:1 fllj - university of pretoria

Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2019.

a~

SOl' 858 ~ :1 ~ (w.

1 fllJ :.;avutela yo nr uva

~Yilo s~u karhi ku hundzuka, kombo hs~bl swi ri tano

va ha tale la'va ha khomeke exikhale. Jaha ri ng.e byele vatswu

ri leswaku va nwi lavale nhwanyana, vn lovola. A nea vula loswi

a ri exilungwlni a ri karhi a tirhe ku kuma xumo xo lovola ha

xono; na swona a nca swi vula a ri k~alaha kaye. Loko a swi

vula a ri laha ka~·a va ta tshamisa hansi hi xindyaneu va komba

emindyangu ni vanhwanyana 'Va__kona, loko va twanene kunwana vatswa

ri va te lunghisa timhaka. (Nthabeleni Mahlathi a taka

Nxalati Phakula hi ku byela va le kayn ku nwl lavale nsati,

yena a rhuaela mali yo lovola ba yona. )

(1) Jaha ni nhwanyana va nge hlangana kwalomu ka vena

va tlotlana, va twenana; kutani jaha ri ta vikela vatswari

leawaku o twanene ni nhwanyana, a lava leswaku va ya nwi lunghi

sela etimhaka a teka. Jaha ri nga chava ku tiviaa vatawari,

lwmba loko nhwanyana a ri wa ~'alaha kaye, a swi ng.e hlweri

ku vonaka hi xikwelekwele, vatswari va ta vutisa kutani a

komba, va vulavula, va nwi lunrhisela. Na yena nhwana n

nga swi kota ku tivisa varikwavo le swaku o twanana ni

jaha re-karhi, kwalaho va ta ku nwi byele vo tshlnela hi

ta ta va vena. (Hunisi Telokuta na Makhawukona Nhloko ).

(2) E xiknrhi ka la'va dyondzeke awi andzile neoptu

leswaku jaha rl t1lavela ri ye vika k~nene aka votswari, kutani

a lt.mgh iser iwa.

E ku lunghisani ka timheka ta vukati tate wa jaha o lunghisa

ni vamakwavo ni varikwavo. Munhu loko a ri ni vamakwevo va

xisati ni vaxinuna wa va hlengeleta vo nwi ptuna e mhakeni

yo teno. Na yens mana wa kana wa rhambiwa a ta tltwela he

swakwe, a hlamula; kambe hambi a nga vitaniwanga hikuva ku

vu lavuriwa ta ndyangu, k.asi yana ulo ta hi .xm.IA-Hambi a ri

ni fanelo ya ku hlamula ni ku tenga wa swi tiva leswaku laha

mutini lowu 0 lo ta hi xu~.1A.

Vamakr1avo wa munhu hi lo ka vntntana loko V'.J ri kusuhi,

R:l na von a va tshinetiwa. Vanhu la' v::1 rt10mbiwaka vo tale h.i.

nC!lala/ •••••


ser 858

)\24/ 11 ndlela leyi hi leswaku va ta pfunana ku tanga ni ku vona mhaka

leyi hi matlhelo ya yona hikwawo hikuva a hi mhaka yo olova.

Ku fanele ku khorwisaniwa loko ndyangu lowu wu lulamile; hi

leswaku 1 vanhu va nt-iyiso; a va na vuvabyi le'byi chavisaka

e ndyangu kumbe e ka va ka vona; kumbe xana a hi vanhu la'va

tiviwaka hl vuloYi; kumbe xana a hi makhamba (vanhu la'va yivaka);

Kwalaho ku vhavlwa xidzombomulana ni rihahlo. Kumbe i timba-

bva (vadyi va swa-vanhu hi vunwa); valavo va fana ni rna

khamba.

dwilo le'swo tano swi fanele ku lavisisiwa ni ku kumisisiwa

swinene ku ng.a s1 ngheniwa e timhakeni. Hikokwalaho hi

2 X1tsonga swi nca endlekiki leswaku (swi ng.a lavakiki) nwana a

tilavela nhwanyana; ku chaviwa swilo le'swo tano. Na swona

xi-khale nwana a nga titekeli naati, u andzisa ndyangu.

Timhaka ta ndyangu ti f"anele ku voniwa hi vakulukumba.

Hi tlhelo ra hale ka nhwanyana na vona va lava ku tiva

et~haka ta muxaka lowu. A va swi rhandzi na vona ku tekelana

ni VALOYI, UAKIIAMBA, VAYJ.VI, vanhu la'va nga ni MAVABYl•

TIMBABVA; swilo leswi hikwaswo ~{a swona sw1 bihile. Hambi

loko vona va havile ngopf"u CUMA, a hi vanrani la'va nga

pf"umolaka leswaku nwana wa vena a ya e thyakeni le'ro tano.

Nhlamulo leyi murhumiwa a yi kumaka el<.a lava a rhumiweke

aka vona. Loko va tlhuvutsanile hi tons kumbe swi nga f"ika

laha va nge: Vanhu lava a hi vn levi. Nhlamulo ya vona vo nga

ku: Hi hava nwana; k<Imbe nwana wa hina u r:a byinwana evukati.

Hi leswaku swe cl-Javlsa ku hlamula leswaku ha ala. Ku hlamula

ka vana koloko.

Hi tlhelo rinwana loko va twisisa, va pfumela, va ta ku:

Va ka mani, muti 1 wa nwina, ku hava mbyana yo mi luma; hi le

kaya. Kwalaho mi to aw1 tiva leswaku mi amukeriwile.

clwa endleka leswaku va ala, kasi loko va sindzisiwa kamberhi

kumbe karharhu va ko va p:f"umela. Leswl swi endleka loko nhwa-

nyana ni mana wa yena va rhandza jaha.

Ku ni ku tekiwa munhu a he ri xihlangi. Kwalatlo ku ni

ku karhata lo' ku nga viki kona loko ffii1nhu a tekiwa a ri

nkula/ •••


ser 858 J\2 4/11

RM/

nkulu. Loko munhu a taka xihlangi u tiboha leswaku ta undla.

viena nuna u ta pf'una ku ambexa; loko ku va ni awivavi u ta

vikeriwa: Nsati wa nwina wa vabya. Kwalaho m1 tlkarhata ku

endla awinwana hi tlhelo ro pfuna. Loko ku wa ndlala, kumbe

hi vona ntsena va nga pfumala awakuoya lomu masinwini nuna u

ta fanela ku singilela ensati; na kona loko a khomba (ku kula)

nuna u ta byerlwa, kutani u ta tirha m1h1vani ya kona. ~wilo

leawi awi ta lava xuma xo tala lexi munhu a nga xi humesikl

loko a taka munhu lo'nkulu.

Va kona va-!•Iaawikote. IIoai ya ka Mavundza, Dzumer1

(Dzumer1) ndzisana ya Ngove, u ni vaaat1 la'va endlaka dzana

(100); vunying1 bya vona hi la'va tekiwaka va he ri vane

(awihlang1}. Yena loko a beta ku lovola, wo rhwola a muka

na yena a ya t1undlela; kumbe o pfuna vanwana ku r1ha milandzu,

va nwi komba nhwanyana a hetiaa ku lovola wo rhwala a muka na

yana. Jwakudya eka yeno aw1 tela hikuva u fuwile ngoptu

tihomu, kutani u vo hany1a8 hi meleke (ntawanba) Lesw1 a va

tekeke Y& YUYS leba kaya ka yena wo tilangutela e ka hikwaswo

le' sw1 humelelaka, a nga ha langute11 ku ya Tikeriwa. We ambexa;

wa tshungula; we phamela; Wa endla m1h1T8D1 hikwayo ya loko va

khomba (kala).

Nblantswa y1 nga tekiw8 ku ta (I) siva m8kwavo loko a tile;

{2) ku ta p~una makWavo n1 loko a ha hanya. (a) Loko a tekiwa

mak.waYO 8 rUe, U tela kU ta ptula yindlU ya makwavo ley1 wile

h1 ku ta ka yens. (b) Lolto 8 tek1wa makwavo 8 ha hanya, u tela

ku ta nwi ptuna mitirho ya ndyangu n1 ku veleka vena va kurisa mut1

wa nuna wa vona. (lHfi .. ANT3WA a bi makwavo ntsena, bamlJ'i a ri wa

yindlu yinwana wa swi kota ku ta kandza vunhlantswa; kambe ya

~anela ku Ya la' va tswar1waka h1 yindlu yinwe; va hama e ns1nyen1

w.un•.)

Munhu loy1 loko a ya laviwa ku ta andz1s8 muti kumbe ku ta

ptuxa muti, u landziwa hi homu. (HOW YA VUNHLAN'l'SWA). Ntsengo

wo taka yena a ta ha r1 ntlbanu wa makuae waxuk na ntlhanu (£55)

ti ta va ntlhanu wa makume na kume rinwe £6o).

Lo'wo rhanga nhwanyana loko a humeser1w11e (£55) wa tipondo,.


ser 858

ntlhanu wa tona, yi nga homu., yi bundzela e ka va kokwa wa muni

(TINYIMBA). Ka loyi wa vuvirbi a ku nga ha bund~i nchumu; kambe

eka loyi wa 'Yunbarhu loko a ri kona homu ya tinyimba va ta yi

lava YBkokwa wa muni.

Kg xayisa nwana.

Nwana a nga xaTisiwe hi tindlela to tlula yinwe.

(1) Munhu loko a lava exuma hi ku vona leswaku u ni vanhwanyana,

a nga vulavula ni munghana loko a vona munghane a ri ni tihomu,

a nwi komba nhwanyana; loko vatwanana a nga humesa tihomu kumbe

tipondo a lovola. Leswi swi endliwa loko nhwanyana a ha ri

ntsongo; kambe loko va swi endla nhwanyana a ri nkulu hi loko

o pturne la. Khale a va sindzisa, kambe manguva lawa a swa ha

endleki. XUma lexi munhu a nga Xi lavela ku taka nsati ha xona.

(2) Nhwanyana loko a ri kona e ndyangu, kambe vavanuna va nga

batlisi ku nwi languta, kasi ku ni makwevo loyi a tenelaka ku

tekisiwa, tata wa kona a nga nwi xavisa, leswaku a kuma xuma.

(3) Nkarhi ?Junwana munhu u ni milandzu ya vanhu leyi a nga

kotiki ltu yi riha; loko a ri ni nwana u to xavisa yana leswaku

a kuma awo amba nandzu.

(4) Vanwana va swi kota ku xaviaa vana va endlela ku dyela xuma

le xi enonwini.

4 Khomisani Nghamuni u tekisile enwena wa yena eke ka Valoyi.

Va ka Valoyi va nwi lovolela hi ntlhanu wa makume na ntlhanu;

xuma lexi a dyela e nonwini. Nwana wa yens a tsandzana ni nuns e

vukatini a tautsuma ni Mabulantani, va ka Valoyi loko va lava

nsati wa vona a va ha swi koti ku nwi kuma, hikuva a nga he swi

levi ku tekiwa, wo lava ku titambatambela ni vavanuna. Kutani

va tlbelela e ka tate wa nhwanyana (Khomisani Nghamuni) ku ya

londza xuma xa vona hikuva nwana wa yena a nga va nyenya. Ku

ya kumeka leswaku xuma a xa he ri kona, hi loko Khomisani a

xavisa nhwanyana loyi a a he sele ekaya a kutsulela va ka Valoyi.

Wansati loko a tekile wa raati hi xuma xa nyuku wa yena, a

tshamisa na yena (a) Loko a nwi nyika enuna wa yena leswaku a


5

RM/

ser 858

veleka na yena evans, swi to tana ni loko ongi 1 nkatikulobye,

1 naati we nuna we yena, va andzisa muti wa nuna wa yena; vane

va ta vitaniwa hi xivongo xa nuna; hikuva u tekele enuna nsati

loyi. Kasi

(b) Loko a tshamisa na yena, kambe a nwi lavela u nwana

wanuna leswaku a ta nwi velekisa evans, hikuva a r1 nsat1 wa loy1

wansat1, vane va yena va ta Titaniwa hi xivongo xa loyi wansati;

u to tana ni nhwanyana loyi a velekaka evans a ri eka tats wa

yena, vana va yens va vitaniwa hi xivongo xa tats wa yens.

JANA I XUMA. Wansati loy1 a nga humeriwangiki hi xuma, a

lovoriwa TBna va yena a va v1tan1w1 vena, a va na ndzhaka laha

mutini, 1 manhlonga, vo tana ni vanhu la'va khomiweke enyimpini.

Vana va tswariwa hi XUMA.

Tinyiko le'ti tambalanaka ni RIVUTO.

Leswi mhaka ya ku teka wansat1 yi nga mhaka ya ndyangu, yi

lunghisiwaka hi va kulukumba, loko vona va twanene, ku to lung

hisiwa mhaka ku ya bohiwa kwala. Loko ku nga si bohiwa kwala,

VBTUteriwa a va na xitshembiao xa leawaku hikunene va ni

vakonwana; kaai loko sw1 tly1siw1le hi KWALA, y1 nga (£2)

tipondo timbirhi; vakonwana va awi tiva leawaku nwana wa vena u

ni TUkati.

Mhaka leyi 1 xiboho hi matlhelo mambirhi. Muteki a nga swi

koti ku dlaya vukati; loko a swi rinseta u ta leva xuma lexi a nga

xi nghenisa leswaku byiva vumbhoni bya leawaku kunene u lava ku

taka loyi wanhwana. Tate we nhwanyana na yena a nga sw1 kot1 ku

tekiaa nwana wa yena kunwana, u ta tanela ku lahlekeriwa hi xuma

lexi. Na yens nhwanyana a nga awi kot1 ku tahika jaha a nga

lahlekeriwa; hi leswaku u hlantisa vatawari va yena eXUMA.

NDZ!MA YA 5

Ku ptumeleriwa ku hlomisa.

Ku ptumeleriwa ku hlomisa a hi mhaka ya vatswari va nhwana

ngoptu, 1 mhaka ya muteki ni varikwavo. Mhaka le'yikulu 1 CUMA.

Loko vakonwana va engile byalwa, va Vitana laswaku ku ta lovoriwa,


ser 858 }(24)11

£~ kutani vateki va ya va lulamisile hikwaswo le'swi lavekaka,

wu nga NTSENGO (ntlbanu wa makune ni ntlhanu we tipondo (£55);

bambi mo ka mi nga vuli leswaku hi (kombela mati) va ta mi byela

leswaku mi lover!l.e, nsati wa nwina hi yoloye, hi mi nyikile.

Kwalaho sw1 ta va awi salele nwina vini va nsati leswi mi nga ta

endlisa xiswona. Loko mi ku hi hlomiselen1, va to mi byela

leswaku: Mukani he he lunghisa. Va ta tiviaa maxaka ni hikwavo

va ka vona leswaku nwana wa hloma. Va ta va phalala hi ku va

tisela leswi va swi kataka, leswi va nyikaka nwana we vona leswaku

a hlomisiwa ha swona.

(2) Kumbo loko mi nga ai lunghisa ku hlomisa, loko va mi

nyikile, mi nga miyela ntsena, kutani mi ta tlhela mi VB taundzuxa

loko mi lava ku hlomisa.

Lava va kombelaka ku hlomisa hi la'vo ka va nga heti kanwe

ku lovola. Loko va ri karhi va tisa hi switsanana, vona VB nako

ku kombela leswaku va hlomiseriwa. Hambi va nga si beta ku

lovola, va nga tweriwa vusiwana hi vakonwana va ku: Loko a mi

tikile leba ko karhi, a hi ta mi nyika mi ta hetisa mi ri na

yena. Leswi awi endliwa eka la'va tivanaka.

Vanhwanyana va tekiwa va kurile kumbe va nra si kula. Ku

tekiwa ku vur1wa e ku enghena ka CUMA. Loko ku ri ku hloma

nhwanyana u hloma a kurile. NHWANYANA lako a kurile hi loko a kho-

mbile (a vona tinhweti ta yena hi minkarhi ya tona). Na swona

swa endleka leswaku munhu a hloma a ha ri ntsanana, a ta ta

kulela a vukatini. (Nwa-Ngove, nkosikazi ya ka Nkuna u hlamile

a ha ri ntsongo. Loko hosi Mohlaba Shilubana a hetile ku

lovolela enwana wa yena Shilubana II, a lo hlomisa. Kambe loko

a hloma ~ Nwa-Ngo~, u hlomile ni nhlantswa ya yena Nwa

Dzumeri. Nwa-Dzumeri a tika a nghena e ndlw1n1, kasi nkosikazi

yona a ya ha kula. Loko na yena a kurile, swi tikile leswaku na

yena a ya e jAndlwini, awi endlise xisweswo).

Vanwana va tolovela ku ka va nga cheli COMA eiku rinwe. Va

tolovela ku yisa mune wa makume ya tipondo (£4o), hi leswaku

loko va ta va VB leva ku blomisa VB ta yisa le'ti nga ta khume


ser 858

ni ntlhani (£15). Siku va yisaka teto va ya kombela mati,

(Ku kombela nsati),

Tats wa nhwanyana u koxa OUMA a ri ni varikwavo. Yena

6 hi yexe a nga swi koti ku popela OID.iA; va ka vona lava a va

Vitanaka leswaku va ta nwi vonisa et~haka hi vona la'va

popelaka ni ku koxa OUMA. (OUMA kumbe XDMA swa fane, ra ha ri

rito rinwe ).

RM/

Loko OUMA xi enghena tata wa nhwanyana ni va ka yens

hikwaYo va ta va va tshamisile a ndlwini yinwana, na vona

Yakonwana Ya tshamisile e ka yinwana. La'va rhamiweke loko

va chela OUMA lexi, u kona l'a hlawuleriwaks ku tirha ntirho

lowu, yi nga yona ntsumi: u ta va yena muvulavuri, a ri karhi

a komba la'vanwana bambi leswi swi endleriwaka e mahlweni ka

vona hikwavo, kutani va ta hlamula hilaha swi fanelaka ha kona;

na yena tate wamuni a ri karhi a hoxe rito.

Tats wa nhwanyans a nga navels laswsku nwana wa yens a

hatla ku hloma (a) loko nwana wa yena a vutiwilw a ri nkulu

ngoptu, hi leswaku loko a vut1w1le mikarhi ya yens yi hundzile;

tintangha ta yena ti ri evukatini hikwato, (b) loko nwana

wa yens a ku a vut1wile, va lovorile o vona nwana wa yens a

nga tambi swieene, a ri ni ku tolovelana ni majaha manwana,

kutana a vona leswaku a nga nwi hlantisa Ouma lexi a nga xi

amukela, Kwalaho a nga va byela va hatla ku hlomisa a ta

hambana ai miringo. (c) Kambe loko nhwanyana loyi a ri ni

ndzisana ya yens loyi na yens a langutelaka vukati. Loko

ndzisena swi nw1 m karhatile swa laha kaye, a nga pthuka

(tlhaka) kas1 swinene 1 ku nwi ntshunxa swa ha ri swinene loko

swi endleka.

(I) Hlephuka Thombeni u vutiwile hi va ka Nhlongo a na

a ri nhwana nkulukumba, kutani a tanela ku hatla a hloma lwswaku

a pt ulela tindzisana endlela. Va kombile vatawari, kutani va

twanana, kunene a hatla a hloma. Na yena nhwanyanarloko a

hlwerile ku tekiwa siku a kumaka evukati wa chivirika, a lava

leswaku a batla a hlomaa. Lo'wo tano hambi a nga si hela ku

lovoriwa vatswari va yena va hatla va tawis1sa ku nwi hlomisa va


7

ser 858

ta sala va vona timhaka ta ku hetisa eku lovola endzhaku.

(2) Oumeni Makhandzeni wa ka Nkwinika u tekiwile hi va

ka Valoyi. NbwarJ7ana a awi vonaka leawaku wa ha ri ntse.na;

kambe hi ku ka a nga rhuli vatswar~ va vona leawaku u tanele ku

hatla a hloma va bambana na miringo. Vs byeriwile vakonwana,

na vona T8 swi tsakela, kutsni va hatliss va hlomiss.

Hi X1taonga va lovols va siyeta leswaku loko vs ya eku

kombeleni va to humesa x xo hetisa entsengo, xi tamba ni rito

ro kombela mati. Kambe loko vakonwsna va lo chela siku rinwe,

va kombela mati, kutani va nyikiwa, siku va lavaka ku hlomisa

Ta nga ha ya hi xa-nchumu loko va swi rhandza, a swa ha bohi.

Kwalabo lexi vanhu va yaka na xona xo pimiwa hi mindyangu.

Loko kunhu a teka e ka le'tihulu, u ta ya hi xo-vonaka (homu

kumbe mbuti}; va ta vula leswaku hambi•a mi nga tikarhatanga

va ka Man1 a swi lulamileJ kambe a va nga tlherisi.

Mukonwana a swi endleki leswaku a ya tirhela vatswari va

nhwana. Loko a ta va a hlomisile, mintirho ya vona u ta va tirhela.

Loko mukonwsna a hlomislle kutani ku nga ri ns munhu wo ptuna

lahaya ka vakonwana, swi to dlsya yena!

"Rirhsnga va koka ni nwa-Muni" na swona kambe "Lovola

nwananga a nga heli". Ku hava nawo wo boha mukonwana leswaku

a ya tirhels vstswari va nhwans ws yens. Jsha loko ri vakachile

(endzile) ku ys vons nhwsna loko wu ri nkarhi we nhlakule,

u ta ya va ptuna; yens u ta tamba ni vanhwanyana ni tinxangwana

va ya hlakula; loko va karhele vanhwanyana va to rhotela

mahlahla va ya e ku awekeni, yens ni nxangwsna va ta sungula

hi ku ya hlamba, kutan1 va muka kaya. Loko VA RI LAHA

VUKONWANBNI KU NI MILAWO LB'YI VA FUMAKA. Loko va ri maxaka

kwalaha kusuhi va nga ya va Tone; kambe va nga yi va ya

hlwela, va nsa poxa. Va nga swekariwa tihove (tintshutshu)

va ta ta tikirheta, bikuva a va xurhi ; hi xona le'xi va endlaka

leswaku va tamba va ya lava awakuaya kunwana.

Jaha loko ri ri evukonwhnini, ri dyela ex1nkambanen1

(hi leswaku u dya malongo, hikwaswo le'swo nandziba).


ser 858

0 tiseriwa mati yo kufmnela wa ha ri mpundzu leswaku a ta ta tiba

e mahlweni hi wona. Mukonwana u ta ni minkumba yens; ni hikwaswo

le'awi nga ta nwi ptuna loko a ha ri n'eni wa kona. E ndlwini

leyi a rhurheriweke eka yona ko nemba nhundzu leyi. Maaiku

laws duit-Gase (Bag) yi tanele ku va ptalele ni ewiaibi awo

hlamba ni swa ku hlantswa, awivuko ni ti-brush ni le' swo tala

awinwana.

Mukonwana wa tlhaveriwa, kambe a nga tlhaveriwi nyimptu;

swa yila. I ximumu, vukati byi nga ta.

HUKU na yona yi nga tlhaveriwi yi endla vu-kwee-kwee laha

mutin1, ya yila, yi nga dlaya evukati.

Masi na wona a rna yila, kambe manguvalawa a awa ha ri na

nchumu.

MBUTI ya vikiwa, tihuku 1 muroho wa kona a swi ki awi

vikiwa. Na awona a hi leiswi nga na nandzu loko vukati byi

ta, hikuva hi le'awi endliwaka hi ku tsaka ka vanhu; I

matukuku. La'va taka ni mukonwana va le na weni wunwe na yens.

A awi lavi ku hoxa ku vulavula, marito ma pimiwa. Kambe va

tshunxakila ku tlhanga hilaha va swi kotaka ni vanhwana va

8 vena. Ni manyambu loko ri perile, va lalerile vanbwanyana ni

majaha va ta xuxe swinwe kwale majaha ma nga rhurberiwa kona.

Nkarhi wo etlela loko wu tikile va ta hangalaka, vanhwanyana

va ya e lawini ravena, na majaha la'va n.ga ta aala ni muteki

loko la'vanwana va hangalakile, va ta sale e lawini kumbe e

ndlwini kwala VB nga rhurheriwa kona. A va etleri yindlo

yinwe.

Loko vateki va ha ya eku lovoleni, madyambu lawa va tikaka

ha wona va dya e TIHOVE.

Loko ri xile, timhaka ti vulavuriwile, OUMA xi humile,

hi kona va tlhaveriwaka RlSIVA (ombuti) va kuma swakudya.

Kutani loko jaha ri ya e ku xweleni (ku endzela a vukweni ro

rhanga) u tamba ni nkulukumba loyi a nga ta tika a nwi vika.

Nxangwana ya jaha a yi sali, yi na yens maaiku bikwawo

loko a ya evukwen1. R ndzhaku ka sweawo loko VB navels ku


ser 858 _{24/11

ya vona nhwana a va ha lavi ku vikiwa, vo tiyela va ri awavo

(jaha ni nxangwana). Loko va tika va ta voniwa hikuva a va

tiki ni vuaiku, vanhwanyana va ta va amukela, va ya va rhurhela.

SWakudya swa mukonwana wa tihlula a lalela; ku nga va

ni malongo loko yi ri mikarhi ya va MUDYAXIHI (MAY) kumbe

nwheti ya Dzivamisoko (April); sweswo awi nga tisiwa kwalomu

mikarh1n1 leyi va nga yi pimaka vona--tinyawa, tindluwu,

timanga ni swinwana hilaha va nga endlaka ha kona.

Swakudya swa mukonwana hi le'sw1nene swo saseka (U dyela

exi.nkambanini) Mapahi la'ma nanthiweke. Vuswa byi phmneriwa

e m1ndyelwen1. A ku phamiwi swimarha, byo vumbiwa, byi saaiwa

swinene. Xixevo xa mukonwana 1 nyama; bambi vanhu va ptumala,

huku va ta dlaya; loko tihuku ti herile va ta nw1 xevela hi

muroho lo'wu kt1usiweke wu kandzeriwa hi timanga le'ti

kandziweke swinene. Hi mikarhi ya hlovo u xeva hi matsavu

la 1mantswha, na wona rna kandzenwa hi timanga. Manguvalawa

xibye xa mukonwana xa khateriwa. Xi khateriwa e x1tsha

tshan1ni le'x1 rhungeriweke evuhlalu, xi tunengetiwa hi

xintewana le'xi na xona xi ngo nemba vuhlalu. Hi leswaku

manguvalawa hi hlan~ne-hlan88ne ni Vaxenda. Vatsonga va hambene

ngoptu n1 ijh§Q;Hq (Vavenda). Loko Mutsonga a sungula ku dya

a nga los1; kasi Mueotho 1 nawu leswaku a loss. Loko s nga ri

vals ku loss u ta va a tlurile nawoJ Mutsonga a awi tano, a

nga ns nawo.

Ndyelo wa mukhalabye wu fanela ku tehama wu sssekile,

hikokwalsho loko a siyela swihlangi swakudys, va susa Tus•s

lebyi va byi vehels e ndyelweni wa vana, va dyels kona.

Loko vanhwanyana va yisa swakudya kwale ndlw1n1 va kh1nsama

va ha ri e nyangwenit va tamba hi mataolo. Leswi awi endliwa

9 hi leswaku tindlu ta Vatsonga ti komile; nyangwa ya kona munhu

wo nghena a lo khinsaaa hambi a nra ri wansati. Manguvalawa

tindlu ti nga tlakuka, va nghena va ytmile, kambe va khinaama

loko va ri kwale ndzeni ka yindlu.

Ku khinsama 1 nawu wa va-Tsonga. Vavasati va nkhinsamaa

RM/ e mablweni ka vavanuna. Loko wansati a tisa xa-nchumu ku


ser 858

? Cc"-1, nyika wanuna wa nlthinsama; hikokwalabo vanhwa.nyana va endla swe

swo na vona. I nawu wa xicbavo.

Loko mukonwana a dya u ta siya byitsanana le swaku byi ta

korisiwa, kambe l~ko a hatla ku xurha bya ha tale, ku to sale byo

tala, byi ta ta hetisiwa hi swihlangi kurnbe volavo va nga ta

hlangana na byona loko byi bumela e handle.

Madleke na wona ma tanela ku tehama ma ri kona. Mukonwana

a tanela ku tima torha loko a hetile ku dya. Vanwana va tsake

la madleka ku tlula na vuswa. Nbwanyana loko a tisa mati

yo blamba ni mpundz:u, a tika a khinsama a veka, loko a lava

ku aluriwa hi nyikonyana (nsenga) a nga suki; loko a nyikiwile

h1 kona a kotaka ku suka a tamba. Nk:arhi lowu a nga ta tisa

vus11a wa ha ta va wona nawu. Masiku laws ku nga ni swo tala

swa xilungu bambi yo TS neleta kumbe xipereta kumbs awinwana.

SWilo leswi i swa vanhwanyana, bikokwalaho a swi na

milandzu bambi vukati byi nga tahuka byi hangalakile. Ni

madyambu loko va lalerile vanhwanyana va muti va ta va ta xuxa

ni mukonwana. Na yena mutekiwa u le xikarhi ka vona. Manguva

laws mutekiwa wa tirune ngeta; kambe ku nga huma xa-nc humu

xo nwi alula (leswaku a susa nturhu lowu a nga titunengeta

ha wona) kutani u ta wu susa. Nyiko leyi hi leyi wena nwini

u nga va ka na yona, a swi bohi ku humesa xilo xikulukumba.

Na awona swi ta va swi endlile leswaku a nga ha nwi cbaveli

kula, va swi kota ku vulavula.

Mana wa nsati a nga chavisi, 1 mana wa munhu; kambe ku ni

ku nwi bumesa e ndlw1n1, kumbe ku ptulela rivanti a bumela e

handle. Kwalaho ku humesiwa epondo (£1). Loko pondo yi

humile manana wa swi kota ku ptuxela ni ku runguri sa mukonwana.

Mukonwsna loko a hlomisile, ku ni loyi a tanelaka ku nwi

ohava; hi yena nsati wa makwavo wa nsati wa yena. Loyi yena

1 mukonwana, swa yila ku wngunyana na yens, ku bula na ye na.

I wa tihomu ta yens, u ta nwi valeksla nsati. Nsat1 loyi

a nga ta velekela yena u kota ku bula na yena. Mukonwana

loyi wa jaha wa vungunyiwa loko a ri na vanhwanyana. Va ta vula

leswi va swi rhandzaka: Ma nga vena ntima wo nge xiringa (loko a

RM/ ri wa ntima ngoptu.


ser 858

10 Kumbe: Ma nga vona ku swarha wo nge indlala. Yens nwini wa • swi kota ku hlamula eka hikwaswo leswi. A nga ku: A ndzo

va wansati ndzi nga ta saseka. Loko ku ri karhi ku endliwa

sweswo a va tshiki ku nwi kanya-kanya ni ku nwi ba; hambi

leswi vona va nga tala na yens wa karhi wa endla kwala ku

tsanana. Siku rinwana mukonwana u lumisiwa madzedze kumbe

tinsikiti. U weriwa hanhla hi vunyingi, a toviwa swinene ni

ku makar1wa hi mimpama. 0 ta tinyika matimba a ba, a tova,

bambi a karhele a a nga koti ku endla nchumu. A nge humi

laha ndlwini a ya tumbela e handle, e munyameni; aweswo 1 ku

tlula nawo. A sw1 rihiwi tanihi xivenda (sesotho) swo vs ni tingana

ku bluriwa hi vanhwanyana; kasi leswiya vanwana vanhwanyana a

hi matimba va nga na wona. Va to dzwirha, a ko a humesa

xa-nchumu a khongela•


10

ser 858

Ku vskacha (endza) loku ku vitan1Wq ku ya ptuxela.

Hgopru ku ya ptuxela ew1 endliwa hi nhwanyana eka va-jaha.

Svi nga endleka lePWaku loko loyi va Jah~ a nga ri kona

laha kaya, ku rhumiva unwana e mathAanveni ya yena.

Yoloye a nga va nhvanyana makwavo va Jaha, kumbe unwana

loyi a humaka e ka va-Jaha. Na yena u t& ya khomiwa hi

ndlela leyi mutek1 a a ta khomiva ha yona. Fole VR lo

ng& loko a endzela e vukwen1 loy1 wa jaha, hi ku tiva

leP.waku u ta komberiv~. A evi na milandr.u leP.w1. NtPumi

yona a yi tirh1Pivi loko ri r1 jaha r1 ngo ya vona

nwana. NtFUmi y1 tirha ntAena et1mhaken1 laha ku nga til

laveka vumbhon1 mundzUku.

NDZIMA YA 6. Ku hlomiF&.

Ku teka ew1 vula loko munhu & vuta n1 ku lovola

wan~ati, ka~1 ku hlomiP& ~1 vula loko nhwanyana a tek1va

eka rikwavo aya eka va-jaha (e vukat1n1). Jaha hi yena

nw1n1 wa nAat1 loy1 a hlom1Paka; kambe a hi lePwaku

xikolokolo a va yena loy1 a yak!l. ku y& teka nhwanyana,

(a) A nga ya a ya hlomiea loko a a r1 kona e kaya; (b)

Ku nga rhumiva unwana a ya hlom1Pa e matPhanwen1 ya yena

(c) Na ~onn kumbe loko by1 r1 vukat1 leby1 wansat1 a

tekaka ensat1 ku to ya yena waneati kumbe a rhuma vahlom1s1 • • Nkarh1 wo hlomisa loko wu t1k1le vatPwar1 va nhwanyana

va hlengeleta nhundzu hikwayo ley1 va lavaka ku hlomien

n"Wana va vona. ha yona, ley1 va mori ny1kalta le ewaku a ya

sungula ndyangu ha yona (eangu, tehur1, muA1, x1rhundzu,

r1hlelo, ntewana n1 sv1nwana ew1bye). Swilo leFV1 sw1

ta komb1wa la 1Ya nga ta nw1 heleketa; leAwaku va ta tika

ll va ew1 vika h1lahR FV1 y1meka ha kona loko va t1ka ekaya.

NtPum1 n1 yaptun1 va yena hi von& la 1va nga ta ptunana ku

t1k1Pa mahlomo law • Ku t&la ku hlawur1wa YAV&~at1 ku

endla nt1rho lowu; kambe na vona vavanuna va wu tirha.


ser 858

SM.

Rhwanyana a a nga kamber1w1. A PW1 yila ngoptu le~waku

nhwanyana a kuma khw1r1 ni ku veleka xihlang1 a ha ri

kaya. Na ewona loko va r1 la'vo huha (vanhwanyanA la•va

tambaka ni maJaha) a VA ri n1 mbhulo WA leRwaku va nga

kum1 swihlangi va nga si ya evukatini. (a) E ka

tinxakR tinwana ta VAt~onga VAkhengula va ew1 kota ku

eiveka vqnhwanyana va vona leewaku bambi va nga tamba ni

majaha va nga tPhuki va kuma makhwiri. Kutaku loko va

hloma VA va Pivukulula, leAwaku loko va hlangana ni va.nuna

va vona va kota ku teka nyimba. Vanhu la'vo tano e1ku

nhwanyana a hlomaka va byelana ew1gangu PW& vona lava a va

hanya 8\: in we • (b) E ka vanwana eva yila e ka Jaha nga

e1 hlomiea. Hikok~alaho ka ku hlangana-hlangana ka

t1nxaka ta hina vanhu man~uvalawa nhwanyana wa kamberiwa.

~aabe a hi Xitaong~.

Ku phahla hi yona mhaka le'y1kulu ngoptu. Loko

nwana a tanela ku huma hi nyangwa u tanela ku yiP1wa e

g8nd~elwen1 a ya v1k1wa e ka SWIKWEMBU. Sw1 eumeriwa le«Waku

ewana wa famba, u ya vukatini; na yona mhamba ya kona ~

yi ta hlahluveriwa y1 lavi~a. Loko a r1 nhwanyana loy1

a nga n1 x1vav1 le'x1 tiviwaka va fanele ku byer1wa va

le vukatini; na ewona loko ku r1 n1 n 1anga le 1y1 nwi

khoma-khomak\ va kombiwa yona. T1mhaka hikwato ti le

rivaleni a ku tumbet1w1 nchumu.

Vanhwanyana vanhu va ~i rundzile ngoptu le~u

lePw1 a humaka e mut1n1, a yaka e ka m1nwanyana mindyangu

u fanele ku t1y1~1wa hi m1rh1; kaPi van~ana a va ew1

fundzangG, a va ewi endli. Manguvalawa ew1 andzile ngoptu,

nhwanyana u tanela ku t1y1siwa hi mirhi; PWi tAno ni ka

yena lo'va Jaha wa t1y1P1wa leAwakU a nga khumb1w1 h1 la 1 vo

ltarhata.

La'va nw1 heleketaka nhlayo ya vona y1 Pimiwa hi

ku tala ka mahlomo. Loko mahlomo rna ngtt talanga na vorut


ser 858

vsheleketi a va tali; ka~i loko mahlomo ma tele na vona

vaheleketi va ta tala. Ta nkarhi wo Auka ha wona lahn

kaya na el;ona ew1 pim1ua hi mimp:f'huka ya koM. Vahlomi~i

va t1v1wa le~· aku namuntlha ve tB :f'1ka, kutRni :f'anelo le'

yinene hi loko va fika e kaya hi ndzhenga. Va kuma VB

languter1w1le, y1 r1 m1kulungwana h1k~ako• 8W1 twala

lePwaku ku n1 ku hlomisa. Ku suka kwale, ku to p1m1wa

12 nt~ena mimpthUlta. yo :famba n1 ku wiPa. Loko ri xile e1ku

ler1 va :f'anelaka ku famba ha rons loko a hlomA loy1

wanhwenyana, u tek1wa hi vakhegula va ye nw1 laya.

Vakhegula lava hi ln'va nga va ka vona, la'va ngR ta ka

va nga nw1 1Ahl1; va nga ta nw1 laya e ka hikwaswo swa

ku hanya ka le ndlw1ni, ka yena n1 nuna; ~a ku hanya ka

ndyangu.

SM.

Ngop:f'u va nwi laya mahlay1eela ya nuna endlw1ni.

Loko a vona nwhet1 n1 mae1ku lawa a ranelaka ku ka a nga

t1 e~angt1en1 loko ma nga ei hela; Ni loko a tehuka a

lo khuma F¥1 tlul~ nkarhi, ew1 ta vuya hi matimba ewa

karhata e ka wanuna; kumbe wo tPhuka a h1k1le nwhet1 y1nwe

FW1 ya tlhekeka, ka kona gwi ya vuya h1 me.timba ewa dlaya

nuna. Hi kona ku hlayiPa ka nuna loku a ku layiwaka, na

ewona u lay1va h1 va ka yena.

Swi vur1wile leeyaku ku kombela ku hlom1P.a ku

kambtrh1 (~) Loko vakonwana va wu chela kanwe ntrengo,

va nghen1sa ni r1uo ro &ombel~ mnt~ (ku kombela nPat1).

lw~laho tanelo ku va ny1ka h1kuv9 va het1le ku lovola.

Vf.l.ltom·:ana va nge A~1 kot1 ku hl~.y1Pa XUMA n1 NWANA wa vona.

Nkarhi lronwanR loko va rhendzeleka ngoptu nhwanyana wo

pthUlta ( tlhaka) a va nyum1 sa. (b) V&llWarut va hume sa

XUMA (cuma)va Eiyeta, kutaku loko va rh~ndza ku hlom1Pa

n. ya kombela m!"'ti h1 le'x1 nga sala. Loko nhwsnyana a

ny1ketiw1le, ko rhumeriwa r1to ntPena loko v~nhu l~va ku

hlom1~a. X1chavo xi nga endl1wa ku ng~ ku y~ hi xa-nchumu;

kambe a P.W1 boh1.


ser 858 /{24/11

Ew1 vur1w1le le AwB.ku m~tnguvalava nhwany~:m~ wa

kamber1wa. U karnber1~a va r1 kon~ va k~ vona n1 va le

VUK TINI. Loko ew1 ~aeek1le ku twakala NKULUNGWAN~ loko

ew1 nga fla.sekanga ku hava nkulun[wa.ne, k'lYals.ho 1 ting9na.

T1ngP.na le t1 ti tale. ku endliwa hi jahe. ri onhake nhwana

wa rona. Ku hava m1riho, ewi ngo vulavuleriwa endlw1n1.

Loko vahlom1s1 v~ sukile vo famba va ko VR ya tika

laha va yaka kona. Xu hava ku r~mba va khwekela hi tindlela

ku ko va ya fika laha va yaka kon,. Manguva lawa ku n1

t1ny1ko kvalomu ndlelen1; knmbe leew1 s~~ vanhw~nyana n1

majaha. Loko va tika e mnhand~en1 vo y1~a, va lava

vn-ncumu; loko ve. fika e nr.mbyen1 vn lava ku perieiva h1

xanchumu; ku tala k~ mehandza n1 mikova n1 m1lambu hi

yona minchumu yi kotAka ku v~ su~a n1 ku v~ yi~a emahlwen1.

Ku nghena hi nyangwa ya mut1 i xanchumu: na kona en~hene

endlwini, ltumbe ku tr.hamlsa e hane1, kumbe ku dy'.l awakudya hi

sw1 tanele/ku humeriwa hi x1lo. Vunyingi b a ha khomile

13 Xiteonga xa khale, mwilo leewi a va sw1 endl1. Loko va

tik1le k~~le vukat1n1 va kuma ku lungh1eiw1le ku fanela

hilsha. ku tMma.n1weke ha kona. Loko a ri loy1 a heteke

kha.lc ltu lovola n1 ku humesa hikl'r&yo mih1Tana, ku nga

SM.

lo va ku hlomis& nt~ena; kumbe loy1 a ngs rik1 kona l&ha

kaya a nga x1lungw1n1, a nga lo lerie~ leP.waku a hlom1se

r1wa, loko vahlomis1 va f1k1le, va to rhurher1wQ. Kutani

nteumi ni vaptun1 va yena va ta Pungula t1mhaka hilaha va

ngs rhumiwa ha kona. Va ta vula: Hi rhum1w1le ku mt

tisela neat1 ~a nwina hi loyi. Ndzhaku ku ta humesiwa

mahlomo ya ltombhra.. MaJ{eangu n1 tinhlelo, n1 f'l'r1bye

sw1nt-Iana leew1 a ngn ts. va P ri na ewona P.W1 ta kombi1 a.

Loko a ri ni mali na yona yi ta hume~iwa yi vur1wa.

Va hetile ta r'endzo ra von~. Va nga tlhaver1wa mbut1

va t1f.ambelA.. Ku ta eala m·r1n1 wa vukati n1 nxP'I.ngwanR

ya yena. Nxangwann yonA yi ta sale y1 r1 knrhi yi nwi


t1yiea masi.k.Vttnyana. Sv1 nga endltt vlki kumbe khume ra

~~iku a r1 na yena; ndzhaku u ta fUka a ramba na yenn, a

eiya hlom1Pa evukat1n1. Hxan~ana yona loko yi het11e

nt1rho lowu wa yona y1 nyik1va nyiko ya vunxangwana.

81ku leri u kuma khume ra maxeleni (10/-) kaP1 loko va

ha tamba ewinwe uta va a kumile duku (nturhu). Handle ka

nxangwan~ u eiyiwa n1 makwaao lo'ntsongo (nhwanyana)

leswaku a eala a nvi tiy1ea. Loy1 yena u ta tP.ham1ea ku

tikela loko va sw1 vona leswaku swi r1ngene a nga tlhela.

Ku korb.QiA· Va etlela e1ku va t1kaka. Va ptUka

n1 mpundzu by1 va vuwala-walR va ya etihuny1n1. 'k ta

vuya va t1 rhwele, va t1ka ~ aka x1xond;g kutan1 NTSUMI

ya tihomu ys hala ka va-JAHA (mutek1) Xi ta kQandziXA

ehenbla ka A4yondzg lex1 xi ba·»kylyngwana.

T1huny1 let1 nwanR wa vona u ta eala a teh1vela;

lesvaku ewi ta nw1 olov1eela m1tirho.

Loko hlo~1Pa ri f1k1le r1 etlela n1 nuna va rona.

I ns~ti wa yena, va etlela ew1nwe. Loko a vona nhwet1 vo

byela nuna leRWaku u languta e henhla (ku vona nhvet1)

leP¥aku nuna a svi tiva. Va ta hlaya mas1ku ya ntlhanu

na rinwe kutan1 hi elku ra ntlhanu na mamb1rh1 u ta s1ndza

yindlo, a hlantewa ni t1n~uvu ta yena. E xikarhi ka maeiku

lava ku ni ku y1la. A nga khomi mikumba. ya nuna; a nga

tlula-tlul1 nuna. kumbe -. ew1lo swa nuna, hElmbi yi ri

nhonga ya nuna. Nuna "O t1andlalela sangu ra yens, a

tiendlela h1kwasvo. Hi eiku ra ntlhanu na marharhu u ta

vuyel~ esangwen1, a hlang~na ni nuna kambe; ewona a sw1

ne nawu.

Le 1 sv1 yilaka hi loko nuna a vuya hi le ku verengen1

La 1va khale a a tanele n ku t1ka a etlela ni mukhalabye.

14 Va heta ~eiku va ri ew1nwe. Y~na wa jaha vajlunghisa

n1 ta~ wa kona ku kuma leewaku xana u lulAmile loy1

SM.

wansati wa nwana wa vona xana? H1kuva 81ku r1nwana a nga

va a hlangene ni vavanuna kunwana kutan1 e~1 ta endla


SCI' 858 X 2 4 I 11

/~ eO'l'- f- ek.hombo e ka nwa.na ~ rA vona. t..umbe xa.ne a nga vq a kumile

khur1 kUntTana, kutani r1 humes1wa von~ Ts nga ~w1 t1v1;

lesw1 r1 ng~ va khombo eka nvann WA vena. Loko va ewi

kumisieile leswaku u lulamile mukh~labye u ta byela nwana

leP.waku a ya etlela e ndlvini y~ yena: kwal~ho ne yena

SM.

u ts. sw1 tiva lemr9.ku sw1 ll,lamile. Loko loyi wanuna a

r1 kwale x1lungr .. ·1n1, loko r1 e1kula, le 'ndlw1n1 ya n

yena ku fanele ku tPhiveriwa ndzilo, leswaku khayA.

Hi le~waku lomu a nga kona a ta kn a ngPhlangsn1

ni m.s.ithombo .Le sw1 sw1 endli\<TA ~1ku r1nwane ni r1m-ranA ku

fikela loko a vu~. Munhu loyi loko a tekb!'!'f u tele ku

ta veleka vann; hi yona mhRka le'y1kulu. Loko nunA wa

yena a ng~ tcham1Pa e x1lun~!1n1 ku tlula ~lembe n~rharhu,

vandyangu va te. tehr.·,m Ml e hanP-1 v~ kanele. h1 mhe.ka ley1.

Le sw1 a nga vuy1k1 a ng~ lo t ~ha.mi ~.~:~ nt pen~ lomu a nga konq ,

loko h1 langutela yena hi ta lovn. Kwnlaho v~ fanela ku

kuma cunhu loy1 a ngn ta enghena e ndlwin1, a velek1sa

nw1ng1 loy1 we. vona. NdyR.ngu low TriU lavq vana.. WanP.at1

loy1 a nge. teker1wengs. ku t;~. pfale!'i'Wf!l e hokl:en1, a hi

nguluve. Ku buyeni ka nun~ a P.W1 ngJ:~. v1 n~. mhaka hikuva

~w1 t1rh1wile hi la 1vakulu, hikokwe.laho ka ku hlwela ka

yena.. H

~1QJ1kg ta blom1r& 1

Hlomiea loko ri tika laha kaya evUk~tini r~ alur1wa.

Ku ta r.ung!lla nuna. 'ira kona a huce SA pondo (£1) g. alulA

nsati. Na vona ving1 va huneea pondo kumbe khum~ ra maxelen1,

kumbe mbuti. Nuna wn na-t1homu.ta-yena na yena. u ta wa

hi ponao kumbe mbttti h1laha a nga ta ~w1 kota ha kona.

Van~ana maxaka na vona va ta huoesa hilg~~ va PW1 kotaka

ha k(lna. A hi le'swikulu ntPena leewi ew1 humesiwaka, n~

FWona le'ewitPongo e~a nmukeleka. VahahAni v~kokwana, va

t 1 hume £a xelen1 kurnbe marnbirhi kumbe }~u tlula. Swi

hava na~ro lo'wu bohaka, ewo fanela ku endliw& ku komba

legwaku vanhu va yi teakerile mhaka ya kona.


sar 858

Mut~ar1 ku enghena e ndlw1n1 yR n~ana swa yila.

A sv1 kona h1 XitFonga. Manguvalawa va kona van~Bna la'va

kh meke nawu wolowo; kAmbe a wu t1v1w1 lAha ~u hu~ka kona.

Sw1 nga va PWi endl1wa hi ew1-tP.e-tP.emsna eewa ma~iku lswa.

Jour.,.Mnut:wt.;xauRoliuxkflxn4taxi'IIJOm~.xkJJxcniiDx

mtxxxtKStxxxMx%K5t R1wanguvu M~bo?-1, kuto loko nwana va

yena lo 1nkulu Jabula, a teka neati wa yena M1lar1e1, a

rhandza ku endla nawu lowu wa ku etlela ni nwlng1. Nw1ng1

ew1 nwi tsandzile, a P.W1 chava hikuva ~ P.W1 endl1w1.

Vuk~t1 leby1 a nga by1 k8ndzanga; o lo tehama malembenyana,

vuk~t1 by1 onheka, a ya fela e ka rikwavo.

15 pp.l3 (1) Loko a vona ~t1 nhvaJ17AnR a hi mhaka h1

X1t onga. Sw1 hl~muser1w1le; kaei hi x1-Sotho loko a vona

~1 u fanela ku tsutsume ~a wunwana mut1 lowu nga ku~uh1, a ya ohavela kona ~ti. K~~u loko ww1 her11e va ta

endla vuputt:~u va nw1 vuyis.r..) A a chav1le ri~J1et1. ByAlwa &\J v

hi xona xirhwals le 1x1 tundz1weke ngoptu: loko munhu a

nga rhwalanga byalw~ loko a ya eka loy1 a nga nwi tirhela

ntirho, a hi n 1en1 loy1 a amukelakakn. 1 1a teakeriwata.

pp. 14(2) Mangu•~lawa ku ng~ n1 t1mben1 ta x1lungu

(lantern) ku lumek1wa rena; r1 kh'\ny1Aa y1ndltt ya yena

leewaku makhombo ma ng8. nw1 von1, mtt f'ambela e kule na

yena. Yindly loy1 y1 khAny1s1wa h1 yon~ loy1 waneat1

loko a r1 loy1 ~ nga amukela ku lftyiwa; nA swona wa

t1hln.y1ea leewe.ku & nga tl!lhUk1 a ra.mba n1 va.vanuna. hikuva

ew1 tal& ku endls mAkhombo.

(l) I nawu lo'w tiyeke et1mb1l\'11n1 ta vnnhu leswaku

loko ku nga va n1 munyam8. l~ ndlw1n1 h1 nk~rh1 lo~~ ka

hA xux1waka nw1n1 wa y1ndlu u ta humeler1wA h1 khombo;

kunene swings endleka.

(2) Loko !\ nge. eala !\ fF.~.mba n1 v~tvt:muna a nga

tlulet1wa vuvaby1; nakambe a nga t~huka a tek1le khuri.

Le sw1 ew1 chavi eaklil. ku teka khUri ra le nhoven1, nuns.

SM. a nta ri konP. a nga x1xa (a nga dya m1 hi yo humeea k.hur1)


16.

aer 858

maeuku loko nuna a tPhuka a vuyile a ng~ vela. Kanwe

loko a hlangana n1 nsati loy1 a nga khom1wa h1 vuvabyi,

a ta kunene loko a nga kumanga m1rh1 ya swona, nkarhi

~unwana loko by1 lo ka by1 nghena vuvaby1 lebyi, hambi

nkuverhi ya byon~ yi ngo hola, u ta Pala a hanya x1r1 XihVRtha

(xigulana mbita ya vovo hi xinyale xa tlhari leri.)

Kambe tlhar1 leri a r1 tali ku poniAa munhu.

(3) Mhaka yinvana hi leewaku loko a nga tihlayiP&nga

ku ta va ni mhaka ya Matlulana (vavanuna vambirhi kumbe

ku tlula va hany1le n1 waneat1 wunwe.) Loko va ~bya

vanhu lava a va kamban1; loko vo kambana i khombo;

muvabyi wa ta. Loko a lo ta munhu wa xinuna a tanela

ku lahliwa, loyi va nga hlangana e ka wansati a nga yi e

ku nvi lahleni ri ngq va Khombo eka yona.

2 Khathaza Ncini, wa ka Xingango kute loko nuna a

y1le e xilungwini, a eala a bomba ni majaha, a teka

khur1, a x1xa (humeea khur1); loko nuna a tika hi loko a

wela. Nuna va kona a a ri Lulama Kahayiahlel1. Lum

Lulama 8 kholliwa hi vuvabyi, byi teka nkRrhi lo •wo leha,

e I!lakumu a lov!!l.

3. Matlulana, Muhlavaei Muuawu Homu a a tekiwile hi

nuna wa yena Mawewe Homu. Loko Mawewe a yile e xilungw1n1

Muhlavaei a sal& a bomb& a hlangana n1 VI!V•·auna. Siku

r1nwana Mavewe a titeemA voko hi xihloka, y1 te y1 nga

e1 hola mbanga o ya e byalwen1 laha a ku nwiwa kona hi

Aiku ra Sonto. Loko va nwi xeweta, hi loko loyi va nga. h

hlangana laha ka neat! wa yona a nw1 khumba hi voko.

Xikanwe a teemekadllana a wela hane1. Hi loko h1 rhwala

hi ku h1 nw1 heleketa e kaya ka yona' le~i a wu ri

mptb.uka, hi loko a hi telP. ha ha ri e ndleleni, ho ya

f1k1ea enteumbu ekaJa. U t1ea x1ewe~e Mavewe Homu, hi

mhaka ya Matlulana.

pp.(l) Nthabeleni Mahlath1 u lo rh~ela mali a ri

ex1lungw1n1, kuta.n1 va le k~ya va nw1 lavela nhwan7ana

SM. 70na Nxalati Phakula. Loko va lovor1le hamb1 leew1 a va


nga hetanga ntsengo va .w1 kotile ku va hlomi~ela. Loko

Hxalati a fikile h1 loko va nwi khandz1y1P.a x1t1mela a

ya ka nuna kwale Pretoria, a ya vuya a r1 ni khur1, kut~n1

a ta kuma n~sna wa yona wa mativula kvala kaya.

Hun1e1 Telakufa u lo ra twanana n1 nhwanyana

M&khawukana Nhloko kwalomo va nga kuma.na kona. Huni si

loko a vuy1le laha ka7a, u te1·~1le t1mhaka a t1 byela

vatewari; na yena Mai:havttkana u endl1le BWemto ku ya byela

ve.tPWar1 leevaku u twanene ni Jarut.. Na vona va nkheneile

va byela nvana wa vona le~aku jaha rero a r1 to h1 ta ri

vona; hi loko ku sukiwa ni nt@engo wa £55 wa tipondo ku

Y' lovor1wa. Timhaka ti lulam1le, 1 mukonwana.

pp.ll E x1karh1 ka nhundzu leyi va long1eaka nwana

~a vona, vanwAna va nyika n1 mali. Mali leyi yi ta kombiva

loko ku r1 karhi ku kombi-nhundr.u h1kWayo leyi va nga nwi

hlomiPa lui yona. Mali i nga va tl.lO.f/S kumbe l2 h1 ku RW1

kota ka vanhu.

SW1 tala ku endleka le8Waku va hlomi~ela loy1

wa-Jah9 a nga Ai aka y1ndlu; kw•laho loko a fika uta fikela

e ndlw1n1 ya mhan1 va nuna wa ••na. Mbani wa nun~ u to

hums a ya etlela kunwana vona va sala n1 yindlu ku fikela

loko a ta kota ku aka ya yena. Vanwana va ~1 kota ku

~tl~ tilungisa swinene, va aka yindlu y1 hela a nga R1

hlom1R~ leswaku loko va hlom1~a a to f1kela endlw1n1 ya

yen~. Kambe l.eew1 a ew1 tali ku endlela h1 X1 tPonga;

Manguvalawa la'vo tala, ngopfu la'va yoke emahlwen1 h1

tlhela ra rihanyo le 1r1ntsvha ra maeiku lawa (c1v111eed)

17 va aka va nga ~i jhlomi!a, /Ku heleketa t1mtuku. Loko

SM.

ku y1va eku lovolen1 ku y1wa ni timtuku t1mb1rh1 ta tole.

I nyiko le 1 y1 fambaka n1 CUMA. T1mtuku let1 ta Aala loko

va.lovori va vuya ekaya, t1 ta vuyi Piva hi na:wu wa tona.

Lernwi ku nga huma mbut1 ya r1P1va r8 majaha loko xasmY

valovor1 va heleketa CUMA, eiku t1mfuku t1 tlher1~1vaka

ku t~ huma mbut1 yq r1P1va ra vanhwanyana. Ku heleketiva


ser 858

ka t im:tuka a ku Yik1wi e ka vakonwana , nyen!l. va kona Yo

tsbuka va lo humelelo (vayeni va tswele hi n~lela). Timtuku

ti tisiwa. hi vanhwanyillla Ya heleketiwa hi vatawatsi hambi va ri

mune. H1 vona n nga ta. tika va va Yika. Vanhwanyana lava a

ya tanga e ku tlangeni, ?a tUe lDl ta ltorhoka (tirha mint1rho).

T~uku ti heleketiwa hi byalwa (hi wona matundza la'maltulu).

Ku engiwa v.yalwa hilaha matimba ya vatekeriwa ya swi ~~taka

ba kona. Loko byi ri by1 tsanana varhwali na vona va ta va

vatsanana, kwalaho va nga tlhaver1wa mbuti; kas1 loko byi tale,

na vona varhwali va va vanyi~Jit kwalaho ~ ta kot1wa bi homu.

Manguyalawa aw1 n1 ku hambananyana. Vanbu ft hlangene

hlangeneJ ka ni la' va vuriwaka Tad7onds1. Hikokwalabo ftkonwana

TB Tika loko Ya t1lungisa ku tisa timtuku, leswaku TB ta tiw

loko nteki va nga lavi .xirhwala xa byalwa.

Example: Loko Magwaza Huniai wa ka Halta..eke a teka nwana

wa hosi Shilubana Mohlaba, va ka dhilubana va tile va ta vika

leawaku ve. tisa timtultu. Hunisi tata wa Magwaza u arile ku

rhwaler1wa byalwaJ va byi nwile Y1n1 vs byona, kutani Ya

tlhela va tilunghisa ku kandza mapa lawa va nga rhwala wona.

Vawsati lava sult.Ue va lay1w1le leawak:J vanhwanyana lava

Ya nga endli leewi va awl endlaka lomu va tAmbaka kona; Ya

tanele ku langute le'swi .. endl1waka e mut1n1 wa ka BUnisi.

Hi leswaku a va aiveriwa ku tsun (lanwa) mano yo kombela t1ny1ko,

hiltuu nawu lowu a h1 n-t songa , lcambe 1 newu wa Xi-aot ho.

Hambi ni :ri tano n nga karhatanga Hunisi u va rhurile

xitahatsha xa YOna bi 5/-, a humesa 5/- ya le awaku va tirha

mitil'bo hikwayo hi tanelo, a humeaa 5/- leswaku va ausa maduku

(minturba) Ta wni•, ngoptu yena nw1n1 n vukat1. Loko

18 ntsum1 yi t1ld.s1le timhaka let1, u yile a 7e( TQTa n1 rito le1r1

nga tea Ba amukela hikun (xi-ya-evukosini•a xi-wyi). Hi

lqiwUe swinene ngoptu leawaku vanhwanyana n nga endli

RM/

nohumu xo kartrata. va fanele ku languta ntsena le' swi endliwaka

e mut1n1 wa Hunis1. Hamb1 swi ri tano xuma lexi hi nge xi

tlberisi, b1 ta ya xi tikisa ewinwe ni marito ya kona.


ser 858 jt ~.._._/-

La'YS n vak,si leswi ya nga wna Tini ~ nawu a n awi

kot1 ku endla le'swi endliwaka b1 vanbu swi nga ri kona enaweni

wa tiko. Bambi ft r1 ltarbi ft swi tin leswaltu swa endliwa

ltwala tiben1 ra YOna, '90na n. kota ntaena ka endla le • a•1 nga

kona enaweni.

LaYa a Ya rhamb1Wile lenaku hi TOna T8 nga ta rhwala

byaJ.we. loko ku nga si t1viwa leswaku byalwa a byi. amukeleki

eka Hunisi, Ta lo tlhanriwa mbuti n hangalaka; masuku ku

tlhele ku thekeriwa (ku lar~wa) la'Y&ntswaha la'ya n99 kandza ni

ka rhwala mapa.

llitirho ,-a vakorbok1. Vakorhoki loko 'Y8 ¢u~~a we ha ri Dlixo

(apundzu wa ba"fB) .,. kukula muti wu baaa. Muti loko wu baeUe

va ta katumeta mati 'ft IQ'ilta Tini n 11Ut1 Ya hlamba. Va teka

mawle ya tlhokoln, • Jtandza mapa. Va J'& rhotela D.i t1buny1

to ta tahinlaJ n. aweka •aJtucJ7a. A ft a~i nob•u le'xi nga

ntirho wa lalla k:&Ta laba n teke kona. Va kukula ni tindlu,

b1kwako ku tehama ku basile.

Yanhwanyana YR nga kukula tindlu, kambe a va ptumeler1w1

ku ti sindza. Hikokwalaho ni le ka tindla ta xilungu le't1

nga t1rh1wa bi CEMENT a va ptumeleriw1 ku ti koropa ( blantawa)

hi mst1, kumbe ku t1 tota hi murh1 wa kona yi nga polixi

(polish). Mat1 ya ku nwa hambi ya ku blamba bambi ya ku sweka

ma tane le ku tsbama ma ri kona minkarbi hiltwa,yo lenaku loko ma

lawka ma kumeka m ri ltusuhi. Loko swi nga :ri tano va ta

aoleka n.nhwanyana law, va ta Yuriwa malolo, kutan1 swi nga ka

swi nga taakisi muteltiwa n1 va.rikwaTo.

dwa endleka mika:rhi minwana leswaku vanhwanyana va va n1

naele b1 tlbelo ra matirhele ya vona, ku lava ku tisela

muteklwa ni va:rikwa~ exisandzu; bikokwalaho ku humaa e mhakeni

lqi, ka tala ku rhumiwa va ka ndyangu; loko '18 nga r1ngan1

va lea ndyangu va nga ha engetela hi vanwana, hambi kumbe

a ngo Ta wunwe kumbe vambirh1; loko va ka ndyangu va tele ku

ringana a swa ha endleki leswaku ltu tekiwa munhu wa le handle.


19

ser 858

BDZIJIAA YA 44 Tin,yiko.

JIJMA loko x.i. hums xi ya eltu lovoleni a xi tambi xi ri

swaxo, xi ni m1h1van1 lq1 xi tambaka na yona. A aw1 endlelci

leswaku tlb~u t1 huaa t1 nsa bcleket1wi hi michumu hi milawu

ya kona. Le'xi humaka hi nkarhi wolowo xi tanela kq 1andziwa

hi tanelo ya xona; a ni ptume leki 1e swaku x1 ta yuya xi landza.

(Loko ku bumatihomu ta masondso ti tanele ku byiaiwa hi nkhavi,

ti tanele ku ft ni mukwana wo yewla loko yi taJ ti tanela

ka ft ni Xihloka s:o tsema tshanga hi xona). Lolto awUo leswi

swi nga ri kona tibomu leti a ti humanga e IIBY;~k:treni ya nlovor1,

hikokwalaho 1 milandzu. Hom.u 7i taka va to ta byeriwa va ya

yi teka, va ta tlhela Ya sift bi yinwana. kasi ewa antswa ltu

bumeaa maohelen1 wolawo leswaku ntsenso wu nea onhak1.

Lolco s:uma xo rhanga xi ya xi tane la ltu ya n1 mibl van1 ley1,

loko xa ba ealele hi ku tala ku ta ku lok.J ku y1s1wa xinwana kambe

xi tallba Jl8 yona mihinni leyi 71 hetiaaka. Swona a swi vlll.evu

r1w1 swo boha mukonwana a nga ta chaw ku lahlekeriwa hi s:uma

xo tala bikokwalaho ka awimalana (mali yitsanana).

lt\1 n1 t1ny1ko ta tinxaka t1mbirh1 le't1 yalta e ka vakonwana

lolto ka ba lo 1'Ut1wa ntsena. Kas1 riXaka le'ro hetelela, r1

nsa ra wrbarbu hi loko nbwanyana a bloma.

(a) :Nyiko ya tate wa nhwenyana loko nwana wa yena a yutiwa.

Tipondo t1mbil"h1 (~) kumbe t1ny1mptu t1mb1rh1. Lex1 1 xuma xo

boha kwala, xi te iwa hi rharba wa auni.

(b) Timtuku tinabirh1 ta flole le'ro airiwa. TimtuJcQ t1

tamba ni OUMA. Hi leawaltu lolto ku y1wa e ku loYOleni. Yinwe

mtuku 1 ya tatanaJ yi ni 5/- e ndsani ka yona. Yinwe 1 ya manana.

yona 71 n1 10/- • n~zen1 ka 70na. ~ole ler1 ri ta dsah1wa hi

?Bkbelabye n1 Yakhegala.

(c) Jas1 (ba31 le 1y1kula)J y1 bums n1 ndzoYolo, Jtumbe e

ndshaku ka ndaoYolo lolco 71 ptumalekile aikanene; ltambe ya Yur1wa,

xikwelet1 xi sala na yena mutek1. Jaai ler1 1 ra Tatana.

(d) Xaka (nkumba) na rona ri tambelana n1 jazi. R1 buma

s1ku ku bmnaka xumaJ rona 1 ra Manana. 8 ka la'va d;yondzeke

namuntlha ku bums nguvu ya manana.


ser 858 /(2 4( 11

(e) La.elani haleno. Laha ku buma pondo (C) Loko

nbwanyana a "fUtiwile, swi tshuka n1 nwi Jtarhat1le ewa le ltaya

20 a lan Jtu ti.Yela e wkatin1, :t4'an1 a ptaka (tlhaka)• loko a

tike Ylleiku l8b7111 ri to na xa leo tlhaYiwa ntsumi, lenaku y1

bele1teta pondo ni ka ya Tala sweawo leswaku: Lanlani haleno.

I xuma xa rharha wa aum111 loko ku ri hava tatana ltu ta telta

loy1 a nga yena auhl&y1s1 wa •uti lowu.

Nhwanyana loyi a Yutiweke a nga tlhak1a1wa hi jaha ra yena,

a ptumela; ltas1 lok,; a ri nhwanyana wa z1vir1 wa ala, a n1

leota. Nhwanyafla wa sw1 kota ka pthukela jaba kambe wanuna loyi

.,Ja tekeke.

Ob~a Ubhadzen1 u pthuker1w1le hi Nxalati Mbbungana,

Nsalati a a r1 nhwanyanu kasi Obqa a a r1 wanuna loyi a nga n1

ndyanguJ u nw1 pthukela a nge. nw1 wtanp. Hambi 'Yilnha va aw1

kanetile leni a ku rhandsene TODa vamb1rh1 ft :r1nget11e ku

tshemisa swinwe, lalmbe a n1 endlekanga, 1'8 lo ny11tana ftna k.walo

ma kbotleni, ku nga ri ndlw1n1.

(t) Ku kombela mat1. ltati ma komberiwa loko ~ be tile

ku lovolaJ kumbe loko va Yona leswaku xuma xa Ta tsand.za ku b.atla

va xi blanganisa. Loto va betile leu loYOla a 't'a humesi nehumu;

kasi lolto va nga a1 beta '9'8 ta ya hi pondo kumbe t1mb1rh1, n1 ka

ya ti'Yula TUptumar1 bya TOna ni lwswaku TB ta laTa xuma Ya ri

na yena loyi wanb.w8Jl7ana. Lolto Ya twanana xuma lexi. %1 ta

nghena leona e ntsengweni, 1 »1 tatana; nk81'b1 wunwana a va

twanani, 'YB nga kas u lan ku ta bl karhataJ wo t1rha, b1 ta ku

hlom1sela.

(s) Ku humeaa manana • ndlw1n1. Lowu 1 nawunyana wa

mangc..'Y&lawa, a hi leawi a ew1 tinwa hi Xitaonga xa khale.

ltwala ku burna pondo. 3w1 nga endl1wa loko ltu lovoriwa; kambe

hambe swo ptumaleka kwalabo sw1 ta tanela ku huma endshaltu.

I xama xa Manana.

(b) K.u komba nbwanyana e kaya. Loko a blomile, a ya e?ukat1n111

a nga sw1 koti Jtu endzela e ka rikwaw a nga ai ya kombiwa. U

Jtombiwa akaya hi 10/- kambe hambi yi ri 3 pondo e kB la'va sw1

kotaka. Loko a nga ai ya kombiwa e nge 81f1 koti leu ya va 'Yona


ser 85·S

bambi ko T& Jtuaubi. I xuma xa Manana.

'1'inv1kg ta phwan.yana.

Loko 3aba ri tlotla nhwal'J7ana, '98 twanana, YB tiyiaa

rirhandsu bi maaapata. Yuaenga bya tirha ku t~iaa rirnendzu;

hi lenak:u loko nhwanyana a ta ya Yika le kqa leswaku yena u

ni jaha, a ta ltomba xikombiao. I ZQr.ls xa yena loy1 wanbwanyana.

Loko ntnranyana a lthomba a Yut1w.i.le, le' n1 nga ta lanka ku

hakelela e ntirho lowu lowa aw1 ta huma e ka jana. Tata wa

21 nhwanyana u ta awi amllk81a ajni bundzisela laba awi :tanelaka

ku ya kona. Va k8 jaha va ta YB ta ta v.i.keriwa loko swi lava

ku endl1wa, ltumbe loko a na aw.1. ri ltarh1 aw1 endl1wa; leswaku

loko awi bela a ta ya a awi lulam1sUe le' awi lanltaka.

RM/

(1) Tigyikp le't1 tamb&ka ni t1homg. Nkhav1 wo byisa

t1homu 1 chelen1 (1/-). Lok·) ltu lovoriwa hi tihomu ta masondzo,

ohelen1 loy1 u fanela ku huma loko ti khaylmiwa (by1s1wa).

l xuma xa tata wa mun1.

(2) Xihloka. Na xona xihloka xi huma aiku rherho leswaku

va ta ya kota ku tsema tshanga; Xibloka i ntlhanu wa maohelenl

5/-. I xuma xa rharha wa Mun1.

(3) Jlukwana wo yewla loko y1 tahoka y1 file. I chelen1

1/-. Na wona wu hmna siku rherbo. I xuma xa rharha wa Mun1.

Loko vakonwana T8 nga lav1 1tu humesa xeleni wa nkhaTi va

ta tanela ku tisa tihomu laha kaya va ta lovolela kona, Le'ti

lavaka nkhaTi hi le'to TUla kunene, kumbe ku komva Jtune.ne, ti

tams ts he sele e tahan~eni ra tons. Makwana wu hums xikanwe

loko tihomu ti nyiketiwa, ku kombisa leawaku tihomu ta nwins

hi teto, loko ti tshuka ti engheneriw1le hi awo karbata, m1 to

yeTula m1 rit ela kona, ti humela e msv:>kweni ya valovori,

Loko vo ala ku humesa mukwana, h:>mu ya tons loko yi ng.a

tshuka y1 tile, va to v1ker1wa va ta te teka nyama, va dya.

Swi komba leswaku ta ha r1 emavokwen1 ya vona; a va ti nyiketanga.

Le 9yi teke va ta yi siva bi yinwana.

ValoYoleriwa loko n r1 hava mur1s1, TS nga tahika tihomu

leti ltwale ka vakonwana. swa tans ni loko t1 lo tuy1s1wa.


ser 158 ){24/tt

J/c"" I Lolto '1 ta va to ya va t1 v1aa11 kutan 1 von a va ta ta ft ta ta

taka nyama. "- ya CtyaJ ltas1 lolto va nga humesanga mukwana va

R7/

to tic!7ela YOna "Yeni, Jtutan1 va ta sw1 tiva ku siTs hi y1nwana.

Nbwanyana loko a YUtiwile, va ka vona va tea Hi yoloye nsati

wa nw1na, hi mi ny1k1le 11 jaha ri tanele lta nw1 ambe.xa. Kwalaho

t1rl71ko ta ltona a t1 nga ha bali. Ti ta va t1ny1ko ta tinxaka

nxaka.

Loko mana wa nhwanyana a auvile, a nga ba r1 leona, t1ny1ko

let1 t1 ta tanela ltu tekiwa hi naati loy1 vena n saleke Ya

undl1wa b1 yena; H1 leawaku loy1 a saleke ematsh8nwen1 ya mana

we. vona.

k-NP. s. 859

:1 fllj - university of pretoria

Documents