1 inleiding - klimaatwebsite.be · derde graad aardrijkskunde - broeikaseffect 2 2 weer en klimaat...

Derde graad Aardrijkskunde - Broeikaseffect 1

1 Inleiding

Bron:http://www.solcomhouse.com/globalwarming.htm

De aarde wordt warmer, de zeespiegel stijgt, … planten en dieren raken het noorden kwijt. Een versterkt broeikaseffect is de oorzaak, de grote boosdoener is de mens. Daar twijfelt niemand meer aan. Ineens staat het broeikaseffect hoog op de politieke agenda: in 2005 is het Kyoto-protocol in werking getreden en in 2006 vond in Nairobi een zoveelste klimaatconferentie plaats. Maar de film An Inconvinient Truth, van de Amerikaanse ex-vice-president Al Gore, lokte veel belangstelling en beleidsmensen naar de bioscoop. Zelfs de Vlaamse huisvrouwen zijn sindsdien in de ban van het broeikaseffect.


2 Weer en klimaat

Weet jij wat het verschil is tussen het weer en het klimaat?

WEER KLIMAAT

Bron: http://www.kmi.be/nederlands/index.php?menu=Menu1_4_2

Bron: http://www.kmi.be/nederlands/index.php?menu=Menu1_3_3

Het weer is wat je buiten voelt en ziet. Het weer kan per minuut veranderen. Het kan bijvoorbeeld uren lang regenen en stormen, en dan opeens gaat de wind liggen en wordt het droog en zonnig. Op de televisie krijg je iedere dag het weerbericht. Het weerbericht van gisteren kan behoorlijk afwijken van het weerbericht voor morgen.

Het klimaat is het gemiddelde van alle weersomstandigheden over een langere periode op een bepaalde plaats. Het klimaat over de afgelopen 100 jaar in België is dus het gemiddelde van alle weersomstandigheden die de afgelopen 100 jaar in heel België zijn voorgekomen.

Weer is wat zich voordoet op een bepaald tijdstip over een korte periode (minuut, uren, dag) en is

• plaatselijk (Londerzeel)

• regionaal (Kuststreek)

• groot gebied (wisselvallig weer van West-Europa)

Klimaat is het gemiddelde weer en doet zich voor over een lange periode (meer dan 30 jaar, eeuwen) op een bepaalde plaats, regio of groter gebied.


Bron: http://www2.minlnv.nl/thema/groen/ruimte/ols/pictures/lop_09.jpg

Net zo als het weer kan het klimaat veranderen. De aarde bestaat al zo'n 5 miljard jaar, en al die tijd veranderde het klimaat voortdurend. Soms werd het klimaat warmer waardoor het ijs op de polen en in de bergen smolt. Daardoor kwam er veel meer water in de oceanen en kwam veel land onder water te staan. En soms was het veel kouder zodat grote delen land met ijs bedekt waren. Dat lijkt heel erg, maar het klimaat veranderde meestal zo langzaam, vaak over vele duizenden jaren, dat je daar in een mensenleven niets van merkte. We illustreren met enkele grafieken.

fig.2.1 Temperatuurcurve vanaf het Precambrium tot en met het Quartair (t.o.v. de huidige gemiddelde temperatuur over de wereld) Bron: Geoscoop 5/6 , Wolters Plantyn, Mechelen, 2004

Vanaf het Cambrium tot en met het Carboon zijn er lichte schommelingen van de wereldtemperatuur. Op het einde van het Carboon en tijdens het Perm krijgen we echter een periode met duidelijke afkoeling. Tijdens het Mesozoïcum (Trias, Jura, Krijt) lopen de temperaturen geleidelijk op. Ook tijdens de eerste helft van het Tertiair hebben we nog duidelijke hoge temperaturen. Tijdens de laatste periode van het Quartair zakken de temperaturen onder het gemiddelde en zijn er duidelijk een aantal perioden met sterke temperatuurdaling.


Titel: fig.2.2 De ontwikkeling van de gemiddelde wereldtemperatuur van 1880 tot en met het jaar 2005. Bron: NCDC/NOAA

Bepaalde wetenschappers gaan er van uit dat de opwarming van de atmosfeer veel te maken heeft met de zonneactiviteit. Deze is niet zo stabiel en zou de aarde in een bepaalde periode sterker opwarmen dan in andere. Uit onderzoek is gebleken dat de waargenomen opwarming in de eerste helft van de 20ste eeuw grotendeels kan verklaard worden door natuurlijke variaties. In de tweede helft van de 20ste eeuw is de temperatuur echter veel sneller opgelopen. De gemiddelde zonneactiviteit was laag en er zijn slechts enkele vulkaanuitbarstingen geweest (doen de temperatuur dalen). Daardoor zou de temperatuurstijging vooral toegeschreven kunnen worden aan de menselijke uitstoot van broeikasgassen.

Bron: http://www.kys.be/html/tandarts_watdoet.htm

Soms kunnen kleine dingen grote gevolgen hebben. Denk maar eens aan het poetsen van je tanden. Doe je dat één dag niet, dan zal er niets gebeuren. Maar doe je dat een maand niet, dan kun je gaatjes krijgen en die gaan nooit meer weg. Met het klimaat is dat hetzelfde. Als de temperatuur een paar dagen boven het normale stijgt, is er niets aan de hand. Maar als de temperatuur voor langere tijd hoger wordt, ontstaan er problemen.


3 De warmtebalans op aarde in evenwicht?

fig.3.1 Het verloop van de zonnestraling in de atmosfeer Bron: Wereldvisie – Handleiding met leraren-cd-rom – Algemene aardrijkskunde , Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, 2004

De zon is de enige uitwendige warmtebron van de aarde. De zonne-energie bereikt de aarde bijna uitsluitend onder de vorm van straling. Voor de opwarming van de aarde spelen vooral de lichtstralen een grote rol. Niet alle lichtstralen bereiken evenwel de aarde: een groot deel verdwijnt in de atmosfeer of de ruimte. Ongeveer 49% van de lichtstralen dringt in de aarde (= instraling of insolatie). Deze instraling wordt voor een deel omgezet in warmtestralen of infraroodstraling die de aarde weer uitzendt (uitstraling of radiatie of het albedo).


fig.3.2 Energiestromen van en naar de aarde (alle stromen zijn uitgedrukt in percentages van de zonnestraling, die op de aarde invalt = 1,73 . 10

17 W

Bron: ELECTRABEL, Toelichtingsbrochure, Energie gebruiken – Natuurlijke bronnen van energie, Electrabel

De gemiddelde temperatuur op aarde verandert vrijwel niet (ongeveer 15°C), hoewel hier de laatste 10 jaren afwijkingen op komen. De energiestromen zijn samengevat in bijgaande figuur. De aarde straalt (bijna) evenveel warmte uit als ze aan zonne-energie ontvangt. De dampkring en de aardkorst (vooral ijskappen en oceanen) slorpen het grootste deel van de zonneschijn als warmte op of kaatsen ze als licht terug. Wind, waterdamp en wolken houden een kwart van de zonne-energie dagen, weken of maanden vast. De fotosynthese van de planten zet 1% van de zonne-energie om in chemische energie. Energie die de hele cyclus ondergaat tot ‘fossiele brandstof’ houdt 0,02% van de zonne-energie soms miljoenen jaren vast. Het evenwicht van de warmtebalans is echter zeer broos en daarvoor zorgen de broeikasgassen.


4 Natuurlijk broeikaseffect

fig.4.1 Vergelijkbare werking van glas van een broeikas en broeikasgassen in de atmosfeer Bron: www.iupac.org/.../Didac03/Content/L06.htm

4.1 Heb je ooit een broeikas gezien? Wel op de figuur kan je er een bekijken. Ze zien er meestal uit als een laag huis, vrijwel volledig vervaardigd uit glas. Ze worden gebruikt om planten in te laten groeien. Als de zon op het glas schijnt, wordt het lekker warm in de broeikas. Denk maar aan een auto die in de zon staat. Daarbinnen is het veel warmer dan buiten. In een gesloten broeikas kan de warmte niet zo snel weg, en zo kunnen planten ook midden in de winter goed groeien. Dankzij die kassen, kan jij midden in de winter sla met tomaten eten.


4.2 Waarom wordt het nu warm in een broeikas, serre, auto? De zonnestralen bereiken de aarde door de atmosfeer. Deze straling heeft een korte golflengte en kan door het glas heen, om door de aarde geabsorbeerd te worden en de aarde op te warmen. Maar er is meer: het aardoppervlak zendt infraroodstraling terug en deze straling heeft een grote golflengte. Deze straling kan niet meer door het glas en wordt teruggekaatst: de luchtlagen in de afgesloten serre worden hierdoor opgewarmd. Op dit principe steunt de passieve zonnewinst, waardoor men een woning gratis kan opwarmen.

fig.4.2 Opwarming van broeikas en natuurlijk broeikaseffect van de aarde bron: http://www.dedigitaleschooltuin.nl/bestanden/552/broeikaskas.jpg


4.3 Natuurlijk broeikaseffect? Voor een goed begrip van het broeikaseffect moeten we beginnen met de vraag: hoe komen we aan de huidige temperaturen op aarde? De warmte op de aarde komt van de zon. De helft van de energie (warmte en licht) van de zon wordt voor een deel opgenomen door de aarde zelf, maar voor een belangrijk deel ook teruggekaatst, onder de vorm van infraroodstraling of warmte, de ruimte in. Als we al die teruggekaatste warmte zouden verliezen, dan zou de gemiddelde temperatuur op aarde -18°C zijn. Maar dat is niet zo: ze is zo’n 15°C. Dit komt door de broeikasgassen: waterdamp, koolstofdioxide, methaan, lachgas, … Die zorgen ervoor dat een belangrijk deel van de warmte die door de aarde wordt teruggekaatst toch binnen de atmosfeer blijft. Het werkt in zeker zin zoals in een serre of broeikas, de broeikasgassen zijn te vergelijken met het glas. De kortgolvige straling van de zon kan door de atmosfeer de aarde bereiken (binnen door het glas), maar de teruggekaatste langgolvige warmtestraling wordt tegengehouden door de broeikasgassen (niet door het glas naar buiten). De broeikasgassen zorgen ervoor dat de opgeslagen warmte binnen blijft, vandaar de naam: broeikasgassen.

Net zoals het glas van een broeikas, houden de broeikasgassen onze wereld warm genoeg om er te leven. Dit noemen we het natuurlijk broeikaseffect.

Het broeikaseffect is belangrijk. Zonder het broeikaseffect zou de aarde veel te koud zijn om op te leven.

fig.4.3 Broeikaseffect Bron: VMM, Verrekijker Dossier klimaatverandering, VMM, Erembodegem, mei 2006


5 Broeikasgassen

fig.5.1 Mondiale uitstoot van broeikasgassen Bron: www.mnp.nl/mnc/i-nl-0167.html

Onze atmosfeer bestaat voor ongeveer 78% uit stikstofgas, 21% zuurstofgas en 1% andere gassen. Samen maken de broeikasgassen nog niet 1 procent uit van de aardse atmosfeer, maar toch kunnen kleine fluctuaties in de hoeveelheid broeikasgassen grote gevolgen hebben. Anderzijds is het ook zo dat je de broeikasgassen niet zomaar kan uit bannen, want daardoor zou de temperatuur op aarde precies gaan dalen. Teveel is even slecht als te weinig, of met andere woorden: als er aan de hoeveelheden van die gassen gemorreld wordt, mag je problemen verwachten. We verwijzen hiervoor naar het versterkt broeikaseffect, maar we geven eerst wat meer uitleg over de soorten broeikasgassen. De belangrijkste broeikasgassen, hun aandeel in de atmosfeer (bij het aardoppervlak) en hun afkomst zijn weergegeven in onderstaande tabel. Voor meer info kan je doorklikken op de naam van het broeikasgas in de tabel.

Broeikasgas Percentage (%) Afkomst Waterdamp 0-4 vulkanen, .. Koostofdioxide CO2

0,036 fossiele brandstoffen (transport, verwarming, energiesector), ontbossing, vulkanen, afvalverbranding..

Methaan CH4

0,00017 veestapel (verteringsprocessen), fossiele en biologische brandstoffen, rijstvelden, aardgas, afvalverwerking(vergisting op stortplaatsen), verliezen bij olie-en gaswinning, moerasgas ..

Distikstofoxide (lachgas) N2O

0,00003 kunstmest, fossiele en biologische brandstoffen (verkeer), landbouw, veeteelt, ..

Ozon O3

0,000004 vervoer, industrie

F-gassen: CFK’s en vervangproducten: HFK’s - PFK’s - SF6

0,0000002 drijfgassen (spuitbussen), koelmiddelen, aanmaak van kunststof (piepschuim), ..


5.1 Global Warming Potential (GWP)

Bron: http://www.brunswick.k12.me.us/bjh/depart/curric/globalwarming/

Elk broeikasgas draagt in verschillende mate bij tot het broeikaseffect. Zo is het aandeel van de uitstoot van F-gassen eerder beperkt, maar het effect op de klimaatverandering des te groter. Om de verschillende broeikasgassen met elkaar te kunnen vergelijken, maken we gebruik van het Global Warming Potential (GWP). Op die manier kan de uitstoot van elk broeikasgas worden uitgedrukt als een CO2-equivalente emissie. Zo is het effect van 1 ton methaan (CH4) op het broeikasgebeuren 21 keer groter dan dat van 1 ton CO2. Methaan heeft met andere woorden een opwarmend vermogen of GWP van 21. Voor N2O bedraagt de GWP-waarde 310, en voor de f-gassen kunnen de GWP-waarden oplopen tot in de duizendtallen. Hexafluoride is zelfs 23900 keer schadelijker dan CO2. Het GWP is ontwikkeld door het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), een organisatie van de Verenigde Naties.

5.2 Waterdamp

fig.5.2 De watercyclus op aarde Bron: Geoscoop 5/6 , Wolters Plantyn, Mechelen, 2004

Dit is het belangrijkste broeikasgas in onze atmosfeer, maar de directe invloed van de mens in de atmosfeer is zeer gering. De concentratie waterdamp in de lucht wordt voornamelijk bepaald door de temperatuur. Dus de invloed van menselijke activiteiten is te zoeken bij een temperatuursstijging. Door een toename van CO2 zal de hoeveelheid waterdamp ook stijgen, waardoor het broeikaseffect van CO2 met ongeveer een factor 2 versterkt.


5.3 Koostofdioxide: CO2

Bron: http://www.vildaphoto.net/photo/4471 CO2 is in België – en in de wereld – het belangrijkste broeikasgas. Eigenlijk is dit een gas dat van nature in de lucht voorkomt. Het probleem is dat er de laatste jaren steeds meer CO2 in de atmosfeer is bijgekomen, vooral door verbranding van fossiele brandstoffen. Vanaf de industriële revolutie (1750) zijn steeds meer fossiele brandstoffen verbrand. Sindsdien is de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer met bijna 30% gestegen. CO2 draagt wereldwijd voor meer dan de helft bij aan het versterkt broeikaseffect. In 1990 was co2 verantwoordelijk voor 77 procent van alle broeikasgassen in Vlaanderen. Ondertussen is dat percentage nog gestegen tot 85 procent in 2004. Welke sectoren?

• De verbranding van fossiele brandstoffen speelt een cruciale rol. Belangrijk zijn de toenemende emissies van het wegverkeer: er rijden steeds meer auto’s, we leggen jaarlijks meer kilometers af en de capaciteit van onze wagens neemt toe.

• Ook bij de verwarming van gebouwen komt elk jaar meer CO2 vrij. Er worden steeds meer huizen verwarmd, maar ook meer kamers in die huizen. En zelfs al neemt het aandeel van aardgas toe, dan nog blijven (te) veel mensen met stookolie verwarmen, wat nadeliger is voor de CO2-uitstoot. Bovendien worden onze gezinnen steeds kleiner, waardoor het aantal wooneenheden met aparte verwarmingsinstallatie toeneemt.

• De elektriciteitscentrales produceren elk jaar meer elektriciteit. Toch zien we hier de CO2-uitstoot in verhouding niet meer toenemen, omdat heel wat centrales op aardgas zijn overgeschakeld en het gebruik van steenkool vermindert.

• Ook in de industrie neemt de CO2-uitstoot toe. Vooral de metaalsector is energieverslindend, maar ook de raffinaderijen doen een stevige duit in het zakje.


5.4 Methaan: CH4 Wereldwijd staat methaan tweede op de lijst van de broeikasgassen: het is voor 20% verantwoordelijk voor het versterkt broeikaseffect. In 1990 bedroeg het aandeel van CH4 of methaan nog 6 procent van alle broeikasgassen. Sindsdien is de uitstoot van methaan in Vlaanderen licht gedaald. Welke sectoren?

• In de landbouwsector spelen zowel de verteringsprocessen bij vee als de mestopslag en - verwerking een grote rol. De inperking van de veestapel heeft tot aanzienlijke reducties geleid.

Bron: www.devoormolen.nl/foto

• Ook de afvalverwerking is een belangrijke bron van methaan. Het aandeel van de uitstoot door stortplaatsen is sterk gedaald, onder meer doordat methaan (biogas) uit de stortplaatsen wordt opgevangen voor energiedoeleinden, het afval selectiever wordt opgehaald en het beleid een grotere klemtoon legt op afvalverbranding.

Bron: www.senternovem.nl/.../20050504.asp


In een nieuw rapport zegt de voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) dat de wereldwijde veestapel meer broeikasgassen produceert dan het autoverkeer. FAO wil waarschuwen voor de nefaste gevolgen die de veeteelt veroorzaakt in de wereld. "De veestapel levert een belangrijke bijdrage aan één van de grootste milieuproblemen van vandaag, namelijk de opwarming van de aarde. We moeten dringend op zoek naar oplossingen", zegt Henning Steinfeld van de FAO. De globale veesector groeit sneller dan elke andere tak in de landbouw. Voor deze sterke groei moeten we een prijs betalen, staat in het FAO-rapport te lezen. Wanneer ook de emissies van het landgebruik in rekening gebracht worden, produceert de veestapel 9 procent van de CO2-uitstoot die voortkomt uit menselijke activiteiten. Wat het geheel van broeikasgassen betreft, ligt dat aandeel nog veel hoger. De veeteelt zorgt maar liefst voor 65 procent van de uitstoot van lachgas, dat 296 keer schadelijker is voor de opwarming van de aarde dan CO2. Van de totale methaanuitstoot neemt de veestapel 37 procent voor zijn rekening. Methaan zou 23 keer schadelijker zijn dan CO2. Ook 64 procent van de ammoniakuitstoot, die zure regen veroorzaakt, wordt geproduceerd door de veeteeltsector. Het rapport benadrukt ook de omvang van de schade door overbemesting. Zo is de veeteelt uitgegroeid tot de eerste bron van fosforverontreiniging in de Zuid-Chinese Zee. Slacht- en melkdieren maken vandaag al 20 procent van de dierlijke biomassa op onze planeet. Volgens de schattingen van de FAO zal de veestapel de komende 50 jaar nog verdubbelen. De organisatie stelt onder meer voor om te sleutelen aan het veevoeder om zo gistingsprocessen in het spijsverteringsstelsel te vermijden. Ook biogasbedrijven kunnen mest op grote schaal recycleren.

5.5 Distikstofoxide (lachgas): N2O In het algemeen is de uitstoot van lachgas beperkt, ook op wereldschaal. Maar lachgas heeft één groot nadeel: het kan tot anderhalve eeuw duren voor het afgebroken is. Het broeikaseffect ervan is 310 keer sterker dan dat van koolstofdioxide. Lachgas of N2O was in 1990 goed voor 9 procent van alle broeikasgasemissies in Bron: www.vildaphoto.net/photo/4444 Vlaanderen, maar net als bij methaan neemt dat percentage geleidelijk af. Welke sectoren?

• In de landbouwsector komt lachgas vrij door de opslag van mest, maar ook door emissies van de bewerkte landbouwgronden. Ook hier is een daling van de uitstoot merkbaar door een inperking van de veestapel en het gebruik van nieuwe landbouwtechnieken.

• Ook bij een aantal industriële processen komt lachgas vrij, de productie van salpeterzuur in het bijzonder. Ook hier werden de laatste tijd ernstige inspanningen geleverd om de uitstoot te verminderen, onder meer door het gebruik van katalysatoren.

Lachgas is trouwens voor meer dan helft afkomstig van natuurlijke oorsprong. Het komt vrij uit de bodem en het water.


5.6 Ozon: O3 Uit waarnemingen blijkt dat de hoeveelheid ozon en het klimaat significant zijn veranderd. De bijdrage van ozon aan het versterkte broeikaseffect wordt steeds belangrijker. Deze veranderingen vertonen een sterke samenhang. De interactie is echter zeer ingewikkeld en wordt slechts ten dele begrepen. Dat maakt voorspellingen over het herstel van de ozonlaag nog onzeker. Bron: De Morgen

5.7 F-gassen: CFK’s en vervangproducten:HFK’s - PFK’s - SF6 CFK staat voor chloorfluorwaterstoffen en omdat geweten is dat ze de ozonlaag afbreken werden al in 1987 op internationaal niveau afspraken gemaakt om het van CFK’s te verbieden. Maar ondertussen zijn daar de vervangproducten voor gekomen, de F-gassen. De F-gassen spelen een rol in de afbraak van de ozonlaag. Sommige werken ook het broeikaseffect in de hand. In het protocol van Kyoto werden drie F-gassen opgenomen: de HFK’s (of gehalogeneerde fluorkoolwaterstoffen), de PFK’s (perfluorkoolwaterstoffen) en SF6 (zwavelhexafluoride). Bron: http://home.tiscali.nl/ozonnetjes/deelvraag6.htm

Welke sectoren?

• Tot voor kort was 93 procent van alle F-gassen in Vlaanderen afkomstig van één enkel bedrijf in de Antwerpse haven. De bouw van een naverbrandingsinstallatie heeft daar tot een enorme emissiereductie geleid.

• F-gassen worden onder meer gebruikt in koelinstallaties, brandblusapparaten en bij de productie van schuimen. Er worden steeds minder cfk’s gebruikt sinds ze door het protocol van Montreal (1987) aan banden werden gelegd omdat ze de ozonlaag sterk aantasten. Bron: VMM, Verrekijker Dossier klimaatverandering, VMM, Erembodegem, mei 2006

HFK’s en PFK’s worden vooral gebruikt in koelinstallaties, schoonmaakmiddelen, airconditioning, brandblusapparaten en bij de productie van schuimplastics. SF6 (zwavelhexafluoride) wordt gebruikt als isolatorgas in hoogspanningsschakelaars en komt vrij door lekkage. Het wordt ook gebruikt in de halfgeleiderindustrie als schoonmaak- en etsmiddel. Deze fluorverbinding is 23000 maal ‘sterker’ dan CO2. Het is het broeikasgas dat per kg de grootste bijdrage levert aan het versterkt broeikaseffect. Bron:


6 Versterkt broeikaseffect

6.1 Verandering van het wereldklimaat: een uitzondering?

Bron: www.smcbio.nl/.../Wq/wqevolutie3/inleiding.htm bron:http://www.digitalnature.org/landschappen/adventdalen%20kl.jpg

Het klimaat verandert! Sinds het ontstaan van onze aarde is het klimaat voortdurend veranderd. In onze streken leefden er 100 miljoen jaar geleden dinosaurussen in een warme, vochtige, tropische omgeving, 20000 jaar geleden zwierf de wolharige neushoorn door een ijzig koude toendra. Van deze laatste zijn overblijfselen in de buurt van Gent teruggevonden. De gemiddelde jaartemperatuur is wereldwijd sinds de tweede helft van de 19de eeuw met 0,5°C toegenomen. De alpiene gletsjers trekken zich terug en de zeespiegel is gedurende de laatste 100 jaar met 10 tot 25 cm gestegen. Dit zijn enkele feiten die op een verandering van het wereldklimaat wijzen.


6.2 Versterkt broeikaseffect

Dat ons klimaat vreemde sprongen maakt, leek aanvankelijk niet zo vreemd: onder invloed van zonneactiviteit en vulkanisme vertoonde ons klimaat in het verleden wel vaker grote schommelingen. fig.6.1 De CO2 -concentratie, de zeespiegel, en de temperatuur in de afgelopen 160.000 jaar Bron: members.chello.nl/.../broei/broeiindex.htm

Alleen gaat het nu wel heel erg snel en dat is duidelijk te zien in de figuur:

• Je kan de verandering volgen van het zeeniveau in de afgelopen 160.000 jaar. Er zijn altijd variaties geweest.

• Het klimaat nu is ongeveer 1,5 graden warmer dan dat van de 14e tot de 18e eeuw, maar in de voorafgaande middeleeuwen was de gemiddelde temperatuur dan weer een graad warmer. Het klimaat is nooit hetzelfde geweest.

• Je kan zien hoeveel CO2 er in de afgelopen 160.000 jaar was en hoeveel er nog voorspeld wordt.

We kunnen hieruit besluiten dat het klimaat, in de geologische tijdschaal bekeken, altijd al grote variaties heeft ondergaan. Verontrustend is echter dat de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer gedurende honderdduizenden jaren nooit zo hoog was als nu, én dat die concentratie toeneemt met een ongeziene snelheid (zie rode curve van 1990 tot 2005). Bovendien werden de eerste tekenen van die toename merkbaar bij het begin van de Industriële Revolutie in het midden van de 18de eeuw, zonder direct natuurlijke aanleiding. De link met de temperatuurstijging ligt voor de hand en wordt ook bevestigd door klimatologen. In de vakliteratuur poneert 99 procent van de artikels dat er een door de mens gestuurd broeikaseffect is - amper 1 procent trekt dat fundament in twijfel. In de media krijgen sceptici 50 procent van de aandacht. Alles wijst er dus op dat de mens ervoor verantwoordelijk is: door industrie, ontbossing, het steeds meer gebruiken van fossiele brandstoffen en elektriciteit in het huishouden en van fossiele brandstoffen in het verkeer, de intensievere landbouw, … blazen we steeds meer broeikasgassen in de atmosfeer. De concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer ligt vandaag 61% hoger dan bij het begin van de Industriële Revolutie (1750), en de uitstoot zal blijven toenemen (zie figuur). De toename van deze concentratie van broeikasgassen door de mens versterkt het natuurlijk broeikaseffect, waardoor het op aarde steeds warmer wordt. Vandaar dat we spreken van versterkt broeikaseffect. We kunnen in de toekomst maar beter voorzichtig zijn met extra broeikasgassen in de lucht te pompen, ook al weten we niet hoe groot de temperatuurstijging is die we veroorzaken.


7 Oorzaken De hamvraag is: wat is het menselijk aandeel in de toename van de CO2 en wat zijn de andere mogelijke oorzaken van het opwarmen van de aarde. Het is weinig waarschijnlijk dat deze opwarming enkel en alleen het gevolg is van het versterkt broeikaseffect. Verschillende oorzaken kunnen aangehaald worden om de veranderingen in het klimaat te helpen verklaren:

• Vulkaanuitbarstingen

• El Niño (periodiek warm water bij de kust van Peru en aan de evenaar)

• Variaties in de activiteit van de zon

• Variaties in concentratie van broeikasgassen In wat volgt gaan we hier dieper op in.

7.1 Vulkaanuitbarstingen

Bron: http://people.cornellcollege.edu/A-Gore/images/Tambora.jpg

Krachtige vulkaanuitbarstingen kunnen een wolk fijn stof en gassen (zwavelzuur) tot grote hoogte in de atmosfeer brengen, soms hoger dan 15 km. Op die hoogte valt geen neerslag, zodat het vulkaanstof zich lang kan handhaven en zich over de wereld kan verspreiden. Door de stofwolk worden de zonnestralen weerkaatst zonder het aardoppervlak bereikt te hebben. Vulkanen kunnen dus door (grote) uitbarstingen het weer beïnvloeden. Als stof en zwavelzuur deeltjes in de stratosfeer belanden onderscheppen deze zonlicht en leiden zo tot enige afkoeling. Van vulkaanuitbarstingen vanaf de 18 eeuw zijn hun gevolgen voor het weer op aarde te achterhalen. De 2 bekendste zijn de Laki spleet eruptie op IJsland in 1783 en de uitbarsting van de Tambora in 1815. Vooral de uitbarsting van de Tambora is beroemd geworden. In 1816 volgde "het jaar zonder zomer". In Noord-Amerika kwam tot ver in de zomer nachtvorst voor, en in Europa werd tijdens deze zeer slechte zomer een beroemd boek geschreven: "Frankenstein". De temperatuurdaling op het noordelijk halfrond werd op ca. 0.4 - 0.7°C geschat. Ook na de Laki spleet eruptie sneuvelden er in Europa en Noord-Amerika enkele koude records.


Bron: pubs.usgs.gov/pinatubo/

Latere erupties hadden minder dramatische gevolgen: Krakatau (Indonesia, 1883, 0.3 °C), Santa Maria (Guatamala, 1902, 0.4 °C), Katmai (Alaska, 1912, 0.2 °C), Agung (Indonesia, 1963, 0.3 °C), El Chichón (Mexico, 1982, 0.5 °C), Pinatubo (Philippines, 1991, 0.5 °C). In alle gevallen duurt het effect van grote erupties ongeveer 2 jaar. Zo was in 1993 de stof sluier van de Pinatubo al weer verdwenen. Vulkanisme brengt ook CO2 in de atmosfeer. Gemiddeld is de betekenis ervan echter, als je het met CO2 t.g.v. menselijke activiteit vergelijkt, vrij beperkt. De hoeveelheid CO2 die door vulkanisme wordt geproduceerd, is hooguit in de orde van enkele 100-den miljoenen tonnen per jaar. (vs. enkele 10-tallen miljarden tonnen door verbranding van fossiele brandstoffen).


7.2 El Niño

fig.7.1 Kaart van afwijkende watertemperatuur [°C] in de oceanen gedurende de laatste sterke El Niño in december 1997 Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/El_Ni%C3%B1o

In het tropische deel van de Stille Oceaan vindt er een oscillatie (periodiek warm en koud water) plaats die zo nu en dan het weer in grote delen van de wereld op z'n kop zet. Normaal vindt men het warmste water in de Stille Oceaan in de omgeving van Indonesië. Het komt er door de Oostelijke passaatwinden. Langs de evenaar is er een z.g. Walker cel aanwezig: daarin stijgt de lucht boven de Westelijke Stille Oceaan om naar Peru te stromen en daar te dalen. Vervolgens keert deze weer terug met de Oostelijke passaatwinden. De daling van de lucht bij Peru wordt nog eens verder bevorderd door de aanwezigheid van de koude Humbolt Stroom. Zuidelijke winden langs de Chileense kust duwen het water (t.g.v. de Coriolis versnelling) westwaarts en doen zo koud dieptewater opwellen. Zo nu en dan daalt de luchtdruk in de Oostelijke Stille Oceaan. De passaatwinden verzwakken en gaan soms zelfs langs de evenaar uit het westen waaien. Warm water gaat Oostwaarts bewegen en de watertemperatuur voor de kust van Peru stijgt. De Walker cel circulatie, zoals boven omschreven gaat verschuiven. Warme lucht stijgt nu boven de centrale Stille Oceaan op en gaat dalen in de omgeving van Indonesië. Deze oscillatie is onregelmatig met periodes van 2 tot 7 jaar. De El Niño's van 1982-83 en 1997-1998 waren zeer uitgesproken. In 1982-83 stegen de zeewatertemperaturen voor de Peruaanse kust van 19 °C naar 26 °C. Resultaat: 4000 mm regenval in een jaar op een plek in Peru waar dat normaal 25 mm is .... In 1997-1998 was het beeld analoog.


De effecten waren aanzienlijk:

• In 1982-83 werden Indonesië, Australië en Zuidelijk Afrika door droogten geteisterd. De eerste 2 kunnen aan het El Niño verschijnsel worden toegeschreven. In het laatste heeft het mogelijk ook een rol gespeeld. In 1997 werd Indonesië wederom door droogtes geplaagd.

• De subtropische jet in de Oostelijke Stille Oceaan is t.g.v. grotere temperatuur contrasten veel krachtiger ontwikkeld. Het resulteerde in stormachtig weer en veel regen in gebieden die normaal droog zijn, zoals Californië.

• Equador en Peru werden door excessieve regenval geteisterd.

De extreme El Niño's van 1982-83 en 1997-98 hebben de vraag doen rijzen of er een verband met het warmer worden van de aarde is. Op grond van de historische gegevens is het niet mogelijk tot deze conclusie te komen. Echter: "Een switch naar een hogere versnelling" kan niet geheel worden uitgesloten.

7.3 Variaties in de activiteit van de zon

Bron: http://www.sterrenwacht-mercurius.nl/img/ency/Zonnevlekken.gif Bron: http://www.astro.uva.nl/encyclopedie/images/zon_big.jpg

Bepaalde wetenschappers gaan ervan uit dat de opwarming van de aarde veel te maken heeft met de grillige zonneactiviteiten. Deze is niet zo stabiel en zou de aarde in een bepaalde periode sterker opwarmen dan in andere. Het klimaat is uiteraard sterk afhankelijk van de hoeveelheid zonne-energie die door de aarde wordt (op)gevangen. De zon vertoont kleine variaties (0.05 - 0.1%) in haar energie productie. Zij straalt iets meer energie uit als ze actief is (zonnevlekkenmaximum, zoals tijdens 2000). Bij een zonnevlekkenmaximum is de zon actiever dan anders. De zon vertoont op haar oppervlak zowel meer zonnevlekken als meer explosieve zonuitbarstingen (zonnevlammen of protuberansen). De activiteit van de zon vertoont een duidelijke cyclus van 11 jaar. Sinds 1979 zijn er nauwkeurige satellietwaarnemingen beschikbaar waaruit blijkt dat de intensiteit van de zonnestraling gelijk loopt met die 11-jarige cyclus van zonneactiviteit. Maar de 11-jarige variaties in de zonnestraling zijn klein en daarom verwacht men dat ze maar beperkte invloed hebben.


Zo is het opvallend dat tijdens het hoogtepunt van de "kleine ijstijd" in de 17e eeuw er vrijwel geen zonnevlekken zijn waargenomen. Gebaseerd op enkele studies aangehaald in het IPCC rapport "climate change 1995" komt men tot de conclusie dat sterren als de zon ongeveer 0.2 tot 0.6% minder energie uitstralen als zonnevlekken afwezig zijn. Mogelijk heeft dit dus een (belangrijke) rol gespeeld tijdens deze periode. In het IPCC rapport "climate change 2001" wordt de toename van de helderheid van de zon vanaf 1750 geschat op 0.04 tot 0.2%.

fig.7.2 Verband tussen de temperatuursstijging en de invloed van mens en zon Bron: http://www.euronet.nl/users/e_wesker/meteo/clim-ned.html

Enkele jaren geleden kwam een publicatie van de Deense wetenschappers Lassen, Svensmark en Friis Christensen in de belangstelling te staan. "Elseviers weekblad" kopte: "De Broeikas Mythe". De theorie die zij voorstelden was dat als de zon actief is er minder wolken ontstaan omdat de zonnewind de hoeveelheid kosmische straling die de aarde bereikt verminderd.Deze theorie is niet geheel onomstreden. Bovendien is het gedrag van wolken niet eenduidig. Hoge wolken leiden vaak tot verwarming terwijl lage wolken veelal het omgekeerde doen. Ook is terrein (hoge versus lage Albedo, sneeuw versus bos) waarboven ze zich vormen van belang.

Besluit: Wat als een "weerlegging van de broeikastheorie" begon, eindigde als een bevestiging en verfijning ervan en een zeer nuttige aanvulling van onze kennis. Zo blijkt uit onderzoek dat de waargenomen opwarming in de eerste helft van de 20ste eeuw grotendeels kan verklaard worden door natuurlijke variaties. Dit is duidelijk te zien in de figuur: zonneactiviteit (purper) bepaalt de temperatuurstijging (blauw) meer dan het menselijk effect (rood). In de tweede helft van de 20ste eeuw is de temperatuur echter sneller gaan oplopen. De gemiddelde zonneactiviteit is amper veranderd en er zijn enkele zware vulkaanuitbarstingen geweest (die de temperatuur doen dalen). Daardoor zou de temperatuurstijging vooral toegeschreven kunnen worden aan de menselijke uitstoot van broeikasgassen. Ook dit is duidelijk te zien in de figuur: de zonneactiviteit (purper) daalt en de temperatuursstijging (blauw) wordt sterker bepaald door het menselijk effect (rood).


7.4 Variaties in concentratie van broeikasgassen In deel 4 ‘Broeikasgassen’ en deel 5 ‘Versterkt broeikaseffect’ is dit uitvoerig aan bod gekomen. We verklaren enige verbanden aan de hand van figuren. 7.4.1 Verband tussen de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen en de

evolutie van het energieverbruik Op deze figuur is de evolutie van de uitstoot van de broeikasgassen te zien. Tussen 1000 en 1800 blijven de concentraties van de broeikasgassen ongeveer constant. Op de grafieken zien we een forse stijging vanaf 1800 voor zowel CO2, N2O, CH4 als SO4

2-. Vanaf 1900 is er een sterkere stijging van de concentraties en vanaf de 2e helft van de 20e eeuw is die stijging nog meer uitgesproken voor CO2, N2O en CH4. Voor SO4

2- grijpt vanaf de jaren ’90 een sterke daling plaats. Voor CH4 is de stijging de laatste jaren afgezwakt.

fig.7.3 Evolutie van de uitstoot van broeikasgassen Bron: Geoscoop 5/6 , Wolters Plantyn, Mechelen, 2004

De recente stijging van de broeikasgassen is met grote waarschijnlijkheid te wijten aan de mens. Sinds 1750 (Industriële Revolutie) heeft de aarde enorme veranderingen ondergaan. Naast een sterke industriële ontwikkeling met grootschalige luchtvervuiling als gevolg, hadden we een enorme bevolkingsgroei. Deze twee factoren brengen een groeiende vraag naar energie met zich mee. Het energieverbruik in de wereld is te zien in onderstaande figuur en kent in de 2e helft van de 20e eeuw een voortdurende stijging. Het aandeel van gas en olie neemt hierbij het sterkst toe.


fig.7.4 Evolutie van het energieverbruik in de wereld Bron: Geoscoop 5/6 , Wolters Plantyn, Mechelen, 2004

Besluit: Uit beide voorgaande figuren kunnen we afleiden dat de toename van de concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer samen valt met het stijgende energieverbruik. Dit is gestart vanaf de Industriële Revolutie en is het meest uitgesproken vanaf ongeveer 1950.

7.4.2 Verband tussen de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen en de evolutie van de gemiddelde wereldtemperatuur

Op deze figuur is te zien dat vanaf het begin van de 20e eeuw er een versnelde stijging van de temperatuur voor het noordelijk halfrond (= waar de meeste industrie is gevestigd) waar te nemen is, met een kleine terugval op het einde van de 20e eeuw. Volgens de verschillende scenario’s van de voorspellingen zal de temperatuur nog meer toenemen. Deze periode van temperatuursstijging komt overeen met de periode van versnelde verhoging van concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer. fig.7.5 Evolutie van de gemiddelde temperatuur van het noordelijk halfrond Bron: Geoscoop 5/6 , Wolters Plantyn, Mechelen, 2004


7.4.3 Verband tussen de evolutie van de welvaart, het energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen in de Westerse wereld.

Landen met een hoog BNP (Bruto Nationaal Product) hebben een grote welvaart. Deze landen hebben een hoog energieverbruik en dus een grotere uitstoot aan broeikasgassen. Dat welvaart en ontwikkelingsgraad, uitstoot van broeikasgassen hand in hand gaan, is duidelijk af te leiden uit deze figuur. De VS en Japan hun welvaart blijft stijgen, maar ook de uitstoot van broeikasgassen in deze landen. Dat was ook het geval voor de voormalige Sovjet-Unie tot begin jaren 1990. De val van de Sovjet-Unie betekende een enorme terugval van de welvaart, het energieverbruik en ook de uistoot van broeikasgassen. fig.7.6 Vergelijking van BNP en CO2-uitstoot Bron: Geoscoop 5/6 , Wolters Plantyn, Mechelen, 2004

7.4.4 En wat met onze bossen?

fig.7.7 Koolstofconcentratie op wereldschaal Bron: users.telenet.be/.../feedback.html


De grootste oorzaak voor het ontstaan van het (versterkte) broeikaseffect is het grote energieverbruik, noodzakelijk door de toenemende wereldbevolking en de grote industrialisatiegraad. Vooral het verbruik van fossiele brandstoffen is de grote boosdoener. Elektriciteitscentrales, fabrieken en de verwarming in onze huizen zorgen voor de steeds toenemende uitstoot van broeikasgassen, zoals koolstofdioxide. Koolstofdioxide is voor de helft de oorzaak van het (versterkte) broeikaseffect. Ook het toenemend verkeer is zeer belastend voor onze planeet. Steeds meer auto´s, dus ook meer verkeer op de weg. De files blijven groeien! De uitlaatgassen van de auto’ s bevatten: koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide.

Fig.7.8 De koolstofcyclus Bron: users.telenet.be/.../feedback.html

Ook de hoeveelheid methaan is het dubbele van wat ze de afgelopen 150000 jaar is geweest. Grote hoeveelheden methaan komen vrij op Aziatische rijstvelden, maar ook in de geïndustrialiseerde landen komt methaan vrij via meststoffen, dierlijk afval, verteringsprocessen bij herkauwers.

Ook de ontbossing is rampzalig voor onze aarde. Er wordt veel bos platgebrand. Daardoor wordt er heel veel koolstofdioxide uitgestoten. Ook door het kappen van bossen komen er problemen. Bomen (bijv. in de regenwouden) zijn namelijk de grootste gebruikers van CO2, , noodzakelijk voor de fotosynthese. Als er te weinig bomen op aarde zijn kan de CO2 niet meer uit de atmosfeer worden verwijderd.. Een nadeel van bomen is dat ze methaan afgeven (=broeikasgas), maar bomen nemen meer CO2 op dan dat ze


methaan afstaan. Maar er is meer: bomen nemen CO2 op en zetten dat om in zuurstof. Als er steeds minder bomen op aarde komen, zal de CO2 dus niet meer uit de atmosfeer kunnen worden verwijderd. Het gaat nog verder als we het over bomen hebben, want onze biodiversiteit staat op het spel. Het kappen van het tropische regenwoud zal er waarschijnlijk voor zorgen dat één van de grootste rijkdommen van de aarde zal verdwijnen. In de “groene longen van de aarde” wonen meer dan de helft van alle planten en dieren. Dit is momenteel nog zo. Onderzoekers beweren echter dat in het huidige tempo van ontbossing de tropische regenwouden binnen 25 jaar geheel verdwenen zullen zijn.

fig.7.9 Parallelle evolutie van de gemiddelde wereldtemperatuur en de CO2 - en CH4-concentratie in de atmosfeer Bron: Wereldvisie – Handleiding met leraren-cd-rom – Algemene aardrijkskunde – Uitgeverij Pelckmans


7.4.5 Algemeen besluit Dit besluit is in hoofdzaak gebaseerd op een artikel uit Knack (15 november 2006). Vlaanderen herbergt enkele klimaatwetenschappers die toponderzoek uitvoeren, en een abonnement lijken te hebben op bijdragen aan de grote vakbladen Nature en Science . Geograaf Philippe Huybrechts van de Vrije Universiteit Brussel exploreert de mogelijkheden die ijs biedt om klimaatschommelingen in kaart te brengen. Bioloog Ivan Janssens van de Universiteit Antwerpen is expert in de productie van de belangrijkste broeikasgassen: koolstofdioxide (CO2) en methaan. Er zijn allerhande bronnen van broeikasgassen (zie 4), en er is een enorme jaarlijkse natuurlijke variatie in de emissies (zie 6.4). Toch bestaat er een bijna totale consensus over dat de temperatuurstijging van de voorbije honderd jaar - een stijging met 0,8 °C - voor het allergrootste deel toe te schrijven is aan door de mens geproduceerde broeikasgassen. De mens veroorzaakt de opwarming! De modellen van Jannsens-onderzoeksteam simuleren die opwarming trouwens vrij goed. In 1990 was voorspeld dat het tegen 2005 tussen de 0,15 en 0,3 °C warmer zou worden. Het is 0,2 °C geworden. Dat is dus goed gerekend! Als we de gegevens van de voorbije zeven ijstijden en interglaciale periodes bekijken, zien we een bijna perfecte correlatie tussen de temperatuur en de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer. De gasconcentraties nemen toe en af met de temperatuur. Maar de concentraties aan CO2 en methaan lopen voor het eerst voor op de opwarming. Dat is nog nooit gebeurd. In de figuur kan je duidelijk de parallelle evolutie van de gemiddelde wereldtemperatuur en de CO2 - en CH4-concentratie in de atmosfeer zien. De vroegere concentraties methaan en koolstofdioxide zijn o.a. terug te vinden in de oude ijslagen op Antarctica. De huidige atmosferische concentratie van 380 ppm ( parts per million ) CO2 is dubbel zo hoog als wat ze de laatste 740.000 jaar ooit is geweest, en waarschijnlijk is ze de laatste 20 miljoen jaar nooit zo hoog geweest. De methaanconcentratie is drie keer hoger dan ooit gemeten. De afwisseling van ijstijden en interglaciale periodes wordt gestuurd door veranderingen in de straling van de zon. Dat is te berekenen. We weten dat we nu in een soort superinterglaciaal zitten: dat het lang zal duren voor de volgende ijstijd begint, waarschijnlijk 50.000 jaar. Op een natuurlijke afkoeling door een vermindering van de zonnestraling moeten we niet hopen: die processen veranderen veel trager dan wat de emissie nu veroorzaakt. Er zijn kleinschalige variaties in de zonneactiviteit en periodes met meer vulkaanuitbarstingen, die aanleiding gaven tot bijvoorbeeld de mini-ijstijd in de zestiende en zeventiende eeuw. Maar we kennen dat goed, en de effecten daarvan zijn veel kleiner dan wat er nu met de broeikasgassen gebeurt. We moeten alles in zijn geheel zien. De zon verklaart hoogstens 20 procent van de klimaatveranderingen in de twintigste eeuw.


8 Gevolgen

De exacte gevolgen van de wereldwijde klimaatveranderingen zijn moeilijk te voorspellen. Op sommige plaatsen zal het warmer worden, op andere plaatsen juist kouder of natter of droger. Maar het natuurlijk evenwicht raakt danig uit balans zodat de bovenstaande karikaturen wel eens realiteit zouden kunnen worden. We hebben reeds aangehaald dat het natuurlijk broeikaseffect een absolute noodzaak is voor de overleving van de aarde. Een probleem is het pas geworden doordat er te veel broeikasgassen zijn ontstaan. De laatste honderd jaar heeft dat dan ook een twee belangrijke fenomenen veroorzaakt:

• De gemiddelde aardtemperatuur is gestegen met 0,8 °C en in diezelfde periode is de zeespiegel met 10 tot 25 cm gestegen.

• Het tweede fenomeen is een gevolg van het eerste: door de opwarming zet ook het water in de oceanen uit waardoor het meer plaats inneemt; bovendien smelt het ijs van gletsjers en het landijs aan de polen.

Die stijgingen van temperatuur en zeespiegel lijken misschien niet zo dramatisch, maar laten we kijken wat de toekomst in petto heeft als we onverstoord verder gaan. Als we alle bekende fossiele brandstofvoorraden zouden gebruiken, zou het CO2-gehalte in de atmosfeer tot tussen de 4000 en de 20.000 ppm (parts per million) stijgen. Het laatste miljoen jaar fluctueerde de concentratie tussen de 180 en de 280 ppm. Het verschil is dus enorm. Volgens het meest waarschijnlijke scenario halen we tegen het einde van de eeuw 550 ppm. Dat is twee keer het pre-industriële niveau en zal meer dan waarschijnlijk een globale temperatuurstijging van 3 °C uitlokken. Dat is te veel om goed te zijn.

Bron: Dirk Coolsaet


Een veilige CO2-grens heeft men op 450 ppm vastgelegd. Om die te halen, zullen we zware inspanningen moeten leveren. Per tien jaar moeten we de emissies met 10 procent terugdringen, zodat we tegen het midden van deze eeuw ongeveer de helft minder broeikasgassen uitstoten dan nu. Als we niets doen kan het een catastrofe worden. Zo'n 60 miljoen jaar geleden was er een soort ongelukje in de natuur, waardoor er ineens een heel grote hoeveelheid methaan uit de oceanen vrijkwam, die gedurende enkele honderdduizenden jaren een temperatuurstijging van 10 °C heeft veroorzaakt. Wat daarvan het gevolg was, weten we niet precies. We weten wel wat er gebeurd is tijdens het voorlaatste interglaciaal, zo'n 130.000 jaar geleden, toen de aarde een paar graden warmer was dan nu. Het zeepeil lag toen tussen de vier en de zes meter hoger, en Groenland was bijna helemaal weg. De aarde zal dus in 100 jaar tijd meer opwarmen dan ze in de laatste 10000 jaar gedaan heeft. Wat de zeespiegel betreft is er nog een bijkomend probleem: oceanen warmen traag op. Na het jaar 2100 zal de opwarming waarschijnlijk nog een tijd blijven aanhouden, waardoor het effect veel langer dan zal doorwerken. De verwachting is dan ook dat de zeespiegel uiteindelijk meer dan die 50 cm zal stijgen. Wat betekent dit nu in de praktijk? Over de precieze gevolgen van de versterking van het versterkt broeikaseffect is nog niet alles bekend. Wel is duidelijk dat er een klimaatverandering kan optreden. De gevolgen van klimaatverandering zijn behoorlijk groot. Veel gevolgen van de opstapeling van broeikasgassen in de atmosfeer zullen pas binnen honderden jaren duidelijk worden. Zelfs als de door de mens veroorzaakte uitstoot van broeikasgassen nu tot nul zou worden herleid, zal de aarde nog decennia blijven opwarmen. Het klimaat is nog lang niet in evenwicht met de huidige situatie.

Bron: Dirk Coolsaet Hieronder kun je zien wat de gevolgen van klimaatsverandering zijn.

• Gevolgen van meer waterdamp in de atmosfeer

• Gevolgen van de stijging van de zeespiegel

• Smelten van ijs, sneeuw, gletsjers, permafrost

• Bossen stoppen met koolstofdioxide-opname

• Verhoogde kans op extreem weer

• Gevolgen voor de landbouw

• Gevolgen voor de natuur

• De impact op de drinkwatervoorraad

• De impact op het toerisme

• De impact op de gezondheid

• Sociale impact


8.1 Gevolgen van meer waterdamp in de atmosfeer

Bron:GTIL - Ine Heiremans

De dampkring wordt warmer en daardoor bevat hij meer waterdamp. Hierdoor komen er meer en hardere regenbuien en nog meer kans op overstroming. Veel orchideeënsoorten, varens, mossen en paddestoelen in de bossen en wouden zijn gevoelig voor de veranderende luchtvochtigheid. Veranderingen in het neerslagpatroon zullen daarom grote gevolgen hebben voor de soortensamenstelling van de tropische bergbossen. Voor pad- en kikkersoorten in Costa Rica is de catastrofale afname gerelateerd aan de variaties in neerslag en temperatuur. Als het "wolkendek" hoger komt te liggen of de regenval maandenlang uitblijft, zullen vochtminnende soorten sterk achteruitgaan. Zoogdieren als brulapen sterven als het bos plotseling onvoldoende vruchten voortbrengt. En dat kan gebeuren bij een veranderend klimaat. Als de voedselbronnen steeds kleiner worden, zullen de populaties sterk afnemen. Dit soort verstoringen kan een keten van reacties teweegbrengen in het complexe ecosysteem van de tropische bossen. Allerlei ingewikkelde relaties tussen planten en dieren spelen een rol bij de bestuiving en het verspreiden van zaden. Dat zijn niet alleen insecten en vogels, maar ook vleermuizen.


8.2 Gevolgen van de stijging van de zeespiegel fig.8.1 Pootje baden in de Vlaamse Polders en helft van Nederland van de kaart geveegd Bron: DUPONT, P., “Het Belgische klimaat in 2100”, De Morgen, 27 juli 2006 De opwarming van de oceanen is een typisch langetermijneffect: het zeeniveau evolueert nog trager dan de temperatuurstijging. Als de emissie nu zou stoppen, zou het peil toch nog met een halve meter stijgen. Opwarming van het oceaanwater doet het water uiteenzetten, waardoor de zeespiegel stijgt. Er lost veel CO2 op in de oceanen, wat goed is, want zo blijft er minder in de atmosfeer. Maar als de oceanen warmer worden, daalt de oplosbaarheid van CO2 en blijft er meer in de atmosfeer hangen. Dat is een zelfversterkend effect dat niet noodzakelijk onomkeerbaar is, maar wel grote effecten op de voedselketen kan hebben, tot en met de visserij. Het klimaat hangt aan elkaar van zulke terugkoppelingsmechanismen, van feedbacks. Bij de huidige stijging van het zeewaterniveau zal volgens voorspellingen het aantal mensen dat getroffen wordt door overstromingen toenemen van 13 naar 94 miljoen per jaar. Daardoor stijgt de zeespiegel en zullen laaggelegen gebieden overstromen (zie bovenstaande figuur voor de situatie in ons land). Elders lopen havens, culturele en historische plaatsen aan de zee en toeristische stranden groot gevaar. Ook is het duidelijk dat naarmate de zeespiegel stijgt, de infrastructuur zoals dijken, stormkeringen, etc. aangepast zal moeten worden. Vooral ontwikkelingslanden zullen in grote problemen komen. In België beschikken we over de financiële middelen om ons te beschermen tegen hogere waterstanden. Maar in landen als Bangladesh en Egypte ontbreekt het geld daarvoor. Die landen zullen meer te lijden krijgen van de klimaatverandering dan de industrielanden, die het klimaatprobleem grotendeels veroorzaakt hebben. De totale kosten van kustbescherming voor industrielanden zijn begroot op 530 miljoen euro per jaar, bij een stijging van de zeespiegel met 50 centimeter. Bij de huidige wereldbevolking betekent een zeespiegelstijging van 50 of 100 centimeter een forse toename van het aantal slachtoffers bij overstromingen. Dat aantal zal nog eens extra stijgen vanwege de groei van de wereldbevolking, die in ontwikkelingslanden hoger is dan in de industrielanden. Sinds 1993 zijn er overal ter wereld voldoende voorbeelden van grote overstromingen geweest, ook ons land is er niet van gespaard gebleven. Moerassen en wetlands spelen vaak een belangrijke rol bij het voorkomen van overstromingen. Daarnaast zijn ze vaak gekenmerkt door een rijke fauna en flora. Maar als zij door de stijging van de zeespiegel permanent overstroomd blijven, kunnen zij die draineringsfunctie niet langer uitoefenen en zou hun hele biotoop verloren gaan. In rivierdelta’s wordt voor vele landen ook het onontbeerlijke voedsel geproduceerd, en die lopen het risico te verdwijnen. Tot de meest kwetsbare behoren de Amazone, de Ganges, de Indus, de Mekong, de Mississipi, de Niger, de Nijl, de Po en de Yangtze.


8.3 Smelten van ijs, sneeuw, gletsjers, permafrost Bron: Dirk Coolsaet

IJskappen zijn de traagste component, die kunnen met duizenden jaren vertraging reageren. Wat er deze eeuw gebeurt, zal nog lang nawerken. IJskappen worden dunner en gletsjers trekken zich terug. De sneeuw die altijd in de toendra’s ligt smelt langzaam. Hierdoor zal de zeespiegel stijgen. Een belangrijke drempel is het afsmelten van de ijskap van Groenland. Die is een overblijfsel uit de laatste ijstijd en houdt zichzelf in stand door haar hoogte, waardoor ze haar eigen koude klimaat creëert. Als ze zou afsmelten, komt ze niet terug. Een onomkeerbaar effect dus. Als het klimaat nog een beetje opwarmt, duikt de ijskap van Groenland zeker onder haar evenwicht, en zal ze definitief verdwijnen. Het kan wel duizenden jaren duren voor ze helemaal weg is, maar de drempel naar verdwijnen wordt waarschijnlijk deze eeuw al overschreden. Er zit heel veel koolstof in de bodem, zo'n 3000 miljard ton, dat is veel meer dan er in de levende biomassa of in de atmosfeer zit. Een deel daarvan is humus, dat is vrij stabiel en moeilijk af te breken. Maar een heel groot deel - het equivalent van honderd jaar uitstoot door de mens - is in principe gemakkelijk afbreekbaar, hoewel het nu tegen afbraak wordt beschermd door ijs in de permafrost of water in de veenbodems. Als de permafrost (bevroren bodem) smelt of de veengebieden opdrogen, komt die onstabiele fractie vrij in de vorm van CO2 of methaan. Dat is weer een zogenaamde 'positieve terugkoppeling': door de opwarming zelf komen er meer broeikasgassen vrij. IJskappen reageren heel traag, en we hebben geen lange meetreeksen, dus in principe kunnen we alleen iets zeggen over de jongste tien jaar. Maar in die periode was er wel een nettoafsmelting. We weten nog niet zeker of het een trend is, maar het kan. We weten wel dat aan de noordpool het zee-ijs minder dik is en breekt. Dat zorgt voor een heel sterke feedback, want als er minder ijs is, wordt er minder licht weerkaatst en wordt het nog warmer. De sneeuwbedekking in Siberië vermindert ook. Op het zo vrijkomende land beginnen planten te groeien die licht omzetten in nog meer warmte. En de boomgrens rukt op naar het noorden. Bomen steken door de sneeuwlaag heen en kunnen dus snel warmte produceren, zodat de sneeuw sneller gaat smelten. Allemaal positieve terugkoppelingen.


8.4 Bossen stoppen met koolstofdioxideopname Ook door het verdwijnen van bossen versnelt de opwarming omdat er minder CO2 kan opgenomen worden.Net als de oceanen zijn ook de bossen een sink voor CO2, een soort put. Bossen vangen meer CO2 op dan ze er uitstoten. Maar dat zou aan het veranderen zijn, deels als gevolg van de opwarming: bossen zouden een bron van CO2 worden. Als het warmer wordt, stijgt de activiteit van de microben die het plantaardig afval afbreken en

zo CO2 losweken, sneller dan de activiteit van de bomen, zodat er netto minder CO2 wordt vastgelegd. Sommige modellen voorspellen dat door de toenemende droogte grote delen van het Amazonewoud zullen verdwijnen, waardoor niet alleen een deel van de biodiversiteit op aarde verloren zal gaan, maar ook veel meer CO2 in de atmosfeer terecht zal komen. We schatten dat het land tegen 2030 geen koolstof meer zal opnemen, zodat er dan nog meer van onze emissie in de atmosfeer zal blijven hangen.

Bron: http://fauna-flora.skynetblogs.be/archive-month/2005-12

8.5 Verhoogde kans op extreem weer

Bron: www.hdd.dds.nl/OVR/ovrgeld.htm Bron: www.energieportal.nl/.../36/44/5/30/

Hittegolven en droogtes: Op veel plaatsen in de wereld worden droogte records gebroken. Het aantal droogtes is verdubbeld de afgelopen 30 jaar. Hierdoor worden woestijnen groter. Biologen denken dat er meer insectenplagen en ziekten zullen komen, omdat larven de zomers nu gemakkelijker overleven. De kans op bosbranden wordt ook steeds groter. Maar ook zware buien, stormen, rivieren die vaker overstromen, modderlawines, met meer stormen overstromingsschade tot gevolg.


8.6 Gevolgen voor de landbouw

Bron: http://www.yhoe.org/projectenframe.html Bron: http://users.telenet.be/pieterjanbreyne/Nederlands/kambikilanl.html

Volgens sommige wetenschappers zal de voedselvoorziening in gevaar komen, doordat de landbouw in sommige gebieden onmogelijk wordt. Twee voorbeelden zijn: de stijging van de zeespiegel zorgt ervoor dat laaggelegen gebieden aan de zee zullen overstromen en voor de landbouw niet meer bruikbaar zijn. Het grondwater in de kustgebieden zal ook zouter worden en dat betekent een minder vruchtbare grond. Volgens anderen kan het versterkte broeikaseffect een gunstige invloed hebben op de landbouw. Een hogere temperatuur heeft een gunstige invloed op de groei van gewassen. Meer CO2 in de atmosfeer zorgt bij de meeste landbouwgewassen voor een verhoogde productie, tenzij er te weinig stikstof, fosfor of water beschikbaar is. Bovendien zouden delen van de aarde die nu te koud zijn voor landbouw door de hogere temperatuur wel geschikt kunnen worden voor landbouw. Daar staan twee negatieve factoren tegenover: langdurige droogte en (te) hoge temperaturen zorgen voor extra belasting van de voedselproductie. . Op mondiaal niveau zal de voedselproductie waarschijnlijk niet in gevaar komen. Grote verliezen in het ene land zullen worden gecompenseerd door oogsttoename in andere landen. Maar het kan wel grote gevolgen hebben voor de economie van landen die sterk afhankelijk zijn van de landbouw. De meest negatieve gevolgen voor mens en economie zijn voorspeld in tropische landen, waar de bevolking het nu al moeilijk heeft om te overleven. Voor mensen met lage inkomens is het extra moeilijk om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. Zeker in gebieden waar droogte door klimaatverandering toeneemt, zoals het Midden-Oosten en India, zal de landbouwproductiviteit afnemen. Met een toename van ziekten en plagen houden de meeste onderzoekers geen rekening. Hoogstwaarschijnlijk zullen boeren in gematigde klimaatgebieden meer last krijgen van insecten die milde winters overleven.


8.7 Gevolgen voor de natuur

Bron: COCHEZ, T., “Nog 12 keer slapen voor Kyoto”, De Morgen, 4 februari 2005 Klimaatverandering gaat gepaard met de verschuiving van klimaatzones. Sommige planten en dieren kunnen zich hieraan niet snel genoeg aanpassen en worden met uitsterven bedreigd. Klimaatverandering zal op een aantal plaatsen leiden tot meer droogte, met meer bosbranden en woestijnvorming als gevolg. Een mondiale temperatuurstijging van 2 °C zal enorme gevolgen voor de natuur hebben. De effecten verschillen per ecosysteem en per continent (zie bovenstaande figuur): Soms zal er een verschuiving van soorten plaatsvinden, in andere gevallen verdwijnen complete biotopen. Het verschuiven van biotoopgrenzen gaat namelijk sneller dan planten (en daarmee de habitat van veel dieren) zich kunnen verplaatsen. Deze bedreiging komt bovenop de bestaande aantasting van natuurwaarden door verstedelijking, landbouw en versnippering. Bescherming van natuurwaarden betekent enerzijds het areaal aan beschermende natuur uitbreiden en anderzijds verbindingen tussen natuurgebieden aanbrengen. Daardoor kunnen organismen genetisch materiaal uitwisselen, wat tot gezondere populaties leidt.


In de poolgebieden zal de klimaatverandering grote gevolgen hebben: ijsberen jagen op het pakijs naar zeehonden. Hoe eerder het pakijs in het voorjaar smelt, hoe kleiner hun leefgebied. In 1990 verdween het pakijs rond het pool-eiland Wrangel. Daardoor waren de ijsberen afgesneden van hun gebruikelijke voedselbron, de zeehonden. Noodgedwongen openden zij de jacht op walrussen. Dit voorbeeld geeft aan hoe klimaatverandering een gewijzigd jachtpatroon van roofdieren tot gevolg kan hebben.

Bron: www.zoogdierenwerkgroep.be/index.php?id=125

Juist in de poolgebieden is de grootste temperatuurstijging voorspeld. Veel soorten zijn gebonden aan een maximum wintertemperatuur; die zullen worden verdreven door soorten uit meer gematigde streken. Roofdieren zullen hun jachtpatroon wijzigen. Wie daartoe niet in staat is of geen alternatief heeft, sterft uit.

Ook in de hooggebergten ontstaan er problemen: in de Alpen zullen specifieke planten die op toppen van de bergen leven, niet verder kunnen migreren: Zij hebben geen uitwijkmogelijkheden. Van sommige alpiene planten is bekend dat zij drie tot vier meter per decennium bergopwaarts kunnen migreren. De opwarming verschuift het voor hen zo geschikte biotoop echter veel meer dan een paar meter om de tien jaar.

Bron: www.duppen.nl/.../canada/040514.html Een korter sneeuwbedekking zal verschuivingen teweeg brengen in de soortensamenstelling. De alpiene bloem Delphinium nelsonii reageert op het vroegtijdig smelten van de sneeuw met zwaardere zaadvorming. Daardoor wordt de soort extra belemmerd in haar migratie. Maar ook de Grizzly-beer van Yellowstone park wordt bedreigd: twee belangrijke voedselbronnen van de beer, een pijnboom-type en een vlindersoort komen alleen boven de 2500 meter hoogte voor. Door de opwarming van de aarde zal dat gebied inkrimpen.


Ook in kustgebieden zal de opwarming van de aarde te merken zijn. De stijging van de zeespiegel bedreigt veel kostbare wetlands aan de kust. Naar schatting de helft van de waardevolste kustwetlands ter wereld zal bedreigd worden door de zeespiegelstijging. Zo verliest het National Wildlife Refuge aan de oostkust van de VS jaarlijks grote oppervlakten aan het open water. Een soortgelijk lot kan de Waddenzee treffen: één van de belangrijkste gebieden waar vogels pauzeren op hun trektocht van Siberië naar Afrika

Bron: bulgar.no-ip.info/downloads/snimki/wall/

Koraalriffen zijn een aparte biotoop die bedreigd worden door zowel temperatuurstijging als een hogere zeespiegel. Onder ongunstige omstandigheden sterven de koraaldiertjes en verbleekt het koraal. Over de hele wereld zijn er al verbleekte koraalriffen gerapporteerd: de Filippijnen, Indonesië, Jamaica, Polynesië, de Cook-eilanden en Samoa. Naast vervuiling en UV-straling spelen hoge watertemperaturen waarschijnlijk ook een belangrijke rol bij het verbleken van koraalriffen. Gezonde riffen kunnen een snellere stijging van de zeespiegel aan dan verbleekte.

Bron: www.cmo.nl/pe/pe27/pe-273.html

In de bossen in gematigde streken zal de vitaliteit omlaaggaan, terwijl de klimatologische biotoop-grenzen sneller zullen verschuiven dan bomen kunnen migreren. De migratiesnelheid van de kastanjeboom ligt op rond de 100 meter per jaar. Bij een temperatuurstijging van meer dan 0,3 graad per eeuw kan deze boom het niet meer bijhouden. De bossen zullen fors kleiner worden, omdat het zuidelijk deel zal verdwijnen en weinig uitbreiding naar het noorden toe mogelijk is. Bovendien kunnen veel bossen niet migreren omdat ze aan de rand van steden, stuwmeren of andere barrières staan. Een hogere temperatuur betekent waarschijnlijk ook een grotere kans op branden, ziekten en plagen. Stormen zullen grotere schade aan kunnen richten in het reeds ontwrichte ecosysteem.

Bron: http://beeldsoep.blogspot.com/2004_04_25_beeldsoep_archive.html


8.8 De impact op de drinkwatervoorraad Een groot gedeelte van de wereldbevolking leeft in landen waar een tekort is aan schoon zoetwater. Dit wordt, naarmate de wereldbevolking groeit, alleen maar een groter probleem. Bovendien stijgt ook het drinkwaterverbruik per persoon. Komt daarbij dat het drinkwater steeds meer vervuild geraakt met industrieel afval, meststoffen en afval van huishoudens. Klimaatverandering zal het watertekort in diverse regio's, zoals het Midden-Oosten, de Sahel en Australië, alleen maar groter maken. Deze evolutie is duidelijk te zien in onderstaande figuur. Een bijkomend effect voor kustgebieden is dat het grondwater daalt en dan zal aangevuld worden met zou zeewater. Daardoor wordt het ongeschikt voor landbouw en gebruik in huishoudens.

Bron: www.cmo.nl/vmbo/vmbo-9/vmbo-96c.html

fig.8.2 Mondiaal watertekort van 2025 vergeleken met 1995 Bron: www.sjks.be/pdf/hoofdstuk14broeikaseffect.pdf


8.9 De impact op het toerisme

Bron: www.evenementengigant.nl/10000095ca1222201/10...

Ook voor het toerisme heeft de klimaatverandering nadelige gevolgen: een stijgende zeespiegel betekent voor veel tropische eilanden dat er minder drinkwater beschikbaar zal zijn. Het drinkwater in de bodem drijft als het ware op zout water; als dat in hoogte stijgt, wordt de laag drinkwater dunner. Op veel eilanden vormt de beschikbaarheid van drinkwater nu al een probleem. De bevolking zal dan niet alleen zelf een tekort aan drinkwater hebben, maar bovendien inkomsten derven door het wegblijven van toeristen. In de Alpen en andere wintersportgebieden zullen toeristen steeds hoger de bergen in moeten om te skiën. In Spanje zijn de wereldkampioenschappen in 1995 afgelast wegens een gebrek aan sneeuw. Vanwege hoge temperaturen lag er in de winter 2006-2007 nauwelijks sneeuw op de bergen in de Alpen. Zowel voor de wereldbekerwedstrijden- als recreatief skiën te kunnen laten doorgaan, hebben de organisatoren en uitbaters alles uit de kast gehaald. Door de natuurlijke variatie in het klimaat is niet te bewijzen dat dit specifiek veroorzaakt is door het broeikaseffect. Het is wel aannemelijk te maken, dat het broeikaseffect dit soort gevlogen heeft. Andere effecten spelen al langer en zijn daardoor betere indicatoren: zo is de lengte van gletsjers in de Alpen de afgelopen eeuw steeds verder afgenomen.


8.10 De impact op de gezondheid

fig.8.3 Belangrijkste mondiale ziektes t.g.v. klimaatverandering Bron: www.sjks.be/pdf/hoofdstuk14broeikaseffect.pdf

Afgezien van directe slachtoffers van natuurrampen, biedt de hogere minimum temperatuur kansen voor tal van tropische ziekten om zich verder te verspreiden. Die verspreiding verloopt via zogenaamde vectoren: insecten die ziektekiemen dragen en op mensen kunnen overdragen. De bekendste is de malariamug. Wetenschappers schatten dat het aantal malaria-slachtoffers zal toenemen met 50 tot 80 miljoen mensen door de verhoogde minimum temperaturen. Voor rivierblindheid is het aantal extra gevallen geschat op 3,5 miljoen. Het is overigens moeilijk om voorspellingen te doen op dit gebied, omdat gezondheid van veel factoren afhankelijk is en er weinig modellen op dit gebied voorhanden zijn. In bovenstaande tabel zijn de meest bedreigende ziektes weergegeven.


De invloed van de sterkte van de opwarming van aarde op verschillende niveaus is in onderstaande tabel weergegeven.

fig.8.4 De impact van de opwarming van aarde op verschillende niveaus Bron: DRAULANS, D., Wij maken het warmer, Knack, 2007-01-11. (http://www.knack.be/index.jsp)


8.11 Economische, politieke en sociale impact Vaak bestaat de neiging om het uitsluitend over de meetbare en zichtbare gevolgen van het broeikaseffect te hebben. Maar ook de economische, politieke en sociale gevolgen zullen bijzonder groot zijn.

Bron: www.seao2.com/kyotoprotocol/index.html

Een rapport van de Britse topeconomoom Nicholas Stern haalde eind 2006 de wereldpers. In dit rapport wordt een alarmerend beeld geschetst over de economische gevolgen die de opwarming van de aarde veroorzaakt. Het toont aan dat forse investeringen nodig zijn om een diepe wereldwijde economische recessie als gevolg van klimaatverandering te voorkomen. Het rapport bewijst dat er geen geldig excuus meer is om de investeringen in duurzame energie niet minimaal te verviervoudigen en klimaatschadelijke subsidies af te schaffen. Het wordt hoog tijd dat dit gevoel van urgentie ook in België tot de hoogste politieke regionen doordringt. Het rapport dat topeconomoom Sir Nicholas Stern in opdracht van de Britse regering heeft geschreven, toont dat klimaatverandering nú aangepakt moet worden. Zonder in te grijpen zal klimaatverandering de wereld naar schatting ruim 1.000 tot misschien wel 5.500 miljard euro gaan kosten. Dat is méér dan de kosten van de twee wereldoorlogen en de economische crisis in de jaren '30 van de vorige eeuw samen. Om klimaatverandering te voorkomen moet volgens Stern jaarlijks één procent van het wereldwijde bruto nationaal product worden geïnvesteerd in oplossingen. Om de uitstoot van gassen die aan het broeikaseffect bijdragen te verminderen overweegt de Britse regering alvast nieuwe 'groene belastingen' te heffen op goedkope vliegtickets, brandstof en voertuigen die veel vervuiling veroorzaken. In een artikel in The Sun zegt premier Blair dat het klimaatprobleem niet per land, maar over de hele wereld moet worden aangepakt. Blair: "Iedere afzonderlijke politieke leider, ook die van Amerika, China en India, moet ervan doordrongen raken dat dit bovenaan de agenda moet prijken". Het volledige rapport kan bekeken worden op: http://www.hmtreasury.gov.uk/independent_reviews/stern_review_economics_climate_change/sternreview_index.cfm


Sociaal gezien kunnen we 3 grote gevolgen onderscheiden: Klimaatwijziging is een mondiaal fenomeen, dat des te complexer is omdat de gevolgen ervan voor elk land verschillend zijn: sommige landen zullen er wel bij varen, andere landen zullen alleen maar nadelen ondervinden. De eerste groep zal veel minder geneigd zijn om iets aan het probleem te doen dan de tweede groep. En onder de verliezers zullen er verschillen bestaan: sommige zullen het geld of de middelen hebben om de impact te minimaliseren of zelfs teniet te doen, andere niet .. Bron: www.cmo.nl/pe/pe29/pe-292.html

Ten tweede is het ook vrijwel zeker dat de klimaatverandering, samen met andere milieuproblemen en het fenomeen van overbevolking, de armoede en de honger in de wereld zal doen toenemen. Het gevolg daarvan zal een steeds sterkere tendens zijn van hele volkeren om te migreren naar plaatsen waar geen honger en geen armoede is. Ten derde is er het huidige Noord-Zuidconflict, dat verder aangescherpt zal worden. Want nu komt er nog de vraag bij over wie het beschikkingsrecht heeft over de hoeveelheid zoetwater en de landbouwgrond. In de figuur is duidelijk af te leiden dat het grootst aantal doden door klimaatverandering te verwachten is in de minder ontwikkelde landen.

fig.8.5 Mondiaal sterftecijfer t.g.v. klimaatverandering bron: DUPONT, P., “Klimaatverandering bedreigt alle continenten”, De Morgen, 18 november 2005


Bron: www.seao2.com/kyotoprotocol/index.html

Afspraken zoals de Kyoto-akkoorden om de opwarming onder controle te krijgen, zijn meer politiek dan wetenschap. De cijfers die gerapporteerd worden over de emissies, geven de uitstoot niet noodzakelijk juist weer, maar zijn het resultaat van een internationaal opgelegde norm om veranderingen in de emissies te kunnen meten. Het is best mogelijk dat wij meer of minder broeikasgassen uitstoten dan we schatten. Maar de cijfers wijzen wel uit dat we de trend hebben omgebogen, dat we nu minder CO2 uitstoten dan een paar jaar geleden. We mogen niet vergeten dat Kyoto een druppel op een hete plaat is. Het zal aan de opwarming niets veranderen. Maar het is het begin van een mentaliteitsverandering, een positief politiek signaal uit een groot deel van de wereld dat er iets moet gebeuren. Het is het begin van een stappenplan. Kyoto bepaalt wat we moeten doen tot 2012.. De eerste stap was het stabiliseren van de emissies op het niveau van 1990. Als we dat kunnen, moeten we verder. Als we de zware effecten van de opwarming willen vermijden, moeten we nog 90 procent minder broeikasgassen uitstoten. De internationale klimaattop in de Keniaanse hoofdstad Nairobi heeft geen akkoord opgeleverd over de reductie van CO2-uitstoot na 2012. Milieuministers van de 165 deelnemende landen hebben afgesproken in 2008 verder te praten. Wel is besloten de arme landen financieel te steunen om de gevolgen van klimaatverandering, zoals overstromingen en droogte, op te vangen. Het is de bedoeling dat de rijke landen de komende jaren tussen de 300 en 800 miljoen dollar in dit fonds storten.


Slotbeschouwing

Bron: De Morgen

Armoede zorgt ervoor dat mensen natuurlijke veranderingen en hun gevolgen minder makkelijk kunnen opvangen, noch op nationaal, noch op internationaal niveau. Wij kunnen dijken bouwen, Bangledesh heeft de middelen niet. De kloof tussen geïndustrialiseerde landen en ontwikkelingslanden zal hierdoor nog verder vergroot worden. In 1990 droegen de ontwikkelde landen voor 75% bij aan de wereldwijde uitstoot van kooldioxide en meer dan helft aan de uitstoot van broeikasgassen. De VS zorgen in hun eentje al voor 25% van de totale uitstoot van broeikasgassen. West-Europa zorgt voor 14 % van de CO2-uitstoot, Japan voor 5%. Men verwacht dat binnen 40 jaar de uitstoot van de ontwikkelingslanden even groot is als die van ontwikkelde landen … Landen met een welvarende economie produceren de meeste broeikasgassen, maar ontwikkelingslanden lopen de grootste gevaren. De bevolkingsaangroei is de grootste drijvende kracht achter de opwarming. En het is tevens een probleem van urbanisatie, van de ontwikkeling van steden. De helft van de wereldbevolking woont langs een kust, en de meeste steden zijn in kustregio's gebouwd, en dus kwetsbaar voor stijgingen van het zeepeil. Die massa mensen zal verplaatst moeten worden. Vooral arme mensen zullen getroffen worden. Afrika zal het weer zwaar te verduren krijgen, en er zullen nog meer mensen naar Europa willen migreren dan nu. Arme mensen kunnen zich geen twee mislukte oogsten permitteren, hebben geen verzekering als er iets misloopt. Er wordt ook geschat dat 20 tot 30 procent van de planten en dieren zal verdwijnen.


9 Oplossingen

Bron: http://clima.casaccia.enea.it/ipcc2/imm/foto1.gif

9.1 Inleiding De standpunten van de partijen liggen ver uit elkaar. Elementen als schone energie, belangen van olieproducerende landen, belangen van industrie, politieke wil, natuurverenigingen, voedselproductie, verdeling van welvaart, ontwikkelingsvraagstukken, biodiversiteit, .. komen allemaal bij elkaar. Vind jij bv. dat inwoners van China of India net zoveel recht hebben op mobiliteit (autokilometers) als wij? En hoe moet dat dan, als wij nu al te veel CO2 uitstoten? Hoewel deze landen voorlopig vrijgesteld zijn van reductieverplichtingen (van uitstoot van broeikasgassen), is het in ieder geval belangrijk dat ook die landen bij volgende onderhandelingen mee op de kar springen! Die landen zijn in ieder geval niet verantwoordelijk voor de problemen van nu. Deze landen (China en India) zijn de grote groeiers en veel wijst er op dat deze landen niet dezelfde fouten gaan maken als wij omdat ze grote interesse in betere technologieën hebben. In 1988 werd het Intergovernmental Panel On Climate change (IPCC) opgericht door de Verenigde naties. Daarin zijn wetenschappers uit de hele wereld vertegenwoordigd. Het IPCC bundelt wetenschappelijke kennis op gebied van klimaatverandering en maakt het voor de politiek toegankelijk.


9.2 Wat doet de internationale gemeenschap? 9.2.1 De grote milieutop van de Verenigde Naties te Rio de Janeiro Bron: DRAULANS, D., Wij maken het warmer, Knack, 2007-01-11. (http://www.knack.be/index.jsp)

Op deze eerste conferentie over milieu en ontwikkeling in 1992 werd klimaatsverandering erkend als het grootste wereldwijde milieuprobleem. Het versterkte broeikaseffect door de uitstoot van broeikasgassen, met name CO2 door verbranding van steenkool, aardolie en aardgas, werd als oorzaak gezien. Een groot aantal landen, waaronder België, sloten in Rio de Janeiro het Klimaatverdrag. De hoofddoelstelling van het Klimaatverdrag is om de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer op een zodanig niveau te stabiliseren dat een gevaarlijke menselijke invloed op het klimaat voorkomen wordt. Als eerste stap verplichtten de industrielanden zich om de uitstoot van CO2 in 2000 te stabiliseren op het niveau van 1990. 9.2.2 Het Kyotoprotocol Bron: http://www.whrc.org/policy/climate_change/images/KyotoButton.gif In 1997 werd er een volgende stap gezet, met de goedkeuring van het Kyotoprotocol in het kader van het Raamverdrag inzake Klimaatverandering van de Verenigde Naties. Dit keer werden er strengere afspraken gemaakt. De industrielanden moesten hun uitstoot uit 1990 tegen 2008-2012 met minstens 5% hebben verlaagd. Bovendien diende het resultaat geloofwaardig en controleerbaar te zijn. Per land werden er precieze doelstellingen vastgelegd. Zo moest de Europese Unie de uitstoot met 8% terugdringen, de Verenigde Staten met 7%… Ook werd er in het Kyoto-protocol vastgelegd dat deze reductiedoelstellingen in 2005 opnieuw bekeken zouden worden. In 2000 in Den Haag lukt het de partijen niet de doelstellingen van ‘Kyoto’ om te zetten in concrete beslissingen met een verplichtend karakter. Op het allerlaatste moment werd er in 2001 in Bonn toch een akkoord bereikt: wereldwijd zullen nieuwe bossen worden geplant, een controlesysteem zal ontwikkeld worden om de schadelijke gassen te meten en ieder land moet zich inspannen om energiebesparende maatregelen te nemen. Een land moet voor elke ton CO2 dat het te weinig reduceert, 0,3 ton extra reduceren.


Met de toetreding van Rusland eind december 2004 is het protocol in februari 2005 officieel in werking getreden, is geratificeerd door 150 landen, waaronder 30 industrielanden. De Verenigde staten, die een derde van de werelduitstoot voor hun rekening nemen, hebben het protocol echter nog steeds niet geratificeerd. De regering Bush vindt de afspraken te schadelijk voor haar economie. Landen als China en India, die gaandeweg een belangrijk aandeel krijgen in de uitstoot van broeikasgassen, zijn voorlopig vrijgesteld van reductieverplichtingen… Het is dus belangrijk

Bron:www.persmuseum.nl/pip2005/01.html dat ook ontwikkelingslanden in de volgende ronde op de kar springen!

fig.9.1 Huidige Kyoto stand van zaken Bron: www.sjks.be/pdf/hoofdstuk14broeikaseffect.pdf

Overigens zijn veel landen vooral in de EU al op weg met het beleid voor vermindering van broeikasgassen. De lidstaten van de Europese Unie hebben zich verplicht gezamenlijk een reductie van gemiddeld 8% ten opzichte van de uitstoot van broeikasgassen in 1990 te bereiken in de periode 2008-2012. Sommige van die landen die een emissieverplichting op zich genomen hebben kunnen gemakkelijk aan hun emissiereductie doelstelling voldoen en kunnen het emissie-overschot (CO2-credits) verkopen aan landen die daar moeilijk aan kunnen voldoen. Ontwikkelingslanden hoeven de uitstoot niet te reduceren maar worden geholpen met kennis, technologie en kapitaal om economische ontwikkeling met minder uitstoot van broeikasgassen mogelijk te maken en de gevolgen van klimaatsverandering te bestrijden.


9.2.3 Internationale klimaattop in Nairobi Bron: www.hamiltonspectator.com/NASApp/cs/ContentSe...

In november 2006 is in Nairobi een internationale klimaatconferentie afgesloten met een zeer mager resultaat: de afspraak om vanaf eind 2007 verder te praten over hoe veel scherpere reductie van CO2-uitstoot gerealiseerd kan worden. De Milieuministers van 165 landen konden het na twee weken onderhandelen slechts eens worden over een nieuwe afspraak om in 2008 verder te praten over een opvolger van het Kyoto-klimaatprotocol, dat in 2012 afloopt. Voorafgaand aan de conferentie werd gehoopt op een raamwerk voor de periode 2013-2017 met afspraken over het verder terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen. De onderhandelingsdelegaties slaagden er niet in om een dergelijk akkoord te bereiken. Het is de bedoeling dat ook ontwikkelingslanden als China en India na 2013 gehouden worden aan maatregelen om de opwarming van de aarde te beperken. In de twee Aziatische economieën worden veel fossiele brandstoffen als olie, gas en kolen gebruikt die het broeikaseffect versterken. Volgend jaar moet blijken of er alsnog zicht komt op een opvolger voor de Kyoto-afspraken, die in 1997 werden vastgelegd. Een pluspuntje is dat in Nairobi wel afspraken zijn gemaakt om arme landen via het zogenaamde Adaptatiefonds meer te steunen bij het nemen van maatregelen om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. Maar de hoogte van de bedragen waarover nu is gesproken blijft ver achter bij de bedragen die nodig zijn om de sociale en ecologische problemen waar arme landen mee kampen als gevolg van klimaatverandering op te vangen. Aan de vooravond van de klimaattop in Nairobi bracht het Wereld Natuur Fonds een rapport uit over de grote impact die de opwarming van de aarde heeft op Afrika, in het bijzonder op plattelands-gemeenschappen in Oost-Afrika. Een van de meest verstrekkende gevolgen van klimaatverandering waar vooral Oost-Afrika mee te maken zal krijgen is het feit dat de frequentie, voorspelbaarheid en intensiteit van regenval verandert. Veranderingen in regenvalpatronen kunnen regionaal een grote impact hebben op de beschikbaarheid van water en een afname van landbouwopbrengsten veroorzaken, of zelfs voedseltekorten en conflicten.

Bron: www.ipcc.cc


9.2.4 Het VN-klimaatrapport van 2 februari veegt alle vraagtekens weg Het VN-klimaatrapport waar de hele wereld naar uitkeek, vertelt nog duidelijker dan de editie van 2001 dat de wereld er niet meer naast kan kijken: de mens is onomstotelijk verantwoordelijk voor de alarmerende opwarming van de aarde. Zo waarschuwt het klimaatpanel Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) van de Verenigde Naties in zijn vierde rapport, dat op 2 februari 2007 in Parijs is voorgesteld. De wetenschappelijke kennis over de invloed van de mens op het klimaat is momenteel beter dan ooit voorheen, verklaarden de circa 2500 IPCC-experts. Dat het de menselijke activiteit sedert 1750 is, die de opwarming veroorzaakt, stellen zij nu "met zeer grote waarschijnlijkheid". We geven een greep uit de bevindingen:

• Het gehalte aan broeikasgassen in de atmosfeer is nu veel hoger dan er de laatste 650000 jaar door natuurlijke processen aan broeikasgassen in de atmosfeer is terechtgekomen. In die lange periode kwam het CO2-gehalte nooit boven de 300 ppm, vandaag zitten we aan 380 ppm. Bovendien is het CO2-gehalte de voorbije 10 jaar sneller gestegen (1,9 ppm per jaar) dan in de periode 1960 – 2005 (1,4 ppm per jaar).

• Elf van de afgelopen twaalf jaar behoren tot de twaalf warmste sedert het begin van de weerwaarnemingen in de helft van de 19e eeuw.

• Afhankelijk van het toekomstscenario dreigt tegen het einde van de 21e eeuw er voor de aarde een opwarming van het klimaat met 1,1 tot mogelijk zelfs 6,4 graden Celsius. In 2001 voorspelde het IPCC nog een opwarming van 1,4 tot 5,8 graden Celsius.

• De gevoeligheid van het klimaatsysteem is ook beter bekend: een verdubbeling van het CO2-gehalte in de lucht heeft waarschijnlijk een temperatuurstijging van 2 tot 4,5 graden Celsius tot gevolg.

• Noord-Europa, het oosten van het Amerikaanse continent en Centraal- en Noord-Azië zullen meer neerslag te verwerken krijgen. In (sub)tropische streken rond de Middellandse Zee komen er intensere en langere periodes van droogte en meer hittegolven.

• Op de Noordpool zijn de temperaturen de voorbije 100 jaar gemiddeld 2 keer sneller gestegen dan in de rest van de wereld. Het smelten van de gletsjers in Groenland en Antarctica hebben bijgedragen aan de stijging van de zeespiegel.

• Het onder andere op circa 400 computersimulaties gebaseerde rapport stelt zes temperatuurscenario's voor. De stijging van het zeewaterpeil bedraagt tegen 2100 in het beste scenario 18 tot 38 centimeter, in het slechtste 26 tot 59 centimeter. De stijging van het peil van de zee versnelt. Van 1961 tot 2003 is er gemiddeld 1,8 millimeter per jaar bijgekomen. Tussen 1993 en 2003 steeg het zeewaterniveau gemiddeld zelfs met 3,1 millimeter per jaar. De laatste keer dat het in de poolgebieden voor een langere periode gevoeliger warmer was dan nu (zo’n 125000 jaar geleden) deed het smelten van het poolijs het zeeniveau met 4 tot 6 meter stijgen.

• De oceanen zijn al opgewarmd tot op een diepte van 3000 meter. De oceanen hebben 80% van de extra warmte van ons klimaat opgeslorpt.

• Orkanen nemen in kracht toe doordat zeewater warmer is geworden. Ook de windsnelheden zullen hogere pieken kennen.

Bron: http://hpbimg.earthwatcher.nl/gletsjers3.jpg


9.3 Wat doet de Eurpese Unie?

Bron: www.mnhn.fr/colparsyst/

Zonder de inwerkingtreding van het Kyoto-protocol af te wachten, heeft de Europese Unie meteen het voortouw genomen, gedreven door de wil om snel en efficiënt tegen de klimaatverandering op te treden. Eerst zijn er twee belangrijke stappen gezet:

• de Europese Unie heeft elke lidstaat een aantal doelstellingen opgelegd voor 2008-2012. Zo moet Duitsland zijn broeikasgasemissies met 21% terugdringen, Nederland met 6% en België met 7,5%.

• alle lidstaten afzonderlijk en de Europese Gemeenschap als geheel hebben op 31 mei 2002 het Kyoto-protocol geratificeerd.

In juni 2000 heeft de Europese Commissie het Europees Programma inzake Klimaatverandering (EPK) gelanceerd. Dit programma bevat 40 maatregelen waarmee bij volledige uitvoering de emissies twee keer verder kunnen worden verlaagd dan in de Kyoto-doelstellingen is bepaald. De strijd tegen de klimaatverandering vormt eveneens een prioriteit in het 6de Communautaire Milieuactieprogramma (2002-2006), dat op 22 juli 2002 door de Europese Raad en het Europees Parlement is aangenomen. In dit programma wordt uitdrukkelijk vermeld dat ook de toekomstige lidstaten hun uitstoot van broeikasgassen verplicht moeten verminderen. Ook vormen “duurzame ontwikkeling en de klimaatverandering” één van de hoofdthema’s in het zesde communautaire kaderprogramma voor onderzoek (2003-2006).

Tot slot heeft de Europese Unie in het voorjaar van 2003 een richtlijn aangenomen met regels voor de handel in emissierechten tussen de lidstaten. Dit systeem is operationeel sinds januari 2005. De Unie loopt hiermee vooruit op het flexibele systeem uit het Kyoto-protocol.

Bron: www.downtoearth.org.in

Volgens het Kyotoprotocol moeten de geïndustrialiseerde landen tegen 2012 hun uitstoot van broeikasgassen met minstens 5 procent inperken ten opzichte van 1990. Voor de 15 oorspronkelijke EU-lidstaten is dat zelfs 8 procent minder dan in 1990. Voor ons land betekent het concreet dat we de uitstoot van broeikasgassen met 7,5 procent moeten terugschroeven. Om controle te krijgen over de uitstoot van de grote spelers en om de inperking te stimuleren, heeft de EU een CO2-emissiehandelssysteem voor grote energieslokoppen in het leven geroepen. Hierin zijn ongeveer 11.400 elektriciteitscentrales en energie-intensieve bedrijven opgenomen, verantwoordelijk voor de helft van de CO2-uitstoot van Europa.


Bedoeling is om die bedrijven binnen de milieunormen te krijgen -en zo de nationale doelstellingen te halen- door hen de mogelijkheid te bieden te betalen wanneer ze de emissiereducties niet zelf kunnen realiseren, of door hen geld te laten verdienen wanneer ze zich heel erg inspannen. Zo kunnen bedrijven, wanneer ze niet in staat zijn om door eigen inspanningen onder het opgelegde plafond te blijven, CO2-kredieten kopen in ontwikkelingslanden door er te investeren in schone technologieën of in de productie van hernieuwbare energie. Dit noemt met het Clean Development Mechanisme. Hebben bedrijven, bijvoorbeeld dankzij technologische ingrepen, CO2-kredieten over, dan kunnen ze die verkopen. 60 procent van de emissiereductiekredieten verhandeld in het kader van het Clean Development Mechanism (CDM) gaat op dit ogenblik naar projecten met energiebedrijven en fabrieken in China. Ook India en Brazilië zijn populair. Maar vanuit het Zuiden is er kritiek op de CDM-projecten, omdat het Noorden dankzij die projecten goedkoop en snel CO2-kredieten kan verwerven, maar het Zuiden met die projecten niet altijd op weg naar duurzame ontwikkeling geholpen wordt. Zo werden er nogal wat kredieten gewonnen met de inrichting van installaties om de erg vervuilende fluorchloorwaterstoffen uit de lucht te halen in India, wat niet echt bijdraagt tot duurzame ontwikkeling. In India spreekt men daarom vaak over Cheap in plaats van Clean Development Mechanisms, goedkope in plaats van schone ontwikkeling.

Bron: www.islamonline.net

Toch bieden de statistieken geen reden tot vreugde. De totale uitstoot van broeikasgassen is in het ‘oude Europa’ met de 15 lidstaten tussen 1990 en 2002 wel met 2,9 % gedaald, maar dit vertegenwoordigt slechts een derde van de weg die afgelegd moet worden om de gezamenlijke reductiedoelstelling (-8 % ten opzichte van 1990) te halen. Bovendien zijn verschillende lidstaten, waaronder België, nog ver verwijderd van hun nationale reductiedoelstelling. Hoe somber de vooruitzichten zijn, bleek pas echt in mei 2003, toen de Europese Commissie stelde dat de uitstoot van koolstofdioxide in de Europese Unie tot 2030 (in vergelijking met het basisjaar 1990) met 18% en in de Verenigde Staten zelfs met 50% zal opklimmen.


Als voorzitter van de Europese Unie gaat Duitsland het komende half jaar (januari – juni 2007) prioriteit geven aan de onderwerpen energie en klimaatbeheersing. Dat heeft de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Frank-Walter Steinmeier, begin 2007 bekendgemaakt tijdens een presentatie. De Europese Commissie wil alle rijke, geïndustrialiseerde landen uitdagen om de uitstoot van broeikasgassen met 30 procent terugbrengen. De vermindering (afgezet tegen het niveau van 1990) moet in 2020 een feit zijn, is de ambitie van de Europese Commissie. Ook wil de Commissie voorstellen dat de EU hoe dan ook eenzijdig besluit dat de uitstoot van kooldioxide met 20 procent naar beneden moet in 2020, zo meldde het Britse persbureau Reuters op basis van bronnen bij de Commissie. De Commissie overweegt verder om de EU ten doel te stellen per 2020 zeker 20 procent van zijn energie uit alternatieve energiebronnen te halen. Volgens het document is er de komende 25 jaar 900 miljard euro nodig om de energiesector te vernieuwen en klaar te maken voor schonere energie en een toegenomen vraag. Greenpeace reageerde enthousiast op de doelstellingen van de Commissie, al merkte de milieubeweging daarbij op dat er in veel landen nog wel een omslag moet worden gemaakt. Nu voldoet Nederland bijvoorbeeld aan de doelstellingen van Kyoto, maar de binnenlandse uitstoot is gestegen met 10 procent, doordat Nederland uitstootrechten opkoopt. „Het is goed een vieze fabriek in China iets minder vies te maken, maar ook Nederland moet met windmolens, zonnepanelen en biomassa naar een uitstoot die in 2050 80 procent lager ligt dan in 1990”, aldus Greenpeace.

Maar op de Europese top van begin maart 2007 beslisten de EU-leiders hun strijd tegen opwarming van de aarde te versterken. De Europese Unie gaat haar energieverbruik radicaal aanpassen. Tegen 2020 moet een vijfde van de energieconsumptie in Europa afkomstig zijn uit hernieuwbare energiebronnen zoals wind, water, zon en biomassa.

Bron: www.duurzaamzeeland.nl/duurzaam_leven/energie/

De Europese staatshoofden en regeringsleiders stelden na afloop van de top. 'Nu kunnen we de wereld tonen dat we leiderschap op ons nemen'.

De Europese doelstellingen voor 2020 zijn:

o CO2-reductie met minstens 20 procent o Energieconsumptie 20 procent lager o Aandeel hernieuwbare energie in energieconsumptie minstens 20 procent o Aandeel biobrandstoffen aan de pomp minstens 10 procent


9.4 Wat doet België? Bron: www.plan.fgov.be/nl/news/presse/990826/press.htm Bron: http://www.envirodesk.be/site/news.asp?module=NEWS&level=DETAILS&newsId=3318 9.4.1 Algemene informatie Ons klein land heeft een ingewikkelde politieke structuur. Naast een federale (nationale) regering hebben ook de Gewesten (Vlaams Gewest, Waals Gewest, Brussels Hoofdstedelijk Gewest) hun eigen ministers. In België is het leefmilieu in de eerste plaats een gewestelijke bevoegdheid. Omdat de dreiging zo groot is en er meerdere beleidsterreinen aan te pas komen, kan de klimaatverandering echter niet louter als een milieuproblematiek worden bestempeld. Daarom hebben de gewestelijke regeringen samen met de federale overheid naar een antwoord gezocht. In 1994 werd het eerste Nationaal Programma ter vermindering van de CO2- uitstoot aangenomen. Overeenkomstig het Raamverdrag van de Verenigde Naties (1992) werd hierin gestreefd naar een verlaging met 5% in 2000 ten opzichte van 1990. Dit programma heeft niet het gewenste resultaat opgeleverd. Tijdens deze periode is de uitstoot van koolstofdioxide juist met 4 % gestegen. Bij de totstandkoming van de paarse regering in juni 1990 werd de klimaatproblematiek als één van de prioriteiten op de politieke agenda geplaatst. In het verlengde hiervan werd er in het Federaal Plan voor Duurzame Ontwikkeling van 20 juli 2000 gepleit voor een multisectorale aanpak rond energie, vervoer, industrie, landbouw en afvalverwerking om de Kyoto-doelstellingen te realiseren

Vervolgens kwam er een Nationaal Klimaatplan (2002-2012). Dit plan, aangenomen in 2002, omvat alle bestaande federale en gewestelijke milieumaatregelen en - programma’s en heeft betrekking op alle sectoren. Een herziening van dit plan wordt verwacht tegen eind 2005. Op energiegebied draaien de acties om drie hoofddoelstellingen:

• het verhogen van de energetische efficiëntie (hetzelfde resultaat bereiken met minder energie) ;

• het bevorderen van rationeel energiegebruik (REG) door de consumptie te beperken en verspilling tegen te gaan ;

• het stimuleren van niet-vervuilende hernieuwbare energie (windmolens, zonnepanelen, biomassa, hydro-elektriciteit…).

Ook het vervoersbeleid wordt verder aangescherpt, om een verschuiving naar minder vervuilende vervoersmiddelen ( de “overstap op ander vervoer”) op gang te brengen. Naast deze acties ter verlaging van de uitstoot verbonden aan de productie en het verbruik van energie, bestaan er ook nog maatregelen voor de andere sectoren. Het gaat hierbij om acties die de uitstoot van broeikasgassen in de industrie, de landbouw en de afvalsector doen verminderen.


Er worden vijf instrumenten ingezet om deze doelstellingen te bereiken:

• fiscale stimuli en premies

• regelgeving (zoals productnormen op basis van “milieuprestaties”)

• overleg met de industrietakken (de “vrijwillige akkoorden”)

• informatie en voorlichting infrastructuurprojecten (zoals bv. het Gewestelijk Express Net rond Brussel).

Al even belangrijk is dat een samenwerkingsakkoord tussen de federale regering en de Gewesten (november 2002) de oprichting van een Nationale Klimaatcommissie regelt. Deze Commissie is niet alleen verantwoordelijk voor de interne coördinatie en de aanpassing van het Nationaal Klimaatplan, maar moet ook de nodige instrumenten op punt zetten die de naleving van de Belgische engagementen op het vlak van het Kyoto-protocol moeten verzekeren. In het licht van de Kyoto-doelstelling (-7,5%) ziet de toekomst er somber uit voor België. Zo verwachten de deskundigen in ons land een stijging van de totale broeikasgasemissies (zelfs na verrekening van de extra maatregelen uit het Nationaal Klimaatplan) van 6,4% tussen 1990 en 2010. Het verschil met de Kyotodoelstelling loopt hiermee op tot maar liefst 13,9% (7,5% + 6,4%)!

Bron: http://www.sethwhite.org/images/palmer2004/palmer%20scenery/antarctica%204.jpg


Een eerste proefperiode met het emissiehandelssysteem (CDM) ging al van start in 2005 en loopt tot en met 2007. Tijdens deze eerste fase wil men zicht krijgen op de omvang van de uitstoot en zo de emissiekredieten bepalen. De EU legde de lat te hoog wat de uitstootlimieten betreft, wat in het voorjaar van 2006 leidde tot een instorting van de prijs van een ton CO2 - en tot heel wat kritiek van de milieuorganisaties die vonden dat het emissiehandelssysteem niet helpt om de CO2-uitstoot te verlagen. Voor de tweede fase, de echte Kyotofase van 2008-2012, zal de lat 7 procent lager gelegd worden. Hoe de landen die inkrimping willen halen, legden ze uit in het Nationale Allocatieplan (NAP) dat ze dit najaar moesten indienen bij de EU. Het Belgische ontwerp -een samenvoeging van de gewestelijke plannen- was allesbehalve ambitieus. Volgens de milieuorganisaties BBL, WWF en Greenpeace zou het zelfs de Europese emissiehandel ondermijnen door de Belgische bedrijven overdreven veel CO2-uitstootrechten toe te kennen. Bovendien, stelden ze, rekende de Belgische overheid te veel op aankoop van emissierechten in het buitenland, wat de kosten voor het klimaatbeleid buitensporig hoog maakt. Volgens de milieuorganisaties moet de Belgische economie -van individuele huishoudens tot grote bedrijven- zelf meer doen. De Europese Commissie deelde in grote lijnen de kritiek van de milieuorganisaties en heeft België, evenals Duitsland, Polen, Frankrijk en Griekenland, zijn huiswerk laten overdoen.

Bron: http://www.wegen.vlaanderen.be/communicatie/campagnes/2001/pedalen.php Enkele concrete maatregelen van België op federaal vlak :

• de promotie van een milieuvriendelijker woon-werkverkeer via gratis of gesubsidieerde treinabonnementen,

• een 'vergroening' van de parafiscaliteit op bedrijfswagens,

• de operationalisering van het Gewestelijk Expres Net (GEN),

• de lancering van de 'rij zuinig'-campagne,

• een belastingvermindering voor 'schone auto's' met een lage CO2-uitstoot,

• een verhoging van de belastingsvermindering voor energiebesparende investeringen bij het renoveren van woningen,

• de invoering van een derdepartijfinanciering voor investeringen in energie-efficiëntie in openbare gebouwen,

• de uitbreiding van het systeem van de energieklassen in elektrische huishoudtoestellen.


Het VN-klimaatrapport van 2 februari, stelt onomstotelijk dat de mens verantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde en dat die opwarming alarmerend is. Nu de wetenschap een ondubbelzinnige waarschuwing meegeeft, is het aan de regeringen, ondernemingen en burgers om in actie te treden. En ook de Belgische regering blijft niet langer een façadebeleid voeren: Premier Guy Verhofstadt beloofde een overleg met de gewesten op te starten om naast Kyoto nog bijkomende inspanningen te leveren voor het terugdringen van de C02-uitstoot. De maatregelen - die tot Kyoto-PLUS worden gedoopt - moeten volgens de eerste minister leiden tot een CO2-arme samenleving. Concreet betekent het dat niet alleen de bedrijven verdere inspanningen zullen moeten leveren. De gezinnen zullen hun gedrag drastisch moeten wijzigen en ook het verkeer zal zijn steentje moeten bijdragen. En meer in het algemeen moet er een shift komen van belastingen op productie en arbeid naar heffingen op vervuiling en CO2-uitstoot. Zo dient de autobelasting in de toekomst bijvoorbeeld gemoduleerd te worden in functie van de CO2-uitstoot en niet langer gebaseerd te zijn op het aantal pk. Met ons project geven wij verschillende tips voor de burgers om het milieu te sparen.

In onze CD-ROM ‘duurzaam wonen’ geven we verschillende tips en advies hoe de burger op regionaal -en lokaal vlak maatregelen kan nemen om duurzaam te leven

en om broeikasgassen terug te dringen.

Bron: GTIL- Wim Van Buggenhout


9.4.2 Uit de actualiteit

9.4.2.1 Europa keldert Belgisch broeikasplan (januari 2006)

fig.9.2 Emissies van broeikasgassen in België Bron: www.biw.kuleuven.be/LeerstoelBoerenbond/documenten/MarcoSereno.pdf -

De Europese Commissie fluit het Belgisch plan voor de terugdringing van broeikasgassen terug. België mag van Europa 7 procent minder CO2 uitstoten dan voorzien. Dat staat in een vertrouwelijke nota van de Belgische permanente vertegenwoordiging bij de Europese Commissie, gericht aan de federale en gewestelijke overheden. Een reductie van de totale quota met 7 procent zou neerkomen op een maximale CO2-uitstoot van 58,51 miljoen ton in plaats van de geplande 63,32 miljoen ton. Of 4,81 miljoen ton CO2 minder dan voorzien. De kans dat Europa voet bij stuk houdt, is zeer reëel. En dan moet België de 4,81 miljoen ton CO2 minder zien te verdelen over Vlaanderen, Brussel en Wallonië. Volgens specialisten zou dat betekenen dat de uitstoot van CO2 in Vlaanderen alleen al ongeveer 10 procent verder naar omlaag moet. Dat is vooral slecht nieuws voor Vlaams milieuminister Kris Peeters (CD&V), die de extra inspanningen zal moeten verdelen over de grote bedrijven en industrieën.

Om de Kyoto-norm te halen, investeren de Belgische overheden in schone technologie in het Zuiden. De EU en de milieubeweging vinden dat België te weinig zélf doet, maar met projecten in Chili en El Salvador kan wel op goedkeuring rekenen van alle betrokkenen.


9.4.2.2 Vlaanderen koopt emissierechten in Chili

De Vlaamse regering heeft een eerste contract voor de aankoop van emissierechten afgesloten met een bedrijf uit Chili, laat minister van Leefmilieu Kris Peeters weten. Daarnaast zal Vlaanderen in totaal 32 miljoen euro investeren in twee 'klimaatfondsen'. De aankoop van emissierechten moet Vlaanderen helpen om de Kyotodoelstellingen te halen. Om een bijdrage te leveren aan de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen, werd een Vlaams Klimaatbeleidsplan uitgewerkt. Dat voorziet in een pak binnenlandse reductiemaatregelen. Omdat die alleen niet zullen volstaan om de doelstellingen te halen, zal Vlaanderen, net als heel wat andere landen, investeren in buitenlandse projecten die de uitstoot moeten verlagen. Vlaanderen krijgt daarvoor dan emissierechten. Het eerste aankoopcontract werd ondertekend met de NV Empresa de Tratamiento de Residuos Copiulemu uit Chili. Dit is een dochterbedrijf van de Vlaamse onderneming Machiels. Het broeikasgasverlagend project van het bedrijf is de installatie bij een stortplaats van een systeem voor de opvang en afakkeling van biogas.

Bron: http://www.demorgen.be/dm/nl/nieuws/wetenschap/349108

Daarnaast stopt Vlaanderen middelen in een aantal internationale klimaatfondsen die investeren in projecten rond emissiereducties in ontwikkelingslanden. Via PMV gaat 22 miljoen euro naar het Multilateral Carbon Credit Fund (MCCF), er is ook een engagement van 10 miljoen euro voor toetreding tot het Carbon Fund for Europe.


9.4.2.3 België koopt schone lucht in El Salvador El Salvador heeft geen CO2-probleem en heeft onder de huidige Kyoto-afspraken best nog wat "rechten" om te vervuilen, maar dat gebeurt beter niet. Schone technologie kost echter geld en El Salvador is een arm land. België koos voor een bedrijf uit El Salvador om een Clean Development Mechanism-project op te zetten. Concreet betekent de afspraak dat België gaat investeren in het bedrijf LaGeo in het oostelijke departement Usulután. Dat bedrijf zal daarmee elektriciteit opwekken op basis van warmte uit de diepte van de vulkanische aarde. Zo'n hernieuwbare energiewinning is voor El Salvador te duur om op eigen middelen uit te bouwen, maar helpt het land wel minder afhankelijk te worden van fossiele brandstoffen zoals petroleum. In zeven jaar tijd zou dit project de uitstoot van 1,3 miljoen ton CO2 voorkomen, en dus evenveel emissiekredieten genereren. In de marge van de Klimaatconferentie in Nairobi van begin november maakte federaal minister van Leefmilieu Tobback bekend dat ons land 12,3 miljoen CO2-emissierechten zal aankopen uit CDM-projecten in het buitenland. Elk "recht" is gelijk aan één ton CO2. In een eerste fase heeft de ministerraad hiervoor 9,3 miljoen euro vrijgemaakt, om te investeren in LaGeo in El Salvador. Tussen 2007 en 2012 zal LaGeo voor België minimum 183.000 en maximum 262.000 emissiekredieten genereren uit de geothermische elektriciteitswinning. Deze technologie heeft in El Salvador een enorm potentieel omwille van de vulkanische ondergrond in het land. Sam Van den Plas, specialist klimaatwijziging bij WWF, is wel positief over het CDM project in El Salvador omdat het wel degelijk beantwoordt aan de duurzaamheidscriteria voor zo'n project. Bovendien genereert het project niet alleen emissierechten, het scoort ook hoog op het vlak van sociale duurzaamheid. Zo stelt LaGeo grond en financiële middelen ter beschikking van enkele lokale gemeenschapsprojecten, onder andere een biologische koffieplantage en een park voor de opvang van zieke en gewonde dieren. Er zal bijkomende tewerkstelling gecreëerd worden, zowel in de elektriciteitscentrale als in de verschillende lokale gemeenschapsprojecten. Het bedrijf engageerde zich ook om de Conventie van de Internationale Arbeidsorganisatie te ondertekenen. In tegenstelling tot sommige andere projecten die CO2-kredieten opleveren, geeft deze investering El Salvador daadwerkelijk een duwtje in de rug op weg naar duurzame ontwikkeling.

Bron: http://www.lageo.com.sv/


9.5 Emissiehandel 9.5.1 Emissiehandel tussen landen Voor een aantal landen zal de kost om hun broeikasgasuitstoot te verlagen hoger zijn dan voor andere. Zij hebben de mogelijkheid om bijkomende uitstootrechten te verwerven door te investeren in buitenlandse reductieprojecten of door eenvoudigweg de uitstootrechten aan te kopen. Anderzijds kan een land dat door een doordacht intern beleid en door efficiënte maatregelen een grotere emissiereductie realiseert, dit overschot verkopen aan andere landen die zelf meer denken te zullen uitstoten dan wat het Protocol hen toestaat. Dit systeem van emissiehandel (handel in uitstootrechten) zorgt ervoor dat de inspanningen op een economisch efficiënte manier worden verdeeld. Het gemeenschappelijke resultaat (de reductiedoelstelling) is hetzelfde, maar de totale kosten zijn lager.

Bron: http://www.ecn.nl/fileadmin/ecn/units/bs/Symp_Think-globaly/symp2006-sijm.pdf

9.5.2 Emissiehandel tussen bedrijven De Europese Gemeenschap– die de officiële inwerkingtreding van dit Protocol (op 16 februari 2005) niet heeft afgewacht – voerde reeds vanaf 1 januari 2005 een systeem in dat een gelijkaardige emissiehandel, maar dan tussen bedrijven, organiseert. Europa heeft daartoe in 2003 de Richtlijn Emissiehandel aangenomen, als onderdeel van het Europese Programma inzake klimaatverandering. De betrokken industriële sectoren houden zich bezig met energieactiviteiten, productie en verwerking van ferrometalen, delfstoffenindustrie of papier- en pulpvervaardiging. De overheid verleende aan de betrokken industriële installaties een bepaalde hoeveelheid uitstootrechten voor broeikasgassen in de periode 2005-2007 (zie Nationaal Toewijzingsplan). De exploitanten van deze installaties moeten jaarlijks evenveel rechten inleveren als ze werkelijk uitgestoten hebben, op straffe van een niet-opschortende boete per ton CO2-equivalent. Om aan voldoende rechten te komen, hebben de exploitanten dus de keuze tussen:

• niet méér uit te stoten dan het aantal verleende uitstootrechten, bijvoorbeeld door te investeren in energiebesparing,

• uitstootrechten te verwerven.


Ondernemingen die erin slagen om hun uitstoot op een goedkope manier terug te dringen zullen er in slagen om een overschot aan uitstootrechten op te bouwen. Deze kunnen ze verkopen aan ondernemingen die hun uitstoot enkel tegen hoge kosten kunnen terugschroeven. Het gemeenschappelijke resultaat is hetzelfde, maar de totale kosten zijn lager. De uitstootrechten van de industriële installaties en de transacties met die rechten worden geregistreerd in het nationaal register van het land waar de installatie is gevestigd. Bedrijven mogen niet meer CO2 uitstoten dan de hoeveelheid rechten die ze bezitten. Elk jaar moeten ze door middel van een emissierapport aantonen dat ze onder hun limiet zijn gebleven.


9.6 De complexiteit van het vraagstuk

Bron: DRAULANS, D., Wij maken het warmer, Knack, 2007-01-11. (http://www.knack.be/index.jsp)

Het IPCC stelt dat het probleem van klimaatverandering succesvol kan worden aangepakt. De toename van broeikasgassen kan in de komende eeuw technisch gesproken een halt worden toegeroepen. Er is reeds veel vooruitgang geboekt op zuinige apparaten en auto’s en windenergie. De kosten voor het reduceren van de uitstoot lijken relatief laag. Er zijn echter veel politieke en maatschappelijke weerstanden te ondervinden bij het invoeren van maatregelen. Door klimaatmaatregelen mee te integreren in een algemeen economisch beleid gericht op duurzame ontwikkeling kan de effectiviteit van klimaatmaatregelen worden vergroot. Het is niet onmogelijk, het is een kwestie van een heleboel dingen samen te doen. Betere technologieën inzetten, zuiniger omspringen met energie, meer een beroep doen op duurzame energiebronnen, het grootschalige gebruik van fossiele brandstoffen opgeven. Het zal snel moeten gaan, maar het moet kunnen. De manier waarop we onze energie nu opwekken, is ook totaal anders dan vijftig jaar geleden.

Een optie is geo-engineering: een grootschalige beïnvloeding van ons klimaat. We kunnen proberen een substantieel deel van het CO2 letterlijk te begraven in sedimenten, zodat het geen invloed meer heeft op ons klimaat. We kunnen het laten reageren met calcium om carbonaten te vormen, die we dan in oude mijngangen of lege olievelden pompen, of onder voldoende hoge druk in oceanen. Het zijn natuurlijk wel gigantisch dure procédés, en het is niet zeker hoe lang die stocks zullen blijven liggen. Misschien komen ze ooit toch vrij.


Een andere oplossing is om de atmosfeer met zwaveldeeltjes te vervuilen om de opwarming te bestrijden. Industrie en auto's milieuvriendelijker maken versterkt eigenlijk het broeikaseffect omdat er minder zwaveldeeltjes de lucht ingaan. Die kunnen een koelend effect hebben omdat die deeltjes aërosolen vormen die zonnestralen tegenhouden. De oude steenkoolcentrales pompten veel zwavel de lucht in. In de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw hadden we een

Bron: www.esa.int/esaKIDSnl/SEM17WXDE2E_Earth_1.html

kleine afkoeling van het klimaat in het noordelijk halfrond als gevolg van de uitstoot van zwaveldioxide door de industrie. Maar zwaveldeeltjes zorgen voor andere problemen, zoals verzuring en aantasting van de ozonlaag. En om het effect op grote schaal te laten werken, zouden we een bijna permanente vulkaanuitbarsting moeten nabootsen. Op papier is zoiets misschien realistisch, maar er zijn grote risico’s aan verbonden. Er zijn nog van die voorstellen, zoals het bemesten van de oceanen om de planktonproductie op te drijven en meer CO2 uit de lucht te plukken. Zoiets kun je hoogstens als een ultieme reddingsplank beschouwen. En het leidt de aandacht af van het échte probleem: de uitstoot. Grootschalige ingrepen van de mens zijn zelden een succes geweest. Kijk naar wat er met de Aralzee is gebeurd: uitgedroogd door slechte irrigatieplannen. Of naar wat er gebeurde toen Mao Zedong twee miljoen Chinezen transporteerde om het centrum van zijn land te ontwikkelen: het noorden kreeg niet genoeg water meer en werd een woestijn. Een magisch middel hebben we niet. Als we het CO2-gehalte op het einde van de eeuw op 450 ppm willen stabiliseren, moeten we dringend ons energieverbruik aanpassen. Wind en zon moeten zoveel mogelijk als energieleverancier gebruikt worden, hoewel dat waarschijnlijk pas vanaf 2050 efficiënt zal kunnen. De toename van de energiebehoeften zullen we ook met biobrandstoffen moeten opvangen. Die zijn omzeggens CO2-neutraal, want de planten die de brandstof produceren, nemen eerst CO2 op. De belangrijkste bijdrage zal waarschijnlijk komen van waterstoftechnologieën op basis van duurzame energiebronnen. We moeten op grote schaal waterstof gaan gebruiken voor onze mobiliteit. We zullen trouwens niet anders kunnen, want de olievoorraden zijn niet onbeperkt.

Bron:http://www.international.niedersachsen.de/_img/stk_portal_umwelt_windenergie_s04.jpg


WILLEN WIJ ER NU EEN SOEP VAN MAKEN?

OF DENKEN WE AAN DE VOORDELEN?

Bron: www.kennemerwind.nl/klimaatverandering.htm

Het IPCC besluit in zijn VN-klimaatrapport van 2 februari 2007:

“De door de mens veroorzaakte opwarming en stijging van het zeeniveau zal nog decennia lang doorgaan vanwege het tijdsbestek en feedbacksystemen die met klimaatprocessen gepaard gaan, zelfs indien de broeikasgassen op het huidige

niveau gestabiliseerd worden.”

OF MET RESPECT VOOR DE NATUUR

Bron: www.sustainabletimes.ca

Als je dit weet, is het dan niet de hoogste tijd om onze planeet en de natuur te respecteren en zoveel mogelijk tips van onze website in je

dagelijks leven op te nemen.


INHOUDSTAFEL 1 Inleiding ............................................................................................................1 2 Weer en klimaat................................................................................................2 3 De warmtebalans op aarde in evenwicht?.....................................................5 4 Natuurlijk broeikaseffect .................................................................................7 4.1 Heb je ooit een broeikas gezien?.......................................................................7 4.2 Waarom wordt het nu warm in een broeikas, serre, auto?.................................8 4.3 Natuurlijk broeikaseffect?...................................................................................9 5 Broeikasgassen .............................................................................................10 5.1 Global Warming Potential (GWP) ....................................................................11 5.2 Waterdamp ......................................................................................................11 5.3 Koostofdioxide: CO2.........................................................................................12 5.4 Methaan: CH4 ..................................................................................................13 5.5 Distikstofoxide (lachgas): N2O .........................................................................14 5.6 Ozon: O3 ..........................................................................................................15 5.7 F-gassen: CFK’s en vervangproducten:HFK’s - PFK’s - SF6 ...........................15 6 Versterkt broeikaseffect ................................................................................16 6.1 Verandering van het wereldklimaat: een uitzondering? ...................................16 6.2 Versterkt broeikaseffect ...................................................................................17 7 Oorzaken.........................................................................................................18 7.1 Vulkaanuitbarstingen .......................................................................................18 7.2 El Niño .............................................................................................................20 7.3 Variaties in de activiteit van de zon..................................................................21 7.4 Variaties in concentratie van broeikasgassen..................................................23 7.4.1 Verband tussen de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen en de evolutie van het energieverbruik ...................................................................................23 7.4.2 Verband tussen de evolutie van de uitstoot van broeikasgassen en de evolutie

van de gemiddelde wereldtemperatuur............................................................24 7.4.3 Verband tussen de evolutie van de welvaart, het energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen in de Westerse wereld.....................................................25 7.4.4 En wat met onze bossen?................................................................................25 7.4.5 Algemeen besluit .............................................................................................28


8 Gevolgen.........................................................................................................29 8.1 Gevolgen van meer waterdamp in de atmosfeer .............................................31 8.2 Gevolgen van de stijging van de zeespiegel....................................................32 8.3 Smelten van ijs, sneeuw, gletsjers, permafrost ................................................33 8.4 Bossen stoppen met koolstofdioxideopname...................................................34 8.5 Verhoogde kans op extreem weer ...................................................................34 8.6 Gevolgen voor de landbouw ............................................................................35 8.7 Gevolgen voor de natuur .................................................................................36 8.8 De impact op de drinkwatervoorraad ...............................................................39 8.9 De impact op het toerisme ...............................................................................40 8.10 De impact op de gezondheid ...........................................................................41 8.11 Economische, politieke en sociale impact........................................................43 9 Oplossingen ...................................................................................................47 9.1 Inleiding ...........................................................................................................47 9.2 Wat doet de internationale gemeenschap?......................................................48 9.2.1 De grote milieutop van de Verenigde Naties te Rio de Janeiro........................48 9.2.2 Het Kyotoprotocol ............................................................................................48 9.2.3 Internationale klimaattop in Nairobi..................................................................50 9.2.4 Het VN-klimaatrapport van 2 februari veegt alle vraagtekens weg ..................51 9.3 Wat doet de Eurpese Unie?.............................................................................52 9.4 Wat doet België?..............................................................................................55 9.4.1 Algemene informatie ........................................................................................55 9.4.2 Uit de actualiteit ...............................................................................................59 9.4.2.1 Europa keldert Belgisch broeikasplan (januari 2006).......................................59 9.4.2.2 Vlaanderen koopt emissierechten in Chili ........................................................60 9.4.2.3 België koopt schone lucht in El Salvador .........................................................61 9.5 Emissiehandel..................................................................................................62 9.5.1 Emissiehandel tussen landen ..........................................................................62 9.5.2 Emissiehandel tussen bedrijven.......................................................................62 9.6 De complexiteit van het vraagstuk ...................................................................64


GERAADPLEEGDE WERKEN

• Internetsites http://145.23.254.254/VinkCMS/news_detail.jsp?id=34941 http://www.euronet.nl/users/e_wesker/meteo/clim-ned.html http://www.knack.be/articles/index.jsp?siteID=11&sectionID=1534&articleID=46788 http://www.milieucentraal.nl/pagina?onderwerp=Klimaatverandering http://www.greencardvisa.nl/index.php?ID=62 http://xixarro.wordpress.com/2006/10/16/verrassende-gevolgen-van-global-warming/ http://scholieren.samenvattingen.com/documenten/show/0425540/ http://www.scholieren.com/werkstukken/18249 http://www.sjks.be/pdf/hoofdstuk14broeikaseffect.pdf http://www.milieulinks.nl/index.asp?menu=01&id=3&id=241 http://www.planet.nl/planet/show/id=67777/contentid=778905/sc=6690a1 http://www.rlzzz.be/ http://www.demorgen.be/dm/nl/nieuws/wetenschap/349108 http://www.demorgen.be/dm/nl/nieuws/wetenschap/349435?wt.bron=BottomBox http://www.elsevier.nl/nieuws/europese_unie/artikel/asp/artnr/131241/index.html http://www.climateregistry.be/NL/INTL/emissie.htm http://www.knack.be/index.jsp http://www.demorgen.be/dm/nl/nieuws/wetenschap/367972 http://www.demorgen.be/dm/nl/nieuws/wetenschap/367667

• geschreven bronnen

Geoscoop 5/6 , Wolters Plantyn, Mechelen, 2004 Wereldvisie – Handleiding met leraren-cd-rom – Algemene aardrijkskunde , Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, 2004 Geogenie – TSO/KSO – 5&6, Uitgeverij de Boeck, Antwerpen, 2004 ELECTRABEL, Toelichtingsbrochure, Energie gebruiken – Natuurlijke bronnen van energie, Electrabel VMM, Verrekijker Dossier klimaatverandering, VMM, Erembodegem, mei 2006 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN, VOLKSGEZONDHEID EN LEEFMILIEU, Klimaatverandering: de wil en de weg, Federale Diensten voor het leefmilieu, Gent, 1997

COCHEZ, T., “Nog 12 keer slapen voor Kyoto”, De Morgen, 4 februari 2005 DUPONT, P., “Het Belgische klimaat in 2100”, De Morgen, 27 juli 2006 DUPONT, P., “Klimaatverandering bedreigt alle continenten”, De Morgen, 18 november 2005 DECOO, S., “Het is bijna zeker: het is onze schuld”, De Morgen, 3 februari 2007

DE WALSCHE, A., “België koopt schone lucht in El Salvador”, Mondiaal Magazine, februari 2007, nr. 40, blz. 16 tot 17


Gemeentelijk Technisch Instituut Londerzeel

Daalkouter 30 1840 Londerzeel

BROEIKASEFFECT

Opgemaakt door Wim Van Buggenhout

Naam

Klas

1 inleiding - klimaatwebsite.be · derde graad aardrijkskunde - broeikaseffect 2 2 weer en klimaat...

Documents