05 kitalar plaka_tektonigi
TRANSCRIPT
PLAKA (Levha) TEKTONİĞİ
Bu sununun hazırlanmasında;
Prof.Dr. Ali YILMAZ ve Yrd.Doç.Dr. T.Fikret SEZEN’in sunularından yararlanılmıştır
Yerkabuğunu oluşturan plakalar ve sınırları
1960’lı yıllardan itibaren önemli bir gelişme gösteren Levha Tektoniği kuramı, yerin tüm doğal süreçlerini bir bütünsellik içinde açıklama olanağını vermiştir.
Levha tektoniği kuramı, Yer’in tüm yüzeyini oluşturan, ve
litosfer adı verilen bir dış katmana sahip olduğu, bu dış
katmanın üzerinde yer aldığı üst mantonun üst düzeyi ile
birlikte, çeşitli özelliklere sahip levhalara (parçalara)
ayrıldığı, levhaların sınırları boyunca yaklaştırıcı,
uzaklaştırıcı yada yanal atımlı olmak üzere devindiği, ve
levhaların yeğin bir burulma (torsional) berkliğine
(rigidite) sahip olduklarına ilişkin varsayımlardan yola
çıkarak tüm jeolojik olguları açıklamaya çalışır.
LEVHA TEKTONİĞİ KURAMINDAN ÖNCEKİ VARSAYIMLAR
• Büzülme-buruşma
(contraction) kuramı
• Genişleme-büyüme
(expansion) kuramı
• Yükselip-alçalma kabarıp-çukurlaşma (ossillation)
kuramı
• Konveksiyon akıntıları kuramı: Yerin içi ile yeryüzünün
sıcaklıkları arasındaki ısı farkı yerin manto kesiminde termal konveksiyon
akıntılarını oluşturmaktadır.
• Kıtaların kayması kuramı: Daha önce tek bir kıta (Pangea)
halinde bulunan kara kütlesi Paleozoyik, Mezozoyik, Senozoyik
dönemlerinde kıtalara bölünmüş ve kıtalar zamanla birbirinden
uzaklaşmışlardır. Wegener’in (1912 yılındaki) görüşleri bir ön temeldir.
• Konveksiyon akıntıları ve kıtaların kayması kuramlarından esinlenerek
Levha tektoniği kuramı ortaya konulmuştur.
• Ancak levha tektoniğinde kıtalar değil, levhalar devinim halindedir.
• Levha tektoniği’nde kıtaların konumu, üst kısımları donmuş bir deniz içinde
sıkışıp kalan vapurlara benzer.
LEVHA TEKTONİĞİ KURAMININ TARİHİ
• Hess (1960) mantoda konveksiyon akımlarının geliştiğini,
bu akımların yukarıda tanımlanan derin deniz hendekleri
(yani yitim zonları) boyunca birbirine doğru, okyanus
ortası sırtlarda ise birbirinden uzaklaşacak biçimde hareket
ettiğini ileri sürdü
• Wilson (1965) okyanus ortası sırtlar ile derin deniz
hendeklerine ilişkin sistemlerin aniden son bulduğuna ve bu
gibi yerlerde devinimin büyük yanal atılımlı faylarla,
başka bir deyişle dönüşüm (transform) faylarıyla
gerçekleştiğini ortaya koydu.
• Böylece kıtaların hareketini sağlayan üç tür devinim, yani
uzaklaşma, yakınsama ve yanal devinim biçimleri
tanımlanmıştır.
Yer’i oluşturan levhaların ve levha sınırlarının dağılımı (Davidson ve diğerleri, 1997).
KITA VE LEVHA KAVRAMLARI
• Kıta, günümüzde en azından okyanus düzeyi üzerinde somut olarak izlenebilen ve Sial’dan oluşan katı bir yapıdır. Yerkabuğu’nun Sial’dan oluşan bu katı bölümü ile daha derinde ve ağırlıklı olarak elastik halde Sima’dan oluşan bölümü arasında bir süreksizlik yer alır. Bu süreksizlik, Mohoroviç ya da kısaca Moho süreksizliği olarak tanımlanmıştır.
• Levha ise yatay olarak okyanus düzeyi üstünde kalan kıtasal Sial ile okyanusun tabanını oluşturan Sima’dan yapılı, ve ayrıca dikey olarak, yerin katı bölümünü oluşturan yerkabuğu ile birlikte üst mantonun üst kesimini de temsil eden bir yapıdır.
• Levha’nın kıtadan farkı, levhanın sima ile beraber Sial’i ve üst mantonun üst kesimini kapsamasıdır.
Kabuk,
litosfer ve
astenosfer
• 1- Levhaların uzaklaşan kenarları (Gerilme ve
yayılma bölgeleri)
• 2- Levhaların yakınsayan kenarları (Sıkışma ve
dalma-batma bölgeleri)
• 3- Levhaların yanal devinen kenarları (Dönüşüm/Transform fayları)
Levha kenarlarının türleri
Levha kenarlarının türleri
Uzaklaşan Plaka sınırı Yakınsayan Plaka sınırı Transform Faylı sınır
Levhaların uzaklaşan kenarları
• Bu kenarlar, levhaların kıtasal gerilme alanları ve
yayılma merkezleri ile temsil edilmektedir.
• Kıtasal gerilme alanları, kıtasal kabuk ve litosferin
çekme(uzama) deformasyonunun etkisiyle uzayıp
inceldiği ve nihayet kimi yerlerde koptuğu yerlerdir.
• Yayılma merkezleri ise deniz tabanı yayılmasının
geliştiği mutlaka gerilmeyi yansıtmayan uzaklaşma
sınırlarıdır
Okyanus ortası sırtlardan geçen enine kesit
Okyanus ortası sırtlar çevresinde yerkabuğunun yapısı
RİFTLEŞME
İzlanda, Atlas okyanus ortası sırtında, uzaklaşan plaka sınırındadır
Levhaların yakınsayan kenarları
• Bu kenarlar, levhaların dalma-batma bölgeleri
ve kıta-okyanus yada kıta-kıta çarpışma
bölgeleridir.
• Dalma-batma bölgeleri, kabuğun tüketilmekte
olduğu bir evreyi,
• Çarpışma bölgeleri ise kabuğun tümüyle
tüketildiği ve iki levhanın burun buruna geldiği
ve sıkışmanın devam ettiği dağ kuşaklarını
temsil etmektedir.
Yitim zonu, levhaların yakınsayan kenarları
Yakınsayan : Kıta-okyanus
Derin Deniz
Hendekleri
(Çukurları)
Yakınsayan : Kıta-Kıta
Levhaların yanal devinen kenarları
(Dönüşüm/Transform fayları)
• Dönüşüm (transform) fayları, tüm kabuğu dikey
olarak kesen ve herhangi bir levhanın devinim biçimini
yanal atıma dönüştürüp başka bir devinim biçimine
bağlayan levha sınırlarıdır.
• Genel olarak dönüşüm fayları boyunca iki levha,
birbirlerine sürtünerek, dönüşüm fayının uzanımına
koşut olarak ve birbirlerine göre ters yönde devinirler.
Transform
faylı sınır
Transform
faylı sınır
Altı tür transform fay
LEVHA TEKTONİĞİ’NİN BAZI YANSIMALARI
• Levha tektoniği kuramı, üzerinde yaşadığımız gezegenin tüm jeolojik süreçlerini kapsamlı bir şekilde kavramamızı sağlamıştır.
• Dağ oluşumu, magmatizma, metamorfizma, havza oluşumu, çeşitli doğal kaynakların nasıl geliştiğine ilişkin pek çok ayrıntı ortaya konulmuştur.
• Levha tektoniği kuramı, her şeyden evvel Yer’in Jeodinamik evriminin yeniden sorgulanmasını sağlamıştır.
LEVHA TEKTONİĞİ’NİN BAZI YANSIMALARI
• Levhaların yukarıda özetlenen devinimi bir döngü
olarak da tanımlanabilir. Bu döngünün “Temel
Jeolojik Döngü” olarak adlandırılması
yeğlenmelidir.
• Daha sonra sunulacak olan diğer doğal ekolojik
döngüler de Temel Jeolojik Döngü olarak
tanımlanan döngünün güdümünde şekillenmektedir.
Temel jeolojik döngü
SONUÇ OLARAK
• Levha Tektoniği Kuramı yalnızca Yer’i
tanımamızı kolaylaştırmamış, aynı
zamanda doğadaki yaşamın
ayrıntılarının anlaşılmasına ve insan
yaşamının kolaylaştırılmasına da dolaylı
katkı sağlamıştır.