1 bap new 5. - eduportal.uzeduportal.uz/umumiyfiles/darsliklar/7/fizika_7_qqr.pdf · tolıq...

Ulwma orta bilim beriw mekteplerini 7-klas ushn sabaqlq

MEXANIKA

zbekistan Republikas Xalq bilimlendiriw minitrligi trepinen tastyqlanan

Qayta islengen hm tolqtrlanqaraqalpaqsha trtinshi baslm

Ozbekiston milliy ensiklopediyasiMmleketlik ilimiy baspas

Tashkent 2017

UOK: 53 = 512.121 (075.3)KBK: 22.3 ya 72 -63

J u w a p l r e d a k t o r l a r :

K. Tursunmetov fizika-matematika ilimlerini doktor, zbekistan milliy universiteti professor;Sh. Usmonov zbekstan Respublikas Ilimler Akademiyasn Fizika-texnika institutn shama ilimiy xzmetkeri, fizika-matematika ilimlerini kandidat.

P i k i r b i l d i r i w s h i l e r :

B. Nurillaev Nizamiy atnda TMPU kafedrasn basl;B. Ibragimov Nizamiy atnda TMPU kafedrasn docenti;Z. Sangirova Respublikaliq tlim orayi bas metodisti;N. Buranov Tashkent qalas 178-sanl IDUM fizika muallimi;M. Rahmonov Tashkent qalas 200-sanl mektepti fizika muallimi;E. Jumaniyazov Tashkent qalas 8-sanl mektepti fizika muallimi;A. Rustamov Ferana wlayat 54-sanl IDUM fizika muallimi;B. Raxmatuliaev Tashkent qalas 307-sanl IDUM fizika muallimi;D. Bekpolatov Samarqand wlayat, Aqdrya rayonnda 18-sanl mektepti fizika muallimi.

S h a r t l i b e l g i l a r :

triyiplemelerdi hm juwmaqlard este saqla; formulani este saqla; tayansh tsinikler; yge tapsrma; shnwd trtip san.

ISBN 978-9943-07-486-7

Habibullayev P. va boshq., 2005, 2017. Ozbekiston milliy ensiklopediyasi Mmleketlik ilimiy baspas, 2005, 2017. Qaraqalpaqsha awdarmas Bilim baspas, 2017.

Avtorlar:

P. HABIBULLAEV, A. BOYDEDAEV,A.BAHROMOV, S. BURXONOV.

Respublika maqsetli kitap qor qarjlar esabnanbasp sharld.

3

KIRISIW

Mexanika bliminde nelerdi yrenemiz?

Biz 6-klasta fizikalq shamalar, zatlard dzilisi, mexanikalq, jlllq, jaqtlq, ses qublslar haqqnda dslepki malwmatlard aldq. Ntiyjede, fizika pni haqqnda dslep-ki tsinikke iye boldq.

Endi fizikan hrbir blimin tereirek yreniwdi baslaymz. Son ishinde, 7-klasta Mexanika blimin yrenemiz.

Mexanika szi qaydan kelip shqqan? Fizikan Mexanika bliminde neler yre-niledi?

Adamlar yyemnen baslap jasaw u sh n y-jaylard quran, haywanlard awlaan, diy qanshlq hm nermentshilik penen shul lanan. Olar jums islegende e pi-way mashinalar rchag, qya tegislik, sna, d gelek trizli mexanizmlerden payda lanan ratapulta.

Bizi eramza shekemgi V sirde Afina armiyasnda diywald tesetun mashinalard (taranlard), tas laqtratun dzilislerdi payda-lanan. Adamlard mtjliklerini artp barw menen insan miynetin asatlastrwsh jne de quramal dzilisler oylap tabld. Hr trli dzi-lisler, kpirler menen dambalar qurld. Insan piway qayqdan baslap lken kemelerdi, arbadan baslap velosiped, avtomobil, raketalard dretti (1-swret).

Hr qyl dzilisler hm mashinalard isletiw jne jaalarn oylap tabwa bolan mtjliklerdi artp barw olar haqqnda bilimlerdi toplaw hm olard bir sistemaa tsiriw zrrligin payda etti. Usan baylansl Me-xanika ilimi jzege keldi.

1-swret. Zamanlard tiwi menen jetilistirilip barlan

mexanikalq dzilisler.

4

Kirisiw

Mexanika szi grek tilinen alnan bolp, mashina haqqnda tli-mat degen mnisti alatad.

Mexanika bliminde materiyan e piway krinisindegi qozals mexanikalq qozalst yrenemiz. Deneni mexanikalq qozalsn tallaw ushn waqtt tiwi menen keisliktegi bul qozalst triyiplewshi shamalar haqqnda malwmatlara iye bolwmz kerek.

Mexanikani tiykar wazypas denelerdi qozals tezligin deneni massas hm oan tsir etiwshi kshlerge baylansln sonday-aq, qlegen waqtta jadayd anqlawdan ibarat.

Bul tiykar wazypan sheshiw ushn deneni qalay qozalp atranln hm us qozalst barsnda deneni keisliktegi ornn waqtt tiwi menen qalay zgeretunn anq hm qsqa trde krsetiw kerek bolad. Hzirgi waqtlarda Mexanika dzilisler hm mashinalard jaratwd emes, al denelerdi z ara tsirin jne us tsir ntiyjesinde olard qozalslarn zgerislerin yrenedi.

Mexanikan rawajlanw tariyxnan malwmatlar

Grek alm Aristotel (bizi eramza shekemgi 384-322 jj.) 2300 jldan kbirek waqt burn Fizika kitabn-da birinshi ret mexanika szin paydaland hm ilimge kirgizdi. Aristotel zini kitabnda Jerdi lemni orayn-da jaylasqan, al on tirapnda Quyash hm Ay ayla-nad dep esaplad. Ol joqar qaray laqtrlan denelerdi jerge tsiwi, rchag hm basqa mexanizmlerdi islewi haqqnda malwmatlard keltirdi. Aristoteldi denelerdi qozalsna baylansl pikiri sol dwirler ushn aldn qatar tlimat edi.

Jne bir yyemgi grek alm Arximed (bizi eramzdan burn 287-212 jj.) birinshilerden bolp mexanikalq qublslard tallaw ushn matematikan paydaland. Ol matematikalq esaplawlard jrdeminde rchagt islew principin, denelerdi suwda jziw shrtlerin triyiplep berdi. Matematikalq mellerdi fizikalq proceslerge qol-lanlw fizikan pn spatnda qliplesiwine tiykar bolp hm on rawajlanwnda lken hmiyetke iye bold. Arximed

Aristotel

5

Kirisiw

Mexanikalq qozals haqqnda Abu Rayxan Beruniymenen Abu Ali ibn Sinon tlimatlar

Orta sirlerge kelgende basqa ilimler qatarnda fizikan, son ishinde, mexanikan rawajlanwnda jaa basqsh basland. Bul dwirdegi mexa-nikan rawajlanwnda Orta Aziyadan jetilip shqqan ull almlard da lesi lken bolan. Xorezmni yyemgi paytaxt Kat qalasnda (hzirgi Beruniy rayonnda) tuwlan Abu Rayxan Beruniy (9731048) Jerdi tartw kshi, denelerdi erkin tsiwi, deneni salma, piway mexanizmler, energiyan bir trden basqa trge aylanwna baylansl malwmatlard bergen. Son ishinde, Jerdi denelerdi zine tartw haqqnda blay degen: Jer shar formasnda bolanlqtan dene-ler barlq trepten Jerdi orayna qaray tartlp turad. Beruniy okeanlard suwn betini sfera formasnda bolwna denelerdi Jerge tartlw sebepshi ekenligin jazp qaldran. Jerdi ishki qozals, yany on qu-ramnda zatlard zini tbiyiy ornlarna umtlwna da denelerdi Jerdi orayna tartlw sebep bolw, son sebebinen Jerdi betindegi hr qyl qozalslard jzege keliwin tsindirgen.

Beruniy Jerdi radiusn, sheber uznln, klemin anqlap, Jerdi kishireytilgen modeli globust oylap tapqan. Ol Amerika materigin te-oriyalq jaqtan ashqan. Jerdi z ksheri hm Quyash tirapnda aylanw haqqnda ilimiy pikirlerdi jazp qaldran.

Beruniydi zamanlas, Buxaran Afshona awlnda dnyaa kelgen Abu Ali ibn Sino (9801037) mexa-nikalq qozals, denelerdi qozalslarn salstrmal, denelerdi z ara tsirlesiwleri, aylanbal qozals, oraya umtlwsh ksh, szql tezlik, atmosfera basm haqqnda hmiyetli malwmatlard jazp qaldran. Ibn Sinon Fizika hm Mexanika degen sharmalarn-da keltirilgen malwmatlard hzirgi dwir tlimatlarna sykes keliwi on ull alm ekenligin dlilleydi. Abu Ali ibn Sino kshti tsirinde denelerdi qozalatunl, al olard massalar qansha lken bolsa, qozals ushn lken kshti zrr bo-latunl, birdey kshlerdi tsirinde lshemleri hr qyl denelerdi alan tezligi hr qyl bolatunn aytp tken. Sonlqtan, ol blay degen: Eki shar al. Olard lshemleri hr qyl, sebebi birdey bolanda, ntiyjeleri hr qyl

Abu Ali ibn Sino

Abu Rayxan Beruniy

6

Kirisiw

bolad. lken shar ekinshisinen neshe ese lken bolsa, ntiyjesi sonsha ese kishi bolad. Bunda Ibn Sino sebep dep hzirgi waqtta ksh tsi-nigin, al ntiyje dep tezlik tsinigin nzerde tutqan. Bul tiykarda aradan jeti sir tkennen keyin inglis alm Isaak Nyuton (16431727) trepinen daazalanan mexanikan ekinshi nzam dep atalatun nzamn szler me-nen jazlan triyiplemesi bolp tablad.

Ibn Sino denelerdi Jerge tartlwn tsindiriwde mnaday msal keltire-di: Eger kimde-kim shertekti astnda baqand tartp alsa, onda shertek qulayd dep aytad. Haqyqatnda ol shertekti qulatpayd, al shertek zi ushn tn bolan salmaqt tsirinde qulayd. Baqan bolsa shertekke qu-lawa mmkinshilik bermeydi. Baqann tartp alnw menen salmaqt t-sirinde qulayd.

Nyuton trepinen Ptkil dnyalq tartls nzamn ashlw Ibn Sinon bul haqqnda pikirlerini durs ekenin dlilledi. Nyutonda alman zilip tsiwi Jerge tartlsn sebep ekenligin aytqan.

XVII sirlerde italiyal alm Galileo Galiley (15641642) qozalsta denelerdi birden toqtay almawn sebebi denelerdi inerciyas, deneler di Jer sharn zine tartp turwn ntiyjesinde olard erkin tsetunln, mayatnik terbelislerini nzamlqlarn asht.

Inglis alm Isaak Nyutonnan burn jasap dretiwshilik etken almlard mexanika tarawnda jumslarna, sonday-aq, zi alp baran baqlawlar me-nen tekseriwlerine tiykarlanp, mexanikalq qozals hm denelerdi z ara tsir haqqnda nzamlard matematikalq jaqtan alatt hm bir sistemaa tsirdi. Ntiyjede mexanika z aldna pn spatnda qliplesti. Mexanikan nzamlar ilim menen texnikan rawajlanwna lken les qost.

Klassikalq mexanikan qliplesiw procesi jmiyetti mnewiy jeti-lisiwine, adamzatt rawajlanwna lken les qost. E birinshi ashlan fizikalq nzamlar da mexanikaa tiyisli bolp, lem haqqnda e birinshi fizikalq krinisi lemni mexanikalq swretleniwi bolan. Mexanikan rawajlanwn ntiyjesinde ilimiy pikirlewdi jaa usl payda bold, mikro hm makrolemni srlar sheshilip, kosmost tabsl trde iyelew isleri basland.

1. Mexanika n rawajlanwna Orta Aziya oyshllarn qosqan lesleri haqqnda malwmatlard jazp keli.

2. Mexanika n rawajlanwna les qosqan jne qanday almlard bilesiz?3. Ne ushn fizika pnin texnikan tiykar dep atayd? Juwabzd msallar menen

tsindiri.

7

KINEMATIKAN TIYKARLARMexanika: kinematika, dinamika hm statika blimlerinen turad.Biz Mexanikan yreniwdi kinematika blimin yreniw menen baslaymz.

Kinematika bliminde denelerdi mexanikalq qozalslar yreniledi, biraq bul qozalst jzege keltiretun sebepler bolan kshlerdi tsiri esapqa alnbayd. Kinematika szi grekshe kinematos szinen alnan bolp, qozals degen mnisti bildiredi. So Mexanikan denelerdi qozals-na olard massasn hm z ara tsirine baylansl ekenligin yrenetun blimi bolan dinamika menen tansamz. Qlegen deneni qozalsqa kel-tiriw ushn oan belgili bir kshlerdi tsir etiwi kerek. Bunday kshlerdi qoslw nzamlar menen vektorlq shamalar temasnda tansamz. Statika-da bolsa tsir etiwshi kshlerdi qoslw nzamlar hm denelerdi te sal-maqlqta turw shrtleri yretiledi.

Biz kinematikan yreniw ushn zrrli tsinik (materiallq noqat, esap-law sistemas, traektoriya) hm shamalar (jol, orn awstrw, waqt, tez-lik, tezleniw) haqqnda tsinikke iye bolamz. Keyinirek deneler qozals haqqnda, kinematikaa tiyisli piway mselelerdi qalay sheshiletunln bilemiz. Bul blimde keltirilgen malwmatlard mexanikan keyingi blimlerin yreniwde paydalanamz.

I bap.MEXANIKALQ QOZALS HAQQNDA ULWMAMALWMATLAR

II bap.TUWR SZQL QOZALS

III bap.AYLANBAL TE LSHEWLI QOZALS

0

S

t

jol

orn aws

trwA

B

8

Kinematika tiykarlar

I bap.MEXANIKALQ QOZALS HAQQNDA

ULWMA MALWMATLAR

1-. DENELERDI QOZALS

Mexanikalq qozals

Dgerek-tirapmzda velosiped, avto-mobil hm adamlard jriwin, aspan-da qust, vertolyott, samolyott hm raketalard ushwn (2-swret), suwda balqt, akula hm delfinlerdi jziwin, Jerdi Quyash tirapnda, Ayd Jer ti-rapnda aylanwn baqlaymz. Denelerdi qozalslar belgili nzam-qaydalara boysnad. Msal, almlar baqlawlard ntiyjesinde aspan denelerini qays waqtta keislikti qays ornnda bo-lwn anqlay alad. Tap sol syaql Ay menen Quyasht qashan tutlatunln aldnan aytp beriwi mmkin.

Qlegen deneni mexanikalq qoz-als basqa denege salstranda baqla-nad. Msal, avtomobil terekler hm imaratlara salstranda, dryan suw jasqa salstranda, samolyot Jerdegi imaratlar, aspanda bultlara salstranda qozalad. Deneni qozals baqlawshn turan ornna qarap hr qyl bolad.

Deneni mexanikalq qozals dep basqa denelerge salstran-da keislikte turan ornn waqt tiwi menen zgerisine aytlad.2-swret. Denelerdi mexanikalq qozals.

9

I bap. Mexanikalq qozals haqqnda ulwma malwmatlar

Qozalst salstrmal

Deneni orn jerge salstranda zgermese, ol tnshlqta turpt. Biraq deneni tnsh yamasa qozals jaday salstrmal. Qayqta otran adam qayqqa salstranda tnsh halda bolsa, jasqa salstranda qozalsta. Jerdegi barlq deneler tnsh turanday. Biraq olar Jer menen Quyasht tirapnda aylanad, yany qozalsta bolad. Belgili bir tezlikte ketip baratran poyezdd ishinde jrip baratran adam vagona salstranda kishi tezlikte qozalsa, srtta temir jold relsine salstranda lken tez-likte qozalad. Bul adamn tezligi hr qyl denelerge salstranda hr qyl bolad. Basqa deneler bolmasa, deneni tezligi haqqnda heshqanday pikir aytwa bolmayd.

Barlq denelerdi qozals salstrmal bolp, olard tnshlqta turw salstrmal bolp tablad.

Esaplaw denesiQozalst salstrmaln esapqa alw ushn esaplaw denesi tsini-

gi kirgiziledi. Msal, adam hm avtomobillerdi qozals yamasa tnsh-lqta hal Jerge salstranda alnad. Bul jadayda Jer esaplaw denesi bolp esaplanad. tirapmzda barlq denelerdi tnshlq jaday yamasa mexanikalq qozals tap sonday esaplaw denelerine salstranda qaralad. Eger Jerdi Quyash tirapnda qozals qarap atrlan bolsa, Quyash esap law denesi bolad.

Deneni qozals yamasa tnsh hal qays denege salstranda baqlanp atrlan bolsa, sol dene esaplaw denesi dep atalad.

3-swrette jerge salstranda 10 m/s tezlikte ketip baratran platforman stinde us batta 1 m/s tezlik penen ketip baratran adam swretlengen. Bul adamn qozals ushn platforma esaplaw denesi dep alnsa, on tezligi 1 m/s bolad. Eger esaplaw denesi spatnda Jer alnan bolsa, adamn tezligi 11 m/s bolad (10 m/s + 1 m/s = 11 m/s). Jolda ketip baratran avtomobildi, poyezd hm basqalard qozalsnda esaplaw denesi spatnda Jer sharn ornna on betinde qozalmay turan imarat, ter-eklerdi alamz. Msal, avtomobildi qozals jold jaasnda tereklerge salstranda, sol terek esaplaw denesi dep alnad.

3-swret. Platforma stindegi adamn qozals

salstrmal.

10


Esaplaw sistemas

Deneni mexanikalq qozals haqqnda tolq malwmat beremiz. Msal, avtomobil qa-lan A punktinen B punktine barwn tallayq. On tegisliktegi qozalsn alatwda tmendegi usldan paydalanamz. Qalan kartasn alp, onda qozals baslanan A punkt, yany esaplaw de-nesin tabamz (4-swret). Us noqattan tiwshi Batstan Shsqa hm Qubladan Arqaa bat-lanan masshtab krsetilgen eki ksher tkere-miz. Bunnan eki lshemli koordinatalar sistemasn payda etemiz. Avtomovil jrgen ksherden szq tkersek, onda avtomobildi koordinatalar basna salstranda qozals joln szlmasn krse-

temiz. Al qozals barsnda avtomobildi koordinatalar basna salstran-da qayjerde hm qashan bolan anq krsetilse, qozals haqqnda tolq malwmat berilgen bolad. Eger ushp baratran raketan koordinatalarn krsetpekshi bolsaq, on biyiklik boynsha qozals haqqnda malw-matlard da krsetiwimiz kerek bolad. Bun ushn tegisliktegi koordina-talar sistemasnda joqara batlanan hm koordinata bas arqal tiw-shi perpendikulyar ksher tkeremiz. Ntiyjede sh lshemli koordinatalar sistemas payda bolad.

Raketan qozalsn tolq triyiplew ushn sh parametr beriledi:1) esaplaw denesi (bul msalda Jer shar alnad);2) koordinatalar sistemas (koordinatalar oray Jer sharnda raketa ush-

qan ornda noqatqa jaylastrlad);3) waqtt esaplaw (raketan ushw traektoriyasn belgili bir noqatnda

qays waqtta bolan).

Esaplaw denesine baylansl koordinatalar sistemas hm waqt esaplaw sistemasn payda etedi.

Msal, Lasetti avtomobili yden shp, 10 minutta arqa trepke qa-ray 8 km aralqt basp tken bolsn. Bunda Lasettidi ydegi tnsh ja-day da, jolda qozals da Jerge salstrlp qaralad. Lasetti ushn Jer qozalmaytun bolp, esaplaw dene bolp esaplanad. Shofyord saatn hm avtomobildi spidometri jrdeminde 10 minut dawamnda avtomo-bildi qansha aralqt basp tkenin anqlaw mmkin. Bunda y koordi-

4-swret. Avtomobildi qozalsn eki lshemli koordinatada krsetiw.

y

A 0

B

x

11


nata bas, onnan 8 km uzaqlaw aral bolsa koordinata basna salstranda basp tilgen jol bolp esaplanad. Bul jadayda Lasetti di qozalsda Jer esaplaw denesi, y koordinata bas, shofyord saat deneni qozals waqtn lsheytun sbap. Olar birgelikte esaplaw sistemasn pay-da etip, qozalst tolq triyiplewge jrdem beredi.

Tayansh tsinikler: mexanikalq qozals, qozalst salstrmal, esaplaw denesi, koordinatalar sistemas, esaplaw sistemas.

1. Grek alm Ptolemey Quyasht Jerdi tirapnda aylanad dep esaplaan. Polshal alm Kopernik bolsa Jerdi Quyasht tirapnda aylanad degen pikirdi usnan. Sizi pikiriizshe qays almn pikiri durs? ziizdi pikiriizdi tiykarlap beri.

2. Suwda qaynatp pisirilgen birdey eki myek alamz. Olard birdey treplerin bir-bi-rine tuwrlap, birewin tnsh halda jaylastramz hm ekinshisi menen birinshi myekti soqlstramz. Bul jadayda tnsh turan myek sna ma, yamasa soqq bergen myek sna ma?

2-. KEISLIK HM WAQT

Keislikt sheksizligi

lemde bar barlq zatlar keislikte jaylasqan. Keislikti iyelemeytun yamasa keislikten srtta bolan bir de obyekt joq hm bolw da mm-kin emes. Basqasha aytqanda, keislik materiya menen tz baylansqan. Keislik sheksiz hm shegaras joq. Keislik haqqnda tsiniklerimizdi tek matematikalq kriniste sanlar menen alatwmz mmkin. De-mek, aspan denelerini ar trepinde uzaqta jaylasqan basqa deneler bar. Biz aspanda juldzlardan tek 3 mn kre alamz. Jaqtlq nur 1 sekundta 300 000 km aralqt basp tedi. Usnday tez likte e jaqn juldzd Sentavr nur bizge 4 jlda jetip keledi. Bul aralqt qansha drejede lkenligin tek esaplawlar krsetedi. Us juldza shekemgi aralqt esaplap kreyik:

Berilgen: Formula: Sheshiliwi:

t = 4 jl 126 230 400 s; s = t. s = 300 000 km/s 126 230 400 s = = 300 000 km/s. = 37 869 120 000 000 km. Tabw kerek: Juwap: s = 37 869 120 000 000 km. s = ?

12


Kz aldmza elesletip kreyik. Saatna 1000 km tezlikte ushatun sa-molyotta Jerden sol juldza baramz. Esaplawlar 4300 jldan kbirek waqt kni-tni toqtamastan ushwmz kerekligin krsetedi.

Bizge krinetun juldzlard artnda jd kp sanl juldzlar bar. Keislikte bir-birine baylansl qozalatun juldzlar sistemas galaktikan payda etedi. E kshli sbaplarnan paydalansaq ta, biz keislikti kishi bir blimin baqlawmza baylansl, galaktikalard dl sann aytw qyn. Almlard esaplawlar boynsha, Quyash sistemas orn alan bizi galakti-kamzda 200 den 400 milliardqa shekem juldz barl boljanbaqta. Jaqtlq tezliginde qozalsa galaktikamzd bir shetinen ekinshi shetine barw ushn 100 m jl kerek bolar edi. Sheksiz keislikte bolsa 100 den 200 mil-liardqa shekem galaktikalar bolp, hrbir galaktikada jz milliardtay juldz-lar bar dep esapland. Sol gallaktikalard e uzaqta jaylasqannan bizge jaqtlq, 10 milliard jldan keyin jetip keledi. Keislikti qanshama keligin kz aldza keltirip kri. Demek, keislik sheksiz.

Keislikti sh lshemli koordinatalarda swlelendiriw

Tegis tuwr jolda jrip baratran avtomobildi qozalsn szlmada swret lew ushn masshtab krsetilgen bir tuwr szq jetkilikli (5-swret). Temir jold tuwr szql bliminde-gi poyezdd qozalsn swretlewge de bir lshemli koordinata ksheri kerek. Bunda qozalp baratran dene oa

yamasa shepke, joqar yamasa tmenge qozalmaytunlqtan qosmsha koordinata ksheri ni keregi joq, on qozalsn bir lshemli koordina-talarda swretlewdi zi jetkilikli. Tuwr jolda ketip baratran avtomobil

kesispege kelgende shepke yamasa oa burlw yany, tuwr szql qozals bolmay qalad. Jerdi betin lken emes aralqlarda tegislik dep esaplasaq, us te-gislikte adam, velosiped, avtomobillerdi qozalsn swretlew ushn eki lshemli koordinatalar kerek bolad. Demek, tegis-likte ornn zgertip atran dene qozals, msal, avtomobildi qozalsn koordinata-lar tegisliginde swretleymiz (6-swret).

5-swret. Tuwr szql qozalst bir lshemli koordinatada swretlew.

x

6-swret. Tegisliktegi qozalst eki lshemli koordinatada

swretlew.

y

xo

13


Qust jerde yany tegislikte jri-wi yamasa aspanda yany keis-likte ushw mmkin. On jerdegi qozalsn eki lshemli, aspanda ushwn bolsa sh lshemli koordi-natalarda swretlew qolayl. Samo-lyott ushw qozalst batna baylansl talap alnan sh lshem-li koordinatalar sistemasnda swret-lenedi (7-swret). Hawa sharn as-panda, teiz haywanlarn bolsa suw astnda qozalsn triyiplew ushn da sh lshemli koordinatalar sistemas kerek.

Keislikti tiykar qsiyetleri: haqyqatnda da bar ekenligi, ma-teriya menen ajralmasl (lemde keislik penen baylanspaan bir de obyekt joq), sheksizligi, sh lshemliligi (barlq fizikalq obyektlerdi uznl, eni hm biyikligi bolad).

Waqtt bir lshemli koordinatalarda swlelendiriw

Hrqanday process, waqya, qubls belgili bir ornda (keislik) hm zaman (waqt) da jzege keledi. Dene qozalad, yany z ornn tek keis-likte emes, al waqt boynsha da zgertedi. Waqtt lshew ushn tkirarlanp turwsh qublst tkirarlanwn uzaqln paydalanad. Msal, Jerdi z ksherini tirapnda Quyashqa salstranda bir ret aylanw waqtn 24 saat dep yamasa Jerdi Quyasht tirapnda bir ret aylanw waqtn bir jl dep alan. Bir jl 31 556 926 sekundqa te. Sonlqtan, 1 s Jerdi Quyash ti-rapnda bir ret aylanw dwirini 31 556 926 dan bir blimine te. Hzir-gi waqtt lken dllikte lsheytun kvarc hm molekulalq saatlar payda-lanlad. Olar waqtt sekundt trillionnan bir blimindegi dllikte lsheydi. Waqt bir lsh-emli koordinatalarda swretlenip, ol tmishten keleshekke qaray sip barw shama spatnda paydalanlad (8-swret).

Denelerdi qozalsn keislik hm waqttan ajratlan halda kz al-dmza keltiriwge bolmayd. Sonlqtan denelerdi qozalslari keislikte hm waqt dawamnda jzege keledi, dep qaralad.

8-swret. Waqtt bir lshemli koordinatada swretlew.

tmish hzir keleshek

7-swret. Samolyott qozalsn sh lshemli koordinatada swretlew.

z

x yo

14


Waqt bul qublslard izbe-iz zgeriw trtibin hm procesler-di dwirliligin spatlaytun fizikalq shama. Waqt xalq aralq birlikler sistemasnda (XBS) sekundlarda lshenedi.

Bizdi, tiykarnan, deneni keisliktegi ornn waqtqa baylansll qzqtrad.

Tayansh tsinikler: keislik, galaktika, waqt, bir lshemli eki lshemli koordinatada hm sh lshemli koordinatada swretlenetun qozals, sh lshemli koordinatada keislik.

1. Oymzda 99-bettegi malwmatlardan paydalanp, samolyotta Jerden Aya hm Quyash-qa barw ushn qansha waqt ushw kerekligin esapla.

3-. KINEMATIKAN TIYKAR TSINIKLERI

Mexanikan deneni qozalsn on massas hm on qozalsqa keltiriwshi sebeplerin esapqa almaan halda yrenetun blimine kinematika dep atalad.

Kinematikan tiykar wazypas denelerdi qlegen waqtta koordi-natalarn aniqlawdan ibarat. Deneni koordinatalarn waqtqa baylansl haqqnda malwmatlar hr trde msal, grafik, keste yamasa formula kri-nisinde beriliwi, sonday-aq, szler menen alatlw mmkin. Bul malwmat-lard biliw arqal deneni qlegen waqtta keisliktegi ornn anq aytwa bolad. Bun ushn bir qatar jaa tsinikler menen tansp alwmz kerek.

Materiallq noqat

Uzaqta ketip baratran avtomobildi formas anq krinbeydi, ol jd kishkene, htte noqattay bolp kriniwi mmkin. Al kishkene qumrsqaa mikroskop arqal qaraanmzda ol qorqnshl jrtqsh bolp krinedi. Dene-lerdi qozalsn yrengenimizde bir qatar piwaylastrwlardan paydalanamz. Bunday usllard biri qozalsta deneni lshemlerin esapqa almastan, on krip atran process yamasa szlmalarda materiallq noqat dep alwdan ibarat.

Berilgen sharayatta lshemlerin hm formasn esapqa almawa bo-latun dene materiallq noqat dep atalad.

15


Uznl 4 m bolan avtomobildi 10 km aralqt basp tiwdegi qozalsn yreniwde on materiallq noqat dep qaraw mmkin. Sebebi avtomobildi basp tetun aral on uznlnan 2500 ese lken. Us syaql samo-lyott uzaq aralqqa ushw qaralp atranda, on materiallq noqat dep esaplaw mmkin. Dene bir jadayda materiallq noqat dep qaralad, basqa jadayda bolsa on materiallq noqat dep qarawa bolmayd. Msal, oqw-sh mektepke baratranda yinen 1 km aralqt basp tse, bul qozalsta on materiallq noqat dep qaraw mmkin. Biraq us oqwsh yini ishinde azan gimnastika shnwlarn ornlap atranda, on materiallq noqat dep bolmayd. Kitapt sumkadan alp stola qoyw procesin swrette krsetkende kitapt qays trepi menen qoyanlmzd krsete alamz. Biraq, mektep-ke alp baratranda szlmada kitap jd kishkene noqat bolp krinedi. Bul jadayda on materiallq noqat dep alw mmkin.

Materiallq noqat tsiniginen qozalsta deneni lshemi basp tilgen aralqqa salstranda jd kishi bolan jadayda ana emes, al talqlanp atran deneni lshemi oan salstranda qaralp atran basqa bir denege shekem bolan aralqqa salstranda jd kishi bolanda da paydalanlad. Jer sharn lshemleri jd lken. Biraq, Jer planetasn Quyash tirapnda aylanwn yrengende, olard arasnda aralqt jd lkenligi sebepli, Jer-di materiallq noqat dep qaraw mmkin.

Traektoriya

Taxtaa por menen szanda, qa-rl jolda avtomobil jrgende, aspan-da tas blegi meteor atmosferaa kirgende iz qaldrad (9-swret). Por, avtomobil hm meteord qaldran izleri olard traektoriyalar bolp tablad.

Deneler zlerini qozalsnda barlq waqtta da iz qaldra bermeydi. Msal, aspanda ushp atran meteor iz qaldrsa, tramplinnen sekirip atran sportsh bolsa iz qaldrmayd. Sportsh, top, adam, mashina, qus hm samolyotlard qozalslarn barsnda izleri krinbese de, olard izlerin zliksiz szq dep kz aldmza keltiriw mmkin.

Materiallq noqatt qozalsn barsnda basp tken noqatlarn tutastrwsh szqt qozals traektoriyas dep atalad.

9-swret. Meteor deneni qozals traektoriyas.

16


Jol hm orn awstrw

Deneni traektoriyasn sanlq jaqtan bahalaw ushn fizikalq shama jol qa-bl etilgen.

Deneni qozalsn traektoriyas boylap basp tken aral, traek-toriya uznl jol dep atalad hm s hribi menen belgilenedi.

Jold, ulwma, uznlqt lshem birligi etip metr qabl etilgen. On eta-lon etip Parijdegi Xalq aralq lshewler Byurosnda saqlanan platinairidiy-den solan arnawl sterjen uznl alnan.

Ayrm jadaylarda deneni basp tken jol emes, al ol qozalst qays noqattan baslap, qays noqatta toqtaanl hmiyetlirek.

Deneni qozalsnda baslansh hm aqr ornlard tutastrwsh batlanan kesindi orn awstrw dep atalad.

Siz kldi jaasnda soqpaqtan jrip, A noqatnan B noqatna iymek szql traek-toriya boylap 100 m jold basp tiwiiz mmkin (10-swret). Bunda orn awstrw A noqatnan B noqatna shekemgi aralqqa, yany 40 m ge te bolad. Dostz bolsa qayqta A noqatnan B noqatna tuwr szq boynsha jzip tse, traektoriya menen orn awstrw bir-birine te bolp, on uznl 40 m bolad.

Tashkentten Andijana shekemgi orn awstrw 245 km bolan jaday da, avto-

mobil Tashkentten Andijana barw ushn 380 km jold basp tedi. Tuwr szql qozalsta jol hm orn awstrw bir birine te bolad.

Mexanikalq qozalspiwaylastrw maqsetinde denelerdi

qoz-alsn sh trge blip yreniledi: ilge-rilemeli, aylanbal hm terbelmeli. Avtoma-shinan korpus ilgerilemeli qozalsa, on dgelekleri aylanbal qozalad (11-swret). Motornda porshenleri terbelmeli qozalad.

10-swret. Jol hm orn awstrw.

orn aw

strw

jol

A

B

11-swret. Matiz da ilgerilmeli hm aylanbal qozals bat.

17


Ilgerilemeli qozals

Eger deneni qozals ilgerilemeli bolsa, on qozalsn swretlew ushn deneni bir noqatn qozalsn swretlew jetkilikli. Msal, stold stindegi kitapt bir ornnan basqa orna hr qyl kshiriw mmkin (12-swret). (a) jadaynda on qrlarn qozalslar hr qyl. (b) jadaynda ki-tapt qrlarn qozals traektoriyalar birdey bo-lad, yany kitapt trt qrn traektoriyalarn birini stine birin qoyw mmkin. Kitapt ekin-shi jadayda qozals ilgerilemeli qozalsqa msal bola alad. Bul jadayda kitapt tek qrlar ana emes, al qtyarl alnan noqatlarda birdey qozalad.

Velosiped yamasa motorl qayqta adam ilge-rilemeli qozalad. Biraq, velosipedti dgelegi hm motord prriklerini qozals buan msal bola almayd.

Qozalst barsnda deneni barlq noqatlar birdey orn awstrsa, bunday qozalst ilgerilemeli qozals dep atayd.

Ilgerilemeli qozalsta deneni qtyarl trde alnan eki noqatn tutastratun tuwr szq zine zi parallel trde orn awstrad).

Joqara kterilip baratran lift, ush-p baratran samolyot hm raketa ilgerilemeli qozalsta bolad. Dem alw balarnda sharq-plek kabinas aylanbal qozalad (13- swret). Biraq, usn menen bir waqtta ol ilgerilemeli de qozalad. Sebebi kabinan qtyarl eki noqatnan tkerilgen tuwr szq z-zine parallel trde orn awstrad.

Ilgerilemeli qozalatun deneni qozal-sn yrengende, on tek bir noqatn qozalsn yreniw jetkilikli. Sonlqtan, ilgerilemeli qoz alatun deneni materiallq noqat dep qaraymz. Ilgerilemeli qozals tuwr szql hm iymek szql bolad.

Denelerdi qozalsn sh trge: ilgerilemeli, aylanbal hm terbelmeli qozalslara blip, bul quramal qozalslard tallawd asatlastrad hm matematikalq jaqtan triyiplew imkaniyatn beredi.

12-swret. Kitapt ilgerilemeli emes (a) hm ilgerilemeli (b) qozals.

a

b

13-swret. Sharqplek kabinalarn ilgerilemeli

qozals.

2. Fizika 7-kl.

18


Tayansh tsinikler: materiallq noqat, traektoriya, jol, orn awstrw, ilgerilemeli qozals.

1. Bir deneni baqlanp atran hr qyl proceslerdi birinde materiallq noqat dep alw mmkin bolan, al ekinshisinde bolsa mmkin bolmaan birneshe msal jaz.

2. yiizden mektepke shekem barw traektoriyasn hm orn awstrwd szlmada szp, olard arasnda aralqlard ayrmasn shamalap kri.

4-. SKALYAR HM VEKTORLQ SHAMALAR HM OLAR STINDEGI MELLER

Skalyar shamalar

Fizikalq shamalard eki topara skalyar hm vektorlq shamalara bliw mmkin.

Batn hmiyeti bolmaan, tek san mnisi menen anqlanatun shamalard skalyar shamalar dep ataymz.

Klem, waqt, jol, massa, energiya syaql fizikalq shamalar skalyar shamalar bolp tablad. Olar stinde meller sanlar stindegi mellerdey bolp ornlanad. Msal, birinshi deneni massas m1 = 8 kg, ekinshi deneni massas m2 = 4 kg, onda olard birgeliktegi massas:

m1 + m2 = 8 kg + 4 kg = 12 kg.Bul eki deneni massalarn arasnda ayrma:

m1 m2 = 8 kg 4 kg = 4 kg. Tap sonday birinshi deneni massasn ekinshisini massasnan neshe

ese artq ekenligin anqlaymz. Bunnan basqa deneni massas qanday da bir sana kbeytiw yamasa bliw mmkin. Msal, m = 12 kg bolsa, on 3 ke kbeytiw hm bliw tmendegishe ornlanad:

m 3 = 12 kg 3 = 36 kg; m : 3 = 12 kg : 3 = 4 kg.

Tuwr szq boynsha qozalsta deneni qozalst qay ornnan baslaan, qay trepke qozalan hm basp tilgen joln shamasn biliw deneni qozalsn aqrnda ornn anqlaw ushn jetkilikli.

Vektorlq shamalar Baz bir fizikalq shamalar menen is alp baranda olard san mnisin

biliw jetkilikli emes, olard bat da zrr hmiyetke iye bolad. Msal,

19


dene s = 5 m aralqqa orn awstrd, dew jet-kilikli emes. Bunda orn awstrwd bat da belgili bolw kerek. Sol jadayda deneni qays trepke hm qayjerge orn awstranl haqqnda tolq tsinikke iye bolamz.

Stold stinde turan arbaa belgili bir ksh tsir etip atr dep aytw jetkilikli emes. Bul ksh denege shepten o trepke qaray tsir etkende, arba oa, onan shep trepke qaray tsir etkende bolsa shep trepke qaray qozalad (14-swret). Eger ksh arbaa joqardan tmenge qaray tsir etse, arba qozalmayd.

Ksh, tezlik, orn awstrw syaql fizikalq shamalar vektorlq shamalar. Bul shamalard yreniwde san mnisi menen batn biliw h-miyetli.

San mnisleri hm batlar menen anqlanatun shamalar vektorlq shamalar dep atalad.

dette vektorlq shaman stine batl strelka qoylad. Msal, ksh F

, tezlik , orn awstrw s krinisinde alatlad. Vektorlq shaman san mnisin tmendegishe alatamz:

| F

| = 2 N, | | = 10 m/s, | s | = 5 m yamasa F = 2 N, = 10 m/s, s = 5 m.

Vektorlq shama szlmada uznl san mnisine te batl strelka trinde krsetiledi.

Vektorlq shamalard qosw hm alwHwizdi A noqatnan B noqatna qaray 1 tezlikte jzip tpekshi bolan

jziwshini qozalsn krip shayq (15-swret). Jziwshi B noqatqa qaray jzbekte, biraq 2 tezliktegi drya asn tsirinde ol ar jaan C no-qatna barad. Jziwshi A dan B a jetip barw ushn sarplanan t waqtta dryan suw B dan C a shekemgi aralqt tedi. Jziwshini 1 tezligine suwd 2 tezligini qoslw ntiyjesinde dryan 3 tezlikte jzip tedi. Vektorlq kriniste bun tmendegishe alatw mmkin:

1 + 2 = 3.

14-swret. Qozals batn kshi batna

baylansl.

F

F

s

s

20


Vektorlq shamalard stinde meller piway sanlard stindegi meller syaql ornlanbayd. Msal, AB kesindisi 4 m, BC kesindisi 3 m bolsa, bul vektorlard qosnds 4 m + 3 m = 7 m emes, al 5 m ge te bolad. 16-swrettegi A noqattan suw saqlasht aylanp, B hm C noqatlar arqal D no-qatna barwmzd szlmada swretlep kreyik. AB vektorna BC vektor qoslanda AC vektor payda bold:

AB

+ BC

= AC

.AB hm BC vektorlar boynsha jrgende payda

bolan AC qosnd vektor A noqatnan C noqatna orn awstrwd krsetedi.

AC vektorna CD vektor qoslanda AD vektor payda bolad:

AC

+ CD

= AD

. A noqatnan B hm C arqal D no-

qatna barw ushn lken aralq basp tildi, orn awstrw A noqatnan D noqatna shekem bold:

AB

+ BC

+ CD

= AD

. Demek, vektorlq shaman san ana

emes, al bat da lken hmiyetke iye eken. Basqa bir msald krip shayq. Msal, A noqatta turan dene tuwr szq boylap 4 m jold basp B noqatqa, so B noqattan 3 m jold basp C noqatna orn awstran bolsn (17-swret). Deneni tken joln s1 hm s2 arqal belgilesek, s1 = 4 m hm s2 = 3 m bo-lad. Deneni A noqattan B noqatqa, so B noqatnan C noqatna orn awstrw s1 + s2 trinde bolad. Bul orn awstrw A noqa-

tnan C noqatna tuwrdan-tuwr orn awstrw s ge te: s1 + s2 = s. (1) Bul uslda qosw shmyeshlik uslda qosw qaydas dep atalad. Bun

tmendegishe triyiplew mmkin:

16-swret. Imaratt aylanp tiwdi szlmas.

AB

C D

17-swret. s1 hm s2 vektor-larn qosw.

s1

s2

s

B

A

C

15-swret. Jziwshini dryadan jzip tiwini vektorlq swretleniwi.

C

BA

2

3

2

2

21


Eki vektord qosw ushn birinshi vektord ushna ekinshi vek-tord bas qoylad hm birinshi vektord basnan ekinshi vek-tord ushna batlanan vektor tkeriledi. Us vektor eki vek-tord qosnds bolp tablad.

Batlar qtyarl trde alnan a hm b

vek-torlar berilgen bolsn. Olard qosnds:

a + b

= c (2)

vektorn tabw 18-swrette swretlengen.Batlanan tuwr szq fizikalq shaman

batn ana emes, al sanlq jaqtan shamasn da krsetedi. Batlanan szqt uznl qansha lken bolsa, berilgen fizikalq shama sonshama lken mniske iye bolad.

Alw meli qoswa keri mel bolan ushn 18-swrette c vektordan a vektor alnsa, b

vek-

tor payda bolad. Bunda:

c a = b

. (3)

Bir vektordan ekinshi vektord alw ushn eki vektord baslar bir noqatqa qoylad hm ekinshi vektord ushnan birinshi vektord ushna batlanan vektor jrgiziledi. Us vektor eki vektord ayrmas bolp tablad.

Demek, vektorlard qosw hm alwda batlanan szqt uznl hm batn zgertpegen halda vektorlard bas menen ushn qalay jaylasqan-lna hmiyet beriw kerek. Bat hm san mnisi birdey bolan vektorlar te vektorlar dep atalad.

Vektorlq shamalard sana kbeytiw hm bliw

Dene qanday da bir batta tuwr szq boylap qozalp, s joln basp tse, bul aralqqa te bolan orn awstrwd shamas s vektorna te bolad: s = s. Dene zini batn zgertpegen halda usnday s jold jne eki ret basp tsin. Bunday jadayda on basp tken jol s + s + s = 3s ge, orn awstrw s + s + s = 3 s ke te bolad (19-swret).

Demek, s ti 3 ese arttrsa, 3 s vektor payda bolad. Ntiyjede vektord bat zgermeydi.

b

b

a

c

a18-swret. a hm b vektorlar

(1), olard qosnds c vektor.(2)

1

2

22


Vektorlq shama o sana kbeytilse, on shamas sonshama ese artad, al bat bolsa zgermeydi.

Bunda vektorlq shama kbeytiletun san o bolw kerek.

Sol syaql vektorlq shaman o sana bliwge de bolad. Eger teris sana kbeytilse yamasa b-linse, qarama-qars batqa zgeredi.

Vektorlq shama o sana blinse, on shamas sol san ese keme-yedi, al bat zgermeydi.

Vektorlq shamalard proekciyas

Arba qozals batna salstranda baz bir myesh astnda F

ksh penen tartlp atran bolsn

(20-swret). Bul ksh arban vertikal batta da, go-rizont batnda da tartadi. Arbaa qozals batnda tsir etetun kshti shamas qanday bolad?

Arban qozalsn bat boylap Ox ksherin t-keremiz. Bunda O noqatn F

vektorn ba-sna tuwr

keltiriwimiz kerek. F

vektorn ush A noqatna Ox ksherinen perpendikulyar tkeremiz. Payda bolan OB vektor F

vektorn Ox ksherindegi quraw-

shsn, yany proekciyasn triyipleydi. Qozals batnda arbaa tsir etip atran ksh us OB proekciyasn uznlna te bolad. Msal, myesh astnda tsir etetun kshti mnisi |F

| = 5 N bolsn. Bul kshti proekciyas da

3 N a te bolad. Arbaa qozals batnda tsir etetun ksh us 3 N a te bolad.

Endi F

kshi arban joqara qanday ksh penen tartatunln biliw ushn A noqatta Oy ksherini C noqatna perpendikulyar tsiremiz. Payda bolan

OC vektorn uznl vertikal tsir etiwshi kshke te. On shamas 4 N bolw mmkin.

s

s

s

3s

19-swret. s vektor-n 3 ke kbeymesi.

20-swret. Arbaa tsir etetun kshti

proekciyas.

sF

A

BO

Cy

x

21-swret. qtyarl batlanan vektord

proekciyas.

A

B

C D

a

x

23


qtyarl batta a vektorn Ox ksherindegi proekciyasn anqlayq (21-swret). On ushn Ox ksherinen vektorn bas A hm ush B a eki perpendikulyar tkiziledi. Payda bolan CD kesindi a vektorn Ox ksherindegi proekciyas bolp tablad.

Tayansh tsinikler: skalyar shama, vektorlq shama, vektorlard qosnds, vektorlard ayrmas, vektord sana kbeytiw, vektord sana bliw, vektord proekciyas (qurawshs).

1. yiizden mektepke shekem jrgen jolzd vektorlq krinisinde swlelendirip, us vektorlard qosndsn tab.

1. 22-swrette krsetilgen a) s1 hm s2 vektorlarn; b) F

1 hm F

2 vektor-larn; d) a, b

hm c vektorlarn; e) a1, a2, a3, a4 hm a5 vektor-

larn qosnds dpteriizde swretle. 2. 22-swrette krsetilgen: a) s1 vektornan s2 vektorn ayrmasn; b) F

1

vektornan F

2 vektorn ayrmasn dpteriizde swretle.3. 23-swrette krsetilgen a) F

vektorn 2 ge kbeyti; b) a vektorn 5 ke

kbeyti; d) b

vektorn 3 ke bli.4. 23-swrette krsetilgen s hm vektorlarn Ox ksherine proekciyasn

dpteriizde swretle.

22-swret. Qosnds hm ayrmas anqlanatun vektorlar

s1

s2

aF1

F2

ba5

a3

a4

a1

a2

c

F

O

b

a

s

x

23-swret. Sana kbeytiletun hm blinetun, proekciyasanqlanatun vektorlar

24


I BAPQA TIYISLI QOSMSHA SORAWLAR HM SHNWLAR

1. Te lshewli qozalp kiyatran kemeni aldn tumsnda turan oq-jay atwsh kemeni artq trepindegi nshanaa, kemeni artq trepin-degi turan oq jay atwsh bolsa kemeni ald tumsnda nshanaa oq atsa, olard qayssn o nshanaa birinshi bolp jetip keledi?

2. Poyezdd kupesinde otran jolawsh: Men tnshlqta turman, srtta rels hm terekler maan salstranda qozalp atr, dese, poyezdd mashinisti: Men parovozda janln sarplap, poyezdd jrgizip kiyatr-man. Srtta rels hm terekler tnshlqta turpt, deydi. Sizishe kim-ni gpi durs?

3. Eger poyezd ekvatorda batstan shsqa qaray belgili bir tezlikte qozalatun bolsa, ol Jerdi shstan batsqa qaray saatna eki m ki-lometr tezlikte z ksheri dgereginde aylanwna baylansl qozalsn azmaz bolsa da kishireytkendey bolad. Bul jninde siz ne dep oylaysz?

4. Tnsh turan vagonn ishinde turp vertikal batta sekirsek, biz sekir-gen ornmza qaytp tsemiz. Eger tuwr szql te lshewli qozalp baratran vagonn ishinde vertikal sekirsek, onda qay orna tsemiz? Sekirgen ornmza ma yamasa qozalst batna qarama-qars trepke me? Qanday da bir jkti qozals batnda laqtrw ushn vagon tnsh-lqta turana qaraanda kbirek ksh kerek bolad. Qozals batna qarama-qars laqtrw ushn she?

5. Dostz benen kemeni kayutalarn birine jaylasp ald dep oyla. Srt sizge krinbeydi. Uyqlawa jatqanzda keme toqtap turan edi. Uy-qdan turanzda kemeni toqtap turanln yamasa tuwr szql te lshewli qozalp baratranln biliw ushn ne isleysiz?

6. Truban tmengi blimin bgip, bgilgen trepti ushn tez ap atran suwd batna qars etip jaylastrsaq, trubada suwd qddinen joqa-rraqta ushnan suwd ap atranln baqlawmz mumkin. Tmen-degi mashqalan sheship kri. Poyezda stanciyada suw alw kerek, biraq toqtawa waqt joq. Joqarda usldan paydalanp, toqtamastan poyezda suwd alw mmkin be?

25


c

7. Vertolyot gorizont batnda shs trepke 10 km, so qubla trepke 8 km, onnan keyin bats trepke 12 km, onnan so bolsa arqa trepke 8 km usht. Vertolyott joln hm orn awstrwn tab.

8. Klge qal duman tsken, on jaalar krinbeydi dep kz aldza keltiri. Klde qayqt qozals batn krsetiw mmkin be?

9. Qayq dryan asqa perpendikulyar batta kesip tpekte. Dryada suw jasqa salstranda dryan as tezliginde qozalad. Qayqt qozalsn eki adam baqlap turpt. Olardan biri jaada qozalmay turpt, ekinshisi bolsa as penen birge jzip kiyatran sald stin-de turpt. Eki baqlawsh qayqt orn awstrwn oan ketken waqtt lsheydi.Olard alan ntiyjeleri bir-birinen qalay ajralad? Qays krsetkishler birdey bolad?

10. Tmendegi qays jadaylarda Jerdi materiallq noqat dep qaraw mm-kin? Durs juwaplard belgile:a) Ekvatord uznln esaplawda;b) Jerdi Quyasht tirapnda orbita boylap tken joln esaplawda;d) Jerdi zini ksheri tirapnda sutkalq aylanwnda ekvator no-qatn qozals tezligin esaplawda;e) Jerden Saturn planetasna shekemgi aralqt esaplawda.

11. Noqatlard ornna sykes bolan gplerdi qoyp, anqlaman tolqtr: Vektorlq shamalar bul ...a) tek sanlq mnisi menen anqlanatun shamalar;b) tek bat menen anqlanatun shamalar;d) sanlq mnisleri esapqa alnbasa da bolatun shamalar;e) sanlq mnisleri hm batlar menen anqlanatun shamalar.

12. Tmende sh vektor swretlengen. a vektor n vektorna te be? c

vektorn a vektornan lken dewge bola ma?

a

n

26


II bap.TUWR SZQL

QOZALS

tirapmzda denelerdi qozals quramal kriniske iye bolp, olard yreniw hm szlmalarda alatw ushn qozalst e piway krinislerin tallawdan baslaymz. E piway trlerin qozals bul tuwr szql te lshewli qozals bolp tablad.

Bul bapta dslep denelerdi tuwr szql te lshewli qozalsn yrenemiz, te lshewli emes qozals haqqnda qsqasha malwmat alamz. So tuwr szql te lshewli zgeriwshi qozalst yreniwge kirisemiz.

5-. TUWR SZQL TE LSHEWLI QOZALS HAQQNDA TSINIK

Te lshewli qozals

Tmendegi tjiriybeni tkereyik.Arbaa 24-swrette krsetilgenindey tamzsh

ornatlan bolsn. Birdey waqt aralnda bir tamsh tamp tursa, ol qays waqtta arba qyjerde bolanln belgilep ketedi. Arban jibersek, ol ildirilgen jk tsirinde qozalad. Bunda arban artnda tamshlar arasnda aralqt birdey emesligin baqlaw mmkin. Demek, arba birdey waqt aralqlarnda hr qyl aralqlard basp tken, yany ol te lshewli emes qozalan.

Endi joqarda tjiriybemizdi biraz zgerteyik. Bul ret ildirilgen jkti kemeytip taman tamshlar-d arasnda aralqt birdey bolwna eriseyik (25-swret). Bul jadayda arban birdey waqt aralqlarnda birdey jold basp tkenligine iseniw mmkin. Arban bunday qozals te lshewli qozalsqa msal bolad

24-swret. Arban te lshewli emes qozals

25-swret. Arban te lshewli qozals

27

II bap. Tuwr szql hreket

Eger dene qlegen tedey waqt aralnda birdey jold basp tse, bunday qozals te lshewli qozals dep atalad.

zgermeytun tezliktegi deneni qozals te lshewli qozals bolp tablad. Eger avtomobil te lshewli qozalp, hrbir minutta 1,5 km jold basp tetun bolsa, 2 minutta 3 km, 5 minutta 7,5 km, 10 minutta 15 km, 30 minutta 45 km, 1 saatta 90 km jold basp tedi.

Saat tillerini ushn qozals da te lshewli qozalsqa msal bola alad. Biraq, olard qozalsn traektoriyas sheber trizli bolad. Joqarda msallarda qozalslard sh trge ajratw mmkin:

1) tezligi birdey hm traektoriyas tuwr szql;2) tezligi birdey, biraq traektoriyas iymek szql;3) traektoriyas tuwr szql, biraq tezligi zgermeli.Kpshilik jadaylarda tirapmzda denelerdi qozalslarn

traektoriyas iymek szql bolad. Ayrm jadaylarda denelerdi joln belgili bir blimin tuwr szql qozalw mmkin.

Tuwr szql qozals

Deneni qozals traektoriyas tuwr szqtan ibarat bolsa, bunday qozalst tuwr szql qozals dep atayd.

24- hm 25-swretlerdegi arban tezligini birdey yamasa hr qyl bolwna qaramastan, olard qozals traektoriyas tuwr szq bolp tablad. Tuwr jolda ketip baratran avtomobildi, temir jold tuwr bliminde jrgen poyezdd, belgili biyiklikke kterilip alannan keyin samolyott belgili bir aralqta qozalsn tuwr szql qozals dep qaraw mmkin.

Tuwr szql te lshewli qozals

24-swrettegi arba tuwr szql, biraq qozals dawamnda hr qyl tezlikte, yany te lshewli emes qozalanda, on qozalsn tuwr szql te lshewli qozals dep bolmayd. Saatt tilleri birdey tezlikte, yany te lshewli qozalad, biraq olard traektoriyas tuwr szql emes. Son ushn saatt tillerini ushn qozals tuwr szql te lshewli qozalsqa msal bola almayd. Arban 25-swrettegi qozalsnda arba da tuwr szql hm te lshewli qozalmaqta. Son ushn on qozals tuwr szql te lshewli qozals bolp tablad.

28


Eger tuwr szql qozalatun materiallq dene qlegen te waqtlar aralnda birdey aralqlard basp tse, on bunday qozals tuwr szql te lshewli qozals dep atalad.

Bunday qozalsqa jold biyik, ps hm burlslar bolmaan blimindegi avtomobildi tezlikti zgertpey qozalw msal bola alad. Sonday-aq, poyezd tezlik alp, belgili aralqt tkennen so tuwr szql te lshewli qozala baslayd.

Tuwr szql te lshewli qozals e piway mexanikalq qozals bolp tablad. Son ushn yreniwdi tezlik, aralq hm waqt arasnda e piway baylansqa iye bolan deneni tuwr szql te lshewli qozalsnan baslaymz. Keyin te lshewli emes hm iymek szql qozalst tezliklerin tallawa temiz.

Tayansh tsinikler: te lshewli qozals, tuwr szql qozals, tuwr szql te lshewli qozals.

1. 24- hm 25-swretlerde swlelendirilgen tjiriybeni tsindirip beri.2. Tuwr szql bolmaan te lshewli qozalsqa msal keltiri.3. Tuwr szql, biraq te lshewli bolmaan qozalsqa msal keltiri.4. Tuwr szql te lshewli qozalst triyiplep beri.5. Siz mektepke ketip baratranzda, jold qays bliminde tuwr szql te lshewli

qozalasz?

6-. TUWR SZQL TE LSHEWLI QOZALST TEZLIGI

Tezlikti anqlaw

Eger birdey waqt aralnda basp tilgen jol hr qyl bolsa, birdey aralqt tiw ushn hr qyl waqt sarplanad. Msal, birdey aralqt basp tiw ushn avtomobil velosipedshiden kem waqt sarplayd. Piyada bir minutta 100 m aralqt basp tse, Jerdi jasalma joldas bir minutta 500 km, jaqtlq nur bolsa 18 mln kilometrdi tedi. Baqlawlarda bir deneni ekinshi deneden tezirek yamasa sterek qozalatunln bilemiz. Msal, velosiped adamnan tez, avtomobil adam menen velosipedten tez, tez jretun poyezddan sterek qozalad. Samolyott qozals bolsa poyezdd qozalsnan da tez (26-swret).

29


(1)

6-klasta fizika sabaqlarnda deneni basp tken joln s, us jold basp tiwge ketken waqtt t, tezlikti menen belgileniwin bilesiz. Uslara tiykarlanp, tezlikti formulas tmendegishe alatlan edi:

= s t .

Deneni te lshewli qozalatun tezligi dene basp tken jol-d us jold basp tiw ushn ketken waqtqa qatnas menen anqlanad.

Deneni te lshewli qozalsnda tezligi jold qlegen bliminde birdey bolad. Hrqanday sand 1 ge blse, ntiyjeni sol sana te ekenligi belgili. Eger (1)-formulada t = 1 s bolsa, onda

= 1 = s

bolp qalad. Demek, te lshewli qozalsta birlik waqtta basp tilgen jol san janan tezlikke te. Tezlikke tmendegishe anqlama beriledi.

Waqt birligindegi basp tilgen jola te bolan shama tezlik dep atalad.

Joqarda keltirilgan msallarda waqt birligi spatnda 1 saat alnan. Eger adam 1 saatta 18 km, velosiped 36 km, avtomobil 90 km, poyezd 144 km, samolyot bolsa 900 km aralqt basp tse, olard 1 sekundta qansha aralqt basp tiwin, yany waqt sekundlarda alatlan tezliklerdi esaplap kreyik:

18 km/saat

36 km/saat

900 km/saat

26-swret. Hr qyl tezliktegi qozalslar.

144 km/saat

90 km/saat

s

30


.

adamn tezligi o = 5 m/s, velosipdiki v = 10 m/s, avtomobildiki a = 25 m/s, poyezddiki p = 40 m/s, samolyottiki bolsa s = 250 m/s.

Ilim menen texnikan rawajlanw menen waqt, aralq hm tezlik syaql fizikalq shamalard dl lshewge bolan talaplar ksheymekte. Biz ushn arzmas kringen bir sekundta velosiped 10 m aralqt basp tse, Jer Quyasht tirapnda aylanwnda 29 km, jaqtlq nur bolsa boslqta 300 000 km jold tedi. Eger Jerdi jasalma joldaslar menen baylansta malwmatta 1 sekund qtelikke jol qoylsa, Jerde qozalatun avtomobillerge jolda qozalwa krsetpe berip atran navigator d malwmatlarnda 10 km ge shekem qtelik baqlanad.

Tezlikti birligi

Xalq aralq birlikler sistemasnda (XBS) uznlqt (jold) birligi metr (m), waqtt birligi sekund (s) qabl etilgenligin bilesiz.

XBS da tezlikti birligi spatnda m/s qabl etilgen.

Eger deneni tezligi 6 m/s bolsa, dene 1 s waqtta 6 m aralqt basp tedi. Tezlikti tiykar birligi m/s dan basqa esaplawda qolayl bolw ushn basqa da birlikler: km/saat, km/min, km/s, sm/s syaql birlikleri de qollanlad. Bunday jadayda: 1 m/s = 3,6 km/saat, 1 m/s = = 0,06 km/min, 1 km/s = 1000 m/s, 1 m/s = 100 sm/s t qurayd.

Mselelerdi sheshiwde hm kndelikli turmsta tezlikti km/saat da mnisin berilgen m/s da yamasa m/s da berilgen shaman km/saat da beriw kerek bolad. Eger tezlik m/s da berilgen bolsa, on shamasn 3,6 a kbeytiw arqal tezlikti km/saat da krsetilgen shamasn tabw mmkin. Msal, velosiped 10 m/s tezlik penen qozalatun bolsa, on km/saat da krsetilgen tezligi tmendegishe tablad:

=10 m s = 10 3,6 km = 36 km

Eger tezlik km/saat da berilgen bolsa, on tezligin 3,6 ga bliw yamasa 5/18 ge kbeytiw arqal tezlikti m/s da krsetilgen shamasn tabw mmkin. Msal, avtomobil 90 km/saat tezlikte qozalatun bolsa, on m/s da krsetilgen tezligi tmendegishe tablad:

= 90 km = 90

518

m s = 25 m s

.saat saat

saat

31


Tezlikti tbiyiy lshem birligini jaqtlqt boslqta (kosmos keisligindegi) tezligi 300 000 km/s a teligi belgili. Astronomiyada uznlqt shamas spatnda jaqtlqt bir jlda basp tetun aralnan (9,5 1012 km) paydalanlad. Hzir bunday lken aralqlar da keislikti lshemlerin krsetiwde kishilik etkeni ushn, parsek (31 1012 km), onnan 1000 ese lken bolan kiloparsek hm 1 000 000 ese lken megaparseklerden paydalanlmaqta.

Tezlikti lshew

Qozalatun denelerdi tezligi arnawl sbaplard jrdeminde lshenedi. Msal, avtomobil, keme, samolyott tezligi spido-metrdi (inglisshe speed tezlik, latnsha metreo lshew) jrdeminde lshenedi.

Siz avtomobillerge ornatlan spidometrdi krgensiz (27-swret). On islew principi avtomobildi dgelegini waqt birligindegi aylanw sann lshewge tiykarlanan. Msal, shinan srtq betini uznl 2 m bolsa, onda dgelek hrbir aylananda avtomobil 2 m aralqt basp tedi. Eger 1 sekundta dgelek 10 ret aylanatun bolsa, us waqt ishinde avtomobil 20 m aralqt basp tken bolad. Bunday jadayda avtomobildi spidometrini krsetetun tezligi 20 m/s yamasa 72 km/saat bolad. Jerde turp, aspanda ushp baratran samolyott tezligin, jold shetinde turp, jaqnlasp kiyatran avtomobildi tezligin anqlaytun da sbaplar bar. Jol patruli xzmetini xzmetkerleri usnday arnawl sbap radard jrdeminde mashinalard tezliklerin anqlayd.

Tayansh tsinikler: te lshewli qozalst tezligi, tuwr szql te lshewli qozalst tezligi, tezlikti birlikleri, spidometr.

1. Qoyann tezligi 54 km/saat. Delfinni tezligi bolsa 20 m/s. Us tezliklerdi qayss lken?

2. Astn tezligi 0,5 m/s bolan dryada p baratran sal 15 km jold qansha waqtta basp tedi?

1. Tezliklerdi km/saat da alat: 2 m/s, 5 m/s, 20 m/s, 50 m/s.2. Metron eskalatorn uznl 18 m. Ol adamd 12 sekundta joqara alp

shad. Eskalatorda turan adamn tezligin tab.

27-swret. Avtomobildi spidometri

32


3. Velosiped te lshewli qozalp, 15 minutta 4,5 km aralqt basp tti. On tezligin m/s esabnda tab.

4. Te lshewli qozalsta avtomobil 30 minutta 40 km aralqt basp tti? Avtomobil tezligin tab.

7-. TUWR SZQL TE LSHEWLI QOZALST GRAFIKALQ SWRETLENIWI

Tezlik formulasnan jol menen waqtt tabw

Deneni qozalsn tezligi belgili bolsa, tezlikti formulasnan on qlegen waqt ishinde basp tken joln tabw mmkin:

s = t.

Te lshewli qozalatun deneni basp tken joln tabw ushn tezlikti us jold basp tiwge ketken waqtqa kbeytiw kerek.

Msal, dene = 8 m/s tezlik penen te lshewli qozalatun bolsa, ol t = 10 s dawamnda s = t = 8 m/s 10 s = 80 m jold basp tedi.

Deneni te lshewli qozalsnda tezligi hm basp tken jol belgili bolsa, tezlik formulasnan on qozals waqtn tabw mmkin:

t = s .

Te lshewli qozalp atran deneni qozals waqtn tabw ushn us waqtta basp tilgen jold tezlikke bliw kerek.

Mselen, dene 12 m/s tezlik penen te lshewli qozalp atran bolsa, ol

60 m jold t = s = 60 m = 5 s ta basp tedi.

Tezlikti grafigi

Te lshewli qozalsta t waqtn artp barwnan deneni tezligi zgermey qala beredi. Msal, tuwr szql te lshewli qozalatun deneni baslansh tezligi 10 m/s bolsa, 10 s, 20 s, 30 s, 40 s, 50 s tan keyin de on tezligi 10 m/s qa te bola beredi. Bunday jadayda tezlikti grafigin 28-a swrette krstilgendey swretlew mmkin.

12 m/s

.

33


Ulwma alanda, te lshewli qozalsta tezlikti grafigi trepleri hm t bolan tuwr trtmyeshlikten ibarat bolad. Us trt myeshti beti san janan dene basp tken s jola te (28-b swret).

Jold grafigiDene = 5 m/s tezlik penen qoza-

latun bolsn. Jold formulas bolan s = t da t a san mnislerin berip, s jold tiyisli mnislerin tabamz hm ntiyjelerdi kestege jazamz:

t, s 5 10 15 20s = t, m 25 50 75 100

Kestedegi t waqtt hrbir mnisine tuwr kelgen s jold sykes mnislerin koordinata ksherlerine tsirsek, jold grafigin payda etemiz (29-a swret). Tezlikleri 1 = 2,5 m/s hm 2 = 5 m/s bolan te lshewli qozalatun eki deneni jol grafikleri 29-b swrette keltirilgen. Grafikten tezligi lken bolan deneni grafigini Ox ksherine salstranda myeshi lken bolad (yany tiklew jaylasatunl) krinip tur. Eger jold grafigi tuwr szqtan ibarat bolsa, dene turaql tezlik penen qozalad, yany, te lshewli qozals jold grafigi tuwr szq.

Msele sheshiw lgisiAvtomobil 60 km/saat tezlik penen

te lshewli qozalmaqta. On 15 minut dawamnda qozals ushn tezlik penen jold grafiklerin sz.

Sheshimi: 15 min = 0,25 saat. Tezlikti grafigi trepleri 60 km/saat hm 0,25 saat tuwr trtmyeshlikten ibarat (30-a swret). Payda bolan tuwr trtmyeshlikti beti: 60 km/saat 0,25 saat = 15 km.

Bul san avtomobildi 15 minutta basp tken s jolna te.

s = t formulasna = 60 km/saat m-nisin qoyp, tmendegi kesteni dzemiz:

30

100

50

20

10

3 6 9 12

s, m

1= 2,5

m/s

2= 5

m/s

29-swret. Jold grafigi.

a

s, m

0 5 10 15 20 t, s

b

0 t, s

10

5

0 10 20 30 40 50 t, s

a, m/s

, m/s

t

s= t

0 t, s

b

28-swret. Tezlikti grafigi

3. Fizika 7-kl.

34


t, saat 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25

s, km 3 6 9 12 15

Bul keste tiykarnda 30-b swrette swret-lengen jold grafigin payda etemiz.

Tayansh tsinikler: te lshewli qoz-alsta basp tilgen jol, deneni qozalw waqt, tezlikti grafigi, jold grafigi.

1. yiizden mektepke barwz ushn tezlik penen jold grafiklerin juwq trde sz.

2. Jold grafiginde Ox ksherine salstranda hr qyl myeshtegi eki tuwr szq jrgizip, payda bolan grafikti talla.

1. 3 m/s tezlik penen te lshewli qozalatun dene 20 sekundta qansha aralqt basp tedi?

2. 126 km/saat tezlik penen te lshewli qozalatun poyezd 15 minutta neshe kilometr aralqt basp tedi?

3. 10 m/s tezlik penen te lshewli qozalatun dene 6 km aralqt neshe minutta basp tedi?

4. Aspana kterilgennen keyin 900 km/saat tezlik penen te lshewli ushp baratran samolyot 450 km aralqt neshe saatta ushp tedi?

5. 18 km/saat tezlik penen te lshewli qozalatun velosiped ushn tezlik penen jold grafiklerin sz.

8-. TE LSHEWLI EMES QOZALSTA TEZLIK

Ortasha tezlik

Te lshewli qozalatun dene qlegen t1, t2, t3, . . . , tn waqt aralqlarnda sykes trde s1, s2, s3, . . . , sn jollarn basp tkendegi tezligi zgermeydi:

= s1 =

s2 = s3 = ... =

sn = const,

Bunda const zgermeytun mnisi krsetiwshi belgi. Latnsha constantus zgermeytun, turaql degen mnislerdi alatad.

s = 15 km

, km/saat

60

30

0 0,20,1 t, saat

a

30-swret. Avtomobil-di qozalsn tezligi

(a) menen joln (b) grafikleri.

s, km

t, saat0 0,1 0,2

12

6

b

(1)t1 t2 t3 tn

35


Qorshaan-tirapmzda deneler, tiykarnan, te lshewli emes qozalad. Msal, bir ornnan shqqan avtomobil yarm saatt ishinde 35 km aralqt basp tti. Avtomobil jolda hr qyl tezlikte jrip, jold ayrm blimlerinde birdey tezlikte qozald (31-swret). Avtomobildi qozals ptin jola salstranda te lshewli emes.

Qozalst barsnda deneni tezligi zgerse, onda bunday qozals te lshewli emes qozals dep atalad.

31-swrette swretlengen hawa reli forman beti basp tilgen s = 35 km jold san mnisine te. Joqarda msalda avtomobildi zgermeytun tezligi emes, al ortasha tezligi haqqnda aytw mmkin. Bul jadayda avtomobildi ortasha tezligi 35 km : 0,5 saat = 70 km/saat.

Te lshewli emes qozalsta ortasha tezlik dene basp tken jold us jold tiwge ketken waqtqa qatnas menen anqlanad.

Yany: orta = s1+ s2 + + sn

t1+ t2 + + tn

Ortasha tezlikti grafigi zgermeytun tezlikti grafigi syaql gorizontal batnda tuwr szqtan ibarat bolad. (2)-formuladan te lshewli emes qozalsta basp tilgen jol tmendegishe alatlad:

s = orta t .

31-swrette krsetilgen tuwr trt myeshlikti betini maydan avtomobildi ortasha tezligi orta = 70 km/saat penen qozals waqt t = 0,5 saat kbeymesine te. Bul jadayda ortasha tezlikti grafigi payda etken shtrixlanan forman beti te lshewli emes qozalst tezligini grafigi payda etken hawa reli forman betine te bolad.

031-swret. Avtomobildi te lshewli emes qozalsnda tezlikti grafigi.

, km/saat

9070

s = 35 kmt, saat

0,50,40,30,20,1

.

36


Bir zamatlq tezlik

Ortasha tezlik te lshewli emes qozalatun deneni ptkil jol dawamnda qozalsn ulwma trde triyipleydi. Biraq, onnan jold qlegen noqatnda tezlikti biliwge bolmayd. Te lshewli emes qozalsta bizdi jold qlegen noqatnda tezlik qzqtrw mmkin.

Deneni belgili bir waqtta yamasa traektoriyan belgili bir noqatnda tezligi biz zamatlq tezlik dep atalad. Bir zamatlq tezlik deneni baqlanp atrandai tezligin bildiredi.

Avtobust eki bndirgi arasnda te lshewli emes qozalsn tallayq. Ol bndirgi arasnda jold ol 6 minutta basp tsin. Avtobust qozals tezligini grafigi 32-swrettegidey bolsn. Baqlaw ushn hr qyl waqtlard talap alp, us waqtlara sykes kelgen tezlikti mnislerin, yany us ornda bir zamatlq tezlikti tabw mmkin. Grafikten 1 minut tkendegi bir zamatlq tezligi shama menen 32 km/saat, 3 minut tkendegi bir zamatlq tezligi 40 km/saat, 5 minut tkendegi bir zamatlq tezligi bolsa 36 km/saat qa te bolanln bilip alamz. Qozalst belgili bir

noqatta bir zamatlq tezligin shama menen anqlaw ushn us noqatta kishi t waqt ishindegi deneni basp tken s jol tablad. Bunda (delta) jd kishi aralqt bildiriwshi belgi.

32-swrettegi tezlikti grafiginde A noqatta avtobus t = 0,3 s waqt ishinde s = 3 m jol basp tti. Bunda avtobust A noqatnda shama menen bir zamatlq tezligi tmendegishe anq-lanad:

= s = 30 m = 10 3,6 km = 36 km

Tayansh tsinikler: te lshewli emes qozals, ortasha tezlik, te lshewli emes qozalsta ortasha tezlik, bir zamatlq tezlik.

1. Ljash biyiklikten tskennen keyin tolq toqtaansha qozalsta bold. On baslansh hm qozalst aqrnda tezligi nolge te bolsa, ptkil jol dawamnda ortasha tezligi nolge te be?

2. 31-swrette swretlengen tezlikti grafigin talla.

0 2 4 6 8 10 t, min

50

25

, km/saat

A

32-swret. Avtobust tezligini grafigi

0,3 s saat saatt.

37


1. Dene te lshewli emes qozalp 2 minutta 60 m aralqt basp tti. On ortasha tezligi neshe m/s a te bolad.

2. Tashkentten saat 7:30 da jola shqqan Spark 270 km jold basp tip, saat 10:30 da Feranaa jetip keldi. On ortasha tezligin tab.

3. Oqwsh jold belgili bir bliminde 2 s dawamnda 3 m jrdi. Jold us blimindegi oqwshn tezligin tab. Bul shama menen bir zamatlq tezlik pe yamasa ortasha tezlik pe?

4. Eger oqwshn ortasha tezligi 1 m/s, yinen mektepke shekemgi aralq 600 m bolsa, ol mektepke 7:50 de jetip barw ushn yinen saat neshede shw kerek?

9-. TE LSHEWLI ZGERIWSHIQOZALSTAG TEZLENIW

Te lshewli zgeriwshi qozals haqqnda tsinik

Te lshewli emes qozalst e piway krinisi bul te lshewli zgeriwshi qozals bolp tablad. Qya nawada shard yamasa arban qozals te lshewli zgeriwshi qozalsqa msal bola alad.

Tamzsh ornalastrlan arban qya tegisliktegi qozalsn krip shamz. Tamzshtan bir tegiste hr 0,5 sekundta bir tamsh tamsn. Arba jiberilgende qozals traektoriyasnda tamshlar arasnda aralqt artp baranln baqlaw mmkin (33-swret).

Bunda:1- hm 2-tamshlard aras: 5 sm 0 sm = 5 sm;2- hm 3-tamshlard aras: 20 sm 5 sm = 15 sm;3- hm 4-tamshlard aras: 45 sm 20 sm = 25 sm;4- hm 5-tamshlard aras: 80 sm 45 sm = 35 sm

Demek, tamshlard arasnda aralq hr 0,5 sekundta 10 sm ge artp barmaqta. Bunnan hr 0,5 s da arban tezligi 10 sm : 0,5 s = 20 sm/s qa artp barwn anqlaw mmkin.

33-swret. Qya tegisliktegi arban te lshewli zgeriwshi qozals.

0 5 20 45 80

38


Qlegen birdey waqt aralqlarnda tezligi sykes trde birdey shamaa zgerip baratun qozals te lshewli zgeriwshi qozals dep atalad.

Avtomobil ornnan qozalp, tezligin bir tegis asrp barsa, on qozals da te lshewli zgeriwshi (tezleniwshi) qozals delinedi.

Deneni tezligi bir tegis kemeyip baranda da te lshewli zgeriwshi qozals bolad. Msal, kishkene shard qya tegislikte tmennen joqara dumalatqanda on tezligi te lshewli zgeriwshi (steleniwshi) bolad. Tegis tuwr jolda lken tezlikte baratran avtomobildi motor shirilse, ol te lshewli zgeriwshi (steleniwshi) qozalp, belgili jold basp tkennen keyin toqtayd. Bunnan blay te lshewli zgeriwshi qozals degende, tezligi te lshewli tezleniwshi yamasa te lshewli steleniwshi qozals nzerde tutlad.

Tezleniw hm on birligi

Te lshewli zgeriwshi qozalst triyiplew ushn tezleniw dep atalatun shama kirgizilgen. 0 deneni baslansh tezligi, deneni t waqtta tezligi bolsa, tezleniwdi formulas tmendegishe alatlad:

a = 0

t .

Tezlikti zgerisini us tezlik zgerisi jzege keletun waqt aralna qatnas menen anqlanatun shama tezleniw bolp, a hribi menen belgilenedi.

Tezleniwdi tmendegishe triyiplew de mmkin:

Waqt birligindegi deneni tezligini zgeriwine san janan te keletun shama tezleniw dep atalad.

Tezleniwdi formulasnan paydalanp, on birligin tabw mmkin.Tezleniwdi tiykar birligi spatnda m/s2 alnan.

Xalq aralq birlikler sistemasnda tezleniw birligi m/s2 son-day birlik, bunda deneni qozals tezligi hr 1 s da 1 m/s a zgeredi.

(1)

39


Tezleniwdi birligi spatnda sm/s2 kp qollanlad. Bunday jadayda:

1 m/s2 = 100 sm/s2.

Tezleniwdi formulas steleniwshi qozals ushn da ornl. Keyingi waqt aldn waqttan brhama lken bolan ushn (1)-formula blimi brqulla o bolad. Baqlanp atran waqtta tezlik baslansh tezlikten kishi bolsa, bul formulan almnda 0 ayrma teris bolad. Msal, deneni baslansh tezligi 0 = 20 m/s, t = 10 s waqt tkennen keyingi tezligi = 5 m/s bolsa, tezleniw tmendegishe tablad:

= 1,5= 5 20 m m 10 s2 s2a = 0

t .

Demek, te lshewli tezleniwshi qozalsta deneni tezleniwi o (a > 0), te lshewli steleniwshi qozalsta bolsa teris (a < 0) bolad. Tezleniw vektorlq shama. On vektor krinisindegi alatpas tmendegideshe bolad:

Tuwr szql te lshewli tezleniwshi qozalsta tezleniw bat deneni qozals bat boynsha, te lshewli steleniwshi qozalsta bolsa qozalst batna qarama-qars bolad. Tezleniw tezlikti waqt birligindegi zgeriwi bolan ushn, tezlikti zgeriwi qashan baqlanad, degen soraw tuwlad. Hr qyl waqtta tezlik mnislerini bir-birinen parq bolanl sebepli tezleniw payda bolad. zgeris bolw ushn shaman hr qyl waqtta mnislerini ayrmas nolden zgeshe bolw kerek. Tezlik vektorlq shama bolan ushn waqtt tiwi menen tezlikti zgeriwi eki jadayda baqlanad:

1) tuwr szql qozalsta tezlikti absolyut mnisi, yany moduli zgergende: | 2

1 | 0;

2) shamas janan, birdey bolsa da qozalst bat zgergende: 2 1 0. Demek, tezlikti moduli ana emes, qozalst bat zgergende de tezleniw baqlanad eken.

Tuwr szql qozalsta tezlik hm tezleniwdi vektorlq mnislerini ornna skalyar mnislerin alw mmkin. Sebebi tuwr szql qozalst hr trli waqtta batlar zgermeydi. zgeriwshi qozals haqqnda malwmat beretun tiykar shamalard birini tezleniw ekenligi belgili. Keyingi baplarda on payda bolw sebeplerine toqtap temiz.

(2)a =

0t

.

40


Msele sheshiwdi lgisiTe lshewli tezleniwshi qozalatun Spark avtomobili 5 s da tezligin

36 km/saat tan 90 km/saat qa asrd. On tezleniwin tab. Berilgen: Formula: Sheshiliwi:t = 5 s; 0 = 36 km/saat = 10 m/s; a =

0t

. 3= 25 10 m m

5 s2 s2a = .

= 90 km/saat = 25 m/s.

Tabw kerek: Juwab: a = 3 m

s2 .

a = ?

Tayansh tsinikler: te lshewli zgeretun qozals, te lshewli tezleniwshi qozals, te lshewli stelenetun qozals, tezleniw.

1. 40 km/saat tezlik penen qozalp kiyatran avtomobil te lshewli tezleniwshi qozala baslad. 100 m aralqt 60 km/saat tezlikke iye bolw ushn ol qanday tezleniw menen qozalw kerek?

2. Siz jre basladz hm belgili waqttan keyin toqtad. Bunda qanday jadayda tezleniwshi, qanday jadayda steleniwshi qozalasz?

1. Tnsh turan dene te lshewli tezleniwshi qozalp, 8 s da 20 m/s tezlikke eristi. Dene qanday tezleniw menen qozalan?

2. Ornnan qozalan dene 0,3 m/s2 tezleniw menen qozalp, qansha waqtta 9 m/s tezlikke iye bolad?

3. Ornnan qozalan velosiped hm 10 s da 18 km/saat tezlikke iye bold. So tormoz berip, 5 s tan keyin toqtad. Velosipedti te lshewli tezleniwi hm te lshewli steleniwshi qozalslarnda tezleniwin tab.

4. Te lshewli tezleniwshi qozalsta Kaptiva avtomobili 25 s da tezligin 45 km/saat tan 90 km/saatqa arttrd. Kaptiva n tezleniwin tab.

5. Samolyott qonwda dgeleklerini jerge tiygendegi tezligi 360 km/saat. Eger on tezleniwi 2,0 m/s2 bolsa, ol qansha waqttan keyin toqtayd?

10-. TE LSHEWLI ZGERMELIQOZALST TEZLIGI

Te lshewli zgermeli qozalsta tezlik hm on grafigi

Eger te lshewli zgermeli qozalsta deneni baslansh tezligi hm tezleniwi belgili bolp, on qozalsnda qlegen waqtta tezligin esaplaymz.

Tezleniwdi a = 0

t formulasnan deneni t waqt ishindegi alan tezligi

tmendegishe tablad:

41


= 0 + a t. (1)

Dene baslansh tezliksiz (t1 = 0 de 0 = 0) te lshewli tezleniwshi qozalanda tezlikti formulasn tmendegishe alatlad (t = t):

= at.

Baslansh tezliksiz a = 2 m/s2 tezleniw menen qozalatun deneni tezligini grafigin szayq. On ushn a = 2 m/s2 dep alp, (2)-formulada t a san mnislerin beremiz hm oan sykes bolan n mnislerin esaplaymz. Ntiyjeni tmendegi kestege jazamz:

t, s 1 2 3 4 5 6 7, m/s 2 4 6 8 10 12 14

Kestedegi t hm n san mnislerin tiyisli koordinatalar ksherine qoyp, 0 = 0 jaday ushn te lshewli tezleniwshi qozalst tezlik grafigin szamz (34-swret).

Te lshewli zgermeli qozals ushn tezlikti grafikleri tuwr szqtan ibarat. Tuwr szqt jrgiziw ushn bolsa waqtt eki mnisi hm oan sykes kelgen tezlik-lerdi grafikte swlelendiriw jetkilikli. Belgili bir tezlikte kiyatran deneni te lshewli tezleniwshi qozals baslaan jadayn krip teyik. Msal, a = 1,5 m/s2 tezleniw menen te lshewli tezleniwshi qozalatun deneni baslansh tezligi 0 = 4 m/s bolsn. Bunday jadayda (1)-formuladan t = 0 ushn 0 = 4 m/s, t = 6 s mnis ushn = 13 m/s ekenligin esaplap tabamz. Olard koordinatalar ksherine qoyp, 35-swrette swretlengen grafikti payda etemiz. Bul baslansh tezlik penen te lshewli tezleniwshi qozalatun deneni tezlik grafigi bolp tablad. Demek, deneni baslansh tezligi 0 0 bolsa, on grafiktegi tuwr sz 0 = 0 haldaa salstranda (punktir szqqa) parallel jlsad eken.

Endi te lshewli steleniwshi qoz-als, yany a < 0 jaday ushn tezlik grafigin dzeyik. Dene 0 = 15 m/s bas-lansh tezlik hm a = 1 m/s2 tezleniw menen te lshewli ste qozalsn. (1)-for-

128

4

0

, m/s

= at

a = 2 m/s2

2 4 6 t, s34-swret. Te lshewli

tezlenetun qozals ushn tezlikti grafigi (0 = 0)

(2)

12

8

4

0

, m/s

2 4 6 t, s35-swret. Te lshewli tezleniwshi

qozals ushntezlik grafigi (0 > 0).

= 0 +

at

= at

42


muladan t = 0 mnis ushn = 15 m/s, t = 10 s bolsa = 5 m/s ekenligin esaplaymz. Olard koordinatalar ksherine qoysaq, onda te lshewli steleniwshi qozals ushn tezlikti grafigi payda bolad (36-swret).

Te lshewli steleniwshi qozalsta dene toqtayd. Bul jadayd 36-swrettegi tuwr szqt abscissa ksheri menen kesilisiwinen kremiz. Haqyqatnda da, (1)-formulada t = 15 s ushn = 0, dene toqtayd. Demek, tezlikti grafigi abscissa ksherine myeshke

burlan tuwr bolsa, onda deneni turaql tezleniw menen qozalanln bilemiz.

dette, deneler belgili bir waqt dawamnda tezleniw menen, keyin turaql tezlik penen, keyin bolsa steleniw menen qozalad hm toqtayd. Msal, ornnan qozalan velosipedshi 10 s ta tezligin 5 m/s a jetkerdi. Us tezlikte vilosipedshi 40 s qozalsn. So ste-aqrn tormoz beriw menen 5 s dawamnda te lshewli steleniwshi qozalp toqtasn. Velosipedshini tezlik grafigi 37-swrette swlelendirilgen.

36-swret. Te lshewli steleniwshi qozalst tezlik

grafigi.

, m/s

a < 0

15

10

5

0 5 10 15

t, s

5

0

, m/s

37-swret. Velosiped qozalsn tezlik grafigi.10 50 55 t, s

(3)

Te lshewli zgermeli qozalst ortasha tezligi

Te lshewli zgermeli qozalatun deneni ortasha tezligi tmendegishe alatlad:

ort = 0 +

2

Bunda 0 deneni baslansh tezligi, deneni qlegen t waqtta tezligi. Msal, tezligini grafigi 35-swrette krsetilgen deneni 6 s waqt ishindegi ortasha tezligin blaynsha esaplaw mmkin:

;

43


4 + 132ort = = 8,5

m ms s

.

(3)-formulada tezlikti ornna on = 0 + at alatpas qoylsa, onda ortasha tezlikti tmendegi formulas kelip shad:

ort =

at20 + .

Msal, 36-swrettegi tezlikti grafiginde 0 = 4 m/s, a = 1,5 m/s2 eken-liginen t = 6 s waqt tkendegi deneni ortasha tezligin tabw mmkin:

1,5 62ort = 4 = 8,5+

m m ms s s

.

(3)-hm (4)-formulalardan baslansh tezliksiz, yany 0 = 0 jaday ushn te lshewli zgermeli qozalsta ortasha tezlikti esaplaw formulalar tmendegi kriniske keledi:

ort =

at2ort =

2

Msele sheshiw lgisiBaslansh tezligi 18 km/saat bolan Matiz avtomobili 1,0 m/s2 tezleniw

menen te lshewli tezleniwshi qozalp, 10 s tan keyin qanday tezlikke iye bolad? Matizdi ortasha tezligin tab.

Berilgen: Formula: Sheshiliwi:0 = 18 km/saat = 5 m/s; = 0 + at = (5 + 110) m/s = a = 1 m/s2; ort = 0 +

at 2 = 15 m/s = 54 km/saat;

t = 10 s.

Tabw kerek: = ? ort = ? Juwab: = 54 km/saat; ort = 36 km/saat.

Tayansh tsinikler: te lshewli zgermeli qozalsta tezlik, te lshewli zgermeli qozalst ortasha tezligi.

1. 100 metr aralqqa juwrw jarsnda qozals tezligini grafigin sz.2. Te lshewli tezleniwshi hm te lshewli steleniwshi qozalsta deneni

tezligini grafigin sz.

1. Ornnan qozalan dene 0,2 m/s2 tezleniw menen qozala baslasa, ol 1 minutta qanday tezlikke erisedi?

(6)(5)

(4)

.

ort = [5 + (1 10)/2] m/s = = 10 m/s = 36 km/saat.

; .

;.

44


(1)

2. Baslansh tezligi 3 m/s bolan dene 0,4 m/s2 tezleniw menen te lshewli tezleniw menen qozalp, 30 s da qanday tezlikke erisedi?

3. 60 km/saat tezlik penen ketip baratran Neksiya avtomobilini motorn shirgennen keyin 0,5 m/s2 tezleniw menen te lshewli steleniwshi qozala baslad. 20 s tan keyin on tezligi qansha bolad? Us 20 s dawamnda ortasha tezligi qansha bolad?

4. 0,4 m/s2 tezleniw menen te lshewli tezleniwshi deneni belgili waqtta tezligi 9 m/s qa te. Deneni us waqttan 10 s aldn waqtta tezligi qansha bolan?

5. Baslansh tezligi 2 m/s bolan dene 3 m/s2 tezleniw menen qozala baslad. Bunday qozals ushn tezlikti grafigin sz.

6. Avtomobil joln birinshi yarmn 1 = 20 m/s, ekinshi yarmn 2 = 25 m/s tezlik penen basp tti. On barlq jolda ortasha tezligin tab.

11-. TE LSHEWLI ZGERMELI QOZALSTA BASP TILGEN JOL

Jold formulas

Tnsh halda (o = 0) dene a tezleniwi menen te lshewli tezleniwshi qozalp, t waqt dawamnda tezlikke iye bolsn. Us waqt dawamnda deneni basp tken jol tmendegishe alatlad:

s = ort t.

Bunda ort = at/2 ekenliginen paydalanp, baslansh tezliksiz te lshewli tezleniwshi qozalsta tilgen jol ushn tmendegi formulan payda etemiz:

Baslansh tezliksiz te lshewli tez-leniwshi qozalatun deneni tezlik grafigi qyalq boynsha batlanan tuwr szq ekenligin bilesiz (38-swret). Bul swrette swlelendirilgen OBC shmyeshligini may dann anqlayq. Swrettegi OABC tuwr trtmyeshti trepleri at hm t ekenligin, on maydan at t = at2 a te. OBC shmyeshligini maydan OABC trtmyeshligini maydann yarmna te, at2/2. Bul deneni basp tken s joln

krsetedi. 0 baslansh tezlik penen te lshewli tezleniwshi qozalatun

s = at2 (2)2.

38-swret. 0 = 0 bolan jaday ushn te lshewli tezleniwshi

qozalsta jold grafigi.tezlanuvchan harakatda yol

t

A

o C

B

at2 at

t

2s =

45


39-swret. 0 > 0 bolanda te lshewli tezleniwshi qozals

ushn jold grafigi.

t

A

O D

C

B

at2 at

0 t 0

t

2

deneni t waqt dawamnda basp tken s jol 39-swrette swretlengen. OABD figuras betini san mnisine te bolad. Ol eki blimnen maydan 0t bolan OACD tuwr trtmyeshlikti maydan at2/2 ge te ABC shmyeshlikten ibarat. Demek, te l-shewli zgermeli qozalsta deneni basp tken jol tmedegishe alatlad:

s = 0t + at2 (3)

2

Jold grafigiJold grafigin dziw ushn basp

tilgen jold us jold basp tiw ushn sarplanan waqtqa baylanslln szlmada krsetiwimiz kerek. Bul szqt jold waqtqa baylansl grafigi yamasa qsqasha, jold grafigi dep atalad. Hrqanday te lshewli qozalatun deneni jol grafigi tuwr szqtan ibarat ekenligin bilemiz. Endi te lshewli zgermeli qozalsta deneni jol grafigin dzip kreyik.

Dene tnsh halnan qozalp (0 = 0), a = 2 m/s2 tezleniw menen te lshewli tezleniwshi qozalatun bolsn. Jold grafigin szw ushn dslep s = at 2/2 formuladan t waqtt birneshe mnisine sykes kelgen s joln esaplaymz hm ntiyjelerdi kestege jazamz:

t, s 0 1 2 3 4 5s, m 0 1 4 9 16 25

Kestedegi t hm s ti sykes m-nislerin koordinata ksherlerinde sw-lelendirip, jold grafigin payda etemiz (40-swret). Bul grafik iymek szq bolp, waqtt artw menen basp tilgen jol proporcional trde artad.

s = at2

2

s, m

25

16

9

4

1

0 1 2 3 4 5 t, s

a = 2 m/s2

40-swret. 0 = 0 bolanda te lshewli tezleniwshi qozals ushn jold grafigi.

.

46


Bunday kriniske iye bolan iymek szq parabola dep atalad. Biz baslansh tezligi 0 = 0 bolanda waqt birliginde tezligi birdey shamaa artp barwsh qozals ushn jold grafigin krip shqtq. Baslansh tezligi nolge te bolp te lshewli zgermeli tezlik penen qozalatun deneni qozalsn birinshi sekundnda (t = 1 s) tezleniwdi yarmna te aralqt tiwini (2)-formuladan esaplap tabwmz mmkin. Demek, birinshi sekundta basp tilgen jold bilgen halda tezleniwdi tabw mmkin eken.

Msele sheshiw lgisi10 m/s tezlik penen tuwr jolda ketip baratran velosiped 0,2 m/s2

tezleniw menen te lshewli steleniwshi qozala baslad. Velosiped 40 s dawamnda qansha jold basp tti? Velosiped qansha waqttan keyin toqtayd? Berilgen: Formulas: Sheshiliwi:0 = 10 m/s; a = 0,2 m/s2; t = 40 s;

= 0 + at0

= 0.

0 + at0 = 0

Tabw kerek: s = ? t0 = ?

Juwab: s = 240 m; t0 = 50 s.

Tayansh tsinikler: te lshewli zgermeli qozalsta basp tilgen jol, te lshewli zgermeli qozals ushn jold grafigi.

1. Tnsh haldan qozalp, (0 = 0), a = 3 m/s2 tezleniwi menen te lshewli tezleniwshi qozalatun deneni joln grafigin sz.

2. 39-swrettegi grafikten 0 > 0 ushn deneni basp tken jol qalay tablad?

1. Ornnan qozalp 0,3 m/s2 tezleniw menen te lshewli qozalatun dene 10 s ishinde qansha jold basp tedi?

2. Baslansh tezligi 30 km/saat bolan avtomobil 0,5 m/s2 tezleniw menen te lshewli tezleniwshi qozalp 1 minutta qanday jold basp tedi?

3. Dene ornnan qozalp, 1 m/s2 tezleniw menen te lshewli tezleniwshi qozalmaqta. Deneni qozalsnda jold grafigin sz.

4. Baslansh tezligi 36 km/saat bolan avtomobil 4 m/s2 tezleniw menen te lshewli tezleniwshi qozalmaqta. Avtomobildi qozalsnda jold grafigin sz.

5. Dene birdey waqt aralqlarnda 0 = 0 m/s, 1 = 1 m/s, 2 = 2 m/s h.t.b. tezlikke iye bolsa, on qozalsn te lshewli zgermeli qozals dep aytwa bola ma?

s = 0t + at22

s = ( ) m = 240 m. 0,2 402

210 40 +

t0 = s = 50 s.10 0,2

t0 = a0

;;;

.

47


12-. TE LSHEWLI TEZLENIWSHI QOZALSTA DENENI TEZLENIWIN ANQLAW

(1-laboratoriyalq jums)Jumst maqseti: qya nawadan domalap tsip kiyatran sharikti basp

tken jol hm qozalw waqtn lshew arqal te lshewli tezleniwshi qozalatun deneni tezleniwin anqlawd yreniw.

Kerekli sbap-skeneler: metall nawa, polat sharik, shtativ, metall cilindr, lshew lentas, sekundomer.

41-swret. Te lshewli tezleniwshi qozalsta tezleniwdi anqlaw ushn dzilis.

Jumst ornlaw trtibi

1. 41-swrette krsetilgendey, metall nawan shtativke ornat, metall cilindrdi nawan tmengi ushna jaylastr.

2. Nawan joqar ushnan jiberilgen sharik nawan tmengi ushnda cilindrge barp urlana shekem tken waqtt sekundomerdi jrdeminde lshe.

3. Tjiriybeni 3 ret tkirarla. Hmme waqt sharikti qozalw waqt t1, t2, t3 t lshe. Ntiyjelerdi 1-kestege jazp bar.

4. lshew lentas jrdeminde sharikti basp tken s joln lshe.5. Te lshewli tezleniwshi qozalsta dene basp tken jol s = at 2/2

formulasnan tezleniwdi formulas a = 2s/t 2 bolad. Tjiriybede lshen-gen s jold hm hrbir t1, t2, t3 waqtt birme-bir tezleniw menen us formulasna qoyp, a1, a2, a3 tezleniwlerin esapla.

6. aort = (a1 + a2 + a3)/3 formulasn jrdeminde ortasha tezleniwdi esapla. Alnan bul mnis qya nawadan dumalap tsetun sharikti tezleniwin krsetedi.

7. Us tjiriybeni nawan qyal sh trli jadaylar ushn ornla.8. an = |aort an| formulasnan absolyut qtelikti tab.9. aort = (a1 + a2 + a3)/3 formulasnan ortasha absolyut qtelikti esapla.10. = (aort / aort ) 100% formulasnan salstrmal qtelikti tab.11. Ntiyjelerdi talla hm juwmaqlar shar.

48


1-keste

Q/s s, m t1, s t2, s t3, sa1,

m/s2a2,

m/s2a3,

m/s2a,

m/s2aort, m/s2 , %

123

1. Nawan qyal lkeygende ne sebepten tezleniwdi mnisi artad?

13-. DENELERDI ERKIN TSIWI

Birdey biyiklikten taslanan tas hm prdi jerge hr qyl waqtlarda tsiwin baqlaan yyemgi grek filosof Aristotel Jerdi tartw kshini tsirinde awr deneler jeil denelerden salstranda aldn tsedi, degen juwmaqqa kelgen. Bul durs emes tlimatt derlik eki m jl dawamnda durs dep esapland. Italiyal alm Galileo Galileydi (15641642) XVI sirdi aqrnda tkergen tjiriybelerden keyin Aristoteldi pikirleri durs emes ekenligi dlillendi.

Galiley Piza minarnan (42-swret) polat hm tas shariklerdi bir waqtta taslap, olard jerge bir waqtta tsiwine isenim payda etti. Galiley tmendegishe kz aldna keltirdi (gipotezan ilgeri srdi): eger hawan qarsl bolmasa, onda biyik minardan bir waqtta taslanan polat sharik penen jeil pr bir waqtta jerge tsedi. Bul gipotezan tekseriw ushn uzn shiyshe nayd ishine polat sharik hm qust pri jaylastrlad. Hawas bar nayda polat sharik prden burn tsiwi baqlanad (43-a swret). Naydan hawa sorp alnanda bolsa polat sharik hm pr bir waqtta tsedi (43-b swret). Bul tjiriybe Galileydi pikirini durs ekenligin tastyqlayd.

Deneni hawasz jerde tek Jerdi tartwn tsirindegi Jerge qaray qozals erkin tsiw dep atalad.

42-swret. Piza minar.

43-swret. Siyrekletilgen hawada

denelerdi qozals.

a) b)

49


Deneni erkin tsiwi tuwr szql te lshewli zgermeli qozalsqa anq msal bolad. Belgili bir biyiklikten taslanan sharik te lshewli tezleniwshi qozalp, on tezligi hr sekundta 9,81 m/s qa artp barad (44-swret).

Erkin tsiwshi deneni tezleniwi turaql bolp, bul shama erkin tsiw tezleniwi dep atalad hm g hribi menen belgilenedi.

Bunda: g = 9,81 m/s2.

Dl lshewler Jer jzini hr qyl geografiyalq keliklerinde erkin tsiw tezleniwini mnisleri hr qyl ekenligin krsetti. Msal, bul tezleniw polyuste g = 9,83 m/s2 bolsa, ekvatorda g = 9,78 m/s2 qa te. On tiykar sebebi Jerdi absolyut shar formasnda emes ekenligi bolp tablad. Erkin tsiw tezleniwin shama menen 9,8 m/s2, ayrm jadaylarda dgeleklep 10 m/s2 qa te dep alw mmkin.

Erkin tsiw tezleniwi vektorlq shama bolp, ol barlq waqtta tmenge tik batlanan bolad.

Tuwr szql te lshewli zgermeli qozalsqa tiyisli barlq formulalard erkin tsiwge qollanw mmkin. Tek bunda a tezleniwdi g erkin tsiw tez-leniwi menen, s jold h biyiklik penen almastrw jetkilikli. Usan baylansl erkin tsiwge tiyisli bolan tmendegi formulalard jazw mmkin:

1. Erkin tsip atran deneni t waqtta tezligi:

= 0 + gt; (1) 0 = 0 de: = gt.

2. Erkin tsip atran deneni ortasha tezligi:

ort = 0 + gt2 ; (3) 0 = 0 de: ort =

gt2 . (4)

3. Erkin tsip atran deneni tsiw biyikligi:

h = 0t + gt2

2

; (5) 0 = 0 de: h = gt2

2

. (6)

(2)

t0 = 0 s0 = 0

1 = 9,81

2 = 19,62

3 = 29,43

4 = 39,24

44-swret. Erkin tsip atran

deneni qozals.

t1 = 1 s

t2 = 2 s

t3 = 3 s

t4 = 4 s

4. Fizika 7-kl.

50


Msele sheshiw lgisi

Dene biyiklikten jiberilgende 5 s da jerge tsti. Dene qanday biyiklikten taslanan? Ol jerge qanday tezlik penen tsken? g = 10 m/s2 dep alnsn. Berilgen: Formulas: Sheshiliwi:t = 5 s; 0 = 0; g = 10 m/s2. h =

gt2

2

;

Tabw kerek: = gt. = (10 5) m/s = 50 m/s. h ? ? Juwab: h = 125 m; = 50 m/s.

Tayansh tsinikler: erkin tsiw, erkin tsiw tezleniwi.

1. Eki birdey tast birdey biyiklikten izli-izinen jiberilse, tsiw barsnda olard arasnda aralq zgere me?

2. Qanday da bir biyiklikten baslansh tezliksiz taslanan dene 5 s ta jerge tsti. Ol qanday biyiklikten taslanan?

1. Dene belgili biyiklikten taslap jiberildi. Erkin tsip atran deneni 6 s tan keyingi tezligi qansha bolan? Us waqt dawamnda dene qansha biyiklikti basp tken? Us hm keyingi mselelerde g = 10 m/s2 dep alnsn.

2. Belgili bir biyiklikten taslap jiberilgen dene erkin tspekte. Ol qansha waqtta 40 m/s tezlikke iye bolad? Bunday waqt dawamnda dene qanday aralqt basp tedi?

3. Dene belgili biyiklikten 15 m/s tezlik penen tik tmenge laqtrld. 3 s tan keyin dene qanday tezlikke iye bolan? Us waqt dawamnda dene qansha biyiklikti basp tken?

14-. JOQARA TIK LAQTRLANDENENI QOZALS

Hrqanday dene joqara laqtrlanda, ol qanday da bir biyiklikke kterilip, jne qaytp jerge tsedi. Endi bunday qozalst tallap kreyik. Bizdi deneni qanday tezleniw menen qozalatunl qzqtrad. De-ne joqara tik laqtrlanda, ol te lshewli steleniwshi qozalad. Bul jadayda deneni erkin tsiw tezleniwi g n ornna on teris mnisi g alnad. Bunda = 0 + gt formulasnan paydalanp, joqar tik laqtrlan deneni qlegen t waqtta tezligi tmendegishe tablad:

= 0 gt. (1)

h = 210 52 m = 125 m;

51


49-bettegi (5)-formuladan bolsa joqara tik laqtrlan deneni qlegen t waqtta kteriliw biyikligin anqlaw mmkin:

h = 0t gt2

2

.

Tjiriybeler belgili bir noqattan joqara qaray tik laqtrlan deneni joqara kteriliwine qansha waqt ketse, us noqatna qaytp tsiwine de sonsha waqtt ketetunln krsetedi. Msal, dene 0 = 20 m/s tezlik penen joqara tik laqtrlad dep esaplayq (45-swret).

g = 10 m/s2 dep alp, tmendegi esaplawlard ornlayq. Dene e joqar biyiklikke kterilgende, on tezligi = 0 bolad. Bunday jadayda (1)-for-muladan e joqar biyiklikke kterilgenshe ketken waqtt esaplaw mmkin:

t = 0g =

2010 s = 2 s.

(2)-formulada 0 = 20 m/s dep alp, dene laqt-rlan

noqattan qansha biyiklikke kteriliwin esaplayq:

h = (20 2 10 22 ) m = 20 m.

Dene e joqar noqatqa kterilgende baslansh tezlik 0 = 0 bolp, endi ol g tezleniwi menen tmenge tse baslayd. Tmenge tuwr tskende deneni 2 sekund dawamnda qansha aralqt basp tiwin esaplayq:

h = gt2 =

10 22 m = 20 m.

Demek, dene 2 sekundta qansha biyiklikke kterilse, jne 2 sekundta tap usnday aralqt tip laqtrlan orna qaytp tsedi eken.

Endi dene qaytp tsiwinde t = 2 s waqt tkende qanday tezlikke erisiwin esaplayq:

= gt =10 m

s2 2 s = 20 ms .

Dene joqara sonday tezlik penen laqtrlan edi.

(2)

45-swret. Joqara tik laqtrlan deneni

qozals.

t0 = 0

t0 =0

= 00 = 0

t1 = 1 st1 = 1 s

t2 = 2 s

t2 = 2 s

10ms

10ms

20ms

20ms

2

22

52


Joqara tik laqtrlan dene qansha waqt joqara kterilse, sonday waqtta tmenge qaytp tsedi. Dene qanday tezlik penen joqara tik laqtrlan bolsa, ol qaytp tsiwde, laqtrlan noqatqa jetkeninde tap sonday tezlikke erisedi.

Eger (2)-formulada tezleniwdi nolge te dep alsaq, bul formula te lshewli qozals formulasna aylanad. Joqara tik laqtrlan deneni qozalsn tallaw hm mseleler sheshiw ushn tiykarnan baslash tezlik haqqnda malwmat kerek bolad.

Msele sheshiw lgisi40 m/s tezlik penen joqara tik laqtrlan deneni 3 s tan keyingi tezligi

qansha bolad? Us waqt dawamnda dene qansha biyiklikke kteriledi? g = 10 m/s2 dep alnsn.

Berilgen: Formulas: Sheshiliwi:

0 = 40 m/s; = 0 gt; = (40 10 3) m/s = 10 m/s; t = 3 s; g = 10 m/s2. h = 0t

gt2 2 . h = (40 3

10 32 ) m = 75 m.

Tabw kerek: Juwab: = 10 m/s; h = 75 m. = ? h = ?

1. Alman 3 m/s tezlik penen joqara tik laqtrasz, qaqshp alan waqtta tezligi

qansha bolad?2. Dene vertikal batta 40 m/s tezlik penen laqtrad. Qansha waqttan keyin on

tezligi eki ese kemeyedi?

1. 25 m/s tezlik penen joqara tik laqtrlan deneni 2 s tan keyingi tezligi qansha bolad? Us waqt ishinde qansha biyiklikke kteriledi? Us hm keyingi mselelerde g = 10 m/s2 dep alnsn.

2. Dene 30 m/s tezlik penen tik joqara laqtrld. Dene qanday biyiklikke kteriledi hm qansha waqttan keyin laqtrlan noqatqa kelip tsedi?

3. Dene 40 m/s tezlik penen tik joqara laqtrld. 5 s tan keyin deneni tezligi qanday bolad? Us waqtta dene qanday biyiklikke kteriledi?

4. 20 m/s qa te baslansh tezlik penen erkin tsip kiyatran deneni qozals baslanannan 4 s tkennen keyingi tezligi qanday m/s bolad?

5. Vertikal batta laqtran dene 6 s tan keyin jerge qaytp tsedi. Deneni baslansh tezligi qanday bolan? Dene qanday biyiklikke kterilgen?

2

53


II BAPQA TIYISLI QOSMSHA SHNWLAR

1. Velosiped te lshewli qozalp, 10 minutta 3 km jold basp tti. Velosipedti tezligin m/s hm km/saat birliklerinde tab.

2. 80 km/saat tezlik penen ket

1 bap new 5. - eduportal.uzeduportal.uz/umumiyfiles/darsliklar/7/fizika_7_qqr.pdf · tolıq...

Documents