандырудың кешендібағдарламасын əзірлей бастады.Осы бағдарлама негізінде бірінші кезектеАстананың айналасында орман екпелерінің тұтас кешенін жасауойластырылды. Астананың бұл жасыл белдеуі көгалы аз қаланың осыолқылығының орнын толтырумен бірге, жаңа астана тұрғындарыныңтұрмыс-тіршілігіүшінқолайлылықтыайтарлықтайарттыруғатиісбірқатарміндеттішешугесептігінтигізуікерекболатын.Мұндайжасылбелдеу,еңалдымен,астаналықтарүшінқолайсызклиматтықахуалтуғызыпотырғанызғарлы суық жел мен бораннан қорғайтын қалқан бола алады. Қуаттыжасылқалқанжолынбөгегенсоң,жаздағышаңдыбұрқасынменқыстағықарлыборанныңАстананыайналыпөтуінетуракеледі.

Күнделікті тіршіліктің қарбаласынан соң, астананың тұрғындарықала сыртындағы саялы тоғайлар мен орман алаңқайларында қыдырып,демалу мүмкіндігіне ие болуы шарт. Бұл астаналықтардың шаһардыңсыртқы түріне ғана емес, елорданың əрбір тұрғынының ішкі сезімініңжарасымды жетілуіне қамқорлық жасайтын бас қалада тұратындықтарынсезінетүсуінежолашады.

Астананың айналасындағы жасанды орман алқаптары осындайміндеттіорындауғатиіс.

2002жылғы10қаңтардаҚазақстанҮкіметіАстананыкөгалдандырубағдарламасынбекітті,ол«РеспубликаастанасыАстанақаласыныңжасылаймағын құру жөніндегі 2002-2010 жылдарға арналған салалықбағдарлама»депқысқаданұсқааталды.

Кез келген бағдарлама, əсіресе осындай ауқымды бағдарлама көп

172

ресурсты, ең бастысы көп уақытты талап етеді. Соған орай бұлбағдарламаның негізіне нақты мерзімдер қойылған: 2005 жылға дейін 25мыңгектарғажуықалқаптаорманотырғызужұмыстарынжүргізу,ал2010жылға қарай Қазақстан елордасы - Астана қаласының қалқаны жасылаймақтыжасаудытолықаяқтапшығу.Орман екпелері ғалымдардың ұдайы бақылап, тікелей қатысуыменжүргізілді.Ағаштарменбұта-шіліксорттарыныңжерсінуінсоларзерттеді.Арнаулытəлімбақтарқұрылып,ағаштарменгүлзарлықшөптердіңəртүрлісорттарысынақтанөткізілді.

БүгіндеАстанатөңірегінде,20мыңгектарданастамалқапта,əзіргебиіктігі 7-8 метрдей болатын жасанды орман өсіп тұр. Орманды алқапкөлемін 50 мың гектарға дейін жеткізу міндеті қойылды. КөкшетауормандарынАстанаға қарай жақындата түсіп, темір жол мен автомобильжолдарынжағалатаағашотырғызылатынболады.

Əржылсайынжаздаменосыормандардыаралапшығамын.1997-1998жылдарыалғашотырғызылғанкөшеттердіңқазіркейбіржерлерде10метрге дейін биіктеп өскенін көргенде, əрине жүректі қуаныш кернейді.Жаңа орман алқаптарының ауқымын байқау үшін тікұшақпен де ұшып,үстінен қараймын.Астананың айналасында қалың ну орман болатынынакəміл сенімдімін. Қазақстанда ешқашан осынша қысқа мерзім ішіндеосыншаалқапқаорманотырғызылғанемес.

Біздің бұл уақытымыз бен ісіміздің тегеуріні, бəлкім, күндердіңкүніндеосынау толғаныстыонжылдықтаөмірге келгенмынаужайқалғаншыршалардыңжелойнағанұшарбасыныңсыбдырымендеескетүсер...

Қаланың өзін көгалдандыру - оның болашақ экологиялықсалауаттылығыныңмаңыздыбуыны.БүгіндеАстанадашамамен1миллион200шаршыметркөгалалаңдарбар.Олардың500мыңықаланыңорталықбөлігінде орналасқан. Бұл көгал алаңдардың бəрі бірдей толық бабынакелтірілген деуге болмайды. Дегенмен, оларды біртіндеп көркейту: жаңатехнологияларды тарта отырып баптау, тұрақты суару жүйесіменжабдықтаудықалалықөкіметкүнделіктіқарауындаұстауытиіс.Сондағанакөгал алаңдар қаланың жəне Қазақстан жаңа астанасының нағыз жасылəшекейінеайналады.

Əрине, қала шегіндегі жасыл екпелердің жоспарланғаны жақсы,соныменбіргеоларэстетикалықжағынандағажайыпкөркемболуғатиіс.Дəл осы əдемі безендірілгенжасыл баулармен саябақ аймақтары қалалармен астаналарға барынша, жетілген түр беріп тұрады. Біз мұныұмытқанымыз жоқ, əрине. Сол себепті қаланың тура ортасынан,

173

«Самал», «Жастар» тұрғын үй алаптарына таяу жерден «Жылмезгілдері»депаталатынтамашажасылбауөсіпшықты.

Мұнда алма ағашының, шыршаның, қайыңның, теректің,шегіршіннің,сарыүйеңкіменпальманыңсиреккездесетінсорттарыныңбіржарыммыңнанастамжасылекпесімұқияттоптастырылған.Жəнежылдыңкез келген мезгілінде осынау 6,5 гектарды алып жатқан бау үнемі жап-жасыл болып тұратындай етіп жоспарланған. «Жыл мезгілдері» дегенатауынасайма-сай!

Нақ осы бауда мен авангардтық сəулет пен қаланы көгалдандырутұжырымдамасының өте қызық ұштасуын көрдім. Баудың қақ ортасындаМебиустіңшексіз қосарланған таспасы кейпіндемүсін орналасқан. Бейнебір өмір деген шексіз құштарлық, біздің өміріміз қас қағым сəттердентұратынөмірдіңшексізтізбектеріекендігінсездіріптұрғандай.

Енді біршамауақытөткенненкейінАстанаға қай тұсынанкірсеңізде,жаңа астананың көкке қол созған сəулетті күмбездерімен көк тірегенүйлерінің күнге шағылысқан жарқылын көру үшін қатар тізілген жасылекпелерменжасандынуорманныңішіненөтуіңізгетуракелетіншығар.

Біздің бас қаламызда көкке өрлеген «Бəйтеректің» ұшар басынанбастап өскелең Астананың – Қазақстан Республикасы деп мақтанышпенайтатынөркендегенмемлекетелордасыныңсаябақаймақтарынкөмкергенкішкентайгүлдерінедейінөмірдіңқұндылығынойғасалыптұруытиіс...

Барша жасыл желекті қар бүркеп тастайтын қыс күндерінде деқаланыңкөзтартарлықтайболуынаназараударыпкелеміз.

Бұл қыстың аппақ ажарын жасыл дақтарымен оймыштаған мəңгіжасыл қылқан жапырақты шоқ-шоқ ағаштар ғана емес. Астанағимараттарының айшықты бояуының өзі қырағы көзге көп нəрсеніаңғартады. Астана ғимараттары жарық, ашық əрі тартымды жылытүстермен боялған.Осыжылы түстегі бояулардың астаса құбылуы қыстақалакеңістігінебарыншажанберетүседі.

Ерке Есіл жағасында бой көтерген, ерекше сəулеттік ландшафтыбар, бірегей мүсіндік нышандары сап түзеген, жоғары технологиялыболашаққа қол созған, өзгені сыйлап, өзінің жаңа астанасы мен өз еліншексіз мақтаныш тұтатын көп ұлтты жəне көпдінді халқы бар əсем демейірліастанамыз,мінеосындайқала...

Бұл Қазақстанның жаңа астанасы эстетикасының табиғаты менерекшеліктеріжөніндегісұраққасайлайықтыжауаптаболады...

КЕМЕЛКЕЛЕШЕКТІСЕЗІНУ...

174

Əдетте іске асырылу сатысында тұрған көптеген мəселелердітүсінбеу – негізсіз үрей туғызатыны табиғи нəрсе.Ол сезім, нəтижелергеқолжеткізгенкездеөзінен-өзітарқайды.

Мен сəуегей емеспін, астананы ауыстыруға ниет еткенде, оныңнəтижесі қандай болыпшығатынына алдын ала кепілдік бере алмағанымрас.Албүгінастананыауыстырдықдепбатылайтааламын.Ауыстырғандадаойдағыдайетіпауыстырдық.Астананағызастаналықполистіңшынайыпішінінекірді.

Өткен жылдардың шиеленісі біртіндеп бəсеңсіп келеді,Қазақстанның көптеген азаматы өзі үшін де, тұтастай Қазақстан үшін деастананы ауыстырудың шүбəсіз пайдалы болғанын жақсы ұғынып, жаңаастананыежелгідейқабылдайтынынсезіптежүрмін.

ƏринеАстананыдамытудыңпроблемаларыəлідеаземесекендігінжоққашығаруғаболмайды.

КеңестікуақыттағыЦелиноградтыңжүйесіздеусалынғанқұрылысыаясында Астананы дамытудың Бас жоспарындағы сəулеттік жобалауғақарағанда, бас қаланың пішіні əлі де қыстырма эпизод сияқты көрінеді.Астананың орталық көшелері мен алаңдары жаңа еуразиялық астананыңтыныс-тіршілігін көрсетіп тұрса да, орталық көшеден оңға не солғабұрылып, əлдебір аулаға кіріп кетсеңіз, қарсы алдыңыздан ескіЦелиноградтың «қотыр үйлі, қисық жолды» хрущевтік бейнесі ашылыпсалады.Бұлжағдайəзіргеөзектідезəрумəселеретіндеқалыпотыр.Осығанораймыңдағанметрескі,тозғантұрғынүйлербұзылып,олардыңорнына мұнтаздай жайлы үйлер салынды. Мыңдаған астаналық отбасыбұдан бірнешежыл бұрын қиялына да кірмеген қазіргі заманның барлықстандарттарынажауапберетінжаңатұрғынүйлергекөшті.

Еске салакетейін: 1997-2004жылдарыАстанадабірмиллион алтыжүзмыңшаршыметртұрғынүйлерпайдалануғаберілді.

2005жылы тағы да 400 мыңшаршыметр тұрғын үйлер салынуғатиіс. Астанада құрылыс дүбірі толассыз жалғасып жатыр. 2005-2007жылдар ішінде астанада бұған қосымшабірмиллионбесжүз тоқсанмыңшаршыметр тұрғын үйлер салынатын болады. Іс жүзінде 10 жыл ішіндежартымиллионхалыққаарнапүшмиллионшаршыметрденастаммұншажаңатұрғынүйсалу-бұрындарыешқашанболмағанқарқын.

Солжағалаудыңелазқоныстанғанжазықта«шексіз»кеңістігіменОңжағалаудағытығызорналасқанескідежаңаүйлердің,машинаменадамтасқынының нөпірі арасындағы айырмашылық əзірге бірден көзге түседі.БірақСолжағалаудыңжаңапішінібүкілқалағаөңберіп,оңжағалаудағы

175

құрылыстарды етек-жеңдерін жиюға, жапондық жəне қазақстандықсəулетшілердің сəулеткерлік шеберлігі туындатқан жаңа стандарттарғақарайұмтылуғамəжбүретіпотыр.

Есіл өзені тура мағынасында шекара сияқты, астананың сəулеттіккелбетінде қалыптасқан қос суретті – Оң жағалаудағы хрущевтік ескіүйлердің бей-берекет шоғыры мен кейбір жаңа құрылыстарды жəне Солжағалаудыңзəулім-нышандықмəредегітұтастығынқақбөліптұр.Біздің жаңа астанамыз бір миллион тұрғыны бар қала мəртебесініңжартысына енді ғана жетті, бірақ қазірдің өзінде Астана болашақмегаполистіңбелгілерінбойынажинақтауда.

Астаналық объектілер тезірек қаулап өссе екен деп армандаумен,жылмезгілдерітүгіл,тəуліктіңсағаттарындажиіұмытыпкететінкездердібастанкешірдім.Жаңаастанақұрылысыныңалғашқыкүндеріменалғашқыайларында уақытпен санаспай, түні бойы өзім де ұйықтамай, біразазаматтардыңдаұйқысынбөліп,көпəурегесалғанымесімде.

ҚазірдекейдетүнортасыауғаншаАстанакелбетінеқатыстыкейбірсəулет туындыларын немесе қала құрылысының жаңа біртұжырымдамасын талдап қарап отыруыма тура келеді. Меніңжиырмасыншы ғасырдың жетпісінші жылдары Қарағанды металлургиякомбинатыменжасТеміртауқаласынсалуғақатысқантəжірибембар-ды.Бұл құрылыстар бұрынғы КСРО-ның түкпір-түкпірінен келген көптегенадамдар атсалысқан аса ауқымды еңбек алаңы болғаны белгілі. Меніңалғашқы құрылысшылық мамандықтарымның бірі – бетоншы кəсібіболатын.Сол кезде салынып жатқан өнеркəсіптік қаланың басшысы бола жүріп,құрылыс ісінің кейбір иірімдерін жан-жақты игеруге тура келді. Астанақұрылысын салу кезінде осы құрылысшылық мамандықтарым кəдегежарады, əрине. Бірақ ол басқа тарих, басқа уақыт, басқа ауқымдағы істерболатын.

Мен кəсіби сəулетші емеспін, оның үстіне кəнігі қала салушы даболақойғанжоқпын.Алайдакөптеген іріқаласалушылардыңдакəсіптікбілімалмағандығыкөңілгесабыршақырғандайболатын.Екіншіжағынан,кəсіби сəулетшілермен қарым-қатынас жасау тəжірибесі қалақұрылысының көптеген ұсақ-түйегі əрі жақын, əрі түсінікті болуынажеткізді.

Тегіндеқазіргізаманғықалақұрылысыжалғызсəулеттентұрмайды,сонымен бірге бұл əрі экономика, əрі экология, қала берді нағыз саясат.Соғанорайменіңсаясиқайраткерретіндегітəжірибемдесəулетшілермен

176

қалақұрылысшыларыныңкəсібиортасындаөгейсігенжоқ.Өйткенібіздіңжоспарлап,жобалапсалғанымызжайқалаемесқой.

Біз мемлекеттің астанасын тұрғыздық жəне Қазақстанның жаңа геосаясиландшафтынжасадық.Аластанадегеніңізелдіңнағыз ілгерібасқан,озыққаласы ғана емес, сонымен бірге тұтастай мемлекеттің түпкі ойының,ұмтылыстарыныңжəне...проблемаларыныңтүйіскенортасы.Астана-елдіңбарлықөңірінеөңберетінжəнемемлекетжүрегініңжұмысқабілетіне жаңғырық болып жететін барша қоғамдық қатынастыңжиынтығы.Өңірлердешырайналыпөршігенқоғамдықпроблемалар ертеме,кешпебəрібірбірарнаға-мемлекетастана-сынакеліптоғысады.

Сонымен бірге бүкіл ел үшін, бүкіл республика үшін, бүкілҚазақстанүшінАстанатехнологиялықпрогрестіңорталығыəріҚазақстанқоғамы өркениетінің асқар шыңы болуға тиіс. Бұл елдің саясиресурстарының ғана емес, сонымен бірге мəдени жəне технологиялыққұндылықтарының да түйінді тоғысатын тұсы. Астана мемлекеттіңосындайөркениеттікорталығыдептұжырымдауəзіргеқиындау.

Техникалық жағынан алғанда, бұл бағытта əсіресе іске асырылыпжатқан мемлекет дамуының индустриалдық-инновациялық стратегиясышеңберінде көптеген жұмыс істелуде. Ғылыми мекемелер желісікеңейтілуде, жоғары технологиялы құрылымдар қалыптастырылуда.МұныңмысалыретіндеЕуразияҰлттықуниверситетіжанынанқұрылатынЯдролық физика жəне ғарыштық мониторинг орталығын, Астанаға таяужерден құружоспарланып отырған Биотехнологиялық орталықты айтуғаболады.Аталғанбағыттаəлідеталайжұмыскүтіптұр.

Астананың ақпараттық қоғамның астанасы болатынына да күмəнжоқ.

Бəрінен бұрын мен Астананы аты шулы «цифрлық кедергіні»жеңудіңкөшбасынанкөргімкеледі.

МеніңОңтүстікШығысАзияға сапарымкезінде бір арнаулы тілшіқасымдаеріпжүрді.Олноутбук,цифрлыфотоаппарат,цифрлыдиктофон,цифрлыстандарттыұялытелефонсияқтынешетүрліцифрлықаппаратураменжарақтыбаршаасай-мүсейіменқосаалашыққанекен.

Осының бəріне қарамастан ол жаңалық ақпаратты бере алмайқойды, өйткені осынау ақылды техниканы дұрыс пайдалана алмады.Əсіресе Астанадағы орталық кеңсеге жаңалықты жедел де тез беру үшінбайланыстыңсымсызинфрақызыларнасыбойыншаақпараттыноутбуктенұялытелефонғакөшірердеқаттықиналды.Олинфрақызылсəулекəдуілгірадиотолқын еместігін, бұл диапазондағы қабылдау мен беру

177

компьютердің «инфрақызыл» кішкентай терезесі мен телефон бір-бірінеқарама-қарсы орналастырылғанда таза техникалық жолмен жүзегеасырылатындығынбілмеді.

Мінеосындайжағдайды«цифрлықкедергі»депатауғаболады.Бұлкедергіні жеңе алмаған адам ақпараттық техника беретін барлықартықшылық игіліктерді пайдалана алмайды. Керісінше ол мұндайадамдардыңтұрмысыменжұмысынқиындататүседі.

Əрине,бұлсияқтыкедергініжеңухалықтыңтұрмысдеңгейінкүртарттыруға алып келмейді жəне игіліктерді де тезірек бере қоймайды.«Цифрлық кедергіні» жеңу дамуға дем береді, олай болмаса, техникалықпрогресс теориялық жағынан да, практикалық жағынан да өрістейалмайды,соғансəйкесмемлекетпеноныңазаматтарыныңəл-ауқатыноданəрі арттыруға да кедергі түседі. Мұның тұтастай Қазақстанға да, жаселордамызАстанағадақатысыбар...

СолсебептіАстананыақпараттыққаларетіндедамытып,Қазақстанқоғамын ақпараттандырудың ұлттық бағдарламасын қабылдай отырып,мен бəрінен бұрын бұл тапсырманы нақты параметр бойыншаорындамақпын.Оныңмəнімынада:таяуболашақтаЕсілжағасындағықалаақпараттық қоғамның астанасына айналады, ал Қазақстан Республикасы,басқаласыАстанасыменқоса,тұтастайақпараттыққоғамболады.

Болашақ осы шақты ғана емес, сонымен бірге өткен шақты дабойына сіңіріп тұратындай етіп құрылуы қажет. Болашақтыңконструкциясындаөткенуақыт«кірпішінің»көзгекөрінбейқаланыптұруы–бізұдайыайтыпжүретінхалықтыңмəдениетіменөркениетісолболады.Біз Сарыарқа төсінен қазіргі заманғы астаналық қала құрылысыныңкелешек үлгісіне лайық жəне соны еске салатын өткен күндердің іздерінҚазақстанныңкең-байтақатыраптарынантабуғатырысқанкездежайғанаөзімізге деген сенімділікті іздемейміз немесе астананы Тянь-Шань тауытарамдарынан Ұлы Даланың бетегелі байтағына көшіруге қатысты өзісіміздіңдұрыстығынарастаматабуғадаұмтылмаймыз.

Өткенкүндеріздерініңəрбірхалықүшін,мысалы,ақсүйекжанныңшежіресіоныөзісініңпарасаттыдұрыстығыніздеугенемесеқаһармандықерліктер мен мейірбан мақсаттарға итермелейтіні сияқты, озық тасындарлыəсерібар.

Сондықтанадамзатдамуынажарқынболашақтуралыармандарменбіргеөткензаманныңжəдігерлерідеқуатбереді.

Астананыңқазіргіорнындаежелде,қазақтардыңБозоқдепаталғанқонысыболғандығытуралыдəлелдерқолғатүскенкезде,бізəлбетте,жаңа

178

астананың неғұрлым ескі іргетасын табуға ғана ұмтылмаймыз, соныменбіргеқазақхалқысанасындағы«əлеуметтікжады»депаталатынұғымдыдақалпына келтіруге тырысамыз. Бəрінен бұрын, адамдарды өз халқыныңмəдениетінұстаушыретіндеұрпақалдындағыжауапкершілікпенбіргеата-бабаалдындағыпарыздаалғасүйрейді.Сол себепті мені Есіл жағасындағы ескі қала қалдықтарының суреті де,жаңа астананыңжаңғырған əріжақсы ойластырылғанжоспары да бірдейəсергебөлейді.Осындайсəттердемұндайғаламатастаналықөрлеуқазіргізаманмен болашақтың талаптарына сай келуімен бірге,маған кең-байтақатырапта ұлы даланың өркениетін құрған алыстағы ата-баба –көшпелілердіңеркіменпарызынорындауғадамүмкіндікберіпотырғанынтереңірексезінетүсемін.

Өткенуақытпентығызбайланыстыңтағыбірастарына–адамментабиғаттың бірлігіне назар аударғым келеді. Бұл біз бүгінде экология депатапжүргенмəселе.

Қазіргі кезде экологияның өзі дерексіз ұғымға айналып барады,күнделіктікүйбеңтіршіліктіңəсеріменбізоныұмытыңқырапкетіпжүрміз.Ата-бабаларымыздыңзаманындаэкологиядегентүсініктіңболмағанындаестеншығарғансияқтымыз.

Тегінде бұл олардың білімсіздігінен білмегені емес, керісіншетұжырымды даналығының арқасында болдырмаған түсінігі. Өйткеніолардың орныққан пікірі табиғатты адамға бағындыру қажет дегенмақсаттың шексіз зердесіздік екенін ап-айқын көрсетіп береді. Қалайболғанда да, айталық, адамға сөзсіз бағынып, оның айтқанынбұлжытпайорындайтынроботтантабиғатəлдеқайдаүстем.

Адам табиғатқа бағынып жүрсін деген талап та қойылмақ емес.Мұндай бағыныштылық сатысын біздің ата-бабаларымыз мүлде жатсанаған. Біз де мұны есте ұстауға тиіспіз. Өз құштарлығымыздытабиғаттың мүмкіндігімен ұштастырып, табиғатпен үйлесімді өмір сүру -міне адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасынан осы ғана талапетіледі. Табиғатты бағындыру үшін оған зорлық-зомбылық жасау – бұлбүгіндежекебасыныңигілігінертеңгіимансызрухсыздықтан,табиғаттыңиесізқаңырауынанжоғарықоятындардыңжазмыш-тағдыры.

Сол себепті, адамның іс-əрекетінің өнімі ретіндегі биосфера менноосфературалыұғымдардытереңдетпей,қалақұрылысыныңзаңдарыменүрдістерін түсіну мүмкін емес. Ал адамның іс-əрекеті қоршаған ортағаəрдайымигіəсеретебермейтіндігібелгілі.

Егер қалалардың ішіндегі жəне оның төңірегіндегі биосфераны

179

өзгерту қажеттігі туралы айтатын болсақ, онда бұл сəулетшілердің кəсібиқажеттіліктерін басшылыққа ала отырып емес, қайта адамның тіршілікортасыменқалғанбүкілтабиғаттыңтіршілікортасыныңжарасымдыөмірсүруін уағыздайтын жаңаша пайым тұрғысынан мейлінше абай əріпарасаттыжасалуғатиіс.

Мұндайəрекеттерталайретжасалған.Осыорайдаөзініңқаласалутұжырымдамасын сəулетті де сəнді ғана емес, сонымен бірге экосфераталаптарын да ескере отырып қалыптастырған белгілі Кендзо Тангеніңесімін еске түсірейік. Тангенің ой-ниеті қазіргі заманғы аса ірімегаполистердің бірі –Жапонияның астанасы Токио қаласын қайта салужобасындаіскеасырылды.

Тангенің тұжырымдамасына сəйкес Токионың негізгі əкімшілікжəне тұрғын үй кешендері Токио шығанағына қарай сұғына төселгенжасанды жерді бойлай тартылған көлік коммуникацияларын жағалайорналасуғатиіс.

Кендзо Тангенің идеялары əзірге сол қалпында іске асырылыпжатқанжоқ,бірақшығанақтажаппайжасандыаралдартұрғызылып,олардасəулеттікпішіндерменсаналуансаябақаймақтарыпайдаболабастағанырас.

Экологиялықсананыбізмеңгергенжоқпыз,бұлсанабізгеөзікелдіжəнеөзініңқұқықтарынқалпынакелтіруді талапетекелді.Алқалалардыодан əрі дамыту орайында экологиялық факторды ескеру қажеттігіменсанасуымызғатуракеледі.

Мұның жарқын мысалы – жергілікті биоэкосфераның құлдилауқаупіне байланысты Алматыны одан əрі ауқымды да кеңістікті тұрғыдадамытудың мүмкін еместігі. Алматының экологиясы біздің санамызғабасып кіріп, алматылық мегаполисті ғана емес, тұтастай республиканыоданəрідамытужөніндегітұжырымдамаларымыздықайтақарауғамəжбүретті.

Мен қаланы бұдан əрі, əсіре модерндік тұрғыда жетілдіре түсужағында емеспін. Астананы дамытудың Бас жоспарында біз бейнелегенболашақастананыңпішіндеріжайғанақысқамерзімдінеорташамерзімдікелешек емес. Мұны Қазақстан астанасының сəулеттік келбетінің соңғыбекетідепсанағымкеледі.

Мұндаймəселелерде,сəулетөнерініңжəнеболашаққаласалушыларұрпағы келіп қарайтын жаңа енгізілімдердің сырттан келген соқпағынатүсіп алып, тақымды қысып тарта бермей, əрдайым дер шағында аялдайбілген жөн. Сəулет үшін сəулет жасау – қала мен астананың үдемелі

180

дамуыныңемес,мешеуқалуыныңкепілі.Біздің болашағымыздың қаласы сəулеттік қағидаттарды дамытудан

гөрі, бірінші кезекте жергілікті жəне жаһандық сипаттағы шынайыпроблемаларды шешуге тəуелді. Болашақ қала құрылысының ең негізгіқағидаты -жаңа нысандарды салу емес, осы күнгі қолда бардыжетілдіретүсу.

Бұл əрине сəулет өнері өлуге тиіс дегенді білдірмейді. Қалакелбетінің маңыздылығына қарай, сəулет өнері өз орнын экологияға,коммуникациялар прогресіне, тұрмыстық жағдайларды жаңарту жəнеқалалықсанаменділдіжетілдіруұстанымдарынаберуікерекдегенсөз.

Біздің барынша шектеулі əлеуетіміз жағдайында, əлеуметтік жəнеазаматтықжайлылықтыңбұлтоптамасынұғынып,қабылдапалусəулетісітізгінтартатұрғандағанамүмкінболады.

Адами тұрмыстың барлық қалған саласы мен қалалықинфрақұрылымның салалық деңгейі бастапқы сəулеттік ой-ниетпенсəйкестікке жеткізілгенше, Астананың сəулетіне уақытша дамыл беругетура келетін кез де туады. Əйтпесе біз жер үстіндегі, жер астындағыжетілмегенкоммуникацияныжетілдіреміздепбаяғыдайасфальтқопарып,қайтабұзушылыққаұшыраймыз.Əйнектеріжарқырап,биіккеұмтылғанзəулімүйлердіңжанынантағыдаұрақазып,ой-шұқырдытегістеп,баяғышаəлеккетүсуменболамыз.

Сəулеттік шапшаң бұлқыныстардан гөрі қалалық қоғамдастықтыңмекендеуортасыменөмірсүружағдайларынжақсарту -міне,Астананыңқалалық құрылысының таяу уақыттың өзінде дамытылуға тиіс бағытыосындай.

Біз өткен заманды бүгінге жеткен əлдебір жəдігердің жарқыншақбөлшектеріне қарап жəне бұл жарқыншақтардың кезінде біртұтас дүниеболғанынелестетеотырыпбағалаймыз.

Ал шығармашылық қиялымызға əлі ешқандай да із тастапүлгірмеген келешекті бағалай аламыз ба? Сөзсіз бағалай аламыз. Өйткеніболашақбізге...армандарымызарқылыізтастапотырады.

Көз алдымда өсіп-өркендепжатқанАстананың күн санап құлпыратүскенін көргенде оның жасыл желегі жайқалып, аспанмен таласқанақшаңқан үйлері көз арбап, көңіл толқытатын сол бір күндерінсағынышпенармандайбастаймын.

Иə, біздің Астана сəулет өнерінің жауһар туындыларына, үздікүлгідегі ескерткіштерге, алуан гүлдермен өрнектелген бау-бақшағаоранған,ШығыспенБатыстыңеңозықруханиқұндылықтарынталғаммен

181

бойына жинаған жоғары мəдениетті қалаға айналған сол бір жарқынкүндер-айдесеңізші,шіркін!

НұрсұлтанНазарбаев,1993–2005

...ЕркеЕсілжағасындабойкөтерген,ерекшесəулеттікландшафтыбар,бірегеймүсіндікнышандарысаптүзеген,жоғарытехнологиялы

болашаққаұмтылған,өзгенісыйлап,өзініңжаңаастанасыменөзеліншексізмақтаныштұтатынкөпұлттыжəнекөпдіндіхалқыбар

əсемдемейірліастанамыз,мінеосындайқала.Н.Назарбаев

182