06 pivic (1)

153

Nezir Pivi*

HISTORIJSKIPRIKAZPOLOAJAOTEENOGUKRIVINOM

POSTUPKU

SAETAK

Poloaj oteenog u krivinom pravu u prolosti prolazio je kroz neko-liko faza i imao je razliit poloaj shodno obliku krivinog postupka koji su postojali u prolosti. U rimskoj dravi zapoeo je od najstarijeg oblika pater familias, gdje je glavnu rije vodio glavar obitelji, zatim vladavine pri-vatnog prava, te vladavinu javnog krivinog prava. Razvojem rimskog kri-vinog procesnog prava koji je, tokom razdoblja kasne Republike, proao kroz prvobitnu fazu primjene akuzatorskog modela, a potom i primjenu inkvizitorskog modela kroz razdoblje carstva, postavljen je jedan temelj za savremene instrumente poloaja oteenog u krivinom postupku, kao i cjelokupnog savremenog krivinog postupka. Poloaj oteenog u krivi-nom procesnom pravu bive Jugoslavije mogue je posmatrati kroz stanje do prve unifikacije i nakon prve unifikacije. Stvaranjem Kraljevine SHS 1918. godine, nije dolo do unifikacije krivinog prava, tj. donoenja je-dinstvenog krivinog zakonodavstva za novu dravu. Sve do 1929. godine na pojedinim podrujima vrijedili su partikularni interesi, odnosno pravo koje je na njima vailo do ujedinjenja.

Kljune rijei: oteeni, krivini postupak, privatni tuilac, supsidijarni tuilac.

* Mr.sc., Pravni fakultet Univerziteta u Zenici.

PREGLEDNINAUNIRAD

ANALI Pravnog fakulteta Univerziteta u Zenici154

1. Poloaj oteenog u Rimskom pravu

U periodu vladavine Rimskog prava, postojala su tri oblika krivinog prava: prvi, u kome je pater familias imao krivinu vlast, zatim vladavina privatnog krivinog prava i vladavina javnog krivinog prava.1 U okviru pr-vog oblika, gdje je krivina vlast bila povjerena glavaru obitelji, nije bila pravno ograniena i ureena, pa s obzirom na to ne moemo govoriti o postojanju odreenog krivinog postupka.2 U okviru drugog oblika poloaj oteenog dolazi do izraaja, jer u ovom periodu ustanova privatnog kri-vinog prava obuhvaala je kanjiva djela koja su vrijeala samo privatne, ali ne i javne intrese. Pravo na kanjavanje imao je samo oteeni, jer se i kazna, koja se sastojala u isplati novane vrijednosti, plaala u korist ote-enog. Ovdje su se ubrajale sljedee vrste krivinih djela: iniuria (tjelesne ozljede, oteenje tue stvari i sl.) i razliite vrste kraa (furtum).3 Krivini postupak svoj pravi oblik dobiva u okviru javnog krivinog prava, koji je obuhvatao krivina djela koja su vrijeala javne interese (crimina publi-ca). U ovu grupu krivinih djela ubrajaju se ubistvo, veleizdaja, prisvajanje imovine hrama i neka druga, za koja je najea kazna bila smrtna kazna. Ovaj postupak je imao javni karakter, pokretalo ga je posebno javno tijelo po slubenoj dunosti, a kasnije i svaki rimski graanin.4

Kada govorimo o krivinosudskim sistemima potrebno je naglasiti da je evoluciju rimskog krivinog prava obiljeila tri razliita krivinosudska sistema: iudicia populi, quaestiones perpetuae i cognitio extra ordinem,5 dok je rimsko ustavno politiko ureenje prolo kroz etiri razdoblja: raz-doblje kraljevstva (754.-509. pr.n.e); razdoblje republike (509.-27.pr.n.e); razdoblje principata (27..pr.n.e-284. n.e) i razdoblje dominata (284.-563.).6

1.1. Razdoblje kraljevstva

Najstarije vrijeme ili razdoblje kraljevstva za glavni izvor prava ima-lo je obiajno pravo (consuetudo, mores) zajedno sa propisima koji su objavljeni u zbirci kraljevskih zakona (tzv. leges regiae). U ovom razdoblju rimsko pravo se nije bitnije razlikovalo od vjerskih propisa, jer je vrhovni

1 T. Mommsen, Rmische Strafrecht, Graz 1955, 16-27. T. Bubalovi, Pravo na albu u kaznenom po-stupku, Bemust, Sarajevo 2006, 30.2 V. Bayer, Kazneno procesno pravo odabrana poglavlja, Zagreb 1995, 3. 3 V. Bayer, 3.4 V. Bayer, 4.5 I. Jaramaz-Reskui, Opa obiljeja rimskog kaznenog prava u razdoblju kraljevstva (754.-509. g. pr. n.e.), Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, vol. 6., br.2/1999, 1999, 911.6 Ibid.

155

vjerski poglavar bio ujedno i tuma pravnih pravila.7 U ovo doba rimska zajednica je rijetko intervenisala u cilju suzbijanja krivinih djela, ovu ulo-gu je preputala ovlastima pater familiasa za zloine poinjene u krugu porodice, kao reakcija uvrijeenih za zloine poinjene protiv odreene osobe, obitelji ili gensa.8 Kazna koju je izricao kralj, kao vrhovni vojni za-povjednik, bila je laikoga karaktera i izvravana je odrubljivanjem glave sjekirom, emu je prethodilo ibanje i oduzimanje cjelokupne imovine poinitelja djela.9 S obzirom na prethodno izneseno moe se zakljuiti da je cjelokupno krivino pravo i postupak u razdoblju Zakonika XII plo-a poivalo na principima privatne odmazde i privatne tube.10 Namjerno ubistvo u ovo vrijeme se smatralo javnim deliktom sankcioniranim od drave putem osvete izvrene od grupe kojoj je rtva pripadala.11 Imajuu u vidu veliku vanost i tijesnu povezanost vjere i prava, te razloge oportu-nosti, kralj je osigurao prisustvo graana sudskom postupku i provedbi ili izvrenju smrtne kazne nad osuenikom.12 Svrha okupljanja naroda nije bila da oni donose odluke, nego da bi se osiguralo njihovo prisustvo u funkciji svjedoka ili da se povremeno izjanjavaju aklamacijom, ime bi izraavali svoje slaganje sa kraljevim odlukama koje u pojedinim slua-jevima trebaju njihovu podrku. Smatralo se da se na ovakav nain obe-zbjeuje, kako specijalna, tako i generalna prevencija u suzbijanju nedo-putenih ponanja.13

1.2. Razdoblje Republike

Veoma vaan preokret desio se kada je u Rimu zapoeo proces pre-oblikovanja starog, formalno-sakralnog sistema krivine represije, tanije kada su u vrenju sudske vlasti (iurisdictio) kralja naslijedili magistrati.14 Ovim republikanskim magistratima (praetores, iudices), koji su poslije nazvani consules,15 pripadala je pored krivine i graanska vlast u gradu Rimu. Oni su imali veoma iroku vlast, kanjavali su sva ona ponaanja

7 Vie o tome: I. Jaramaz-Reskui, 909-95.8 Vie o tome: Th. Momsen, Rmische Strafrecht, 1955, 16-27.; I. Jaramaz-Reskui, 912.9 I. Jaramaz-Reskui, 915. Vie o tome: H. Brecht/Perdeulio, Eine Studie zu ihre begrifflicher Abgren-zung bis zum Ausgang der Republik, Mnchen 1938, 70.10 Ovakvo stanovite zastupa Kunkel, vie o tome: W. Kunkel, Untersuchungen zur Entwicklung des rmi-schen Kriminalverfahrens in vorsullanischer Zeit, Verlag der Bayersichen Akademeie der Wissenschaften , Mnchen 1962, 37-45.11 B. Santalucia, Studi di dirito penale romano, Roma 1994, 107.; I. Jaramaz-Reskui, 912.12 I. Jaramaz-Reskui, 946.13 Ibid., 946.14 Vie o tome: I. Jaramaz-Reskui, Kazneni sustav u antiko Rimsko doba, doktorska disertacija. Zagreb 2002, 66. 15 M. Horvat, Rimska pravna povijest, Zagreb 1943, 46-52.

N. Pivi: Historijski prikaz poloaja oteenog u krivinom postupku


koja su ometala uredno odvijanje gradskog ivota, odnosno tetila javnom interesu. Po slobodnoj volji su mogli odrediti novanu kaznu za poini-telja, ali pored toga i osuditi ga na smrt.16 U magistarskom krivinom po-stupku nije bio potreban tuitelj, jer je sam magistrat bio ujedno tuitelj i sudac i izvrilac presude. Prvenstveno je od njegove volje zavisilo da li e okrivljeniku odobriti sasluanje i na koji nain i u kojem omjeru prikupljati dokaze.17

Novi krivini postupak koji nastaje u drugoj polovini drugog stoljea pr.n.e. zahvaljujui diktatoru Sulle, proirio se na brojne, ne samo poli-tike zloine, ve i druge zloine i na taj nain postao normalan oblik kasnog republikanskog krivinog postupka. Ovaj krivini postupak uvodi naelo privatne tube, koje podrazumijeva da samo privatna osoba moe pokrenuti postupak, tako da zloinca prijavljuje nadlenom sudskom magistratu. Magistrati nisu vie ni tuitelji niti suci. Njihova uloga se svela samo na predsjedavanje raspravom, odnosno na samo voenje postupka, a donoenje presude je bilo u nadlenosti prisenih tijela (quaesto, iudi-ces, consilium).18 Ovaj postupak je dobro poznat zahvaljujui, prije svega, Ciceronovim govorima. Kako je Mommsen pretpostavio, ovaj postupak se ne podudara ni u jednoj taki sa starijim fazama razvoja magistarskog krivinog postupka i da je na taj nain nastao potpuni prijelom u razvi-tku rimskog krivnog prava na prijelazu iz drugog u posljednje stoljee pr.n.e.19

Pred kraj Republike, za javna kanjiva djela uveden je jedinstveni po-stupak koji se vodio pred kvestijama. Kvestije su stalni i jedini krivini sudovi koji su sudili za sva tea javna krivina djela.20 Krivini postupak je bio optuni (akuzatorni), to znai da je krivini postupak mogao poeti tubom svakog graanina, tzv. popularnom tubom, za razliku od siste-ma privatne tube, gdje je pravo na tubu imao samo oteenik i njegova blia rodbina.21 Nakon ispitivanja o opravdanosti tube, tj. da li je osoba imala pravo tuiti, pristupalo se samom roitu, gdje se vrilo sasluanje optuenika, a kojemu je morao prisustvovati i sam tuitelj.22 Prije poetka rasprave odreivan je sastav kvestija, koji se sastojao od sudaca graa-na (laika u pravu), koji su obavezno polagali zakletvu. Postupak je zapo-

16 I. Jaramaz-Reskui (2002), 68.17 Vie o tome: T. Bubalovi, Pravo na albu u kaznenom postupku, 2006, 40.18 Vie o tome: T. Bubalovi, 41-42.19 Vie o tome: W. Kunkel, Untersucheng, 1962, 11.20 Detaljnije o tome: R. Hippel, Deutsches Strafrecht, Erster Band, Allgemeine Grundlagen, Berlin 1925, 63.21 Vie o tome: T. Bubalovi, 47.22 T. Bubalovi, 47.

157

injao onog trenutka kada je optuenik odgovorio na tuiteljevu tubu.23 Ovaj postupak karakterizirala su naela koja su bila svojstvena naelima savremenog krivinog postupka, kao to su: dokazni postupak, dokaziva-nje, izjanjenje stranaka, unakrsno ispitivanje, glasanje o odluci i sl.24 Pre-sude koje su se mogle donijeti bile su oslobaajua ili osuujua, za koju nije bilo potrebno nikakvo obrazloenje. Za one koji su bili osueni, kazna se morala primijeniti, bez posebnog odluivanja o njoj. Protiv presude nije bio doputen pravni lijek.25

1.3. Razdoblje carstva

Razdoblje carstva donosi jedan novi krivini postupak koji se naziva cognitio extra ordinem, koji moemo posmatrati u razdoblju principa-ta i razdoblju dominata. Poetak principata obiljeava dolazak na vlast Augusta, koji provodi reforme na podruju krivinog prava i pravosua. Ove reforme, koje su voene pod motom formalne restauracije republi-kanskog poretka, a prije svega, zbog zatite javnog poretka, te poveanja uinkovitosti i ispravnosti rada javnih organa, prvo reformira stare zakone, a zatim donosi lex lulia iudicorum publicorum (17. g. pr.n.e.) koji unificira najvanije take vaeeg krivinog zakona i sistematizira stalne porotne sudove.26 Istovremeno sa ovim reformama August postavlja temelje no-vog sistema krivine represije, koji se formira postepeno tokom 1. st. n. e., koji se danas naziva cognitio extra ordinem. Temelji koji su u tom smislu postavljeni odnosili su se na uvoenje novih krivinih sudova.27

Organi krivinoprocesnog sistema cognitio extra ordinem sainjavali su senatski sud,28 carski sud,29 te drugi procesni organi koji su se formirali iz razliitih vlastitih policijskih, vojnih ili upravnih izvornih funkcija.30 Senat je u svojoj nadlenosti imao veliki broj krivinih djela (preljubu, svodni-tvo, klevetu, krivotvorenje, ubistvo, nasilje i grabe), sa posebnim akcen-tom na djela politike prirode koja su inili pripadnici ordo senatorius.31

23 Ibid.24 Vie o tome: V. Bayer, 6-9. 25 V. Bayer, 9. 26 I. Jaramaz-Reskui, Lex luliade adulteriis coercedins: pojam, optuba, represija i preljuba, Zbornik Pravnog fakulteta Zagreb, 55, 3-4/2005., 663-716.; Zigler, Untersuchungen zur Strafrechtsgesetzbung des Augustus, Mnchen 1964, 6-19.27 Vie o tome: I. Jaramaza-Reskui/T. Medani, Cognitio extra ordinem u rimskom pravu, Pravnik, vol. 40, br. 82., 2006, 90. 28 Koji je instiucionaliziran za vrijeme Tiberijeve vladavine 14.-37.g.n.e.29 Instiucionaliziran za vrijeme Klaudija 41.-54. g.n.e.30 I. Jaramaz-Reskui, T. Medani, 91.31 Ibid.



Carski sud dobio je na znaaju tokom vladavine postaugustovskih vlada-ra, kada se afirmirao kao najvii sud cjelokupnog Rimskog Carstva.

Krivini postupak u ovom periodu, koji je voen pred sudskim organi-ma extra ordinem, obiljeen je precizno odreenom inkvizitorskom priro-dom. Postupak se pokretao po slubenoj dunosti nadlenog procesnog organa, koji je morao posjedovati notitia criminis, odnosno neformalnu prijavu okolnosti izvrenog krivinog djela, koju je mogla dostaviti bilo koja osoba. Ova osoba uivala je status obinog izvjestioca i nije podli-jegala kaznama za neopravdano odustajanje od optube.32 Saznanje o izvrenom krivinom djelu nadleni sudski organ mogao je saznati i od strane policijskih slubenika ili na temelju vlastitih spoznaja steenih u povodu graanske parnice.33 Pokretanje krivinog postupka u sluaju kri-vinih djela predvienih s leges iudiciorum publicorum imala je odreena ogranienja, tako je pravo na podizanje optube bilo dato osobama koje bi imale neki lini interes da se poinitelj kazni, pri emu su posebne pro-cesne pogodnosti dodijeljene oteenom.34 Ogranienja su postojala i na odreene drutvene grupe (zbog spola, dobi, slube koju obavljaju, nedo-linog ponaanja, imovinskog, drutvenog statusa, odnosa sa procesnim pravima) kojima je izriito bilo zabranjeno podizanje optube povodom krivinih djela predvienih s leges iudicorum publicorum.35 Podizanje optube postajalo je sve tee i rizinije, kako zbog proirenja krivino-pravnog sadraja crimen calumniae, tako i zbog mogunosti krivinog gonjenja tajnog prijevarnog sporazuma optuitelja i optuenika, kao i ne-opravdanog odustajanja od optube.36 Na kraju je uvedeno i obavezno podizanje optube koje je predstavljalo odstupanje od ukupnog naela slobodne incijative privatne osobe.37

Pored pomenutih odredbi krivinog postupka extra ordinem, zna-ajno je pomenuti jo neke karakteristike ovog postupka. Sudac je imao mnogo aktivniju i slobodniju ulogu od one koje su imali suci-porotnici u krivinoprocesnom sistemu quaestiones perpetuae.38 Ovaj postupak nije

32 T. Mommsen, Rmisches Strafrecht., Graz 1955, 264.; B. Santalucia, Studi di diritto penale romano, Roma 1994, 223. 33 E. Costa, Crimini e pena da Romolo a Giustiniano, Bologna 1921, 85.34 Kroz aktivnu legitimaciju enama, malodobnicima ili infamnima ako djeluju u linim ili interesu supru-nika ili roaka. U sluaju eninog/kerinog preljuba poseban interes dat je muu, a supsidijarno pater familiasu. G. Pugliese, Linee generali deell imperium nella repressione penale, Torino 1939, 772.35 Vie o tome: I. Jaramaz-Reskui/T. Medani, 95.36 Ibid.37 Nasljednik je bio duan pokrenuti odgovarajue krivinopravne mjere zbog zatite sjeanja na pokojnika, a tutor je to isto morao uiniti zbog zatite interesa svoga tienika. Vie o tome: I. Jaramaz-Reskui/T. Medani, 95.38 I. Puhan, Rimski krivini postupak, Beograd 1957, 87.

159

poznavao podjelu na istranu i raspravnu fazu, pa je, nakon primanja no-titia criminis, pristupao provoenju istranih radnji, nakon toga i izricanju presude. Nadalje, postupak se nije mogao voditi u odsustvu optuenika, koji je voen naelom da je bolje izbjei kanjavanje odgovornoga, nego osuditi nedunoga.39 U dokaznom postupku sudac je imao slobodu u po-gledu utvrivanja materijalne istine,40 koji je posjedovao iroku lepezu do-kaznih sredstava, pored svjedoka, imao je pravo da ispituje optuenika i tuioca, s druge strane procjenjivao je prikupljeni dokazni materijal, uz uvaavanje sporadinih carskih uputa.41 Posebno obiljeje daje presuda koja se nije ograniavala samo na tvrdnju optuenika o odgovornosti za poinjeno krivino djelo, koja je pored toga sadravala i formalnopravno obrazloenje cjelokupno izreene odluke.42 Protiv izreene presude (sen-tentiea) mogao se izjaviti priziv (appelatio).43 Priziv se mogao uloiti samo protiv zavrene, meritorne i pravovaljane odluke, koji se izjavljivao prvo-stepenom sucu koji je donio osporavanu presudu, uz potivanje odree-ne forme.44 Pravo na podnoenje priziva imao je i oteeni, kao i svaka zainteresirana osoba za neposredni ishod postupka.45

U razdoblju dominata poetkom 4. stoljea dolazi do potpune unifi-kacije reima krivine represije kroz afirmaciju inkvizitorskog krivinog postupka.46 Krivino gonjenje uglavnom se vrilo po slubenoj dunosti ovlatenih slubenih organa (tzv. publica sollecitudo).47 Obaveza drave odnosila se na progon krivinih djela za koje je tuitelj eventualnim podi-zanjem optube davao samo poetni impuls, s tim da njegovo odustajanje od optube nije uticalo na daljnje odvijanje krivinog postupka. Pojam accusatio koji je spomenut u ponekoj carskoj konstituciji odnosio se, s jedne strane, na privatnu optubu koja je jo uvijek pripadala oteenoj strani ili drugim zainteresiranim osobama, a s druge strane, na javnu op-tubu povezanu bilo s drevnim krivinim djelima propisanim s leges iu-diciorum publicorum ili sa specifinim sluajevima tekih krivinih djela

39 D. Krapac, Kazneno procesno pravo, Zagreb 2000, 9.40 Ibid., 40.41 Vie o tome: I Jaramaz-Reskui/T. Medani, 96.42 Ibid., 97.43 G.F. Falchi, Diritto penale romano, III: Procedura, Padova 1937, 64. Za vrijeme Justinijanove vladavine moe se govoriti o dvostepenosti postupka, kao i oseenikovu pravo na appellatio. U razdoblju principatan priziv ima karakter suspenzivnog i devolutivnog pravnog lijeka. N. Scapini, Diritto e procedurapenale nell esperienza giuridica romana, Roma 1990, 161; G.F. Falchi, Dirito penale romano, 1937, 80.44 Vie o tome: I. Jaramaz-Reskui/T. Medani, 97.45 Ibid.46 U. Brasiello, La repressione penale in diritto romano, Napoli 1937, 52.; B. Biondi, II diritto romano cristiano, sv. III. Milano 1954, 50.; B. Santalucia, Diritto e processo penale nellantica, Roma 1989, 111.47 M. Lauria, Accusatio-inqvizitio Ordo-cognitio extra ordinem-cognitio: raporttied influenze reciproche, Atti del Accademia di scienze morali e politiche della Societ Reale di Napoli, 56/1934, 318.



(krnavljenje grobova, djela protiv kranske religije i dr ).48 Sljedee obi-ljeje ovog postklasinog krivinog postupka oitovalo se u velikoj ograni-enosti naela javnosti, kroz proirenje i ustaljenje prakse tajnih cogniti-ones.49 Dokazni postupak u cijelosti je bio preputen carskom slubeniku koji je samostalno odreivao koje svjedoke treba sasluati, koja dokazna sredstva treba provesti zbog utvrivanja injeninog stanja, te samostalno ispitivao optuenog. 50

Ovaj krivini postupak, ukoliko ga posmatramo u cijelosti, nije vie bio iskljuivo usmeni postupak, jer je postalo uobiajeno pismeno sastav-ljanje sudskog zapisnika, koji je sastavljan na osnovu usmenog izlaganja optuenika, svjedoka i drugih tokom postupka. Presuda je morala biti izreena u roku od godinu dana nakon zavretka istranog ispitivanja, te stranakog raspravljanja. Ovaj rok je Justinijan produio na dvije godine koje su se raunale od trenutka podizanja optube.51 Kada je rije o prizi-vu ( appellatio) u ovom razdoblju nije doivio velike promjene, osim to je priziv u Justinijanovom pravu poprimio sve karakteristike osuenikovog ( zajamenog ) prava na appellatio.52 Rok za albe iznosio je deset dana od dana saznanja za prvostepenu presudu.53 Odluka prizivnog suda mogla je rezultirati ponitenjem, izmjenom ili potvrdom prvostepene presude.54

2. Historijski prikaz poloaja oteenog u tri najpoznatija historijska modela krivinog postupka

Opi razvoj krivinog procesnog prava u pravilu obuhvata tri mode-la krivinog postupka: optuni ili akuzatorski model krivinog postupka, istrani ili inkvizitorski model krivinog postupka i mjeoviti ili akuzator-sko-inkvizitorski model krivinog postupka, pa je zbog toga i poloaj ote-enog u krivinom postupku korisno razmotriti u tim razliitim modelima.

2.1. Akuzatorski model

Optuni ili akuzatorski krivini postupak je najstariji oblik krivinog

48 V. Giuifera, La repressione criminale nellesperienza romana, Napoli 1993, 188.49 Krivina roita tokom 5. st. odvijala su se iskljuivo u posebnim prostorijama (secretaria) nadlenog carskog slubenika, od kojih je publika bila odvojena eljeznim reetkama i zastorima koji su se podizali samo u pojedinim fazama postupka (izricanje presude). I. Puhan, Rimski krivini postupak, 1957, 88.50 Vie o tome: I. Jaramaz-Reskui/T. Medani, 103.51 G.F. Falchi, Diritto penale romano, 1937, 61-70.52 Ibid.,71.53 Ibid., 72.54 I. Puhan, 88.

161

postupka, porijeklom je iz orijentalnog prava, a oblikovan je ve u staroj Grkoj i Rimu i odrao se do kraja III vijeka, kada je u Rimu iezao. Ovaj postupak se vraa padom Zapadnog rimskog carstva, koji je na kraju po-stao sastavni dio novog mjeovitog krivinog postupka. Bio je prisutan i u robovlasnikom drutvu i u ranom feudalizmu.55 Osnovna karakteristika akuzatorskog postupka je da predstavlja spor ravnopravnih stranaka (tuio-ca i optuenog) pred sudom, koji se povezuje sa naelom nemo iudex sine actore (ili nema postupka bez tuioca), tj. sa pravilom da spor pred sudom pokree tuilac. U razliitim vremenskim periodima u ulozi tuioca javljaju se razliite osobe.56 Tako se kao ovlateni tuilac pojavljuje osoba koja je povrijeena krivinim djelom, tj. oteeni, preduzimajui gonjenje po pri-vatnoj tubi (npr. delicta privata u rimskom krivinom postupku). U siste-mu privatne tube pokretanje krivinog postupka je u rukama oteenog. U razvijenim drutvima (npr. u rimskom pravu u doba republike) mjesto tuioca mogao je zauzeti bilo koji graanin, a ne samo onaj ko je oteen krivinim djelom. Time se prihvata sistem popularne tube, koji odreuje da kao tuilac moe nastupiti svaki graanin, a ne samo onaj koji je ote-en krivinim djelom. Konano, u evoluciji akuzatorskog krivinog postup-ka, u ulozi tuioca nastupa i posebni javni organ po slubenoj dunosti.57

Teret dokazivanja u akuzatorskom postupku bio je na tuiocu, koji je na glavnom pretresu zastupao optubu i pruao dokaze. Po pitanju pru-anja dokaza sud je bio u pasivnom poloaju, koji je vodio rauna da se stara o redu u postupku i da se dokazi izvode po zakonu u odgovarajuoj formi, na osnovu kojih se donosila presuda.58 Po svojoj strukturi krivini postupak se odvijao na glavnom pretresu i nije bilo prethodnog postup-ka.59 Presuda se donosila veinom glasova, koja je mogla biti osuujua ili oslobaajua. Presuda nije morala biti obrazloena i pri ocjeni dokaza pri-mjenjivana je slobodna sudijska ocjena dokaza.60 Ovaj postupak je imao klasni karakter.61 Uzimajui u obzir sve navedene karakteristike moe se zakljuiti da je preovladavala tendencija ouvanja linih prava i sloboda graana nad tendencijom efikasnosti postupka, a to se nesumnjivo odra-zilo na efikasnost borbe protiv kriminaliteta.62

55 T. Taranovski, Istorija sudskog ureenja i postupka, Beograd 1935, 179-180.56 S. Bejatovi, Krivino procesno pravo, Beograd 2008, 71. 57 H. Sijeri-oli, Krivino procesno pravo, knjiga I, Sarajevo 2008, 45. 58 S. Bejatovi, Krivino procesno pravo, 2008, 72.59 Vii sudski slubenik Arhont, primao je tubu i vodi neke pripremne radnje i zakazivao zasjedanje suda. Ibid., 72.60 Ibid.61 Postupak se sprovodio samo protiv robovlasnika, dok postupak protiv robova nije bio provoen i oni su bili kanjavani od strane robovlasnika. Ibid.62 . Stevanovi/V. \uri, Krivino procesno pravo, opti dio, Centar za publikacije Pravnog fakulteta Ni, Ni 2006, 30.



2.2. Inkvizitorski model

Istrani ili inkvzitorski krivini postupak odlikuje, prije svega subjekat, koji ima pravo pokrenuti krivini postupak. Pokretanje postupka, kao i pre-suenje, bilo je u rukama onog subjekta koji je ujedno i vrio funkciju pre-suenja. Sud pokree postupak i u ime dravne vlasti presuuje dogaaj o kojem se vodi krivini postupak. Inkvizitorski postupak se dijeli na dva dije-la: istragu i suenje. Istragu provodi istaitelj ili inkvirent, koji kroz zapisnike opisuje preduzete procesne radnje. Istraga kao glavna faza u postupku di-jelila se na optu i posebnu.63 Nakon zavretka istranih aktivnosti, inkvirent donosi presudu ili spis predmeta alje sudskom vijeu na odluku. U rukama inkvirenta bile su razliite funkcije: funkcija krivinog gonjenja, oekivanja da e zastupati interese osumnjienog, funkciju prikupljanja potrebnih do-kaza za utvrivanje injenica o krivinoj odgovornosti osumnjiene osobe i donoenje presude. Ova kumulacija procesnih funkcija u rukama jedne osobe odrazila se na konstrukciju postupka u smislu da u tom postupku nema stranaka, niti postupak ima karakter spora stranaka pred sudom.64 Poloaj oteenog i brigu o oteenom u inkvizitorskom postupku bio je u rukama jedne osobe tj. inkvirenta koji je objedinio sve funkcije krivinog postupka. Odlika ovog postupka, za razliku od akuzatorskog postupka, je u tome to su se odluke mogle preispitivati na vioj instanci, takoe spe-cifinost ovog postupka je i u zakonskoj ocjeni dokaza. Smatralo se da se objektivnost sudije pri ocjeni dokaza moe osigurati ako se postave pravna pravila kojih se sudija mora pridravati uz, veu ili manju, slobodu vlastite individualne ocjene. Pored pomenutog, za ovaj tip postupka karakteristi-no je naelo pismenosti65, kao i odsustvo javnosti za najvei dio postup-ka.66 Odluke koje je sud donosio nisu bile samo osuujua ili oslobaajua, postojala je i trea vrsta presude na osnovu koje je okrivljeni ostajao pod sumnjom.67 Kroz inkvizitorski postupak razvio se stav da se drava mora sistematski brinuti o izvriocima krivinog djela, tj. da budu kanjeni, gdje je brigu o oteenom u potpunosti vodila drava. Posljedica inkvizitorskog postupka i naela oficijelnosti krivinog gonjenja je prikupljanje dokaza po slubenoj dunosti. Ova istrana ili inkviziciona maksima ostala je sastav-ni dio savremenog krivinog postupka mjeovitog tipa.

63 U opoj ili generalnoj istrazi okrivljeni je imao status osumnjienog i ispitivan je na taj nain da uopte nije znao za ta se okrivljuje., dok je u specijalnoj istrazi okrivljeni tokom ispitivanja upoznat sa djelom koje mu se stavlja na teret. S. Bejatovi, 74.64 H. Sijeri-oli, 48.65 Suenje se vodilo i odluke donosile iskljuivo na osnovu spisa predmeta, gdje je vaila postavka quod non est in actis non est in mundo (ono to nema u spisima i ne postoji). S. Bejatovi, 74.66 M. kuli, Krivino procesno pravo, opti dio, 4. izd., Beograd 2008, 8.67 S. Bejatovi, 74.

163

2.3. Mjeoviti (akuzatorsko-inkvizitorski) model

Mjeoviti ili akuzatorsko-inkvizitorski model krivinog postupka pred-stavlja povezivanje elemenata osnovnih vrsta krivinog postupka: aku-zatorskog i inkvizitorskog. Pretea savremenog mjeovitog krivinog postupka odreen je u nekadanjem francuskom Zakoniku o krivinoj istrazi (Code dinstruction criminelle) iz 1808. godine.68 U tom je zakon-skom tekstu prvi put je doao do izraaja mjeoviti krivini postupak, koji se danas susree u najveem broju evropskih kontinentalnih pravnih si-stema.69 Mjeoviti krivini postupak se sastoji iz dva dijela, prethodnog postupka i glavnog pretresa. U prethodnom postupku preovladavaju in-kvizitorski elementi, dok na glavnom pretresu u dominatnoj ulozi su aku-zatorske procesne forme.70

Teoretski model kontinetalnog krivinog postupka mjeovitog tipa, sa svojom inkvizicionom maksimom i naelom oficijelnosti pretpostavlja po-trebu oteenikove incijative u vezi sa pokretanjem i voenjem procesa u znatno manjoj mjeri nego model krivinog postupka akuzatorskog tipa. Stoga bismo mogli oekivati da je kontrola nad radom javnog tuioca, kao dravnog organa, trebala biti povjerena drugim dravnim organima i oni bi svojom incijativom za gonjenje, mogli nadomjestiti javnog tuioca. I obr-nuto, u jednom akuzatorskom postupku, kakav je engleski, kontrola rada javnog tuioca je nepotrebna, budui da svaki graanin ima pravo pre-duzeti krivini progon i nastupati kao ovlateni tuitelj. Takvo oekivanje moglo bi se poduprijeti i time to kontinentalni krivini postupci postoje u dravama u kojima postoji sistem vlasti koji se moe nazvati hijerar-hijskim.71 Njegove karakteristike, kao to su subordinacija i nadzor viih organa nad niima, obavezne upute za rad itd., navode na pomisao da u takvom sistemu nema mjesta ustanovama kontrole rada dravnih organa koje se temelje na incijativi pojedinca, budui da one zavise od njegove volje i tako tetno utjeu na sigurnost odluivanja dravnih organa, jednog od osnovnih ciljeva koji se nastoje postii u takvom sistemu. I obrnuto, karakteristike sistema dravne vlasti u zemljama koje imaju akuzator-ski krivini postupak, navode na pomisao da takav sistem vlasti, koji se moe nazvati koordinativnim, sa svojom minimalnom hijerarhizacijom, decentralizacijom, slabim odreivanjem vlasti itd., favoriziraju incijativu

68 Ibid., 78.69 Ibid.70 H. Sijeri-oli, 51; H. Sijeri-oli, Akuzatorske i inkvizitorske forme u krivinom procesnom pravu u Bosni i Hercegovini, Pravo i pravda, br. 4., 2005, 188-191.71 M. Damaka, Structures of Authority and Comparative Criminal Procedure, Yale Law Journal, No. 3, 1975, 480-543.



pojedinca u pokretanju i voenju krivinog postupka.72 Meutim, ovakva oekivanja bi bila preuranjena, jer i u kontinetalnom krivinom postupku ima mjesta incijativi pojedinca u pokretanju krivinog postupka u sluaju kada je javni tuilac otklonio krivino gonjenje. I obrnuto, u engleskom postupku procesna stvarnost pokazuje da su upravo dravni organi (po-licija) oni koji poduzimaju krivino gonjenje u praksi, a pravo graanina daje (iako u vrlo ogranienom opsegu) i mogunost kontrole policijskih odluka o pokretanju krivinog progona. Naravno, izmeu kontinentalnih postupaka na tom planu postoje velike razlike, uvjetovane organizacijom dravne vlasti.

3. Poloaj oteenog u krivinom postupku bive Jugoslavije (1873. 1992.)

3.1. Poloaj oteenog prije prve unifikacije

Historijski razvoj krivinog procesnog prava bive Jugoslavije mogue je posmatrati kroz stanje do prve unifikacije i nakon prve unifikacije. Stvara-njem Kraljevine SHS 1918. godine, nije dolo do unifikacije krivinog prava, tj. donoenja jedinstvenog krivinog zakonodavstva za novu dravu. Sve do 1929. godine na pojedinim podrujima vrijedili su partikularni interesi, odno-sno pravo koje je na njima vailo do ujedinjenja. Tako je na podruju Bosne i Hercegovine vaio krivini postupak iz 1891. godine, na podruju Hrvatske i Slavonije krivini postupak iz 1875. godine, na podruju Istre i Dalmacije austrijski zakon o krivinom postupku iz 1873. godine, u Vojvodini i Mei-murju ugarski krivini postupak ureen propisima zakonskog lanka XXXIII iz 1896. godine, na podruju Slovenije austrijski zakon o krivinom postup-ku iz 1873. god., u Srbiji Zakonik o sudskom postupku u krivinim djelima iz 1865. godine, te na podruju Crne Gore zakon o krivinom postupku iz 1910. Godine, raen po uzoru na zakonik Srbije iz 1865. godine73. Naravno, svi ovi zakoni obuhvaeni su kasnim izmjenama i dopunama.74

3.1.1. Zakon o krivinom postupku iz 1873. godine

Austrijski zakon o krivinom postupku iz 1873. godine veoma je znaa-jan zbog toga to je bio model za brojne krivino procesne zakone na po-

72 Ibid., 510.73 Do tada se u Crnoj Gori u suenjima primjenjivalo obiajno pravo, a od 1803. god. zakonik Petra I Pe-trovia, koji ne pravi razliku izmeu krivinog i graanskog postupka, zatim Zakonik knjaza Danila iz 1855. god. i brojne naredbe Senata i Velikog Suda.74 D. Krapac/M. Lonarevi, Oteenik kao tuitelj u krivinom postupku, Pravni fakultet u Zagrebu, Centar za struno usavravanje i suradnju s udruenim radom, 1985, 22.

165

druju bive Jugoslavije. Ovaj zakon, koji se primjenjivao u Istri i Dalmaciji sve do 1929. godine, predviao je institut supsidijarne tube, ali je krivino gonjenje mogao preuzeti samo onaj oteeni koji je podnio imovinskoprav-ni zahtjev.75 Prije Zakona o krivinom postupku iz 1873. Godine na snazi je bio Zakon o krivinom postupku iz 1853. godine. On je nastao kao rezultat liberalnih reformi krivinog procesnog prava nastalih polovinom XIX vije-ka.76 Ovaj krivini postupak vaio je za Carevinu austrijansku i predstavljao je prvi savremeni Zakon o krivinom postupku.77 Zastupajui inkvizicijsko naelo, ovaj zakon nije imao potrebe da ustanovi propise koji bi garanto-vali da e doi do krivinog progona, jer je istrani sudija bio duan da, ako na bilo koji nain sazna da je krivino djelo izvreno, pokrene krivini postupak i preduzme sve istrane radnje, ne ekajui prijedlog dravnog tuioca.78 S obzirom na primjenu inkvizitorskog naela, logino je da ovaj zakon nije predviao supsidijarnu tubu, kao ni mogunost da javni tuilac odluuje o tome hoe li okrivljeni nakon istranog postupka biti optuen, ve je odluku stavljao u ruke suda. Kao i austrijski Zakon i ovaj je uskratio pravo supsidijarnom tuitelju da podnosi pravne lijekove protiv presude.79

Poslije Zakona o krivinom postupku iz 1873. godine, za vrijeme vlada-vine bana Ivana Maurania, 17. 05. 1875. godine donesen je novi Zakon o krivinom postupku za Hrvatsku i Slavoniju.80 Ovaj zakon je, u velikoj mje-ri, preuzeo rjeenja i naela austrijskog Zakona o krivinom postupku iz 1873. godine. Meutim, proveo je optuno naelo do kraja, izuzimajui ga u potpunosti od sudake vlasti, a u sluaju ako tuilac ne bi obavljao svoj posao, bilo je preputeno privatnom uesniku. Na ovaj nain bila je zaga-rantovana pravna sigurnost, a s druge strane oslobaanje suca od svakog tereta, koji mu se nametao na utrb njegove nepristrasnosti i objektivno-sti.81 Smatran je vrlo naprednim i modernim i posluio je kao osnova za izradu novog unificiranog jugoslovenskog Zakonika o krivinom postupku iz 1929. godine.82

U Bosni i Hercegovini do austrijske okupacije 1878. godine, vodio se krivini postupak inkvizicionog tipa, ureen nekim odredbama Vrhovnog

75 D. Krapac,/M. Lonarevi, 20.76 T. Bubalovi, 72.77 D. Krapac/M. Lonarevi, 22.78 Ibid.79 Vidi u: Saborski dnevnik kraljevina Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, (1872-1875), svezak II, Zagreb, 1508-1511.80 Vie o tome: T. Bubalovi, 74. 81 D. Krapac,/M. Lonarevi, 24.82 Vie o tome: T. Bubalovi, 74.



suda otomanske imperije.83 Nakon okupacije, vlasti su najprije uvele au-strijski Zakon o krivinom postupku iz 1873. godine sa odreenim izmje-nama (izostavljena je ustanova javnog tuilatva i porote), ali su ubrzo uvidjeli da takav postupak ima velikih nedostataka, pa je 1891. godine donesen novi zakonik koji se pribliio svom austrijskom modelu utoliko to je, uz ostalo, uveo ustanovu javnog tuilatva (s tim to se javni tuilac rukovodio naelom oportuniteta krivinog progona). Meutim, taj zakon, iako je predvidio mogunost da oteenik u krivinom postupku ostva-ruje odtetni zahtjev, nije predvidio ustanovu supsidijarne tube, ve je nastojao rijeiti ovo pitanje sredstvima pojaane kontrole vieg tuilatva nad radom niih. Objanjenje provedenih propisa za novi zakon koje je donijela zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, navode da rukovode-e naelo za javno tuilatvo predstavlja strogo objektivno postupanje u stvarima krivinog pravosua to iskljuuje potrebu za postojanjem jedne takve ustanove kao to je supsidijarna tuba. Oni su smatrali da e javna tuilatva, svojim konkretnim postupanjem, u narodu postii takvo povjerenje da e privatni uesnik u odlukama javnog tuioca, pored zati-te zakonitosti, uvijek vidjeti i zatitu svojih interesa. Stoga su oni smatrali da krivini progon nikako ne smije staviti u ruke pojedinca koji bi se mo-gao rukovoditi osvetoljubivou, religioznom ili nacionalnom mrnjom.84

3.2. Poloaj oteenog nakon prve unifikacije

3.2.1. Zakon o sudskom krivinom postupku iz 1929. Godine

Zakonikom o sudskom krivinom postupku koji je donesen 16.02.1929. godine85, sistematski je ureena materija krivinog procesnog prava za ju-goslavenske zemlje. Iako je ovaj zakonik pisan po uzoru na krivini postu-pak iz 1875. Godine, meu tim postupcima ipak postoje odreene razlike za koje je najvanije da je novi krivini postupak, za razliku od prethod-nog, imao odredbu po kojoj je dravni tuitelj progon mogao preduzeti samo na prijedlog oteenog.86 Ovaj zakonik je predvidio ustanovu supsi-

83 E. Eichler, (1889.) Das Justizwesen Bosnies und der Herzegovina, Izdanje zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu, Be 1989, 93.84 Ibid., 320.85 Objavljen je u Slubenim novinama, br. 45-XX., 1929. Za vrijeme svog trajanja doivio je dvije promje-ne, prva koja je usljedila 9.10.1931. nakon donoenja Zakona o izmejna i dopuna u Krivinom zakoniku, Zakoniku o sudskom krivinom postupku, Zakonu o tampi i Zakonu o izvrenju kazni lienja slobode (Slu-ebene novine 1931, br. 245-LXXV), druga donoenjem Uredbe od 20.03.1935. godine o jednostavnijem i brem postupku kod krivinih sudova (Slubene novine 1935, br. 71 XVII). Prijanji krivini postupnik u tiskovnim stvarima zamijenjen je novim Zakonom o tampi od 6.8.1925. (Slubene novine 1925., br. 179 XXX-IX). Vie o tome: T Bubalovi, 74.86 Razlike u odnosu na prethodni zakon odnose se i na sljedee: da krivini zakon iz 1929. nije poznavao ustanovu mandatnog postupka, krivini postupak zbog tamparskih delikata provodi se pred redovnim

167

dijarne tube. Kako su to smatrali njegovi komentatori, ona je predstavlja-la procesno jamstvo da e doi do krivinog progona i u sluajevima kada je javni tuilac neopravdano propustio da obavlja tu funkciju.87 U par. 1 st. 3 Zakonik predvia da ako drvani tuilac nee da pokrene ili da produi krivini postupak ili ako u toku postupka, ne prije nego to je glavni pre-tres zavren, odustane od zahtjeva za gonjenje ili od optunice, na njego-vo mjesto moe da stupi oteenik, koji se kao privatni uesnik pridruio krivinom postupku. Meutim, nije svaki oteeni mogao postati supsi-dijarni tuitelj, nego samo onaj koji se pridruio krivinom postupku radi ostvarenja privatno-pravnog potraivanja i postao privatni uesnik (par. 6 Zakonika o sudskom krivinom postupku). U teoriji se smatralo da se ne mora raditi o neposrednom oteenju neijih prava, ve da je to uinjeno posredno, kao npr. oteenik je i stranka koja je izgubila parnicu radi toga to je svjedok dao laan iskaz, bez obzira da li je imala pravo ili ne.88

Privatni uesnik mogao je stupiti na mjesto dravnog tuioca u sljede-im sluajevima: prije pravosnanosti optunice (kada je tuilac odbacio prijavu), zatim u toku pripremnog postupka (nakon pravosnanosti optu-nice), te na glavnoj raspravi. U prvom sluaju, dravni tuilac je bio duan obavijestiti oteenog koji je u roku od osam dana mogao sam pokrenuti krivini postupak. U drugom sluaju, kada dravni tuilac odustane u toku pripremnog postupka, oteeni je morao odmah da se izjasni da li e pro-duiri gonjenje i podii optunicu, a ukoliko nije prisustvovao izjavi drav-nog tuioca, morao je dati svoje izjanjenje o nastavku postupka u roku od osam dana. U treem sluaju, kada dravni tuilac odustane od krivi-nog gonjenja na glavnom pretresu predsjednik vijea morao je o tome obavijestiti privatnog uesnika o odustanku dravnog tuioca i uputiti ga na optunicu. Meutim, ukoliko je dravni tuilac odustao od gonjenja na glavnom pretresu na kojem je bio prisutan privatni uesnik, o nastav-ku gonjenja morao se izjasniti odmah da li gonjenje preduzima.89 Pored pomenutih prava, privatni uesnik je imao i niz drugih prava kao to su: pravo na podnoenje pravnih lijekova protiv presude, kao i ponavljanje

krivinim sudom, a ne pred porotnim sudom za razliku od zakona iz 1875., zatim naelo oprtuniteta za-mijenjeno je naelom legaliteta, popravljen je pravni poloaj okrivljenika, mogunost da se presuda moe ponititi ili preinaiti u korist okrivljenika povodom bilo kojeg tuiteljevog pravnog lijeka, okrivljenik je mogao izjaviti i pravni lijek i protiv oslobaajue presude, kao i predvianje da zkon o krivinom postupku iz 1929. godine moe donijeti presude kojom se optuba odbija. Vie o tome: V. Bayer (1943), 307-309.87 Vidi o tome, M.P. ubinski, Supsidijarna tuba u naem novom krivinom postupku, Policija br. 21-22, 1980, 1026.; M. Dolenc, Teorija sudskog krivinog postupka za Kraljevinu Jugoslaviju, sistematsko prikazivanje, Beograd 1933, 36.; B. Markovi, Udbenik sudskog krivinog postupka Kraljevine Jugoslavi-je, Beograd 1930, 176.88 D. Krapac/M. Lonarevi, 29-30.89 Ibid., 31.



krivinog postupka (par. 324.), zatim pravo na uvid u spis u pripremnom postupku, pravo na podnoenje dokaza i predlaganje poduzimanja poje-dinih istranih radnji, pravo na proirenje optube na glavnoj raspravi (par. 54, 101, 266.).90 Meutim, ustanova supsidijarne tube nije postojala pred kotarskim sudom, jer je Zakonik o sudskom krivinom postupku pred-viao da e ga sud, nakon pokretanja po zahtjevu dravnog ili privatnog tuitelja, nastaviti po slubenoj dunosti do izricanja presude (par. 375).91

3.2.2. Krivinopravni propisi iz 1944. godine

Nakon Zakonika o sudskom krivinom postupku, daljnji razvoj krivi-nog procesnog zakonodavstva ostvaren je u okviru krivinoprocesnog pra-va nove Jugoslavije, koje je nastalo u toku narodnooslobodilake borbe i to kroz propise o postupku vojnih organa krivinog postupka, a potom, postepeno i kroz propise o krivinom postupku kod narodnooslobodila-kih odbora kao organa civilne vlasti.92 Propisi o krivinom postupku pred vojnim organima ureen je prema ratnim uvjetima, postupak inkvizicio-nog tipa kojeg je pokretao i provodio isti organ (vojni istraitelj). U vrije-me pred samo osloboenje u Upustvima o postupku sudova u krivinim stvarima od 16.11.1944. u pripremnom postupku sudjelovao je zastupnik javnih interesa tj. javni tuilac, koji je predlagao pokretanje krivinog po-stupka za djela za koja se goni po slubenoj dunosti. Iako su oni predvi-djeli da i sam sud moe pokrenuti postupak ako za njegovo podruje nije bilo zastupnika javnih interesa, ustanovljeno je i pravo oteenika da nastupi kao tuitelj u krivinom postupku ako nema zastupnika javnih interesa ili on nee da vri krivino gonjenje.93


U ovom Zakonu javni tuilac je imao potpuni monopol na krivino gonjenje za oficijelna krivina djela, tj. da se oteeniku da pravo na go-njenje samo kod krivinih djela za koja se goni po prijedlogu ili privatnoj tubi (l. 6, 7 i 41 ZKP FNRJ).94 U pogledu izvravanja ovog monopola, ovaj zakon je uinio korak nazad, jer je kod oficijelnih krivinih djela otee-niku uskraena ne samo mogunost da sam nastupi kao supsidijarni tui-telj, nego mu ak nije ostavljena mogunost albe viem javnom tuiocu

90 Ibid.91 M. Dolenc, Teorija sudskog krivinog postupka za Kraljevinu Jugoslaviju, 1933, 107.92 V. Bayer (1954), 362. 93 Ibid., 369.94 Slubeni list FNRJ br. 7/1948.

169

ili sudu na negativne odluke javnog tuioca o poduzimanju krivinog pro-gona (l. 122. st. 1, l. 125. st. 2 i l. 130. ZKP FNRJ).95 Mogunost da ote-enik nastavi gonjenje, ako je javni tuilac odbio njegov prijedlog, nije bila predviena ak ni kod krivinih djela za koja se goni po prijedlogu. Od oteenikovih interesa dakle, taj je zakon uvaavao samo interes na na-knadu tete, dozvoljavajui mu da u krivinom postupku ostvaruje svoja graansko-pravna potraivanja, ako ih prijavi do poetka glavne rasprave (l. 96. ZKP FNRJ).96 Ovakav poloaj oteenog u krivinom postupku bila je posljedica sredinje uloga javnog tuioca, koja su proistekla iz sovjet-skog krivino procesnog zakonodavstva.97

Oteeni je imovinskopravni zahtjev mogao da podnese do poetka glavnog pretresa. Ako je krivinim djelom bila oteena optenarodna, zadruna imovina ili imovina drutvenih organizacija, sud i drugi organi koji uestvuju u krivinom postupku su povodom imovinskopravnog za-htjeva postupali po slubenoj dunosti kao da je zahtjev bio podnesen i u sluajevima kada nije bio podnijet.98 Ovo je bio odraz opinjenosti brigom o drutvenoj imovini i opeg politikog raspoloenja tog vremena.


Politiki dogaaji nakon 1948. godine inicirali su i reformu krivinog postupka. Raniji Zakon o krivinom postupku koji nije izrazio odluuju-u ulogu suda u krivinom postupku, zatim ograniene garancije i prava oteenika, kao i nepotpuna zatita okrivljenikovih prava u prethodnom postupku, doveli su do potrebe donoenja novog Zakona o krivinom po-stupku, koji je usvojen u Narodnoj skuptini FNRJ 10.9.1953. godine.99 Ovaj zakon predviao je ustanovu supsidijarne tube, koji je u sluaju odustan-ka javnog tuioca od krivinog progona za djela koja se goni po slubenoj dunosti, oteeni mogao sam pokrenuti postupak pred nadlenim sudom u roku od osam dana od prijema obavijesti od javnog tuioca ili suda (l. 61 ZKP FNRJ)100. U sluaju da otenik nije preduzeo ili produio gonjenje u predvienom roku zakon je ustanovio zakonsku presumpciju da je time odustao od gonjenja, dok je za sluaj u kojem je sud odbio optubu zbog odustanka javnog tuioca od gonjenja na raspravi na koju oteenik nije

95 Ibid. 96 Ibid.97 D. Krapac/M. Lonarevi, 32.98 Ibid.99 Opirnije o tome, Objanjenja Zakonika o krivinom postupku, prilog zakoniku o krivinom postupku (1953.) Beograd, arhiv za pravne i drutvene nauke, 159. 100 Sl. FNRJ, br. 40/53.



doao jer nije bio uredno pozvan, predvidio mogunost traenja povrata u prijanje stanje u roku od tri dana od prijema ove presude (l.62 ZKP FNRJ)101. Ovim je procesni poloaj supsidijarnog tuitelja bio izjednaen sa poloajem javnog tuioca, izuzev onih prava koja pripadaju javnom tu-iocu kao dravnom organu. Isto tako, javni tuilac je imao pravo ponovo preuzeti gonjenje od supsidijarnog tuitelja do zavretka glavne rasprave na kojoj je supsidijarni tuitelj zastupao optubu (l. 63 ZKP FNRJ)102.

Prema ovom zakonu, oteeni je mogao da podnese imovinskopravni zahtjev do kraja glavnog pretresa. Novina je bilo unoenje odredbi o pri-vremenim mjerama osiguranja imovinskopravnog zahtjeva. Iznenaenje, za razliku od prethodnog zakona, je bilo da se, u sluaju kada je krivinim djelom oteena drutvena imovina, adhezioni postupak pokree samo na prijedlog ovlatene pravne osobe ili odreenog dravnog organa poput narodnog odbora.103

Nakon zakona iz 1953. god. sljedea znaajnija reforma krivino pro-cesnog zakonodavstva desila se sa novim zakonom iz 1977. god. sa stano-vitim poboljanjem poloaja oteenikovih prava.


Osnovne odlike ovog zakona temelje se na novim naelima, koja su se odnosila na poboljanje poloaja uesnika u krivinom postupku, a ponajprije poloaja oteenog, te uope ubrzanje i pojednostavljenje toka postupka, kao i jaanje procesne uinkovitosti i procesne discipli-ne.104 Ovaj Zakon je predviao tri vrste imovinskopravnog zahtjeva, koja se mogu ostvariti u krivinom postupku i to: naknada tete, povraaj stvari i ponitenje odreenog posla (l.103. st. 2. ZKP SFRJ).105 Svaki od ovih osnova je samostalan uslov za donoenje odgovarajue odluke, a Zakon ih zajedniki naziva imovinsko-pravni zahtjev, ali ih ne identifikuje. Kao imovinsko-pravni zahtjevi mogu se ostvariti samo oni zahtjevi koji se ina-e mogu ostvariti u parnici (l.104. st.1. ZKP SFRJ).106

Kad je u pitanju pokretanje i voenje krivinog postupka, ovaj Zakon predviao je ustanovu javnog tuioca, oteenog kao tuioca i privatnog

101 Ibid.102 Ibid.103 B. Kraus, Oteenik u krivinom postupku sa posebnim osvrtom na ostvarivanje imovinskpravnog zahtje-va u adhezionom postupku, Jugoslavenska revija za kriminologiju i krivino pravo, vol. 20., br. 4/1982, 514. 104 Vidi u: T. Bubalovi, 82.; D. Simi, Izmjene u krivinom postupku Beograd, IRKK, br. 41/1976, 558.105 Sl. SFRJ, br. 4/77.106 Ibid.

171

tuioca. Javno tuilatvo je bilo predvieno u Ustavu SFRJ i ustavima re-publike i pokrajina kao samostalni organ koji je vrio krivino gonjenje, a u lanu 18. ZKP SFRJ je predviao da je javni tuilac duan, po principu legaliteta, da preduzme krivino gonjenje, ako postoje dokazi da je ui-njeno krivino djelo za koje se goni po slubenoj dunosti. Postoje dvije kategorije krivinih djela koja se gone po slubenoj dunosti, ali u odno-su na koja javni tuilac ne moe preduzeti gonjenje ako nisu ispunjene odreene procesne pretpostavke. To su krivina djela za koja se gone po odobrenju ili po rjeenju prethodnih pitanja.107 Oteeni, kao tuilac ili supsidijarni tuilac, nastupao je u sluajevima kada je javni tuilac propu-stio preuzeti gonjenje ili je od preuzetog gonjenja odustao. U takvim slu-ajevima Zakon je u lanu 60. ZKP SFRJ predvidio mogunost oteenom da dalje gonjenje preuzme oteeni u svojstvu tuioca, sa svim pravima koja pripadaju javnom tuiocu, osim onih koja javnom tuiocu pripadaju kao dravnom organu (l.63. ZKP SFRJ).108

Privatni tuilac nije bio vezan nikakvim zakonskim ogranienjima u pogledu pokretanja ili nastavka krivinog gonjenja. On je sam ocjenjivao, na osnovu oportuniteta, da li e u odreenom sluaju pokrenuti ili nasta-viti gonjenje i u tom pravcu nije bio obavezan da bilo kome daje obrazlo-enje svojih odluka. Privatni tuilac je jedino bio ogranien odreenim rokovima, koji su prekluzivni, u kojima mora preduzeti pojedine procesne radnje kako ne bi izgubio pravo na gonjenje. Broj krivinih djela koja se gone po privatnoj tubi bio je mali i posebno su bila predviena u odgo-varajuim odredbama posebnog djela krivinih zakona i pokrajina. Treba imati u vidu da u Krivinom zakonu SFRJ109 nije predvieno gonjenje po privatnoj tubi ni za jedno krivino djelo. Jedini ovlateni podnosilac prija-ve za djela koja se gone po privatnoj tubi je privatni tuilac i on je mogao dati incijativu za pokretanje postupka, bilo stavljanjem zahtjeva za sprovo-enje istrage ili prijedloga za podnoenje neposredne optunice, bilo ne-posrednim podnoenjem privatne tube odnosno optunice (l.158. st.1, l.160 st. 1, l. 160. st. 6. i 431. st. 1. ZKP SFRJ).110

Ovaj zakon je otiao korak dalje i oteenom priznao nova prava. lanom 13. ZKP SFRJ111 bilo je predvieno da, ako bi okrivljeni ili drugi uesnik u postupku (ovo se prvenstveno odnosi na oteenog) mogao iz

107 Opirnije o tome, B. Petri/. Vukovi, Prirunik za praktinu primenu zakona o krivinom postupku, 5. izd., Beograd 1977, 11.108 Sl. SFRJ, br. 4/77.109 Sl. SFRJ, br. 44/76.110 Sl. SFRJ, br. 4/77.111 Ibid.



neznanja da propusti neku radnju u postupku ili se zbog toga ne bi koristio svojim pravima, sud je bio duan da tog uesnika poui o pravima koja mu pripadaju i o posljedicama koje mogu da nastanu ukoliko propuste neku radnju. U daljem tekstu Zakona ova opa obaveza suda, a u nekim sluajevima i javnog tuioca, konkretizovana je i precizirana kao obaveza da oteenog, kao tuioca i privatnog tuioca, obavijeste o pravima koja imaju u odreenoj fazi krivinog postupka. Jo jedno novo pravo koje pri-pada oteenom je da moe, zajedno sa svojim punomonikom, da pri-sustvuje raspravi pred drugostepenim sudom, jer ima sva prava kao i na glavnom pretresu (l. 373. stav 2. ZKP SFRJ).112 Potrebno je napomenuti da je pored navedenih, oteeni dobio jo procesnih prava u skladu sa te-njom tog vremena da oteeni to lake ostvari individualne i drutveno opravdane interese. Kao rtva krivinog djela on ima interes da uinilac bude pronaen i po zakonu kanjen, kao i da u krivinom postupku on bude osuen da naknadi tetu koju mu je izvrenejm krivinog djela pri-inio.

Nakon Zakona o krivinom postupku koji je donesen 1977. god. sli-jedee izmjene i dopune izvrene su Zakonom o izmjenama i dopuna-ma Zakona o krivinom postupku od 13. marta 1985. god. (Slubeni list SFRJ br.14/85), i preieni tekst (Slubeni list SFRJ, br. 26/86.) od 16. maja 1986. godine. Ovim izmjenama i dopunama nisu uinjene struktu-ralne promjene procedure, nije izmijenjen poloaj oteenog u krivinom postupku, ve je samo omogueno izvrenje krivine presude inostranog suda, ukoliko je to posebno predvieno meunarodnim ugovorom.

4. Vrijeme nastanka novih drava

Zakon o krivinom postupku iz 1977. godine sa neznatnim izmjenama iz 1985. godine zadrao se sve do disolucije SFRJ, kada su bive lanice preuzele ovaj zakon. Razvoj krivinog zakonodavstva, a u tom smislu i propisa krivinog procesnog prava u Bosni i Hercegovini nakon raspada bive Jugoslavije moemo posmatrati kroz tri samostalne, ali povezane etape.113 Prva etapa koja traje tokom 1992. i 1993. godine podrazumijeva nasljeivanje pravnih propisa bive zajednike drave. Tako je Bosna i Hercegovina Uredbom sa zakonskom snagom o preuzimanju Zakona o krivinom postupku114 u cjelini preuzela kao zakon o krivinom postupku Bosne i Hercegovine. Meutim, period u toku rata je Bosni i Hercegovini,

112 Ibid. 113 H. Sijeri-oli (2008), 71.114 Slubeni list RBiH, br. 2/1992

173

odnosno njenom zakonodavnom aparatu, nametnuo i aktivnosti koje su se odnosile na izmijene i dopune nasljeenih krivinoprocesnih normi. Naime, radi se o donoenju Uredbe sa zakonskom snagom o primjeni Zakona o krivinom postupku koji je preuzet kao republiki zakon za vri-jeme neposredne ratne opasnosti ili za vrijeme ratnog stanja115, te uredbi sa zakonskom snagom o izmjenama i dopunama Uredbe sa zakonskom snagom o preuzimanju Zakona o krivinom postupku116 i Uredbe sa za-konskom snagom o primjeni Zakona o krivinom postupku koji je preuzet kao republiki zakon za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili za vrijeme ratnog stanja117, a zatim i o usvajanju Zakona o potvrivanju uredbi sa zakonskom snagom118 i Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o pri-mjeni Zakona o krivinom postupku.119

Druga etapa predstavlja donoenje novog krivinog zakonodavstva.120 Doneen je prvi Zakon o krivinom postupku Federacije Bosne i Herce-govine, koji je stupio na snagu 28. novembra 1998. godine,121 i poslije toga promjene koje su nastupile u okviru dopunskih izvora krivinog procesnog prava.122 Prvim Zakonom o krivinom postupku FBiH znatno je poboljan poloaj oteenog u krivinom postupku. Ovim zakonom, kao stranke u krivinom postupku, odreeni su tuilac i okrivljeni (l. 139. ZKP FBiH).123 Pod tuiocem se podrazumijeva nadleni tuilac (za krivina djela koja se gone ex officio), privatni tuilac (za djela koja se gone po privatnoj tubi) i oteeni kao tuilac (kod krivinih djela koja se gone po sluebnoj du-nosti kad nadleni tuilac ne preduzme ili ne produi gonjenje, a oteeni prihvati gonjenje). Oteeni, kao tuilac, je podrazumijevao pravo otee-nom da nastavi ili pokrene krivino gonjenje u sluaju odustanka javnog tuioca od gonjenja ili uope nepokretanje postupka smatrajui da posto-je razlozi koji iskljuuju krivino gonjenje. Nesumnjivo je da je drutveni interes da se goni za krivina djela kad god postoje za to stvarni razlozi i zakonski uslovi, ali osim interesa zajednice postoji i interes onih graana koji su pogoeni krivinim djelom. Za razliku od drugih zakonodavstava

115 Slubeni list RBiH, br. 6/1992.116 Slubeni list RBiH, br. 9/1992.117 Slubeni list RBiH, br. 9/1992.118 Slubeni list RBiH, br. 13/1994.119 Slubeni list RBiH, br. 33/1995.120 U Federaciji Bosne i Hercegovine: Krivinog zakona, Zakona o krivinom postupku i Zakona o izvrenju krivinih sankcija, koji su stupili na snagu 1998. godine, u Republici Srpskoj ograniene izmjene i dopune krivinog zakonodavstva bive Jugoslavije tokom 1997. godine, te donoenje Krivinog zakona i Zakona o krivinom postupku BD BiH tokom 2000. godine.121 Slubene novine Federacije BiH, br. 43/98.122 Slubene novine Federacije BiH, br. 23/99.123 Ibid.



koji su vezali pravo oteenog da se pojavi kao supsidijarni tuilac samo uz graanskopravna potraivanja, ovaj zakon je postavio ire ustanovu oteenog kao tuioca, polazei od toga da graanin koji je pogoen kri-vinim djelom ima pravni interes da se uinilac goni i kazni i onda kad za njega nije nastupila nikakva teta iju bi naknadu mogao traiti.124

Trea etapa razvoja predstavlja ne samo razvoj krivinoprocesnog zakonodavstva, ve i razvoj krivinog pravosua.125 Sa aspekta krivinog procesnog prava, treu etapu predstavlja donoenje Zakona o krivinom postupku Bosne i Hercegovine 2003. godine.126 Ovaj zakon predstavljao je ujedno i jednu od osnovnih reformi pravnog sistema u Bosni i Hercego-vini. Zakon je prilagoen potrebama i zahtjevima novog vremena i zbog toga je prekinuo neke od vanih veza sa do sada vaeim zakonima, u pr-vom redu tako to se oslobodio ideolokog naslijea i to je svoje odred-be o pravima pojedinih uesnika krivinog postupka, naroito optuenog i njegovog branioca, usaglasio sa meunarodnim pravnim standardima koji su u ovoj pravnoj oblasti utvreni najvanijim meunarodnim prav-nim aktima, posebno Evropskom konvencijom o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Ovaj zakon je predstavljao jednu radikalnu reformu u evoluciji krivinog procesnog zakonodavstva u Bosni i Hercegovini.

ZAKLJUAK

Poloaj oteenog u krivinom postupku, kroz historiju, sa razlogom je zauzimao vrlo znaajno mjesto, jer je oteeni taj koji je najveim dijelom zainteresovan za krivini postupak i ija su prava krivinim djelom direk-tno povrijeena. U prvom obliku, u ranoj fazi razvoja rimske drave pater familas je bio zaduen za suzbijanje krivinih djela za zloine poinjene u krugu obitelji ili gensa. U ovom obliku reakcije na kriminalitet ne moe-mo govoriti o nekom posebnom obliku poloaja oteenog, jer u okviru ovog perioda nije ni postojao odreeni oblik krivinog postupka. U okviru vladavine privatnog krivinog prava, oteeni dobiva jedan poseban polo-aj, jer je samo oteeni imao pravo traiti kanjavanje i teta se plaala samo u korist oteenog. Vladavina javnog krivinog prava donosi krivi-ni postupak u njegovom pravom smislu. On je obuhvatao javne delikte,

124 Na primjer, krivino djelo je ostalo u pokuaju ili je kod krivinog djela krae, ukradena stvar vraena vlasniku ili je djelo takve prirode da iz njega nije proizala nikakva materijalna teta (krivina djela povrede tajnosti pisma, povrede stana itd.). Nema sumnje da i u navedenim primjerima oteeni graanin ima pravni interes da se uinilac goni i kazni.125 Donoenje Zakona o Sudu BiH 2000. godine, zatim osnivanje i Tuilatvo BiH u augustu 2002. godine 126 Slubeni glasnik BiH, broj 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04, 13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, 58/08, 12/09, 16/09.

175

koji je u poetku voen po slubenoj dunosti, a nakon toga postupak je mogao pokrenuti i svaki rimski graanin. Ovakav oblik postupka najbo-lje je bio predstavljen kroz cognitio extra ordinem koji se javlja u razdo-blju carstva i koji predstavlja najbolji oblik krivinog postupka u rimskom pravu. Ovaj postupak bio je determiniran prvenstveno ustavno-politikim faktorima, preobrazbom principata s njegovom prividno republikanskom strukturom u dominat, odnosno u apsolutnu monarhiju orijentalnog tipa. S tim da ovaj tip postupka moemo posmatrati kroz razdoblje principata i razdoblje dominata. U razdoblju principta osnovno obiljeje cognitio extra ordinem odnosio se na afirmaciju inkvizitorskog tipa krivinog postupka, gdje je krivino gonjenje voeno po slubenoj dunosti, na osnovu prija-ve o okolnostim izvrenja krivinog djela (notitia criminis). Ovakva uloga oteenog u ovom postupku izraavala se kroz prijavljivanje okolnosti o izvrenom krivinom djelu (notitia criminis). U razdoblju dominata dolazi do potpune primjene inkvizicione maksime, a primjena pojma acusatio nala je mjesto u ponekoj carskoj konstituciji gdje je oteenom kao zain-teresovanoj osobi pripadalo pravo na privatnu optubu za odreenu vrstu krivinih djela kao to je preljuba i sl. Mnogi instrumenti savremenog kri-vinog postupka svoje temelje nalaze upravo u rimskom pravu, posebno u onim segmentima koji nadilaze pravni i politiki poredak onog vreme-na, a pomau zatiti univerzalnih pravnih dobara.



HISTORICALOVERVIEWOFTHEPOSITIONOFTHEINJURED

PERSONINCRIMINALPROCEDURE

SUMMARY

The position of the injured person in the criminal law, in the past; had been going through several phases and varied according to the form of the criminal procedure that existed in the past. It began with the oldest form in the Roman State pater familias was the head of the family and, as such, spokesman of it, following was the rule of private law and after that the rule of public criminal law. Development of the Roman criminal procedural law, which had its preliminary phase of accusatory model in the period of the late Republic, and later the inquisitorial model in the period of the Empire, enabled laying the foundation for contemporary in-struments of the position of the injured person in the criminal procedure, as well as the complete contemporary criminal procedure. The position of the injured person in the criminal procedure of ex Yugoslavia can be viewed through period until the first unification and after the first unifica-tion. Creating the Kingdom SHS in 1918 did not lead to the unification of the criminal law, that is, uniform criminal legislation was not established for the new state. Until 1929, in certain areas existed particular interests and, therefore, criminal law which was in force until unification occurred.

Key words: injured person, criminal procedure, plaintiff, subsidiary prosecutor

06 pivic (1)

Documents