SAGUA, EULIA ETA GIZAKIA

FRANÇOIS JACOB

JUAN GARZIA GARMENDIA

itzultzailea

ZIENTZIAIRAKURLEORORENTZAT

Galarazita dago liburu honen kopia egitea, osoa nahiz zatikakoa, eta, halaber, informazioa

berreskuratzeko baliabide mekaniko, fotokimiko, magnetiko, elektrooptiko edo fotokopiak erabiliz

erregistratzea eta zabaltzea, jabeek aldez aurretik eta idatziz emandako baimenik gabe.

Liburu honek Bizkaiko Foru Aldundiaren diru-laguntza jaso du.

Diseinua eta azala: Antton Olariaga

Zuzenketak: Amaia Lasheras Perez

Fotokonposizioa: Ipar Koop. Elk.

Particular de Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbao

© 2003, itzulpena: Juan Garzia Garmendia

© 1997, La souris, la mouche et l’homme

François Jacob, Editions Odile Jacob, Paris

© 2004, Sagua, eulia eta gizakia

Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua

ISBN: 84-8373-661-6

Lege gordailua: BI - 2448-04

Inprimatzea: Itxaropena, S.A.

Araba Kalea, 45 - 20800 Zarautz (Gipuzkoa)

Danaren zioak ezagutzea,

inolako gauza zalakoan nengoen:

zer-nola gertarazten dan, zer-nola amaratzen dan,

zer dala-ta dan, izan ere.

Sokratesen hitzak, Jokin Zaitegiren arabera

ZIO ZIENTZIA IRAKURLE ORORENTZAT

Iturri beretik sortuak dira literatura eta jakintza, eta elkarren urak

bat eginik etorri zaizkigu, gutxi-asko, oraintsu arte. Izan ere, zer da

bien jardunbidea, ez bada gauzen zioak bilatzeko saio atergabea?

Azken mendeotan, ordea, ubide gero eta bereiziagoak eraiki

dizkiegu zientziei eta letrei, eta aurkez aurke jarri ere bai inoiz

biak, elkarren premia dutela ahazturik.

Salbuespenak, haatik, ez dira falta. Aurreko ahalegin horien

arrastotik, bere hondar alea ipini nahi du ZIO bilduma honek, ja-

kintzaren ur ederrak euskaraz gozatzeko aukera emanez irakurle

egarrituari.

AURKIBIDEA

ATARIKOAK 9

I. EZIN AURREIKUSIZKOAREN GARRANTZIA 17

II. EULIA 41

III. SAGUA 67

IV. MEKANOA 89

V. BERA ETA BESTEA 115

VI. ONGIA ETA GAIZKIA 139

VII. EDERRA ETA EGIA 163

ONDORIOAK 189

ATARIKOAK

—Baina zertarako sortua da, orduan, mundu hau?

—galdetu zuen Kandidok.

—Gu amorrarazteko noski —erantzun zuen Mar-

tinek.

VOLTAIRE, Kandido

Sorkuntza izenburuko eleberrian, Guztiahaldunak bere obra nola

zertu zuen kontatzen du Dino Buzzatik. Unibertsoa eraiki zuen

lehenik, eta haren bazter batean esferatxo bat ipini, planeta bat,

halako moldez antolatua, non posible izango baitzen fenomeno

guztiz bitxi eta jostagarri bat agertzea: bizitza. «Bolatxo hori iru-

dikatzea, hantxe espazioen zabaltasunean eskegia, jaio, hazi,

ugaldu eta hilko ziren elemenia bat izakiz hornitua, aski kitzika-

garri zaio Sortzaileari».

Berehala, han etorri zitzaion aingeru-arkitekto samalda bat,

askotariko espezietako izaki bizidun, landare eta animaliak era-

kutsi beharrez, guztiak ere baitezpadakoak planeta berria aurrera

aterako bazen. Batzorde eragilearekin eztabaida luzeak izan on-

doren, egitasmo haietariko gehienak onetsi zituen azkenean

Guztiahaldunak. Batena izan ezik, temati hark ez baitzuen lor-

tzen Jaungoikoaren arreta erakartzerik. Azkenean, hala ere,

Sortzailearen oinetaraino limurtzeko modua egin zuen. Haren

diseinuen araberako animalia atsekabea zen, higuingarria ez esa-

tearren, baina deigarri gertatzen zen, bestelakoa baitzen, ordura

arte ikusitako guztiaren aldean; arra eta emea irudikatuak zituen

diseinatzaileak. Animaliarik gehienek bezala, launa gorputz-adar

zituzten, baina —marrazkien arabera bederen— bi baino ez zi-

tuzten erabiltzen ibilirako. Ilerik ez, salbu eta xerloren batzuk

han-hemenka, buruan batik bat. Sortzaileak ez zuen erakusten

halako gogoaldi berorik. Bestea, berriz, berean: egundoko asma-

zioa izango da; adimenez hornituriko izaki bakarra izango da,

Sortzailea gurtzeko gai den bakarra, haren ohorez tenpluak al-

txatu eta haren izenean ikaragarrizko gerra odoltsuak pizteko gai

den bakarra. «Intelektual bat, alegia —esan zuen Guztiahaldunak,

laborriz—; ezta pentsatu ere!». Gizonaren eta emakumearen as-

matzailea marmarka lekutu zen handik.

Horra lurra sortu. Bere mirariekin eta bere ankerkeriekin,

bere atsegin eta saminekin, maitasunarekin eta heriotzarekin. Eta

horra askotariko sorkariz bete bazterrak: izaki zoragarri eta gorro-

tagarriak, gozo eta basatiak, lazgarri eta ezdeusak, eder eta higui-

nak. Ehunzangoa, haritza, zizare-nagusia, arranoa, ikneumonidoak,

gazela, errododendroa. Lehoia! Gaua da aurki. Jaungoikoak, ne-

katua baina pozik, lo kuluxka egiten du. Halako batean, norbai-

tek tira egiten dio mantuaren ertzetik: arestiko endreda-makila

hura da berriro, giza bikotearen asmatzailea, berean temati. No-

lako ideia zoroa, nolako arriskutsua!, egiten du Sortzaileak bere

baitan. Baina nolako jolas liluragarria, nolako tentazioa! Hala,

erdi lotan, egitasmo fatala onesten du1.

Asmamen handia behar da —maltzur-puntu bat, ia-ia—,

sentsuei bistako zaien ororen aurka, intuizio ororen aurka, bidea

SAGUA, EULIA ETA GIZAKIA10

1 D. Buzzati, Le K, Paris, Robert Laffont, 1967.

egiteko, forma bizien aniztasun itzeletik harago, tasun- eta are

ezaugarri-kidego bat aurkitzeraino. Lehen begiratuan, Noeren

Kutxatik irtendako animaliek areago dirudite Artistaren batek

zein bere aldetik irudikatuak, biziaren aniztasun zabalaren ña-

bardura infinituetan laketzen zuelarik egile horrek bere fanta-

sia. Harrigarrietan harrigarriago dirudite atributu batzuek, hala

nola jaio, hazi eta zahartzea, ez baitugu inolaz ere garbi ikusten

zerk bultzatu zuen gure Artista garabide hori bizidunen patu

erkide bihurtzera. Besteak beste, zer dela-eta joan behar duten

populazioek horrela aldian-aldian heriotzaz galduz eta ugalke-

taz berrituz.

Sortu zenetik —XIX. mende-hasieratik, alegia—, biologiak

ez dio utzi egituretan barrentzeari eta funtzioetan sakontzeari.

Bizia zatiezina dela aldarrikatzen dutenen oihuak gorabehera,

erredukzionismoa nagusitu da behin eta berriro. Eta, zenbat eta

barrenago, orduan eta gutxiago ziren organismoen arteko al-

deak, eta nabarmenago ageri zen bat dela bizia. XIX. mendearen

erdi aldera, zelulak aurkitzearekin, eraikuntza-batasuna frogatu

zen: biziaren atomoak edo; gero, eboluzioaren teoriarekin,

jatorri-batasuna. Azken gerraren bezperetan, biokimikoek frogatu

zuten biziaren egiturak eta funtzioak bat direla formen aukera

zabalaren gainetik. Hirurogeiko urteetan hasita, biologia mole-

kularrak agerian jarri zuen zelularen funtzionamendua gober-

natzen duten sistema genetikoen eta oinarriko mekanismoen

batasuna. Hirurogeita hamarreko urteetatik, azkenik, ingeniari-

tza genetikoa tarteko, aurretik inork igar ez zezakeen puntu-

raino iritsi da munduaren batasuna. Lur honen gainean bizi di-

ren izakiak —zeinahi izanik ere haien ingurunea, tamaina,

bizimodua; barea izan, zein otarraina, eulia edo jirafa— mole-

ATARIKOAK 11

kula ia berdin-petoz osatuak dira guztiak. Legamiatik hasi eta

gizakiraino, badira zenbait molekula talde beren horretan dirau-

tenak, beren kargu baitituzte estu loturiko molekulok funtzio

orokor batzuk, hala nola zelula-erdibitzea edo mintzetik zelula-

ren gunera seinaleak igortzea.

Horra, bada, egunotako paradoxa nabarmena: oso forma

desberdinak ageri dituzten organismoak gene sail berdin-petoz

osatuak dira. Geneon adierazpena gobernatzen duten erregulazio-

-sistemetan gertaturiko aldaketa txiki batzuei zor zaie formen

aniztasuna. Animalia heldu baten egitura, hain zuzen, hura so-

rrarazi duen enbrioiaren garapenaren emaitza da. Aski da ga-

rapen horretan zehar gene batek lehentxeago edo geroxeago

adieraztea bere burua, edo gehixeago aktibatzea doi bat des-

berdin diren ehunetan, horrenbestez eraldatze sakonak gerta

daitezen azken emaitzan, hots, animalia helduan. Horra hor

zergatik, hain handiak izanik ere arrainen eta ugaztunen ar-

teko aldeak, guztiek dituzten ia gene berak, eta berdin kroko-

diloek zein itsas txakur fraideek. Sare erregulatzaileen sortze-

-ahalmena sareok hierarkizatuak eta konbinagarriak izateari

zor zaio. Askotariko animalia-itxurak era daitezke, hainbat

mailatako alde nabarmenak sorraraziz beren artean, besterik

gabe eragiketa batzuk eginik gene erregulatzaileen sare zaba-

lean, halako edo halako geneak bere burua adieraziko duen

unea zehazten baitute geneok. Azken batean, organismoak be-

ren artean oso desberdinak izan arren, haien enbrioi-garapena

gobernatzen duten geneak kideko dira guztiak, eta horrek

ematen du bidea, hain zuzen, forma konplexuagotarantz ebo-

luzionatzeko. Espezie berri bakoitzak behar izan balu, ager-

tzeko, erregulazio-sare berriak eratzea, ez zen izango denbora

SAGUA, EULIA ETA GIZAKIA12

nahikorik paleontologiak deskribatzen duen eran gerta zedin

eboluzioa. Hain zuzen ere, eboluzio-brikolaje horrixe esker da

posible elementu erregulatzaileak oso garapen desberdineko

hainbat sistematan konbinatzea.

Badirudi, bada, era desberdinez antolaturiko modulu berdi-

nez osatuak direla bizidun guztiak. Mundu bizia elementu ko-

puru finitu baten konbinazio modukoa da, eta mekano erraldoi

baten itxura du, eboluzioak atergabe darabilen brikolajetik sor-

tua. Horratx zertan datzan biologiaren munduan azken urteotan

gertatu den erabateko ikuspegi-aldaketa.

Jende askok ez du ulertzen zergatik arduratzen diren iker-

tzaileak itxuraz interesik ez duten hainbat auziz. Zergatik ez

dieten kontu egiten zientzialariek arazo benetan garrantzizkoei,

hala nola bizitza, heriotza, sudurreko hotzeria edo ile-galtzea. Baina

ez da ikertzailerik ezer aurkitu gabe inolako osperik lortu due-

nik. Peter Medawar-en hitzetan2, posible denaren artetzat jotzen

badugu politika, halaber esan dezakegu soluzioren bat duenaren

artea dela ikerkuntza. Izan ere, heltzeko modukoen artean inte-

resgarrientzat jotzen dituzten arazoei ekiten diete zientzialariek;

zuzen nahiz oker egon horretan, ustez konponbidea aurki die-

zaieketen arazoei, alegia. Haien lanbidea ez baita, soilik, galdera-

-zaparradaren erdian nolabait eustea. Galderoi erantzuna aurkitzea

ere bada. Beste giza langintza askok bezala, oro har bizitzak

ATARIKOAK 13

2 The Art of the Soluble, Londres, Methuem and Co, 1967.

bezala, bi polo ditu zientziak bere bidearen mugarri: desiragarri

dena eta posible dena. Posible zer den kontuan hartu gabe,

amets hutsa da desiragarri den hori. Desiragarri zer den kon-

tuan hartu gabe, gogaikarri hutsa da posible den hori. Zaila da,

askotan, ametsaren eta utopiaren liluran ez erortzea. Esperi-

mentazioari esker, ordea, mugak jar dakizkioke irudimenari.

Urrats bakoitzean, zientzialaria beharturik dago kritikaren eta

esperientziaren irizpena jasotzera, eraikitzen ari den mundu-

-irudikapen horretan ezinbestean dagoen amets parte hori estu

lotzeko. Izan litekeena eta den hori erkatuz egiten du zientziak

aurrera.

Auzi garrantzitsu bati heltzeko, hari ebazpen zentzuzko bat

aurkitzeko aukera izateko, material egokia behar du eskura bio-

logoak. Egin asmo den proiektuak eskatzen dituen saioetarako

beharrezkoa den materiala, alegia. Mendearen hasieran, ondore-

tasuna aztertu nahi izan zuenean, drosofila delako euliaz baliatu

zen Morgan karaktereen transmisioaren auzia ebazteko. Mendea-

ren erdi aldera, berriz, zera zen kontua: ondoretasunaren kimikaren

zer-nolakoa zehaztea, zelularen funtzio oinarrizkoak aztertzea.

Hartarako, bakterioetara jo behar izan zuten biologo molekula-

rrek, halako azterketetarako aukera ematen zuten bakarrak bai-

tziren. Geroago, ingeniaritza genetikoak gaitu gintuenean edo-

zein organismoren material genetikora iristeko, drosofila bilakatu

zen berriro ikertzaileen kutun.Aukera ematen zuen, estreinakoz,

enbrioiaren garapenaren eta organismoaren funtzio nagusien

oinarri genetikoak aztertzeko. Geroztik, ezustean egiaztaturik

egitura erregulatzaile berberek berdin irauten dutela eboluzio

guztian zehar, ikertzaileek aukera izan dute ugaztunak azter-

tzeko; sagua, kasurako. Hala, bada, aro hau bizitzea egokitu zaien

SAGUA, EULIA ETA GIZAKIA14

biologoak, nerau barne, beharturik egon dira materialez alda-

tzera, are behin baino gehiagotan.

Hirurogeiko urteen azken aldera, nabari-nabaria zen biolo-

giaren grabitate-zentroa mugitzekotan zela. Bakterioen eta biru-

sen azterketa, artean zer ikasia franko egonagatik arlo horretan,

poliki-poliki bigarren maila batera pasatzekotan zen. Betiko auzi

jakinei ekin eta ekin bertan goxo egin nahi ez zuenak, bada,

ausartu beharra zeukan, lehengo ikerketa eta material zaharrak

bertan behera utzi, eta aztergai berriei heltzeko, organismo ego-

kiak aukeraturik hartarako.

Ausardia aipatzea ez da gehiegikeria. Organismo bizi batekin,

den xumeenarekin ere, urte luzez egunean-egunean tratua izateak,

azkenerako, nolabaiteko familiartasuna sortzen du harekiko; bihotza

samurtzen edo zaigula, alegia, azkenean, harenganako. Kolibazilo ja-

kin batekiko hamabost urteko harreman luzean, ehunka mutanteak

banituen nik hantxe pilatuak. Mutante horietariko bakoitzak beste-

lakoturik zeuzkan zelula-funtzioetariko batzuk; esate baterako, bak-

terioaren bizitza eta ugalketarako ezinbesteko ziren funtzio asko.

Bertan behera utzi beharra material hark eskura jar ziezadakeen

guztia; idatzi gabeko errezetatxoen, organismo horrekiko lanaren

inguruko folklorearen ezaupideak ematen duen intimitate gisako

horri uko egin beharra; berriro hutsetik hasi beharra beste orga-

nismo ezezagun batekin, eta haren berezitasun guztiak ikasi beha-

rra… zinez, sakrifizio ez nolanahikoa zen hura niretzat une hartan.

Maite duzun norbait galtzea bezala ia. Baina, aldi berean, egitas-

moaren kitzika ere sentitzen nuen. Mundu ezezagun batean sartzea

zen. Bizitza berri bati ekitea. Gaztetzea…

ATARIKOAK 15

Molekulak, ugalketa eta eboluzioaren brikolajea ditugu he-

men hizpide. Ikusiko dugu, orobat, nola diharduten biologoek,

nola heltzen dioten ederrari eta egiari, ongiari eta gaizkiari.

Azken urteotan, hizlari ibilia naiz, Frantzian eta atzerrian, gai ho-

rien inguruan. Hitzaldiotarako bilduriko materialei esker idatzi

ahal izan dut liburu hau.

SAGUA, EULIA ETA GIZAKIA16