003 spisanie 2008 nade - drechsler-bizic, r

33

Nade ProevaFilozofski fakultet

Skopje

IkonografIja na tokIte za remenI od

dasaretIja I od severnoIlIrskIte oblastI

Ilirija i epir vo anti~ko vreme, V me|unaroden kolokvium,

8 -12. H. 2008, Grenobl, Francija

UDK. 904(381):7.046.032.64904. (398):7.046. 032.64

Tokite za remeni bile upotrebuvani od èleznoto vreme, i iako prvenstveno imale prakti~na namena, tie bile ukrasen del na re-menot i so nivnite prikazi i simboli nosele opredelena poraka. Najstarite primeroci se sostoele od eden del izraboten so tehnika na liewe, a podocna se izrabotuvale vo dva dela: podloga od èlezo obloèna so plo~ka {to bila pricvrstena so mali klinovi. Plo~kite bile izrabotuvani od srebrena ili bronzena lamarina vo tehnika na is~ukuvawe. verojat-no plo~kite od dvete strani na tokata imale ist prikaz {to se gleda od dvete istovetni bronzeni plo~ki, ukraseni so kowski protom, najdeni na teritorijata na Japodite.1 Se ~ini deka i dvete plo~ki so istoveten prikaz od labeatskata nekropola kaj Skadarsko ezero, pripa|ale na edna ista toka, iako ne se naj-deni zaedno: ednata vo grob, a drugata vo edna jama.2

vo stru~nata literatura ukrasnite plo~ki od toki se delat kako spored oblikot: na pravoa-golni i trapezoidni,3 taka i spored motivite: toki so afiguralni sceni i toki so sceni so figuri.4 Trapezoidnite plo~ki od toki, (sl. 1), se naj~esti kaj Japodite (5 primeroci po-teknuvaat od nekropolata vo Prozor (Lika),5 tri se najdeni na teritoijata na Daorsite (dolna Neretva),6 a edna vo Gostiq (dolna Zeta-Labeati),7 vkupno devet plo~i. Dosega pronajdenite, ~etiri prvoagolni plo~ki od toki, spored motivot moè da se podelat na dve grupi. Plo~ki/toki so istoriski sceni: edna od D. Selce kaj Podgradec, (Dasaretija)8 sl. 2; edna od nekropolata vo Gostiq kaj Ska-darskoto ezero (Labeati), sl. 39 i plo~kata od Pergam (M. azija), sl. 8;10 i na plo~ki/toki so

1 R. Drechsler-Bižić, Ein latenezeitliche grab aus Trošma-rija, Adriaica praehistorica et antiqua, Zagreb, 1970, p. 243-250, pl. I/3-4 (dessein), p. 247 (photo), pp. 249-50 zu-samenfassung. Dimenzite na plo~kite se: 9,3 x 4 -7,5 cm., ep. 0,3 cm.2 Đ. Basler, Nekropola na Velim Ledinama u Gostilju (Do-nja Zeta), GZM, XXIV, 1969, str. 20 i 41 grob br. 119, T. XXIII), jama vo kvadratot D-3, T. XXX/6. Dve go-dini podocna istata statija e objavena na angli-ski: The necropolis of Vele Ledine at Gostilj (lower Zeta), Wissenchaftliche Mitteilungen des Bosnish-Herzegowi-nischen Landesmuseums, bd. II, heft A, Sarajevo 1972, p 5-12. Fazite i hronologijata na nekropolata se utvrdeni od M. Garašanin, Die späteisenzeitliche Nekro-polen-gruppe vom Typ Gostilj im Labiatenlande, Godiš-njak C(entra) za B(alkanološka) I(straživanja), XI/9, Sa-rajevo, 1973, pp. 5-27, koj za razlika od \. Basler mi-sli deka jamata ne e kenotaf tuku ritualna jama. Grobovite so plo~kite pripa|aat na fazata I i se datirani vo II vek st. e.

3 A. Jovanović, Prilog proučavanju pojasnih pločica sa ilirskog prostora, Godišnjalk CBI, XXVII/25, 1989, str. 115-130; klasifikacija na str. 115/6. 4 G. Kossak, Prolegomena zur Bilderzählung bei den Illyrern, Zbornik radova posvećenih akademiku A. Ben-cu, posebni izdanija na CBI, 95/27, Sarajevo 1991, str. 151-62; avtorot ne go objasnuva principot na grupiraweto, tuku moè da se vidi od tablite so crteì na tokite. 5 Š. Ljubić, Popis Arkeologičkoga odjela Nar. zem. muzeja u Zagrebu, I, Zagreb, 1889, p. 136/7, T. 25/1-3; D. Balen-Letunić, Figuralno ukrašene trapoezoidne ploče tipa Pro-zor, Vjesnik AMZ, 3. s. XXVIII-XXIX, 1995/96, p. 31-36.6 Z. Marić, Ornamentirane pojasne ploče sa Gradine u Ošanicima kod Stoca, G(lasnik) Z(emaljskog) M(uzeja), XVII/XVIII, Sarajevo, 1973, p. 257-260, T. I-II; Id., No-vootkrivena obloga pojasne ploče sa Gradine u Ošanićima kod Stoca, GZM XXIX, 1974 (1976) str. 35-38, T. I-II.7 Đ. Basler, GZM, XXIV, 1969, grob 30, T. VIII.8 N. Ceka, The Illyrian city in Selca poshtme, Tirana, 1985 (na albanski, rezime 155-172), p. 114, n° 12, 118, n° 5 et 169 opis na tokata (T. LXIX, 5); Id., in A. Eggebre-

34

kultno/religiski sceni: dvete plo~ki/toki so ista scena od Gostiq, sl. 4 i 4a.11 Pove}eto istraùva~i mislat deka ovie toki bile sostaven del na vojni~ki remeni, {to e verojatno za tokite so sceni na borba, no ne i za tokite so solarni simboli, site so tra-pezoiden oblik. Taka, u{te Z. Mari} se ima izjasneto deka ne stanuva zbor za ukrasni predmeti tuku za predmeti vrzani so reli-giski sve~enosti.12 Potoa e iskaàno mi-slewe deka ovie toki bile noseni od ugledni li~nosti ili pak od vernici {to u~estvuvale vo kultnite obredi.13 Pra{aweto ostanuva otvoreno zo{to najgolemiot broj na tokite se najdeni slu~ajno i nema podatoci za po-

grebnite obredi, polo`bata na grobovite vo ramkite na nekropolata itn. Sepak moè da se poddrì misleweto deka tokite ukraseni so solarni simboli bile noseni od vernici ili pak od sve{tenici. vo prilog na ova mislewe treba da se ukaè deka vo edinstveniot dosega zatvoren groben naod so toka nemalo oru`je,14 i deka edna od dvete identi~ni plo~ki/toki od Gostiq e najdena vo jama nameneta za kultni obredi.15 Isto taka treba da se spomene deka kaj Dalmatite ima tumuli blisku do naselbi-te tnr. limitni tumuli, pri {to e jasno deka ne moèle da imaat odbrambena uloga, a so ogled na faktot deka sodrèle mnogu kerami-ka, goreni ~ove~ki koski i tragi od ogni{ta mnogu e verojatno deka stanuva zbor za mesta vrzani so kultot na mrtvite16 ili pak za eden vid svetili{ta.17

Sl. 1. Trapezoidni pojasni tokifig. 1. Les plaques trapézoïdale

cht (ed) Albanien. Schätze aus dem Land der Skipeteren, Mainz, 1988, katalog od izlo`ba, str. 372, n° 284; M. Korkuti (ed.), Shqiperia Arkeologjike, Tirana, 1971, fig. 47.9 Đ. Basler, GZM, XXIV, 1969, str. 41, grob 126, T. XXV, 3.10 A. Conze et allii, Stadt und Landschaft: die Stadt (Alter-tümer von Pergamon), Berlin, I,2, 1913, str. 250, fig. 1 na str. 251.11 Đ. Basler, GZM, XXIV, 1969, str. 20 i 41 grob br. 119, T. XXIII/7, jama vo kvadratot D-3, T. XXX/6. 12 Z. Marić, Novotkrivena... , GZM XXIX, 1974 (1976) str. 38, T. I-II.13 D. Balen-Letunić, op. cit., str. 27.

14 D. Balen-Letunić, op. cit., str 31-36.15 M. Garašanin, Die späteisenzeitliche Nekropolen-gruppe vom Typ Gostilj im Labiatenlande, Godišnjak C(entra) za B(alkanološka) I(straživanja), XI/9, Sarajevo, 1973, str.10.16 A. Benac, Quelques caracteristiques des aglomerations fortifiees dans la region de Delmates, in Utvrdjena ilirska naselja, posebni izd. na CBI, A(kademija)N(auka) i U(mjetnosti) B(osne) i H(ercegovine), XXIV/6, Sarajevo, 1975, str. 86-87.

35

Sl. 2. Toka od D. Selce (prvi~na sostojba)fig. 2. La plaque de Basse Selce (etat antérieur)

Sl. 2a. Toka od D. Selce (sega{na sostojbafig. 2a. La plaque de Basse Selce (etat postérieur)

Sl. 2b. Toka od D. Selce (detal so padnat vojnik)fig. 2b. Le soldat vaincu de la plaque de Basse Selce

36

vo ovoj trud }e se zadràm na ikonografijata na pravoagolnite plo~ki za toki i samo na-kuso }e ja sporedam so onaa na trapezoidnite, ~ija {to ikonografija i simbolika e razra-botena od hrvatskite izu~uva~i.18 Iako pre-poznavaat elementi na zadgrobna simbolika,19 sepak pretpo~itaat tolkuvawe spored koe stanuva zbor za univerzalna, solarno-lunarna simbolika so naglaska na solarniot aspekt zaradi motivot Gorgona,20 i simboli (Pegaz, Dioskuri, hipokamp, grofon, delfini) pre-zemeni od helenisti~kite modeli. Zaradi univerzalnosta na ovie simboli zaklu~uvaat deka ne stanuva zbor za opredeleno boèstvo, tuku za sceni so kosmogoniski aspekt, iako ne moàt da prepoznaat opredelen kosmogonski mit,21 {to e rezultat na vzaemnoto dejstvo na doma{niot i helenskiot faktor.22 Hrvatski-

te avtori go identifikuvat doma{niot fak-tor so ilirskiot, {to moè da se prifati samo vo administrativno-geografska smisla no ne i vo etni~ka zo{to za severnite ple-miwa, me|u koi se Japodite denes e utvrdeno deka ne se ilirski plemiwa {to se gleda i od materijalnata i duhovnata kultura kako {to pokaùvaat i ovie plo~ki/toki. Pojdovna to~ka za ovaa analiza e tokata naj-dena vo monumentalnata grobnica od makedon-ski tip, vo Dolno Selce kaj Podrgadec, denes r. albanija. Plo~kata bila najdena vo gro-bot 3 isklesan vo prirodna karpa i datiran vo vtorata polovina na III vek st.e. Materi-jalot vo gorbnicata: nakit (|erdani, prsteni, igli); bronzeni i kerami~ki sadovi, terakoti i oru`je e tipi~en za ovoj vid na grobnici.23 ovaa toka e najstara vo celava grupa. Stanuva zbor za leva polovina od toka sostave-na od pravoagolna èlezna podloga obloèna

17 D. Balen-Letunić, op. cit., str. 26.18 Najdetalnata studija e od peroto na S. Kukoč, Grčki simboli u ilirskom svijetu, Opuscula archaeologica, 22, Zagreb, 1998, str. 7-24, so bibliografija; D. Ba-len-Letunić, op. cit. p. 26. 19 vakvo mislewe prv iskaàl Đ. Basler, GZM, XXIV, 1969, str. 9. 20 Za motivot Gorgona na plo~kite v. G. Kossak, Gorgoneion und Heilige Lanze, Ikonograohisches zu fi-guralen blecharbeiten der Thraker und Illyrer, Orfeus, 2, 1992, p. 60-69.21 S. Kukoč, op. cit., str. 25.

Sl. 3. Polovina od pravoagolna toka od Gostiq so makedonski vojnikfig. 3. La plaque rectangulaire/fragmentaire de Gostilj avec soldat macedonien

22 S. Kukoč, op. cit., str. 7 i 24. 23 N. Ceka, The Illyrian city in Selca poshtme, Tirana, 1985, (na albanski jazik, so angilsko rezime str. 155-172); str. 109-11 i 168-170 nekropolata, T. LXIX, 5 et LXX, 10. avtorot voop{to ne ja spome-nuva ovaa toka vo negovata statija La ville illyrie-nne de la Basse-Selce, Iliria, II, 1972, pp. 167-215, koga gi nabrojuva prilozite od grobot br. n° 3, str. 183 isto kako i vo Carte archéologique de l'Albanie, Venice-Tirana, 2008, str. 243-247.

37

so plo~ka od srebrena lamarina so dim. 20 x 5 cm.24 Plo~kata e izrabotena vo tehnika na is~ukuvawe i zacvrstena so klin~iwa (sl. 2). Nekade po sredinata, tokata e skr{ena na dva dela {to se sostavuvaat - na dolnata strana nedostasuva sosema mal del, taka {to moè da se re~e deka plo~kata e dobro za~uvana, no i deka vo me|uvreme e o{tetena: nedostasuva glavata na desniot kowanik.25 Na plo~kata e prikaàna borbena scena: dvajca voini na kow (kowite se itifali~ni i osedlani) i eden pe{ak me|u niv. Site voini na glavata imaat {lem od tnr. gr~ko-ilirski tip, nosat {tit od makedonski tip, a vo racete dràt po edno dolgo kopje (sarissa). Pome|u nozete na leviot kow leì voin so {lem "ukrasen" so tri top~esti zadebeluvawa, pokraj nego e prikaàn pravoagolen {tit so umbo vo sre-dinata i za{ilen na gornata strana; {titot ne bil zabeleèn od avtorite {to dosega ja komentirale scenata.26 Pod nozete pak na de-sniot kow, prikaàno e hibridno ìvotno od tipot grifon, svrteno na levo.27 Isto takvo ìvotno prikaàno e na edna japodska urna.28

od desnata strana plo~kata e zaoblena i po celata {irina prikaàna e edna rozeta. De-snata strana pak e vertikalno zase~ena i po-kraj rabot e prikaàn ogromen zmijolik rep-til - zmej, so dve mali rog~iwa na glavata i otvorena usta so isplazen jazik. Teloto mu e dva pati previtkano vo krug, po rabot ukrase-no so griva od zadebeleni izrastoci (sli~ni na perki), gornata strana e prekriena so top~esti motivi {to potsetuvaat na krlu{ki, a polusferi~nite ukrasi na dolnata strana verojatno gi ozna~uvaat stoma~nite krlu{ki. Nad dolniot krug e prikaàn sli~no izrabo-ten del zadebelen na gorniot kraj i o~igledno toa e krajot od opa{kata.29 Nekoi avtori gle-daat ptica nad desniot kow,30 no tokmu vo toj del od plo~kata e o{tetena. Zad opa{kata na desniot kow prikaàna e edna trolisna roze-ta, a zad leviot - cvet od lale. Celata scena e opkruèna so friz od jajcvoden ornament (egg and dart), na dolnata strana prili~no o{teten. Iako tokata predizvika interes kaj izu~uva~ite, fakti~ki taa ne e propisno objavena od albanskite kolegi i edinstvena-tana prodlabo~ena analiza dosega e naprave-na od a. Jovanovi}, koj ja analizira zaedno so ostanatite pravoagolni toki i ukaùva na dva mo`ni priodi vo tolkuvaweto: istoriski i kulten. 31

Sl. 4. Pravoagolna toka od Gostiq so labeatski vojnik - otkr{enafig. 4. La plaque rectangulaire/fragmentaire de Gostilj (aux soldats labéats)

24 M. Korkuti, Shqiperia Arkeologjike, Tirana, 1971, fig. 47. 25 Sporedi N. Ceka, in A. Eggebrecht (ed) Albanien, ca-talogue de l'exposition, p. 372, n° 284 so M. Korkuti (ed.), Shqiperia Arkeologjike, fig. 47; vo legendata na str. 7, pogre{no pi{uva deka ima "tri kowanici i eden pe{ak". 26 Se ~ini deka voinot nosi i pancir, no so ogled na dimenziite na plo~kata toa ne moè da se kaè so sigurnost, dotolku pove}e {to nemav mo`nost da go vidam originalot {to se ~uva vo Muzejot vo Tirana, inv. br. NHM, 12883.27 A. Jovanović, op. cit., str. 122, zab. 16, pomisluva na lav.28 cf. GZM XXIII, Sarajevo 1968, T. II.

29 Nekoi avtori (H. Ceka, G. Kossak) mislat deka e prikaàna riba, a Ceka gleda branovi. H. Ceka, in A. Eggebrecht (ed) Albanien, p. 372, n° 284, {to voop{to ne e verojatno.30 Spored H. Ceka toa bil orel, verojatno po suge-stija na plo~kata od Gostiq, vidi sl. 3; cf. H. Ceka, in A. Eggebrecht (ed) Albanien, p. 372, n° 284.31 A. Jovanović, op. cit., 119. Iako objavena vo ugledno spisanie kako {to e Godi{nikot na CBI, ~udno

38

Pove}eto avtori go tolkuvaat zmejot ili kako Kadmo, ili kako tetem na engelanite32 ili pak kako heroiziran predok, so {to se opredeluvaat za, i i' davaat, kulten karakter na plo~kata. Taka, H. Ceka ja tolkuva scenata kako materijalizacija na legendata za Kadmo, koj preobrazen vo zmej, gi predvodel engela-nite protiv Ilirite.33 Istovremeno iskaàl mislewe deka scenata e prikaz na borba me|u Iliri i Makedonci34 {to vsu{nost e mi-slewe iskaàno od \. Basler35 vo vrska so otkr{enata plo~ka od labeatskata nekropo-la vo Gostiq kade {to e predstaven ist takov zmej, pe{ak so dolgo kopje i makedonski {tit nasproti kowanik so razviorena hlamida, pod koj leì voin so trkalezen {tit bez detaqi {to bi ovozmoìle utvrduvawe na negoviot identitet. G. Kosak isto taka go prifa}a mi-sleweto deka zmejot na ovie dve plo~ki ja od-slikuva legendata za Kadmo.36 U{te podaleku odi M. [a{eq-Kos spored koja zmejot gopred-stavuva Kadmo.37 Spored a. Stip~evi} edna{

zmejot e prikaz na heroiziranite predci,38 drug pat e totem na engelanite.39 Tolkuvaweto deka stanuva zbor za mitolo{ka scena ne bi moèlo da se brani zo{to edin-stven element vo prilog na toa e zmejot.40 To~no e deka spored legendata Kadmo go ubil zmejot kraj izvorot na ares vo Teba,41 no toa se slu~uva na po~etokot na legendata, pred da pristigne kaj engelanite. ako se poglednat likovnite prikazi od helenisti~ko vreme }e se vidi deka zmejot {to go ubiva Kadmo e centralna figura vo scenata,42 a ne strani~na kako na ovaa plo~ka. Zgora na toa, Kadmo i Harmonija, spored legendite43 bile pretvore-ni vo zmii44 i toa po nivnoto zaminuvawe od Teba, kaj barbarite (Iliri).

e {to pove}e avtori (kako Kossak, Šašelj-Kos, Do-mić-Kunić i dr.) {to ja spomenuvaat ovaa plo~ka ja zanemaruvaat ovaa studija.32 ova e makedonska grafija na imeto, enhelejci {to go koristat gr~kite avtori. 33 N. Ceka, Selca, p. 114, et 169; negovoto tvrdewe deka vojnicite nosat ilirsko oru`je e pogre{no. Isto i M. Korkuti vo kusata legenda pi{uva deka ovaa toka ima posebno mesto vo ilirskata umetnost : "a une place spéciale dans la répertoire de l'art illyrien" cf. M. Korkuti, op.cit., str. 7.34 Id., op. cit, p. 118-120 et 169.35 op. cit. p. 9. 36 G. Kossak, Prolegomena..., p. 152/3. 37 Cadmus and Harmonia in Illyria, Archeološki Vestnik, 44, 1993, str. 123/4. ova mislewe e prifateno od

A. Domić-Kunić, Cadmus anr Heracles in search of ores, Živa Antika, LVI, 2006, zab. 38 na str. 95.38 A. Stipčević, Le culte du défunt héroïsé dans la religi-on illyrienne, in Duhovna kultura Ilira (Culture spirituelle des Illyriens) édition spéciale d'ANUBiH 67, 1984, str. 218/9.39 A. Stipčević, Kultni simboli kod Ilira, pos. izd. na CBI, ANUBIH 54, Sarajevo, 1981, str. 5640 M. Šašelj-Kos, op. cit. p. 124 тврди deka "the whole representation betrays mythical scenary..." bez toa da go analizira ili obrazloì. 41 Najdetalno legendata ja dava apolodor, Apoll. III, 1-5, cf. Ch. Daremberg-E. Saglio, D(ictionnaire) des A(ntiquités) G(recques) et R(omaines), 19692, vol. I, p. 755, s.v. Cadmus. 42 cf. L(exicon) I(conographicum) M(ythologiae) C(lassicae) V/2, 1990, s.v. Kadmos, nos 29a, 31a,d, 36-38.43 Samo evripid zapi{al deka Kadmo bil pretvo-ren vo zmej, a Harmonija vo zmija, cf. Euripides, Ba-cchae, v. 1330-1339: sudbina {to im bila prore~ena od Dionis; Nonius pak ja spomenuva epskata poema XLIV, 115-118.44 Iako zborovite dragon i ophis ~esto bile upo-

Sl. 4a. Pravoagolna toka od Gostiq so labeatski vojnik - otkr{enafig. 4a. La plaque rectangulaire/abimée de Gostilj (aux soldats labéats)

39

Prikazot na zmej vo scena so bitka moè da se objasni so faktot deka zmejot predizviku-va strav i zatoa bil ~esto bil prikaùvan na {titovite (Herakle, agamemnon),45 i so te-kot na vremeto stanal amblem na vojnicite. Persijcite go prikaùvale na nivnite bojni znamiwa, rimjanite go prezele po vojnite so Partite, Sarmatite i Jazigite, a se koristel i od vizantiskite imperatori pri {to se na-rekuval drakonteia.46 vo prilog na ova mislewe se i trapezoidnite plo~ki so prikaz na kopje i glava na Meduza, koja, kkoi zmejot ima apo-tropejskata funkcija. Tolkuvaweto deka stanuva zbor za borba me|u Ilirite i Makedoncite (istoriski priod) prv pat e iskaàno od \. Basler vo vrska so levata polovina na plo~ka najdena vo Gostiq (sl. 3)47 kade {to e predstaven pe{ak so ma-kedonsko oru`je ({tit i sarisa) nasproti kowanik so krenata desna raka i hlamida {to

se vee na vetrot; kraj desniot rab e prikaàn zmej identi~en so onoj na plo~kata od D. Sel-ce. vo kowanikot, Basler go gleda Kadmo, a celta bila da se razvie patriotizmot na Ili-rite vo vreme na navleugvaweto na Makedon-cite vo ilirskite oblasti, po mirot vo Tem-pe.48 ovaa ideja za istorisko tolkuvawe na sceni-te na pravoagolnite plo~ki e razrabotena od a. Jovanovi}, koj napravi obid da gi stavi plo~kite vo opredelen istoriski kontekst.49 vrz osnova na pravilnoto identifikuvawe na oru`jeto50 i trgnuvaj}i od idejata deka ovie plo~ki se rezultat na makedonska propagan-da so cel da se pridobijat Ilirite za sojuz protiv rimjanite, kowanikot prikaàn na polovinkata plo~ka od Gostiq (sl 3), a. Jo-vanovi} ne go poistovetuva so Kadmo, tuku so posledniot makedonski kral Persej, koj isto-

Sl. 5. Japodska grobna urnafig. 5. Urne funeraire iapode

trebuvani kako sinonimi, sepak so dragon se ozna~uvalo fantasti~no ìvotno so ogromni di-menzii, {to zna~i deka na plo~kata od D. Selce e prikaàn zmej.45 Scholia Hesiode, 144; Iliad., XI, 32-39.46 Ch. Daremberg-E. Saglio, DAGR, vol. IV/2, 19692, s.v. signa militaria, p.1321.47 Đ. Basler, op. cit, str. 9, grob 126, T. XXV/3.

48 Đ. Basler, op. cit, str. 10, ofrleno od M. Šašelj-Kos, op. cit., str. 124 koja tvrdi deka oru`jeto ne e sovre-meno i deka celata scena oddava mitsko scenario. 49 A. Jovanović, op.cit., pp, 115-130.50 albanskite arheolozi go negiraat makedonskiot karakter na oru`jeto prikaànao na predmetite i na monetite najdeni vo albanija, stavaj}i taka znak na ednakvost me|u sovremenata teritorija na r. albanija i na Ilirite.

40

vremeno go simbolizira i mitskiot predok na antigonidite. Za zmejot pak, misli deka e zmija i deka e hipostaza na Harmonija ili na mitskiot predok na Ilirite-Ilirios.51 Pod kowanikot leì voin so trkalzen {tit bez, ili so o{tetni ukrasi - simbol na rimskata opasnost, spored a. Jovanovi} koj ja datira plo~kata vo vreme na Persej {to odgovara kako na arheolo{kite naodi taka i na dati-raweto na grobot.52 Padnatiot voin pak, na plo~kata od D. Selce, D. rendi}-Mio~evi} go identifikuva so Kelt.53 So ogled na toa deka keltskata invazija (280/79 god.) ne ja zafati-la ju`na Ilirija voinite na ovie dve plo~ki ne moè da se identifikuvaat so Iliri. Na ova treba da se dodade deka motivot na padnat voin go ima na monetite na Patraj i na Di-plaj,54 a podocna i na monetite od lokalnite kovnici vo Makedonija.55 Seto ova pokaùva deka ne stanuva zbor za mitska scena. Tolkuvaweto deka stanuva zbor za makedonska propaganda (plo~ka od Gostiq, sl. 3) so cel da se privle~at Ilirite vo makedonskiot tabor za borba protiv Ilirite e sosema prifatli-vo zo{to moè da se potkrepi i so pi{anite

izvori za vode~kata uloga na Labeatite na ~ija teritorija vo ova faza od ilirskata istori-ja se nao|al centarot na ilirskata dràva.56 ako se potsetime deka Labeatite komunci-rale so gorna Dasaretija preku dolinata na Drylon (Crn Drim), jasno e kako ovie predme-ti, o~igledno proizlezeni od makedonskite rabotilnici (ist tip na friz, isto oru`je, ista ikonografska {ema), pristignuvale kaj Labeatite. Drugite dve pravoagolni plo~ki najdeni kaj Labeatite (nekropolata vo Gostiq, dvete otkr{eni od levata strana i so identi~na scena, sl 4a i 4b,) imaat sosema poinakva iko-nografska {ema koja ne moè da se protol-kuva kako opredmetuvawe na idejata za sojuz me|u Makedoncite i Ilirite. ako se spore-dat plo~kite od D. Selce i od Gostiq (sl. 2 i 3) so ovie dve identi~ni labeatski plo~i (sl. 4a, b) vedna{ pa|a vo o~i ogromnata razlika osobeno onaa vo vooruùvaweto na voinite. Za razlika od plo~kite (sl. 2 i 3) kade voini-te se vooruèni so makedonskoto kopje sarissa i so mal konveksen {tit57 (na fasadata na gro-bot br. 3 od D. Selce, kade e najdena plo~kata, prikaàn e ist takov {tit), i dvete eksluziv-no makedonski oru`ja, kako i so {lem od tnr. gr~ko-ilirski tip. ovoj tip na {tit ~ii naj-rani primeroci datirani vo VII/VII vek st. e., se najdeni samo vo Grcija, bil koristen i od balkanskite plemiwa, a osobeno od ju`nite Iliri koi go zadràle najolgo vo upotreba,

Sl 6. Pravoagolna toka od va~e fig. 6. Plaque rectangulaire de Vache, Slovenie

51 A. Jovanović, op. cit., p. 123.52 A. Jovanović, op. cit., p. 127, fig.1, a,b et p. 130/1.53 D. Rendiċ-Miočeviċ, in Duhovna kultura Ilira (Cultu-re spirituelle des Illyriens) pos. izd. d'ANUBiH, 11/14, 1984, str. 74. A. Jovanović, ja datira plo~kata vo vreme na Filip V, op. cit., p. 126, 130, no vrz osnova na istoriski kriteriumi.54 SNGANS, no 1025 Patraios; J. Jurukova, Monnaies d'un souverain inconnu de Péonie (tittre du résumé), I(zvestia) A(rheologičeskia)I(nstitut) XXXII, 1970, str. 277-281, sl. 2 (Diplaios).55 SNG, Macedonia, III, pl. 35, no 1363 (vo vreme na ro-imskiot imperator aleksandar Sever)

56 F. Papazoglou, Les origines et la destinée d'Etat illyrien: Illyrii proprie dicti, Historia, 14, 1965, pp. 160 sqq57 Za razvojot i datiraweto na ovoj tip na {tit v. M. Markle, A shield monument from Veria and the chro-nology of Macedonian shield types, Hesperia, 68/2, 199, str. 243 - 247

41

zaradi {to se nametnalo i ova ime.58 Make-doncite go koristele do V vek. st. e. a ju`nite Iliri se' do III vek st. e.59 arheolo{kite nao-di pokaùvaat deka ovoj tip na {lem go nema na sever od Ilirite, imeno dosega ne e najden ni eden primerok ni kaj Japodite, a nitu kaj Liburnite.60 voinite pak na dvete labeatski plo~ki od Gostiq (sl. 4a, b) imaat "{titovi" so eden vid pufka na vrvot {to pove}e li~at na kapa i najsli~ni se so kapite {to gi no-sat dostoinstvenicite prikaàni na razni predmeti od situlskata umetnost.61 Jajcevid-nite {titovi na voinite od dvete identi~ni labeatski plo~ki (sl. 4a, b) pripa|aat na tnr. isto~noalpski tip na {tit ra{iren kaj Ja-

podite62 kako i kaj prekeltskoto naselenie ponasever kade {to najstarite primeroci se datirani vo VII vek st. e.63 edinstven obid za etni~ko opredeluvawe na voinite na ovie plo~ki i toa vedna{ po otkrivaweto napra-vi F. Papazoglu koja gi identifikuva kako Skordisci.64 Sli~ni {titovi nosat dvajcata voini prikaàni na edna plo~ka od va~e, datirana vo VI/V vek st.e., sega vo Prirodnoistoriski-ot muzej vo viena (inv. br. 40141, sl. 6).65 Sce-nata e protolkuvana kako duel. osven dvata pe{aci, prikaàni se i dva kowanika koi na glavata imaaat {lem od tnr. negovski tip ra{iren kaj naselenieto vo jugoisto~niot alpski predel u{te od V-ot vek st.e. i proi-zlezen od italo-etrurskiot {lem.66 od desna-ta strana ma{ka figura so {apka od etrur-ski tip (sli~na na dene{noto sombrero) oble~ena vo dolg mantil se oddale~uva od sce-

Sl. 7. Pravoagolna toka od Magdalenska gorafig. 7. Plaque rectangulaire de Magdalenska gora

58 ovde treba da se potsetime deka Ilirite ima-le obi~aj da koristat helensko oru`je; taka po sklu~uvaweto na sojuz so Dionis od Sirakuza vo 385 god. st.e., tie od nego dobile 500 voeni opremi za borba protiv epircite cf. Diod., XV, 13, 1-3.59 R. Vasić, Pilog proučavanju grčkog oruzja u Jugoslaviji, Godišnjak CBI XX/18, Sarajevo, 1982, p. 7. 60 I. Maroviċ, L'elmo greco-illirico, in Jadranska obala u prrotohistoriji, kulturni i etnichki problemi, Dubrovnik 1972, Zagreb 1976, str. 300, vo statijava e razrabo-tena hronologijata na vidovite {titovi najdeni vo zapadniot del na Balkanot, str. 287-300.61 P. Turk, Images of life and myth, Ljubljana 2005, str 34, avtorot gi narekuva "Phrygian cap".62 Na edna urna, so dim. 58 x 84 x 77 cm, datirana vo VI/V vek voinite koi prinesuvaat `rtva lean-ka nosat vakvi {titovi, v. B. Rauning, Japodski ka-meni sepulkralni i sakralni spomenici, Starinar XXIII, 1972 Beograd, 1974, T I/3, str. 44 i 49.

63 F. Stare, Dekoracija pravokutnih pojasnih spon na Kranj-skem 173-2o9, Arheološki Vestnik, III/2, Ljubljana 1952, str. 191, 194/5 T. III.64 F. Papazoglou, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Beograd 2007,2 str. 516. zab. br. 61a.65 J. Szombathy, Neue figural verrierte Gurtelbleche aus Krain, Mitt. Anthrop. Ges., Wien, 1894, p. 227, t. III/1; V. Mole, Umetnost situla iz Vača, Starinar, 3-serie, tom. II, 1923, Beograd, 1925, str. 98, 106, sl. 2 va~e (duel); F. Stare, Arheološki Vestnik, III/2, Ljubljana, 1952, str. 191. vidi najnovo P. Turk, op. cit., no 51, sl. 58 i 92 so bibliografija.66 S. Gabrovec, Kronologija čeled Negovskega tipa, Situal 8, 1965, str. 177-186.

42

Sl. 8. Pravoagolna toka od Pergamfig. 8. Plaque rectangulaire de Pergame

nata. Negoviot nezainteresiran izgled - kako da ne mu pripa|a na ovoj svet - ukaùva deka scenata treba da se protolkuva kako naptre-vari vo ~est na pokojniot pri {to ovaa figu-ra bi bila pokojniot ili pak sve{tenik na pogrebniot kult. od druga strana pak kowa-nicite ne nosat {tit, {to pokaùva deka ne stanuva zbor za vistinska bitka. Tie gi frla-at nivnite kopja kon protivnikot, a desniot kowanik koj ima {lem na glavata zamavnuva so sekira isto kako i leviot pe{ak. vo obla-sta Kraina vo Slovenija najdeni se i drugi predmeti od situlskata umetnost so prikaz na borba,67 protolkuvani kako dueli, a ne kako mitolo{ki ili kultni sceni.68 No golotijata na figurite prikaàni na plo~kata od Mag-dalenska Gora, datirana vo VI/V vek st. e. isto vo Prirodnoistoriskiot muzej vo viena (inv. br. 22962, sl. 7)69 ukaùva na sportski natpre-

var pri {to borcite se borat so tegovi,70 a nagradata e {lem postaven me|u niv na eden stolb.71 Scenata moè da se protolkuva i kako igri vo ~est na heroiziraniot pokojnik - go-liot kowanik. Na dvete identi~ni plo~ki od Gostiq edna èna so ptica vo rakata sedi zad voinite - taa moè da bide ili sve{teni~ka ili boìca. ova e dodaden pokazatel vo pri-log na kultniot karakter na scenata, {to ve-rojatno e povrzan so pogrebniot kult. ako se potsetime deka vo grobovite vo koi se najde-ni ovie plo~ki od oru`je imalo samo kopje, ne bi moèle da tvrdime deka stanuva zbor za vojni~ki grobovi. Zatoa poverojatno e deka ne stanuva zbor za toki od vojni~ki remeni tuku

67 P. Turk, op. cit., str. 37, sl. 55.68 P. Turk, op. cit., str. 38-40, sl. 58 vo vrska so plo~kata od va~e se pra{uva dali ovoj duel ne e "...a duel between an Etruscan or Venetic immigrant, accompanied by a dignitary in a hat, and Lower Carniolan warrior?". M. Šaselj-Kos ja tolkuva scenata kako “as a contest between the “princes” within the same region, or a duel between two heroes from local legends”. Spored nea, ne e jasno koj e pobednikot vo ovoj boj, vidi The story of the grateful wolf and Venetic horses in Strabo’s Geo-graphy, Studia Mythologica slavica, XI, 2008, str. 19.69 Mith. Anthrop. Ges., Wien 1894, T. III, sl. 1 (editio princeps); V. Mole, op. cit., sl. 3 (duel); P. Turk, op. cit.,

str. 37, kat. br 50, sl. 57, so bibliografija.70 Stanuva zbor za vid na borba pri {to borcite se obiduvaat da mu go izbijat tegot na protivnikot.71 Na dvete identi~ni plo~ki od Gostiq (sl 4, a), se ~ini deka vo o{teteniot del e predstaven ist motiv: se nazira vrv od stolb vrz koj e postaven nekakov predmet - se ~ini deka se toa rogovi od {lem! [lem so rogovi kako nagrada za pobedni-kot e prikaàn na edna situla najdena vo Matrei, W. O. Lucke - H. Frey, Die Situla in Providence (Rhode Island). Ein Beitrag zur Situlenkunst des Osthallstattkrei-ses, Rom-Germ. Forsschungen 26, Berlin 1962, p. 81, fig. 58. Za àl nemav prilika da gi vidam ovie plo~ki, tuku rabotev vrz osnova na literaturata. Sudej}i spored fotografiite {to gi dobiv od Istoriski-ot muzej vo Podgorica, se ~ini deka sostojbata na plo~kite e vlo{ena.

43

za toki od remeni na sve{tenici ili vernici na nekoe boèstvo ~ij identit e tema za drug prilog.72 Isto taka ne e isklu~eno deka sta-nuva zbor za toki od mnogu postaro vreme {to bile ostavani vo nasledstvo od edna na druga generacija. ako pak se navratime na plo~kata od D. Sel-ce (sl. 2) }e vidime deka tamu stanuva zbor za vistinska bitka. Sli~na bitka e prikaàna na edna bronzena plo~ka najdena vo Pergam (sl. 8)73, {to se ~uvala vo Muzejot vo Berlin, no se misli deka bila izgubena za vreme na bombardiraweto na gradot vo II-ta svetska vojna.74 Plo~kata e dolga 24 cm, na desniot kraj zavr{uva so trigolnik kade e prikaàna glava na Meduza. Borbenata scena e vramena so dvoen friz: od dolnata strana pletenka, a od gornata astragali i dés d'astragales, perles et pirouette du côté inférieur), Prikaàni se fa-langisti so kopje, {tit od makedonski tip i so makedonski {lem od tipot konos,75 ist kako onoj na kowanikot na polovinkata-plo~ka od Gostiq (sl. 3) protolkuvan kako makedonski-ot kral Persej.76 Desniot pe{ak so golo tor-so i jajceviden {tit verojatno e sojuznik na rimjanite. Me|u pe{acite se nao|aat kowa-nici koi nosat trkalezni {titovi i kopja od tipot sarisssa i verojtno gi predstavuva-at atalidskite sojuznici na rimjanite, a vo

72 A. Jovanović, op.cit., str. 129-130 predloì da se identifikuva so artemida. So ogled na faktot deka taa nosi ist tip na kapa/{lem kako voinite te{ko e da se prifati ova tolkuvawe. 73 A. Conze et allii, Stadt und Landschaft: die Stadt (Al-tertümer von Pergamon), Berlin, I,2, 1913, str. 250, sl. 1, str. 251.74 Podatok dobien od Dr. Norbert Franken - Antikensa-mmlung Staatliche Museen, Berlin.75 [lemot od tipot kônos bil zadolìtelen del od vooruùvaweto na makedonskite vojnici, v. ja voenata uredba od amfipol, od vremeto na Filop V, L. Moretti, Iscrizioni storiche ellenistiche II, 1976, n° 114.76 A. Jovanović, op.cit., str. 123. avtorot se dvou-mi pome|u {lem ili tenia (oznaka na kralskata vlast), a pak za kriviot me~ od tipot na machaira misli deka e harpa.

77 Za golite keltski kowanici vo bitka cf. Muñiz Coello, Joaquín, "La « desnudez » del galo y otros guerre-ros : unas notas comparadas [rés. en anglais]", ETF(hist), 13, (2000), pp. 229-242 (non vidi).78 P. J. Callaghan, On the date of the great altar of Zeus at Pergamon, BICS 28, 1981, str. 117; otfrleno od M. Markle, A shield monument from Veria, Hesperia, 68, 2, 1999, str. 248, zab. 64.79 P. Juhel, L’Armée du royaume de Macédoine à l’époque hellénistique (323-148 av. J.-C.). Les troupes « nationales » [doktorska teza odbraneta na Université Paris-Sorbonne, Paris IV, na 11 januari 2007], str. 235/6, vo podgotovka za pe~at : The Macedonian Army after Alexander (Armi-es of the Ancient World), Cambridge, 2011.

centarot e prikaàn gol kowanik (spored Kalagan-Kelt)77 vo trk prema desniot pe{ak. Na tloto leàt ~etvorica voini: tri ma-kedonski i eden ~ii {tit e ukrasen so tri-skel (niven sojuznik?). Na leviot kraj na plo~kata, na mestoto na zmejot od plo~kata vo D. Selce, prikaàn e borben znak ukrasen so makedonskiot dinasti~ki simbil-sonceto, {to go potkrepuva tolkuvaweto deka stanuva zbor za zmej a ne za Kadmo. Ima mislewe deka ovaa scena e prikaz na bitkata kaj Magnezija vo 190-ta god. st.e.,78 ili pak bitkata kaj Pid-na.79 To~noto identifikuvawe na scenata ne e tolku va`no za na{ava tema: najva`no e toa {to ovaa plo~ka pokaùva deka na tokite bile prikaàni sceni so istoriska sodrìna i deka vo taa grupa spa|aa i plo~kata od D. Selce so prikaz na makedonski vojnici. I glavata na Meduzata, koja ima apotropejskata uloga, prikaàna na plo~kata od Pergam odi vo prilog na istorisko, a ne na mitsko tolku-vawe i moè da se pretpostavi deka deka bila prikaàna na drugiot kraj na plo~kata od D. Selce. Kako i da e, jasno e deka ne treba da im se pridava kultno zna~ewe na borbenite sce-ni prikaàni na ovie plo~ki i po sekoja cena da se baraat elementi od helenskata mitolo-gija vo oblasti {to ne se helenski.

44

Nade PROEVAUniversité Sts. Cyrille et Méthode

Faculté de Philosophie, Skopje, République de Macédoine

« Des plaques De ceintures provenant Des contrées illyriennes et De Dassarétie »

Résumé

Nous nous sommes proposés d’analyser l’iconogra-phie de la plaque de ceinture provenant de la tombe no 3, de type macédonien, du village de Basse Selce, près de la ville Podgradec, en Dassarétie en la com-parant à celle des plaques trouvées dans la partie oc-cidentale des Balkans À la différence des plaques provenant des contrées illyriennes, habitées par des Daorses et des Labeates, ainsi que de celles trouvées chez les Iapodes (le plus souvent du type trapézoï-dale et décorées de symboles solaires), les plaques de

forme rectangulaire sont ornementées de scènes de combat agonistique ou de scènes de bataille. La comparaison de la plaque de Basse Selce avec les plaques provenant de contrées illyriennes et avec une plaque trouvée à Pergame, montre des différences si-gnificatives, surtout du point de vue de l’armement. Ce matériel fournit donc un argument de plus à l’ap-pui de l’idée que les Dassarètes étaient une tribu ma-cédonienne.

003 spisanie 2008 nade - drechsler-bizic, r

Documents