X PIENIDZ I JEGO DZIEJE Pienidz jest tak wanym skadnikiem naszego codziennego ycia. Wystpuje on zarwno w spoeczestwach tradycyjnych oraz kierowanych nakazowo, gdzie mniejszym lub wikszym stopniu peni swoje podstawowe funkcje . Nawet prymitywne spoeczestwo socjalistyczne nie mogo w swoim funkcjonowaniu obej si bez czego, co z grubsza przypominao pienidz. Nowoczesny system gospodarczy po prostu nie mgby istnie bez niego. Korzystajc z niego rzadko zastanawiamy si, jaj powstaa i czym w istocie jest wspczesny system finansowy z banknotami, czekami, karami kredytowymi, funduszami wzajemnego inwestowania. Wszystko to nie powstao nagle, pienidz nie zosta przez nikogo wynaleziony tak naprawd wyoni si sam, i przez wieki ewoluowa w miar wzrostu skali produkcji i towarzyszcej jej coraz wikszej wymiany towarw Na przestrzenie wiekw zmieniao si jego znaczenie jak jego forma zewntrzna. Od pienidza towarowego, poprzez pienidz bity, a po stosowany dzi powszechnie pienidz elektroniczny W zalenoci od jego zewntrznej postaci i zasad funkcjonowania, mona wyodrbni kolejne etapy. Od pienidza towarowego, pienidza towarowego, w kocowej fazie przybierajcego posta bitego pienidza kruszcowego, przez pienidza papierowy, pienidz bezgotwkowy w postaci zapisy w ksigach bankowych uruchamianych za pomoc czekw i polece przelewu a po stosowany dzi powszechnie pienidz elektroniczny W wykadzie tym przedstawimy kilka wanych etapw rozwoju pienidza, ktre uwaane s za kamienie milowe w jego historii. Najpierw jednak musimy wyjani, co kryje si pod tym pojciem Pienidz, a c to jest? Pienidz jest czci cywilizacji podobnie jak prawo, istnieje dlatego, e ludzie yj w grupach, a nie w odosobnieniu, wytwarzaj i wymieniaj midzy sob efekty swojej pracy. Arystoteles tak go definiowa: "( ) wszystko, co jest przedmiotem wymiany, musi si da w jaki sposb porwna. W tym celu wprowadzono pienidz, ktry uzyska poniekd rol porednika ( ) Jeli za chwilowo nie mamy adnej potrzeby, to pienidz jest dla nas jakby gwarantem , e przysza wymiana, gdyby si okazaa potrzebna, przyjdzie do skutku; bo trzeba, by kto daje pienidze, mg uzyska to czego potrzebuje." Wedug Arystotelesa pienidz, wypeniajc wspomniane funkcje, "umacnia ( ) wsplnot pastwow".11

Zob L Balcerowicza: Wystpienie w debacie sejmowej w sprawie "Sprawozdania z wykonania zaoe polityki pieninej w 2005 roku" oraz "Sprawozdania z dziaalnoci N.B.P. w 2005 roku" Gazeta Wyborcza 19 lipca 2006 r.)

Pienidz jest zoon kategori i pomimo tak olbrzymiego znaczenia, jakie odgrywa i nadal peni w gospodarce nie istnieje jedna i wyczerpujca jego definicja. Istniej wiele teorii wyjaniajcych na czym polega istota pienidza a zatem wyjaniajcych co jest a co nie jest pienidzem. W miar zachodzcych zmian w praktyce gospodarczej w myli ekonomicznej pojawiaa si rne teorie wyjaniajce, co jest pienidzem poprzez zdefiniowania jego istoty. Najwaniejsze z nich to teoria metalistyczna, ktra istot pienidza wizaa z posiadajcym samoistn warto kruszcem oraz nominalistyczna goszca, e co staje si pienidzem z woli emitujcej go wadzy. We wspczesnej literaturze ekonomicznej podejcie do okrelenia pienidza nie wyraa si w poszukiwania definicji istoty" pienidza jako kategorii ekonomicznej. Chodzi tu raczej o cele bardzo praktyczne, tj. o identyfikacj form, w ktrych pienidz moe wystpowa w obrocie gospodarczym. Na pocztku XX w. zaznaczyo si nowe, funkcjonalne" podejcie do okrelenia pienidza. O tym co jest pienidzem nie rozstrzyga zatem adna okrelona posta, lecz czy to co czy jest w stania peni wszystkie przypisane pienidzowi funkcje.2 Aby zatem wyjani, co jest pienidzem, musimy w pierwszej kolejnoci zidentyfikowa funkcje, jakie on peni on w spoeczestwie. Nastpnie pokaemy, co mona uzna za pienidz Funkcje pienidza3 Pienidz towarzyszy ludziom w rnych swoich formach od zarania dziejw, jednak nie istnieje w ekonomii adna teoria, ktra w zadawalajcy sposb odpowiedziaaby nam na pytanie: czym jest pienidz i jaka jest jego istota? Obecnie powszechne jest wrd teoretykw uznanie faktu, e pienidz odrnia si od wszystkich pozostaych aktyww (zasobw finansowych) wiksz pynnoci. Stwierdzenie to nie wystarcza jednak do sformuowania definicji pienidza, tak istotnej dla teorii pienidza i polityki pieninej. Konieczne jest bowiem wprowadzenie kryteriw pozwalajcych rwnie na objcie pojciem pienidza wszelkich podobnych do niego aktyww, ktre oddziauj na procesy gospodarcze w taki sam sposb, jak gotwka i depozyty na danie. Do pienidza powinno si zatem zalicza wszystko to, co spenia funkcj pienidza. W trakcie naukowych dyskusji okrelono wiele takich funkcji: Dzi za definicyjne uznawane s przewanie cztery niej wymienione funkcje :2

Dzi wiemy, e pienidza nie da si zdefiniowa przez odniesienie do jakiegokolwiek konkretnego przedmiotu, gdy w dziejach ludzkoci - niemal wszystkie rzeczy, jakie mona sobie wyobrazi - peniy w tym czy innym czasie i miejscu rol pienidza. Byy nim skry zwierzt, kamienie, muszle, ko soniowa, bryki soli, perkal, rnego rodzaju metale, papierosy, haczyki do wdek, zboe, odpowiednio zapisane kawaki papieru (banknoty), a od cakiem niedawna pienidzem s zapisy elektroniczne 3 Fragment opracowany na podstawie nastpujcych pozycji : Fajfer W. Wspczesne funkcje pienidza Bank i Kredyt marzec 1995 r Fedorowicz Z.: Polityka pienina POLTEX Warszawa 1991

a) powszechnego rodek wymiany (rodek cyrkulacji )

b) powszechnego rodka patniczego c) miernika wartoci (jednostki obrachunkowej) d) rodka przechowywania wartoci (rodka tezauryzacji) rodek wymiany Pan A sprzedaje jakie dobro za sztuk zota (np. 1 dukata) panu B, a sam za t sztuk zota kupuje od pana C inne dobro. Pan C wydaje j na zakup jeszcze innego dobra itd. W ten sposb pojawia si rzecz nowa, ktrej nie byo przy handlu zamiennym. Mianowicie nasza sztuka zota kry miedzy wielu uczestnikami wymiany. Moe w cigu dnia obsuy wiele takich aktw kupna sprzeday. Te akty przestaj by odizolowane od siebie, tworz si powiza midzy wielu ludmi. Pienidz za kry w gospodarce i dlatego bywa nazywany w ekonomii rodkiem cyrkulacji. Dziki niemu dobra przechodz z rk do rk, z przedsibiorstw do gospodarstw domowych, z gospodarstw do pastwa, z kraju do kraju. Ale wiadomo jest e nie zawsze tak byo. Wymiana barterowa Pocztkowo ludzie nie potrzebowali pienidzy: wytwarzali bowiem dobra na uytek wasny oraz swojej rodziny w tym stadium rozwoju spoeczestwa nie dochodzio wic do wymiany pomidzy jednostkami. Kady produkowa tyle, ile potrzebowa do konsumpcji. Gdy ludzie przeznaczali wszystkie produkowane przez siebie dobra na potrzeby wasne, pienidz by zbdny. Wyprodukowanych dbr nie wymieniano bowiem midzy sob. Jest to sytuacja okrelana jako gospodarka naturalna, w ktrej nie istnia podzia produkcji zarwno midzy poszczeglnymi spoeczestwami, jak i midzy rodzinami. Podzia pracy istnia w ramach rodziny: pewne okrelone zajcia naleay do kobiet, inne za prace wykonywali mczyni. Wytwarzano tak ilo dbr, jaka bya potrzebna do konsumpcji. Wraz z rozwojem wsplnot plemiennych pojawiaa si stopniowo specjalizacja i podzia pracy. W ramach spoeczestwa poszczeglne grupy osb zajy si produkcj okrelonych dbr pojawiy si grupy myliwych, rybakw, wojownikw, kapanw itp. Sytuacja zacza si komplikowa, gdy w ramach rodziny czy grupy plemiennej przestano wytwarza wszystkie produkty niezbdne do ycia i zaczto specjalizowa si w wytwarzaniu poszczeglnych produktw. Tylko cz wytwarzanych dbr sza na zaspokojenie potrzeb, plemienia a wszelkie wyprodukowane nadwyki dbr (ponad wasne, niezbdne potrzeby yciowe) zaczto wymienia na potrzebne dobra, z produkcji ktrych dane spoeczestwo rezygnowao a ktre byy produkowane przez inne grupy. Np. rodzina,

produkujca skr bydlc, moga wymienia j na przykad na mid. Tak te narodzi si handel wymienny. W tym modelu gospodarki wymieniano towar na towar. Jeeli komu byo potrzebne jakie inne dobro, po prostu zamienia si posiadanymi dobrami z innymi osobami (barter). Aby transakcja barterowa moga doj do skutku, musiay by spenione okrelone warunki. Po pierwsze wtedy kiedy obie strony wymiany s zainteresowane wzajemnie swoimi ofertami, czyli tylko wtedy nawzajem potrzebuj oferowanych przez siebie towary. Jeste garncarzem masz mnstwo niepotrzebnych garnkw, ale potrzebujesz ubrania. Bez rodka wymiany" jest to sprawa bardzo trudna, jeli nie beznadziejna. Sprbuj znale krawca, ktry potrzebuje Twoje garnki. Jeli kto mia do zaoferowania skr i chcia kupi mid, musia znale takiego sprzedawc miodu, ktry akurat by zainteresowany kupnem skry. Po drugie, towary musiay by wymieniane w ilociach, satysfakcjonujcych obie strony transakcji. Wreszcie po trzecie, nie bez znaczenia bya te jako oferty i jej cechy charakterystyczne: przykadowo, oferujcy skry mg by niezadowolony ze smaku miodu lub te sprzedawca miodu mg nie zaakceptowa rodzaju oferowanej skry. Wida wic wyranie, e rozwj tego typu handlu napotyka na powane trudnoci i praktyczne kopoty z realizacj aktw kupna sprzeday. * Gdyby nie byo pienidza, do zawarcia transakcji dochodzio tylko wwczas, gdy rodzaj i ilo dbr oferowanych przez kad z jej stron dokadnie odpowiadaby potrzebom drugiej strony. * Wymiana barterowa: towar za towar oznacza wic due marnotrawstwo czasu i wysiku i wrcz zniechca do specjalizacji, ktra jest motorem rozwoju. Ograniczenia te mona omin. Jeli pojawi si co, co stanie si rodkiem.4, ktry jest powszechnie akceptowany jako zapata za dobra i usugi, za prac oraz inne czynniki produkcji. Takim wanie rodkiem wymiany jest pienidz. Poredniczcy w wymianie znakomicie rozwizuje wszystkie kopoty, jakie niesie ze sob barter. Dziki jego istnieniu usunita zostaje koniecznoci tzw. podwjnej zbienoci potrzeb charakterystycznej dla handlu wymiennego. Wymiana bezporednia towar nas towar zostaje rozdzielona na dwa odrbne niezalene od siebie akty sprzeday-kupna oraz kupna-sprzeday: towar wymieniany jest na akceptowanych przez wszystkich pienidz, a nastpnie pienidz moe by wymieniony na dowolny towar Zoony charakter wspczesnej rozwinitej gospodarki nie pozwala ju na stosowanie na szersz skal wymiany barterowej. Kto moe mie co, czego4

Czsto syszymy o spirytualistach, ktrzy podaj si za medium w kontaktach z duchami. Czyme, wic jest to medium"? Co to dokadnie znaczy? Medium jest czym, co suy poredniczeniu: pozwala, eby co si dziao lub to uatwia. Gazeta radio czy telewizja s rodkami rozpowszechniania wiadomoci rodkami masowego przekazu informacji. Samochody, koleje, czy samoloty s rodkami transportu.

potrzebujesz, ale nie ma gwarancji, e ty masz to, czego ta osoba pragnie. Co wicej, w systemie gospodarki kapitalistycznej, gdzie jedni s zatrudniani przez innych, nie do pomylenia byoby opacanie ich pracy ywnoci, ubraniami, samochodami czy te artykuami gospodarstwa domowego. Jeeli nie mona bezporednio wymieni dobra na inne dobro, potrzebne jest porednictwo pienidza. O koniecznoci istnienia pienidza w gospodarce rynkowej przesdza zatem przede wszystkim peniona przez niego funkcja rodka cyrkulacji, bez ktrego niemoliwa staje si powszechna dzi wymiana. Ujmujc to lapidarnie moemy stwierdzi, e majc pienidze moemy naby kade dobro, posiadajc dobra moemy za nie kupi pienidz, natomiast nie moemy na szersz skal kupowa jednego dobra pacc za nie innym, chyba, e to drugie dobro uznawane jest za pienidz, czyli ze wzgldu na jego szczeglne waciwoci jest przez wszystkich podane. Pienidz nie jest rodkiem wymiany, dlatego, e jest pienidzem, ale jest pienidzem, poniewa suy za rodek wymiany" bo ludzie go w tej roli akceptuj. Dlaczego ludzie mieliby to przyjmowa? Dlatego tylko, e s przekonani a moe nawet maj pewno, i kady, z kim zaatwiaj swoje interesy, rwnie to przyjmie. Gdy kady ma pewno, e co bdzie powszechnie przyjmowane w zamian za inne rzeczy , wwczas owe co zaczyna nam suy jako rodek wymiany, a to znaczy, e w danym czasie i miejscu to co jest pienidzem. Pienidzem jest zatem co, co znajduje powszechn akceptacj i dlatego jest on wymienialny na dobra i usugi". Gwnym celem istnienia pienidza jest poredniczenie w dokonywaniu transakcji kupna i sprzeday towarw, usug i innych aktyww gdzie suy jako rodek wymiany (cyrkulacji). Jednoczenie spenia on te trzy inne wane funkcje. Mierzy warto, zwalnia ze zobowiza czyli jest rodkiem zapaty, suy do przechowywania bogactwa. Przyjrzymy si tym funkcjom nieco bliej. Zacznijmy od funkcja miernika wartoci. Miernik wartoci W funkcji tej pienidz wystpuje w postaci idealnej (wyobraeniowej), tzn. nie trzeba mie pienidzy, aby wyrazi warto jakiego towaru w pienidzu. Wystarczy zna ceny rnych towarw i warto jednostki pieninej. Dziki istnieniu pienidza pojawia si kategoria ceny (tzw. cena bezwzgldna), ktra nie jest niczym innym jak iloci jednostek pieninych reprezentujc dobra i usugi czynnikw wytwrczych, czy rnego rodzaju aktywa majtkowe.55

Oznacza to, e gdy nabywamy dany towar, jego cena wskazuje, ile jednostek pienidza ubdzie nam z posiadanego zasobu. Jeeli za sprzedajemy dane dobro, jego cena informuje, ile jednostek pienidza nam przybdzie. Ceny zatem determinuj z jednej strony

Dziki istnieniu pienidza i cen mona sprowadza rne nieporwnywalne towary i posiadany majtek do wsplnego mianownika, dodawa je do siebie, ustala relacje, w jakich jeden towar wymienia si na drugi, czyli tzw. ceny wzgldne Ceny wzgldne Kiedy wszystkie dobra i usugi posiadaj swoje ceny pienine, czyli wiadomo, ile jednostek pieninych jest przypisanych danemu dobru, atwo jest mierzy warto jednego towaru w przeliczeniu na drugi. Porwnujc ze sob ich ceny i otrzymujemy tzw. ceny wzgldne. Jeeli np. cena dobra A wynosi 1 z za cena dobra B wynosi 5 z, to wiemy, e jednostka dobra B jest warta pi jednostek dobra A, a porednikiem w ustalaniu tej relacji jest wanie pienidz. Skala cen Warto jednostki pieninej okrela pastwo, wprowadzajc tzw. skal cen, czyli ustalajc nazw podstawowej jednostki pienidza i sposb jej dzielenia na mniejsze czci (np. 1 zoty dzieli si na 100 groszy, a 1 dolar na 100 centw). W przypadku waluty zotej pastwo ustalao parytet zota, tzn. okrelao ile jednostek pieninych bito z jednego kilograma zota, czyli ile zota zawieraa podstawowa jednostka pienina i jej czci. Warto zota bya wic podstaw porwnywania wartoci innych towarw. Przy powszechnym wystpowaniu pienidza papierowego parytet zota ustalany przez pastwo ma jedynie nominalny charakter.6 Nasza dotychczasowa analiza pienidza w funkcji miernika wartoci pozwala stwierdzi, e pienidz jest uniwersaln jednostk obrachunkow wzorcem wartoci, ktry pozwala porwnywa ze sob i dodawa do siebie warto dbr i usug, ktrych cena wyraa si w jednostkach monetarnych. W roli jednostki obrachunkowej pienidz wystpuje gownie w sferze planowania procesw gospodarczych oraz w okrelonych dziedzinach statystki. Jest on zatem podstaw wszelkich oblicze rachunkowych i ekonomicznych, za jego pomoc tworzy si m.in. ceny planowe, kalkulacyjne czy tzw. ceny niezmienne. Te ostatnie s z reguy cenami pewnego okresu, okrelanego jako baza a dziki nim mona dokonywa porwna faktycznych (realnych) zaszoci powstaych w nastpnych okresach. Ponadto, pieniny wyraz wartoci pozwalapoziom wydatkw konsumpcyjnych, z drugiej strony okrelaj poziom kosztw produkcji. 6 Odrbno funkcji pienidza jako rodka wymiany oraz miernika wartoci pokazaa niedawna wymiana walut narodowych 12 krajw na euro. Aby euro mogo peni t pierwsz funkcj, trzeba byo m.in. przestawi na now walut 10 mln rnych automatw do sprzeday rozmaitych towarw oraz dostarczy 14,9 mld banknotw i 51,6 mld monet. Aby euro mogo odgrywa rol miernika wartoci, trzeba byo miliony cen przeliczy z walut narodowych na europejski pienidz.

sprzedajcym i kupujcym oceni przed przystpieniem do wymiany, jak warto ma dla kadego z nich dane dobro czy usuga Podsumowujc naley stwierdzi, e jako miernik wartoci pienidz spenia kilka zada : * wyraa wartoci wszystkich dbr ekonomicznych * pomaga w okrelaniu cen, w sposb jednoimienny (absolutny), w zatwierdzonych przez wadz pastwow i powszechnie akceptowanych jednostkach pieninych, * sprowadza warto wszystkich dbr i usug do wsplnej podstawy; a zatem pozwala agregowa rne nieporwnywalne wielkoci. Dziki cenom, staje si on wsplnym mianownikiem wartoci wszystkich dbr ekonomicznych a to umoliwia ich porwnywalno pomimo rnic rzeczowych, uytkowych i innych, * pozwala sumowa wszystkie dobra, rejestrowa i wykonywa rne dziaania na liczbach ilustrujcych zdarzenia gospodarcze. W konsekwencji powyszego mona byo odej od systemu cen wieloimiennych, relatywnych, opartych na bezporednich wzajemnych proporcjach wymienianych dbr ( np. 1 kg woowiny za 20 kg cukru ) i zastpi je cenami absolutnymi ( np. 1 kg woowiny 20 z, 1 kg cukru 1 z ) * pienidz w postaci cen umoliwia podejmowanie rnego rodzaju decyzji, pozwalajc wyrazi w uniwersalny dla wszystkich podmiotw sposb ich rezultaty, mierzc ich opacalno, uzasadniajc ich celowo. Uzyskane na podstawie tych decyzji sumy pienine s i mog by celem podmiotu rynkowego, gdy mona je bez ogranicze zamienia na dowolny towar wedug proporcji okrelonej poziomem cen. * dziki cenom moemy wybiega z decyzjami w przyszo, liczy przysze efekty dzisiejszych decyzji. Bez miernika nakadw, efektw, zyskw nie byoby to moliwe Opisywany powyej pienidz w roli miernika wartoci, czyli pienidz obrachunkowy jest czym odmiennych od pienidza obiegowego w prawdziwej gospodarce, gdzie musi on spenia take funkcj rodka wymiany i gromadzenia i przechowywania bogactwa. Pienidz bowiem nie tylko umoliwia mierzenie wartoci zanim dojdzie do wymiany, co czyni akty kupna i sprzeday porwnywalnymi. Dziki temu, e reprezentuje on wzgldnie trwa si nabywcz, umoliwia oddzielenie od siebie aktu kupna sprzeday i przesuniecie aktu zakupu w czasie i przestrzeni. Przesunicia t s moliwe jeli w pienidzu moemy gromadzi i przechowywa warto. Z funkcji pienidza jako rodka wymiany wynika wic bezporednio funkcja rodka gromadzenia i przechowywania wartoci. Jeeli bowiem, podmiot nie wyda natychmiast otrzymanego w danej transakcji pienidza na zakup czegokolwiek, to zacznie przechowywa w nim swj majtek. rodek gromadzenia i przechowywania bogactwa (tezauryzacji)

Kady posiadacz pienidzy, po zaspokojeniu najwaniejszych potrzeb, staje przed wyborem: czy przeznaczy pozostae pienidze na biec konsumpcj, czy raczej odoy je i wyda w przyszoci. W tym drugim przypadku mamy do czynienia ze zjawiskiem oszczdzania.7 Jeeli chcesz oszczdza, to musisz znale jaki sposb przechowania wartoci tego, co oszczdzasz. Mgby kupi ziemi i zachowywa j sobie, lub kupowa i przechowywa sztaby stali, drzewo mahoniowe, antyczne meble, akcje i obligacje lub wszystko inne, co uwaasz, e zachowa swoj warto. Gdy oszczdnoci przechowujesz w pienidzu, to suy ci on jako rodek przechowania wartoci (gromadzenia bogactwa). Korzyci i koszty posiadania pienidza Poniewa pienidz moe by uywany w celu przenoszenia siy nabywczej z czasu teraniejszego w przyszo, jest on rwnie swojego rodzaju rodzajem aktywem czyli jednym ze skadnikw majtku jednostek gospodarujcych, obok aktyww quasi pieninych (depozytw terminowych na rachunkach bankowych), aktyww finansowych (akcji, obligacji, innych papierw wartociowych) czy te aktyww rzeczowych (nieruchomoci, dziea sztuki, biuteria). W porwnaniu jednak z pozostaymi skadnikami majtku, majcymi suy przechowywaniu wartoci, pienidz w tej funkcji charakteryzuje si pewnymi korzystnymi ale rwnie i niekorzystnymi cechami. Korzyci trzymania pienidza Pienidz jest bardzo wygodn form przechowywania wartoci. Jeeli przechowujemy pienidze (zamiast ziemi, stali czy czego innego), to wiemy, e posiadane rodki moemy szybko wymieni na inne rzeczy, czyli w kadej chwili kupi za nie wszystko to, czego potrzebujemy w yciu prywatnym i biznesie. Pienidz jest bowiem najbardziej pynnym, rodkiem przechowywania oszczdnoci Nic nie da si tak atwo i szybko wymieni na inne rzeczy) jak pienidz. Gwn korzyci z pienidza, jako rezerwuaru siy nabywczej, jakiej nie daj inne aktywa rzeczowe czy te finansowe jest jego pynno czyli atwo i tanio z jak moe on by zamieniony w dowolnym miejscu i czasie na dowolny towar lub podany aktyw majtkowy. Waciciel pienidza czy to gotwkowego czy depozytowego moe szybko i w zasadzie bez adnych dodatkowych kosztw zamieni go na inne dobro, czy inne aktywa finansowe

7

Pienidz i oszczdzanie s ze sob nierozerwalnie zwizane. Z jednej strony pienidz jest rodkiem gromadzenia oszczdnoci, z drugiej natomiast poziom oszczdnoci w gospodarce wiadczy o sile samego pienidza.

np. obligacje, akcje, wkady terminowe .Tak wic pynno pienidza wie si z: * atwoci i szybkoci dostpu do * stabilnoci dostpu * niskim lub zerowym kosztem konwersji Ewidentna korzy z pynnoci jest czsto na tyle dua, e rekompensuje koszty jakie towarzysz trzymaniu pienidza. Koszty trzymanie pienidza Warto nominalna przechowywanych domu sum pieninych jest staa, a zatem nie wzrasta w czasie. Pozostae suce do przechowywania bogactwa aktywa np. obligacje i depozyty bankowe (oprocentowanie), akcje (dywidendy), nieruchomoci (czynsze) itd zwikszaj swoj warto czyli przynosz ich posiadaczom zmienny i najczciej w duszym okresie dodatni realny dochd. Brak tego typu dochodw uznane musi zosta za koszt przechowywania pienidza a te nie otrzymane czyli utracone w wyniku posiadania pienidza dochody uzna moemy uzna za miar kosztu jaki trzeba zapaci za posiadanie pynnoci pienidz. Ale nie koniec na tym ze wzgldu na wystpujce w gospodarce procesy inflacyjne (wzrost cen), pienidz ulega deprecjacji czyli zmniejsza si jego sia nabywcza) Pienidze i oszczdzanie Aby pienidz mg dobrze peni rol rodka przechowywania wartoci konieczne jest przekonanie jego posiadaczy, e nie traci on swojej siy nabywczej pienidze, tj. zdolno do nabywania w przyszoci podobnej iloci dbr. Pienidz traci si nabywca, gdy ronie oglny poziom cen. Wiemy ju, e poziom ceny zaley nie tylko od kosztw wytwarzania, ale take od tego, ile pienidzy znajduje si w obiegu. Nadmierna ilo pienidza w obiegu prowadzi do wzrostu przecitnego poziomu cen. Inaczej mwic w miar jak przybywa pienidza, to ceteris paribus ronie poziom cen, co powoduje, e kada jednostka pienina traci na wartoci. Za t sam sum pienidza jego posiadacze mog nabywa coraz mniejsz ilo towarw i usug. Funkcj tezauryzacyjn dobrze peni stosowany jako rodek wymiany penowartociowy pienidz ze zota lub srebra, czyli prawdziwy skarb. Stosowany dzi jako rodek wymiany pienidz gotwkowy lub kredytowy nie peni jej dobrze w duszym okresie. W obawie przed utrat wartoci podmioty przechowuj swoje oszczdnoci w systemie bankowym, dziki czemu mog by one wykorzystane przez inne podmioty, a wtedy rodki pienine nie s tezauryzowane, tylko wracaj do obiegu.

Wszystkie opisane powyej cechy powoduj, e podmioty gospodarujce bd zapewne dy do okrelenia wielkoci trzymanych rezerw pieninych na poziomie optymalnym z punktu widzenia : * swoich potrzeb zachowania pynnoci w biecych rozliczeniach pieninych, * moliwoci osigania dochodw z przechowywanych wartoci, * ochrony ich przed zmniejszeniem realnej wielkoci w warunkach deprecjacji siy nabywczej pienidza. Inaczej mwic bd podejmoway decyzje okrelajce jaki iloci pienidza potrzebne s w danych warunkach, i w ten sposb bd okrelay ich popyt na pienidz Miernik odroczonych patnoci Pienidz peni funkcj rodka wymiany przy realizacji transakcji kupna sprzeday. Jednak funkcja ta realizowana jest tylko wwczas, gdy sprzedawca za przekazany nabywcy towar bd usug natychmiast otrzymuje zapat w pienidzu. Tego typu transakcje (gotwkowe) dominoway przez wieku w yciu gospodarczym. Dziki pojawieniu si pienidza wymiana moga zosta rozdzielona na dwa odrbne akty: sprzeday i kupna. Jego istnienie pozwala przesun w czasie nie tylko zakupu ale rwnie opni moment zapaty. Przy tego typu transakcjach odbiorcy towaru zamiast przekazywa pienidze natychmiast, zobowizuj si do uregulowania patnoci w terminie pniejszym. Istnienia pienidza umoliwia powstanie stosunku zaduenia midzy wierzycielem, posiadajcym wolne rodki a dunikiem, ktremu moe w danym momencie brakowa gotwki.8 Ludzie czsto staraj si ustali dzi warto jakiej przyszej patnoci. Na przykad, pracownicy i pracodawcy ustalaj wysoko wynagrodzenia, jakie bdzie wypacane w roku przyszym. Przedsibiorstwa zawieraj umowy ze swoimi dostawcami, chcc ju dzisiaj sprecyzowa cen surowcw i materiaw, ktre bd dostarczone w przyszoci. Poyczkobiorcy chc wiedzie, jaki odsetki bd paci z tytuu zacignitego kredytu, podatnicy ile wynosi naleny podatek lub kary pienine z tytuu zwoki itp. Ilekro jaka osoba lub przedsibiorstwo przyjmuje na siebie zobowizanie i zgadza si wykona jak patno w przyszoci, to takie zobowizanie (dug) jest zazwyczaj wyraane w pienidzu. Poniewa do ustalenia przyszych zobowiza najczciej posugujemy si pienidzem peni on w procesach gospodarczych pienidz rol miernika odroczonych patnoci. Ale pienidz nie tylko mierzy dugi ale rwnie suy do ich spaty. Zwalniajc ze zobowiza peni on funkcj rodka patniczego.8

Tak, jak trudno prowadzi dziaalno produkcyjn czy handlow bez pienidza, tak samo trudno byoby zorganizowa bez niego udzielania i zacigania poyczek, cho nie jest to niemoliwie. Musiayby si w takiej sytuacji znale osoby, ktre gotowe byyby za odpowiednim wynagrodzeniem poyczy dokadnie takie dobro, jakie potrzebowaaby druga osoba. Dug musiaby by spacany tym samym lub podobnym dobrem na raty, bd te w caoci pod koniec okresu poyczkowego.

Funkcja rodka patniczego W momencie dokonywania ustale zawierania wicych na przyszo transakcji pienidz nie wystpuje realnie, peni jedynie funkcj jednostki rozrachunkowej (miernika wartoci). Sucego do ustalania wartoci odroczonych patnoci pienidz realny pojawia si dopiero pniej, gdy odbiorca dokonuje patnoci za dostarczone wczeniej produkty lub usugi albo te reguluje inne zobowizania (np. podatki). Regulujcy zobowizania pienidz peni wwczas funkcj rodka patniczego. Penic t funkcj suy do dokonywania patnoci transferowych lub transakcji, w ktrych przepywowi dbr nie towarzyszya zapata. Wida to wyranie przy transakcja z odroczon patnoci, czyli kredytowych9, kiedy podmioty sprzedajcy godzc si na odroczenie patnoci w czasie, a zatem powstrzymujc si tym samym od wydatkowania pienidzy w danej chwili. Jak wida peniona przez pienidz funkcja rodka patniczego ma decydujc znaczenie dla dziaania sfery kredytu i finansw publicznych, a te maj ogromny wpyw na dziaalno gospodarcz. Rola transakcji kredytowych Funkcja pienidza jako rodka patniczego przyczynia si do rozwoju systemu kredytowo poyczkowego, co stao si si napdow rozwoju gospodarczego. Rwnoczenie przyczynia si do gromadzenia rodkw finansowych z pobieranych podatkw i finansowania rnych przedsiwzi publicznych zwizanych z funkcjonowaniem pastwa, utrzymaniem ludzi niezdolnych do pracy, lub ludzi w wieku emerytalnym. O ile podatki s wynalazkiem starym, jak stare jest pastwo, o tyle kredyty odegray rol przyspieszajc rozwj gospodarki kapitalistycznej. W dzisiejszym wiecie bez kredytw przewaajca ilo projektw inwestycyjnych nie mogaby by sfinansowania i oglnie postp techniczny i wzrost gospodarczy byby znacznie wolniejszy. ktre miar rozszerzania i pogbiania si wymiany towarowej wypieraj transakcje gotwkowe stajc si coraz czstsz praktyk. 10 Zwalnianie ze zobowiza9

Kredyty odegray ogromnie przyspieszajc rol w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Bez kredytw nie mogaby by sfinansowana przewaajca ilo projektw inwestycyjnych a oglny postp technologiczny i produkcyjny byby znacznie wolniejszy. 10 Obecnie transakcje gotwkowe wystpuj w krajach o rozwinitej gospodarce rynkowej tylko przy sprzeday detalicznej towarw i wiadczeniu usug indywidualnym konsumentom, a i w tym obrocie coraz powszechniej wypierane s one przez transakcje kredytowe. W dzisiejszych czasach ludzie na szerok skal poyczaj pienidze (czyli okrelon si nabywcz), a te mog by przez inne osoby wykorzystywane na zakup wszelkich dbr i usug. Pienidz jest zatem bardzo wygodnym miernikiem wysokoci dugw oraz sposobem ich spaty.

Gromadzone rodki finansowe czsto su do dokonywania patnoci bdcych wynikiem powstaych wczeniejszych zobowiza. W ten sposb z funkcji pienidza jako rodka przechowywania bogactwa wi si z niezwykle wan dla rozwoju gospodarki waciwo, a jest ni zwalnianie ze zobowiza Zgodnie z podejciem funkcjonalnym pienidzem jest kade dobro ktre posiadajce z tytuu prawa lub zwyczaju natychmiastow moc zwalniania podmiotw gospodarczych ze wszystkich zobowiza, niezalenie od tego, z jakiego tytuu te zobowizania powstaj. Pacc nim uwalniamy si od dugw, regulujemy zobowizania wobec pastwa (podatki) itp. Jest to moliwe tylko wtedy, gdy podmioty akceptuj dokonywane w nim odroczone patnoci. Sprawa jest bezdyskusyjna w przypadku posiadajcego samoistn warto i dlatego powszechnie akceptowanego pienidza kruszcowego. Emitowany przez bank centralny pienidz papierowy zwalnia ze zobowiza z mocy prawa, poniewa jest on ustawowo narzuconym w danym kraju przez pastwo prawnym rodkiem patniczym (ang. legal tender) niezalenie od tego, czy jest on wymienialny na kruszec bd na waluty innych krajw, czy nie. Jego si nabywcz sia nabywcza okrela nie warto kruszcu tylko uksztatowany na rynku PKB przecitny poziom cen . W zwizku z tym istnieje ustawowy obowizek przyjmowania waluty krajowej tam, gdzie dokonywane s jakiekolwiek transakcje biece oraz z tytuu odroczonej patnoci Ale nie koniec na tym. W dzisiejszych czasach do dokonywania transakcji nie musimy mie banknotw lub monet. Cz pienidza zdematerializowaa si, przybierajc posta bezgotwkow. W tym miejscu naley podkreli, e odrnieniu od pienidza banku centralnego, ktry akceptacja jest narzucona z mocy prawa , akceptacja pienidza gotwkowego nie jest obowizkowa i zaley od dobrej woli i moliwoci technicznych przyjmujcego patno pomiotu Jako pienidza Penienie przez pienidz funkcji rodka patniczego jest moliwe, bo pienidz reprezentuje nie tylko dzisiejsza ale rwnie przysz si nabywcz. Pierwotnie jej rdem bya warto rynkowa materiau, z ktrej by wykonany pienidz (np. zoto)/. Jak pokaemy dalej w wyniku ewolucji pienidz oderwa si od swojej materialnej podstawy i dzi o jego przyszej sile nabywczej decyduje nie warto kruszcu, tylko gwarantowana przez pastwo stabilno siy nabywczej waluty krajowej , a z tym moe by rnie Wszelki transakcj z odroczon spat zobowiza wi si z potencjalnymi stratami sprzedawcw dbr (tym wikszymi, im dusze bd okresy spat zawarte w umowach kupna-sprzeday). Wynikaj one std, e wspczenie ceny dbr na og rosn, a zobowizania regulowane s nie w naturze, lecz w pienidzu. Jeli ma miejsce inflacja, czyli wzrost przecitnego poziomu cen, to

sia nabywcza pienidza spada. Realizacja odroczonych patnoci bez uwzgldnienia inflacji oznaczaaby wic straty dla sprzedawcw dbr, a zyski dla ich nabywcw. Sprzedawcy bd si chcieli, oczywicie, odpowiednio zabezpieczy. W praktyce bd na og chcieli, eby okres spaty zobowiza by moliwie najkrtszy, a przy znacznym odroczeniu patnoci bd dali zapaty powikszonej o odpowiednie odsetki, rekompensujce im spadek siy nabywczej pienidza. Pienidz midzynarodowy Pienidz moe rwnie peni funkcj pienidza wiatowego poza granicami okrelonego kraju, ale jedynie pod warunkiem, e pastwo prawnie gwarantuje jego wymienialno zewntrzn po kursie ustalonym na gwnych giedach wiatowych.11Rzecz oczywista musi by akceptowany w transakcjach midzynarodowych, czyli peni w midzynarodowych stosunkach gospodarczych wszystkie wczeniej wymienione funkcje (rodka wymiany, miernika wartoci, rodka patniczego oraz rodka gromadzenia oszczdnoci) Najlepszym przykadem moe tu by dolar amerykaski (USD), ktry a do roku 1971 by wymienialny na zoto, dziki czemu zdoby due zaufanie na rynku midzynarodowym. Do dzi dolar strci na znaczeniu cho w dalszym cigu okrelany jest czasem terminem waluta ucieczki (zyskuje zwykle na wartoci w momentach kryzysu na arenie midzynarodowej). Od niedawna rol pienidza wiatowego peni EURO. Nie jest nim natomiast polski zoty. Podsumujmy Na podstawie powyszych rozwaa dochodzimy do wniosku ,e pienidz moemy zdefiniowa jako wszelki rodzaj rodkw wymiany i rodkw patniczych o najwyszym stopniu pynnoci ,ktrych zdolno do zapaty jest nieograniczona zarwno wtedy, kiedy kupujemy jaki towar lub usug, jak i wtedy, gdy regulujemy jakie zobowizanie finansowe wzgldem kredytodawcw banku budetu centralnego lub budetu lokalnego. rodki te su do mierzenie i przechowywania wartoci Te cztery funkcje, ktre pienidz peni dla spoeczestwa - funkcje (1) rodka wymiany, (2) miernika wartoci, (3) rodka przechowania wartoci (4) miernika i rodka regulowanie odroczonych patnoci maj yciowe znaczenie dla procesu rynkowego. Jako rodek wymiany pienidz moe przyjmowa wiele postaci. Jedn ze nich jest forma materialn. Mona go wtedy przekazywa z rk do rk, np. zoto, srebro,

11

W skali wiatowej tylko niektre waluty odgrywaj rol miernika wartoci. Dotychczas bezkonkurencyjnym by dolar - w nim byy wyraone ceny praktycznie wszystkich wiatowych surowcw. Obecnie funkcj t peni rwnie euro.

monety wykonane z innych metali, banknoty czy nawet papierosy (uywane jako pienidz w obozach jenieckich podczas drugiej wojny wiatowej). Wraz z postpem cywilizacyjnym i rozwojem procesw gospodarowania pienidz przybiera coraz to nowe formy ze wzgldu na: * oszczdnoci pracy coraz mniejsze koszty jego produkcji powoduj, e zwalniane zasoby przenoszone s do innych zastosowa * nowe formy s efektywniejsze od starych, pozwalaj lepiej peni pienidzu swoje podstawowe funkcje a zatem sprawniej obsuguj procesy produkcji, podziau i wymiany. W dzisiejszych czasach w warunkach ogromnych obrotw gospodarczych pienidz moe mie rwnie posta umoliwiajc jego transfer w niematerialnej postaci np. w formie akceptowanej przez uczestnikw obrotu: zapisu na rachunku bankowym, dziki czemu moe by bez fizycznego przemieszczania si przesany z jednego konta na drugie na inne konto za pomoc czekw, kart debetowych, przeleww czy te staych zlece. Ale nie koniec na tym. Pienidz danego kraju moe kry tylko w nim, moe by jednak by wymienialny na inne waluty i uywany w innych krajach. Staje si wwczas pienidzem midzynarodowym. 2. Powstanie i rozwj pienidza towarowego Pienidz nie zosta przez nikogo wynaleziony tak naprawd pojawi si jako porednik w procesach wymiany wwczas, gdy w wskutek wzrostu skali produkcji wymiana towarw nabraa cech masowej powtarzalnoci, regularnoci, a wic w okresie przechodzenia od gospodarki naturalnej do towarowej. Pojawienie si pienidza jako powszechnego ekwiwalentu przeksztacio wymian bezporedni (barterow) w wymian poredni (towarowo pienin). Wpyno to w istotny sposb na rozwj wymiany towarowej i przyczyniao si do budowanie bogactwa kraju. wiat nie dokonaby tak ogromnego postpu cywilizacyjnego, gdyby na pewnym etapie historycznego rozwoju nie pojawi si pienidz i nie przyczyni si do rozwoju wymiany na skal midzynarodow. Ale nie uprzedzajmy faktw . Blaski i cienie wymiany barterowej Pocztki historii pienidza sigaj okresu tworzenia si i rozwijania wymiany towarowej. Pierwotnym rodzajem wymiany by barter, czyli wymiana towar na towar. Bya ona wielkim krokiem na przd od stanu samowystarczalnoci, w ktrym kady musia robi wszystko, a wic niczego nie robi dobrze. Produkty przeznaczone wycznie do wymiany stay si towarami. Zaczto wic wymienia towar za towar. Niemniej prosta wymiana barterowa sabo suy specjalizacji i rozwojowi handlu .

Po pierwsze trzeba byo sporo szczcia, aby taka wymiana dosza do skutku. Kiedy nie byo pienidza, czowiek, ktry mia na zbyciu na przykad garnek, a potrzebowa soli, musia nieraz bardzo si natrudzi, eby znale na ni nabywc, ktry akurat mi sl, a potrzebowa garnka. Sytuacja taka okrelana jest jako podwjna zbieno potrzeb. Tak zbieno bya tak mao prawdopodobna, jak wyrzucenie dziesi razy pod rzd ora lub reszki. Po drugie, aby nikt nie czu si oszukany, naleao znale jakie sprawiedliwe relacje midzy wymienianymi towarami. W zwizku z tym, e istniej rnice w wartoci wkadu pracy zawartego w kadym towarze, zatem strony uzgadniay, e np. baran wart jest 20 kg miodu. Po trzecie, aby transakcja dosza do skutku, iloci wymienianych produktw musiay odpowiada rwnoczenie obu kontrahentom. Wymiana towarw bya wic utrudniona i nic dziwnego, e nie moga rozwija si dynamicznie. Wymiana towar za towar miaa jeszcze jedn niezwykle wan cech. Gdy dosza do skutku, to aktowi sprzeday towarzyszy zawsze akt kupna. Warto towarw sprzedanych zawsze rwnaa si wartoci towarw zakupionych. Nie byo wic mowy o nadwykach czy zapasach towarowych. Oczywicie, nadmiar utworzonych dbr z pewnoci istnia, jeeli jednak waciciel nie mg ich wymieni na inne, potrzebne mu produkty, to nie mg ich sprzeda. a wytwr pracy ludzkiej nie przeznaczony na sprzeda, nie jest towarem. Rwno wartoci sprzeday i wartoci zakupu ma niezwykle wane znaczenie dla naszych dalszych rozwaa o pienidzu. Te niedogodnoci towarzyszce wymianie barterowej hamoway rozwj gospodarki towarowej i nie pozwalay czerpa korzyci wynikajcych ze spoecznego podziau pracy Pienidz towar W miar jak upowszechniaa si wymiana towarw oraz im bardziej stawaa si ona systematyczna, zaczy si wyodrbnia pewne towary czciej i chtniej wymieniane ni inne. W coraz szerszym zakresie rne towary byy najpierw wymieniane na jakie jedno, wybrane dobro i dopiero potem za nie kupowano inne towary. Z czasem zaczto wymienia towary nie na te, ktre byy akurat potrzebne, lecz na bdce powszechnie w uyciu posiadajc powszechn akceptacj dobra konsumpcyjne. Byy to np. suszone ryby, sl, herbata, bursztyn, muszelki, a nawet niewolnicy. Ten towar porednik zacz by traktowany jako ekwiwalent (,,rwnowarto) innych dbr, co znaczy, e wszystkie zaczy by porwnywane i wymieniane midzy sob za porednictwem tego szczeglnego towaru. Tak oto pojawiy si pierwsze w dziejach ludzkoci towary pienidze. Jak to si dzieje, e co staje si pienidzem?

Jak pamitamy pienidz jest rodkiem wymiany nie dlatego, e jest pienidzem, ale jest pienidzem, poniewa suy za rodek wymiany". Dlaczego skonni s go przyjmowa? Tylko dlatego tylko, e maj pewno, i kady, z kim zaatwiaj swoje interesy, rwnie to przyjmie. Gdy kady ma pewno, e co bdzie powszechnie przyjmowane, wwczas owe co zaczyna nam suy jako rodek wymiany, a to znaczy, e w danym czasie i miejscu to co jest pienidzem. Pienidzem jest zatem co, co znajduje powszechn akceptacj i dlatego jest on wymienialny na dobra i usugi". Skoro co staje si czym oglnie przyjmowanym w zamian za inne rzeczy, to przez to samo staje si pienidzem. Towar staje si pienidzem w rezultacie swojego rodzaju umowy spoecznej, u podstaw ktrej ley fakt, e jest on powszechnie uywany i przez wikszo ludzi. Pocztkowo, ludzie nie s pewni, czy inni ludzie bd akceptowa dan rzecz jako pienidz. Niemniej gotowi s j akceptowa, poniewa jest penowartociowa. Ma tyle samo wartoci jako rzecz", ile ma jako pienidz". W przeciwnym razie ludzie nie dowierzaliby jej i jej nie akceptowali. Jeeli z jaki wzgldw dany materia zaczyna by uywany jako pienidz ludzie zaczynaj go ceni. Np. niepalcy zaczynaj ceni papierosy, jeeli zaczynaj on peni funkcj pienidza w obozach jenieckich. Abstynenci zaczynaj z tych samych wzgldw ceni alkohol. Prowadzi to do paradoksu, pienidz towar jest powszechnie akceptowany, poniewa jest pienidzem, dany towar jest pienidzem, poniewa jest powszechnie akceptowany. Pienidz powszechny ekwiwalent w postaci towaru pojawi si w rnych czciach wiata samorzutnie. Nie zosta wynaleziony przez jakiego uczonego, czy narzucony przez wadz. Powsta przez wyonienie si spord wszystkich bezporednio na siebie wymienianych dbr takiego, ktry ze wzgldu na sw przydatno w zaspokajaniu potrzeb by czciej ni inne przedmiotem wymiany i chtniej ni inne przyjmowany przez wszystkich uczestnikw wymiany. Zwykle zaczyna si od czego uytecznego - od jakiego przedmiotu lub narzdzia, od czego uywanego lub potrzebnego wikszoci ludzi. Suce za pienidz dobra miay zatem podwjn uyteczno: mogy zaspokaja okrelone potrzeby ludzkie i mogy peni rol pienidza. Pocztkowo, ludzie nie s pewni, czy inni ludzie bd akceptowa dan rzecz jako pienidz. Niemniej gotowi s j akceptowa, poniewa jest penowartociowa. Ma tyle samo wartoci jako rzecz", ile ma jako pienidz". W przeciwnym razie ludzie nie dowierzaliby jej i jej nie akceptowali. Jeeli zatem chcemy wiedzie, co jest pienidzem" w ktrymkolwiek spoeczestwie, to zobaczmy, czym ludzie posuguj si wymieniajc midzy sob rne rzeczy. Najczciej byy to jakie dobro uznane przez dan spoeczno za najcenniejsze. Pocztkowo takimi dobrami byy: zboe, bydo, skry, bryy soli, proste narzdzia (siekierki, toporki), bursztyn, pniej pojawiy si take bryki

metali, przede wszystkim szlachetnych. Jeli pienidzem byo zboe, a sprzedawca skr chcia kupi mid, to wymienia je na okrelon ilo zboa, po czym z otrzymanym zboem udawa si na poszukiwania odpowiedniej iloci miodu. Powszechnie akceptowany towar stawa si porednikiem, czyli ekwiwalentem: jednostk wymienian na inne towar. Pocztkowo wystpowa on na rynku zarwno jako sam towar, jak i pienidz (rodek wymiany). Pienidz towarowy by pienidzem penowartociowym, jego wartoci wyznaczona bya przez warto samego dobra, ktre penio funkcj pienidza. O ile na pocztku, przy wymianie towar za towar chodzio tylko o zaspokojenie konkretnego zapotrzebowania niezalenie od indywidualnej wartoci poszczeglnych dbr, o tyle wkrtce rozwina si wiadomo, e za dobra rzadkie wymagajce wikszych nakadw mona uzyska wysze wartoci wymienne ni za dobra obfite. Wtedy te po raz pierwszy ustalono miary wartoci, takie jak np. to, e worek soli jest wart trzy owce lub jedn krow itp.. Jaki towar najlepiej nadaje si na pienidz? W rdach historycznych mona znale okoo 150 rnych towarw, ktre peniy funkcje pienidza. Rodzaj towaru penicego funkcj pienidza zalea od charakteru gwnej dziaalnoci danej spoecznoci, a wic na przykad dla plemion pasterskich gdzie najwaniejsz rol odgrywaa hodowla byda, takim wygodnym porednikiem wymiany stao si bydo. Bydo byo pienidzem w Babilonii i staroytnym pastwie ateskim, gdzie kary wymierzano w sztukach byda, a aciskie sowo pecunia pochodzi od sowa pecus, czyli bydo. Dla ludnoci rolniczej np.: w Egipcie i Chinach powszechnym ekwiwalentem stao si zboe . Polski czasownik paci wyprowadzany jest od ,,patw tkaniny lnianej, ktra bya rodkiem wymiennym obok przykad skrek soboli czy innych cennych zwierzt. Ale pienidzem byway te inne trudno dostpne i cenne dobra. Na przykad w Chinach role pienidza odgrywaa w swoim czasie sl, u Aztekw ziarna kakaowe. Poytecznym i poszukiwanym ekwiwalentem byy take tyto, oliwa, piwo, wino, muszelki. Gwn zalet pienidza jest to, eby go mona byo atwo i bez obawy utraty wartoci zamienia na kade inne dobro Aeby jaki towar by pienidzem, musia koniecznie zawiera wkad pracy ludzkiej, czyli musia posiada warto realn. Ale to nie wszystko Aby co mogo funkcjonowa w roli rodka wymiany, musi spenia kilka 12 fundamentalnych warunkw: 1) musi by powszechnie akceptowany, tzn. sprzedawcy dbr musz by przekonani, e za otrzymane pienidze bez trudnoci bd mogli naby potrzebne im produkty i usugi;12

R. Milewski op. cit. str 450

2) musi by atwo przenony; nawet pienidze reprezentujce du warto musz by wygodne w uyciu - nie mog by cikie i due objtociowo, gdy utrudniaoby to ich przechowywanie i przemieszczanie; 3) musi by atwo podzielny na mniejsze jednostki, aby dokonywanie zarwno maych, jak i duych transakcji odbywao si bez zakce; musi zatem wystpowa w rnych nominaach, 4) musi by trudny do podrobienia, gdy pienidze, ktre atwo sfaszowa, nie budz zaufania i szybko trac warto, 5) musi mie trwa warto. Decydujcego znaczenia nabieraa jednak cecha trwaoci, bo gwarantuje trwao wartoci towaru, co jest niezwykle wane dla stron transakcji. Tymczasem wymienione wyej ekwiwalenty, chocia powanie przyczyniy si do usprawnienia i rozwoju wymiany towarowej, miay jednak liczne mankamenty, ktre czyniy je niewygodnym w uyciu. Byy niejednorodne, trudne do przechowywania i przenoszenia, niedostatecznie podzielne i czsto nietrwae.13 Usprawnieniem dla handlujcych stao si wic zastpienie mozaiki towarw powszechnego uytku metalami. Tak narodzi si pienidz metalowy. Najpierw byy to metale nieszlachetne, jak elazo, brz, mied, nastpnie za metale szlachetne - srebro i zoto zwane powszechnie kruszcami. I tak oto ze wzgldw czysto pragmatycznych wiat wszed w epok pienidza kruszcowego, ktry wypar inne towary penice wczeniej funkcje pienidza Pienidz kruszcowy Przez dugie wieki szczeglnie wysoko ceniono szlachetne metale ze wzgldu na ich cechy zewntrzne. Byo rzecz wrcz nieuniknion, e zoto i srebro przerodz si w pienidz i stan si powszechnym ekwiwalentem, bo najlepiej nadawao si do penienia wszystkich jego funkcji dziki takim oto szczeglnym waciwociom: - jednorodna jako, - dua warto - dobra podzielno na mniejsze jednostki, - stabilna sia nabywcza, - odporno na psucie si i zuycie, dziaanie powietrza i wody, - wygoda w uyciu i transporcie,

13

Jeeli np. rol pienidza odgryway barany, to oczywicie trudno byo za nie kupowa towary o drobnej wartoci. Pienidz ten by wic trudno podzielny. Nie mia te stabilnej wartoci. Baran baranowi nie jest rwny, a w trzeba go karmi a niekiedy zdycha zdycha. Jeeli strony transakcji uzgodniy, e za barana wymieni niewolnika, to nie byo pewnoci, jaka bdzie rzeczywista warto tych towarw. Piwo staje si coraz gorsze w miar upywu czasu. Wprawdzie oliwa jest dogodnym atwo podzielnym rodkiem wymiany, ale jej przechowywania jest do kopotliwe itd.

Warto uytkowa i wymienna pienidza towarowego Kady towar ma warto uytkow , tzn. zdolno do zaspokajania okrelonych potrzeb uyteczno ta ujawnia si w momencie konsumpcji. Ale warto uytkowa pienidza metalowego jest inna ni warto uytkowa samego metalu z ktrego jest on zrobiony. Warto uytkowa pienidza sprowadza si gwnie do poredniczenia w wymianie dbr. Kady towar ma rwnie warto wymienn, tzn. zawiera pewn warto porwnywalnej pracy oglnoludzkiej. Ale pienidz towarowy jest szczeglnym towarem, bo tylko w pienidzu moemy porwnywa nakad pracy zawarty w poszczeglnych towarach. W tym jedynym przypadku warto wymienna pokrywa si z wartoci uytkow. Przy wszystkich innych towarach cechy te wprawdzie wspwystpuj, ale nie s identyczne. Ewolucja pienidza metalowego Pierwotny pienidz z metali szlachetnych wystpowa w innej formie ni wyobraamy to sobie obecnie. Pocztkowo pienidz funkcjonowa w postaci nieregularnych bryek lub sztabek srebra czy zota, co stwarzao konieczno kadorazowego ich waenia i dzielenie (pienidz waony). Std np. funt brytyjski jest miar zawartoci zota, natomiast sowo rubel jest wyprowadzane od rosyjskiego rubit, czyli rba, gdy odrbywano odpowiednie kawaki mikkiego srebra i pacono nimi za inne dobra. W staroytnym Rzymie regulacja zobowiza z tytuu sprzeday towaru pocztkowo nastpowaa przez odwaenie odpowiedniej iloci zota uformowanego w sztabki. Osobnika, ktry way zoto i zawiadcza rwnoczenie o uregulowaniu dugu z tytuu sprzeday towarw, nazywano libripens. Czynnoci przez niego wykonywane gwarantoway zgodno transakcji z prawem, wykluczay defraudacj. Pienidz waony by uciliwy w uytkowaniu z czasem w jego miejsce zaczto posugiwa si pienidzem w kawakach, ktre mona byo odlicza (pienidz odliczany),. Sztaby zota czy srebra zaczto wic dzieli na mniejsze kawaki, tak aby mona si byo nimi posugiwa bez waenia. Wystarczyo tylko owe jednorodne kawaki policzy. Kawaki metali speniajce rol pienidza miay rne formy, jednak najczciej przyjmoway ksztat okrgych kulek. Zmiana postaci pienidza bya istotnym krokiem naprzd punktu widzenia sprawnoci rozlicze, ale pienidz w formie odliczanych kawakw szlachetnego metalu mia te wady. Mona byo bowiem prowadzi proceder psucia pienidza, czyli na zmniejszaniu faktycznej zawartoci cennego metalu w danym kawaku, oznaczajcym powszechnie uznan ju nominaln warto wymienn.

Nieuczciwi porednicy wlewali do kulek taszy metal, a z zaoszczdzonego zota tworzyli nastpny kawaek pienidza, bd przeznaczali go na cele niepienine.14To psucie pienidza miao zdecydowanie niekorzystny wpyw na rozwj stosunkw towarowo-pieninych. Aby nie zosta oszukanym uczestnicy wymiany musieli posiada wagi do odwaania kruszcu. Czy mona byo temu jako zaradzi? Zoto i srebro staoby si lepszym rodkiem wymiany - lepszym pienidzem, gdyby mona byo je przetapia mae kawaki i nadawa im starannie wymierzone rozmiary. Z czasem sowo stao si ciaem Monety Po utrwaleniu si pozycji kruszcu jako powszechnego ekwiwalentu, pienidz pocztkowo waony, pniej ju tylko odliczany, przeksztaci si w pienidz bity", czyli kawakw z brzu, srebra, zota w postaci pytek, sztabek, krkw bd wielobokw. Spaszczanie owych kulek metalu szlachetnego niewtpliwie utrudniao ich dokarmianie", ale go nie eliminowao. Ale czy mona byo zagwarantowa, e na kawakach kruszcu wytoczona zostaa ich prawdziwa waga? Na krkach metalu zaczto wic stawia pieczcie jako dowd, e dany kawaek zota czy srebra rzeczywicie zawiera okrelon ilo tego metalu. Istnienie pieczci niejako gwarantowao realn warto pienidza, a ponadto utrudniao opiowanie czy skrawanie krkw. Z czasem prawo do bicia monety i okrelania jego wartoci wymiennej zostao przejte przez panujcych na danym terenie lokalnych wadcw. Zaczli oni stemplowa kawaki metalu, swoim wizerunkiem pniej godami pastwowymi potwierdzajc ich wag i prb. Tak powstay monety zdobione wizerunkami i pieczciami wadcw. Bite ze zota lub srebra monety o rnej wartoci nominalnej miay pomaga ludziom w ocenie zawartego w nich kruszcu i rwnoczenie obsugiwa rn skal cen. Najdogodniejsz form monety byy niewielkie metalowe krki (zote, srebrne, miedziane), atwo mieszczce si w doni, opatrzone znakiem wadcy (stemplem), gwarantujcym wag kruszcu oraz jego jako. Pierwsze monety pojawiy si ju w VII wieku p.n.e. w Lidii, na zachodnich wybrzeach Azji Mniejszej i w Egipcie. W okresie cesarstwa rzymskiego prawo bicia monety przyznawa miastom cesarz, rzadziej namiestnik prowincji. O poszczeglnych emisjach decydowaa rada miejska, ktra ustalaa ich wielko, finansowaa pozyskanie kruszcu i przetworzenie metalu w pienidz (czasami koszty te ponosili prywatni obywatele). Rada decydowaa rwnie o ikonografii monet, za nad ich wykonaniem czuwa odpowiedni urzdnik. Na awersach monet miejskich wybijano zwykle popiersie panujcego, na rewersach obecne s najczciej motywy nawizujce do przeszoci miasta, jego legendy14

Ju wic w staroytnoci pienidz w istocie symbolizowa tylko warto i to wiksz, ni faktycznie posiada.

zaoycielskiej, gwnych bstw czczonych w polis lub wanych wydarze, jak np. wizyta cesarska. Z czasem ustaliy si te umowne podstawowe jednostki miary pienidza:1 zoty, 1 funt szterlingw, 1 talar (od czego pochodzi amerykaski dolar). Dziki temu pienidz zacz peni funkcj miernika wartoci, czyli inaczej mwic ceny wszystkich innych dbr zaczto wyraa w pienidzu. Ekonomici uywaj tu m.in. francuskiego sowa numraire, co tumaczone jest jako liczman, lub mniej precyzyjnie moe znaczy, miernik lub jednostka obrachunkowa. Istnienie miernika wartoci umoliwiao sprowadzenie wszystkich dbr do jednej wsplnej podstawy wartociowej. Jest to bardzo wana, techniczna funkcja pienidza, dziki ktrej okrelamy i moemy porwnywa ceny wszystkich dbr. Kruszcowy pienidz niepenowartociowy (symboliczny) Nastpnym etapem ewolucji byo psucie pienidza, czyli zmniejszanie zawartoci szlachetnego kruszcu w poszczeglnych monetach. Ludzie pragn dobrego pienidza - stabilnego i swobodnie wymienialnego na inne pienidze i towary. To pragnienie czsto zderzao si i zderza do dzi z praktyk jego psucia przez wadz polityczn Pienidz by zawsze jednym z istotnych atrybutw wadzy monarszej. Presti wadzy krlewskiej wymaga, by na zotych i srebrnych talarach, rublach, koronach, funtach i guldenach pojawiaa si gowa monarchy i herb rodziny krlewskiej. Przywilej bicia monety bywa jednak rdem nieuczciwych praktyk monarchw. Wydatki zwizane z prowadzonymi wojnami czy te wystawnym dworskim yciem czsto wielokrotnie przekraczay zasobno skarbca krlewskiego. Oczywicie budet monarszy mona byo zwikszy, nakadajc na poddanych nowe podatki lub poyczajc pienidze u bankierw. Jednak rozwizania takie byy mao efektywne. Poyczki trzeba byo zwraca z procentem a podnoszenie podatkw wymagao czasu i nie byo wrd ludnoci specjalnie popularnym posuniciem. A przecie istniao prostsze i korzystniejsze rozwizanie - zmniejszy zawarto kruszcu w monetach. Dziki temu z tej samej iloci kruszcu monarcha mg wybija wicej nowych monet o tym samym nominale, ale o mniejszej zawartoci kruszcu ni identyczne z wygldu monety bite wczeniej. Wskutek tych obniajcych jako pienidza praktyk mona byo wytworzy wicej jednostek pienidza. W efekcie, ceny dbr wyraane w psutym pienidzu rosy, czyli pojawiaa si inflacja. Korzy odnosi wadca, ktry - oszukujc ludzi - zagrabia cz ich siy nabywczej. Ten dodatkowy dochd wadzy politycznej to podatek inflacyjny. Niewiele rni si on od rabunku, bo by nakadany bez jakiejkolwiek zgody ze strony rzdzonych. Najbardziej uderza w biednych, gdy wzrost cen ywnoci spycha ich poniej krawdzi egzystencji.

Owe pilne i nage wydatki wizay si zwykle z wojn. W IV wieku przed nasz er uwikane w wojn ze Spart Ateny "rozcieczyy" swoje srebrne monety, by zapaci nimi onierzom. Podczas wojen Rzymu z Kartagin praktyk takich dopuszczay si obie strony. Jednak nawet w czasie pokoju rzdzcy Rzymem mieli wiksze wydatki ni dochody i rnic pokrywali biciem niepenowartociowej monety. Walut imperium by srebrny denar. Dla oszczdnoci cesarskie mennice biy go z niewielk pocztkowo domieszk miedzi. Kolejny cesarze bili denary coraz mniej srebrne, a coraz bardziej miedziane. Jaki to miao wpyw na ceny? Najwicej informacji o cenach w Imperium Romanum zachowao si w Egipcie - papirus, na ktrym pisano zestawienia cen dla celw urzdowych dobrze zachowa si w tamtejszym klimacie. Std wiemy, e pomidzy panowaniem imperatora Klaudiusza (41-54) a czasami Konstantyna Wielkiego (337-351) ceny, liczone w rzymskich denarach, wzrosy a ... milion razy. Na szczcie dla Rzymu, w takim dugim okresie oznacza to inflacj roczn w - z pozoru skromnej - wysokoci 4,4 proc. W niektrych okresach jednak, na przykad na przeomie III i IV wieku inflacja sigaa, jak si szacuje, ponad 20 proc. rocznie. To zdecydowany rekord przed wynalezieniem pienidzy papierowych. W 301 roku cesarz Dioklecjan ustanowi ceny maksymalne na ywno w celu ochrony ubogiej ludnoci. Nie przesta jednak zmniejsza wartoci denara (ju wtedy i tak cakowicie miedzianego). Nikt nie chcia sprzedawa zboa za ceny wyznaczone przez Dioklecjana, pojawiy si wic niedobory ywnoci i rozkwit, pomimo surowych kar, czarny rynek. Aby zaradzi sytuacji, Dioklecjan wprowadzi cakowicie now, zot walut nazwan solidus. Niestety, nastpni cesarze kontynuowali proceder psucia pienidza, choby po to, aby zapaci od legionistom z coraz wikszym trudem bronicych pastwa przed barbarzycami. Pomidzy 305 a 380 rokiem solidus traci rednio14,4 proc. wartoci rocznie. Do naszych czasw przetrwaa tylko jego nazwa Rzymianie pacili solidusami wojsku, std we wspczesnych jzykach europejskich takie sowa jak niemiecki Soldat czy polski onierz (vide: od i odak). Historia Polski pokazuje, e pienidz psuli szczeglnie wadcy sabi. W czasach rozbicia dzielnicowego Polski, niektrzy ksita wprowadzali najbardziej drastyczn form podatku inflacyjnego - wielokrotn przymusow wymian starych monet na nowe - o niszej zawartoci kruszcu. Co ciekawsze w Polsce psucie pienidza byo narzdziem nie tylko wyzysku wewntrznego, ale i zewntrznego. Fryderyk II, krl Prus, finansowa koszty wojny siedmioletniej, kierujc do obiegu w naszym kraju podrabian monet. Wadcy wiatli mieli wiadomo, e dobry pienidza jest warunkiem rozwoju kraju. W XIV wieku Kazimierz Wielki stwierdzi: "Jako jeden jest wadca, jedno prawo, take jedna moneta powinna by w caym krlestwie, ktra ma by wieczna i dobrej jakoci, aby przez to tym chtniej bya

przejmowana". Krl Zygmunt Stary w sabym pienidzu "nieocenion ujm i niepowetowan szkod" dla poddanych.15 Pienidz symboliczny

upatrywa

Jak dugo ludzie nie przestawali akceptowa mniejszych wagowo lub mniej czystych monet, ni wskazyway ich wartoci nominalne, taka niepenowartociowa moneta" funkcjonowaa tak samo jak moneta penowartociowa.16 W ten sposb ju bardzo dawno temu pienidz oderwa si od swojej powoki wartociowej i sta si po czci symbolem znakiem, czyli pienidzem symbolicznym, ktrego warto niekoniecznie zwizana jest z wartoci materiau, z jakiego zosta zrobiony. Warto sobie uwiadomi, e pienidzem takim mamy do czynienia od momentu, gdy do kreowania pienidza wmieszaa si wadza. Podstaw jego funkcjonowania jest bowiem swojego rodzaju umowa spoeczna, znajdujca wyraz w okrelonym akcie prawnym, nadajcym znakom pieninym warto, ktra nie wynika z wartoci uytkowej zawartego w pienidzu metalu . Przejcie od bimetalizmu do monometalizmu Przez dugie wieki rol pienidza penio kilka metali - brz, zoto, srebro. Na przykad we Francji przed wielk rewolucj, kryy nastpujce jednostki pienine: z brzu, zwana sou; srebrna, zwana ecu, i zota, zwana luidorem. Ta mozaika monetarna nie bya korzystna. Rynkowa cena metali wahaa si, tote ceny towarw wyraone w tych metalach podlegay z tego tytuu zmianom. Co wicej, warto danego towaru wyraona w rnych metalach nie bya jednakowa, nie istnia bowiem jeden oficjalny parytet urzdowo ustalajcy relacje midzy metalami. System pozbawiony jednorodnoci nie mg si utrzyma. Stopniowo przeksztaci si w system dwumetalowy bimetalizm, czyli system pieniny, w ktrym w obiegu s monety z dwch kruszcw (zoto i srebro). Jednoczenie, co jest niezwykle wane, maj prawnie ustalon relacje midzy obydwoma kruszcami. We wspomnianym ju francuskim systemie bimetalizmu relacja srebra do zota ksztatowaa si jak 15,5:1. Obojtne ju wic byo, czy ceny towarw15

Jego doradca. Mikoaj Kopernik, nie tylko wielki astronom, ale i znawca pienidza, pisa: "Lubo niezliczone upadku krlestw, ksistw i rzeczypospolitych monaby naznaczy przyczyny, te jednak cztery s wedug mojego zdania najgwniejsze:niezgoda, miertelno, niepodno ziemi i spodlenie monety,. Trzy pierwsze s tak jasne, i nikt prawdzie ich nie zaprzeczy; czwart za, to jest spodlenie monety, niektrzy tylko i to gbiej si zastanawiajcy uznaj, z powodu, e nieraz, nie gwatownie, lecz zwolna i ukrytymi niejako drogami przyprawia pastwa o upadek. ( ) szczeglniej te kwitn pastwa, w ktrych jest dobra moneta, nikczemniej za i upadaj te, ktre spodlonej uywaj". 16 Podobnie niepenowartociowy by pienidz zdawkowy, czyli bity nie ze zota zy srebra a z miedzi lub innych metali nieszlachetnych.

okrelano w zocie czy srebrze. Przy istnieniu oficjalnej relacji midzy kruszcami oznaczao to rwnoczenie wyznaczenie ceny towaru w drugim kruszcu. Dlatego system bimetalizmu zwano te systemem podwjnie parytetowym. Pienidz gorszy wypiera z obiegu lepszy System ten wykazywa bardzo istotne wady. Monety trafiajc do rk ludzi rozpoczynaj wasne ycie, niezalene od woli i zamierze emitenta zaczynaj podlega dziaaniu praw ekonomicznych. Jedno z praw obiegu pienidza gosi, e gdy w obiegu znajduj si dwa rodzaje pienidza: gorszy i lepszy, to pienidz lepszy jest wypierany przez gorszy. Jest tak dlatego, e lepszy jest gromadzony przez ludzi, natomiast gorszy pozostaje w obiegu. W warunkach pienidzy kruszcowego oznaczao to tezauryzacj, czyli wycofywania z obiegu monet penowartociowych, a pozostawanie w obiegu monet niepenowartociowych: starych, zniszczonych, okrojonych lub faszowanych. Zjawisko to zaobserwowa i jako pierwszy opisa Mikoaj Kopernik w rozprawie o pienidzu pt. Monetae cudendae rado (Sposb bicia monety"), ogaszajc okoo 1526 r. synne prawo monetarne mwice, e pienidz gorszy wypiera z obiegu pienidz lepszy.17Dziaanie tego prawa ma szczeglne zastosowanie w warunkach bimetalizmu, czyli systemu pieninego dwukruszcowego. Chocia bowiem bya wyznaczona urzdowa relacja zota do srebra, to jednak w rzeczywistoci rynkowej podlegajce prawu popytu i poday ceny obu kruszcw i ich relacje ulegay czstym zmianom. Rnica midzy cen urzdow a rynkow sprawiaa, e zaczynao dziaa wspomniane wyej prawo Kopernika-Greshama. Jeeli np. rynkowa cena zota wzronie a cena srebra pozostanie niezmieniona, co znaczy, e rynkowa warto zota stanie si wysza od wartoci urzdowej, to naley si spodziewa, e regulujc swoje zobowizania jednostki bd wolay paci w pienidzu srebrnym, podwartociowym, a zatrzyma pienidz lepszy- zoto, ktry ma wiksz warto, ni ustalia to wadza monetarna. Zoto zostanie tezauryzowane, czyli zniknie z obiegu. Zamiast niego kry bdzie pienidz gorszy srebro. Podobnie rzecz si miaa w rozliczeniach z zagranic. Kontrahentw zagranicznych interesowaa nie urzdowa cena metalu, ale jego warto rynkowa. Gdy warto rynkowa rosa, kontrahenci zagraniczni yczyli sobie zapaty w tym wanie kruszcu. W rezultacie pienidz lepszy odpywa z kraju za granic. Utrzymywanie si przez duszy czas takiej sytuacji mogoby doprowadzi do zupenego wycofania zota z obiegu pieninego.17

Podobne prawo sformuowa wiele lat pniej bo w 1559 r. ekonomista angielski Thomas Gresham (151979) Prawo zostao nazwane prawem Greshama-Kopernika. Wspczenie przejawem tej prawidowoci, moe by zjawisko gromadzenia oszczdnoci przez ludno w walutach obcych, gdy wasna waluta podlega inflacji.

W rzeczywistoci gospodarczej srebro w poszczeglnych krajach znikao z obiegu stopniowo wypierane przez zoto. Srebro byszczy, ale matowieje i brudzi si. Specyficzny ciar gatunkowy zota sprawia, e wykrywanie faszerstw i domieszek jest atwe. Ponadto wynikajca z rzadkoci zota jego dua warto sprawia, e do dokonywania normalnych transakcji potrzebne s niewielkie jego iloci. Inaczej mwic maa ilo zota moe obsuy du ilo transakcji. Spowodowao to, e czasem zoto wyparo srebro i na placu boju zosta tylko jeden metal zoto. Gdy zoto stao si metalem, w ktrym powszechnie dokonywano rozlicze, to mona byo ju mwi o pienidzu monometalicznym, systemie jednego parytetu. Monometalizm Monometalizm to system pieniny, w ktrym prawnym rodkiem patniczym jest tylko jeden kruszec (zoto lub srebro) - jest on zarwno towarem, jak i speniajcym wszystkie swe funkcje pienidzem. Warunkiem istnienia tego systemu jest rwno ceny kruszcu jako towaru i jego ceny jako pienidza.18 Z czasem obok pienidza kruszcowego w gospodarce pojawi si duo taszy w produkcji i wygodniejszy w obsudze procesw gospodarczych pienidz papierowy. Jego najwiksz zalet byo to, e dziki temu powikszyy si moliwoci zawierania transakcji. Narodziny i ewolucja pienidza papierowego Pienidz papierowy ma dug histori. Pierwsze transakcje, ktre dzisiaj mona by nazwa bankowymi sigaj wielu wiekw przed nasz er, kiedy to kapani Egiptu, Babilonii czy Grecji wypoyczali zoto i srebro na procent. Ale tak naprawd na szerok skal zaczto go stosowa w ojczynie papieru, czyli Chinach. Pienidz chiski Pierwsze pienidze papierowe zaczto uywa okoo 1000 roku w prowincji Syczuan, gdzie miejscowi kupcy emitowali papierowe banknoty nazywane chia-tzu, czyli "rodek wymiany". Nie byy one jeszcze pienidzem narodowym, gdy poza Syczuanem nie byy nigdzie akceptowane. Wkrtce18

Jako pierwsza od bimetalizmu odstpia Anglia i po zakoczeniu wojen napoleoskich. w 1816 r. wprowadzia monometalizm zoty. Systemowi temu torowao drog uchwalone przez parlament synne prawo Lorda z Liverpoolu". Urzdowa relacje zota do srebra ksztatowaa si w chwili wprowadzenia owego aktu w ycie jak 14,29:1. Inaczej byo we Francji. Kraj ten dopiero w 1863 r. wprowadzi system bimetaliczny. Podlega on stopniowej ewolucji na rzecz systemu zotego. Ale monometaliczny system zoty we Francji wprowadzono oficjalnie dopiero w 1928 r. Stany Zjednoczone wprowadziy system pienidza zotego w 1853 r., Niemcy w 1873 r., Austria w 1892 r., a Rosja w 1897 r. System waluty zotej zacz si szybko upowszechnia. Przed pierwsz wojn wiatow by on stosowany w 44 krajach.

zreszt, po kilku skandalach zwizanych z niewypacalnoci ich emitentw, chia-tsu zostay zakazane. Ju jednak w 1024 pojawiy si banknoty tyle e emitowane przez skarb cesarski. Byy one w peni wymienialne na kruszce i pocztkowo emitowano ich tylko tyle, na ile pozwalay pastwowe rezerwy metali. Jak si jednak okazao, chiscy cesarze mieli podobne pomysy na kopoty budetowe jak rzymscy. Tyle tylko, e nie musieli bi monety ze zuboonego metalu wystarczyo, e drukowali je w ilociach oderwanych od iloci posiadanego kruszcu. Nastpne dwa stulecia to w Chinach naprzemiennie zdarzajce si okresy inflacji i reformy pieninej - ile razy jaki rzd cesarski ustabilizowa warto pienidza, tyle razy jego nastpcy nie mogli si powstrzyma od finansowania wydatkw pastwa przy pomocy prasy drukarskiej. W XII wieku Chiny zostay podbite przez Mongow. Nowi cesarze z mongolskiej dynastii Juan bez skrpowania drukowali pienidze bez pokrycia. Oczywicie, nie byo mowy o wymienianiu cesarskich banknotw na srebro, ktrych byy rzekomo odpowiednikiem. Nic dziwnego, e Chiczycy znienawidzili banknoty. Po obaleniu Mongow cesarze z nowej, wywodzcej si z ludu dynastii Ming do dugo nie odwayli wprowadza banknotw. Oficjaln walut stay si miedziane monety.19 Mied jednak jest niewiele warta, dlatego przy wikszych transakcjach bya kopotliwa jako rodek patniczy. Z czasem wic w Chinach przywrcono pienidz papierowy. Drukowano banknoty odpowiadajce 1000, 500, 200 i 100 miedziakom. Na pocztku byy one oczywicie wymienialne na kruszec i zabezpieczone rezerwami.20 A do XVII wieku nigdzie poza Chinami nie uywano papierowych pienidzy. W Europie system waluty kruszcowej, trwa a do XVII w. Wymienialny na kruszec zastpujcy go pienidz papierowy rozprzestrzeni na dobre od czasu wojen napoleoskich, ale dopiero niedawno cakowicie wypar z obiegu pienidz kruszcowy. Sprbujmy przeledzi histori kreacji pienidza Pierwsze banknoty w Europie Do pojawienia si pienidza papierowego w Europie przyczyni si rozwj systemu bankowego i pojawienie si banknotu, ktry by zobowizaniem bankiera do wypaty jego okazicielowi okrelonej sumy w pienidzu

19

W edykcie z 1403 grozi si wysokimi grzywnami wszystkim, ktrzy omieliliby si uywa zota i srebra w celach handlowych. 20 Edykt z 1428 roku idzie dalej - nakazuje wszystkim przyjmowa w rozliczeniach emitowane przez Skarb Cesarski banknoty, w przeciwnym wypadku groc mierci. Tak drakoskie kary wiadcz o tym, e ludzie prbujc unika traccych na wartoci pienidzy zwracali si do tradycyjnych rodkw wymiany. Warto w tym miejscu przypomnie, e po drugiej wojnie wiatowej take w Polsce byy okresy, kiedy uywanie zota i zachodnich walut zamiast zotwek byo karalne.

kruszcowym. Prekursorw wspczesnej bankowoci naley poszukiwa w redniowieczu w gronie zotnikw i handlarzy pienidzy21 Pocztkowo zotnicy, ktrzy dysponowali skarbcami za odpowiedni opat przyjmowali na przechowanie monety i inne kosztownoci. Kruszec znakowano a dla powiadczenie faktu zoenia depozytu22 okrelonej iloci zotych czy srebrnych monet, waciciele otrzymywali pokwitowanie. Te imienne na pocztku kwity te stanowiy zobowizania pisemne (weksle) bankierw do wydania odpowiedniej kwoty w zotych monetach Dziaalno zotnikw przypominaa na tym etapie troch prowadzenie przechowalni bagau lub skadu. Deponenci pozostawiali zoto na przechowanie, zotnicy je oznaczali i przechowywali do momentu zwrotu. Z czasem przechowujcy monety zotnicy z przeksztacili si w bankierw, a wystawiane przez nich pokwitowania zwane banknotami, stay si pienidzem papierowym, ktry z powodzeniem zacz zastpowa zote monety. Jak z zakadw zotniczych powstay banki i co z tego wyniko? Zotnicy zauwayli, e przechowywany zoty pienidz ma cech anonimowoci, czyli e jeden kawaek czystego zota jest rwnie dobry, jak inny. Doszli zatem do wniosku, e wygodniej jest nie oznaczy zota poszczeglnych osb, bo klientom jest wszystko jedno, jaki kawaek zota dostana. Wane by byo to zoto odpowiedniej prby.23 Z drugiej strony zaczli wystawia certyfikaty nie imienne tylko na okaziciela.

21

Niewtpliwie palm pierwszestwa naley przyzna Wochom. Domy bankowe Wenecji i Genui funkcjonoway wiele lat wczeniej, nim powstao obecnie powszechnie znane londyskie City.Historyczny lad pierwszestwa Wochw mona odnale w Londynie, gdzie biznes bankowy rozwin si na ulicy Lombardzkiej (Lombard Street). 22 Jest to umowa, na mocy ktrej przechowawca zobowizuje si zachowa w stanie nie pogorszonym rzecz ruchom oddan mu na przechowanie. Przyjmuje si, e przechowawcy naley si wynagrodzenie, chyba e z umowy lub z okolicznoci wynika, e zobowiza si on przechowa rzecz bez wynagrodzenia. Przechowawca zobowizany jest wyda t sam rzecz, ktr otrzyma na przechowanie (depozyt prawidowy)., Haso w encyklopedii PWN Depozyt bankowy, wkad bankowy to kwota pienina zdeponowana w banku na czas nieokrelony (wkad awista) lub oznaczony (wkad terminowy). Bank uzyskuje prawo do dysponowania depozytami (udziela kredytw bankowych, kupuje papiery wartociowe), w zamian wypaca deponentowi oprocentowanie. Stopa oprocentowania zaley od okresu, na ktry depozyt zosta zoony: im jest on duszy, tym stopa oprocentowania jest wysza. Niektre banki rnicuj stop oprocentowania take w zalenoci od wysokoci depozytu. Depozyt moe mie take form rzeczow (biuteria, zoto, papiery wartociowe, numizmaty, dokumenty, waluty obce). S one przechowywane w skarbcu bankowym za okrelon opat. Haso w encyklopedii PWN 23 Ta anonimowo" jest wana. W niej si kryje istotna rnica pomidzy bankiem a przechowalni bagau czy skadem. Jeeli zostawimy baga w przechowalni na lotnisku Okcie i pniej zobaczymy kogo, kto idzie z nim ulic, zadamy odszkodowanie od linii lotniczych. Jeeli umieszcz swoje inicjay na banknocie stuzotowym zdeponowanym na moim rachunku bankowym i pniej zobacz ten banknot w rkach nieznajomego, nie mam powodu do skargi na kierownictwo banku. Zgodzio si ono tylko wypaci mi na danie dowolny banknot stuzotowy a kady banknot spenia identycznie przypisane mu funkcje.

Z czasem powszechn praktyk staje si posugiwanie si w obrocie gospodarczym tymi wygodniejszymi w uyciu kwitami depozytowymi (banknotami) Kwity depozytowe zastpuj pienidz kruszcowy Z biegiem czasu dla wygody i zabezpieczenia przed kradzie posiadacze duych iloci pienidza kruszcowego przestawali nosi przy sobie duo cikich metalowych monet, zaczto natomiast dokonywa transakcji czy regulowa zobowizania tymi wymienianymi w kadej chwili na zoto, certyfikatami na okaziciela, ktre zaczto nazywa biletami bankowymi lub po prostu banknotami.24 Otrzymujcy w nich patno nie otrzymywa wic bezporednio zota, ale prawo wasnoci do zota zdeponowanego u zotnika. Uywania pienidza papierowego stao si powszechne, poniewa jest on dogodniejszym od zota rodkiem wymiany. atwiej transportowa gotwk papierow ni rulony zota. Dziki zastosowaniu miejsc dziesitnych atwo jest go podzieli. Dziki starannemu rytownictwu mona go chroni przed faszerzami. Aby jednak taki znak pieniny, ktry materiaem (zadrukowany papier) nie porcza swojej wartoci, mg funkcjonowa tak jak pienidz towarowy, musiaa by zapewniona jego wymienialno na zoto Jak dugo bank posiada wystarczajco due rezerwy zota wygodniej i bezpieczniej byo posugiwa wymienialnymi w kadej chwili na zoto banknotami ni cikim i nieporcznym zotem. Nic wic dziwnego, e waciciele cennych kruszcw zaczli regulowa owymi kwitami swoje dugi. atwiej byo przecie wrczy wierzycielowi kwit, ni zamienia go na zote monety i nastpnie regulowa nimi zobowizania. Wierzyciel chtnie kwit przyjmowa, jeli mia pewno, e w kadej chwili mona wymieni go u zotnika na pienidz kruszcowy. Zreszt, nawet gdyby zapat otrzyma w tym kruszcu, to najprawdopodobniej zdeponowaby go u zotnik. W ten oto sposb nie posiadajcy wasnej wartoci kwity depozytowe na okaziciela, patne w kadym czasie (tzn. bez okrelenia terminu patnoci. zaczy w coraz wikszym stopniu zastpowa pienidz- towar zoto. Waciwoci te odrniaj banknot od zwykego weksla kupieckiego, ktry moe zastpowa pienidz, ale sam nim nie jest . Banknoty maj pocztkowo pene pokrycie w kruszcu Kwity, ktre emitowali, zotnicy precyzyjniej naleaoby okreli jako weksle bankowe, na okaziciela, czyli zobowizania bankiera do zapaty w kadej chwili24

Tego rodzaju praktyki zaczto najpierw stosowa w Londynie w XVII w. W Anglii. zotnicy dokonywali rozlicze za pomoc kwitw depozytowych przyjmowali je jako zapat i sami dokonywali nimi zapaty ju przed restauracj monarchii w 1660 r.

sumy wymienionej na kwicie. Mona by te je nazwa notami bankowymi, std zreszt wzia si nazwa banknotw.25 Warto tego pienidza opieraa si pocztkowo wycznie na wartoci skadowanego kruszcu. Pocztkowo mia on bowiem pene pokrycie w zocie, co miao zagwarantowa jego pen wymienialno. I w rzeczy samej pocztkowo by on cakowicie wymienialny na zoto. Zobaczmy, jakie byy tego konsekwencj W tym celu przyjrzyjmy si bliej bilansowi warsztatu zotniczego , w ktrym zdeponowano tysic zotych monet? Aktywa Rezerwy gotwki Razem 1000 1000 Pasywa Depozyty na danie 1 000 Razem 1 000

Aktywa banku to wszystkie posiadane przeze wartociowe rzeczy. Skada si na nie zarwno gotwka, jak i pienidze nalene bankowi od wierzycieli. Zobowizania banku to wszystko, co bank jest winien innym ludziom. Bank winien jest pienidze osobom, ktre je w nim zdeponoway. Tak wic depozyty stanowi zobowizania banku. Dla zbilansowania zobowiza, czyli depozytw na dania, na ktre zotnik wystawi pokwitowanie, czyli banknot, ma on po stronie po stronie aktyww rwne im rezerwy monet w skarbcu. Kreacja depozytw z nowych rezerw w tym pocztkowym stadium bya w stosunku 1:1. Gdy pokwitowania posiaday 100% zabezpieczenie w zocie warsztat zotnika by tylko przechowalni Sto procent depozytw na danie stanowiy rezerwy gotwki wycofanej z aktywnego obiegu. Mona zatem powiedzie, e ten pierwotny system bankowy ze stuprocentowymi rezerwami nie zwiksza ani nie zmniejsza cznej wielkoci pienidza transakcyjnego, nie wywiera zatem wpywu na rozmiary poday pienidza, a tylko zmienia jego struktur. Tego rodzaju sytuacja nie moga wpywa na wielko wydatkw i poziom cen i dlatego nie stanowi ona przedmiotu szczeglnego zainteresowania ekonomistw. Ale stan ten trwaa krtko. Z czasem przechowalnie zota przeksztacaj si w nowoczesne banki, ktrych gwnym zadaniem stao si poyczanie pienidzy na procent. Aby zobaczy jak do twego doszo wrmy do naszego zotnika zotnika-bankiera. Jak zotnicy kreowali dodatkowy pienidz?25

Sowo bank wywodzi si od woskiego sowa banko, czyli awka. W redniowieczu bowiem, w miastach woskich, w okrelonych miejscach pewni osobnicy dokonywali na awkach wymiany rnorodnych monet, w tym take monet zagranicznych. Ich liczba bya do dua, tak e przy wymianie kurs mia istotne znaczenie. Na tyche awkach, obok transakcji, wymieniano rwnie informacje o relacjach wymiennych midzy monetami.

Jako gorcy zwolennik maksymalizacji zysku zotnik-bankier szybko dostrzeg, e wszelkie rezerwy s jaowe - nie przynosz adnych dochodw. Zauway zapewne, rwnie, e dochd otrzymywany za przechowywanie zota mona zwikszy, zaprzgajc przechowywany w skarbcu pienidz do pracy. Wreszcie nie mg nie zauway, e patne na danie depozyty nie s wycofywane jednoczenie i w caoci. Sto procent rezerw, potrzebne jest tylko wtedy, gdy wszyscy deponenci musz by nagle i jednoczenie w caoci spaceni, a taki przypadek nie zdarza si prawie nigdy. W danym dniu niektrzy ludzie wycofuj depozyty, natomiast inni je zwikszaj. W przecitnym dniu przecitnego miesica liczba klientw przychodzcych i deponujcych swoje pienidze jest niemal dokadnie rwna liczbie tych, ktrzy je chc wycofa Efekty tych dwu operacji w znacznej mierze si rwnowa. Nie ma adnych zmian netto" W rezultacie tego rwnowaenia si przychodw i rozchodw, aby unikn niedoboru zota w kadym dniu wystarczy trzyma w zocie tylko uamkow cz wystawianych przez siebie kwitw depozytowych. Jak dugo pienidz kruszcowy wpywajcy i deponowany w banku jest rwny, lub przewysza ten, ktry odpywa z niego, zotnik moe spa spokojnie, bo przed utrat pynnoci chroni go prawo rednich wielkoci?. Sprytny zotnik kredytuje siebie Sam fakt zoenia depozytu jest rwnoznaczny z uzyskaniem zgody kadego klienta na przeznaczenie zdeponowanego u zotnika pienidza na zakup aktyww przynoszcych bankierowi dochd. Tak wic moemy sobie wyobrazi, e nasz zotnik utrzymujc uamkow tylko cz rezerw w stosunku do depozytw na danie zaczyna maksymalizowa swoje korzyci nabywajc za powierzone pod opiek zote monety rnego rodzaju przynoszce dochd aktywa. W ten oto sposb depozytariusze nie wiedzc o tym zaczynaj kredytowa przedsibiorczego zotnika. Wszystko dziaa dobrze: deponenci s spacani na danie, a bank ma dodatkowy zarobek. Dziki tym zarobkom zotnicy mog wiadczy usugi coraz taniej i zmniejszaj opaty obciajce deponentw. Zotnik kredytuje innych Z czasem, kiedy u zotnikw nagromadzio si duo zota, zaczli oni robi z niego dodatkowy uytek. Zaczli poycza je na okrelony procent. Uwaali jedynie, aby utrzymywa tak jego rezerw, aby wystarczyo wszystkim, ktrzy chcieli wycofa swoje depozyty. Poniewa prowadzenie zyskownej dziaalnoci wymaga posiadania coraz wikszej iloci zota, aby je zdoby utrzyma w systemie bankierzy zamiast pobiera opaty za przechowywanie depozytu zaczynaj paci depozytariuszom za przechowywanie u nich zoto, dzielc si

odsetkami otrzymywanymi od kredytobiorcw zaczli oferowa oprocentowanie za ulokowane u nich monety z kruszcu. Rozpoczynajc tak dziaalno zotnicy stawali si bankierami w dzisiejszym tego sowa znaczeniu. Ich dochody nie wynikay ju jedynie z opat za przechowywanie zota, ale rwnie z procentw za wypoyczone zoto. W ten sposb powstay instytucje finansowe, ktre przestay by przechowalniami pienidzy, pobierajcymi za takie usugi opaty, a zaczy udziela kredytu kreujc w ten sposb dodatkowy pienidz. Zmienia si rwnie sytuacja depozytariuszy, ktrzy wyraajc zgod na takie praktyki bankw nie tylko przestali paci za przechowywanie zota, ale zaczli otrzymywa z tego tytuu dochody, bo banki zaczy si z nimi dzieli odsetkami otrzymywanymi od kredytobiorcw. Pienidz kredytowy Utrzymujc tylko uamkow cz rezerw w stosunku do depozytw na danie, zotnicy mogli dosownie tworzy pienidz - zmieniaj jednego dolara rezerw zota (dzi rezerw banku centralnego) w kilka dolarw pienidza bankowego. Globalna kwota sucych jako rodek wymiany i patniczy wystawianych przez bank kwitw depozytowych przekroczy teraz kwot rezerw zota. Zobaczmy, jak to jest moliwe Mnonik kredytowy Zamy, e jeste zotnikiem, ktremu oddano do depozytu 1000 funtw w zocie. Wtedy wpadasz na genialny pomys. Osobom, deponujcym monety, zobowizujesz si zapaci okrelon sum pienidzy (dzi powiemy procent) pod warunkiem, e nie wycofaj depozytu w cigu miesica. Depozytariuszom wystawiasz kwity bankierskie na 1000 funtw, przy czym ich okaziciele po miesicu dostan premi w wysokoci 2% od zdeponowanej kwoty. Rwnoczenie poyczasz posiadane w depozycie pienidze, take za okrelon zapat (oczywicie wiksz ni ta przeznaczona na gratyfikacj depozytariuszy) poyczasz potrzebujcym gotwki kupcom. Kady z nich podpisuje zobowizanie o zwrocie poyczki po upywie miesica, powikszonej o 4% nalenego ci dochodu. Okazuje si, e kupcy codziennie potrzebuj tylko czci pienidzy pochodzcych z kredytw, dlatego pobieraj w gotwce, powiedzmy, 10% otrzymanej poyczki. Inaczej mwic, w skarbcu pozostaje 900 funtw. Trudno oprze si pokusie udzielenia nastpnych kredytw na kwot 900 funtw. Jeli nowi kredytobiorcy, podobnie jak poprzedni, pobior w monetach tylko 10%, to w skarbcu nadal zostanie 810 funtw. Procedur udzielania kredytw mona powtrzy. W rezultacie ich kwota znacznie przekracza pocztkowo zdeponowane monety

Kluczem do uzyskania mnonikowego efektu jest tylko czciowa wypata w monetach przyznanej kwoty kredytu. O ten efekt moemy zadba, owiadczajc naszym kredytobiorcom, e cz pienidzy z przyznanego kredytu, ktre pozostawi w naszym kantorze, bdzie oprocentowana na 1%. W tych okolicznociach biorcy kredyt kupiec bdzie pobiera w gotwce tylko takie kwoty, ktre s mu niezbdne danego dnia. Natomiast pozyskane na koniec dnia pienidze wpaci ponownie do naszego kantoru. Nasz interes bdzie rozwija si wspaniale, poniewa wydatek jednego z kupcw stanie si dochodem innego. Kady z nich w pogoni za oprocentowaniem bdzie stara si wpaci pienidze do naszego kantoru.26 Poniewa kwity depozytowe-banknoty byy powszechnie akceptowane i uywane zamiast zota, poyczki byy rwnie udzielane na kwoty wielokrotnie na kwot przewyszajc warto zdeponowanego zota w nie przedstawiajcych prawie adnej wartoci materialnej banknotach. Mona by rzec, e tworz dodatkowe fundusze nabywcze z niczego, jako e a warto papieru, z ktrego wytwarzano kwity, jest niewspmiernie niska w porwnaniu z wartoci reprezentowanego przez nie zota. Wynika z tego, e powstawaniu wspczesnych bankw towarzyszy zjawisko utraty wartoci materialnej formy materialnej pienidza pienidza. Z pienidza towarowego - poprzez pienidz metalowy- przeksztaci si w nie posiadajce samoistnej wartoci bilet bankowy -banknot, czyli wymienialny na zoto pienidz papierowy. Bilety bankowe W systemie penej wymienialnoci pienidza papierowego na zote monety, czyli w systemie zotych monet, jak ju wczeniej wspomniano kady kwit depozytowy by wymienialny na zote monety, oczywicie o tej samej wartoci nominalnej, bez jakichkolwiek ogranicze. W systemie tym zote monety w zasadzie nie suyy jako rodek wymiany, bo ze wzgldw czysto praktycznych byy zastpowane przez banknoty. Kiedy powszechnie zaczto posugiwa si banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczli udziela kredytw, emitujc banknoty, ktre nie miay ju penego pokrycia w kruszcu. Rezultaty przejcia od stuprocentowych rezerw do rezerw uamkowych w stosunku do wystawianych banknotw s rewolucyjne. W okresach stabilnoci gospodarczej utrzymanie wymienialnoci kwitw na pienidz kruszcowy wymaga posiadania uamkowych rezerw zota w stosunku do wysokoci wyemitowanych kwitw. Oznaczao to, e banki mogy emitowa kwity przekraczajce wielokrotnie warto zdeponowanych u nich monet. W ten sposb powsta dodatkowe rodki finansowe, ale prawie26

Sytuacja moe si skomplikowa, jeli pojawi si konkurencja. Wwczas naley temu przeciwdziaa albo schlebiajc lokalnemu wadcy, ktry skutecznie wyeliminuje konkurencj, albo zawierajc porozumienie z konkurentem w sprawie wzajemnego honorowania wystawianych przez oba kantory kwitw bankowych.

jednoczenie rozpoczy si problemy z wymienialnoci banknotw na zoto Zdarzao si bowiem, e banki emitoway banknoty w nadmiernej iloci w stosunku do posiadanych zapasw kruszcu, std wystpoway czste kryzysy zaufania i bankructwa tych instytucji. Problemy z wymienialnoci banknotw na kruszec W okresie powstawania systemu bankowego nie byo adnych poza strachem przed niewypacalnoci ogranicze w produkcji banknotw Banki emitujce swoje banknoty ponad warto posiadanego kruszcu nie miay problemw z ich wymian tylko wtedy, gdy produkcja i handel rozwijay si pomylnie i potrzebne byy coraz wiksze iloci pienidza do obsugi wymiany towarowej i regulacji wzajemnych dugw. Gorzej przedstawiaa si ta kwestia gdy kierowani chciwoci bankierzy wyemitowali ich w stosunku do potrzeb cyrkulacji zbyt duo lub w okresach w okresach zastoju interesw. Obserwowano wwczas wzmoon zamian pienidza papierowego na pienidz kruszcowy. Poniewa banki udzielay kredytw wielokrotnie wyszych od zdeponowanych wkadw, czasem koczyo si to utrat pynnoci, co najczciej wywoywao panik finansow i zjawisko zwane runem na bank, czyli masow wycofywanie kruszcu z depozytw bankw przez ich wacicieli. Trwajcy duej run musia doprowadzi do wyczerpanie rezerw zota. Gdy bankierzy nie byli w stanie wymieni swoich banknotw na zoto zawieszali wymienialno na kruszec i bankrutowali, a to pocigao za sob fal bankructw ich klientw.27 Tak wanie stao si we Francji gdzie Szkot Law przekona ksicia Orleanu, wczesnego regenta Francji, e kopoty gospodarcze jego kraju wi si z niewystarczajc iloci pienidzy w obiegu. Poda te metod, jak zwielokrotni ich ilo - trzeba je po prostu wydrukowa i wyemitowa Regent pozwoli Szkotowi zaoy bank emisyjny o nazwie Bank Generale. Pokryciem emitowanych przez Law`a pienidzy byy obligacje rzdowe oraz akcje zaoonej przez niego Kompanii Zachodniej (Compagnie d'Occident), z monopolem na kolonizacj Luizjany, francuskiego terytorium w Ameryce Pnocnej nad Missisipi. Emisji akcji i banknotw towarzyszya szeroka kampania reklamowa. "Masz zoto - nie ufaj mu" - gosi popularny slogan. Jednoczenie Francja zostaa oblepiona plakatami przedstawiajcymi zadowolonych francuskich kolonistw w Luizjanie w otoczeniu tubylczych kobiet. Wedug optymistycznych raportw, tereny Luizjany miay obfitowa w zoa zota i srebra, tote kompania z gry oferowaa wysokie dywidendy.

27

W nie tak odlegych czasach zdarzay si do czsto. Na przykad w Anglii w latach 1750-1830 zbankrutoway 343 banki.

Dalej poszo ju prosto. Bank Generale emitowa banknoty, w zamian za banknoty ludzie kupowali akcje Compagnie d'Occident, akcje szy w gr, banknoty miay pokrycie. W styczniu 1719 akcje Kompanii kosztoway 500 liwrw, w grudniu tego roku - 10 tysicy. Trzeba byo ustawia onierzy, aby pilnowali tumu chtnych do ich kupna. Gospodarka, pobudzona ogromn mas papierowych pienidzy na jaki czas rzeczywicie rozkwita. Dwr krlewski robi ogromne zakupy w manufakturach pacc papierowymi liwrami, waciciele manufaktur kupowali za nie surowce i opacali robotnikw, na koniec zawsze znalaz si kto chtny do zakupu akcji Kompanii. Do czasu jednak... Nad Missisipi nie byo ani zota, ani srebra. Kompania nie potrafia wypaci obiecanych dywidend. W 1720 akcje zaczy spada. Nie bya to oczywicie sytuacja korzystna dla rozwoju porednictwa finansowego, handlu i produkcji. Zdaway sobie z tego spraw wadze pastwowe Co mona w tej sytuacji zrobi? Trzeba zawiesi wymian papieru na zoto i narzuci kurs przymusowy I takie rozwizanie zasugerowa Law Pienidz niewymienialny na kruszec o kursie przymusowym Z czasem doszo do porozumienia midzy rzdami a bankami. W jego wyniku pastwo przyznao biletom bankowym oficjaln klauzul zwalniania ze zobowiza, czyli regulowania tymi biletami dugw. Aby powstrzyma akcjonariuszy od realizacji zysku, Law skoni rzd do zakazania posugiwania si zotem w transakcjach powyej 100 liwrw. W ten oto sposb pastwo narzucio obowizek przyjmowania nalenoci w niewymienialnych na zoto notach bankowych. Bilety stay si rwnorzdnym zotu pienidzem, nie za tylko zobowizaniem banku do wydania pienidza penowartociowego. Poniewa wymienialne bilety Banku Law`a byy kreowane w nadmiernej iloci i zaufanie do nich gwatownie spado i z czasem stay si bezwartociowe pastwo zadekretowao jak ma by ich sia nabywcza. Inaczej mwic narzucio im kurs przymusowy. I tak oto pojawia si nowa forma pienidza. Niewymienialny na kruszec, pienidz papierowy o kursie przymusowym zwany z angielska fiat money zwany rwnie pienidzem dekretowym .2828

Okrelenie :Fiat Money: .jest mieszanin aciny i angielskiego. Z aciny "fiat" . "niech si stanie" i z angielskiego "money" "pienidz" Okrelenie to parodiuje fiat lux (Niech stanie si wiato) z biblijnej "Genesis " Termin "Fiat money" Niech stanie si pienidz podkrela, e taki pienidz jest czerpany z niczego, tzn. nie odpowiada adnej realnej wartoci, w gruncie rzeczy podobnie jak pienidz faszywy Zawieszenie wymienialnoci pienidza papierowego na kruszec i nadanie mu kursu przymusowego powtarzano najczciej podczas napi politycznych, gwnie wojen. W Anglii zawieszono wymienialno funta sterlinga na zoto w 1797 r., zmuszajc spoeczestwo do posugiwania si papierowymi funtami wedug nie zmienionego kursu. Wymienialno przywrcono w 1819 r., czyli dopiero par lat po zakoczeniu woju napoleoskich. W 1914 r. po wybuchu pierwszej wojny wiatowej. Wielka Brytania zawiesia wymienialno funta sterlinga na zoto, wprowadzajc do obiegu niewymienialne bilety kruszcowe (currency notes) Byy one pienidzem symbolicznym, reprezentujcym warto, ktry suy one finansowaniu dziaa wojennych. Pienidz ten wasnej wartoci nie posiada, jeeli nie liczy papieru i farby, ktre byy niezbdne do jego

Skarbowy pienidz papierowy Obok pienidza emitowanego przez banki w niektrych krajach pojawi si niewymienialny na kruszec emitowany przez pastwo papier zwany skarbowym pienidza papierowym lub krtko asygnat. Celem jego emisji byo finansowanie potrzeb (najczciej wojen) pastwo a jego emisj zajmoway si tworzone w przez pastwo tzw. kasy dyskontowe.29 W przeciwiestwie do banknotw asygnaty nie miay nawet historycznego zwizku ze zotem. Rzd po prostu paci nimi za zakupywane dobra materialne, zmuszajc sprzedajcych towary do ich przyjmowania. Rwnie oni pacili asygnatami za zakupywane towary, tote pienidz skarbowy kry po kraju szerokim strumieniem. Nieszczcia nie byo, jeeli asygnaty emitowano w maych ilociach. Nierzadko jednak chciwo wadcw sprawiaa, e emisja asygnat przybieraa olbrzymie rozmiary. Rzeczywista rynkowa sia nabywcza pienidza skarbowego spadaa poniej oficjalnie dekretowanej, pienidz ten deprecjonowa si. Posiadacze tego rodzaju pienidza starali si go prdko pozby, nabywajc za towary, ktrych w miar powikszania emisji, mona byo kupi za jednostk pienidza coraz mniej, bo e ceny towarw rosy. Malejca sia nabywcza skaniao wadcw do jeszcze wikszej emisji asygnat, gdy tylko w ten sposb mona byo finansowa niezbdne zakupy towarw w wyraeniu realnym. Trzeba jednak przyzna, e taki sposb finansowania potrzeb pastwa by czasami jedyn moliwoci osignicia istotnych celw. Towarzyszca emisji asygnat inflacja by niekorzystna dla obywateli, bo wraz z upywem czasu ich posiadacze mogli kupi mniej towarw ni w chwili ich zarobienia. Bya natomiast korzystna dla rzdu. Asygnaty byy zobowizaem rzdu. Skoro deprecjonoway si, to i dug pastwa wobec spoeczestwa ulega samolikwidacji. Emisja pienidza skarbowego bya wic swojego rodzaju sposobem przechwytywania przez rzd poza systemem podatkowym czci dochodu tych osb, ktre posiaday asygnaty, Zauwamy, e banknoty, jako zobowizanie banku, wracaj do niego w chwili spaty poyczki bankowi. Jeeli s wymienialne na zoto, to wracajwytworzenia. 29 Przykadem emisji pastwowego pienidza papierowego mog by asygnaty emitowane podczas wielkiej rewolucji we Francji czy podczas wojny francusko-pruskiej. Francuskie Zgromadzenie Narodowe uchwalio w XII 1789 emisj asygnat, o charakterze bonw hipotecznych, oprocentowanych w wys. 3-5% rocznie, zabezpieczonych na dobrach kocielnych i domenach krlewskich. Pocztkowo wypuszczono asygnaty na kwot 400 tys. frankw. We IX 1790 Zgromadzenie Narodowe znioso ich oprocentowanie, uznajc je za legalny rodek patniczy. Po pewnym czasie liczba asygnat wzrosa, osigajc kwot 1,2 mln frankw. Pod koniec 1795 ich warto stanowia mniej ni 1% ich wartoci pocztkowej. Z tego powodu w 1796 wstrzymano ich emisj, zastpujc je nowymi pienidzmi papierowymi, tzw. mandatami terytorialnymi (1 mandat=30 asygnat). W II 1797 Dyrektoriat przywrci pienidze metalowe. Podobnie uczyniono w Rosji w XIX w. podczas wojny krymskiej. W Polsce asygnaty pojawiy si w czasie Powstania Kociuszkowskiego w 1794 jako bilety skarbowe o charakterze kredytowym. Innym przykadem tego pienidza jest emisja zielonych biletw, tzw. zielonogrzbietkw, przez rzd amerykaski podczas wojny secesyjnej.

oczywici