1

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 008 (091);008:316 Қолжазба құқығында

АУБАКИРОВА САЛТАНАТ СОВЕТОВНА

Қазақ қоғамындағы толеранттылықтың тарихи-мәдени типтері: кросс-

мәдени зерттеулер

6D020400 - Мәдениеттану

Философия докторы (PhD)

дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілер

Отандық ғылыми кеңесші:

Исмағамбетова З.Н.,

филос.ғ.д., профессор

Шетелдік ғылыми кеңесші:

Шлее Гюнтер, доктор PhD, профессор

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2016

2

МАЗМҰНЫ

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 3

КІРІСПЕ 4

1 ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ

- ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕР

17

1.1 Толеранттылық терминіне теориялық-семантикалық талдау 17

1.2 Толеранттылық феноменін зерттеудегі философиялық-әдіснамалық

және концептуальды тәсілдер

29

1.3 Қазақтың мәдени-философиялық концепцияларындағы төзімділік

мәселесі

48

2 ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚТЫҢ ТАРИХИ-

МӘДЕНИ ТИПТЕРІ

64

2.1 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінде этникалық

толеранттылықтың қалыптасуы

64

2.2 Тарихи-мәдени тип ретіндегі діни төзімділіктің Қазақстан

қоғамындағы мәні

74

2.3 Этносаралық толеранттылықтың Қазақстан тұрақтылығын

сақтаудағы рөлі

85

3 ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНДА ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚТЫҢ

МӘДЕНИ ТИПТЕРІНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

113

3.1 Қазақстанда толеранттылық стратегиясының қалыптасуының

әлеуметтік-мәдени жағдайы

113

3.2 Гендерлік толеранттылық толеранттылықтың жаңа типі ретінде:

кросс-мәдени аспект

125

ҚОРЫТЫНДЫ 136

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 140

ҚОСЫМША А 151

3

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы

ЕҚЫҰ –Еуропадағы Қауіпсіздік Ынтымақтастық Ұйымы

ТМД – Тәуселсіз Мемлекеттер Достастығы

ҚХА – Қазақстан Халқы Ассамблеясы

4

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Жаһандану мен ақпараттық үрдістердің

әсерінің өсуі жағдайында, мәдениаралық қарым-қатынас пен әртүрлі халықтар

арасындағы мәдениаралық байланыс, өркениеттермен мәдениеттердің қарым-

қатынасы , күшеюде, мәдени диалог пен мәдениаралық коммуникация дамыған

сайын қажеттілік тудырып отыр. Осы ретте әртүрлі халықтар арасындағы

байланыстардың динамикалық күрделі үрдістері кезінде интолеранттылықтың

өсу тенденциясы агрессия, экстремизм мен қақтығыстар ретінде көрініс табады.

Адамзаттың мәдениетпен өркениеттің әртүрлі салаларында қол жеткізген

жетістіктері, ғылыми-техникалық прогресс адамдар арасындағы толыққанды

өзара түсіністік болмады. Әлі күнге дейін әлемде абсолюттік билікке,

тәуелсіздікті жою мен үстемдік орнатуға деген ұмтылыстар күшті. Бұл тек

қана мемлекеттердің сыртқы және ішкі саясатында көрініс беріп отырған жоқ,

сонымен қатар ол адамдардың арасында күнделікті өмірде де көп кездеседі.

Әлеуметтік өзгерістер кезеңінде қазіргі қазақстандық қоғамда құндылықтық

дүниетанымды және қоғамдық келісім мен бейбітшілікке, толеранттылыққа

негізделген ұрпақтар арасындағы сабақтастықты қалыптастыру өзекті мәселе.

Қоғамның бүгінгі даму жағдайында алдыңғы қатарлы басымдылық ретінде

барлық халықтарға ортақ қиянат жасамаудың этикасы мен стратегиясы,

басқаның тұғырына, көзқарастарына, құндылықтарына, мәдениетіне төзімділік

идеясы, сұхбат және өзара түсіністік идеясы, өзара келісімділікті іздеу алынып

отыр. Бұл мәселелер толеранттылық феноменіне көңіл аудартады, қазіргі адамның

этикалық қылықтарында толеранттылықтың қандай рөл атқаратындығын

анықтауды, барлық адамзаттың бір-бірімен бейбіт өмір сүруінің жолдарын іздеуді

талап етеді.

Әр түрлі мәдениет өкілдерінің арасында осы күнге дейін толеранттылық

мәселесін шешудің белгілі бір тәжірибесі қалыптасқан, ал ол өз кезегінде қазіргі

шындықта оны пайдалануды, қолдануды, ғылыми тұрғыдан терең талдауды қажет

етеді.

Толеранттылық бүгінгі өмірде адамдар қауымдастығының барлық

деңгейлерінде топтастырудың қағидаты ретінде өзектендіріледі. Онда әмбебап

формада басқа құндылықтарға, мағыналарға, қалыптарға қатынас ретіндегі қажетті

қылықтың, іс-әрекеттің типі ғана емес, сонымен бірге кейбір жағдайда –

императивтер орын алады. Оған қоса толеранттылық қоғам дамуының

динамикасында субъектілер арасындағы қатынас мәселесі ретінде

қарастырылады.

Толеранттылық мәселесіне көңіл аударудың және мәдениеттанулық

талдаудың өзектілігі оның қазіргі әлемде ең қажетті және сұранысқа ие

феномен болуымен байланысты. Адамдардың толерантты өзара қатынасы

қазіргі әлемде тапшылыққа айналып бара жатқаны белгілі. Толеранттық

қатынастардың мәні барлығына түсінікті болғанымен оның мүмкін болуы,

қандай жолмен іске асырылатыны көп жағдайда қиындық туғызады.

5

Толеранттылық ұғымының пайда болғанына үш жүз жылдан асады, ал

оның алғашқы әлеуметтік-мәдени шындық ретіндегі жариялануы одан әлде

қайда ерте пайда болған және ол антикалық дәуірге жатады. Бұл

толеранттылық идеясын, оның тарихи іске асырылуын зерттеуді өзектендіреді.

Мәдениеттегі постмодернизм, әлемдегі жаһандық үдерістердің барлығы адам

өмірінің барлық салаларын көпжақты етеді.

Төзімсіздік қазіргі әлемде ең көп кездесетін, көптүрлі, көпқырлы мәселе

(терроризм актілерінен бастап, ксенофобия, діни, этникалық-ұлттық

қақтығыстар, азшылықты дискриминациялау, әсіресе, қашқындар мен

эмигранттарға деген теріс қатынасқа дейін) болуына қарамастан, мәдениет

тарихындағы кейін пайда болған ұғым болып табылатын толеранттылықтың

типтерін анықтау, мәденигенез үдерісінде адам мен қоғамның агрессия, күш

көрсету, шыдамсыздық сияқты төзімсіздік пен төзімділіктің диалектикасына

байланысты сұрақты шешудің, оны еңсерудің жолдарын әр түрлі

мәдениеттерден іздеу диссертациялық жұмыстың өзектілігін білдіреді.

Бұл мәдени үрдістің тарихи және логикалық реттілігі қазіргі әлемдегі

әлеуметтік-мәдени шындықта төмендегі үш жағдайға негізделеді:

– біріншіден, толеранттылық қатынастардың батысеуропалық қоғамдарда

қалыптасуы;

– екіншіден, қазіргі қазақстандық қоғамдағы толеранттылық;

– үшіншіден, жаһандану үдерістерінің және оның салдарларының

толеранттылық феноменіне ықпалы.

Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімімен 1996 жыл толеранттылық жылы

деп жарияланды. Толеранттылық мәселесі біздің елімізде және алыс-жақын

шетелде де бірқатар конференциялар мен симпозиумдарда талқыланды, ол

кезінде тек философиялық мұрат және ойдан құрастырылған теориялық құрал

деп есептелсе, бүгінгі күні өмір сүрудің тәжірибелік шарты болып отыр. Егер

төзімділікті дәріптемесек, онда тек өзара жойылу ғана қалады.

Толеранттылықты мәселесін зерттеудің мәні бір қарағанда толеранттылық

идеясының анық және қарапайым болғанына байланысты. «Адамдарға бір-

бірімізге және ерекшелігімізге төзімді болайық, достықта өмір сүрейік және

барлық пайда болған мәселелерді үстел басында шешейік, сол кезде жеңгендер

мен жеңіліс тапқандар болмайды» - сияқты болып көрінеді. Бірақ ол олай емес.

Анығында толеранттылық идеясы өте күрделі және қиын:

– біріншіден, ол арнайы анықталған алғышарттардан пайда болады және

бірқатар салдарларға әкеледі. Және ол әртүрлі нысанда болуы мүмкін,

сәйкесінше, әртүрлі нәтижелерге әкеледі;

– екіншіден, толеранттылық мәселесі бірқатар маңызды философиялық

сұрақтарға, олар адам мәселесіне, оның бірегейлігіне, таным аймағына, қарым-

қатынас жасауына және өзара түсіністікке байланысты және т.б.;

– үшіншіден, бұқараның санасында толеранттылық идеясын жүзеге асыру

бірқатар тәжіребиелік қиындықтармен, адамдарды түсінуге байланысты және

оның танымына, индивидтің жеке даралығына, жауапкершілігіне, өзінің

6

идеяларын басқаларға күштеп қыстырмалауға жол бермеуді қоғамда

қалыптастыруға қатысты.

Осыған орай адамдар арасында толеранттылықты қалыптастыру,

экстремизмнің алдын-алу және оған қарсы әрекет ету шаралары қазіргі көп

ұлтты Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан бұл

мәселе бойынша елімізде мемлекет тарапынан әртүрлі іс-шаралар

ұйымдастырылып, іске асырылуда. Мемлекет жүргізіп отырған ұлтаралық

келісім мен ұлтаралық бірлікті дамытуға бағытталған саясат ұлттар арасындағы

өзара түсіністікті, ең бастысы, олардың арасындағы бірлікті, олардың ішкі

мәденитінің дамуын ұлттық сана - сезім, ұлттық құндылық тұрғысынан

қамтиды.

Толеранттылық – дегеніміз азаматтардың өзіндік, жекелік, дара

құқығының сақталуы, әртүрлі конфессиялар, саяси, этникалық және басқа да

әлеуметтік топтар арасындағы тұрақты үйлесімділіктің қамтамасыз етілуі, түрлі

әлемдік мәдениеттердің, өркениеттермен халықтардың сыйластық қарым-

қатынаста болуы, кескіні мен келбеті, тілі, танымы, дәстүрі және сенімі әртүрлі

адамдарды түсіну және олармен бірлесе отырып, қарым-қатынас жасауға дайын

болуы сияқты адами қасиеттер арқылы байқалып, азаматтық қоғамның

құндылығы мен әлеуметтік нормасы ретінде қарастырылады.

Толеранттылық - күнделікті тұрмыста жетекке алып отыратын өнегелік

жүріс-тұрыс ережесі. Осындай ереженің нәтижесінде адамдар арасындағы

ұлттық, діни, мәдени, әлеуметтік және тағы басқа өзгешеліктерді мойындау,

сыйлау норма болып табылады. Өзінен өзге сенімдегі, көзқарастағы, мінез-

құлықтағы басқаның құқығын мойындау арқылы қақтығыстарға бармау,

олардың шешімін табу мүмкіндігін іздестіруге апаратын адамның жүріс

тұрысы, ой пікірі, санасы. Көбінесе, толеранттылық деп басқа адамдардың

кемшілігіне кешіріммен қарауды, төзе білуді, басқаны қабылдай білуді

түсінеміз.

Қазақ философиясы мен мәдениетіне талдау жасаған кезде қазақ халқының

рухани-адамгершілік құндылықтарын гуманизм, қайырымдылық,

қонақжайлылық, ашықтық, достық сияқты категориялармен байланыстырған

кезде толеранттылықты айтпау мүмкін емес, себебі толеранттылық қазақ

философиясы мен мәдениетіне ғана тән этикалық принцип және оның негізгі

ерекшелігі болып табылады.

Әрбір дәуір өзіне тән философиялық ойын қорытындылайтын рухани

уақытымен, қоғамдағы мәселелерін талқылайтын ойшылдарымен ерекшеленеді.

Өткен ХХ ғасыр мен үстіміздегі ХХІ ғасыр ауқымды интеграциялық үрдіс пен

қоғамдағы сапалы өзгерістерге негіз болып отыр. Сондықтан да толеранттылық

тақырыбы бүгінгі күні әлемдегі өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.

Толеранттылық заманауи адамның өзіне ғана тән негізгі ойлау парадигмасы

болып табылады.

Президентіміз Н. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында:

«Біз өзіміздің ең ірі әлемдік діни дәстүрлерге ұдайы қосылып отырғанымызды

7

ұмытпағанымыз жөн. Бұл да біздің бүгінгі бірегейлігіміздің негізгі

болмағанмен де, бір бастау көзі. ХХ ғасыр жалпы тосын қайшылықтар дәуірі,

солардың бірі - бүгінгі әлемде рухани жаңғырудың қосымша құрамдас бөлігі

боларлық діні жоқ ұлт арагідік бөгде мемлекеттік жүйенің жемі болатындығы.

Ал ондай мемлекеттер өзінің діни құндылықтарын саналы түрде немесе

ойланбай-ақ басқалар үшін үлгі ретінде ұсынады», - деп атап көрсетеді [1].

Сондықтан, аталған әлеуметтік - мәдени үрдістер және болып жатқан

модернизациялық, трансформациялық үрдістер толеранттылық мәселесінен

басқа, қазақстандық қоғамдағы толеранттылықтың тарихи-мәдени типтеріне

мәдениеттанулық талдаудың қажеттігін көрсетеді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Толеранттылық мәселесіне байланысты

сұрақтардың концептуалды тұжырымдары Конфуций, Платон, Аристотель

сияқты философтардың көзқарастары мен еңбектерінде жасалған. Олар бұл

бағыттың этикалық мәселелерін алғашқылардың бірі болып қарастырады.

Толеранттылық мәселесінің әр түрлі қырлары Г. Лейбниц, Н. Макиавелли, Ш.

Монтескье, Ж.-Ж. Руссоның еңбектерінде кездеседі. Осы және басқа да

еуропалық ағартушылар діннің жеке тұлға құқығы мен еркіндігіне барабар

түпнегізді еркіндігін уағыздаған.

Қазіргі батыстық зерттеушілердің жұмыстарында көбінесе саяси

жүйелердің әр түрлі типтерінде толеранттылық қағидатының іске асырылуын

салыстыра талдау жүзеге асырылған. Оған мысал ретінде А. Лейпхарттың

«консоционалды демократиясын», Л. Пайдың «саясат құрылымының қауымдық

сипатын», Дж. Ролздің «әділеттілік теориясын» көрсетуге болады.

Толеранттылықты зерттеуде ең танымал болған жұмыстар ретінде Дж. Грейдің,

М. Крэнстонның, Дж. Ларсеннің, К. Нидерманның, П. Николсонның,

М. Уолцердің шығармаларын атап өтуге болады.

Шетелдік авторлар, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген

зерттеушілер – С. Блэк, С. Ваго, М. Вебер, Д. Лернер, Р. Макридис, Д. Рoстоу,

Г. Терборн, А. Тойнби, Р. Уорд, С. Хантингтон, Д. Эптер және басқалары

қоғамдастықтың модернизациялануы мәселесіне көп көңіл бөледі және оның

философиялық, мәдениеттанулық, тарихи қырларын терең зерттейді.

Сонымен қатар этникалық қақтығыстарға байланысты белгілі неміс

ғалымы Г. Шлеенің «Қақтығыстарды басқару: теория және практика» атты

еңбегі Ресейде этносаралық қарым-қатынастарды жақсарту мен

толеранттылықты дамыту бағдарламасы аясында шықты. Бұл еңбекте қақтығыс

жағдайындағы әртүрлі бірегейліктің мәні туралы баяндалған. Әлеуметттік

бірегейліктің бірнеше өлшемдері қарастырылған, олар тіл, ұлт, дін сияқты

белгілі бір сұрақтарға байланысты туындаған пікірталастар негізінде

қарастырылады.

Әлеуметік-философиялық, мәдениеттанулық және саясаттанулық

әдебиеттерде толеранттылық мәселесі Ю. Хабермастың «Біз қашан толерантты

болуымыз қажет?», М.М. Бахтиннің «Айна алдындағы адам»,

Б.Ф. Поршневтің «Адам тарихының бастаулары», Г.Г. Гадамердің «Ақиқат

8

және әдіс», К. Лоренцтің «Агрессия», И.С. Конның «Сенім психологиясы», О.

Шпенглердің «Еуропаның ақыры» еңбектерінде кездеседі.

Толеранттылық мәселесінің ең зерттелген қыры - діни төзімділік, оны

Батыс Еуропада Дж. Локк «Діни төзімділік тәжірибесі», Ф.Вольтер «Төзімділік

үшін күрес», Б. Спиноза «Этика» еңбектерінде көтерген, ал Ресейде ол С.

Соловьев «Жақсылықты жақтау», Н. Лосский «Абсолютті жақсылық

шарттары», А. Хомяков «Христиан философиясындағы толеранттылық

мәселесі», И. Ильин «Күшпен зұлымдыққа қарсы тұру», Н. Бердяев «Адам

машина» сияқты т.б. ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.

Толеранттылық түсінігін теориялық талдау жасаған ғалымдар

қатарында О. Хеффе «Плюрализм және төзімділік: Қазіргі әлемдегі заңдылығы

үшін», Ю. Бромлей «Этнос и этнография», В. А. Лекторский «Толеранттылық,

плюрализм мен сын туралы», А. Тишков «Толеранттылық туралы» және т.б.

жатады.

Соңғы жиырма бес жылда әлеуметтік-экономикалық және саяси

жағдайлардың өзгеруіне байланысты, біздің қоғамымызда, шетелдерде

толерантттылық феноменің теориялық тұрғыда зерттеудің маңызы зор.

Сонымен қатар әлемдегі саяси жағдайларды ескеретін болсақ, қазіргі кезде бұл

мәселені зерттеудің қажеттілігі артады.

Қазақстандық зерттеушілердің еңбектерін қарастырған кезде

толеранттылық мәселесі бойынша мынадай бағыттарды көрсетуге болады.

– онтологиялық (мұнда толеранттылық мәселесі адам табиғаты мен мәні

тұрғысынан зерттеледі, оларға отандық зерттеушілер В.Ю. Дунаев, В.Д.

Курганская, Ә.Н. Нысанбаев, Ә.Б. Қапышев және т.б. жатады);

– аксиологиялық (толеранттылық этникалық бірегейліктің негізі және

сабақтастық тетігі ретінде түсіндіріледі: Т.Х. Ғабитов, Ж.Ж. Молдабеков,

С.Е. Нұрмұратов, М.С. Шайкемелев, Р.К. Қадыржанов, Г.К. Абдигалиева,

Д. С. Раев және т.б.);

– әлеуметтік-философиялық (авторлар толеранттылықты әлеуметтік,

адамгершіліктік, саяси және діни мәселелер арқылы негіздейді:

А.Т. Құлсариева, С.Ж. Бөлекбаев, З.М. Қодар, З.Н. Исмағамбетова,

Г. Ж. Нұрышева, А.Г. Қарабаева, С.М. Сатершинов, А. Сағиқызы,

М.З. Изотов, Н.Л. Сейтахметова, Қ.А. Затов, Б. Бейсенов, Қ. Бағышаров және

т.б.);

– типологиялық (толеранттылықтың жалпы типтерінің қалыптасуы, дамуы

түсіндіріледі: А.Р. Масалимова, З.Н. Исмағамбетова, А.Г. Қарабаева,

А.Т. Құлсариева, З.М. Қодар және т.б.);

– этникалық (ұлтаралық қатынастарға байланысты зерттеледі):

Н.Ж. Байтенова, А. Галиев, З. Сарсенбаева, Ғ.К. Катошова, Г.К. Билялова,

В. Д. Курганская);

– мультимәдени (жаһандану мен локализацияға байланысты):

Г.Ж. Нұрышева, А.Қ. Жолдыбаева, А.М. Қадыралиева);

9

– тарихи-философиялық: (Н.Л. Сейтахметова, Ғ. Құрманғалиева,

А.Д. Құрманәлиева).

Елімізде де толеранттылық мәселесіне мемлекеттік тұрғыдан да көп көңіл

бөлініп отыр. Осы орайда ғылымның әр саласында бұл мәселеге байланысты

ғылыми еңбектер жазылуда. Ә.Н. Нысанбаевтың редакторлығымен 2009 жылы

шыққан «Заманауи қазақстандық қоғамда толеранттылық сананы

қалыптастыру» атты (орыс тілінде) ұжымдық монография шықты. Жалпы

монографияда толеранттылық сананың қалыптасу мәселесі және оның

қоғамдық сананы қалыптастырудағы жаңа құндылықтар жүйесі ретіндегі

қарастырылады. Қазақ философиясының этикалық қағидаты ретінде талдау

жүргізіледі.

Сонымен қатар, мемлекеттің қолдауымен 2012-2015 жылдар аралығында

философия ғылымдарының докторы, профессор А.Т. Құлсариеваның

жетекшілігімен «Толеранттылық және ынтымақтастық аясында қазақстандық

қоғамды модернизациялау мәдениаралық коммуникацияның негізі ретінде»

деген іргелі жоба орындалды. Осы жобаның аясында 2014 жылы отандық

ғалымдар З.Н. Исмағамбетова мен А.Г. Қарабаеваның «Толеранттылық

әлеуметтік - мәдени феномен ретінде» (орыс тілінде) атты монографиясы

жарық көрді. Монографияда толеранттылық пен ынтымақтастық мәселесін

зерттеудегі теориялық-әдіснамалық негіздемелер мен концепциялар, сонымен

қатар Қазақстан қоғамындағы толеранттылықтың қалыптасу жағдайы мен

әлеуметтік институттардың рөлі қарастырылған.

2012-2015 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

профессоры, философия ғылымдарының докторы Қ.А. Затовтың

жетекшілігімен «Исламдағы толеранттылық дәстүрі» атты іргелі жоба

орындалады. Жобаның аясында бірнеше оқулықтар, монографиялар, ғылыми

мақалалар орындалды.

2014 жылы профессор Т.Х. Ғабитовтың жетекшілігімен «Қазақстанның

рухани мәдениеті. Толеранттылық» деп аталатын энциклопедия жарық көрді.

Бұл кешенді еңбекте мәдениеттану мен философия ғылымдары салаларында

жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары негізінде діни және мәдени

толеранттылықпен байланысты ұғым-терминдер мен мәдени феномендер

туралы мәлімет жүйелі түрде берілген.

Толеранттылық мәселесіне байланысты ғылымның әр саласында Ресей

және Қазақстан ғалымдары диссертациялық жұмыстар орындауда.

Мысалы, 2005 жылы белгілі орыс ғалымы, философия ғылымының

докторы, профессор В.М. Золотухин «Толеранттылық философиялық

антропологияның мәселесі ретінде» деген тақырыпта докторлық диссертация

қорғайды. Ол толеранттылықты философиялық - антропология аясында және

оны адам болмысын сипаттаудың тәсілі ретінде қарастырады.

2000 жылы Ресей ғалымы Е.В. Магомедова мәдениет теориясы бойынша

«Толеранттылық мәдениет қағидаты ретінде» тақырыбы бойынша кандидаттық

10

диссертация қорғады. Диссертацияда ғалым жалпы толеранттылықтың мәдени

феномен ретіндегі қалыптасу тетіктерін қарастырған.

2006 жылы Ресей ғалымы В. Головатая философия ғылымы бойынша

«Толеранттылық білім беру философиясының мәселесі ретінде» атты

кандидаттық диссертация қорғады. Ол қазіргі заманғы білім беру кеңістігінде

толеранттылықты компонент ретінде және бағдарланған білім беруде

толеранттылықты мәдени - философиялық негізде қалыптастыру мәселесін

қозғайды.

2009 жылы педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәржесін алу

үшін М.Шаяметова «Болашақ педагогтардың этникалық толеранттылығын

қалыптастыру» атты кандидаттық диссертация қорғады.

2014 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің PhD

докторанты Қ. Бағашаров дінтану мамандығы бойынша «Ф. Гүлен

шығармашылығындағы діни төзімділік идеясы және дінаралық диалог» атты

докторлық диссертациясын сәтті қорғады. Ол жұмыстың негізі идеясы

дінтанулық талдау негізінде Фетхуллаһ Гүленнің дүниетанымдық жүйесіндегі

әрі қоғамдық бастамаларындағы «толеранттылық» пен «дінаралық диалог»

идеясының мәнін ашу болып табылды.

Осы тақырып аясында алыс-жақын шет елдерде, біздің елімізде де әртүрлі

іс-шаралар ұйымдастырлуда. 2011 жылы Ресейдің К.Д. Ушинский атындағы

Ярославль педагогикалық институтының ұйымдастыруымен «Толерантность в

современном мире: опыт междисциплинарных исследований» деген атаумен

халықаралық ғылыми-практикалық конференция өтті және конференциядан соң

мақалалар жинақ болып шықты.

2015 жылы Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық универсиететінің

ұйымдастыруымен өткен «Қазақстан Халқы Ассамблеясы және оның халықты

біріктірудегі рөлі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда

толеранттылық тақырыбы өзекті болды.

2015 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

ұйымдастырумен өткен «Толеранттылық және ынтымақтастық Қазақстандық

қоғамды модернизациялау аясындағы мәдениаралық коммуникация негізі

ретінде», «Исламдағы толеранттылық дәстүрі» және «Қазақстандық қоғамда

рухани құндылықтардың модернизациялануы» атты іргелі ғылыми-зерттеу

жобаларының аясында республикалық ғылыми-теоретикалық конференция

толеранттылық тақырыбына байланысты болды.

Толеранттылық мәселесінің кең түрде философиялық-теориялық тұрғыда

зерттелуіне қарамастан, толеранттылықтың тарихи-мәдени типтері,

толеранттылықтың мәдени феномен ретіндегі мәні сияқты сұрақтарды анықтау,

сонымен қатар оның қазақ дәстүрлі мәдениетіндегі, қазіргі Қазақстанның

әлеуметтік-мәдени жағдайындағы типтері толық зерттелмеген.

Сонымен қатар толеранттылықтың кросс - мәдени аспектілері

Қазақстандық, Ресей және шетел ғалымдарының еңбектерінде кездеседі.

Мысалы, Д. Мацумотаның «Психология және мәдениет» атты еңбегінде кросс-

11

мәдени психологияға көңіл аударылады. Осы бағыттың өкілдері әртүрлі

мәдениеттерді зерттеу барысында пайда болған нәтижелерден шыққан жалпы

әмбебап психологиялық заңдылықтармен қатар, жеке бір мәдениетке ғана тән

адамның ойлау қабілеттері де маңызды деп санайды. Сондықтан мәдениеттің

өлшемдері бір-біріне тәуелді болмайды, ауыспалы болады.

Зерттеудің объектісі: Қазақ қоғамындағы толеранттылық әлеуметтік-

мәдени феномен ретінде.

Зерттеу пәні: Қазақ қоғамында көрініс тапқан толеранттылықтың тарихи-

мәдени идеясы.

Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері Ғылыми жұмыстың мақсаты – мәдениеттануық талдау негізінде қазақ

қоғамындағы толеранттылықтың тарихи-мәдени типтеріне кросс-мәдени

зерттеу жүргізіп, оның мәнін ашу. Осы орайда тақырыпты ашу үшін

төмендегідей міндеттер қойылып отыр:

– толеранттылыққа мәдени феномен ретінде семантикалық және

салыстырмалы түрде герменевтикалық талдау жасау;

– толеранттылық ұғымына философиялық-әдіснамалық және

концептуальдық талдау жасау және оның қалыптасу алғышарттарын зерттеу,

батысеуропалық және қазіргі қазақстандық мәдени - философиядағы,

мәдениеттегі әлеуметтік-мәдени норма ретінде қалыптасуының ерекшелігін

анықтау;

– дәстүрлі қазақ мәдени философиясында және мәдениет тарихында

толеранттылық ұғымының қалыптасуына тоқталу және тарихи кезеңдері мен

даму барысына талдау жасау;

– қазақтың мәдениетінде этникалық толеранттылықты қалыптастыруға

ықпал ететін мәдени механизмдердің әлеуетін анықтау;

– қазақ мәдени тарихының қалыптасуында діни толеранттылықты мәдени-

тарихи тип ретінде анықтау;

– тәуелсіз Қазақстандағы этносаралық толеранттылық түсінігіне

салыстырмалы талдау барысында кросс-мәдени аспектілерін анықтау;

– егемен Қазақстанның әлеуметтік-мәдени жағдайындағы толеранттылық

стратегиясына талдау жасау, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы

толеранттылыққа ықпал ету және оларды саралау, сонымен қатар негізгі

толеранттылық типтерінің мәнін ашу;

– гендерлік толеранттылық ұғымына салыстырмалы және кросс-мәдени

талдау жасау;

Диссертацияның теориялық әрі әдістемелік негіздері: Диссертацияны

жазу барысында тарихи-философиялық әдістер, сонымен қатар отандық және

шетелдік дереккөздерді қолданарда герменевтика әдісі, салыстырмалы зерттеу

әдісі қолданылды, контент талдау жасалды.

Мәдениеттанулық зерттеудің ерекшелігі жалпыфилософиялық

(аналитикалық, синтетикалық, герменевтикалық және т.б.) әдістермен қатар,

12

толеранттылық феноменінің қалыптасу кезеңдерін рет-ретімен анықтау үшін

дескриптивті (сипаттау) әдісті қолданумен байланысты:

– тарихи-компаративистік әдіс аймақтық мәдениеттердегі ортақ және

ерекшеліктерді анықтау үшін және оларды компаративистикалық тұрғыдан

батысеуропалық мәдениеттің хронотопы бойынша қарастыру үшін қажет;

– типологиялық әдіс толеранттылықтың тарихи типтерінің мәнді

сипаттамаларын ашу үшін қажет;

– пәнаралық зерттеу басқа да гуманитарлық білім салаларындағы

ақпараттарды пайдалану үшін қажет.

– кросс-мәдени зерттеу әртүрлі мәдениетте адамның мінез-құлқына

қатысты көзқарастары мен принциптерін түсіну үшін қажет.

Диссертацияның деректік және нақтылы әлеуметтік зерттеулермен

анықталған негізі аясында студенттер арасында зерттелген мәселеге қатысты

сауалнама жүргізілді. Сауалнама С. Торайғыров атындағы Павлодар

мемлекеттік университетінің 1- 4 курс студенттерін қамтыды және 775 қалалық

пен 225 ауылдан шыққан студенттермен жүргізілді.

Диссертанттың тағы бір сүйенген әдіснамалық қайнары «Астана

консалтинг орталығы» қоғамдық қорының «Қазақстанда діни сенім

бостандығының нығаюы» атты жоба шеңберінде халықаралық стандарттарға

лайық жүргізілген талдауы болып табылады. Сарапшылардың қорытындысына

үндес, біз Қазақстанда конфессияаралық келісім мен діни төзімділік жағдайына

байланысты SWOT талдау жасадық. Онда еліміздегі діни толеранттылықтың

жақсы жақтарын (Strength), әлсіз жақтарын (Weakness), мүмкіндіктерін

(Opportunities) және қауіптерін (Threats) анықтадық.

Диссертацияның ғылыми жаңалығы – толеранттылыққа мәдени феномен ретінде семантикалық және

салыстырмалы түрде герменевтикалық талдау жасалды.

– толеранттылық ұғымы, оның қалыптасу алғышарттары философиялық-

әдіснамалық және концептуалдық талдау арқылы зерттелді, сонымен қатар,

толеранттылық феноменінің батысеуропалық және қазіргі қазақстандық

мәдени-философиядағы, мәдениеттегі әлеуметтік-мәдени норма ретінде

қалыптасуының ерекшелігі анықталды.

– дәстүрлі қазақ мәдени-философиясында және мәдениет тарихында

толеранттылық ұғымының қалыптасуының тарихи кезеңдеріне талдау жасалды;

– қазақ мәдениетінде этникалық толеранттылықты қалыптастыруға ықпал

ететін мәдени механизмдерімен әлеуеті анықталды;

– қазақ халқының дүниетанымындағы діни толеранттылық мәдени-тарихи

тип ретінде анықталды және ол қазақстандық конфессияаралық келісім

негізінде талданды;

– тәуелсіз Қазақстандағы этносаралық толеранттылықтың сипаты, оның

ерекшелігі кросс-мәдени зерттеулер негізінде Қазақстан Халқы

Ассамблеясының, сонымен қатар әлеуметтік институттардың қызметі негізінде

анықталды және оларға кросс-мәдени талдау жасалды;

13

– егемен Қазақстанның әлеуметтік-мәдени жағдайындағы толеранттылық

стратегиясына талдау жасалды, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы

толеранттылыққа ықпал етудің жолдары сараланды;

– гендерлік толеранттылық ұғымына салыстырмалы және кросс-мәдени

талдау жасалды.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар

1. Толеранттылыққа мәдени феномен ретінде герменевтикалық,

семантикалық талдау нәтижесінде оның күрделі ұғым екендігі оның әлеуметтік-

мәдени, саяси, экономикалық, тарихи және психологиялық элементері арқылы

анықталды. Толеранттылық концепциясының пайда болуы азаматтық теңдік

идеясымен тығыз байланысты болды. ХVІІІ ғасырда толеранттылық ұғымы

азаматтық қоғамның негізгі құндылықтарының біріне айналып, сөз еркіндігі, ой

бостандығы ұғымдарының беки түсуіне негіз болды. ХІХ ғасыр ойшылдары

оны көптүрлілік пен демократияның бөлігі ретінде қарастырды. Ал жаңа

ғасырдағы толеранттылық – бұл адамзат қоғамындағы қозғаушы күш,

қоғамдағы үйлесімді қарым-қатынастың бірегей шарты және бүгінгі күні

толеранттылық идеология ретінде әртүрлі ұлттар мен ұлыстар, әлеуметтік

топтар, өзгеше ұлттық мәдени, діни әрі әлеуметтік орталар арасындағы

ықпалдастық пен өзара құрметке негізделген түсініктік болып табылады.

Дамыған қоғамдық сана толеранттылық ұғымын моральдық қасиетпен

байланыстырады, ол біреулердің басқалар қабылдаған құндылықтарды,

пікірлерді, сенімдерді, салт-дәстүрлерді құрметпен қабылдауға негізделеді. Ол

адамның түсіністікке, келісімге деген құштарлығын, талпынысын білдіреді, ол

сұхбат, түсіндіру, серіктестік, келісім сияқты гуманитарлық мүмкіндіктерді

пайдалануға негізделеді.

2. Толеранттылық мәдени әмбебап болып табылады, ол әр түрлі

қоғамдарда белгілі бір мәдени тетіктер негізінде ерекшеліктерге ие болады.

Толеранттылық мәдениеті оның әлеуметтік-мәдени нормасынан бұрын пайда

болды. Әлемнің рационалды суреттемесін жасаған алғашқы философтар

толерантты болған, өйткені олардың дүниетанымдары плюрализмге

негізделген. Батысеуропалық әлеуметтік-мәдени жүйеде ол әлеуметтік-саяси

плюрализм, парламентаризм, секуляризм, конституциялық еркіндік, адам

бостандығы, әлеуметтік мобилділікке негізделсе, дәстүрлі қазақ мәдениетінде

ұжымдық жауапкершілік, адамгершілік пен этикалық көзқарастар негізінде

қалыптасады. Толеранттылық – құндылықтармен байланысты ереже ғана

болып табылмайды, ол сонымен қатар ол әмбебап құндылық болып табылады.

3. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі толеранттылық ұғымы ақын-

жыраулардың, ағартушылардың шығармаларында, ұлттық ұғымдар мен салт-

дәстүрлерде көрініс табады. Ол ұғым әр дәуірде өзгеріске ұшарағанымен,

жалпы түп-тамыры, негізі сақталды. Қазақ тілінде «толеранттылық» ұғымы

«төзімділік» ұғымымен синоним болып табылады. Төзімділік қазақ

дүниетанымында жақсылық, парасаттылық, адамгершілік сияқты ұғымдармен

тығыз байланысты. Яғни, төзімділік адамның рухани жетілуінің деңгейін де

14

көрсетеді. Ол рухани жетілу адамның қоғамда, әлеуметтік ортада, отбасында

жүзеге асуымен байланысты. Өйткені адам басқаға, оның көзқарасына, пікіріне

сыйластықпен қарап, төзімді болады. Қазақ мәдениетіне жасалған талдау

төзімділіктің шыдамдылық, сабырлылық, кішіпейілділік сияқты этикалық

нормаларға сәйкес келетінін көрсетті.

4. Қазақ мәдениетінде этникалық толеранттылыққа байланысты ұлттық

ұғымдар мен түсініктер, салт-дәстүрлер жүйесі көне дәуірлерден бастап

қалыптасқан. Қазақ қоғамындығы этникалық толеранттылық қағидалары

ұлттық таным негізінде қалыптасқан, оның тарихи қайнар көздері қазақ

мәдениеті болып табылады. Жалпы этникалық толеранттылық негізінен ұлт

өкілдерінің өзара өмірлік этникалық компонентерін қабылдай алу қабілеті

болып табылады. Кез-келген ұлт өзінің ұлттық келбетін сақтай отырып, басқа

ұлттың ізгіліктерін түсініп, қабылдау негізінде толеранттылық көзқарасын

қалыптастырады. Сондықтан этникалық толеранттылық ұлтаралық өзара

сыйластық, ынтымақтастық деген ұғымды білдіреді. Этносаралық

толеранттылық қоғамдағы қалыптасқан адамгершілік нормалармен

анықталады.

5. Діни толеранттылық – көпаспектілі құбылыс. Бір жағынан, діни

толеранттылық басқа дін өкілдеріне, олардың сенімдері мен идеяларына,

құндылықтарына құрметпен қарау, олармен таныс болуды білдірсе, екінші

жағынан, діни-конфессионалдық көзқарастарға, құндылықтық жүйелерге

бейқам, енжар қарауды білдіреді. Екі жағдайда да мұндай қатынас діни

қақтығыстарды, қайшылықты тудырмайды. Діни толеранттылық қоғамдық

тұрақтылықты қамтамасыз етеді, оның аумағында діни-конфессионалдық

топтар бір-бірімен қатар өмір сүреді. Қазақстанда бірінші түрдегі

толеранттылық басым, республикада жүргізілген зерттеулердің негізінде діни-

конфессиялық құрылымдар, дін өкілдері басқа сенімдерге құрметпен қарауды

құптайды. 6. Әлемдік жүйеге ықпал етіп отырған жаһандану үдерісі жаңа мәдени

феномендерді тудырады. Экономикалық, саяси, құндылықтық дағдарыстар

барлық егемен мемлекеттер алдында жаңа деңгейдегі мәселелерді қойып,

адамдар арасында толерантты қатынастарды жаңа сатыға көтереді. Яғни,

осыған байланысты толеранттылықтың шегі анықталып отырғаны белгілі.

Қазақстандық қоғамдағы «басқаға» деген қатынас ретіндегі этникалық

толеранттылық қазақ халқының баяғы заманан бергі дәстүрлерінде сақталған

көрегендік, талғампаздық, шешімділік, белсенділік, табандылық, төзімділік

сияқты негізгі қасиеттер негізінде сақталып, қазіргі заманда жаңа деңгейге

мәдени, саяси тұрғыдан көтеріліп отыр. Ұлттар арасындағы өзара түсіністік пен

сыйлыстық олардың мәдениеттерінің интеграциясы негізінде мүмкін болады

және ол Қазақстан халқының дүниетанымы мен көзқарастарының жаңа

деңгейін, кең ауқымдылығын көрсетеді. Себебі, толеранттылық – этникалық

мәдениет дамуының тарихи тәжірибесі, ұжымдық квинтэссенциямен жеке

көзқарастары, ұсыныстары, ол – этностың мәдениаралық қарым-қатынас

15

жасауы, онда өзге ұлтарға, олардың салт-дәстүріне, құндылықтарымен

жетістіктеріне деген сыйластық сезімі тәрбиеленеді, бұл адамның басқа

мәдениетке деген айырмащылығымен өзгешелігін сезінуі, барлық этникалық

жән мәдени көптүрлілікті қабылдауы болып табылады.

7. Жаһандану жағдайындағы Егемен Қазақстандағы толеранттылық

стратегиясы келісім мен сұхбатқа негізделген мемлекеттік бағдармен сәйкес

негізделді. Бұқаралық ақпарат құралдары мен қоғам арасындағы байланыс –

толеранттылық қатынастардың маңызды қыры. Қазақстандық қоғамның сапалы

өзгешелігі тұрақты әлеуметтік тіршілікті қалыптастыруға негізделеді, ол

материалдық және рухани қатынастар сферасындағы индивидтердің жалпы

байланысының нәтижесінде іске асады. Бұл жерде қоғамдық өзара

байланыстың рухани формалары маңызды болып табылады. Масс-медиа

этносаралық, тұлғаралық қатынастың жинақталған әлеуетін сақтау мақсатымен

өзгенің ойына деген еркіндік пен төзімділікке негізделген. Толеранттылық

халықтармен мәдениеттердің өзара байланысының заңдылығы, олар қоғамның

әртүрлігін көрсетіп және басқа мәдениетердің айырмашылыған деген құрметті

білдіреді. Бұл өркениеттің әлеуметтік-мәдени өкілдерінің адамгершілікке

негізделген құндылықтары, идеялары, білімі мен нормаларының бірлігінен

құралатын біртұтастық толеранттылықтың деңгейін көрсетеді. Қазақстандық

қоғамда шаруашылық-экономикалық жағы емес, тұлғааралық қатынастар

анықтаушы болады.

8. Гендерлік толеранттылық толеранттылықтың инновациялық типі болып

табылады. Гендерлік толеранттылықты жаһандану дәуірінің белгілі бір

бөлшегі ретінде қарастыруға болады. Гендерлік толеранттылық әртүрлі

гендерлік бірегейлікті мойындап, қабылдауға дайын болуды білдіреді. Ол

әлеуметте гендерлік теңдік идеясына деген жеке тұлғаның адамгершілікпен

негізделетін белсенді көқарасына негізделеді. Ол жеке тұлғаның мәдениеті ғана

емес, қоғамның мәдениетінің көрсеткіші болып табылады. Гендерлік

толеранттылық еркіндік, теңдік, күш көрсетпеу сияқты құндылықтармен тығыз

байланысты.

Диссертацияның теориялық және ғылыми-тәжірибелік маңызы.

Ғылыми ізденістің тұжырымдары толеранттылық тақырыбындағы кешенді

зерттеулер мазмұнын толықтыра түседі. Толеранттылық феномені туралы ой-

пікірлер бүгінгі күні әлемде бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау тұрғысынан

ұлттар арасындағы төзімділікті сақтауға үлес қоса алады. Диссертация

бойынша алынған нәтижелер мәдениеттану және әлеуметтік-философиялық

пәндер бойынша арнайы курстар жүргізуге мүмкіндік береді.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертация ҚР

БҒМ қолдауымен жүргізілген ««Толеранттылық және ынтымақтастық аясында

қазақстандық қоғамды модернизациялау мәдениаралық коммуникацияның

негізі ретінде» М/Қ 1576 ғылыми іргелі жобасының аясында орындалды

Жұмыстың негізгі мазмұны бойынша жазылған мақалалар Қазақстан

Республикасы Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау

16

комитеті белгілеген ғылыми басылымдар мен халықаралық, республикалық

ғылыми-теориялық конференциялардың басылымдарында жарияланды.

Жалпы жұмыс бойынша халықаралық Scopus базасына енген European

Journal of Science and Theology журналына «Tolerance in contemporary

Kazakhstan sociocultural space» және International journal of environmental &

science education журналына «Tolerance Issue in Kazakh Culture» атты мақалалар

шықты. Жоғарғы Аттестациялық Комитеті ұсынған журналдарда, атап

ацтқанда, Адам әлемінде «Этносаралық қарым-қатынас контекстіндегі

толеранттылық», Қазақ ұлттық университетінің хабаршысы. Философия,

Мәдениеттану, Саясаттану сериясы бойынша журналында «Толеранттылық

феноменін зерттеудің әдіснамалық қырлары», «Роль масс-медиа, интернета в

распространении философии и ценностей толерантности» атты мақалалар

жарық көрді және тағы басқа да мақалалар халықаралық ғылыми-теориялық

конференцияларда жарияланды.

Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш

бөлімнен, бөлім тараушаларынан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер

тізімінен тұрады.

17

1 ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ-

ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕР

1.1 Толеранттылық терминіне теориялық-семантикалық талдау

Қазіргі кезде жаһандану мәселелері, жаңа әлеуметтік қарым-қатынастар

толеранттылықтың маңыздылығын айқындап отыр. Осыған орай,

толеранттылық мәселесі адамзаттың еркін өмір сүруіне негіз болып табылады.

Бұл мәселені қандай қырында қарастырсақ та, ол ең алдымен – адам санасының

мәнімен нақты байланысты.

Толеранттылық ұғымын зерттеу қазіргі ғылыми әдебиетте жаңадан

қалыптасып келеді. «Толеранттылық» әр түрлі мағынада, әр қырынан

түсіндіріледі. Сондықтан толеранттылық ұғымын зерттеген кезде

феноменологиялық талдауды пайдаланған дұрыс. Э. Гуссерльдің ойынша,

феноменологияның міндеті – заттың әр түрлі пікірлермен, сөздермен және

құндылықтармен келетін астарлы мағынасын ашу [2]. Толеранттылық

ұғымының отандық ғылымда толыққанды зерттелмеуінің, мазмұнының

ашылмауының себебі ретінде, оның қазақстандық ғалымдардың назарына

әлеуметтік өзара араласудың жағдайы ретінде БҰҰ - ның 1995 жыл

Халықаралық толеранттылық жылы ретінде жариялауынан соң ғана түскенін

ескеру керек [3].

Қазіргі қоғамдағы толеранттылық қағидатын талдауға арналған негізгі

концептілерді қарастырған кезде толеранттылықтың бір мағыналы емес, көп

қырлы және өте күрделі мәдени-философиялық категория екенін көруге

болады. Оның мағынасы жайлы зерттеушілер арасында нақты бір ізділік жоқ.

Ол ең алдымен, толеранттылықты философиялық тұрғыдан талдаған кезде тіл

философиясын пайдалану нәтижелі болады, онда толеранттылық тілдік

құрылым ретінде түсіндірілген және солай көрініс табады. Өйткені тіл дамып

отыратын жүйе ретінде белгілі бір құбылысты танып-түсінудегі өзгерісті

бекітеді.

Ғылыми әдебиетке «толеранттылық» терминін ХХ ғасырдың ортасында

ағылшын иммунологы Питер Брайан Медавар енгізді және ол алғашында тек

иммунологиялық мәнге ие болды, яғни ол организмнің иммундық жүйесінің

оған орналастырылған бөтен тканьдарға (ұлпаға) төзімділігін білдірген.

Кейінірек бұл термин басқа ғылымдарда да пайдаланыла бастады.

«Толеранттылық» сөзінің ортақ түсініктемесі бар. Оксфордтық сөздікте

толеранттылықты «тұлғаны немесе затты қарсылықсыз немесе оған кедергісіз

қабылдауға дайын болу және қабілетті болу» деп анықтайды [4, 302 б.]. Қазіргі

шет тілдік сөздердің түсіндірме сөздігінде латындық tolerantia – төзімділік

сөзінен шығатын толеранттылық ұғымы, біріншіден, ағзаның белгілі бір заттың

немесе удың улы әсеріне шыдауы, төзімділігі ретінде, екіншіден, белгілі бір

нәрсеге, біреуге төзімділікпен жұмсақтық көрсету, шыдауға қабілеттілік

ретінде анықталып беріледі.

18

Көпшілік толеранттылық бар және оның шектеу сызығынан асып кетпеуі

керек деп түсінеді. Оның мәнінде хаос пен жабайылық жатыр деп есептейді.

«Сондықтан адамды қандай күйінде бар, солай қабылдау керек».

Толеранттылық енжарлық немесе саналылықты ғана емес, ішкі рухани

күшті де талап етеді. Ол әлеуметтік әділеттілік үшін өмір сүру және өзін

тұрақтандыру үшін күрес болып табылады.

Қазіргі уақытта толеранттылықты қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл

бөлініп отыр. Ол көптеген себептермен түсіндіріледі: әлемдік өркениеттің

экономикалық, әлеуметтік, моральдық және басқа да сипаттарда көрініс табуы

және осыған байланысты төзімсіздіктің, діни экстремизмнің шиелінісуі,

босқындар мәселесі, моральдық парадигмалардың ауысуы және тағы да басқа

себептер әсер етуде. Осыған орай, бұл мәселеге байланысты әртүрлі маңызды

халықаралық құжаттар қабылдануда. Мысалы, 1995 жылы БҰҰ «Төзімділік

қағидаттары» декларациясын қабылданды. Бұл халықаралық құжатта

адамдардың қазіргі және болашақтағы бірлесу қағидалары ұсынылып қана

қоймай, оларды жүзеге асыру жолдары ұсынылған. Мұнда адамаралық

қатынастардың негізгі ұғымының мәні ашылған. Ол толеранттық және

төзімділік болып табылады [3].

Құжатта былай айтылған: «толеранттық сыйластықты, көптеген

мәдениеттерді, өзінің ойын білдіру нысандарын және адамның

индивидуалдылығын (жеке тұлғалығын) көрсетуді қабылдау және дұрыс

түсіну. Толеранттық білім, ашықтық, қарым-қатынас және ой мен

ұстанымдардың еркінді болып табылады.

Толеранттық – бұл көркем бейненің бірлігі. Бұл тек моральдық міндет

қана емес, бұл сонымен қатар саяси және құқықтық қажеттілік. Толеранттылық

бірлікке жетуге мүмкіндік береді және соғыс мәдениетінен бірлік мәдениетіне

дейін жетуге мүмкіндік береді. Толеранттық – бұл шындыққа деген белсенді

қатынас. Ол адамның жан-жақты құқықтары мен еркіндіктерін қабылдау

негізінде қалыптасады» [3].

Сонымен қатар декларацияда «төзімсіздіктің алдын алудың тиімді әдісі –

тәрбие» деп көрсетілген. Толеранттылыққа тәрбиелеуді өте маңызды міндет

ретінде қарастыру орынды. Басқа адамдардан жатсыну сезімін тудырушы

әсерлерге қарсы бағытталуы тиіс. Жасөспірімдер бойында тәуелсіз ойлауға,

талдай алуға қабілеттілікті қалыптастыруда септігін тигізеді.

1995 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясында «толеранттық –

адамдардың, қауымдастықтардың, мемлекеттердің басқа біреулердің ойын

түсінуге және сыйлауға қабілеттілігі. Декларацияда толеранттық ұғымы

төмендегідей анықталған:

- біздің әлеміміздің көп қырлы бай мәдениетін, адамдардың

индивидуалдығын сыйлау, қабылдау және дұрыс түсіну;

- догматизмнен, шексіз абсолютизмнен және формализмнен бас тарту, адам

құқығы саласында халықаралық-құқықтық актілерді орнату [3].

19

ХХІ ғасырда әлемде бейбітшілікті қамтамасыз ету үшін ұлтқа, дінге,

тілге, дінге, нәсілге бөлінуге қарағанда, бірігу мәселесіне көп көңіл аударуда.

Бұған, әсіресе мәдени ықпалдастық, экономиканың қарқынды дамуы, қоғамдық

сананың кенеттен жылдам трансформацияға ұшырауы сияқты факторлар әсер

етуде.

Бірігу мәселесі саяси салада ғана емес, мәдени-философиялық, рухани

салада өз орнын тауып келеді. Келісім, сабырлылық, шыдамдылық, түсіністік,

төзімділік сияқты ұғымдарының мәні артты.

Еуропалықтар мен американдықтар үшін толерантты болу – бұл

басқалардың пікірлерін естіп, оларды мойындау, яғни, басқа пікірлердің

болатындығын мойындау, құрметтеу. Орыс тілінде «толеранттылық» сөзінің

қолданылуына көп уақыт болған жоқ. Брокгауз бен Эфронның

энциклопедиялық сөздігінде «толеранттылық» деген зат есім мағынасында,

«толерантты» деген сын есім мағынасында ешнәрсе айтылмайды. Тек

кейінірек шыққан осы авторлардың сөздігінде (кіші) «толеранттылық» басқа

діни көзқарастарға төзімділік ретінде түсіндірілген [5].

Мультимәдениет пен жаһандану ғасыры зорлық-зомбылық әрекеттеріне

жол бермеуге, ешкіммен жауласпауға, өзгелердің пікірін тыңдап сыйластықпен

қарауға және өзге мәдениеттерді бөтенсімеуге қажеттілікті сездіріп отыр. Осы

орайда толеранттылық ұғымының мәні орасан зор.

Соған байланысты әртүрлі сөздіктерде бұл ұғымға әртүрлі анықтама

беріліп келді. Кейбір ғалымдар бұл ұғымды медициналық термин ретінде

қарастырса, ал кейбір ғалымдар ол бұл ұғымды «діни соғыстар дәуірімен»

байланыстырады.

Терминдер мен ұғымдар – адамзаттың сан ғасырлық мәдениетінің жемісі,

сондықтан оларды түсіну үшін идеялардың шығу тарихына үңілу керек.

«American Heritage Dictionary» атты американдық сөздікте

толеранттылықты бөтен адамдардың пікірлері мен көзқарастарын кең мағынада

қабылдау және сыйлау деп түсіндіреді [6]. Онда адамдардың белгілі бір

әлеуметтік және этностық топтарға жататындықтан олардың сенімдерін сыйлау

және мойындау ретінде анықталады.

Этимологиялық сөздікте «толеранттылық» латынның «tolerare» деген

етістігінен шығады, ол шыдау, бастан кешіру, төзу деген мағынаны береді.

«Төзімділік» – зат есім, ол «tolerare» – «алып жүру», «төзу», «шыдау», «ұстау»

етістігімен байланысты. Ол «tollere» – «көтеру» сөзімен бір түбірлі. Яғни,

«tolerantia» терминінде «шыдамдылық», өзін өзі ұстау, жағдайды ұстап қалу

мәселесіне көңіл бөлінеді. Бірақ әр түрлі мәдениеттерде толеранттылықты

түсіндіру және ол сөздің аудармасы бірдей емес.

Сонымен қатар алғашқы түпнұсқасында толеранттылық ұғымын

«tolerantia» – «төзу, төзімділік», католиктер мен протестанттардың еріксіз,

мәжбүрлі түрде ымыраға келуі (компромисс) деп түсіндірілген.

Кейінірек бұл ұғым жалпы құндылық ретінде, ағартушылық дәуірде діндер

мен халықтардың арасындағы келісімді орнатуға арналған қағида ретінде

20

қолданылған. Оған дәлел, 1763 жылы Ф. Вольтер кез-келген дін өмір сүруге

құқылы деп мәлімдеген болатын. Толеранттылық рухани, адами, идеялық, діни

көзқарастар «менің ұстанымдарыма жат болса да, қабылдаймын» дегенді

білдіреді. Вольтер айтқандай, «сіздің пікіріңіз маған жат, бірақ сізге оны жақтау

үшін мен өмірімді құрбан етуге дайынмын» деген [7]. Ол – толеранттылықтың

басты қағидаты. Бұл адамдар арасында өзара сыйластықтың, мейірбандылықты

білдіреді. Сондықтан, толеранттылық екі жақты сана: мемлекеттер, діндер,

этностар, жеке адамдардың бір-біріне шапағат жасай білуі.

Оксфорд сөздігінде «толеранттылық – тұлғаны немесе затты қарсылықсыз,

күштеусіз қабылдауға дайындық және соның көрінісі» деген анықтама берілген

[8; 405 б.]

Кеңес энциклопедиялық сөздігінде «толеранттылық басқаның пікіріне,

сеніміне, тәртібіне деген шыдамдылық» ретінде түсіндіріледі [9].

Әр халықтың толеранттылық ұғымына қатынасы, оны түсіндіруі

басқаларды олардың өз табиғатына сәйкес қандай болса, сол қалпы үшін,

сондай болғаны үшін құрметтеу, оның құқығын ескеру, оған қиянат жасамау.

Өйткені басқаға қиянат жасау барлық адамға, сонымен қатар өзіңе де, қиянат

жасауды білдіреді [10, 250 б.].

Орыс мәдениетінде бұл термин христиан дінімен тығыз байланысты. Ол

азапты қабылдау, ұзақ уақыт бойы төзімділік таныту, жақынға деген махаббат,

қайырымдылық, рахымшылдық, аяныш білдіру, өзін-өзі құрбан ету сияқты

орыс халқының сипатына тән ізгіліктік қасиеттермен байланысты

қарастырылады. Ал ХІХ және ХХ ғасырлардағы орыс философиясында

толеранттылық рухани өмірдің ерекше күйі ретінде түсініледі. Ол арқылы адам

өзін білдіреді. Орыс философы Н.А. Бердяевтың пікірінше, тілдесу «Мен» және

«Сен» тұлғааралық қатынаста ғана мүмкін, ал араласу – қоғамдағы болатын

қатынас. Тілдесудің ең жоғарғы формасы – рухани махабат болып табылады,

өйткені шынайы қатынастар, қатынастардың шынайы мағынасы, ол

қатынастардың толыққандылығы махаббат арқылы ғана мүмкін. Соған орай,

толеранттылық, оның ең жоғарғы көрініс беруі, махаббат арқылы іске асуы

«Мен-Сен» қатынасының негізгі мазмұнын білдіреді. Оған кез келген адам

талпынады, ол бұл қарым-қатынастардың рухани тетігі болып табылады [11,

307 б.].

Мәдени дәстүр бойынша адамдар бір-бірімен қатынастағы субъектілердің

сұхбаты ретінде түсіндірілетін модельге жатады. Адамдар бір-бірі, басқалар

арқылы, бір - бірінің тәжірибесі арқылы толықтырылады, толыққанды болып

есептеледі. Толеранттылық мәселесі орыс философиялық ойында

Ф.М. Достоевский, Н.О. Лосский, В.В. Розанов, В.С. Соловьёв, Л.Н. Толстой,

К. Толстой, С.Л. Франк, В.Ф. Эрн және басқалардың шығармалары арқылы

көрініс табады. Мысалы, Вл. Соловьёв білім әлемінде толеранттылықты «көп

түрлі ақыл жолдары арқылы болатын сана» дей отырып, плюрализм қағидасын

алға тартады [12, 511 б.]. Философтың «Үш күш» деп аталатын мақаласында

мәдени қарама-қарсылықтардың, оның ішінде діни қарама-қарсылықтардың

21

өзара толығуы, бірін-бірі қабылдауы жалпыбірлік (всеединство) идеясы арқылы

негізделеді.

Ресейде толеранттылық ұғымы Л.Н. Толстойдың есімімен байланысты, ол

адамзаттың рухани жаңару бағдарламасын қалыптастырған, оның

философиялық-педагогикалық идеяларында руханилық, махаббат, зұлымдыққа

төзбеу, ал төзімділікті түсінісу ұғымы ретінде түсіндірген.

1935 жылы Д.Н. Ушакованың редакциялауымен «Орыс тілінің түсіндірме

сөздігінде» алғаш рет толеранттылық «төзімді», төзуге қабілеті бар деген сын

есіммен түсіндіріледі [13].

Толеранттылық терминінің этимологиясы латтынның «tolero» - өткізу, төзу

етістік мағыналы сөздермен бірге жүреді, ол белгілі бір затты күшпен, азаппен,

оған төзімді болуды қатар алып жүру болып табылады [14].

Толеранттылықтың дәстүрлі либеральды парадигмасы Сьюзан Мендус,

Джон Хортон, Мэтт Матраверс, Питер Николсон есімдерімен байланысты. Бұл

ғалымдардың концепцияларының әлсіз жері – тарих пен мәдениетке белгілі

дәрежеде мән бермеу, басқа халықтардың дәстүрі мен менталитетіне аса көңіл

бөлмеу. Сондықтан да олардың еңбектері англо-американдық рационалистік

мәдениеттің ауқымынан шыға алмай қалды.

Қазіргі заманғы ғылыми әдебиеттерде, сөздіктер мен энциклопедияларда

толеранттылық кең мағынада түсіндіріледі. «Шетел сөздерінің сөздігінде»

«толеранттылық» - біреуге немесе бір нәрсеге мейірбандылықпен қарау, төзу»

деп жазылған [15].

Француздың «Nouveau Petit Larousse En Couleurs» түсіндірме сөздігінде

(1968 ж.) толеранттылыққа мынандай мағыналар берілген:

1) өзімізден бөтен адамдарда бізге ұқсамайтын ой, жүріс-тұрыс, сезім

болатынын ескеру;

2) басқаларға ұнамды, жағымды іс жасай білу;

3) сыртқы ортаның ықпалын ағзаның қалыпты қабылдай білуі.

Ал «Novissimo Dizionario Della Lingua Italiana» италияндық сөздікте (1970

ж.) бұл сөзге екі анықтама берілген:

1) басқалардың айыбын кешіре білу, біздің сезімдеріміз бен ойларымызға

қайшы келетін істерді өзгелердің айтуына, істеуіне мүмкіндік беру;

2) жағымсыз нәрсені қабылдай алу, ауруға шыдау.

Испан саясаттанушысы Фернандо Лосано толеранттылық ұғымына

мынандай қысқа тұжырым берген: «Толеранттылық деген не? Шегініс, жол

берушілік, немқұрайлылық емес. Басқаларды білу, түсіну. Өзара түсіністік

негізінде орнайтын өзара құрмет. Толеранттылық деген не? Бірігуге − иә,

біркелкілікке − жоқ. Әркелкілікке − иә, зорлыққа − жоқ. Қызу талқыға − иә,

күшке, бағынушылыққа − жоқ» [16, 18 б.].

Қытай философиясының түсіндірме сөздігінде толеранттылық ұғымын екі

түрлі мағынада түсіндіреді:

1) адамдарға қатал емес, тату болу;

2) кешірімді болу [17].

22

Қытай халқы үшін толеранттылық – өте күрделі ұғым, қоғамның этикалық

ережесі және индивидтың моральдық қағидаты болып табылады. Екінші

мағынасында, қоғамдағы толеранттылықтың белгісі ретінде кешірімді болудың

жағдайлары көрсетілмей, сол арқылы рақымшылдық пен аяушылыққа жету.

Басқалар не істейтіні маңызды емес, алдымен өз-өзіңді бақылау және

толерантты болу, конфликтілі жағдайлар болған кезде ымыралы шешім

қабылдап, оларды шешу. Оны белгілі қытай афоризмімен дәлелдеуге болады:

«Жауыздықтың ешқашан соңы болмайды, егер біз оны басқалардың

жауыздықтары үшін жазалауда қолдансақ».

Көптеген авторлар толеранттылыққа анықтама бергенде «біз» және

«басқалар» категориясын ескеру қажет екенін ескертеді. Себебі, адамдар

арасында айырмашылықтың барын білдірсе, екінші жағынан, өзін-өзі айқындау

үрдісінің барына дәлел болып табылады.

«Толерантты», «толеранттылық» сөзі латын тілінен француз тіліне, кейін

басқа еуропа тілдеріне енген. Оны «төзімділік» деп аударып жүрміз. Бірақ

кейбір көзқарастар, мысалы, Т. Марголина төзімділік пен толеранттылық

ұғымдарын ажырата келе, төзімділік өзгеге жол беру және оның амалсыздан

істелетін шара екендігін айтса, толеранттылыққа адам өз еркімен және саналы

түрде баратын белсенді әлеуметтік мінез-құлық деп баға береді [18].

2001 жылы шыққан Ресейдің энциклопедиялық сөздігінде

«толеранттылық» – басқалардың ойына, наным-сенімдеріне, жүріс-тұрысына

төзімділік таныту деп түсіндіріледі [19].

Этикалық сөздікте, «толеранттылық / төзімділік» – өзге адамдардың

қызығушылықтарына, наным-сенімдеріне, әдеттеріне төзімділікпен қараудың

моральдық көрсеткіші болып табылады. Ол – басқа адамдардың құқықтары мен

қызығушылықтарына сыйластықпен қараудың нысаны [20].

Философиялық энциклопедиялық сөздіктерде: «толеранттылық» – басқа

көзқарастарға төзіміділік білдіріп, өзінің көзқарастары мен позицияларына

берік болу [21].

Қазіргі философиялық сөздіктерде, «толеранттылық» – бөтен ойлар мен

наным-сенімдерге, адамдардың немесе белгілі бір топтардың жүріс-

тұрыстарына күш көрсетпеу болып табылады. «Толеранттылық – түрлі

көзқарастарға, моральдық құндылықтар мен әдеттерге деген төзімділік.

Толеранттылық – әртүрлі халықтар, ұлттар мен діндердің ерекшеліктеріне

қатысты қажетті құбылыс. Ол өзіне деген сенімділік пен өз ұстанымдарының

қолайлылығын, басқаларға жағымсыз әсері жоқтығын түйсіне білу, басқа

көзқарастар мен салыстырулардан қашпайтын және рухани бәсекелестіктен

ықпайтын, бұған қоса, әртүрлі идеялық бағыттарға ашықтық таныту дегенді

білдіреді [22, 457 б.].

Қазақ тілінің семантикасын зерттеушілерде орыс тіліндегі сияқты,

«толеранттылық» ұғымын түсіндіру күрделі әрі бірқалыпты емес. Біріншіден,

қазақ тілінде «толеранттылық» сөзінің тікелей эквиваленті жоқ, сондықтан

кәдуілгі санада бұл сөз семантикалық тұрғыда тіректі мағынасы жоқ, яғни

23

батыстан алынған сөз болып табылады. «Төзімділік» ұғымы қазақ тілінде

шыдамдылық, байсалдылық, келісімге келу, сабыр деген мағыналарды

білдіреді. Ол белгілі бір нәрсеге шыдамдылық, байсалдылық таныту, басқамен

келісу, кешірімді болумен анықталады, яғни бұл термин пассивті мағынаға ие.

Сонымен қатар, қазақ халқына тән төзімділіктің көрінісін «таспен ұрғанды

аспен ұр» деген мақал береді. Халық даналығының мағынасы төзімділік

танытып, мәселелерді зорлық-зомбылықсыз шешуге шақырады. Осыған ұқсас

мағынаны «Сабыр түбі – сары алтын» деген мақал береді. Бұл жерде де қиын

істің бәрін сабырлылықтың, төзімділіктің негізінде асығыстық жасамай,

күйгелектікке, ашуға берілмей шешу қажеттілігі көрсетіледі. Сонымен қатар

бұл мәселеге байланысты «Еңбек шыққан жерден – төзімділік те шығады»,

«Төзімді тілегеніне жетеді», «Жүзіне шыдаған, жүз біріне шыдайды» деген

мақал-мәтелдер кездеседі. Атап өткен және басқа да қазақтың мақал-мәтелдері

қазақтың халық философиясы негізінде төзімділік сақтап, зорлық-зомбылықты

болдырмау идеяларының жатқанын айқын көрсетеді [23].

Шындығында, оның мәні қазақ тілінде терең: шыдамдылық, ымыраластық,

байсалдылық, кісілік, ізгілік, кемелін таңдау, келісім табу деп жалғастыра

беруге болар.

Ал отандық ғалымдар Б.Г. Нұржанов пен А.М. Ержанова бұл екі сөздің

айырмашылығын былай деп түсіндіреді: «Бәрінен бұрын оның айырмашылығы

мынада: «төзімділік» көбіне тұрмыстық немесе медициналық мәнді білдіреді.

Толеранттылық болса анағұрлым кең мәдени, әлеуметтік және философиялық

ұғым. Бұдан бөлек, «төзімділік» бұл қасиеттің пассивті қырын көрсетсе,

«толеранттылық» белсенді, позитивті қатынасты білдіреді» [24,12 б.].

«Толеранттылық» мәселесі әр қырынан қарастыруды қажет етеді. Берілген

мәселені зерттеуде не жасалғанын, нені істеу керек екенін және жұмысты

орындауда қандай жақтарын талдау керек екеніне мән беру қажет.

«Толеранттық» халықаралық термин болғанымен, мазмұн-мағынасы кең

қазақтың төл сөзі кәдімгі төзімділік деген сөздің баламасы. Қазақстан

Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған

Жолдауларында осы маңызды мәселе үнемі басты орында. Қазақстандықтар

үшін негізгі құндылық – ұлтаралық татулықты сақтау, көпұлтты Қазақстан

жағдайында бірін-бірі түсіну, сену мен құрметтеу және азаматтық келісімді

орнату.

Қазақ тілін үйрену мәселесінде Ресейдің атақты лингвисі, әрі полиглоты

Д. Петров та «тілді үйрену кезінде толеранттылық қажет» дейді. Полиглоттың

пайымдауынша, қазақ тілін үйрену үшін «қазақстандық арман» мен өз артынан

адамды ерте алатын танымал қазақ тілді контент қажет. «Барлық іс-қағаздарды

қазақ тілінде жүргізу деген аргументті мен құр сандырақ деп санаймын. Мен іс-

қағаз жүргізу үшін тілді үйрететін бір де бір елді білмеймін. Тілді игеруге деген

құлшынысты ақпараттық ресурстар арқылы арттыруға болады. Көптеген

адамдар шет тілдерді мәтінді оқу үшін, түрлі материалдарға қол жеткізу үшін,

сүйікті әншісінің немесе жақсы фильмдегі айтылған ойларды түсінгісі келген

24

соң үйренуге тырысады. Және екінші жолы – тілдік орта өте қонақжай болуы

керек. Өз тілін үйренгісі келетін өзге жұртқа ерекше құрметпен қарайтын елдер

бар. Мысалы, Италияда итальянша екі сөз айтсаңыз, олар сізді төбесіне

көтеруге әзір», – дейді атақты тіл маманы. «Мен Қазақстанда қазақ тілін

үйренгісі келетіндерге қолдау барын, тіпті талап ететінін де естідім. Бұл

мәселеде толеранттылық керек. Қазақ тілін білетін адамдар қазақ тілін үйренгісі

келетін адамдарға қолайлы орта жасап беруі тиіс» [25].

Көп зерттеулерге талдау жасаған кезде, толеранттылық ұғымының

синониміне төзімділік ұғымы сәйкес келетінін көруге болады. Сонымен қатар,

әртүрлі тілдің тарихи тәжірибесіне байланысты және халықтардың жалпы

тарихи тұрмыс тіршілігіне орай бұл ұғым әр тілде әртүрлі мәнге ие. Мысалы ол,

1-інші кестеде көрсетілген:

Кесте 1 - Толеранттылық ұғымының мағынасын әр тілдік ерекшелікте түсіндіру

Тілдер Толеранттылық ұғымының мағыналы түсіндірмесі

Латын тілі Төзімділік

Ағылшын тілі Тұлға немесе затты ешқандай наразылық білдірмей қабылдау

Француз тілі Басқаның еркіндігі мен ойлау бейнесін, жүріс-тұрысы мен

көзқарасын сыйлау

Қытай тілі Толерантты болу деген басқаларға қайырымдылық таныту

Араб тілі Басқаларға кешірімді, рақымды, мейірімді болу

Парсы тілі Төзімділік, шыдамдылық, татулыққа дайын болу

Орыс тілі Өзгелердің ойына, наным-сенімдеріне, жүріс-тұрыстарына

төзімді болу

Қазақ тілі Төзімділік, келісімін табу, сабырлылық таныту

Толеранттылық феноменінің пәнаралық сипатта екені кездейсоқтық емес,

себебі , қоғамның әлеуметтік-мәдени динамика ретінде дамуы бізге бірнеше

мәселелерді алға қояды, оларды шешу әлеуметтік-мәдени мәселелерді жан-

жақты талдағанда ғана шешіледі. Әсіресе толеранттылық феноменінің қосалқы

аспектілерін зерттеу маңызды [26, 90 б.]. Сондықтан толеранттылық

категориясы ғылымның әртүрлі саласында түсіндіріліп келеді.

Философияда, толеранттылық – басқа көзқарастарға деген төзімділік,

өзіңнің позицияларыңды ашық білдіруде саған сенімділік береді және басқа

көзқарастарды салыстыруға бөгет тудырмайды, рухани бәсекелестіктен

қашпайды. Сонымен қатар, философиялық әдебиеттерде «толеранттылық»

ұғымының көп түрі анықталады. «Толеранттылық» құбылысына философ

В.А. Лекторский толеранттылықтың төрт түрлі үлгісін ұсынады:

Толеранттылық бейжайлық ретінде. Толеранттылық арақатынасты түсіне алмау

ретінде. Толеранттылық кешірімділік ретінде. Толеранттылық тәжірибе мен

сұхбатты кеңейту ретінде. Бұл ұсынылған үлгіде толеранттылық өзге

көзқарасқа құрмет ретінде көрінеді [27, 54 б.].

25

Әлеуметтануда, толеранттылық – бөтен адамдардың өмір сүру салтына,

наным-сенімдеріне, дәстүріне, көңіл-күйіне әртүрлі көзқарастарға төзімді болу,

алдын-ала адамдарды, ұлттарды және белгілі бір жағдайларды кесіп бағаламау.

Саясаттануда, толеранттылық – басқа құндылықтарды сыйлау, басқа

мәдениеттермен байланыс жасаған кезде жағымды тұғырын кеңейту, дұрыс

қарым-қатынас орнату болып табылады. Адамның еркін ойлау қабілетін белгілі

бір тұлғаға немесе затқа кедергісіз қабылдау немесе оған дайын болу, себебі

көзқарастар әртүрлі болуы мүмкін, бірақ олар біреудің бас пайдасына

шешілмеуі керек.

Медицинада, толеранттылық – ұзақ уақыт бойы белгілі бір шипаны

пайдалану кезінде дұрыс әсердің болмауынан дағдыланып кету. Мысалы, рак

ауруымен ауырған адам ағзадағы өзгірістеріне еріксіз тәуелді болады. Оны

толеранттылық деп атайды. Медицинаға төзімділік ұғымын 1953 жылы белгілі

иммунолог ғалым әкелген болатын.

Биологияда, толеранттылық – ағзада жағымсыз және қолайсыз әсерлерге

немесе оптимальды экологиялық факторлардан ауытқуларға төзу қабілеті.

Психологияда, толеранттылық – бөтен адамдардың көзқарастары мен

құндылықтарына, мінез-құлқында либералды шешімді орнату. Басқа адамға

тәуелді болмаса да оларға ашық болу, агрессия көрсетпеу.

Экология ғылымында Шелфорд ережесі деген ұғым бар. Ол экология

ғылымының басты қағидасы болып саналады. Мұны, экология ғылымында

толеранттылық заңы (латынның tolerantіa — шыдамдылық) деп те атайды.

Яғни, қандай да бір организм популяциясының тіршілік етуі немесе таралуы

өзін қоршаған ортаның кешенді экологиялық факторларына тәуелді болады да,

әрбір ағзаның өзіне тән шыдамдылық ауқымы айқындалады. Шыдамдылық

ауқымы, ағзалар тіршілік ете алатын, әрбір фактордың ең төмен және ең

жоғары деңгейімен шектеледі. Мұны, түрдің экологиялық стандарты деп

атайды. Шелфорд ережесін 1913 жылы американдық эколог В.Э. Шелфорд

жәндіктерге әр түрлі қарқындылығы бар физикалық әсерлер арқылы жүргізген

тікелей тәжірибесінің негізінде ұсынды. Шелфорд ережесі басқа да қосымша

қағидаларға сүйенеді: шыдамдылық ауқымы жеке факторлар мен олардың

әрқалай ұштасуына байланысты әр түрлі болады, сыртқы ортадағы кез келген

жағдайларда тіршілік ете алатын (шыдамдылық ауқымы жоғары) организмдер

(эврибионттар) өте кең тараған. Егер бір фактордың деңгейі шыдамдылық

шегінен артып кетсе, онда организмнің басқа факторларға шыдамдылық

ауқымы тарылады. Организмдердің шыдамдылық ауқымын ажырату үшін

көптеген терминдер қолданылады. Мысалы, температураның әлсіз ауытқуын –

стенотермділік; температураның кең деңгейде ауытқуын – эвритермділік;

қоректік заттардың аз болуына шыдамдылығын – стенофагтық; қоректік

заттардың көп болуын – эврифагтық деп атайды [28].

Жоғарыда көрсетілген анықтамаларға сүйене отырып, толеранттылық

ұғымын мынадай жалпы және маңызды типтерге бөлуге болады:

26

1. Нәсілдік толеранттылық – басқа нәсіл өкілдеріне деген теріс түсініктің

болмауы. Өзінің шарықтау шегіне жеткен нәсілдік интолеранттылық –

нәсілшілдікке, өзге нәсілдік адамдарды кемсітуге, яғни дискриминацияға алып

келеді.

Ұлтаралық толеранттылық – өзге ұлт өкілдеріне, халыққа, мемлекетке

деген қатынас. Ұлтаралық интолеранттылық ксенофобияға алып келеді.

Ксенофобия – басқа мәдениет өкілдері мен шетелдіктерді қабылдамау, олар

«бөтендер» деген сенімде болу зиянды және ол агрессиялық ұлтшылдыққа

алып келеді. Толеранттыққа қарама-қарсы ұғым – ксенофобия ( xenos «бөтен» +

phobos «үрей» деген сөздерінен шыққан).

Этносоциология ксенофобияға: басқа нанымға, мәдениеті мен ұлты басқа,

сырт жақтан келгендерге, сондай-ақ, таныс, үйреншікті емес, бөтен нәрсеге

үреймен қарап, жек көру, шыдамсыздық таныту деген анықтама береді.

(Мысалы, русофобия – орыстарды жек көру, антисемитизм – еврейлерді жек

көру т.б.). Сол сияқты ол – барлық діни, ұлтаралық соғыстардың,

геноцидтердің, ойрандар мен этникалық тазартулардың психологиялық тетігі

болып келген. Ксенофобия – бақылаудан шығып кететін күш, қоғамды

«ыдырататын» қышқыл сияқты. Оны тұтандыру оңай да, көп жағдайда тоқтату

мүмкін болмай қалады [28, 19].

2. Этникалық толеранттылық – бір мемлекеттің ішінде әртүрлі ұлттар

өкілдері арасындағы қарым-қатынас. Этникалық интолеранттылықтың көрінісі

этноцентризмге, дискриминацияға алып келеді. Ол топтардың немесе

индивидтің тілдік, мәдени сипаттары арқылы жүреді.

3. Саяси толеранттылық – бұл әртүрлі партиялар мен ұйымдар арасындағы

байланыс. Саяси интолеранттылықтың шегі – фашизм және тоталитарлық

жүйеге сәйкес саясаттағы саяси репрессиялар болып табылады. Фашистік

идеологияның сеніміне мемлекет таза нәсілдер үшін күресу керек және өзінің

азаматтарын бақылауда ұстау керек деген жалған сенімдер жатады. Саяси

репрессиялар – саяси идеялар мен шешімдерді ашық және еркін жариялауға

тыйым салу, еркін және әділ сайлауларға тосқауыл келтіру, еркін ақпаратты

шектеу, диссидент болған жағдайда қатаң жазалау. Сонымен қатар БҰҰ-ы

бекіткен басқа халықаралық ұйымдарға, мемлекеттер мен халықтарға деген

ішкі саяси толеранттылықты да қарастыруға болады. Ішкі саяси

интолеранттылықтың көрінісі – империализм болып табылады. Ол бір

халықтың басқа халықтың байлығы мен ресурстарын бақылауда ұстауды

көздейді.

4. Тап аралық толеранттылық – тұрмыстық ерекшеліктері бар әртүрлі

топтарға, атап айтқанда, байлардың кедейлерге, кедейлердің байларға деген

төзімділігі болып табылады. Толеранттылықтың бұл түрін қалыптастыру,

әсіресе, әлеуметтік революция үшін «пролетариат өктемдігін» жасауда

тәжірибесі бар мемлекеттер үшін қажет.

5. Білімдегі толеранттылық – жоғары білімі бар адамдардың білімі жоқ

адамдарға деген және білімі жоқ адамдардың жоғары білімі бар адамдарға

27

деген мінез-құлқына, пікірлеріне төзімділік таныту. Толеранттылықтың бұл

түрі тұрмыстық жағдайда ғана орын алады, бірақ білім берудегі мәселелер

бойынша шешуші фактор бола алмайды.

6. Жас ерекшелігіне байланысты толеранттылық – адамдардың жас

ерекшеліктеріне байланысты «кемшіліктерді» негізсіз іздемеу (қарт

адамдардың жастарды түсінбеуі, жастардың білімі мен тәжірибесінің білімінің

жоқтығы, тағы басқалар кері әсер береді). Жас ерекшелік толеранттылығы –

көп мәдениеттерде кездесетін егде жастағы адамдарды сыйлау болып

табылады. Әсіресе, ол қазақ халқының мәдениетіне тән.

7. Географиялық толеранттылық – кішкене қалашықтар мен ауыл және

басқа аймақтардың адамдарын мегаполисте тұратындардың қарым-қатынас

жасауда елемеуі немесе керісінше.

8. Сексуальды толеранттылық – дәстүрлі емес сексуалды қарым-

қатынастағы адамдарға деген төзімділік. Толеранттылықтың бұл түрі батыс

елдерінде көп кездеседі. Мысалы, оған бір жынысты адамдар арасындағы

байланыс және осы мәселеге қоғамның төзімділік танытуы жатады.

9. Коммуникативті толеранттылық – күнделікті өмірде, іскери және ресми

байланыста, шиеленісті жағдайларда да өзара сыйластықты сақтай білуі.

Басқаша айтқанда, күнделікті жағдайда толеранттылық, алдымен жекедара

деңгейде іске асады. Коммуникативті толаренттылықты вербальды және

вербальды емес қарым-қатынаста жүзеге асыруға болады.

10. Лингвокоммуникативті толеранттылық – этностар арасындағы

тілдік бірегейлік. Ауызекі сөйлеу бірлігінде лексикалық және семантикалық

қақтығыстарға жол бермеу, сөйлеу мәдениетінде төзімділік таныту.

Лингвокоммуникативті интолеранттылықтың көрінісі – лингвицизм болып

табылады. Лингвицизм дегеніміз – сөйлеу кезінде тілдік ерекшеліктерді

дискриминациялау немесе кемсіту.

Толеранттылықтың бұл типтерін саралай келе, олардың барлығы мәдениет

ұғымымен байланысты деген ой түюге болады. Мәдениеттің әртүрлі

анықтамалары бар. Солардың бірі «мәдениет» – адамның өмір сүруін

қамтамасыз етуде биологиялық формадан тыс жүйе болып табылады. Ол

адамның барлық кезеңдерін қамтиды. Мысалы, физиологиялық – тамақ ішу,

ұйықтау, физиологиялық қажеттігін өтеу, өндірісте – өмір сүруді қамтамасыз

етуде материалдық жағдайлар жасау, құрал жабдықтар, азық-түлік, киім,

тұрғын үй тағы басқалар. Руханилықта – тіл, тілдік қызмет, дүниетаным,

эстетикалық қызмет және т.б. Әлеуметтікте – коммуникациялық және

әлеуметтік қарым-қатынас жатады. Осыған байланысты, мәдениеттің

категорияларына алдымен, нәсілдік, ұлтаралық, этникалық, діни, білім беру,

саяси, толеранттылықтың гендерлік типтері жатады. Бірақ, мәдениеттің

категорияларын білдіретін компоненттер біздің ойымызша, өзінің

біртұтастығын жоғалтады. Ол әділетсіз, себебі «біздің әлемдегі мәдениеттердің

әртүрлігі» – толеранттылықтың танытудың мәні. Сондықтан да біз

толеранттылықтың тағы бір типі – мәдени толеранттылық екенін атап өткіміз

28

келеді. Оған басқа мәдениеттерді қабылдау және түсіну, мәдени плюрализм мен

теңдік принципін бекіту жатады.

Қазіргі заманғы философиялық зерттеулерде толеранттық – шыдамдылық:

басқалардың пікіріне, мінезіне және т.б. шыдамдылық таныту, достық қарым-

қатынас, сабырлық, бейбіт көңіл-күй деп берілген.

Сонымен қатар философиялық мәселе ретінде толеранттылық ұлттық

мәдениеттен, адамдар арасындағы қатынастар мен конфессияаралық қатынастардан

өз шешімін табады. Оның шешімі адамдардың әлеуметтенуі процесінің

ерекшелігіне тәуелді, ол әлеуметтік-мәдени және субмәдениеттік дәстүрлерге

байланысты [29, 95 б.].

Толеранттылық мәселесінің алдында барлық өркениет пен мәдениет тұрды. Әр

дәуір бұл мәселені өзінше шеше білді. «Бұл адамзаттың әмбебап мәселесі және ол

әртүрлі стратегияларды ескеріп, әртүрлі өркениетті қабылдау болып табылады».

«Толеранттылық» ұғымын, әртүрлі түсіндіруге болады («төзімділік», «төзу»,

«сабырлық», «шыдамдылық» және т.б.) және оның аспектілерін әр мектептің

өкілдері және тарихи философиялық ойлардың ағымдары қозғады. Бұл

категорияны зерттеудің тарихи маңызы зор.

Толеранттылықтың тамыры терең және оны әлеуметтік өмірдің өткінші

құбылысы ретінде бағалауға болмайды. Толеранттылық – адам табиғатының

мәнді сипаты, оның рухани кемелділігінің көрсеткіші. Толеранттылық екі

немесе одан да көп қауымдастықтардың күш тепе-теңдігінен де туындамайды.

Күш тепе-теңдігі тым тұрақсыз және азды-көп уақыт аралығында тез өзгеріп

отырады. Толеранттылық әлсіздің әлдіге бағынуыннан да туындамайды.

Өйткені, әлсіз өзінің әлсіздігін әрдайым сезініп отырады және ішкі наразылық

ерте ме, кеш пе көрінісін сыртқа шығарады. Толеранттылық шексіз төзімділік

те емес, адам қорлыққа төзбейді, қорлыққа төзген адам адамшылығын

жоғалтады.

Толеранттылық – жеке тұлғаның ішкі рухани күйі. Қоғамда осындай

толерантты тұлғалар неғұрлым көп болса, оның тұрақтылығы да жоғары

болады. Жеке тұлғалық толеранттылық – өмірлік тәжірибе мен әлеуметтік

қарым-қатынастың, үздіксіз рухани ізденістің жемісі. Бұл үдерісте отбасынан

басталатын тұлғалық әлеуметтенудің маңызы зор.

Көптеген авторлар толеранттылыққа анықтама бергенде «біз» және

«басқалар» категориясын ескеру керектігін де алға тартады. Бұл, бір жағы

адамдар арасында (әлеуметтік топтарда) айырмашылықтың барын білдірсе,

екінші жағынан өзін-өзі айқындау үрдісінің барына дәлел. Олардың айтуынша,

толеранттылық адамға өзінің тұлғалық бірегейлігін (идентичность) сақтай

отырып, «басқаларды» қабылдай білу қасиетін үйретеді. «Біз» және «басқалар»

парадигмасында толеранттылық пассивті қабылдауға жатпайды. Ол өзіне

түсініксіз, ұғынықсыз, бөтен, жат нәрсемен ұшырасқан кезінде сол түсініксіз

нәрсені түсіну, ұғынуға деген ынтықтық [29, 17 б.].

Төзімділікке, яғни толеранттылыққа қарсы «интолеранттылық» деген ұғым

бар: адам, әлеуметтік топтар, мемлекеттерге байланысты ымырасыздық,

29

шыдамсыздық, тағатсыздық, кейістілік, менмендік, оспадарлық, парықсыздық

деген мағыналар пайдаланылады.

Толеранттылық мәселесін елбасымыз Н.Ә. Назарбаев халыққа

жолдауында: «Біз әркімнің ар-ұжданы, абыройы мен беделі қадірленетін,

мәртебелі мораль, этикалық негіздер мен рухани құндылықтар ірге тепкен

қоғам құрудамыз», – деп атап ерекше өтті [30]. Осы бағытта Қазақстан Халқы

Ассамблеясында біршама игі істер атқарылуда. Бұл істердің негізінде

Елбасымыздың ұлтаралық мәселелер жөніндегі ішкі және сыртқы саяси

бағдарламалары негіз болып отыр. Бұл бағдарламалар біздің болашақ ғылыми

зерттеулеріміздің негізгі ұстанымы болмақ. Толеранттылық – бұл сыйластық,

төзімділік. Сонымен қатар, келісім табу, кісілік, ізгілік, ымыраластық,

байсалдылық деген мағынаны да қамтиды. Ал, жарасымдылық табу –

толеранттылықтың негізі. Қазіргі таңда толеранттылықтың барлық талаптарына

сай мемлекеттер көп емес. Әр түрлі идеологиялық ағымдар мен мінез-құлықтар,

мәдениеттер мен ұлт өкілдеріне сыйластық танытып, қоғамдық тұрақтылықты

қалыптастыру бүгін әлеуметтік және рухани дамудың маңызды шартына

айналды. Әуелі тоталитаризм жүйесінен, бодандықтан құтылсақ, мәселе өзімен-

өзі бола қалатындай көрінеді. Қазақстан Республикасының азаматтары, қай

этносқа жатқанына қарамастан, болашағына сенді. Бұл жерде өмір бойы

төзімділікке тәрбиеленген қазақ халқының топтастырушылық рөлін, оның адал

ниетіне қарай басқа этностардың Қазақстанды екінші Отаным деп санауда

құлықтылығының, елдің экономикалық жедел дамуын атап өтуге болады.

1.2 Толеранттылық феноменін зерттеудегі философиялық -

әдіснамалық және концептуальды тәсілдер

Әлемдік қауымдастықтағы күрделі халықаралық қатынастардың,

конфессияаралық және мәдениетаралық қарым-қатынастардың тиімді әрі

әділетті болуының бірден-бір шарты болатын толеранттық қағидаты ғылыми

тұрғыдан түсіндіруді, пайымдауды қажет ететіндігі белгілі. Толеранттылық

халықаралық, қоғамдық және тұлғааралық қатынастардың маңызды талабы

болып табылады. Басқа этностардың, діндер мен мәдениеттердің өкілдеріне

деген құрмет, тең қарым-қатынас, төзімділік – бұл өркениеттің жемісті

болуының бірден-бір шарты. Толеранттылықты өзінше бір мақсат ретінде

қарастырмау қажет, ол бір қоғамда бірлесіп тіршілік етудің белгілі бір құралы,

тетігі болуы керек. Төзімділік ретінде түсінілетін толеранттылық адамдардың

бір-бірін, белгілі бір топтарды құрметтеп, оларға төзімділікпен қарауын,

мәртебесін, құқықтарын бағалап, сыйластықпен ықылас білдіруін көрсетеді. Ол

– мәдениеттердің сұхбатын, ымыраға келуді, бейбіт тіршілік етудің

басымдылық ретінде ұстанатын жағдайдың сипаты.

Біз көптеген зерттеушілердің толеранттылықты ежелгі философиялық

ілімдерден келе жатқан мәселе ретінде қарастыратын көзқарастарына,

пікірлеріне қосыламыз. Мысалы, отандық зерттеушілердің бірі И. Цепкованың

айтуынша, толеранттылыққа ежелгі дәуір тарихынан да мысалдар келтіруге

30

болады. Айталық, б.з.д. 28 ғасырға тән көне египеттік саяси-діни құжаттардың

бірі «Птахотеп тәлімдерінде» басшылардың төменгі сатыдағы адамдармен

дұрыс қатынас жасау керектігі айтылған. Вавилон патшасы Хаммурапи

заңдарында (б.з.д. 18 ғ.) патша қаһарлы, бірақ өзіне бағыныштыларға қамқор,

әділ әке ретінде бейнеленеді. Ол әлсіздерге әлділердің қоқан-лоққы жасауына

жол бермейді. Жетім-жесірлерге қарасады [30, 4 б.].

Ғылыми зерттеудің өзектілігінің бірі – толеранттылықты зерттеудегі

теориялық негізді табу болып табылады. Осы тұрғыда, толеранттылық

мәселесін мәдени-философиялық жолмен зерттеудің бірнеше ғылыми зерттеу

топтарын көрсетуге болады. Бірінші топқа «батыстық» тарихи-философиялық

мектептерінің еңбектерін жатқызамыз. Онда «толеранттылық» ұғымы әртүрлі

түсініктемеде берілді және әртүрлі мектептер мен ағымдардың өкілдері бұл

туралы сөз қозғады. Мысалы, оны антика заманынан басталғанын көруге

болады. Атап айтқанда, бұл мәселе Аристотель мен Гераклиттің [31]

еңбектерінде кездеседі және ол қазіргі заманғы зерттеулермен сәйкес келеді,

яғни батыс еуропалық зерттеулерде, отандық әлеуметтік философияда,

мәдениеттануда, антропологияда және басқа ғылыми еңбектерде көрініс тапқан.

Гесиод, Гомердің лирикалары, жеті данышпанның афоризмдері сияқты

Ежелгі Грек әдебиеттерінде жеке және ортақ игіліктің өзара қатынасы, бір

адамның мақсатының басқа адамдардың тілектерімен сәйкес келуі туралы

мәселе ерекше қарастырылады. Эфестік Гераклит: «Тәңір үшін бәрі де тамаша,

жақсы және әділ; адамдар болса, бір нәрсені әділ деп, өзгені әділетсіз дейді»

[32].

Грек философиясының ең көрнекті өкілі болып табылатын Аристотельдің

биязылық, әдептілік, немесе жағымпаздық және қыңырлықтың арасында ол өзі

арнайы атау бермеген бір игілікке деген көзқарасы бар. Бұл игілік

сыпайылыққа жақын, бірақ одан өзгешелігі ол «толқумен байланысты емес

және араласатын адамға деген махаббатты, сүйіспеншілікті білдірмейді». «Бұл

игілікке ие болған адам өзіне жақын адамдарға да, өзіне таныс емес адамдарға

да бірдей қарайды». Мұндай адам, Аристотельдің ойынша, «басқалармен

араласу кезінде өзін дұрыс ұстайды». Бұл «алтын ортаға» жататын игілік, біздің

көзқарсымыз бойынша, толеранттылыққа сәйкес келеді. Аристотель

адамдардың негізгі игілігін «алтын орталық» дей отырып, «төзімділік» ретінде

адамдар мен заттардың тең дәрежелі тіршілік етуін түсінеді [33].

Антикалық философияда «Басқа» категориясы пайда болды. «Басқаға»

деген қатынастың принциптері қоғамның даму заңдылықтарына сай

өзгерістерге ұшырап отырады. Кезіндегі «Басқамен» сұхбат кезінде «бір

бірімен сыйысып өмір сүру», «достық қатынас» және алауыздыққа жол бермеу

сияқты қарапайым қатынастардан ұждан бостандығы (дінге еріктілік)

принципінің және ұнатушылық (тілектестік, аяушылық) білдіруге дейін

өзгерген қоғамды көруге болады. Антикалық философиялық ойдың әр түрлі

мектептерінде және бағыттарында «толеранттылық» ұғымына ұқсас

анықтамалар табуға болады. Оларға момындық, сиымдылық, «басқаны тыңдай

31

білу» (Пифагор), тәрбие мен білім арқылы құмарлықты шектеу (Сократ),

интеллектуалды түрде өзін өзі қорғау, сиымды мінез (Платон) жатады.

Антикалық философияда толеранттылық идеясын жоққа шығарған да, оны

жақтаған да көзқарастардың болғанын көруге болады. Яғни, антикалық дәуірде

толеранттылық идеясының тарихы емес, тарихтың алғышарттары болды деген

дұрыс болады.

Біртіндеп, діни-мифологиялық дүниетанымның орнына басқа,

теологиялық идеяға толы басқа философиялық тип келеді. Басқа құдайларды

жоққа шығармай, әр түрлі ағымдар өз құдайларын жоғары қойып, қалғандарын

оның қасиеттері мен күштерінің персонификациясы деп қарастыра бастайды.

Осындай жағдайда христиандық дамып, күшейеді. Ол алдымен иудаизмнің бір

сектасы ретінді, кейін – грек-римдік идеяларды, филондық философияның,

стоиктердің және киниктердің этикасын бойына сіңіре отырып, өзін

құрбандыққа шалатын шығыстық идеяны ала отырып, дамиды.

Римдік император-стоик Марк Аврелий Антониннің «Өз өзіңе», немесе

«Өзіңмен оңашада» деген шығармасында өз сұқбаттасыңа толеранттылық

қатынас жасауға ұқсайтын жолдар бар: «Адамдарға сенімің арқылы ықпал етуге

тырыс. Егер олар құлақ аспаса, әділеттілік заңына қарсы тұрып, күнә жасама»;

«оларға шынайы қайырымдылық пен пайдалылықтың жолын көрсет, бірақ

ашусыз және түсіністікпен жаса»; «Саған айтылған сөздерді барынша мұқият

тыңдап үйрен, сенімен сөйлесіп тұрғанын адамның ойын барынша түсінуге

тырыс; адамдардың әдеттері мен қылықтарына ден қой, бұл олардың қандай

дәстүрлерді ұстанатындығын, олардың құдіреті қандай екенін түсінуге

мүмкіндік береді» [34].

Орта ғасырлық философия үшін толеранттылық діни фанатизмнен арылу,

басқа дін өкілдерін түсіну, оларды жеккөруден арылудың жолы ретінде

қарастырылады.

Орта ғасырдағы аңыздарда төзімділік идеясы мен төзбеушілік

ұстанымдары мифологиялық қаһармандар арқылы байланысады. Мұндағы

төзімділік адамгершілік қағидаларымен өлшенсе, төзбеушіліктің өзі екі

мағынада қолданылады. Жағымсыз мағынасында зұлымдық болса, жағымды

мағынасында ел қорғау, өзгеге жәрдемдесу сияқты құбылыстар арқылы

сипатталады.

Еуропалық философтардың төзімділік мәселесіне көңіл қоюуы діни

соғыстар кезінде күшейді. Олардың қатарына С. Кастеллион, П. Бель, Вольтер,

Дж. Локкты жатқызуға болады. Бұл кезеңде толеранттылықты католиктер мен

протестанттардың келісімге келуі ретінде түсіну басым болды.

«Толеранттылық» деген терминнің өзінің пайда болуы осы кезеңмен сәйкес

келеді деп көрсетеді. Ларусстың анықтамасы бойынша, tolerance сөзі алғаш рет

1361 жылы кездеседі [35].

Төзімділік мәселесі теориялары шынайы классикалық теориялар болып

табылатын ағартушылық дәуірде өмір сүрген ойшылдардың еңбектерінде

зерттелген. XVIII ғасыр – XIX-дың басындағы Ағартушылық дәуірі әр түрлі

32

мәдени-тарихи идеялар мен дискурстарды жинақтады. Олар теориялық-мәдени

рефлексияның өзінше бір ерекше феномені болып табылады. Батысеуропалық

ағартушылардың ойынша, әмбебаптық және мәдениеттің өзіндік ерекшелігі

мүлдем жаңа мәдениет пен әлемнің сураттемесін жасаудың белгілі бір қадамы

болуы тиіс. Әлемнің бұл жаңа суреттемесі қалыптасып келе жатқан

толеранттылық мәдениеттің діни және ғылыми, этикалық және эстетикалық,

рационалды және сенсорлы, қарапайым және трансцендентті аспектілерін

органикалық түрде біріктірді.

Мәдениеттанулық синтездің ерекшелігі толеранттылық мәдениетінің

қалыптасуына бірден бір ықпал еткен феномен болды. Жаңа сана, жаңа

эстетика толеранттылық сана-сезімді қалыптастырды. Толеранттылық

концепциясы Ағартушылық кезеңінде әмбебап дінді іздеуге байланысты

қалыптасып, екі бағытта дамыды. Бір жағынан, ағартушылық құбылыс ретінде,

оның негізгі тезисі – мәдениет адамның «екінші туылуы» және гумандылық,

жарық және ағарту. Екіншіден, ағартушылықтықтың, романтизмнің кең ағымы

ретінде, ол діни, абстрактілі-метафизикалық, этикалық-эстетикалық

пайымдауларды қамтиды.

Бұл дәуірдегі толеранттылық сананың қалыптасу процесінің мазмұны

барлық ұлттық өнердің және діндердің тең дәрежелілігі идеологиясын

қамтыды. Сонымен қатар, адамның адемгершілігінің дамуы үшін сенімнің

маңыздылығы идеясы, барлық халықтардың көркемдікке байланысты

талғамының тең дәрежелілігі өнердің жалпылығы принципіне негізделу идеясы

басты болды.

Ағылшын Ағартушылығында екі бағыт көзге түседі. Біріншісі өздерін

«еркін ойшылдар» деп атаған философ-материалистермен (Толанд, Коллинз,

Кауард) ерекшеленеді. Олар дін мен шіркеуді қатты сынға алады. Екінші бағыт

Шефтсбери және Болинброк сияқты ойшылдардың бағыты болды. Олар

дворяндық аристократтардың қатарына жатады. Аристократтық, эзотерикалық

ілім болып табылады олардың философиясында материалистік элементтер өз

орнын таппады, еркін ойлау мемлекетті қалыптастырудағы ресми діннің

сақталуының қажеттігі туралы бекіммен бірікті. Бұл ойшылдардың ортақ жері –

олар бір діни-философиялық концепцияға, деизмге бірікті. Деистер

ортодоксальды христиандықты теріске шығара отырып, «табиғи дінді» оған

қарсы қойды. Ал ол дін әлемнің жеке тұлғасыз зерделі алғашқы бастауын

мойындауға негізделеді. Соған қарамастан, ағылшын ағартушылары өздерінің

идеяларын ортодоксальды дінді тек сынға алумен шектеліп қана, күреске

жеткізбей, біртоғалықпен, компромисті түрде жүргізді. Олар дінге деген

төзімділік принципін бекітуге тырысты.

Ағылшын философы Т. Гоббстың ойынша, адазаттың өмір сүруінің

заңдылығы өзін-өзі сақтауда, өйткені, «ұлы игілік – өзін-өзі сақтап қалу; ұлы

зұлымдық – ыдырау» [36]. Жалпыға қарсы соғыс күйін өзгерту үшін

атомдалған идвидидтердің бір-бірімен қоғамдық келісім жасауы шарт.

Қоғамдық келісім адамдардың табиғи күйлерін үздіксіз сезінуін қамтиды. Оны

33

еңсеру «адамгершіліктің орта алтын заңы» негізінде ғана мүмкін, ал ол

адамның эгоизмін өзі тежеу принциптерін жасауға және адамның моральдық

табиғатын ашып көрсетуге мүмкіндік береді.

Адамның зердесінің репрессивті сипаты өркениеттің қалыптасуына

мүмкіндік береді, өйткені шегіне жеткен күш көрсетуге деген талпыныс зерделі

түрде келісімге келуге итермелейді. «Төзімділіктің» пайда болуы адамның

басқа адамдарды құрметтеу-құрметтемеу сияқты қатынасымен, оның

еркіндігінің мөлшерімен байланысты, яғни «қайырымдылық» және

«зұлымдық» уақыттан тыс жатқан құндылықтар болып табылады, олар

адамдардың нақты бір жағдайды басынан кешіруімен байланысты.

Кезінде Б. Спиноза әр адам еркін ойлау үшін туады деген принципті

ұстанған еді [37]. Ал ағылшын ағартушыларының еркін ойлауы одан да ары

кетті: олар деизм позициясын ұстана отырып, «табиғи дін» идеясының

қажеттілігін алға тартып, философтар демократиялық және гуманистік

идеяларға өтті.

Төзімділік, ағылшын философы Дж. Локк үшін, зорлық көрсетудің

(агрессия) әр түрлі формаларын шектеумен және адамдардың өзін-өзі,

мемлекеттің көп жағдайда адамдардың көпшілігін бірдей ойлауға тәрбиелейтін

қатаң заңдарды қабылдай отырып, басқаруымен байланысты. Локктың

«Төзімділікке деген құқығы» адамның еркін өзін-өзі анықтауына негізделеді.

Ол абсолютті жазасыздық пен еркіндікке қарсы қойылады. «Мемлекеттік игілік

барлық адамзаттық заңдардың өлшемі болсын» десек, адамдардың қайырымды

және жаман қылықтарына билік ету керек: бұдан барлық кеселді жазалау

міндеті туады. «Мемлекет кейбір жарамсыз қылықтарға төзуі мүмкін, бірақ оны

қоғамға ендірмеуі керек, өйткені ондай қылықтар халықтың игілігіне қызмет

етпейді». Ол үшін төзімділікке негізделген қатынастардың дұрыс болуына

жағдай жасалуы тиіс.

Локктың ойынша, ар бостандығы кез келген адамның бірден бір құқығы

болып табылады. Ешкім, оның ішінде мемлекетті билік те, «дінге байланысты

сұрақта заң мен күшке жүгінбеуі» тиіс [38]. Оның ойынша, сенім біздің рухани

әлемімізді анықтайды.

ХХІ ғасырда Локктың толеранттылығы жеткіліксіз, қазіргі күні тіпті

туындап отырған мәселелерді шешпейді де. Өйткені бүгінгі дәуірде көптеген

діни конфессияларды бір мемлекеттік-мәдени контекстке енгізу жеткіліксіз,

тиімсіз, мүмкін емес. Қазір осы контекстің өзінің мәселесін өзгерту керек, оны

қайта құрастырған дұрыс. Батыстағы елдердің этникалық, мәдени ландшафты

өзгеріп барады. Ол басқа мәдени қалыптарға, батыстық қоғамдарға мүлдем

ұқсамайтын, табиғаты басқа мәдениеттерге, дәстүрге толеранттылық танытуды

талап етеді. Бұрынғы империализммен байланысты, басқаға жоғарыдан

қарайтын дәстүрден арылу керектігін мойындататын шындық келді. Осыдан

келіп Жаңа дәуірдегі сенімге деген төзімділіктен өзгеше, басқа көзқарас орын

алды. Бүгінгі күні Еуропада қоныс алып отырған мигранттар Локктың

«қайырымды азаматтарына» айналғанға дейін өз құқықтарын талап ететіндігін

34

көріп отырмыз. Олардың құқықтық статусы, саны мүлдем жаңа шындықты

тудырады. Олар батыстық құндылықтарды қабылдауды емес, өз құқықтарын,

мәдениеттері мен құндылықтарын мойындауды талап етеді. Бұл жерде заңды

сұрақ туындайды: басқа құндылықтарға, басқа діндер мен дәстүрлерге

негізделген республика мұндай өздеріне қайшы келетін талаптарды қабылдай

алмаса, ұзаққа барар ма екен?

Толеранттылық мойындау, мойын ұсынусыз жай ғана, «амалсыздан», тіпті

наразылықпен, жек көріп, қабылдау болып қалады. Толеранттылық еш уақытта

құқықтық шындыққа негізделмейді, ол табысқа жеткізбейді, егер ол моральдық

сферада жүзеге асатын болса ғана ол шын мәнінде толеранттылық болады.

Толеранттылық принципі Батыста үш негізгі элементке негізделді: жеке

меншікке деген құрмет, адам құқығына деген құрмет, қоғамның құқықтық

институттарына деген құрмет. Осы үшеуі батыстық мәдениеттің де негізінде

жатқаны белгілі.

Толанд, діндердің шығу тарихын зерттей отырып, ойлау және сөз

еркіндігін талап етеді, фанатизмге қарсы шығады [39]. Ал Д. Юм болса, дін

логикалық жолмен дәйектелмейді, сонымен қатар ол арқылы теріске шығаруға

да болмайды деп есептеген. Сөйте отырып, ол дін мен ғылым сфераларын бір-

бірінен бөліп, оларды жеке дара, бір-бірінен тәуелсіз салалар деп есептеген.

Сонымен қатар, Юмның скептицизмі еркін ойлаудың кейінгі дамуында өзінің

оң рөлін ойнады, яғни ол ғылыми жолмен дінді негіздеуге болмайтындығын

дәлелдеді. Толанд та, Коллинз да, Юм да, олардың жақтастары сияқты Құдай

идеясынан бас тартқан жоқ, соқыр сенімдерге «шынайы дінді» қарсы қойды.

Ағылшын Ағартушылығы қоғамның демократиялық күштерімен

байланысты болса, француз Ағартушылығы аристократиялық мәдениеттің

ықпалында болғандықтан өте талдампаз, нәзік болды. Францияда ескі қоғамдық

құрылымға саяси қарсылық, католиктік шіркеумен қақтығыс орын алды,ол

француз ағартушыларының бағдарламаларының радикалды сипатта болуына

ықпал етті. Олардың философиялық концепцияларының негізінде

рационалистік әдіс жатты. Ол әдіс атеизмді негіздеді, дінді құлатуға, жоюға

негізделді.

Ал неміс Ағартушылығы біріңғай теориялық сипатта болды. Дінді сынға

алудың негізі үшін шіркеу қызметкерлерінің діни догматтарды түсіндірудегі

алшақтықтары себеп болды. Рәсімдік тәжірибе, оның тікелей өкілдері

христиандықтың ең бастапқы рухын жоғалтты деп ағартушылар шіркеудің

саяси рөлін сынады (Гельвеций) және діни оқуды, Құдай бейнесін және ол

туралы идеяны сынға алды (Гольбах).

Әртүрлі діни сенімдерді мәмілеге келтіретін «жаңа дінді» іздеу идеясы

Германияда жалғасты. Француздарға қарағанда неміс ағартушылары сенімге,

Құдай туралы пікірлерінде өте абай, сақ болды. Олар үшін еркін ойлау діни

сұрақтарды еркін зерттеуге келіп сайды. Мысалы, Гердер жаңа дінді іздеуді

емес, христиандықты әмбебап дін ретінде қабылдауды ұсынды. Ал Лессинг

болса, діннің тарихи эволюциясын жалғастыра отырып, христиандық діни

35

көзқарастардың дамуындағы белгілі бір саты болып табылады деген

қорытындыға келеді, ал адамзат «игілікке сол игіліктің өзі үшін құштар» дейді

[40]. Оның ойынша, бұл діндердің орнына келешекте жаңа дін келеді, ал оның

мұраты гуманизм болып табылады.

Толеранттылық тақырыбы француз публицисі және философы П. Бейль

еңбектерінде де көрініс тапты. Оның пікірінше, адамдардың табиғи

үйлесімсіздігі өз кезеңінде пікірлердің әртүрлілігіне әкеліп соқтырады:

«Қабылдау мүшелері бірдей болғанымен әр адам бір нәрсені түрліше таниды,

олардың тәрбиесі бірдей емес, қалған жағдайларда да солай етеді», – дейді [41].

П. Бейльде ұят еркіндігі және оның мемлекет билігіне бағынбайтындығы

туралы талабы Дж. Локкқа қарағанда жоғары. Толеранттылық оның

шығармаларында догматикалық билікке қарсы құрал ретінде көрінеді және

билікті ұстап тұрудың басты қаруы өрескел қарсылықты жоюға арналған. Ол

философтардың пікірталастары діни негізде жүргенімен, діни ұстанымның

астарында мемлекет мүддесі жатқандығын жақсы түсіне білді. Билеуші өз

билігін шіркеудің әмбебаптығына сүйене отырып, ғайбаттау, жалған сөйлеу,

жер аудару, өлім жазасына кесу секілді құралдар арқылы жүргізді. Сөйте тұра ,

ол жасап отырғандарының барлығын дінді насихаттау барысындағы

дұрыстығына, заңдылығына өзі сене білді немесе сондай сыңай танытты [42].

Тиімді қызмет жасау принципі (Рене Декарт) махаббат, қуаныш, қайғы,

рахаттану сияқты аффектілерді реттеуге бағытталады. Бұл ұстаным

«төзімділік» ұғымына өзін-өзі сақтау идеясын енгізді, ол адамның адамға

төзімді қатынасының негізі ретінде түсінілді. Р. Декарт адамды өзінің

сезімдерін басып ұстауды үйретуге талпыныс жасады. Сондықтан ол

«төзімділікті» құштарлықты тежеу механизмі ретінде түсіндірді.

Бұл кезеңнің парадоксі бір-біріне қарама-қайшы келетін өнердегі және

өмірдегі қалыптар туралы пайымдаумен байланысты. Олардың қайшылығы

және парадоксальдығы тарихи қалыптасқан әлеуметтік-таптық көзқарастардың

жаңа пайда болып келе жатқан ойлармен қақтығысында. Екінші жағынан, бұл

ойлаудың әр түрлі стильдерінің өзара күресі болды. Мұндай жағдай өнер мен

мәдениетте жаңа ойлау формасын және мәдениет әмбебаптарын тудырды.

Мысалы, өнер мен адамгершіліктің, суретшінің адамгершілікке негізделген

жауапкершілігі, өміршеңдігі, шындық, бақыт пен игіліктің барабарлығы. Жаңа

мазмұнға ие болған, «жаңа этика», «жаңа эстетиканы» білдіретін бұл

әмбебаптарда толеранттылықтың негізгі идеялары орын алды. Яғни, ХVІІ-

ХVІІІ ғасыр ойшылдары төзімділікті азаматтық қоғамның негізгі

құндылықтарының бірі ретінде қарастырған.

Жалпы ағартушылардың философиялық, саяси көзқарастарының

әртүрлілігіне қарамастан, төзімділік ұғымы бойынша ортақ түсінік те болды. Ол

кәдімгі-практикалық, моральдық, философиялық санада «Меннің» еркін өзін

анықтау мүмкіндігі ретінде қарастырылды. Төзімділік практикасында

ұстамдық, сабырлық, аяушылық, барлық ауыртпалықтарды шыдамдықпен

36

көтеру үлкен рөл атқарады. Объективті қажеттілікке қарсы тұру – адамның

өзінің абыройын сезінуінің тиімді тәсілі болып табылады.

Немістің ұлы философы И. Канттың ойынша, «төзімділік» пен

«толеранттылықтың» арасындағы байланыс «жалпы адамдық борыш» арқылы

негізделеді. Төзімді адам тіпті өзіне жақпайтын нәрсеге де шыдайды, сөйтіп ол

қақтығысты болдырмайды. Ал егер, адам қателесіп зұлымдық жасаса, сонымен

қатар оны жақсы пиғылмен жасаса, ондай адамға төзімдікпен қарау керек.

Сөйтіп, Кант «төзімділікті» міндетпен байланыстыра отырып, оның азап

шегумен қатыстылығын көрсетеді. Кесімді императив толеранттылықты еркін

таңдаудың актісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Кант болашақ либералды сананың пішінін жасады. Кесімді императивтің

бір тұжырымдамасы толеранттылық нормативті мегзейді: «Сен тек жалпы заң

бола алатын максимаға сай ғана әрекет ет» [43]. Ол «төзімділік» пен

«толеранттылықты» бір-бірімен байланыстырады және оны жалпы адамзаттық

борышқа жатқызады. Кесімді императив толеранттылықты еркін таңдау актісі

ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, ол адамның лайықты өмір сүруі үшін

қажет. Сөйтіп, бірте-бірте толеранттылық мәселесі қоғамдық және

философиялық ойдың тарихында тек діни төзімділік ретіндегі түсініктің

ауқымынан шықты [44].

ХІХ ғ. Дж. Ст. Милль төзімділік идеясын еркіндіктің басты шарты ретінде

қарастырады, ал М. Вебер болса дінге еріктілік идеяларын қорғайды.

Американдық философ Майкл Уолцер толеранттылықтың түрткілерін атап

көрсетті. Оның пікірінше толеранттылықтың бес түрі бар: шеттету,

немқұрайлылық, адамгершілік табандылық, әуестік және қуана мақұлдау.

Аталған түрткілер толерантты қатынас деп жорамалданады [45].

ХХ ғасырдың 70-ші жылдары «бейтарап либерализмнің» теоретигі Дж.

Роулс төзімділікті әлеуметтік әділдіктің негізі ретінде қарастырады. Барлық

атап өтілген еңбектерде төзімділік идеясы ой еркіндігі мен ар-намыс еркіндігі

қағидаларының шиеленісуі ретінде қарастырылады, алайда онымен қоса соғыс

пен бейбітшілік мәселесімен де ұштастырыла бастады.

Толеранттылық шексіз төзімділікті білдірмейді. Белгілі әлеуметтанушы,

әрі философ Карл Поппер төзімділікті гуманистік әрі эгалитаристік этика

ретінде қабылдай отырып, оның ұстанымын «төзімділік өзі төзімді әрі

төзімсіздікті насихаттамайтындардың бәріне де қатысты» деп белгілеген [46].

Толеранттылықты рационалистік дәстүрмен байланыстыра отырып, Поппер

Канттың адамгершіліктің «алтын ережесіне» бой ұсынады. Ақиқаттың әділ

дәлелдемесінің мүмкіндігі зерде идеясына негізделеді және ғылымның

этикалық базисімен байланыстырылады. Толеранттылықтың маңызды

компоненті – жауапкершілік [47].

Егер Батыста толеранттылықтың негізінде дінге, сенімге деген төзімділік

жатса, Шығыста басқа базистік негіз болды. Шығыста, батыстық мәдениетте

өте жоғары құрметтелетін адамның құықтары мен еркіндігі, басқарудың

демократиялық үлгісі адамның құндылықтар жүйесінде басымды емес.

37

Үнділік діни-философиялық дәстүрдегі адам концепциясына сай, адам

рухани жаратылыс болып табылады, ол Құдайдың эмманациясының нәтижесі

ретінде қарастырылады. Адамның бүкіл іс-әрекеті дхарма игіліктік заңмен

анықталады. Ол заң бойынша адам өзінің іс-әрекетін этикалық ережелерге сай

іске асырады. Ол ережелерде толеранттылық, гуманизм, төзімділіктің негізі

жатыр.

Шығыстық діндер төзімділікке негізделеді. Оның мағынасы, ең алдымен,

белсенді әрекет жасамауда. Буддизм өмірге ерекше абыроймен қарауға

үйретеді. Буддизмнің басқа діндерден ең бір ерекше жері, оның адамның өз

күшімен, өзін жетілдіре отырып, Будданың көмегінсіз еркіндікке жетіп, өзі

Будда бола алатындығын, соған жол көрсетуде. Басқа бірде-бір дінде адам

Құдайдың көмегінсіз, жеке өзінің еркімен, күшімен құдайға ұқсай алмайды,

өзін жетілдіре алмайды.

Қытай мәдениеті, философиясы әлемді түсінуге, түсіндіруге қатысты әр

түрлі ұстанымдардың кең көлемді түрлерін ұсынады. Олардың әрқайсысы

жалпы қытай философиясын түсінуге мүмкіндік береді. Конфуцийшілдік этика

«өзаралық», «адамсүйгіштік», «алтын орталық», игіліктің «алтын ережесі»

сияқты ұғымдарға негізделеді. Ол ұғымдардың барлығы толеранттылықпен

тығыз байланысты, толеранттылық игілік ретінде түсіндіріледі. Қытайлықтар

үшін толеранттылық қарапайым ұғым емес, ол күрделі ұғым және индивидуум

үшін маңызды моральдық принцип және қоғам үшін этикалық ереже болып

табылады.

Көне Қытайға тән классикалық даос трактаты «Дао дэ цзин» (жазылған

жылы б.з.д. 6-5 ғғ.) да ел билеушілерге арналған. Онда ысырапқоршылық пен

соғыстардан, адамдарға күш көрсетуден бас тартып, олардың жеке өмірлеріне

араласпау керектігі жазылған. Мемлекетті әскербасы емес данышпан кісі

басқаруы керек [48].

Біздің пікірімізше, толеранттылық идеясының негізгі практикалық

мағынасы кез келген күш көрсетуді, зорлық-зомбылықты азайту, оған шек

қоюмен байланысты. Сондықтан да даостық трактатта адамдағы табиғилық

жоғары қойылуы себептен адам әрекетсіздік қағидатын (у вэй) ұстануы керек

делінген. У-вэй «барша заттарға қатысты әрекет олардың өздеріне арналған

қызметіне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Сонда олар өздігінен жеткілікті

болады». Яғни, адам ешнәрсеге, ешкімге кедергі келтірмей, өз табиғилығына

сүйене отырып, өмір сүруі тиіс. Бұл толеранттылық идеясына етене жақын

келеді. Ал, даостардың қарсыластары конфуцийшілер болса, адам өз өмірінде

не істесе де тек қана адамсүйгіштікке (жэнь) және аспан сыйлаған игі күшке

(дэ) жүгінуі тиіс. Яғни, конфуцийшілер әрекет етуді қолдаған күннің өзінде де,

оны адамгершілік пен гумандылыққа сүйене отырып, іске асыру керектігін

тұжырымдайды.

Қытай философиясын зерттеуші А. Сағиқызының пікірінше, «Даостық

философия адамның негізгі онтологиялық мақсатын – бойындағы адами нәрсе

мен адами мәннен бас тарту, оны еңсеру деп біледі. Бұған жетудің ең дұрыс

38

жолы даоны ұстану және дао әрекетсіздікті жүзеге асыратындықтан, адам да

әрекет етпейтін тіршілікке өтуі керек» [49, 64б.]. Яғни, толеранттылық мәселесі

онтологиялық мәселе болып, оның табиғаты адам табиғатымен

байланыстырылады. Ал сол мәдениетте пайда болған конфуцийшілдік те сол

онтологиялық қағиданы қабылдағанмен, адамның табиғаты мен мәнін өзгеше

түсінгендіктен, яғни оның әлеуметтік болуымен байланысты күш көрсетпеу,

әрекетсіздік емес, адамгершілікпен әрекет етуге шақырған. Зерттеушінің

пікірінше, «Конфуцийшілдік, өзінің сыртқы социоцентризміне қарамастан,

адамның дұрыс қылығының табиғи негіздерін де жоққа шығарған жоқ.

Конфуцийшілдіктің осы жағының мәндік идеясы табиғи заңдылықтар,

Аспанның ырқы қоғамның құрылымында да болуы керектігінде жатыр.

Табиғаттылық пен табиғилықтың үйлесімділігі, Конфуцийдің ойынша, ертеде

болған.

Конфуцийшілдіктің ерекшелігі, басқаға ұқсамайтындығы ержелгі дәуір

данышпандарының даналығы (Аспан мен Аспанастының үйлесімділігін

көрсететін) дәстүрде жасырын жатыр деп сенуінде. Бұл дәстүрді ұстану ең

алдымен адамдар арасындағы тәртіптің болатындығына үлкен сенімділікті

тудырады. Екіншіден, бұл тәртіп индивидтің өзінің жетілуіне, оның тұлғаның

идеалы болып табылатын «текті ер» идеалына жетуіне де мүмкіндік береді. Тек

сол жағдайда борыш, жол-жора адамның ішкі мотиві болады. Конфуцийлік

қоғамдық гуманизм ішкі гумандылықтың әлеуметтік өлшемге

ауысатындығында. Сонымен, ерте конфуцийшілдік ретіндегі қытайлық

дәстүрдегі гуманизмнің ерекшелігі тарихи сабақтастық пен адамның және

социумның үйлесімділігіне негізделеді. Бірақ бұл адам мен табиғат арасындағы

үйлесімділікті теріске шығармайды» [49, 69 б.].

Толеранттылық пен күш көрсетпеу категориясының арасындағы байланыс

философиядағы, саяси практикалардағы, мәдениет пен діндегі маңызды

мәселелердің бірі болып табылады. Қазіргі күні халықаралық қатынастардағы

мәселелерді шешуде толеранттылықпен қатар күш көрсетпеу принципінің де

орны ерекше екенін мойындау керек. Әсіресе, саяси практикаларда күш

көрсетпеу билік етуші органдардың билігін легитимдіктен арылтуға

бағытталады: билік органдарымен, оның өкілдерімен бірлесіп қызмет істеуден

бас тарту, бейбіт шерулер, өте маңызды әлеуметтік мәселелерді мемлекеттің

қатысуынсыз шешуге бағытталған қоғамдық өзара ұйымдасу, жариялылық,

медия кеңістікті белсенді түрде пайдалану. Кейбір жағдайларда күш көрсетпеу

саясаттың моральды мұраты ретінде де қарастырылады.

Күш көрсетпеу іс-әрекет жасамауды білдірмейді. Бұл өте белсенді өмірлік

тұғырнама. Күш көрсетпеудің саясаттағы әдістері ХХ ғасырда өте танымал

болды. Оған мысал ретінде М. Ганди ұсынған және іске асырған «сатьяграха»

идеясын және тәжірибесін айтуға болады. Бұл идеяның арқасында Ганди мен

оның жақтастары Үндістанның азат етілуіне мүмкіндік алды.

М.Л. Кинг ішкі және сыртқы күш көрсетуден, тіпті рухани күш көрсетуден

бас тартуды ұсынды. Ол «ақиқаттағы табандылық» принципін ұстанды. Ол

39

терісінің түсінің ақ-қарасына қарамастан азаматтық теңдік болу керектігін

жариялады.

Бірақ күш көрсетпеу мұрат емес, ол – саяси қақтығыстарды шешудің

жолы. Күш көрсетудің алдын алу жолы ретінде саяси және әлеуметтік

төзімділік ретіндегі толеранттылық идеясы және тәжірибесі алынуы қажет.

Қазіргі дәуірде зорлық жасамау идеяларының болашағы өте маңызды

болып отыр. «Қиянат жасамау этикасы» философияда, мәдениеттану мен

саясаттануда көп талқыланып келеді. Ол толеранттылық идеясымен тығыз

байланыста қарастырылады. Осыған байланысты Ресей философы В.С. Стёпин:

«Зорлық жасамау - адам мен қоғам адамгершілігінің дамуының ең маңызды әрі

қатесіз көрсеткіші» деген сенім жатыр. Сонымен бірге, ол – біздің

заманымыздың прагматикалық императиві. Қазіргі өркениеттің дамуының

бүкіл қисыны қиянат жасамау адамзаттың өркендеуі мен гүлденуінің ең басты

шарты екенін ұғынуға жол ашады» [50, 195 - 196 бб.] - деген тұжырымдама

жасайды.

Толеранттылық туралы ой ертеде пайда болғаны туралы жоғарыда

айтылды. Одан да ертеде зорлық жасамау туралы ойлардың әртүрлі

мәдениеттерде, қоғамның құрылысы мен саяси режимдердің әртүрлі

әлеуметтік-экономикалық түрлерінде болғанын зерттеушілер айтады. Бұл

мәселе әртүрлі мәдени-өркениетті әлемдерге тән бола отырып, олардың

арасында да айрымашылық, өзгешелік болғаны белгілі. Қазақстандық философ

Сағиқызы А. пікірінше, «негізгі демаркациялық меже дамудың стратегиялық

жолын таңдаудағы негізгі ерекшеліктері анықтайтын мәдени-өркениеттік

дамудың Батыстық және Шығыстық типтерінің арасында жүргізіледі. Батыс

сыртқы табиғатқа да, әлеуметтік қатынастарға да бағытталған өзгертуші

қызметті таңдап алды. Мұндай басым интенция адамның әлемге деген

көзқарасының іргелі (субстанциялық) негізі мәртебесін иеленеді және ол,

сәйкесінше, адамның негізгі мақсаты ретінде қарастырылады»[49, 188б].

Автордың осы пікірімен келісе отырып, Шығыстық мәдениеттің ерекшелігі

оның адамды, әлемді түсінуінде, Әлемге деген адамның қатынасында,

дүниетанымының ерекшелігінде екенін көрсету маңызды деп ойлаймыз.

Шығыстық дүниетаным адамның ішкі әлеміне – оның сана саласына, өзін-өзі

аңдау мен өзінің рухани-адамгершіл жетілуіне бағытталады.

Ежелгі Үнді, Ежелгі Қытай мәдениетінде дүниеге көзқарас Батыстық

көзқарасқа қарама-қарсы болып табылады. Яғни, онда әрекетті емес,

әрекетсіздікті жоғары қояды, оны адамның болсын, әлемнің болсын қалыпты

жағдайы деп есептейді. Қытайда оны әрекет жасамау – «у-вэй» деген ұғыммен

түсіндіреді. «Алайда, аталған қағиданың дәлме-дәл мәні «қиянат жасамау»

терминімен беріледі. Мэн-цзы «у-вэй» қағидасының мәнін мынадай

аналогиямен жеткізген: өсімдікті тез өсіремін деп оны жоғары қарай тартуға

болмайды, ол үшін жерді өндеу керек. Сондықтан әрекетсіздік – енжарлық

емес, күш қолданбайтын әрекет, қажетті әсер алу үшін жағдай жасау» [49,

185б.]. Яғни, қиянат жасамау барынша толерантты болу принципімен сәйкес

40

келеді. Бұл қағида көп жағдайда саяси салада маңызды болған. Қазіргі күні

әлемдегі саяси жағдайға байланысты да бұл қағиданың рөлінің зор екенін

мойындауға тура келеді.

Ресейлік белгілі философ В.А. Стёпин қазіргі күні адамзат жаңа көзқарасқа

көшуі керек деген пікірді айтып келеді. Белгілі ғылым философиясын

зерттеушінің ойынша, «Бұл әлемде өмір сүрудің жаңа тәсіліне зорлық жасамау

стратегиясы міндетті түрде енетін болады. Егер өзім құрамына енетін нысанмен

жұмыс жасап, оны зорлықпен, тұрпайы түрде өзгертсем, бұл мен үшін қатерлі

болмақ, өйткені нысанды өзгерткенде мен өзімнің байланыстырымды,

қызметтерімді де қоса өзгертемін» [50, 199 б.]. Қазіргі техногендік өркениеттің

дамыған тұсында толеранттылық мәдениеттердің бір-бірінен өзгеше екенін

мойындап, онымен санасу үшін қажет екенін ғалым былай көрсетеді: «…Жаңа

дүниетанымдық бағдардың алғышарттары бүгінде техногендік өркениеттің

ішінде жасалуда. Қазіргі әлемде мүлдем әртүрлі мәдени дәстүрлер кездесіп,

сұхбат құрып жатады. Бағалау жүйесін өзгертіп, басқаны түсінуге үйреніп, өзге

мәдениеттер мен құндылықтарды бағалау қажет. Адамды әлеуметтендірудің,

оны әртүрлі мәдениеттердің жетістіктерін құрметтеуге, төзімділік рухында

тәрбиелеудің жаңа тәсілдерін табу керек. Адамзаттың жаһандануы таласты

шешудің құралы ретіндегі күштен бас тарту, келісім табу талабын қояды.

Қазіргі жағдайда жергілікті жанжалдардың жаһандық жанжалға ұласып кету

қаупі бар. Сондықтан зорлық жасамау стратегиясын іздеу – қияли арман емес,

адамзаттың тірі қалу парадигмасы. Бұл жерде зорлық жасамау стратегиясы

техногенді өркениет құндылықтарының барша құрылымын өзгертуді көздейді.

Күш пен биліктің нысандарға, жағдайларға, әлеуметтік ортаға үстемдік ету

мұратын қайта қарастыру қажет»[50, 195-196 бб.].

Мұның барлығы зорлық жасамау, толерантты болу, басқаның мәдениетіне,

құндылықтарына төзімділікпен қарап, онымен санасуды қазіргі күнгі

шиеленіскен дәуірдегі ең дұрыс жол екенін білдіреді. «Шығыста зорлық

жасамау этикасы туралы айтылғанда, адамдар арасындағы қатынастың этикасы

меңзелмейді. Зорлық жасамау дегеніміз – іштей үйлесімді Ғарыштың кез келген

бөлігіне нұқсан келтіруі мүмкін әрекеттерден бас тартуды білдіреді» [51, 14-15

бб.]. және зорлық синергетика қағидаларына сай әлемнің негіздеріне қарсы

жасалған қылмыс деп бағаланады.

Толеранттылық қоршаған әлемнің және оны мекендейтін халықтардың

әртүрлі екендігін түсіну және оны қабылдауды білдіреді. Әрбір этнос ерекше

және қайталанбас. Тек этникалық және діни көптүрлілікті мойындау, мәдени

ерекшеліктерді қабылдап, құрметтеу нағыз толерантты атмосфераны орнатуға

мүмкіндік береді.

Толеранттылықты философиялық, этикалық, социологиялық,

мәдениеттанулық, психологиялық ұстанымдар арқылы қарастыруға болады.

Философиялық ұстанымға сәйкес, толеранттылық басқаның пікіріне, оның

іс-әрекетіне байланысты күш қолданбай, оның өзгеше екендігіне тең дәрежеде

құрметпеп қарай отырып қабылдауға байланысты игілік болып табылады.

41

Осыған дейін қарастырған ежелгі дүниедан бастап қазіргі заманға дейінгі

философиялық ілімдер осыны білдіреді. Онда толеранттылық, философияның

адамның өзіндік сана сезімі және оның қоршаған әлеммен гармониялық қарым-

қатынасының әлеуметтік мінез-құлқындағы «диалектикалық» категориясы

ретінде қарастырылады. Қазіргі заманғы философияда толеранттылықтың

көрініс табуы – әртүрлі қоғамның өмірінің әр саласында кездесетін мысалы,

халықаралық қатынастағы коммуникативті контент, саяси салада, құқыта, діни

салада экономикада, этикада және тағы басқалар болып табылады. Әлеуметтік

өмірде толеранттылықты зерттеудің осындай негізі білім беру мен тәрбие

саласында ерекше орын алды.

Этикалық толеранттылық құрметтеуге тұратын әрекеттің әр түрлі

тәжірибелерін сақтаумен, оның әлеуметтік құндылығын көрсетумен

байланысты. Этикалық тәсілде толеранттылықтың жалпы мәнді құндылығы

өзіндік бағытқа ие болады. Сонымен бірге толеранттылық, жағдайлардың

қызметін шектемейтін жалпы принцип әрекетінде түсіндіріледі. Ондай мысал

толеранттылықтың әртүрлі идеяларымен, көрсетілуімен, көзқарастарымен

түсіндіріледі. Бұл сөздің мағынасында «толеранттылық» плюрализмге ұқсас.

Толеранттылықты осылай сипаттау зорлық-зомбылықты болдырмау, абсолютті

түрде жауыздыққа жол бермеу деп түсіндіріледі.

Әлеуметтанулық ұстаным субъект пен объектінің белгілі бір сапалы өзара

әрекетіне байланысты туындайтын толеранттылық қатынасты білдіреді. Ол

субъектінің толығымен объектінің әлеуметтік-мәдени өзгешелігіне қарамастан

қабылдауға дайын екендігін білдіретіндігімен байланысты. Бұл қатынас өзінің

тарихи, әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшелігіне ие

және де көп жағдайда сонымен анықталады. Субъект ретінде әлеуметтік

институт, әлеуметтік ұйым, топ, индивид алынуы мүмкін. Бұл тізім

толеранттылықтың объектісіне де қолданылуы мүмкін.

Психологиялық тұрғыдан алатын болсақ, толеранттылық жеке тұлғаның

белгісіздікке байланысты тұрақты мінез-құлқының қалыптасуы болып

табылады. Ол қайшылықты жағдайларға қатысты қалыпты жағдайдан ауытқу

болып табылады.

Ресейлік зерттеуші С.Г. Ильинская ғылыми әдебиеттердегі

толеранттылықты зерттеудің методологиялық төрт ұстанымын бөліп көрсетеді:

аксиологиялық, идеалистік, онтологиялық-тарихи, қақтығыстық [52]. Жоғарыда

біз атап көрсеткен қазақстандық зерттеушілердің бұл мәселеге байланысты

топтастырылған бағыттары да осы методологиялық ұстанымға жақын. Бұл

ұстанымдар толеранттық феноменінің мәселе ретінде зерттелуімен байланысты.

Мысалы, автордың ойынша, аксиологиялық ұстаным бойынша, толеранттылық

либеральды демократияның бір құндылығы болып табылады. Зерттеуші

Г. Маркузенің «өзіне-мақсат», Питер П. Николсонның «өзіне-игілік» ретіндегі

құндылықтық бағдарларын алады [52]. Маркузенің ойынша, төзімділік

өздігінен игілік болып табылмайды және де басқа маңызды мақсат және

адамның игілігімен кездескен кезде маңызды бола алады. Сонымен қатар,

42

шексіз толеранттылық зұлымдық болып табылады. С.Г. Ильинская бұл

ұстанымның кемшіліктерін дұрыс көрсете білген. Яғни, оның ойынша,

толеранттылық категориясын толығымен теріске шығару оның эмансипаторлық

әлеуетін жоғалтумен бара-бар.

Екінші ұстаным Канттың нормативті-рационалды көзқарасына негізделеді.

Бұл ұстанымды ұстанатындардың пікірінше, толеранттылық белгілі бір

моральдық мұрат болып табылады. Ол мұратқа талпыну қажет. Кез келген

моральдық нома міндетті түрде орындауды қажет етеді. Сондықтан, өзінің

құндылықтық жүйесі қалыптасқан моральды субъект барлық адамзат үшін

дұрыс жолды ұстануды талап етеді. Ал толеранттылықтың сипаттамасы

бойынша төзімді адам басқалар қабылдаған қалыптарды мойындап, олардан

өзге нормаларды қабылдауды талап етпеуі тиіс. Сондықтан да бұл канттық

индивидуалдық құқықтарға негізделген, деонтологиялық либерализм

өкілдерінің ұстанымы әмбебап бола алмайды.

Үшінші ұстаным – онтологиялық-тарихи, яғни толеранттылыққа

байланысты бұл ұстаным белгілі бір топтардың тарихи бірлесіп өмір сүруінің

тәсілі болып табылады. Бұл ұстаным Майкл Уолцердің зерттеулерінде

қолданылады. Кейбір кезде оған басқа да «коммунитаристік» және

«мультикультуралистік» бағыттың өкілдері, сонымен қатар толеранттылық

идеясының либералды емес негізіне сүйенетін барлық авторлар жатады.

Этикалық тәсілде толеранттылық – ізгілік ретінде қарастырылады. Джон Ролз

және деонтологиялық либерализмнің өкілдері толеранттылықтан қоғамның

жетістікке ұмтылуынан имани-адамгершілік идеалды көреді. Әлеуметтік ойдың

соңғы он жылдығында толеранттылықты моральмен байланыстыру дәстүрге

айналған.

Төртінші ұстаным ресейлік ғылымдағы Борис Капустиннің теориясына

негізделеді. Мәдениеттер арасындағы қақтығыс бірте-бірте толеранттылыққа

әкеледі. Өйткені әр түрлі көзқарастар бірте-бірте бір-бірін ұғып, түсіне

бастайды. Содан кейін төзімділіктің негізі қалыптасып, олардың бейбіт қатар

өмір сүруіне мүмкіндік туады. Капустиннің ойынша, бұл мәдениеттердің

арасында консенсус болмайды, бірақ мәдени дәстүрлердің бір-біріне ықпалы,

өзара сіңісу жүзеге асады [52].

Ресейлік зерттеуші Л.А. Байков толеранттылықты «құндылық және

азаматтық қоғамдағы әлеуметтік норма ретінде қарастырады. Яғни, әртүрлі

конфессиялар, полиэтникалық, этникалық және басқа да әлеуметтік топтар

арасындағы қалыпты гармониямен қамтамасыз ету, алуан түрлі жаһандық және

халықтық, әлемдік мәдениеттерді сыйлау, түріне, тіліне және әртүрлі наным-

сенімдегі адамдарға түсіністікпен қарауға дайын болу» [53].

Толеранттылықты адамның жек даралығы ретінде зерттеу

А.Н. Асташованың еңбектерінде көрінеді, онда ол «толеранттылық моральды

бастаулары бар және ол тұлғаның қабылдай алатын, әртүрлі ойларды түсініп

және зерделеп, тұлғаны немесе топтарды пайымдау, этникалық, ментальдық,

«ұқсамайтын» өзіндік мәдениетін көрсету және бейбітшілікті сақтауға

43

байланысты әрекеттерімен ынтымақтастық орнатудағы ерекшеліктері ретінде

қарастырылады [54]. Толерантылықтың әмбепбапты көрініс табуы, оны кең

ауқымда қарастыруға болатынын көрсетеді:

- әлеуметтік мәдени жүйенің құндылығы ретінде, мінез-құлықты бағдар

ретінде, белсенді тұлған көрсететін өзекті мақсат ретінде;

- принцип ретінде, егер толеранттылыққа «басқарушы идея» адамның

қызметін анықтайтын статус берілсе, әлеуметтік мәдени топтарда келісімді

қамтамасыз етеді;

- әлеуметтік қарым-қатынастағы норма ретінде;

- идеал ретінде, сұрақтарды шешудегі басты критерий болуы, тұлғаның

қызметінің және мінез-құлқының стимулы болады.

Сондықтан, толеранттылық басқалардың көзқарастарына сыйластықпен

қарауға, басқалардың жүріс-тұрысына баға беруде ниеттес болу, этникааралық,

топтық және ұлтаралық қарым-қатынас мәселесі бойынша туындайтын

сұрақтарды шешуде келісімге келу мен түсіністік танытуға дайын болу керек

түсінік болып табылады.

Белгілі неміс ғалымы Юрген Хабермастың пікірінше, «толеранттылық –

немқұрайлылық емес, өйткені басқалардың нанымдарына және практикаларына

немесе Басқаға беретін бағасына және оның өзгешелігіне деген

индифференттілік толеранттылықты мағынасыз етеді. Әрине,

толеранттылықтың жақсы екенін жоққа шығарудың негізі субъективті ғана

емес. Олардың легитимді болуы үшін бұқаралық бағаға ие болуы тиіс.

Ырымшылдық есепке алынбайды. Толеранттылық туралы сөз оның

субъектілері өздерінің қарсылығын зерделі түрде тұрақты ұзақ уақыт бойы

келіспеушілік көрсету арқылы көрсеткен кезде ғана мүмкін. Бұл жағдайда

зерделі деп кез-келген теріске шығаруды айтуға болмайды. Мысалы, шовинист

пен нәсілшілге біз үлкен толеранттылықпен жүгінбейміз ғой, біз оларға өз

наным-сенімдерінен арылып, оны жеңуі үшін талап қоямыз. Басқа-болмысқа

байланысты ең алдымен дискриминациядан аулақ болу үшін талап қойылады,

яғни әркімге тең дәрежеде құрмет көрсету маңызды [55, 241б.]. Ю. Хабермас

толеранттылықты әлемге, құндылықтарға және теорияларға деген

көзқарастардың бәсекелестігі ретінде қарастарады.

Шын мәнінде, Юрген Хабермастың консенсустық теориясы утопиялық

болып табылады, өйткені коммуникативті қауымдастықтың әмбебап нормалары

толеранттылықтың кепілі болуы тиіс, бірақ қазіргі уақытта жаһандану бірлесіп

өмір сүрудің «қалыпты» жағдайын бұзады. Мәселенің шешімі сұхбаттың

этикалық нормаларын жасаумен байланысты болуы мүмкін.

Толеранттылық ұғымын әртүрлі позицияда интерпретациялау кейбір

жағдайда толеранттылық ұғымына деген артықшылығына байланысты. Ондай

артықшылық толеранттылықты әртүрлі тұрғыдан сипаттаудың көзі болып

табылады. Бұл ұғымның одан әрі көрініс табуын қарастыруда әртүрлі

жолдарын ескерген жөн. Бұл құбылысты түсіну – оның әлеуметтік үрдістегі

орнын түсіну деген сөз.

44

Толеранттылық ұғымын анықтауда Дж. Экенин плюрализмге

толеранттылық пен өзара сыйластықты қайшы қояды, ол көбінесе, бітпейтін

пікірталаспен қақтығыстарға алып келеді [56].

Толеранттылық мәселесіндегі маңызды кезеңнің бірі – төзімділіктің шегі

туралы мәселенің пайда болған кезі, себебі онсыз толеранттылықтың

теориялық мәнін анықтау мүмкін емес. Оны басқа ұғымдармен түсіндіру, оның

мазмұны мен көлеміне байланысты болады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде

төзімділіктің шегі туралы ұғым келесі себептерге байланысты даулы болып

табылады:

1. Толеранттылық ұғымы мультимодальды болғандықтан, жалпы ортақ

анықтама жоқ. Сондықтан оны теориялық және тәжірибелік тұрғыда еркін

пайдалануға болады.

2. Толеранттылық ұғымы «ақиқат» ұғымының бағалау категориясы болып

табылады. Себебі «ақиқат» бір ұғымнан келесі ұғымды жақсы ажырата алады.

Кез-келген тұлға өзінің позициясының дұрыс екендігіне сенімді. Осы жерде

қиындықтар басталады, себебі ақиқат белгілі мәнде төзімсіз: «менікі емес»

ақиқат болып табылмайды. Бірақ осы «менікі емес» кейбір кезде «менікімен»

қабылданады. Әйтпесе тіршілік ету мүмкін емес.

3. Құндылықтар жалпы мәнге ие болмаған жағдайда толеранттылықтың

шегі туралы мәселе туындайды. Кейбір әлеуметтік көріністерді, жағдайларды

жақсы немесе жаман деп бағалау қиын.

4. Толеранттылық мәселесінің шешімі, төзімділіктің шекарасы нысанды

анықтап алғаннан кейін белгіленеді. Осы жердегі нысан барынша кең болуы

қажет, әйтпесе, толеранттылықты абсолюттеу қарама-қайшылыққа, яғни

интолеранттылыққа әкеледі.

Сонымен, толеранттылық мәселесін кем дегенде үш түрлі аспектіде:

біріншіден философиялық толеранттылықты құндылық ретінде қарастыру,

екіншіден толеранттылық сананың мәдениеті ретінде, үшіншіден шындыққа

сәйкес тиістілік ретінде қарастырған жөн. Толеранттылық сананың аясында

қатынас категориясын анықтауға болады.

И.И. Мазур, А.И. Чумаковскийдің редакциялығымен шыққан жаһандық

энциклопедияда толеранттылыққа: «жорамал, мойындау, өзгешелікті сыйлау,

қақтығыстарды шешу және қайшылықтар арқылы басқалардың құқықтарын,

бізден өзге көзқарастарын, наным-сенімдерін, мінез-құлықтарының

формаларын сыйлау. Көбінесе толеранттылық басқалардың кемшіліктеріне

мейірбандықпен қарау, төзе алу, шыдау, кез-келген нәрсеге сабырлық таныту,

басқа біреудің өз пікірі бар болуын қабылдау», – [57] деген анықтама беріледі.

Толеранттылық мәселесін зерттеудегі негізгі аспект плюрализмді мәдени

талдаудағы балама ретіндегі мультимәдениет ұғымы болып табылады. Негізі

бұл ұғым 1960 жылы Канада елінде пайда болды. Бірақ, ресми түрде бұл ұғым

1970 жылы пайдаланыла бастады. Мультимәдениеттің мәселелері 1990 жылдан

бастап зерттеле бастады. Ол туралы әртүрлі анықтамалар, ойлар берілді.

Мультимәдениетті бірқатар американдық ғалымдар әлеуметтік феномен ретінде

45

қарастырды. Мысалы, олар С. Бенхабиб, Р. Бернстайна, Н. Глейзер, С. Жижжек,

К. Цюрхер болды. Сонымен қатар, мультимәдениетті сынау туралы С.

Хантингтоннның, (кіші) А. Шлезингердің [ 58] еңбектерінде көрініс тапты.

Мультимәдениетті зерттеу концепциясында басты рөлді ұлт, ұлттық

бірегейлік ұғымдары алады. Бұл мәселені зерттеудің маңызды әдіснамалық

бағыттары Н.С. Қирабаев, Э.С. Панин, В. Тишков, М.Е. Тондер тағы

басқалардың еңбектерінде кездеседі. Қазіргі кезде бұл термин әртүрлі

этностарды біріктіретін қауымдастықта, конфессиялар мен әртүрлі мәдениеттер

арасында кеңінен таралды. Сонымен, әлемде мультимәдениеттің көптеген

көріністері бар. Бір жағынан мультимәдениетің феноменін әртүрлі мәдени

мәселелерден, біргейліктен, ұлттан, құқықтан, азаматтықтан, яғни ол

полиэтникалық және моноэтникалық фактілерді құрайтын қауымдастықтарын,

иммиграция үрдістерін немесе тұрғындардың байырғы жағдайларын

мультимәдени ақиқат ретінде ажыратып алу керек. Белгілі ғалым, швед

әлеуметтанушысы Г. Терборн мультимәдениеттің қоғамдағы 4 типін бөліп

қарастырады. Олар өздеріне тән тарихи бағытта дамиды.

1. Қазіргі дәуірге дейін болған империялар.

2. Жаңа әлемге қоныс аудару (Америка және Автралия)

3. Отарлық және отарлықтан кейінгі қоғам.

4. Постұлттық мульти мәдени қоғам

Көптеген мультимәдениетке берілген көп анықтамалардың ішінен белгілі

ғалымы Н. С. Қирабаев мультимәдениетті былай сипаттайды: «Біртұтас өмірлік

кеңістікте әртүрлі халықтың мәдени топтарының теориялық, тәжірибелік және

қақтығыссыз өмір сүруі» [59] деп түсіндіреді. Оның ойынша әртүрлілікті

сыйлай отырып, бірақ әмбебаптылық ізденістен бас тартпау керек. Яғни,

мәдениет субардинация арқылы емес, координация арқылы жүреді. С. Жижек

мультимәдениеттің басқа қызықты интерпретациясын ұсынды. Оның ойы

бойынша, мультимәдениет – «жаһандық капитализмнің идеалды идеологиялық

формасы» [60]. Осындай түрлі пікірлерден кейін мультимәдениет – жаһандану

мен либералды демократияның жасандылығы сияқты қарастырылады. Жалпы,

жаһандану термин ретінде барлық ғаламшардың экономикалық, мәдени

кеңістіктегі біртұтас өзінен-өзі пайда болатын үрдіс болып табылады.

Толеранттылық ұғымы мен мультимәдениет ұғымының арасында тығыз

байланыс бар екенін алғаш рет американдық ғалым У. Кимлик айтқан болатын.

Мультимәдениеттің теориясын зерттеуші ретінде ол қоғамның әлеуметтік

мәдени жағдайында ұлт өкілдерінің әртүрлігіне, нәсілдік табиғатына,

жыныстық физиологиялық табиғи жыныстық қалпын өзгертуіне, білім берудегі

айырмашылықтарға, саяси бағдарлар және діни бірегейлікке көңіл бөледі.

Оның ойынша, либерализм принциптері – американдық қоғамның дамуы мен

тұрақтылығының кепілі болып табылады. У. Кимлик «Либералды теңдік»

еңбегінде «адамдар бәріміз бір-бірімізбен теңбіз, егер тең болмаған жағдайда

зала келтіреміз. Егер кейбір теңсіздіктер қоғамның дамуына пайда әкелсе онда,

46

ол теңсіздіктер өздеріне ғана жарамды болады» деген ойды айтқан болатын

[61].

Cонымен қатар, У. Кимлик «Мультимәдениеттегі азаматтық» еңбегінде

мемелекет жалпы этностан, этникалық мәселелерден ажырап кете алмайды

дейді. Этникалық және діни топтардың мәдени шараларды ұйымдастырудағы

қаржы мәселесіне байланысты бірқатар талаптарды дұрыс деп есептейді. Ол

жерде ол этникалық ассоциациялар, журналдар, фестивальдар қолдау көрсетуі

керектігін айтып отыр. Оның ойынша, бұл қоғамда тұрақтылықты

жоғарылатады, этникалық және діни топтар арасындағы тұрақсыздықты жояды

деп есептейді. Мемлекет тарапынан аз ұлттарға белгілі бір қаржылық көмек

көрсетілмесе, олар өзінің мәдени бірегейлігін жоғалтып алулары мүмкін.

Сондықтан да У. Кимлик мәдени нарықты қолдап отыр [62].

У. Кимлик либералды құндылықтарды білім беру арқылы бекітуге

талпынады. Аз ұлттармен мемлекет арасындағы қарым-қатынас диалог арқылы

шешілу керек екенін айтады. Сондықтан да мультимәдениет немесе либералды

мультимәдениет – АҚШ-тың ұлттық мәселесі ғана емес, ол қазіргі кезде

жаһандық мәселелердің біріне айналып отыр. Бұл мәселе туралы М.

Уолцер, У. Кимлик, Ю. Хабермас, В. Бек, Д. Хелд сөз қозғаған.

Сондықтан, американдық мультимәдениеттің мәнін түсіну үшін, оның

теорияларын, принциптерін, сонымен қатар шетелдік ғалымдар жасаған

толеранттылық бағдарламасына салыстырмалы талдау жасап, БҰҰ-да

коммуникация мен толеранттылық мәселелерінің қызметін шетелдік

платформаларда салыстыру керек

Мультимәдениетте толеранттылық ұғымына анықтамалар көп

болғандықтан, оларға талдау қажет: біріншіден, мәдени феномен ретінде,

өзіндік полиэтникалық және полимәдени қауымдастық аясында негізделген,

екіншіден, мәдени плюрализмнің баламасы ретінде, ол нақты қоғамдық қарым -

қатынастарды сипаттау болып табылады. Қазіргі қазақстандық шындықта

мультимәдениет және мультимәдени модель бір жақты оң көзқараста емес,

көбінесе оны қазақстандықтар жақтамайды. Әртүрлі топтармен бейбіт өмір

кешу үшін, халықтың абыройын сақтауда және оның мәдениетін сыйлауда

адамдардың санасында азаматтық теңдік мәселесін еске ұстаған дұрыс.

Мультимәдениет немесе оның элементтері Қазақстанда кезекті жаңа саяси

немесе философиялық теория ғана емес, қоғамда әлеуметтік және мәдени

әлемді тұтас қолдау үшін өмірлік қажеттілік. Мультимәдениет Қазақстанның

қазіргі жағдайында мәдениаралық, этносаралық және конфессияаралық қарым-

қатынас жасаудың жалғыз нұсқасы болып табылады.

Қазақстанда мультимәдениетті пайдалану, оның қайшылықтары мен

артықшылықтарын талдау қолға алынып келеді. Оның артықшылықтары:

– мәдени әртүрлілікті сақтау мен қолдау;

– аз ұлттарды қорғайтын нормативті-құқықтық базалар жасау;

– Батыс пен Шығыс арасында мәдениаралық байланысты орнату.

Кемшіліктері:

47

– мәдениеттерді араластырудағы қорқыныш;

– маргинализация;

– өзіндік танымын жоғалту;

– қоғамның мәдени бөлшектенуі;

– мәдениаралық қарым-қатынаста шиеленістің өсуі.

Сондықтан, Қазақстан – тарихи тұрғыда мәдениаралық қарым-қатынас

жасауда өзінің салт-дәстүрлерге бай көп этносты мемлекет. Басқа

мәдениеттермен қарым-қатынас жасаған кезде толеранттылықпен бірге,

қақтығыстық жағдайлар да болып тұрады, ол әсіресе мемлекетімізде

босқындардың көп болуынан, кәсіптік құзыреттіліктерінің және білімдерінің

төмендігінен, діни наным-сенімдеріне байланысты.

Қазіргі заманда толеранттылықтың қалыптасуы – негізгі мәселелердің бірі

болып табылады. Бұл мәселе бүгінгі күні әр мемлекетте әртүрлі деңгейде

шешілуде. Белгілі ғалым Бэтти Э. Риэрденнның ойынша,«толеранттылық адам

құқығының жүзеге асуындағы және әлемді танудағы басты құндылық болып

табылады» [63].

Психолог Т. Харристтің «Мен жақсымын, Сен де жақсысың» деген

кітабында тұлғаның қоғамдағы адамдармен қарым-қатынасының төрт моделін

көрсетеді: «Мен жақсымын – Сен жақсысың», «Мен жақсымын – Сен

жамансың», «Мен жаманмын – Сен жақсысың», «Мен жаманмын – Сен де

жамансың». Мұның ішіндегі алғашқы екі компонент адамда туа бітті болатын

қасиет болып саналады. Ал, соңғылары адам өзінің жанын, рухани әлемін

тәрбиелеу арқылы болатын дүниелер. Алайда, Т. Харристің зерттеуі бойынша

«Мен жақсымын – Сен жамансың» қарым-қатынас моделі кез-келген жерде

конфликт, агрессия, тұрақсыздыққа әсер етеді. Себебі, бұл модель адамның

өзіне сенімділігінен, жетістігінен пайда болады. Өзінің ішкі дүниесіне тепе-

теңдік әкелгенімен сыртқы тепе-теңдікті бұзады. Ал, қалған үш қарым-қатынас

моделі толеранттылықтың мән-мағынасын ашады [64].

Бүгінгі күні толеранттылықтың моральдық теориясына қатысты да

қиындықтар туындауда. Атап айтқанда, әйел адам таңдау еркіндігі тұрғысынан

аборт жасатуға ерікті болғанымен, іштегі нәресте жарық өмірді көруге де

құқылы. Осы турасында Б. М. Хомяков былай дейді: «Табиғатында

адамгершілік нормаға жалпыға міндеттілік тән. Сондықтан бұл жағдай қайшы

келген өзге жағдайларды болдырмай тастайтындай басымдыққа ие» [65, 27б.].

И. Апине толеранттылықты адамның ішкі дүниесіндегі шыдамдылықтың,

қайырымдылықтың көрінуімен байланыстырады. Бұл адамның өмір сүруіне

қажетті маңызды қасиет деп есептейді. Кез-келген қоғамдағы

толеранттылықтың деңгейі қоғамның даму деңгейіне байланыстылығын атап

көрсетеді [66].

Ресей зерттеушісі П. М. Козырева да толеранттылықтың анағұрлым кең

түсінік екенін жақтаған: «Толеранттылықтың қазіргі түсінігі жай ғана

төзімділіктен гөрі анағұрлым кең түсінікті қамтуда. Әлеуметтік

ықпалдастықтың көпқырлы аспектілерін есепке алған шексіз еркіндікті

48

жақтаушылар мен тым шектеп тастайтындардың көзқарасын да есепке алсақ,

түрлі анықтамалардан олардың диапазоны кеңейе береді» [67].

Жалпы толеранттылыққа байланысты концепцияларды қарастыра отырып,

онтологиялық және гносеологиялық негіздің екі қарқынын ерекше атап өтуге

болады. Ол интолеранттылықты айыптайтын діни және екіншісі – зердеге

негізделген азаматтық төзімділік.

Біз толеранттылыққа байланысты қазіргі философияда, мәдениеттануда

бар ұстанымдарды қарастырдық. Бұл ұстанымдардың барлығы қазіргі

полисубъектілік әлемде менталитеттердің әртүрлілігіне байланысты түзетуді

қажет етеді. Негізгі философиялық ұстанымдардың талдауы оларды

рационалдық, құндылықтық деп қарастыруға мүмкіндік береді. Олар қазіргі

күні толеранттылықты көпмағыналы, көпаспектілі, өте күрделі философиялық

категория екендігін дәлелдейді.

1.3 Қазақтың мәдени-философиялық концепцияларындағы төзімділік

мәселесі

Қазақ халқының негізгі рухани құндылықтарының бірі ретінде төзімділік

мәселесін алып қарауға болады. Оның негізін қазақ халқының мәдениетінен,

өнері мен салт-дәстүрінен, дүниеге көзқарасы мен философиясынан, жалпы

рухани болмысынан, діні мен ділінен байқауымызға болады. Төзімділік – қазақ

халқының басты ерекшелігін құрайды және оның ішкі бітімін айқындайды.

Төзімділік – қазақ үшін өмір сүру тәсілі, сыртқы дүниемен қарым-қатынас

орнатудың ерекше бір түрі болып саналады.

Қазақ халқының дүниетанымы төзімділік идеясына бай. Мұндай

құбылыстың мәні Шығыс пен Батыс, үнді-иран, қытай, араб, Византия, түрік,

монғол, славян өркениеттерінің, отырықшылық пен көшпеліліктің, мал және

егін шаруашылықтарының дамуымен баййланысты. Осындай тарихи-мәдени

ықпал арқасында қазақтың рухани болмысында төзімділік таптаурындары

қалыптасты. Олар: «адам мен табиғат», «адам мен қоғам», «адам мен адам»

арасындағы қатынастары жүйесінде өз көріністерін тапты. Қазақ

болмысындағы ұжымдық, қауымдық, рулық сана да төзімділік қағидаларын

қалыптастырады.

Көшпелілердің табиғатқа бейімділігі, шаруашылығы мен еңбек жүйесін

соған сәйкес құра білуі, табиғатқа қарсы тұрмауы, үстемдікке ұмтылмауы қазақ

дүниетанымындағы төзімділік феноменінің орнын анық көрсетеді. Осындай

болмыстың арқасында дәстүрлі қоғамда табиғат пен адам арасындағы байланыс

үндестік пен жарасымдылық тұрғысынан өз шешімін тауып отырған. Қазіргі

замандағы техногендік өркениет экологиялық апаттың алдын алам десе,

көшпенділер әлемінен қалған осындай таптаурындар мен дүниетанымдық

қағидаларды жандандырып, оларға деген сұранысты оятуы тиіс. Бұл жолдағы

басты бағыт – рационалдық тұрғыда қалыптасқан ой кешу үрдісінен бас тарту.

Тұтастыққа негізделген дүниеге көзқарастың озық үлгілерін қазақтың рухани

болмысынан, дүние түсінігінен көруге болады. Ондағы ғарыш пен адамның,

49

аспан мен жердің, материалдық пен руханилықтың, ақыл мен жүректің

тұтастығы мен бірлігі, бүгінгі қазақ менталитетіндегі төзімділік мәселесін

дұрыс түсінуге бағыт берер әдіснамалық құрал бола алады [68].

Қазақ халқы көшпенділер мәдениетінің ұрпағы болғандықтан бірнеше

ғасырлар бойы өзінің кез-келген жағдайға төзімділігін көрсетіп келді. Ондағы

басты рөлді Ұлы Жібек Жолы атқарды, ол Қазақстан мен Орта Азияның

территориясынан өтті. Ұлы Жібек Жолы – әлемдік өркениет тарихында

маңызды жетістіктердің бірі болып табылады. Еуропа мен Азияны Қытайға

дейін байланыстырған керуен жолы ежелгі дәуір мен орта ғасырда сауда

байланысын орнатудың басты құралы болып табылады. Бұдан басқа біздің

еліміздің аймағынан өтетін Ұлы Жібек жолы Батыс пен Шығыстың мәдениеті

мен өркениетін байланыстыратын алтын көпір ретінде болды, себебі осы жол

арқылы әрдайым тың идеялармен, ғылым мен білім, наным-сеніммен, тауармен

алмасып тұрды, осының бәрі көне Қазақстан менталитетіне өз әсерін тигізді.

Біздің ойымызша, осының бәрі ата-бабамызды өзге халықтың мәдениеті мен

дәстүріне толерантты болуға итермелеген сияқты. Белгілі ғалым К.

Байпақовтың айтуынша, «Ұлы Жібек жолы 2 мың жыл бойы өмір сүрген. Ол

әлем тарихында дара ерекше құбылыс болды, Тынық және Атлант мұхитының

арасындағы көптеген халықтарды біріктірді. Жібек жолы деген ат толық

мағына бермейді. Жібекпен сауда жасау б.з.д. ІІ және б.з.д. І мыңжылдықта

ғана болды. Ұлы Жібек жолы әр түрлі сауда, мәдени жаңалық және жаңа

ойлардың таралу жолы, Еуразиядағы көшпелілер мен отырықшы халықтардың

даму жолы болды. Жібек жолы өркениет жолы болды» [69].

Сонымен қатар төзімділік ұғымы әртүрлі этикалық ұғымдар арқылы

көрсетілген. Мысалы, Қорқыт Ата – бүкіл түркі жұртына ортақ болып келетін

имандылық пен сыйластық, әдептілік пен ізеттілік өлшемдерін кейінгі

ұрпағына өсиет етіп кеткен данагөй тұлға [70;32 б.]. Оның жырларындағы

отаншылдық пен ерлік, ізгілік пен әдептілік, сабырлылық пен төзімділік –

біздің бәріміздің ата-бабаларымызды қандай қиын сыннан алып шыққан

түркілік қанымызда бар қасиеттер. Әр заманда халық ұйып тыңдаған Қорқыт

Ата сөзіне көңіл бөлсек:

«Алла, Алла демейінше, іс түзелмес,

Тәңірі бермейінше, ер байымас.

Әзелде жазылмаса, құл басына қаза келмес,

Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де өлмес.

Өлген адам тірілмес, шыққан жан кері келмес...

Тәкаппарлықты Тәңірі сүймес.

Көңілі пасық ерде дәулет болмас...

Мінген атың қиналмайынша, жол алынбас.

Қара болат өз қылышыңды шалмайынша, жаудың тауаны қайтпас.

Ер малын қимайынша, аты шықпас» [71].

Сонымен төзімділік қол қусырып, қарап отыру емес, топ құрып қоныс

іздеу, бір-біріне пана бола білу. Отандық ғалым Б. Аташ «өліммен күрестің

50

нәтижесінде бабамыз жер кіндігі Сыр бойына келіп, тоқтап, кеңістік-уақыттың

орталықтардың тірек нүктесіне көтерілмейді, ол тек символикалық түрде

дүниеде орталықтандырылған көзқарасқа бас иеді. Сондықтан, қайталанбас

уақытты құрмет тұту, өмірдің әр сәтін қадірлеу құңдылықтарына табан

тірегендіктен, өмірдің мәні – оның болмысы, нақ өмірдің өзі деген тұжырым

айқындалады» – дейді [72].

Қорқыт Ата көтерген мәңгілік мәселесі – өмірсүйгіштікке шақыру, өмірді

сүйген адам ғана өз ұрпағын адамгершілік негізінде тәрбиелейді. Қорқыт

өмірдің құндылығын өнерден іздеуімен келесі ғасырларда әл-Фарабидің оны

ғылым мен білімді іздеуінен жалғасады.

Қазіргі жаһандану заманы руханият мәселесін жоғары көтеріп отыр.

Өйткені, күн сайын кең тарап бара жатқан әлемдік руханилықтың құнсыздануы,

төзімсіздік, технократиялық бағдарлардың күшеюі жас ұрпақтың санасын улай

түсуде. Әл-Фараби айтқан: «пасық қала», «надан қала», «даңғой қала» деген

мағыналар тек көңіл көтерудің тәнге қажеттілігіне баса назар аударады [73].

Сонымен қатар, қоғамда көрініс беруі мүмкін ділгер қала, даңғой қала, құштар

қала, пасықтық пен бақытсыздықтың қаласы деп те жіктейді. Қалалардағы

адами өзіндік қатынастардағы өзара толерантты, түсініктегі байланыстарды

қалыптастырудағы жолдың мүмкіндіктері туралы мәселе туындайды. Осы

орайда адамды кемелдендіретін руханилыққа үлкен мән беріледі.

Қоғам, әл-Фарабидің пікірінше, қоғамның әрбір мүшесі, оның саны мен

алып жатқан аумағына қарамастан, олардың адамгершілік қырларын

анықтайтын өздерінің әрекеттеріне сәйкес құрылатын әр түрлі индивидтерден

құралады, сол қоғамның өзі әртүрлі индивидтер мен топтардың

қажеттіліктерімен құрылатындығына, оларға өзара қарым- қатынас пен өзара

байланысты реттеп отыратын белгілі бір тәртіп пен жүйе талап етілетіндігіне

қарамастан қоғам құрылады.

Бір сөзбен айтқанда, оларға әр түрлі мінез-құлық тән екендігіне, олардың

әртүрлі әсерлер бойынша толқитындығына байланысты адамдардың бір-бірінен

айырмашылықтары болады. Бірақ, кей жағдайда кездесетіндей, адамдар

тәуелсіз және бірін-бірі жек көретін жағдайларда олар бірдей өмір сүре

алмайды, өйткені, жоғарыда айтқандай, адамдар ұжымдасқан, бірлескен

қызметтер арқылы өмір сүреді. Бұдан, адамдар өмір сүруге кесел келтіретін

әсерлерге тап болғанымен, ақылды басшылыққа алып, сол сәтте өзара көмекке

мұқтаж болады, олардың арасындағы келісім болу қажеттілігі туындайды.

Бұндай келісімдердің нәтижесінде заңмен бекітілген белгілі бір тәртіптер,

мінез-құлық нормалары пайда болады, әл-Фарабидің пікірі бойынша, сөйтіп,

қала басшысы мен оның ізбасарлары тағайындалады.

Жалпы әл-Фарабидың қоғамдағы рухани құндылықтар мен ерекше

идеяларының ішіндегі айрықша ұғымы, – қайырымдылық болып табылады.

Жалпы, әл-Фараби қайырымдылықтың екі түрін атап көрсетеді: этикалық және

интеллектуалдық. Интеллектуалдық – ақыл-парасаттық жағына жататын

қайырымдылық, мәселен, даналық, парасат ақыл-ойдың, тапқырлығы мен

51

өткірлігі, ұғымталдық. Этикалық қайырымдылық – жақсы қылықтарға ұмтылу

жағына жататын қайырымдылық, мәселен, ұстамдылық, батылдық, жомарттық,

әділдік. Жаман қылықтар да осылайша бөлінеді» [74, 195-196 бб.]. Осы

тұрғыда, қоғамдағы этикалық қайырымдылықтар нағыз рухани құндылық

болып табылады. «Қайырымды қала» – тұтастықтың қажетті құрамдас бөлігі.

Кемелденген бақытты қоғамды құру қағидаттары қандай болуы тиіс екенін тану

үшін сол қоғам енетін тұтастықтың өзінің принциптері мен заңдарын білу

қажет. Оның айтуынша, бізде әдемілік сезімі болғанда ғана бақытқа жетеміз.

Ал, бақыт ұғымы әл-Фараби мұрасының өзегі болып табылады. Ол феномен

туралы сөз қозғағанда, оның адам үшін құндылығы зор екені ескертіледі. Осы

мәселесі туралы ол мынадай тұжырымға келеді: «Бақыт – бұл өзі үшін ғана

ізделетін қайыр, жақсылық. Бақытқа жетуге көмектесетін ерікті әрекет – бұл

әдемі әрекет. Оларды тудыратын адамгершілік пен әдеттер – бұл қайырымды

нәрселер» [75].

Сонымен қатар, жыраулық поэзияның ірі өкілдері Асан қайғы мен

Қазтуғанның, Доспамбет пен Шалкиіздің, Ақтамберді мен Бұқар жыраудың

елдік пен ерлікті, азаматтық пен адамгершілікті жырлаған өршіл өлең-

жырлары, туған жер, ата-қоныс, ел тағдыры, өмір өткелдері мен қоғам жайлы

философиялық толғау-тұжырымдары, өткір ойшылдық пен шешендік өнер

өнегелері адамзат атаулыға тән асқақ кісілік идеяны паш етеді. Осы үлгі-өнеге

тұтар, ұрпағымыз мақтанышпен мәңгі естерінде ұстар ақын-жырау,

даналарымыздың әрқайсысының өмір жолдары солар өмір сүрген заман

тарихымен тығыз сабақтастықта жатыр. Жалпы, кісілік құндылық болып

табылатын салауаттылық, инабаттылық, ізеттілік, ар-ұятты болу,

қайырымдылық, перзенттік парыз, ата-анаға, отанға қызмет ету, ұлтын, халқын,

Отанын сүю, қорғау, әдептілік, имандылық, ар-намыстылық, өнерпаздық, ата-

текті қастерлеу, бүкіл адамзаттық адамгершілік қасиеттерді ардақтау, ерлік,

шыдамдылық, сабырлылық деген ұғымдарды тәлім-тәрбиеде кісілік

өлшемдердің көрсеткіші деп санасақ, адам бойына қуат берер осынау ізгі

қасиеттерге баулуда жыраулық позэиядан аларымыз өте көп [76, 23 б.].

Кісілік құндылықтары туралы жалпы пайымдаудан кейін, олардың

қазақтың әдеп мәдениетіндегі нақтылы көріністеріне назар аударалық.

Академик Әлкей Марғұлан қазақ халқының эпикалық мұрасында мынадай

құндылықтар басты орын алады дейді:

«… қаһармандық жырлар, сұлу ертегілер туғызуға патриархалдық

дәуірдегі негізгі сарындар мынадай еді [76, 4 б.].

а) бейбітшілік;

ә) ел қорғаған ерлерді ардақтау;

б) жұртқа ақылшы болатын қарияларды қадірлеу (Қорқыт, Жиренше

шешен, Асан қайғы);

в) алып ер туатын ананы құрмет тұту;

г) тайпаның «ақ ордасының аяулысы» – жас әйелді біреуге олжа түсірмеу;

д) келешекте ана болатын қыз баланы тәрбиелеу;

52

е) ер баланы баулып, садақ аттыру, жапан түзге жалғыз жіберіп, аң

аулатып, ерлік сынаудан өткізу (мергендер типі);

ж) жүйрік жылқыны тануды бағалау… Міне, осының бәрі аталық дәуірдегі

жұртшылық тілегін білдіреді» [76, 17 б.].

Жақсылық, әділеттілік, достық, махаббат сияқты әмбебапты кісілік

қасиеттермен қатар, ақын-жыраулар шығармашылығында мұсылмандық,

көшпелілік, тектілік, төзімділік, шешендік, сөзге тоқтау, қауымшылдық,

балажандық, меймандостық, киелілік және т.б. құндылықтар жырланады.

Адам болмысының мәнді категориясы ретіндегі толеранттылық –

әділеттілік ұғымымен тығыз байланысты. Әділеттілік болмаған жерде

толеранттылық та орнамайды. Алайда, әділеттілік туралы айтқанда, оны саяси

сипатымен шектеуге болмайды. Төзімсіздіктің нашар үлгісін көрсеткен

төңкерістердің бәрі әділеттілікті орнату, адамды адамның қанауын жою

ұранымен жүзеге асты. Әділеттілік адам – бойындағы априорлы сезім. Адам

осы сезім негізінде жеке тұлға мен қоғам өмірінде орын алған немесе орын

алуы тиіс оқиғаларға баға береді. Әділеттілік – қоғам мен ғарыштағы

үйлесімділіктің сақталуы. Үйлесімділіктің бұзылуы әділетсіздікке әкеледі.

Әділетсіздік тағатсыздықты туындатады.

Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі төзімділік мәселесі ақын-

жыраулар туралы еңбектерде, ағартушылық кезеңнің ғұламаларының

туындыларында кездеседі. Сонымен қатар, толеранттылық мәселесі этикалық

және эстетикалық категориялармен байланысты. Қазақ халқына тән этикалық

категориялардың бірі – қонақжайлылық. Жалпы, қонақжайлылық – кез-келген

халықтың моральды кодексі болып табылады, бірақ ол кез-келген ұлтта

алдыңғы қатарда тұрған жоқ. Мұсылмандардың моральды құндылықтар

жүйесінде қонақжайлылық Еуропа халықтарына қарағанда алдыңғы орында

тұр. Сондықтан да ХІХ ғасырларда қазақ даласына келген еуропалықтар осы

дәстүрді жоғары бағалаған. Қонақжайлылық дәстүрі Қазақстанда бүгінгі күнге

дейін сақталған.

Махмұд Қашқари қонақжайлылық ережелерін сақтау керектігін айтқан.

[77]. Жолдан шаршаған аш-жалаңаш жолаушылар қазақтардың үйінен

қамқорлық тапқан.

Қонақжайлылық – ізгі парыз болып табылады. Үй иесі өзіне бейтаныс

қонағын қорғау үшін өлімге барған. Сондықтан, қонақжайлылық дәстүрінің

әлеуметтік маңызы зор.

Өткен ғасырларда аймақтардың бытыраңқылығына байланысты басқа

рудан келген қонақ немесе басқа ұлттың өкілі сыртқы әлеммен

байланыстыратын хабаршы, өз мәдениетінің бастаушысы ретінде болған. Кез-

келген қонаққа жасы мен ұлтына қарамастан сый құрмет көрсетілген. Сонымен

қатар, келген қонақ бүкіл ауылдың қонағы болып табылған. Қонақты сыйлы

орынға төрге отырғызған, оның құрметіне мал сойған, ұлттық тамақ қазы қарта

етін дайындаған және келген қонақтың құрметіне – барлық туыстарын

шақырған. Осыған байланысты белгілі Бұхар жырау былай деген:

53

«Қазы-қарта жейміз

Татулықта өмір сүреміз». [77]

Бірақ, үй иесінің ашық қабағы, жылы жүзі – қонақжайлылықтың басты

белгілері болып табылмайды. Белгілі ғалым С. Н. Ақатаев қонақжайлылық –

халықтық дүниетаным және ол ежелгілердің негізгі өсиеттерінің бірі деп

қабылдаған. Қонақжайлылық – қазақша, «бөлінбеген енші» – бөлінбеген үлес

яғни, Алаша ханның өсиеті деп есептеген [78]. Бұл ұстанымға, адамдардың

көзқарасы бойынша: «Дастархан мол болсын, үйіңнен қонақ үзілмесін», «Құтты

қонақ келсе, қой егіз табады» деген сөздер куә.

Жомарттық пен қонақжайлылық озық ізгілік болып табылады, оған әрбір

адам ұмтылуы қажет.

Халықтың нақыл-сөздерінде ол былай бейнеленеді:

«Атың барда жер таны

Желіп жүріп,

Асың барда ел таны

Беріп жүріп» (78)

Біздің ойымызша, қазақтардың дүниетанымдық толеранттылығы –

қонақжайлылықта, рақымшыл және бақыттың міндетті элементі ретінде

қарастырылады. Қазақтар қонақжайлылық жоқ жерде, бақыт пен қуаныш

болмайды деп есептейді. Белгілі қазақ ойшылы (XVIII ғасыр) Үмбетей жырау

былай деген:

«Кісіні көрсең есікке,

Жүгіре шық, кешікпе,

Қарсы алмасаң мейманды

Кесір болар несіпке» [79].

Сонымен қатар, ол жігіттің жақсы аты болмайды, егер ол қонақжайлылық

танытпаса деп жазады:

«Бәйбішең аю болса аса алмассың,

Қарау болса әй деуге бата алмассың.

Мейманға отың басы болса суық,

Еліңе жақсы жігіт атанбассың» [79].

Қазақ халқының қатаң табиғи жағдайда өмір сүруде аман қалуының басты

факторы – көршілес халықтармен достық қарым-қатынаста болуында. Бұл

ұғымға ерекше қонақжайлылық, бір-біріне көмек көрсету, момындық, сонымен

қатар ақкөңілділік, әлемге деген ашықтық пен ізгі ниеттілік жатады.

Осы аталған жалпы адами нормалар және адамгершлік құндылықтар

ежелден бері қазақтардың жазылмаған өмір заңдылықтарында, салт-дәстүрлер

мен нормалар ретінде қалыптасқан.

Белгілі болғандай, толеранттылық уақытша локальды болғандықтан

барлық мәдениеттерде көрініс тапқан, яғни ол әмбебап деген мағынаны

білдіреді. Қазақ философтарының көзқарастарында рухани төзімді, өзіне

тілемегенді өзгеге тілемеу керектігін жақсы көрсете білген. Толеранттылық

талаптары ең алдымен өз-өзіне, яғни өз көзқарастарын қорғауға бағытталған.

54

Ұлттық мінез бен халықтың менталитеті жақсы көрсетілген қазақ

философиясы басқа мәдениеттерге, дәстүрлерге ашық, сондықтан да, ол

әрқашанда басқа халықтың тәжірибелерін еркін қабылдаған.

Қазақ мәдениетінің ойы әлемде болып жатқан оқиғаларға бей-жай қараған

емес және этикалық, эстететикалық тұрғыдан қабылдаулар болған, ол

мәселелерді шешу жолына кең қарау және даму жолдарын көрсету,

қақтығыстарды шешу болып табылады.

Қазақ этикасының басты құндылықтарының бірі – төзімділік. Бұл жерде

құндылықтар сабақтастығы туралы айтуға болады. Төзімділік тек саяси

ұстаным ғана емес, оның діни, этикалық, мәдениеттанулық және тағы басқа

қырлары бар. Қазіргі кезде, саясатпен шұғылданушылардың кейбірі «ислам

төзімділікке қарсы дін» деп пікір айтады. Қазақ ақын-жырауларының исламдық

дүниетаным шеңберінде болғаны белгілі. Көп талқылауға бармай-ақ қасиетті

құрандағы 109-шы сүреден бір үзінді келтірейік: «Мен сіздердің

табынатындарыңа табынбаймын ғой, сіздер де менің табынатыныма

табынбайсыздар. Сіздерге – өзіңіздің дініңіз, маған болса – өз дінім». Бұл

жолдарда төзімділіктің негізгі қағидасы анық, әрі дәл тұжырымдалған [79, 95

б.].

Оған қоса төзімділік адамгершіліктің «алтын ережесімен» де (өзіне не

тілемесең, басқаға да оны тілеме!) тығыз байланысты. Қазақ халқына төзімділік

ерекше тән болған. Оның негіздері ретінде заңы қатал дала кеңістігінде тіршілік

етуге қажетті жоғары табиғи және моральдық төзімділік, меймандостық, ішарту

мен сұхбатшылдық және тағы басқаларын атап өтуге болады [79, 3 б.].

Қазақ халқының рухани мәдениетінің бір ерекшелігі шығармашылықтың

әр түрімен байланысуында, олар: философия, әдебиет, музыка, саяси және діни

ойлар. Қазақ әдебиеті жалпы қазақ философиясының дамуына әсер етті,

ойшылдардың пікірлері қазақ билері мен шешендерінің ойларында көрініс

тапты.

Қазақ халқының рухани мәдениеті көпқырлы, үйлесімді болып табылады,

үйлесім ешқашан үйлесімсіздікке ұшырамайды.

Қазақ халқының этикалық ойларын сөз қылғанда олардың басынан

өткерген қасіреттері туралы сөз қозғамау мүмкін емес, оның дәстүрлі исламмен

байланысын көруге болады.

Қазақ ойшылдарының этикалық ойлары бейтарап төзімділікке

негізделмеген, керісінше басқаларға адал, түзу, қайырымды, жақсылық

сыйлайтын адамгершілік позицияда, гуманизм мен әділеттілікке негізделген.

Оған бірлікті, бейбітшілікпен келісімді жырлаған XVIII ғасырдың көрнекті

жырауларының бірі Ақтамберді жыраудың халықтың рухани дүниесінің

іргесін бекітіп, шаңырағын бұзбауға себеп болатын күштің оның өз бойында

екенін ескертіп, былай дегені:

«Балаларыма өсиет:

Қылмаңыздар кепиет,

Бірлігіңнен айырылма

55

Бірлікте бар қасиет.

Татулық болар береке,

Қылмасын жұрт келеке

Араз болсаң алты ауыз

Еліңе кірген әрекет»...

Ел аман болсын ылайым,

Тілегім берді бәрін де,

Разымын, құдайым!» – мысал болып табылады [80; 57-58 бб.].

Бірлік пен татулық бар жерде адамдарға өмірдің кез-келген қиын асуын

алуға мүмкіндіктер ашылады, адамдардың бір-біріне деген ыстық ықыласы

өрбіп, дау-жанжалдардың алды алынады. Осылайша бақталасу, бәсекелесу

төзімсіздік білдіру сияқты қарым-қатынастың орнына бір-біріне көмектесу

сияқты байланыстар өрбиді. Бұл адамның нағыз болмысын жетілдіре түседі.

Қазақ ақындары мен ойшылдары қоғамның әртүрлі көңіл - күйін көрсете

білген, әртүрлі соғыстар мен қасіреттердің пайда болуы сияқты маңызды

сұрақтарды да қозғаған, сол арқылы адамдарды даулы мәселелерді бейбітшілік

жолмен шешуге шақырған. Ол туралы Үмбетей жырау Ақтамбердіге былай

деген:

«Ей Ақтамберді, Қабанбай!

Суытпа босқа түсінді,

Қайрама онша тісіңді,

Сырт тазасы не керек,

Тазарт әуел ішіңді.

Салмақтасаң айта ғой,

Хан алдыңда күшіңді.

Елімді иесіз деймісің,

Ерімді киесіз деймісің,

Алты арысқа білдірмей,

Басып жеймін деймісің?!

Батпан, батпан мінің бар,

Қабынбай бітім қылыңдар» [79, 75 б.].

Сонымен қатар, қазақ халқының этикалық ұғымдарын сөз қылғанда сөзсіз

туысқандық қатынастар туралы айту қажет. Орта ғасырдың өзінде де

адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасынан гармония формасына ерекше

екпін қойылған. Белгілі жай, адамдардың материалды және рухани өмірлері

көп жылдар бойы қазақ қоғамында бір-біріне этика және эстетикалық

байланыстар, рулық, отбасылық, қандас-туысқандық қатынастармен айқын

анықталып отырған. Сол кездегі қатал хал-жағдай біреуінің өмір сүруіне

мүмкіндік бермеді, ол адамдарда мәдениеттің жаңа оң сапаларын дамытты,

олар халықты бірлік пен біртұтастыққа, сабырлылық пен төзімділікке алып

келді. Далалықтардың бірін-бірі сыйлауы және махаббат, қандас-туысқандық

қатынастардың беріктігі мынадай ұғымдарда көрінді: туысқандық, ағайындық,

абысындық және тағы басқаларда көрінді. Әр дәуірлерде ойшылдардың жиі

56

еске алатындары, олар терең мәнді этика-эстетикалық негізге ие, туысқандар

арасында өзара келісім идеясы және туыстардың бірі-біріне деген сыйластығы.

Демек бұдан, барлық халықтың бірлігін, адамгершілік пен жеке қасиеттерді

және тұлғааралық қатынастардың жақсы орналасқанын байқаймыз және ол

қарым-қатынастардың сипаты бір уақытта оң эстетикалық және этикалық

құндылыққа ие.

XVIII ғасырдың белгілі ойшылы Бұқар жырау жақын туыстар мен

ағайындылар арасындағы нашар қатынастар тайпа ішіндегі дұшпандыққа,

халықтың моральды құлдырауына әкеледі және ағайындылардың әйелдерінің

бір-бірімен келіспеушіліктері ауыл ішіндегі адамгершілікті жояды, тұлғааралық

қатынастың берекесін кетіреді деп айтқан:

Жақын жерден шөп жесе

Жердің сәнін кетірер

Ағайынның аразы

Елдің сәнін кетірер,

Абысынның аразы

Ауыл сәнін кетірер [79, 93 б.].

Мысал ретінде, басқа мәдениеттің дәстүрін терең түсінуде, Ресей мен

батыстың мәдениетіне қызығушылық танытуда, сонымен қатар батыс пен

шығыс мемлекеттерінің әсеріне қызығушылық танытқан Абай Құнанбаев

болатын. Абайдың этикалық ойлары қазақ философияында квинтэссенциясы

және оның шығармашылық мұрасы сапалы жаңа дәстүрлі қазақ философиялық

ойға жеткен, алғаш рет халық тарихында ол Шығыс пен Батыс идеяларына

синтез жасаған. Оның барлық туындылары толеранттылыққа негізделген және

мәдениаралық диалог идеялары басым.

Белгілі жазушы Шыңғыс Айтматовтың пікірі бойынша «Абай орыс

державасы мен Қазан революциясынан кейін үшінші ғасырды басынан

өткеруде» деген [81]. Абай қазіргі кезде де тәуелсіздік жағдайындағы әлемдік

демократиялық жолда да бізбен бірге. Әр дәуірде Абайдың мұрасы әр

қырынан танылуда. Бір кездері Абай қазақ мәдениеті мен тілін қорғаушы

ретінде көрінсе, кейбір кезде ол орыстың ұлы ағартушылық идеяларын бізге

танытушы ретінде байқалады.

Абай өзіңді өзгертпей, өмірді өзгерту мүмкін еместігіне сенімді болған. Ол

бәріміз бірдей болуымыз керек, басқалар не істеу біледі, бәріміз соны білуіміз

керек дейді. Өзге халықтардың тілін үйрену арқылы біз олармен теңесеміз,

оларға тәуелді болмаймыз деген идеяларды айтады.

Абай қазақтардың кешегісі мен бүгінін, болашағын, олардың мінез-

құлқын, салт-дәстүрлері мен рухани мәдениетін, оқу-білімін, жастарға

адамгершілік тәрбие беру жолдарын тынымсыз ойлаумен өтті. Бір сөзбен

бүгінгі уақыттың түсініктерімен зерделеп айтқанда, хакімнің ой барысы

қазақтың менталитеті қандай, оған тән кемшіліктерді қалай жоюға болады, не

істеу керек, екендігі, әсіресе, өмірінің соңында дүниеге келген «Қара

сөздеріндегі» ой желісі осы мәселелер маңында түйінделеді. Тәрбие,

57

адамгершілік, толық адам туралы ойлары барлық сөздерінде жан-жақты

сарапталады. Әрбір ұлттың ұлылығы өздеріне тән жағымсыз жақтарын

жасырмай, аяусыз сынап, көрсете алатындығында деген пікір бар. Абай қазақ

халқын басқа халықтардан, ұлыстардан кем деп санаған емес, керісінше,

халқының озық ойлы, озық мәдениетті елдер санатына қосылып, олардан да

асып түссе екен деп армандады. Осы арман үшін өмірін сарп етті. Өз халқының

аяулы ұлы ретінде өз заманында орын алған қарекетсіздікке, жалқаулыққа

қарсы аянбай күресті.

Абай ғұмыр бойына адамдықты ұсынды, ол адамды шыққан тегіне,

қоғамдағы дәрежесіне, ақсүйектігі мен байлығына қарап бағаламауға, адамның

адамдарға жасаған жақсылығына, оның рухани дүниесіне қарап бағалауға

үндеді, рухани қасиеттер – адам өміріндегі басты нәрсе деп есептеді [82, 166 б.].

Абай ең алдымен, бес нәрседен өсектен, өтірік айтудан, мақтаншақтықтан,

еріншек, жалқаулықтан және бекерден-бекер мал шашудан қашық болуға

шақырды. Әрбір жалқау адам, қарекетсіз, қорқақ та болады, оның тіршілігі де

мардымсыз, сүреңсіз болады. Ал мақтаншақ адам – ақылсыз, надан адам. Кісі

қабылдамауға тиіс бес нәрсе, әрі қарай сабақтаса келе көптеген келеңсіз

қасиеттерге апарып тірейді. Оны Абайдың өзінен артық зерделеу қиын. Ол

былай дейді: «Бүкіл ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған, әрбір

жалқау кісі қорқақ қайратсыз тартады, әрбір қайратсыз – қорқақ, мақтаншақ

келеді, әрбір мақтаншақ – қорқақ, ақылсыз, надан келеді, әрбір ақылсыз –

надан, арсыз келеді, әрбір арсыз жалқаудан сұрамақ, өзі тойымсыз, өнерсіз,

ешкімге достығы жоқ жандар шығады» [ 83; 148].

Белгілі қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаев былай дейді: «Абай қоғамдық

үйлесімділіктің тұзын әркімнің адал еңбегінен іздейді. Өзінің замандастарына,

өз еңбектерің арқылы жетістіктерге жетпесеңдер, онда халықта еркіндік пен

теңдік болмайды дейді...» [84].

«Абайдың шығармашылығында философиялық, этикалық, эстетикалық,

танымдық және әзіл-сықақ, кеңес беру түрінде жазылған «Қара сөздер»

маңызды орын алады. Онда ойшылдың мәні мен мақсаты, адам тіршілігінің

негізі туралы түсініктері қабысқан. Мұндай философия адамдардың рухани

толысуын, адамдық қасиеттер жүйесін, әлеуметтік этика мен қоғамды

көркейтудің жолдарын көрсетпекші болды. Таза философиялық терминдерге

бой ұрмай, әр алуан әлеуметтік топтағы жетілуді түсінікті түрде ұғындырып,

қоғамдық сананың дертін айқындайды да, бейнелі түрде жеткізеді. Оның

сөздері қазақтың жүрегіне өтімді, өйткені ол ұлттық психологияның негізіне,

барлығын да тарихи жадында сақтап қалған халықтың ойына бағытталған.

Абай ойы қазақ арасында зор мәнге ие болып, күнделікті өмірде қолданылатын

мақал-мәтел дәрежесіне көтерілді» [ 85].

А. С. Пушкин «сүрінгендерге мейірімділік» көрсету –толеранттылықтың

сөзсіз жоғары түрі десе, Абай адамдарды сүрінгендерге және нашарларға

мейірімділік көрсетуге шақыру ол аз, сол сүрінгендер мен нашарлар өз-өзі

58

жетілдірулері қажет деп жазады. Абайдың гуманизмінің, дүниетанымының

мәні осында болып табылады.

ХХ ғасыр басындағы қазақ рухани зиялыларына ұстаз болған,

ойшылдықтың, сыншылдықтың үрдістерін қалдырған дана Абай дүниеден

өткен соң, екінші ұстаз ретінде болған Шәкәрім олармен замандас болып,

әлеуметтік талас-тартысты бастан бірге өткізіп, бірақ өзіндік ерекше

философиялық ой-пікір жүйесін қалдырған тұлға.

Шәкәрім өзіне дейінгі әлемдік философия тарихын терең зерттей келе

сыншыл сананың елегінен өткізе келе, өзіне дейінгі ғұламалардың біліп,

ұстанған анықтарын қабылдап, үшінші анық – ар-ождан философиясын ашқан

ойшыл.

Қазақ халқының этикалық принциптері көнеден жоғары жалпы адами

жақсылық пен қайырымдылық идеяларымен енген. Қайырымдылық адами

болмыстың терең көрінісі және өзінен-өзі толерантты бола алмайды.

Қайырымдылық пен адамгершілік толеранттылықтың жоғары көрінісі болған.

Шәкәрімнің этикалық концептілерінде толеранттылық идеяларын көрсететін

өлең жолдары бар:

«Өмірдің өкінбейтін бар айласы,

Ол айла-қиянатсыз ой тазасы.

Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,

Таза жүрек, тату дос – сол шарасы» [86].

Шәкәрім адамның рухани жаңғыруының өзіндік концепциясын ұсынған,

онда адамгершілік құндылықтардың негізі ретінде қайрымдылық пен ар-

ұжданды маңызды деп санайды.

Ар-ұждан, ізгілік, қайырымдылық, абырой деген ұғымдарды тікелей,

болмыстан, тұрмыс салтынан, шаруашылық сипатынан шығаруда, қоғамдық

өмір деңгейімен байланыстыруда ғылыми негіз жоқ. Жалпы азаматтық

құндылықтар белгілі бір елге, ұлтқа ғана тән нәрсе емес. Олар адам табиғатына,

затына байланысты антропологиялық, гуманистік түсініктер. Бұлар адамдарды

хайуандардан ажырататын адамилық қасиеттер.

Шәкәрім шығармашылығындағы адамгершілік, ізгілік мәселелерінің

жырлануына мән беріп қарасақ, халқымыздың ғасырлар бойы келе жатқан

ұлттық құндылықтарымызбен тамырластықтарын ұғынамыз. Оның

адамгершілік тақырыбындағы жырларының көркемдік-эстетикалық мәні, өлең

өрнегіндегі өзіндік үні мен мәнері айқын танылады. Ұрпақ бойындағы ізгілікті,

адамгершілікті жаңғыртуды, оны қоғам дамуына әсерінің молдығын айқын

көрсету – оның шығармаларының өзекті мәселелері болып табылады. Шәкәрім

адамгершілік сөзін қолданбаған оны адамшылық және адамдық ұғымдары

арқылы берген. Адамгершілік көп жағынан ұжданға жақын. Адамгершілік – кең

мағынасында гуманистік құндылық. Ол адамның әлеуметтік статусына

негізделмейді, оның адами қасиеттеріне негізделеді.

59

Адамгершілік, руханилық адамның табиғатты тануына біршама қатысты

емес, ол өмірдің қысқалығын, уақытша екендігін білгізе отырып, рухтың, Алла

тағаланың мәңгілігіне бас ұрады. [ 87]

Адамгершіліктің арнасы кең, адамның жақсы қасиеттерінің бәрі жиылып

барып соған саяды. Мысалы, мұсылман философиясындағы имандылық, қазақ

ұғымындағы кісілік осы адамгершілік ұғымымен астасып жатады. Шәкәрім

шығармашылығының негізі осы ұғымның алтын ережелеріне айналған ар-

ождан іліміне негізделеді. Шәкәрімнің философиялық - этикалық

диапозонының өрісі өте кең: Мысалы:

«Адамдық борышы ар үшін,

Барша адамзат қамы үшін,

Серт бергем еңбек етем деп,

Алдағы атар таң үшін, – деп тұлға танымының биіктігін көрсетеді [88].

Адамгершіліктің негізі адамдықты жоғалтудан сақтандырады. Оның негізгілері:

еріншектік, салақтық, надандық т.б. адам бойындағы жат қылықтардан емделіп

отырмаса адамдықтың жоғалатынын атап айтады. Осындай індеттерден адамды

ада қылу әрбір адамның міндеті болып табылады. Ол осы сертінен өле-өлгенше

танған емес. Ақын бір айтқан сертінен айнымайтын адал жан, оның

адамгершілік қасиетіне көзі жетіп, халқы оны сыйлап, ардақтаған. «Әкесінің

баласы – адамның дұшпаны. Адамның баласы – бауырың», – деген Абай

қағидасын Шәкәрім бүкіл өмір бойы берік ұстап өткен адам.

Шәкәрімнің мейір мен зорлық, әділет пен зұлымдық, ғылым мен мораль,

адам мен заман туралы толғаныстары екі ғасыр шегіндегі қазақтың зиялы

қоғамға деген ойының ілгерілеген уақыты болатын.

Шәкәрімнің адамгершілік ұстанымы жалпы адамзаттық құндылықтарды

қорғау, соған қызмет ету, сондықтан да ол «Барша адамзат қамы үшін» деп

гуманистік тұрғыдағы көзқарасын анық та айқын атап көрсетеді. Егер адам

баласы өзінің ішкі рухани сапасына үңіліп, соны басшылыққа алса, әдеп

қылықтарын сақтаса, жақсылықпен жамандықты айыра алса, ізгілік жолына

түсе алса адамдардың «алдағы атар таңы» жарқын болатынын айқын

болатындығын атап айтады. Жалпы Шәкәрімнің философиясы өзінің

онтологиялық және көркем танымымен айшықталады. Мысалы:

«Ақылды ынсап ар сақтайды,

Арсыз сол – арамдықпен жан сақтайды,

Адал сол – таза еңбекпен күнін көріп,

Жаны үшін адамшылық ар сатпайды», – дейді.

Ол адам бойындағы құндылықтарды тәрбиелеген. Адам дағдарысқа,

күйзеліске ұшырайтынын өз еңбектерінде талдап көрсетеді. Шәкәрімді бұқара

халық ерекше құрметтеп, адамгершілігі зор, адал жүрек ақын деп ардақтаған.

Сонымен қатар, философ үш негізгі адамгершілік сапаларын алға тартады.

Олар – «адал еңбек», «арлы ақыл», «адал жүрек» [89]. Шәкәрім оларсыз

бейбітшілік пен келісімге жету мүмкін емес деді.

60

Белгілі болғандай, әділдіктің іргелі этикалық принципі толеранттылықты

қажет етеді. Шәкәрім әділдікті – маңызды этикалық феномен деп білген және

қоғамда адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасаудағы адамгершілік құндылық

болып табылады. Әділеттілік – құқықтық сананың бір көрінісі.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың

қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени өміріне айтарлықтай белсене араласып,

гуманистік, адамгершілік, ағартушылық идеяларды уағыздаған, мол көркем

мұра қалдырған ғұлама данышпанымыз Шәкәрім шығармаларында осы

әділеттілік баяндалады. Оның еңбектерінде әділеттілікті терең жан-жақты

анықтап, оны бізге былай деп түсіндіреді:

«Өмірдің өкінбейтін бар айласы,

Ол айла – қиянатсыз ой тазасы.

Мейірім, ынсап, әділет, адал еңбек,

Таза жүрек, тату дос – сол шарасы» [89].

Сонымен қатар, ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қазақ зиялыларының

еңбектері қазақ дүниетанымында аз зерттелген тақырыптардың бірі. Осы

кезеңде белгілі ағартушылар, қоғам қайраткерлері: Әлихан Бөкейханов, Ахмет

Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев

өмір сүрген болатын.

Олардың шығармашылықтарына талдау жасаған кезде, көп сұрақтарға

тереңірек үңілу керек және олар бүгінге дейін өзекті болып отыр. Онда жалпы

адами мәні бар философиялық мәселелер – болмыс мәселесіне және адамның

еркіндігі, оның өмірінің мәні, мейірімділік пен төзімділік қарастырылады.

Осы мәселелерді қарастырған белгілі ақындардың бірі – Мағжан

Жұмабаев. Оның шығармашылығы туралы Ж. Аймауытов «Өлеңнің тілге

жеңіл, құлаққа жылы тиюін Абай да іздеген, Абай да сөздің ішін мәнерлі,

тонын сұлу қылуға тырысқан, бірақ дыбыспен сурет жасауға, сөздің сыртқы

түрін әдемілеуге Мағжанға жеткен ақын жоқ» деген [90].

Теңдік, еркіндік ұғымдарының әлеуметтік-саяси, моральдық мәні аса зор,

түркілер үшін ол ынсап, қанағат, сабырлылық, біліктілік, білімділік, ерлік,

төзімділік түсініктерімен анықталып отырады. Төзімділік қабілеті – адамның

табиғи қасиеті, ол әрбір адамға тән және барлық адамдарға жалпы. Алаш

ағартушыларының экзистенциалдық тақырыптағы шығармалары адамға,

сабырлылықтың, төзімділіктің, кішіпейілділіктің жолын, мәні мен мағынасын,

құндылығын түсіндіруімен мәңгі. Олардың сабырлылық, қажымас қайрат,

жігерлілік пен төзімділік жөніндегі түсінігі мен көзқарастарының мәні –

жойылмайтын құндылық.

«Адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне ішінен баға беріп отырады. Ізгі ой,

ізгі іс, адамда жағымды сезім туғызады. Адамға қалай да болса, қашан да пайда

келтіретін ой һәм ізгілік. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу – адамның

жаратылысының өзінде бар нәрсе», – деп жазды Мағжан Жұмабаев. Оның

түсінігінше, адамның жан дүниесінің іздейтіні – руханият, ал оны болашаққа

жеткізу үшін әрбір заманда, қоғамда рухани сабақтастырушы, жалғастырушы

61

адамдар болады, олар өздерінің дұрыс өмір сүре білуін өзгелерге ұсынады. Ал,

дұрыс өмір сүру әрекетінің басты шарттары адамгершілік, өзгені өзіңдей

түсіну, бірлік, ынтымақ, жанашырлық, сабырлылық, қанағатшылдық. Егер

адамның іс-әрекетін бағалауда жасандылық, әділетсіздік болса, ол сенімге дақ

түсіреді, рухын жасытады. Сондықтан да, Мағжанның ойлары әлеуметтік

маңызға ие. Алаш зиялылары өз өмірінде болып жатқан түрлі оқиғалар мен сан

түрлі жағдайдағы халық тағдыры үшін де жауаптымын деп ойлап, мұндай

жағдайлардың орын алуын өз мінезімен, болмысымен, қабілетінің деңгейімен

түсіндіреді.

Негізінен, толеранттылық немесе төзімділік ауқымындағы ұлттық мінез,

намыс, ұлттық дәстүр, салт-сананың жойыла бастауы сөзсіз, ұлттық тіл мен

ділдің тоқырауына әкеліп соғады. Рух мәдениеті – күрделі әлеуметтік құбылыс,

ол өз заңдылығымен, даралығымен дамиды. Ол туралы белгілі қазақ ойшылы

Жүсіпбек Аймауытов «ерінбей еңбек етуге таудай үміт, табанды қайрат,

шамдай мұрат, жалынды жүрек, терең білімі керек», – деп жазған. Қазақ

халқының сана мәдениеті, рух мәдениеті, тіл мәдениеті – үлкен тарих, ұзақ

көшпелі елдің ауыр асуларынан туған күрделі құбылыс. «Күн көру тәсілін

сырттан жұқтырып, үйрене беруге болады. Рух мәдениетін бөтеннен қарызға

ала беруге болмайды. Алса, да халықтың көкейіне көпке дейін қонбайды.

Ендеше өзімізде де бар дәулетті жарыққа шығарып, іске жарауға талпыну

керек», – деген Жүсіпбек Аймауытовтың сөздерінде танымдық сарын басым

[90, 24 б.]

Сонымен қатар, толеранттылық ұғымы қазіргі заманғы қазақ

философиясымен айналасатын ғалымдардың еңбектерінен де көрініс тапты.

Мысалы, белгілі ғалым, академик Ә. Н. Нысанбаев «толеранттылық – өзге

мәдениеттің өзіндік құндылықтарын пассивті түрде мойындау ғана емес, бұл –

өзара келісім мен құрметтің ең жоғарғы деңгейі, диалогқа түсушілердің рухани

байлығының өсуінің кепілі» деп жазады [91]. Осы орайда ол «Қазақстан

халқының рухани - құндылықтық әлемі» атты кітабында «қазақ халқы тәубәсі

бар, төзімді, даналыққа құштар, философ халық» дейді [92, 25 б.].

Жалпы, қазақ халқының басқа халықтар сияқты философиялық ойлау

жүйесі тарихи маңызды құбылыс ретінде қалыптасқанын байқауға болады

және өзіндік ерекшеліктері бар екенін ескеру керек. Мысалы, «...біз өзімізге

этникалық тегіміз жағынан келсек, мың жылдан аса мәдениетіміз, тарихымыз,

философиямыз бар халықпыз» [93], деген тұжырымдардан халықтың әлем

туралы образдары мен түсініктерін қарай түскен сайын, оның ұлттық рухы мен

діліне сүйеніп, жаһанданудың теріс ықпалына төтеп бере алатынымыз

толығынан байқалады.

Қазақ даласында қалыптасқан толеранттық сана-сезім мен мәдениетіміздің

үлкен деңгейге шыққандығын көрсетеді. «Қоғамдық келісім – ауқымды ұғым.

Оның өзекті бір мәселесі – діни келісім. Осы мәселеде қоғамдық келісімнен

бөлек алып, өркениеттік үрдістен алшақтап алып тек қана бір ғана сала етіп,

соны қуып кеткендер бар. Бұл нағыз дін емес. Онымен күресу керек. Ол үшін

62

дін мен мәдениетті біріктіре отырып ұлттар арасындағы келісімді сақтауға

болады. Егер біздің ата-бабаларымыз толерантты болмаса басқа ұлттың

өкілдері Қазақстанға не үшін келеді? Бұл біздің жоғары мәдениетіміздің белгісі,

бейбіт халық екенімізді көрсетеді», – дейді Ғарифолла Есім. «Қазіргі

христиандық және исламдық өркениеттер қақтығысына құрылған әлемдік

схеманы біз қабылдай алмаймыз, бізге қажеттісі бейбітшілік және келісім. Бұл

өмір сүрудің ешқашан бұлжымайтын тұрақты қағидалары, осыларды әлемдік

саясатта бұзғысы келетін саяси күштер, идеологиялар күннен күнге өсіп әрі

күшейіп келеді... Террормен күресу үшін елдерді бомбалау деген әділ саясат

емес. Мұндай саясат өміршең болмайды» [94,132 б].

Профессор Г. К. Әбдіғалиева «төзімділік пен толеранттылық – қазақ

дәстүрлі мәдениетінің құндылықтарын ашатын негізгі категориялардың бірі» -

деп есептейді [95]. Қазақ мәдениетінде толеранттылық сөз тіркесінде

қолданылуына байланысты төзімділік, шыдамдылық дегенді білдіреді.

Мысалы, экономика саласы бойынша қарастыратын болсақ, адамдардың

экономикалық ресурстарды пайдалануына байланысты еңбек төзімділігіне орай

шыдамдылық термині қолданылады. Егер бұл ұғым дін саласында

пайдаланылатын болса, онда өзге діни бағыттағы және басқа халықтардың діни

мәдениетінің құндылықтарына байланысты діни төзімділік ұғымы

қолданылады. Толеранттылық этикалық категория ретінде, рухани мәдениетте

жақсылық пен жамандықты адамаралық қарым-қатынасты қабылдауда

қолдананылып келеді.

Сонымен қатар белгілі мәдениеттанушы Т. Х. Ғабитов «толеранттылық

мәселесі басқа кезге қарағанда, бүгінгі күні өте маңызды деп есептейді. Себебі,

әлемде болып жатқан көптеген террорлық актілер, күш көрсету, агрессиялы

ұлтшылдық, расизм, босқындар, мигранттар, қоғамдағы әлеуметтік қорғалмаған

топтар және тағы басқалар, осылардың бәрі әлемде бейбітшілікті нығайту мен

демократияға халықаралық және ұлттық деңгейде дамуына кедергі келтіреді» -

дейді [96, 64 б]. Дей тұрғанмен, жалпы дені сау адамзаттың көп қауымы

бейбітшілік пен өзара түсіністікті қалайды. Адамдар сұлулықты көргісі келеді,

сүйгілері келеді, әлемді танып білгісі келеді. Ол үшін жер бетінде бейбітшілік

пен достық қажет. Сондықтан БҰҰ-ның алғашқы он жылдығы әлемдік

мәдениет және күш көрсетпеу жылы деп аталуы бекер емес. Бейбітшілікті

қамтамасыз ету үшін, тапаралық, конфессияаралық, ұлтаралық

толеранттылықты өзімізден ғана емес, жер бетінде тіршілік ететін халықтардың

бойында да тәрбиелеу қажет.

Философия ғылымдарының докторы, профессор Қ. А. Затов

«толеранттылық – көптүрлілік ішіндегі жекелік. Бұл моральды борыш қана

емес, ол саяси құқықтық қажеттілік» - дейді [97, 12 б]. Адам баласының бір-

біріне деген сыйы мен құрметі сұйылып, оның үстіне бір-біріне деген

сенімсіздіктері ұлғая түсіп, ол келіп тұтас бір мемлекеттердің арасындағы

қырғи-қабақ соғысқа ұласып, дүниені үрей мен қауіп билеген сәтте біздің

елімізде көне тарих бұрын-соңды естіп те, көріп те білмеген конфессияаралық

63

және ұлтаралық төзімділік пен үйлесімділіктің белгісі болып табылатын

маңызы бар форум өткізілді; оны енді жалпы адамзат баласының өзара

түсінушілік және бірін-бірі құрметтеу, бірінің уәжін бірі төзімділікпен тыңдай

білуі арқылы бейбіт қатар өмір сүру бағытында жасалған қадам деп түсінуге

болады [98, 132 б.]

Бөлімді қорытындылайтын болсақ, Қазақстандағы толеранттылық – ата-

бабамыздан, дәстүрімізден келе жатқан құбылыс.

Толеранттылық түсінігінде қазақтың сабырлылық ұғымы дәл келеді.

Ұлттық толеранттылық біздің жалпы, тарихи мәдени кеңістігімізде қоғамды

топтастыратын белгілі фактор болып отыр.

Толеранттылық – саяси тұрақтылықтан, қоғамдық келісімнен, әлеуметтік

түсінушіліктен, елді басқаратын қатынастан, татулықтан, ұлтаралық келісімнен

және саяси этникалық-діни мәдени толеранттылықтан тұрады. Сонымен қатар,

қазақ зиялылары атап көрсеткендей, адам дүниеге келгеннен бастап, оның

бойында бар төзімділік қасиетін оның негізгі армандарымен ұштастыра

отырып, төзімділік қасиеті арқылы жақсылыққа, парасаттылыққа жетелеуге

болады. Егер, төзімділік жеке дара болса, онда адам құрсаулы, амалсыз, көнбіс

деңгейде қалып, ол кері жағымсыз қылықтар көрсететіні анық.

Жалпы, төзімділік құбылысы – ұлттық көріністерді бейнелейтін адамның

әртүрлі этно-мәдени, әлеуметік ортада рухани жетілуі мен өзгені тану бағыты

болып табылады.

64

2 ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚТЫҢ ТАРИХИ-

МӘДЕНИ ТИПТЕРІ

2.1 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінде этникалық

толеранттылықтың қалыптасуы

Төзімділік – өркениеттік қоғамға тән құбылыс. Мұндай қасиет тұтас

ұлттың басына орнай салмайтыны белгілі. Сондай мемлекеттердің бірі –

Қазақстан. Онда халықтың сана-сезімінің, дәстүрінің, рухани байлығының

кемелденген айқын көрінісі болып табылады. Қазақстанда қоғамдық қарым-

қатынастардың белгілі бір дәрежеде екені белгілі.

Толеранттылық, яғни төзімділік өз тамырын Қазақстанда кеңінен жайған

деуге болады. Себебі, дәл қазіргі таңда еліміз түрлі конфессиялар мен түрлі

этностар арасындағы достық қарым-қатынасты нығайтып қана қоймай,

дінаралық татулық бағытында батыл бастамалар көтеріп жүрген жас мемлекет

ретінде айдай әлемге танылды [99 ].

Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің халқы өзінің этникалық

аумағын және демографиялық құрамын құру үрдісінде күрделі, ауыр тарихи

жолдан өтті. Қaзaқстaн бір мезгілде көпұлтты мемлекет болып құрылa сaлғaн

жоқ. Қaзaқстaнның полиэтникaлық қоғaмғa aйнaлу үрдісі ұзaқ жылдардан өтті.

Қазақстан халқының көп ұлттық құрамының қалыптасуы XVI ғасырда

басталды. Бұл кезеңде патшалық Ресей қудалауынан қашқан орыстар,

украиндықтар, татарлар және басқа ұлттардың өкілдері қазақ даласында бірікті.

1890 жылдары Ресей мен Украинадан қазақ даласына жаппай көшу толқыны

нығая түсті. Ресейдің әскери және миграциялық экспансиясының барысында

салынған бекіністердің негізінде орыстар, украиндықтар және татарлар

мекендеген алғашқы қалалар пайда болды [100, 127 б.].

XV ғасырдың ортасында халықты санау кезінде Қазақ хандығының саны

200 мыңдай адам болды. 70 жыл бойы қазақ халқын және оның аумағын

жинастыру арқылы тұрғындардың өсу үрдісі жүрді. XVI ғ. басында Қасым

ханның қарамағындағы азаматтардың саны 1 млн. адамға жетті. Қазақстан

халқы көп ұлтты құрамының құрылу басына орыс үкіметінің қудалауынан

қашқан әртүрлі ұлт өкілдері жатады.

Қазақ халқының Ресейге бағынғаннан бергі этнодемографиялық тарихы ірі

үш дәуірге бөлінді. Олар – отарлық дәуір, ХVІІІ ғасырдың 30- жылдарынан бері

1917 жылғы дейінгі кезең болып табылады. Екінші дәуір – 1917-1991 жылдар

арасы, яғни Кеңес заманы кезеңі. Бұл қазақтардың екі орыс революциясын,

азамат соғысын, талай ашаршылықты, қуғын-сүргінді, зорлық-зомбылықты

көрген, ұлттық дәстүрлер мен ділге, тілге нұқсан келген, әліппенің бірнеше рет

өзгерген, әртүрлі сырттан келген көші-қонның ірі-ірі кезеңдері елдегі

демографиялық жағдайды өзгерткен және басқа да келеңсіз оқиғалардың

себебінен қазақ ұлты өз жерінде азайған дәуір болып табылады.

Белгілі ғалым Т. Ж. Жұмасұлтанов жалпы, Қазақстандағы көш-қон туралы

былай түсіндіреді: «еліміздегі тұрғындардың көші-қон үрдісі, белгілі болғандай

65

екі лекте жүреді – олар ішкі және сыртқы көші-қон қозғалыстарына

байланысты. Сыртқы болып – имигранттар, яғни біздің мемлекетімізде тұрақты

өмір сүруге келгендер және эмигранттар – біздің елімізден басқа мемлекеттерге

тұрақты өмір сүруге кеткендер. Ішкі көші-қон елеміздің ішінде белгілі бір

себептермен әкімшілік-территориялық аймақтан келесіге көшу болып

табылады» [101, 76 б.]

ХХ ғасырдың басында елімізде 60-қа жуық ұлт өкілдері өмір сүрді,

олардың арасында түркі тілдес халықтан басқа (өзбек, ұйғыр, қырғыз,

қарақалпақ, татар, башқұрт, славян халқының өкілдері немістер, поляктар,

мордвалар, дұнғандер, тәжіктер, еврейлер) және тағы да басқа ұлттар болды.

1930 жылы индустриялaндыру, ұжымдaстыру және күштеп депортaциялaу

сaясaты жүзеге aсырылғaн уaқыттa Қaзaқстaн хaлқының ұлттық құрaмы біраз

өзгерістерге ұшырады. Осы ұжымдaстыру жылдaрындa Қaзaқстaнғa

көшірілгендер сaны 250 мың aдaмғa жетті.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көші-қон (миграция) үрдістері белең

алды. Оның бағыттары бойынша өзгерістер осы жылдары басталды. Бұл кезеңді

екіге бөлуге болады:

– Бірінші кезең 1991-2003 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде көші-

қонның сыртқа бағытталуы халық санының өзгерісінде негізгі факторға

айналды. Сыртқа көші-қон маңызды әлеуметтік-демографиялық мәселеге

айналып, халық санының кемуіне әкелді. Сонымен қатар, туу азайып, өлімнің

болуы көбейді. Осы факторлар халықтың өсуіне кедергі болды.

Міне, осындай жағдайларда 1991 жылдары Қазақстан Республикасынан

тыс жерлерге қоныс аударушылар қатары күшейді. Кеткен этностардың ішінде

орыс, украин, белорус, неміс және татарлар өздерінің тарихи отандарына қоныс

аудара бастады [102, 25 б.]. 1991-1992 жылдан бастап жағымсыз көші-қон

айырымы орын алды. Онда басқа елдерге, алыс шетелдерге қоныс аударудың

жоғары деңгейі байқалады. Сыртқы көші-қондағы жағымсыз кезең 1994 жылы

410,4 мың адамға жетті. 1995 жылы - 58,1 %; 1996 жылы – 42,8%; халық

санының кемуі болғанмен, эмигранттардың кері қайтуы орын ала бастады.

Сыртқы көші - қонның ең жоғарғы көрсеткіші жақын шетелдерге

көшкендерден байқалды. Мысалы: 1993 - 1999 жылдар аралығында жақын

шетелге 1 524,0 мың адам кетіп, 391,4 мың адам қайта келді. Теріс айырым 1

132,6 мың адам құрады. Олардың көбінің тұрғылықты орны Ресей мемлекеті

болып табылды. Ресейге кеткендер, жалпы көшкендердің 2000 жылы ең жоғары

көрсеткішін – 93 %, 2001 жылы 93,8 %, 2003 жылы 92,2 % құрады. Ал, қайтып

келгендердің басым бөлігі Өзбекстан мемлекеті болып табылады.

Бірақ, 1999 жылы 12024 адам кетсе, 2003 жылы 49260 адам елден

кеткенімен 2,5 есеге азайғанын көрсетіп отыр. Сыртқа көші-қондағы жағымсыз

көрсеткіштің ең жоғарысы 1994 жылы болды, осы жылдағы теріс айырым

410,4 мың адам болды.

1991-2003 жылдар аралығында Қазақстанға шетелден 983456 адам келіп,

2874621 адам кеткен. Көші-қонның ара қатынасы осы 12 жылдың бір ғана 1998

66

жылында басқа уақытта үнемі теріс сальдоға келіп отырады. Қазақстаннан

кетушілер келушілерден басым болып отырған. Яғни, 12 жыл ішіндегі теріс

айырым 1891165 адамды құрады [103,45б.].

Екінші кезеңі 2004 жылы басталды. Бұл кезеңнің негізгі ерекшелігі, 1992

жылы басталған халық санының кемуі тоқтады, 2004 жылдан бастап

республиканың шетелдермен көші-қон айырбасы оң айырым есебінен халық

саны өсе бастады. Көші-қон үрдісі 2004 жылы 2789 адамға оң айырым көрсетті.

2004 - 2009 жылдары Қазақстандағы көші-қон қозғалысында 1806,8 мың адам

кетіп, 1877,3 мың адам келіп, барлығы 3684,1 мың адам болды.

2004-2009 жылдар аралығындағы сыртқы көші-қондағы 70,5 мың адамдық

өсім мен табиғи өсім есебіне халық санында өсім байқалғанымен, 2009 жылы

республика халқының 1557,1 мың адамдық деңгейі 1991 жылы көрсеткішке

жете алмады. КСРО ыдырау қарсаңындағы санақта Қазақстанда 16527,6 мың

адам тұрса, 1991 жылы 1 қаңтарында 16793,1 адам есептелінген еді [104, 55 б. ].

Қазақстанды мекендеген этностардың ортақ тарихи тағдыры қазіргі

қазақстандық халықтың санасына, оның өмірлік түсініктері мен

ұмтылыстарына, құндылықтары мен идеалдарына жағымды ізін қалдырғаны

сөзсіз. «Қазіргі Қазақстанда халықтың этномәдени негізі бойынша көлденең

бірігуі көбіне идеякратиялық сипатқа ие» дей келе, зерттеушілер табиғи

жағдайда қалыптасқан ұлттық бірегейліктің ерекшеліктерін ескергенді жөн

санайды [105].

Осындай жағдайдан кейін, бүгінгі күрделенген жаһандану кезеңінде

ұлттық бірегейлікті сақтап қалу маңызды мәселе болып табылады. Ұлттық

бірегейлік мәселесі, саясаттанушылардың мәселесі емес, ол, әсіресе,

мәдениеттанушылардың, философтардың, сонымен бірге мемлекеттік білім

берудегі көкейкесті мәселесі. Ұлттық бірегейлік дегеніміз – азаматтық

болмыстың белгілерінің ұлттың болмысы. Осы орайда, жалпы адами болмыс

пен этникалық болмысты бөлу қажет. Сонымен қатар, ұлттық бірегейлік

менталитет ұғымымен тығыз байланысты. Қазақстан менталитетіндегі

толеранттылық мәселелері қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік-экономикалық

жағдайларға байланысты.

Толеранттылық мәселесі қазақстандық менталитетте эволюциялық үрдіс

ретінде дәстүрлі қоғамнан азаматтық қоғамға саяси, экономикалық, әлеуметтік,

этникалық және адамдардың қызығушылықтарына байланысты діни-

конфессиялық қақтығыстар арқылы өтеді [106].

Жалпы «менталитет» – «ұлттық сана» немесе «ұлттық мәдениет»

ұғымдарынан кеңірек, күрделі мағынаны білдіреді. Бірақ бұл ұғымның

қолданысқа енгеніне көп болған жоқ. Қазіргі кезде бұл ұғым «діл» деп

қолданылып жүр. Ол туралы белгілі ғалым С.Нұрмұратов өзінің еңбектерінде

қазақ ділдің көріністері ретінде шешендікті, мәдени ашықтықты, келісімділікті,

сұхбатқа ыңғайлылықты, төзімділікті және тағы басқа ұғымдарды атап өтеді

[107]. Менталитет ұғымы «ұлттық менталитет», «ментальді бірегейлілік»

ұғымдарымен тығыз байланысады. Ментальді бірегейлікті құрайтын құрамдас

67

бөлігі этнос болып табылады. «Этнос – тарихы, территориясы, тілі,

психологиясы, мәдениеті, ортақ белгілері арқылы біріккен адамдардың тұрақты

қауымдастығы» [108]. Этносты ұлт ретінде қабылдамасақ та, ол – менталді

бірегейліктің бір белгісі, себебі этностық сезім арқылы адам ортасын қабылдап,

көзқарасын қалыптастырады. Ең маңыздысы этникалық өзіндік сана білім,

мәдениет және ана тіліндегі ақпараттар белгілі болады. Ментальді бірегейліктің

ерекшелігін түсінуде ұлттық идеяның маңызы зор. Ұлттық идея қоғамдағы

жалпы мәселелерді анықтап, қоғамдағы адамның беделін көтеруге

бағытталады. Қазақстандық менталитеттің бірегейлік идеясының құрамдары

ретінде бірнеше принциптерді атап өтуге болады. Олар:

– жалпы шынайы халықтық патриотизм;

– ұлттар арасындағы келісімділік;

– адами құндылықтар.

Жалпы бірегейлік, «Identificо» – ұқсастық, бірдейлік, барабарлық, бір

әрекетті, объектінің (субъект) басқамен ұқсас келу әрекетін білдіреді. Жалпы,

дара ерекшеліктерін айқындау мен тұлғаның өзін басқаға, топқа, идеалға

келтіру немесе белгілі бір ұлтқа теңеу. Мәдениеттердің плюрализмі,

мәдениеттердің арасында «өзімдікі» және оған жат мәдениет «өзге» деген

түсініктерді қалыптастырды. Мәдениеттердің әртүрлілігін зерттейтін

мәдениеттену – мәдениеттердің әртүрлілігін – мәдениеттердің форма

құрастыруының көптүрлілігінен, яғни мифпен, өнермен, дінмен,

философиямен, ғылыммен байланыстырады. Басқаша айтқанда, тарихи

көптүрлі ұлттар мен халықтардың әртүрлі дәуірлер мен кезеңдерде мәдени

қалыптасуы. Біріншіден – мұнда мәдениеттің жүйелік бірлігі, екіншіден –типтік

әртүрлілік бар. Мәдениеттің құрылымы жағынан жалпы біртұтастықта болатын

болса, онда тарихи-географиялық, қоғамдық, психологиялық жағынан

әртүрлілікте болады деп қорытындылай аламыз. Демек, ұлт пен оны құратын

жеке тұлға мәдени дәстүрде бірегейленеді. Ұлтты құратын жеке тұлғаларда

ұлттық, ұлттық қатынастар, сезім мен күйзелістер туады. Ондай болса, әрбір

тұлға ұлтты білдіреді. Жеке тұлға мен ұлт арасындағы «Мен»-«Мен» хабар

алмасады. Жеке тұлға ұлтымен бірегейлік қарым-қатынаста болып, ұлттық

құндылықтарды тасымалдаушы да болады.

Ұлттық «Менді» қалыптастырушылық мәнінің маңызды тұс екендігін

байыптай аламыз. Ал, ұлттық «Мен» феномені – өзінің субъектілерінің, яғни,

әрбір қазақ азаматының, «Мен – концепциясының» тұтастығынан құралатын

әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Яғни, ұлттық өзіндік сана ұлттың өзін-өзі

қайтадан тануы, өзін-өзі сынау, өзін-өзі жетілдіру сияқты т.б. құрылымдарды

кеңінен қамтитын Ұлттық Меніне жинақталады да, этноархетиптік

үдерістерден тамыр тартады. Ұжымдық бейсаналылықтың имманентті

императиві де «Ұлттық Менді» сақтауды «жариялайды». Осы үдерісті

Қазақстандағы бейнелеу өнеріне қатысты алсақ, мәселен, бодандық психология

сарқыншақтарынан құтылу, ұлттық мақтаныш сезімін орнықтыру, өзінің

68

өткеніне қайта үңіліп, шынайы тарихты жасау тәрізді мазмұнды құрайтын

суретшілердің шығармалары өзінтанудың бастапқы принциптерін білдіреді.

Бұдан ұлттық болмысты зерделеуді тереңдету, осыған сәйкес теориялық-

практикалық іс-шараларды нығайту қажеттігі туындайды. Ол үшін білім беру

саласына ойыссақ, психологиядағы өзінтану курсын «ұлттың өзін тану»

бағдарламасына дейін кеңейтіп, оған ұлттық бейнелеу өнеріндегі принциптерді

енгізу, этнопедагогика курстарын модернизациялау, тарих, әдебиет, тіл білімі,

философия, т.б. қоғамдық пәндерді оқытуда оның көркемдік танымдық

жақтарына да жете көңіл бөлу қажеттігі айқындалады. Демек, ұлтты – жай ғана

кеңістік пен мәдениет арқылы біріккен адамдар тобы ғана емес, табиғи

шартталған, генетикалық туыстық, психологиялық ұлттық рух тұтастығы,

менталитет пен дүниетанымның өзгеше түрі арқылы ұйысатын органикалық

бүтіндік деп қарастыруымыз қажеттігі парадигмасында қазақ суретшілерінің де

өзіндік қосар үлесі мол. Бұл – этноидентификацияны қамтамасыз етудің басты

шарты болып табылмақ. Біз қарастырып отырған бейнелеу өнеріндегі

архетиптерді ашу осы бірегейленуді ұлттық негізде құруға мүмкіндік беруге

жәрдемдесетін басты құралдардың бірі екенін де атап өтуіміз қажет. Осы тұста

«Сонымен қатар адам өзінің тәуелсіздігін, қоршағандардан өзінің жекелігін

өзінің қоршағандармен қатынасы арқылы ұғынады, ол өзіндік санаға келеді,

басқа адамдар арқылы өзінің «Менін» таниды» [109, 79 б.], – деген түсінікке

баламалық түрде, ұлттың өзіндік санасы – оның тәуелсіздігі, өзге ұлттармен

қатынасы, басқа да мемлекеттердің дербестігі арқылы таныла бастайды. Бұған

бейнелеу өнеріндегі ұлттық бастапқы образдар түпкілікті субстраттар ретінде

қызмет етеді.

А. А. Ангархаев өзінің мақаласында жаһанданудың соңғы кезде

экономикада да, мәдениетте де, саясатта да ешқандай жетістік пен жақсылық

әкеле қоймағанын баса айта келе, былай деген: «жаһандану – табынатын икон

емес, ту да емес, барлығымыз ерте ме, кеш пе санасуға тура келетін, қатаң

шындық» [110]. Сондықтан, қазіргі жаһандану кезеңінде көптеген мәдениеттер

өзін жоғалтып алудан қорқады. Ал, мәдениетті, өзінің ұлттық, мәдени

бірегейлігін сақтап қалудың жолы – мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан

ұлттық құндылықтарын қайта жаңғырту. Қазіргі кездегі көп жағдайда жаңадан

ұсынған, жаңа заманғы құндылықтарды алуға қорқудың себебі де осында.

Өйткені, кейбір ұлттар өзінің ұлттық бірегейлігін жоғалтып алуы да мүмкін.

Мысалы, өзгенің тілінде сөйлеп, өз тілін ұмытудың соңы өз мәдениетін

жоғалтуға алып келетін тура жолдың бірі деп білу керек. Тіл – адамның

ойының сөз арқылы айқындалуы. Тіл – ілкі бастаулардың бірі. Дүниеге атау

беріп, оны танып білуде тілдің ролі зор.

Білім беру мен тәрбие мәселесінде жиырмасыншы ғасырдың басындағы

ұлт зиялылары А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытовтар өздерінің еңбектерінде

жазып көрсеткен. Қазақ мектептерінде жүргізілетін оқу, ана тілі, ұлттық

менталитет арқылы баланың ой-санасын ояту, ол халықтың тілі мен мәдениеті

69

арқылы ұлттық бірегейлікті сақтап қалуда, ұрпақтың сабақтастық жалғасын

жоғалтпауда маңызы зор болатын.

Қазақ мәдениетінде толеранттылық жеке және жалпы мәнді құндылық

ретінде көрініс табады. Толеранттылық – адамдардың адамгершілік

нормаларына кері әсер етпеген жағдайда, басқалардың принциптерімен

көзқарастарын қабылдау алу мүмкіндігі болып табылады. Ондай моральдық

нормалар әмбаптылығымен ерекшеленеді [111].

Қазақ мәдениеті қаншама жылдар осы кезге дейін өзінің негізінен қол үзіп

қалды, ал жаһандану әсерінің ұлғаюынан қазақ халқының ұлттық рухани

құндылықтарының қазіргі заманға трансформациялануының қажеттілігі туды.

Осыған орай, ұлттық бірегейлік мәселесі қазіргі заманның негізгі мәніне ие

болып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемдік қоғамдастықтың кешенді шешімін қажет

етеді. Біз барлық ұлттардың мәдени ерекшеліктеріне түсіністікпен қарап,

өзіміздің ұлттық бірегейлігімізді сақтап қалуымыз қажет.

Сонымен қатар, елімізде толеранттылықты танытудың негізгі

көрсеткіштерінің бірі – ол тіл мәселесі болып табылады.

Қоғамдағы өзгерістер адамзаттық құндылықтарды қайта қарастыруды

қажет етуімен ерекшеленеді. Бүгінгі күнгі ашық қоғам мен экономика,

мәдениеттер интеграциясы және т.б. идеялар негізгі мәселелер болып отыр.

Осы тұста, жаһандану дегеніміз не және оның тигізер пайдасы мен қаупі

қаншалықты деген сауал туады. Бұл сауалға ғылымның барлық салалары

әртүрлі жауап беруде. Соңғы кездері байқағанымыз, жаһандану үдерісі

мәдениетімізге неғұрлым енген сайын, ұлттық бірегейлікті сақтап қалуға деген

белсенділік соғұрлым арта түсуде. Бұл жағдайда ұлттық бірегейлікті сақтап

қалу халықтың ішкі өмір сүру компоненттерін қорғаудан басталады: мәдениет,

тіл, дін және т.б. Жаһандану мәселе етіліп көтерілген сайын, ұлттық өнерге,

мәдениетке, тілге, дінге аса ден қою күшейіп келеді. Мәдениеттің тамырын

ұлттық құндылықтармен байланыстырып, олардың шығу тегін зерттеуге деген

қызығушылық өсті. Олай болса, ұлттық бірегейлікті сақтап қалудың ең ұтымды

жолы – жас ұрпақтың бойында ұлттық руханилықты дамыту бағытында тәрбие

мен білім беру. Осы мәселелермен тәрбие мен білім берудің барлық салалары

белсенді жұмыс жүргізеді.

Көпұлтты мемлекетте тілдік саясат әртүрлі этностардың қалыпты жағдайда

бірге өмір сүруін қамтамасыз етеді, осы орайда қоғамда ұлтаралық төзімділікті

қалыптастыруға және интеграциялық үрдістердің дамуына жағдай жасайды.

Ұлттар арасындағы саяси, мәдени және әлеуметтік қарым-қатынас дамыған

сайын тілдің коммуникативтік қызметі де күшейеді, әрине қостілділікке

әкеледі. Қостілділік – ұлтаралық қарым-қатынаста қолданылатын құрал болып

табылады. Қостілділік – көпұлтты тұрғындардың қарым-қатынасындағы

өндірістік әрі тұрмыстық қажеттіліктен туындайды. Ол әртүрлі ұлт

адамдарының өзара қарым-қатынасының күшеюі барысында ерекше мәнге ие

болып, этникалық процестердің дамуының маңызды шарты әрі факторы және

70

этностардың өзара тарихи қарым-қатынастарының нәтижесінде қалыптасады

[112].

Осы орайда, елімізде «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасы жұмыс істейді.

Мемлекет басшысы «Үш тұғырлы тіл» туралы ойды бірінші рет 2006 жылы

болған Қазақстан халқы Ассамблеясының XII құрылтайында жариялады, 2007

жылғы жолдауда «Тілдердің үштұғырлылығы» атты мәдени жобаны белгілі бір

кезеңмен іске асыруды ұсынды [113]. Жоба бойынша Қазақстан халқы үш тілде

сөйлейтін ел ретінде бүкіл әлемге танылуы керек. Олар: қазақ тілі –

мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі –

жаһандық экономикаға кіру тілі болып табылады.

Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз – оны барлық салада

белсенді пайдалана отырып дамыту. Қазақ тілі – тек қазақ халқының тілі емес,

мемлекеттік тіл – ортақ тіл болуы қажет. Қазіргі кезде мемлекеттік тілге

байланысты мемлекет тарапынан аса назар аударылуда.

Республикамызда мемлекеттік тілмен бірдей тең дәрежеде қолданылатын

тіл – орыс тілі. Қазақстан көп жылдар бойы Ресей империясының, кейіннен

КСРО-ның құрамында болды. Осы кезде орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі

болды. Қазақстандағы орыс тілінің бір ерекшелігі осы тілде сөйлейтін

адамдардың көпшілігі этникалық орыстар еместігінде болып табылады.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 2

бабында мемлекеттік ұйымдар мен өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен

бірдей дәрежеде орыс тілі қолданылатындығы жазылған [114]. Орыс тілі

Қазақстанда ХХ ғасырдың басында кеңес билігімен қатар, әр түрлі этникалық

топтардың көшірілуімен, орыстандыру саясатының орнатылуының нәтижесінде

таралды және ұлтаралық қатынас тілі болды. Орыс тілі туралы ұлы Абай

былай дейді: «Орысша оқу керек, хикметте, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі

орыста зор», «сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады» [115].

Ал, «Үштұғырлы тіл» идеясының соңғы бөлігі – ағылшын тілі. Қазіргі

кезде ағылшын тілін білу – әлемдік ақпараттық кеңістікпен инновациялық

технологияларға ену деген сөз. Бүгінгі күнгі білім кеңістігінде интеграциялық

үрдістердің тереңдеп таралу жағдайында ағылшын тілін оқыту өзекті болып

отыр. Әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болу мақсатын көздеген еліміз

үшін, оның дүниежүзілік аренаға шығуына, басқа елдермен саяси

экономикалық, мәдени қатынастарды калыптастыруда, Қазақстан

Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуында, әр түрлі

дипломатиялық қызмет атқаруында ағылшын тілінің рөлі зор. Сонымен қатар

тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани

байлығын меңгеруде де маңыздылығы бар.

Ағылшын тілін білудің болашақта әлемнің ең үздік жоғарғы оқу

орындарында білім алуға, тәжірибе алмасуға мүмкіндік болады. Сонымен

қатар, әлемде кәсіпкерлікпен айналысудың, іскерлік қарым-қатынас жасаудың

маңызды талабы болып табылады. Бірнеше тілді меңгерген адамдар елімізде де,

өзге елде де бәсекеге қабілетті болады. Қазіргі кезде Қазақстанда ағылшын

71

тілін білу арқылы ақпарат алмасуға мүмкіндіктер беріліп отыр. Ағылшын тілін

мәдениеттер диалогы аясында оқыту жалпы адами құндылықтарға ие болып

табылады. Сонымен қатар, тіл мен мәдениетке деген жағымды қөзқарасты

қалыптастырады, адамдардың басқа мәдени, діни, этникалық салт – дәстүрлерге

деген толеранттылығын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Толеранттылық идеясы туыстық қатынастарда да көрініс тапқан. Мысалы

қазақ халқының абысындары арасында кездесетін бір-біріне деген төзімділікті

атауға болады. Осы тұрғыда белгілі ғалым Д. Раев «Қазақтың ортодаксалды

толеранттық концептсфера өрісі: аксиологиялық талдама» деген мақаласында

қазақ абысындар қауымындағы бір-біріне күндестік, бір-біріне деген

төзімсіздіктің бар екенін, ондай жағдай болғанда өзімді қалай ұстау керектігін

және ондай өз бойымда болған жағдайда не істеу керек деген мәселелер

байқалған [116]. Осы абысындардың арақатынастарына үлкен мән берілу

себебін, қазақ қоғамында әйелдердің жас ұрпаққа беретін тәрбие рөлімен

ұғындырған.

Сонымен қатар, қазақ халқы аса ауыр қиындықты басынан өткерді, өзінің

мыңжылдық тарихында «Таспен ұрса, аспен ұр» деген дана сөзді жадында

ұстады. Көшпенді қазақ өзінің ұрпағын осылай насихаттаған: «егер адамдарды

кездестірсең, оларды қуантуға тырыс, мүмкін сен оны соңғы рет көріп тұрған

шығарсың». Қазақ даласында қонақжайлылықтың шынайылылығы осында.

Бірнеше ғасырды артқа тастаған, даналық, гуманизмді көздейтін қазақ

халқының мақал-мәтелдері мен жаңылтпаштары өзінің әлі күнге дейін

мәнділігін жоғалтқан жоқ және ол халықтың рухани дамуына, тәрбие

мәселесіне белсене араласады.

Қазақтың халық даналығы адам абыройын түсіретін моральдық

принциптерді қатал айыптайды. Және, керісінше, батырлық, патриотизм,

төзімділік сияқты жағымды адамгершілік қасиеттер бағаланады. «Ер» түсінігі

туралы мақалдар өте көп. Мысалы, «Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс

өлтіреді».

Осылайша, қазақ мақал-мәтелдеріндегі адамгершілік-этикалық идеяларға

шолу жасаудың өзі Қазақстандағы этикалық ойдың халық даналығының

тереңдегі таусылмас қайнар бұлағынан нәр алатын бай адамгершілік

материалға негізделгенін көрсетеді. Қазақтың ақын-жыраулары ойдың асыл

інжу-маржандарын осы мақал-мәтелдерден алып отырды. Көпғасырлық халық

даналығы адамгершілік-этикалық идеяларға толы. Тарихтың бүкіл өн

бойындағы өзара қатынастарды реттеп отыратын адамгершіліктің қарапайым

нормалары бүкіл халықтың жинақтаған тәжірибесінің нәтижесі мен

қорытындысы болып табылады.

Мақал-мәтелдер әртүрлі тақырыпты қамтиды. Толеранттылық мәселесіне

арналған мақал-мәтелдер кездеседі. Олар «Еңбек шыққан жерден – төзімділік

шығады», «Төзімді тілегіне жетеді», «Жүзіне шыдаған, жүз біріне де шыдайды»

тағы басқалар.

72

Мақал-мәтелдер халықтың мұн-мұқтажын, қайғы мен қуанышын,

даналығы мен өмірлік тәжірибесін ғана емес сонымен қатар моральдық

нормалардың кодексі болған. Қазақ халқында ол – Отанға деген махаббат, ата-

ана мен үлкендерді құрмет тұту, тығыз туыстық қатынас орнату, ашықтық пен

сенімділік, жылылық пен қонақжайлылық тағы басқалар.

Қазақ халқына тән төзімділіктің көрінісін «Таспен ұрғанды аспен ұр» деген

мақал береді. Халық даналығындағы мақал мағынасы мынадай төзімділік

танытып, мәселелерді зорлық-зомбылықсыз шешуге шақыру. Осыған ұқсас

мағынаны «Сабыр түбі – сары алтын» деген мақал береді. Бұл жерде де қиын

істің бәрін сабырлылықтың, төзімділіктің негізінде асығыстық жасамай,

күйгелектікке, ашуға берілмей шешу қажеттілігі көрсетіледі. Атап өткен және

басқа да қазақтың мақал-мәтелдері қазақтың халық философиясы негізінде

төзімділік пен зорлық-зомбылықты болдырмау идеяларының жатқанын жарқын

көрсетеді [117].

Сонымен қатар, төзімділік ұғымын әртүрлі біздің дәстүрлеріміз арқылы

көрсетуге болады. Бұл феномен туралы қазақ мәдениетінің тарихына қатысты

еңбектердің көпшілігінде нақтылы деректер келтіріледі. Біз,

қонақжайлылықтың аңыздық, сакральды тұрғыдан әдеп пен әдет нормасы

ретінде көрсетілгеніне назар аударамыз. Мысалы, Алаша хан өз байлығын үш

ұлына бөліп беріп, былай деген екен: «Көшпелі өмірдің жағдайларына

байланысты сендердің өмірлерің отырықшылықтан бөлек болғандықтан да

оның саудасы мен базарынан әр жолаушы, қайда барса да өзіне белгілі ақыға

жатар орын табады: сендердің араларыңда осындай ыңғайлылықтың

жоқтығына байланысты тараған ұрпақтарыңа, олардың бір-біріне қатынас

жасауы қиынға түседі, себебі, сендер жарты күндік жолға өз қойларыңды, ал

одан алыс шыққанда тіптен алып жүрмейсіңдер ғой, міне сондықтан менің

сендерге айтатын мәңгілік өсиетім: бір-бірлеріңе барғанда тамақ үшін ақы

алмаңдар, бір-бірлеріңе үнемі қонаққа шақырылғандай болыңдар, соның

нәтижесінде бір-біріңе қонақ асы беретін құқықты немесе ақы төлемей жататын

орын және тамақ беруді пайдаланыңдар – осыған менен қалған байлықтың

төртінші бөлігін алып, оны тек өз меншіктерің деп санамай, жалпы бөлінбейтін

игілік, ғасырға кеткен енші деп таныңдар» [118].

Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінде нысап, несібе, тәубе негізінен

имандылық талаптарынан туатын кісілік құндылықтар ретінде қабылданған

Ислам дінінің қазақ сахарасында нығаюына қатысты этикалық ұғымдардың

діни мазмұны арта түсті. ХV-ХVI ғасырлардағы жырауларда кісілік

құндылықтардың көшпелілік, тәңіршілдік түсіндірмелері мен суреттемелері

басым болса, ХVIII ғасыр ақын-жырауларында «обал», «сауап», «тәубе»,

«несібе» сияқты мұсылмандық мағынадағы түсініктер жиі қолданыла бастады.

Әрине, бұл ұғымдарда жалпы адамзаттық нормалар да көрініс тапты. Белгілі

ғалым Ж. Молдабеков “тәубе” ұғымын былай түсіндіреді: «Тәубе – адамның

ағат кеткен іс-қылығына өкініш білдіріп, келешекте оны болдырмауға үзілді-

кесілді бел байлауы, барға шүкіршілік етуі, жаман әдет бойға сіңбей тұрғанда,

73

тез тәубеге келіп, оны қайталамауға, жаманшылықтың орнығуына жол бермеуі.

Тәубе адамның өзін-өзі тәрбиелеуінің бір жолы. Кімде-кім қателікке барып,

теріс жолға түсіп қалса, дереу өзін-өзі жазғырып, адамшылық жолға түсуге бел

байлап, бойын тез жинап алып, ар намысы алдында таза болуы жағын

ойластыруы тиіс. Сонда ғана ол «менің ожданым (ар-намысым) таза деп

қысылып-қымтырылмай айта алады» [119].

Нысап ұғымына талдау жасасақ, мысалы, нысапты немесе ынсапты адам –

иманды адам. Тілін кәлимаға келтірмеген болса да, әлдеқандай бір күштен

қорқып, құлқынының қамын ойлап кетпей, сабыр етіп, төзімділік сақтап

қанағат ететін болса, жүрегінде иманның бастауы, көңілінде ынсап болғаны.

Адамда егер арамдық пен адалдықтың арасында таңдау жасайтын сәт

келгенде ұждан белгі береді. Яғни, онда арыңды былғап, ақиқаттан аттама

дейді. Сонда, ұждан деген – адамның Құдайдан ұялуы, яки қорқуы болып

табылады. Егер де адам ұжданын тыңдаса, қанағат етеді. Осы екеуінің арасында

ынсап болады. Жүректегі ұждан мен амалдан көрінетін және қанағатты

байланыстырып тұрған ынсап екені белгілі. Ынсап тек материалдық

құндылықтарға қанағаттандыруға арналған қазына ғана емес, сонымен қатар

Алла Тағаланың кез келген берген нығметіне шүкіршілік ету үшін қажет.

Тәубе – тағдырға ризалықпен шүкіршілік ету, істеген күнә-қылмысына

өкініп, кешірім сұрау, қатесін түзетіп, қайталамау. Тәубе адамның үлкенді-

кішілі қандай да бір күнәсі болса да адам өз күнәсін түсініп, зор өкінішпен

кешірім сұраса және сол қателігін қайталамаса Құдайдың кешірмейтін күнә-

қылмысы жоқ деген, Алланың фазылына, рахымдылығына сенімнен

туындайды. Сондықтан Алланың рахым-шапағатына шын сенімнен туындаған

тәубе – адам өмірінде маңызды орын алатын, оның рухани-адамгершілік

мұраттарын айқындайтын бетбұрыс кезеңі. Тәубе – адамның рухани-

интеллектуалдық кемелденуі мен ахлақтық, адамгершілік тұлғасының

қалыптасуындағы басты кезеңі. Құран Кәрімнің тоғызыншы сүресінің атауы

«Тәубе», сүре аяттары осы тәубе жайында баяндайды [120].

Тәубе – маңызды және дәл уақытында кешіктірмей орындалатын әрекет.

Тәубесін ұмытқан адамның бойында қатыгездік, сараңдық, нәпсіқұмарлық,

дүниеқоңыздық, мансапқорлық, төзімсіздік сияқты жаман қасиеттер орнығып,

оны өзін ғана ойлайтын өзімшіл, өркөкірек етеді. Мұндай адам әдетте өз

мүддесі үшін басқаларға үнемі кесірін тигізіп, мақсатына жету үшін неше түрлі

арамдыққа, қулық-сұмдыққа барады.

Қазақ халқының этикалық мұралар ғасырлар бойы қалыптасқан

тақырыптар негізінде «не жаман, не жақсы» деген сұраққа әр ойшыл өзінше

пікірталастар тудырады. Бірақ әркімнің өз ойы болғандықтан, келіспейтін

қарсыластар өз ойын айтуға құқылы. Осы жерде әркімнің позициясына

байланысты толерантты бағыт қажет болды.

74

2.2 Тарихи-мәдени тип ретіндегі діни төзімділіктің Қазақстан

қоғамындағы мәні

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев «Қазақстан – 2050»

Стратегиясында «экстремизммен күрес әйтеуір жазықтыны іздеп табуға

айналып кетпеуге және дінмен күреске жалғасып кетпеуге тиіс – деді [121].

Сондықтан, діни ұстанымызды, ар-ожданымызды ұстана отырып, өзіміздің

рухани қауіпсіздігімізді қалай сақтаймыз деген сауал туады. Мемлекеттік

дамуымызға, рухани тәуелсіздігімізге кедергі келтірмейтін жағдайлар жасап

және діни толеранттық сана қалыптастырудың маңыздылығы туралы айтып

отыр.

Діни толеранттылық – әртүрлі конфессиялар, әртүрі конфессионалды

топтардың өкілдерімен, дінге сенетіндер мен сенбейтіндер арасындағы қарым-

қатынас. Конфессияаралық интолеранттылық өзінің экстремистік формасында

діни фанатизмге – басқа сенімді орнату, оның дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын,

құндылықтарын және сол діннің әлеуметтік тетіктерінің артықшылықтарын

көрсетеді.

Діни толеранттылық – біздің рухани байлығымыздың маңызды бөлігі. Көп

ұлттың өкілдері тұратын Қазақстанда әртүрлі діни конфессиялардың арасында

толеранттылық пен татулықтың орнауына мүмкіндіктер бар. Ол еліміз жүргізіп

отырған діни бірлік пен рухани тұтастық саясаттың орын алуы болып

табылады. Президентіміз Н. Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты

кітабында: «Біз өзіміздің ең ірі әлемдік діни дәстүрлерге ұдайы қосылып

отырғанымызды ұмытпағанымыз жөн. Бұл да біздің бүгінгі бірегейлігіміздің

негізгі болмағанымен де, бір бастау көзі. ХХ ғасыр жалпы тосын қайшылықтар

дәуірі, солардың бірі – бүгінгі әлемде рухани жаңғырудың қосымша құрамдас

бөлігі боларлық діні жоқ ұлт арагідік бөгде мемлекеттік жүйенің жемі

болатындығы. Ал ондай мемлекеттер өзінің діни құндылықтарын саналы түрде,

немесе ойланбай-ақ басқалар үшін үлгі ретінде ұсынады», – деп атап көрсетеді

[1].

Кез-келген қоғамда дүниетанымды қалыптастыруда діннің маңызы зор.

Дін феномені адам болмысында бар. Адам қоғамы ешқашан дінсіз болмайды.

Қоғамды нақты ақиқатқа айналдыру құндылықтар жүйесінің қалыптасуына

қатысты және сол құндылықтарды жүйелендіру мен нақтыландыру қызметі

дінмен тығыз байланысты. Бір Құдайға деген сенім қоғамның барлық

мүшелерін, зиялы қауымды, қызметкерлерді, қарапайым жұмыскерлерді де бір

арнаға біріктіреді. Олар мемлекет ұсынып отырған діни бірлік пен рухани

тұтастық саясатын қолдайды. Соның негізінде көп ұлтты Қазақстанда әр түрлі

діни конфессиялардың арасында толеранттылық, бірлік, татулық орын алуына

барлық мүмкіншіліктер жасалған. «Дін – қоғамды құлдыраудан сақтайтын

бірден бір құрал. Егер де барлық адамдардың құрметіне бөленген Қасиетті заң

болмаса қоғам құлдырайды» [122].

Толеранттылық мәселесін зерттеудегі басты мәселелердің бірі – діни

толеранттылықтың қалыптасуындағы ерекшеліктер мен Қазақстандағы

75

конфессияаралық келісім болып табылады. А. Симаворян, В. Овян діни

толеранттылықты позитивті және негативті деп бөледі. Позитивті

толеранттылық діні басқа адамдардың діни-конфессиональдық құндылықтары

мен идеяларын білуді және құрметтеуді қамтиды. Негативті діни

толеранттылық діні басқа адамдардың діни-конфессионалдық көзқарастары мен

құндылықтар жүйесіне бейтарап қатынаста болуды қамтиды [123]. Олардың

ойынша, діни толеранттылық көріністерінің төрт түрін көрсетеді. Мысалы,

олар: басқа дін өкілдеріне деген толеранттылық, бір дін ішіндегі әртүрлі

бағыттар мен ағымдар арасындағы толеранттылық, секталық қозғалыстарға

және секталар арасындағы толеранттылық және дінге сенетіндер мен

сенбейтіндер арасындағы толеранттылық.

Қазіргі уақытта дін саласындағы толеранттылық қоғам өмірінің

тыныштығына кепілдік беріп, ұлттар мен ұлыстардың өзіндік ерекшеліктеріне

қарамастан тең дәрежелі қатынас негізінде жарасымды сыйластығын

қамтамасыз етіп отыр. Қоғамда тұлғаның өзге сенім өкіліне, экстремизм,

терроизм, фундаментализм, жаһандануға көзқарасынан, секуряризмді

бағалауынан, дін мен қоғам, ғылым мен дін қатынасын белгілеу, діни

плюрализмге жол беру секілді белгілеріне қарап толеранттылықтың деңгейін

анықтауға болатынын айта аламыз [124, 75б.]

Әлемдік діндердің ішінде діни толеранттылық принципі ислам дінінде кең

көрініс тапты. Ислам діні түрлі этностардың мәдениеттері мен өркениеттерінің

ортақ құндылықтары мен ұстанымдарын топтастырды. Ислам діні келген

бастапқы жылдардың өзінде де мемлекет аясында діни наным-сенімдері әртүрлі

халықтарды бейбіт өмір сүруі үшін құқықтық негіздерін қалады. Ол бізге

«Мәдина келісімі» деген атаумен белгілі. Бірқатар зерттеулер оны исламның

алғашқы конституциясы деп те бағалайды. Мысалы, «Аллаһтың уәдесі жалпыға

бірдей. Қайсыбір мүмін келісімге келген қандай да бір мұсылман емес адамның

қауіпсіздігін қамтамасыз ете алады. Ислам дінінің қазақ даласына таралуы

туралы дінтанушы Б. М. Сатершинов «Ислам дінінің қазақ даласына

таралуының өзіндік ерекшеліктері болды. Алдымен, сол дәуірдегі ислам

өркениетінің басқа мәдениеттерге қарағанда озықтығы басты ерекшелігі болса,

екіншіден, түркілердің ислам дінін қабылдауда олардың дәстүрлі

дүниетанымындағы тәңірішілдік түсініктеріндегі ханифалық монотеистік

белгілердің исламдық тәухидтік ұғымдар мен формалар жағынан ұқсастығы

маңызды рөл атқарады», – деді [125, 59 б.]

Бүгінгі күні ислам діні Қазақстанда жанданып, даму үстінде. Біз исламның

ханафи мәзһабын ұстанамыз және ислам діні қазақ халқының дүниетанымымен,

салт-дәстүрімен араласып және қазақ мәдениетімен тұтасып, тарихымыздың

ажырамайтын бөлігіне айналды. Осы орайда белгілі ғалым, «Қазақтану»

идеясының авторы Ж. Ж. Молдабеков «Исламдық-мұсылмандық дәстүрлер

мәдени, этникалық және өркениеттілік өзін-өзі анықтаудың өтімді құралына

айналды. Дінге нағыз берілгендер ұлтаралық араздықты емес емес, қайта

адамдар арасындағы төзімділікті этносаралық ымырашылдықты уағыздады. Дін

76

адамды жоғарғы құндылық ретінде сыйлауға үйретті» – деп, діннің әлеуметтік-

мәдени қырларын ашып көрсетеді [126]. Адам материалдық және рухани

жаратылысымен ғана адам бола алады. Адам өзін осылай тануы керек. Міне,

осындай рухани және материалдық сезімдермен дүниеге келген адам баласы өз

сезімдерінің қанағаттануымен рахаттана алады. Әйтпесе, өміріне

шағымданудан құтыла алмайды. Жалпы діннің мағынасы – дүние мен ахиретте

бақытқа апаратын жолды көрсетеді. Жақсылықты жамандықтан, көріктіні

көріксізден қалай айратынымызды үйретеді. Өмірімізді кемелділікке жеткізетін

Алланың жолы [127, 7б].

Ислам тарихына назар салатын болсақ, онда ешқашан адамдарды қинап,

қорқытып, зорлық-зомбылықпен исламға кіргізу немесе оны қабылдату сияқты

оқиғалар болған жоқ. Ислам мұсылмандардың қол астына өткен жерлердегі

ешбір адамды зорлықпен дінге кіргізуге рұқсат бермеген. Ислам діні жер

бетіндегі барлық адам нәсілінің өз сенім-бостандығында ерік беріп, әрекет

жасауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жаратушы бейкүнә адамдардың

өлтірілуіне жол бермеген. Бір адамның жанын жазықсыздан жазықсыз қию

күнә болып есептелінеді. Құранда: «Кім кісі өлтірмеген немесе жер жүзінде

бұзақылық қылмаған біреуді өлтірсе, сонда шынайы түрде барлық адамды

өлтіргенмен және кім оны тірілтсе (өлімнен құтқарса), барлық адамды

тірілткенмен тең деп жаздық. Расында оларға елшілеріміз ашық дәлелдермен

келді. Бірақ содан кейін де олардың көбірегі жер жүзінде шектен шығушылар

болды» (Мәида, 32), «Олар Алламен бірге басқа тәңірге жалбарынбайды. Алла

өлтірілуін арам еткен кісіні орынсыз өлтірмейді де зина қылмайды. Кімде-кім

оларды істесе, күнәға жолығады» (Фұрқан, 68) делінген [128].

Толеранттылық туралы мысалдар мен үлгі-өнегелерді Пайғамбар дәуірінде

де кездестіруге болады. Батыстың атақты зерттеушілері мен жазушылары

ислам дінінің соңғы пайғамбары Мұхаммедтің (с.а.у) және мұсылмандардың

басқа дiн өкілдеріне көрсеткен құрметін жиі жазды. Мысалы: «Бір күні бір

яһуди Мұхаммедке келіп мұсылмандардан бірінің діни сеніміне тіл тигізгенін

және де Мұхаммедтің Мұса пайғамбардан жоғары екенін айтып ренжіткенін

білдіреді. Мұхаммед пайғамбар болса әлгі ренжіткен мұсылманға қарап былай

дейді: Мұндай сөзді айтпауың керек еді және басқаларының сеніміне

құрметпен қарауың керек», – деп ескерту жасаған [128]. Осыдан пайғамбардың

діни сенім жайында қаншалықты кең болғанын көруге болады. Мұсылмандар

арасындағы ғылыми және сыни пікір толеранттылық, соңғы кездерде де

жалғасын тауып, Исламды дұрыс түсініп, оның дәстүрін орындаған ғасырларда

әртүрлі діни, ғылыми және саяси ағымдарға ерік-бостандық беріп, ешбірін

жоюға тырыспаған. Мұсылмандар басып алған, немесе ислам дініне кірген

жерлердегі басқа діндерге қатысты ғибадатханалар мен қасиетті орындарды

қиратпаған. Бұл тарихтан белгілі жәйт. Сонымен қатар, шариғат соғыс кезінде

бала-шағаның, әйелдердің, қолында қаруы жоқ адамдардың, дін адамдарының

өлтірілуіне, діни ғибадатханалардың қиратылуына рұқсат етпейді [129]. Батыс

елінің атақты ғалымдары исламды толық зерттеп, түсініп, өздерінің дәстүрі мен

77

дінінен таба алмаған сұрақтарының жауабын Ислам дінінен тауып, кейін оны

діні ретінде қабылдап жатқаны белгілі. Француз ғалымы Жак Ив Кустоның

Атлант мұхитындағы Гольфстрим ағысының құпиясын, балықтардың келген

ізінен жаңылыспай дәл сол ізбен неге кері қайтатынын тек Құраннан аңғаруы,

исламтанушы В. Прохорова атап көрсеткендей, Нобель сыйлығын иемденген

ғалым Кейт Леон Мур ғылыми зерттеу мәселесінің жауабын Құраннан

тапқанын, егер Құранмен баяғыдан таныс болғанда, жаңалығының жиырма

жыл бұрын ашылуы мүмкін екендігін жазады [130].

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2050 Стратегиясы» – қалыптасқан

мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа Жолдауында «Дін

мәселелерінде ойластырылған қадам және өте мұқияттылық қажет деді.

Мемлекет діни бірлестіктердің ішкі ісіне араласпауға тиіс. Біз ұят,

толеранттылық және төзімділік еркіндігі принциптерін қастер тұтуымыз

керек», – деді [121]. Стратегия негізінде: қоғамдағы, әсіресе, жастар арасында

діни экстремизмге байланысты профилактиканы күшейту, әлемдік және

дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі беретін артықшылықтарды да

пайдалану және осы алаңда діни жағдайға байланысты дауларды шешудің жаңа

платформасын жасау, діни және этностық дауларды шешу үшін аймақтағы

қақтығыс аймақтар Таяу Шығыс аясында, тіпті одан да ауқымды деңгейде

мемлекетаралық достық қарым-қатынас жасау болып табылады.

Қазіргі уақытта діни салада біршама заңнамалық және құқықтық-

нормативтік актілер, сондай-ақ, Конституция, Азаматтық кодекс, «Діни қызмет

және діни бірлестіктер туралы» заңдар бар. Мемлекет пен діни бірлестіктер

қарым-қатынасындағы ұстанымдар қоғамдағы ар-ождан бостандығы деңгейінің

бірден-бір көрсеткіші болып табылады. Осы орайда, қазіргі таңда біздің

мемлекет еліміздегі діни бірлестіктердің өз қызметтерін жүргізудегі теңдігін,

құқығы мен бостандығын қамтамасыз етеді, дәстүрлі конфессиялар ғана емес,

тіркеуден өткен барлық діни бірлестіктермен бірлесе жұмыс істейді. Бұл

әріптестік, ең алдымен, адамдардың мәдени және өнегелік дамуын, қоғамда

толеранттылық пен өзара сыйластық ұстанымдары нығаюын, әлеуметтік

қызметтің сан алуан саласында осы мақсатта тізе қосуды көздейді. Сонымен

қатар елімізде бейбітшілікті, тыныштықты сақтау мақсатында 2003 жылы

алғаш рет Астанада Әлемдік және дәстүрлі-ұлттық діндердің халықаралық съезі

алғаш рет ұйымдастырылды. Съездің негізгі мақсаты – әлемде бейбітшілік пен

келісімге жету, төзімділік, татулық пен ынтымақтастық принциптерін берік

ұстану болып табылады. Бұл съезге әлемнің барлық діндерін қамтитын 17

делегация, соның ішінде Шығыстың ежелгі діндері мен өркениеттерінің –

буддизмнің, индуизмнің, даосизмнің және синтоизмнің жетекшілері мен

өкілдері қатысты және бұл съезд келесі жылдары да жалғасын тапты. Съезд

барысында діни төзімділік хартиясын әзірлеу, діндердің бірыңғай мәдени

орталығын құру сияқты ойлар айтылды. Съезде мемлекет басшысы Н. Ә.

Назарбаев барлық діндер мен конфессиялардың өкілдеріне діндер форумын

78

тұрақты негізде өткізу туралы ұсыныс білдірді. 2012 жылы болған IV съезге 40

елден 87 делегация қатысты.

Қазақстандағы діни толеранттылық үрдісінің екі көрсеткішті де

байланыстырып отырғанын байқауға болады. Ол көршілес елдерде және соңғы

уақытта елімізде көрінген, қауіпті құбылысқа айналған діни экстремизм мен

терроризм. Қазақстан халқының толеранттылық мәдениетін қалыптастыру

мәселесін жылдамдату керек болды. Осы бағытта еліміздегі тың бастамалар

жалпыхалықтық қолдауға ие. Сонымен қатар, әлемдік қауымдастықтар мен

мемлекеттер Қазақстанның бірлікке, татулыққа негізделген мемлекеттік

моделін, саяси бағдарын оң бағалады. Олар: Әлемдік және дәстүрлі діндер

лидерлерінің Съезі [131], Қазақстан халқы Ассамблеясы, Еуропа қауіпсіздік

және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуі мен, Ислам конференциясы

ұйымының жетекшілігін қолға алуы және осы жұмыстар барысында діни

экстремизм, терроризм, исламофобия, есірткі саудасы, адам құқығы, ядролық

қарусыздану, діндер мен мәдениеттер арасындағы диалог секілді ғаламдық мәні

бар мәселелерді талқыға салынып, шешімі табылды. 2010 жылы ЕҚЫҰ-на

төрағалық ету кезінде Қазақстан «Т» әрпінен басталатын төрт қағиданы

басшылыққа алды: Tolerance (төзімділік), Trust (сенім), Tradirion (дәстүр),

Transparebcy (ашықтық, жариялылық). Осы аталған төрт ұғым төңірегіне

шоғырланатын құндылықтардың болашақта Қазақстанды дүние жүзіне бірегей

бейбітшілік отанына айналдыруда маңызды рөлді атқарады.

2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі АҚШ оқиғасынан кейін басталған

терроризмге қарсы соғыс немесе 2015 жылдың 13 қараша орын алған Батаклан

терактілері исламофобия үдерісін қалыптастырды. Жалпы исламофобияны

зерттеумен айналысқан мамандардың пікірлері де әртүрлі. Олардың кейбірі

«исламофобия» терминін де, бұл құбылыстың өзін де өмірде бар деп

қабылдамайды. Американдық зерттеуші Даниэль Пайпстың пікірінше,

«исламофобия» термині әр алуан екі құбылысты – радикалды исламның және

жалпы исламның алдындағы қорқынышты білдіріп, жасанды түрде біріктіріліп,

үдетілген күйінде көрсетіледі. Мұсылмандардың кемсітушілікке ұшырауы,

оның ойынша, исламофобияның емес, жалпы ксенофобияның нәтижесінен

болады [132]. Исламофияның белгілері ХХI ғасырда саясиландырылғандықтан

күрт өсе түсті. Алдымен Батыста, одан кейін көршілес Ресей мен ТМД

елдерінде исламофобияның таралуы исламның саясиландырылуымен

байланысты болды. Оған фундаменталистік және фанаттық бағдарды ұстанған

топтардың экстремистік және лаңкестік әрекеттері әсерін тигізді. Соңғы кездері

исламофобия туралы пікірталастарға діни қайраткерлермен қатар зайырлы

интеллектуалдар да қызу араласуда. Сол себепті исламофобия құбылысын

зерттеудің теориялық-әдіснамалық және дүниетанымдық қырларын ашу

маңызды болып табылады. Бұл үдеріс негізінде жаһандық мәселерге діни

экстремизм мен терроризм кінәлі екені қайталанып, оның ықпалында ислам

мемлекеттері де айыпты деген түсінік қалыптасты. Ғылыми тұрғыда

қарастырсақ, діни экстремизм мен терроризм христиан, буддизм дінін

79

ұстанатын мемлекеттерде де (Үндістан, Испания, Солтүстік Ирландиядағы

ұлтшыл террористер) бар екенін, егер тарихты қарастырсақ, қай дінді

ұстанушылар агрессияға бейім, яғни террорист екенін аңғаруға болады. І және

ІІ дүниежүзілік соғысты бастаған елдер қай діннің өкілдері? Нью-Йорктағы

әлемдік сауда үйіне жасалған терракт кезінде 3500 адам, ал Ауғанстанда

жүргізілген әскери операция кезінде 1 миллионнан астам адам қаза болды.

Диктатор саналып С. Хусейн, М. Каддафи және басқа да «араб көктемі»

басшыларын биліктен тайдыру операцияларында бірнеше миллиондаған

адамдар қай дінді ұстанушылардың кесірінен қаза тапты. Ақпараттық алдаудың

арбауына түсіп ислам дінінен үрейлену негізсіз. Белгілі сопы Джалал-ад-дин

Румидің бір даналық әңгімесінде діннің мәні былайша ашылады: «Бірде грек,

парсы, араб және түрік төртеуі ақша тауып алып, сол ақшаға бәріне де ұнайтын

зат сатып алмақ болады. Бірақ олар төртеуі төрт нәрсені айтады: грек стафиль

жеймін дейді, парсы энгур алмақ болады, араб эйнаб, ал түрік жүзім сатып

алғысы келіп, дауласып қалады. Дауды шешуге бейтаныс араласып, оларды

ортақ нәрсе алуға көндіреді. Солайша бейтаныс адам оларға жүзім алып береді,

сол кезде олар қуанып қалады» [133]. Себебі, олар бір нәрсені әртүрлі тілде

айтқан болатын. Барлық діннің де мағынасы мен миссиясы бір.

Елімізде ерекше наразылық тудырған, секталар болып табылады. Секта

деген ұғымды қалай түсінеміз соны айқындап алу керек. Я. Ф. Трофимовтың

анықтамасы бойынша, секта үстемдік етуші шіркеуге (діни ұйымға)

оппозициялық қозғалыс [134]. Дінтанулық тұрғыдан алып қарағанда секта –

жалпы қабылданған ілімге негізделген діннен бөлініп шыққан және оның

кейбір ілімдік немесе ғибадаттық қағидаттарын мойындамайтын діни топ.

Мысалы, христиан дінінде Құдайдың үштік бірлігін, иман шарттарын

мойындамайтын топтар. Сектамен салыстырғанда, діни бағыттардың ілімі мен

киелі мәтіндері ортақ, бірақ ілімді түсіндіруде айырмашылықтары бар. Мұндай

бағыттар уақыт өте деноминацияларға айналуы мүмкін. Қазіргі уақытта секта

мен деструктивті культтер ұғымы кең қолданылып келеді. Деструктивтік діни

бірлестік – адамның физикалық, психикалық күйіне, рухани даму табиғатын

бұзатын, сонымен қатар қоғамдағы, мәдениеттегі дәстүрлер мен нормаларға

қарсы авторитарлық иерархиялық ұйым. Бұл ұйымдарда жеке тұлғаның,

көшбасшының немесе топтың біреудің басқаруымен жоспарлы түрде жасырын

психологиялық зорлықты қолдану арқылы, заңсыз тұрғыда адамдардың санасы,

іс-әрекеті және өмірі бақылауға алынады [135]. Секта діни көзқарастар мен

идеялардың ерекшеліктерінен пайда болса, деструктивті культтер дін

элементтерін өз мақсатында пайдаланады. Бұл материалдық ресурстарды

бақылау немесе қоғамға ықпал ету, маңызды мәселелер бойынша шешім

қабылдауға араласу мүмкіндігі.

Алғаш рет діни ұйымдардың типологиясын зерттеген ғалымдар Макс

Вебер мен Эрнст Трельч болды. Олар шіркеу мен секталардың ерекшеліктеріне

назар аударған. Оларды толықтырып, типологияның қатарына деноминация

мен культті қосқан ғалым Говард Бекер болып табылады [136].

80

Ғылыми әдебиеттерде діни ұйымдардың типологиясы берілген. Мысалы,

олар:

1) Мешіт пен шіркеу. Олар дәстүрлі діндердің негізінде барлық

әлеуметтік институттармен бірлесіп, тіршілік етеді. Мешіттер мен шіркеулердің

басқару жүйесі иерархияланған.

2) Секталар. Діни бағыттың канондары мен қойылымдарын

басшылыққа алып, бөлінген діни ұйымдар болып табылады. Белгілі дінтанушы

ғалым И. Я. Кантеровтың пікірінше, «секта», «сектант», сектанттық» ұғымдары

теріс пікірде қалыптасып, қауіп тудырады. Ғалымдар көп жағдайда әр түрлі

пікірталастан аулақ болу үшін «діни топтар», «жаңа діни қозғалыстар», «діни

құрылымдар», «діни ағымдар» [137] сияқты терминдерді пайдаланады.

3) Деноминация. Дінтану ғылымында бұл ұғым даму тенденциясы

жағынан шіркеу мен сектаның арасында. Бұл ұғымды алғаш рет АҚШ ғалымы

Х. Р. Нибур «Деноминационализмнің әлеуметтік көзі» [138] деген еңбегінде

пайдаланады.

4) Культ. Құрылымы дамымаған, саны аз ресми емес діни топтар

жатады. Олардың басты ерекшелігі қызметі шектеулі, көзқарастары

экстремистік сипатта болуы мүмкін.

Қазіргі кезде жаңа діни қозғалыстар деген ұғым кеңінен пайдаланылып

келеді. Жалпы, бұл терминді британ елінің әлеуметтанушы ғалымы Айлин

Байкер өз еңбектерінде алғаш рет пайдаланады. Оның айтуы бойынша, «жаңа

діни қозғалыстар», ол «қозғалыстардың дұрыстығы немесе қателігін, жақсы

немесе жамандығын, жалған немесе ақиқаттығын қарастырмайды» дейді [139].

Жаңа діни қозғалыстар – халықаралық құбылыс болып табылады. Жаңа

діни қозғалыстардың басты мақсаты – дәстүрлі діни құндылықтарды

киесіздендіріп, қазіргі ғаламдық мәселелерге жауап бере алатын жаңа

жүйелерді қасиеттендіруге талпыну: Шығыс пен Батыстың арасындағы

дәстүрлі шекараларды бұзып, әлемдік діндерді біртұтастандырып, сонымен

қатар, ғылыми және діни қағидаларды синтездеу арқылы адамзат табиғатын

қайта құруға тырысу. Жаңа діни қозғалыстардың идеологиясы мен тәжірибесі

әлемді тануда қарапайым жолдарды іздестіретін қазіргі адамдардың

талаптарына бағытталған ықшамдылығымен, қарапайымдылығымен

ерекшеленеді [112].

Қазіргі кезде Республикада мемлекеттік-діни қатынастардың дамуы жаңа

кезеңге қадам басты. 2012 жылдың 25 қазанында діни бірлестіктерді қайтадан

тіркеу аяқталды. Діни бірлестіктердің саны кемігенімен, бүгінгі күні біздің

елімізде конфессияаралық әр түрлілік сақталып қалды. Статистикалық

мәліметтерге сәйкес дәстүрлі еместердің де, дәстүрлі конфессиялардың да саны

кеміді. Тәуелсіздік қарсаңында, 1989 жылы елімізде 30 конфессияға тиесілі 700-

дей діни бірлестік бар болса, 2008 жылы конфессиялар саны 46, ал діни

бірлестіктер 4000 асты [140].

Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанда 2230 мешіт, 186 православие

шіркеуі, 40 католик шіркеуі салынды [140, 9 б.].

81

Кесте 2 - Қазақстан Республикасындағы діни ұйымдардың сандық көрсеткіші

Атаулары Тіркелгенге

дейін

Тіркелгеннен

кейін

Ислам 2811 2229

Православие 304 280

Пятидесятник шіркеуі 400 189

Евангелиелік христиан-

баптистер

364 100

Католицизм 118 79

Иегова куәгерлері 70 59

Пресвитериандық шіркеу 229 55

Жетінші күн адвентистері 67 42

Евангелиелік-лютерандық

шіркеу

32 13

Методистер 18 11

Новоапостолдық шіркеу 47 8

Кришнаиттер 14 8

Бахаилер 20 6

Иудаизм 26 4

Буддизм 4 2

Қасиетті соңғы күндердегі Иисус

Христос шіркеуі (мормондар)

1 2

Меннониттер 6 1

БАРЛЫҒЫ 4551 3088

Жаңа діни қозғалыстарды батыстық, ресейлік ғалымдармен қатар, бүгінгі

күні Қазақстандық ғалымдар да арнайы зерттеу жасамаса да, жалпылама

зерттеулер бар. Мысалы, С. Ақатайдың, Е. Е. Бурованың, Т. Ғабитовтың,

Ғ. Есімнің, К. Досайдың, Қ. Затовтың, А.Г. Косиченконың,

Б.М. Сатершиновтың, К. Ш. Шүлембаевтың т.б. еңбектерінде кездеседі [140, 27

б.].

Жаһанданудың ерекшеліктерінің бірі — миссионерлік қызметтің

қарқындауы, әр түрлі діни бірлестіктердің әлемге тарауы. Жалпы миссонерлік

әрекет батыстық мәдени, саяси экономикалық экспанциясының бөлінбес

бөлігі, әрі алдыңғы экспедициялық барлау жүйесінің желісі. Осыған

байланысты миссионер, миссонерлік, оның тарихы мен принциптері туралы

айтуға болады. Миссонерлік латынша «missio» cөзінен туындаған миссия, дінді

тарату, насихаттау деген мағынаны білдіреді. Ал, оның міндетін атқарушы

миссионер болып табылады. Миссионерлік барлық дінге ортақ болғанмен,

қазіргі кезде бұл термин христиан дініне тән болып отыр. Миссонерлік

дәстүрді христиандар, Исаның серіктеріне апарып, Сант-Павелді тұңғыш

миссионер деп есептейді. Миссонерлік негізгі 3 мақсатты көздейді:

– христиан дінін тарату, Исаның дініне кірушілердің санын арттыру;

– шіркеулерде қызмет ететін мамандарды табу;

– дамыған батыстық елдердің өркениетін, христандықпен тең деп көрсету.

82

Христиан дінін жаю мақсатына алған миссионерлер, қоғамда әр түрлі

қалыпта қызмет ете береді. Олар дәрігер де, ұстаз да, кейде бейбітшілікті

насихаттаушы ретінде де қызмет етіп, мейірімді, жанашыр кейпін білдіріп,

қоғамды өздеріне бұрады, өздеріне әмбабап маман дайындайды. Сол мамандар

барған жерін саяси, экономикалық тұрғыда нақты зерттеп, соның негізінде

әрекеттер жасайды. Олар негізінде қоғамдағы трайболизмге, этникалық

қайшылықтарды қарастырады. Содан кейін миссионер нашар жақтың жақтасы

ретінде орын алып, оған қамқоршылық кейпін танытады, олармен бірге күрес

жүргізеді. Осыдан кейін барып «Азат ету теологиясы» арқылы шоқындыру

жұмыстарын бастайды. Осы әрекеттерін жүзеге асыру үшін бірнеше жұмыстар

атқарады. Олар:

1. Адамдармен ортақ тіл табысу мақсатында олардың мәселелерімен

айналысады, оларға көмектеседі.

2. Егер олар билікке қарсы топтар болса, оларды біріктіріп, үгіттеп

ұйымдастырады.

3. Билік пен халықтың арасын ашу алауыздығын тудырады.

4. Ислам діні, мәдениеті туралы жалған ақпараттар таратады.

5. Исламды лаңкестікке, соғысқа арналған дін деп көрсетеді.

Ғылыми басылымдарда жаңа діни бірлестіктерді «секта», «тоталитарлық

секта», «балама діндер», «дәстүрлі емес діндер» немесе «іріткі салушы

культтер», «жаңа ғасыр діндері» деп атайды. Соңғы жиырма жылда

Қазақстанда көптеген жаңа діни ағымдар пайда болды. «Жаңа» дегенмен

олардың барлығы жаңадан пайда болған жоқ, тек Қазақстанға шет елдерден

келген, біз үшін жаңа діни ағымдар. Олардың ішінде ең көп тараған —

протестант діни топтары мен исламдық салафизм ағымы.

Салафиттік – ислам дініндегі сунниттік бағыт. «Салафиттік» ағым

Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбар мен оның сахабаларының дәуірін қайтару

ұғымына жақын болып табылады. «Салаф» сөзі «алдыңғы өткендер»,

«бұрынғылар» деген мағынаны береді. Алғашқы салафиттік қоғамдар оңтүстік

аймақтарда 2004 жылы пайда болды. Оның негізін «Братья-мусульмане»

ұйымы және «Кувейттің әлеуметтік реформалар қоғамы», «Азия мұсылмандар

комитеті» қалаған. Салафилер 4 топқа бөлінеді. Олар:

1. Матхалиттер – ресми билікті мойындайды. Сауд Арабиясында қызмет

етеді. Ешқандай жамағатқа бірікпейді.

2. Мединалықтар («Сурруриттер») – жамағатқа бірігеді, көшбасшыларын

сайлайды. Бұлар мемлекетке тікелей қауіпті емес, діни басшылыққа қарсы.

3. Такфирлер 1990 жылдары біздің батыс аймақтарда пайда болды. Басқа

мұсылмандарға сенбейді. Зайырлы заңдарды мойындамайды.

4. Салафит радикалдар – жиһадшылар, террорға шақырады.

Республикамызда салафиттердің саны артып келеді, олар топтарды нақты

басқарушы, үйлестіруші механизмдері бар құрылым. Басқа елдердің

салафиттеріне байланысты тәжірибесіне қарасақ, қалыптасу үрдісінен өткен

салафиттердің мақсаты – билікті басып алу үшін қарулы қақтығыс

83

ұйымдастыру, халифат орнату. Салафиттердің негізгі «жұмыс орны» –

мешіттер, түрлі ислам мәдени қайырымдылық қорлары жанындағы курстар, т.б.

Олар басты назарды жастарға, студенттерге, кәсіпкерлер мен шығармашыл

зиялы қауым өкілдеріне аударып отыр.

Салафиттер қажылықты да өз мақсатына жақсы пайдаланады.

Шенеуніктер, мемлекеттік және мәдени сала қызметкерлері, кәсіпкерлер мен

спортшылардан құралған топтар Сауд Арабиясына жолданады. Сол жерде

Қазақстан азаматтары жүйелі идеологиялық, психологиялық «өңдеуден» өтеді

[141].

Қазақстанға батыстық протестанттық бағыттағы дәстүрлі емес діндер,

исламды жамылған теріс ағымдар күшейіп келеді. Қазіргі кезде зорлық-

зомбылыққа негізделген діни ағымдар өздерінің қызметін жандандырып отыр.

Елімізде экстремистік бағыттағы «Хизб-ут-тахрир » азат ету партиясы

ұйымы заңға қайшы әрекеттерімен белгілі. Хизб-ут-тахрирдің мақсаты –Ислам

дінін жамылып, дінаралық келісім мен ынтымаққа зиянын тигізіп, ел бірлігі

мен тыныштығын бұзу. Бұл ұйым Орталық Азия елдерінің мемлекеттігін

мойындамай, сол аймақта халифат құруды мақсатын ұстанады. Ұйым күресі

идеологиялық күрес, идеологиялық төңкеріс, билікті өз қолдарына алу сияқты

үш бағытта жүргізіледі. Соңғы жылдары мұсылмандар арасында жік салатын

пікірлер мен ұстанымдар көрініс беріп отыр. Экстримистік, діни фанатизм,

лаңкестік, пікір төзімсіздігі ислам дініне жат [142]. Еліміздегі Қазақстан

мұсылмандары діни басқармасы – «Хизбут Тахрир» ұйымының көзқарасын

шариғатқа теріс, олардың тілді, дінді, салт-дәстүрді, тарихты, Ата заңды,

мемлекеттік шекараны мойындамайтын және ұятсыз фильмдерді көруге, бөтен

әйелдермен некесіз қатынастарды дұрыс деп санайтындарын ескеріп, оларды

Исламға жат ағым деген үкім шығарды.

Бүгінде жұмыссыздар, өмірден үміт үзгендер, рухани күйзелісте

жүргендер, жеке басы мен отбасында психологиялық қиындықтарға төзе

алмаған адамдар, ислам дінін терең түсінбейтіндер, миссионерлердің үгіт-

насихатына тез ілігеді. Осы орайда көптеген жастар Йегова куәгерлері, Кришна

сектасы, Саентология шіркеуі т.б. секталарға кіріп, өздерінің қандай діни

бағытта өмір сүріп жатқандығын білмейді.

Бүкіл әлемде толеранттылық теңдікті құрметтеу, адамзат мәдениетінің,

наным-сенімінің көптүрлілігін мойындау және басымдықтар мен зорлық-

зомбылықтан бас тарту ретінде қарастырылады. Сол себепті діни

толеранттылық – қазақстандық мемлекетті бекітудің маңызды шартының бірі,

діни, этностық қақтығыстардың алдын алудың кепілі. Толеранттылық пен діни

төзімділік азаматтық бейбітшіліктің негізі, біздің мемлекетіміздегі әлеуметтік

өсуінің маңызды факторы болып саналады. Сонымен қатар елімізде әр түрлі

діни мейрамдар да тойланады. Ресми түрде тойланатын Құрбан айт, Исаның

туылуы сияқты мейрамдар діни төзімділіктің жақсы нышаны болып табылады.

Елбасының таяуда өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХ

сессиясында: «Біздің Ұлы Дала мыңдаған жылдар бойы толерантты, яғни

84

тағатты болды. Сонымен бірге, мен толеранттылықтың, кейбіреулер

ойлайтындай, ойыңа келгенді істеу емес екенін де атап көрсеткім келеді.

Толеранттылық – өзіміз нығайтып, сақтайтын және бүкіл ұрпақты тәрбиелейтін

біздің қоғамымыздың парасаттылық қалыбы», – деуі кездейсоқтық емес [143].

Қазіргі таңда қазақ халқының өзге діни сенімдерге құрметі, толеранттылығы

мен түсінісушілігі біріктіру факторына, еліміздегі қоғамдық тұрақтылық пен

мемлекеттік дамуды қамтамасыз етудің басты шартына айналып отыр.

Төзімділік пен бейбітшілік идеялары «дін – қоғам – мемлекет» жүйесінде

құнарлы өзара әрекеттесуге дайын да ынталы болумен толығуға тиісті.

Қарапайым көпшіліктің қолдауы ар-ождан және діни сенім бостандығының

конституциялық қағидаларына толеранттылықтың сындарлы әлеуетін іске

қосатын қажетті тетігі сияқтанады. Бұл ретте зайырлы мемлекеттің қағидалары,

сондай-ақ, ажырамас ар-ождан бостандығы, әртүрлі әлеуметтік топтар өкілдері,

сонымен бірге, әртүрлі конфессия өкілдері өзара түсіністік табатын, қоғамның

зайырлы және діни бөлшектері арасындағы үнқатысушылықты күшейте алатын

келісім нүктесіне айналар еді.

Қазақстанда «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заң және осы

заңға сәйкес нормативті-құқықтық актілер қабылданды. Қайта тіркеу

барысында байқалғаны, еліміздегі діни бірлестіктер өздерінің Конституция мен

ұлттық заңнамалар алдында адал екендіктерін көрсетті. Қазақстан

Республикасының Дін істері агенттігі тәжірибесінде сарапшылар мен

халықаралық ұйымдардың берген бағасына сүйенгенін атап өту керек. Осы

орайда заңның мазмұнына да, оны қолдану тәжірибесіне де тұтастай алғанда оң

көзқарас берілді. Аталған заңға «Астана консалтинг орталығы» қоғамдық қоры

Ұлыбританияның Қазақстандағы елшілігінің тапсырысымен «Қазақстанда діни

сенім бостандығының нығаюы» атты жоба шеңберінде халықаралық

стандарттарға лайық талдау жүргізді. Сарапшылардың қорытындысына сәйкес,

біздің заңымыз ЕҚЫҰ-да қабылданған халықаралық стандарттарға негізделген

базалық қағидаларға, сондай-ақ, демократиялық мемлекеттердің даму

тәжірибесіне сай деп табылды.

Қазақстанда конфессияаралық келісім мен діни төзімділік жағдайына

байланысты SWOT талдау жасауға болады. Мысалы:

Жақсы жақтары (Strength):

1. Елімізде діни толеранттылыққа байланысты тәжірибенің болуы

2. Діни сенім мен еркіндік

3. Заң алдында барлық діндердің теңдігі

4. Дінге деген сұраныстың болуы

5 Діни төзімділікке байланысты мемлекеттік деңгейде әр түрлі іс-

шаралардың ұйымдастырылуы (әлемдік съездер, ғылыми конференциялар т.б)

Әлсіз жақтары

(Weakness):

1.Діни сауаттылықтың төмендігі

2. Сапалы діни кадрлар мен эксперттердің тапшылығы

85

3. Мемлекеттің бақылаушы қызметінің әлсіздігі

4 Діни сананың төмендігі

5 Белгілі бір қабылданған идеологияның болмауы.

Мүмкіндіктері (Opportunities): 1.Әлемдік дінді зерттеу орталықтарымен ғылыми байланыс орнату

2. Бұқаралық ақпараттық құралдарында діни сауаттылық пен төзімділік

бойынша ақпараттарды күшейту

3 Оқу орындарында діни сауаттылықты арттыруға байланысты дәрістер

оқу

4 Дін мәселесіне, діни бірлестіктер бойынша заңды күшейту

5 Діни ұйымдардың белсенділігін арттыру

Қауіптер

(Threats)

1.Жаһандану қауіптері: терроризм мен радикализм

2.Ішкі конфессиялық және конфессияаралық қайшылықтар

3. Дәстүрлі діни конфессиялар қызметіндегі олқылықтар

4 Әр түрлі сыртқы факторлардың әсері

5 Жаңа діни қозғалыстардың көбеюі.

Қорытындылай келе, діни шиеленістер төзімсіздік пен ксенофобия

мәселелері күнделікті өмірдің қалыпты құбылысына айналған қазіргі заманда

Қазақстанның дінаралық қатынастар мәселесі бойынша тұрақты және беделді.

2.3 Этносаралық толеранттылықтың Қазақстан тұрақтылығын

сақтаудағы рөлі

Қазіргі уақытта, ғылыми ортада және саясаткерлер арасында жалпы

толеранттылық мәселесі, атап айтқанда, этникалық толеранттылық ең өзекті

тақырыптардың бірі болып табылады. Бұл ең алдымен, соңғы уақытта қоғам

арасында қақтығыстарды, соғыстарды қоздыру қауіпімен толеранттылық

(төзімсіздік) деңгейінің өсуімен байланысты. Әсіресе, бұл мәселе ХХ ғасырдың

соңында және ХХІ ғасырдың алғашқы онжылдығында жаһандану үрдісімен,

көші-қон ағындары арттыруымен және зорлық-зомбылықтың өсуімен,

лаңкестік қаупінің дамуымен байланысты өткір болды. Әлемдік

қауымдастықтың алдында қоғамның дау-жанжалсыз болуын қамтамасыз ететін

тетіктерді табу мәселесі тұр, бұл, әсіресе, этникалық салаға үшін ерекше

маңызды, өйткені мұнда қақтығыстар көп кездеседі.

Толеранттылық айырмашылықтарды қабылдау және олардың құрметтеу

арасындағы өркениетті келісімнің түрі болып табылады.

Этникалық толеранттылық сияқты көп қырлы және кешенді құбылысты

зерттеу кезінде ғалымдар «этникалық толеранттылық» түсінігін анықтау

мәселесіне, осы құбылысты және т.б. толық және сәйкес зерттеу көмегімен

зерттеу әдістерін таңдауға байланысты қиындықтарға тап болады.

Әлеуметтік ұйым жүйесінде «басқаның» барына төзімділік ретінде

толеранттылықты түсінуде, осы ұйымның өкілдері жетістіктерге біраз уақыттан

86

соң жетті, демек оны бағалайды, ұйым өз бірегейлігін және маңызды

ерекшелігін сақтап қалу үшін барлығын жасайды. Мұнда төзімділік белгілі бір

кезге дейін бейбіт өмір сүруді білдіреді, бұл жат, «бөтен» элементтердің өмір

сүруі үстем әлеуметтік құрылымдар өкілдерінің өмір сүруіне қайшы келетін

кез. Төзімділік ойымызды білдіру түрлерін және адам даралығын көрсету

әдістерін, біздің әлем мәдениетінің бай көп түрлілігін құрметтеу, қабылдау

және дұрыс түсінуді білдіреді. Оған білім, ашықтық, қарым-қатынас және ой,

ар-ождан мен наным-сенім еркіндігі мүмкіндік береді.

Бұл – тек адамгершілік парыз ғана емес, сонымен қатар саяси және

құқықтық талап. Толеранттылық – бұл бейбітшілікке жететін мүмкіндік және

соғыс мәдениетін бейбітшілік мәдениетіне ауыстыруға ықпал.

Толеранттылық – бұл көну, тәкаппарлық немесе құптаушылық емес.

Толеранттылық – бұл, ең алдымен, жан-жақты құқықты тану және адамның

басты еркіндігі негізінде қалыптасатын белсенді қатынасы. Ешбір жағдайда,

төзімділік осы басты құндылықтарға деген қастандықты ақтай алмайды,

төзімділікті жеке тұлғалар, топтар және мемлекеттер білдіруі тиіс.

Ал этникалық толеранттылық басқа ұлттық қауымдастық өкілдерінің

мінез-құлық әдістеріне, құндылықтарына, тұрмыс салтының «өзгешілігіне»

қатысты төзімділікті білдіреді. Осы тұжырымдаманың қарапайымдылығына

қарамастан «толеранттылық» ең күрделі анықталатын түсініктердің бірі болып

табылады. Атап айтқанда, бір этникалық топтар өкілдерінің басқаларға салғырт

қараушылық-төзерлік, енжар қараушылық қатынастан жағымды-төзерлік

түсінігі бар қатынастан ажырату қиын.

Қазіргі уақытта, этникалық және мәдени көп түрлілік кез келген

мемлекетті сипаттайды. Әр елде, тарихи себптерге байланысты өзіндік

азшылық тіршілік әрекет ерекшелігі қалыптасты, көбінесе, мемлекеттердің дара

ұлттық құрамы көші-қон нәтижесінде өзгерді.

Қазақстанның көп этникалық құрамы Қазақстанның Ресейге қосылуынан

басталды, Кеңес Одағы, әсіресе, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде – сталиндік

қуғын-сүргін және Хрущевтің тың жерлерді (Целинаны) игеру бағдарламасы

кезінде Ресейдің аумағына еуропа, шығыс славян халықтары көшіп қона

бастағанда бірқатар халықтардың жер аударуы көші-қон нәтижесінде құралды.

Орыс, украин, неміс, татар, шешен, корей халқының өсуі көші-қон

ағынына және жоғары өсіп-өну үдемесінің арқасында қамтамасыз етілді. Ал

қазақ халқының саны (Кеңес Одағы кезеңіне дейін) төмен табиғи өсімде болды,

жаппай эпидемия, халықтың көпшілігінің кедейшілігі, көшпелі тұрмыс,

денсаулықты сақтау жүйесінің жоқтығы, жоғары бала және жалпы өлім-жітім

себеп болды.

Этникалық толеранттылық мәселесі ежелден бастап орыс, неміс және

басқа халықтар бір қоғамда тығыз өмір сүріп жатқан, көп ұлтты республика

ретінде Қазақстан үшін өзекті.

1999 жылы Қазақстан Республикасы халқының санағы 1989 жылы ақпанда,

КСРО Бүкілодақтық халық санағынын кейін дәл 10 жылдан соң өтті.

87

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қазақстан Республикасының алғашқы халық

санағы 1999 жылғы 25 ақпаннан бастап 4 наурызға дейін өткізілді. 2000

жылдың соңында елдің алғашқы халық санағының басты нәтижелері

жарияланды. 1999 жылғы санақ қорытындысына сәйкес Қазақстан халқы 14,9

млн адамды құрайды, соның ішінде 53,4 % – қазақтар, 29,9 % – орыстар, 16,7 %

– басқа этникалық топтар.

2009 жылы Қазақстандағы халық санағы – екінші, егемендікті алғаннан

кейін Қазақстан Республикасы халқының санағы. 2009 ж. 24 бастап 25

қаңтардан бастап ақпанға дейін өткізілді. Санақтың алдын ала ресми

нәтижелері 2010 жылдың 4 ақпанында қазақстандық мемлекеттік статистика

комитетінің сайтында жарияланды. 2009 жылдың халық санағының

қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасы халқының саны 16.004, 8

мың адамды құрады, 1999 жылдың санағымен салыстырғанда 1.022, 9 мың (6,8

%-ға) адамға өскен [144].

Кесте 3 - 1989-2015 жылдар аралығындағы халық санағы бойынша көрсеткіш

№ Ұлт 1989 1999 2015

1 казақ 39,69% 53,40 66,01%

2 орыс 37,82% 29,96% 21,05%

3 өзбек 2,02% 2,48% 3,07%

4 украин 5,44% 3,66% 1,7%

5 ұйғыр 1,13% 1,41% 1,44%

6 татар 1,99% 1,66% 1,17%

7 неміс 5,82% 2,36% 1,04%

8 корей 0,63% 0,67% 0,61%

9 турік 0,30% 0,51% 0,61%

10 әзірбайжан 0,55% 0,52% 0,58%

11 дүнген 0,18% 0,25% 0,37%

12 белорус 1,11% 0,75% 0,34%

13 күрд 0,15% 0,22% 0,25%

14 тәжік 0,15% 0,17% 0,25%

15 поляк 0,36% 0,32% 0,19%

16 шешен 0,30% 0,21% 0,19%

17 қырғыз 0,08% 0,07% -

18 башқұрт 0,25% 0,16% 0,10%

19 ингуш 0,12% 0,11% -

20 молдован 0,20% 0,13% -

21 грек 0,28% 0,08% -

22 мордва 0,18% 0,11% -

23 чуваш 0,14% 0,08% -

24 еврей 0,11% 0,05% -

25 басқалар 1,06% 0,67% 1,05%

26 Барлығы 100, 00% 100,00% 100,00%

88

Қазақстанда жалпы 130 ұлт өкілдері тұрады. Қазақстанның көп ұлттылық

деңгейі – ірі мемлекеттердің этникалық топтары басқа этносаралық топтардың

өкілдерімен үлкен коэффициенттегі қарым-қатынастармен салыстырғанда

жоғары. Егер елдің халық санынан өкілдер саны 1 % құраса, онда басты

этносаралық топтар сол екенін ескере отырса, онда барлық аймақтарда

көрсетілген және жинақы тұратын ҚР елеулі үлесі бар 7 этникалық топты

осыларға енгізуге болады. Бірақ Қазақстанның этно-саяси жағдайының

ерекшелігі оның негізгі этносаралық топтардың өзара қарым-қатынасында

көрінеді, онда орыс және қазақ эстностары басым. Осындай

«орталықтандырылған» немесе биэтникалық қоғамдарда жанжал үшін ең үлкен

әлеует бар [145]. Сондықтан Қазақстан үшін мемлекеттік, топтық және жеке

деңгейлерде этносаралық салада толеранттылық мәселесін қарастыру өзекті

болып табылады.

Этносаралық толеранттылық – бұл адамгершілік: әр түрлі адамдар мен

идеялардың әлемінде өмір сүру өнері, басқа адамдардың құқықтары мен

бостандықтарын бұзбай, құқық пен еркіндікке ие болу. Сонымен қатар,

толеранттылық – бұл көну, тәкаппарлық немесе құптаушылық емес, бұл

басқаны тану негізінде белсенді өмірлік ұстаным.

Қазақстанда этносаралық толеранттылықтың өз ерекшелігі бар. Біріншісі,

ол этносаралық қарым-қатынастардың нәтижесінде, бірегей мәдениетті сақтау,

қазақ халқын және этностық топты аймаққа орналастыру саясатын әзірлеу үшін

тырысқан қазақ халқының сұлтан Абылай ханның саяси стратегиясының

нәтижесінде қалыптасты. Екіншісі, қазақ халқының этносаралық

толеранттылығының көптеген аспектілері оның дәстүрлі мәдениетінде

қалыптасты. Үшіншісі, Кеңес кезінде, идеологиялық саясат ретінде көрінді.

Төртіншісі, қазіргі жағдайда этносаралық толеранттылық Егеменді мемлекеттің

мемлекеттік саясаты ретінде саяси сипат алды. Қазақстан мемлекеті орталық,

аймақтық және жергілікті билік дәрежесінде қызмет ететін тиісті органдар мен

институттарды, ҚР Конституциясы, құқықтық база негізінде өз ұлттық

саясатында этносаралық қарым-қатынасты және үрдістерді реттейді.

Этносаралық салада мемлекеттік саясат тұжырымдамасы Республикада

әзірленген жоқ, С. М. Борбасовтың айтуынша, «кез келген қоғам және кез

келген мемлекет, алда және болашақта, қазіргі кезеңде азаматтардың алдында,

мемлекет алдында тұрған басты міндеттерді біріктіретін, идеяларды,

тұжырымдамаларды және бағдарламаларды қажет етеді» [146].

Жалпы алғанда, этносаралық салада қазақстандық мемлекеттік саясат

барлық азаматтардың ұлтына қарамастан, негізгі теңдігіне негізделген, ал

стратегиялық міндеттер ретінде этносаралық келісім мен бірлік негізінде саяси

тұрақтылықты және қоғамның шоғырлануын көрсетеді.

Профессор Р. К. Кадыржанованың ойынша, әдетте, қазақ арасында қазақ

ұлттық идеясын жақтаушылар да, қолдаушылар да бар. Ұлттық идеяға деген

азаматтық қөзқарастағы жақтаушылар ретінде, ең алдымен славяндар болып

табылады, бірақ оның қолдаушылары арасында қазақтар да аз емес.

89

Біріншіден, бұл идеяның негізін салушысы және жақтаушысы Мемлекет

басшысы Н. Ә. Назарбаев болып табылады, ол «біздің түсінуіміз бойынша,

қазақстандық ұлт – ол елдегі еркін этникалық топтар бірлестігі, этникалық

әртүрлілікті сақтау кезінде олардың мәдени, саяси және әлеуметтік бірлігі» деп

атап өтті [147].

Барлық этникалық топтар басқа ұлт өкілдерімен достық, көршілік қарым-

қатынастар, көп ұлтты ортадағы жұмыс сияқты этносаралық өзара нысандар

түріне жоғары төзімділік пен дайындықты көрсетеді. Қазіргі таңда, екі ірі

этникалық топтардың қарым-қатынастары сабырлықты сипаттайды, бірақ

күрделі, көп қабатты, кей кезде, қайшылықты білдіреді.

Көптеген көп ұлтты қоғамдар, әсіресе, Батыс Еуропада, ұзақ уақыт бойы

бейбіт өмір сүруге және күрделі адам ұжымында мәдени дамуға мүмкіндік

беретін ресурстары, тәжірибелері бар. Бір кезде, осы тәжірибе үшін қатығез

соғыс пен жеке адам драмалары болды. Кейде «тарих ештеңені үйретпейді»

дейді, ал шын мәнінде, бұл олай емес. Бұл елдер пайдалы салыстырмаларды

түсіну үшін түрлі және күрделі болып көрінетін болса да, тең дәрежеде басқа

елдердің қазіргі тәжірибелері нұсқау болады. Біріншіден, этникалық құбылысқа

деген көзқарасты қазіргі қоғамда басым ететін көзқарастан айыру керек.

Ғалымдар мен саясаткерлер, этникалық адам ұжымын ұйымдастырудың іргелі

нысаны болып табылады және әр адам, ең алдымен, этникалық топ немесе

этнос ретінде «өз ұлтының» өкілі деп сенеді.

Этникалық дұшпандық және мойындамау өзге немесе басқа қоғамның

ұлттық ерекшеліктеріне, яғни, басқа қоғамдастықтардан өзгеше ұлттық

тұтастық түрлеріне бағытталған. Мұнда ұлтаралық өмір сүрудің толерантты

принциптерін анықтау және жүзеге асыру қиындығы жатыр. Бір этно-ұлттық

тұтастықтың өкілдері үшін жақын және туысқандық сезімі әдет-ғұрыпта,

тұрмыс салтта, әлеуметтік мінез-құлықта және т.б. – мәдениеттің жалпы

сегментінде біртұтастай болады. Бір этно-аймақтық топ аясында әлеуметтік-

мәдени тұтастық бірлігі бірегей ұлттық кеңістікте осы топтың мүшелерін түсіну

және қатысуы үшін негіз болып қызмет етеді. Толеранттылық тәжірибелік

орындау аясында, анықтау деңгейінде – бір ұлттық ұжымда қиын мәселе емес,

өйткені бір әлеуметтік кеңестіктің өкілдері қоғамның мінез-құлық нұсқауын,

жалпы архетиптік құндылықтармен ортақтасады. Сондықтан, белгілі бір

этникалық тұтастық аясында толеранттылықтың «ішкі» принципі осы

қоғамның түрлі жеке тұлғаларға жақын бір тарихты және жақындықты

түсіндіреді.

Шығыс пен Батыс арасындағы Қазақстан геосаяси жағдайы, үнді-ирандық,

қытай, византия, араб, түрік, монғол, славян өркениетімен өзара іс-қимылдың

ежелгі дәстүрі, көшпенділігі бар мал-егіншілік шаруашылықтың ерекшелігі,

күрделі этно-саяси тарихы – мұның бәрі қазақ халқының рухани мәдениетінің

байлығына және өзгешілігіне, оның философиялық дүниетанымына себеп

болды. Бұған осы күнге жеткен этикалық, эстетикалық, тарихи, саяси,

90

құқықтық, діни, мифологиялық, мистикалық, философиялық ойдың жазбаша

және ауызша ескерткіштері дәлел болады.

Әйгілі ресей зерттеушісі В. А. Тишков толеранттылыққа «құрмет және

араласпау» деген қарапайым анықтама береді [148]. Біздің ойымызша,

толеранттылықтың мәні басқа ұлт өкілдеріне деген төзімділік қарым-қатынас

ғана емес, сондай-ақ, рационалды және эмоционалды деңгейде түрлі ұлттық

әлеуметтік мәдениеттердің әлеуметтік құндылықтар мен нормаларды

құрметпен қабылдауы. Сонымен қатар, толеранттылық ұлттық нигилизмді

көздемейді, керісінше, барлық қоғамның әлеуметтік әл-ауқатына жету үшін көп

этникалық ортада ұлт және мәдени әр алуандықты сақтау кезінде ұлттық

бірегейлікті дамыту болып табылады. Толеранттылықтың белгілі бір деңгейде

қалыптасуының шарты қоғамның басқа мүшелерімен қарым-қатынас кезінде

белгілі бір әлеуметтік қашықтықты орнату болып табылады.

Америкалық зерттеуші С. Стоуффер әлеуметтік және мәдени әртүрлілікті

нығайту демократиялық қоғамның қызмет етуі үшін азаматтық еркіндікті

қорғау механизмдерін ұйымдастыру қажеттілігі артады деп санайды.

Толеранттылықты дамыту мәселесінде С. Стоуффер толеранттылық дәрежесі

саясат, мәдениет саласында үнемі өсуде деген оптимистік пікірді ұстанады

[149].

Неміс профессоры Г. Шлеенің ойынша, этникалықты бөліну мен

дезинтеграцияның себебі ретінде алты пікірді қорытындылауға болады:

– Этникалық ерекшеліктер, этникалық қақтығыстың басты себебі болып

табылады;

–Түрлі халықтардың салттары арасындағы қайшылықтар, ежелгі мұра

және терең тамырланған антагонизмдерді көрсетеді;

– Этникалық бірегей болып табылады, яғни кез келген адам бір тиесілі

халыққа жатады;

– Этникалық табиғилық, яғни бұл ақиқат. Адам өз этникалық қалпын

өзгерте алмайды;

– Халық тек ортақты білдіреді [Abstammungsgemeinschaft] [150].

Осы пікірлерге назар аударған кезде, ғалымның пікірімен келіспеуге

болмайды, өйткені этникалық айырмашылықтар этникалық қақтығыстың басқы

себебі болып табылады. Этникалық қақтығыстар, уақытша жасырын болған

терең тамырланған қайшылықтарға негізделеді.

Әрине, бұл тәсілдер бір-бірін толықтырады. Өйткені, біріншіден,

мәдениеттердің алуандығы және дифференциясының, түрлі әлеуметтік

топтардың құндылық нәрінің, тіршілік әдістерінің жолдары болуы мүмкін

әлеуметтік қақтығыс пен қайшылықтар алдында жалпы өмір сүрудің

толерантты түрлерінің қажеттілігін түсіну пайда болуы мүмкін.

Екіншіден, қақтығыстар мен қайшылықтарды бейбіт жолмен жою

мәселесі, көп қырлы әлеуметтік әлемде түрлі мәдениеттердің жарасымды өмір

сүру мәселесі ұжымдық құндылық санаға енген этикалық моральдік,

адамгершілік нормалардың дамыған және нақты жүйе аясында ғана шешіледі.

91

Көршілермен жарасымды өмір сүру қажеттілігі туралы түсінік XIII–XIV ғғ.

монғол-татар шапқыншылығы уақытындағы Алтын Орданың орташа өкілінің

санасында пайда болуы мүмкін екендігін, тіпті гипотетикалық түрде елестету

қиын.

Толеранттылық тарих пен сананың осы даму кезеңінде аксиологиялық

маңызды категория ретінде құндылыққа енгізілбеген. Осылайша,

толеранттылықта саналы қажеттілік әлеуметтік дифференцияның дамуын және

қоғамның моральдік қалыптасуын көрсетеді.

Ұлы көшпелі мәдениеттің мұрагерлері ретінде, қазақтар мыңдаған жылдар

бойы үнемі өзгеріп отырған сыртқы жағдайларға бейімделу мүмкіндіктерін

көрсетті. Бұл жерде Орта Азия мен Қазақстан аумағы арқылы өткен, Ұлы Жібек

Жолы басты рөлді атқарды, жалпы достық сипатын және көптеген этникалық

топтармен белсенді ынтымақтастықты сақтады.

Қазіргі әлем үрдісінде Қазақстанның маңыздылығының артуында күмән

жоқ. КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан ТМД-ғы саяси және экономикалық

үрдістердің басты интеграторы рөлін өзіне алды, одан әрі азиялық және

еуропалық елдердің саяси интеграциялары үрдісіне бастамашылық алып,

тұрақтылықтың еуразиялық көпірі рөлін батыл атқарды. Қазақстандық

қоғамның тағы бір даму векторы ретінде мәдени өмір мен идеологияның

этникалық компонентін нығайту болып табылады. Ал, ҚСРО-ның бұрынғы

республикаларына қарағанда, Қазақстанда тұрып жатқан барлық ұлт

топтарының этникалық мәдениеті сақталған. Бір жағынан, этникалық және діни

өзгешіліктің түрлеріне деген жоғары толеранттылық, Қазақстандағы

толеранттылық стратегияның даналығын көрсетеді. Екінші жағынан, Қазақстан

қоғамындағы діни және этникалық сепаратизмнің артып келе жатқан

векторлары қауіп-қатер әкелетініне мән бермеуге болмайды.

Этникалық жүйені сақтау ретінде Жапония елін қарастыру қажет емес.

Жапонияда жүздеген жылдар қоғамды ұйымдастырудың басты түрі тайпалық

қарым-қатынас емес, онда самурай кодексі болды. Ол мемлекеттік жүйеге

қызмет етуге негізделген. Қоғамның ғасырлық мемлекеттік жолы Жапония

мәдениетінің және әлем нарығындағы техниканың қабілетті бәсекенің негізі

болды.

Қазақстанның мемлекеттік және этникалық жүйесі мәселесінде

қайшылықтар бар, бірақ олар тәуелсіз болмаған және бір-бірін жоймаған.

Керісінше, орыс, неміс, грузин, қырғыз, өзбек, бурят және т.б. Қазақстанның

этникалық топтары өз негіздерінде жергілікті ежелгі дәстүрлерін және өмір

сүру нысандарын сақтап қалуға мүмкіндіктері болған. Халықтар өз өлеңдерін

орындай алған және ғылым мен техникадан алыс болған психологияны сақтап

қалған. Сыртқы жаулардан қорғауды, елдің мемлекеттік басқармасын және

техникалық дамуын өздерін тайпалық байланыс қызметіне емес, өзге

құндылықтарға арнаған қоғам топтары қамтамасыз еткен. Аумақты,

техниканың даму қызметін және басқаруды қорғауды қоғамның этникалық

92

емес бөлігі алды. Осыған орай, Қазақстанның көптеген байырғы этникалық

топтары сақталды.

Этникалық өмір сүру салты көп ұлтты бәсекеде өмір сүру нысаны мен

өзара қарым-қатынастан гөрі, психикалық энергияның өзге дәрежесін талап

етеді. Адамдар этникалық топқа өз шығу тегі бойынша енгізілген. Этникалық

топта бекітілу үшін олардан ешқандай психикалық қабілеттің, ешқандай

білімнің нақты деңгейі, ешқандай шығармашылық күш керек емес. Тайпалық,

аналық қарым-қатынастар, өзіндік, отбасы мүшесі ретінде адамды бастапқы

қолдаумен жылытады. Бұл кәсіби және өзге қабілеттерге деген жылулық және

талаптардың жоқтығы, қазіргі шындықтың шиеленісінен қорғау көрінісін

жасайтын тартымды этникалық топтарды құрайды.

Қазақ этникалық тобының дәстүрі Ресей мен Кеңес Одағының мемлекеттік

жүйесінде табысты сақталған. Сонымен қатар, Қазақстанда қазақ халқынан

басқа, елдің мемлекеттік құрылысының негізін құрған, басқа аумақтардан

қоныс аударушылар да енген, қоғамның көп ұлтты мықты бөлігі қалыптасты.

Ресейде, халықтың этникалық базалық деңгейі ежелгі дәстүрден бері тығыз

тайпалық байланысты сақталды, ал Қазақстанның мемлекеттік бөлігі көп

этникалық психология және көп ұлтты мәдениет принциптері бойынша өмір

сүреді.

Барлық елдердегі сияқты, Қазақстанның алдында егемен мемлекетті

дамыту және нығайту міндеті тұр. Ұлттық сепаратизм ізімен туындаған, өзге

елдер сияқты, мемлекеттік бірлестіктердің және халықтың этникалық бөліну

векторлары терең қарсылықта тұр.

Қоғамның этникалық бөлігін тану кезінде пайда болған Қазақстан

қоғамының көпэтносты түсінігі орыс, неміс, корей, украин және т.б.

мәдениеттердің ұлттық орталықтарын құру саясатына әкелді. Отбасының

аралас ұлты мен тамыры болған Қазақстан азаматтарына, елдің көп ұлтты

халқына бұрынғы өмір салттарының орнына этникалық жүйені мүшелер

ретінде сезіну ұсынылды. Ондаған жылдар бойы өзін бірегей сезінген қоғамға

көптеген этникалық топтар қажет болды. Мемлекеттің азаматтарына ортақ үйде

өмір сүрген, бірге салған қалалардың көшелерінде біртұтас этникалық топ емес,

бұрын болмаған ерекше диаспора болуды сезіндірді.

Шын мәнінде, Қазақстанға көшіп келген орыс, еврей, украин, неміс және

көптеген басқа ұлттардың өкілдері этникалық топтар емес және этникалық

жүйені құрмайды. Бұл – түбегейлі өзге психологияның адамдары. Олар

дәстүрлі тайпалық байланыстарын сақтамай, жергілікті этникалық топтардан

тыс өмір сүреді. Қазақ этносынан басқа, Қазақстанда этникалық ұйымдардың

дәрежелері, күштеп қуғын және жер аудару кезеңінде көшіп келген кейбір

халықтар да сақталды. Осы этникалық топтарда адамдар тектерінен қол үзу

қиыншылығын, өз этникалық ережелер мен дәстүрлер бойынша өмір сүруге

бейімді, мүмкін мінез-құлық ретінде басқа халықтардың психологиясын және

мәдениетін қабылдамауды сақтаған. Этникалық тектік қарым-қатынасты сақтау

– осы қоғам дәрежесін қорғау жауапкершілігін өзіне алған, мемлекеттің

93

міндеті. Әйтпесе, мемлекеттің қызметтері отбасылық және рулық қарым-

қатынаста өмір сүріп жатқан халықтың көпшілігіне қарсы тұруға мәжбүр

шағын адамдар тобына жатады.

2010 жылы Қазақстан ЕҚЫҰ-на төрағалық қызметін атқарды, сөйтіп «әлем

тұрақтылығының еуразиялық көпірі» ретінде жауапты рөлді өзіне алып, одан

әрі халық бірлігін нығайтуда осы қызметтерді жүзеге асыру үшін мұқтаж

болды. Бір қолымен әлем бірлігі көпірін құрып, екінші қолымен осы көпірді

жеке этникалық топтар блоктарына бөліп, қойылған міндеттерді орындау қиын.

Қазақстан қоғамын нығайту жолында, басты шешім көптеген жасанды

этникалық топтарға, диаспорларға және діни бірлестіктерге бөлінбейтін бірегей

халық тұжырымдамасын қабылдау болып табылады.

Кеңестік дәуірде Орта Азия мен Қазақстан республикасы арасында «кепіл»

болып Өзбекстан көрінді, бүгін біз Қазақстан, Қырғыз және Тәжікстан –

аймақтың басқа да республикаларына қызығушылықтың артуын көріп

отырмыз. Сонымен қатар, жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында

Орталық Азия аймағын зерттеу кезінде академиялық «көшбасшылық» бірте-

бірте Батыс Еуропадан АҚШ-қа ауысты.

Қазақстанды зерттеуде, соңғы он жылда, шетел ғалымдары жағынан

этностық, ұлтшылдық, Кеңес Одағына дейінгі қазақтар сәйкестілігінің түрлері –

кеңес сәйкестілігі, егемен Қазақстандағы ұлттық және мемлекеттік құрылыс

мәселесі тақырыптарына басты көңіл аударылды. Жұмыстың көбі сыртқы көші-

қон, Қазақстаннан Ресейге, таяу және қиыр шет елдеріне орыс тілдегі халқтың

қайта көші-қонуы қарастырылатын көші-қон мәселесіне арналған.

Ағылшын зерттеушісі Ширин Акинер «Қазақ бірегейлігінің қалыптасуы:

трайбтан ұлтқа дейін» атты кітабында, қазіргі кезеңдегі Қазақстанның

мемлекеттік құрылуындағы қазақ тарихының саяси мәнін белгілеп, қазақ

тарихын бейнелейді [151]. Он тоғызыншы ғасырға дейін қазақ жазбаша

дереккөздерінің және қазақтардың пайда болуы туралы ақпараттың

фрагменттік сипаты жоқтығын негіз етіп, Акинер саяси қызығушылықтың

нәтижесінде қазақ тарихына спекулятивті қарым-қатынастың барын көрсетеді.

Акинер, көптеген зерттеушілер сияқты, Солтүстік Моғолстанның бірнеше

тайпалық топтары Қазақ хандығы – этно-саяси бірлестікті құрған кезде, он

бесінші ғасырдың ортасында қазақ этногенезінің басталуы деп болжайды.

Бірақ, ұлт ретінде қазақтардың барлық параметрлері кеңес дәуірінде ғана

дамиды деп болжайды. Қазақстардың Кеңес Одағынан кейінгі өзіндік

санасының басты аспектілері ретінде қазақ арасында ұлт көңіл-күйі жоқтығын

көрсетеді «. .. қабылданған тарихи доктринаның ақиқатын ашық талқылау үшін

тек санаулы зиялылар дайын болды және «саяси және ұлттық компонеттер бір-

біріне сәйкес келу керек» деп оған аз адам ынта білдірді» [151].

Мемлекеттік қалыптастыру үшін қазіргі Қазақстанның тарихи мұрагері

ретінде қазақтардың кеңестікке дейін мемлекеттік білімнің, өткен кеңестікке

дейінгі және қазіргі уақыт арасында байланыс орнату маңыздылығын қабылдау

керек.

94

Акинердің ойынша, өткен мен қазіргі уақыт алшақтығын жою және мықты

шоғырландыру әлеует тұрғысында қазіргі қазақтар үшін екі оқиға сәйкес даму

мен мойындауға жол алған жоқ. Бірінші – қазақтарды отырықшы және

отырықшы тұрмысқа аудару нәтижесінде алмаған.

Екінші оқиға, осы республиканың секторында мал өсіруші қазақтардың

сақталған бөлігінде (жерді жыртуға беруге байланысты) жерді жоғалту және

республиканың солтүстік-орталық аймағында топыраққа залал әкелген тың

кампаниялар нәтижесінде болып табылады. Ширин Акинердің ойынша,

Қазақстанның болашағы қазақтардың үмітіне және басқа этникалық топтардың

мүдделеріне жауап беретін шешім қабылдау кезінде мүмкін «ең басты сұрақ

қай дәрежеге дейін қазақ ұлттық өзіндік сана мәдениеттердің көп этникалық

және көп түрлілікті сипаттайтын, Қазақстанның барлық халқының өзіндік

санасымен сәйкес келеді» [151].

Қазіргі Егемен Қазақстан қоғамында этносаралық келісім мен

тұрақтылықты сақтау, Ұлттық қауіпсіздікті нығайту аясында жаһандық

экономикалық, саяси және мәдени әлемге біріктіріледі.

Этникалық толеранттылық мәселесін зерттеудің басты міндеттерінің бірі

ретінде қазақстандық қоғамдағы этникааралық және конфессияаралық

келісімді, діни толеранттылықты, мәдениетті қалыптастыру ерекшелігінің

сипаты болып табылады.

Толеранттылықтың бір түрі ретінде, әлеуметтік және мәдени

айырмашылықтарға жеке және қоғамдық түр ретінде, басқалардың пікірлеріне,

дініне және мінез-құлық түрлеріне төзімділік ретінде этникалық

толеранттылықты өркениеттің, мәдениеттің дәрежесінің іргелі сипатының бірі

ретінде қарастыруға болады.

Этникалық толеранттылық түрлі этникалық топтардың арасындағы

құрметті диалог пен іс-әрекет аясында анықталады. Этникалық толеранттылық

диалогтің принципі тең деп саналатын көптеген ұстанымдар, құндылықты

параметрлерді көздейді. Қазіргі таңда толеранттылық түсінігінің шарт үшін

ақиқаттың монополиялауынан бас тарту, ашықтықты жариялауға тырысу,

диалогта және іс-әрекетте келісімге келуге дайын болу тән. Бұл этникалық

коммуникацияның өзгермелігін және түрлі нысандардың шартын білдіреді.

Бүгінгі күні барлық халықтар өркениетке бет бұрған әлемде адамаралық,

этносаралық және конфессияаралық өзара түсіністік пен төзімділікті

қалыптастыру қоғамның бейбіт те, орнықты дамуының кепілі ретінде

бағаланады. Толерантты қарым-қатынастардың бастаулары, қазақ халқының

басқа этностармен, олардың мәдениетімен, дәстүрімен қатар бейбіт өмір сүру

ұстанымы өз тамырымен өте ерте ғасырлардан бастайды. Мыңдаған жылдар

бойы қазақтардың тарихи жерінде әр түрлі мәдениеттердің, діндердің және

дәстүрлердің өкілдері болатын көптеген халықтардың тағдырлары қиылысты.

Қазақстан қоғамындағы толеранттылық моделі Қазақстан халқының бірлігі

мен «Біз» сезімін көрсетеді, ол аз және көп ұлттарды мойындауды сипаттайды,

сондай-ақ аз халықтар қоғамдық өмірдің барлық салаларына қатысады [152,

95

15б.]. Қазақстан полимәдениетті, полиэтникалы, поликонфессионалды

мемлекет болып табылады. Қазақстанда бүгінгі күні 130-ден астам этнос

өкілдері өмір сүреді. Сондықтан да этносаралық интеграция, этностың біреуінің

келесіміне немесе саны басым этностарды бағындыруы арқылы емес,

Республиканы мекендейтін барлық этностардың диалогы мен консенсусы

арқылы іске асырылады. Жалпы алғанда, этнос дегеніміз саналы түрде белгілі

механизмдерді пайдалана отырып, қалыптасқан құрылым болып табылады.

Аумақтық және дүниежүзілік соғыс, этникаралық қақтығыстар болу

мүмкіндігі әрбір адамнан, әртүрлі қауым мен бірлестіктерден психологиялық

зорлықсыз төзімділікті, яғни толеранттылықты, ішкі қарым-қатынаста оң

мәмілеге келуін талап етеді. Толеранттылық – бұл жергілікті халықтың басқа

ұлт өкілдеріне және басқа діндегі адамдарға түсіністікпен қарап, оларды

қудаламауының белгісі. Жалпы, толеранттылық өркениетті қоғамға тән

құбылыс. Әртүрлі халықтардың дәстүрлі дүниені қабылдауынан «өзімдікі –

бөтенге» деп бөлуге қарамастан адекватты, кемелденген шешім табуға болады.

Қазақстанның қазіргі тұрғындарының құрылымы күрделі, ол – төл этнос

пен басқа елдерден келген этностар арасындағы қарым-қатынас негізінде

құрылған. Сондықтан да толеранттылық идеясына біздің еліміз ерекше көңіл

бөліп отыр.

Қазіргі жаһандану аясында басқа этнос, мәдениет, діни конфессиялардың

өкілдеріне нейтралды төзімділікпен ғана емес, белсенді, қызығушылықпен,

өзінің позициясына рефлексивті қатынасқа негізделген толеранттылық

бағаланады. Этносаралық қатынастардың мәдениеті күнделікті этносааралық

байланыстарды реттеудің ең маңызды факторы болып табылады. Бұл салада

тиісті моральдық, саяси-құқықтық реттеу болмаса, этносаралық қарама-

қайшылықтар этносаралық қарсылыққа, жанжалға ұласып кетуі мүмкін.

Осы пікірлерді ескере келе, ғалымның ойымен келіспеуге болмайды,

себебі, этностық әртүрлілік этникалық қақтығыстардың бірден-бір себебі болып

табылады. Этникалық қақтығыстар уақытша жасырылған тереңге жайылған

қайшылықтарға негізделген.

Қазіргі күні әлем қатыгездіктің кең тарап отыруының куәсі болып отыр,

бүгінде әлеуметтік-саяси, діни, этникалық мәселелердің шешілуі күш

көрсетумен ғана жүзеге асырылатындығы ешкімге де жасырын емес. Осыдан

басқа өмірлік құндылықтарды және басымдылықтарды негіздейтін жаңа

толеранттылық философиясын тарату заңдылығы туындайды.

Толеранттылық басқаны сол қалпында өз бойындағы ерекшелігімен

қабылдауды, адамдардың сұхбат пен келісім негізінде бір-бірімен араласуын

білдіреді. Сондықтан, ол қазіргі халықтардың бір-бірімен араласуының, қарым-

қатынас жасауының шарты болып табылатын, этносаралық, конфессияаралық

үрдістердің талабына сай келетін маңызды феномен болып табылады. Қазіргі

өркениет әр түрлі этностардың, діндер мен мәдениеттердің өкілдеріне

толерантты қатынас жасау негізінде ғана сақталып, дамиды. Бүгінгі

құндылықтар дағдарысынан шығу қоғамның ескі құндылықтық жүйесінен жаңа

96

жүйеге ауысып, жаңа гуманистік дүниетаным қалыптастыру арқылы өзгеге

қатынас жасау механизмін өзгерту негізінде ғана мүмкін болмақ [153, 107 б].

Әлемдік қауымдастықтағы күрделі халықаралық қатынастардың,

конфессияаралық және мәдени қарым-қатынастардың тиімді әрі әділетті

болуының бірден-бір шарты болатын толеранттық принципі ғылыми тұрғыдан

түсіндіруді, пайымдауды қажет етеді. Басқа этностардың, діндер мен

мәдениеттердің өкілдеріне деген құрмет, тең қатынас, төзімділік – бұл

өркениеттің жемісті болуының бірден-бір шарты.

Қазақстан – қазақ ұлтының, оның мәдениетінің, тілінің, тарихи

дәстүрлерінің жетекші рөлін сақтай отырып, көп дінді және көп ұлтты қоғам

және мемлекет ретінде дамып отырған ел. Қазақстанда бірнеше этностардың

бірге өмір сүруінің зор әлеуметтік, саяси, адамгершіл-этикалық тәжірибесі

жинақталып, көптеген этностардың рухани құндылықтарының жемісті алмасуы

жүзеге асқан. Қазақстан халқының тарихи жадында этносаралық

қатынастардың ерекше тәжірибесі бар [153, 95 б.].

Әлемде қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени қатынастардың ең күрделі,

қарама-қайшы әрі нәзік қырларын этностардың арасындағы қатынастар

құрайды және олар елдегі саяси ахуалға, экономикалық және әлеуметтік

қатынастардың жағдайына, мемлекеттік-құқықтық институттардың

тиімділігіне, мемлекеттік ұлттық саясаттың пәрменділігіне негізделеді.

Адамдардың материалдық және рухани құндылықтарымен, тәжірибемен,

этностардың мәдени жетістіктерімен, өмір сүру салттарымен, тұрмыстағы

ерекшеліктермен өзара алмасуы, этностардың қарым-қатынас жасау барысында

жүзеге асады. Мәдениеттердің өзара кірігуі ұлтты байытып қана қоймай,

адамдардың өзара әрекеттері мен өзара түсіністігін, олардың инновациялық

құндылықтарды қабылдауын қамтамасыз етіп, ұлтаралық қатынастардағы

келеңсіздіктерді түзеуге көмектеседі. Әлемдік мәдениеттің бір бөлігі ретінде

әрбір мәдениет адамзатқа ортақ рухани құндылықтарды жасауда серіктес

ретінде қызмет атқарады. Сонымен бірге, этносаралық қатынас барысында

өзара әрекет жасайтын халықтардың дәстүрлі түсінігіндегі, көзқарасындағы,

мүддесіндегі, дәстүрі мен құндылықтарындағы ерекшеліктер қақтығысы орын

алады, сондықтан ол арнайы моральдық, әлеуметтік-психологиялық, саяси-

құқықтық реттеуді, тікелей этносаралық байланыс саласында тұлғаның мінез-

құлқына әлеуметтік бақылау жүргізуді қажет етеді. Этносаралық

қатынастардың жоғарғы мінез-құлықтық мәдениеті күнделікті этносааралық

байланыстарды реттеудің ең маңызды факторы болып табылады. Бұл салада

тиісті моральдық, саяси-құқықтық реттеу болмаса, этносаралық қарама-

қайшылықтар этносаралық қарсылыққа, жанжалға ұласып кетуі мүмкін [153,

104 б.].

Қарым-қатынас жасау мәдениеті топтар мен тұлғалардың байланысы

контексінде этносаралық өзара әрекеттердің қайшылықты жағдайында адамның

мінез-құлқына әлеуметтік бақылау жүргізудің маңызды түрі болып табылады.

Бұл тұста, қарым-қатынас мәдениетінің мәні оның төзімділікті этносаралық

97

сұхбатқа бағытталған әртүрлі ұлттың адамын біріктіретін рухани және саяси

құндылықтарға, этномәдени дәстүрлер мен ұйғарымдарға негізделуінде жатыр

[153, 72 б.].

Этносаралық қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы күрделі, ұзаққа

созылған үдеріс және ол қоғам өміріне өздігінен кірігіп, адамдар мінез-

құлқында механикалық түрде жүзеге аспайды. Адамзатқа ортақ құндылықтар

мен нормалар ұлтаралық қатынастарды реттеудің негізгі факторы болып

табылады. Түзу, әдепті, төзімді қарым-қатынастан шүбәсіз нақтылыққа

айналуы тиіс. Ол үшін тұрғындарды, ең алдымен, жас буынды үйретудің, білім

беру мен тәрбиелеудің барлық сатыларында тиімді жұмыс атқару қажет [153, 49

б.].

Тарихи тәжірибе мен әлемдегі қазіргі жағдай ұлтаралық қатынастар

саласындағы әлеуметтік шындықты гуманистік рухани-тәжірибелік тұрғыда

өзгертуді талап етеді. Бәріміз де этносаралық қарым-қатынастардың

гуманизациясы қажетті әлеуметтік мұқтаждыққа айналғанын және оның сұхбат

пен төзімділік қағидаларына негізделіп, құрылуын мойындаймыз. «Бүгінгі

таңда қажетті және қалаулы келісімге жеткізетін мәдениеттер мен өркениеттер

кеңістігін қалыптастыру, жанжалды әлемді әлеуметтік және мәдени тұрғыда

реттеудің басым түріне айналып отыр. Қатар өмір сүру мен ынтымақтастықтың

бір түрі ретіндегі сұхбат монополияның, үстемдіктің, басымдылық пен

зорлықтың баламасы болып табылады» [154, 134 б.]. Сондай-ақ, қоғамдағы

әлеуметтік-саяси, экономикалық тұтастықты және қоғамдық келісімді сақтап

қалу үшін, ең алдымен, қоғамдық дамудың қазіргі талаптарына сай қоғамдық

институттардың бірінші кезекте, гуманизм мен төзімділік қағидаларына

негізделген білім беру институтының қызмет етуінің жаңа үлгісін жасау керек.

Білім беру жүйесі арқылы жастардың өмірдің бағыт-бағдарының қалыптасу

үдерісіне ықпал етуге болады. Білім беру жүйесі ұлтаралық қатынастарды

реттеу тетігі болып саналады, өйткені жастар – қоғамдық дамудың әлеуеті.

Жастардың моральдық-адамгершілік жағдайы қоғамның дамығандығының

нақты белгісі болады.

Әлеуметтік саладағы қазіргі жағдай білім беру мекемелеріне жастар

санасында қоғамдық түсініктер мен ұстанымдарды қалыптастыруға

байланысты өте күрделі міндетті қояды. «Қазіргі қазақстандық жастар, ТМД-

ның басқа елдеріндегі жастар сияқты, көптеген дәстүрлі құндылықтардың

құнсыздануы және жаңа әлеуметтік қатынастар мен нормативтік-құндылықтық

түсініктердің қалыптасу жағдайында өмірге есік ашты» [155, 69 б.].

Рухани және әлеуметтік-мәдени дағдарыстан шығу жолы қоғамды ұйыта

алатын жаңа өнегелілік бағдарларда жатыр. «Жалпы азаматтық бірігудің

құндылықтық, рухани-адамгершілік негіздері – діни ілімдердің мазмұны мен

этникалық дәстүрдің мәдени құндылықтарына тәуелді емес. Тұлғаның және

қоғамдағы топтардың рухани-адамгершіл әлемін қалыптастыратын діннің

жағымды не жағымсыз әсері туралы әңгіме мәнсіз болмақ. Бұл жерде адамның

басқа этникалық қоғамдастыққа жататын, өзге өмірлік құндылықтарды,

98

діндерді, идеологиялар мен саяси көзқарастарды ұстанатын адамдарға өзінің

гуманистік қарым-қатынастарының саналы түрдегі негізі ретіндегі осындай

дүниетанымдық және мәдени универсалияларға деген тұлғалық көзқарасының

маңызы зор» [155, 232 б.].

Адамгершілік, руханият, төзімділік, бейбітшілік, ізгілік, әділдік, өзара

түсіністік, өзара құрмет – ұлтына, нәсілі мен дініне қарамастан, барша адам

үшін сөзсіз маңызды тегеурінді талаптар. Бұл негіздегі ұлтаралық қарым-

қатынастың мәдениеті адамның ұлттық ар-намысына тікелей немесе жанама

түрде қысым жасаудың, кемсітушіліктің, құқық теңсіздігінің, этникалық негізде

зорлықтың кез келген түрін қабылдамауды білдіреді [155, 201 б.].

Ұлтаралық қарым-қатынас саласындағы гуманизм этникалық тамырлары

мен нәсілдік ерекшеліктеріне қарамастан адамның тұлға ретіндегі құндылығын,

оның еркін дамып, өз қабілеттерін көрсету құқықтарының шартсыздығын

мойындауды талап етеді. Гуманистік ұлттық саясатты жүргізу дегеніміз –

ұлтаралық қарым-қатынастарды барлық интернационалдық өзара әрекетке

қатысушылардың мүдделерін ескеріп, реттеу деген сөз. Этноұлттық саясаттың

гуманистік стратегиясы жалпы адами басымдылықтарды, құндылықтарды,

рухани бастауларды жүйелі жүзеге асыруды, қазіргі саяси және экономикалық

пайдадан гөрі, адамгершілік стимулдарының басымдылығын білдіреді.

Қоғамдық-саяси, ұлтаралық қарым-қатынастардың гуманистік құндылықтары

мен дәстүрлері ғасырлар бойы қалыптасып, қазіргі маңызды құқықтық

құжаттар мен саяси декларацияларда (БҰҰ Жарғысы, ЕҚЫҰ құжаттары және

т.б.) бекітілген. Олар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен

заңнамасында жүзеге асқан. Мәселе, оларды ұлтаралық өзара әрекеттер мен

қарым-қатынастардың барлық деңгейінде нақты саяси және құқықтық

тәжірибеде жүйелі әрі мүлтіксіз жүзеге асыруға байланысты болды [155, 13 б.].

Тәуелсіздік жағдайында алынған тәжірибе этникалық императивтердің ел

ішінде немесе басқа елдермен байланыста орындалмауы мүмкін емес белгілі

бір шарттарды қоятынын көрсетіп отыр. Сондықтан Қазақстанда, негізінен,

жағымды бағытта дамып отырған ұлтаралық өзара әрекеттерді реттеудің белгілі

бір үлгісі жасалған. Сонымен бірге, талдау көрсеткендей, жарияланған ұлттық

саясаттың бағыты мен оны жүзеге асырудың нақты тетіктері арасында,

этносаралық бірігудің мінсіз нормативті үлгісі мен этносаралық өзара әрекеттің

қайшылықты, көбінесе, жанжалды сипаты арасында белгілі бір алшақтық бар.

Мұның бәрі кейбір жағдайда ұлтшыл және шовинистік уәждерді

бүркемелеудің, өзін басқа этникалық қоғамдастықтардың өкілдерінен ерекше

санап, тіпті, артық көру сезімін туғызудың құралы ретінде отансүйгіштік

құндылықтардың қабылдануына әсерін тигізеді [155, 198 б.].

Бірте-бірте Қазақстан өзінің даму жолына түсуде, сонымен қатар, өзінің

біртектілігі мен тұтастығын сақтай отырып, сол жолмен жүру қабілетін де

қалыптастырып келеді. Қоғамның тарихи-мәдени дәстүрлері бізге гуманистік

дүниетанымды, адам мен оның қазіргі қоғамдағы орны туралы жаңа

тұжырымдаманы жасауға мүмкіндік береді. Біздің пікірімізше, ондай

99

дүниетанымда зор жасампаз бастау бар және ол адамға әлеуметтік өзгерістер

ағысында тұрақтылық теңгерімін табуға мүмкіндік беретін маңызды

құндылықтық бағдар болып табылады [155, 63 б.].

Қазіргі жаһанданып бара жатқан әлемде ең қауіпті нәрсе қазіргі өмір сүріп

жатқан адамдардың, әсіресе, жастардың ұлттық-мәдени мұрадан мақсатты

түрде ажырату, буындар арасындағы байланыстарды үзіп, ежелден қалыптасқан

бейімделу және өзін-өзі тану тетіктері мен өлшемдерді бұзу. Ол үшін әртүрлі

құралдар қолданылуда: өтірік алдау мен олардың санасы мен мінез-құлқына

жағымсыз әсер етуден бастап, өмірлік мәні бар құндылықтар бағанын өзгертуді

талап ететін өктем шарттарды қою (үрейлендіретін тәсілдер арқылы

экономикалық, саяси өктемдік жүргізу) [155, 87 б.].

Бұл жағдайда бұрында терең рухани-адамгершіл мазмұнды жеткізетін,

әмбебап мағынасы бар категориялар өзінің дүниетанымдық сипатынан

айырылып, саяси-идеологиялық және технологиялық құралға айналады. Ондай

«аластанған категорияларға»: «парызды», «намысты», «арды», «ұжданды»,

«әділдікті», «отаншылдықты» жатқызуға болады және олардың шынайы

мазмұны құнсызданып, бұрмалануда.

Гуманист Г. Гивишвили төзімділікті «ұлттық, діни немесе таптық

сезімдермен салыстырғанда, жетілген өркениетті деңгейдегі әлеуметтік

түйсіктің көрінісі» ретінде бағалайды. Төзімділік – ең жоғарғы деңгейдегі

әлеуметтік түйсіктің, яғни гуманизмнің даму жолында алға басқан қадам [156,

202 б ]

Қазақстандық қоғам көп ұлтты болғандықтан, ұлттарды жақындасуға және

қосылуға итермелейтін мүддені ынталандыратын тетіктер қажет.

Г. Гивишвилидің пікірін қостай отырып, біз, гуманизм бұл ауқымды міндетті

орындауға шамасы келеді дей аламыз. Өйткені қазіргі әлем полисемантикалық

сипат алған. Ю. Хабермас айтқандай, бір мәдениеттің екінші мәдениеттен

жоғарылығы туралы қазіргі күні айту мүмкін емес. Қазіргі жаһандану

процесінің кең таралған кезеңінде мәдениеттер бір-бірімен тең дәрежеде

араласады, сұхбатқа түседі, бір-бірін байытып, бүкіл адамзат үшін ортақ

құндылыққа айналады.

Біздің елімізде конфессияаралық және ұлтаралық келісімді

қалыптастыруда басты рөлді Қазақстан халқы Ассамблеясы атқарады. Ол 1995

жылы 1 наурызда еліміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың қолдауымен

дүниеге келді. 2015 жылы саяси институт ретінде құрылған – Қазақстан халқы

Ассамблеясына 20 жыл толды. Этносаралық толеранттылық пен қоғамдық

келісімнің қазақстандық моделі – ҚХА болып табылады. Ассамблея Президент

жанындағы консультативтік-кеңес органынан модернизацияланған Қазақстан

қоғамының толыққанды саяси институтына айналды. 2008 жылдың 20

қазанындағы «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Қазақстан

Республикасының Заңы қабылданды. Заңда: «Ассамблеяның мақсаты қазақ

халқының топтастырушы рөлiн арқау ете отырып, қазақстандық патриотизм,

Қазақстан халқының азаматтық және рухани-мәдени ортақтығы негiзiнде

100

қазақстандық азаматтық бiрдейлiктi және бәсекеге қабiлеттi ұлтты

қалыптастыру процесiнде Қазақстан Республикасында этносаралық келiсiмдi

қамтамасыз ету болып табылады», – деп тұжырымды түрде айтылған [157].

1992 жылы желтоқсанда Алматы қаласында өткен алқалы кеңесте әртүрлі

этностық топтардың өздерін біртұтас Қазақстан халқы ретінде сезінетіндігі

айқындалды. Осылайша, жаңа қоғамдық институт – Қазақстан халқы

Ассамблеясының негізі қаланды. «Ассамблея» – француздың сөзі, жиналыс

ұғымын білдіреді [158].

Ассамблеяның негізгі міндеті – этносаралық қатынастар саласында

мемлекеттік органдармен және азаматтық қоғам институттарымен тиімді өзара

іс-қимылды қамтамасыз ету, қоғамда этносаралық келісімді және

толеранттылықты одан әрі нығайту үшін қолайлы жағдай жасау, ел бірлігін

нығайту, қазақстандық қоғамның негіз қалаушы құндылықтары бойынша

қоғамдық келісімді қолдау және дамыту. Сонымен қатар, Қазақстан халқы

Ассамблеясы мемлекеттік органдарға экстремизм мен радикализм көріністеріне

қарсы әрекет етуге, азаматтардың демократия нормаларына негізделген саяси-

құқықтық мәдениетін қалыптастыруға көмек көрсетеді. Ассамблея этномәдени

бірлестіктердің күш біріктіруін қамтамасыз етеді, этно - мәдени

орталықтардың, Қазақстан халқының ұлттық мәдениеттері, тілдері мен

дәстүрлерінің өркендеуін, сақталуын, және дамуын қамтамасыз етеді [159 ].

Қазақстан Республикасының мемлекеттік, ұлттық саясатының негізгі бес

қағидасының ішінен Ассамблеяның өзі атсалысқан «Толеранттылық пен

жауапкершілік» қағидасын айрықша атауға болады. Бұл қағиданың жалпы

қоғамның игілігі үшін жұмыс істейтіндігіне дәлел ретінде БҰҰ-ның бұрынғы

Бас хатшысы Кофи Аннанның: «Қазақстан түрлі этностар бір жерде

бейбітшілікте өмір сүретін, этникалық әртүрліліктен жамандықты емес,

жақсылықты көре білетін мемлекеттің үлгісі бола алады», – деген сөздерін

келтіруге болады

Өзге құжаттар секілді доктрина үш негізгі қағидаға негізделеді:

– Бірінші, әр азаматтың өзінің ортақ тағдыры мен Отанының – Қазақстан

Республикасының ортақ екенін ұғыну.

– Екінші, этникалық, болмаса басқа да шыққан тегіне, діни ұстанымына

және әлеуметтік жағдайына қарамай барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру.

– Үшінші, іріктіруші және бекітуші бастау ретінде Ұлт Рухын нығайту

және дамыту.

Осы үш қағиданың барлығы ұлттық бірлік идеясына негізделген.

Әрине, осындай әртүрлі ұлт өкілдері мекен еткен елімізде толерантылықты

сақтау маңызды болып табылады. Мысалы, Қазақстан аумағында империя

кезеңінен қоныстанған және Украинадан күштеп көшірілген поляк халқын

алатын болсақ, халық санағы бойынша, поляктардың саны 1959 жылы – 53 102

адамды құраса, 1979 жылы – 61 136, 1999 жылы – 47 297, ал соңғы 2009 жылғы

санақ бойынша – 34 057 адамды [160, 21 б.] құраған. Бұл Қазақстан халқының

0,2%. Бүгінде қазақстандық поляктардың үлкен бөлігі – Солтүстік Қазақстан

101

облысында қоныстанған. Сол облыстағы поляктар ең көп тұратын аймақ –

Тайынша ауданы. Аудан халқының – 11 467 поляк халқының өкілдері болып

табылады. [161, 27 б.]. Бүгінгі күні Қазақстан мен Польшаның мемлекетаралық

байланыстарында өзара сенімділік пен ынтымақтастық қарым-қатынас орнаған.

Сонымен қатар, XX ғасырдың 20-40 жылдары Қазақстандық татар

диаспорасының қалыптасуы индустрияландыру мен ұжымдастыру және қырым

татарларының депортациялануына байланысты болды. Қазірде татар

диаспорасы тәуелсіз еліміздегі үлкен диаспоралардың бірі болып табылады.

Олар Қазақстанның барлық аймақтарында өмір сүріп жатыр. Сонымен қатар,

татар мәдени орталықтары республикамыздың мәдени дамуында белсенділік

танытып отыр. XX ғасыр және XXI ғасырдың басында елімізде татар

диаспорасының саны – эмигранттардың санының көбейіп, иммигранттардың

санының азаюынан төмен көрсеткішке ие болды. Осыдан, Қазақстан

территориясындағы татар диаспорасының қалыптасуы бірнеше ғасырға

созылды

1970 жылмен салыстырғанда 1999 ж. татарлардың халық санағының өсімі

57477 адамды құрады, қала халқының саны 14 849 адамға көбейді, ауыл

халқының саны 42 628 адамға ұлғайды. 1979 жылмен салыстырғанда барлық

татар халқының саны 50 113 адамға өсті, оның ішінде қала халқының саны 12

440 тұрғынға артты, ал, ауыл халқының саны 37 673 тұрғынға көбейді. 1989

жылмен салыстырғанда татарлардың жалпы саны 26 458-ге өсті, қала халқының

саны 8 477 адамға ұлғайды, ауыл халқының саны 17 981 адамға өсті [162, 279б]

Диссертация аясында студенттер арасындағы ұлтаралық толеранттылықты

анықтауға байланысты сауалнама жүргізілді. Сауалнаманы өткізу базасы

ретінде С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті алынды.

Сауалнама 1-4 курс студенттері арасында жүргізілгендіктен, респондеттердің

әлеуметтік статусы 18 - 21 жас аралығын құрайды. Сауалнамаға

қатысушылардың 775 қалалық, 225 студент ауылдық болып табылады және 355

ер адамдар, 645- і қыз балаларды құрайды.

Сауалнамаға қатысушылардың жасы бойынша жіктелуі төмендегідей:

Кесте 4- Сауалнама қатысқан респонденттердің жасы

Жасы Сұралған адамдар

саны

Сұралған адамдардың % қатынасы

18 535 53,5%

19 235 23,5%

20 85 8,5%

21 145 14,5%

102

Ер

Әйел

35,5%

64,5%

Сурет 1 - Респонденттердің жынысы

Жынысы бойынша респонденттердің 64,5% - әйелдер, 35,5% - ер адамдар

Ұлттық ерекшеліктеріне қарай сауалнамаға қатысушылардың көпшілігі

қазақтар – 69,5%, орыс ұлтының өкілдері – 8%, украин ұлтының өкілдері –

4,1% неміс ұлтының өкілдері –2,5%, татарлар – 2%, шешен ұлты өкілдері –

1,8%, өзбек ұлтының – 1,3%, әзірбайжан – 1,2%, басқа ұлт өкілдері – 9,6%

қатысқан.

Кесте 5 - Сауалнама қатысқан респонденттердің ұлты

Ұлты Респонденттер

саны

% бойынша

Қазақтар 695 69,5

Орыстар 80 8

Украиндар 41 4,1

Немістер 25 2,5

Татарлар 20 2

Шешендер 18 1,8

Өзбектер 13 1,3

Әзірбайжан 12 1,2

Басқа ұлттар 96 9,6

Респонденттердің басым көпшілігі Солтүстік Қазақстан аймағының

тұрғындары – 95%, Оңтүстік және Шығыс өңірлерінің тұрғындары – 2

пайыздан, Батыс Қазақстан өңірінің тұрғындары – 1% құрайды.

Сұралушылардың ішінде Орталық Қазақстан өңірінің тұрғындары болмады.

103

Онтүстік Қазақстан

Солтүстік Қазақстан

Батыс Қазақстан

Орталық Қазақстан

Шығыс Қазақстан

95%

Сурет2 - Респонденттердің тұрғылықты жерлері

Сұралушылардың 77,5% – қала тұрғындары, 22,5% – ауыл тұрғындары.

0

20

40

60

80

қалалық ауылдық

қалалық 77,5%

ауылдық 22,5

Сурет 3 - Сұралушылардың қала немесе ауыл өңірлеріне жатқызылуы

Әлеуметтік статусына байланысты сұралушылардың көпшілігі қарапайым

жұмысшы отбасыларының өкілдері – 34,5%, сұралушылардың 29% –

мемлекеттік қызметкерлер отбасынан, 20,5% респонденттердің ата-аналарының

статусы – кәсіпкерлер, 16% – зиялы қауым тобынан шыққан.

104

қарапайымжұмысшылар

кәсіпкерлер

зиялы қауымөкілдері

мемлекеттікқызметкерлер

34%

20,5%16%

29%

Сурет 4 - Респонденттердің әлеуметтік статусы

Сауалнамаға қатысушылардың 68,5% – Ислам дінінің өкілдері, 21,5% –

Христиан дінін ұстанатындар, 6,5% – дінге сенбейді, 3,5% –басқа діндерді

ұстанады.

Сурет 5 - Сұралушылардың діни ұстанымдары

Респонденттердің 49,5% өзі оқитын топта басқа ұлт өкілдерінің оқитынын

атап айтты. Сұралушылардың 39,5% топтарында басқа ұлт өкілдері оқымайды,

ал 11 % топтарында басқа ұлт өкілдерінің бар екендігін білмейтіндігін атап

өтті.

105

бар

жоқ

білмеймін

49,5%39,5%

11%

Сурет 6 - Респонденттердің топтарында басқа ұлт өкілдерінің болуы

Респонденттердің көп бөлігі, 64,5% – жатақханада басқа ұлт өкілдерімен

бірге тұруға қарсы еместігін көрсетеді. Сондай-ақ, сұралушылардың 29,5% –

жатақханада басқа ұлт өкілдерімен тұруға қарсы, 6% – пайызы ойланбағанын

айтты.

Сурет 7- Респонденттердің жатақханада басқа ұлт өкілдерімен бірге

тұруға дайындығы

Сұралушылардың 45% – болашақта басқа ұлт өкілдерімен отбасын құруға

дайын екендігін, 40% – басқа ұлт өкілдерімен отбасын құруға дайын еместігін

атады. 15% – ұлттық ерекшеліктер маңызды емес екендігін атап өтеді.

106

Сурет 8- Респонденттердің болашақта басқа ұлт өкілдерімен отбасын

құруға дайындығы

Сұралушылардың 66,5% – пайызы басқа ұлт өкілдерінің мейрамдарын

тойлауға қатысатындығын, 24% – пайызы басқа ұлт өкілдерінің мейрамдарына

қатыспайтындығын, ал 10% –пайызы ұлттық ерекшелік маңызды емес екендігін

атап өтті.

Сурет 9- Респонденттердің басқа ұлт өкілдерінің мейрамдарын тойлауына

қатысуы

107

Сұралушылардың 38% – басқа ұлттарға деген төзімсіздік қоғамның және

мемлекеттің дамуына кедергі келтіреді деген тұжырым туралы ойланбағанын,

ал 36% – осы тұжырыммен келісетіндігін атап өтсе, 27% – келіспейтіндігін атап

өтті.

Сурет 10 - Респонденттердің «Басқа ұлттар арасындағы төзімсіздік

қоғамның және мемлекеттің дамуына кедергі келтіреді» деген ойға қатынасы

Сұралушылардың 66% – басқа дінді қабылдауға қарсылығын білдірді.

23,5% – респонденттер осы мәселе бойынша ойланбағанын, 10,5% – басқа дінді

қабылдауға қарсы еместігін атап өтті.

Сурет 11 - Респонденттердің басқа дінді қабылдауға қатынасы

108

Сұралушылардың басым көпшілігі басқа ұлт өкілдерімен достық қарым-

қатынаста – 77%. Респонденттердің 21% – дос болуда ұлттық ерекшеліктер

маңызды емес, ал 2% – басқа ұлт өкілдерімен дос болғысы келмейтіндігін

айтты.

Кесте 6 - Сауалнамаға қатысқан респонденттердің басқа ұлт өкілдерімен

достық қарым-қатынаста болуға талпынысы

Басқа ұлт өкілімен дос болуға

қалай қарайсыз?

Сұралған адамдар саны Сұралған адамдар санының

% қатынасы

басқа ұлт өкілдерімен доспын 770 77%

дос болғым келмейді 20 2%

ұлттық ерекшелігі маңызды емес 210 21%

Сұралушылардың көпшілігі 88% өз елінде немесе қаласында басқа ұлт

өкілдерінің болуына қарсы емес, респонденттердің 9,5% -і бұл маңызды емес

дейді. 2% сұралушылар өздерінің бұған қарсылығын атап өтсе, 0,5% басқа ұлт

өкілдерімен қақтығыстар жүргізетіндігін айтты.

Сурет 12 - Сұралушылардың елінде немесе қаласында басқа ұлт

өкілдерінің тұруына қатынасы

«Адамды ұлтына немесе дініне байланысты кемсітуге куәгер болған кезіңіз

болды ма?» деген сұраққа сұралушылардың көпшіліг «жоқ» деп 60% жауап

берді. Сұралушылардың 40% – осындай жағдайға куә болғанын атап өтті.

109

Сурет 13- Адамды ұлтына немесе дініне байланысты кемсітуге куәгер

болған кез болды ма?

Сұралушылардың басым көпшілігі 82,5% адамдардың бір-біріне

төзімділікпен қарауын балалық шақтан бастау керек деген пікірде. 15% –

төзімділікке үйретуді отбасынан бастау керек деп ойлайды. 2,5% –сұралушылар

оның маңызы жоқ деп есептейді.

Сурет 14- Адамдарға төзімділікпен қарауды қай жастан бастау керек?

110

Респонденттердің көп бөлігі Қазақстанда өмір сүріп жатқан ұлттардың

мәдениетіне, дініне қызығушылық туғызатындығын атап көрсетті – 73%.

Олардың 15% – бұл маңызды емес деп ойласа, 11% – өздерінің басқа ұлттар

мәдениетіне және дініне қызықпайтындығын айтты.

Сурет 15- Респонденттердің Қазақстанда өмір сүретін ұлттардың

мәдениетіне, дініне қызығушылығы

Респонденттердің 85% – өзін басқа ұлт өкілдерімен араласу барысында

еркін сезінетіндігін атап өтті. 12% ұлттық ерекшеліктерге мән бермейтіндігін

атап өтті. Сұралушылардың тек 3% – басқа ұлттармен араласқанда

қобалжитындықтарын айтты.

Еркін

Қобалжимын

Ұлттық ерекшелігімаңызды емес

85%

12%

3%

Сурет 16- Басқа ұлт өкілдерімен араласқанда өзіңізді қалай сезінесіз?

111

Респонденттердің көпшілігі басқа ұлт өкілдерінің қазақ тілін білуі

маңызды емес деп есептейді – 63%. 2,5% – қазақ тілінде тек қазақтар ғана

сөйлеуі керек деп есептейді. 34,5% – бұл маңызды деп есептейді.

маңызды емес

маңызды

қазақ тілінде қазақтар

ғана сөйле керек

63%

34,5%

2,5%

Сурет 17 - Басқа ұлт өкілдерінің қазақ тілінде сөйлеуі міндетті ме?

Басқа ұлт өкілдерінің сіздің көзіңізше өз тілінде сөйлескенде не сезінесіз

деген сұраққа респонденттердің көпшілігі әркім өз тілінде сөйлесуге құқылы

деп жауап берді – 81,5%. Сұралушылардың 18,5% – бәрімізге ортақ тілде

сөйлеуді өтінетіндігін атап көрсетті.

әркім өз тілінде

сөйлеуге құқылы

бәрімізге ортақ тілде

сөйлеуді өтінемін

81,5%

18,5%

Сурет 18 - Респонденттердің басқа ұлт өкілдерінің өз тілінде сөйлесуіне

қатынасы

Сұралушылардың 68% – оқытушылар тарапынан ұлтына, дініне қарай

студенттерге деген көзқарастарының әртүрлі болған жағдайымен

кездеспегендігін атап өтті. Сұралушылардың 10% – мұндай жағдайларға көңіл

112

бөлмегенін атап өтті. 22% – мұндай жағдайлардың кездесіп тұратындығын атап

өтті.

жоқ кездеспеді

ондай жағдайлар

кездеседі

оған көңіл аудармадым

68%22%10%

Сурет 19 - Оқытушылар тарапынан ұлтына, дініне қарай студенттерге

деген көзқарастарының әртүрлі болған жағдайымен кездестіңіз бе?

Жалпы алғанда, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, сұралушылар

арасындағы этносаралық толеранттылық деңгейі қалыпты екендігін атап өтуге

болады. Солтүстік аймақтарда, сонымен бірге Павлодар облысында да көптеген

ұлт өкілдерінің бірге өмір сүруі нәтижесінде олардың арасындағы қарым-

қатынастардың тарихи қалыптасқан ерекшеліктерін атап өтуге болады. Соның

ең маңыздысы – жергілікті халық бір жағынан басқа ұлт өкілдерінің мәдени

және діни ерекшеліктеріне төзімділікпен қарайды, жақсы араласады, достық

қарым-қатынас ұстанады. Бірақ екінші жағынан этносаралық діни және мәдени

ерекшеліктер әртүрлі ұлт өкілдерінің жақын қарым-қатынасқа түспей, өз

мәдениеті мен діни ерекшеліктерін ешкімді ренжітпестен сақтап отыруға

талпынысы байқалады. Мысал ретінде, зерттеуде көрсетілген достық, басқа

мәдени мейрамдарға қатысу, тілді білу сияқты ерекшеліктерге төзімді қарау,

бірақ басқа ұлт өкілдерімен отбасын құруға сұралушылардың көпшілігінің

келіспейтінін келтіруге болады. Бір сөзбен айтқанда, ұлтаралық қарым-

қатынастарда етене жақын, мысалы, отбасылық қарым қатынас құруға

халықтың басым бөлігінің дайын еместігін атап өтуге болады.

113

3 ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНДА ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚТЫҢ МӘДЕНИ

ТИПТЕРІНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

3.1 Қазақстанда толеранттылық стратегиясының қалыптасуының

әлеуметтік-мәдени жағдайы

Толеранттылық мәселесі біздің ақпараттық құралдарда кеңінен дәріптеліп

отыр. Тәуелсіздікке жеткен жылдардан бастап Елбасымыз сыртқы татулыққа

көп мән беріп, шетелдермен тіл табысуға ұмтылды. «Жаһандану», «ақпараттық

қоғам» деген атаулар өмірімізге дендеп енген сайын, әсіресе, біздің еліміз

сияқты көп ұлт-ұлыстың, әр түрлі мәдениеттің мекеніндегі татулық пен бірлікті

сақтап қалудың маңызы зор.

Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы саралау мен қоғам құрылымына,

қазіргі адамның «жеке» ұйымдастыруының күрделігіне және оның

қажеттілігінің өсуіне, жеке сәйкестіліктің өзгеруіне тікелей байланысты. Қазіргі

заманғы тарихта жаңғырту үрдістерді зерттеуге, әсіресе, қазақстандықты,

сабақтастық, «сыртқы» және «ішкі» тарихтан тарихи және мәдени «тәуелділік»,

сондай-ақ, өркениетті және мәдени динамикалардағы алшақтық, реформа

барысында ауысулар кезеңдері мен объективтік кездейсоқтар ерекшеліктері

сияқты маңызды аспектілер кіреді. Жаңғырту үрдістерін, әлеуметтік

реформаларды, мәдени даму мәселесін талдау кезінде қазіргі өркениеттерге тән

«жаһандық қауымдастық» дамуының тұрақсыз мінезі бар әлеуметтік

қайшылықтардың өсуін есептеу керек, ал бұл қазіргі қоғамның барлық даму

секторларының дамуын бағалау мәселесіне әдістемелік тәсілдердің үнемі

жаңартуын, жалпы әлеуметтің субъектілеріне және ең «жылжымалы»,

«белсенді» және «ықпалды» сегменттеріне қадалған назарды талап етеді. Білім,

ғылым, бұқаралық ақпарат құралдарында және т.б. салаларға жаһанданудың

әсері айтарлықтай ілтипатты талап етеді. Қазіргі әлемде диалогты дамытуға,

түрлі мәдениеттерді өзара байытуға жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Әр біртұтас

білімнің ішінде мәдениеттің түрлі секторларының өзара сіңісуі бар. Жаңа

ақпараттық технологиялардың арқасында мәдениет, зияткерлік және рухани

әрекеттегі адамзат жетістіктері барлық адамзатқа қолжетімді. Сонымен қатар,

сараптамалық және ғылыми қауымдастық коммерцияландырудың және

бұқаралық мәдениеттің қысымымен мәдени өзгешілікті және ұқсастықты

жоғалту, мәдени, тілдік, өркениетті әр түрлілікті өшіру, жаһандық өнімдердің

қауіпін көрсетеді. Қоғамның әлеуметтік және мәдени дамуының факторлары

ХХI ғасырдың және қазіргі Қазақстан үшін бұқаралық ақпарат құралдары

ортасын және медиялық бұқаралық ақпарат құралдары үрдістерін, бұқаралық

ақпарат құралдары ортасын және мәдениетін басқару мен мәселесін талдауға

зерттеу қызығушылығын және нақты міндеттерді анықтайды.

XXI ғасырдың басында адамзат ақпараттық мәдениет пен ақпараттық даму

дәуірінде өз дамуының жаңа кезеңіне қадам басты. Қазіргі заманда өмір

ақпараттық технологияларды толық, әрі қажеттілікте қолданады. Қарқынды

дамып келе жатқан ақпараттық революция барлық қоғам өмірінің

114

ақпараттандырудың жаһандық үрдісінің негізі болды. Тез өзгеретін әлем

жағдайында, өзара жаһандық тәуелділік пен бәсекелестілікте, технологияларды

кеңінен қолдану мен үздіксіз дамуда, күрделенуде толеранттылық пен

ынтымақтастық стратегиясына мультимедиялық технологиялардың әсерін

бағалаудың іргелі мағынасы бар. Мультимедия технологиясы ақпараттық-

коммуникативтік ортаның субъектілеріне ақпараттық әсер көрсетеді.

Толеранттылық мінез-құлық негізін дамыту – ең басты міндеттердің бірі.

Мультимедиялық технологиялар, аудиториямен неғұрлым тиімді қатынастар

үшін ұсыныстар мен жетістіктерді, идеяларды тарату үшін қоғам өмірінің түрлі

саласына әсер етеді. Бірақ кері жағы да болады [163, 102]. Қазіргі қоғамда

әлеуметтік жақтан бір текті емес және қақтығысқа әкелетін басқалардың

пікірлеріне төзбеушілік қаралады. Туындаған даулы жағдайларға ақпараттық

орта әсер етеді, ғаламтор жетекші орын алған жаңа ақпараттық

технологиялардың енуі қамтамасыз етеді. Ғаламтор барлық салаларға, жеке

өмірімізді қоспағанда, яғни, сіздер мен біздің өмірімізге, қызмет етуге

ортамызға енді.

Ғаламтор жүйесі танымалдығының дамуы қоғамдық көрініс үшін

ақпаратты орналастырғанға жауапкершілік пен жазасыздықтың жоқтығы себеп

болады, сонымен қатар, материалдың мазмұны мен орналасуына бақылау жоқ.

Адамдарда агрессивті және теріс эмоцияларды шақыратын ақпараттарды

жарияланады, мұнымен барлығы айналысады [164]. Бұл агрессия және теріс

эмоциялар тұлғааралық қатынастың түрлі нысандарында көрсетіледі. Әдетте,

тұлғааралық қатынас форум, чаттар және ICQ арқылы барлық ықтимал

ғаламтор-бірлестіктердің ішінде өтеді. Ақырғы кезде, экстремистік web-беттер,

жаңалық топтар, тарату тізімдері және чаттар саны жылдам өсуде.

АҚШ қақтығыс жағдайларды талдау орталығының мәліметі бойынша

АҚШ-та олардың саны 1400 – ден астам, Англияда – 1000, Ресейде – 900-дан

астам. Олар тек бұл әрекетті тікелей жасамастан бұрын, ку-клукс-клан,

сексистер, фашистер, ұлтшылдар және агрессия мен өшпенділікті

жақтаушылардың сайтына жүздеген сілтемелерін береді. Осы тұрғыдағы

мәселелерді талдау, қазіргі кезеңде өшпенділік, агрессия, экстремизмді

ушықтыру ақпараттарына қарсы тұрудың тиімді жүйесінің жоқтығын,

ақпараттық қоғамдастықта деструктивті үрдістердің артуын, веб-сайттарда,

интерактивті коммуникацияларда саяси, әлеуметтік, ұлттық және діни

саласында елеулі қақтығыстар күшейіп келетінін көрсетеді. Мұндай күрделі

үрдістің себебі жасөспірімдер ортасында толеранттылық коммуникациясы

мәдениетінің жоқтығы, қоғамда толеранттылық сананы қалыптастыру үрдісі

бойынша ақпаратқа халықтың қол жеткізуі қамтамасыз етілмегені болып

табылады [163, 164, 165, 166]. Бірақ бұл жағымсыз жақтарға қарамастан,

ғаламтор жүйесінде толеранттылық мәселесіне арналған көптеген ресурстар

бар. Басқа адамдарға деген адамның дүниетанымын және төзімділік принципін

қалыптастыру үрдісінде мұндай ресурстардың маңызы зор. Барлық ресурстарда

толеранттылық мәселесімен айналысатын мамандар жоқ. Кейбір сайттар,

115

көбінесе, өз көзқарастары мен қызығушылығына сәйкес материалды жариялау

үшін жиналған әуесқойлармен құрылған. Бірақ бұл ресурстар маңызды, өйткені

ерекше болса да, пайдалы және өзекті ақпараттар бар. Осындай ресурстар

арасында, толеранттылық пен экстремизм мәселесіне арналған келесі сайт бар ‒

http://www.tolerance.ru. Сайттың аналитикалық тобы оның миссиясы туралы

ескертіп отырады, бұл азаматтық қоғамды біріктіру, әртүрлілікті қолдау,

барлық адамдар әр түрлі болу құқығын бекіту. Сайттың басты мақсаты –

толеранттылықтың идеялары мен әлеуметтік үлгілерді және түрлі жастағы

адамдардың толеранттылық мәдениетіне, дініне, ұлтына және т.б. қатысу

тәжірибесі туралы ақпаратты кеңінен таратуға көмек беру.

Сайттың маңызды ерекшелігі, оның қонақтары сайт жұмысының дамуына

қатыса алады: http://www.tolerance.ngo.ru – бұл құқықты қорғайтын жоба, басты

мақсаты Ресейдегі ұлттық кемсітушілік, төзбеушілік, ксенофобия, расизм және

экстремизм және жалпы әрекет платформасын жасау мәселелерімен

айналысатын, Адам демократиясы мен құқығын дамыту орталығы (Мәскеу),

«Азаматтық бақылау» қоғамдық құқықтық қорғау ұйымы, Адам құқығы

халықаралық лигасы (Нью-Йорк) үш үкіметтік емес серіктестер ұйымымен

ұйымдастырылған үкіметтік емес ресей ұйымдарының жүйесін құру болып

табылады. Сайтта жаңалықтарды, басылымдар мен құжаттарды жаңартып

отырады ‒ «Қоғам пікірі» Қорының сайты (http://classic.fom.Ru

/obzor/o1007.htm) 1999 жылдың қаңтарында өткізілген «Ресейдегі

толеранттылық пен төзбеушілік» сауалнамасы орналастырылған

«Толерантность.ru» (www.tolerance.fio.ru) желілік жоба жұмыс атқарады.

Сайттың миссиясы – ақпараттық кеңістікте агрессия мен экстремизмге қарсы

әрекет құралдарын құру және толеранттылық. Ғаламтор-коммуникацияның

әдістері мен тәсілдерін меңгеруде жастарға, өскелең ұрпақтарға, оқытушылар

мен білім беру мекемелерінің, қоғамдық ұйымдардың басшыларына көмек

көрсету. Осы сайттың стратегиясы «Білім Ғаламторы» Федерациясының

бастамасымен 2003 жылдың қыркүйегінде басталған «Ғаламтор және

толеранттылық» корпоративаралық желілік жобасы анықталды. «Ресей

қоғамында экстремизмді алдын алу және толеранттылық сананың нұсқауын

қалыптастыру» (2001-2005 жж.) Федералды мақсатты бағдарлама аясында РФ

Білім Министрлігінің белсенді қолдауының арқасында жоба жүзеге асты.

Желілік ресурстарда ресейде шыққан басты сайттар басым, ал қазақстандық

мұндай сайттар отандық ақпараттық кеңістігінде әзірше жоқ. Алайда, осыған

қарамастан, біздің қазақстандық қолданушылар кеңінен Ресей ресурстарын

қолданады.

Қазақстандық қоғамды жаңарту үшін аса маңызды факторлар ретінде

экономикалық реформалар анықталады. Қазақстандық қоғамды жаңартуда

білім беру реформасы басты фактор болып табылады. Қоғамды жаңартуда ең

бастысы экономикалық құрамдасын, білім облысындағы реформаларды қазіргі

экономиканың басты ресурстары ретінде және әлеуметтік реформа мен мәдени

трансформацияны қарастыруға мүмкіндік бар, осы факторлар мәдени

116

коммуникацияның, әлеуметтік қатынастың жаңарту, мәдени институттардың

және т.б. азаматтық құрылым үрдісімен байланысты қоғамның әлеуметтік-

мәдени даму параметрлеріне «жүйелік» түрде әсер етеді. Қазақстандық

бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдағы толеранттылық пен ынтымақтастық

идеяларын дамытуға ықпал етеді. Осы үрдісте теледидар басты орын алады.

Теледидар – бұқаралық ақпарат құралдары форматының ең танымал түрі болып

табылады. Массмедиа формаларының ішінде кино, теледидар және бейнежазба

ХХ ғасырдың аяғында ең әйгілі медиа түрлері ретінде танылды. Қазақстанда

толеранттылық тақырыбына арналған телебағдарламалар да баршылық. Атап

айтқанда, «Ұлттық арнада» күнделікті бір жарым сағат эфирде болатын «Әйел

бақыты» атты бағдарламада гендерлік толеранттылыққа байланысты сөз көп

қозғалды. «Асыл арна» арнасынан көрсетілетін имандылыққа байланысты

бағдарламалар діни толеранттылықты насихаттайды.

Теледидар баламасыз және монопольдік бұқаралық ақпарат құралдары

болып табылады, бұл оның көру тегіндігімен, коммуникацияға қол жеткізу ғана

емес, синхронды таратылған оқиғаларға қол жеткізудің салыстырмалы

кепілдігімен түсіндіріледі.

Онымен салыстырғанда, газеттер, журналдар теледидардың жаңалығына

қарағанда кеш шығады. Радио бағдарламаларға қарағанда, теледидар адамға

қатты әсер етеді. Теледидар азаматтық қоғамның лайықты әлеуметтік

институтын өтейтін әлемді құрады. Сонымен қатар теледидар белсенді, саяси

өмірді, тележаңалықтарды пассивті көрумен ауыстырады. Сондықтан, ол басты

азаматтық үрдістермен ниеттесуде адамның қатысуын өтейді, басқа

халықтардың мәдениетіне, оның әлеуметтік-мәдени өміріне, көптеген

әлеуметтік оқиғаларға толеранттылық қатынасты қалыптастырады [167].

Қоғамды жаңартуда және оның әлеуметтік саласында жаңа мәдениет –

ақпараттық технологиялық революцияның дәуіріндегі мәдениет маңызды

болып саналады. Осы тұрғыда медиа мәдениет ақпараттық технологиялық

дамудың ажырамас бөлігі болатынын елемеуге болмайды. Бұл мәдениет –

қоғам өмірінің, оның жеке алынған субъектілерінің маңызды өркениетті

факторына айналды. Медиа орта қоғам санасына, оның «мазмұны», әлеуметтік-

психологиялық камертоны, оның жағдайын өлшеу құралына әсер ететін қуатты

құралы болды. Сөз жаһандық қоғамның трансформациясы және ерекше өзгеру

түрі, жалпы мәдени үрдістер мен мәдени тәжірибе туралы болып отыр.

Әлеуметтік және технологиялық жаңарту жаңа мәдени паттерндердің,

идеалдардың, өзара әрекет модельдері негізінде қоғам санасының

трансформациясына және жеке тұлғаға әсер етеді. Жаһандық өркениетті

кеңістік жаппай сананың контурына және мазмұнына ғана емес, дәстүрлі,

классикалық, этникалық және т.б. мәдениет түрлеріне ықпал етеді. Бұқаралық

ақпарат құралдары мәдениеті осы өнімдер мен аудитория артефактілерін

реципиенттейтін уақыт пен қызығушылықтың «талаптарына» сәйкес қалдықты,

абсолютті, құндылықты мағынаны білдіреді. Қоғамды және жеке тағдырды

қабылдауға, жаңа коммуникация тілін белсенді өндіруде, жаңа қажеттіліктің

117

және жаңа қызметтердің, ойын-сауық саласын ғана емес, тәрбиені, білімді,

саясатты, ғылымды қозғап, шындықты меңгеру түрінің пайда болуына тікелей

әсер етеді. Бұқаралық ақпарат құралдары мәдениеті саласы әлеуметтік

қатынастардың өзектілігімен және ақпараттануы, алдағы әлеуметтік өмір

жоспарының мазмұны мәселесімен, жаңа инновациялық тәсілдермен және

ақпараттық-технологиялық құралдармен байланысты. Меди ортаның

психикаға, ұжымдық көңіл-күйге «абсолюттік», біртұтас әсері, жеке деңгейде

сендіру қабілеті және сапасы, топтар мен жеке тұлғалардың ресурстарына

жүгінетін әлеуметтік-саяси ықпал әлеуетінің артуы бар.

Медиа мәдениеті кеңінен әлеуметтік-мәдени кеңістігімен, адамның

әлеуметтік және жеке өмірінің кеңістігін ұйымдастырудың жаңа түрлерімен

тығыз байланысты, адам өмірінің эмоциялық мағынасын қалыптастыру қабілеті

бар. Барлық аталған сипаттар мен медиа мәдениеті (бұқаралық ақпарат

құралдары кеңістігі) жастар ортасында, мәдени, этникалық және өмірлік

құндылықтарды белсенді қабылдау үрдісінде, белсенді әлеуметтендіру

жағдайында, білім беруге бейімделуінде және т.б. ерекше сезімтал,

импликативті және функционалды екенін көрсетеді. Экстремизм мен

лаңкестікке қарсы әрекет мақсатында мемлекеттік саясатының басым

бағыттарының бірі – жастармен жұмыс болып табылады. Жастардың

әлеуметтік әл-ауқатын, олардың ой шабыттарын түсіну, әлеуметтік-

экономикалық, саяси-құқықтық, мәдени-идеологиялық жағдайда өздерін қалай

сезінетіні осы саясаттың назарында болды. Бұл, әсіресе, экстремизм мен

лаңкестіктің идеологиясын алдын алу үшін маңызды. Бүгінде, дін адам үшін

оның жеке кеңістігі, оның еркіндік таңдау саласы. Институционалды дін

жағынан мәжбүрлеу емес рухани еркіндік болған кезде дін тенденциясы

айрықша көзге түседі. Лукманның пікірінше, дін – дәм мен ұнату ісін

білдіретін, ешқашан жоғалып кетпейтін, өйткені трансценденция тәжірибесіз

өмір сүре алмайтын, адамға әлем құпиясы қажет екенін мәлімдеді [168].

Теледидар немесе компьютер алдында жалғыздан отырған, медиа қолданушы

және көптеген ұмытшақ көрермендер ретінде «бұлтылдақ қоғам» феномені мен

қазіргі ақпараттық қоғам жағдайында, қазіргі қоғамда, бір жағынан

институционалды дін негізіне нұқсан келтіретін құпия үрдісі жүріп жатыр,

басқа жақтан, идеялар нарығында көптеген «құтқару жолдарын» ұсынылады,

адамда бар діннен өз «жеке» дінін құрудан басқа жол жоқ екендігі туралы

айтқан Т. Лукманның пікірі өзекті. Лукманда жеке дін түсінігі Э. Трельчтің

қазіргі мистицизм тұжырымдамасына сәйкес келеді, осындай «өзіндік» діндер

субъективті және артикуляцияланбаған, өйткені оларда сезім, аяндар, көңіл-

күйлер басым болды. Осындай жаңа мистицизм Лукманмен сыртқы

мәжбүрлеушіліктен және өзіндік орындау мүмкіндігінен босатуды, әр адамға

«автономияны» беретін «көрінбейтін дін» ретінде қарастырылады [168].

Жастардың жаңа мистицизмге деген қызығушылығы жастардың эмоционалды

қатынасқа, сезімталға, озық ризашылыққа, махаббатқа, қоғамдық маңызды

жұмыстарға қатысуға, эмоционалды және экзистенциалды терең байланыстарға

118

деген талпынысында байқалған. Жастарды көбінесе дәстүрлі-салттық

қызметтердің күрделі түрлерінсіз қатынастың таза, руханилығы қызықтырады.

Бұған 2010 жылы қазақстандық журналистер А. Нурмаковамен,

П. Грудницкиймен, В. Фомичевамен, А. Сембаймен, А. Джалилованың

жетекшілігімен өткізілген «Қазақстандағы Ғаламтор» зерттеуі түрлерінде

негізделген құрдастармен қатынасу, күйзеліс көрінісімен сүйемелденбеген

бірге уақытты өткізу үшін жағдай жасауға талпыныс қызықтыратыны дәлел

[169, 118 б.].

Осы зерттеуге сәйкес, қазақ тіліндегі сайттарды басты 3 санатқа бөлуге

болады: ресми БАҚ-тар, дінге арналған порталдар мен ресурстар. «Құран. кз»,

«Дінислам.кз», «Муфтиат.кз», «Иман.керек.инфо», «Аль-ханифия.кз»,

«Ақиқат.кз» дінге арналған сайттар. Бұл ресурстарда интерактивтілік көп емес,

жазуларға жиі түсініктемелер жазылмайды, өйткені қолданушылар көбінесе

mрЗ файлдарды жіктеуге, жаңалықтарды, мәліметтерді оқуға, исламға қатысты

сұрақтарға жауап табу үшін кіреді. А. Сембайдың ойынша, қазақ тіліндегі

сегментте «Zhastar.biz» жастар порталы ең белгілі форум деп атауға болады

[170, 114 б.]. Басты аудитория – жоғары сынып оқушылары және студенттер.

Порталды күніне 800-1000 қолданушылар қараған. Сондай-ақ, 3 жылдам астам

уақыттан бері әр түрлі тақырыптар талқыланатын «Мәссаған» порталының

үлкен форумы бар. «Каzаkh].ru» сайтында орыс пен қазақ тілінде форум бар.

Қазақ тіліндегі форум өз әлеуметтілігімен ерекшеленеді, форум

қолданушылары – өз мәселелері туралы айтатын студенттер. Білім, дін,

әдебиет, қазақ тілі мәселесі, компьютер және Ғаламтор, қарым-қатынастар –

портал мен форумдағы ең танымал тақырыптар [170, 139 б.]. Осы аталған

артықшылықта танысуға, коммуникация мен қатынасқа деген талпыныс,

этностың тарихы, діни тақырып және білім, ана тілін дамыту, мәдени-

этникалық сәйкестілік мәселелері айқын. Сайттарды талдау, біздің жастарға өз

құрдастарымен қатынасуға, музыка, спорт, би, театр және т.б. салада

қызығушылықты бөлісетін жастарды, пікірлес достарын табуға талпыныс

маңызды екенін көрсетеді. Жастар үшін аса ұйымдастырушылық, іс-шараларды

ұйымдастыруда орталықтандыру, иерархия, тәуелділігі жоқ қатынасуға

талпыныс өте маңызды. Олар жеке кеңістікті сақтауда, жақын адамдарға деген

қатынаста әділет ережелерін сақтау, дінге бөлінбеуге талпыныс, әлеуметтік

бағдарламалар, өз жас қызығушылығын қанағаттандыруға, жеке бастамасын,

жеке тұлғасын сезінуге, жеке бастамасын көрсетуге, еркін кіруге және шығуға

мүмкіндігі бар демалыс пен қатынасты талап етеді [171, 10 ]. Жеке немесе

ұжымдық деңгейде төзімділікті немесе ксенофобияны көрсетуде, мәдениеттер

байланысында, толеранттық және толеранттық емес мінез-құлықтың,

қатынастың өзекті мәселелерін талқылауда диалогтың «агенттерінің»

компетенттік және агрессивті емес әдістерді жүзеге асыруда және басқа

мәдениеттерді қабылдауда, толеранттылық принциптері туралы көріністі

жеңілдетуде, стигматизацияда, стериотипизацияда факторларды толықтай

тиімді жеңуде БАҚ пен меди орта көмек бере алады.

119

Қазіргі БАҚ-тың мағынасының өзгерісінде және жағымсыз

модальділігінде кейбір тенденциямен қазіргі әлеуметтік дискурста түсініктің

айқын декларативтігін анықтауға мүмкіндіктері бар. БАҚ-тың сыншылдығын

түсіндіре алатын аргументтер мен ақпараттық дәлелдерді қосып, жеке және

ұжымдық деңгейде эмоционалды тұрақсыздық сиптомдарының (жағдайлар)

секторларына және жеке белгілеріне назар аударуға мүмкіндік береді. БАҚ-та

толеранттылық мәселесінің контенті ғаламтор желісіндегі арнайы

ресурстардың арқасында және кәсіби ортада қалыптасады, бұл әлеуметтік

салада өзекті мәселелерді шешуде кәсібилікті, ақпараттылықты, мақсатты

қамтамасыз етеді. Осы «тәжірибелік» мәселе этносаралық қатынастармен

байланысты мәселелердің көп дәрежелігінде және әртараптандыруында,

қақтығыстарды алдын алуда, қазіргі дағдарыс әлеуметтік-экономикалық және

мәдени жағдайда түрлі қоғам бөлігінің интеграциясында және бейімделуінде,

мәдени құндылықтардың, әлеуметтік құрылым мен саяси институттардың

жаһандық өзгеруінде, толеранттылық өзара әрекетте қатынастарды дамыту

саласында қолайлы жағдайда және мемлекеттік пен мемлекеттік емес

құрылымдардың тәжірибелік әрекет аясында «қолдайтын ортаның»

жоқтығында болып отыр.

Қоғамдық сананың өзгерiп, өсуi қоғам мүшелерiнiң мемлекет өмiрiнен

күнделiктi мол, әрi обьективтi мағлұмат алу дәрежесiне тiкелей байланысты,

қоғамдық сана өз кезегiнде қоғамдық пiкiр негiзiнде қалыптасады. Бұл екеуiнiң

де БАҚ арқылы пайда болып одан әрi дами алатындығын ескерсек, оның

жоғарыда айтылған қадағалаушылық қызметінің маңыздылығы тiптi күшейе

түспек. Яғни, қоғамдық пiкiр билiк тармақтарының белгiлi бiр шешiмiнiң

терiстiгiне БАҚ арқылы көз жеткiзсе, ол шешiмдi өзгерту үшiн тағы да сол

ақпарат қызметiн пайдалана отырып ықпал ете алады. БАҚ-ның «төртiншi

билiк» аталуы оның осындай саяси әлеуметтiк қызметтерінің маңыздылығынан

туындаса керек [172].

Қоғамды медиатизациялау үрдісі, электрондық коммуникациялық

технологиялардың адамның күнделікті өміріне енуі, олардың органикалық өмір

сүру ортасына айналуы қоғамды өзгертудің бірден - бір факторы. Осы орайда

БАҚ-тың адамдарға әсер ету тиімділігі оның әртүрлі әлеуметтік топтарға, еңбек

саласына, бос уақытына, күнделікті өмір тіршілігіне енуіне байланысты.

Әлеуметтік зерттеушілер саласындағы ғалымдардың айтуы бойынша,

жастар өздерінің әлеуметтік өмірінің барлық саласында мазмұнды

медиакеңістікке енген. Халықтың мазмұнды ақпарат алу үшін ақпарат

көздеріне жүгінуі өзара байланысты көптеген факторларына байланысты.

Мысалы сол ақпаратқа деген қызығушылық болуы, оны түсінуі, талқылауы,

сонымен қатар сол ақпараттың қажеттілігі. Осы элементтердің өзара әсері

аудиторияның келісушілігі және сенімділігімен нәтижеленеді. Соңғысы едәуір

жоғары деңгейдегі қатынасымен сипатталады. Егер аудитория ақпарат

көздеріне сенетін болса, онда аудитория ақпарат мазмұнындағы өзінің

түсінбеушілік және келіспеушілік тудыратын үзінділерін (бөлімдерін)

120

байқамайтыны эмпирикалық түрде негізделген. Ақпаратқа сенушілер мен

келісушілер, сенбеушілер мен келіспеушілерге қарағанда, бұқаралық

ақпараттарға едәуір көп жүгінеді [173].

Сонымен қатар мерзімдік басылымдарда толеранттылық тақырыптағы

жарияланатын мақалаларды анықтау мақсатында контен-талдау әдісі арқылы

зерттеулер жүргізілді. Оқырмандардың қазақ тілінде ең көп оқылатын

республикалық газеттерін анықтау үшін біз «Егемен Қазақстан», «Жас Алаш»,

«Айқын» газеттері, ал орыс тілінде ең көп оқылатын газетті анықтау үшін

«Время», «Экспресс К», «Казахстанская правда», «Аргументы и факты»

газеттері бойынша әлеуметтанулық сұрақ-жауап жүргізілді. Жүргізілген

зерттеулер бойынша оқырман халықтың көп оқитын қазақ тіліндегі газеттерінің

бірі «Жас алаш», ал орыс тіліндегі «Казахтанская правда» газеті екені

анықталды. Осы газеттерге жүргізілген контент-талдауға келетін болсақ,

аталған газеттерде толеранттылық тақырыбы бойынша жазылған мақалалар

саны мардымсыз. Мысалы 2013-2016 жылдар аралығындағы «Жас алаш» және

«Казахстанская правда» газеттерінің барлық нөмірлеріне жүргізілген контент

талдау нәтижелеріне назар аударайық (кесте 7-9) [173, 35 б.].

Кесте 7 - 2013-2016 жылдар аралығындағы «Жас Алаш» республикалық

газетінің толеранттылық мәселесіне байланысты шыққан мақалаларының

жылдық көрсеткіштері

Айлар Жалпы мақала саны

Толеранттылыққа

байланысты мақала

% көрсеткіштері

2013-

2014

2014-

2015

2015-

2016

2013-

2014

2014-

2015

2015-

2016

2013-

2014

2014-

2015

2015-2016

қаңтар 160 154 166 2 2 2 1% 1% 1%

ақпан 156 153 153 3 2 2 2% 1% 1%

наурыз 140 146 174 10 6 10 7% 4% 6%

сәуір 181 173 190 5 2 13 3% 1% 7%

мамыр 177 173 168 13 8 13 7% 5% 8%

маусым 177 149 175 1 2 5 0,56% 1% 3%

шілде 150 165 163 2 2 5 1% 1% 3%

тамыз 168 141 169 14 8 10 8% 6% 6%

қыркүйек 162 157 184 1 3 5 1% 2% 3%

қазан 181 165 203 1 2 10 0,55% 2% 5%

қараша 148 172 161 1 1 5 1% 0,5% 3%

желтоқсан 160 171 162 4 4 12 2% 2% 7%

Жалпы

саны

1960 1919 2068 62 42 92 3% 2% 4%

121

2013-2016 жылдар аралығы бойынша «Жас Алаш» газетіне контент-

талдаудың 3 жылдық % көрсеткіші диаграммада көрсетілген. 2013-2014 жылы

жалпы 1960 мақала шықса, соның 62 мақаласы ғана толеранттылық

тақырыбына арналған. Ол оның 3%-ін ғана құрайды. 2014-2015 жылдар

аралығында жалпы мақала саны 1919 болса, соның 42-сі ғана толеранттылыққа

мәселесі бойынша жазылған, ол 2% құрайды, 2015-2016 жылдары 2068 мақала

шықты, соның 92 мақаласы толеранттылыққа арналған, ол 4% құрайды.

3%

2%

4%

2013-2016 жылдардағы "Жас Алаш " газетіне контент талдаудың % көрсеткіші

2013-2014

2014-2015

2015-2016

Сурет 20 - 2013-2016 жылдар аралығы бойынша «Жас алаш» газетіне

жасалған контент талдау

Орыс тілді басылымнан «Казахстанская правда» газеті таңдар алынды.Бұл

газетте мақалалар саны өте көп, себебі күнделікті шығатын газет болып

табылады және ұлтаралық төзімділікке арналған мақалалар саны біршама көп.

Ол төмендегі кестеде көрсетілген.

122

Кесте 8 - 2013-2016 жылдар аралығындағы «Казахстанская правда»

республикалық газетінің толеранттылық мәселесіне байланысты шыққан

мақалаларының жылдық көрсеткіштері

Айлар Жалпы мақала саны

Толеранттылыққа

байланысты мақала

% көрсеткіштері

2013-

2014

2014-

2015

2015-

2016

2013-

2014

2014-

2015

2015-

2016

2013-

2014

2014-

2015

2015-2016

қаңтар 528 520 452 22 20 22 4% 4% 5%

ақпан 410 400 320 18 22 20 4% 5% 6%

наурыз 550 528 410 20 25 22 4% 5% 5%

сәуір 456 500 423 15 20 14 3% 4% 3%

мамыр 510 500 520 22 18 18 4% 4% 3%

маусым 420 410 428 17 19 20 4% 5% 4%

шілде 400 442 400 14 15 15 3% 3% 4%

тамыз 405 462 420 16 17 20 4% 4% 5%

қыркүйек 480 400 420 25 15 17 5% 4% 4%

қазан 420 445 410 20 17 20 5% 4% 5%

қараша 410 400 426 15 20 20 4% 5% 5%

желтоқсан 410 420 435 20 20 20 5% 5% 4%

Жалпы

саны

5399 5427 5064 224 228 248 4% 4% 5%

2013-2016 жылдар аралығы бойынша орыс тілінде шығатын

республикалық «Казахстанская правда» газетіне контент-талдаудың 3 жылдық

% көрсеткіші диаграммада көрсетілген. 2013-2014 жылы жалпы 5399 мақала

шықса, соның 224 мақаласы ғана толеранттылық тақырыбына арналған. Ол

оның 4%-ін ғана құрайды. 2014-2015 жылдар аралығында жалпы мақала саны

5427 болса, соның 228-сі ғана толеранттылыққа мәселесі бойынша жазылған, ол

4% құрайды, 2015-2016 жылдары 5064мақала шықты, соның 153 мақаласы

толеранттылыққа арналған, ол 5% құрайды.

123

Сурет 21 - 2013-2016 жылдар аралығы бойынша «Казахстанская газета»

газетіне жасалған контент талдау

Ал аймақтық басылым ретінде Павлодар облыстық «Сарыарқа самалы»

газетін алатын болсақ, орта есеппен алғанда айына шығатын 200 мақаланың

10-ы, яғни 2 пайызы толеранттылық тақырыбындағы (кесте 7). Бұл дегеніміз

оқырмандардың көп бөлігі оқитын газет беттерінде толеранттылық

мәселелеріне арналған материалдар мүлдем аз, тіпті жарияланбайды деуге

болады. Жүргізілген контент-талдауды қорытындылайтын болсақ, аталған

тақырыптағы мақалалар кез-келген басылым беттерінде белгілі бір іс-

шараларға, айтулы даталар кезінде ғана ұлғаяды. Мысалға, 2015 жылы аталып

өтілген Қазақстан Халқы Ассамблеясының 20 жылдығына орай толеранттылық

тақырыбына арналған материалдар өткен жылдармен салыстырғанда көптеп

шыққан.

0%

1%

1%

2%

2%

3%

3%

4%

4%

5%

5%

2013-2014 2014-2015 2015-2016

4% 4%

5%

2013-2016 ЖЫЛДАРДАҒЫ" КАЗАХСТАНСКАЯ ПРАВДА" ГАЗЕТІНЕ КОНТЕНТ ТАЛДАУДЫҢ %

КӨРСЕТКІШІ

124

Кесте 9 - 2013-2016 жылдар аралығындағы Павлодар облысы бойынша

шығатын «Сарыарқа самалы» облыстық газетінің толеранттылық мәселесіне

байланысты шыққан мақалаларының жылдық көрсеткіштері

Айлар Жалпы мақала саны

Толеранттылыққа

байланысты мақала

% көрсеткіштері

2013-

2014

2014-

2015

2015-

2016

2013-

2014

2014-

2015

2015-

2016

2013-

2014

2014-

2015

2015-2016

қаңтар 180 180 186 5 3 5 3% 2% 3%

ақпан 221 200 211 3 6 9 1% 3% 4%

Наурыз 175 210 204 10 13 18 6% 6% 9%

сәуір 260 200 208 18 15 13 7% 7% 6%

мамыр 200 240 232 15 20 24 7% 8% 10%

маусым 260 263 268 10 18 18 4% 7% 7%

шілде 200 211 217 8 12 14 4% 6% 6%

тамыз 169 210 218 10 9 10 6% 4% 4%

қыркүйек 184 223 220 11 9 7 6 4% 3%

қазан 280 220 220 10 12 10 4% 5% 4%

қараша 161 184 180 7 9 8 4% 5% 4%

желтоқсан 143 224 222 10 11 17 7% 5% 8%

Жалпы

саны

2333 2565 2586 127 137 153 5% 5% 6%

2013-2016 жылдар аралығы бойынша облыстық «Сарыарқа самалы»

газетіне контент-талдаудың 3 жылдық % көрсеткіші диаграммада көрсетілген.

2013-2014 жылы жалпы 2333 мақала шықса, соның 127 мақаласы ғана

толеранттылық тақырыбына арналған. Ол оның 5%-ін ғана құрайды. 2014-2015

жылдар аралығында жалпы мақала саны 2565 болса, соның 137-сі ғана

толеранттылыққа мәселесі бойынша жазылған, ол 5% құрайды, 2015-2016

жылдары 2586 мақала шықты, соның 153 мақаласы толеранттылыққа арналған,

ол 6% құрайды.

125

5%

5%

6%

2013-2016 ЖЫЛДАРДАҒЫ "САРЫАРҚА САМАЛЫ" ГАЗЕТІНЕ КОНТЕНТ

ТАЛДАУДЫҢ % КӨРСЕТКІШІ

2013-2014 2014-2015 2015-2016

Сурет 22 - 2013-2016 жылдар аралығы бойынша «Сарыарқа самалы»

газетіне жасалған контент талдау

Жүргізілген контент-талдауға қорытынды жасайтын болсақ,

оқырмандардың басым бөлігі оқитын «Жас алаш» және «Казахстанская правда»

газеттерінің беттерінде толеранттылық тақырыбындағы мақалалар 3 пайыздан

сәл асатындығын көрсетеді.

3.2 Гендерлік толеранттылық толеранттылықтың жаңа типі ретінде:

кросс-мәдени аспект

Әлеумет пен мәдениет адамның мәнін қарастырғанда оның жынысына

қызығушылығын көрсеткен. Әйел мен ер адамның өзгешелігі ең бастапқы

бөлінуді айқындаған. Бұл ерекшелік әлеуметтік, психологиялық және

физиологиялық шеңберде анықталды. Сондықтан жыныстық өзгешелік ең

қажетті символдық белгілерге жатқызуға болады. Оны шартты түрде екі

бағытқа бөлеміз. Біріншісі әйел мен ер адамның іс- әрекеті жыныстық рөлінде

құралады, ол адамның биологиялық жағдайына негізделген. Бұл бағытты

зерттеушілердің басты мақсаты биологиялық, генетикалық өзгешеліктерді табу

болып табылады. Бұл өзгешелік, нақты айтқанда мақсатты іс-әрекет

тәжірибесінің өзгешелігі өте кең, оларды таза биологиялық фактормен

түсіндіре алмаймыз. Сондықтан екінші бағыттағы зерттеушілердің назары әйел

мен ер адамның өміріндегі әлеуметтік және мәдениеттік құрылымдардың

өзгешелігін құрастырады. Осыдан кейін гендерлік мәселе пайда болады [174].

Адамзат дамуындағы маңызды ұғымдарда «еркек - әйел» оппозициясының

аталатыны айқын. Ертедегі еңбектің жынысқа байланысты бөлінуі ер адамның

асыраушы ретінде тұрмыста басымдылыққа ие болып, абсолютті тұлғаның

126

орнығуына жағдай жасалды. Ер адамдардың қызметі табиғатпен бірге әйелді

бағындыруы болып табылады. Олар әйелдерді өзінің жартысы деп таниды,

өздерін толықтыратын «мені» деп мойындайды, бұл түсінік прецедентті

мәтіндерде негізделеді. Әйел адам табиғатынан тек бала туу қызметіне

негізделу дәстүрі және осы орайда оны толық емес, «арнайы қызметі бар ғана

жартыкеш адам» деп тану Томас Аквинат, М. Монтень, Г. Спенсер өзге

құндылықтағы басымдылықтарды сипаттайтын иррационалды бағыттың

өкілдерінде кездеседі.

Ф. Ницшенің ойынша, әйелдік бастама ерлер арасында кейбір кездері

үстем болған және ол заманауи құндылықтардың жасалуына негіз болған.

Неміс ғалымы «еркектік» пен «әйелдікті» өзгермейтін қарама-қарсылықтар

негізінде ретінде емес, адамның бір-бірін толықтыратын қырлары деп атайды.

Оның пікірінше, әрбір адам бойында анасынан дарыған әйел бейнесі бар, ол

әйел затын құрметтей ме, жек көре ме, жоқ әлде мүлде немқұрайды қарай ма,

осыған байланысты [175]. Ф. Ницше ақыл-ес – әйелдің басымдылығы, ал

ерлерге ішкі уайым мен құштарлық тереңдігі тән, осы шығармашылыққа шексіз

құштарлығы арқасында ерлер өздерінің әйелге қарағанда кемеліне азырақ

жетпеген ақыл-парасатын қолдана алады деп атайды [175, 321 б.].

Ер адамдар мен әйелдердің дамуы олардың жағдайлары түрліше болуына

байланысты әртүрлі жүрген. Ерте кезде ер адамдар аң аулап, әйел адамдар

жеміс тергені белгілі. Еркектер қорғаныш қызметін атқарса, әйел бала бағумен

айналысты.

Қазіргі қоғамда әйелдің орны мен рөлі туралы таныммен түсініктер әйел

бейнесі жөнінде қалыптасқан әлеуметтік үрдістер маңызды өзекті мәселеге

болып табылады. Қазірде бүкiл дүние жүзi тарихы қалыптасқан ерлердiң

әйелдерден басым болу жағдайы өзгерiстерге ұшырады, эмансипация мен

феминизм идеологиясы тарады, батысеуропалық мәдениетте патриархаттық

дәстүр өз күшін жоя бастады.

Толеранттылыққа жаңаша көзқарасты дамытудың бір ұшы елдегі

демокатиялық қатынастар жүйесінің толық орнығуына тікелей байланысты.

Мұндай жағдайда толеранттылықты қайшылықтарды шешудің құралы деп

қарау жеткіліксіз. Оны саяси құндылық деңгейіне дейін көтеріп, әділеттілік пен

теңдік қағидаларының жүзеге асуының шынайы көрінісі ретінде қараудың

маңызы зор [176, 191б.].

Тәуелсiздiк жылдарында Қазақстан өзiнiң сыртқы байланысында

дүниежүзiлiк қауымдастыққа тең ел ретінде кiруді басымдылық ретінде мақсат

етіп, ерлер мен әйелдердiң құқықтарын қорғау саласында бірнеше халықаралық

құжаттарға қол қойды. 1998 жылы Қазақстан БҰҰ-ның әйелдерге қатысты

кемсiтудiң барлық нысандарын жою туралы конвенциясына енді. БҰҰ-ның

«Әйелдердiң саяси құқықтары туралы» және «Тұрмыс құрған әйелдiң

азаматтығы туралы» конвенциялары да бекiді.

Әлем елдерiнiң көбі қол қойған БҰҰ-ның декларациясында (2000 ж.)

ерлер мен әйелдердiң теңдiгiн көтеру, әйелдердiң құқықтары мен

127

мүмкiндiктерiн кеңейту үшiншi мыңжылдықтағы адамзат дамуының негiзгi

мақсаттары ретiнде айқындалған. Біздің елімізде де 2009 жылды Қазақстан

Республикасындағы гендерлiк теңдік туралы заңы мақұлданды [177]. Ол

республикамыздағы гендерлiк саясаттың негiзгi бағыттары - ерлер мен

әйелдердiң билiк құрылымдарына тең деңгейде қатысуына қол жеткiзудi,

әйелдердiң экономикалық еркіндігі, өз ісін, бизнесiн дамытуы мен қызмет

жолында алға жылжуы үшін тең мүмкiндiктердi, отбасында құқықтар мен

мiндеттер тең жүзеге асу үшiн жағдайлар жасау, жыныс белгісі бойынша

зорлық-зомбылықтан азат болуды айқындады.

Әйел мәселесі мен гендерлік, жыныстың теңдігі мен арақатынасы әлемдік

философия мен мәдениет тарихында ежелден бері белгілі. Бірақ ол, тарихи

кезеңдердің сипатына байланысты өзінің әлеуметтік жағынан басқа, дүниенің

жаратылысын ұғындырумен байланысты болып табылады. Мысалы, ортағасыр

мәдениетінде әйел тақырыбы діни тұжырымдамалар негізінде болды.

Батыстың христиандық әлемде «күнә мен әйел» аты қатар аталды. Христиан

теологтары «әйел адам ба, адам емес пе» деген мәселе көтерді. Исламдық діні

бойынша, нәресте бұл дүниеге таза және дінге бейім болып келеді және оны

жарық дүниеге келуіне себепкер ретінде ананы көреміз. Сондықтан Шығыста

«әйел бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді» деген.

Әйел болмысы мейірімділік пен ұяттылыққа, инабаттылық пен ізеттілікке

бейім, ал еркектердің болмысы жауапкершілікке, қамқорлыққа бейім болуы

керек. Исламда әйелдер еркектермен бірдей өзіндік жеке және қоғамдық

міндеттерін атқара алады және оның адами бітім-болмысының ер адамнан

айырмашылығы жоқ, ол барлық адами қасиеттер мен рухани мұраттарға ие

тәуелсіз тұлға. Сонымен, Батыс өркениетіндегі әйелдің рәміздік бейнесінің

өзгеруінде релятивизм принципінің жүзеге асырылуын байқауға болады.

Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ қоғамында «әйел теңдігі»

мәселесі көтерілді. Мысалы, Ж. Аймауытов, С. Көбеев, М. Дулатов және т.б.

зиялыларының еңбектерінде әйел мәселесі негізге алынды.

Сонымен қатара, әйел мәртебесі туралы біздің рухани мәдениетімізде

оларға зиян келтіретін немесе кемітетін шығармалар жоқ деп айтуға болады. .

Мысалы әдебиет саласында Ғ. Мүсіреповтың аналар образы туралы

туындылары, Н. Келімбетовтың әйел бейнесі туралы шығармалары дәлел [178,

97б.]. Ғ. Мүсірепов тарихта және ХХ ғасырдағы әйел мен аналар бейнесінің

қоғамдағы шынайы келбетін көрсетіп, олардың шындықпен бетпе-бет келетін

сәттерін ашады, олардың бойынан қиыншылыққа деген төзімділік, ұрпақ

алдындағы жауапкершілік сияқты сапаларды сипаттап, олардың рухани және

әлеуметтік мәртебесін көтерген, Н. Келімбетов өмірдегі ауыртпалықтың

қиыншылығын жеңген әйел, оның ерімен өмірге бірге аттанудың нағыз

келбетінің қандай болатындығы туралы ойларын білдірген.

Біздің қоғамдағы әйел мәртебесінің көтеріліп келе жатқандығының

алғышарттары дәстүршілдік пен жаңашылдықтың бірлігі аясында қалыптасты..

Яғни, қазақ қоғамы тек батыстық үлгіні тұтасымен өзіне көшіре салмайды,

128

оның тиімді, қажетті, оңды жақтарын пайдалана отырып, еліміздің

тарихындағы озық үлгілерді де назардан тыс қалдырмау қажет. Оған жергілікті

дәстүрдің дүниетанымдық шарттарының сабақтас негіздері мен ұстындары,

ғасырлар бойында қоғамдық санада қалыптасқан мәдени ерекшеліктері айқын

дәлел. Осы мәселеге байланысты белгілі ғалым З.Қодар қазақстандағы әйел

бейнесінің жаңа деңгейге көтерілуін келесі негізгі алғышарттарын көрсете

кетуге болады –дейді. Олар:

1. Еуразия кеңістігін мекен еткен көшпенді халықтардың наным-сенімдері

мен мәдениеті, жалпы дүниетанымындағы әйел болмысы;

2. VIII-ІХ ғғ. аталмыш кеңістікке Ислам діні аясындағы мұсылмандық

мәдениет;

3. XVIII-XIX ғғ. бастау алып, ХХ ғ. аяғына дейін ықпал етіп келген орыс

мәдениеті мен жергілікті мәдениеттің тіке-тіресі аясындағы әйел болмысы;

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі рухани қайта жаңару мен қайта өркендеу дәстүрлі

рухани құндылықтарамызды бүгінгі тарих сахнасына алып келуге мүмкіндіктер

[177, 25 б.].

Қазақстанда әйел бейнесі мен гендерлік мәселені зерттеудің дамуына

«Введение в теорию гендера» (Алматы, 1999) деп аталатын топтық ғылыми

жинақ пен «Пол женщины» жинағы (Алматы, 2000) үлкен түрткі болды.

Әйелдің қоғамдағы рөлі туралы қазақстандық ғалымдар өз жұмыстарына арқау

етті: А. Ж. Әжібева, А.К. Жағанова, З. А. Мұқашев, Н. А. Усачева, З. М. Қодар

және тағы басқалары. Отандық ғылымда гендерлік мәселе бойынша Г. Адаева,

С. Қарпыкова, С. Сүлейменова, С. Шакирова, Н. Шеденовалардың кандидаттық

жұмыстары корғалып, арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Сонымен қатар,

әйел бейнесі мен гендерлік зерттеу ауқымында Ә. Н. Нысанбаев, Қ. Ә. Әбішев,

З. Балғымбаева, Ғ. Есім, А. Құлсариева, Ә. Масалимова, М. Орынбеков,

С. Қондыбай, Қ. Ш. Нұрланова, Г. Г. Соловьева, З. Н. Исмағамбетова сияқты

отандық философтармен қатар, А. У. Дүйсембаев, Е. Найзағараева,

Н. Д. Нұртазина, З. Н. Сәрсенбаева, Б. Ж. Есекеев, З. А. Закаева, Г. М. Матаев,

М. Қабакова, Н. Ж. Шаханова, С. М. Шәкірова сияқты зерттеушілер еңбек етіп

келеді.

Гендер ұғымы ғылымда «биологиялық» талдаудан «мәдениеттанулық»

сатыға өту қажет болды. Алғаш гендер мәселесі Батыс елдерінде көтерілді.

«Гендер» термині әлеуметтік үрдістерді түсінуге арналған талдау болып

табылады. «Гендер» ұғымын ғылыми айналымға алғаш рет американ

психоаналитигі Роберт Столлер енгізді. Ол оны өзінің «Жыныс және гендер»

деген кітабында қолданды. Р. Столлердің ойынша, гендерлік тұтастық (мен-

қыз, мен-ұл) адам өмірі үшін жаңа қасиет. Столлер «жыныс» пен «гендердің»

айырмашылығын анықтайды: жыныс биологиялық, ал гендер психологиялық,

яғни мәдени «феномен» болып табылады. Егерде «жынысты» еркек пен әйелдік

қатынас деп анықтасақ, «гендерді» ерік және әлеуметтік сапа деп қарастырамыз

[180, 124 б]. Осы анықтамаға сүйенсек, гендер ұғымының негізгі анықтамасы –

оның мәдени шарттылығы болып табылады.

129

Феминистік зерттеу бойынша, гендер ұғымы ХХ ғ. 70–ші жылдары

жаппай қолданыла бастады. 1972 ж. феминист Энн Оуклиннің «Жыныс, гендер

және қоғам» деген еңбегі шықты [180]. Онда гендер ұғымы «жыныс», «тек»,

«тап» деген негізгі категориялардан тұрады. Бұдан адам іс- әрекетінің түрлі

формаларын талдауға болады. Гендер адамға әсер ететін мәдени-әлеуметтік

факторларды қарастырады.

Бұндай түрде «гендер» ұғымы «жыныстың әлеуметтік құрылымы»,

«жыныстық әрекеттің моделі» сияқты тіркестермен бірдей қарастыруға

болмайды. Гендерлік өлшемдегі «жынысты» қарастыруды біз индивидтің

әлеуметтік құрылымынан көреміз. Бұл жерде зерттеудің нысаны жыныстық

ерекшеліктер емес, жыныстың, адамның құрылуына әсер ететін тетіктерді

табуы.

Зерттеушілер бұл категорияны келесі түсініктер арқылы бөледі:

– гендер әлеуметтік институт сияқты, адам бұл негізгі тәсілден өзінің

өмірін құрастырады, әлеуметтік институт тәрізді гендер гендерлік беделден,

әлеуметтік жыныс нормалары мен құндылықтардан тұрады;

– гендер әлеуметтік құрылым тәрізді; бұл тәсілге байланысты гендер әйел

мен ер адамның арасындағы әлеуметтік байланыстың жиынтығы болып

саналады. Осы гендерлік түсініктің басында американдық тарихшы Джоан

Скотт болды. Оның ойы бойынша, «гендер» билікті бейнелеудегі бірінші

қатардағы мағынаны білдіреді» [181, 91 б.]

– гендер әлеуметтік-демографиялық категория, ол арқылы гендерлік жүйе

анықталады.

– гендер идеологиялық құрылым тәрізді; бұл пікірді Моника Виттинг

ұсынған. Онда гендер ер адамның доминациясы инстанциясы болады. Виттинг

«Ешкім әйел болып тумайды» деген еңбегінде (1981) әйел мен ер адамның

дәстүрлі патриархаттық түсінігін сынға алған. Виттинг шын ақиқатты «әйел»

түсінігі биологиялық нақтылықтардың жиынтығы емес, ол еркектің әйел

туралы ойлаған ойының нәтижесі деген.

- гендер технологиялық немесе даму тәрізді. Бұнда негізгі күш жыныстық

рөлдік модельдер мен оның құрылымының реттеуші функциясына негізделген.

Бұл пікірді ұсынған Тереза де Лауретис әйелдік бірегейленуді материалдық

және символикалық үрдіс ретінде қарастырады. «Осының салдарынан барлық

әлеуметтік жандардың субьективтілігі құрастырылады. Бұған байланысты біз

әр қайсымыз өзімізді әлеуметтік шындыққа жатқызамыз» [182, 89 б.].

Бұл пікірде гендер үрдіс болып табылады. Ол әйел мен ер адамның

ұқсастығының құрастырылуы арқылы әлеуметтік-нормативтік субъектіні

құрайды, өз қатарында олар тектік, этникалық ерекшеліктермен байланысты;

– гендер субъективтілік тәрізді. Бұл басымдылық шеңберінде әйелдік

ұқсастық пен субъективтілік мәселелері қарастырылады [182].

Гендер түсінігі тап, тайпа, қауым деген түсініктермен байланысты, оларды

бір-бірінен тым ажыратып қарауға болмайды. Қоғамға гендерлік теңсіздік тән,

ол әйел мен еркекке тең түрде игіліктерді (ақшаны, билікті, білімді, беделді)

130

бөліп беруге кедергі жасайды.

Гендерлік жүйе әр қоғамда өз мазмұны жағынан иерархиялық, ол тұрақты

және әрқашан қайта құрылуға қабілеті бар. Гендерлік жүйе тіршілік етудің

мына екі саласын қосады: таптық қауымдық, бұл жерде еркектерді әрқашан

асыраушы ретінде көрсетеді және жеке, үй шаруасындағы әйел бейнесі.

Қауымдық сала әрқашанда жоғарғы әлеуметтік беделге ие болған.

Гендерлік теория жыныстардың қатынастарын микро- және макро

деңгейлерде талдайды. Қабылданған біріктіруші парадигма құрылымдық әрекет

деген атқа ие болды. Бұл іс-амалдың негізін салушы Роберт Коннел болып

табылады [183, 251-278 бб.].

Біріктірілген парадигма гендерлік байланыстың талдауына концептуалды

модель бола алады.

Гендер әлеуметтік категория ретінде көп түсініктерді өзіне қосады.

- гендер бұл түсініктік жүйе, ол әрқашан сана құрылымында қайта

өндіріледі;

- гендер әлеуметтену және әлеуметтану үрдісінде пайда болды;

- гендер әлеуметтік шындықты адам әрекетінің шағын сатысында,

сонымен қатар әлеуметтік жүйенің күрделену сатысында талдайды;

- гендер әлеуметтік стратификацияның критериі болып табылады. Ерекек

пен әйелдер иерархиялық байланыста тұрады, бұл жерде басқарушы рөл ұзақ

уақыт бойы еркекке тән болып келді;

- гендер және топ – бөлінбейтін түсініктер, ауқатты еркек пен әйелдің

әлеуметтік беделі кедей еркек пен әйелдің беделінен ерекшеленеді. Әр түрлі

әлеуметтік топтың гендерлік дисплейі әр түрлі болып табылады;

- гендер – бұл идеологиялық категория, себебі гендер әлеуметтік

құрылымды көрсетеді.

Мәдениет пен гендердің байланысын әлеуметтік болмыстың жеке арнайы

саласы деп қарастыруға болады. Гендер мен оның компоненттері мәдени

жағынан символикалық деңгейде де көрінеді. Гендер мен оның компоненттері

жеке тұлға үшін негізі бола тұра мәдениеттік деңгейінде ғылым және өнермен

теңестіріліп түсіндіріледі. Бұл мәселеге бірінші көңіл аударғандар феминистік

бағыттың философтары, олар гендерлік байланыста әлемнің өзгеруін алға

шығарады.

Сондықтан гендерлік амал дәстүрлі «эссенциалистік» амалға қарағанда

мәдениеттік және әлеуметтік құрылымдармен айқындалады. Гендерлік амал

бұған байланысты құрылымдық позицияға сүйеніп, конструктивизмнің түрі

ретінде алға шығады. Алайда, гендерлік амал генетикалық тұрғыдан

консруктивизмнан шыққан жоқ, ол феминизм теориясымен жалғасты.

Феминистикалық зерттеулер жынысы бойынша құрылған функцияны

орындаған, яғни ол басшы пен жұмысшы арасындағы байланыс принципі

бойынша айқындауға болады.

Джоан Скотт бойынша «гендерлік объектіні тану» процессі, әлеуметтік

байланысты құрайтын элемент болып табылады, ал жыныс сол адамның билік

131

қатынасын көрсетеді [181, 30 б.].

A. Чекалинаның көрсетуінше, «гендер – әлеуметтік мағынадағы жыныс,

әйелдер мен еркектердің әлеуметтік мінез-құлқын анықтайтын арнайы мәдени

және мінез-құлықтық сипаттардың жиынтығы. Гендер аясында әйел және еркек

жынысына қандай бір психологиялық қасиеттер тән, әйелдер мен ерлерге

қатысты қандай мінез-құлық қалыпты, күдікті немесе нормадан ауытқушылық

саналады, сондай-ақ жыныс әлеуметтік жағдайға, жеке тұлға мәртебесіне қалай

әсер етеді деген тәрізді мәселелер қарастырылады» [184, 30-31 б.].

Өткен ғасырда гендерлік әдістер парадигмасы философияда, психологияда,

мәдениеттануда, саясаттануда, әлеуметтануда, тарихта, құқықтануда дамыған.

Кездесетін таптаурындар, қазіргі қоғамда болып жатқан нақты өзгерістерге

қайшы келуде. Ол туралы, Л. В. Штылева оларды дәстүрлі стратификацияның

өзгеруі, еркектік және әйелдік мәдени стереотиптерінің өзгеруі, неке-отбасы

қатынастарының трансформациясы деп анықтайды [185]. Өзгерістер қарым-

қатынастар саласында жеке түрлеріне төзімді болуға мәжбүрлейді. Жеке

тұлғалық қасиеттер отбасы жағдайында қалыптасады, адамның әлеуметтік

өзара іс-қимыл тәжірибесінің дамуымен жалғасады. Толеранттылықтың өзге де

аспектілерінің гендерлік өлшем мәселелері жүйеленген әзірлемелердің тысқары

қалады, алайда, халықаралық қоғамдық-ғылыми дискурста олардың рөлі мен

қатысуы артады. Төзімсіздіктен шығатын кемсітудің нысаны, гендерлік негізде

теріс әсердің күшеюне әкелетінін ескеру қажет.

Гендерлік зерттеулер кешенді, білімнің қарқынды дамып келе жатқан

пәнаралық облысы болғандықтан, оның алдында екі түрлі міндет тұр:

1) «гендерлік толеранттылық» түсінігімен және оның психологиялық-

педагогикалық әрекеттің бағыты ретінде қалыптасуымен байланысты

сұрақтарды сипаттау;

2) адам құқығына және әлем мәдениетіне оқыту ретінде, толеранттылыққа

деген әдіске сәйкес гендерлік өлшем әсері саласын айқындау.

Саясаттанушы Н.А. Шведованың пікірінше, гендерлік әдіс немесе

гендерлік өлшем – бұл демократия өкілдеріне тән, саяси мәдениеттің

объективті рулық белгісі, оның мәні – қоғамның екі әлеуметтік және жыныстық

топтардың мүдделерін ескеруде, қоғамда болып жатқан құбылыстар, ерлер мен

әйелдер халқына, оларға ұқсас емес реакциялар беріп, әртүрлі әсер беретінін

түсінуде [186].

Жеке тұлғаны әлеуметтендіру ұстанымы бойынша, ең маңыздысы,

әлеуетін дамытуға дәстүрлі шектеулерді қайта ұйымдастыру, осылайша,

жасөспірімдер мен қыздардың өзін-өзі тануға жағдай жасау болып табылады.

Бұл мәселелер туралы В.Е. Каган, А.В. Мудрик, Б.П. Рыков, Л.В. Штылева

және т.б. қарастырған. Гендерлік әдістерді дамыту, тұлғаның табысты дамуына

және әріптестік қатынастардың қалыптасуына кедергі жасайтын, гендерлік

стереотиптерді еңсеруге ықпал етуге бағытталған.

Қоғамда саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жағдайында өсіп

келе жатқан гендерлік төзімсіздік, өз гендерлік рөлі мен сәйкестендіруінде

132

тұлғаның таңдау құқығы мәселесіне сезімсіздік, гендерлік әлеуметтендіруде

«сірескен» мәдени схемалармен міндеттелген ауытқулар гендерлік

қақтығыстарды туындатады.

Мысалы ретінде қалыптаспаған толеранттылықтың гендерлік

аспектілерінің жағымсыз көріністерін келтіруге болады: тұрмыстық зорлық-

зомбылық, жыныстық қанау мақсатында адам саудасы, әскери қызметтің

қатыгездігі, жыныстық алымсақтық жазасыздығына негізделген, кадрлардың

тұрақтамауы, сынған тағдырлар ... Жалпы «жыныс соғысы» мәселесі қоғамның

дүниетанымдық спектрінде бұрынғыдай жойылмаған, ал гендерлік сәйкестілік

пен толеранттылықты қалыптастыру мәселесіндегі біліксіздік, адамдарға өз

өмірлерінің сапасын арттыру мүмкіндігін, кейде өмірін айырып, осы

«соғыстың» құрбандары болуда. .

Гендерлік толеранттылықтың принциптері осылайша қалыптасуы мүмкін:

1. Ынтымақтастық, жыныс, топтар өкілдерінің арасында әріптестік рух;

2. Серіктестің қарама-қарсы жынысы бойынша, немесе жыныстық рөлдік

мақсатқа өзге қатынасы бар пікір қабылдауға дайындық;

3. Биологиялық немесе әлеуметтік-мәдени жынысына, өзін-өзі

сәйкестендіруіне қарамастан, адам қадір-қасиетін құрметтеу;

4. Өзгенің құқығын және өзгеге деген құқықты, басқа болу құқығын

құрметтеу;

5. Таптырауын кемшіліктерісіз, қандай болса да, басқаны қабылдау;

6. Өзін басқаның орнына қою қабілеті;

7. Жыныстық және гендерлік өзін-өзі сәйкестендіруде әдістердің түрлілігін

қабылдау;

8. Тәжірибеде теңдікті қабылдау;

9. Үстемнен, зиян келтіру және зорлық-зомбылықтан бас тарту.

Гендерлік айырмашылықтардың даралығы мен маңыздылығы атап өтілген.

Тұлғаның гендерлік әлеуметтендіруінің континуалдық моделіне сәйкес

гендерлік мінез-құлық және гендерлік рөлдердің көптік нұсқалары, жыныстық

және рөлдік репертуарды меңгерудегі вариация болып танылады. Гендерлік

толеранттылыққа келісімді қысымсыз, тек сендіру әдісімен қол жеткізуде

білдіріледі, гендерлік теңдікте еркек пен әйел құқықтық мәртебесі

құндылығына ерекше мән береді.

Отандық педагогика ғылымында гендерлік тәрбие туралы бірде-бір ұғым

жоқ және оның мазмұны әртүрлі жолдармен жіктеледі:

- моральдық және гигиеналық талаптарға сәйкес отағасының тәрбиесі

ретінде;

- әлеуметтік және адамгершілік тәрбие бөлігі ретінде;

- гендерлік қатынастарда бала мәдениетін меңгеруге бағытталған

педагогикалық іс-әрекет ретінде.

Ғылымда гендерлік екі модельді талқылайды: поляризация, ол ерлер мен

әйелдер рөлдерін бөлу негізінде іске асады және үздіксіз, ол іс-шаралардың

араласуына мүмкіндік беретін модель болып табылады.

133

Гендерлік көзқарас континиум үлгісіне негізделген. Гендерлік тәсіл

тұлғалық-бағдарланған тәрбиеде, олардың дамуы мен рухани құндылығы

бағдарлы оң, жеке, еркек, әйел мен гермафродит белгілерінің құруға

жәрдемдесетін болады, онда ұлдар мен қыздар, жас ерлер мен әйелдерді

тәрбиелеу үшін жағдай жасау мақсатын көздейді.

Гендерлік сәйкестілікті түрлі түсіну, қабылдау және тану үшін

психологиялық-педагогикалық дайындығы, мінез-құлық көріністерін гендерлік

әртүрлілікті, адамның белсенді адамгершілік жағдайы арқылы қоғамдағы

гендерлік теңдік идеяларын – Л. Шустова педагогикалық үрдісінде гендерлік

толеранттылық анықтамасы деп берген. Гендерлік толеранттылықта адам

саналы, белсенді өмір ұстанымы ретінде қызмет етеді және өз тағдырын

айқындайды.

Гендерлі толеранттылық – басқа жыныстағы адамдарға деген әдейі

жасалмаған қарым-қатынас, басқа жынысты адамдардан негізсіз кемшіліктерді

іздемеу, бір жыныстағы адамдардың басқа жынысты адамдардан артықшылық

идеяларының жоқ болуы.

Гендерлік толеранттылық ішкі дайындық, ынталандыру және басқа адамға

оң көзқара қабілеті, және түсіністік пен байланыс тәжірибелік дағдыларды бар

психологиялық-педагогикалық дайындық ретінде психологиялық дайындықтың

қос бірлігі призмасы арқылы қаралады. Түсіну ретінде тұлғаның әлемге басқа

көзқараспен қарау қабілеті сипатталады. Гендерлік толеранттылық, «басқаға»,

оның өзін-өзі тану және өзіндік «Мен»-нің пайда болуында бірегейлігіне

қызығушылығы бар «түсінетін адам» моделіне негізделген. Бала асырап алу

құнының тәжірибесі сүйемелдеуімен эмоционалдық санаты, сондай-ақ

«өзгешілік» көріністеріне оңды көзқарасты «басқа» ретінде түсіндіріледі.

Гендерлік сәйкестілік ұғымы «еркектік» және «нәзіктік» түрлі нұсқаларының

даму кезеңдері болып табылады, онда ол үрдіс ретінде пайдаланылады.

Саясатта толеранттылық аспектілерін қарастыру үшін негізгі ұғым ретінде

гендерлік саяси мәдениет қатынастар жүйесінде гендерлік тәсілді және бір

мезгілде өндіріс және өсімін молайту үрдісінде біріктіру болып табылады.

Қазіргі кездегі мемлекетте саяси мәдениеттің құрылымдық элементке

қандай дәрежеде гендерлік тәсіл енгізілгені маңызды болып табылады. Олар:

- танымдық (саяси білім, саяси білімділік, саяси сана, саяси ой тәсілдері);

- адамгершілік-бағалау (саяси сезім, дәстүр, құндылықтар, идеалдар,

нанымындар);

- мінез-құлық (саяси, орнату, формалар, стильдер, үлгілері мен қоғамдық-

саяси қызметтер, саяси мінез-құлық).

Соңғы он жылдықта отандық саясаттануда гендерлік философия арқылы

енгізілген жұмыстар пайда болады. Жалпы алғанда, гендерлік жүйе әйелге

қатысты мемлекеттік саясаттың түрі арқылы анықталады:

Патриархаттық – бұл отбасында және еркек пен әйел қоғамында қызметтің

бөліну тұжырымдамасына негізделген саясат, әйелдің «табиғи» бағыты ана

болу, балаларды тәрбиелеу және үй шаруасын жүргізу болып табылады, ал

134

еркекке кәсіби және қоғамдық қызметтің субъектісі, отбасы мен қоғам

арасында байланыс болатын, отбасы «асыраушысы» және отағасы рөлі

беріледі. Сипатты белгілері: кәсіби қызметте әйелдердің қатысуын тоқтата

тұру, шектеу; ана және үйдің иесі қызметін орындауға әйелді дайындауға әйел

біліміне бағыттау; саяси өмірге әйелдің қатысуын шектеу, мемлекеттік

шешімдерді қабылдау дәрежесіне оларды шектеу; тәуелді әйел идеалын

насихаттау.

Патерналистік – мемлекеттің қоғамдық рөлі және өз тұжырымдамасын

«әйелдерге тән мүдделерін» тұрақты қамтитын, белгілі бір идеология негізінде

қоғамдық құрылымның нысандарына тән. Отандық ғалымдардың еңбектерінде

әйелге қатысты мемлекеттік протекционизм идеологиясы оның «әлеуметтік

мүгедектігін» білдіретіні аталған. Осы саясат түрінің негізінде «мемлекеттік

бала күтімі кезінде екі асыраушы» немесе «келісім-шарт бойынша қызмет

ететін ана» үлгісін біріктіретін жол.

Эгалитарлық қоғамдық саясат немесе гендерлік теңдік саясат - бұл

жынысқа қарамастан барлық әлеуметтік салада тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыру

үшін тең жағдайды құру принципіне негізделген саясат.

Негізгі бағыттары:

- кәсіби қызметтің барлық саласында әйелдер мен еркектің тең қатысуы,

соның ішінде мемлекетті басқару;

- үй жұмысынан отбасы мүшелерін барынша босату үшін жағдай жасау;

- екі ата-анаға балаларға қамқорлық болумен байланысты, мемлекеттік

жәрдемақы тарату;

- білім алуға тең қол жеткізу; қоғамда ерлер мен әйелдер рөлі туралы

патриархаттық таптаурынды жеңу, гендерлің теңдік туралы қолайлы қоғамдық

пікірді құру;

- басшыларға және мамандарға гендерлік теңдік мәселесінің мәнін

түсінуге мүмкіндік беретін, мемлекеттік қызметкерлерді даярлау жүйесін құру.

Эгалитарлық саясат жыныс теңдігі мәселесіне кешенді әдісіне, «екі

асыраушы, үй шаруасындағы адам» гендерлік үлгісіне негізделген.

Эгалитарлық саясатын жүзеге асыру адам құқықтарын, мәселелерді шешу үшін

құқықтық базаны құрметтеу, төрелікті, комитеттерді, жыныс белгісі бойынша

кемсітушілікті жеңу үшін кеңестерді құру, гендерлік мәселе бойынша ғылыми-

зерттеу жұмыстарын жүргізумен, жыныс теңдігі мәселесімен айналысатын,

әрбір министрлік департаменттер немесе бөлімшелерді ашу, гендерлік

сараптаманы жүзеге асыру деректер емес, екі жыныстың жағдайын көрсететін

сенімді статистикалық базаны құру болып табылады.

Егер ХХ ғасырдың басындағы либералдық феминизмнің дискурсына көңіл

аударсақ, онда қоғамдағы жыныстық-рөлдік қоғамдағы еңбек бөлінісі

болғандығын, әйелді қолдау артынан көпшілік және бейресми сектордың, және

қызметтің бекітілгені және ердің артынан капитализм нарық құндылығының

ұстанымынан пайда болады.

Гендерлік сезімталдықтың нұсқасын «дәстүрлі» деп сипаттауға болады, екі

135

жыныстың өкілдері үшін айырмашылықтарын ескере отырып, қазіргі

еуропалық «теңдік маңыздылығына» емес, «ұқсастық» үшін құқықтық теңдік

немесе репродуктивті қызметпен байланысты, «биологиялық жеке тұлғалар»

принципі бойынша негізделген. Кеңестік жүйеде әлеуметтік-экономикалық

үрдісті нарық қолының» орнына «мемлекет қолы» және көпшілік саласында

кеңес әйелдерінің ерлермен бірге бәсекеге түсуге үйреткен әйел еңбегін

жалпылай тартуды реттеуде мемлекет рөлі артуының арқасында өзгерістер

болды.

«Әйелдер мәселесі» шешімінің сәйкестендіру саясаты және «еркектік

мәселені» елемеушілік кеңестік қоғамда саяси және әлеуметтік институттардың

бірлігіне әкелді. Кеңестіктен кейінгі реформалар кезеңінде гендерлік келісім-

шарттан ананың «жұмыс істеуші» деген сөзіне назар аударылды.

136

ҚОРЫТЫНДЫ

Диссертациялық жұмыста, толеранттылық ұғымының шығу тарихына,

мазмұндық сипатына, қалыптасу алғышарттарына басты назар аударылды. Бұл

термин алғаш рет батыста діни мағынада пайда болып, кейіннен басқа да

көптеген жаңа ұғымдарға негіз болғаны анықталды. Мысалы, қазіргі кезде, ол

көпжақты ұғым ретінде демократия, адам құқықтары мен бостандығы, сұхбат

мәдениеті, мәдениетаралық байланыс, саяси плюрализм, этикалық плюрализм,

мәдени плюрализм ұғымдарымен байланысады. Сонымен қатар, толеранттылық

ұғымы әлеуметтік, саяси, құқықтық, идеологиялық, коммуникативті, этикалық,

дүниетанымдық, психологиялық, медико-биологиялық, діни-конфессионалдық,

ұлттық-этникалық, гендерлік, педагогикалық, тұрмыстық салаларда да кеңінен

қолданылады.

«Tolerance» сөзінің латын тіліндегі «tolerantia» деген сөзінен шыққаны,

«төзу, шыдау, көндігуді, рұқсат ету» деген мағынаны білдіретіні туралы және

қазіргі кезде «төзімділік», «тағаттылық», «кеңпейілділік» деген сөздермен

беріліп жүргентіндіктен, мағынасы жағынан жақын индульгенция, күш

көрсетпеу деген ұғымдары болғандықтан, тілдік және мағыналық тұрғыдан

салыстырылды. Сонымен қатар, толеранттылық адам құқығын құрметтеу,

плюрализм мен демократия, құқықтық тәртіпті жақтау, әр адамның жеке

тумысынан ұлтқа, дінге, белгілі бір мәдениетке, ортаға тән болатынын ескеріп,

олардың жынысына, нәсіліне, сеніміне, дүниетанымының өзгешелігіне

қарамастан, жеке ерекшеліктерін сақтай отырып, ортақ тіл табысып, бейбіт

өмір сүре білу дағдысы болып табылады.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, «толеранттылықтың»,

танымпаздық, эмоционалды бағалау, жүріс-тұрыстық компоненттерінің

интегративті сипатын көрсететін және өзгелердің мәдени, әлеуметтік

тәнділігіне, ұлтына, діни нанымдарына, біліміне, жас шамасына, кәсібіне және

көзқарастарына қарамай, өзара түсінісу барысындағы белсенді көргенді

ұстанымды білдіретін тұлғалық қасиет болып танылатын феномен ретіндегі

анықтамасын дұрыс деп есептейміз.

Бүгінгі күні қоғамда бір-біріне агрессия, төзімсіздік артып келеді.

Сондықтан да, толеранттылықты зерттеу мәселесі маңызды және көптеген

зерттеушілер мен ғалымдардың назарын аударуда.

Сонымен қатар толеранттылық мәселесіне этникалық тұрғыда анықтама

беруге болады. Этникалық толеранттылық – әр түрлі этностардың өзара қарым-

қатынасы мен олардың бір-біріне бейімделуіне жағдай туғызатын катализатор

рөліндегі тұлғалық қасиет. Толеранттылықтың тұлғалық қасиет ретінде пайда

болуының бірнеше аспектісін қарастырадық: оларға топтық және тұлғалық

айырмашылықтардың бірін-бірі толықтырушы элементтерін түсіну және өзінің

қайталанбайтығын сақтай отырып, өзге этникалық топтардың өкілдерімен

бейімделушілікке тырысу, этностардың теңдігіне ұмтылу жатады.

137

Қоғамда толеранттық сананың қалыптасуының себебі болып табылатын

кем дегенде 3 факторды атап көрсетуге болады.

Бірінші фактор – белгілі бір оқиғаның жаман салдарынан қорқу. Осындай

қорқынышты кездерде негізінен адам өзінің қалай «толерантты» болып

кеткенін байқамай қалады. Одан кейін төзімділік таныту мінез-құлық

нормаларына сіңісіп, әдеттегі позициялардың біріне айналып кетеді. Уақыт

өткеннен кейін толерантты мінез-құлық тұрақты түрде ешқандайда «өзін-өзі

азаптаусыз» іске асады. Егерде толеранттылық адамның тұлғалық

ұстанымының негізіне енбеген болса, бұл тек іс-әрекеттің белгілі бір

салаларының жиегінде ғана іске асады.

Екінші фактор – өнер мен мәдениеттің әсері болып табылады. Төзімді

қатынас адам санасына эмоционалды дәрежеде біртіндеп енеді.

Үшінші фактор – «тұлғаны дамыту» барысында тұлғалық-психологиялық

сипаттама негізінде жалпылама енуі болып табылады. Яғни, бұл –

толеранттылық идеяны қоғамнан тыс қолдану, адамның бойында

толеранттылық тұрақты түрде іске асуы. Демек, бұл адамның еш мәжбүрліксіз

өзінің ұстанымы.

Қазақ қоғамындағы толеранттылықтың тарихи-мәдени типтерін анықтауға

арналған диссертациялық жұмыста жүргізілген зерттеу толеранттылық

мәселесін теориялық-методологиялық тұрғыдан қарастырудың қазіргі

әлеуметтік танымда аса өзекті мәселе екендігін көрсетті. Толеранттылық

мәселесі адамдардың белгілі бір тәжірибесі негізінде туындайды.

Толеранттылықтың шешімін адамдардың әлеуметтенуінің нақты бір түрлерінен

іздеу қажет. Ол ұлттық әлеуметтік-мәдени және субмәдениеттік дәстүрлермен

тығыз байланысты. Тек қоғамның объективті-тарихи дамуына байланысты

және қазіргі әлемнің ерекшеліктеріне сай толеранттылық адамдардың бірлігі

мен келісіміне негізделген серіктестіктің алғышарты бола алады.

Сонымен, зерттеу жұмысын қорытындылай келе, оның басты

тұжырымдарын түйіндейік.

1. Диссертациялық жұмыста толеранттылық ұғымының шығу тарихына,

мазмұндық сипатына, қалыптасу алғышарттарына басты назар аударылды. Бұл

термин алғаш рет батыста діни мағынада пайда болып, кейіннен басқа да

көптеген жаңа ұғымдарға негіз болғаны анықталды. Мысалы, қазіргі кезде, ол

көпжақты ұғым ретінде демократия, адам құқықтары мен бостандығы, сұхбат

мәдениеті, мәдениетаралық байланыс, саяси плюрализм, этикалық плюрализм,

мәдени плюрализм ұғымдарымен байланысады. Сонымен қатар, толеранттылық

ұғымы әлеуметтік, саяси, құқықтық, идеологиялық, коммуникативті, этикалық,

дүниетанымдық, психологиялық, медико-биологиялық, діни-конфессионалдық,

ұлттық-этникалық, гендерлік, педагогикалық, тұрмыстық салаларда да кеңінен

қолданылады.

2. «Tolerance» сөзінің латын тіліндегі «tolerantia» деген сөзінен шыққаны,

«төзу, шыдау, көндігуді, рұқсат ету» деген мағынаны білдіретіні туралы және

қазіргі кезде «төзімділік», «тағаттылық», «кеңпейілділік» деген сөздермен

138

беріліп жүргентіндіктен, мағынасы жағынан жақын индульгенция, күш

көрсетпеу деген ұғымдары болғандықтан, тілдік және мағыналық тұрғыдан

салыстырылды. Сонымен қатар, толеранттылық адам құқығын құрметтеу,

плюрализм мен демократия, құқықтық тәртіпті жақтау, әр адамның жеке

тумысынан ұлтқа, дінге, белгілі бір мәдениетке, ортаға тән болатынын ескеріп,

олардың жынысына, нәсіліне, сеніміне, дүниетанымының өзгешелігіне

қарамастан, жеке ерекшеліктерін сақтай отырып ортақ тіл табысып, бейбіт өмір

сүре білу дағдысы болып табылады.

3. Дәстүрлі қазақ мәдени-философиясында толеранттылық ұғымының

қалыптасуының тарихи кезеңдеріне талдау жасау арқылы қазақ халқының

дәстүрлі мәдениетіндегі толеранттылық ұғымы ақын-жыраулардың,

ағартушылардың шығармаларында, ұлттық ұғымдар мен салт-дәстүрлерде

көрініс тапқаны анықталды. Қазақ тіліндегі «төзімділік» ұғымы

«толеранттылық» ұғымына сәйкес келеді. Қазақ мәдениетінде төзімділік

адамның рухани жетілуінің деңгейін де көрсететіндігі негізделді.

4. Бүгінгі күні барлық халықтар өркениетке бет бұрған әлемде адамаралық,

этносаралық және конфессияаралық өзара түсіністік пен төзімділікті

қалыптастыру қоғамның бейбіт те, орнықты дамуының кепілі ретінде

бағаланады. Қазақстандық қоғамдағы толерантты қарым-қатынастардың

бастаулары қазақ халқының басқа этностармен, олардың мәдениетімен,

дәстүрімен қатар бейбіт өмір сүруге негізделген ұстанымымен байланысты.

Мыңдаған жылдар бойы қазақтардың тарихи жерінде әр түрлі мәдениеттердің,

діндердің және дәстүрлердің өкілдері болатын көптеген халықтардың

тағдырлары қиылысты.

5. Толеранттылық XXI ғасырда экономикалық дамудың маңызды факторы

болып отыр. Қазақстанда бұл ұғым уақытпен тексеріліп, сынақтан өткізілген,

сондай-ақ, оның тиімділігі тарихпен дәлелденген. Қазақстан осында өмір сүріп

жатқан әртүрлі ұлттар мен ұлыстардың шынайы Отаны бола білді. Олардың

жалпы тарихи тағдырлары ұқсас және біздің бәріміз үшін бейбітшілік пен

достықты, ұлтаралық және конфессияаралық татулықты сақтау маңызды болып

қала бермек.

6. Сонымен қатар, этникалық толеранттылық мәселесі жан-жақты

талданды. Этникалық толеранттылық – әр түрлі этностардың өзара қарым-

қатынасы мен олардың бір-біріне бейімделуіне жағдай туғызатын катализатор

рөліндегі тұлғалық қасиет. Ол толеранттылықтың тұлғалық қасиет ретінде

пайда болуының бірнеше аспектісін қарастырады: топтық және тұлғалық

айырмашылықтардың бірін-бірі толықтырушы элементтерін түсіну және өзінің

қайталанбайтығын сақтай отырып, өзге этникалық топтардың өкілдерімен

бейімделушілікке тырысу, этностардың теңдігіне ұмтылу болып табылады.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, толеранттылық танымпаздық,

эмоционалды бағалау, жүріс-тұрыстық компоненттерінің интегративті сипатын

көрсететін және өзгелердің мәдени, әлеуметтік тәнділігіне, ұлтына, діни

нанымдарына, біліміне, жас шамасына, кәсібіне және көзқарастарына қарамай,

139

өзара түсінісу барысындағы белсенді көргенді ұстанымды білдіретін тұлғалық

қасиет болып танылатын феномен деп есептейміз.

Сонымен қатар диссертациялық жұмыстың негізінде бірнеше ұсыныстар

жасауға болады:

- діни, этникалық қатынастар мен коммуникация, әлеуметтік және мәдени

мәселелердің аясында талқылау және ақпараттандыру үшін,

«Tolerance.kaznu.kz» сайтын жасау;

- «толеранттылық платформасын» жасау, «ашық» алаңдарда қоғамдық

және азаматтық мақсатта оқытушылармен, студенттермен, ғалымдармен,

жастармен талқылау;

- ғылыми-практикалық ақпарат алу мақсатында қоғамда толеранттылық

қарым-қатынасты дамыту үшін «Tolerance» «дискуссия алаңың» «G-global»

желісінде жасау;

- әртүрлі деңгейдегі әлеуметтік қақтығыстарды шешу үшін жоғарғы оқу

орындарында толеранттылық дамыту мәселесі бойынша кеңес беру

орталықтарын ашу;

- Қазақстан қоғамында толеранттылық мәдени қатынастарды бекіту үшін

әкімдіктер базасында «Қоғамдық кеңестер» құру;

- төзімсіздік пен зорлыққа қарсы әлеуметтік-психологиялық клубтарды

адамдарға тікелей көмек және кеңес беру үшін ашу, сонымен қатар төзімділік

мәдениетіне үйрету, қоғамда өзекті мәселелерді талқылау (жастар арасында,

оқу топтарында, отбасында және т.б);

- студенттер арасында толеранттылық принциптерін қабылдау мақстында

жоғарғы оқу орындарында «Толеранттылық мәдениеті және өзара түсіністік»

тақырыбы бойынша бакалавриат пен магистратура бойынша әдісмелік оқу

құралдарын шығару;

- «толеранттылық қазақстан қоғамын модернизациялаумен дамытудың

жақсы жағдай ретінде» атты тақырыпта жастар бірлестіктерінің, қоғамдық

қорлардың қолдауымен дөңгелек үстелдер өткізу; оның мақсаты қазіргі заманға

сай толеранттылық құндылықтарын бекіту және әлеуметтік-мәдени

төзімділікті қазақстандық тәжірибеде тарату;

- гуманитарлық мамандықтарда оқу үрдісіне «Толеранттылық мәдениет»

курсын енгізу;

- мүгедек адамдар үшін туризммен спортта төзімділік принциптерін

дамыту;

- қарт адамдар арасында салауатты өмір салтын дамытуда төзімділіктің

рөлін насихаттау;

Қазақстан халқы Ассамблеясы этномәдени бірлестіктері мен орталықтары

үшін де бірнеше ұсыныстар жасауға болады. Олар:

- этносаралық және конфессияаралық қатынастарда толеранттылық

стратегиясын дамыту;

- этномәдени бірлестіктермен ұйымдарың қызметінде төзімділіктің

бағдарламасын дамыту.

140

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.

2 Гуссерль Э. Собрание сочинении. Феноменология внутренного сознания

времени / пер. с нем. предисловие. В.И. Молчанова. - М.: Изд-во «Гнозис»; РИГ

«Логос», 1994. - Т. 1. – 177 с.

3 Деклaрация принципов толерантности: утв.: резолюцией Генеральной

конференции ЮНЕСКО от 16 ноябрь. 1995 г. // www.tolerantnost.ru

4 Краткий словарь современных понятий и терминов. – М.: Наука, 1993. –

480 с.

5 Асмолов А. Г. XXI век: Психология личности в век психологии //

Личность в парадигмах и метафорах: ментальность-коммуникация-

толерантность. – Томск: ТГУ, 2001. – С. 10-19.

6 Lasarus R.S. Positive denial : the for not facing reality // Psychology Today. –

1987. - №7. – P. 47-60

7 Вольтер Ф.М.А. Собрание сочинений: в 3-х т. –Спб.: Вестник знания,

1910. – 176с.

8 Oxford English Dictionary, second edition, edited by John Simpson and

Edmund Weiner. - Clarendon Press, 1989. – Vol.12.

9 Үлкен Кеңес энциклопедиясы. – Алматы: «Совет энциклопедиясы»

(үлкен Ресейлік энциклопедия») баспа үйі, 1979-2001 – 469 б.

10 Демократия: конфликтность и толерантность / под ред. B. C. Рахманина.

– Воронеж: Воронежский гос. ун-т, 2002. – 402 с.

11 Бердяев Н. А. Дух и реальность. Основы богочеловеческой духовности

// Философия свободного духа. – М.: Республика, 1994. – 479 с.

12 Соловьёв В. С. Спор о справедливости. Соч. в 2-х т. – М.: Право, 1989. –

Т. 2. – С. 524

13 Толковый словарь русского языка / под ред. Д. Н. Ушакова. – М., 1996.

– C.824

14 Погодина А.А. Толерантность: термин, позиция, смысл, программа.

История: научно-методическая газета. – М. :Первое сентября, 2002. – № 4. –

C.4

15 Словарь иностранных слов. – М., 1982. –608 c.

16 Лосано Ф. Толерантность – важнейший принцип равноправия// Право и

образование.- 2000. - № 1 (2). – С.18

17 Новый китайский лексический словарь. – Bei jing: «Shang wu», 2000. –

1321 с.

18 Марголина Т. Толерантность – это не попустительство пороку.

Толерантность – это великодушие //Известия.- 2010. - №5.

19 Российский энциклопедический словарь.- М., 2001.- 1023 с.

20 Кондаков А.М. Формирование установок толерантного сознания //

Культура мира и ненасилия в воспитании учащихся: опыт регионов России. -

М.: Центр развития системы доп. образования детей, 1999. - С. 95-97.

141

21 Бачинин В.А. Философия: энциклопедический словарь.- Спб, 2005. –

288c.

22 Краткая философская энциклопедия. – М.: Прогресс-Энциклопедия,

1994. – 576 с.

23 Қартбаева Ж. Ж. Толеранттылыққа баулудың философиялық негізі.

//http://www.rusnauka.com/11_NPE_2012/Psihologia/4_107513.doc.htm (қаралған

уақыты: 11.04.2014).

24 Нуржанов Б. Г., Ержанова А. М. Толерантность как духовная ценность

// «Заманауи түркі әлемінің рухани құндылықтары» атты философия

ғылымдарының докторы, профессор Жақыпбек Алтаевтың 65 жасқа толуына

арналған дөңгелек үстел материалдары. – Алматы, 2013, сәуір. –C. 12- 23.

25 http://www.parlam.kz.

26 S. Aubakirova, Ismagambetova Z., Karabayeva A., Akhmetova G. Tolerance

in contemporary Kazakhstan sociocultural space //European Journal of Science and

Theology. – 2014.- Vol. 10, № 6. - P. 89-98.

27 Лекторский В. А. О толерантности, плюрализме и критицизме //

Вопросы философии. – 1997. – №11. – С. 46-54

28 Медведев Н.П. Толерантность и образование: грани соприкосновения //

Качество образования как социальная проблема: Материалы научной

конференции. – Ставрополь, 2002. –307 с.

29 Исмагамбетова З., Аубакирова С. Толерантттылық феноменін зерттеудің

әдіснамалық қырлары // Хабаршы ҚазҰУ. Философия, мәдениеттану, саясаттану

сериясы. –Алматы:Қазақ университеті, 2014. -№4 (49).- Б. 95-102.

30 Назарбаев Н. Қазақстан халқына жолдауы. -2012, қаңтар27.

31 Аристотель. Этика Аристотеля. - СПб., 1908. – 206 с.

32 Гераклит. Үзінділер //Антикалық философия. Әлемдік философиялық

мұра: жиырма томдық.– Алматы: Жазушы, 2005. – Т.2. - 568 б.

33 Асмус В.Ф. Античная философия. – М.: Высшая школа, 2001. – 400 с. –

34 Аврелий марк. К самому себе. – М.: Алетейа-Новый акрополь, 1998. –

224 с.

35 Dictionnaire etymologique. - Larousse. Paris, 1964., c.177.

36 Гоббс Т. О человеке // Соч. В 2-х т. – М.: Мысль, 1989. - Т.1. - 622 с.

37 Спиноза Б. Избранные философские произведения. – М., 1956. - Т.1. -

С.100.

38 Английское свободомыслие. Локк. Письмо о веротерпимости. - М.,

1981. с.27.

39 Английские материалисты XVIII в. - Т.2. - С. 70.

40 Lessing G.E. Lessings Briefe. In einem Bd.(Ausgewählt und er laut, von

Herbert Gremermai).-BerIin-Weimar, 1967.- Vol. 8. – 172 p.

41 Бейль П. Исторический и критический словарь в двух томах / под

общей редакцией В.М. Богуславского; перевод с французского

В.М.Богуславского и И.Б.Шерн-Борисовой. Философское наследие. -

М.:Мысль; Академия наук СССР; Институт философии, 1968. –– Т.29. – 600 с.

142

42 Валитова Р. Р. Толерантность как этическая проблема: автореф. ... к.

филос. н. -М.: Изд-во МГУ, 1997. – 34с.

43 Кант И. Основы метафизики нравственности // Соч. в 6 т. – М.: Мысль,

1965. – Т. 4, ч. 1. – С. 260.

44 Noel L. Intolerance The parameters of oppression. - McGill-Quten's

University Press, 1994. - P 110.

45 Уолцер М. О терпимости / пер. с англ.яз. И.Мюрнберг. – М.:Идея-

Пресс; Дом интеллектуальной книги, 2000. – 160 с.

46 Толерантность в условяих современного мира: теория и практика //

Толерантность и культура межнационального общения: учебно-методическое

пособие «Просвещение Юг». – Краснодар, 2009. – C. 307

47 Поппер К. Открытое общество и его враги. В 2-х т. – М.: Феникс.

Культурная инициатива, 1992. -Т.2. – 523 с.

48 Цепкова Н. Толерантность: история и сущность // Духовность и

толерантность как основа стабильности общества: сборник материалов

межд.научно – теор. конф.- Алматы, 2007. – С.23.

49 Сағиқызы А. Гуманистік дүниетаным: әлеуметтік-мәдени негіздер. –

Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2013. –

292 б.

50 Стёпин В.С. Перспективы цивилизации: от культа силы к диалогу и

согласию //Этическая мысль: Научно-публицистические чтения 1991. – М.:

Республика, 1992. – С.182-199.

51 Панарин А.С. О мире политики на Востоке и на Западе: учебное

пособие для средних учебных заведений. – М: «Книжный дом «Университет»,

1999. – 320 с.

52 Ильинская С.Г. Философско-методологические подходы к изучению

категории «толерантность» // Философско-политический ежегодник. – 2008. –

Вып. 1. – С. 154–168.

53 Взаимодейтвие органов внутренних дел, образовательных учреждений и

общественных организаций в деле формирования установок толерантности //

Материалы научно-практической конференции (21 мая 2002 года).Предисл. и

науч. ред. проф. С. Боранбекова . – Рязань, 2002. – 132 с.

54 Асташова Н.А. Толерантность как условие самовыражения

человеческой индивидуальности // Толерантность в условиях социального и

экологического кризиса: Материалы Всероссийской научно-практической

конференции / под ред. Н. А. Асташовой. –М.:МСПИ; Брянск: БГУ, 2002. – С.

17-23.

55 Хабермас Ю. Религиозная толерантность как пионер прав культурной

жизни //Между натурализмом и религией. Философские статьи. – М.: Весь мир,

2011. – 336 с.

56 Ekennia, J. N. Committed dialogue as a response to pluralism//Intern, philos.

guart. – Bronx,1996.- Vol.36, №1. – P. 86-95.

143

57 Мазур И.И., Чумаков А.И. Глобалистика: Энциклопедия. – М.: ОАО

Издательство «Радуга», 2003. – 1328 с.

58 Гусейнов A.A. Толерантность и диалог культур//Диалог культур и

партнерство цивилизаций: IX Международные Лихачевские научные чтения,

14-15 мая 2009 г. -СПб.: Изд-во СПбГУП, 2009.

59 Кирабаев Н.С. Культурная идентичность, плюрализм и глобализация в

современном философском дискурсе // Диалог цивилизаций: Восток-Запад:

Культурная идентичность и глобализация. Доклады и выступления. 5-й

международной философский симпозиум. – М.: Изд-во РУДН, 2002. – С. 13-21.

60 Жижек, С. Западный пацифизм // Русский Журнал.– 2001. – №3. –С. 13-

21.

61 Kymlicka W. Liberalism, Community and Culture.-Oxford: Clarendon Press,

1989 – 280 p.

62 Kymlicka W. Multicultural Citizenship. - Oxford: Clareton Press, 1995. –

280 p.

63 Бетти Э. Риэрдон.Толерантность – дорога к миру. – М.: Изд-во

«Бонфи», 2001. –301 с.

64 Харрис Т. Я хороший, ты хороший. – М.: Соль, 1993. – 270 с.

65 Хомяков М. Б. Толерантность и ее границы: размышления по поводу

современной англо-американской теории // Философские и

лингвокультурологические проблемы толерантности: Коллективная

монография / отв. Ред. Н. А. Купина и М. Б. Хомяков. – М.: Олма-пресс, 2005.

– С.27.

66 Апине И. Толерантность и идентичность (Латвия середины девяностых)

//Толерантность и согласие. – М.:ИЭА РАН,1997. – С. 169-188.

67 Козырева П. М. Толерантность и динаимика социального самочувстия в

современном российском обществе. - М.:Институт социологии РАН; Центр

общечеловеческих ценностей; исследовательский центр «Демоскоп», 2002. –

176 c.

68 Бурбаев Т. Қазақ халқының философиялық мұрасы. - 2006. – Т. 10.

69 Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық

Қазақстан. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 208 б.

70 Қазақ руханияты: тарихи-философиялық және этномәдени негіздер.

Ұжымдық монография /З. К. Шәукенованың жалпы редакциялауымен. –

Алматы: ҚР.БҒМ ҒК ФСДИ, 2013. – 375 б.

71 Қорқыт ата. Энциклопедиялық жинақ. -Алматы, 1999.

72 Аташ Б. Қорқыт Ата философиясындағы адам мен әлем проблемалары

// Ізденіс/Поиск. – 1999. – № 2. – Б.77.

73 Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы, 1975. – Б. 153-

154.

74 Әл-Фараби. Бақыт жолына сілтеу // Әл-Фараби. Әлеуметтік- этикалық

трактаттар. – Алматы:Ғылым, 1975. – 420 б.

144

75 Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973. – 235

б.

76 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы: Санат, 1997. – 464 б.

77 Материалы по истории прогрессивной общественно-политической

мысли в Узбекистане. – Ташкент, 1976. – С. 387.

78 Акатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов. – Алматы, 1994.

– 60 б.

79 Бес ғасыр жырлайды / құрастырушы М. Мағауин, М. Байділдаев. –

Алматы: Жазушы. – 1989. – Т.1. – 384 б.

80 Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 176 б.

81 Айтматов Ч. Абай Кунанбаев и духовные ценности общемировой

цивилизации // Абай. Наследники. На перепутье. – Алматы: Агентство «Аль-

Халел», 1995. – С.105.

82 Нысанбаев Ә. Н., Әлжан Қ. Ұ., Ғабитов Т. Х., Нұрмұратов С. Е. Ұлттық

тәуелсіздік және қазақ философиясы. – Алматы, 2011. – 255 б.

83 Құнанбаев А. Шығармалар. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1968. – 251

б.

84 Кекилбаев А. Быть сыном народа // Наследники. На перепутье... –

Алматы: Агентство «Аль-Халел», 1995. – С.112.

85 Нысанбаев Ә. Кіріспе // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. –

Алматы: Ғылым, 1995. – Б. 3-6.

86 Құдайбердиев Ш. Шығармалары (Өлеңдер, дастандар, қара сөздер). –

Алматы: Жазушы, 1988. – 155 б.

87 Айтбаева А. Жаралыс басы қозғалыс. // Ақиқат, 1995. – 118 б.

88 Құдайбердиев Ш. – Кереку-Баян кітапханасы: «Рухнама» сериясы. –

Павлодар, 2003. – 250 б.

89 Кудайбердиев Ш.Записки Забытого // Кунанбаев А. Книга слов.

Кудайбердиев Ш. Записки Забытого. – Алматы, 1991. – С.100.

90 Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы // Жұмабаев М.

Шығармалары: өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 416

б.

91 Формирование толерантного сознания с современном Казахстанском

обществе. – Алматы, 2009. – 327 с.

92 Нысанбаев Ә. Қазақстан халқының рухани-құндылықтық әлемі. –

Алматы. 2015. – 178 б.

93 Нысанбаев А. Н. Қазақстан. Демократия.Рухани жаңарту. – Алматы:

Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 136 б.

94 Есім Ғ. Тәуелсіздік философиясы. Тәуелсіз Қазақстан философиясы: 20

т. – Астана, 2006. – Т. 1. – 132 б.

95 Абдигалиева Г.К., Габитов Т.Х., Исмагамбетова З.Н., Бияздыкова К.А.,

Шорманбаева Д.Г. Ценностные ориентиры казахстанской культуры. –Алматы:

Қазақ университеті, 2012. -136 б.

145

96 Габитов Т. Проблема толерантности в светском и религиозном

сообществах // Материалы Республиканской научно-теоритической

конференции. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 158 с.

97 Затов Қ. «Толеранттылық және ынтымақтастық қазақстандық қоғамды

модернизациялау аясындағы мәдениаралық коммуникация негізі ретінде»,

«Исламдағы толеранттылық дәстүрі» және «Қазақстандық қоғамда рухани

құндылықтардың модернизациялануы» атты іргелі ғылыми-зерттеу

жобалаының аясында республикалық ғылыми-теоретикалық конференция

материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 158 б.

98 Ғабитов Т. Х. Қазақстан мемлекетіндегі төзімділік мағынасы //Әл-

Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 80 жылдығына арналған

«Қазақстандағы мәдени жаңару мәселесі» атты халықаралық ғылими-

практикалық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2013.

– 221б.

99 Куртов А. А. Партии Казахстана и особенности развития политического

процесса в республике // Казахстан: реалии и перспективы независимого

образования. – М., 1995. – 222 с.

100 Тәтімов М. Қазақ әлемі (Қазақтың саны қанша? Қазақ қашан, қайдан

қуылған, қырылған және атылған?). – Алматы: Атамұра, 1993. – 236 б.

101 Жумасултанов Т. Ж. Народ Казахстана: современное состояние

демографического и социального развития (обзор, анализ, комментарии). –

Алматы, 2012. – 230 с.

102 Демографический ежегодник Казахстана. –Алматы: Информцентр,

1994. - 228 с.; Миграция населения. Итоги переписи населения 1999 г.–Алматы:

Агентство Республики Казахстан по статистике, 2000. -130 с.; 2007 жылғы

Қазақстан Республикасы халқының көші-қоны. – Серия 15. Демография.–

Алматы: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, 2008. -389 б.; 2008

жылғы Қазақстан Республикасы халқының көші-қоны. – Серия 15. Демография.

– Астана: Қазақстан Республикасы Статистика Aгенттігі, 2009. – 38 б

103 Статистический ежегодник. 1999. – Алматы: Агентство РК по

статистике, 1999. – 392 с.; Статистический ежегодник Казахстана 2000. –

Алматы: Агентство РК по статистике, 2000. – 466 с.

104 Статистический ежегодник Казахстана. 2000. – Алматы: Агентство

Республики Казахстан по статистике, 2000.- 466 с. ; 2007 жылғы Қазақстан

Республикасы халқының көші-қоны. – Серия 15. Демография.–Алматы:

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, 2008. -389 б.; 2008 жылғы

Қазақстан Республикасы халқының көші-қоны. – Серия 15. –Алматы: Қазақстан

Республикасы Статистика агенттігі, 2009. – 38 б.

105 Колумбаев Б.Е., Шуматова М.М. Ұлттық бірегейлік тәуелсіздіктің

сыртқы көрінісі ретінде // Қарағанды университетінің хабаршысы. – 2013. – №

4(72). – Б.52-59.

146

106 Aubakirova S.S. Akhmetova G.G. Kudysheva A.A. Ismagambetova Z.N

Karabayeva A.G. Tolerance as an Ethical Indicator of Kazakh Mentality and

Traditional Culture // Global Media Journal. -2016.- Vol. 3. - P. 3-11.

107 Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік - философиялық

талдау. – Алматы, 2000. – 180 б.

108 Основы национальных и федеральных отношений / под ред. Р.К.

Абулатипова. – М., 2001. – 364 б.

109 Бердібаева С. Қ. Тұлға психологиясы:оқу құралы. – Алматы: «Алла

прима» ЖШС, 2008. – 155 б.

110 Ангархаев А. А. Проблема национальной идентичности в контексте

глобализации// https://docs.google.com/

111 Aubakirova S., Ismagambetov Z., Karabayeva A., Akhmetova G., Gabitov

T. Tolerance as a phonomenon of kazakh culture // International Journal of asian

social science. - 2014. - №4 (11). - P. 1110-1115.

112 Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. – 616 б.

113 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан

халқына Жолдауы. 2007 жылғы 28 ақпан // http://www.akorda.k

114 Қазақстан Республикасының Конституциясы (7 қазан, 1998 ж. және

21мамыр 2007 ж. өзгерістер және толықтырулармен).

115 Құнанбайұлы А. 5 қара сөзі. Шығармаларының екі томдық жинағы. –

Алматы: Жазушы. 2005. – Т. 2.– 109 б.

116 Раев Д.С. Толеранттылық және ынтымақтастық қазақстандық қоғамды

модернизациялау аясындағы мәдениаралық коммуникация негізі ретінде»,

«Исламдағы толеранттылық дәстүрі» және «Қазақстандық қоғамда рухани

құндылықтардың модернизациялануы» атты іргелі ғылыми-зерттеу

жобаларының аясында республикалық ғылыми-теоретикалық конференция

материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 158 б.

117 Мырзаев Б. Толеранттылық ұғымын дін мен қазақ дәстүрінің

сабақтастығы аясында қалай түсіндіресіз? // http://e-islam.kz/

118 Төрт би төренің заң-ереже түзімдері. Абақ Керей шежіресі

/дайындаған Қайрат Ғабитханұлы. – Алматы: КАУ–архив, 1994. – Б. 50-73.

119 Молдабеков Ж., Бөртебаева А. Төзімділік ұлттық дәстүрдің этикалық

тетігі // Қазақстандағы конфессияаралық келісімді нығайтудағы дәстүрлі

діндердің орны атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция

материалдары. –Алматы, 2013. – 260 б.

120 «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / бас редактор Ә. Нысанбаев. –

Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. – Т. 8.

121 ҚР Президентінің жолдауы. «Қазақстан-2050» Стратегиясы – жедел

өзгермелі тарихи жағдайлардағы жаңа Қазақстанның жаңа саяси бағыты» //

http:/ www.akorda.kz

122 Махфуз М. Діннің қоғамдағы орны // «Аль-Фараби - Абай. Проблема

премственности». Материалы международной научной конференции. 9-10

ноября 2007 г. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.

147

123 Симаворян А., Овян В. Религиозная толерантность в современном

обществе. ww.noravank.am/rus/articles/detail.php?ELEMENT_ID=5118

124 Аубакирова С. Діни толеранттылық туралы // Толеранттылық және

ынтымақтастық Қазақстандық қоғамды модернизациялаудың аясындағы

мәдениаралық коммуникация негізі ретінде және Исламдағы толеранттылық

дәстүрі және «Қазақстандық қоғамда рухани құндылықтардың

модернизациялануы» атты іргелі ғылыми-зерттеу жобаларының аясында

республикалық ғылыми-теоретикалық конференция материалдары. – Алматы:

«Қазақ Университеті» 2015. – 158 б.

125 Сатершинов Б. Ислам дінінің қазақ даласына таралу ерекшеліктері

//әл-Фараби. – 2012 – 123б.

126 Молдабеков Ж. Қазақтану өрісі: оқу құралы. – Алматы: Қазақ

университеті, 2005. – 204 б.

127 Жанарыс Х. Имандылықтың ғылыми негіздері. – Павлодар, 2006. –

298 б.

128 Құран: қазақша мағына және түсiнiгi / ауд. Х.Алтай; Өңдеген

Д.Жаналтай // Жұлдыз.- 1991.- № 1.- 170-194 б

129 Халидулла М. Исламдағы мемлекет басқарушылығы. – Стамбул, 1963.

– 199-200 бб.

130 Михайлов Ю.А. Пора понимать Коран // Сборник статей. - 2-е изд.,

исправ. доп. – М.: Ладомир, 2007. – 240 с.

131 Дарыбаева Д. Дінаралық диалог – мәдениеттердің бірігу негізі //

03.10.2013.// http://e-islam.kz/

132 Сатершинов Б. Ислам фобиясы және стереотиптер. / Жалпы ред. басқ.

З. К. Шәукенова, С. Е. Нұрмұратов. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия,

саясаттану және дінтану институты, 2014. – 158 б.

133 Хендрик Йохансон Виттевин. «Бизнес и духовность. Суфизм в

действии. – М.: Гаятри, 2007. – 240с.

134 Трофимов Я. Ф. Религия в Казахстане : учебное пособие. - Алматы:

Әдiлет Пресс, 1996. - 157 с.

135 Қазіргі дәстүрден тыс діни қозғалыстар мен культтер. – Алматы, 2009.

– 10 б.

136 Васильева Е.Н. Теория «церковь –секта»: от М. Вебера до наших

дней//Электронный научный журнал «Исследовано в России» 1194

http://zhurnal.ape.relarn.ru/articles/2007/114

137 Кантеров И. Я. «Деструктивные, тоталитарные» и далее везде //

Религия и право. -2002. - №1. - С. 27-29.

138 Niebuhr H. R. The social sources of denominationalism. -N. J., 1929.

139 Баркер А. Новые религиозные движения. – СПб.: Изд-во Рус.

Христианского гуманитар. ин-та, 2005. – 282 с.

140 Байтенова Н.Ж. Некоторые вопросы межконфессионального согласия

в Казахстане // Казахстанский опыт межнационального и

148

межконфессионального согласия: предложения для ОБСЕ. Материалы

международной конференции. – Алматы, 2009. – 112 б.

141 Мамиргов. М. З. Книга исламских сект и вероучений. – М.: Исламский

мир, 2007. – 381 б.

142 Ислам энциклопедиялық анықтамалық / құраст.: Б. Аяған, Ж.

Ибрагимов, Ж. Абдраманов. - Алматы : Аруна, 2010. - 591 б

143 Назарбаев Н.Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХ сессиясында

сөйлеген сөзі. –Астана, 2015.

144 https://ru.wikipedia. org/ wiki/ Население_Казахстана

145 Комплексное социологическое исследование «Экономическая и

социально-политическая ситуация в Республике Казахстан в оценке

общественного мнения местного населения» / Центр социологических и

маркетинговых исследований SOCIUM. Сентябрь 2006 г. //

http://pda.regnum.ru/news/725763.html.

146 Борбасов С. М. Идеологические аспекты обеспечения политической

модернизации в Республике Казахстан // Конституционно-правовые проблемы

обеспечения ускоренной экономической, социальной и политической

модернизации Казахстана: Сборник материалов «Круглого стола»,

посвященного 10-летию Конституции Республики Казахстан. – Алматы:

ОФППИ "Интерлигал" в Казахстане, 2005. – С. 223 - 226.

147 Кадыржанов Р. К. Национальная идея и межэлитные отношения по

вопросу государственного языка в Казахстане // Содержание и мобилизующий

потенциал общенациональной идеи: Мат. респ. науч.-теорет. конф., посвящ. 60-

летию д.ф.н., профессора А. Г. Косиченко. – Алматы: Ин-т философии и

политологии МОН РК, Цент гуманит. исслед., 2008. – С. 69-77.

148 Тишков В. А. Толерантность и согласие в трансформирующихся

обществах. Очерки теории и политики этничности в России. – М.: Русский

мир,1997. – С. 256-274.

149 Stouffer S Communism, Conformity, and Civil Liberties New York

Doubleday – 1955.

150 Шлее Г. Управление конфликтами: теория и практика. – М., 2004. –

С.11-12

151 Ширин Акинер. Формирование казахской идентичности; от племени к

этническому государству. – Лондон: Королевский институт международных

отношений, 1995. – 83 p.

152 Кулсариева А.Т. Толерантностный потенциал национальной идеи

современного Казахстана // Толерантность и солидарность как основы

межкультурной коммуникации в контексте модернизации казахстанского

общества, традиция толерантности в исламе и модернизация духовных

ценностей казахстанского общества: материалы респ. науч.-теорет. конф. в

рамках фундаментальных науч.-исследовательских проектов.- Алматы, 2015.-

С. 7-10

149

153 Аубакирова C., Исмагамбетова З. Этносаралық қарым-қатынас

контекстіндегі толеранттылық // Адам әлемі. – 2014. – № 4 (62). – 163 б.

154 Нысанбаев А. Н. Становление толерантного общественного сознания в

Казахстане // Формирование толерантного сознания в современном

казахстанском обществе. – Алматы: Институт философии и политологии

Комитета науки МОН РК, 2009. – 327 с.

155 Айдарбеков З. С. Казахстанская молодежь: ценности, приоритеты,

стратегии самоопределения. – Алматы: Изд-во «Исламнур», 2008. – 328 с.

156 Гивишвили Г. Гуманизм и гражданское общество. – М.: Российское

гуманистическое общество, 2003. – 239 с.

157 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл». Сөйлеген

сөзі. - Астана, 2015.

158 Философиялық сөздік. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996. – 28 б.

159 www.akorda.kz.

160 «Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009

года». Под ред. Смаилова А. А. –Астана, 2011 – С. 65

161 Северо-Казахстанская область. Итоги Национальной переписи

населения Республики Казахстан 2009 года // Статистический сборник /под ред.

Смаилова А.А. – Астана, 2011. –Т.2. – 138 с.

162 Численность и состав населения Республики Казахстан. Итоги

переписи населения 1999 года в Республике Казахстан: Статистический

сборник. – Алматы: РГП «Казстатинформ», 2000. – 323 с.

163 Черняк М. Социально-культурные условия формирования

толерантности средствами масс-медиа в городской среде // Вестник

Кемеровского государственного университета культуры и искусств.– 2010. – №

13. – С. 98-102.

164 Тилюкова У.Д. Толерантность современных СМИ // Академия

медиаиндустрии. - Наука // Вестник электронных и печатных СМИ. Архив

журнала «Вестник». — № 15.

165 Социальное насилие и толерантность: реальность и медиаобразы. - М.,

2004.

166 Нуржанов Б.Г. Культурология: в новом ключе. — Алматы, 2011

167 Нуржанов Б.Г. Модерн. Постмодерн. Культура: монография.- Алматы:

Өнер, 2012.- 336 с

168 Luckman Th. The invisible religion:the problem of Religion in modern

society. – L.: Collier – macmillah, 1970

169 Карабаева А.Г., Исмагамбетова З.Н., Аубакирова С.С. Роль масс-

медиа, интернета в распростронении философии и ценностей толерантности //

Хабаршы ҚазҰУ. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы. –Алматы:Қазақ

университеті, 2015. -№4 (53). - Б. 117-122.

150

170 Сембай А. Развитие казахскоязычной сферы казахстанского сегмента

Интернета // Интернет в Казахстане. - Алматы: Типография ВТСОМ.

Международный центр журналистики МЕВ1АЫЕТ, 2010.

171 Tashimova F. S., Mirzabekova A., Ismagambetova Z., Massanov Y., Gabit

Z. Dependence of virtual subjects reflection from the features of Coping Behavior of

students// «World Academy of Science, Enginereeng and Technology», - Issue 65. –

May 2012. – Amsterdam. Netherlands

172 Yin J. Elite opinion and mass media: exploring environmental attitudes //

Politics. 1999. – Vol. 4. – P.81-95

173 1 Anderson A. Media, culture and the environment. – New Jersey: Rutgers

University Press, 1997. – 205 p.

174 Декларация тысячелетия Организации Объединенных Наций.

Утверждена резолюцией 55/2 Генеральной Ассамблеи от 8 сентября 2000 года

http://www.un.org/russian/documen/declarat/ summitdecl. htm

175 Ницше Ф. Генеалогия морали // Соч. в 2-х т. – М.: Мысль, 1990. – Т. 2.

– С. 320- 421.

176 Исмагамбетова З., Аубакирова С. Толеранттылық рухани құндылық

ретінде // Будущее человека: проблемы, гипотезы, идеи. Материалы

международной конференции посвященной Всемирному дню философии и 60-

летию профессора С.Ю.Колчигина/под общей редакций З.К.Шаукеновой.

Сборник статей.- Алматы: Института философии, политологии и

религиоведения КН МОН РК, 2015. – 187-193бб.

177 Закон Республики Казахстан «О государственных гарантиях равных

прав и возможностей мужчин и женщин», 10 декабря 2009 г.//

www.meta.kz/134784-glava-gosudarstva-podpisal-zakon-o-gendernom.html

178 Қодар З.Түркi-қазақ дүниетанымындағы әйел мәселесi // Тамыр.-

2014.- № 1.- Б.97-101

180 Stoller R.J. Sex and gender: On the Development of Masculinity and

Femininity. – New York: Science House, 1968. – 226 p.

180 Oakley A. Sex, Gender and Society. - London, 1972

181 Joan W. Scott. Millennial Fantasies: The Future of "Gender" in the 21st

Century. Paper presented on at the seminar "Production of the Past". -New York:

Columbia University, 2000. - P.3.

182 Грей Э. Извлекая уроки из опыта: Культурные исследования и

феминизм // Введение в гендерные исследования. – Харьков, 2002. – Ч. 2. – С.

87-94

183 Коннел Р. Современные подходы // Хрестоматия феминистских

текстов. Переводы. – Спб, 2000. – № 4. – С. 251-278.

184 Чекалина А. А. Гендерная психология. – М.: Ось 89, 2006. – 256 с.

185 Штылева Л. В. Гендер и педагогика: проблемы согласования языка //

Женщина в российском обществе. -2009. -№ 4. - С. 66 – 75

186 Шведова Н. Гендерное просвещение. -М., 2001.

151

ҚОСЫМША А

Құрметті респондент! Бұл сауалнама «Қазақ қоғамындағы

толеранттылықтың тарихи-мәдени типтер: кросс-мәдени зерттеулер» атты PhD

докторлық диссертацияны жазу барысында жүргізіліп отыр. Осыған

байланысты студенттердің бойында ұлтаралық толеранттылықты нығайту

маңызды механизмі ретінде қарастырылады. Сол себепті сауалнаманың

сұрақтарына жауап беруге шақырамыз.

Сіздің назарыңызға жауап нұсқалары бар сұрақтар ұсынылып отыр. Сіз

өзіңізді қанағаттандыратын жауапты таңдап, дөңгелетіп белгілеңіз.

Сауалнама барысында алынған ақпарат тек жалпылама түрде ғана

пайдаланылатын болады.

Сауалнама

студенттер арасындағы ұлтаралық толеранттылықты анықтауға

арналған

1.Жасыңызды көрсетіңіз

а)18

б) 19

в) 20

г) 21

2. Жынысыңызды көрсетініз

а) ер

б) әйел

3. Ұлтыңызды көрсетіңіз

а) қазақ

б) орыс

в) өзбек

г) неміс

4. Қазақстанның қай аймағынансыз?

а) Онтүстік Қазақстан облысы

б) Солтүстік Қазақстан облысы

в) Батыс Қазақстан облысы

г) Орталық Қазақстан облысы

д) Шығыс Қазақстан облысы

5. Сіз қалалық немесе ауылдықсыз ба?

А) қалалық

б) ауылдық

6. Ата-анаңыздың әлеуметтік статусы қандай?

а) қарапайым жұмысшылар

б) кәсіпкерлер

152

в) зиялы қауым өкілдері

г) мемлекеттік қызметкерлер

7. Қанай діни ұстанымды ұстанасыз?

а) ислам

б) христиан

в) дінге сенбеймін

г) басқа

8. Сіз оқитын топта басқа ұлт өкілдері бар ма?

а) бар

б) жоқ

в) білмеймін

9. Сіз жатақханада басқа ұлт өкілдерімен тұруға қалай қарайсыз?

а) келісемін

б) келіспеймін

в) ойланған емеспін

10. Болашақта басқа ұлт өкілімен отбасын құруға дайынсыз ба?

а) иә

б) жоқ

в) ұлттық ерекшелігі маңызды емес

11. Басқа ұлт өкілдерінің мейрамдарын тойлауға қатысасыз ба?

а) иә

б) жоқ

в) ұлттық ерекшелігі маңызды емес

12. Басқа ұлттар арасындағы төзімсіздік қоғамның және мемлекеттің

дамуына кедергі келтіреді деген ойға қалай қарайсыз?

а) келісемін

б) келіспеймін

в) ойланған емеспін

13. Басқа дінді қабылдау дегенге қалай қарайсыз?

а) қарсымын

б) қарсы емеспін

в) ойланған емеспін

14. Басқа ұлт өкілімен дос болуға қалай

қарайсыз?

а) басқа ұлт өкілдерімен доспын

б) дос болғым келмейді

в) ұлттық ерекшелігі маңызды емес

15. Сіздің еліңізде, немесе қалаңызда басқа ұлт өкілдерінің болуына қалай

қарайсыз?

а) қарсы емеспін

б) қарсымын

в) олармен әрқашанда қақтығыстар жүргіземін

г) мен үшін ол маңызды емес

153

16. Адамды ұлтына немесе дініне байланысты кемсітуге куәгер болған кез

болды ма?

а) жоқ болған емес

б) болды

17. Адамдарды бір-біріне төзімді болуға үйретуге, оқытуға балалық

шақтан бастау керек пе?

а) иә балалық шақтан бастау керек

б) отбасынан бастау керек

в) оның маңызы жоқ

18. Қазақстанда өмір сүретін ұлттардың мәдениетіне, дініне қызығушылық

білдіресіз бе?

а) иә қызығамын;

б) жоқ қызықпаймын

в) ол маңызды емес

19. Басқа ұлт өкілдерімен араласқан кезде өзіңізді қалай сезінесіз?

а) еркін

б) қобалжимын

в) ұлттық ерекшеліктеріне мән бермеймін

20. Басқа ұлт өкілдерінің қазақ тілін білуі керек деп есептейсіз бе?

а) маңызды емес

б) маңызды

в) қазақ тілінде қазақтар ғана сөйлеу керек

21. Басқа этностардың сіздің көзіңізше өз тілінде сөйлескен кезінде не

сезінесіз?

а) әркім өз тілінде сөйлеуге құқылы

б) бәрімізге ортақ тілде сөйлеуді өтінемін

22. Оқытушылар тарапынан ұлтына, дініне қарай студенттерге деген

көзқарастарының әр түрлі болғаны жайлы жағдайлар кездесті ме?

а) жоқ кездеспеді

б) ондай жағдайлар кездесіп тұрады

в) оған көңіл аудармадым

Сауалнамаға қатысқаныңыз үшін алғыс білдіреміз!