1. latin student

8/14/2019 1. Latin Student

http://slidepdf.com/reader/full/1-latin-student 1/20

1

Bµi 1: giíi thiÖu tiÕng latin

Môc tiªu häc tËp:

- Tr× nh bµy ® - îc ®Æc ®iÓm cña tiÕng Latin.

- ViÕt vµ ph¸t ©m ®óng b¶ng ch÷ çi tiÕng Latin.

- Ph¸t ©m ®óng 4 nguyªn ©m k Ð p vµ 4 phô ©m k Ð p cña tiÕng Latin.

1. LÞch sö tiÕng latin

1.1 Sù ra ®êi, ph¸t triÓn, diÖt vong cña ®Õ quèc La M· vµ tiÕng Latin

1.1.1. TiÕng latin lµ mét ng«n ng÷ ® - îc bé téc Latium sö dông tõ thêi th- îng cæ, thuéc trungt©m b¸n ®¶o Italia ngµy nay.

1.1.2. Sù ra ®êi cña ®Õ quèc La M·

- ThÕ kû VIII (n¨m 753) TCN ng- êi Latium x©y dùng thµnh Rome trªn bê s«ng Tiber,b¾t ®Çu thêi kú ph¸t triÓn cña m ×nh.

- Sau ®ã vµi thÕ kû, ng- êi Latium bµnh tr- íng vµ ®¸nh b¹i çc bé téc trªn b¸n ®¶o Italiangµy nay (thÕ kû III TCN) vµ çc bé téc, quèc gia kh¸c xung quanh ®Þa trung h¶i thuécch©u ¸, ch©u ¢u vµ ch©u Phi nh- Tuynidi, Hyl¹p, Xiri (thÕ kû I TCN), biÕn §Þa TrungH¶i thµnh “ao nhµ” cña m ×nh vµ h ×nh thµnh ®Õ quèc La M·.

- TiÕng Latium tõ thæ ng÷ trë thµnh ng«n ng÷ chÝ nh thøc cña ®Õ quèc La m·, lµ ®Õ quèclín nhÊt thêi ®ã.

1.1.3. Sù suy tµn cña ®Õ quèc La M·

Vµo thÕ kû thø II vµ ®Çu thÕ kû thø III SCN, ®Õ quèc La M· b- íc vµo thêi kú khñngho¶ng do néi chiÕn. ThÕ kû thø V SCN, ®Õ quèc La M· bi diÖt vong do néi chiÕn vµ ngo¹ix©m. TiÕng Latin bÞ mÊt t¸c dông héi tho¹i.

1.2. L Þch sö sö dông tiÕng Latin

- Thêi kú ®Õ quèc La M·: Ng«n ng÷ chÝ nh thèng (nãi, viÕt).- Thêi Trung cæ: T«n gi¸o (cÇu nguyÖn – Kit« gi¸o), khoa häc (gi¶ng bµi), ngo¹i giao.- Thêi Phôc h- ng: Çc m«n khoa häc (tr ×nh bµy luËn v¨n).- Thêi hiÖn ®¹i: ChØ dïng trong y häc, thùc vËt häc, d- îc häc, chñ yÕu lµ trong danh

ph¸p, ®¬n thuèc.

1.3. §Æc ®iÓm cña tiÕng Latin

1.3.1. Cã nhiÒu tõ gèc trong çc lÜnh vùc khoa häc, vÝ dô nh- y häc, d- îc häc, thùc vËt häc.

1.3.2. Cã sù kÕt hîp víi nhiÒu ng«n ng÷ nh- tiÕng Italia, T©y Ban Nha, Bå §µo Nha,Rumani, Ph¸p.

2. ch÷ çi tiÕng latin

2.1. B¶ng ch÷ çi

B¶ng 1: B¶ng ch÷ çi tiÕng Latin

TT Ch÷ çi Tªn gäi Çch ph¸t ©m V Ý dô

1. A a a apis = con ong



2

TT Ch÷ çi Tªn gäi Çch ph¸t ©m V Ý dô

2. B bª b beta = c©y cñ c¶i3. C* xª x, k citrus = c©y chanh4. D ®ª ® decem = m- êi

5. E ª ª bene = tèt6. F Ðp – phê ph familia = hä7. G ghª gh gutta = giät8. H h¸t h Homo sapien = loµi ng- êi9. I i i impatiens = nãng nÈy10. J i«ta i juvenis = thanh niªn11. K ca k kola = c©y c« la12. L e-lê l latex = nhùa mñ13. M em m medicina = y häc14. N en n niger, nigra = ®en

15. O « « orientalis = ë ph- ¬ng ®«ng16. P pª p panis = b¸nh m × 17. Q cu q aqua = n- íc, quercus = c©y såi18. R e- rê r rosa = hoa hång19. S* Ðt – xê x, d species = loµi, dosis = liÒu20. T * tª t, x natio = quèc gia, mixtio = ustio =21. U u u urina = n- íc tiÓu22. V vª v video = nh ×n23. X* Ý ch - xê cê – xê simplex = ®¬n gi¶n24. Y ip-xi-lon uy, i lachryma = n- íc m¾t25. Z dª-ta D zona = vïng (zone)

Ghi chó: Çc ch÷ çi ®¸nh dÊu (*) cã çch ®äc kh¸c tiÕng ViÖt.

2.2. Nguyªn ©m vµ phô ©m ®¬n

2.2.1. Nguyªn ©m ®¬n, Cã 6 nguyªn ©m lµ: a, o, u, e, i, y.

2.2.2 Phô ©m ®¬n: Bao gåm çc phô ©m cßn l¹i trong b¶ng ch÷ çi.

2.3. Nguyªn ©m kÐp vµ phô ©m kÐp

2.3.1. Nguyªn ©m k Ð p: Cã 4 nguyªn ©m kÐp lµ ae, oe, au, eu

B¶ng 2: Bèn nguyªn ©m k Ð p cña tiÕng Latin

TT Nguyªn ©m k Ð p Çch ®äc VÝ dô NhËn x Ðt 1 Ae e Caesalpinia (chi Vang)2 Oe ¬ Foeniculum (chiTiÓu håi)3 Au au Lauraceae (hä Long n·o) Gièng tiÕng ViÖt4 Eu ªu Eucalyptus (chi B¹ch ®µn)

2.3.2. Phô ©m k Ð p: Cã 4 phô ©m k Ð p lµ: ch, rh, th, ph.

B¶ng 3: Bèn phô ©m k Ð p cña tiÕng Latin

TT Phô ©m k Ð p Çch ®äc VÝ dô NhËn x Ðt

1 Ch kh Charta (than)2 Rh r Rhizoma (th©n rÔ) Ch÷ h c©m



3

3 Th th Thea (chi ChÌ) Gièng tiÕng ViÖt4 Ph ph Camphora (chi Long n·o) Gièng tiÕng ViÖt

Chó ý: TiÕng Latin kh«ng cã phô ©m kÐp ng. Do ®ã lingua cÇn ®äc lµ lin-gua mµkh«ng ®äc lµ li-ngua.

Bµi 2: danh tõ Môc tiªu häc tËp:

1- Ph©n t Ý ch ® - îc 5 ®Æc ®iÓm cña danh tõ trong tiÕng Latin. 2- BiÕt çch tra cøu danh tõ trong tõ ®iÓn tiÕng Latin. 3- BiÕt çch tra b¶ng vµ biÕn çch danh tõ kiÓu biÕn çch I, II, III, IV vµ V.

1. ChÝn lo¹i tõ trong tiÕng Latin 1.1. Danh tõ: Dïng chØ ng- êi, sù vËt, vv. VD: rosa = hoa hång.

1.2. T Ý nh tõ: ChØ ®Æc ®iÓm cña sù vËt. VD: albus = tr¾ng (hoa hång tr¾ng).1.3. §éng tõ: ChØ hµnh ®éng. VD: filtrare = läc.1.4. §¹i tõ: Dïng thay cho danh tõ. VD: nos = chóng t«i (chóng t«i ®ang ¨n c¬m).1.5. Sè tõ: ChØ sè l- îng. VD: duo = hai (s¸ng nay t«i ¨n 2 çi b¸nh r¸n).1.6. Phã tõ: Lµm râ nghÜa cho ®éng tõ. VD: statim = ngay tøc kh¾c (Nam ¨n c¬m ngay tøc

kh¾c).1.7. Liªn tõ: Nèi 2 tõ hay mÖnh ®Ò. VD: et = vµ (s¸ch vµ b¸nh m ×).1.8. Giíi tõ: ChØ quan hÖ gi÷a danh tõ vµ ®éng tõ. VD: cum = víi (h·y ®i víi Nam).1.9. Th¸n tõ: BiÓu thÞ sù ®au ®ín, vui mõng, vv. . VD: o!, a!

Trong 9 lo¹i tõ trªn:

- Th¸n tõ chØ dïng trong v¨n häc, nghÖ thuËt, héi tho¹i.- 5 lo¹i tõ ®Çu tiªn (danh tõ, tÝ nh tõ, ®éng tõ, ®¹i tõ, sè tõ) lµ thay ®æi tuú thuéc vµo c©u.- 4 lo¹i tõ sau (phã tõ, liªn tõ, giíi tõ, th¸n tõ) lµ kh«ng thay ®æi.

2. danh tõ (Nomen substantivum = n)

2.1. §Þnh nghÜa (xem phÇn trªn)

2.2. §Æc ®iÓm cña danh tõ

2.2.1. Mét danh tõ gåm 2 phÇn:

+ PhÇn kh«ng thay ®æi , gäi lµ th©n tõ;

+ PhÇn thay ®æi, gäi lµ ®u«i tõ .§u«i tõ phô thuéc vµo: gièng, sè, vai trß cña danh tõ trong c©u. Sù thay nµy®ã cña danh tõ ®- îc gäi lµ sù biÕn çch.

VÝ dô: tõ ROSA (=hoa hång), cã 2 phÇn:Th©n tõ: ROS- : kh«ng thay ®æi.§u«i tõ: -A (rosa), -AE (rosae), -ARUM (rosarum), -AM (rosam), -AS (rosas),vv.: thay ®æi.

2.2.2. Gièng cña danh tõ: Mçi danh tõ cã thÓ thuéc mét trong 3 gièng sau: - Gièng ®ùc (Masculinum), viÕt t¾t lµ m;- Gièng çi (Femininum), viÕt t¾t lµ f;- Gièng trung (Neutrum), viÕt t¾t lµ n.

Çch x¸c ® Þnh gièng cña danh tõ khi tra tõ ®iÓn tiÕng Latin:(1)- X¸c ®Þnh cã ph¶i danh tõ kh«ng: cã ch÷ in hoa N sau tõ ®ã.



4

(2)- NÕu lµ danh tõ (N), xem tiÕp ch÷ çi thø 2 (viÕt th- êng): m, f, nVÝ dô: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I): lµ danh tõ, gièng çi.

2.2.3. Sè cña danh tõ : Danh tõ cã thÓ ë 2 sè: Sè Ý t (Singularis, viÕt t¾t lµ Sing.) hay sè nhiÒu(Pluraris, viÕt t¾t lµ Plur.).

VD: 1 b«ng hoa hång: una rosa2 b«ng hoa hång: duae rosae

2.2.4. Çch cña danh tõ : Mét danh tõ, tuú thuéc vµo vai trß cña nã trong c©u, cã thÓ thuécmét trong 6 çch sau:

(1) Çch 1 (Nominative=chñ çch): Khi danh tõ lµm chñ ng÷ trong c©u.VD: Planta est alta = c©y th × cao (c©y ë çch 1).

(2) Çch 2 (Genitive = sinh çch): 2 danh tõ ®i víi nhau = “cña”.VD: Bóp chÌ = Bóp cña c©y chÌ (c©y chÌ ë çch 2).

(3) Çch 3 (Dative=d÷ çch): Khi danh tõ lµ bæ ng÷ gi¸n tiÕp.VD: T«i viÕt th- cho «ng ta («ng ta ë çch 3).

(4) Çch 4 (Accsative= ®èi çch): Khi danh tõ lµ bæ ng÷ trùc tiÕp.VD: T«i viÕt th- (th- ë çch 4).

(5) Çch 5 (Ablative = t ¹o çch) = Bëi.VD: §¬n thuèc ®- îc viÕt bëi thÇy thuèc (thÇy thuèc ë çch 5).

(6) Çch 6 (Vocative = Xøng çch): Dïng ®Ó gäi.VD: Nam ¬i, ®i bê hå ®i!

V Ý dô: Hoa hång = rosa

+ “T«i h¸i hoa hång”: Hoa hång ë C4, bæ ng÷ trôc tiÕp (h¸i çi g ×): NÕu chØ h¸i métb«ng: ROSA→ ROS-AM; nÕu h¸i nhiÒu b«ng: ROSA→ ROS-AS.

+ “Mïi th¬m cña hoa hång”: Hoa hång ë C2, (mïi th¬m cña çi g ×): Lµ cña mét b«ng:ROSA→ ROS-AE; lµ nhiÒu b«ng (mét bã): ROSA→ ROS-ARUM.

NhËn xÐt quan träng: Vai trß cña danh tõ trong c©u ®- îc x¸c ®Þnh bëi ®u«i tõ, nh- vËy vÞ trÝ cña danh tõ trong c©u kh«ng quan träng l¾m.

2.2.5. KiÓu biÕn çch cña danh tõ Mçi danh tõ chØ thuéc mét trong 5 kiÓu biÕn çch. §Ó x¸c ®Þnh danh tõ ®ã thuéc kiÓu

biÕn çch nµo, ta dùa vµo ®u«i cña danh tõ ë çch 2, sè Ý t (®- îc ghi s½ n trong tõ ®iÓn). Vµ x¸c®Þnh kiÓu biÕn çch dùa vµo b¶ng sau:

B¶ng 4: B¶ng tra kiÓu biÕn çch cña danh tõ

KiÓu biÕn çch I II III IV V

§u«i tõ C2, S.i lµ: AE I IS US EI

Qui - íc trong tõ ®iÓn: DT C1 Si, ®u«i tõ C2 Si, (..., KiÓu biÕn çch)

VD: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I)

C1, Si C2, Si KiÓu biÕn çch 1



5

Chó ý :

(1) CÇn ph©n biÖt çch vµ kiÓu biÕn çch cña DT:- Çch: Cã thÓ thay ®æi (tuú thuéc vai trß cña danh tõ ®ã trong c©u);- KiÓu biÕn çch kh«ng thay ®æi (lµ b¶n chÊt cña danh tõ ®ã).

(2) §Ó tr¸nh nhÇm lÉn, ng - êi ta biÓu diÔn:- Çch cña DT b»ng con sè A rËp (1, 2, 3, 4, 5, 6);- KiÓu BC cña DT b»ng ch÷ sè La m· (I, II, III, IV, V).

3. kiÓu biÕn çch thø nhÊt cña danh tõ

3.1. Nguyªn t¾c: Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ AE→ thuéc kiÓu biÕn çch I

- §¹i ®a sè lµ gièng çi (cã ®u«i C1, Si lµ A), vÝ dô: ROSA, PLANTA, vv.- Mét sè danh tõ mÆc dï lµ gièng ®ùc, nh- ng cã ®u«i tõ C1, Si lµ A vÉn thuéc kiÓu biÕn

çch nµy, vÝ dô: BOTANISTA, AE, m.

3.2. B¶ng biÕn çch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch I 3.2.1. B¶ng biÕn çch c¬ b¶n

B¶ng 5: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch I

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu1 -a -ae2 -ae -arum3 -ae -is4 -am -as5 -a -is

3.2.2. Ngo¹i lÖ (SV tham kh¶o tµi liÖu)

4. kiÓu biÕn çch thø hai cña danh tõ 4.1. Nguyªn t¾c: Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ I→ thuéc kiÓu biÕn çch II - §¹i ®a sè lµ gièng ®ùc (cã ®u«i C1, Si lµ us hay er) vµ gièng trung (cã ®u«i um), V Ý

dô: Sirupus , i, m (xi r«); medicus , i, m (thÇy thuèc); folium, i, n (l¸).- Danh tõ cã ®u«i lµ ER, cÇn dùa vµo C2, Si ®Ó x¸c ®Þnh th©n tõ:

VÝ dô: Puer, pueri, m (®øa trÎ)→ PUER- (kh«ng ph¶i PU-).

4.2. B¶ng biÕn çch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch II

4.2.1. B¶ng biÕn çch c¬ b¶n

B¶ng 6: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch II

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu

M (gièng ®ùc) N (gièng trung) M (gièng ®ùc) N (gièng trung)1 -us, -er -um -i -a2 -i -i -orum -orum3 -o -o -is -is4 -um -um -os -a5 -o -o -is -is

4.2.2. Ngo¹i lÖ: SV tham kh¶o tµi liÖu.



6

5. kiÓu biÕn çch thø ba cña danh tõ

5.1. Nguyªn t¾c: Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ IS→ thuéc kiÓu biÕn çch III. Çc danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch III cã thÓ lµ gièng ®ùc, çi hay trung.VÝ dô: Panis, is (N, m, III) = b¸nh m ×; Sulfur, uris (N, n, III) =l- u huúnh; Radix,

radicis, (N, f, III) = rÔ.

NhËn xÐt: Sè ©m tiÕt cña C1, Si vµ C2, Si cã thÓ b»ng nhau hay kh«ng b»ng nhau:

VÝ dô: Panis, panis: Sè ©m tiÕt b»ng nhau, th©n tõ lµ pan-Radix, radicis: Sè ©m tiÕt kh¸c nhau, cÇn t ×m th©n tõ ë C2, Si→ bá ®u«i-is, do ®ã th©n tõ lµ radic-

5.2. B¶ng biÕn çch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch III 5.2.1. B¶ng biÕn çch c¬ b¶n

B¶ng 6: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch III

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu M, F (gièng ®ùc, çi) N (gièng trung) M, F (gièng ®ùc, çi) N (gièng trung)

1 ... ... -es -ia2 -Is -Is -ium -ium3 -i -I -ibus -ibus4 -em (nh- çch 1) -es -ia5 -i -i -ibus -ibus

Chó ý: + Gièng m, n cïng chung b¶ng biÕn çch, gièng f riªng.+ DÊu “....” ë b¶ng lµ do cã qu¸ nhiÒu ®u«i kh«ng ®ñ liÖt kª → nh-

trong tõ ®iÓn 5.2.2. Ngo¹i lÖ (sinh viªn tham kh¶o tµi liÖu)

6. KiÓu biÕn çch thø t- cña danh tõ

6.1. Nguyªn t¾c : Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ US→ thuéc kiÓu biÕn çch IVÇc danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch IV cã thÓ lµ gièng ®ùc, çi hay trung.

6.2. B¶ng biÕn çch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch IV

B¶ng 7: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch IV

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu M, F (gièng ®ùc, çi) N (gièng trung) M, F (gièng ®ùc, çi) N (gièng trung)

1 -us -u -us -ua2 -US -Us -unum -uum3 -ui -u -ibus -ibus4 -um -u -us -ua5 -u -u -ibus -ibus

7. KiÓu biÕn çch thø n¨m cña danh tõ

7.1. Nguyªn t¾c : Danh tõ cã ®u«i çch 2, sè Ý t lµ EI→ thuéc kiÓu biÕn çch V.

§a sè çc danh tõ nµy thuéc gièng çi (f).

7.2. B¶ng biÕn çch cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch V

B¶ng 8: §u«i cña danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch V



7

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu1 -es -es2 -ei -erum3 -ei -ebus

4 -em -es5 -e -ebus

8. biÕn çch 2 Danh Tõ ®i cïng nhau

Khi cã 2 danh tõ ®i víi nhau, mét danh tõ ë çch 2 (=cña). ChØ biÕn çch mét danh tõ,danh tõ ë çch 2 kh«ng thay ®æi.

VÝ dô: Bóp chÌ (=bóp cña c©y chÌ). C©y chÌ lu«n ë çch 2 (sè Ý t hay sè nhiÒu phôthuéc vµo hoµn c¶nh, vÝ dô h¸i mét bóp chÌ, hay h¸i nhiÒu bóp chÌ).

9. Ph-¬ng ph¸p biÕn çch mét danh tõ

9.1. S¸u b-íc biÕn çch mét danh tõ:VÝ dô: BiÕn çch danh tõ “hoa hång”:

Çch thùc hiÖn:

(1) Tra tõ ®iÓn ViÖt - Latin: Hoa hång = ROSA, AE (N, f, I).(2) X¸c ®Þnh kiÓu biÕn çch: thuéc KBC I (C2, Si lµ AE hoÆc ch÷ sè Lam· I).(3) X¸c ®Þnh th©n tõ: ROS- (dùa vµo: ®u«i tõ C1, sè Ý t- A vµ C2, sè Ý t- AE).(4) LËp b¶ng theo b¶ng biÕn çch mÉu (b¶ng 5).(5) ViÕt s½ n th©n tõ vµo b¶ng ®ã (ROS-).(6) §iÒn ®u«i tõ theo b¶ng trªn vµo th©n tõ nh- sau:

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu1 Ros –a Ros -ae2 Ros – ae Ros -arum3 Ros –ae Ros -is4 Ros -am Ros -as5 Ros -a Ros -is

Riªng danh tõ thuéc kiÓu biÕn çch III: CÇn thªm 2 b- íc:

(1) Tra tõ ®iÓn ViÖt - Latin(2) X¸c ®Þnh kiÓu biÕn çch: thuéc KBC III cã ®u«i tõ çch 2, sè Ý t lµ IS.

NÕu danh tõ ®ã thuéc kiÓu biÕn çch III, thªm 2 b- íc sau:(3). §Õm sè ©m tiÕt: nÕu sè ©m tiÕt ë çch 1 sè Ý t vµ çch 2 sè Ý t kh«ng b»ng

nhau: X¸c ® Þnh th©n tõ ë çch 2, sè Ý t.(4). X¸c ® Þnh gièng cña DT ®ã (v× m,n riªng vµ f riªng) (gièng KBC II);

m, f: cét 1n : cét 2

(5) X¸c ®Þnh th©n tõ.(6) LËp b¶ng theo b¶ng biÕn çch mÉu (b¶ng 6).

(7) ViÕt s½ n th©n tõ vµo b¶ng ®ã.(8) §iÒn ®u«i tõ theo b¶ng trªn vµo th©n tõ.



8

9.2. Çc vÝ dô biÕn çch danh tõ

9.2.1. BiÕn çch danh tõ: Medicus, i, m (thÇy thuèc).

- KiÓu biÕn çch: ®u«i tõ C2, Si =i→ KBC II (b¶ng 6).

- Th©n tõ: MEDIC-

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu1 MEDIC- us MEDIC- i2 MEDIC- i MEDIC- orum3 MEDIC- o MEDIC- is4 MEDIC- um MEDIC- os5 MEDIC- o MEDIC- is

9.2.2. BiÕn çch danh tõ Puer, pueri, m (hay: LIBER, LIBRI, m)

- KiÓu biÕn çch: ®u«i tõ C2, Si =i→ KBC II (b¶ng 6).- Th©n tõ: Lo¹i DT cã ®u«i ER→x¸c ®Þnh ë C2, Si: PUER-

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu1 PUER PUER-i2 PUER-i PUER-orum3 PUER-o PUER-is4 PUER-um PUER-os5 PUER-o PUER-is

9.2.3. BiÕn çch danh tõ Aurantium, i, n (qña cam)

- KiÓu biÕn çch: ®u«i tõ C2, Si =i→ KBC II (b¶ng 6).

- Th©n tõ: Lo¹i DT cã ®u«i UM→x¸c ®Þnh ë C1, Si: AURANTI-

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu1 AURANTI-um AURANTI-a2 AURANTI-i AURANTI-orum3 AURANTI-o AURANTI-is4 AURANTI-um AURANTI-a5 AURANTI-o AURANTI-is

9.2.4. BiÕn çch danh tõ Milligramma, atis (N, n, III) (miligam)

Thuéc kiÓu biÕn çch III (b¶ng 7), gièng trung, sè ©m tiÕt ë çch 1 vµ çch 2 sè Ý tkh«ng b»ng nhau. Do ®ã cÇn x¸c ®Þnh th©n tõ ë çch 2, sè Ý t: Th©n tõ lµ milligrammat-, kh«ngph¶i lµ miligramm.

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu

M, F (giãng ®ùc, çi) N (gièng trung) M, F (giãng ®ùc, çi) N (gièng trung)

1 Milligramma milligrammat -ia2 milligrammat-is milligrammat –ium3

Kh«ng dïngcét nµy

milligrammat –i

Kh«ng dïngcét nµy

milligrammat –ibus



9

4 Milligramma milligrammat -ia5 milligrammat -i milligrammat –ibus

9.2.5. BiÕn çch danh tõ Digitaris, is (N, f, III) (c©y D- ¬ng ® Þa hoµng)

Gîi ý: Thuéc kiÓu biÕn çch III (b¶ng 7), gièng çi, sè ©m tiÕt ë çch 1 vµ çch 2 sè Ý tb»ng nhau. Th©n tõ lµ digitar-



10

bµi 3: tÝnh tõ vµ KiÓu biÕn çch cña t Ýnh tõgiíi thiÖu vÒ ®éng tõ

Môc tiªu häc tËp:

• Ph©n biÖt sù phô thuéc cña t Ý nh tõ vµo danh tõ.• Ph©n biÖt 3 kiÓu biÕn çch cña t Ý nh tõ.

• BiÕt çch tra b¶ng vµ biÕn çch t Ý nh tõ thuéc kiÓu biÕn çch I vµ II.

• Ph©n biÖt 3 cÊp so s¸nh cña t Ý nh tõ.

• BiÕt çch thµnh lËp lèi mÖnh lÖnh cña ®éng tõ.

1 TÝnh tõ1.1. Kh¸i niÖm t×nh tõ

• Tõ chØ tÝ nh chÊt, ®Æc ®iÓm cña danh tõ (sù vËt)1.2. §Æc ®iÓm cña tÝnh tõ

1.2.1. TÝ nh tõ lu«n ®i theo danh tõ (kh«ng bao giê ®øng mét m ×nh).1.2.2. TT ph¶i phï hîp víi DT vÒ: Gièng, Sè, Çch. Cã nghÜa lµ danh tõ ®ang ë gièng, sè,çch nµo th × tÝ nh tõ ph¶i ë gièng, sè vµ çch ®ã.

- Çch viÕt tÝ nh tõ trong tõ ®iÓn: ChØ cho çch 1 (kh¸c danh tõ), bao gåm: tõ ®Çy ®ñgièng ®ùc, ®u«i gièng çi vµ gièng trung.VD: Tr¾ng = Albus, a, um

1.2.3 TÝ nh tõ chØ cã 3 kiÓu biÕn çch

B¶ng 9: Ba kiÓu biÕn çch cña t Ý nh tõ

KiÓu biÕn çch I, II III

§u«i tõ US (ER), A, UM Cßn l¹iGièng Theo Danh tõ Theo Danh tõ Sè Theo Danh tõ Theo Danh tõ Çch Theo Danh tõ Theo Danh tõ

1.3. KiÓu biÕn çch I vµ II cña tÝnh tõ

1.3.1. Nguyªn t ¾c: Çc TT cã ®u«i lµ US (ER), A, UM thuéc KBC I & II1.3.2. B¶ng biÕn çch (xem b¶ng 10)1.3.3. Ph- ¬ng ph¸p biÕn çch- Çch t × m th©n tõ:

T Ý nh tõ cã ®u«i gièng ®ùc lµ US → lÊy th©n tõ b»ng çch bá US ë gièng ®ùc, sè Ý t.

T Ý nh tõ cã ®u«i gièng ®ùc lµ ER→ lÊy th©n tõ b»ng çch bá A ë gièng çi, sè Ý t.

VÝ dô: Liber, libera, liberum ,→ Th©n tõ: LIBER-- Çc b- íc biÕn çch: gièng nh- DT

B¶ng 10: §u«i cña t Ý nh tõ thuéc kiÓu biÕn çch I vµ II

Çch Sè Ý t Sè nhiÒum f n M f n

1 -us, -er -a -um -i -ae -a2 -i -ae -i -orum -arum -orum

3 -o -ae -o -is -is -is4 -um -am -um -os -a -a5 -o -a -o -is -is -is



11

- VÝ dô biÕn çch:VD 1: BiÕn çch TT tr¾ng: Albus, a, umTh©n tõ lµ: Alb-

Çch Sè Ý t Sè nhiÒu M F N M F N

1 Alb -us Alb -a Alb -um Alb -i Alb -ae Alb -a2 Alb -i Alb -ae Alb -i Alb –

orumAlb – arum

Alb – orum

3 Alb -o Alb -ae Alb -o Alb -is Alb -is Alb -is4 Alb -um Alb -am Alb -um Alb -os Alb -a Alb -a5 Alb -o Alb -a Alb -o Alb -is Alb -is Alb -is

VD 2: H¾n ta ®¸nh chÕt con gµ trèng tr¾ng

(Çch 4)Gµ trèng = gallus, i, m;Tr¾ng = albus, a, um; biÕn theo gièng ®ùc (gµ trèng)→ dÞch lµ: gallum album

VD 3: T«i chÆt ®u«i con gµ trèng tr¾ng(C4) (Çch 2) (=®u«i cña con gµ trèng tr¾ng)

→ dÞch lµ: galli albi1.4. Ba cÊp so s¸nh cña tÝnh tõ

B¶ng 11: §u«i cña t Ý nh tõ ë 3 cÊp so s¸nh BËc §u«i tõ

1 BËc nguyªn (Nguyªn)2 BËc h¬n -ior (m,f), -ius (n)3 BËc nhÊt -issimus (m), -issima (f), -issimum (n)

VÝ dô:- Tr¾ng: Albus tr¾ng h¬n: Albior (m, f); Albius (n)

- Cao: Altus cao nhÊt: Altissimus (m), Altissima (f), Altissimum (n)

2. §éng tõ

2.1. Kh¸i niÖm ®éng tõ

Lµ tõ chØ hµnh ®éng vµ tr¹ng th¸i cña sù vËt

2.2. §Æc ®iÓm cña ®éng tõ trong tiÕng Latin

Chia ®éng tõ trong tiÕng Latin rÊt phøc t¹p v × çc ®éng tõ trong tiÕng Latin cã çc ®Æc®iÓm sau:

(1) ThÓ cña ®éng tõ : Cã 2 thÓ: bÞ ®éng vµ chñ ®éng.(2) Lèi (hay thøc) cña ®éng tõ : Cã 4 lèi: tù thuËt, gi¶ ®Þnh, mÖnh lÖnh vµ v« ®Þnh.(3) Th× cña ®éng tõ : Cã 6 th ×: hiÖn t¹i, 3 th × qu¸ khø, 2 th × t- ¬ng lai.

• Sè cña ®éng tõ : Cã 2 sè: sè Ý t vµ sè nhiÒu.• Ng«i cña ®éng tõ : Cã 3 ng«i: thø nhÊt, thø hai vµ thø ba.



12

• KiÓu chia: Cã 4 kiÓu chia.

B¶ng 12: Bèn kiÓu chia cña ®éng tõ

§u«i tõ KiÓu chia

Ng«i thø nhÊt, th× hiÖn t ¹i Lèi v« ® Þnh

VÝ dô

1 -o -are Filtro, filtrare (= läc)2 -eo -ere Misceo, miscere (= trén)3 -o -ere Coquo, coquere (= nÊu chÝ n)4 -io -ire Bullio, bullire (= ®un s«i)

2.3. Lèi mÖnh lÖnh cña ®éng tõ tiÕng Latin

Lèi mÖnh lÖnh dïng ®Ó chØ mÖnh lÖnh, ®Ò nghÞ, khuyªn r¨n, nguyÖn väng, yªu cÇu,c¶nh ço, th- êng ®- îc dïng trong ®¬n thuèc. Lèi mÖnh lÖnh chØ cã ng«i thø 2 sè Ý t vµ sè nhiÒu. Trong ®¬n thuèc ng- êi ta chØ dïng ng«i thø hai sè Ý t.

§Ó thµnh lËp lèi mÖnh lÖnh, ng- êi ta bá 2 tõ –“re” cuèi cïng cña ®éng tõ ë lèi v«®Þnh. VÝ dô: filtrare thµnh filtra (=h·y läc), miscere thµnh misce (h·y trén), coquere thµnhcoque (=h·y nÊu chÝ n), bullire thµnh bulli (=h·y ®un s«i).

Sau ®éng tõ ë lèi mÖnh lÖnh, danh tõ ph¶i ghi ë çch 4 v × lµ bæ ng÷ trùc tiÕp. VÝ dô:Adde aquam (=h·y thªm n- íc, aquam ë çch 4).



13

Bµi 4:¸p dông tiÕng latin trong ngµnh d-îc Môc tiªu häc tËp:

• ViÕt vµ d Þch ® - îc çc nh·n thuèc ®¬n gi¶n b»ng tiÕng Latin, bao gåm (i) nh·n

d ¹ng bµo chÕ, (ii) nh·n ho¸ chÊt vµ (iii) nh·n d - îc liÖu.• Gi¶i thÝ ch ® - îc ®¬n thuèc ®¬n gi¶n b»ng tiÕng Latin.

• ViÕt vµ ®äc ®óng tªn c©y thuèc.

• DÞch nghÜa mét sè tõ, tõ viÕt t ¾t, tiÒn tè th- êng dïng trong ngµnh d - îc cã gèctiÕng Latin.

I. ViÕt vµ dÞch nh n thuè c1.1. Nh·n d¹ng bµo chÕ

• VÝ dô vÒ nh·n d ¹ng bµo chÕ : “Cån thuèc cµ ®éc d- îc”, “Cao ®Æc Ý ch mÉu”, “Viªn trßnmãc phin”, vv.

CÊu t¹o cña nh·n thuèc: Gåm 2 phÇn

B¶ng 13: CÊu t ¹o cña mét nh·n thuèc

Tªn d ¹ng thuèc(danh tõ 1)

Tªn chÊt lµm thuèc, c©ylµm thuèc (danh tõ 2)

CÇn hiÓu nghÜa lµ

Cån thuèc cµ ®éc d- îc Cån thuèc (C1) cña cµ ®éc d- îc (C2)Viªn trßn mãc phin Viªn trßn (C1) cña mãc phin (C2)vv. vv. vv.

1.1.2. Çch ghi nh·n d ¹ng bµo chÕ §©y lµ 2 danh tõ ®i víi nhau. Do ®ã, tªn d¹ng bµo chÕ ghi ë çch 1 (sè Ý t hay sè nhiÒu

tuú thuéc d¹ng bµo chÕ ®ã ®Õm ®- îc (sè nhiÒu) hay kh«ng ®Õm ®- îc (sè Ý t); tªn chÊt hay c©ylµm thuèc ghi ë çch 2.VÝ dô: hai nh·n thuèc trªn ®- îc ghi nh- sau:

Çch 1 Çch 2 ViÕt ®óng Tinctura (C1, si) Daturae (C2, Si) TINCTURA DATURAEPilulae (C1, Sn) Morphinae (C2, Si) PILULAE MORPHINAE

1.1.3. NÕu cã t Ý nh tõ dïng chØ ®Æc ®iÓm cña d ¹ng thuèc, th× t Ý nh tõ ®ã ph¶i phï hîp víi d ¹ng thuèc (xem ®Æc ®iÓm tÝ nh tõ). VÝ dô: Cao b¸ch bé láng = cao láng (cña) b¸ch bé

C1 C2DÞch lµ: (extractum Stemonae fluidum)

DT - C1 DT - C2 TT-C1

1.2 Nh·n ho¸ chÊt1.2.1. CÊu t ¹o cña nh·n ho¸ chÊt

B¶ng 14: CÊu t ¹o cña mét nh·n ho¸ chÊt

Tªn kim lo¹i (Danh tõ 1)

Tªn muèi (Danh tõ 2)

CÇn hiÓu lµ

Kali Iodua Muèi Iodua (C1) cña Kali (C2)Natri Bromua Muèi Bromua (C1) cña Natri (C2)



14

1.2.2. Çch ghi nh·n ho¸ chÊt: §©y lµ 2 danh tõ ®i theo nhau, do ®ã: + Tªn anion (Cl-, I-, vv.): Ghi ë çch 1+ Tªn cation (Na+, K+, vv.): Ghi ë çch 2

VÝ dô: Hai nh·n ho¸ chÊt trªn ®- îc ghi nh- sau:Kalii iodidumNatrii bromidumC2 C1

1.2.3. TÝ nh tõ dïng ®Ó chØ ®Æc ®iÓm cña mét ho¸ chÊt phï hîp víi tªn muèi.

VÝ dô: Natri clorua tinh khiÕt → tÝ nh tõ biÕn çch theo anion (clorua tinh khiÕt cñanatri)DÞch lµ: natrii chloridum purum)

DT, C2 DT, C1 TT, C1

1.3. Nh·n d-îc liÖu

1.3.1. CÊu t ¹o nh·n d - îc liÖu B¶ng 15: CÊu t ¹o cña mét nh·n d - îc liÖu

Tªn bé phËn lµmthuèc (danh tõ 1)

Tªn c©y lµm thuèc(danh tõ 2)

CÇn hiÓu nghÜa lµ

L¸ D- ¬ng ®Þa hoµng L¸ (C1) cña c©y d- ¬ng ®Þa hoµng (C2)RÔ B¸n h¹ RÔ (C1) cña c©y b¸n h¹ (C2)vv. vv. vv.

1.3.2. Çch ghi nh·n d - îc liÖu: §©y lµ 2 danh tõ ®i theo nhau, do ®ã:

Tªn bé phËn lµm thuèc + tªn c©y lµm thuèc(C1) (C2)- VÝ dô: L¸ c©y d- ¬ng ®Þa hoµng = l¸ (cña) c©y D- ¬ng ®Þa hoµng

(C1) (C2) L¸= folium, i (N, n, II)C©y D- ¬ng ® Þa hoµng: Digitaris, is (N, f, III)

- ViÕt b»ng tiÕng Latin:Folium Digitalis = mét l¸ cña 1 c©y D§H.Folia Digitalis = nhiÒu l¸ cña 1 c©y D§H.

2. viÕt vµ dÞch §¬n thuèc

2.1. CÊu t¹o cña mét ®¬n thuècMét ®¬n thuèc ®Çy ®ñ gåm 8 phÇn sau:(1) Tªn, ®Þa chØ, sè ®iÖn tho¹i, dÊu cña c¬ quan y tÕ hay c¬ së ®iÒu trÞ,(2) Hä tªn, tuæi bÖnh nh©n,(3) Ngµy th¸ng viÕt ®¬n,(4) Hä tªn thÇy thuèc,(5) QuyÕt ®Þnh (cña thÇy thuèc),(6) ChØ ®Þnh çc chÊt (lµm) thuèc (tªn thuèc vµ sè l- îng),(7) Çch pha chÕ,(8) H- íng dÉn sö dông.

2.2. Çch viÕt ®¬n thuèc 2.1.1. Ph©n t Ý ch ngh÷ ph¸p mét ®¬n thuèc



15

Sau ®©y chØ xÐt 4 phÇn cuèi cña ®¬n thuèc (tõ 5 ®Õn 8):

Recipe (=h·y lÊy) (quyÕt ®Þnh cña thÇy thuèc)

VÞ thuèc 1 Sè l- îng...VÞ thuèc 2 Sè l- îng................... ................

C2 (cña çi g × ) C4 (bæ ng÷ trôc tiÕp - lÊy bao nhiªu)Çch pha chÕ.H-íng dÉn sö dông.

Nh- vËy: + §éng tõ recipere ®- îc viÕt ë d¹ng mÖnh lÖnh thøc (=recipe).+ Tªn vÞ thuèc: ë çch 2+ Sè l- îng: ë çch 4

2.1.2. VÝ dô mét ®¬n thuèc (phÇn 5 vµ 6)- TiÕng ViÖt

H·y lÊy:N- íc............................... 2 mlL¸ D- ¬ng ®Þa hoµng....... 5 gr

n- íc = aqua, ae (N, f, I) → çch 2, Si

(kh«ng ®Õm ® - îc);

ml = millilitra, ae (N, f, I) → çch 4, Sn

(®Õm ® - îc sè ml). Gr = gramma, atis (N, n, 3)C©y D- ¬ng ® Þa hoµng= Digitalis

- TiÕng Latin:

Recipe:Aquae .................. 2 millilitrasFolii digitalis ............5 grammata

3. ViÕt vµ ®äc tªn c©y thuèc3.1 Tªn mét c©y thuèc

Mét tªn c©y thuèc gåm 4 phÇn chÝ nh, theo thø tù: (i) tªn chi; (ii) tªn loµi; (iii) tªn t¸cgi¶ ®Æt tªn cho loµi ®ã, (iv) tªn hä. VÝ dô:C©y Tam thÊt: Panax pseudo-ginseng Wall., Araliaceae

Panax pseudo-ginseng Wall. AraliaceaeOriza sativa L. Poaceae

Tªn chi (ViÕt hoa) Tªn loµi (viÕt th- êng)

Tªn t¸c gi¶ hîp ph¸p (viÕt hoa)

Tªn hä (viÕt hoa)

lµ t Ý nh ng÷ (t Ý nh tõ

hay danh tõ)

3.2. Tªn çc bËc ph©n lo¹i trªn loµi cña thùc vËt bËc cao



16

Nguyªn t¾c: LÊy tõ tªn cña chi chÝ nh, thªm ®u«i:

B¶ng 16: Tªn Latin cña c¸c bËc ph©n lo¹i trªn loµi cña thùc vËt bËc cao

TT BËc ph©n lo¹i chÝ nh §u«i tõ V Ý dô

1 Ngµnh (Divisio) -phyta Magnoliophyta 2 Líp (Classis) -opsida Magnoliopsida 3 Bé (Ordo) -ales Magnoliales 4 Hä (Familia) -aceae Magnoliaceae

Chi (Genus) Magnolia



17

4. Mét sè tõ vµ ch÷ viÕt t¾t th-êng ®-îc dïng trongngµnh d-îc4.1 Mét sè tõ th-êng ®-îc dïng trong d-îc liÖu vµ thùc vËt

TT TiÕng Latin TiÕng ViÖt

2. Radix RÔ c©y3. Rhizoma (rhz.) Th©n rÔ4. Folium (fol.) L¸ c©y5. Flos/Floris (fl.) Hoa6. Fructus (fr.) Qu¶7. Semen (sem.) H¹t8. Cortex (cort.) Vá c©y9. Pericarpium Vá qu¶10. Herba (herb.) Cá11. Hortus (ho.) v- ên

12.

Herbiarium (hb.) phßng tiªu b¶n13. Varietas (var.) thø (bËc ph©n lo¹i)14. Hortensis varietas thø t¹o ra trong v- ên15. Culti. var. thø do trång trät mµ cã16. Sensu strictu nghÜa hÑp17. Sensu lato nghÜa réng

4.2 Mét sè ch÷ viÕt t¾t tiÕng LatinViÕt t ¾ t ViÕt ®Çy ®ñ NghÜa

4.2.1. Ch÷ viÕt t ¾t tiÕng Anh cã nguån gèc Latin2 i.e. id est cã nghÜa lµ3 e.g. exempli gratia vÝ dô4 etc. et cetera v©n v©n5 lc. loco citato theo tµi liÖu ®· dÉn6 et al. at alii vµ nh÷ng ng- êi kh¸c

4.2.2. C¸c tõ viÕt t ¾t kh¸c7 aa. ana nh- nhau, b»ng nhau8 add. adde, addere h·y thªm vµo9 aeq. aequalis b»ng nhau10 amp. ampulla èng ®ùng thuèc tiªm11 A. ante tr- íc12 A.C. ante cibos tr- íc c¸c b÷a ¨n13 aq. aqua n- íc14 bol. bolus viªn trßn (lo¹i to)15 c. circa vµo kho¶ng

16

caps. Capsula viªn nang17 collut. Collutorium thuèc rµ miÖng18 dec., dct. Decoctum thuèc s¾c19 div divede, divedere h·y chia20 D.S. Da gina, detus signetur h·y cÊp ph¸t, ghi nh·n21 D.t.d. Da tales doses h·y cÊp ph¸t nh÷ng liÒu nh- thÕ 22 emp. emplastium cao d¸n23 extr. extractum cao thuèc24 f. fiat chÕ 25 garg. gargarisma thuèc sóc miÖng26 H. hora giê 27 liq. liqour dung dÞch thuèc28 M. mise, misceatus h·y trén29 M.D.S. misce, da, signa h·y trén, cÊp ph¸t, ghi nh·n30 M.f. Mise, fiat H·y trén, chÕ thµnh31 No. numero sè 32 ol. oleum dÇu



18

ViÕt t ¾ t ViÕt ®Çy ®ñ NghÜa33 past. pasta thuèc sÖt34 P.O. per os qua måm (=uèng)35 Rp. (Rj.) Recipe h·y lÊy36 sir. siro Xi r«

37

sol. solutum dung dÞch38 sp. species loµi39 spir. spiritus cån, r- îu40 tinct. tinctura cån thuèc

4.3. Mét sè tiÒn tè cã nguèn gèc tiÕng Latin

ViÕt t ¾t ViÕt ®Çy ®ñ NghÜa- a-, an- anemia kh«ng cã m¸u (thiÕu m¸u)

- anti- antidysenterica chèng lÞ

- di- dioicus hai nhµ (kh¸c gèc)

- endo- endocarpium vá qu¶ trong

- epi- epigaster ë trªn d¹ dÇy (th- îng vÞ)

- eu eucalyptus chãp tèt - hemi- hemisphera mét nöa h ×nh cÇu (b¸n cÇu)

- hyper- hypertonia -u (qu¸) c¨ng (- u tr- ¬ng)

- hypor- hypotonia nh-îc tr- ¬ng

- meta- metaphase kú sau

- para- para-otis c¹nh mang tai (tuyÕn mang tai)

- peri- pericarpium vßng quanh qu¶ (vá qu¶)

- sym- symbios céng (hîp) sinh C¸c tiÒn tè lµ sè tõ - uni-, mono- monophyllum mét (mét l¸)

- bi-, di- biflorum hai (hai hoa)

- tri- triloba ba (cã 3 thuú)- quadri-,

tetra-tetra podus bèn (bèn ch©n)

- quinque-,penta-

pentagonium n¨m (lÇu n¨m gãc)

- sex-, hexa- sexangularis s¸u (s¸u gãc)C¸c tiÒn tè lµ gèc tõ - bio- biologia sù sèng (sinh vËt)

- bacteri- bacteriophase vi khuÈn (thÓ ¨n vi khuÈn)

- cardi- tim

- glyc- glycerinum ngät (grycerin)

- hetero- heterophylla kh¸c, dÞ th- êng (l¸ dÞ th- êng)- homo- homogenus ®ång ®Òu (®ång thÓ)

- hydr- n- íc

- hygro- Èm

- neo- míi

- oxy- oxygenium chua (sinh ra chua)

- phyll- chlorophyllum l¸ (diÖp lôc)

- phyt- phytoncida c©y (chÊt diÖt c©y)



19

Tµi liÖu tham kh¶o1. Vò V¨n Chuyªn (1987), Bµi gi¶ng La Tinh, NBX Y häc, Hµ Néi.2. Ph¹m §øc An, §Æng Quang Minh, L- ¬ng Kim Thoa (2000), LÞch sö thÕ giíi cæ ® ¹i, NXB

Gi¸o dôc, Hµ Néi.

3. William T. Stearn (1992), Botanical Latin, David & Charles.



20

1. latin student

Documents