POJAM INFORMACIONIH SISTEMA Vrlo teko je odrediti, posebno danas, ta je najbitnije poznavati iz oblasti IS za menadere, politiare i sve druge korisnike IS. Za sve oblike organizovanja preduzea, optine, kole, drave je neophodno dobro poznavati IS da bi oni mogli da opstanu i napreduju. IS mogu pomoi proizvodnim kompanijama da svoje poslovanje jednostavno odvijaju i na udaljenim podrujima, da ponude nove proizvode i servise, da iznova oblikuju poslove i radne tokove, i da pronadju nove naine vodjenja poslova. Pojmovno odredjenje IS Informacija je osirna obavestenja, podataka o neemu, predana novost ili znanje, to je formalno, kolekcija simbola koji mogu imati odredjeno znaenje.Podatak je sirova injenica koja predstavlja neku istinu iz stvarnog sveta. Pojedinani podaci sami za sebe znae malo ili nemaju neko znaenje. Informacija je interpretacija podatka - proien, organiziran i obraen podatak u smislenom kontekstu. Informacija je subjektivnog znaenja, u kontekstu primaoca, a znanje se gradi na temelju novih informacija koje se nadovezuju na postojee znanje. Isti podaci mogu biti razliito interpretirani od strane razliitih ljudi u ovisnosti o njihovom znanju. Kratak primjer razliitosti informacije i podatka moe biti sljedei. Supermarketski broja za proveravanje prikuplja milione podataka, kao to su identifikacijski broj proizvoda ili cena svakog pojedinano prodatog proizvoda. Ovakvi dijelovi podataka mogu biti totalizirani i analizirani da daju potpunu informaciju, kao to je ukupni broj boca deterdenta za posudje koji je prodat u odreenoj prodavnici, koje marke deterdenta se najbre prodaju u toj prodavnici ili u tom podruju ili koja je ukupna svota potroena na tu vrstu deterdenta u prodavnici ili itavom regionu.

Informacioni sistem u tehnikom pogledu moe se definisati kao skup medjusobno povezanih komponenti koje skupljaju, procesiraju, biljee i distribuiraju podatke kako bi pomogle donoenje odluka, koordinaciju i kontrolu u organizaciji. Informacioni sistemi slue i kao pomo menaderima i radnicima za analizu raznih problema, kao i veoma korisna pomo kod izrade novih proizvoda. Takoer IS sadri neophodne informacije o ljudima, mestima i stvarima unutar organizacije ili vanjskog okruenja. Svakoi IS ima tri aktivnosti koje su neophodne da korisnik IS donesi odluke, da kontrolie operacije, analizira probleme, i da kreira nove proizvode ili da daje usluge. Ove aktivnosti su input, procesiranje i output. Informacioni sistem je skup komponenata organizovanih tako da omoguavaju registrovanje, prikupljanje, prenos, obradu, skladitenje, analizu i distribuciju informacija za razliite namjene. Prema optoj teoriji sistema, svaki sistem sadri elemente na ulazu i izlazu, odnosno inpute i outpute, kao i odgovarajue upravljanje. Informacioni sistemi (IS -Information Systems) mogu se zasnivati na klasinim reenjima, koja predpostavljaju korienje poslovne dokumentacije (tzv. manuelna obrada informacija), ili reenjima koja su delimino ili potpuno bazirana na primeni informacione tehnologije.

Ova poslednja vrsta informacionih sistema naziva se informacioni sistemi bazirani na raunaru, kompjuterizovani informacioni sistemi ili raunarom podrani informacioni sistemi. U literaturi, na engleskom jeziku, koristi se pojam CBIS (Computer Based Information System - IS podran raunarom). U ovoj knjizi e se pod IS podrazumevati informacioni sistemi podrani raunarom, odnosno CBIS sistemi. Informacioni sistemi, zasnovani na primjeni informacione tehnologije sadre sledee komponente: - hardver, - softver, - mrea, - procedure, - metode i tehnike (znanja zaposlenih), - procesi i podaci, - baze podataka i - drutveni kontekst. Input skuplja neobradjene podatke unutar organizacije ili iz okruenja. Procesiranje je proces koji ove podatke obradjuje i dovodi ih u razumljivu formu. Output prenosi procesirane tj. obradjene podatke ljudima koji e ih koristiti ili aktivnostima za koje e biti od koristi. IS zahteva feedback a to je output koji je vraen odredjenom broju lanova u organizaciji da im pomogne da procjene ili isprave fazu inputa. Iz perspektive Javne uprave, IS predstavlja organizacijsko i menadersko reenje bazirano na IT, gde se nesme zanemariti i utecaj okruenja. Da bi u potpunosti razumio IS, menader mora razumjeti organizaciju, menadment, i dimenzije IT u sistemima kao i njihovu mo da se naprave rjeenja za dato okruenje. U dananje vrijeme IS su integralni deo javne uprave na svim nivoima vlasti. Uistinu neke slube, ministarstva i organizacije bez uredjenog IS nemogue je da normalno funkcioniu. U svim segmentima organizacijske strukture kljuni elementi su: - Ljudi - Strukutura - Operacijske procedure, politika i kultura. Javna uprava je sastavljena od vie nivoa i specijalnosti. Njena struktura pokazuje izrazitu podelu rada. Egzistiraju ljudi sa najniim stepenom obrazovanja do eksperata koji su tu zaposleni i imaju razliite funkcije. Glavne funkcije ili specijalizirani zadaci koje obavljaju javne uprave, ine usluge prema svojiom korisnicima odnosno graanima te, finansije, raunovodstvo kao i razne evidencije graana (tabela).

1.1 Uloga IS u organizacijama U dananje vreme nezamislivo je da menaderi uspeno upravljaju i vode organizacije na ijem su elu oni, bez dobro organizaovanog i uspjenog IS. Uspenii IS danas direktno utiu na to kako menaderi odluuju, planiraju i upravljaju njihovim zaposlenim i vremenom sve vie, oni utiu na odluke koji e se uvijek i posebno na vrijeme donijeti. Zbog toga, odgovornost za sisteme nije preputena donosiocima tehnikih odluka. 1.3 Tipovi informacionih sistema U savremenom ivotu javljaju se i razliiti interesi, zatim rezliite strunosti kod ljudi koji upravljaju organizacijama i sami nivoi organizacione sloenosti, a samim tim i razliite vrste sistema. Nikada jedan sistem ne moe obezbjediti sve potrebne informacije koje jedna organizacija treba. Slika prikazuje vrstu sistema koji se nalaze u jednoj organizaciji. U prikazivanju organizacija je podjeljena na strateki nivo, menadment nivo, nivo znanja i operacioni nivo, onda je dalje podjeljen na funkcionalna podruja kao to su marketing, proizvodnja (u javnim upravama usluge), finansije, raunovodstvo i ljudski resursi (Anthony, 1965). Slika : 2.7. Tipovi informacionih sistema Svaka uspjena i za nae okruenju tipina organizacija ima operacioni nivo sistema, nivo sistema znanja, menadment nivo sistema i strateki nivo sistema za svako funkcionalno podruje. Npr. Usluna funkcija generalno ima usluni sistem na operacionom nivou da zabiljee dnevne usluge i da procesuira zahtjeve za uslugama. Nivo znanja dizajnira promotivni prikaz za usluge organizacije. Menadment nivo sistema prati mjesenu realizaciju usluga tako to vri analize i obavjetava i davaoce usluga i korisnike usluga o nivou i kkvalitetu datih uusluga. Za sistem planiranja usluga u nekom vremenskom period slui strateki nivo. Prvo opisujemo specifine kategorije usluga sistema svakog organizacionog nivoa i njihove vrijednosti u organizaciji. Zatim pokaemo kako organizacije koriste ove sisteme za svaku glavnu poslovnu funkciju. 1.4 Globalna konfiguracija sistema IT i usavravanja u globalnim telekomunikacijama daju internacionalnim firmama fleksibilnost u njihovom globalnom poslovnom dizajnu. Tabela . prikazuje etiri tipa konfiguracije sistema za globalne poslovne organizacije.

Slika 2.9: Globalna poslovna organizacija i sistemske konfiguracije Centralizirani sistemi su oni u kojima se razvoj i djelovanje sistema u potpunosti deavaju na domaoj bazi to bi u javnoj lokalnoj uprovi se deavalo na nivou opine. Dupli (dvostruki) sistemi su oni u kojima se razvoj dogaa na domaoj bazi ali operacije se predaju autonomnim jedinicama na stranim lokacijama kao komunikacija izmeu opina. Decentralizirani sistemi su oni u kojima svaka strana jedinica dizajnira svoje vlastite solucije i sisteme gdje nebi bilo mogunosti razmjene podataka i komunikacije na razliitim nnivoima vlasti. Umreeni sistemi su oni u kojima se razvoj i djelovanje sistema dogaaju po integrisanoj i koordiniranoj metodi kroz sve jedinice. Kao to se moe vidjeti na slici gore, lokkalna uprva tei da ima visoko centralizirane sisteme u kojima osoblje za razvoj pojedinanih lokalnih sistema razvija aplikacije za svoje potrebe. Kantolne organizacije dozvoljavaju svim loklnim jedinicama da zasnuju svoje vlastite sistemske solucije bazirane na lokalnim potrebama ali sa podacima koje su neophodne za funkcionisanje tog i viih nivoa. Entitetski, vjerovatno bi traili jedinstven IS i onda ga reproducirli na sve lokalne uprave i kantone. Svaka jedinica, bez obzira gdje je locirana, treba da ima identine aplikacije. Menaderi treba da odrede koji poslovni procesi bi trebali biti integrisani, kratkorone i dugorone beneficije ove integracije i odgovarajui nivo finansijskih i organizacijskih resursa, da podre ovu integraciju. U jednoj organizaciji postoji mnogo vrsta informacionih sistema koji podravaju razliite organizacijske nivoe, funkcije i poslovne procese. Neki od ovih sistema, obuhvataju vie od jedne funkcije ili poslovnog procesa i mogu biti spojeni na poslovne procese drugih organizacija. Sistemi integrisanja informacija iz razliitih poslovnih funkcija, poslovnih procesa i organizacija esto zahtijevaju obimnu organizacijsku promjenu. IS koji kreiraju tokove informacija i poslovne procese. 1.5 Upravljanje znanjem i informacionni sistemi Pravovremena informisanost, kao i mogunost uspjenog akumuliranja, skladitenja i dijeljenja znanja, kako izmeu aktera u javnom sektoru, tako i izmeu javnog i privatnog sektora, te najvanije, izmeu vlasti i graana, vani su faktori koji sudjeluju u stvaranju javne koristi. Dobro upravljanje znanjem omoguiti e isporuku kvalitetnijih, i graanima

prilagoenijih javnih usluga, kao to e i stvoriti uslove za donoenje odluka kojima se mogu poboljati ishodi javnih politika. Istodobno, stvaranje znanja kod graana o prirodi javnih politika i djelovanju tijela vlasti, doprinijeti e i rastu povjerenja. Posebno u donoenju odluka, u vidu kakvih akata ili mjera, javne vlasti e se esto morati nositi sa sloenim i haotinim okruenjem, kakvo ljudsko drutvo u stvari i jest. Ovakvi izazovi e zahtijevati od donosioca odluka konstantan pristup novim i relevantnim informacijama te rad u kolaborativnom okruenju. Nasuprot tome, birokratije su tradicionalno monopolizirale i centralizirale znanje, te su ga slale u pravcu prema gore na ljestvici, umjesto da su ga inile iroko dostupnim 1 . Logika, pak, ide u prilog tome da maksimizacija znanja zahtijeva multiplikaciju zajednikih prostora za kreiranje znanja, njihovo spajanje i sudjelovanje to veeg broja nosioca znanja, odnosno ljudi. Spomenuti prostori za kreiranje znanja mogu biti fiziki (poput dvorana, predvorja za neformalno druenje), ali i sve vaniji internet i drugi oblici raunarskih mrea. U organizacijskom smislu, prema principu umreenog vladanja, s druge strane, mree podupiru ciklus stvaranja, prikupljanja i dijeljenja znanja, jer pruaju naunu osnovu koja se ostvaruje kroz rad velikog broja organizacija, umjesto jedne. U politikom smislu, potreba za maksimiziacijom znanja, zahtijeva stvarnu participaciju graana u javnim pitanjima. 1.5.1 Definicija Knowledge Management-a Iako upravljanje znanjem nema svoju konanu definiciju, ono se openito smatra procesom kroz koji organizacija stvara dodanu vrijednost akumulirajui aktivu znanja 2 . Svakako, proces akumuliranja ili stvaranja ovakve aktive znanja, odnosno vrijednosti organizacije kroz obogaivanje njenih naunih resursa, ukljuuje dijeljenje znanja izmeu zaposlenika,

1

Brown, M. M., Brudney, J. L. Learning Organization in the Public Sector. Public Administration Review Vol. 63 Issue 1. January 2003. Str. 33. 2 Santosus M., Surmacz, J. The ABCs of Knowledge Management. Knowledge Management Research Centre. Web stranica: http://www.cio.com/research/knowledge/edit/kmabcs.htmlorganizacionih jedinica unutar preduzea/ustanove, te vie razliitih preduzea meusobno. Vaan nain generisanja znanja predstavlja dobijanje informacija od klijenata, preko kojeg preduzee moe ocjenjivati kvalitetu usluga, te prilagoavati svoje unutranje procese konstantno fluktuirajuim zahtjevima klijenata. Moemo zakljuiti da se posao javne uprave uvelike svodi na upravljanje znanjem, odnosno informacijama. Bilo da se radilo o predlaganju i izglasavanju zakona, voenju evidencija radi regulacije pojedinih drutvenih i privrednih sektora, voenju administrativnih postupaka, ili donoenju odluka na svim nivoima unutar javne uprave adekvatno raspolaganje i brzina dohvata podataka od kljune je vanosti za njeno uspjeno djelovanje. U kontekstu isporuke javnih usluga, znanje prikupljeno kroz transakcije s graanima, koristiti e se u prilagoavanju usluga mijenjajuim zahtjevima graana. 1.5.1.1 Podaci, informacije, znanje Znanje je bitno utoliko to pomae pri donoenju odluka. Vano je naglasiti da informacija sama po sebi ne predstavlja znanje. Varga pritom razlikuje tri pojma: podaci, informacije i znanje, pri emu je podatak skup prepoznatljivih znakova na kakvom mediju, informacija subjektivno vrednovana injenica ili obavijest (koja se sastoji od skupa podataka), a znanje ureen skup informacija koje se odnose na neko podruje 3 . Mogunost ostvarivanja znanja iz raspoloivih informacija stoga zavisi o njegovom strukturiranju i prikazivanju. U ovom pogledu koristan je osvrt na sveobuhvatan ciklus upravljanja znanjem: - Socijalizacija dijeljenje znanja izmeu pojedinaca; - Eksternalizacija izraavanje znanja i njeno prevoenje u razumljive forme koje i

drugi mogu razumjeti, tj. informacije; - Kombinacija Pretvaranje nedavno stvorene informacije u analogne ili digitalne simbole koji omoguuju prikupljanje informacija, kao i njihovu integraciju, diseminaciju, ureivanje, kombiniovanje s drugim informacijama, i poveanje njihove iskoritenosti; - Internalizacija - pretvaranje informacije u znanje pojedinaca (poput donosioca odluka, rukovodioca projektima), privatnih ili javnih organizacija, vlasti te drutva u cjelini. Prema razliitim autorima, postoji vie podjela znanja. Jedna od najpoznatijih je ono latentno i eksplicitno, kojem je pridodano i umreeno znanje 4 . Latentno znanje je znanje koje se nalazi u podsvijesti zaposlenika, te je rezultat dugotrajnog iskustva u pojedinim podrujima. Ovakvo se znanje sastoji od obiaja, nepisanih pravila, uvjerenja, osjeaja i slino. Eksplicitno znanje predstavlja konkretno znanje o kakvoj stvari i sastoji se od formaliziranih principa, procedura, algoritama i sl. Umreeno znanje jest pak ono znanje koje kola unutar radne zajednice, ili vie takvih zajednica, kroz neki vid kolaboracije. Upravo je umreeno znanje preduslov za to bolje funkcionisanje sloenih radnih sredina, kakva je javna uprava. Umreeno znanje ponajvie iziskuje adekvatno koritenje tehnologija poput mrea (korporativnih intraneta i ekstraneta povezanih unutar unajmljene infrastrukture ili preko globalne internetske mree), posebnih softvera i slino. U tom pogledu potrebno je razlikovati ulogu ICT-a u procesu stvaranja znanja. Potrebno je napomenuti kako u sluaju da je kontekst rjeavanja problema visoko strukturiran (problem se moe lako definisati i potencijalna rjeenja je mogue

3 Varga, M. Podaci i raunala. Poslovno raunarstvo. eri V., Varga, M., Birolla, H. urednici. Zagreb: Znak, 1998. Str 77. 4

Riley, T. B. Knowledge Management And Technology. International Tracking Report 2. Commonwealth Centre for Electronic Government, 2003. Str 6. Web stranica: http://www.electronicgov.net/pubs/research_papers/tracking03/IntlTrackingRptJune03no2.pdf.jednost avno nabrojati), utoliko e donosioc odluka vie koristiti automatizirane sisteme i informacije. Kada je kontekst problema nestrukturiran i bez jasnih naznaka o ishodu njegovog rjeavanja, tada donosioci odluka preferiraju direktno, odnosno, intuitivno znanje. 2 INFORMACIONI SISTEMI I MENADMENT Menaderi su ti koji otkrivaju poslovne izazove okoline, postavljaju organizacionu strategiju i alociraju ljudske i finansijske resurse kako bi dobili odgovarajuu strategiju i koordinirali posao. Posao menadmenta je da daju smisao mnogim situacijama sa kojima se susree organizacija i formuliu plan kako bi rijeili organizacione probleme. Jedan poslovni IS odraava nade, snove i stvarnosti menadera. Ali menaderi moraju uraditi mnogo vie od oblikovanja onog to ve postoji. Menaderske uloge i odluke razlikuju se na razliitim nivoima organizacije. Top menadment donose dugorone strateke odluke o tome koje proizvode ili usluge proizvoditi odnosno davati. Srednji menadement prezentiraju programe i planove top menadera. Operativni menadment su odgovorni za monitoring dnevnih aktivnosti. Svi nivoi menadmenta moraju biti kreativni, razvijati rjeenja za irok spektar problema. Svaki nivo menadmenta ima razliite informacione potrebe i zahtjeve od informacionog sistema. Savremeno poslovanje karakteriu brze promjene u okruenju i sve vei pritisak konkurencije (slika2.10). Promjene u okruenju odnose se na promjene: - uslova poslovanja, - tehnologija, - metoda, - standarda i - informacionih sistema. Menadment poslovnih sistema mora stalno da iznalazi odgovore u sve turbulentnijem poslovnom okruenju. Jedan od odgovora je razvoj sopstvene strategije u oblasti :

- poslovanja, - automatizacije, - integracije, - informacija i - iskorienja resursa. U svim promjenama na ulazu u poslovni sistem evidentan je uticaj elemenata informacionih sistema, a posebno u oblasti tehnologije, metoda, standarda i informacionih sistema u uem smislu. Pritisak konkurencije moe se, takoe, ogledati i u primjeni savremenih informacionih rjeenja. Sve to zahtjeva da poslovni sistem razvije odgovarajuu strategiju ija je jedna komponenta i strategija razvoja informacionog sistema(IS), a na osnovu strategije informacija, integracije i automatizacije. SLIKA 2.10 Razvoj strategija u funkciji promjenama u okruenju Zadatak informacionih sistema je da menadmentu preduzea prui podrku u donoenju poslovnih odluka kojima se obezbjeuje efektivno i efikasno poslovanje. Pri tome se pod efektivnou podrazumjeva stepen ostvarenja ciljeva (doing the "right" thing), a pod efikasnou mjera korienja ulaznih resursa u ostvarivanju izlaza (doing the "thing" right). Uticaj informacionih sistema na menadment je i posredan, jer se primjenom informacionih sistema stvara pozitivna klima i kultura, poveava transparentnost poslovnih procesa, stvaraju preduslovi za brze i pozitivne organizacione promjene i reinenjering poslovanja, poveava se opti nivo znanja zaposlenih i potreba za integracijom sa okruenjem. Naime, uticaj informacionih sistema na menadment je izuzetno znaajan, pozitivan i efikasan. 2.1 Informacioni sistemi i informacione tehnologije Menadment koristi IT kao jedan od oosnovnih alata da se prilagode nastalim promjenama u razvoju IS. Hardver se koristi za input, procesne i output akivnosti u informacionom sistemu. Softver se sastoji od detaljno programiranih instrukcija koje kontroliu i koordiniraju hardwarske komponente u IS. Tehnologija za pohranjivanje ukljuuje i medij za pohranjivanje podataka, kao to su magnetni ili optiki disk ili traka, i softver koji kontrolira organizaciju podataka na medijima. Komunikaciona tehnologija koja se sastoji i od fizikih ureaja i softvera, povezuje razne dijelove hardvera i prenosi podatke sa jedne lokacije na drugu. Kompjuterska i komunikaciona oprema mogu biti umreene zbog razmjene podataka,

slika, zvuka, glasa ak i videa. Sve ove tehnologije predstavljaju pomona sredstva koja mogu biti podijeljena kroz organizaciju i osnovati informaciono-tehnoloku (IT) infrastrukturu. IT infrastruktura brine se o osnivanju platforme na kojoj firma moe graditi specifine informacione sisteme. Svaka oragnizacija mora paljivo dizajnirati i upravljati ovim infrastrukuturama tako da ima zbirku tehnolokih slubi koje su potrebene za posao koje ono eli ostvariti sa IS. Informaciona tehnologija (IT - Information Technology) se odnosi na tehnoloki aspekt informacionih sistema, a posebno hardver, komunikacione tehnologije, operativne sisteme, sisteme za upravljanje bazama podataka, softver za mreu i druge komponente. Zbog toga se u literaturi IT posmatra kao dio IS, a zbog znaaja IT kod nekih autora se poistovjeuje sa IS, to je pogreno. Znaaj IT je evidentan, ali je kljuni faktor uspjeha ovjek koji primjenjuje metode, tehnike i procedure u odgovarajuim poslovnim procesima radi obezbjeivanja poslovnih i irih drutvenih ciljeva. Pri tome se razlikuju tri nivoa uticaja IT (tabela 2.1): - nivo industrije, - nivo preduzea i - strategki nivo. TABELA 2.1 NIVO SEGMENTI Nivo industrije IT mjenja : proizvode i usluge, ekonomiku industrije, trita. Nivo preduzea IT izaziva kljune snage konkurentnosti: kupci, dobavljai,

supstituti proizvoda, nove ponude, konkurenti. Strategki nivo IT podrava strategiju preduzea: vodea uloga u pogledu minimalnih trokova, diferencijacija proizvoda, specijalizacija trita. 2.2 Uticaj okruenja na menadment i IS Poslovni sistem je organizacioni sistem u kome se ekonomski resursi (input) transformiu pomou razliitih organizacionih prosesa (processing) u proizvode i usluge (output). Pri tome informacioni sistem obezbjeuje potrebne informacije za upravljanje ovim organizacionim sistemom (slika 2.11). SLIKA 1.7 Veza menadmenta, IS i okruenja Uticaj okruenja na menadment manifestuje se u izmjenama poslovnog okruenja. Izmjene poslovnog okruenja ogledaju se u : - poveanju sloenosti i promjenljivosti poslovnog okruenja, - poveanju konkurencije i globalizaciji ekonomije, - poveanju drutvene odgovornosti, - sve veem uvaavanju etikih zahjteva, - izmjeni strukture i kvalifikacije potrebne radne snage, - sve veim zahtjevima i oekivanjima kupaca, - ubrzanim tehnolokim inovacijama. Poveanje sloenosti i promjenljivost poslovnog okruenja zahtjeva od menadmenta da se neprekidno suoava sa ovim promjenamama, da ih stalno predvia i planira odgovarajuu poslovnu strategiju. Ovaj uticaj je izraen u svim preduzeima, tako da se moe rei da su sva preduzea u krizi, pri emu su razliiti intenzitet i faze krize u preduzeima. IS u ovim uslovima postaje faktor opstanka preduzea jer omoguava menadmentu da se fleksibilno

ponaa u odnosu na promjene na tritu, a posebno da vrlo brzo dostavi top menadmentu sve neregularne pojave, kritine trendove i primjenom odgovarajuih sistema za podrku odluivanju da reenje za strukturirane probleme odluivanja. Poveanje konkurencije i globalizacije ekonomije ogleda se u promjeni konkurentnosti na bazi cijene i njenoj evoluciji ka kvalitetu (ukljuujui i brzo reagovanje na zahtjeve kupaca). Konkurentnost na bazi cijene ostvaruje se stalnim tehnolokim inovacijama i izmjenom cijene rada. Iako je u mnogim zemljama u razvoju cijena rada i 10 puta manja od cijene rada u industrijski razvijenim zemljama, u ovim zadnjim konkurentnost se postie viim nivoom primenjene proizvodne i informacione tehnologije i savremenim menadmentom. Primjenom IS utie se na snienje trokova, a time i poveanju konkurentnosti na bazi cijene. Iste konstatacije vae i za uticaj IS na poveanje kvaliteta i fleksibilnosti. U uslovima globalizacije trita IS postaje nezamjenljiv faktor za ukljuivanje preduzea u svjetske privredne tokove. Tako na primjer, ukljuivanjem na INTERNET mreu preduzee moe da plasira svoje usluge, prati cijene konkurencije, tehnoloki razvoj, metode i tehnike za unapreenje poslovanja, itd. Na slici 2.12 prikazan je nain podrke IT globalizaciji poslovanja. Promjene drutvene odgovornosti preduzea ogledaju se u vrim vezama preduzea i drutva u cjelini, to se manifestuje : - unapreenjem zatite ivotne sredine u pogledu zagaenja, buke, vegetacije, ivotinja, parkova, - pruanja jednakih mogunosti za stare, hendikepirane, drugi pol, - dopunskim zapoljavanjem maloljetnih, penzionisanih, siromanih, - socijalnom i drutvenom zatitom zaposlenih, - vezama sa dravnim organima i politikim strankama, - novim pristupom marketingu (tzv. direct marketing), - uvaavanjem privatnosti i etike.SLIKA 1.8 Podrka IT globalizaciji poslovanja Primjena IT zahtjeva i redefinisanje donoenja poslovnih odluka i, uopte, poslovnih procesa (tabela 2.2). TABELA 2.2 R.

b. STARI PRISTUP (PRAVILO) NOVI PRISTUP (PRAVILO) IT 1. Menaderi donose sve odluke Donoenje odluka je dio aktivnosti svakog zaposlenog DSS 2. Samo eksperti mogu realizovati sloene aktivnosti Radnik opte kvalifikacije moe raditi kao ekspert ES 3. Informacija se moe dobiti samo na jednom mjestu u jednom trenutku Informacije mogu nastati istovremeno na vie mijesta, tamo gdje je potrebno Distr. IS i DB 4. Rad sa informacijama

zahtjeva posebne prostorije Rad sa informacijama se moe ostvariti na svakom mjestu Bei~ . kom. U svim ovim aspektima IT omoguuje vre veze preduzea i drutva. Tako, na primjer, pomou IT svim zainteresovanim pruaju sve relevantne informacije o raspoloivim radnim mjestima, zaradama, uslovima na radu, itd. Doprinos IT veem uvaavanju etikih zahtjeva ogleda se u raznim sistemima za zatitu privatnosti i mogunostima brzog udruivanja ljudi u zatiti odreenih etikih principa (na primjer zloupotrebe dijece). IT utie na izmjenu strukture i kvalifikacije radne snage i , obrnuto, trendovi zapoljavanja radno aktivnog stanovnitva zahtjevaju sve veu primjenu IT. IT zahtjeva poveanje nivoa znanja zaposlenih u razvoju i korienju IS, u nekim sluajevima viu kvalifikaciju radne snage, a u nekim i niu zbog automatizacije poslovnih procesa. U svakom sluaju, zaposleni u narednom periodu moraju da imaju "informatiku kulturu", odnosno da budu "informatiki pismeni". U savremenom poslovanju kupac postaje alfa i omega, to zahtjevaju i standardi kvaliteta i savremeni marketing koncepti. Zahtjevi kupaca postaju sve sofisticiraniji, stalno se menjaju njihova oekivanja i elje vezane za nove proizvode ili usluge. Zbog toga je utvrivanje ovih zahtjeva, oekivanja i elja kupaca i njihova transformacija u proizvode i usluge kljuni zadatak menadmenta. Ovaj zadatak se moe uspjeno realizovati primjenom IT, korienjem koncepta direktnog marketinga i primjene CAD/CAM sistema za razvoj proizvoda i tehnologija. U skladu sa narastajuim potrebama drutva, ali i nezavisno od toga, ubrzano se ostvaruju znaajne tehnoloke inovacije. Jedan od preduslova za njihovo nastajanje, transfer i

upravljanje u praksi je primjena IT zbog poveanja fleksibilnosti, mogunosti pristupa novim tehnologijama, a u mnogim sluajevima IT je ugraena u nove tehnologije (na primjer: neuronski ipovi, svemirske tehnologije, tehnologije dijagnosticiranja u medicini, geologiji, itd.). Uticaj okruenja manifestuje se i direktno na stalne izmjene organizacije i menadment preduzea. Preduzea su prinuena da stalno stvaraju poslovne alijanse sa drugim preduzeima, ak i konkurentskim, da bi ostvarila vei uspjeh na tritu. Ne ulazei u problematiku poslovnih alijansi, treba istai novi tip alijanse, tzv. virtualnu korporaciju (fabriku) koja se zasniva na formiranju kompetitivnih vorova koji zaokruuju lanac stvaranja vrijednosti, a od kojih svaki moe pripadati razliitom preduzeu. Ovaj koncept ne moe se zamisliti bez intenzivne primjene IT, koja premoava velika rastojanja izmeu vorova i stvara preduslove za izmenu informacija neophodnih za odluivanje. U tom smislu, menadment mora sve vie da respektuje primjenu novih upravljakih koncepata, kao to su reinenjering poslovnih procesa(BPR - Businesss Process Reengineering), totalno upravljanje kvalitetom(TQM - Total Quality Management), proizvodnja tano na vrijeme (JIT - Just in Time), itd. Ne ulazei dublje u ove savremene koncepte upravljanja, treba istii samo onaj aspekt gdje IT i odgovarajui IS predstavljaju informacionu "kimu" i osnovu za integraciju informacija i procesa, to je posebno izraeno u CIM konceptu (CIM - Computer Integrated Manufacturing). 3 TIPOVI INFORMACIONIH SISTEMA Najjednostavnija i osnovna podjela informacionih sistema je: - Formalni i - Neformalni. Formalni IS zasnivaju se na opte prihvaenim i fiksnim definicijama podataka i procedura za skupljanje, biljeenje, obradu i koritenje tih podataka. Pod formalnim sistemom podrazumjeva se IS koji je strukturiran tj. on radi na osnovu saglasnosti sa prethodno definisanim pravilima koja su relativno fiksina, odnosno ve propisana i utvrena i ne mjenjaju se lako. Npr u evidenciji graana odnosno korisnika sistema zahtjevae Korisnikovo ime, identifikacioni broj kao i popis dozvoljenih usluga prema odgovarajuem

identifikacionom broju. Neformalni IS oslanjaju se na neodreena pravila ponaanja. Tu nema slaganja o tome ta je informacija ili kako bi trebala biti zabiljeena ili obraena. Ovaki sistemi su veoma bitni za ivot jedne organizacije. Formalni IS mogu biti kompjuterski bazirani ili runi. Runi sistemi koriste tehniku papira i olovke. Kompjuterski bazirani IS se oslanjaju na tehnologiju hardvera i softvera da obrade podatke. U knjizi, pod izrazom informacioni sistem podrazumijevae se kompjuterski bazirani formalni IS koji se koristi kompjuterskom tehnologijom. Iako kompjuterski bazirani IS koriste kompjutersku tehnologiju da pokrenu proces obrade toka podataka u razumljivu informaciju, postoji otra razlika izmeu kompjutera i kompjuterskog programa s jedne strane, i IS s druge strane. 4 VRSTE INFORMACIONIH SISTEMA Kod podjele IS za osnov klasifikacije se mogu uzimati razliiti kriterijumi. Tako se IS razvrstavaju uglavnom prema sljedeim kriterijumima: 1. prema primijenjenoj tehnologiji a. konvekcionalni i b. kompjuterizovani IS, 2. prema opsegu odnosno, obuhvatu a. jednostavni i b. kompleksni IS, 3. prema podruju primjene ili orjentisanosti IS a. IS nabavke, b. IS prodaje, c. IS proizvodnje, d. marketing IS, e. drutevni IS, f. poslovni IS), 4. prema vrsti podataka, a. IS o teritoriji,

b. IS o proizvodu, c. IS zasnovan na statistikim podacima, d. IS zasnovan na naunim podacima itd..., 5. prema stepenu razvijenosti IS a. nerazvijeni IS, b. klasini IS i c. IS na veem stepenu razvoja - Integralni IS, 6. prema karakteru informacionog toka5 a. Opta poslovna djelatnost na koju se informacioni tok odnosi, b. Opta priroda ili svojstva informacije koja se obrauje i prenosi, c. Vremenski okvir informacionog toka. Posebno je interesantana takozvana upravljaka i funkcionalna podjela informacionih sistema. Prema upravljakom kriterijumu IS se mogu razvrstati na: 1. transakcione IS (TPS), 2. upravljake IS (MIS), 3. sisteme za podrku odluivanja (DSS), 4. ekspertne sisteme (ES). 5. Sistemi znanja (KWS i Office system) 6. Geografski IS (GIS) Polazei, pak, od funkcionalne podjele, IS se svrstavaju u sljedee skupine:

5 Tomas Prins kao osnov podjele uzima informacioni tok gdje pri njihovom razvrstavanju polazi od tri primarna inioca. 1. raunovodstveni IS, 2. finansijski IS, 3. marketing IS, 4. IS u proizvodnji (CAD- CAM); Da i kod podjele IS u literaturi postoje znaajne razlike i neusaglaenosti potvruju autori koji pod funkcionalnom podjelom podrazumijevaju sljedeu klasifikaciju IS:

1) Sistemi za prikupljanje informacija, 2) Sistemi za prenos informacija, 3) Sistemi za obradu informacija, 4) Sistemi za uvanje informacija, 5) Informaciono-istraivaki sistemi, 6) Informaciono-upravljaki sistemi, 7) Informacioni sistemi za podrku odluivanja; Zahvaljujui brzini, organizaciji i kvalitetu obrade podataka koja se postie primjenom moderne raunarske tehnike sve savremene informacione sisteme karakterie kompjuterska podrka. Njihova specifinost je u tome to je proces unosa, obarade podatka i izdavanja informacija automatizovan, tako da za ovjeka ostaje samo funkcija kontrole i opsluivanja. Specifina svojstva Poslovnih informacionih sistema: dokumentovanost podatka i informacija - dokaz o poslovnim stanjima, promjena, ili tvrdnjama. Nije dovoljno da postoji samo dokument ve i da su podaci u njemu tani, itljivi i razumljivi. racinalnost i ekonominost - tenja da se sa to manje napora i energije postigne to vie rezultata (ispit, i skripte ili u biznisu nelegalni poslovi). Svaka informacija ima svoj trokovinik, koji prikazuje cijenu koja se za neku informaciju plaa i kakavi su ekonomski efekti od njene upotrebe. Zato odnos izmeu cijene proizvodnje neke informacije i njenog doprinosa u efektima funkcionisanja poslovnog sistema predstavlja polazni kriterijum za odluivanje hoe li se neka informacija proizvoditi. Efekti od korienja informacije kroz trokove prikupljanja, obrade i prezentiranja informacija. Selektivnost i td.... unificiranost i standardizovanost tehnikih elementi IS-a (bolje rei kompatibilnost - objasni sukobe novih i starih tehnologija). jedinstvenost informacionog sistema. Postoje razne klasifikacije poslovnih informacionih sistema. U praksi i literaturi je najzastupljenija neto proirena upravljaka podjela po kojoj se informacioni sistemi dijele u 5 grupa i to:

1) Neautomatizovani, 2) Automatizvani, 3) Upravljacki, 4) Sistemi za podrku odlcuivanju i 5) Ekspertni sistemi 4.1 Veza izmeu sistema Slika ilustruje kako su razliiti nivoi sistema u organizaciji vezani jedan s drugim. TPS su tipino glavni izvor podataka za druge sisteme, gdje su ESS prvenstveno primaoci podataka iz sistema na niem nivou. Ostali tipovi sistema mogu razmijeniti podatke izmeu sebe. Podaci takoer mogu biti razmijenjeni meu sistemima razliitih funkcionalnih podruja. Npr. redosljed zahvaen sistemom prodaje moe biti poslan do nekog sistema u organizacijama kao transakcija za za obavljanje nekih naznaenih poslova po ve utvr+enom redoslijedu. Definitivno je prednost imati neku mjeru integracije meu ovim sistemima da bi informacija mogla protjecati lako izmeu razliitih dijelova organizacije. Ali integracija kota i integrisati mnogo razliitih sistema je nevjerovatno kompleksno i troi puno vremena. Svaka organizacija mora izvagati svoje potrebe za integracionim sistemima. Slika : 2.8. Meusobna zavisnost sistema 4.2 NEAUTOMATIZIOVANI INFORMACIONI SISTEMI Neautomatizovani informacioni sistemi se zasnivaju na runoj ili mehanografskoj obradi podataka. Kod ovih sistema obrada nije objedinjena pa se veliki broj radnika bavi prikupljanjem i djeliminom obradom podataka popunjavajui razne obrasce i izvjetaje u okviru svojih redovnih poslova. Postoje i radnici kojima je obrada iskljuiva djelatnost npr. voenje knjigovodstva, raunovodstvo, personalna evidencija i sl. Nosioci podataka su dokumenti i na njima su upisani podaci tako da se mogu uvati i prenositi. Informaciona baza je skladite dokumenata koji se u njoj uvaju. To mogu biti kartoteke, biblioteke, skupovi zapisnika, slubnih listova i sl. Na osnovu ulaznih podataka u toku izvravanja radnog procesa dopunjava se odnosno aurira informaciona baza, iz koje se mogu dobiti korisni izvjetaji. Nedostaci neautomatizovanih informacionih sistema:

- Obrada nije jedinstvena i ne obavlja se uvijek na isti nain, - Dolazi esto do dupliranja rada na obradi podataka (vodi se vie slinih kartoteka itd..), - Obrada podataka vri se u onoj mjeri u kojoj to zahtijevaju zakonske obaveze i u cilju dobijanja sumarnih pokazatelja o rezultatima rada, - Podaci nisu formatizovani i strogo struktuirani, a zadaci koji se rjeavaju esto nisu do kraja definisani, - Obrada je spora to dovodi do kanjenja informacija, - Prave se greke zbog nepostojanja upustava, pogreno prispjelih podataka, pogrenog raunanja, zamora pri obradi i slino, - U neautomatizovanom IS znaajni su i usmeni informacioni tokovi koji su promjenjivi i nepostojani, - Mnoge odluke se donose na osnovu usmenih informacija i iskustva ili na osnovu nepotpunih i esto zastarjelih podataka 4.3 SISTEMI AUTOMATSKE OBRADE PODATAKA TRANSAKCIONI SISTEMI Sistemi za automatsku obradu podataka podrazumijevaju prikupljanje, uvanje i obradu podataka i obezbjeenje informacija primjenom raunara. U literaturi ovi sistemi imaju naziv Transakcioni sistemi za automatsku obradu podataka (Transaction Processing Systems) i teite im je na samim podacima i obradi podataka sa ciljem da se raunar to bolje iskoristi te da obrada bude to efikasnija. Ovi sistemi su nastali automatizacijom pojedinih poslovnih funkcija, tako da se sistem AOP-a sastoji iz posebnih aplikacija koje obuhvataju pojedine funkcije ili organizacione cjeline. Npr. knjigovodstvo, presonalna evidenecija, praenje kupaca i dobavljaa, praenje magacina, izdavanje faktura, obraun plata i sl. Prvo su automatizovane funkcije knjigovodstva i finansija, zato to su za njih u potpunosti bila razraena rjeenja pri runoj obaradi podataka pa su ona samo preneena na raunar. AOP je bio tako organizovan da koristi raunare koji su u to doba bili malog memorijskog kapaciteta, male brzine procesora i podrazumijevao je samo paketnu obradu podataka.

Prednosti transkacionih informacionih sistema u odnosu na neautomatizovane IS: - sistematizuje se prikupljanje i uvanje podataka, - ubrzava se prikupljanje i obrada podataka, - poveava se kvalitet izvjetaja i izvjetaji se sistematizuju po pojedinim upravljakim nivoima, - uvodi se opta nomenklatura i jedinstveni sistem obiljevanja, - zaposleni se informatiki obrazuju. Poslije izvjesnog funkcionisanja uoene su slabosti AOP-a: - Zanemaruje se sistemski pristup, - Polazi se od postojeeg stanja IS-a kojeg treba automatizovati bez otklanjanja slabosti, - Projektovanje sistema AOP-a se samo svodi na projektovanje programa, organizacije podataka i njihovu obradu, pri tom se na posmatraju zahtjevi sistema ve samo pojedinani zahtjevi. - Pristup je pogrean jer pravi cilj raunara nije automatizovana obrada podataka ve poveanje efikasnosti u odluivanju. (AOP ne ukljuuje proces odluivanja - nema izbora izmeu alternativa). - Poto se aplikacije realizuju nezavisno jedna od druge a koriste dobar dio zajednikih podataka to dolazi do velikog umnoavanja, odnosno redudance. Tako se deava da se matini broj radnika, ime i prezime javlja u tridesetak i vie datoteka. - Nedovoljan stepen informatike obuenosti radnika, nepovjerenje izmeu korisnika i informatiara, strah od raunara za radno mjesto. 4.4 UPRAVLJAKI INFORMACIONI SISTEMI - MANAGEMENT INFORMATION SYSTEMS Upravljaki informacioni sistem predstavlja dramatian raskid sa automatskom obradom podataka (Mc Leod) jer se shvatilo da raunar moe mnogo vie od puke obrade podataka. Od polovine 60 do polovine 70 bile su u funkciji samo dvije namjene raunara: 1. za automatsku obradu podataka;

2. za upravljaki informacioni sistem. MIS je integralan (cjelovit) sistem obezbjeivanja informacija za podravanje procesa upravljanja nekim poslovnim sistemom. Integralni znai da su djelovi saodraeni u jednom optem dizajnu sistema. Osnovna funkcija MIS-a je da menaderima (preko kvalitetnih, pravovremenih i pouzdanih informacija) obezbijede uvid u ponaanje preduzea (poslovnog sistema) tako da mogu efikasnije da iskoriste svoje menaderske vjetine i umjea. Upravljaki informacioni sistem se moe definisati kao: 1. organizaciona cjelina meusobno povezanih elemenata koja ima svrhu formiranja informacije za potrebe upravljanja; 2. niz aplikativnih sistema koji se odnose na oblikovanje, odailjanje, primanje, sreivanje, obradu i memorisanje informacija potrebne organima upravljanja; 3. sistem koji generie informacije koje se koriste u procesu funkcionisanja sistema, proizvodei upravljako djelovanje usmjereno na smanjenje elemenata neizvjesnosti. Karakteristike, specifinosti po kojima se upravljaki IS razlikuje od tradicionalnih informacionih sistema se ogledaju u sljedeem: 1. Upravljaki IS nije to i automatska obrada podataka. Automatska obrada podataka je samo jedan dio IS. AOP se odnosi na pojedinane aplikacije (podsisteme) koji nesu meusobno povezani. Kod UIS svi podsistemi su povezani, i ine jedinstvenu cjelinu ije je funkcionisanje podreeno cilju - obezbjeivanje kvalitetnih informacija za adekvatno upravljanje poslovnim sistemom odnosno njegovim podsistemima. 2. Prilagoenost informacija zahtjevima korisnika. UIS pretpostavlja tako organizovanu mreu komunikacija da se podaci, odnosno informacije isporuuju korisniku na mjestu gdje treba i u obliku koji on zahtijeva. Tradicionalne IS karakteriu siromani ablonski izvjetaji koji se dugo zadravaju u pojedinim sektorima pa su, stoga, neaurni i neblagovremeni. 3. Brz pristup podacima. S obzirom na vremensku komponentu UIS se odnose na budunost (isto kao i na sadanjost i na prolost). UIS podrazumijeva takvu organizaciju podataka da se potrebni podaci za relativno kratko vrijeme ("svakog

momenta") mogu otkriti i upotrijebiti. Naime, hronologija poslovnih dogoaja i promjena se putem adekvatne organizacije podataka registruje za itavo vrijeme poslovanja preduzea. Ti se podaci uz adekvatnu obradu koriste za donoenje odluka tekueg i dugoronog karaktera. Upravljake IS karakterie i integralnost, odnosno podaci se pamte samo jednom, izlaz jednog podsistema je adekvatan, istovjetan ulazu u drugi podsistem . Ovi su podsistemi povezani, spregnuti u jedinstvenu cjelinu odnosno sistem. 4. UIS nije zatvoren sistem. On sakuplja iz okruenja podatke o kretanjima na tritu, konkurenciji, optim ekonomskim prilikama. Na osnovu sakupljenih podataka daje se mogunost korisnicima UIS da brzo reaguju na promjene u okruenju i njima prilagode funkcionisanje poslovnog sistema. To nije sluaj sa tradicionalnim IS. 5. Vodea uloga menadera u projektovanju UIS. U prvim godinama primjene kompjutera, kada je jedino bila na raspolaganju tehnologija batch obrade, komercijalna upotreba kompjutera se svodila na nekoliko raunovodstvenih aplikacija (platni spiskovi, platni rauni i druge operacije u seriji). Kod tako oragnizovanih IS, osoblje koje radi u raunskom centru je bilo zadueno za sve. Naime, kompjuterski profesionalci su bili odgovorni za programiranje, kreiranje koncepcije sistema, instalaciju sistema, organizaciju unosa i obrade podataka itd. Dakle, osoblju koje je odravlao sistem, bilo je preputeno da definie ciljeve sistema, strategiju razvoja, kao i strukturu izvjetaja (od kojih su veina njih bila jedva razumljiva ljudima van kompjuterskog centra). Pojava poslovnih programskih jezika, razvoj koncepta baza podataka, mogunost ON-Line obrade, kao i pojava personlanih raunara uvodi nas u novo doba primjene kompjuterske tehnologije koje je u prvom redu obiljeeno dominacijom upravljakih informacionih sistema. Dok je kod tradicionalnih IS fokus bio na obradi transakcija, kod UIS upotreba informacija postaje osnovni element koji determinie koncepciju i nain funkcionisanja informacionog sistema. Shodno tome, konceptualizacija i primjena UIS, se sprovodi uz aktivnu (odluujuu) ulogu top menadmenta preduzea, odnosno poslovnog sistema. Da bi udovoljilo ovom zahtjevu poslovodstvo mora posjedovati adekvatno informatiko znanje. Zbog toga svi

programi za obrazovanje menadera, obavezno ukljuuju problematiku projektovanja informacionih sistema. Dakle, u prvim godinama kompjuterske ere kljune figure u upotrebi informacione tehnologije su bili profesionalci u informacionim sistemima. Danas, upravljaki informacioni sistemi zahtijevaju da glavni menaderi preduzea preuzmu vostvo u primjeni informacione tehnologije, i uopte u funkcionisanju. Imajui u vidu navedene osobine UIS, projektovanje njegovih podsistema zahtijeva tretman upravljanja kao informacionog procesa kojim se smanjuje neizvjesnost i poslovni sistem optimalno usmjerava prema cilju. Izgradnjom adekvatnog upravljakog IS vidno e se poboljati kvalitet poslovnog izvjetavanja i na njemu zasnovanog upravljanja. 4.5 SISTEMI ZA PODRKU ODLUIVANJA - DECISION SUPPORT SYSTEMS (DSS) DSS sistemi imaju zadatak da prue podrku pri donoenju poslovnih odluka. Struktuirane odluke su rutinske i ponavljaju se, tako da je za njih mogue predvidjeti proceduru i algoritam za rjeavanje. ta sa nestruktuiranim odlukama koje se ne mogu formalizovano opisivati, kod kojih se problem ne rjeava samo na osnovu prikupljenih informacija. Kod ovih odluka problem koji se rjeava nije u potpunosti definisan i teko ga je razgraniiti od slinih problema. Nestruktuirane odluke su nove i sloene i esto se donose po specijalnom postupku. U ovim sluajevima upravljaki IS je od koristi ali ne rjeava problem u cjelini i do kraja. Osnovna funkcija sistema za podrku odluivanja je da donosiocima odluka pomogne pri rjeavanju sloenih i nestruktuiranih problema. DSS u sutini predstavlja korisniku blizak softver koji prati obogaena baza podatka i baza modela (modeli odluivanja). S ozirom da pomau pri rjeavanju slabo struktuiranih problema DSS su namijenjeni viim nivoima odluivanja ( stratekom i taktikom). Za razliku od MIS-a (koji se bazira na horizontalnoj matrici informacija) kod DSS imamo veritikalne informacione tokove. DSS su laki za koritenje, jer su jezici za komunikaciju dosta jednostavni i struktura sistema je takva da obezbjeuje lak pristup podacima u interaktivnom radu.

DSS pomau korisnicima da ispolje svoju efikasnost i znanje uz poseban naglasak na lini stil odluivanja. Bitno je naglasiti da DSS ne predstavljaju automatizaciju procesa donoenja odluka ve predstvaljaju sredstvo i alat koje korisnici mogu upotrebljavati u onim sluajevima kada se ne mogu unaprijed pripremiti algoritmi kojima se problem rjeava. Osnovni elementi sisitema za podrku odluivanja su: 1. korisnici, 2. podaci (baza podataka dopunjena sa internim podacima koji se odnose na planiranje i prognoziranje i eksternim podacima bitnim za strateko odluivanje /podaci o istraivanju trita i sl./), 3. modeli odluivanja koji sadre; a. programske pakete za: i. optimizaciju, ii. statistiku analizu, iii. finansijsku analizu i sl., b. alate za simulaciju i modeliranje problemskih situacija. Modelima odluivanja se rjeava simulacioni model, i na osnovu utvrenih kriterijuma bira zadovoljavajue rjeenje. 4. specijalni softver koji povezuje korisnike sa podacima i modelima. 4.5.1 Geografski informacioni sistemi (GIS) Geografski informacioni sistemi (GIS) predstavljaju jednu posebnu kategoriju sistema koji objedinjavaju pristup razliitim transakcionim i eksternim bazama podataka sa geografskim, zemljino-knjinim, demografskim i podacima o prometu, kako bi se dolo do vizualnih (geografskih) pregleda relevantnih podataka o prostornoj strukturi trita, distribuciji kupaca i dobavljaa i slino. GIS (Geografic Information System) je specijalna kategorija DSS-a koja moe analizirati i pokazati podatke za planiranje i donoenje odluka koristeci digitalne mape. Software moe sakupiti materijal, pohraniti ga, manipulisati i pokazati informacije koje se odnose na geografiju, veui podatke do mjesta, relacija i podruja na karti. GIS moe biti upotrijebljen

za davanje podrke u donoenju odluka koje zahtijevaju znanje o geografskoj rasporeenosti ljudi, ili drugo. Naprimjer, GIS moe biti upotrijebljen da pomogne dravnoj ili lokalnoj vladi da izrauna vrijeme tj. brzinu odgovora u sluaju elementarnih nepogoda ili da pomogne bankama da odrede najbolju lokaciju za instaliranje novih ogranaka, i slino. GIS alat postao je dostupan ak i malim preduzetnicima, a neki se mogu koristiti na web-u. GIS doputa menaderima da promijene podatak i automatski prerauju poslovni scenario u cilju nalaenja boljeg rjeenja. 4.6 EKSPERTNI SISTEMI ( ES ) Ekspertni sistemi oponaaju rad eksperta a razvijeni su primjenom neke od tehnika vjetake inteligencije. Ekspertni sistemi sadre velika znanja i veliko iskustvo i pravila zakljuivanja koja nude rjeenja na nivou eksperata. Kod projektovanja i razvoja ekspertnih sistema nameu se sljedea pitanja (problemi): 1. Kako pribaviti znanje od eksperta? 2. Kako to znanje predstaviti raunaru? 3. Kako na osnovu pribavljenog znanja izdvojiti rjeenje konkretnih praktinih problema? Ekspertni sistemi mogu biti heuristiki kada se rasuuje na osnovu intuitivmog-neformalnog znanja za razliku od onih kod kojih se rasuivanje vri na osnovu formalnih teorijskih postavki. Postoje i fleksibilni ES koji vre postepeno integrisanje novih znanja u postojee strukture znanja. Struktura ES se sastoji od: - baza znanja; - mehanizma zakljuivanja; - specijalizovane baze podataka i - specijalizovanog softvera koji predstavlja korisniki interfejs. Mehanizam zakljuivanja interpretira podatke iz baze podataka sa stanovita znanja iz baze znanja i izvlai zakljuak.

Softver za podrku ekspertnom sistemu olakava rad i komunikaciju korisnika sa sistemom. Specijalizovana baza podataka sadri injenice dobijene ekspertizom i formira se za svaki konkretni zadatak. (Ne postoji opta granica izmeu baze podataka i baze znanja, jer dobijajui odreena svojstva podaci iz baze podataka postepeno prelaze u znanje). Baza znanja kao centralna komponenta ekspertnog sistema sadri objektivne zakonitosti rjeavanja problema ali i neodreene -heuristike sisteme za rjeavanja problema. Od kvaliteta baze znanja zavisi kvalitet ekspertnog sistema. Baza znanja sadri specijalizovana znanja eksperata i specijalista (projektuje se modularno da bi se mogla dograditi nova znanja). Jezici koji podravaju rad ekspertnih sistema su LISP, PROLOG, SNOBOL, SYNTEL. Ovi jezici omoguuju opis pravila logikog povezivanja IF.... THEN, ili IF ...AND....AND ...THEN...... Ekspertni sistemi ne mogu jo uvijek u potpunosti zamijeniti eksperta, oni mu samo olakavaju rad pri emu ono to ekspert moe rijeiti za due vrijeme ES treba mnogo manje vremena. Ekspertni sistemi su usko orjentisani programski paketi i zbog nepotpunih podataka mogu dovesti do pogrenih rjeenja. 4.7 SPECIJALIZIRANI INFORMACIONI SISTEMI 4.7.1 INFORMACIONI SISTEMI U ROBNOM PROMETU Za normalno funkcionisanje robnog prometa neophodna je intezivna komunikacija izmeu uesnika i razmjena veliko broja informacija. Razvojem IS i primejnom IT dolazi do racionalizacije robnog prometa. Zahvaljujui automatizaciji informacionih aktivnosti ostvaruje se velika uteda poveava ukupna produktivnost i robni promet ini efikasnijim. Pod komuniciranjem u robnom prometu podrazumijevamo transfer informacija od poiljaoca do primaoca sa informacijom koja je razumljiva primaocu sa ciljem da se promijeni njegovo ponaanje. Za ostvarenje komunikacije treba savladati prostornu i vremensku udaljenost izmeu uesnika u robnom prometu. Komuniciranjem se ostvaruje jedinstvo robnog prometa i zahvlaljujui ovom procesu uesnici imaju istu ili slinu predstavu o nekom dogaaju.Komuniciranje je dvostrani proces i uesnici

su i poiljaoci i primaoci poruka. Proces komuniciranja mogu ostvarivati iskljuivo ljudi bez upotrebe maina, moe uz djeliminu upotrebu maina ili uz potpunu automatizaciju. Nijedna oblast ljudske djelatnosti nije doivjela takvu informatizaciju kao to je to savremena trgovina odnosno robni poromet tako da je danas ona i nezamisliva bez primejne sredstava informacione tehnologije koja se prije svega ogleda u razvoju informacionih sistema zasnovanih na jedinstvenom numerisanju proizvoda kao to su: EAN6 UPC7 EFTPOS8 EOS9 EIHR10 EDI11 i sl. 4.7.2 SISTEMI JEDINSTVENOG OZNAAVANJA PROIZVODA Donoenje pravih poslovnih odluka na osnovu kojih se moe raunati na poslovni uspjeh, zahtijeva od subjekata robnog prometa da u svakom trenutku raspolau sa tanim informacijama o svim elementima svoga poslovanja npr. - robi koju nabavljaju (njenoj vrsti, stanju na zalihama, raspoloivoj koliini itd..), - poslovnim partnerima (njihovom asortimanu, solventnosti, poslovnosti itd..), - ostvarenom prometu, - uinku po pojedinim organizacionom jedinicama, - tranji (po artiklima, lokacijama, vremenskom periodu i sl), Ove informacije nije nuno samo obezbijediti ve ih i brzo i ekonomino razmjenjivati . S ovim u vezi u trgovinskoj razmjeni uvijek je postojala potreba za identifikacijom robe koja se trguje (radi lakeg naruivanja, kontrole, prijema, otpreme, fakturisanja i sl.). U doba nerazvijenih informacionih sistema kada je koritena iskljuivo runa obrada podataka za identifikaciju su bili dovoljni jednostavni opisi. Meutim, sa uslonjavanjem robnog prometa razvojem i irenjem asortimana, opisi su morali biti dui i precizniji da ne bi dolo do dvosmislenosti i zamjene artikala. Sve je to oteavalo manipulaciju robom i obradu podataka

uslonjavalao. Da bi se to izbjeglo dolo se na ideju da se artiklima dodjeljuju oznake (u poetku samo brojevi) u skladu sa dogovorenim prinicpima. U fazi rune obrade podatka te idnetifikacione brojeve su itali ljudi zadueni za nabavku, voenje robnog knjigovodstva, kontrolu faktura i sl. Pojavom raunara i njihovom masovnom primjenom u obradi podataka bio je priustan zahjev da se raunari koriste i za prikupljkanje , odnosno zahvat podataka. Tako su se u poetku ovjeku razumljivi identifikacioni brojevi unosili u raunar. Meutim kako je to bilo sporo i sa dosta greaka, javila se potreba da se razviju simboli koji su mainski itljivi. Tako je razvijeno vie vrste simbola na pr. 1. OCR kod - (Optical Character Recognition - optiko prepoznavanje znakova), 2. Magnetni kod, 3. Bar kod (izuzetno ekonomian i uspio je da potisne ostale)

6 European Article Numbering - Evropsko numerisanje artikala 7 Univerzal Product Code - Univerzalni kod artikla 8 elektronski transfer novca 9 Entry Order Systems 10 Electronic in Home Retailing (teleoping iz stana) 11 Elektronska razmjena podataka Bar kod je mainski itljiv grafiki prikaz podatka provougaonog oblika koji se sastoji iz tamnih pruga i svjetlih meuprostora. Ispod ovih simbola nalazi se ovjeku razumljiva oznaka u OCR-B formatu. Optikim oitavanjem - prelaskom snopa svjetlosti preko pruga - koje se zasniva na razlici u refleksiji svjetlosti svijetlih i tamnih zona simbola, raunar automatski

nedvosmislenio identifikuje oznaeni artikal - ime se i vri automatski unos odreenog podatka.. U nedostataku standarda preduzea su u poetku koristila svoje interne simbole. Meutim, problemi nabavka robe sa tuim simoblom (morala je da se ponovo oznaava svojim) su poskupljivali cjelokupni proces rada.. To je i bio razlog da u pojednim zemljama nastane i razvije se nacionalni sistem numerisanja proizvoda. Tako je 60-tih godina u Francuskoj nastao GENCOD u Velikoj Britaniji SPNS (Standard Product Numbering System) u vedskoj DAKOM. U njemakoj u Austriji BAN (Bundes Artikal Number). Prvi vei standard meunarodnog formata je UPC (Univerzal Product Code - Univerzalni kod artikla) koji je vaio za podruje SAD i KANADE. Evropski sistem (standard) identifikacije proizvoda (EAN - European Article Numbering - Evropsko numerisanje artikala) nastao je 1997. godine. Japan i Australija su veoma brzo pristupili ovoj asocijaciji tako da se danas moe govoriti o svjetskom standardu. 4.8 VRSTE INFORMACIONIH SISTEMA KOJI PODRAVAJU POSLOVANJE SAVREMENOG PREDUZEA Informatizacijom svih faza poslovanja, nastali su informacioni sistemi koji su osposobljeni za: 1. preciznu i tanu naplatu prodate robe, 2. racionalan sistem nabavke, 3. praenje optimalnog nivoa zaliha, 4. automatsko inventarisanje i opsluivanje kupca po sistemu just-in-time. U cjelini gledano savremena informatika postaje integralni dio marketing strategije preduzea. Ovim se smanjuju prijetnje da ono postane zarobljenik okruenjem, a poveaju anse da ono postane manipulant okruenjem. Tako je npr trgovina sa ekspanzijom tree tehnikotehnoloke revolucije prela iz mehanike faze u elektronsku fazu koju karakterie masovna primjena sredstava savremene informacione tehnologije u procesu prikupljanja, obrade i distribucije informacija kao i u automatizovanoj realizaciji operativnih poslova. Modernizovana informatika podrka prati i podrava podsisteme poslovanja preduzea kao to su: 1. naruivanje robe,

2. skladitenje, 3. prodaja, 4. manipulacija novcem i finansijskim instrumentima, 5. proces prenosa poslovne dokumentacije i 6. komuniciranje sa svim poslovnim subjektima. 4.8.1 INFORMACIONI SISTEMI ZA UPRAVLJANJE NABAVKOM I ZALIHAMA Primjenom kompjuterizovanih informacionih sistema u podsistemu nabavke preduzea obezbjeuju: 1. potpunu i tanu evidenciju o svim proizvodima koji se nabavljaju (ifru-oznaku proizvoda, naziv proizvoda i granu kojoj pripada), 2. potpunu i tanu evidenciju nabavnih cijena, 3. potpunu i tanu evidenciju o svim dobavljaima (naziv dobavljaa i adresu, broj iro rauna itd..), 4. potpunu i tanu evidencija proizvoda koji su ugovoreni (narueni) sa dobavljaima (ugovorene koliine, vrijeme isporuke, magacin uskladitenja, maloprodajni objekti u kojima e se proizvodi prodavati), 5. potpunu i tanu evidenciju prispjelih i plaenih faktura dobavljaima. Automatizacija nabavke ostvarena je primjenom posebnih sistema automatskog naruivanja robe poznatih kao EOS - (Entry Order Systems). Ovi sistemi se primjenjuju u veleprodaji za uspostavljanje komunikacije izmeu baze podataka veletrgovinskih preduzea i njihovih kupaca (esto trgovaca na malo). EOS sistem podrava proces pripreme i slanja narudbenica. Naime, elektronska obrada doputa preduzeu integraciju obrade narudbi, planiranja nabavke, zaliha, raunovodstva, kao i planiranja prevoza u sveukupnom informacionom sistemu. Realizacija ovog sloenog sistema u hardverskom, softverskom i organizacionom pogledu ima odreene zahtjeve, kao to su: 1. Ureenu, aurnu i dobro organizovanu bazu podataka sa definisanim prioritetima i protokolima pristupa na centralnom raunaru kod veletrgovinske organizacije; 2. Komunikacioni kanal izmeu veletrgovca i njegovih potencijalnih kupaca;

3. Softver za manipulaciju sa porudbenicama; 4. Skenere, optike olovke i ostale barkod itae. Postupak nabavke pomou ovog sistema je jednostavan. Uitavanjem bar-kodova za robu koja se eli nabaviti pravi se zbirna narudba, koja se preko komunikacionog kanala alje raunaru (odgovarajuem softveru za prijem i obradu porudbenica) veleprodajne organizacije. Po prijemu narudbi kupcu se alje roba sa odgovarajuom dokumentacijom (otpremnica, raun itd..). Upotrebom EOS sistem-a veletrgovinsko preduzee bitno poboljava svoju ekonominost: smanjuje ili potpuno eliminie trokove klasine pripreme i obrade dokumenata; poveanjem obrta zaliha smanjuje angaovanje obrtnog kapitala; smanjuje predstavnitva - prodajne punktove; vri bru naplatu robe od kupca; smanjuje trokove za ureenje prodajnog prostora i prateih objekata (sa kupcem fiziki ne uspostavlja kontakt). Kupci (maloprodavci) su za upotrebu EOS sistema motivisani sljedeim koristima: 1. Mogunost izbora optimalne nabavke. Koristei se EOS sistemom kupac moe napraviti komparaciju komercijalnih uslova nabavke iste robe od razliitih prodavaca. Ovaj proces moe pratiti i odgovarajui softver - tipa sistema za podrku odluivanja DSS (Decision Suport System), kojim se kompariraju i rangiraju po stepenu vanosti elementi ponude (lokacija, cijena, termin isporuke itd..), i predlae optimalna ponuda; 2. Poveanje realnosti prodajnih planova. Zahvaljujui informacijama koje upotrebom EOS sistema dobija, kupac moe sainiti mnogo realnije planove prodaje; 3. Smanjenje kupoprodajnih trokova (trokova putovanja, razmjene dokumentacije itd..). Kompjuterizovani informacioni sistemi za upravljanje zalihama, obezbjeuju: 1. blagovremeno registrovanje prijema proizvoda od dobavljaa, 2. osnovne podatke o magacinu u kojem se proizvod skladiti, 3. registrovanje izlaza proizvoda iz magacina,

4. set informacija koje su potrebne knjigovodstvu i finansijskoj slubi i 5. set informacija o stanju zaliha (optimalne, minimalne i maksimalne). 4.8.2 INFORMACIONI SISTEMI ZA UPRAVLJANJE PRODAJOM Od razvijenih informacionih sistema prodaje najpoznatiji su POS (Point of Sale), i EIHR (Electronic in Home Retailing) sistemi. S obzirom na znaaj prodaje za ukupno poslovanje preduzea ovi sistemi su doivjeli posebnu afirmaciju. POS (Point of sale) predstavlja sistem prikupljanja i obrade informacija u trenutku i na mjestu prodaje. Primjena POS sistema je bila uslovljena razvojem sistema jedinstvenog numerisanja proizvoda. 12 Naime, zahvaljujui sistemu jedinstvenog ifriranja i numerisanja omoguena je automatska identifikacija proizvoda. U savremenom robnom prometu koriste se dva sistema (standarada) ifriranje i numerikog oznaavanja proizvoda i to: EAN (European Article Numbering Association), i UPC (Universal Producte Code) sistem. Kako je ve naglaeno EAN je evropski trinaestopozicioni sistem numerisanja proizvoda (prve tri pozicije predstavljaju zemlju, sljedeih pet identifikuju proizvoaa, slijede etiri pozicije koje su namijenjene identifkaciji proizvoda, i poslednja trinaesta je rezervisana za kontrolni broj). Prikljuenjem japanske trgovine i prometa ovaj sistem poprima meunarodnu dimenziju i prerasta u IEAN. Na amerikom kontinentu u upotrebi je dvanaestopozicioni kodni sistem oznaavanja proizvoda - UPC iju strukturu ini prefiks, pet brojeva rezervisanih za proizvoaa, pet brojeva za proizvod i na kraju kontrolni broj. U poetku su korieni batch POS sistemi da bi kasnije bili zamijenjeni On-line POS sistemima. Kao to se vidi na slikama broj 6 i 7, On -line POS sistem moe imati distribuiranu ili centralizovanu strukturu.

12 Tri glavna podruja primjene POS sistema su: 1. Supermarketi: uglavnom za kontrolu inventarisanja i brzo izvjetavanje o prodajnim transakcijama; 2. Zalihe: uglavnom za kontrolu inventarisanja, izvjetavanje o

transakcijma, i zaduenje tj. knjigovodstvenu evidenciju kredita; 3. Prodavnice brze hrane: uglavnom za brzo praenje i izvjetavanje novano-prodajnih transakcija. (prema N. Stern, R. Stern Computers in society, Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, London 1983, str. 353). On-line distribuirani POS sistem 13 Slika 8. On-line centralizovani POS sistem Za cjelovito fokusiranje ovog sistema posluiemo se analizom James Briena, gdje on istie da se za realizaciju POS sistema moe koristiti sljedea hardverska podrka: 14

13 Prema Stern, N., and Stern, R., "Computer in Society" Prentice Hall, Inc. Englewood Cliffs. N. J. str. 356. 14 Koriena je analiza James A. O Briena data u knjizi Information systems in busisness managemet IRWIN, Homewood Illinois 1988, strane 186 i 461. - transakcioni terminali koji obuhvataju POS terminale ili terminale koje prati video displej i tastatura; - OCR ureaj (Optical Character Recognition) za optiki prenos podataka - optike scaninig olovke (OCR wand); - MICR ureaja (Magnetic ink Character Recognition) za itanje magnetnih zapisa (karaktera). Od ovih ureaja u upotrebi je najvie megnetski ita/sortira korien u bankarstvu za obradu ekova; - druge tehnologije, kao to su elektronski mi, svjetlee olovke, ureaji za prihvatanje zvunih (glasovnih) ulaza (naredbi), kao i ureaji za prihvatanje naredbi na principu dodira. Sistemska povezanost hardverske platforme za realizaciju POS sistema data je slikom broj 8.

Automatizovani POS sistem POS (on-line) terminali u maloprodajnim objektima glavne su kompjuterske aplikacije. Veina POS sistema obuhvata nekoliko registar kasa koje lie na terminale i koje su on-line povezane na kontroler podataka, lociran u prodajnom objektu. Kontroler podataka obuhvata samo minikompjuter sa periferijama ili je to jedinica za memorisanje transakcija od POS registar kasa na magnetnu traku, a podaci se preko komunikacionih linija mogu slati u regionalni kompjuterski centar. Stoga POS terminali, kompjuteri prodavnica i centralna kompjuterska oprema, predstvaljaju osnovne komponente maloprodajnog kompjuterizovanog informacionog sistema. Kod mnogih POS sistema regisatar kase imaju ulogu intelegentnih terminala koji mogu korak po korak da obrauju prodajne transakcije. Naime, mogi terminali su programirani tako da prodavac jednostavnim pritiskom na neki taster moe unijeti cijenu ili drugi podatak za sve robe iz prodajnog asortimana. Ovi terminali su osposobljeni i za izvravanje aritmetikih operacija kao to su obraun poreza, diskont i obraun sume (zbira). Neki terminali su osposobeljni da za potrebe kreditnih transakcija izvre On-line provjeru kredita. Veina POS terminala automatski ita podatke sa bar kod zapisa proizvoda ili sa trgovakih etiketa (trgovake etikete sa koriste za svjee izmjerljivu robu). Koristi od POS sistema su viestruke. Naime, POS sistem nudi pogodnosti kako za trgovinsko preduzee tako i za potroaa, kupca. Kupac ne mora mnogo da eka naplatu kupljenih proizvoda, automatski dobija raun, razne stimulacije u pogledu uslova plaanja (kreditne kartice itd..), vie vjeruje tanosti obrauna cijene nego kada to sama kasirka radi itd.. Isto tako, za trgovinsko preduzee postoji itava skala prednosti koje se ostvaruju na ovaj nain: roba se brzo naplauje, potrebno je manje radnika, smanjena je mogunost greke ili manipulacija prilikom naplate, smanjuju se trokovi promjene i obiljeavanja cijena, mogunost automatskog smanjivanja stanja zaliha, svestrano izvjetavanje o prodaji (po punktovima, po proizvodima, po danima, prosjenoj vrijednosti kupovine itd..) informacije o odnosu prodaje i zaliha, izvjetaji o prosjenoj vrijednosti kupovine, stepenu supstitabilnosti asortimana i realizaciji naplate. J.Brein uoava i sljedee koristi od POS sistema:

- Oigledno POS terminali, kontroleri i itai podataka, i druge hardverske komponente za komunikaciju i prenos podataka su skupi ureaji. Kako se onda isplati njihovo instaliranje? Najvea mjera koristi takvih sistema je njihova sposobnost za poveanje prihoda od prodaje i reklame, ukljuujui i mogunost brzog izvoenja detaljne analize prodaje. - Druga korist je upravljanje inventarisanjem u realnom vremenu koje obezbjeuje POS sistem. Ovo je znaajno za maloprodajne zalihe zbog usklaene dinamike nabavke i prodaje, ime se obezbjeuju samo koliine koje obezbjeuju nesmetanu maloprodaju. Dakle, koje su koliine moe se saznati preko ovih sistema, kao i kakvo je trenutno stanje robe na zalihama, odnosno tekue trgovake informacije o pojedinanim zalihama. 15 Sa terminala prodajnog punkta poslije svake prodaje informacija se prenosi do centralne baze gdje se smanjuju zalihe, pri emu se kada zalihe dou do minimalnog nivoa automatski naruuje roba. Dakle, zahvaljujui POS sistemu promovisana je just-in-time politika inventarisanja kojom su se drastino smanjili trokovi, odnosno izdvajanja za popis robe, uz obezbijeen optimalan nivo zaliha. Istovremeno, POS sistemi se povezuju sa nabavkom i sistemom elektronskog unosa i obrade porudbenica, dostavnica i prijemnica, sistemom elektornskih poruka izmeu prodavnica i kancelarija (predstavnitava), ime se kreira integralni iformacioni sistem kao mono orue za upravljanje ne samo trgovinskim preduzeem. Pored efekata koji se mogu materijalno kvantifikovati (uteda trokova radne sange, trokova isticanja cijena, trokova kancelarijskog materijala, trokova odravanja itd..), primjenom POS sitema oite su i sljedee nematerijalne koristi: poboljanje rasporeda u maloprodajnim objektima, poboljanja u kontroli zaliha, bolji sistem prihvata podataka, poboljano izvjetavanje i kontrola dobiti. 16 Kako prodaju, pored materijalnih, prate i finansijski tokovi, to njihov obuhvat zahtijeva integraciju POS sistema sa sistemima elektronskog prenosa novca. Tako, EFTPOS

(elektronski transfer novca) prati sistem POS i u momentu prodaje za vrijednost prodate robe vri prenos sredstava sa rauna kupca (potroaa) na raun trgovinskog preduzea. Ovaj

15 Poreenjem tehnologije POS terminala sa tehnologijom klasinih registar kasa moe se doi do sljedeih zakljuaka: 1) Cijena POS terminala je za 20% vea od cijene registar kasa koje oni zamjenjuju. 2) Obavljanjem prodajne transakcije pomou POS terminala utroi se samo jedna etvrtina vremena potrebna za transakciju putem registar kasa. 3) Kod POS sistema bitno se samnjuje potreba za naplatnim punktovima. Ovim se znaajno smanjuje i broj zaposlenih, odnosno trokovi zarada prodajnog osoblja. 4) POS terminali su osposobljeni za izvravanje operacija koje su nezamislive za registar kase kao to je transakcija kreditne kontrole. Tako se putem POS terminala automatski zahvata glavnina podataka potrebna za funkcionisanje informacionog sistema prodaje. 5) POS terminali pored izdavanja rauna kupcu omoguuju automatsko izvjetavanje o ostvarenoj prodaji (po svim tipovima pretrage: vremenski, po objektima, prodajnim mjestima itd..), o produktivnosti prodajnog osoblja, o stepenu obrta pojedinih roba. 6) POS terminali obezbjeuju veliku preciznost naplate ime raste stepen kvaliteta usluga pruenih kupcu. (prema OBrien, J, A., op cit. figure 13-14, strana 462). 16 Konar, J., Razvoj i primena informacionog sistema maloprodaje Nova trgovina, IX/X 1995 proces se ostvaruje zahvaljujui postojanju memorijskih mikroipova na kreditnim karticama koji pamte identifikacioni broj vlasnika kartice, njegovo ime, stanje na raunu tj. kreditini potencijal. Po kupovini robe stanje na raunu vlasnika kartice se smanjuje, sredstva se knjie u korist rauna trgovinskog preduzea. Ovaj sistem naplate pored pogodnosti koje prua kupcu (nema potrebu da nosi gotovinu, ak i za male kupovine, vri se bra naplata, nema potrebu ni za ekovnim knjiicama, kartica je njegova finansijska legitimacija - indikator

njegove kupovne sposobnosti) prua i pogodnosti prodavcu - trgovinskom preduzeu (smanjuje gotovinsko plaanje, odvija se bra naplata uz smanjeni rizik od prevare, ima manje papirne dokumentacije). Sinhronizacijom POS i EFTPOS sistema potpuno se automatizuje niz aktivnosti vezanih za konkretnu prodaju. Uitavanje barkodova i elektronska registracija prodaje na blagajnama (POS) omoguuje preduzeima da prate tane iznose potronje kupaca od prodavnice do prodavnice, kao i da sprijei nedostatke zaliha. EFTPOS oprema omoguuje brzo plaanje za robu ime smanjuje redove na blagajnama, brzo zaduuje kupev raun uz automatski prenos sredstava na raun trgovca ime se bitno ubrzavaju novani tokovi. 17 Trgovinska tehnologija daje mogunost menaderima trgovinskog preduzea da budu u toku sa prodajnim trendovima i potrebama potroaa. Kada su povezani sa skladinom mreom, POS procesi mogu poveati brzinu i uinak procesa fizike distribucije. Na primjer, trgovac prehrambenih proizvoda ima jedno ili dva velika centralna magacina koja su smjetena blizu glavnih magistralnih vorita. Preko podataka iz sistema POS zadovoljavaju se tane potrebe svake prodavnice iz centralnog magacina radi pokria dnevne ili nedjeljne prodaje. Gotovo svi magacini su kompjuterizovani sa robotizovanim rukovanjem. To smanjuje zalihe u prodavnicama, ali i u centralnom magacinu pri emu je smanjen rizik od nedostatka robe na zalihama. 18

Na hardversku konfiguraciju POS sistema poseban uticaj je ostvario brzi razvoj tehnologije personalnih raunara (PC). Ovaj proces je pospjeen onog momenta kada su maloprodajne firme shvatile da je jedan od naina da u trinoj utakmici zarade vie od konkurencije razvoj to vie kompjuterskih aplikacija u svom poslovanju. Tako se danas u poslovanju trgovaca na malo u razvijenim zemljama pomou personalnih kompjutera zapisuje (unosi) prodaja na stotine roba. Personalni raunari sa cash driwer ureajima i komunikacionim sposobnostima zamjenjuju tradicionalne registar kase i POS terminale. PC sa cash driwerima postaju POS terminali u momentu prodaje robe. Meutim, oni mogu jo obezbijediti i specijalne

informacije o specifinostima kupaca koje pomau prodajnom osoblju u poveanju prodaje i poboljavanju upravljanja kreditima. Poslije ina, momenta, prodaje PC moe da slui za razne standardne informacione obrade i procese. Na ovaj nain tehnoloki ojaana

17 Zadnjih godina se razvijaju kompjuterizovani sistemi koji obezbjeuju potpunu integraciju porcesa plaanja. Tako su na primjer firme Visa International and Purchase, iz San Franciska-California, i MasterCard International iz NewYork-a, udruile snage da razviju jedinstveni sistem, zasnovan na njihovim standardnim procedurama plaanja. Ovaj sistem je prezentiran u febrauru 1996., pod imenom Secure Electronic Transaction (SET). SET je sistem koji, preko otvorenih mrea, obezbjeuje sigurnu vezu izmeu finansijske institucije primaoca i finansijske institucije izdavaoca kao i asocijacije bankarskih kartica. SET je nasto ukrtanjem Tehnologije Sigurnih Transakcija (Securitu Transaction Technology - STT), koji su u septembru 1995. tritu predstavili Visa i Microsoft, i konkurentskog Protokola Sigurnih Elektornskih Plaanja (Securiti Electronic Payments Protocol- SEPP). koje je razvio MasterCard. (prema "Electronic Commerce" Oracle - magazine, volume x/numer 4, july/avgust 1996, str 46). 18 Tako na primjer britansko preduzee koje se bavi trgovinom na malo Dixons and Currys ima dva skladita koja primaju veinu isporuka od proizvoaa. Mali se ureaji isporuuju pojedinim prodavnicama - da bi pokrivale prodaju u svakoj od njih - ali se bijela tehnika (suvie velika da produktivno zauzima prostor u prodavnicama) dri u regionalnim skladitima od kojih svako opsluuje 30 ili 40 objekata; ta skladita isporuuju bijelu tehniku direktno potroaima a ne prodavnicama. Prije uvoenja EPOS sistema i centralizacije magacina,

ovakva usklaenost nije bila mogua. (Prema Dibb, S. i dr., Op.cit, str. 363). maloprodaja postaje promotor novog naina poslovanja, pa je sasvim razumljivo to su Ekspertni sistemi poeli da se razvijaju zahvaljujui maloprodaji. Naime, iz pokuaja obuhvatanja i ekspertize kupaca, unapreenja trgovakih planova i drugih pitanja ([ta kupiti a ta ne?) kao odgovori razvili su se kompjuterizovani sistemi sa bazama znanja i mogunostima zakljuivanja. Ideja je brzo prenijeta i u ostale djelatnosti. Personalni raunari se po obavljenoj funkciji POS terminala isto tako mogu koristiti a projektovanje organizacije prodaje. Najbolje prodavnice, na ovaj nain, imaju stalnu reviziju svoje organizacije prodaje i "fresh look" na ostvarenu promociju prodaje. Praksa razvijenih trgovinskih preduzea pokazuje da je za automatizaciju sistema prodaje neophodno uloiti znaajna sredstva. S tim u vezi, savremenu trgovinu karakterie niz nastojanja usmjernih na smanjenje trokova razvoja i odravanja ovih sistema. Jedno od tih nastojanja svakako ide u pravcu primjene novih - produktivnijih, pristupa i metoda u razvoju IS-a. 19 EIHR (Electronic in Home Retailing). Upotrebom EIHR sistema danas u razvijenim zemljama kupac (potroa) po sistemu teleopinga iz svog stana moe naruiti i kupiti robu. Za realizaciju i ostvarenje ovog sistema potrebne su sljedee hardverske, softverske i komunikaciono-protokolarne pretpostavke: - kuni raunar (ili tv prijemnik snadbjeven odgovarjuim adapterima za prijem teleteksta); - prikljuak na lokalnu mreu; - sreena baza podataka u kompjuterskom centru trgovakog preduzea koje se bavi prodajom na malo; - komunikacioni protokol, sa password-om koji se dodjeljuje potroau (kupcu). Prijavljivanjem na mreu potroa, koristei dobijeni password i ponaajui se u reimu postojeeg protokola, vri izbor robe i obavlja kupovinu. Pri tom, komunikacioni softver, izbor i operacije koje se izvravaju po izboru opcija iz menija omoguuju sutinsku pretragu baze podataka. Da bi na ovaj nain moglo prodavati svoju robu i imati stalan kontakt sa

svojim potroaima, trgovinsko preduzee na malo pored besprekorno ureenog materijalnog knjigovodstva mora imati i dobar tim marketing operatera koji e skaniranjem ili pripremom posebnih reklamnih ilustracija i poruka do kupca dostavljati multimedijalne zapise o svim artiklima iz prodajnog asortimana. U poetku je prenos slike predstavljao problem za ovaj sistem. Meutim, upotrebom savremenih procesora adaptera i razvojem kompjuterskog prenosa multimedijlanih efekata ovaj nain prodaje se pored slike obogatio i sa odgovarajuim zvunim efektima. Po obavljenom izboru i naruivanju roba se isporuuje kupcu. Za masovnost u primjeni ovog sistema od presudnog je znaaja odgovor na pitanje: Ko sve moe biti kupac? Zbog karaktera komunikacije sa bazom podataka relevantni su samo poznati kupci. U razvijenim privredama ovaj nain kupovine ne mora biti zadovoljstvo samo privilegovanih potroaa. Naprotiv, svaki potroa koji se prijavi i u iju se platenu i kreditnu sposobnost trgovinsko preduzee uvjeri, dobija komunikacione ifre (password) i ima pravo na kupovinu. Prednosti koje motiviu potroaa na ovu kupovinu su sljedee: - ostvarenje kupovine iz kunog ambijenta; - uteda vremena potrebnog za kupovinu; - korienje bonifikacija, prodajnih pogodnosti, kreditnih kartica itd..; - jednostavna mogunost izbora robe. Primjenom ovog sistema u poslovanju trgovinskog preduzea se mogu uoiti sljedee prednosti:

19 Vrijeme povratka uloenih sredstava za implementaciju POS sistema je razliito i kree se od 14 do 18 mjeseci. - orjentacija na sigurne/stalne potroae; - jednostavno upoznavanje sa potrebama, namjerama i eljama potroaa (analizom nekoliko kupovina istog potroaa moe se uoiti emu on preferira); - efikasno istraivanje potroaa (npr. pri ulaska u bazu podataka od svakog potroaa se moe traiti miljenje vezano za ukljuivanje novih artikala u prodajni program itd..);

- aurna evidencija i optimalne zalihe; - smanjenje trokova prodajnog prostora (s obzirom da se sa kupcem elektronski komunicira nema potrebe za superlukzuno ureenje prodajnog prostora, naprotiv on moe biti mnogo manji nego to bi klasina prodaja to iziskivala); - samanjenje trokova radne snage na poslovima operativne prodaje (smanjenjem ovih trokova se ostavlja prostora za ekonomisanje sa dodatnim trokovima distribucije i dostavljanja robe do stana potroaa). Primjenom sredstava informacione tehnologije u trgovini je dolo do ubrzanog protoka roba i informacija sa jedne strane dok je sa druge strane primjena IS-a zasnovanih na ovoj tehnologiji bitno poveala produktivnost i konkurentnost preduzea. 20

Pored sistema koje smo prethodno ekspozirali (POS, EOS, EIHR itd..) informatiku sliku savremene trgovine upotpunjuju i sistemi elektronske razmjene podataka. 4.8.3 SISTEM ELEKTRONSKE RAZMJENE PODATAKA - EDI SISTEM Preduzee je u svom poslovanju upueno na svakodnevnu komunikaciju sa subjektima iz svog okruenja. U toj komunikaciji razmjenjuje razne dokumente i informacije (ponude, narudbenice, potvrde porudbine, dokumentacije o isporuci, fakture i podatke o plaanju). Iako veliki broj firmi ovu komunikaciju i razmjenu informacija i dalje ostvaruje preko papirne dokumentacije, u razvijenim zemljama praksa sve vie postaje i elektronska razmjena podataka, odnosno EDI sistem (Electronic Data Interchange) kojim se ostvaruju znaajne utede u poslovanju. Pojavom EDI sistema stvoreni su uslovi da se transakcije naruivanja, kupovine (nabavke) i prodaje robe i plaanja mogu obavljati za nekoliko minuta izmeu prostorno udaljenih uesnika u robnom prometu. Elektronske verzije u skladu sa EDI -standardima dokumenata kao to su: narudbenica, otpremnica, prijemnica, faktura, ponuda itd.., su postali praksa najprije trgovinskih pa poslije i ostalih preduzea razvijenih zemalja. Pri tome je, s obzirom na globalizaciju trita i internacionalni karakter moderne trgovine, sistem elektronske razmjene podataka - EDI, postao meunarodni standard. To je i razlog da se kao posebna

(poslednja) faza u razvoju kompjuterskih informacionih sistema trgovine istakne period koji

20 Na primjeru multinacionalne kompanije Benetton se najbolje vidi kako modernizacija poslovanja utie na uspjenost prodaje i cjelokupnog poslovanja. Ova firma ima 4500 prodajnih objekata, od kojih se 1500 nalazi u Italiji, 700 u SAD-u, 350 u Velikoj Britaniji itd... Benetton je elektronskom mreom povezao svoje prodajne agente, fabrike i skladita. Pretpostavimo da student iz Londona eli kupiti Benettonovu majicu istu kao to ima njegov stariji brat. On je trai u benettonovoj prodavnici. Ako je tamo nema prodava odmah reaguje i zove benettonovog prodajnog agenta koji naruuje preko personalnog raunara taj tip majice. Informacija elektronski putuje do Italije gdje raunar pretrauje podatke o zalihama i pronalazi da nema vie takve vrste majica. Porudbenica zatim automatski putuje do maine koja odabira preu i automatski poinje plesti majicu.Gotova majica se pakuje u kutiju sa oznakom barkoda te je alju u magacin. Raunar u magacinu komanduje robotu da pripremi majicu i drugu robu koja se mora isporuiti prodavnici u Londonu. (Prema Dibb, S. i dr., op.cit. str 371.). poinje sa razvojem EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce and Transport) i EANCOM (EAN Communication) projekta (standarda) 21 . Zbog novine EDI sistema (standarda) kod nas, sa jedne strane, kao i zbog prisutnih nesporazuma i nejasnoa (pa ak i u strunim krugovima) oko ovog sistema, sa druge strane, osjeamo potrebu da u funkciji kompleksnosti i sveobuhvatnosti predmeta istraivanja, preciznije definiemo ovu kategoriju. Prirodni cilj poslovanja preduzea, pored ostalog, zahtijevao je i smanjenje trokova komuniciranja sa ostalim uesnicima robnog prometa. Najvei dio ovih trokova se odnosio

na papirna dokumenta vezana za procese nabavke isplate, osiguranja, prevoza, prodaje i reklamacije. Razvoj informacione tehnologije i elektronskih medija stvorio je osnovu da se smanje ovi trokovi uz obezbjeenje potpune, pouzdane i trenutne informacije. Dakle, osmiljen je nain kako da se poslovna dokumenta iz poslovne aplikacije jednog preduzea u standradnom formatu prenesu elektronskim putem (brzo, jeftino i efikasno) do poslovne aplikacije drugog preduzea. 22

EDI se definie kao kretanje poslovnih podataka elektronskim putem izmeu ili u okviru firme (ukljuujui njihove zastupnike i posrednike) u struktuiranom, kompjuterski obradivom formatu podataka koji omoguava da podaci budu transferovani bez ponovnog ukucavanja za poslovne aplikacije koja je kompjuterski podrana na jednoj lokaciji u poslovnu aplikaciju podranu na drugoj lokaciji. 23 Iz ove definicije se vidi da se EDI izmeu dvije firme obavlja kao direktna transmisija, a moe se ostvariti i preko posrednika, pri emu je bitno da se preneseni podaci ponovo ne ukucavaju ve direktno postaju ulaz aplikacije. Ako u kompjuterski standardizovanom formatu kao izlaz svoje aplikacije preduzee, putem komunikacione mree, poalje svom isporuiocu porudbenicu koju on prvo odtampa pa je poslije ukucava u svoju aplikaciju obrada narudbi, onda je u pitanju tzv. djelimini EDI. Takoe, EDI treba razlikovati od faksimil transmisije i od elektronske pote. Primalac faksimil transmisije ovu ne moe direktno unijeti u poslovnu aplikaciju. Isto tako, za razliku od EDI-ja koji koristi strogo struktuiran format, poruke elektronske pote imaju slobodan format, pri emu, EDI kao prenos poruka u strogo struktuiranom formatu moe imati razliite

21 Postoje razliite podjele faza razvoja kompjuterizovanih IS trgovine.Navodimo jednu od najustaljenijih: Kompjuterizacija trgovine kao djelatnosti odvijala se uglavnom kroz tri faze: :

* Period kompjuterizacije trgovine od pojave raunara pa sve do sredine 70-tih godina. Kompjuterima su pokrivane pre svega administrativne funkcije, obraun linih dohodaka i sl. Uvoenje i razvoj inofmacionih sistema u trgovini (to podrazumeva nabavku hardvera, softvera, obuku kadrova, nove ifarske sisteme i organizaciju rada) umnogome je doprinelo unapreenju rada i reavanju problema obrade podataka iz postojee dokumentacije. Meutim, nuno je uloiti napore da se upotreba informacionih sistema ne svede samo na automatsku obradu podataka. U sluaju klasinog AOP-a informacije o dogaaju se unose i obrauju naknadno, te one samo pruaju saznanje ta se u prethodnom periodu desilo. Za pravovremeno reagovanje neophodno je infomacije o dogaaju, tj. o promeni registrovati i imati u momentu njihovog nastanaka. * Period od sredine 70-tih godina tj. od pojave jedinstvenog svetskog sistema kodiranja i identifikacije.To je period uvoenja i razvoja EPOS-a (Electronic Point of Sale) sistema zasnovanih na skeniranju simbola, automatsoj identifikaciji artikala i kompjuterizaciji osnovnih procesa rada (nabavke, prodaje, upravljanja zalihama i dr). Ova faza kompjuterizacije i kompjuterskog poslovanja je u toku. * Period koji poinje sa razvojem EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce and Transport ) i EANCOM (EAN Communication) projekta. U poetnoj je fazi u svetu i naravno kod nas. Razmenom poruka elektronskim putem proirie se dimenzije elektronske trgovine i elktronskog poslovanja. (Prema Miti B.- Elektronska trgovina u svetu i Jugoslaviji - Zbornik tree YUEDI konferencije str. 25) 22 U tehnikom pogledu nastanak i razvoj EDI sistema je vezan za brak personalnog raunara (kao radne stanice) i telekomunikacionih mrea 23

Ovdje se pod poslovnom aplikacijom podrazumijeva kompjuterski program koji se primjenjuje nad ulaznim podacima u cilju automatskog praenja poslovnih funkcija, npr. aplikacija za narudbenice koja prima porudbine ili pak aplikacija potraivanja kojom se preate poslate fakture i primljene uplate. (prema EDI FORUM, The Jornal of Electronic Data interchange, Val. 1, 1989- Ned C. Hill i Daniel M. Fereguson). nivoe 24 . Dakle, kod EDI sistema je bitan prenos dokumenta (podatka) od poslovne aplikacije jednog preduzea do poslovne aplikacije drugog preduzea. Ovu specifinost EDI sistema treba imati u obzir, dakle, i kod projektovanja i implementacije poslovnih aplikacija iji izlazi mogu biti dokumenti koji su predmet elektronske trgovine. Da bi se dokumenti koji su generisani poslovnim dogaajima u poslovanju jednog preduzea mogli prenijeti elektronskim putem, moraju se kao to je ranije naglaeno, prenijeti u unaprijed definisani format standard. Definisanje i razvoj standarda za elektronsku razmjenu podataka u poetku je bio determinisan karakterom djelatnosti kao i specifinostima i standardima privredne infrastrukture na koju se EDI sistem naslanja. Usaglaavanjem ovih standarda izmeu razliitih zemalja i djelatnosti, 1987. godine se dolo do definisanja meunarodne EDI sintakse poznate pod nazivom EDIFACT. Ovaj standard koristi i primjenjuje u procesu elektronskog prenosa podataka veliki broj preduzea razvijenih zemalja 25 . Na osnovu prethodne elaboracije da se napraviti sljedea distinkcija: EDI nije isto to i elektornska trgovina (Electronic Commerce, Electronic Trade); EDI je standard, princip, odnosno metod koji se primjenjuje i u drugim djelatnostima (zdravstvo, graevinarstvo itd.). To to je trgovina djelatnost na koju je on skoro prvo primijenjen dovodi esto do zabuna i poistovjeivanja ova dva termina. Evropska zajednica je u tom pravcu u pogledu elektronske razmjene podataka razvila dva velika projekta TEDIS 1 i TEDIS 2 (Trade Electronic Data Intrechange System ) kao otvorena sistema koji funkcioniu koristei meunarodne standrade UN/EDIFACT i ISO/ISP (Internstional Standards Organization/International Standard

Profile). Istovremeno, elektronska trgovina se ne iscrpljuje samo u EDI reimu. Pod elektronskom trgovinom se pored ovog podrazumijeva i prenos podataka (dokumenata) putem sistema elektronske pote, faks sistema, teleks sistema, sistema razmjene kompjuterskih fajlova i crtea, bar kod sistema i dr. Zahvaljujui EDI sistemu i brzom (trenutnom) prenosu i razmjeni informacija izmeu preduzea sa razliitih kontinenata dolo je do nove eksplozije u razvoju meunarodne trgovine. Tu elektronsku fazu karakterie: smanjenje trokova poslovanja, pouzdanost (vea tanost) podataka o poslovanju, vea sigurnost u upravljanju, on-line komunikacija sa poslovnim partnerima, povezivanje input i output sistema, smanjenje broja zaposlenih itd... Meutim, razvoj i popularizacija EDI sistema skopana je sa nizom problema od kojih emo navesti samo neke: Pravni problemi. Pravo je po samoj svojoj prirodi pomalo konzervativno i tei da sauva poredak onakvim kakav on jeste, esto neprimjereno reagujui na nove pojave. Specifinosti transakcija (bez hartije) koje nastaju primjenom EDI sistema jo uvijek ne prati odgovarajua pravna regulativa, pa esto dolazi do nesporazuma u pravnom

24 Tako imamo: a)generiki EDI (standarde su razvile posebne institucije za standardizaciju kao napr. ANSI-jev standard ANSI-X12) koji je razvijen za iroku upotrebu ima dosta opcionih mogunosti i moe se podrati sa razliitom hardverskom platformom; B) EDI u skladu sa konvencijama pojedinih industrijskih grana (neke industrijske grane su u skladu sa svojim konvencijama razvile poseban standard koji je esto usaglaen sa optim EDI standardima; C) Sopstveni EDI ( razvija ga firma sama za potrebe komunikacije sa svojim partnerima, visoko je rigorozan i zahtijeva posebnu komunikacionu opremu i protokole na primjer, amerike firme K-mart, GM i Service Merchandise su razvile sopstvene sisteme za EDI standarde. Ovi sistemi su ipak usmejereni na

korienje generikih standarda). 25 Komitet X-12 Amerikog nacionalnog istituta za standarde je za potrebe Sjeverne Amerike razvio arhitekturu i sintaksna pravila pod nazivom X-12 za sve trgovinske transakcije koje se mogu prevesti u EDI. Ovaj standard je na podruju Amerike dugo u upotrebi, ali obzirom na savremene programske pakete koji omoguuju konverziju jednog protokola u drugi, uspostavlja se komunikacija i primjena EDIFACT standarda i na ovom tritu. Brzo je dolo do potpunog usaglaavanja ova dva standarda i stvaranja jedinstvenog svjetskog standarada za elektronski prenos podataka - UN/EDIFACT-a. tumaenju EDI transakcija. Pri tom glavne pravne smetnje primjeni i razvoju EDI sistema su sljedee: 26 obaveza da se saini, podnese, poalje ili sauva potpisani dokument u pismenoj formi; obezbjeivanje dokaza o informacijama razmijenjenim ili poslatim putem EDI-ja; tekoe u odreivanju vremena i mjesta izvrenja transakcije putem EDI-ja. Poseban problem predstavlja spremnost i zainteresovanost potencijalnih partnera za komunikaciju na ovaj nain. U pojednim zemljama veliki trgovinski sistemi postaju promotori ovog oblika komuniciranja. Oni svojom veliinom i znaajem na tritu primoravaju svoje partnere na EDI komunikacije. Uobiajena poruka Switch to EDI format or lose business (preite na EDI format ili gubite posao) znai mnogo vie od opomene. S tim u vezi posebno je interesantan odgovor na pitanja: Da li ba svako trgovinsko preduzee treba da pree na ovaj oblik komuniciranja? Kao i kod ostalih IS-a, odluka o uvoenju bi bila uslovljena izradom projekta-fizibiliti studije, odnosno analizom isplativosti. Meutim, EDI postaje i imperativ koji namee poslovno pa i institucionalno okruenje. (Evropska zajednica je donijela odluku da od 1.1.1997. godine svi uesnici u robnom prometu preu na EDI standard).

Stanje infrastrukture u okruenju - telekomunikacioni sistemi i mree kao hardverska platforma, na koju se EDI sistem oslanja, moe predstavljati ozbiljno ogranienje za njegovu realizaciju. Zato je i sasvim razumljivo to ovaj sistem funkcionie samo u razvijenim zemljama sa monom telekomunikacionom mreom. Problemi u razvoju EDI sistema mogu biti i softverske prirode. Tako se esto kao prepreka u razvoju ovog sistema javlja n