1 | 2015

UniverzitetDonja Gorica

Glavni i odgovorni urednik: Dragan K. Vukčević

Urednik broja „Civilitet, modernosti i humanizam”: Milan Podunavac

Redakcija: 1. Đorđe Borozan (Podgorica); 2. Radule Knežević (Zagreb); 3. Ilija Vujačić (Beograd); 4. Dragica Vujadinović (Beograd); 5. Milan Podunavac (Podgorica); 6. Cirila Toplak (Ljubljana); 7. Mirjana Maleska (Skoplje); 8. Asim Mujkić (Sarajevo).

Savjet: 1. John Keane (Sidney); 2. Nenad Dimitrijević (Beograd); 3. Olga Breskaja (Vilnius); 4. Ana Krasteva (Sofija, Lyon); 5. Panos Ljoveras (Solun); 6. Dmitar Mirčev (Solun); 7. Đuro Šušnjić (Beograd); 8. Radovan Vukadinović (Zagreb); 9. Tonko Maroević (Zagreb); 10. Viljam Smirnov (Moskva); 11. Rudi Rizman (Ljubljana); 12. Alpar Lošanc (Novi Sad); 13. Vesna Kilibarda (Podgorica); 14. Stefano Bianchini (Bologna); 15. Lidija Basta Fleiner (Freiburg); 16. Hans-Georg Ziebertz (Würzburg).

Sekretar: Vuk Uskoković

Dizajn: Mile Grozdanić

Lektura i korektura: Vladimir Janković

Priprema za štampu: Bojan R. PopovićMedeon, Podgorica

Izdavač: HS, UDG

Podgorica,2015.

1 | 2015

DRAGAN K. VUKČEVIĆ Uvodna riječ Glavnog i odgovornog urednika /5/

DIO I TEMA BROJA: CIVILITET, MODERNOST, HUMANIZAMJOHN KEANE Civility and Democracy in Modernity: Why Read Tocqueville’s Democracy in America /9/ALEKSANDAR MOLNAR Savremenost Tocquevilleove teorije modernosti i paradoks slabljena demokratije /23/LORELLA CEDRONI Civility and Fear in European Political Discourse: Political Thought of Guglielmo Ferrero /41/ALPAR LOŠANC Civilitet u kontekstu odnosa između luksuza i vrlina /55/MILORAD STUPAR Demokratija i konstitucionalizam /75/RADULE KNEŽEVIĆ Načelo humanizma u postmodernoj političkoj teoriji: Lyotard, Derrida, Agamben /89/LJILJANA GLIŠOVIĆ Koncept druge moderne u političkoj sociologiji Ulricha Becka /131/

DIO II STUDIJEMILAN PODUNAVAC Konstitucionalizam, građanska prava i religija /143/BORIVOJE ĐUKANOVIĆ Ljudska prava i religija u Crnoj Gori /149/RADOVAN VUKADINOVIĆ Rusko-američki odnosi od partnerstva do sankcija /171/NIKOLA ŠARANOVIĆ O jednoj inicijativi: Duša za Evropu između norme i stvarnosti /183/

DIO III RECENZIJEThomas Meyer, Uvod u politiku, CID – Politička kultura, Podgorica – Zagreb, 2013. (Bojan Vranić) /197/Radule Knežević, Politička kultura, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, 2012. (Branko Bošković) /203/Lidija R. Basta Fleiner i Tanasije Marinković (ur.), Key Developments in Constitutionalism and Constitutional Law, tom 4: Democracy and the Rule of Law, Eleven Publishing House, 2014. (Mirko Đuković) /207/Saša Brajović, Njegoševo veliko putovanje: Meditacije o vizuelnoj kulturi Italije, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, 2015. (Tonko Maroević) /213/Gojko Čelebić, Barok Crne Gore, antologija, CID, Narodni muzej, Ministarstvo kulture, Podgorica, 2015. (Saša Brajović) /217/Žorž-Anri Sutu, Evropa od 1815. do danas, CID, Podgorica, 2015. (Nikola Zečević) /223/

SADRŽAJ

223

Žorž-Anri Sutu, Evropa od 1815. do danas,

CID, Podgorica, 2015. (Nikola Zečević)

„Mi Evropljani!”, bio je izričit Francis Bacon 1623. godine, mož-da pod utiskom eurocentrične i komforne projekcije Gerhar-da Mercatora ili bohemijske inicijative Jiržija Poděbrada, u to vrijeme već uveliko stare 170 godina? Takva zapitanost, me-đutim, nevažna je koliko Beckonova imperativnost je; pri tom sugerišući novo/staro pitanje (bez odgovora): šta je to Evropa? Pitanje koje fascinira, provocira i opominje.

Knjiga francuskog istoričara i akademika Georges-Henri Soutou – Evropa od 1815. do danas, koju je na našem jeziku prvi objavio podgorički CID, na najbolji način rekonstruiše sistem evropskih odnosa u posljednjih dvjesta godina, i opservira mogući odgovor na postavljeno pitanje u prethodnom pasusu. Na samom počet-ku je primjetno insistiranje na posve legitimnom principu preispi-tivanja validnosti činjenica u knjizi, kroz predgovorni komentar: „Govorili smo, dakle, o onome što znamo najmanje loše”; no taj odraz snažne autorovljeve naučne epistolarnosti, samo je skromni uvod u temeljnu, bogatu i raznoliku metodologiju, koja predstav-lja poseban kvalitet ove knjige. U njenom prvom dijelu, uz prate-ću bibliografiju, autor obrazlaže metodološki okvir koji crpi iz tra-dicije francuske škole međunarodnih odnosa, naglašavajući značaj strukturnog i multidisciplinarnog pristupa, dok nešto kasnije nalaže i metod dekonstrukcije, upućujući čitatelje na Balzaca i Stendahla, naročito u kontekstu revolucionarnih godina kao što su 1830. i 1848. Dodatno apostrofirajući značaj lokalne arhivističke tradici-je, mladim istraživačima se prezentuju mjesta sa najboljom arhiv-skom građom, za konkretan tematski podament. Ovaj dio knji-ge je istovremeno epistemološki input novoj generaciji istoričara, gdje se kroz detaljan prikaz arhivskih centara, štampanih i elek-tronskih izvora, ali i bibliografskih jedinica, sugeriše da „često tre-ba pomisliti da ćemo dokumenta tražiti onamo gdje se ne bi oče-kivalo da ćemo ih naći”.

Drugi dio knjige je suštinski, zavidnog faktografskog omjera, ko-ji počinje kongresnom 1815. godinom i vodi nas do posljedica ovo-vremenog evropskog aktualiteta. Važno je reći da je autor od prvog momenta u knjizi fokusiran na razobličavanje tri koncepcije istoga prefiksa: evropski koncert, evropski identitet i evropske države-naci-je. Upravo je evropski koncert, kojeg nijansira sa terminima evropski

224

sistem ili koncert velikih sila, ustanovljen na Bečkom kongresu. Na istom nije samo odložen veliki sukob kontinentalnih (čitajmo: svjet-skih) razmjera, za cijelih stotinu godina, već je projektovan sistem međudržavnih odnosa koji se trebao bazirati na pristojnoj ravnote-ži velikih sila. Prema Soutouu, ta je ravnoteža u XVIII vijeku bila mehanička, dok od 1815. godine uveliko dobiva preliminarna obi-lježja organske ravnoteže. U tom smislu, evropski koncert relativno uređeno upravlja međunarodnim sistemom od 1815. godine, čime se želi sugerisati konkretan diskontinuitet sa osamnaestim stolje-ćem. Čak ni Napoleon III, koji ponajviše iskazuje potrebu za revi-diranjem novouspostavljenoga poretka, ne dovodi u pitanje evropski koncert, kao jedinstven sistem stalnih multilateralnih konsultacija velikih sila. Sa druge strane, autor konstatuje da je evropski identi-tet na Bečkom kongresu zamišljen kao kombinacija civilizacijskog nasljeđa hrišćanske Evrope i kosmopolitskog prosvetiteljstva, što će post festum narušiti famozna fuzija između liberalizma i nacionaliz-ma. Sutu poriče zamisao da su to godine suzbijanja nacionalnosti, pošto je onovremena nacionalnost još uvijek „samo nejasno osjeća-nje”. U tom smislu naglašava posljedice romantizma, koje uveliko pristižu, i to kroz razvoj dva tipa nacionalizma: a) francuski – libe-ralni, prosvetiteljski, koji naciju smatra izrazom narodnog suvereni-teta; b) njemački – konzervativni, organistički, zasnovan na istoriji, jeziku i kulturi. Dok jedan baštini rousseauovski koncept društve-nog ugovora među građanima, drugi herderovski insistira na naciji kao živom organizmu i istorijskoj zajednici. Prvi se zasniva na dr-žavljanstvu, drugi na etničkoj pripadnosti, a jednako postojano eg-zstiraju i u današnjem vremenu. Uostalom, sjetimo se samo pole-mike između Renana i Štrausa, iz 1871. godine. U tom smislu se primjećuje prevlast njemačkog tipa nacionalizma na Balkanu, upr-kos tome što je francuski centralizovani političko-administrativni model društva ovdje izvršio dominantan uticaj. Autor zatim pra-vi zanimljivu analogiju između formata Evropske unije i Njemač-ke konfederacije, uspostavljene na Bečkom kongresu, koje ocjenjuje kao originalne entitete u međunarodnom pravu: dakle to nisu „ni obične konfederacije, ali ni prave federacije”. No Evropska unija, barem ona mastrihtska, još nije proživjela ni pola poluvjekovnog ži-vota Njemačke konfederacije, što nam dozvoljava relativizaciju Su-tuove usporedbe, ma kakva bila njena tendencija. Autor dosljedno konstatuje pukotine koje je sa sobom donio novi poredak, i to dvije fundamentalne: neslaganje oko principa intervencionizma u okviru samog evropskog koncerta, te pravo određenog naroda na izdvajanje iz države kojoj više ne želi da pripada. Izvjesno, tragovi ovih dilema i pukotina ocrtavaće se na koži Evrope, od preispitivanja Klemensa Metternicha do ratnih trauma u bivšoj Jugoslaviji, krajem prošlog stoljeća. Izazove evropskom koncertu nametnuće i revolucionarna 1848. godina, koja označava „početak opsesije klasnim razlikama i borbama”, ali i italijansko i njemačko ujedinjenje, koji su predstav-ljali šok za onovremeni evropski poredak.

225

Na raskršćima parlamentarizma i ustavnog sistema, prema Su-tuu, Bizmarkova Njemačka nipošto nije predstavljala nekakvu ma-tricu budućeg hitlerovskog totalitarizma. Iako oslonjena na prote-stantsku religioznu tradiciju, ona je pravna država, koja osigurava osnovne građanske slobode i jednakost. Ipak, za autora je nesporno da je Bizmarkovo političko djelovanje klica buduće evropske podje-le, te profana artikulacija Velikog rata. Ukidanje Njemačke konfe-deracije odigralo se bez konsultacija sa ostalim velikim silama, pre-vladao je princip nacionalne rekonstrukcije Evrope, dok se Drang nach Osten našao u epicentru evropske politike, kroz dislociranje evropske ravnoteže na Balkan. „Ko govori o Evropi, vara se”, po-navljao je pruski kancelar. Zabrinut zbog transnacionalnog značaja katoličanstva, koje je kroz pontifikalni uticaj moglo narušiti krhko njemačko jedinstvo, on uspostavlja novi evropski koncert, koji svoje prve obrise dobija u vrijeme održavanja Berlinskog kongresa (1878). U konačnici, on će biti degradiran budućom evropskom podjelom na Trojni savez i Antantu.

U periodu koji slijedi, Sutu dijagnostifikuje intezivan razvoj ide-ologija poput pangermanizma i panslavizma, koje ocjenjuje kao pre-drasističke, ali i antisemitski rasizam novog tipa; više ne samo na vjerskoj, već na radikalnoj i biološkoj osnovi. Nacionalizam posta-je element koji favorizuje obnovu socijalne kohezije. Pojam nacije se apsolutizuje u odnosu na pojam Evrope, koji počinje da iščezava na moralnom i kulturnom planu. Evropski koncert prolazi kroz fa-zu opšteg propadanja, a posljednji put funkcioniše u vrijeme održa-vanja Londonske konferencije (1912–13). Evropa postaje kontinent – sklon katastrofi. Za autora je Prvi svjetski rat predstavljao matricu XX vijeka, jer su njegove djelimične posljedice (istovremeno) bile ili ostale: pobjeda liberalne demokratije, pojava sovjetskog komunizma, naci-fašizma, ali i ideje evropskog ujedinjenja. Autor istovremeno konstatuje da, nakon uspostavljanja boljševičke vlasti, Rusija izlazi iz „evropskog političkog, moralnog, kulturnog i ekonomskog pro-stora”. U vrijeme potpisivanja Locarno pakta (1925), doći će do in-stant restauracije evropskog koncerta, pa čak i do pojave koncepci-je Evrope koja ima personalitet u odnosu na SAD i SSSR, naročito kroz Briandov plan konfederalne Evrope. Međutim, tridesete godi-ne XX vijeka donijeće novo rušenje evropskog koncerta, kroz uspon i tolerisanje totalitarizama. Englezi i Amerikanci tolerišu njemač-ki revizionizam, potaknuti željom da pokrenu svjetsku ekonomiju, skršenu u vrijeme velike ekonomske krize (započete na Njujorškoj berzi, 1929. godine). No ovaj odnos ne čudi, uzme li se u obzir da „specijalna veza” između Washingtona i Londona (još od vremena Lloyda Georgea), u samoj Britaniji relativizuje „tradicionalni pojam Evrope (postavljene u centar svijeta)”. Zato je Drugi svjetski rat, iz-među ostalog, doveo do opšteg slabljenja i podjele Evrope.

Bipolarni sistem, uspostavljen nakon Drugog svjetskog rata, So-utoua nimalo nije čudio: njega su predvidjele tako različite ličnosti, poput Napolena III ili Tocqueville. Međutim on i dalje insistira na

226

tematskoj evrocentričnosti: za njega je Rimski ugovor iz 1957. go-dine – pravna osnova današnje Evropske unije, te u nastavku nagla-šava da je u odnosu na federalističke ideale prevladao pragmatičniji pristup, odnosno Evropa koja ne počiva na federalnim ili konfe-deralnim dilemama, već na prenosu suvereniteta. Taj pristup za-pravo započinje Fouchetovim planom iz 1961/62. godine, a završa-va Maastrichtskim ugovorom iz 1992, čiji su mehanizmi i institucije funkcionisali samo djelimično. Zato je današnja Evropa, u traže-nju sopstvenog legitimiteta između globalizacije i upornog opsta-janja država-nacija, postala neizvjesna perspektiva. U tom kontek-stu, autor postavlja pitanje: „Da li Evropa još uvijek ima smisla?” Ponajprije zbog perferizovanja značaja evropske civilizacije, zasno-vane na zajedničkoj kulturnoj istoriji, koju odbacuju nove genera-cije. Evropski lideri, „schumannovske” ili „gaulističke” profilacije, insistirali su na značaju zajedničke civilizacije, kao osnovnog teme-lja evropskog identiteta. Međutim, prema Sutuu „tu Evropu, jasno određenu pa, dakle, ograničenu istorijom i civilizacijom, postupno je zamijenio pojam mnogo apstraktnije i neodređenije Evrope”. U tom smislu, osnovni problem se ogleda u činjenici da se više ne ra-di o zajedničkoj civilizaciji i istoriji, kao obilježju evropske poseb-nosti, već se insistira na tome da je današnja Evropa: demokrati-ja, tržišna ekonomija, poštovanje ljudskih prava i vladavina prava. Ova parafraza Habermasovog postnacionalnog koncepta, u okviru kojeg se Evropa, kao prostor multikulturalnog posredovanja, širi izvan svojih kulturnih i istorijskih granica, za Sutua je u najmanju ruku – problematična. Naročito kada se opservira pitanje etničke homogenizacije, ali i problem identiteta i granica Evrope, u slučaju Turske. Da li su, zaista, kopenhaški kriterijumi (demokratija, vlada-vina prava, tržišna ekonomija) „dovoljni da se odredi evropska pri-padnost Turske?”

U nastavku knjige, autor konstatuje da Evropska unija nema za-jedničku geopolitičku viziju. Eventualna integracija Turske, pomje-rila bi granice Unije do Sirije, Irana, Iraka, te se direktno uklju-čila u probleme Bliskog istoka. Osim što konstatuje da stanje na Balkanu nije ni izbliza stabilizovano, on podsjeća da visina evrop-ske zavisnosti od ruskog gasa i nafte iznosi 30%, i dodaje da bi-lo kakva konfrontacija sa Rusijom po pitanju Gruzije ili Ukraji-ne, ne bi bila u evropskom interesu. U trećem dijelu knjige autor sumira i dodatno razvija prethodno iznijete stavove, kroz raspravu o političkom razvoju Evrope, njenim problemima i njenoj budu-ćoj organizaciji. U tom smislu apostrofira značaj kulturne istorije, naročito njen transnacionalni karakter, ali i komparativne istorije, koja nadilazi klasične okvire nacionalnih istoriografija, pozivajuću se na riječi Pierrea Nore da „sjećanje dijeli, ali istorija spaja”. Na-dalje, kroz semi-politikološku analizu, ovaj dio knjige uvodi čita-telja u terminološke i bibliografske finese dominantnih ideologi-ja XIX i XX vijeka.

227

Georges-Henri Soutou zatvara svoj magični faktografski i pro-mišljajući krug bilansom Evrope u XX vijeku, navodeći: dva svjet-ska rata, tri totalitarizma i etničko čišćenje. Takav bilans traži no-ve odgovore na staro pitanje: šta je to Evropa? Da li je evropski identitet apsolutnost ili stalno traganje za kompromisom? Da li postoji Evropa izvan sadašnje Evrope? Da li možemo „okleveta-ti” Evropu, u skladu sa Schoppenhauerovom vizijom svijeta: da je ona tek „volja i predstava”? Ili bi trebalo postaviti pitanje: šta to nije Evropa?