Περιεχόμενα

Προλογικό σημείωμα του Καθηγητή Δανιήλ Ι Ιακώβ 11

Εισαγωγικό σημείωμα 17

ΜΕΡΟΣ Α΄ Η φύση του μύθου

1 Ορισμός του μύθου 25

2 Ο μύθος αντίθετος του λόγου 37

3 Μύθος και ιστορία Η περίπτωση της Ιλιάδας 53

ΜΕΡΟΣ Β΄ Η ερμηνεία του μύθου

1 Τελετουργική και λειτουργική ερμηνεία του μύθου 79

2 Ο μύθος ως ψυχικό προϊόν Φροϋδική ερμηνεία του μύθου 115

3 Ο μύθος ως νοητικό προϊόν Δομική ανάλυση του μύθου 147

4 Σημειολογία και μύθος Σπουδή μιας περίπτωσης

Η συνάντηση του Οδυσσέα και της Ναυσικάς στη ραψωδία ζ

της Οδύσσειας 179

Επίλογος 197

Βιβλιογραφία 207

Ευρετήριο ονομάτων 227

Ευρετήριο όρων 235

Ευρετήριο αρχαίων χωρίων 241

Ο μύθος καταγράφει ιστορία

Ο ηρωικός κόσμος του παρελθόντος αξιοποιείται ποιητικά όχι με πνεύμα

θρήνου ή νοσταλγίας [hellip] αλλά επειδή αυτός ο κόσμος όπως και κάθε

πλασματικός κόσμος μπορεί να ρίξει φως στις δομές του παρόντος

R Osborne H γένεση της Ελλάδας 1200-479 πΧ

Η απόκλιση του μύθου από την ιστορία είναι ακόμη μία αντιπαλότητα που

έχει σημαδέψει την έρευνα του αρχαίου κόσμου Ο μύθος θεωρήθηκε ότι είναι

ένας παραμορφωτικός καθρέφτης της ιστορικής πραγματικότητας καθώς είναι

η πρόταση των ποιητών για το ιστορικό παρελθόν που έμελλε να αντικαταστα-

θεί με την έλευση της ιστοριογραφίας δημιούργημα των ιώνων λογογράφων

του Ηροδότου και φυσικά του Θουκυδίδη Η σχέση όμως του μύθου με την

ιστορία είναι αφάνταστα πολύπλοκη και δεν εξαντλείται σε αφοριστικές προ-

τάσεις που καταδικάζουν τον μύθο ως κατώτερο εργαλείο διατήρησης της μνή-

μης και προκρίνουν την ιστορία ως την ενδεδειγμένη μέθοδο καταγραφής των

γεγονότων έπειτα από εξονυχιστική έρευνα των πηγών Επιπλέον ανεξάρτητα

από την πίστη ότι ο μύθος είναι ατελέστερη μορφή ιστορίας οι σύγχρονοι με-

λετητές προβληματίστηκαν ιδιαίτερα σχετικά με την αξία των μυθικών αφηγή-

σεων ως ιστορικών πηγών ndash πηγών δηλαδή που καταγράφουν άθελά τους τις πο-

λιτιστικές συνήθειες της εποχής κατά την οποία δημιουργήθηκαν Οι προσπά-

θειές τους απέδειξαν ότι είναι σχεδόν αδύνατον να προσδιοριστεί η σχέση του

μύθου με την ιστορία παρόλο που είναι ιδιαίτερα ελκυστικό να θεωρηθεί ότι σε

πολλούς από τους μύθους (και όχι μόνο τους ελληνικούς) διακρίνεται ένας πυ-

ρήνας ιστορικού γεγονότος που σταδιακά εμπλουτίστηκε με ποικίλα στοιχεία

της παράδοσης τα οποία όμως απομάκρυναν το γεγονός από τα ιστορικά του

53

3

Μύθος και ιστορίαΗ περίπτωση της Ιλιάδας

Ο μύθος καταγράφει ιστορία

Ο ηρωικός κόσμος του παρελθόντος αξιοποιείται ποιητικά όχι με πνεύμα

θρήνου ή νοσταλγίας [hellip] αλλά επειδή αυτός ο κόσμος όπως και κάθε

πλασματικός κόσμος μπορεί να ρίξει φως στις δομές του παρόντος

R Osborne H γένεση της Ελλάδας 1200-479 πΧ

Η απόκλιση του μύθου από την ιστορία είναι ακόμη μία αντιπαλότητα που

έχει σημαδέψει την έρευνα του αρχαίου κόσμου Ο μύθος θεωρήθηκε ότι είναι

ένας παραμορφωτικός καθρέφτης της ιστορικής πραγματικότητας καθώς είναι

η πρόταση των ποιητών για το ιστορικό παρελθόν που έμελλε να αντικαταστα-

θεί με την έλευση της ιστοριογραφίας δημιούργημα των ιώνων λογογράφων

του Ηροδότου και φυσικά του Θουκυδίδη Η σχέση όμως του μύθου με την

ιστορία είναι αφάνταστα πολύπλοκη και δεν εξαντλείται σε αφοριστικές προ-

τάσεις που καταδικάζουν τον μύθο ως κατώτερο εργαλείο διατήρησης της μνή-

μης και προκρίνουν την ιστορία ως την ενδεδειγμένη μέθοδο καταγραφής των

γεγονότων έπειτα από εξονυχιστική έρευνα των πηγών Επιπλέον ανεξάρτητα

από την πίστη ότι ο μύθος είναι ατελέστερη μορφή ιστορίας οι σύγχρονοι με-

λετητές προβληματίστηκαν ιδιαίτερα σχετικά με την αξία των μυθικών αφηγή-

σεων ως ιστορικών πηγών ndash πηγών δηλαδή που καταγράφουν άθελά τους τις πο-

λιτιστικές συνήθειες της εποχής κατά την οποία δημιουργήθηκαν Οι προσπά-

θειές τους απέδειξαν ότι είναι σχεδόν αδύνατον να προσδιοριστεί η σχέση του

μύθου με την ιστορία παρόλο που είναι ιδιαίτερα ελκυστικό να θεωρηθεί ότι σε

πολλούς από τους μύθους (και όχι μόνο τους ελληνικούς) διακρίνεται ένας πυ-

ρήνας ιστορικού γεγονότος που σταδιακά εμπλουτίστηκε με ποικίλα στοιχεία

της παράδοσης τα οποία όμως απομάκρυναν το γεγονός από τα ιστορικά του

53

3

Μύθος και ιστορίαΗ περίπτωση της Ιλιάδας

συμφραζόμενα Στην ιστορία του κατακλυσμού λχ αυτήν της πρώιμης ιστο-

ρίας του ανθρώπου η οποία μαρτυρείται σε περισσότερες από μία εθνικές μυ-

θολογίες ένα πιθανώς ιστορικό γεγονός διατηρήθηκε στη μνήμη των ανθρώ-

πων ως η εκδήλωση της θεϊκής οργής προς το ατάσθαλο γένος των ανθρώπων

Ένα φυσικό φαινόμενο λοιπόν που προφανώς συνέβη κατrsquo επανάληψη στις

εναλλασσόμενες περιόδους των βροχών και της ξηρασίας ερμηνεύτηκε με θεο-

λογικούς όρους αυτούς της παράβασης των επιτρεπτών ορίων και της αναμε-

νόμενης τιμωρίας

Όμως ακόμη και εάν έχει λησμονηθεί το πρωταρχικό γεγονός και είναι

αδύνατον να αποκατασταθεί η ιστορικότητά του υπάρχει η δυνατότητα λένε οι

μελετητές να χρησιμοποιηθεί ο μύθος ως μαρτυρία πολιτισμικών χαρακτηρι-

στικών μιας ορισμένης εποχής Ο μύθος γίνεται οδηγός της πρώιμης ιστορίας

του ανθρώπου η οποία έχει αφήσει το αποτύπωμά της στη δομή ή τις λεπτο-

μέρειες του μύθου Διαπρεπείς μελετητές όπως ο Nilsson (sup21972) ο Burkert

(1972 1979) ο Brelich (1969) διέκριναν τις συνήθειες του πρωτογονικού αν-

θρώπου στους εξελιγμένους μυθικούς τύπους της κλασικής εποχής τις προ-

σπάθειες των πρώτων ανθρώπων να υποτάξουν το φυσικό τους περιβάλλον τα

αιμοσταγή ένστικτα των κυνηγών και τα συνεπακόλουθα αισθήματα ενοχών

κατά την κατανάλωση του θηράματος τις τελετουργίες μύησης που οριοθετού-

σαν τις μεταβάσεις στις φυλετικές κοινωνίες (Brillante 1990 105-19)

Στο περιβάλλον των ελληνικών μύθων η διερεύνηση για την πιθανή ιστο-

ρικότητά τους οδηγεί αναπόφευκτα στην ηρωική ποίηση γιατί από τη φύση

της αυτή η μορφή της μυθικής αφήγησης προσιδιάζει σε ιστορικοφανή εξιστό-

ρηση γεγονότων Από τους ηρωικούς μύθους τους καταγεγραμμένους σε ποιη-

τική μορφή η Ιλιάδα είναι αναμφίβολα το έπος που συνδέεται ndashστενότερα από

οποιοδήποτε άλλο λογοτέχνημαndash με ένα ιστορικό-πολεμικό γεγονός την άλω-

ση του Ιλίου Εντούτοις όσο βέβαιοι θεωρούν οι μελετητές ότι είναι για τη γενε-

σιουργό αιτία αυτού του έπους τόσο σαθρό γίνεται το έδαφος για τον ερευνη-

τή όταν αποπειραθεί να ορίσει τα ιδιαίτερα ιστορικά χαρακτηριστικά που

σφραγίζουν το έργο Το έργο του είναι σύνθετο γιατί κατευθύνεται προς δύο

διακριτές ιστορικές περιόδους αρχικά οφείλει να αναλύσει την ιστορική πε-

ρίοδο στην οποία αναφέρεται το έπος (εποχή της ακμής των μυκηναϊκών ανα-

κτόρων c 1400 πΧ) και μετά να διερευνήσει τα χαρακτηριστικά της εποχής

κατά την οποία αυτό δημιουργείται (πιθανώς κατά τους Σκοτεινούς Αιώνες) ή

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

54

μορφοποιείται στην ιλιαδική του εκδοχή στο έργο του ο ερευνητής συναντά

ανυπέρβλητες δυσκολίες

Η Ιλιάδα το τελικό προϊόν μιας μακράς προφορικής παράδοσης η οποία

αποκρυσταλλώνεται στην ιδιοφυή σύνθεση του Ομήρου χρονολογείται σύμ-

φωνα με την κρατούσα άποψη στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα πΧ Όταν εμ-

φανίζονται τα ομηρικά έπη βρισκόμαστε ήδη στο τέλος των ζυμώσεων και των

δοκιμών που προφανώς συνέβησαν κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων

αποτέλεσμα των οποίων είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια Απόδειξη αποτελεί η

διαπίστωση ότι ο στίχος είναι απολύτως δαμασμένος στις απαιτήσεις του δα-

κτυλικού εξαμέτρου και η σύνθεση των επών με τη μοναδική σύλληψη της

ανάπτυξης του θέματος γύρω από μια κεντρική ιδέα έρχεται σε αντίθεση με

την αναμενόμενη ευθύγραμμη εξιστόρηση όλων των γεγονότων αναφορικά εί-

τε με την πτώση του Ιλίου είτε με τον νόστο του Οδυσσέα (βλ την εγκωμια-

στική κριτική του Αριστοτέλη σχετικά με την οργάνωση των ομηρικών επών

paraAcircUacuted paraOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircEacute˜ 1459a) Η εμπνευσμένη σύλληψη του Ομήρου να εξιστορήσει

μόνο τις τελευταίες σαράντα ημέρες ενός δεκάχρονου πολέμου επικεντρώνο-

ντας την αφήγηση όχι σε ολόκληρη την εκστρατεία ούτε άλλωστε στην πτώση

της Τροίας αλλά στη μήνιν του Αχιλλέα δείχνει ότι βρισκόμαστε στην κορυ-

φαία στιγμή της δημιουργίας της ηρωικής ποίησης και όχι σε κάποιο δοκιμα-

στικό της στάδιο

Η σύνθεση της Οδύσσειας επίσης απέχει πολλούς αιώνες από τα πρώτα δι-

στακτικά βήματα που έκαναν οι αοιδοί όταν σχηματιζόταν η στερεοτυπική

μορφή της ηρωικής ποίησης Ο ποιητής της Οδύσσειας είναι ιδιαίτερα ευρημα-

τικός στη δομή και την αφηγηματική ανάπτυξη του έπους Ένα από τα ευρή-

ματά του είναι ότι μαθαίνουμε την πολυτάραχη επιστροφή του ήρωα από το

στόμα του ίδιου του Οδυσσέα στη διάρκεια συμποσίου στο παλάτι του Αλκί-

νοου σαν να ήμασταν οι ίδιοι ακροατές μιας ραψωδικής απαγγελίας το εύρη-

μα αυτό οριοθετεί τα φανταστικά στοιχεία των περιπετειών του Οδυσσέα μέσα

σε ένα σαφώς καθορισμένο πλαίσιο ώστε να απαλλαχθεί η ομηρική σύνθεση

από τα υπερφυσικά στοιχεία της παράδοσης Υπάρχουν τουλάχιστον δύο πα-

ράλληλα επίπεδα δράσης στο νεότερο έπος του Τηλέμαχου και του Οδυσσέα

τα οποία συγκλίνουν μόνο αφού έχει παρέλθει το ήμισυ του έπους και με τα

οποία επίσης συμπλέκεται και η δράση της Πηνελόπης που διατηρεί έναν ση-

μαντικό αν και φαινομενικά δευτερεύοντα ρόλο στην Οδύσσεια Κατά συνέ-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

55

πεια γίνεται φανερό ότι τα ομηρικά έπη εμφανίζουν έναν υψηλότατο βαθμό

συστηματοποίησης εξορθολογισμού και τεχνικής και αφηγηματικής τελειότη-

τας Η πορεία όμως που ακολούθησαν η θρησκεία οι μύθοι και οι ιδέες των

ελληνόφωνων κατοίκων του Αιγαίου από τις πρώτες ισχνές αναφορές των ονο-

μάτων των ολύμπιων θεών στις επιγραφές της Πύλου (c 1200 πΧ) έως την εμ-

φάνιση των ομηρικών επών τον 8ο αιώνα δηλαδή η πορεία τους κατά τη διάρ-

κεια των Σκοτεινών Αιώνων παραμένει εντελώς αβέβαιη laquoΟι Έλληνες της αρ-

χαϊκής εποχής δεν ήξεραν τίποτε για τους Σκοτεινούς Χρόνουςraquo υποστηρίζει ο

Osborne (2000 [1996] 76) σε αντίθεση με εμάς τους σύγχρονους μελετητές

που επικουρούμενοι από την αρχαιολογία είμαστε σε θέση να διαμορφώσου-

με μια σχετική εικόνα για ορισμένες πτυχές της ζωής κατά τους αιώνες αυτούς

Τα ανασκαφικά δεδομένα αφορούν οικιστικά κατάλοιπα αλλά και ταφικές το-

ποθεσίες από τις οποίες εξάγονται συμπεράσματα για τον πληθυσμό τις μετα-

κινήσεις του τα προϊόντα που χρησιμοποιούσε (που βρίσκονται υπό μορφήν

κτερισμάτων στους τάφους) τις εθιμικές και θρησκευτικές του συνήθειες

Οι Σκοτεινοί Αιώνες και η διαμόρφωση του έπους

Μολονότι η Ιλιάδα εξυμνεί την αριστοκρατία των μυκηναϊκών ανακτόρων η δια-

μόρφωση της ηρωικής ποίησης από όπου αντλεί το υλικό της έγινε όπως έχει

ήδη λεχθεί κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων (c 1200-800 πΧ) Είναι η

εποχή που οριζόταν άλλοτε ως ο Ελληνικός Μεσαίωνας για τον οποίο νεότερες

έρευνες και ανασκαφικές δραστηριότητες βοηθούν να ανατραπεί η μέχρι πρό-

σφατα παραδεδεγμένη άποψη ότι επικρατούσε πλήρες πολιτιστικό σκοτάδι Αυ-

τή την περίοδο χρησιμοποιείται ευρέως ο σίδηρος διαμορφώνεται ένας προ-

δρομικός οικοδομικός τύπος που αργότερα θα γίνει το λαμπρό ναϊκό κτίσμα

και διαπιστώθηκε δείγμα ηγεμονικής ταφής στο Λευκαντί της Ευβοίας (1000

πΧ) που πιθανώς να παραπέμπει σε ηγεμονική μορφή εξουσίας Επίσης οι

θαλάσσσιοι δρόμοι δεν έπαψαν ποτέ να χρησιμοποιούνται όπως φαίνεται από

τα κτερίσματα του τάφου στο Λευκαντί τα οποία είναι ανατολικής και αιγυπτια-

κής προέλευσης Τα διάφορα ελληνικά φύλα αποκτούν την κυριότητα του Αι-

γαίου και των μικρασιατικών παραλίων σε αποικιστικές εξορμήσεις που καλύ-

πτουν την περίοδο από τον 11ο έως τον 9ο αιώνα (Schuller 1999 [1991] 29-30 148-

52) Παρά την κατάρρευση του πολιτικού και διοικητικού συστήματος των μυ-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

56

κηναϊκών ανακτόρων διαπιστώνεται ότι νέες πολιτικές μορφές κυοφορούνται

αυτή την περίοδο οι οποίες θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση του πολιτικού σχη-

ματισμού της ελληνικής πόλεως (Osborne 2000 [1996] Snodgrass 1971 1980 1987

Schuller 1999 [1991] de Polignac 2000 [1995])

Αναμφίβολα όμως με την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων σημαντικά στοι-

χεία του μυκηναϊκού πολιτισμού παρακμάζουν η γραφή (Γραμμική Β) λησμο-

νιέται τα πολύπλοκα συμπλέγματα των μυκηναϊκών ανακτόρων δεν ξανακτίζο-

νται ποτέ τα εξαίρετα δείγματα μικροτεχνίας σε χρυσό ασήμι και ελεφαντο-

στούν μειώνονται ακόμη και οι περίτεχνες φορεσιές των ανδρών και των γυ-

ναικών που απεικονίζονται σε τοιχογραφίες και μικρά έργα της γλυπτικής

αντικαθίστανται από ένα απλό κομμάτι ύφασμα προοιωνίζοντας τον αυστηρό

δωρικό πέπλο και χιτώνα Η οικονομία απλοποιείται ιδιαίτερα καθώς το εξα-

γωγικό εμπόριο περιορίζεται δραστικά το ανακτορικό σύστημα ανταλλαγών

ndashπου καταγράφηκε στις πινακίδες της Γραμμικής Βndash καταρρέει και η εξειδί-

κευση των τεχνιτών αχρηστεύεται καθώς η οικονομία μεταβάλλεται σε αυτάρ-

κη οικιακή Λίθινα οικοδομήματα δεν έχουν σωθεί ενώ βαδίζουμε με σχετική

μόνο βεβαιότητα όσον αφορά την κοινωνική πολιτική και θεσμική ζωή των κα-

τοίκων της μητροπολιτικής Ελλάδας Σε μια τέτοια περίοδο ύφεσης είναι εύ-

λογο να αμφισβητηθεί η δυνατότητα γένεσης και τελειοποίησης ενός ποιητι-

κού είδους ικανού να δώσει τα ομηρικά αριστουργήματα Πιθανώς ο ελληνι-

κός laquoΜεσαίωναςraquo να παρέλαβε και απλώς να διατήρησε την επική ποίηση που

είναι πνευματικό δημιούργημα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (Kirk 1965

63-9 70-81) Δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο μια κοινωνία

με απλή οργάνωση θα μπορούσε να διεκδικήσει την πατρότητα της ηρωικής

ποίησης έναντι της μυκηναϊκής κοινωνίας η οποία συγκεντρώνει επάξια όλες

τις προϋποθέσεις γένεσής της πολύπλοκη κοινωνική διάρθρωση πλούτο ικα-

νό να χρηματοδοτεί ραψωδικές απαγγελίες έντονη θρησκευτική ζωή και προ-

παντός την ύπαρξη γραφής Επιπλέον η εξύμνηση του ανακτορικού μυκηναϊ-

κού κόσμου συνιστά αυτό καθαυτό το αντικείμενο της επικής ποίησης προμη-

θεύοντας στην ποίηση αυτή τα κέντρα εξουσίας τους ήρωές της έναν αριθμό

γλωσσικών και μετρικών σχηματισμών καθώς και πολιτιστικά στοιχεία που

έχουν παρακμάσει πια κατά τον αιώνα της σύνθεσης των ομηρικών επών

Η καταστροφή όμως του ανακτορικού συστήματος διοίκησης δεν σημαίνει

ολοκληρωτική ρήξη με το παρελθόν και ασυνέχεια με τις μορφές οργάνωσης

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

57

και εξουσίας που ακολούθησαν Η κατάρρευση των οργανωτικών δομών αυτής

της κοινωνίας δεν ήταν γενοκτονία (Latacz 2000 [1997] 67) αλλά ένα έναυσμα

για ανασυγκρότηση και αναδιοργάνωση του πληθυσμού που είχε επιβιώσει

της κατάρρευσης Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι μετά τους πρώτους

κλυδωνισμούς τα μέλη των κοινωνιών οργανώθηκαν εκ νέου σε σχηματισμούς

που εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους Αναμφίβολα ο μυκηναϊκός άνακτας με τις

απεριόριστες εξουσίες και τον έλεγχο που ασκούσε στους υπηκόους του και

τους υπαλλήλους του πολύπλοκου γραφειοκρατικού μηχανισμού χάνεται ανε-

πιστρεπτί Όμως τα μέλη της παλιάς αριστοκρατίας ndashμε όποιον τρόπο οριζόταν

η συμμετοχή τους σε αυτή την τάξηndash διατηρούνται και επαναπροσδιορίζουν τη

θέση τους με τρόπο ώστε βαθμιαία να αναδυθούν οι βασιλείς γνωστοί από τα

ομηρικά έπη και τους λοιπούς μύθους Δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιό-

τητα για τον βαθμό συνοχής αυτής της τάξης ndashή οποιασδήποτε άλλης τάξηςndash

κατά την περίοδο των Σκοτεινών Αιώνων φαίνεται όμως ότι πράγματι υπήρχε

κάποια συσπείρωση των αριστοκρατικών γενών και ότι αυτά συνδέονταν μετα-

ξύ τους με δεσμούς φιλίας και συγγένειας υπερτοπικού χαρακτήρα Επίσης

φαίνεται ότι αυτά τα γένη που νέμονταν την εξουσία ίσως εκ περιτροπής απο-

λάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια πλούτου που ορίζονταν από την επιδίκαση των

καλύτερων λαφύρων σε περίπτωση πολέμου καλύτερων μερίδων σε δημόσια ή

ιδιωτικά συμπόσια και εντέλει ευφορότερων και μεγαλύτερων εδαφών στην

ιδιαίτερη πατρίδα τους Γιrsquo αυτές τις απολαβές αναμενόταν να προκρίνονται στον

πόλεμο ndashόπως εξηγεί ο Σαρπηδόνας στον Γλαύκο στην Ιλιάδα (M 318-321)ndash και

προφανώς να διευθετούν ζητήματα που αφορούν την κοινότητα σε περίοδο ει-

ρήνης Στην Ιλιάδα και σε μικρότερο βαθμό στην Οδύσσεια εμφανίζεται μια συ-

νεκτική εικόνα των ταξικών χαρακτηριστικών των αρίστων που μονοπωλούν με

τη δράση τους την αφήγηση συγκρούονται ομονοούν αριστεύουν στον πόλε-

μο διακηρύσσουν τις αρχές τους και τους ενδεδειγμένους τρόπους συμπεριφο-

ράς τους Τα μέλη αυτών των οικογενειών ενδιαφέρονται να προβάλουν το κο-

σμοείδωλό τους επιστρατεύοντας την οικεία μορφή του δακτυλικού ηρωικού

άσματος δημοφιλούς σε δημόσιες και ιδιωτικές απαγγελίες Ο Όμηρος ndashυπο-

στηρίζει ο Lataczndash ήταν ένας από τους αρίστους γιατί μόνο η συμμετοχή στις

δραστηριότητες αυτής της τάξης θα επέτρεπε στην τόσο ζωντανή πειστική και

αναμφισβήτητα συνεκτική εικόνα της ζωής των αριστοκρατών να αναδυθεί μέ-

σα από τους στίχους του ( 50-1) Η Ιλιάδα παρόλο που χρησιμοποίησε το πα-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

58

ραδοσιακό υλικό αιώνων ηρωικής ποίησης είναι προϊόν ενός προσωπικού ποιη-

τή που είτε ο ίδιος είτε κάποιος άλλος από τη συντεχνία του χρησιμοποίησε

το τροποποιημένο φοινικικό αλφάβητο για να καταγράψει τη δική του εκδοχή

του ιλιαδικού πολέμου τη μήνιν δηλαδή ενός εξέχοντος μέλους της αχαϊκής

αριστοκρατίας (Powell 1991 1997 Latacz 2000 [1997] 30-4 64)

Το ερώτημα που τέθηκε στην αρχή εάν δηλαδή υπάρχει ένας ιστορικός πυ-

ρήνας στο έπος ο οποίος μπορεί να ανιχνευτεί φαίνεται τώρα ιδιαίτερα πολύ-

πλοκο Γιατί γίνεται φανερό ότι στόχος αυτής της ομηρικής εκδοχής όπως επί-

σης και κάθε άλλης εκδοχής άλλων αοιδών δεν είναι η καταγραφή ενός ιστορι-

κού γεγονότος αλλά η υποστήριξη άλλων σκοπών Εντούτοις το παραδοσιακό

υλικό που χρησιμοποιήθηκε φέρει έντονα τα στοιχεία μιας αληθοφανούς πολε-

μικής σύρραξης η οποία υποστηρίζεται από ιστορικά δεδομένα και αρχαιολογι-

κά ευρήματα Βέβαια η προσπάθεια να διαπιστωθεί η όποια laquoιστορικότηταraquo των

επών προσκρούει σε ένα επιπρόσθετο εμπόδιο τα ιστορικά γεγονότα που κατα-

γράφονται στα έπη (η εκπόρθηση του Ιλίου και οι νόστοι των ηρώων μετά την

πτώση του) απέχουν από τον χρόνο σύνθεσής τους (8ος-7ος αι πΧ) τουλάχιστον

τέσσερις αιώνες στους οποίους πρέπει να προστεθούν ακόμη δύο εάν θεωρηθεί

ως αφετηρία των ασμάτων η ακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων (14ος αι πΧ) Η

πιστότητα μιας ιστορικής καταγραφής γίνεται σχεδόν αδύνατη κάτω από αυτές

τις συνθήκες όταν μάλιστα πρόκειται για ιστορική περίοδο κατά την οποία η

διατήρηση της ιστορικής γνώσης υπέκειτο σε άλλους κανόνες

Εδώ τίθεται ένα επιπλέον θεωρητικό ζήτημα σε ποιο βαθμό ένα ηρωικό τρα-

γούδι στο οποίο ο δημιουργός του διατείνεται ότι εξυμνεί ένα συγκεκριμένο

ιστορικό γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι καταγράφει πιστά τα γεγονότα Το

γνωστό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην παράδοση του Αθανάσιου Διά-

κου μετά την ήττα του στην Αλαμάνα μπορεί να παρουσιάσει στοιχεία ιστορικής

καταγραφής Εάν ένας λαϊκός τραγουδιστής αδιαφορούσε για την πιστή απόδο-

ση ενός σύγχρονού του γεγονότος για το οποίο θα μπορούσε να ελεγχθεί από το

ακροατήριό του τότε ο ποιητής της αρχαιότητας που συνέθετε για μια εκστρα-

τεία κατά έξι αιώνες απομακρυσμένη από αυτόν μικρή απαίτηση θα είχε για την

ακριβή εξιστόρηση των πεπραγμένων Σε απάντηση αυτού του προβλήματος ο

Ι Θ Κακριδής (1980 8) αναφέρει τη φιλοτέχνηση ενός περίφημου κεντητού μα-

ντιλιού από μια κόρη ευγενικής καταγωγής της Ζακύνθου το οποίο δόθηκε ως

γαμήλιο δώρο στη βασίλισσα Όλγα το 1867 Το μαντίλι απεικόνιζε τους δώδεκα

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

59

θεούς του Ολύμπου και άλλες θεότητες και ήρωες όπως τον Γανυμήδη και τον

επώνυμο του νησιού τον Ζάκυνθο Δέκα χρόνια μόλις μετά την απομάκρυνση

από το νησί το μαντίλι γίνεται τραγούδι και εξυμνείται από έναν λαϊκό ραψωδό

ο οποίος συνθέτει σαράντα δεκαπεντασύλλαβους Η περιγραφή του έργου όμως

στο ποίημα αντί για τους αρχαίους θεούς μας δίνει τον Ήλιο το Φεγγάρι τον

Αυγερινό την Πούλια διάφορες πολιτείες την Ακρόπολη και την Αγια-Σοφιά

της Πόλης και τέλος τον Παράδεισο και την Κόλαση δηλαδή θέματα που συ-

γκινούν τη λαϊκή φαντασία Κεντρικό μοτίβο του μαντιλιού έγινε τέλος η Ζά-

κυνθος Ο ραψωδός παραποίησε εντελώς τη θεματογραφία του μαντιλιού αν και

απείχε μόλις δέκα χρόνια από τη δημιουργία του και πριν από την παράδοσή

του είχε ιδωθεί από πλήθος ανθρώπων που το θαύμασαν Το πιο παράδοξο εί-

ναι πως οι ακροατές του λαϊκού τραγουδιού δεν δυσανασχέτησαν με την κατα-

φανή παραποίηση της αλήθειας αν και ήταν νωπό στη μνήμη τους το περίφημο

κέντημα Υπάρχει άραγε μια σιωπηλή σύμβαση μεταξύ των ακροατών ενός ποιή-

ματος και του συνθέτη του στη μη τήρηση της ιστορικής αλήθειας Σε αυτό το

ερώτημα ο Κακριδής απαντά ότι ο ποιητής υπακούει στους νόμους της δικής του

τέχνης που είναι αλλότριοι από αυτούς της ιστοριογραφίας

Όμως η απάντηση δεν είναι τόσο απλή δεν πρόκειται απλώς για διαφορά

νόμων άρα διακριτών προθέσεων ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ndash άποψη

που νομιμοποιεί τη διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη του λόγου Αυτό που

συμβαίνει είναι ότι τα είδη υπόκεινται σε μια κοινή διεργασία Σύμφωνα με

αυτήν η ιστορία laquoμυθοποιείταιraquo και ο μύθος laquoιστοριοποιείταιraquo όπως χαρα-

κτηριστικά υποστηρίζει ο Calame (1996 49-50) σε μια συμβολική διαδικασία

κατά την οποία οι πράξεις και οι πρωταγωνιστές ο τόπος και ο χρόνος της ιστο-

ρίας επαναπροσδιορίζονται και υπόκεινται σε μεταθέσεις και μεταμορφώσεις

Στην ουσία μάλιστα η χρήση στοιχείων του παρελθόντος από την παράδοση

γίνεται επιλεκτικά με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παρόντος (Osborne

2000 [1996] 31) Οι αφηγήσεις εστιάζουν πάντα σε στιγμές κρίσης και μετάβα-

σης που χρήζουν ερμηνείας και προμηθεύουν με απτά παραδείγματα ανθρώ-

πινης συμπεριφοράς προς άμεση ή μελλοντική χρήση από τους σύγχρονους

ακροατές ή αναγνώστες

Η θεωρητική αυτή γνώση θα απάλλασσε τον μελετητή από το να διερευνή-

σει την ιστορικότητα της Ιλιάδας δηλαδή να εξετάσει την αξία των επών ως

ιστορικών πηγών ή να εντοπίσει τα ιστορικά κατάλοιπα που ως απολιθώματα

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

60

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61

μορφοποιείται στην ιλιαδική του εκδοχή στο έργο του ο ερευνητής συναντά

ανυπέρβλητες δυσκολίες

Η Ιλιάδα το τελικό προϊόν μιας μακράς προφορικής παράδοσης η οποία

αποκρυσταλλώνεται στην ιδιοφυή σύνθεση του Ομήρου χρονολογείται σύμ-

φωνα με την κρατούσα άποψη στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα πΧ Όταν εμ-

φανίζονται τα ομηρικά έπη βρισκόμαστε ήδη στο τέλος των ζυμώσεων και των

δοκιμών που προφανώς συνέβησαν κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων

αποτέλεσμα των οποίων είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια Απόδειξη αποτελεί η

διαπίστωση ότι ο στίχος είναι απολύτως δαμασμένος στις απαιτήσεις του δα-

κτυλικού εξαμέτρου και η σύνθεση των επών με τη μοναδική σύλληψη της

ανάπτυξης του θέματος γύρω από μια κεντρική ιδέα έρχεται σε αντίθεση με

την αναμενόμενη ευθύγραμμη εξιστόρηση όλων των γεγονότων αναφορικά εί-

τε με την πτώση του Ιλίου είτε με τον νόστο του Οδυσσέα (βλ την εγκωμια-

στική κριτική του Αριστοτέλη σχετικά με την οργάνωση των ομηρικών επών

paraAcircUacuted paraOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircEacute˜ 1459a) Η εμπνευσμένη σύλληψη του Ομήρου να εξιστορήσει

μόνο τις τελευταίες σαράντα ημέρες ενός δεκάχρονου πολέμου επικεντρώνο-

ντας την αφήγηση όχι σε ολόκληρη την εκστρατεία ούτε άλλωστε στην πτώση

της Τροίας αλλά στη μήνιν του Αχιλλέα δείχνει ότι βρισκόμαστε στην κορυ-

φαία στιγμή της δημιουργίας της ηρωικής ποίησης και όχι σε κάποιο δοκιμα-

στικό της στάδιο

Η σύνθεση της Οδύσσειας επίσης απέχει πολλούς αιώνες από τα πρώτα δι-

στακτικά βήματα που έκαναν οι αοιδοί όταν σχηματιζόταν η στερεοτυπική

μορφή της ηρωικής ποίησης Ο ποιητής της Οδύσσειας είναι ιδιαίτερα ευρημα-

τικός στη δομή και την αφηγηματική ανάπτυξη του έπους Ένα από τα ευρή-

ματά του είναι ότι μαθαίνουμε την πολυτάραχη επιστροφή του ήρωα από το

στόμα του ίδιου του Οδυσσέα στη διάρκεια συμποσίου στο παλάτι του Αλκί-

νοου σαν να ήμασταν οι ίδιοι ακροατές μιας ραψωδικής απαγγελίας το εύρη-

μα αυτό οριοθετεί τα φανταστικά στοιχεία των περιπετειών του Οδυσσέα μέσα

σε ένα σαφώς καθορισμένο πλαίσιο ώστε να απαλλαχθεί η ομηρική σύνθεση

από τα υπερφυσικά στοιχεία της παράδοσης Υπάρχουν τουλάχιστον δύο πα-

ράλληλα επίπεδα δράσης στο νεότερο έπος του Τηλέμαχου και του Οδυσσέα

τα οποία συγκλίνουν μόνο αφού έχει παρέλθει το ήμισυ του έπους και με τα

οποία επίσης συμπλέκεται και η δράση της Πηνελόπης που διατηρεί έναν ση-

μαντικό αν και φαινομενικά δευτερεύοντα ρόλο στην Οδύσσεια Κατά συνέ-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

55

πεια γίνεται φανερό ότι τα ομηρικά έπη εμφανίζουν έναν υψηλότατο βαθμό

συστηματοποίησης εξορθολογισμού και τεχνικής και αφηγηματικής τελειότη-

τας Η πορεία όμως που ακολούθησαν η θρησκεία οι μύθοι και οι ιδέες των

ελληνόφωνων κατοίκων του Αιγαίου από τις πρώτες ισχνές αναφορές των ονο-

μάτων των ολύμπιων θεών στις επιγραφές της Πύλου (c 1200 πΧ) έως την εμ-

φάνιση των ομηρικών επών τον 8ο αιώνα δηλαδή η πορεία τους κατά τη διάρ-

κεια των Σκοτεινών Αιώνων παραμένει εντελώς αβέβαιη laquoΟι Έλληνες της αρ-

χαϊκής εποχής δεν ήξεραν τίποτε για τους Σκοτεινούς Χρόνουςraquo υποστηρίζει ο

Osborne (2000 [1996] 76) σε αντίθεση με εμάς τους σύγχρονους μελετητές

που επικουρούμενοι από την αρχαιολογία είμαστε σε θέση να διαμορφώσου-

με μια σχετική εικόνα για ορισμένες πτυχές της ζωής κατά τους αιώνες αυτούς

Τα ανασκαφικά δεδομένα αφορούν οικιστικά κατάλοιπα αλλά και ταφικές το-

ποθεσίες από τις οποίες εξάγονται συμπεράσματα για τον πληθυσμό τις μετα-

κινήσεις του τα προϊόντα που χρησιμοποιούσε (που βρίσκονται υπό μορφήν

κτερισμάτων στους τάφους) τις εθιμικές και θρησκευτικές του συνήθειες

Οι Σκοτεινοί Αιώνες και η διαμόρφωση του έπους

Μολονότι η Ιλιάδα εξυμνεί την αριστοκρατία των μυκηναϊκών ανακτόρων η δια-

μόρφωση της ηρωικής ποίησης από όπου αντλεί το υλικό της έγινε όπως έχει

ήδη λεχθεί κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων (c 1200-800 πΧ) Είναι η

εποχή που οριζόταν άλλοτε ως ο Ελληνικός Μεσαίωνας για τον οποίο νεότερες

έρευνες και ανασκαφικές δραστηριότητες βοηθούν να ανατραπεί η μέχρι πρό-

σφατα παραδεδεγμένη άποψη ότι επικρατούσε πλήρες πολιτιστικό σκοτάδι Αυ-

τή την περίοδο χρησιμοποιείται ευρέως ο σίδηρος διαμορφώνεται ένας προ-

δρομικός οικοδομικός τύπος που αργότερα θα γίνει το λαμπρό ναϊκό κτίσμα

και διαπιστώθηκε δείγμα ηγεμονικής ταφής στο Λευκαντί της Ευβοίας (1000

πΧ) που πιθανώς να παραπέμπει σε ηγεμονική μορφή εξουσίας Επίσης οι

θαλάσσσιοι δρόμοι δεν έπαψαν ποτέ να χρησιμοποιούνται όπως φαίνεται από

τα κτερίσματα του τάφου στο Λευκαντί τα οποία είναι ανατολικής και αιγυπτια-

κής προέλευσης Τα διάφορα ελληνικά φύλα αποκτούν την κυριότητα του Αι-

γαίου και των μικρασιατικών παραλίων σε αποικιστικές εξορμήσεις που καλύ-

πτουν την περίοδο από τον 11ο έως τον 9ο αιώνα (Schuller 1999 [1991] 29-30 148-

52) Παρά την κατάρρευση του πολιτικού και διοικητικού συστήματος των μυ-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

56

κηναϊκών ανακτόρων διαπιστώνεται ότι νέες πολιτικές μορφές κυοφορούνται

αυτή την περίοδο οι οποίες θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση του πολιτικού σχη-

ματισμού της ελληνικής πόλεως (Osborne 2000 [1996] Snodgrass 1971 1980 1987

Schuller 1999 [1991] de Polignac 2000 [1995])

Αναμφίβολα όμως με την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων σημαντικά στοι-

χεία του μυκηναϊκού πολιτισμού παρακμάζουν η γραφή (Γραμμική Β) λησμο-

νιέται τα πολύπλοκα συμπλέγματα των μυκηναϊκών ανακτόρων δεν ξανακτίζο-

νται ποτέ τα εξαίρετα δείγματα μικροτεχνίας σε χρυσό ασήμι και ελεφαντο-

στούν μειώνονται ακόμη και οι περίτεχνες φορεσιές των ανδρών και των γυ-

ναικών που απεικονίζονται σε τοιχογραφίες και μικρά έργα της γλυπτικής

αντικαθίστανται από ένα απλό κομμάτι ύφασμα προοιωνίζοντας τον αυστηρό

δωρικό πέπλο και χιτώνα Η οικονομία απλοποιείται ιδιαίτερα καθώς το εξα-

γωγικό εμπόριο περιορίζεται δραστικά το ανακτορικό σύστημα ανταλλαγών

ndashπου καταγράφηκε στις πινακίδες της Γραμμικής Βndash καταρρέει και η εξειδί-

κευση των τεχνιτών αχρηστεύεται καθώς η οικονομία μεταβάλλεται σε αυτάρ-

κη οικιακή Λίθινα οικοδομήματα δεν έχουν σωθεί ενώ βαδίζουμε με σχετική

μόνο βεβαιότητα όσον αφορά την κοινωνική πολιτική και θεσμική ζωή των κα-

τοίκων της μητροπολιτικής Ελλάδας Σε μια τέτοια περίοδο ύφεσης είναι εύ-

λογο να αμφισβητηθεί η δυνατότητα γένεσης και τελειοποίησης ενός ποιητι-

κού είδους ικανού να δώσει τα ομηρικά αριστουργήματα Πιθανώς ο ελληνι-

κός laquoΜεσαίωναςraquo να παρέλαβε και απλώς να διατήρησε την επική ποίηση που

είναι πνευματικό δημιούργημα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (Kirk 1965

63-9 70-81) Δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο μια κοινωνία

με απλή οργάνωση θα μπορούσε να διεκδικήσει την πατρότητα της ηρωικής

ποίησης έναντι της μυκηναϊκής κοινωνίας η οποία συγκεντρώνει επάξια όλες

τις προϋποθέσεις γένεσής της πολύπλοκη κοινωνική διάρθρωση πλούτο ικα-

νό να χρηματοδοτεί ραψωδικές απαγγελίες έντονη θρησκευτική ζωή και προ-

παντός την ύπαρξη γραφής Επιπλέον η εξύμνηση του ανακτορικού μυκηναϊ-

κού κόσμου συνιστά αυτό καθαυτό το αντικείμενο της επικής ποίησης προμη-

θεύοντας στην ποίηση αυτή τα κέντρα εξουσίας τους ήρωές της έναν αριθμό

γλωσσικών και μετρικών σχηματισμών καθώς και πολιτιστικά στοιχεία που

έχουν παρακμάσει πια κατά τον αιώνα της σύνθεσης των ομηρικών επών

Η καταστροφή όμως του ανακτορικού συστήματος διοίκησης δεν σημαίνει

ολοκληρωτική ρήξη με το παρελθόν και ασυνέχεια με τις μορφές οργάνωσης

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

57

και εξουσίας που ακολούθησαν Η κατάρρευση των οργανωτικών δομών αυτής

της κοινωνίας δεν ήταν γενοκτονία (Latacz 2000 [1997] 67) αλλά ένα έναυσμα

για ανασυγκρότηση και αναδιοργάνωση του πληθυσμού που είχε επιβιώσει

της κατάρρευσης Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι μετά τους πρώτους

κλυδωνισμούς τα μέλη των κοινωνιών οργανώθηκαν εκ νέου σε σχηματισμούς

που εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους Αναμφίβολα ο μυκηναϊκός άνακτας με τις

απεριόριστες εξουσίες και τον έλεγχο που ασκούσε στους υπηκόους του και

τους υπαλλήλους του πολύπλοκου γραφειοκρατικού μηχανισμού χάνεται ανε-

πιστρεπτί Όμως τα μέλη της παλιάς αριστοκρατίας ndashμε όποιον τρόπο οριζόταν

η συμμετοχή τους σε αυτή την τάξηndash διατηρούνται και επαναπροσδιορίζουν τη

θέση τους με τρόπο ώστε βαθμιαία να αναδυθούν οι βασιλείς γνωστοί από τα

ομηρικά έπη και τους λοιπούς μύθους Δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιό-

τητα για τον βαθμό συνοχής αυτής της τάξης ndashή οποιασδήποτε άλλης τάξηςndash

κατά την περίοδο των Σκοτεινών Αιώνων φαίνεται όμως ότι πράγματι υπήρχε

κάποια συσπείρωση των αριστοκρατικών γενών και ότι αυτά συνδέονταν μετα-

ξύ τους με δεσμούς φιλίας και συγγένειας υπερτοπικού χαρακτήρα Επίσης

φαίνεται ότι αυτά τα γένη που νέμονταν την εξουσία ίσως εκ περιτροπής απο-

λάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια πλούτου που ορίζονταν από την επιδίκαση των

καλύτερων λαφύρων σε περίπτωση πολέμου καλύτερων μερίδων σε δημόσια ή

ιδιωτικά συμπόσια και εντέλει ευφορότερων και μεγαλύτερων εδαφών στην

ιδιαίτερη πατρίδα τους Γιrsquo αυτές τις απολαβές αναμενόταν να προκρίνονται στον

πόλεμο ndashόπως εξηγεί ο Σαρπηδόνας στον Γλαύκο στην Ιλιάδα (M 318-321)ndash και

προφανώς να διευθετούν ζητήματα που αφορούν την κοινότητα σε περίοδο ει-

ρήνης Στην Ιλιάδα και σε μικρότερο βαθμό στην Οδύσσεια εμφανίζεται μια συ-

νεκτική εικόνα των ταξικών χαρακτηριστικών των αρίστων που μονοπωλούν με

τη δράση τους την αφήγηση συγκρούονται ομονοούν αριστεύουν στον πόλε-

μο διακηρύσσουν τις αρχές τους και τους ενδεδειγμένους τρόπους συμπεριφο-

ράς τους Τα μέλη αυτών των οικογενειών ενδιαφέρονται να προβάλουν το κο-

σμοείδωλό τους επιστρατεύοντας την οικεία μορφή του δακτυλικού ηρωικού

άσματος δημοφιλούς σε δημόσιες και ιδιωτικές απαγγελίες Ο Όμηρος ndashυπο-

στηρίζει ο Lataczndash ήταν ένας από τους αρίστους γιατί μόνο η συμμετοχή στις

δραστηριότητες αυτής της τάξης θα επέτρεπε στην τόσο ζωντανή πειστική και

αναμφισβήτητα συνεκτική εικόνα της ζωής των αριστοκρατών να αναδυθεί μέ-

σα από τους στίχους του ( 50-1) Η Ιλιάδα παρόλο που χρησιμοποίησε το πα-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

58

ραδοσιακό υλικό αιώνων ηρωικής ποίησης είναι προϊόν ενός προσωπικού ποιη-

τή που είτε ο ίδιος είτε κάποιος άλλος από τη συντεχνία του χρησιμοποίησε

το τροποποιημένο φοινικικό αλφάβητο για να καταγράψει τη δική του εκδοχή

του ιλιαδικού πολέμου τη μήνιν δηλαδή ενός εξέχοντος μέλους της αχαϊκής

αριστοκρατίας (Powell 1991 1997 Latacz 2000 [1997] 30-4 64)

Το ερώτημα που τέθηκε στην αρχή εάν δηλαδή υπάρχει ένας ιστορικός πυ-

ρήνας στο έπος ο οποίος μπορεί να ανιχνευτεί φαίνεται τώρα ιδιαίτερα πολύ-

πλοκο Γιατί γίνεται φανερό ότι στόχος αυτής της ομηρικής εκδοχής όπως επί-

σης και κάθε άλλης εκδοχής άλλων αοιδών δεν είναι η καταγραφή ενός ιστορι-

κού γεγονότος αλλά η υποστήριξη άλλων σκοπών Εντούτοις το παραδοσιακό

υλικό που χρησιμοποιήθηκε φέρει έντονα τα στοιχεία μιας αληθοφανούς πολε-

μικής σύρραξης η οποία υποστηρίζεται από ιστορικά δεδομένα και αρχαιολογι-

κά ευρήματα Βέβαια η προσπάθεια να διαπιστωθεί η όποια laquoιστορικότηταraquo των

επών προσκρούει σε ένα επιπρόσθετο εμπόδιο τα ιστορικά γεγονότα που κατα-

γράφονται στα έπη (η εκπόρθηση του Ιλίου και οι νόστοι των ηρώων μετά την

πτώση του) απέχουν από τον χρόνο σύνθεσής τους (8ος-7ος αι πΧ) τουλάχιστον

τέσσερις αιώνες στους οποίους πρέπει να προστεθούν ακόμη δύο εάν θεωρηθεί

ως αφετηρία των ασμάτων η ακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων (14ος αι πΧ) Η

πιστότητα μιας ιστορικής καταγραφής γίνεται σχεδόν αδύνατη κάτω από αυτές

τις συνθήκες όταν μάλιστα πρόκειται για ιστορική περίοδο κατά την οποία η

διατήρηση της ιστορικής γνώσης υπέκειτο σε άλλους κανόνες

Εδώ τίθεται ένα επιπλέον θεωρητικό ζήτημα σε ποιο βαθμό ένα ηρωικό τρα-

γούδι στο οποίο ο δημιουργός του διατείνεται ότι εξυμνεί ένα συγκεκριμένο

ιστορικό γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι καταγράφει πιστά τα γεγονότα Το

γνωστό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην παράδοση του Αθανάσιου Διά-

κου μετά την ήττα του στην Αλαμάνα μπορεί να παρουσιάσει στοιχεία ιστορικής

καταγραφής Εάν ένας λαϊκός τραγουδιστής αδιαφορούσε για την πιστή απόδο-

ση ενός σύγχρονού του γεγονότος για το οποίο θα μπορούσε να ελεγχθεί από το

ακροατήριό του τότε ο ποιητής της αρχαιότητας που συνέθετε για μια εκστρα-

τεία κατά έξι αιώνες απομακρυσμένη από αυτόν μικρή απαίτηση θα είχε για την

ακριβή εξιστόρηση των πεπραγμένων Σε απάντηση αυτού του προβλήματος ο

Ι Θ Κακριδής (1980 8) αναφέρει τη φιλοτέχνηση ενός περίφημου κεντητού μα-

ντιλιού από μια κόρη ευγενικής καταγωγής της Ζακύνθου το οποίο δόθηκε ως

γαμήλιο δώρο στη βασίλισσα Όλγα το 1867 Το μαντίλι απεικόνιζε τους δώδεκα

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

59

θεούς του Ολύμπου και άλλες θεότητες και ήρωες όπως τον Γανυμήδη και τον

επώνυμο του νησιού τον Ζάκυνθο Δέκα χρόνια μόλις μετά την απομάκρυνση

από το νησί το μαντίλι γίνεται τραγούδι και εξυμνείται από έναν λαϊκό ραψωδό

ο οποίος συνθέτει σαράντα δεκαπεντασύλλαβους Η περιγραφή του έργου όμως

στο ποίημα αντί για τους αρχαίους θεούς μας δίνει τον Ήλιο το Φεγγάρι τον

Αυγερινό την Πούλια διάφορες πολιτείες την Ακρόπολη και την Αγια-Σοφιά

της Πόλης και τέλος τον Παράδεισο και την Κόλαση δηλαδή θέματα που συ-

γκινούν τη λαϊκή φαντασία Κεντρικό μοτίβο του μαντιλιού έγινε τέλος η Ζά-

κυνθος Ο ραψωδός παραποίησε εντελώς τη θεματογραφία του μαντιλιού αν και

απείχε μόλις δέκα χρόνια από τη δημιουργία του και πριν από την παράδοσή

του είχε ιδωθεί από πλήθος ανθρώπων που το θαύμασαν Το πιο παράδοξο εί-

ναι πως οι ακροατές του λαϊκού τραγουδιού δεν δυσανασχέτησαν με την κατα-

φανή παραποίηση της αλήθειας αν και ήταν νωπό στη μνήμη τους το περίφημο

κέντημα Υπάρχει άραγε μια σιωπηλή σύμβαση μεταξύ των ακροατών ενός ποιή-

ματος και του συνθέτη του στη μη τήρηση της ιστορικής αλήθειας Σε αυτό το

ερώτημα ο Κακριδής απαντά ότι ο ποιητής υπακούει στους νόμους της δικής του

τέχνης που είναι αλλότριοι από αυτούς της ιστοριογραφίας

Όμως η απάντηση δεν είναι τόσο απλή δεν πρόκειται απλώς για διαφορά

νόμων άρα διακριτών προθέσεων ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ndash άποψη

που νομιμοποιεί τη διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη του λόγου Αυτό που

συμβαίνει είναι ότι τα είδη υπόκεινται σε μια κοινή διεργασία Σύμφωνα με

αυτήν η ιστορία laquoμυθοποιείταιraquo και ο μύθος laquoιστοριοποιείταιraquo όπως χαρα-

κτηριστικά υποστηρίζει ο Calame (1996 49-50) σε μια συμβολική διαδικασία

κατά την οποία οι πράξεις και οι πρωταγωνιστές ο τόπος και ο χρόνος της ιστο-

ρίας επαναπροσδιορίζονται και υπόκεινται σε μεταθέσεις και μεταμορφώσεις

Στην ουσία μάλιστα η χρήση στοιχείων του παρελθόντος από την παράδοση

γίνεται επιλεκτικά με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παρόντος (Osborne

2000 [1996] 31) Οι αφηγήσεις εστιάζουν πάντα σε στιγμές κρίσης και μετάβα-

σης που χρήζουν ερμηνείας και προμηθεύουν με απτά παραδείγματα ανθρώ-

πινης συμπεριφοράς προς άμεση ή μελλοντική χρήση από τους σύγχρονους

ακροατές ή αναγνώστες

Η θεωρητική αυτή γνώση θα απάλλασσε τον μελετητή από το να διερευνή-

σει την ιστορικότητα της Ιλιάδας δηλαδή να εξετάσει την αξία των επών ως

ιστορικών πηγών ή να εντοπίσει τα ιστορικά κατάλοιπα που ως απολιθώματα

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

60

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61

πεια γίνεται φανερό ότι τα ομηρικά έπη εμφανίζουν έναν υψηλότατο βαθμό

συστηματοποίησης εξορθολογισμού και τεχνικής και αφηγηματικής τελειότη-

τας Η πορεία όμως που ακολούθησαν η θρησκεία οι μύθοι και οι ιδέες των

ελληνόφωνων κατοίκων του Αιγαίου από τις πρώτες ισχνές αναφορές των ονο-

μάτων των ολύμπιων θεών στις επιγραφές της Πύλου (c 1200 πΧ) έως την εμ-

φάνιση των ομηρικών επών τον 8ο αιώνα δηλαδή η πορεία τους κατά τη διάρ-

κεια των Σκοτεινών Αιώνων παραμένει εντελώς αβέβαιη laquoΟι Έλληνες της αρ-

χαϊκής εποχής δεν ήξεραν τίποτε για τους Σκοτεινούς Χρόνουςraquo υποστηρίζει ο

Osborne (2000 [1996] 76) σε αντίθεση με εμάς τους σύγχρονους μελετητές

που επικουρούμενοι από την αρχαιολογία είμαστε σε θέση να διαμορφώσου-

με μια σχετική εικόνα για ορισμένες πτυχές της ζωής κατά τους αιώνες αυτούς

Τα ανασκαφικά δεδομένα αφορούν οικιστικά κατάλοιπα αλλά και ταφικές το-

ποθεσίες από τις οποίες εξάγονται συμπεράσματα για τον πληθυσμό τις μετα-

κινήσεις του τα προϊόντα που χρησιμοποιούσε (που βρίσκονται υπό μορφήν

κτερισμάτων στους τάφους) τις εθιμικές και θρησκευτικές του συνήθειες

Οι Σκοτεινοί Αιώνες και η διαμόρφωση του έπους

Μολονότι η Ιλιάδα εξυμνεί την αριστοκρατία των μυκηναϊκών ανακτόρων η δια-

μόρφωση της ηρωικής ποίησης από όπου αντλεί το υλικό της έγινε όπως έχει

ήδη λεχθεί κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων (c 1200-800 πΧ) Είναι η

εποχή που οριζόταν άλλοτε ως ο Ελληνικός Μεσαίωνας για τον οποίο νεότερες

έρευνες και ανασκαφικές δραστηριότητες βοηθούν να ανατραπεί η μέχρι πρό-

σφατα παραδεδεγμένη άποψη ότι επικρατούσε πλήρες πολιτιστικό σκοτάδι Αυ-

τή την περίοδο χρησιμοποιείται ευρέως ο σίδηρος διαμορφώνεται ένας προ-

δρομικός οικοδομικός τύπος που αργότερα θα γίνει το λαμπρό ναϊκό κτίσμα

και διαπιστώθηκε δείγμα ηγεμονικής ταφής στο Λευκαντί της Ευβοίας (1000

πΧ) που πιθανώς να παραπέμπει σε ηγεμονική μορφή εξουσίας Επίσης οι

θαλάσσσιοι δρόμοι δεν έπαψαν ποτέ να χρησιμοποιούνται όπως φαίνεται από

τα κτερίσματα του τάφου στο Λευκαντί τα οποία είναι ανατολικής και αιγυπτια-

κής προέλευσης Τα διάφορα ελληνικά φύλα αποκτούν την κυριότητα του Αι-

γαίου και των μικρασιατικών παραλίων σε αποικιστικές εξορμήσεις που καλύ-

πτουν την περίοδο από τον 11ο έως τον 9ο αιώνα (Schuller 1999 [1991] 29-30 148-

52) Παρά την κατάρρευση του πολιτικού και διοικητικού συστήματος των μυ-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

56

κηναϊκών ανακτόρων διαπιστώνεται ότι νέες πολιτικές μορφές κυοφορούνται

αυτή την περίοδο οι οποίες θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση του πολιτικού σχη-

ματισμού της ελληνικής πόλεως (Osborne 2000 [1996] Snodgrass 1971 1980 1987

Schuller 1999 [1991] de Polignac 2000 [1995])

Αναμφίβολα όμως με την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων σημαντικά στοι-

χεία του μυκηναϊκού πολιτισμού παρακμάζουν η γραφή (Γραμμική Β) λησμο-

νιέται τα πολύπλοκα συμπλέγματα των μυκηναϊκών ανακτόρων δεν ξανακτίζο-

νται ποτέ τα εξαίρετα δείγματα μικροτεχνίας σε χρυσό ασήμι και ελεφαντο-

στούν μειώνονται ακόμη και οι περίτεχνες φορεσιές των ανδρών και των γυ-

ναικών που απεικονίζονται σε τοιχογραφίες και μικρά έργα της γλυπτικής

αντικαθίστανται από ένα απλό κομμάτι ύφασμα προοιωνίζοντας τον αυστηρό

δωρικό πέπλο και χιτώνα Η οικονομία απλοποιείται ιδιαίτερα καθώς το εξα-

γωγικό εμπόριο περιορίζεται δραστικά το ανακτορικό σύστημα ανταλλαγών

ndashπου καταγράφηκε στις πινακίδες της Γραμμικής Βndash καταρρέει και η εξειδί-

κευση των τεχνιτών αχρηστεύεται καθώς η οικονομία μεταβάλλεται σε αυτάρ-

κη οικιακή Λίθινα οικοδομήματα δεν έχουν σωθεί ενώ βαδίζουμε με σχετική

μόνο βεβαιότητα όσον αφορά την κοινωνική πολιτική και θεσμική ζωή των κα-

τοίκων της μητροπολιτικής Ελλάδας Σε μια τέτοια περίοδο ύφεσης είναι εύ-

λογο να αμφισβητηθεί η δυνατότητα γένεσης και τελειοποίησης ενός ποιητι-

κού είδους ικανού να δώσει τα ομηρικά αριστουργήματα Πιθανώς ο ελληνι-

κός laquoΜεσαίωναςraquo να παρέλαβε και απλώς να διατήρησε την επική ποίηση που

είναι πνευματικό δημιούργημα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (Kirk 1965

63-9 70-81) Δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο μια κοινωνία

με απλή οργάνωση θα μπορούσε να διεκδικήσει την πατρότητα της ηρωικής

ποίησης έναντι της μυκηναϊκής κοινωνίας η οποία συγκεντρώνει επάξια όλες

τις προϋποθέσεις γένεσής της πολύπλοκη κοινωνική διάρθρωση πλούτο ικα-

νό να χρηματοδοτεί ραψωδικές απαγγελίες έντονη θρησκευτική ζωή και προ-

παντός την ύπαρξη γραφής Επιπλέον η εξύμνηση του ανακτορικού μυκηναϊ-

κού κόσμου συνιστά αυτό καθαυτό το αντικείμενο της επικής ποίησης προμη-

θεύοντας στην ποίηση αυτή τα κέντρα εξουσίας τους ήρωές της έναν αριθμό

γλωσσικών και μετρικών σχηματισμών καθώς και πολιτιστικά στοιχεία που

έχουν παρακμάσει πια κατά τον αιώνα της σύνθεσης των ομηρικών επών

Η καταστροφή όμως του ανακτορικού συστήματος διοίκησης δεν σημαίνει

ολοκληρωτική ρήξη με το παρελθόν και ασυνέχεια με τις μορφές οργάνωσης

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

57

και εξουσίας που ακολούθησαν Η κατάρρευση των οργανωτικών δομών αυτής

της κοινωνίας δεν ήταν γενοκτονία (Latacz 2000 [1997] 67) αλλά ένα έναυσμα

για ανασυγκρότηση και αναδιοργάνωση του πληθυσμού που είχε επιβιώσει

της κατάρρευσης Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι μετά τους πρώτους

κλυδωνισμούς τα μέλη των κοινωνιών οργανώθηκαν εκ νέου σε σχηματισμούς

που εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους Αναμφίβολα ο μυκηναϊκός άνακτας με τις

απεριόριστες εξουσίες και τον έλεγχο που ασκούσε στους υπηκόους του και

τους υπαλλήλους του πολύπλοκου γραφειοκρατικού μηχανισμού χάνεται ανε-

πιστρεπτί Όμως τα μέλη της παλιάς αριστοκρατίας ndashμε όποιον τρόπο οριζόταν

η συμμετοχή τους σε αυτή την τάξηndash διατηρούνται και επαναπροσδιορίζουν τη

θέση τους με τρόπο ώστε βαθμιαία να αναδυθούν οι βασιλείς γνωστοί από τα

ομηρικά έπη και τους λοιπούς μύθους Δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιό-

τητα για τον βαθμό συνοχής αυτής της τάξης ndashή οποιασδήποτε άλλης τάξηςndash

κατά την περίοδο των Σκοτεινών Αιώνων φαίνεται όμως ότι πράγματι υπήρχε

κάποια συσπείρωση των αριστοκρατικών γενών και ότι αυτά συνδέονταν μετα-

ξύ τους με δεσμούς φιλίας και συγγένειας υπερτοπικού χαρακτήρα Επίσης

φαίνεται ότι αυτά τα γένη που νέμονταν την εξουσία ίσως εκ περιτροπής απο-

λάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια πλούτου που ορίζονταν από την επιδίκαση των

καλύτερων λαφύρων σε περίπτωση πολέμου καλύτερων μερίδων σε δημόσια ή

ιδιωτικά συμπόσια και εντέλει ευφορότερων και μεγαλύτερων εδαφών στην

ιδιαίτερη πατρίδα τους Γιrsquo αυτές τις απολαβές αναμενόταν να προκρίνονται στον

πόλεμο ndashόπως εξηγεί ο Σαρπηδόνας στον Γλαύκο στην Ιλιάδα (M 318-321)ndash και

προφανώς να διευθετούν ζητήματα που αφορούν την κοινότητα σε περίοδο ει-

ρήνης Στην Ιλιάδα και σε μικρότερο βαθμό στην Οδύσσεια εμφανίζεται μια συ-

νεκτική εικόνα των ταξικών χαρακτηριστικών των αρίστων που μονοπωλούν με

τη δράση τους την αφήγηση συγκρούονται ομονοούν αριστεύουν στον πόλε-

μο διακηρύσσουν τις αρχές τους και τους ενδεδειγμένους τρόπους συμπεριφο-

ράς τους Τα μέλη αυτών των οικογενειών ενδιαφέρονται να προβάλουν το κο-

σμοείδωλό τους επιστρατεύοντας την οικεία μορφή του δακτυλικού ηρωικού

άσματος δημοφιλούς σε δημόσιες και ιδιωτικές απαγγελίες Ο Όμηρος ndashυπο-

στηρίζει ο Lataczndash ήταν ένας από τους αρίστους γιατί μόνο η συμμετοχή στις

δραστηριότητες αυτής της τάξης θα επέτρεπε στην τόσο ζωντανή πειστική και

αναμφισβήτητα συνεκτική εικόνα της ζωής των αριστοκρατών να αναδυθεί μέ-

σα από τους στίχους του ( 50-1) Η Ιλιάδα παρόλο που χρησιμοποίησε το πα-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

58

ραδοσιακό υλικό αιώνων ηρωικής ποίησης είναι προϊόν ενός προσωπικού ποιη-

τή που είτε ο ίδιος είτε κάποιος άλλος από τη συντεχνία του χρησιμοποίησε

το τροποποιημένο φοινικικό αλφάβητο για να καταγράψει τη δική του εκδοχή

του ιλιαδικού πολέμου τη μήνιν δηλαδή ενός εξέχοντος μέλους της αχαϊκής

αριστοκρατίας (Powell 1991 1997 Latacz 2000 [1997] 30-4 64)

Το ερώτημα που τέθηκε στην αρχή εάν δηλαδή υπάρχει ένας ιστορικός πυ-

ρήνας στο έπος ο οποίος μπορεί να ανιχνευτεί φαίνεται τώρα ιδιαίτερα πολύ-

πλοκο Γιατί γίνεται φανερό ότι στόχος αυτής της ομηρικής εκδοχής όπως επί-

σης και κάθε άλλης εκδοχής άλλων αοιδών δεν είναι η καταγραφή ενός ιστορι-

κού γεγονότος αλλά η υποστήριξη άλλων σκοπών Εντούτοις το παραδοσιακό

υλικό που χρησιμοποιήθηκε φέρει έντονα τα στοιχεία μιας αληθοφανούς πολε-

μικής σύρραξης η οποία υποστηρίζεται από ιστορικά δεδομένα και αρχαιολογι-

κά ευρήματα Βέβαια η προσπάθεια να διαπιστωθεί η όποια laquoιστορικότηταraquo των

επών προσκρούει σε ένα επιπρόσθετο εμπόδιο τα ιστορικά γεγονότα που κατα-

γράφονται στα έπη (η εκπόρθηση του Ιλίου και οι νόστοι των ηρώων μετά την

πτώση του) απέχουν από τον χρόνο σύνθεσής τους (8ος-7ος αι πΧ) τουλάχιστον

τέσσερις αιώνες στους οποίους πρέπει να προστεθούν ακόμη δύο εάν θεωρηθεί

ως αφετηρία των ασμάτων η ακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων (14ος αι πΧ) Η

πιστότητα μιας ιστορικής καταγραφής γίνεται σχεδόν αδύνατη κάτω από αυτές

τις συνθήκες όταν μάλιστα πρόκειται για ιστορική περίοδο κατά την οποία η

διατήρηση της ιστορικής γνώσης υπέκειτο σε άλλους κανόνες

Εδώ τίθεται ένα επιπλέον θεωρητικό ζήτημα σε ποιο βαθμό ένα ηρωικό τρα-

γούδι στο οποίο ο δημιουργός του διατείνεται ότι εξυμνεί ένα συγκεκριμένο

ιστορικό γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι καταγράφει πιστά τα γεγονότα Το

γνωστό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην παράδοση του Αθανάσιου Διά-

κου μετά την ήττα του στην Αλαμάνα μπορεί να παρουσιάσει στοιχεία ιστορικής

καταγραφής Εάν ένας λαϊκός τραγουδιστής αδιαφορούσε για την πιστή απόδο-

ση ενός σύγχρονού του γεγονότος για το οποίο θα μπορούσε να ελεγχθεί από το

ακροατήριό του τότε ο ποιητής της αρχαιότητας που συνέθετε για μια εκστρα-

τεία κατά έξι αιώνες απομακρυσμένη από αυτόν μικρή απαίτηση θα είχε για την

ακριβή εξιστόρηση των πεπραγμένων Σε απάντηση αυτού του προβλήματος ο

Ι Θ Κακριδής (1980 8) αναφέρει τη φιλοτέχνηση ενός περίφημου κεντητού μα-

ντιλιού από μια κόρη ευγενικής καταγωγής της Ζακύνθου το οποίο δόθηκε ως

γαμήλιο δώρο στη βασίλισσα Όλγα το 1867 Το μαντίλι απεικόνιζε τους δώδεκα

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

59

θεούς του Ολύμπου και άλλες θεότητες και ήρωες όπως τον Γανυμήδη και τον

επώνυμο του νησιού τον Ζάκυνθο Δέκα χρόνια μόλις μετά την απομάκρυνση

από το νησί το μαντίλι γίνεται τραγούδι και εξυμνείται από έναν λαϊκό ραψωδό

ο οποίος συνθέτει σαράντα δεκαπεντασύλλαβους Η περιγραφή του έργου όμως

στο ποίημα αντί για τους αρχαίους θεούς μας δίνει τον Ήλιο το Φεγγάρι τον

Αυγερινό την Πούλια διάφορες πολιτείες την Ακρόπολη και την Αγια-Σοφιά

της Πόλης και τέλος τον Παράδεισο και την Κόλαση δηλαδή θέματα που συ-

γκινούν τη λαϊκή φαντασία Κεντρικό μοτίβο του μαντιλιού έγινε τέλος η Ζά-

κυνθος Ο ραψωδός παραποίησε εντελώς τη θεματογραφία του μαντιλιού αν και

απείχε μόλις δέκα χρόνια από τη δημιουργία του και πριν από την παράδοσή

του είχε ιδωθεί από πλήθος ανθρώπων που το θαύμασαν Το πιο παράδοξο εί-

ναι πως οι ακροατές του λαϊκού τραγουδιού δεν δυσανασχέτησαν με την κατα-

φανή παραποίηση της αλήθειας αν και ήταν νωπό στη μνήμη τους το περίφημο

κέντημα Υπάρχει άραγε μια σιωπηλή σύμβαση μεταξύ των ακροατών ενός ποιή-

ματος και του συνθέτη του στη μη τήρηση της ιστορικής αλήθειας Σε αυτό το

ερώτημα ο Κακριδής απαντά ότι ο ποιητής υπακούει στους νόμους της δικής του

τέχνης που είναι αλλότριοι από αυτούς της ιστοριογραφίας

Όμως η απάντηση δεν είναι τόσο απλή δεν πρόκειται απλώς για διαφορά

νόμων άρα διακριτών προθέσεων ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ndash άποψη

που νομιμοποιεί τη διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη του λόγου Αυτό που

συμβαίνει είναι ότι τα είδη υπόκεινται σε μια κοινή διεργασία Σύμφωνα με

αυτήν η ιστορία laquoμυθοποιείταιraquo και ο μύθος laquoιστοριοποιείταιraquo όπως χαρα-

κτηριστικά υποστηρίζει ο Calame (1996 49-50) σε μια συμβολική διαδικασία

κατά την οποία οι πράξεις και οι πρωταγωνιστές ο τόπος και ο χρόνος της ιστο-

ρίας επαναπροσδιορίζονται και υπόκεινται σε μεταθέσεις και μεταμορφώσεις

Στην ουσία μάλιστα η χρήση στοιχείων του παρελθόντος από την παράδοση

γίνεται επιλεκτικά με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παρόντος (Osborne

2000 [1996] 31) Οι αφηγήσεις εστιάζουν πάντα σε στιγμές κρίσης και μετάβα-

σης που χρήζουν ερμηνείας και προμηθεύουν με απτά παραδείγματα ανθρώ-

πινης συμπεριφοράς προς άμεση ή μελλοντική χρήση από τους σύγχρονους

ακροατές ή αναγνώστες

Η θεωρητική αυτή γνώση θα απάλλασσε τον μελετητή από το να διερευνή-

σει την ιστορικότητα της Ιλιάδας δηλαδή να εξετάσει την αξία των επών ως

ιστορικών πηγών ή να εντοπίσει τα ιστορικά κατάλοιπα που ως απολιθώματα

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

60

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61

κηναϊκών ανακτόρων διαπιστώνεται ότι νέες πολιτικές μορφές κυοφορούνται

αυτή την περίοδο οι οποίες θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση του πολιτικού σχη-

ματισμού της ελληνικής πόλεως (Osborne 2000 [1996] Snodgrass 1971 1980 1987

Schuller 1999 [1991] de Polignac 2000 [1995])

Αναμφίβολα όμως με την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων σημαντικά στοι-

χεία του μυκηναϊκού πολιτισμού παρακμάζουν η γραφή (Γραμμική Β) λησμο-

νιέται τα πολύπλοκα συμπλέγματα των μυκηναϊκών ανακτόρων δεν ξανακτίζο-

νται ποτέ τα εξαίρετα δείγματα μικροτεχνίας σε χρυσό ασήμι και ελεφαντο-

στούν μειώνονται ακόμη και οι περίτεχνες φορεσιές των ανδρών και των γυ-

ναικών που απεικονίζονται σε τοιχογραφίες και μικρά έργα της γλυπτικής

αντικαθίστανται από ένα απλό κομμάτι ύφασμα προοιωνίζοντας τον αυστηρό

δωρικό πέπλο και χιτώνα Η οικονομία απλοποιείται ιδιαίτερα καθώς το εξα-

γωγικό εμπόριο περιορίζεται δραστικά το ανακτορικό σύστημα ανταλλαγών

ndashπου καταγράφηκε στις πινακίδες της Γραμμικής Βndash καταρρέει και η εξειδί-

κευση των τεχνιτών αχρηστεύεται καθώς η οικονομία μεταβάλλεται σε αυτάρ-

κη οικιακή Λίθινα οικοδομήματα δεν έχουν σωθεί ενώ βαδίζουμε με σχετική

μόνο βεβαιότητα όσον αφορά την κοινωνική πολιτική και θεσμική ζωή των κα-

τοίκων της μητροπολιτικής Ελλάδας Σε μια τέτοια περίοδο ύφεσης είναι εύ-

λογο να αμφισβητηθεί η δυνατότητα γένεσης και τελειοποίησης ενός ποιητι-

κού είδους ικανού να δώσει τα ομηρικά αριστουργήματα Πιθανώς ο ελληνι-

κός laquoΜεσαίωναςraquo να παρέλαβε και απλώς να διατήρησε την επική ποίηση που

είναι πνευματικό δημιούργημα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (Kirk 1965

63-9 70-81) Δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο μια κοινωνία

με απλή οργάνωση θα μπορούσε να διεκδικήσει την πατρότητα της ηρωικής

ποίησης έναντι της μυκηναϊκής κοινωνίας η οποία συγκεντρώνει επάξια όλες

τις προϋποθέσεις γένεσής της πολύπλοκη κοινωνική διάρθρωση πλούτο ικα-

νό να χρηματοδοτεί ραψωδικές απαγγελίες έντονη θρησκευτική ζωή και προ-

παντός την ύπαρξη γραφής Επιπλέον η εξύμνηση του ανακτορικού μυκηναϊ-

κού κόσμου συνιστά αυτό καθαυτό το αντικείμενο της επικής ποίησης προμη-

θεύοντας στην ποίηση αυτή τα κέντρα εξουσίας τους ήρωές της έναν αριθμό

γλωσσικών και μετρικών σχηματισμών καθώς και πολιτιστικά στοιχεία που

έχουν παρακμάσει πια κατά τον αιώνα της σύνθεσης των ομηρικών επών

Η καταστροφή όμως του ανακτορικού συστήματος διοίκησης δεν σημαίνει

ολοκληρωτική ρήξη με το παρελθόν και ασυνέχεια με τις μορφές οργάνωσης

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

57

και εξουσίας που ακολούθησαν Η κατάρρευση των οργανωτικών δομών αυτής

της κοινωνίας δεν ήταν γενοκτονία (Latacz 2000 [1997] 67) αλλά ένα έναυσμα

για ανασυγκρότηση και αναδιοργάνωση του πληθυσμού που είχε επιβιώσει

της κατάρρευσης Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι μετά τους πρώτους

κλυδωνισμούς τα μέλη των κοινωνιών οργανώθηκαν εκ νέου σε σχηματισμούς

που εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους Αναμφίβολα ο μυκηναϊκός άνακτας με τις

απεριόριστες εξουσίες και τον έλεγχο που ασκούσε στους υπηκόους του και

τους υπαλλήλους του πολύπλοκου γραφειοκρατικού μηχανισμού χάνεται ανε-

πιστρεπτί Όμως τα μέλη της παλιάς αριστοκρατίας ndashμε όποιον τρόπο οριζόταν

η συμμετοχή τους σε αυτή την τάξηndash διατηρούνται και επαναπροσδιορίζουν τη

θέση τους με τρόπο ώστε βαθμιαία να αναδυθούν οι βασιλείς γνωστοί από τα

ομηρικά έπη και τους λοιπούς μύθους Δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιό-

τητα για τον βαθμό συνοχής αυτής της τάξης ndashή οποιασδήποτε άλλης τάξηςndash

κατά την περίοδο των Σκοτεινών Αιώνων φαίνεται όμως ότι πράγματι υπήρχε

κάποια συσπείρωση των αριστοκρατικών γενών και ότι αυτά συνδέονταν μετα-

ξύ τους με δεσμούς φιλίας και συγγένειας υπερτοπικού χαρακτήρα Επίσης

φαίνεται ότι αυτά τα γένη που νέμονταν την εξουσία ίσως εκ περιτροπής απο-

λάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια πλούτου που ορίζονταν από την επιδίκαση των

καλύτερων λαφύρων σε περίπτωση πολέμου καλύτερων μερίδων σε δημόσια ή

ιδιωτικά συμπόσια και εντέλει ευφορότερων και μεγαλύτερων εδαφών στην

ιδιαίτερη πατρίδα τους Γιrsquo αυτές τις απολαβές αναμενόταν να προκρίνονται στον

πόλεμο ndashόπως εξηγεί ο Σαρπηδόνας στον Γλαύκο στην Ιλιάδα (M 318-321)ndash και

προφανώς να διευθετούν ζητήματα που αφορούν την κοινότητα σε περίοδο ει-

ρήνης Στην Ιλιάδα και σε μικρότερο βαθμό στην Οδύσσεια εμφανίζεται μια συ-

νεκτική εικόνα των ταξικών χαρακτηριστικών των αρίστων που μονοπωλούν με

τη δράση τους την αφήγηση συγκρούονται ομονοούν αριστεύουν στον πόλε-

μο διακηρύσσουν τις αρχές τους και τους ενδεδειγμένους τρόπους συμπεριφο-

ράς τους Τα μέλη αυτών των οικογενειών ενδιαφέρονται να προβάλουν το κο-

σμοείδωλό τους επιστρατεύοντας την οικεία μορφή του δακτυλικού ηρωικού

άσματος δημοφιλούς σε δημόσιες και ιδιωτικές απαγγελίες Ο Όμηρος ndashυπο-

στηρίζει ο Lataczndash ήταν ένας από τους αρίστους γιατί μόνο η συμμετοχή στις

δραστηριότητες αυτής της τάξης θα επέτρεπε στην τόσο ζωντανή πειστική και

αναμφισβήτητα συνεκτική εικόνα της ζωής των αριστοκρατών να αναδυθεί μέ-

σα από τους στίχους του ( 50-1) Η Ιλιάδα παρόλο που χρησιμοποίησε το πα-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

58

ραδοσιακό υλικό αιώνων ηρωικής ποίησης είναι προϊόν ενός προσωπικού ποιη-

τή που είτε ο ίδιος είτε κάποιος άλλος από τη συντεχνία του χρησιμοποίησε

το τροποποιημένο φοινικικό αλφάβητο για να καταγράψει τη δική του εκδοχή

του ιλιαδικού πολέμου τη μήνιν δηλαδή ενός εξέχοντος μέλους της αχαϊκής

αριστοκρατίας (Powell 1991 1997 Latacz 2000 [1997] 30-4 64)

Το ερώτημα που τέθηκε στην αρχή εάν δηλαδή υπάρχει ένας ιστορικός πυ-

ρήνας στο έπος ο οποίος μπορεί να ανιχνευτεί φαίνεται τώρα ιδιαίτερα πολύ-

πλοκο Γιατί γίνεται φανερό ότι στόχος αυτής της ομηρικής εκδοχής όπως επί-

σης και κάθε άλλης εκδοχής άλλων αοιδών δεν είναι η καταγραφή ενός ιστορι-

κού γεγονότος αλλά η υποστήριξη άλλων σκοπών Εντούτοις το παραδοσιακό

υλικό που χρησιμοποιήθηκε φέρει έντονα τα στοιχεία μιας αληθοφανούς πολε-

μικής σύρραξης η οποία υποστηρίζεται από ιστορικά δεδομένα και αρχαιολογι-

κά ευρήματα Βέβαια η προσπάθεια να διαπιστωθεί η όποια laquoιστορικότηταraquo των

επών προσκρούει σε ένα επιπρόσθετο εμπόδιο τα ιστορικά γεγονότα που κατα-

γράφονται στα έπη (η εκπόρθηση του Ιλίου και οι νόστοι των ηρώων μετά την

πτώση του) απέχουν από τον χρόνο σύνθεσής τους (8ος-7ος αι πΧ) τουλάχιστον

τέσσερις αιώνες στους οποίους πρέπει να προστεθούν ακόμη δύο εάν θεωρηθεί

ως αφετηρία των ασμάτων η ακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων (14ος αι πΧ) Η

πιστότητα μιας ιστορικής καταγραφής γίνεται σχεδόν αδύνατη κάτω από αυτές

τις συνθήκες όταν μάλιστα πρόκειται για ιστορική περίοδο κατά την οποία η

διατήρηση της ιστορικής γνώσης υπέκειτο σε άλλους κανόνες

Εδώ τίθεται ένα επιπλέον θεωρητικό ζήτημα σε ποιο βαθμό ένα ηρωικό τρα-

γούδι στο οποίο ο δημιουργός του διατείνεται ότι εξυμνεί ένα συγκεκριμένο

ιστορικό γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι καταγράφει πιστά τα γεγονότα Το

γνωστό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην παράδοση του Αθανάσιου Διά-

κου μετά την ήττα του στην Αλαμάνα μπορεί να παρουσιάσει στοιχεία ιστορικής

καταγραφής Εάν ένας λαϊκός τραγουδιστής αδιαφορούσε για την πιστή απόδο-

ση ενός σύγχρονού του γεγονότος για το οποίο θα μπορούσε να ελεγχθεί από το

ακροατήριό του τότε ο ποιητής της αρχαιότητας που συνέθετε για μια εκστρα-

τεία κατά έξι αιώνες απομακρυσμένη από αυτόν μικρή απαίτηση θα είχε για την

ακριβή εξιστόρηση των πεπραγμένων Σε απάντηση αυτού του προβλήματος ο

Ι Θ Κακριδής (1980 8) αναφέρει τη φιλοτέχνηση ενός περίφημου κεντητού μα-

ντιλιού από μια κόρη ευγενικής καταγωγής της Ζακύνθου το οποίο δόθηκε ως

γαμήλιο δώρο στη βασίλισσα Όλγα το 1867 Το μαντίλι απεικόνιζε τους δώδεκα

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

59

θεούς του Ολύμπου και άλλες θεότητες και ήρωες όπως τον Γανυμήδη και τον

επώνυμο του νησιού τον Ζάκυνθο Δέκα χρόνια μόλις μετά την απομάκρυνση

από το νησί το μαντίλι γίνεται τραγούδι και εξυμνείται από έναν λαϊκό ραψωδό

ο οποίος συνθέτει σαράντα δεκαπεντασύλλαβους Η περιγραφή του έργου όμως

στο ποίημα αντί για τους αρχαίους θεούς μας δίνει τον Ήλιο το Φεγγάρι τον

Αυγερινό την Πούλια διάφορες πολιτείες την Ακρόπολη και την Αγια-Σοφιά

της Πόλης και τέλος τον Παράδεισο και την Κόλαση δηλαδή θέματα που συ-

γκινούν τη λαϊκή φαντασία Κεντρικό μοτίβο του μαντιλιού έγινε τέλος η Ζά-

κυνθος Ο ραψωδός παραποίησε εντελώς τη θεματογραφία του μαντιλιού αν και

απείχε μόλις δέκα χρόνια από τη δημιουργία του και πριν από την παράδοσή

του είχε ιδωθεί από πλήθος ανθρώπων που το θαύμασαν Το πιο παράδοξο εί-

ναι πως οι ακροατές του λαϊκού τραγουδιού δεν δυσανασχέτησαν με την κατα-

φανή παραποίηση της αλήθειας αν και ήταν νωπό στη μνήμη τους το περίφημο

κέντημα Υπάρχει άραγε μια σιωπηλή σύμβαση μεταξύ των ακροατών ενός ποιή-

ματος και του συνθέτη του στη μη τήρηση της ιστορικής αλήθειας Σε αυτό το

ερώτημα ο Κακριδής απαντά ότι ο ποιητής υπακούει στους νόμους της δικής του

τέχνης που είναι αλλότριοι από αυτούς της ιστοριογραφίας

Όμως η απάντηση δεν είναι τόσο απλή δεν πρόκειται απλώς για διαφορά

νόμων άρα διακριτών προθέσεων ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ndash άποψη

που νομιμοποιεί τη διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη του λόγου Αυτό που

συμβαίνει είναι ότι τα είδη υπόκεινται σε μια κοινή διεργασία Σύμφωνα με

αυτήν η ιστορία laquoμυθοποιείταιraquo και ο μύθος laquoιστοριοποιείταιraquo όπως χαρα-

κτηριστικά υποστηρίζει ο Calame (1996 49-50) σε μια συμβολική διαδικασία

κατά την οποία οι πράξεις και οι πρωταγωνιστές ο τόπος και ο χρόνος της ιστο-

ρίας επαναπροσδιορίζονται και υπόκεινται σε μεταθέσεις και μεταμορφώσεις

Στην ουσία μάλιστα η χρήση στοιχείων του παρελθόντος από την παράδοση

γίνεται επιλεκτικά με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παρόντος (Osborne

2000 [1996] 31) Οι αφηγήσεις εστιάζουν πάντα σε στιγμές κρίσης και μετάβα-

σης που χρήζουν ερμηνείας και προμηθεύουν με απτά παραδείγματα ανθρώ-

πινης συμπεριφοράς προς άμεση ή μελλοντική χρήση από τους σύγχρονους

ακροατές ή αναγνώστες

Η θεωρητική αυτή γνώση θα απάλλασσε τον μελετητή από το να διερευνή-

σει την ιστορικότητα της Ιλιάδας δηλαδή να εξετάσει την αξία των επών ως

ιστορικών πηγών ή να εντοπίσει τα ιστορικά κατάλοιπα που ως απολιθώματα

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

60

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61

και εξουσίας που ακολούθησαν Η κατάρρευση των οργανωτικών δομών αυτής

της κοινωνίας δεν ήταν γενοκτονία (Latacz 2000 [1997] 67) αλλά ένα έναυσμα

για ανασυγκρότηση και αναδιοργάνωση του πληθυσμού που είχε επιβιώσει

της κατάρρευσης Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι μετά τους πρώτους

κλυδωνισμούς τα μέλη των κοινωνιών οργανώθηκαν εκ νέου σε σχηματισμούς

που εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους Αναμφίβολα ο μυκηναϊκός άνακτας με τις

απεριόριστες εξουσίες και τον έλεγχο που ασκούσε στους υπηκόους του και

τους υπαλλήλους του πολύπλοκου γραφειοκρατικού μηχανισμού χάνεται ανε-

πιστρεπτί Όμως τα μέλη της παλιάς αριστοκρατίας ndashμε όποιον τρόπο οριζόταν

η συμμετοχή τους σε αυτή την τάξηndash διατηρούνται και επαναπροσδιορίζουν τη

θέση τους με τρόπο ώστε βαθμιαία να αναδυθούν οι βασιλείς γνωστοί από τα

ομηρικά έπη και τους λοιπούς μύθους Δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιό-

τητα για τον βαθμό συνοχής αυτής της τάξης ndashή οποιασδήποτε άλλης τάξηςndash

κατά την περίοδο των Σκοτεινών Αιώνων φαίνεται όμως ότι πράγματι υπήρχε

κάποια συσπείρωση των αριστοκρατικών γενών και ότι αυτά συνδέονταν μετα-

ξύ τους με δεσμούς φιλίας και συγγένειας υπερτοπικού χαρακτήρα Επίσης

φαίνεται ότι αυτά τα γένη που νέμονταν την εξουσία ίσως εκ περιτροπής απο-

λάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια πλούτου που ορίζονταν από την επιδίκαση των

καλύτερων λαφύρων σε περίπτωση πολέμου καλύτερων μερίδων σε δημόσια ή

ιδιωτικά συμπόσια και εντέλει ευφορότερων και μεγαλύτερων εδαφών στην

ιδιαίτερη πατρίδα τους Γιrsquo αυτές τις απολαβές αναμενόταν να προκρίνονται στον

πόλεμο ndashόπως εξηγεί ο Σαρπηδόνας στον Γλαύκο στην Ιλιάδα (M 318-321)ndash και

προφανώς να διευθετούν ζητήματα που αφορούν την κοινότητα σε περίοδο ει-

ρήνης Στην Ιλιάδα και σε μικρότερο βαθμό στην Οδύσσεια εμφανίζεται μια συ-

νεκτική εικόνα των ταξικών χαρακτηριστικών των αρίστων που μονοπωλούν με

τη δράση τους την αφήγηση συγκρούονται ομονοούν αριστεύουν στον πόλε-

μο διακηρύσσουν τις αρχές τους και τους ενδεδειγμένους τρόπους συμπεριφο-

ράς τους Τα μέλη αυτών των οικογενειών ενδιαφέρονται να προβάλουν το κο-

σμοείδωλό τους επιστρατεύοντας την οικεία μορφή του δακτυλικού ηρωικού

άσματος δημοφιλούς σε δημόσιες και ιδιωτικές απαγγελίες Ο Όμηρος ndashυπο-

στηρίζει ο Lataczndash ήταν ένας από τους αρίστους γιατί μόνο η συμμετοχή στις

δραστηριότητες αυτής της τάξης θα επέτρεπε στην τόσο ζωντανή πειστική και

αναμφισβήτητα συνεκτική εικόνα της ζωής των αριστοκρατών να αναδυθεί μέ-

σα από τους στίχους του ( 50-1) Η Ιλιάδα παρόλο που χρησιμοποίησε το πα-

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

58

ραδοσιακό υλικό αιώνων ηρωικής ποίησης είναι προϊόν ενός προσωπικού ποιη-

τή που είτε ο ίδιος είτε κάποιος άλλος από τη συντεχνία του χρησιμοποίησε

το τροποποιημένο φοινικικό αλφάβητο για να καταγράψει τη δική του εκδοχή

του ιλιαδικού πολέμου τη μήνιν δηλαδή ενός εξέχοντος μέλους της αχαϊκής

αριστοκρατίας (Powell 1991 1997 Latacz 2000 [1997] 30-4 64)

Το ερώτημα που τέθηκε στην αρχή εάν δηλαδή υπάρχει ένας ιστορικός πυ-

ρήνας στο έπος ο οποίος μπορεί να ανιχνευτεί φαίνεται τώρα ιδιαίτερα πολύ-

πλοκο Γιατί γίνεται φανερό ότι στόχος αυτής της ομηρικής εκδοχής όπως επί-

σης και κάθε άλλης εκδοχής άλλων αοιδών δεν είναι η καταγραφή ενός ιστορι-

κού γεγονότος αλλά η υποστήριξη άλλων σκοπών Εντούτοις το παραδοσιακό

υλικό που χρησιμοποιήθηκε φέρει έντονα τα στοιχεία μιας αληθοφανούς πολε-

μικής σύρραξης η οποία υποστηρίζεται από ιστορικά δεδομένα και αρχαιολογι-

κά ευρήματα Βέβαια η προσπάθεια να διαπιστωθεί η όποια laquoιστορικότηταraquo των

επών προσκρούει σε ένα επιπρόσθετο εμπόδιο τα ιστορικά γεγονότα που κατα-

γράφονται στα έπη (η εκπόρθηση του Ιλίου και οι νόστοι των ηρώων μετά την

πτώση του) απέχουν από τον χρόνο σύνθεσής τους (8ος-7ος αι πΧ) τουλάχιστον

τέσσερις αιώνες στους οποίους πρέπει να προστεθούν ακόμη δύο εάν θεωρηθεί

ως αφετηρία των ασμάτων η ακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων (14ος αι πΧ) Η

πιστότητα μιας ιστορικής καταγραφής γίνεται σχεδόν αδύνατη κάτω από αυτές

τις συνθήκες όταν μάλιστα πρόκειται για ιστορική περίοδο κατά την οποία η

διατήρηση της ιστορικής γνώσης υπέκειτο σε άλλους κανόνες

Εδώ τίθεται ένα επιπλέον θεωρητικό ζήτημα σε ποιο βαθμό ένα ηρωικό τρα-

γούδι στο οποίο ο δημιουργός του διατείνεται ότι εξυμνεί ένα συγκεκριμένο

ιστορικό γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι καταγράφει πιστά τα γεγονότα Το

γνωστό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην παράδοση του Αθανάσιου Διά-

κου μετά την ήττα του στην Αλαμάνα μπορεί να παρουσιάσει στοιχεία ιστορικής

καταγραφής Εάν ένας λαϊκός τραγουδιστής αδιαφορούσε για την πιστή απόδο-

ση ενός σύγχρονού του γεγονότος για το οποίο θα μπορούσε να ελεγχθεί από το

ακροατήριό του τότε ο ποιητής της αρχαιότητας που συνέθετε για μια εκστρα-

τεία κατά έξι αιώνες απομακρυσμένη από αυτόν μικρή απαίτηση θα είχε για την

ακριβή εξιστόρηση των πεπραγμένων Σε απάντηση αυτού του προβλήματος ο

Ι Θ Κακριδής (1980 8) αναφέρει τη φιλοτέχνηση ενός περίφημου κεντητού μα-

ντιλιού από μια κόρη ευγενικής καταγωγής της Ζακύνθου το οποίο δόθηκε ως

γαμήλιο δώρο στη βασίλισσα Όλγα το 1867 Το μαντίλι απεικόνιζε τους δώδεκα

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

59

θεούς του Ολύμπου και άλλες θεότητες και ήρωες όπως τον Γανυμήδη και τον

επώνυμο του νησιού τον Ζάκυνθο Δέκα χρόνια μόλις μετά την απομάκρυνση

από το νησί το μαντίλι γίνεται τραγούδι και εξυμνείται από έναν λαϊκό ραψωδό

ο οποίος συνθέτει σαράντα δεκαπεντασύλλαβους Η περιγραφή του έργου όμως

στο ποίημα αντί για τους αρχαίους θεούς μας δίνει τον Ήλιο το Φεγγάρι τον

Αυγερινό την Πούλια διάφορες πολιτείες την Ακρόπολη και την Αγια-Σοφιά

της Πόλης και τέλος τον Παράδεισο και την Κόλαση δηλαδή θέματα που συ-

γκινούν τη λαϊκή φαντασία Κεντρικό μοτίβο του μαντιλιού έγινε τέλος η Ζά-

κυνθος Ο ραψωδός παραποίησε εντελώς τη θεματογραφία του μαντιλιού αν και

απείχε μόλις δέκα χρόνια από τη δημιουργία του και πριν από την παράδοσή

του είχε ιδωθεί από πλήθος ανθρώπων που το θαύμασαν Το πιο παράδοξο εί-

ναι πως οι ακροατές του λαϊκού τραγουδιού δεν δυσανασχέτησαν με την κατα-

φανή παραποίηση της αλήθειας αν και ήταν νωπό στη μνήμη τους το περίφημο

κέντημα Υπάρχει άραγε μια σιωπηλή σύμβαση μεταξύ των ακροατών ενός ποιή-

ματος και του συνθέτη του στη μη τήρηση της ιστορικής αλήθειας Σε αυτό το

ερώτημα ο Κακριδής απαντά ότι ο ποιητής υπακούει στους νόμους της δικής του

τέχνης που είναι αλλότριοι από αυτούς της ιστοριογραφίας

Όμως η απάντηση δεν είναι τόσο απλή δεν πρόκειται απλώς για διαφορά

νόμων άρα διακριτών προθέσεων ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ndash άποψη

που νομιμοποιεί τη διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη του λόγου Αυτό που

συμβαίνει είναι ότι τα είδη υπόκεινται σε μια κοινή διεργασία Σύμφωνα με

αυτήν η ιστορία laquoμυθοποιείταιraquo και ο μύθος laquoιστοριοποιείταιraquo όπως χαρα-

κτηριστικά υποστηρίζει ο Calame (1996 49-50) σε μια συμβολική διαδικασία

κατά την οποία οι πράξεις και οι πρωταγωνιστές ο τόπος και ο χρόνος της ιστο-

ρίας επαναπροσδιορίζονται και υπόκεινται σε μεταθέσεις και μεταμορφώσεις

Στην ουσία μάλιστα η χρήση στοιχείων του παρελθόντος από την παράδοση

γίνεται επιλεκτικά με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παρόντος (Osborne

2000 [1996] 31) Οι αφηγήσεις εστιάζουν πάντα σε στιγμές κρίσης και μετάβα-

σης που χρήζουν ερμηνείας και προμηθεύουν με απτά παραδείγματα ανθρώ-

πινης συμπεριφοράς προς άμεση ή μελλοντική χρήση από τους σύγχρονους

ακροατές ή αναγνώστες

Η θεωρητική αυτή γνώση θα απάλλασσε τον μελετητή από το να διερευνή-

σει την ιστορικότητα της Ιλιάδας δηλαδή να εξετάσει την αξία των επών ως

ιστορικών πηγών ή να εντοπίσει τα ιστορικά κατάλοιπα που ως απολιθώματα

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

60

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61

ραδοσιακό υλικό αιώνων ηρωικής ποίησης είναι προϊόν ενός προσωπικού ποιη-

τή που είτε ο ίδιος είτε κάποιος άλλος από τη συντεχνία του χρησιμοποίησε

το τροποποιημένο φοινικικό αλφάβητο για να καταγράψει τη δική του εκδοχή

του ιλιαδικού πολέμου τη μήνιν δηλαδή ενός εξέχοντος μέλους της αχαϊκής

αριστοκρατίας (Powell 1991 1997 Latacz 2000 [1997] 30-4 64)

Το ερώτημα που τέθηκε στην αρχή εάν δηλαδή υπάρχει ένας ιστορικός πυ-

ρήνας στο έπος ο οποίος μπορεί να ανιχνευτεί φαίνεται τώρα ιδιαίτερα πολύ-

πλοκο Γιατί γίνεται φανερό ότι στόχος αυτής της ομηρικής εκδοχής όπως επί-

σης και κάθε άλλης εκδοχής άλλων αοιδών δεν είναι η καταγραφή ενός ιστορι-

κού γεγονότος αλλά η υποστήριξη άλλων σκοπών Εντούτοις το παραδοσιακό

υλικό που χρησιμοποιήθηκε φέρει έντονα τα στοιχεία μιας αληθοφανούς πολε-

μικής σύρραξης η οποία υποστηρίζεται από ιστορικά δεδομένα και αρχαιολογι-

κά ευρήματα Βέβαια η προσπάθεια να διαπιστωθεί η όποια laquoιστορικότηταraquo των

επών προσκρούει σε ένα επιπρόσθετο εμπόδιο τα ιστορικά γεγονότα που κατα-

γράφονται στα έπη (η εκπόρθηση του Ιλίου και οι νόστοι των ηρώων μετά την

πτώση του) απέχουν από τον χρόνο σύνθεσής τους (8ος-7ος αι πΧ) τουλάχιστον

τέσσερις αιώνες στους οποίους πρέπει να προστεθούν ακόμη δύο εάν θεωρηθεί

ως αφετηρία των ασμάτων η ακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων (14ος αι πΧ) Η

πιστότητα μιας ιστορικής καταγραφής γίνεται σχεδόν αδύνατη κάτω από αυτές

τις συνθήκες όταν μάλιστα πρόκειται για ιστορική περίοδο κατά την οποία η

διατήρηση της ιστορικής γνώσης υπέκειτο σε άλλους κανόνες

Εδώ τίθεται ένα επιπλέον θεωρητικό ζήτημα σε ποιο βαθμό ένα ηρωικό τρα-

γούδι στο οποίο ο δημιουργός του διατείνεται ότι εξυμνεί ένα συγκεκριμένο

ιστορικό γεγονός μπορεί να θεωρηθεί ότι καταγράφει πιστά τα γεγονότα Το

γνωστό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην παράδοση του Αθανάσιου Διά-

κου μετά την ήττα του στην Αλαμάνα μπορεί να παρουσιάσει στοιχεία ιστορικής

καταγραφής Εάν ένας λαϊκός τραγουδιστής αδιαφορούσε για την πιστή απόδο-

ση ενός σύγχρονού του γεγονότος για το οποίο θα μπορούσε να ελεγχθεί από το

ακροατήριό του τότε ο ποιητής της αρχαιότητας που συνέθετε για μια εκστρα-

τεία κατά έξι αιώνες απομακρυσμένη από αυτόν μικρή απαίτηση θα είχε για την

ακριβή εξιστόρηση των πεπραγμένων Σε απάντηση αυτού του προβλήματος ο

Ι Θ Κακριδής (1980 8) αναφέρει τη φιλοτέχνηση ενός περίφημου κεντητού μα-

ντιλιού από μια κόρη ευγενικής καταγωγής της Ζακύνθου το οποίο δόθηκε ως

γαμήλιο δώρο στη βασίλισσα Όλγα το 1867 Το μαντίλι απεικόνιζε τους δώδεκα

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

59

θεούς του Ολύμπου και άλλες θεότητες και ήρωες όπως τον Γανυμήδη και τον

επώνυμο του νησιού τον Ζάκυνθο Δέκα χρόνια μόλις μετά την απομάκρυνση

από το νησί το μαντίλι γίνεται τραγούδι και εξυμνείται από έναν λαϊκό ραψωδό

ο οποίος συνθέτει σαράντα δεκαπεντασύλλαβους Η περιγραφή του έργου όμως

στο ποίημα αντί για τους αρχαίους θεούς μας δίνει τον Ήλιο το Φεγγάρι τον

Αυγερινό την Πούλια διάφορες πολιτείες την Ακρόπολη και την Αγια-Σοφιά

της Πόλης και τέλος τον Παράδεισο και την Κόλαση δηλαδή θέματα που συ-

γκινούν τη λαϊκή φαντασία Κεντρικό μοτίβο του μαντιλιού έγινε τέλος η Ζά-

κυνθος Ο ραψωδός παραποίησε εντελώς τη θεματογραφία του μαντιλιού αν και

απείχε μόλις δέκα χρόνια από τη δημιουργία του και πριν από την παράδοσή

του είχε ιδωθεί από πλήθος ανθρώπων που το θαύμασαν Το πιο παράδοξο εί-

ναι πως οι ακροατές του λαϊκού τραγουδιού δεν δυσανασχέτησαν με την κατα-

φανή παραποίηση της αλήθειας αν και ήταν νωπό στη μνήμη τους το περίφημο

κέντημα Υπάρχει άραγε μια σιωπηλή σύμβαση μεταξύ των ακροατών ενός ποιή-

ματος και του συνθέτη του στη μη τήρηση της ιστορικής αλήθειας Σε αυτό το

ερώτημα ο Κακριδής απαντά ότι ο ποιητής υπακούει στους νόμους της δικής του

τέχνης που είναι αλλότριοι από αυτούς της ιστοριογραφίας

Όμως η απάντηση δεν είναι τόσο απλή δεν πρόκειται απλώς για διαφορά

νόμων άρα διακριτών προθέσεων ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ndash άποψη

που νομιμοποιεί τη διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη του λόγου Αυτό που

συμβαίνει είναι ότι τα είδη υπόκεινται σε μια κοινή διεργασία Σύμφωνα με

αυτήν η ιστορία laquoμυθοποιείταιraquo και ο μύθος laquoιστοριοποιείταιraquo όπως χαρα-

κτηριστικά υποστηρίζει ο Calame (1996 49-50) σε μια συμβολική διαδικασία

κατά την οποία οι πράξεις και οι πρωταγωνιστές ο τόπος και ο χρόνος της ιστο-

ρίας επαναπροσδιορίζονται και υπόκεινται σε μεταθέσεις και μεταμορφώσεις

Στην ουσία μάλιστα η χρήση στοιχείων του παρελθόντος από την παράδοση

γίνεται επιλεκτικά με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παρόντος (Osborne

2000 [1996] 31) Οι αφηγήσεις εστιάζουν πάντα σε στιγμές κρίσης και μετάβα-

σης που χρήζουν ερμηνείας και προμηθεύουν με απτά παραδείγματα ανθρώ-

πινης συμπεριφοράς προς άμεση ή μελλοντική χρήση από τους σύγχρονους

ακροατές ή αναγνώστες

Η θεωρητική αυτή γνώση θα απάλλασσε τον μελετητή από το να διερευνή-

σει την ιστορικότητα της Ιλιάδας δηλαδή να εξετάσει την αξία των επών ως

ιστορικών πηγών ή να εντοπίσει τα ιστορικά κατάλοιπα που ως απολιθώματα

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

60

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61

θεούς του Ολύμπου και άλλες θεότητες και ήρωες όπως τον Γανυμήδη και τον

επώνυμο του νησιού τον Ζάκυνθο Δέκα χρόνια μόλις μετά την απομάκρυνση

από το νησί το μαντίλι γίνεται τραγούδι και εξυμνείται από έναν λαϊκό ραψωδό

ο οποίος συνθέτει σαράντα δεκαπεντασύλλαβους Η περιγραφή του έργου όμως

στο ποίημα αντί για τους αρχαίους θεούς μας δίνει τον Ήλιο το Φεγγάρι τον

Αυγερινό την Πούλια διάφορες πολιτείες την Ακρόπολη και την Αγια-Σοφιά

της Πόλης και τέλος τον Παράδεισο και την Κόλαση δηλαδή θέματα που συ-

γκινούν τη λαϊκή φαντασία Κεντρικό μοτίβο του μαντιλιού έγινε τέλος η Ζά-

κυνθος Ο ραψωδός παραποίησε εντελώς τη θεματογραφία του μαντιλιού αν και

απείχε μόλις δέκα χρόνια από τη δημιουργία του και πριν από την παράδοσή

του είχε ιδωθεί από πλήθος ανθρώπων που το θαύμασαν Το πιο παράδοξο εί-

ναι πως οι ακροατές του λαϊκού τραγουδιού δεν δυσανασχέτησαν με την κατα-

φανή παραποίηση της αλήθειας αν και ήταν νωπό στη μνήμη τους το περίφημο

κέντημα Υπάρχει άραγε μια σιωπηλή σύμβαση μεταξύ των ακροατών ενός ποιή-

ματος και του συνθέτη του στη μη τήρηση της ιστορικής αλήθειας Σε αυτό το

ερώτημα ο Κακριδής απαντά ότι ο ποιητής υπακούει στους νόμους της δικής του

τέχνης που είναι αλλότριοι από αυτούς της ιστοριογραφίας

Όμως η απάντηση δεν είναι τόσο απλή δεν πρόκειται απλώς για διαφορά

νόμων άρα διακριτών προθέσεων ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία ndash άποψη

που νομιμοποιεί τη διάκριση ανάμεσα στα δύο αυτά είδη του λόγου Αυτό που

συμβαίνει είναι ότι τα είδη υπόκεινται σε μια κοινή διεργασία Σύμφωνα με

αυτήν η ιστορία laquoμυθοποιείταιraquo και ο μύθος laquoιστοριοποιείταιraquo όπως χαρα-

κτηριστικά υποστηρίζει ο Calame (1996 49-50) σε μια συμβολική διαδικασία

κατά την οποία οι πράξεις και οι πρωταγωνιστές ο τόπος και ο χρόνος της ιστο-

ρίας επαναπροσδιορίζονται και υπόκεινται σε μεταθέσεις και μεταμορφώσεις

Στην ουσία μάλιστα η χρήση στοιχείων του παρελθόντος από την παράδοση

γίνεται επιλεκτικά με σκοπό την καλύτερη κατανόηση του παρόντος (Osborne

2000 [1996] 31) Οι αφηγήσεις εστιάζουν πάντα σε στιγμές κρίσης και μετάβα-

σης που χρήζουν ερμηνείας και προμηθεύουν με απτά παραδείγματα ανθρώ-

πινης συμπεριφοράς προς άμεση ή μελλοντική χρήση από τους σύγχρονους

ακροατές ή αναγνώστες

Η θεωρητική αυτή γνώση θα απάλλασσε τον μελετητή από το να διερευνή-

σει την ιστορικότητα της Ιλιάδας δηλαδή να εξετάσει την αξία των επών ως

ιστορικών πηγών ή να εντοπίσει τα ιστορικά κατάλοιπα που ως απολιθώματα

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Ι Μ Υ Θ Ο Ι

60

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61

έχουν διατηρηθεί στο αφηγηματικό υπόστρωμα του έπους Η διερεύνηση

όμως αυτή έχει μακρά ιστορία και υποστηρίχτηκε από εντυπωσιακά αρχαιολο-

γικά ευρήματα Άλλωστε η ρομαντική πίστη σε αυτόν τον ιστορικό πυρήνα των

επών δεν οδήγησε τον Schliemann στις ανασκαφές που αποκάλυψαν την

Τροία και τις Μυκήνες laquoαποδεικνύονταςraquo έτσι την ιστορική αλήθεια των ομη-

ρικών επών

Μυκηναϊκά κατάλοιπα στην Ιλιάδα

Η Ιλιάδα είναι το έπος που εξυμνεί τον δεκάχρονο αγώνα που διεξήγαγαν οι

Αχαιοί για να κατακτήσουν την Τροία μια πόλη που κείται στα βορειοδυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας Η εκτίμηση των ανασκαφικών δεδομένων και των

ιστορικών μαρτυριών τοποθετούν την άλωση με αρκετή ακρίβεια περίπου στο

1180 πΧ χρονολόγηση που βρίσκεται σε αρμονία με τις κινήσεις των Αχαιών

της μητροπολιτικής Ελλάδας οι οποίοι οργάνωναν επιθετικές επιχειρήσεις εί-

τε στον ελλαδικό χώρο είτε σε χώρες πέρα από το Αιγαίο Οι κινήσεις αυτές

απόηχο των οποίων ίσως βρίσκουμε στην πλαστή διήγηση του Οδυσσέα ότι ο

ίδιος ως πρίγκιπας της Κρήτης πήρε μέρος σε μια επιδρομή εναντίον της Αι-

γύπτου δείχνουν το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκαν οι δυναστικές

πόλεις των Αχαιών λόγος που τους οδήγησε στην αρπαγή τις λεηλασίες και

τον εύκολο πλουτισμό που τους εξασφάλιζαν οι επιδρομές Ίσως μάλιστα εικο-

νογραφική αποτύπωση μιας παρόμοιας εκστρατείας είναι η laquoναυτική εκστρα-

τείαraquo της τοιχογραφίας της Θήρας που χρονολογείται την Ύστερη Εποχή του

Χαλκού (S P Morris 1989 515-22)

Μαρτυρίες για τέτοιου είδους επιχειρήσεις που πέρασαν στον μύθο είναι η

αργοναυτική εκστρατεία για την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος στη μα-

κρινή Κολχίδα η οποία εκτιμάται ότι έγινε μία γενιά πριν από την τρωική εκ-

στρατεία σε αναζήτηση πλούτου και χρυσού Απόδειξη δυναστικών συρράξεων

που έπλητταν τη μυκηναϊκή Ελλάδα είναι η καλά εδραιωμένη στον μύθο εκ-

στρατεία των Επτά επί Θήβας και αυτή των Επιγόνων των απογόνων δηλαδή

των Επτά που επανακτούν εντέλει την κυριαρχία των Θηβών Στα 1210 πΧ

προβλήματα διαδοχής φαίνεται ότι αντιμετώπιζε και η δυναστεία των μυκη-

ναίων βασιλιάδων (η δυναστεία των Ατρειδών) εφόσον μεγάλα κτίρια έξω από

την ακρόπολη πυρπολήθηκαν σκόπιμα δηλωτικό ίσως μιας εμφύλιας σύρρα-

Μ Υ Θ Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

61