ЕРНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН xii АНГИЙН … · “Чулуун...

1

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН XII АНГИЙН ГАЗАРЗҮЙН СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

(сонгон судлах )

УЛААНБААТАР

2018

2

Багийн гишүүд: Ахлагч: Ембүүгийн Батчулуун, профессор. МУБИС-ийн Газарзүйн тэнхим Гишүүд: Хүрэлбаатарын Цогбадрал, магистр. МУБИС-ийн Газарзүйн тэнхмийн эрхлэгч Гончигжавын Юмчмаа, дэд профессор, PhD. МУИС-ийн ШУС, БУС-ийн ГЗ-н тэнхим Гэцэлийн Уранчимэг, магистр. МУБИС-ийн Газарзүйн тэнхмийн багш Пүрэвсүрэнгийн Энхжаргал, магистр. МУБИС-ийн Газарзүйн тэнхмийн багш Цэдэвдоржийн Сэр-Од, магистр. МУБИС-ийн Газарзүйн тэнхмийн багш Авхинсүхийн Амгалан, магистр. МУБИС-ийн Газарзүйн тэнхмийн багш Цэрэндолгорын Цэндсүрэн, магистр. МУБИС-ийн харьяа ЕБС-ийн газарзүйн багш

3

ГАРЧИГ

СОНГОН ГҮНЗГИЙРҮҮЛЭН СУДЛАХ ХӨТӨЛБӨРИЙН ЗӨВЛӨМЖ .................................. 4

ГАЗАР АШИГЛАЛТ, ЗУРАГЛАЛ ....................................................................................... 4

ДЭЛХИЙ СУДЛАЛ .......................................................................................................... 14

ХОТ ТӨЛӨВЛӨЛТ .......................................................................................................... 55

БҮС НУТГИЙН ГАЗАРЗҮЙ ............................................................................................. 68

ХАВСРАЛТ ......................................................................................................................... 79

4

СОНГОН ГҮНЗГИЙРҮҮЛЭН СУДЛАХ ХӨТӨЛБӨРИЙН ЗӨВЛӨМЖ

ГАЗАР АШИГЛАЛТ, ЗУРАГЛАЛ

Сэдэв 1. Газар ашиглалтын хэлбэрүүд, газрын нэгдмэл сан

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

1а Газр ашиглалтын өнөөгийн байдлыг диаграмм болон графикаар илэрхийлж, дүгнэлт хийх

- Газар ашиглалтын хэлбэрүүдийг дэлхийн, бүс нутгийн, Монгол орны, аймаг орон нутгийн хэмжээнд ялгаж, харьцуулах

Хоролжав, Ц., (2011), Монгол орны хот байгуулалтын байгалийн нөхцөл, УБ, Мөнхийн үсэг

http://landsat.usgs.gov/

Ландсат хиймэл дагуулын газар ашиглалтын зураг

1б Тодорхой нутаг дэвсгэрийн байгалийн нөхцлийг газар ашиглалтын үндсэн хэлбэрүүдээр тодорхойлж, үүрэг, зориулалтыг газарзүйн үүднээс үнэлэх

- Газар ашиглалтын хэлбэрүүдийг нэрлэх, үүргийг тодорхойлох ((Усан сан бүхий газар (гол мөрөн, нуур цөөрөм, мөсөн гол гэх мэт)

- Улсын ТХГН - Ойн нөөц газар - Хот төлөвлөлт - Бэлчээр ашиглалт - Зам сүлжээ - Ногоон байгууламж)

Пүрэвцэрэн, Г., Наранцацралт, Ж., (2000), Газрын менежментийн онолын үндэс, УБ, МУИС пресс

Сэдэв 2. Хөдөө аж ахуйн газар ба бэлчээр ашиглалт


2а Хөгжингүй, хөгжиж буй орнуудын хөдөө аж ахуйн газар ашиглалтыг харьцуулах

- Бэлчээр, тариалан, хадлангийн газар, ойн сан, амралт рекрацийн зориулалттай газар ашиглалтыг ялгах, зураглах

- ХАА-н газар ашиглалтыг диаграммаар илэрхийлэх, үнэлэлт дүгнэлт хийх

- Хөдөөгийн суурьшлын хэлбэрүүд (тойргон, төвлөрсөн, тархмал гэх мэт)-эд нөлөөлөх байгалийн хүчин зүйлс (усан хангамж-гол мөрөн, нуур, далай тэнгис, ой г.м)-ийг тайлбарлах

- Хөгжингүй, хөгжиж буй орнуудын хөдөө аж ахуйн газар ашиглалтын хөгжлийн ялгааг, бүс нутаг, орон нутгийн жишээн дээр тайлбарлах, нөлөөлөх хүчин зүйлийг

http://landsat.usgs.gov/

5

тодорхойлох, хөдөөгийн суурьшлын хэлбэрүүдийг зураглах

2б Бэлчээр ашиглалтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж, бэлчээрийн зохистой ашиглалтын болон нөөц газрыг сэргээх санаа дэвшүүлэх

- Бэлчээр ашиглалтад нөлөөлөх геоэкологийн хүчин зүйлс болох геоморфологи (налуу), геологи (цэвдэг, газар хөдлөлт), гидрогеологи (хөрсний усны түвшин), гидрологи (гадаргын усан сүлжээ ба усны түвшин) –ийг үнэлэх

- Ус, намгархаг газрыг ашиглах талаар санаа гаргах, мэдээлэл цуглуулж харьцуулах, дүгнэх

- Бэлчээрийн талбайг зүй зохистой ашиглах, нөөц газрыг сэргээн ашиглах санаа дэвшүүлэх

Сэдэв 3. Хотын газар ашиглалт


3а Хотын газар ашиглалтыг том масштабын газарзүйн зурагт тайлбарлах

- Хот ба хөдөөгийн суурин газрын газар ашиглалтыг улс орнуудын жишээн дээр харьцуулах, график диаграммаар илэрхийлэх

- Метрополис ба мега хотуудын газар ашиглалт төлөвлөлтийн талаар газарзүйн зурагт тайлбарлах


3б Ногоон байгууламжийн гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох, орон нутгийн хэмжээнд шинэ санаа гаргах

- Хөгжиж байгаа болон хөгжингүй орнуудын хот төлөвлөлтийг зарим орноор жишээлэх, тэдгээрт ногоон байгууламжийн гүйцэтгэх үүрэг, дизайны талаар дүгнэлт хийх, шинэ санаа олох

Болормаа, Б., Буяндэлгэр, М. Газар дахин төлөвлөлт. УБ, 2017

3в Хот төлөвлөлт, хотын газрын үнийн ялгааг зарим хотуудын жишээн дээр тайлбарлах

- Хотжилт, субурбанизаци, сегрегаци ба хотыг дахин өөрчлөх (жентрификаци) үйл явцыг Монгол орны жишээн тайлбарлах, дэлхийн зарим улс орнуудтай харьцуулж, ирээдүйн төлвийг тоймлох


Сэдэв 4. Газрын менежмент ба газрын кадастр


4а Газрын тогтвортой менежмент, түүний нийгэм эдийн засгийн ач холбогдлыг

- Газар орон зайн төлөвлөлт, газрын тогтвортой менежмент болон газрын нийгэм эдийн засгийн ач холбогдлыг тоймлох

- Газрын менежментийн түвшинд

Пүрэвцэрэн, Г., Наранцацралт, Ж., (2000), Газрын менежментийн онолын

6

тодорхойлох тохирсон газрын харилцаа (газар төлөвлөх, газрын мониторинг хийх, газрын кадастрын зураглал үйлдэх)-г нутаг орны жишээн дээр тайлбарлах

үндэс, УБ, МУИС пресс

4б Газартай холбоотой баялгийг зүй зохистой ашиглах талаар баримтад тулгуурлан дүгнэлт хийх

- Газар ашиглалт ба хөгжлийн ялгааг хөгжингүй ба хөгжиж буй орнууд, бүс нутгийн жишээн дээр тайлбарлах

Мягмарцэрэн, П., (2004), Газрын кадастр, УБ, Мөнхийн үсэг

4в Газрын нөөцийн бүртгэл болон газрын тоо бүртгэлд тулгуурласан кадастрын зураглал (газрын бүртгэл, мэдээллийн лавлагаа)-ыг унших

- Хотын газрын төлөвлөлт ба бүтцэд газрын гадарга болон байгаль, нийгмийн бусад хүчин зүйлийн нөлөөг газарзүйн зурагт тайлбарлах

- Хүний үйл ажиллагаагаар үүссэн ландшафтыг нэрлэх, учир шалтгааныг тайлбарлах

- Газар өмчлөл болон эзэмшилтэй холбоотой газрын кадастрын зургийг унших

Мягмарцэрэн, П., (2004), Газрын кадастр, УБ, Мөнхийн үсэг

http://cmcs.mram.gov.mn/

“Газар ашиглалт, зураглал” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Ландсат хиймэл дагуулын зургийг ашиглан дараах даалгавруудыг гүйцэтгээрэй. a) Газарзүйн солбицлыг ашиглан ямар улс, ямар хотыг дүрсэлсэн болохыг

тодорхойлоорой. b) Тухайн нутгийн уур амьгалын онцлог болон газрын гадаргын байдал,

газарзүйн байрлал зэргийг тоймлон бичээрэй. c) Газар ашиглалтын хэлбэрүүдийг нэрлэж бичээрэй. d) Хотын газар ашиглалт, ХАА-н газар ашиглалтын үндсэн гол хэлбэрийг

нэрлэж, түүнд нөлөөлөх газарзүйн хүчин зүйлсийг тайлбарлана уу. e) Буудайн талбайг нэмэгдүүлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй

вэ? Өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлээрэй.

http://cmcs.mram.gov.mn/

7

2. Зурагт үзүүлсэн мэдээллийг боловсруулж дараах асуултад хариулаарай. a) Өгөгдсөн асуудлын дагуу эхний 3 аймгийг тэмдэглэж, учрыг тайлбарлана

уу.

Аймгийн нэр ХАА-н эдэлбэр газраар хангагдсан байдал

Аж үйлдвэр, тээвэр холбоо, зам харилцааны зориулалттай газар

Тусгай хамгаалалттай газар нутаг бүхий

Завхан

Хөвсгөл

Архангай

Өвөрхангай

Баянхонгор

Булган

Сэлэнгэ

Төв

Хэнтий

Орхон

Дархан-Уул

Улаанбаатар

8

b) Манай оронд ХАА-н бэлчээрийн газар нутаг ихтэй байхад ОХУ-ын Буриадын нутагт ойн сан их байгаагийн учрыг тайлбарлана уу. ........................................................................................................................................................................................................................................................

c) Буриадын нутагт нэг хүнд ноогдох ХАА-ын эдэлбэр газар бага байгаагийн учрыг юу гэж тайлбарлах вэ? ........................................................................................................................................................................................................................................................

d) Хоѐр орны газар ашиглалтын ижил болон ялгаатай талыг нэрлэнэ үү. ........................................................................................................................................................................................................................................................

3. Бэлчээр, тариалан, хадлангийн газар зэрэг нь ямар үүрэг зориулалттай вэ? ................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Ус, намгархаг газрыг ашиглах талаар санаа гарган бусаддаа тайлбарлаарай. ...............................................................................................................................................................................................................................................................................

9

5. ХАА-н газар ашиглалтад нөлөөлөх геоэкологийн хүчин зүйлсээс манайд аль нь илүү нөлөөлж байна вэ?

................................................................................................................................................................................................................................................................................

6. Дараах зурагт дүрсэлсэн газар ашиглалтын хэлбэрүүд хаана байж болох вэ? Яагаад?

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

7. Газар нутаг багатай, хүн ам ихтэй улс орнууд хиймэл арал байгуулах, суурьшлын бүсийг шигүү байршуулах хувилбар санаачлах, давхар зам барьж тээврийн зохицуулалтыг шийдэх зэргээр метрополис ба мега хотуудын газар ашиглалт ба төлөвлөлтийг шийддэг. Харин газар нутаг ихтэй хүн ам цөөнтэй улс орнуудад энэ асуудлыг хэрхэн шийддэг бол?

................................................................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................................

10

8. Улаанбаатар хотын хүн амын тэн хагасаас илүү нь гэр хороололд амьдардаг. Газар ашиглалтын сөрөг үр дагавар бий юу?

................................................................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................................

9. Зурагт үзүүлсэн гэр хорооллын өнөөгийн байдлыг дахин төлөвлөж өөрчлөхөөр шийдсэн тохиолдолд хүн амд таатай, эрүүл, аюулгүй аж төрөх үүднээс юу юуг өөрчилсөн байна вэ?

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

10. Хэрэв чи шинэ санаа нэмье гэвэл юуг өөрчилмөөр байна вэ? ................................................................................................................................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................................

12

11. Энэ хот төлөвлөлт үү? Газар ашиглалт уу? ................................................................................................................................................................................................................................................................................

12. Орон зайн төлөвлөлтийг 0,7 га газар хийж зураглаарай.

13

13. Зургийг кадастрын зураг болгож хувиргана уу.

14

ДЭЛХИЙ СУДЛАЛ

Сэдэв 5. Чулуун мандал

Дэлхийн дотоод бүтэц


5а

Дэлхийн дотоод бүтцийг судлах аргуудыг тайлбарлах, судалгааны ач холбогдлыг жишээгээр илэрхийлэх

- Дэлхийн цөм, түүний бүтцийг мэдээлэл боловсруулах замаар илрүүлэх

- Дэлхийн цөмийн шинж чанарыг харьцуулах загвар боловсруулах

дэлхийн дотоод бүтцийг харуулсан бүдүүвч зураг

5б Мантийн үе давхаргын ялгааг зургаар илэрхийлж, дэлхийн гадаргад үзүүлэх нөлөөг тайлбарлах

- Мантийн гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлохдоо загварчлал ашиглах

- Мантийн дээд давхаргад болох үйл явцыг зургаар илэрхийлэх

5в Газрын давхаргад болж буй үйл явцын бидэнд мэдэгдэх хэлбэрийг тодорхойлох, учир шалтгааныг тайлбарлах

- Газрын давхаргын шинж чанар, ангиллыг бүдүүвч зургаар илэрхийлэх,

- Далайн болон эх газрын давхаргын ялгааг бодисын нягттай холбон тайлбарлах

Рельеф


5г

Хотгор гүдгэрийн ялгаатай байдал үүсэх физик, хими, газарзүйн хүчин зүйлсийн нөлөөг баримтад тулгуурлан тайлбарлах

- Рельефийн ангилалыг мега, макро, мезо, микро түвшинд ангилах

- Хүний үйл ажиллагаа болон техник технологийн гаралтай рельефийн төрлүүдийг жишээлэх, үнэлэлт дүгнэлт өгөх

15

5д

Хуурай газрын рельефийн хэлбэрүүд, тэдгээрийн ангилал, төрөл, шинж чанарыг туршилт хийх, загварчлах, харьцуулах, зураглах замаар илрүүлэх

- Тал газар, тэдгээрийн ангилал, дэлхийн томоохон тал газруудын газарзүйн байрлалд орон зайн үнэлгээ өгөх

- Уулс, уулсын төрөл, байрлал, суналыг харгалзан уулархаг орны газарзүйн ерөнхий тодорхойлолт бичих

- Нам газар, нам дор газрын ялгааг том болон жижиг масштабын газарзүйн зурагт тайлбарлах

5е

Далайн ѐроолын рельефийн үндсэн хэлбэрүүдийг газарзүйн зургийн тусламжтайгаар ялган таних

- Далайн ѐроолын рельефүүдийг (эх газрын тан, далайн гүн ховил, далайн гол нуруу гэх мэт) хуурай газрын рельефийн төрлүүдтэй харьцуулах, ялгааг тодорхойлох, ашиглалтын байдалд үнэлгээ өгөх

5ѐ

Хотгор гүдгэрийг үүсгэгч хүчин зүйлсийг (гадаад болон дотоод) ялгах, тодорхой жишээн дээр тайлбарлах

- Хотгор гүдгэрийг үүсгэгч тектоник хүч (диастрофизм, галт уулшил)-ний жишээ гаргах

- Хотгор гүдгэрийг үүсгэгч гравитацийн хүч (урсгал ус, мөс, далайн долгио, дэлхийн хүндийн хүч)-ийг тайлбарлах

Чулуун мандлын хөдөлгөөн


5ж

Чулуун мандлын хөдөлгөөний ангиллыг тайлбарлах

- Тектоникийн хавтангийн онолыг болон зүй тогтлыг тайлбарлах

- Тектоникийн хавтангийн хил зааг нь газар хөдлөлт, галт уулшлын идэвхтэй бүстэй давхацдаг болохын учрыг тайлбарлах

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B3:Tectonic_plate_boundaries.png

16

5з Тектоникийн хавтангуудын хөдөлгөөн (ойртон нийлэх, холдон салах, шилжин зөрөх), түүний үр дагаврыг жишээгээр тайлбарлах

- Тектоникийн хавтангийн хөдөлгөөний улмаас хил заагт үүсэх үзэгдлийн учрыг тайлбарлах, харьцуулах

- Уул үүсэх хөдөлгөөнийг хавтангийн хил заагтай харьцуулж, газарзүйн зурагт тайлбарлах

Галт уулшил, газар хөдлөлт


5и Галт уулшлын төрөл, дэлбэрэлтийн шинж чанар, магм болон лаавын урсах хүч зэргийг туршилтаар илрүүлэх, тектоникийн гаралтай байгалийн гамшгийн талаар зурагт тайлбарлах

- Галт уулшил, түүний үүрэг, ангилал (үүсэх байдлаар, бялхах байдал ба магмын найрлагаар, дэлбэрэх хугацаагаар)-ыг схемчлэх

- Галт уулшлыг төрлөөр нь ангилж нэргүй зурагт тэмдэглэх

- Галт уулын дэлбэрэлтийн үеийн бүтээгдэхүүн болох магм ба лаавын ялгаа, хий, усны уур, үнс зэрэг бусад бүтээгдэхүүн болон төрөл (хүчиллэг буюу хүрмэн чулуун, суурилаг буюу боржингийн)-г тодорхойлох

- Галт уулын аппаратын бүтэц (конус, амсар, тогоо/кратер/, цорго)-ийг ялгаж зураглах, байгалийн фото зураг ашиглан харьцуулах

Е.Батчулуун, “Дэлхий судлал” (2013),

5к Газар хөдлөлтийн хүчийг хэмжих, тэмдэглэх аргуудад томоохон газар хөдлөлтийн төвүүдийг зурагт тэмдэглэх

- Газар хөдлөлтийн голомтын хүчийг баримт мэдээлэлд тулгуурлан тайлбарлах

- Газар хөдлөлтийн хүчийг хэмжих багажуудад тэмдэглэгдсэн мэдээлэл болон гар утсан дээрх арр-ийн тусламжтай газар чичирхийллийн хүчийг хэмжиж харьцуулах, хүчийг баримжаалах

- Газар хөдлөлтийн бүсүүдийг зурагт тайлбарлах, хор хөнөөлийг хэлэлцэх

Е.Батчулуун, “Дэлхий судлал” (2013),

17

Гадаад хүчний үйл явц


5л

Физик, хими, биологийн өгөршлийн үр дүнг чулуулгийн өөрчлөлт, хувиралт дээр тайлбарлах

- Чулуулгийн өгөршилтөд нөлөөлөх байгаль нийгмийн хүчин зүйлсийг ялгах, байгаль дээрх өгөршлийн төлөв байдлыг ажиглах, ангилах

- Өгөршлийн бүтээгдэхүүнийг аж ахуйд ашиглах аргыг хэлэлцэх, санаа гаргах

- Монгол оронд элбэг тохиолдох өгөршлийн хэлбэр, өгөршлийн бүтээгдэхүүний талаар баримт мэдээлэл цуглуулах

Stephen Marshak Essentials of Geology

Fifth Edition, Stephen Marshak’s bestselling text and media make geology easy for students to understand

5м Морфоскульптур рельефийн төрлүүдийн үүсэх шалтгааныг баримтад тулгуурлан тайлбарлах, аж ахуй, аялал жуулчлалд ашиглах боломжийг тодорхойлох

- Морфоскульптур рельефийн төрлүүдийг ялгах, томоохон жишээ баримтыг нэрлэх

- Монгол оронд байгаа рельефийн төрлүүдийг газарзүйн зурагт тэмдэглэх

- Карст, салхины гаралтай рельеф, мөстлөг, цэвдгийн гаралтай рельеф, эргийн рельефийн үүсэх газарзүйн нөхцлийг тайлбарлах, загварчлах, зураглах

Allan Ludman, Stephen Marshak Laboratory Manual for Introductory Geology Third Edition

“Чулуун мандал” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Зургийг ажиглаад дараах даалгавруудыг гүйцэтгээрэй.

а. Дээд болон доод мантийн дэлхийн гүнд эзлэх хувийг тооцоолно уу. б. Гадаад болон дотоод цөмийн дэлхийн гүнд эзлэх хувийг тооцоолж, манти болон газрын давхаргын хэмжээтэй харьцуулна уу. в. Дэлхийн болон газрын давхаргыг бүрдүүлэгч бодисуудын хоорондох ялгааг тайлбарла. г. Дэлхийн гүн рүү даралт температурын өөрчлөгдөх байдлыг жишээгээр баталж тайлбарлаарай.

http://books.wwnorton.com/books/Essentials-of-Geology

http://books.wwnorton.com/books/Laboratory-Manual-for-Introductory-Geology



18

2. Рельефийн ангилалыг газарзүйн зураг дээр жишээ гарган тайлбарлааарай. a) Мегарельеф

b) Макрорельеф

c) Мезорельеф

d) Микрорельеф

e) Нанорельеф

3. Дэлхийн хамгийн өндөр болон хамгийн нам газрыг дасгалын зурагт тэмдэглэж, Монгол оронтой харьцуулаарай. / Хүйтэн уул 4374м, Хөх нуур 560м/

........................................................................................................................................

......................................................................................................................................

........................................................................................................................................

......................................................................................................................................

19

4. Зургийг ажиглаад хүснэгтэд нэрийг бичнэ үү.

А

Б

В

Г

5. Зөрөгт хөндий буюу грабен хэрхэн үүсэх вэ ? Зарим жишээг нэрлэж, газарзүйн зурагт тайлбарлаарай.

........................................................................................................................................

......................................................................................................................................

6. Зарим тохиолдолд далай тэнгисийн чулуужсан амьтдын үлдэгдэл ууланд олддог. Энэ нь юуны баталгаа вэ? ..............................................................................................................................................................................................................................................................................

7. Голын дэнжийн үүслийг илэрхийлсэн зургийг ажиглаад Туул гол болон нутгийнхаа голын дэнж дээр жишээлэн тайлбарлаарай.

20

8. Тохируулж зөв хариултыг олоод жишээ гарга. Тайлбар

1

Синклиналь хөндий

2

Антиклиналь хөндий

3

Ганц налуут хөндий

4

Зөрөгт хөндий

5 Грабен хэлбэрийн хөндий

a) Тектоникийн хавтангуудын ямар хил заагаар уул үүслийн үйл явц эрчимтэй байдаг. Яагаад ?

b) Субдукцийн хил нь шилжин зөрөх хилээс ямар ялгаатай вэ ? Тус бүрт нь жишээ гаргаж тайлбарла.

c) 50 сая жилийн дараа дэлхийн гадаргад гарах өөрчлөлтийг тоймло. d) Чулуун мандлын нийлж буй хил заагаар газар хөдлөлт их тохиолдоно.

Гэтэл ийм хил зааг болсон Энэтхэгийн хойг ба Евразийн хавтангийн нийлсэн хил дагуу газар хөдлөлт харьцангуй ховор байдгийн учир юу вэ ?

e) Жилд 8 см-ээр алслан холдож байгаа хоѐр хавтан нэг сая жилийн дараа хэдэн км зайтай холдохыг тооцон гарга.

9. Галт уулын төрлүүдийг (Ан цавын, Төв бялхалтын, Лаавын буюу Бамбайн,

Давхраат, Бөмбөгөр маягийн, Бялхаж буй, Унтарсан) ангиллын дагуу нөхөж бичнэ үү. Ингэхдээ шинж чанарын ялгаатай байдлыг нэмж жишээгээр тайлбарлаарай.

Ангилал Галт уулын төрөл Шинж чанар

Үүсэх байдлаар нь: Газрын давхаргын тектоник ангалыг дагаж үүсдэг

Магм урсан гарах, үнс, чандруу болон бусад зүйлс цацагдах суваг болон өрх үүсгэнэ.

Бялхах байдал ба Дэлбэрэлт нь тогтуун, суваг даган шингэн

21

магмын найрлагаар нь: магм өгсөж тогоо дүүрэн бялхана.

Холимог бялхалттай

Зууралдамтгай магмаас үүсдэг, шовгор оройтой

Дэлбэрэх хугацаагаар нь:

Үе үе дэлбэрэн лаав урсгах ба усны уур хий дэгдүүлнэ.

Галт уул дэлбэрч бялхаж байсан тухай мэдээ хүн төрөлхтний түүхэнд үгүй

10. Галт уулын дэлбэрэлтийн төрөл, түүний шинж чанарыг үзүүлсэн мэдээлэл болон дэлхийн томоохон галт уулын дэлбэрэлтийн мэдээлэл зэрэгт тулгуурлан газарзүйн зурагт зааж учрыг тайлбарлаарай.

Гавайн төрөл-дэлбэрэлт нь тайван явагдана. Лаав нь их урсамтгай, хий их ялгарна, заримдаа магм нь хоолойгоор цацагдан гарч лааван оргилуур үүсгэнэ.

Стромболийн төрөл- өтгөн зуурамтгай лаав ялгарна, хийнүүд нь багахан хүчтэйгээр дэлбэрэлт үүсгэнэ.

Вулканийн төрөл- маш өтгөн лаавтай учир хийнүүд хүчтэй дэлбэрч маш их хэмжээний галт уулын үнс чулуу цацагдан гарна

Плинийн төрөл-Хүчтэй дэлбэрэлт болж галт уулын үнснээс үүссэн үүл агаар мандлын өндөр давхаргыг хамарна.

11. Газар хөдлөлтийн хүч хөнөөл??????

22

12. Элемент” , “чулуулаг” , “газрын давхарга” гэсэн ойлголтууд ямар ялгаатай вэ ?

..............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

13. Тунамал чулуулгууд яагаад металл эрдсүүдийг агуулдаггүй вэ ?

..............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

14. Зургийг ажиглаад өгөршлийн хэлбэрийг нэрлэж, цаашид бий болох төлөвийг тодорхойл.

..............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

15. Хавтангийн шилжих хөдөлгөөнтэй холбоотой дараах даалгавруудыг гүйцэтгээрэй. a) Хэрэв Аппалачийн уулс Скандиновын уулстай нэг цаг хугацаанд үүссэнийг

батал гэвэл чи юуг үндэслэх хэрэгтэй гэж бодож байна вэ? 2-3 санааг нэрлээрэй. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

b) Атлантын далай жилд 8 см-ээр өргөсөж байгаа гэж үзвэл 10 болон 100 жилийн дараа хэдий хэмжээгээр өөрчлөгдөх вэ? Газарзүйн зурагт хэмжиж тайлбарлаарай. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

23

c) Зургийг ажиглаад Гималайн нурууны үүслийг тайлбарлаарай. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

d) Гималайн уулс өндөрсөж байгааг батлах бусад мэдээллийг цуглуулж харьцуулсан дүгнэлт бичээрэй. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

e) Дараах зургийг ажиглаад хавтангийн шилжих хөдөлгөөнийг тус бүрд нь тайлбарлаарай. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

24

f) Галт уулсын байрлал, хүч, шинж чанарыг харьцуулан дүгнээрэй. Галт уулын төрлүүдийн талаар мэдээлэл цуглуулж харилцан ярилцаарай. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

g) Их рифтийн хөндийн цаашдын дүр төрхийг тоймлон ярилцаарай. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

16. Чулуулгийн гарал үүслийн талаар дараах даалгавруудыг гүйцэтгээрэй. a) Чулуулгийн үе давхраануудыг нэрлэж, тухайн үеийн геологийн цаг хугацааг

тоймлоорой. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

25

b) Чулуулгийн насаар нь ангилж, хамгийн залуу настай чулуулаг дээр нь байгаагийн учрыг тайлбарлаарай. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

c) Элсэн чулуу, шохойн чулуу хоѐрын үүслийг харьцуулан дүгнээрэй. Манай оронд эдгээр чулуулгийн тархсан газрыг нэрлэж гарал үүсэл, геологийн нас зэрэг нь адил, эсвэл өөр болохыг харьцуулан ярилцаарай. ..................................................................................................................................................................................................................................................................

17. Зурагт үзүүлсэн амьтан ургамлын үлдэгдлээс 2-ыг сонгон авч одоогоос хэдэн жилийн өмнө үүссэн болохыг тодорхойлоорой. ..............................................................................................................................................................................................................................................................................

18. Гранд Каньон болон Сион үндэсний парк дахь хавцлуудын чулуулгийн үеийг

ажиглаж дараах хүснэгтийн даалгавруудыг гүйцэтгээрэй.

........................................................................................................................................

......................................................................................................................................

Юуг тодорхойлох Яаж илрүүлэх Юуг харьцуулах

Гранд Каньон (Их хавцал)

Сионы үндэсний парк

Газарзүйн байрлал Газарзүйн зураг дээр заах, бусад хүчин зүйлтэй харьцуулж тайлбарлах

Чулуулгийн үе Тоолох, тус бүрийг нэрлэх

Геологийн нас Одоогоос хэдэн жилийн өмнө үүссэнийг тодорхойлох

Хамгийн эртний настай нь аль нь болох, яагаад?

26

19. Чулуулгийн хайлах температурыг харьцуулан даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

a) Дэлхийн гүний температурыг нөхөж бичнэ үү. Сурах бичгийн –р хуудсыг хар.

Гүн (км) Температур (0С)

0

25

50

75

100

150

200

b) Хүрмэн ба боржин чулуулгийн хайлах температурыг ажиглаад график байгуулж харьцуулан дүгнэлт хийгээрэй

27

Боржин Хүрмэн

Гүн (км) Хайлах температур (0С) Гүн (км) Хайлах температур (

0С)

0 950 0 1100

5 700 25 1160

10 660 50 1250

20 625 100 1400

40 625 150 1600

гүн м

Температур (0С)

28

Сэдэв 6. Хийн мандал Хийн мандлын найрлага, үе давхарга

Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн удирдамж Хэрэглэгдэхүүн

6а Хийн мандлын найрлага, онцлог, өөрчлөлт ба нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг жишээн дээр тайлбарлах

- Хийн мандлын найрлагын талаар хүснэгтэн мэдээллийг боловсруулж, диаграмм байгуулах, дүгнэлт бичих

- Нар ба гаригуудын хийн мандлын найрлагыг дэлхийн хийн мандлын найрлагатай харьцуулж дүгнэх

- Хийн мандлын байнгын бүрэлдэхүүнд оролцох хийн гүйцэтгэх үүрэг ач холбогдлыг тайлбарлах

- Хийн мандлын аэрозол, түүний гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 104-106 Хүснэгт 11

6б

Хийн мандлын үе давхаргын онцлог шинжид тулгуурлан загварчлах

- Хийн мандлын үе давхаргын графикаас температур, даралт, нягт нь үе давхаргаар хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа зүй тогтлыг дүгнэх

- Үе давхарга бүрийн онцлог шинжийг тодорхойлж загварчилж үзүүлэх

- Тодорхой хийн хийн мандалд гүйцэтгэх үүрэг, ач холбогдлыг дүгнэх

- Үе давхарга бүрийн онцлог, гүйцэтгэх үүргийг тайлбарлах

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 107-109

Нарны цацраг


6в Нарны цацрагийн

бүтцийг тайлбарлах

- Нарны цацрагийн бүтцийг тодорхойлох (корпускуляр ба цахилгаан соронзон долигон)

- Нарны цацрагийг долгионы урт болон дэлхийн гадарга дээр ирэх байдлаар нь ангилах (богино ба урт долгионт, сарнисан, шулуун, нийлмэл, гэх мэт)

- Шулуун, сарнисан, нийлмэл цацрагийг зургаар илэрхийлэх

- Дэлхийн ба агаар мандлын туяарал (ашигтай цацраг буюу угтах цацраг, алдагдах цацраг)-ын ялгаа, бүтцийг тайлбарлах

- Ойсон ба шингэсэн цацрагийг харьцуулан тайлбарлах

- Альбедог томьѐогоор илэрхийлж тайлбарлах

- Янз бүрийн гадаргын альбедог тодорхойлох

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 101, 104, 106, 107 Зураг 12.4, 5

6г Нарны цацрагийн эрчимжилт ба өргөрөг, нарны тусгалын өнцгийн хоорондын хамаарлыг гаргах

- Нарны тогтмолыг тайлбарлах - Нарны тогтмол дэлхийн гадарга дээр

ирэхдээ хэмжээний хувьд өөрчлөгддөг шалтгааныг тайлбарлах

- Нарны цацрагийн хуваарилалтыг Ламбертийн томьѐо болон цацрагийн

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 102-104 Зураг 12.3

29

сулралын хуульд үндэслэн тайлбарлах

- Нарны цацрагийн эрчимжилтийг өргөргүүдээр (экватороос туйл руу) тооцоолж хамаарлыг тодорхойлох

- Нарны цацрагийн эрчимжилт нь тусгалын өнцгөөр тооцоолж хамаарлыг гаргах

- Нарны эрчимжилт өргөрөг болон нарны тусгалын өнцгөөс хамаардаг болохыг математик үндэслэлээр батлах

6д Нарны цацрагийн баланс ба дэлхийн дулааны балансыг хамаарлыг тодорхойлох

- Цацрагийн балансыг ирсэн ба алдагдсан цацрагийн хэмжээгээр тооцоолох

- Цацрагийн балансын хамгийн их хэлбэлзэл хойд хагасын эх газарт ажиглагддаг болохыг тайлбарлах

- Экваторын өргөрөгт цацрагийн горимд хэлбэлзэл бага, цацрагийн баланс далай дээр харьцангуй их, хуурай газар бага байгаа шалтгааныг тайлбарлах

- Цацрагийн баланс тропикт өвөл зунаар ялгаатай байгаа шалтгааныг тайлбарлах

- Сэрүүн ба өндөр өргөрөгт цацрагийн балансын жилийн хэмжээ өргөрөг нэмэгдэх тутам багасдаг шалтгааныг тайлбарлах

- Дэлхийн дулааны балансыг тооцох - Дэлхийн дулааны баланс ба

цацрагийн балансыг харьцуулах

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 116-117 Зураг 12.6, 7

Температурын хуваарилалт


6е Агаарын температур өөрчлөгдөх шалтгааныг тодорхойлох

- Орчинтойгоо дулаан солилцоход температур өөрчлөгддөг болохыг жишээгээр тайлбарлах (агаарын турбулент хөдөлгөөн ба молекулын дулаан дамжуулалтын замаар)

- Дулааны конвекцийн үед температур хэрхэн өөрчлөгдөхийг жишээгээр тайлбарлах

- Цацрагийн дулаан дамжуулалтыг жишээгээр тайлбарлах

- Адиабат процессийг жишээгээр тайлбарлаж, хуурай ба чийглэг адиабат процессийг ялган таних

- Адвекц, дулаан ба хүйтэн адвекцийн үед температур хэрхэн өөрчлөгдөхийг тайлбарлах


6ѐ

Температурын хуваарилалтын зүй тогтол, учир шалтгааыг тайлбарлах

- Температурын босоо хуваарилалтын зүй тогтол, дулааны стратификацийг тайлбарлах

- Нэгж зайд температур өөрчлөгдөх хэмжээ буюу температурын градиентийг тодорхойлох


30

- Агаарын тогтвортой ба тогтворгүй төлөв байдлыг зургаар илэрхийлж, үүсэх шалтгааныг хуурай ба чийгтэй адиабатын градиентээр тайлбарлах

- Температурын хэвтээ хуваарилалтыг 1 ба 7 дугаар сарын агаарын температурын зураг дээр изотермыг уншиж тайлбарлах

- Температурын хэвтээ хуваарилалтад нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох

6ж Температурын инверсийн төрөл, үүсэх шалтгааныг тайлбарлах

- Температурын инверсийг зураглаж тайлбарлах

- Инверсийг хамрах өндрөөр нь, үүсэх байдлаар нь ангилах

- Хотын агаарын бохирдлоос үүсэх инверсийг тайлбарлах

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 122-123 Зураг 13. 5

6з Дэлхийн гадарга дээрх дулааны хуваарилалт ба бүслүүрийн хамаарлыг тайлбарлах

- Дэлхийн гадарга дээрх дулааны хуваарилалтын хамаарлыг тайлбарлах (нарны цацраг, гадарга, өргөрөг, дулаан дамжуулалт, дулааны конвекц, ууршилт, конденсаци гэх мэт)

- Дэлхийн дулааны хуваарилалтын зүй тогтлыг илрүүлэх

- Дэлхийн дулааны бүслүүрийг ялгах үндэслэлийг тайлбарлах

- Дэлхийн дулааны бүслүүр тус бүрийн онцлог, хил хязгаарыг тодорхойлох

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 129-131 1 ба 7 дугаар сарын температурын хуваарилалтын зураг Зураг 13.13

Агаарын масс ба фронт


6и Агаарын массын шинж чанарыг тодорхойлох

- Агаарын массын шинж чанар, ялгааг орон зайн үүднээс ялган тодорхойлох

- Үүсэх газар, голж шинж, улирлаар ялгаатай байдлыг агаарын массын төрөл бүрээр нэгтгэн дүгнэх

- Агаарын массын шилжилтээр цаг агаарын байдлыг тодорхойлох

- Сэрүүн өргөрөгт өндөр ба нам өргөргийн агаарын массууд шилжин ирж байдаг тул цаг агаар тогтворгүй өөрчлөмтгий болдгийг тайлбарлах


6к Агаарын фронтын цаг агаарт үзүүлэх нөлөөг тайлбарлах

- Агаарын фронт үүсэх шалтгааныг тайлбарлах

- Дулаан ба хүйтэн фронт үүсэх үед цаг агаарын байдал ямар байхыг тодорхойлох

- Нийлмэл фронт хэрхэн үүсэхийг тайлбарлах

- Дэлхийн агаарын массуудыг зааглаж буй байдлаар фронтыг нэрлэх


Агаарын даралтын хуваарилалт


31

6л Агаарын даралтын зүй тогтлыг нөлөөлөх хүчин зүйлд нь тулгуурлан тайлбарлах

- Хэвийн даралтыг тодорхойлох (хэмжих багаж, хэмжих үндсэн нэгж)

- Агаарын даралт температур, өндөр, өргөргөөс хамаардаг болохыг батлах


6м Агаарын нягтын өндрийн хуваарилалтыг дүгнэх

- Агаарын нягтыг тодорхойлох - Чийгтэй ба хуурай агаарын нягтын

ялгааг тайлбарлах

- Агаарын нягт өндрөөс хэрхэн хамаарахыг жишээгээр тайлбарлах

- Нягт болон температурын хамаарлыг тайлбарлах


6н Агаарын даралтын систем, мужийг газарзүйн зурагт тодорхойлж, цаг агаарын төлөвийг шинжих

- Даралтын орон зайн хуваарилалт, даралтын орон, системийг тайлбарлах

- Даралтын хуваарилалтын зургаас их ба бага даралтын муж, их даралтын гүвээ, бага даралтын хотсыг ялган унших

- Агаарын даралтын хуваарилалтын зургаас цаг агаарын прогнозыг төсөөлөх

- Изобараар даралтын бүсийг тодорхойлох


6о Даралтын зөрүүг уулын харьцангуй өндрийг тодорхойлоход ашиглах

- Уулын бэл ба оройн агаарын даралт, температурыг тодорхойлох

- Агаарын дундаж температурыг олох - Барометрийн томьѐогоор харьцангуй

өндөр олох

- Барометрийн томьѐоноос уулын оройн даралтыг олох гаргалгаа хийх


Агаарын орчил урсгал


6ө Салхины хүч, хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох

- Салхины хурд, хүч, чиглэлийг хэмжих (флюгер ба анемометр)

- Салхины хурдаар хүчийг тодорхойлох (p=0.25*V

2)

- Салхины хурд, хүчид нөлөөлөх хүчин зүйлийг тайлбарлах (даралтын градиент, Кориолисийн, үрэлтийн, төвөөс зугтах хүч)

- Агаарын даралт ба салхины хоорондох хамаарлыг Бейс- Баллотын хуулиар тодорхойлох

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 139-140 Зураг 14.8, 9, 10, 11, 12

6п Орон нутгийн салхины үүсэх шалтгааныг тодорхойлох

- Бриз, фѐн, уул хөндийн салхи, бора, чинук ба санта салхи үүсэх шалтгааныг тайлбарлах

- Салхины чиглэл, үүсэх шалтгааныг зургаар илэрхийлэх

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 155-156 Зураг 16.13, 14, 16

6р Агаарын ерөнхий орчил урсгалын шалтгааныг тайлбарлах

- Дэлхийн тогтмол салхины болон салхигүйн бүсийг тодорхойлох

- Циклон ба эсрэг циклоны орон зайн тархалтын бүсийг тодорхойлж үр дагаврыг газар орны жишээн дээр тайлбарлах

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 145-156 Дэлхийн тогтмол салхины зураг

32

Агаарын чийг, ууршилт, конденсаци ба сублимац


6с Агаарын чийгийг багажаар хэмжих болон тооцоолох

- Агаарын чийгийн үзүүлэлтүүдийг тооцоолох аргыг судлах (үнэмлэхүйн, харьцангуй чийг, чийгийн багтаамж, дутмаг чийг, усны уурын даралт, ханасан уурын даралт, шүүдэр цэг, дутмаг чийг)

- Гигррметрийн аргыг хэрэглэх - 1 ба 7 дугаар сарын харьцангуй

чийгийн зургаас дүгнэлт гаргах, шалтгааныг харьцуулж тайлбарлах

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 145-156 Дэлхийн тогтмол салхины зураг

6т Ууршилтын орон зайн тархалтыг газарзүйн зургаас тодорхойлж, чийгшилтийн коэффициентийг тооцоолох

- Уурших үзэгдлийг тайлбарлах - Ууршилт явагдах хоѐр үндсэн замыг

тодорхойлж (транспирац ба физик), ач холбогдлыг тайлбарлах

- Ууршилт явагдахад нөлөөлөх хүчин зүйлийг жишээн дээр тайлбарлах

- Ууршилтын орон зайн тархалтыг газарзүйн бүслүүрээр тайлбарлах

- Дэлхийн жилийн дундаж ууршилтын зургийг уншиж дүгнэлт хийх

- Уурших бололцоо хамгийн ихтэй бүс нутгийг тодорхойлох

- Ууршилтын коэффициентийг тооцоолох

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 161-162 Дэлхийн жилийн дундаж ууршилтын зураг Зураг 17.7

6у Конденсацийн түвшнийг тодорхой жишээн дээр тооцоолох

- Конденсаци ба сублимацийн ялгааг туршилт дээр тайлбарлах

- Конденсацийн цөм түүний үүргийг тайлбарлах

- Конденсацийн түвшнийг тодорхой жишээн дээр томьѐогоор тооцоолох

- Сублимацийн процесийг орон зайн үүднээс тайлбарлах


6ү Үүл, манангийн үүсэх явц, төрөл ангиллыг тайлбарлах

- Үүлийг найрлагаар нь болон өндрөөр нь ангилж нэрлэх, онцлогийг тайлбарлах

- Үүлшилтийн хэмжээг улирлаар болон газарзүйн бүсээр ялгаатай байдгийн шалтгааныг тайлбарлах

- Униар үүсэх шалтгааныг тайлбарлах - Манан үүсэх нөхцөл, түүний ангилал,

орон зайн тархалтыг тайлбарлах


Агаарын тунадас


6х Тунадас төрөл (конвекцийн, фронтын, орографын), үүсэх үйл явц, шалтгааныг тайлбарлах

- Тунадас үүсэх үе шатыг тайлбарлах - Коагуляцийн үзэгдлийг тайлбарлах - Тунадасыг үүсэх байдлаар нь

ангилах (конвекцийн, фронтын, орографын)

- Агаарын ба гадаргын тунадасыг ялгах (мөндөр, бороо, цас, шүүдэр, хяруу, цан, сагсарга, шингэн өнгөр)


33

6ц Тунадасны хуваарилалтын бүслэг байдалд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох

- Тунадасны хуваарилалтад нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлох

- Дэлхийн хур тунадасны хуваарилалт бүслүүрлэг зүй тогтолтой болохыг тунадасны хуваарилалтын зураг дээр тайлбарлах

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 171-173 Тунадасны хуваарилалтын зураг

6ч Тунадасны жилийн хуваарилалтад үндэслэн уур амьсгалын хэв шинжийг ялгаж, байрлал, онцлогийг тодорхойлох

- Тунадасны жилийн горимыг тодорхойлох

- Тунадасны жилийн явцад тулгуурлан уур амьсгалын хэв шинжийг ялган тодорхойлох (экваторын, тропикийн, тропикийн муссоны, газар дундын тэнгисийн, сэрүүн өргөргийн эх газрын, сэрүүн өргөргийн тэнгисийн, сэрүүн өргөргийн муссоны, туйлын хэв шинж)


Уур амьсгалын ангилал


6ш Уур амьсгалд нөлөөлөх газарзүйн хүчин зүйлийг жишээгээр батлах

- Уур амьсгалд нөлөөлөх газарзүйн хүчин зүйлсийг тодорхой жишээн дээр тайлбарлах

- Гол нөлөөтэй хүчин зүйл, бага нөлөөтэй хүчин зүйлсийг ялгах

- Уур амьсгалын эх газарлаг шинжийг тодорхойлох


6э Уур амьсгалын ангилал (Кеппен, Алисов, Берг) -ын зарчмыг тайлбарлах

- Кеппений уур амьсгалын ангиллын үндэслэлийг тайлбарлах

- Кеппений уур амьсгалын ангиллыг газарзүйн зурагт тэмдэглэх

- Алиссовын ангиллын үндэслэлийг тайлбарлах, газарзүйн зурагт тэмдэглэх

- Бергийн ангиллын үндэслэлийг тайлбарлах, газарзүйн зурагт тэмдэглэх


Уур амьсгалын өөрчлөлт


6ю Уур амьсгалын өөрчлөлтийн шалтгаан, үр дагавар, дасан зохицох арга замыг тайлбарлах

- Уур амьсгалын өөрчлөлт явагдаж ирсэн түүхэн баримттай танилцах

- Уур амьсгалын өөрчлөлтийг судлах арга барилыг таньж мэдэх

- Уур амьсгалын өөрчлөлтийн гадаад ба дотоод шалтгааныг тодорхойлох

- Агаарын бохирдол, УАӨ-ийн сөрөг үр дагаврыг тодорхойлох

- УАӨ-д дасан зохицох арга замыг тодорхойлох


34

“Хийн мандал” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Зургийг ашиглан хийн мандлын үе давхаргын онцлог ба нийгмийн обьекттой харьцуулан хүснэгтэд бичээрэй.

2. Стратосферт температур яагаад нэмэгддэг вэ? Учрыг тайлбарлаарай.

........................................................................................................................................

......................................................................................................................................

3. Нар түүнийг тойрон эргэх гаригуудын хийн найрлагыг харьцуулан ялгаатай байгаагийн шалтгааныг тайлбарлаарай. Дэлхийн хийн мандлын найрлагыг диаграммаар илэрхийлж, дүгнэлт бичээрэй.

Онцлог Нийгэм обьекттой холбогдох байдал

Экзосфер

Термосфер

Мезосфер

Стратосфер

Тропосфер

Од ба гариг Найрлага

Нар

Буд

Сугар

Дэлхий

Ангараг

Бархасбадь

35

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

4. Дэлхийн гадарга дээр жилд ирэх нарны цацрагийн хэмжээг харуулсан зургийг ашиглан дараах асуултад хариулаарай.

a) Нарны цацрагийн хуваарилалтад нөлөөлөх хүчийн зүйлийг тодорхойлоорой.

1) ........................................................................... 2) ........................................................................... 3) ...........................................................................

b) Нарны цацрагийн хуваарилтын зүй тогтлыг тайлбарлаарай. ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

c) Нарны цацрагийн хуваарилалт ба дэлхийн дулааны хуваарилалтын хоорондын хамаарлыг тайлбарлаарай. Манай оронд өвлийн цэлмэг шөнө хүйтэн байдгийн шалтгааныг тайлбарлаарай. ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Агаарын тунгалагжилтын коэффициент 0,66 оптик масс 1 бол 90° өргөрөг дээр нарны цацрагийн хэмжээ ямар байх вэ? Агаарын давхаргыг туулан ирж байгаа нарны цацрагийн сулрах хэмжээг Ламбертын томьѐогоор (I1= I0*P*m) тодорхойлж тайлбарлаарай. ................................................................................................................................................................................................................................................................................

Санчир

Тэнгэрийн ван

Далай ван

Дэлхий ван

36

6. Нарны цацрагийн хэмжээ сулрах ба ирж буй цацрагийн хэмжээ хоѐр зүйлээс хамаардаг. Түүнийг нөхөж бичээрэй. 1) .................................................................................................................................. 2) ..................................................................................................................................

7. Зураг дээр дэлхий дээр ирэх нарны цацрагийг харуулжээ. Зургийг ашиглан энэ

үед цацрагийн баланс ямар байхыг тооцоолж олоорой (R=Q+D+E-C-F).

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

................................................................................................................................... 8. Х.ө 45°-ын өргөрөгт хэвтээ гадарга дээр ирэх нарны цацрагийн инсоляцийг

тодорхойлоорой. Инсоляци нь өргөргөөс хэрхэн хамаарч байгааг тайлбарлаарай. .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

9. 6 дугаар сарын 22-нд Улаанбаатар хотод нарны цацрагийн инсоляцийг тодорхойлоорой. Инсоляци нь нарны тусгалын өнцгөөс хэрхэн хамаарч байгааг тайлбарлаарай. ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

10. Зураг дээр температурын өндрийн хуваарилалт болон уулын босоо бүслүүрийг

харуулжээ. Зургийг харьцуулан ажиглаж асуултад хариулаарай.

37

a) Температурын босоо градиентийг тодорхойлоорой. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

b) Уулын ар өвөр хажууд температур яагаад ялгаатай байна вэ? Учрыг тайлбарлаарай. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

c) Өндөр уулын босоо бүслүүрийг нэрлээрэй.

1) Өргөн навчит ой 2) ............................................................................... 3) ................................................................................ 4) .................................................................................. 5) ................................................................................. 6) ................................................................................. 7) .................................................................................

d) Уулын босоо бүслүүр үүсэхэд агаарын температурын хуваарилалт хэрхэн нөлөөлсөн бэ? Уулын аль хажууд ой үүсэх боломжтой вэ? Шалтгааныг тайлбарлаарай. .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

38

11. 7 дугаар сарын агаарын температурын хуваарилалтын зургийг уншиж дараах асуултад хариулаарай.

a) Изотермийн шугам яагаад өргөрөг дагадаггүй вэ? Учрыг тайлбарлаарай.

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

b) Изотермийг уншиж 7 дугаар сард дэлхийн хамгийн халуун, хүйтэн газрыг олж нэрлээд учрыг тайлбарлаарай.

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

..........................................................................................................................................

c) Дэлхийн температурын хуваарилалтад нөлөөлдөг хүчин зүйлийг тодорхойлоорой.

1) .............................................................................................................................. 2) .............................................................................................................................. 3) .............................................................................................................................. 4) ............................................................................................................................... 5) ...............................................................................................................................

d) 40°С-ын изотерм дайран өнгөрч байгаа газруудыг нэрлэж шалтгааныг тайлбарлаарай.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

....................................................................................................................................

39

12. Газарзүйн зураг дээр 1 дүгээр сарын агаарын температурын хуваарилалтыг үзүүлжээ. Зургийг ажиглаад дараах асуултад хариулаарай.

a) Монгол орныг ямар изотерм дайрч байна вэ? Шалтгааныг тайлбарлаарай. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

b) Скандиновын хойг Монголоос хойш оршиж байгаа боловч (0°С-аас - 8°С-ын изотерм дайрч байна) харьцангуй дулаан өвөлтэй байгаа шалтгааныг тайлбарлаарай. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

c) 9 дүгээр сарын 23, 3 дугаар сарын 22-нд нарны тусгалын өнцөг буюу нарнаас ирж байгаа дулаан адил хэмжээтэй боловч манай оронд 3 дугаар сар нь харьцангуй сэрүүн хүйтэн байдаг учрыг тайлбарлаарай. .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

13. Газарзүйн зураг дээр үсгээр тэмдэглэсэн газар орныг нэрлээд ямар агаарын массын нөлөөнд оршдог болон массын шилжилтээр цаг агаарт нь хэрхэн нөлөөлж болохыг хүснэгтэд бичээрэй. Улс орон Зонхилох

агаарын масс Агаарын массын шилжилтээр цаг агаар өөрчлөгдөх байдал

А

В

С

D

40

14. Газарзүйн зурагт агаарын фронтыг үзүүлжээ. Зургийг уншиж дараах асуултад хариулаарай.

a) Каспийн тэнгисийн хойд ба өмнөд эргээр ямар фронт үүссэн бэ? Энэ үед агаарын массын шилжилт ямар чиглэлтэй байх вэ? Каспийн тэнгис орчим ямар цаг агаар зонхилох вэ? ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

b) Газарзүйн зургийг ажиглаад дулаан ба хүйтэн агаарын массын шилжилт хаашаа чиглэж байгааг тайлбарлана уу?

41

..............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

c) Дулаан фронт ямар хотуудад үүссэн бэ? Тэнд цаг агаарын төлөв байдал хэрхэн өөрчлөгдөх вэ? ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

15. Зураг дээр өндөр лүүгээ агаарын даралт хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг харуулжээ. Зургийг ашиглан дараах асуултад хариулаарай.

a) Өндөр лүүгээ агаарын даралт хэрхэн өөрчлөгдөж байна вэ? Зүй тогтол, учир шалтгааныг тайлбарлаарай.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

b) 10 м-т агаарын даралт 1 мм м.у.б-аар буурдаг гэж үзвэл дээрх зургийн агаарын даралтын зөрүүгээр намхан уулсын харьцангуй өндрийг олоорой.

Алхам 1. ................................................................................................................. Алхам 2. ................................................................................................................. Алхам 3. .................................................................................................................

c) Уулын бэлд , 960 Гпа , агаарын температур 26 °С, оройд нь 980 Гпа, температур 20°С бол уулын харьцангуй өндрийг тооцоолж олоорой. ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

16. Зурагт 7 дугаар сарын агаарын даралтын хуваарилалтыг харуулжээ. Газарзүйн зургийг уншиж дараах асуултад хариулаарай.

42

a) Газарзүйн зурагт их даралтын орон үүсэж байгаа газар орныг тэмдэглэж, нэрлэн бичээрэй. Тэнд цаг агаар ямар төлөв байдалтай байх вэ? Шалтгааныг тайлбарлаарай. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

b) Бага даралтын орон үүсэж байгаа газрыг газарзүйн зурагт тэмдэглээд нэрийг бичээрэй. Тэнд цаг агаар ямар төлөв байдал илрэх вэ? Шалтгааныг тайлбарлаарай. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

c) 7 дугаар сарын агаарын даралтын хуваарилалтыг ажиглахад хойд ба өмнөд хагасын хооронд ямар ялгаа байна вэ? Учрыг тайлбарлаарай. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

d) 7 дугаар сарын агаарын даралтын хуваарилалтын зурагт бага даралтын хотос, их даралтын гүвээ хаана үүсэж байгааг зурагт тэмдэглээд бичээрэй. ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

17. Зургийг ажиглаад дараах асуултад хариулаарай.

43

a. Энэ үзэгдэл хаана явагдаж байна вэ? Тархалтын хилийг тодорхойлоорой. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

b. Энэ ямар үзэгдэл вэ? Үзэгдлийг нэрлэсэн үндэслэлээ тайлбарлаарай. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

c. Энэ үзэгдэл хэрхэн үүссэнийг тайлбарлаж бичээрэй. Байгаль нийгэмд энэ үзэгдэл ямар нөлөө үзүүлэхийг тайлбарлаарай. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

d. Энэ үзэгдэл цаг агаарт хэрхэн нөлөөлөх вэ? Жишээгээр тайлбарлаарай. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

18. Салхины хурд, хүчид нөлөөлөх 5 зүйлийг нэрлэж бичээд жишээгээр тайлбарлаарай.

№ Салхины хурд, хүчид нөлөөлөх хүчин зүйл Жишээ

1

2

3

4

5

44

Сэдэв 7. Усан мандал

Усан мандлын бүрэлдэхүүн


7а Газарзүйн бүрхэвчид усан мандлын гүйцэтгэх үүрэг болон геосферийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн холбоо хамаарлыг тайлбарлах

- Усан мандлын бүрэлдэхүүн, хөгжил ба хэмжээний өөрчлөлтийн үзлийг тайлбарлах

- Статистик мэдээ ашиглан усны шинж чанар (давсжилт ба түүний хөлдөх болон хамгийн их нягттай байх температурууд)-ын хамаарлыг график, диаграммаар илэрхийлэх, харьцуулан дүгнэх, усны эргэлтийн тоон илэрхийлэл (усны баланс)-ийг тооцоолох

- Газарзүйн бүрхэвчид ач холбогдол бүхий усны онцлог шинжүүдийг тодорхой жишээн дээр тайлбарлах

Усны давсжилтаас хөлдөх ба хамгийн их нягттай байх температуруудын хамаарлын хүснэгтэн мэдээлэл (Е.Батчулуун, “Дэлхий судлал” (2013), хууд. 202, Хүснэгт 20.2)

Е.Батчулуун, “Дэлхий судлал” (2013), хууд. 199-204

Дэлхийн физик газарзүйн зураг

7б Газарзүйн зургийн тусламжтайгаар усан мандлын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн тархалтын онцлогийг тодорхойлох

- Статистик мэдээлэлд үндэслэн усан мандлын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хэмжээг харьцуулах, диаграмм байгуулах, дүгнэх

- Газарзүйн зургийн тусламжтайгаар усан мандлын бөмбөрцгийн гадаргын тархалтыг тодорхойлон дүгнэх



Усан мандлын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хэмжээний статистик мэдээ

Далайн усны шинж чанар ба хөдөлгөөн


7в Мэдээллийн эх сурвалж (газарзүйн зураг, статистик мэдээ г.м) ашиглан далайн усны шинж чанарыг тодорхойлох

- Далайн судалгааны гол үе шатууд, тэдгээрийн онцлог, ач холбогдлыг тайлбарлах

- Бигль болон Челленжер хөлөг онгоцны аяллын замыг нэргүй зурагт тэмдэглэх

- Дэлхийн далайн усны хэсгүүд, тэдгээрийн хил заагийг газарзүйн зурагт нэрлэн заах

- Далайн усны шинж чанар (давсжилт, найрлага, температур, нягт, даралт, өнгө, тунгалагжилт)-т нөлөөлөх хүчин зүйл, зүй тогтлыг тайлбарлах

- Газарзүйн зургийн гүний шатлалыг ашиглан далайн ѐроолын рельефийн үндсэн хэлбэр, хэсэг, томоохон гүн ховил ба гол


Дэлхийн нэргүй зураг, өнгийн харандаа

Бигль, Челленжер хөлөг онгоцны аяллын замын зураг


45

нуруудыг ялган таних, нэрлэх

7г Далайн усны хөдөлгөөнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тайлбарлах

- Далайн усны хөдөлгөөнд нөлөөлөх хүчин зүйл, зүй тогтол ба ач холбогдлыг тайлбарлах

- Далайн урсгалыг нэргүй зурагт тэмдэглэх ба газарзүйн зурагт нэрлэн заах

- Далайн организмуудын амьдралын хэлбэр, байршил, нягтшил ба тархалтын зүй тогтол, далай тэнгисийн байгалийн нөөц ба түүний ашиглалтыг тайлбарлах


Дэлхийн нэргүй зураг, өнгийн харандаа


Хуурай газрын ус


7д Хуурай газрын усны горимд нөлөөлөх хүчин зүйлийг уур амьсгалын нөхцөлтэй холбон тайлбарлах

- Дэлхийн ба монгол орны усны нөөцийн нийт хэмжээ ба бүрдүүлэгч хэсгүүдийн эзлэх хэмжээний статистик үзүүлэлтийг ашиглан график, диаграмм байгуулах, дүгнэлт гаргах

- Голын хэв шинжийг түүний урсгал үүсгэж буй шалтгаантай холбон тайлбарлах

- Голын дулааны горим ба тэжээлийн онцлог, нуурын хонхрын гарал үүсэлд нөлөөлөх хүчин зүйлс, усны баланс, усны ба тэжээлийн горим, хөдөлгөөнийг тайлбарлах

- Нууруудын газарзүйн тархалтын зүй тогтлыг агаарын чийг, хур тунадас болон газрын гадаргын рельефтэй холбон тайлбарлах, нуурын газарзүйн тархалтаар хэв шинжийг тодорхойлох

- Гүний усны төрөл, хэлбэр ба бүслэг шинжийн онцлогийг тайлбарлах

- Өргөрөг бүр дээрх цасны шугамын өндрийн мэдээлэлд үндэслэн график байгуулах, дүгнэх

- Мөстлөг ба цэвдэг, тэдгээрийн тархалтын зүй тогтлыг орон нутгийн уур амьсгал, уул зүй, мөсөн голын өөрийнх нь хөгжилтэй холбон тайлбарлах

- Усны бохирдол, нөөцийн ашиглалт ба хамгаалалтын асуудал хөндсөн эсээ бичих, ханын үзүүлэн хийх


Дэлхийн ба Монгол орны усны нөөц, түүнийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн хэмжээний статистик мэдээ

Дэлхийн ба Монгол орны физик газарзүйн зураг

Цэвдгийн тархалтын зураг

Өргөрөг бүр дээрх цасны шугамын өндрийн хүснэгтэн мэдээлэл

Дэлхийн ба Монгол орны уур амьсгалын зураг

7е Урсацын ба морфометрийн үзүүлэлтийг тооцоолон гол мөрөн

- Физик газарзүйн зураг ашиглан гол, нуурын морфометрийн үзүүлэлтийг тодорхойлох

- Голын урсац, түүний

Голын хөндийн элементийн үзүүлэн

Нуурын гадаргын

46

ба нуурын онцлогийг харьцуулах

хэмжигдэхүүнүүдийн тодорхойлолт ба тооцоолох аргыг тайлбарлах

- Тухайн газар орны талбай, түүнд орших нуурын талбай, нуурын тооны статистик үзүүлэлтээр нууржилтыг тооцоолох

- Голын хөндийн элементүүдийг ялган таних, гол мөрний хөндийн хөгжлийг тайлбарлах

- Нуурын усны балансын тэгшитгэлийг тодорхой жишээн дээр тайлбарлах

талбай, тухайн нутаг дэвсгэрийн нийт талбайн хэмжээний статистик мэдээ

Дэлхийн ба Монгол орны физик газарзүйн зураг

Изобат шугамаар дүрслэгдсэн нуурын усны гүний зураг

Е.Батчулуун, “Дэлхий судлал” (2013), хууд. 241-249, 252-253

“Усан мандал” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Зургийг уншиж, дэлхийн далайнуудын усны гадаргын температурыг харьцуулж, дүгнэлт хийгээрэй. Дулааны эх сурвалжуудаас аль нь далайн усны гадаргын температурт голлох нөлөөг үзүүлэх вэ?

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Эх сурвалж: http://visibleearth.nasa.gov/view.php?id=55878

2. Нэргүй зураг дээр “Бигль”, “Челленжер” хөлгүүдийн аяллын замыг зураглаж, далай судлалд оруулсан хувь нэмрийг тайлбарлаарай. .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

http://visibleearth.nasa.gov/view.php?id=55878

47

3. Зураг дээрх далайн ѐроолын рельефийн хэсгүүдийг нэрлэж, тэдгээрийг эх газрын зах, далайн ѐроол, далайн голч нуруу төрөлд ялгаарай.

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Байгаль дахь усны эргэлтийг явуулах хоѐр гол хүчийг нэрлээрэй. .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Бенгалийн булангийн эрэгт орших Валвис Вей (ө.ө 230) хотод зуны цагт Өмнөд Африкийн зүүн эрэгт түүнээс 60-аар хойно орших Дурбан хотынхоос 50-аар хүйтэн байдаг. Учир нь юу болохыг тайлбарлаарай.

48

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

6. Манай орны нуурын нийт талбай 15 995 км2 буюу нийт нутгийн нэг хувьтай тэнцэнэ. Нууржилт нь хэд байхыг тооцоолоорой. ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7. Гренланд арлын мөсний зузааны зургийг уншиж, дараах даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

a) Зурагзүйн дүрслэлийн аргыг нэрлээрэй. b) Мөсний зузааны хамгийн их нь хэдтэй

тэнцүү байна вэ? c) х.ө700 зэргэдийн дагуу зүсэлт байгуулж,

дүгнэлт гаргаарай. d) Арлын 1979 ба 2007 оны зургийг тулган

харьцуулж, мөсний зузааны өөрчлөлтийн байдалд дүгнэлт гаргана уу. Мөс хайлалтад уур амьсгалын өөрчлөлт хэрхэн нөлөөлөх талаар ярилцаарай.

8. Давстай ба шорвог нуурын хоорондын заагийг 24.7 промилээр тогтоодог. Үүний учир юу вэ? .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

9. Жижиг гол хөлдөхдөө том гол мэт болдог, шилэнд хийсэн ус хөлдөхдөө шил нь хагардаг зэргийн учрыг тайлбарла. .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

49

10. Ла-Плата голын Атлантын далайд цутгах хэсгийн зургийг ажиглаж, асуултад хариулаарай.

a) Агаар, сансрын зургийн аль нь болохыг нэрлэж, үндэслэлээ тайлбарла. .................................................................................................................................... ....................................................................................................................................

b) Голын адгийн ямар хэлбэр вэ? ........................................................................................................................................................................................................................................................................

c) Голын усны далайд цутгах хэсэг яагаад цайвар өнгөтэй харагдаж байна вэ? Энэ нь далайн усны ямар шинж чанарт нөлөөлөх вэ? ........................................................................................................................................................................................................................................................................

d) Голын адаг хэсэгт ямар төрлийн аж ахуйг хөгжүүлэх боломжтой вэ? ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................

50

Эх сурвалж: http://water.usgs.gov/edu/photo-gallery/large/saline-inflow-ocean.jpg

Сэдэв 8. Био мандал Биосфер ба амьдралын бүлгэмдэл


8а Амьдралын бүлгэмдэл (биоценоз, биогеоценоз г.м), түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хамаарлыг тайлбарлах

- Амьдралын бүлгэмдлийн төрөл, тэдгээрийн бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрийн онцлогийг тайлбарлах

- Нутаг орныхоо ургамалжилтын төрлийг тодорхойлох

- Экосистемийн бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрийн биомассын хэмжээний хүснэгтэн мэдээллээр диаграмм байгуулах, харьцуулсан дүгнэлт гаргах

- Фитомассын ба биомассын тархалтын муруйг тайлбарлах

Е.Батчулуун, “Дэлхий судлал” (2013), хууд. 286-289, Хүснэгт 27.1, Зураг 27.3, 27.4

Биомассын хэмжээний статистик мэдээ

8б Бодисын эргэлтэд нөлөөлөх амьд организмын үйл ажиллагааг схемчлэх

- Амьд организмын газарзүйн бүрхэвчид үзүүлэх нөлөөллийг тодорхой жишээгээр тайлбарлах

- Амьд организмын бодисын биохимийн ба биологийн эргэлтэд гүйцэтгэх үүргийг тодорхой жишээн дээр тайлбарлах, эргэлтийг схемчлэх

Е.Батчулуун, “Дэлхий судлал” (2013), хууд. 288-289, Зураг 27.5, 27.6

Бодисын биохимийн ба биологийн эргэлтийн үзүүлэн

http://water.usgs.gov/edu/photo-gallery/large/saline-inflow-ocean.jpg

51

Хөрс, ургамал, амьтан


8в Ургамлын бүлгэмдлийн газарзүйн тархалтын зүй тогтол, нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хамаарлыг тодорхойлох

- Биомандал, түүний хүрээ, хил ба биогазарзүй хэмээх ойлголтыг тайлбарлах

- Биомассын хэмжээг экосистемийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдээр харьцуулсан диаграмм байгуулах, дүгнэх

Биомассын хэмжээний статистик мэдээ


Биомассын тархалт, биохимийн эргэлтийн үзүүлэн

8г Амьтны газарзүйн мужлалыг газарзүйн зурагт тайлбарлах

-

8д Ургамал ба амьд организмд үзүүлэх хөрсний хэв шинжийн нөлөөллийг тодорхой жишээн дээр тайлбарлах

- Хөрсний бүрэлдэхүүн, физик ба химийн шинж чанар, үүсэл ба үүсэх үйл явц, ангиллыг тайлбарлах

- Хөрсний шинж чанар (өнгө, текстур, структур буюу бүтэц, хүчиллэг ба шүлтлэг байдал, үе давхарга)-ыг тодорхойлох

- Ургамлын бүлгэмдлүүдийн тархалтыг нэргүй зурагт тэмдэглэх

- Дэлхийн амьтны аймаг, ургамлын төрөл зүйл ба хөрсний хэв шинжийн тархалтын зургийг харьцуулан, хамаарлыг тодорхойлох

Хөрсний шинж чанарын үзүүлэн


Ч.Гончигсумлаа, Хөрс судлал үүсэл, тархалт, ангилал (2000), хууд. 173-223

Ургамлын төрөл зүйл, амьтны аймаг ба хөрсний хэв шинжийн тархалтын зураг

“Био мандал” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Дэлхийн улсуудын нийт нутаг дэвсгэрийн хэдэн хувь нь ойгоор бүрхэгдсэнийг харуулсан зургийг уншиж, даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

a) Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн хэдэн хувь ойгоор бүрхэгдсэн бэ?

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

b) Нутаг дэвсгэрийн дийлэнх хэсэг нь ойгоор хучигдсан 3 улсыг нэрлэж, ойн тархалтын шалтгааныг уур амьсгалын нөхцөлтэй холбон тайлбарлаарай. ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

52

2. Хөрсний үе давхрааны зургийг ажиглаж даалгаврыг гүйцэтгэнэ үү.

a) Хөрсний үе давхрааг ялгах гол шинж нь юу вэ? b) А, В ба С үндсэн үеийг зургаас ялгаж, зузааны

хэмжээг тэмдэглэ. c) Эдгээрийг дотор нь илүү нарийн үед хуваах

боломж байна уу?

3. Дэлхийн амьтны аймгийг газарзүйн тархалтаар нь хэдэн мужид ангилах вэ? Мужуудын хил зааг нь газарзүйн онцлогоос хэрхэн хамаарах вэ? .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Ургамал ургах орчныг бүрдүүлэгч хүчин зүйлсийг ямар 4 категорт ангилдаг вэ? Тус бүрийг нь схемчлэн зураглаарай. .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Шаварлаг холимог хөрсөнд шавар ба элс, тоосны эзлэх хэмжээ ямар байх вэ? Зураг ашиглан тодорхойл. .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

53

Газарзүйн бүрхэвч Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

8е Газарзүйн бүрхэвчийн бүтэц, шинж чанар, хөдөлгөөнийг тайлбарлах

- Газарзүйн бүрхэвч агаар, усан, чулуун, био мандал нэгэн зэрэг харилцан үйлчлэх хүрээ болохыг тодорхойлох

- Газарзүйн бүрхэвчийн бүтцийг бүхэл бүтэн тогтолцоо талаас нь дүгнэх

- Газарзүйн бүрхэвчийн шинж чанарыг химийн найрлага, бодисын төлөв байдал, нягт дулаан багтаамж, дамжуулалт, хөдөлгөөн талаас нь тодорхойлох

- Газарзүйн бүрхэвчид цахилгаан соронзон болон хүндийн хүчний харилцан үйлчлэлээр явагдах хөдөлгөөний төрлүүдийг ялган тайлбарлах

- Газарзүйн бүрхэвчийн энергийн эх үүсвэр хувиралтыг таниулах


8ѐ Газарзүйн бүрхэвчийн ерөнхий зүй тогтол (нэгдмэл, байнгын эргэлтэд байх, мөчлөг ба хэмнэлт, өөрийгөө зохицуулах, давтагдах, сэргэх, бүслэг шинж гэх мэт )-ыг жишээгээр батлах

- Газарзүй бүрхэвчийн тасралтгүй нэгдмэл шинжийг жишээгээр тайлбарлах

- Эргэлтэд байх шинжийг жишээгээр тайлбарлах (усны, эрдэс чулуулгийн, азотын, хүчил төрөгчийн эргэлт г.м.)

- Мөчлөг ба хэмнэлт шинжийг жишээгээр тайлбарлах

- Өөрийгөө зохицуулах шинжийг тайлбарлах

- Сэргэх шинжийг тайлбарлах - Бүс, бүслүүрлэг шинжийг тайлбарлах

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 300-302 Эрдэс чулуулгийн эргэлтийн зураг Азот болон хүчилтөрөгч, нүүрс хүчлийн хийн эргэлтийн схем Байгаль дах усны эргэлтийн зураг

54

Газарзүйн бүс, бүслүүр Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

8ж Газарзүйн бүслүүрийн хил зааг, үүсэх шалтгааныг тайлбарлах

- Газарзүйн бүслүүрийг үндсэн болон завсрын бүслүүрээр ялган нэрлэх

- Байрлал, онлцлогийг харьцуулж тодорхойлох


8з Газарзүйн бүсийн байрлал, хамрах нутаг, уур амьсгалын онцлогийг тодорхойлох

- Газарзүйн бүсүүдийг газарзүйн зурагт тэмдэглэх

- Бүс тус бүрийн байрлал, хамрах нутаг, уур амьсгалын онцлогийг хүснэгтэн мэдээлэлд нэгтгэж, дүгнэлт хийх

Е. Батчулуун “Дэлхий судлал” Хуудас 302-306 Дэлхийн байгалийн бүсийн зураг

8и Өндөр уулсын босоо бүслүүрийг янз бүрийн байгалийн бүсэд орших уулсын жишээн дээр тайлбарлах

- Янз бүрийн байгалийн бүсэд орших дэлхийн өндөр уулсыг газарзүйн зурагт тэмдэглэх

- Уулсын босоо бүслүүрийг зурж хооронд нь харьцуулж ялгаатай байгаа шалтгааныг тайлбарлах


Газарзүйн орчин ба хүний нийгэм Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

8к Газарзүйн орчинд үзүүлэх хүний үйл ажиллагааны нөлөөг дүгнэх

- Газарзүйн орчин ба газарзүйн бүрхэвчийн ялгааг тайлбарлах

- Газарзүйн орчин хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг жишээгээр тайлбарлах


8л Нийгмийн хөгжилд газарзүйн орчны үзүүлэх нөлөөний тухай үзэл баримтлал (Нигилизм, детерминизм)-ыг тайлбарлах

- Газарзүйн орчны нийгэмд үзүүлэх нөлөөг гаргах

- Детерминизмын онолыг жишээгээр тайлбарлах

- Нигилизмын онолыг жишээгээр тайлбарлах

“Газарзүйн бүрхэвч” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Уулын босоо бүслүүрийн зургийг уншиж, асуултад хариулаарай. a) Бүслүүрүүдийг нэрлэж, үүсэх шалтгааныг гадаргын өндөршилттэй холбон

тайлбарла. .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

b) Уулын босоо бүслүүр ба ургамлын зүйлийн бүрдлийн хамаарлыг тодорхойлж, дүгнээрэй. .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

55

ХОТ ТӨЛӨВЛӨЛТ

Сэдэв 9. Хотын үүрэг ангилал


9а Хот ба хөдөөгийн суурингийн ангиллыг улс орнуудын жишээн дээр тайлбарлах

- Суурьшлын үндсэн хэлбэрүүдийг харьцуулах

- Хотуудын хүн ам, эзлэх талбай гэх мэт үзүүлэлтүүдээр ангилах

- Монголын ба дэлхийн зарим улсуудын хотын ангилалтай танилцах

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_cities_proper_by_population

Хотуудын хүн амын тоо

9б Хот ба хөдөөгийн суурин, тэдгээрийн ялгааг тодорхойлох

- Оршин байгаа хот (суурингийн)-ын Монгол улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжилд үзүүлж буй үүргийг илрүүлэх

- Хөдөөгийн суурин газруудын чиг үүргийг өөрийн бүс нутгийн жишээгээр сонгон тайлбарлаж хөгжлийн хэтийн төлвийг дүгнэх

УБ хотын ДНБ- салбар тус бүрээр http://www.ubstat.mn/StatTable=376

Статистикийн эмхэтгэл

9в Дэлхийн томоохон зарим хотын газарзүйн байрлалд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох

- Дэлхийн нийслэл, томоохон хотуудын газарзүйн байрлалыг газарзүйн зурагт тэмдэглэх

- Улсуудын нийслэлийн байрлалд шинжилгээ хийн, тухайн улсын газарзүйн байрлал, хиллэх орнуудын үүднээс дүгнэх




http://www.ubstat.mn/StatTable=376

http://www.ubstat.mn/StatTable=376

56

- Хотуудын байрлалд нөлөөлөх байгалийн (усанхангамж, гол мөрөн, нуур, далай тэнгис, ойн сан, байгалийн бүс г.м) хүчин зүйлстэй холбон тодорхойлох

- Сонирхолтой газарзүйн байрлалтай хотууд газарзүйн байрлалтай хотуудыг судлах (Францын Норманд дах Mont St. Michel – сарны татралтын үед очих боломжтой, Истанбул - 2 тив дамнан оршдог г.м)

9г Хотуудыг үүргээр нь ангилах

- Дэлхийн хотуудын улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжилд үзүүлж буй нөлөөг ДНБ-д эзлэх хувь зэрэгт үндэслэн харьцуулах

- Хотуудыг эдийн засгийн үүргээр нь ангилах (Дэлхийн, аж үйлдвэрийн, тээврийн зангилаа, худалдааны, болосвролын г.м)

- Тээврийн зангилаа хотуудын газарзүйн байрлалын давуу талыг тодорхойлох

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_cities_by_GDP

Хотуудын ДНБ

Сэдэв 10. Хотын загварууд


10а Хотын хөгжил ба хотын бүтэц: зарим орноор жишээлэх

- Амьдарч буй хотынхоо байгуулалтын загварыг тодорхойлох (Төвлөрсөн, радиус, олон цөмт г.м)

- Төв байршлын онолд үндэслэн хотын газар ашиглалтын байдалд үнэлгээ өгөх

- Дэлхийн томоохон хотуудын загварыг судлах, давуу ба сул талыг илрүүлэх

“Газарзүй Y” УБ.,2014., хууд.107-108

10б Хотын тэлэлт, өөрчлөлтийн ялгааг жишээн дээр харьцуулах (Манчестер, Хамбург, Сан Пауло гэх мэт)

- Хотуудын газарзүйн байрлалыг тодорхойлох

- Хотуудын орших улсуудын нийгмийн байдлыг харьцуулах

- Хотуудын түүхийг судлах - Хотуудын хөгжилд нөлөөлсөн хүчин

зүйлсийг тодорхойлох - Хотуудын хөгжил, өсөлтийг даган

үүссэн эерэг ба сөрөг үйл явцыг тодорхойлох

- Хотуудын ерөнхий тодорхойлолт бичих

https://www.quora.com/Locations-What-are-the-worlds-most-geographically-and-topographically-interesting-cities-and-towns-1

10в Хотын газар ашиглалтын загварыг тодорхой жишээн дээр судлан тодорхойлох

- Том масштабын газарзүйн зургаас (Google earth, Google map) амьдарч буй хотынхоо барилга байгууламжийг үйлчилгээ, төр захиргаа, худалдааны гэх мэт ангилан, оронзайн ялгарал үүсгэх, зурагт тэмдэглэх

- Орон зайн ялгаралд үнэлэлт











57

дүгнэлт өгөх

Сэдэв 11. Хот төлөвлөлт


11а Хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын хот төлөвлөлтийн ялгааг харьцуулах

- Хот төлөвлөлтийн үндсэн шалгууруудад (орчны тогтвортой байдал, нийгмийн тэгш байдал, амьдралын чанар, дэд бүтэц, үйлдвэрлэл) үндэслэн хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын хот төлөвлөлтийн онцлогийг судлах

- Хот төлөвлөлтийн шилдэг (байгаль орчинд ээлтэй, дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлэгч г.м) жишээ болсон хотуудыг судлах (Сингапур, Зюрих г.м)

11б Хот байгуулалтын хэлбэр (төвлөрсөн, радиус, олон цөмт)-ийг тодорхой жишээн дээр тайлбарлах

- Тодорхой хот, сууринг хот төлөвлөлтийн үүднээс судлах

- Байгалийн (усан хангамж, гол мөрөн, нуур, далай тэнгис, ойн сан, байгалийн бүс г.м) хүчин зүйлсийг харгалзан хот байгуулалтын тохирох хэлбэрийг сонгох

11в Хотын дахин төлөвлөлтийн загвар боловсруулах

- Орон нутгийн, өөрийн амьдарч буй хотын хот төлөвлөлтийн байдалд үнэлгээ хийх

- Орон нутгийн, өөрийн амьдарч буй хотын хот төлөвлөлтөд тулгамдсан асуудлыг тодорхойлох (Барилга байшингийн өнгө үзэмж муудсан, явган хүний зам эвдэрсэн г.м)

- Хот төлөвлөлтийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх боломжит санааг дэвшүүлэх, шийдвэрлэх арга замыг төлөвлөх (макет бүтээх, онлайн sketch up программ ашиглах г.м)

http://www.mckinsey.com/global-themes/urbanization/urban-world-mapping-the-economic-power-of-cities

Дэлхийн хотууд, хэтийн төлөв (интерактив газарзүйн зураг)

Сэдэв 12. Хотжилтын асуудал


12а Хотжилтын түвшинг тодорхойлох

- Бүс нутаг тус бүрийн хотжилтын түвшинг графикаар дүрслэн дүгнэх

- Хөгжингүй болон хөгжиж буй орны хотжилтын түвшинг харьцуулах, дүгнэх (Скандиновын орнууд, Япон,

“Газарзүй Y” УБ.,2014., хууд.107-108






58

г.м)

12б Хотжилтын эерэг ба сөрөг үр дагаврыг жишээн дээр тайлбарлах

- Google Earth програм ашиглан, БНХАУ, БНЭУ, АНУ-ын аггломерациудыг ажиглах

- Хотжилтын байдал дэлхий дахинаа: мегахотуудын өсөлт, татагч ба түлхэгч хүчин зүйлсийг тодорхойлох

- Хотжилтыг дагасан сөрөг үзэгдлийг шалтгааныг тодорхойлох

- Хотжилтоос үүдсэн сөрөг үзэгдлийн хотын орчинд нөлөөлөх нөлөөллийг тодорхойлох

- Хэт хотжилтын үйл явцыг зохицуулах арга замыг тодорхой хотын жишээн дээр боловсруулах

Энэтхэгийн хотжилт

БНХАУ-ын хотжилт

12в Хотын орчны бохирдол (дуу чимээ, хог, тоосжилт, хөрс г.м) ба амьдралын чанарын хамаарлыг дүгнэх

- Хотын орчны бохирдол оршин суугчдын амьдралын чанарт хэрхэн нөлөөлөхийг илрүүлэх

- “Байгаль орчин-эдийн засаг-нийгэм”-ийн харилцан хамаарлыг үзүүлсэн бүдүүвч зураглах

“Газарзүй YI” УБ.,2014., хууд.116-121-124

12г Хотын экосистем, тулгамдсан асуудлыг жишээгээр тайлбарлах

- Хотын цэвэрлэх байгууламж, хотын тулгамдсан асуудал, гэмт хэрэг, хүн амын бөөгнөрөл, ядуурал Том хотод газарзүйн бүрхэвчийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд хэрхэн өөрчлөгддөгийг жишээн дээр тайлбарлах

- Амьдарч буй орчинд гарч буй байгаль орчны өөрчлөлтүүдийг ажиглах, бууруулах арга замыг тодорхойлох

- Хэт хотжилтын үйл явцыг зохицуулах арга замыг тодорхой хотын жишээн дээр боловсруулах

“Хот төлөвлөлт” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Хотуудыг дэлхийн эдийн засагт үзүүлэх үүрэг, нөлөөгөөр нь Альфа (дэлхийн эдийн засагт тэргүүлэх үүрэгтэй), Бета (дэлхийн эдийн засагт голлох үүрэгтэй), Гамма (бүс нутгийн эдийн засагт тэргүүлэх үүрэгтэй) хотуудад ангилжээ. Зургийг ашиглан, дараах асуултуудад хариулаарай.

a) Ангилал тус бүрт хамаарагдах хотын жишээ 3-ыг бичээрэй. Альфа хот ........................................................................................ Вета хот ........................................................................................... Гамма хот ........................................................................................

b) Бүс нутаг тус бүрийн хотуудын ангиллаар нэгтгэж, дүгнээрэй.

59

....................................................................................................................................................

..........................................................................................................................

2. 1950 оноос 2030 он хүртэлх хот ба хөдөөгийн суурьшил, хотжилтын түвшний өсөлтийг харуулсан графикийг үндэслэн дараах даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

a) 1950 оноос 2030 он хүртэлх хотжилтын түвшнийг тодорхойлж бичээд

шалтгааныг тайлбарлаарай. ................................................................................................................................................................................................................................................

b) Хот ба хөдөөгийн хүн амын өсөлтийг харьцуулж ялгаатай байдлыг дүгнэж шалтгааныг тайлбарлаарай. ................................................................................................................................................................................................................................................

c) Хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын хотжилтыг харьцуулж ялгааг тодорхойлж, учрыг тайлбарлаарай. ................................................................................................................................................................................................................................................

60

3. Дэлхийн зарим улсуудын нийслэлийг нэрлэж, газарзүйн байрлалыг ажиглан далайн эрэг буюу боомт, улсынхаа нутгийн төв хэсэг, эсвэл захад байдладгийг тодорхойлж, хүснэгтийг нөхөөрэй. Газарзүйн байрлал нь хотын үүрэгт нөлөөлөх үү. .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Улсын

нэр Нийслэлийн

нэр Улсын газарзүйн

байрлалын онцлог Нийслэлийн газарзүйн байрлал

ОХУ Москва Өргөргийн дагуу сунаж тогтсон

Европ тивийн хэсэгт

ХӨ55045

0

ЗУ37035

0

Монгол

Аргентин

АНУ

Австрали

Этиоп

Вьетнам

a) Тухайн улсад хотын хүн амын эзлэх хувийг харуулсан дараах газарзүйн зургаас

50-74%-ийн хүн ам нь хотод оршин сууж буй бүс нутаг болон 1-3 хотыг нэрлээрэй. ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

b) Хүн ам бага боловч хотжилтын түвшин өндөр, хүн ам ихтэй боловч хотжилтын түвшин өндөр, хүн ам бага боловч хотжилтын түвшин бага, хүн ам бага боловч хотжилтын түвшин өндөр хотуудыг тодорхойлж бичээрэй. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Европын улс орнуудын хувьд хотжилтын түвшин нь өсч буй болон буурч байгаа хотуудыг дараах зурагт дүрсэлжээ. Хаагуур өсч хаагуур буурч байгааг ажиглаад нөлөөлж буй хүчин зүйлс болох 1-3 санааг тэмдэглээрэй.

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

61

5. Хот байгуулалтын загварын зургийг ажиглаарай. Энэ нь хот байгуулалтын ямар хэлбэр вэ?

а. Агломерац б. Олон цөмт в. Сектор буюу радиус г. Төвлөрсөн

6. Хот байгуулалтын загварт үнэлгээ өгөөрэй. Хот, хотхон, захын хороолол, худалдааны дүүргийн үүрэг юу вэ?

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

62

7. Хот төлөвлөлтийн жишээн дээр ажиллаарай.

a) Газрын гадаргын хувьд ямар байна вэ? b) Гадаргын усны хангамж ямар вэ? Усны асуудлаа хэрхэн шийдсэн бэ? c) Суурьшлын бүсийг яагаад хотын зах руу хийсэн гэж бодож байна вэ? d) Зам тээврийн хувьд хангалттай сайн төлөвлөсөн үү? e) Хэрэв чи гүүр барина гэвэл хаагуур тавих нь зөв бэ? Яагаад

8. Байрзүйн зураг дээр хийсэн хот төлөвлөлтийн байдалд үнэлгээ өгөөрэй.

63

a) Газрын гадарга

............................................................................................................................

............................................................................................................................

b) Гадаргын усны хангамж ........................................................................................................................................................................................................................................................

c) Хотын төвийн газарзүйн байрлал, үүрэг зориулалт ........................................................................................................................................................................................................................................................

d) Зам тээвэрийн төлөвлөлт .......................................................................................................................................................................................................................................................

e) Хотын үүрэг зориулалт ........................................................................................................................................................................................................................................................

9. Хотуудын хэмжээ, гүйцэтгэх үүрэг зориулалт, хөгжил, хөгжлийн хандлага зэрэгт нөлөөлөх хүчин зүйлсийг дараах зургийг ашиглан тодорхойлоорой.

65

10. Дэлхийн зарим улс орны метроны схем зурагт үндэслэн хотын хөгжил, үүргийг тодорхойлох даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

Копенгаген Москва

Лондон Бээжин

66

Сингапур Сан-Франциско

Сөул Париж

a. Хотын хөгжилд зам тээвэр, ялангуяа метроны гүйцэтгэх үүрэг юу вэ?

Ямар учраас метро ашигласан бол? ........................................................................................................................................................................................................................................................

b. Жижиг болон арлын хотуудад метро тавьсны учир юу вэ? ........................................................................................................................................................................................................................................................

c. Хот төлөвлөлтийн хувьд шугаман, цацраган хэлбэрийн аль вэ? Энэ

хэлбэрийн төлөвлөлтийг хийх шалтгаан нь юу байж болох вэ? 2-3 санаа дэвшүүлээрэй. ........................................................................................................................................................................................................................................................

d. г. Нэг хотын метроны схемийг сонгон авч газарзүйн бүсчлэлийн үнэлгээ өгөөрэй. ........................................................................................................................................................................................................................................................

67

11. Нэгэн сургуулийн планыг зураг үзүүлжээ.

a. Сургуулийн орчмын газар ашиглалтын байдлыг тодорхойлоорой. ........................................................................................................................................................................................................................................................

b. Сургуулийнхаа план зургийг зураглан, сургууль орчмын талбайг дахин төлөвлөхдөө лего ашиглаарай. ........................................................................................................................................................................................................................................................

68

БҮС НУТГИЙН ГАЗАРЗҮЙ

Сэдэв 13. Бүс нутаг төлөвлөх үндэс

Суралцахуйн зорилт Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

13а Бүс нутгийг ялган ангилах шалгуур үзүүлэлтийг жишээн дээр тайлбарлах

- Бүс нутгийг ангилах шалгуурыг үндэслэн өөрийн орон нутгаа ангилах

- Улс орныг бүсчлэх шалгуурыг үндэслэн тодорхой бүс нутгийг ялгах чадвартай болох

Газарзүй Y” УБ.,2013., хууд.32-44

13б Бүс нутаг төлөвлөлтөд нутаг дэвсгэрийн хуваарийг харгалзах

- Бүс нутгуудийн газарзүйн онцлогийг тодорхойлох, харьцуулах, жишээ гаргах

- Газарзүйн онцлог шинжээр нь улс орнуудыг ангилан бүсчлэх, газарзүйн зурагт тодорхойлох

Газарзүй Y” УБ., 2013., хууд.32-44

www.mining.mn

www.Hdr.com

www.wikipedia.org/countries

13в Бүс нутгийн ангиллыг тодорхой нутаг орны жишээгээр тайлбарлах

- Бүс нутгийн байгаль нийгмийн онцлогийг харьцуулан давуу сул талыг жишээгээр тайлбарлах

- Дэлхийн болон тодорхой нутаг дэвсгэрийн хүрээнд үүсэх бүс нутгийн байгаль нийгмийн шинжийг харьцуулан дүгнэлт гаргах

- Газарзүйн байрлал, нутаг дэвсгэрийн онцлог, ялгаатай байдалд үндэслэн бүсчлэн хөгжүүлэх боломжийг Монгол орны жишээгээр тайлбарлах


www.mining.mn

www.Hdr.com


www.economyregions.com

www.data.worldbank.org/about/country-classifications

Сэдэв 14. Бүс нутгийн ангилал

Суралцахуйн зорилт Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

14а

Дэлхийн улс орнуудыг бүс нутагт ангилах

- Бүс нутгийн ангилалын шалгуурыг таниж мэдэх

- Улс төрийн байдал, ангилал, түүнийг зурагт тэмдэглэх

- Эдийн засгийн хамаарлыг харьцуулан тодорхойлох

- Байгалийн нөхцөл нөөцийг харьцуулан тодорхойлох


www.mining.mn

www.Hdr.com



http://www.mining.mn/

http://www.hdr.com/

http://www.wikipedia.org/countries



http://www.hdr.com/



http://www.economyregions.com/


http://www.data.worldbank.org/about/country-classifications




http://www.hdr.com/





69

14б Газарзүйн байрлал, соѐлын хамааралд тулгуурлан дэлхийн бүс нутгуудыг ялган тодорхойлох

- Газарзүйн байрлал, соѐлын хамаарлыг тодорхойлох, харьцуулах

- Байгалийн нөхцөл нөөцөд тулгуурлан бүс нутгийг ангилсан ангиллыг Баруун өмнөд Азийн бүс нутгаар жишээлэн тайлбарлах


14в Бүс нутгийн тодорхойлолт гаргах

- Дэлхийн эдийн засгийн голлох салбаруудын байршилт бүс нутгийн ангилал, нутаг дэвсгэрийн хуваарилалтад хэрхэн нөлөөлж буйг Зүүн өмнөд Азийн бүс нутгаар жишээлж тайлбарлах

Сэдэв 15. Бүс нутгийн газарзүйн тойм

Суралцахуйн зорилт

Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

15а Хөрш орнуудын газарзүйн байрлал, байгалийн нөхцөл, нөөц, хүн ам зүйн онцлогийг тодорхойлох

- Оросын холбооны улсын эдийн засгийн газарзүйн байрлалыг тодорхойлох

- Оросын холбооны улсын байгалийн нөхцөл нөөц, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- Оросын холбооны улсын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Оросын холбооны улс нийгэм-эдийн засгийн онцлогийг жишээн дээр тайлбарлах, зураглах

Дэлхийн нийгэм эдийн засгийн газарзүй 10” УБ.,2003., хууд.103-108


World region Geography-Second edition” Washington DC.,2005., хууд.129-168

15б Азийн бүс нутгуудын газарзүйн онцлогийг судлах, харьцуулах

- Ази тивийн бүс нутгуудийн эдийн засгийн газарзүйн байрлалыг тодорхойлох

- Ази тивийн байгалийн нөхцөл нөөцийг тодорхойлох

- Ази тивийн хүн ам угсаатны бүрэлдэхүүний онцлогийг ялгах

- Төв ба зүүн Азийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Зүүн өмнөд Азийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Өмнөд Азийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Баруун өмнөд Азийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

Дэлхийн нийгэм эдийн засгийн газарзүй 10” УБ.,2003., хууд.73



https://en.wikipedia.org/wiki/Category:Regions_of_Asia

15в Европын бүс нутгуудын газарзүйн онцлогийг судлах, харьцуулах

- Бүс нутгуудийн байгалийн нөхцөл нөөц, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- Бүс нутгуудийн хүн амын угсаатны бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох,

Дэлхийн нийгэм эдийн засгийн газарзүй 10” УБ.,2003., хууд.94

Газарзүй Y” УБ.,2013.,







70

график диаграмм байгуулах - Бүс нутгуудийн угсаатны

бүрэлдэхүүний онцлогийг жишээн дээр тайлбарлах

- Европ тивийн байгалийн нөхцөл нөөцийг тодорхойлох

- Европ тивийн хүн ам угсаатны бүрэлдэхүүний онцлогийг ялгах

- Баруун Европийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Зүүн Европийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Өмнөд Европийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Хойд Европийн улс орнуудын байгалийн болон нийгмийн онцлогийг тодорхойлох

- Эдийн засгийн газарзүйн бүс нутгийг хүн ам, газар нутгийн онцлог, байгалийн нөхцөл нөөцөд тулгуурлан хэрхэн хөгжүүлж байгааг Европ тивийн эдийн засгийн бүсүүдэд тулгуурлан тайлбарлах

хууд.35-44


www.mining.mn

www.Hdr.com




15г Америкийн бүс нутгуудын газарзүйн онцлогийг судлах, харьцуулах

- Америкийн улсуудын эдийн засгийн газарзүйн байрлал, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- Америкийн улсуудын байгалийн нөхцөл нөөц, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- Америкийн улсуудын хүн амын угсаатны бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох, график диаграмм байгуулах

- Америкийн улсуудын угсаатны бүрэлдэхүүний онцлогийг жишээн дээр тайлбарлах

- Америкийн улсуудын байгалийн онцлогийг харьцуулж жишээн дээр тайлбарлах, тэмдэглэх

- Америкийн улсуудын нийгэм-эдийн засгийн онцлогийг жишээн дээр тайлбарлах, зураглах




15д Африкийн бүс нутгуудын газарзүйн онцлогийг судлах, харьцуулах

- Африк тивийн улсуудын эдийн засгийн газарзүйн байрлал, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- Африк тивийн улсуудын байгалийн нөхцөл нөөц, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- Африк тивийн улсуудын хүн амын угсаатны бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох, график диаграмм байгуулах

- Африк тивийн улсуудын угсаатны





http://www.hdr.com/








71

бүрэлдэхүүний онцлогийг жишээн дээр тайлбарлах

- Африк тивийн улсуудын байгалийн онцлогийг харьцуулж жишээн дээр тайлбарлах, тэмдэглэх

- Африк тивийн улсуудын нийгэм-эдийн засгийн онцлогийг жишээн дээр тайлбарлах, зураглах

15е

Австрали ба далайн улс орнуудын бүс нутгуудын газарзүйн онцлогийг судлах, харьцуулах

- Австралийн эдийн засгийн газарзүйн байрлал, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- АХУ-ын байгалийн нөхцөл нөөц, тэдгээрийн давуу болон сул талыг жишээгээр харьцуулан тайлбарлах

- АХУ-ын хүн амын угсаатны бүрэлдэхүүнийг тодорхойлох, график диаграмм байгуулах

- Австрали ба далайн улс орнуудын нийгэм-эдийн засгийн онцлогийг жишээн дээр тайлбарлах, зураглах




72

“Бүс нутаг” бүлгийн үнэлгээний даалгавар

1. Дараах асуултад хариулаарай. a) Газарзүйн бүс нутгийг ангилах шалгуурыг бичээрэй.

1) .............................................................. 2) .............................................................. 3) .............................................................. 4) ..............................................................

b) Нэргүй зураг дээр улс орнуудыг газарзүйн байрлалаар нь бүс нутаг болгон

өнгөт дэвсгэрийн аргаар зураглаарай.

Таних тэмдэг Ази Европ Америк Африк Авсрали далайн орнууд c) Зургийн тусгагийг нэрлэж бичээрэй. ......................................................................

2. Тодорхой шалгуурыг үндэслэн бүс нутгийг ангиладаг бөгөөд хэмжээний хувьд янз бүр байна. Дэлхийн, тухайн улс орны, орон нутгийн хэмжээнд бүс нутгийг ялган авч үздэг. Бүс нутгийн тухай дараах асуултад хариулаарай. a) Хүснэгтэд Монгол орны бүс нутгийн нэр, хамрагдах аймаг, тулгуур хөгжлийн

төвийг бичээрэй.

73

№

Эдийн засгийн бүсүүд Тулгуур төв Хамаарагдах аймгууд Голлох аж ахуй

1

2

3

4

5

b) Монгол орныг эдийн засгийн бүс нутаг болгон хуваахдаа ямар үндэслэлийг харгалзан үзсэн бэ?

1) ............................................................ 2) ............................................................ 3) ............................................................ 4) ............................................................

c) Улс орныг бүс нутгаар хөгжүүлэхийн ач холбогдлыг дүгнэж бичээрэй. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ d) Өөрийн амьдарч буй хот, дүүрэг, аймаг сумыг хэрхэн бүсчилж хөгжүүлэх

боломжийг тодорхойлж үндэслэлээ бичээрэй. ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Төмөрлөгийн үйлдвэрлэл өндөр хөгжсөн бүс нутаг, улс орныг дасгалын зураг дээр тэмдэглэж, хөгжлийн тоймыг бичээрэй.

74

4. Аялал жуулчлал өндөр хөгжсөн 10 бүс нутгийг дасгалын зурагт тэмдэглэж, тухайн бүс нутгийн аялал жуулчлал хөгжихөд нөлөөлсөн гол хүчин зүйлийг хүснэгтэд тодорхойлж бичээрэй.

5. Дасгалын зураг дээр тодорхой бүс нутагт багтах улсуудыг харуулжээ. Зургийг үндэслэн дараах даалгаврыг гүйцэтгээрэй.

Аялал жуулчлалын бүс нутаг Аялал жуулчлал хөгжихөд нөлөөлсөн гол хүчин зүйл

75

a) Дараах газарзүйн зурагт ямар бүс нутгийг харуулсан байгааг нэрлээрэй. b) Энэ бүс нутгийн бүрэлдэхүүнд багтах улсын нэрийг дасгалын зурагт

бичээрэй. c) Бүс нутгийн байгалийн нөхцөл нөөц, аж ахуй, гадаад худалдааны

чиглэлийг хүснэгтэд нөхөж бичээрэй.

Бүс нутгийн бүрэлдэхүүнд багтах орнууд

Байгалийн нөхцөл нөөц

Эрхлэх аж ахуй Экспорт Импорт

6. Дасгалын зурагт ямар бүс нутгийг харуулсан бэ? Энэ бүс нутгийн бүрэлдэхүүн, байгалийн нөхцөл нөөц, эрхлэх аж ахуй, экспорт, импортыг хүснэгтэд нөхөж бичээрэй.



Эрхлэх аж ахуй Экспорт Импорт

76

7. Европ тивийг газарзүйн байрлалаар нь өмнөд, хойд, баруун, зүүн гэсэн бүс нутагт ангилдаг. Дасгалын зурагт Европын аль бүс нутгийг харуулсан болохыг тодорхойлж, бүрэлдхүүнд багтах улсыг дасгалын зурагт нэрлэж бичээрэй. Энэ бүс нутгийн онцогийг хүснэгтэд бичээрэй.



Аж ахуйн онцлог Экспорт Импорт

8. Америк тивийн бүс нутгийг ялгаж, улс орнуудыг нэрлэж дасгалын зурагт бичээрэй. Америк тивийн аль хэсгийг Латин Америк гэж нэрлэдэг вэ? Учрыг тайлбарлаарай. Бүс нутгийн онцлогийг хүснэгтэд бичээрэй.

77

Америк тивийн бүс нутаг

Бүснутгийн бүрэлдэхүүнд

багтах улс орнууд

Байгалийн нөхцөл, нөөц

Аж ахуйн онцлог

Экспорт, импорт

Хойд Америк

Төв Америк

Өмнөд Америк

78

9. Баруун Өмнөд Азийн бүс нутаг нь газрын тосны нөөц ихтэй, нефть долларын орнууд гэж нэрлэгддэг. Тус бүс нутгийн тодорхойлолт бичээрэй.

Гүйцэтгэх алхам Бүс нутгийн тодорхойлолт

Бүс нутгийн бүрэлдэхүүн

Газарзүйн байрлал

Байгалийн нөхцөл, нөөц ба аж ахуйн тодорхойлолт

Хүн амын нас хүйсийн бүтэц, нягтшил, хотжилтын түвшин

Аж үйлдвэрийн байршил, төрөлжилтийг тодорхойлох

Хөдөө аж ахуйн голлох салбарын бүтэц, хөгжил байршлыг тодорхойлох

Зам тээврийн бүтэц хөгжил

Үйлчилгээний салбарын хөгжил

Гадаад харилцаа

Нутаг дэвсгэрийн дотоод ялгаа

79

ХАВСРАЛТ

Газарзүйн хичээлээр судалгаа хийх боломжтой сэдвүүд

12 дугаар ангид

- Газарзүйн мэдээллийн систем, зайнаас тандан судлах аргын ашиглалтыг судлах - Орон нутгийн аялал жуучлалын ба рекрацийн нөөцийн үнэлгээ хийх - Байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг орон нутгийн жишээн дээр судлан, түүнийг

шийдвэрлэж болох арга замуудыг тодорхойлох. Жишээ нь: цөлжилт ба түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлийг судлах г.м.

Нэр томьёо

Газарзүйн мөн чанар (nature of geography) - Дэлхий дээр явагдаж буй байгалийн болон нийгмийн үзэгдлийн шинж чанар, зохион байгуулалт, байршил; газар орон, бүс нутаг, экосистемийг бүрэлдүүлэгч шинж чанарууд, үйл явц, тогтолцооны харилцан нөлөөлөл зэргийг баримтжуулах, шинжлэх, тайлбарлах

Газарзүйн сэтгэлгээ (thinking geographically) - Аливаа юмс үзэгдлийг тодорхой нутаг дэвсгэрийн хүрээнд, хоорондох холбоо хамаарал дунд нь, иж бүрэн авч үзэх сэтгэлгээ

Газарзүйн зураг (geographic map) - Дэлхийн гадарга дээрх юмс үзэгдлийг тусгай арга, таних тэмдгийн тусламжтайгаар цаасан дээр багасган буулгасан дүрслэл

Орон зайн хамаарал (spatial relation) - Байгаль нийгмийн үзэгдэл юмсын хоорондох харилцан хамаарал

Газарзүйн байрлал (geographic location) – Дэлхийн гадарга дээрх аливаа цэгийн орших байрлал

Геоморфологийн зураг (geomorphological map) – Газрын гадаргыг хотгор, гүдгэрийн онцлог, гарал үүслийг дүрслэн үзүүлсэн газарзүйн зураг

ЕРНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН xii АНГИЙН … · “Чулуун...

Documents